Text
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ
энцыклдпедыя
ГІСТОРЫІ
Б6ЛАЕУСІ
4КАДЭТЫ -
ЛЯШЧЭНЯ
РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ:
Г П. ПАНІКОЎ (галоўны рэдактар).
1 В АРЖАХОЎСКІ,
В К БАПДАРЧЫК,
А I ГАЛАЎНЁЎ
А М. ДАНІЛАЎ.
Э М ЗАГАРУЛЬСКІ,
I М ІГНАЦЕНКА,
М 11 КАСЦЮК,
У С КОШАЛЕЎ,
В Б ЛЮКОВІЧ (намеснік галоўнага
рэдактара — адказны сакратар).
А М МІХАЛЬЧАНКА,
П. Ц ПЕТРЫКАЎ (першы намеснік
галоўнага рэдактара),
I. М ПТАІПНІКАЎ.
Р Ь СМОЛЬСКІ,
М С СТАШКЕВІЧ,
Г А ФАТЫХАВА (намеснік галоўнага
рэдактара),
А А ФІЛІМОНАЎ.
I II ХАЎРАТОВІЧ,
Л У ЯЗЫКОВІЧ
МІНСК
«БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ»
ІМЯ ПЕТРУСЯ БРОЎКІ
1997
УДК 947.6
ББК 63.3(4Бен)я2
Э68
НАВУКОВА-РЭДАКЦЫЙНЫ САВЕТ:
М.В.БІЧ,
Г Я ГАЛЕНЧАНКА,
А.П.ГРЫЦКЕВІЧ,
П Ф ДЗМІТРАЧКОЎ,
А.І.ЗАЛЕСКІ,
М.І.ЕРМАЛОВІЧ,
Г.В.КІСЯЛЁЎ,
У.М.КОНАН,
А.В МАЛЬДЗІС,
І.Я МАРЧАНКА
У.М МІХНЮК,
В.Л НАСЕВІЧ,
У.К.НОВІК,
У.А.ПАЛУЯН,
Л.Д.ПОБАЛЬ,
Э.М САВІЦКІ,
В.У.СКАЛАБАН,
М.Ф.СПІРЫДОНАЎ,
А.А.ТОЗІК,
В.М.ЧАРАПІЦА,
С.А.ІПМАТОК,
Г В ІПТЫХАЎ.
НАВУКОВЫЯ КАНСУЛЬТАНТЫ:
В.В.АНТОНАЎ,
У.А.ВАСІЛЕВІЧ.
С.У.ДУМІН,
У.П.ЕМЯЛЬЯНЧЫК,
Э.Р.ЮФЕ,
У.Ф.ІСАЕНКА.
Дз.У.КАРАЎ,
Л.А.КАРНІЛАВА.
А.С.КАРОЛЬ.
А.К.КАЎКА.
ІП.КРЭНЬ.
В.Ф.КУШНЕР,
Ю.А.ЛАБЫНЦАЎ,
У-Ф.ЛАДЫСЕЎ.
В.М.ЛЕБЕДЗЕВА,
Э.А.ЛІПЕЦКІ.
А.С.ЛІС.
А.М.ЛІТВ1Н.
Н.А.ЛОЙКА.
Р.Ч.ЛЯНЬКЕВІЧ.
М.І МУШЫНСКІ,
М.В.НІКАЛАЕЎ.
М.Ф.ПІЛІПЕНКА.
Т.С.ПРОЦЬКА.
А.М.ПЯТКЕВІЧ,
А.М.СІДАРЭВІЧ,
I І.СІНЧУК,
У.А.СОСНА.
Г.І.СУРМАЧ.
Г.Г.СЯРГЕЕВА.
А.Г.ХАХЛОЎ,
П.У.ЦЕРАШКОВІЧ.
А.К.ЦІТОЎ.
В.С.ЦІТОЎ,
В.А.ЧАМЯРЫЦКІ.
М.М.ЧАРНЯЎСКІ.
В.І.ШАДЫРА.
В.Ф.ШАЛЬКЕВІЧ.
М.Ф.ШУМЕЙКА.
П.А.ШУПЛЯК,
З.В.ІІІЫБЕКА,
Г.М.ШЭЙКІН,
І.А.ЮХО.
Мастак Э.Э.ЖАКЕВІЧ.
9470600000 - 030
Э------------------- 4-97
М 318(03) - 97
І5В^ 985-І1-ОІОО-1(т.4)
І5В1Ч 5-85700-073-4
© Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя
імя ІІетруся Броўкі, 1997
© Афармленне. Э.Э.Жакевіч, 1997
КАДЭТЫ, к.-д.., канстыту-
цыйна-дэмакратычная
партыя, партыя «народ-
най свабоды». Арганізацыйна
аформлена ў рэвалюцыю 1905—07, за-
няла месца на левым флангу расійскага
лібералізму. Склалася з арг-цый «Саюза
вызвалення» і «Саюза земцаў-канстыту-
цыяналістаў» (засн. ў 1903—04). Уста-
ноўчы з'езд К. адбыўся ў кастр. 1905. Ен
залажыў асновы арганізац. структуры
партыі, прыняў праграму і статут, абраў
ЦК. На 2-м з'ездзе ў студз. 1906 адбыло-
ся канчатковае канстытуіраванне партыі.
Прынята рашэнне дадаць да асн. назвы
партыі «канстытуцыйна-дэмакратычная»
словы «партыя «народнай свабоды», аб-
раны новы склад ЦК, унесены змены ў
праграму і статут. 3 1905 па 1917 адбы-
лося 10 з'ездаў партыі. ЦК партыі К.
склаўся з Пецярбургскага і Маскоўскага
аддзелаў і выбіраўся агульным з'ездам
партыі тэрмінам на 1 год. У губернях
ствараліся губ. к-ты, якія выбіраліся губ.
з'ездамі партыі. У сваю чаргу губ. к-ты
мелі права ствараць гар., пав. і вясковыя
к-ты. Вядучую ролю ў партыі К. адыгры-
валі Павел Д. і Пётр Д. Даўгарукавы,
П.М.Мілюкоў, П.Б.Струве, І.І.Петрун-
кевіч, АЛ.Шынгароў, М.В.Сабашнікаў і
інш. У партыю К. уваходзілі прадстаўнікі
інтэлігенцыі, частка памешчыкаў, сярэд-
няя гар. буржуазія. У рэвалюцыі 1905—
07 у мясц. парт. арг-цыі ўваходзілі і
прадстаўнікі сац. нізоў: рабочыя, рамес-
нікі, служачыя, сяляне. Найб. аптымаль-
ным варыянтам грамадскага прагрэсу К.
лічылі капіталізм. Выступалі супраць
гвалтоўных сац. пераваротаў, за эвалю-
цыйнае развіццё грамадства. Патраба-
валі замены неабмежаванага самадзяр-
жаўнага рэжыму канстытуцыйна-парла-
ментарнай манархіяй англ. тыпу.
Праводзілі ідэю аб падзеле закана-
даўчай, выканаўчай, судовай улад, па-
трабавалі стварэння адказнага перад пар-
ламентам урада, рэформы суда, мясц.
самакіравання. Выступалі за ўвядзенне ў
Расіі ўсеагульнага выбарчага права,
ажыццяўленне дэмакр. свабод — сум-
лення, слова, друку, сходаў, саюзаў і
інш. Лічылі, што Расія павінна быць
унітарнай дзяржавай з правам культ.-
нац. самавызначэння для ўсіх народаў,
што насяляюць імперыю, — выкары-
станнем нац. мовы ў школе, судзе, вы-
шэйшых навуч. установах, захаваннем і
развіццём л-ры і культуры кожнага на-
рода. У аграрным пытанні К. прапа-
ноўвалі надзяліць зямлёй беззямельных і
малазямельных сялян за кошт дзярж.,
удзельных, манастырскіх зямель, а так-
сама часткі памешчыцкіх зямель, якія
павінны адчужацца за выкуп. К. распра-
цавалі праграму фінансавых і эканам.
рэформаў, вырашэння сац. праблем,
развіцця адукацыі і г.д. Афіц. органамі
партыі былі газ. «Речь» (тыраж 12—20
тыс. экз.) і штотыднёвік «Вестннк пар-
тнн народной свободы» (выдаваўся ў
1906—08, адноўлены ў 1917). Асн. маса
мясц. арг-цый К. узнікла ў перыяд рэва-
люцыі 1905—07. У гэты час было 50—60
тыс. членаў партыі. На Беларусі ў
1905—06 арг-цыі К. існавалі ў Магілёве і
Пінску. У 1907 яны распаліся, невял.
гурткі засталіся ў Мінску, Вільні,
Віцебску. Пасля паражэння рэвалюцыі
1905—07 колькасць мясц. арг-цый змен-
шылася. У 1908—09 у Расіі дзейнічалі 33
губ., 42 пав. к-ты. У 1912—14 к-ты
існавалі ў 29 губ. і 32 пав. гарадах. Чле-
наў партыі было каля 10 тыс. У 1-ю сусв.
вайну ў Расіі дзейнічала 26 губ., 13 гар. і
11 пав. арг-цый. Пасля Лют. рэвалюцыі
1917 пачаўся працэс адраджэння мясц.
арг-цый. У сак. — крас. ў краіне
дзейнічала 380 к-таў, колькасць чл. пар-
тыі вырасла да 80—100 тыс. чал. На Бе-
ларусі ў маі 1917 налічвалася 7 арг-цый,
у чэрв. — 10, ліп. — 13, жніўні — 18.
Да канца восені 1917 на Беларусі
існавала больш за 30 арг-цый. Яны ак-
тыўна дзейнічалі ў Мінску, Віцебску,
Магілёве, а таксама ў 18 пав. гарадах і 10
нас. пунктах. У жніўні 1917 на Беларусі
і Зах. фронце К. былі аб'яднаны ў адзі-
ную арг-цыю, якой кіраваў кадэцкі кра-
явы цэнтр. Пасля перамогі Лют. рэвалю-
цыі змяніўся сац. склад партыі. У яе
ўвайшлі члены памешчыцка-манар-
хічных партый і арг-цый «Саюза 17 кас-
трычніка», партыі прагрэсістаў і інш.
Фактычна партыя К. ператварылася ў
цэнтр усіх бурж.-дэмакр. паліт. арг-цый
і груповак. Партыя К. актыўна дзейні-
чала ў перыяд выбарчых кампаній у
Дзярж. думу. Іх праграму на Беларусі ў
гэты час прапагандавалі газеты «Внтеб-
ская жнзнь», «Могнлёвскнй голос», «Но-
зая заря», «Свободное слово» і інш. У
1 -й Дзярж. думе з 36 дэпутатаў ад 5 зах.
губерняў (Віленскай, Віцебскай, Гро-
дзенскай, Мінскай і Магілёўскай) 10 на-
лежалі да партыі К. Пасля Лют. рэвалю-
цыі К. першымі з усіх паліт. партый Расіі
склікалі свой з'езд (за 8 месяцаў 1917 ад-
быліся 4 з'езды партыі). Яны былі адзі-
най, акрамя бальшавікоў, буйной агуль-
нарас. партыяй, якая праіснавала да
Кастр. рэвалюцыі 1917 без расколу. Пас-
ля стварэння Часовага ўрада К. фактыч-
на сталі правячай партыяй у Расіі, спяр-
ша самастойна, а потым у кааліцыі з эсэ-
рамі і меншавікамі. 7-ы з'езд партыі К.
унёс змены ў праграму партыі: за.мест
канстытуцыйнай манархіі прызнаў неаб-
ходным устанаўленне ў краіне дэмакр.
рэспублікі. Састаўнымі часткамі прагра-
мы К. пасля лют. 1917 была ліквідацыя
двоеўладдзя, скліканне пасля заканчэння
вайны Устаноўчага сходу, які павінен
прыняць канстытуцыю, вырашыць пы-
танне аб дзярж. ладзе і правесці неабход-
ныя для развіцця краіны сац.-эканам.
рэформы. Гал. перашкодай на шляху дэ-
макратыі К. лічылі Саветы рабочых, сал-
дацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Паліт. эва-
люцыя партыі К. да кастр. 1917 прывяла
іх да прыняцця ідэі моцнай улады, ваен-
най дыктатуры. Пасля перамогі Кастр.
рэвалюцыі 1917 дэкрэтам СНК РСФСР
ад 28 ліст. (11 снеж.) 1917 партыя К. бы-
ла аб'яўлена па-за законам. К. падтры-
малі белагвардзейскія ўрады Дзянікіна,
Калчака, Урангеля. Пасля іх разгрому ў
1920 партыя К. спыніла сваё існаванне ў
Расіі. Многія яе кіраўнікі і члены апы-
нуліся ў эміграцыі.
Літ.' Астрахан Х.М. Большевнкн н
нх полнтнческне протнвннкн в 1917 г. Л.,
1973; Нсторяя полнтнческнх партяй Рос-
снн. М., 1994; Шелохаев В.В. Ндеоло-
гня н полнтнческая органязацяя росснй-
ской ляберальной буржуазнн 1907—1914 гг.
М., 1991; Октябрь 1917 я судьбы полнтнче-
ской оппознцнн. Ч. 1. Гомель, 1993; За-
б а ў с к і М.М. Палітычная барацьба ў Бе-
ларусі ў перыяд выбараў у III Дзяржаўную
Думу / / Весці АН БССР. Сер. грамад. на-
вук. 1987. № 5; Ш а р д ы к а І.У. Да пытан-
ня аб колькасным і сацыяльным складзе
арганізацый кадэцкай партыі на Беларусі ў
1917 г. // Весн. Бел. дзярж. ун-та. Сер. 3.
1992. № 3. Мікола Забаўскі.
КАДЭЦКІЯ КОРПУСЫ (франц. сасіеі
малодшы), прывілеяваныя сярэднія
агульнаадукацыйныя ваенна-навуч.
ўстановы для падрыхтоўкі дзяцей дваран
(звычайна афіцэраў) да вайсковай служ-
бы, пазней — да паступлення ў ваенныя
вучылішчы. Узніклі ў Прусіі ў 1653. У
Рэчы Паспалітай першым К.к. была Вар-
шаўская школа рыцарства (1765—95),
на Беларусі існавалі Гродзенскі кадэцкі
корпус і Нясвіжскі кадэцкі корпус. У
Рас. імперыі К.к. пачалі стварацца з т.зв.
Корпуса Кадэт у Пецярбургу (1732). У
К КАЖАН
18 ст яны рыхтавалі не толькі афіцэраў,
але і цывільных чыноўнікаў. У 1863—82
пераўтвораны ў ваен. гімназіі. На Бела-
русі былі Брэсцкі кадэцкі корпус, По-
лацкі кадэцкі корпус і Шклоўскае шля-
хетнае вучылішча. Існавалі да 1918
КАЖАН-ГАРАДОК вёска, цэнтр Гара-
доцкага с/с ў Лунінецкім р-не, на левым
беразе р. Нна. За 18 км на ПдУ ад
Лунінца, 7 км ад чыг. ст. Лахва. 1996 ж.,
705 двароў (1995).
У пісьмовых крыніцах пад 1493 наз
сяло Гарадзец, уласнасць П.Мантыгірда
віча, у 1588 — віленскага кашталяна
Я.Кішкі У 1599 мястэчка Навагрудскага
пав. 3 1613 цэнтр воласці, меў царкву,
116 двароў, належаў Ю.Падбярэзскаму.
У 1635 пабудаваны кальвінскі збор. Паз-
ней уласнасць Тарнаўскіх. У 1655 у час
вайны Расіі з Рэччу Паспалітай спалены
рус. войскам У 1702 захоплены атрадамі
шведскага караля Карла XII. У 1744 пра-
васл. царква перададзена уніятам. 3 1795
у Рас. імперыі, цэнтр воласці Пінскага
пав. У 1818 пабудавана Мікалаеўская
царква (перабудавана ў 1876). У 1863
адкрыта 2-класная царк. школа (у 1886
навучалася 36 хлапчукоў). У 1897 у
К.-Г 3894 ж., у т.л. 1597 яўрэяў, царк
ва, каталіцкая капліца, сінагога, 2 яўр.
малітоўныя дамы, школа, 3 млыны, 10
крамаў, заезны двор, штогод праводзі-
лася некалькі кірмашоў 3 1921 у Поль-
шчы, цэнтр гміны (да 1928) Лунінецкага
пав 3 канца 1939 у складзе БССР, з
1940 цэнтр Гарадоцкага с/с у
Лунінецкім р-не. У кастр. 1942 ням.-
фаш. захопнікі спалілі тут 100 дамоў, за-
губілі 975 чал. У 1971 — 2416 ж., 656
двароў. Цэнтр аграфірмы-калгаса «Ма-
як» і калгаса-камбіната «Крыніца». Ся-
рэдняя, дапаможная і музычная школы,
дзіцячы сад, б-ка, Дом культуры,
бальніца, аддз. сувязі, 4 магазіны. Магіла
ахвяр фашызму. Помнікі: паселішча Ка-
жан-Гарадок, Мікалаеўская царква.
Літ.. Памяць: Лунінецкі р-н. Мн., 1995
С 90—93, 213—257. Міхаіл Гурын
КАЖАН-ГАРАДОК паселішча (6—7
ст.) пражскай кулыпуры за 2 км на ПдУ
ад в. Кажан-Гарадок Лунінецкага р-на.
Даследаваў у 1984 М.Ф.Гурын. Культур-
ны пласт да 0,7 м. Выяўлены рэшткі
паўзямлянкавага жытла з падпаленымі
ніжнімі драўлянымі канструкцыямі, у
куце якога развал печы з камянёў і ка-
валкаў балотнай жал. руды. Знойдзены
фрагменты неарнаментаванага ляпнога
посуду, т.зв. «хлябцы» з гліны (дыям.
75—82 мм), 4 біканічныя грузікі-прас-
ліцы, вырабы з жалеза, крэменю. У на-
ваколлі вёскі знаходзяцца 2 гарадзішчы.
КАЖУХОЎ Васіль Мікалаевіч (1907, в
Мельень Мінскай губ. — 10.7.1939),
удзельнік баёў на Халхін-Голе (ліп.
1939). Герой Сав. Саюза (1939). Пад ка-
мандаваннем лейт. К. стралковы баталь-
ён у час атакі знішчыў 300 салдат і
афіцэраў праціўніка, захапіў 6
аўтамашын. К загінуў у баі.
Д.В.Казакевіч
П.К.Казакевіч
КАЖУШКОЎ Анатоль Іосіфавіч
(27.2.1921, мяст. Койданава Мінскага
пав., цяпер г. Дзяржынск — 11.7.1992),
бел. псторык. Канд. гіст н. (1962).
Скончыў БДУ (1956). Удзельнік Вял
Айч. вайны. 3 1963 выкладаў у БДУ, у
1971—78 заг. падрыхтоўчага аддзялення.
Вывучаў праблемы развіцця капіталізму
на Беларусі Аўтар кніг і артыкулаў пра
станаўленне і развіццё БДУ
Тв- Развнтне капяталнзма в сельском хо-
зяйстве Белоруссян во второй половвне XIX
в. Мн., 1963; Белорусскнй уннверснтет:
Хроннка событнй (1919—1989). Мн., 1990
(разам з А.А.Яноўскім).
Міхаіл Чудаеў Алег Яноўскі
КАЖЭЎНІКАЎ Андрэй Львовіч
[25 8(6 9).1802—20.4(2.5) 1867|, рускі
дзярж дзеяч, з дваран Маскоўскай губ
Выхоўваўся ў Маскоўскім універсітэцкім
шляхетным пансіёне. 3 1824 падпаручнік
лейб-гвардыі Грэнадзёрскага палка. Як
дзекабрыст да ліп. 1826 зняволены ў
Петрапаўлаўскай крэпасш, потым слу-
жыў у Іркуцкім гарнізонным палку.
Удзельнік вайны на Каўказе (1828—29)
3 1856 кіраўнік Гродзенскай палаты
дзярж. маёмасцей, правадзейны стацкі
саветнік (1858). У 1862—64 мінскі гу-
бернатар. Вячаслаў Швед.
♦КАЗА», гульня-паказ і маска-персанаж
у стараж калядным абрадзе Важны эле-
мент калядавання. Наз. таксама «Ка-
зёл», «Ваджэнне казы», «Хадзіць з ка-
зой». Галаву казы (маску) выразалі з
дрэва, фарбавалі ў белы колер або абшы-
валі аўчынай. Калядоўшчык, які выкон-
ваў ролю казы, апранаў вывернуты ка-
жух, надзяваў маску, прыладжваў бара-
ду з лёну. У абрадавую групу ўваходзілі
музыка, механоша (насіў мех з пача-
стункамі ад гаспадароў), песельнікі
(складалі хор), «маладзіца», «цыган».
Калядоўшчыкі хадзілі па хатах, «вадзілі
казу», пелі гаспадарам віншавальныя
песні з пажаданнямі дабрабыту, добрага
ўраджаю («Дзе каза ходзіць, там жыта
родзіць»), танцавалі. Узнік абрад у глы-
бокай старажытнасці. Першапачаткова
выконвалі яго вясною, калі сеялі збож-
жавыя (тады на Беларусі пачынаўся но-
вы год). Зімовы абрад сфарміраваўся ў
познім сярэднявеччы з увядзеннем
юліянскага календара і пераносам пачат-
ку новага года на зіму і паступова
страціў мапчны сэнс, ён стаў пераважна
вясёлым тэатралізаваным дзеяннем
Літ.'. Богдановвч АЕ Пережнткя
древнего мнросозерцання у белорусов: Эт-
ногр. очерк. Гродно, 1895; Г у р с к н й А.М.
Знмняя поэзкя белорусов: По запнсям
XIX—XX вв. Мн.. 1980. Міхась Піліпенка.
КАЗАКЁВІЧ Данііл Васілевіч
[3(16). 12 1902, в. І’адзеўцы Вілейскага
пав., цяпер у Маладзечанскім р-не —
17.1.19891, Герой Сав. Саюза (1945),
ген.-лейт. (1957). У Чырв. Арміі з 1920,
удзельнік гра.мадз вайны. Скончыў Вы-
шэйшую пагранічную школу (1929), Ва-
ен. акадэмію імя М.В.Фрунзе (1937),
Усесаюзны юрыд завочны ін-т (1952). У
Вял. Айч. вайну на фронце з сак. 1943:
нач. штаба, камандзір дывізіі. Удзельнік
Курскай бітвы, вызвалення Беларусі і
Полыцчы, баёў у Германіі. У час Белару-
скай аперацыі 1444 дывізія пад яго ка-
мандаваннем прарвала абарону праціўні-
ка на ПнУ ад Рагачова, фарсіравала р.
Друць, Дабасну, Алу і разам з інш. злу-
чэннямі штурмам авалодала Бабруйскам;
у вер. 1944 у час прарыву варожай аба-
роны фарсіравала р Нараў у раёне г. Ру-
жан (ІІольшча), захапіла плацдарм і ад-
біла 7 контратак Да 1959 у пагранічных
войсках. Дэп. ВС СССР у 1954—59.
КАЗАКЕВІЧ Павел Канстанцінавіч
(2.10 1904, в. Забашэвічы Барысаўскага
пав., цяпер Барысаўскага р-на —
15.2.1943), Герой Сав. Саюза (1943). У
Чырв. Арміі з 1926. Скончыў Мінскае ва-
ен. вучылішча (1939), Ваен акадэмію
імя Фрунзе (1939). Удзельнік сав.-фінл
вайны 1939—40 У Вял. Айч вайну з
чэрв. 1941 на Зах., ІІаўд.-Зах. франтах.
Вызначыўся 12 —15.2 1943 у баях пад
Харкавам: стралк. полк пад яго каманда-
ваннем перакрыў шашу Харкаў—Палта-
ва і адрэзаў ворагу шляхі адыходу, зніш-
чыў больш за 200 аўтамашын і шмат інш.
тэхнікі. Запнуў у баі. У в Забашэвічы
бюст К і мемар. дошка. Яго імем названа
вуліца ў Харкаве. У ніжнім Ноўгарадзе
на абеліску каля Вечнага агню высечана
яго імя.
КАЗАКІ, супольнасць людзей вольнага
стану з асобнай ваеннай арганізацыяй у
КАЗЛРСКІ К
феад. грамадстве. Цюркскае слова «ка-
зак» у крыніцах фіксуецца з канца 13 —
пач. 14 ст. У адных дакументах яно азна-
чала разбойніка, у інш. — вартавога.
Шырэй пад К. разумелі выгнанцаў, бяз-
домных людзей, авантурыстаў. 3 канца
15 ст. на памежжы Арды і Украіны слова
«казак» ужываецца і ў дачыненні да та-
тараў, і да хрысціян (русінаў). На ўскра-
іне, на нічыйнай зямлі збіраліся беглыя
сяляне і пасадскія людзі з укр. зямель,
Беларусі і з больш аддаленых раёнаў.
Пастаянная небяспека з боку суседніх
качэўнікаў і патрэбы самаўтрымання
абумовілі стварэнне іх ваеннай аргані-
зацыі. У нізоўях Дняпра, у т.зв. Дзікім
полі, якое ляжала паміж землямі Русі і
татарскімі ўладаннямі (тэр. сучасных
Кіраваградскай, Днепрапятроўскай,
Мікалаеўскай, Херсонскай, часткова
Адэскай, Запарожскай, Вінніцкай, Чар-
каскай абл.) паўстала Запарожскае ка-
зацтва. Потым з'явіліся К. данскія,
волжскія, церскія, яіцкія, сібірскія.
Упершыню К. як вайсковая сіла былі вы-
карыстаны ў 1489 у выправе Яна Альб-
рэхта супраць татараў. Заслуга прафе-
сійнай арганізацыі дняпроўскай казач-
чыны прыпісваецца легендарнаму
канеўскаму і чаркаскаму старасту
А.І.Дашковічу, які ў 1-й трэці 16 ст. не-
вял. сіламі праводзіў паспяховыя апера-
цыі супраць крымскіх татараў і Мас-
коўскага княства. Князь Дз.Вішнявецкі,
вядомы па мянушцы Байда, у сярэдзіне
16 ст. паставіў на адным з астравоў
Ніжняга Дняпра ўмацаванні, зграмадзіў
там К. і пачаў ладзіць паходы на Тур-
цыю. Гэтая казацкая цвярдыня стала
першай Запарожскай Сеччу. 3 канца 16
ст. нізавыя К. часцей называліся «сеча-
вымі». У паліт. ладзе казацкай дзяржавы
спалучаліся элементы, падобныя да ін-
стытутаў Рэчы Паспалітай (гетманская
ўлада, сістэма выбараў казацкіх
ураднікаў) і самабытныя рысы, залеж-
ныя ад спецыфічных умоў існавання. Ра-
шэнні прымаліся не большасцю, а
«агульнаю згодаю» (нязгодных маглі
ліквідаваць фізічна). Рада «чорная»
(сход усіх К.) і рада палкоўнікаў увасаб-
лялі пэўны ўзровень казацкага парла-
ментарызму. Як добрых ваяўнікоў, К. ах-
вотна наймалі на службу князі і магнаты.
Яны служылі ў гарадах і замках, асаблі-
ва на ўскраіне дзяржавы. У час цяжкай
абарончай вайны з Маскоўскім царствам
Жыгімонт II Аўгуст у 1572 афіцыйна
прыняў пэўную колькасць запарожскіх
К. на дзярж. службу. Так з'явіліся рэест-
равыя К., у дакументах наз. Запа-
рожскім (або Нізавым) войскам. Спачат-
ку іх было толькі 300, потым 600, і толькі
ў час войнаў Запарожскае войска па-
вялічвалася на тысячы. 3 канца 16 ст. за
парожскае казацтва ўплывае на паліт. сі-
туацыю ва Усх. Еўропе, асабліва псуючы
адносіны Полыпчы з Турцыяй сваімі на-
падамі на Крым. Яно дамагаецца шырэй-
шай аўтаноміі свайго рэгіёна, а калі гэта
немагчыма — спрабуе ў тактычных мэ-
тах заключыць саюзы з Расіяй і Тур-
цыяй. У сярэдзіне 17 ст. казацкая эліта
стала носьбітам ідэі ўкр. дзяржавы, у
якую планавалася ўключыць і паўд.-ўсх.
землі Беларусі. Экспансіянісцкая прагра-
ма казацкай старшыны ў дачыненні да
гэтых тэрыторый выявілася ў часы паў-
стання Б.Хмяльніцкага і ў 1654—59.
Апрача аўтэнтычнага казацтва як
асобнай арганізацыі, вядомы К. як тып
войска. У 16 ст. ва ўзбр. сілах ВКЛ
з'явіліся казацкія фарміраванні — аддзе-
лы конніцы, узброенай «па-казацку»
(мелі звычайна панцыр, прылбіцу, са-
гайдак, шаблю, рагаціну). У 17 ст. ка-
зацкія харугвы складалі болып як палову
конніцы Рэчы Паспалітай. Каб не блы-
таць з укр. казакамі, іх называлі пан-
цырнымі.
У адрозненне ад Украіны, дзе казацт-
ва было народжана спецыфічнымі
ўмовамі — вольным, бязлюдным стэпам і
пастаяннай небяспекай, Беларусь як
край, што жыў «па-старыне», здаўна за-
селены сталым жыхарствам з густой сет-
кай гарадоў і мястэчак, не мела ўласнай
казацкай арганізацыі. Бел. казацкі полк
К.Паклонскага (1654) быў надзвычай
кароткім эпізодам у гісторыі (гл. Бела-
рускі полк).
Літ.- Голобуцкнй В.А. Запорож-
ское казачество. Кнев, 1957; Похнле-
в н ч Д.Л. Белорусское казачество / / На-
ук. зап. Львівського державного ун-ту. Сер.
іст. 1957. Т. 43, №6; 8 е г с г у к ХУ.А. Ыа
гіаіекіе] ГІкгаівіе: Огіе]е когасгугпу <1о 1648
гокв. Кгакоя', 1984; 81 о к I С. Оіе
Епівіеішп^ дез Ковакепішпз. МііпсЬеп, 1953.
Генадзь Сагановіч.
КАЗАКОЎ Васіль Іванавіч
[6(18).7.1898, в. Філіпава Княгінскага
пав. Ніжагародскай губ., цяпер у Ніжа-
гародскай вобл., Расія — 25.5.1968],
удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч.
вайну. Герой Сав. Саюза (1945), маршал
артылерыі (1955). Скончыў Ваен. ака-
дэмію імя Фрунзе (1934). У Чырв. Арміі
з 1918. Удзельнік грамадз. вайны на Зах.
фронце. У Вял. Айч. вайну з 1941 на
Зах., Бранскім, Сталінградскім, Данскім,
Цэнтр., Бел. і 1-м Бел. франтах. Пад яго
кіраўніцтвам у Бабруйскай аперацыі
1944 быў выкарыстаны метад артыл.
падтрымкі — двайны агнявы вал. Аўтар
кніг «На пераломе» (1962), «Артылерыя,
агонь!» (2-е выд., 1975).
«КАЗАНСКАЯ ЗМОВА», спроба пад-
няць ваенна-сялянскае паўстанне ў Па-
волжы, каб падтрымаць паўстанне
1863—64 у Польшчы, Літве і Беларусі,
ажыццявіць на практыцы ідэі руска-
польскага рэв. саюза. Акрамя польскіх і
літ.-бел. паўстанцкіх цэнтраў у «К.з.»
ўдзельнічалі або мелі да яе дачыненне
пецярбургская, маскоўская, казанская
арг-цыі «Зямлі і волі», афіцэрскія і сту-
дэнцкія гурткі ў гарадах Расіі. Адзін з
гал. кіраўнікоў «К.з.» І.Кеневіч у студз.
1863 абмяркоўваў гэту справу з вілен-
скімі «чырвонымі» і «белымі» (апошнія
далі вял. суму грошай). Сярод удзельні-
каў «К.з.» выявіліся разыходжанні ў
ацэнцы гатоўнасці рус. сялян да паў-
стання і ў метадах работы сярод іх. Пад-
ложны царскі маніфест і адозву ад неіс-
нуючага «Часовага нар. праўлення»
(31.3.1863) з заклікам да народа неад-
кладна браць уладу ў свае рукі казанскія
землявольцы адмовіліся распаўсюджваць
і склалі сваю пракламацыю аб падрых-
тоўцы да арганізаванага паўстання. У
крас. 1863 «К.з.» раскрыта. Кеневіч,
члены рэв. арг-цыі афіцэры Н.Іваніцкі,
А.Мрочак, Р.Станкевіч расстраляны ў
Казані ў чэрв. 1864. Адзін з кіраўнікоў
афіцэр М.Чарняк пасля няўдачы «К.з.»
ўзначальваў паўстанцкія атрады ў Трок-
скім і Дзісенскім пав. Віленскай губ.,
пазней схоплены і расстраляны ў Казані
ў кастр. 1865. Астатнія выяўленыя ўла-
дамі ўдзельнікі «К.з.» асуджаны на ка-
таргу або панеслі іншыя пакаранні.
Літ.. Козьмян Б.П. Казанскнй заго-
вор 1863 г. М., 1929; Лейкнна-Свнр-
с к а я В.Р. «Казанскнй заговор» 1863 г. / /
Революцнбнная снтуацня в Росснн в 1859—
1861 гг. М., 1960; Русско-польскне револю-
цнонные связн. М., 1963.; М н л л е р Н.С.
Нероннм Кеневнч / / За нашу н вашу сво-
боду!: Герон 1863 года. М., 1964;
Вогкоя'&ка Е., Іагзуігівка Н.
8рі$ек кагапзкі 1863 гокц / /2 гігіеіб»'
згвроіргасу гев'ОІіісуіпеі Роіакбч' і Вочап »
сігп^іе) роіозуіе XIX згіекц. 9/госіа\у, 1956.
Генадзь Кісялеў.
КАЗАНСКІ Віктар Мікалаевіч
[4.(17).9.1903, г. Магілёў — 17.8.1963],
генерал-лейтэнант (1945). Скончыў Ва-
ен. акадэмію імя Фрунзе (1938). Удзе-
льнік грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну
на Зах. і 1-м Бел. франтах: нам. ка-
мандзіра дывізіі, стралк. корпуса. Удзе-
льнік баёў пад Масквой, у Сталінградзе,
пад Курскам, Берлінам. Да 1953 у Сав.
Арміі.
КАЗАРСКІ Аляксандр Іванавіч (1797
або 1798, мяст. Дуброўна Беларускай
губ., цяпер горад у Віцебскай вобл. —
16(28).6.1833], расійскі ваенны дзеяч.
Капітан 1-га рангу (1831). 3 1811 на
флоце, скончыў ваен. штурманскае ву-
чылішча ў г. Мікалаеў (1814). Служыў у
Дунайскай ваен. флатыліі, на Чарнамор-
скім флоце. У 1828 у час руска-турэцкай
вайны 1828—29 вызначыўся пры ўзяцці
крэпасцяў Анапа і Варна. 14(26).5.1828
як камандзір 18-гарматнага брыга «Мер-
курый» паспяхова кіраваў няроўным
4-гадзінным боем супраць 2 турэцкіх лін-
кораў «Селіміе» (110 гармат) і «Рэал-
бей» (74 гарматы). Атрымаўшы значныя
пашкоджанні, караблі праціўніка адыш-
лі. За мужнасць і знаходлівасць К. ўзна-
гароджаны ордэнам св. Георгія 4-й сту-
пені і прызначаны флігель-ад'ютантам
(ад'ютантам імператара); узнагароджана
таксама ўся каманда, брыг «Меркурый»
атрымаў Георгіеўскі флаг. Подзвігу экі-
пажа «Меркурый» прысвечана карціна
І.К.Айвазоўскага «Бой брыга «Мерку-
рый» (1892). Пахаваны К. ў г. Мікалаеў.
У 1834 у Севастопалі пастаўлены помнік
з надпісам «Казарскаму. Нашчадкам у
прыклад».
Літ'. Жвзнеопнсання русскнх военных
деятелей. Т. 1, вып. 2. Спб., 1885.
Віктар Бабровіч.
КЛЗЛЦКІЯ
КАЗАЦКІЯ ЛЁТАПІСЫ, украінскія
гісторыка-літаратурныя творы, у якіх ад-
люстравана гісторыя Украіны 17 — 1-й
пал. 18 ст. Складзены служылымі каза-
камі Найб. вядомы летапісы Самавідца,
Р.Грабянкі і С Вялічкі
Летапіс Самавідца
ўкладзены ў канцы І7 — пач. 18 ст., як
мяркуюць, старадубскім папом Р.Ракуш-
ка-Раманоўскі.м, ген. падскарбіем гетма-
на І.Брухавецкага. Ахоплівае падзеі
1648—1702, арыгінальны паводле зме-
сту, вылучаецца сцісласцю і гіст. даклад-
насцю Напісаны ў пагадовай форме дзе-
лавым стылем бел.-ўкр. літаратурнай мо-
вы. Улетапісе Грабянкі (? —
каля 1738; гадзяцкі палкавы есаул. по-
тым абозны, суддзя, палкоўнік) падаецца
літаратурна апрацаваная гісторыя казац-
тва ад стараж. часоў да 1709 уключна
(скончаны ў 1710). У летапісе кароткія
запісы спалучаюцца з гіст. аповесцямі-
сказаннямі, напісанымі стылізаванаю
кніжна-слав. моваю. Шырокая гіст. па-
нарама ваен.-паліт. жыцця Украіны пе-
рыяду казацкіх войнаў раскрыта ў л е -
тапісе Вялічкі (? — пасля 1728;
канцылярыст казацкага войска), гіст.-
літ. кампіляцыі, крыніцай для якой па-
служылі папярэднія ўкр летапісы і поль-
скія хронікі, розныя дакумент. матэрыя-
лы і маст творы (скончаны ў 1720). Гал.
герой К.л — Б.Хмяльніцкі, які ў творах
Грабянкі і Вялічкі пададзены ва ўзнёсла
паэт , панегірычным плане У К л. ухва-
ляецца далучэнне Украіны да Расіі,
асуджаецца экспансіянісцкая палітыка
Польшчы, Турцыі і Крымскай Арды на
ўкр. зе.млях, падзеі апісаны з пазіцый
правасл. казацкай старшыны. Важная
крыніца па гісторыі Украіны і суседніх
краін 17 — пач. 18 ст., асабліва Поль-
шчы і Расіі. Маюць каштоўныя звесткі з
гіст мінулага Беларусі, найбольш Пры-
дняпроўя і Палесся Аўтар летапісу
Са.мавідца спасылаецца на кнігу Сімяона
Полацкага «Жазло праўлення», а
Вялічка цытуе панегірык паэта з яго зб.
пропаведзяў «Вячэра духоўная».
Публ.' Літопнс Самовндця. 2 вяд. Кн’ів,
1971; Летопнсь Грнгорня Грабянкн. Кнев,
1853, Велнчко С Летопнсь событнй в
Юго-Западной Росснн в XVII веке. Т 1—4
Кнев, 1848—64. Вячаслаў Чамярыцкі.
КАЗАЧОНАК Аляксей Дзмітрыевіч
(1888, в. Звонь Лепельскага пав
Віцебскай губ , цяпер Ушацкі р-н —
1973), поўны Георгіеўскі кавалер. 3 1903
працаваў на фабрыцы ў Рызе. 3 пач. 1 -й
сусв. вайны ст. унтэр-афіцер ў крэпасці
Асавец (каля Беластока) За мужнасць,
асабістую адвагу ў баях за крэпасць і
правядзенне разведкі ў 1914—15 узнага-
роджаны Георгіеўскім крыжам 4, 3 і 2-й
ступеняў, за бой у Карпатах у лют 1917
атрымаў Георгіеўскі крыж 1-й ступені з
бантам. Узнагароджаны таксама медалём
«За храбрасць». Пасля Кастр. рэвалюцыі
1917 працаваў на чыг. транспарце і ў
мясц прам-сці ў Маскве Восенню 1941
АДз Казачонак.
СДз Казачонак.
М I Казсй
удзельнічаў у будаўніцтве абарончых
збудаванняў у Падмаскоўі. Узнагароджа-
ны медалямі «За абарону Масквы» і «За
доблесную працу ў Вял Айч. вайне
1941 — 1945 гт.».
Літ.- Л а в р о в В. Ветеран войны. / /
Военно-ясторнческнй журнал. 1963, № 8.
Рыгор Равяка
КАЗАЧОНАК Сідар Дзмітрыевіч
[14(26).5 1882, в. Звонь Лепельскага
пав Віцебскай губ , цяпер Ушапкі р н —
1942]. поўны Георгіеўскі кавалер Брат
А ўІз.Казачонка. Скончыў Звонькаўскую
царк -прыходскую школу, працаваў у
Мітаве (цяпер Елгава, Латвія). За баявыя
заслугі ў рус.-япопскай 1904—05 і 1-й сусв.
войнах узнагароджаны Георгіеўскім кры-
жам 4 ступеняў. 3 1918 у Чырв. Арміі 3
крас. 1920 камандзір 152-га палка 17-й
дывізіі, які вызваляў Мінск ад польскіх
войск у ліп 1920. Узнагароджаны 2 ор-
дэнамі Чырв Сцяга У час Вял Айч.
вайны ўдзельнічаў у арганізацыі партыз-
руху ва Ушацкім р-не. Закатаваны ням.-
фаш захопнікамі ў Полацку.
Рыгор Равяка
КАЗАЧЎК Яўген Іванавіч (1908, г.
Хойнікі — 4.8.1943), адзін з кіраўнікоў
патрыятычнага падполля на тэр. Пале-
скай вобл. ў Вял. Айч вайну. 3 1939 рэ-
дактар хойніцкай раённай газеты, ды-
рэктар Палескага абл. драмтэатра ў Ма-
зыры. 3 ліп 1941 у тыле ворага,
арганізаваў і ўзначаліў Хойніцкае пат-
рыятычнае падполле. 3 чэрв 1943
палітрук роты асобнага партыз. атрада
імя Чапаева Палескай вобл. Загінуў пры
выкананні баявога задання
КАЗАЧЭНКА Мікалай Міхайлавіч
[1912.1915 (1.1.1916). в. Бярозаўка
Ігуменскага пав., цяпер у Чэрвеньскім
р-не — 21.3.1977], Герой Сав Саюза
(1943) Працаваў трактарыстам у МТС.
Скончыў Рэсп. парт. школу пры ЦК
КП(б)Б (1949). Удзельнік вызвалення
Зах. Беларусі ў 1939, сав.-фінл вайны
1939—40 У Вял. Айч. вайну з чэрв 1941
на Зах., Паўд.-Зах., Паўн. Каўказскім,
Сцяпным, 3-м Укр., 1-м Бел. франтах.
Удзельнік абароны Беларусі, Масквы.
Вызначыўся пры фарсіраванні Дняпра
каля Ніжнедняпроўска (Украіна); у ноч
на 3.10.1943 байцы аддзялення на чале з
ст. сяржантам К. пад агнём праціўніка
збудавалі прыстань на правым беразе
ракі і пераправілі на пароме 1700 воінаў,
60 павозак з боепрыпасамі, 120 коней.
Пасля вайны працаваў у Мінску.
КАЗБЯРУК Уладзімір Міхайлавіч (н.
29 8 1923, в. Бандары Беластоцкага ва-
яв.), беларускі літаратуразнавец. Канд.
філал. н. (1963). Скончыў БДУ (1949).
Ў 1949—52 настаўнік у Навагрудскім
р-не, выкладчык Полацкага пед. ін-та. У
1959—91 у Ін-це л-ры АН Беларусі. Вы-
вучаў бел.-польск. літ. сувязі, бел. ра-
мантызм 19 — пач. 20 ст Аўтар даследа-
ванняў па гісторыі Беларусі і бел. куль-
туры (ліквідацыя бел. дзяржаўнасці і
нац. свядомасці ў 17—18 ст., бел. нац.
адраджэнне ў 19 — пач. 20 ст., утварэн-
не БНР, жыццё і літ. дзейнасць Ф Ска-
рыны, Г.Пельгрымоўскага, С Тшашчкоў-
скай, К.Каліноўскага, А.Гаруна і інш.).
Тв '. Ступені росту: Бел. літ. канца XIX —
пач. XX ст. 1 традыцыі польск. пісьменні-
каў Мн., 1974; Рамантычны пошук:
Назіранні над бел. рамантызмам пач. XX ст.
Мн., 1983; Паэма Якуба Коласа «Новая зям-
ля» У святле славянскіх традыцый. Мн_,
1979, Светлай волі зычны звон: Алесь Га-
рун. Мн., 1991
КАЗЁЙ Марат Іванавіч (10.10.1929, в.
Станькава Койданаўскага р-на Мінскай
акругі, цяпер Дзяржынскага р-на —
КАЗІМІР К
11.5.1944), піянер-партызан, Герой Сав.
Саюза (1965). У Вял Айч вайну з ліст.
1942 у партыз. атрадзе «25 год Каст-
рычніка», са жн. 1943 разведчык штаба
200-й партыз. брыгады імя К.К Рака-
соўскага Мінскай вобл. У снеж. 1943 зда-
быў ваен. карты і планы камандавання
праніўніка. 11.5.1944 пры выкананні ба-
явога задання каля в. Хароміпкія Уздзен-
скага р-на К. быў акружаны карнікамі.
Адстрэльваўся да апошняга патрона, по-
тым гранатай падарваў сябе і гітлераў-
цаў, якія наблізіліся да яго Пахаваны на
радзіме, дзе ў 1987 створаны мемарыял.
У Мінску К. пастаўлены помнік і бюсты.
Яго імем названы вуліцы і зав>лкі ў
многіх гарадах Беларусі.
КАЗЕКА Іван Іванавіч [26.9(910).1914,
мяст. Лоеў Рэчыцкага пав., цяпер гар.
пасёлак — 29 12.1991], беларускі
гісторык, філосаф. Канд філас н.
(1951). Засл. работнік вышэйшай школы
БССР (1977). Скончыў Бел. ін-т нар.
гаспадаркі (1939) 3 1939 уЧырв Арміі,
удзельнік Вял. Айч. вайны. У 1947—53 у
Ін-це філасофіі і права АН БССР. 3 1949
выкладаў у Мінскай ВПШ пры ЦК КПБ.
Аўтар даследаванняў пра дзейнасць
М.В.Фрунзе на Беларусі.
Тв.. М.В.Фрунзе в Бе.торусснп. Мн., 1958;
М.В.Фрунзе: Рев. деятельность в Беторус-
снн. Мн., 1983.
КАЗЁННАЯ ПАЛАТА, губернскі орган
Мін-ва фінансаў па дэпартаменце дзярж.
казначэйства Расіі. Існаваў у 1775—
1917. На Беларусі ўведзена пасля ўклю-
чэння яе ў склад Рас. імперыі. Складала-
ся з кіраўніка (да 1845 ім быў віцэ-гу-
бернатар, пазней — старшыня, які
назначаўся) і паўкалегіяльнай агульнай
канцылярыі з назначаных дарадцаў, асэ-
сараў, губ казначэя. Мела аддзяленні:
гаспадарчае, лясное, піцейных збораў,
казначэйскае, кантрольнае. У выніку рэ-
формы 1863 функцыі К.п. былі зведзены
да вузка фінансавых пытанняў (размер-
каванне прамых падаткаў, таргі на ка-
зённыя падрады, рэвізія казначэйстваў).
Вячаслаў Швед.
КАЗЁННЫЯ СЯЛЯНЕ, гл Дзяржаўныя
сяляне
КАЗІМІР, Святы Казімір
(5 10.1458, Кракаў — 4 3 1484), другі
сын караля Польшчы і вял. кн. ВКЛ
Казіміра IV Ягелончыка і Альжбеты Ра-
кушанкі. Ушаноўваецца каталіцкан цар-
квой як патрон Вільні, апякун земляў б.
ВКЛ, патрон Гродзенскага біскупства (з
1991). Быў вельмі рэлігійны. Атрымаў
добрую гуманітарную адукацыю. Хатнімі
выхавацелямі К былі псторык Я.Длу-
гаш, выкладчык тэалогіі ў Ягелонскім
ун-це Я Канта, італьянскі пісьменнік і
гуманіст Ф.Калімах. У 1471 па просьбе
праціўнікаў венгерскага караля Мацея
Корвіна на чале 12-тыс. войска беспаспя-
хова спрабаваў заняць прастол Венгрыі.
Калі ў 1475 старэйшы сып Казіміра IV
Уладзіслаў заняў чэшскі трон, К. стаў
наследнікам польскай кароны. 3 гэтага
часу ён часта наведваў Вільню. У 1481 —
83 кіраваў справамі ў Полыпчы. Будучы
хворы на сухоты і даўшы зарок
Казімір.
Казімір IV Ягетончык
цнатлівасці, адмовіўся ад шлюбу з дач-
кой герм імператара Фрыдрыха III. У
маі 1483 па выкліку бацькі прыехаў у
Вільню. Дабрачыннасцю заслужыў пава-
гу гараджан. На Каляды 1483 наведаў
Гродна, але яго здароўе моцна пагоршы-
лася і 1.3.1484 у цяжкім стане перавезе-
ны ў Вільню, дзе памёр. Пахаваны ў ка-
ралеўскай капліцы Віленскага кафед-
ральнага сабора. У 1522 адбылася
кананізацыя К , але кананізацыйная бу-
ла знікла па дарозе. У 1602 папа рымскі
Клімент VII загадаў аднавіць ушанаван-
не К. як святога ва ўсім каталіцкім свеце.
Асаблівае значэнне культ К. атрымаў на
землях ВКЛ, дзе ў яго гонар праводзіцца
асобная служба 4 сакавіка. У Вільні ў гэ-
ты дзень адбываецца святочны кірмаш
(літ. «Казюкас»). Людміла Карнілава.
КАЗІМІР III Вялікі (Кагітіегг III
\Уіеікі; 3.4 1310, Кракаў? — 5.11.1370),
польскі кароль [1333—70], апошні з ды-
настыі Пястаў па мужчынскай лініі. У
1325 яго бацька Уладзіслаў I Лакетак і
вял. кн. ВКЛ Гедзімін, якія да гэтага ва-
рагавалі, заключылі накіраваны супраць
Тэўтонскага ордэна саюз, замацаваны
дынастычным шлюбам К. III (насуперак
яго жаданню) і дачкі Гедзіміна Альдоны.
Адным з вынікаў саюзу быў сумесны
рэйд польск.-літ войска ў 1326 на Бран-
дэнбург і Франкфурт-на-Одэры на чале
з Давыдам Гарадзенскім. Прыйшоўшы
да ўлады, К. III прадаўжаў лінію бацькі
на тэр экспансію. Скарыстаўшы адсут-
насць спадкаемцы ў апошняга галіцка-
валынскага кн. Юрыя-Баляслава II
Трайдзенавіча (памёр у 1340), спрабаваў
захапіць Галіччыну і абвясціць сябе гас-
падаром Русі, фармальна звязанай з
Польшчай асабістай уніяй. Гэта
выклікала канфлікт з ВКЛ. У жн —ліст
1349 К III пры падтрымцы Залатой Ар-
ды, Венгрыі і Мазовіі захапіў а.маль усю
тэр. былога Галіцка-Валынскага княства,
у т.л Бярэсце (Брэст). У 1350 войскі
ВКЛ вярнулі Бярэсце і Валынь, нават на
кароткі час авалодалі Львовам, але
Галіччына засталася ў руках К. III. Пас-
ля перыяду збліжэння з ВКЛ (1356—66)
К. III зноў пачаў барацьбу за Валынь,
якая працягвалася і пры яго наступніку
Людвіку.
Літ:. Довнар-Запольскнй М.В.
ГІз нсторнн лнтовско-польской борьбы за
Волынь / / Унмверснтетскне нзвестня. Кн-
ев. 1896. № 8. Шабульдо Ф.М. Землн
Юго-Западной Русн в составе Велнкого
княжества Лнтовского. Кнев, 1987;
Р у д з к і Э. Ганна Альдона, дачка Ге-
дыміна, жонка польскага караля Казіміра
Вялікага / / Спадчына. 1993. № 5.
Алесь Белы
КАЗІМІР IV Ягелончык
(30.11 1427, Кракаў — 7.6.1492), вялікі
князь ВКЛ (1440—92], кароль польскі
(1447 — 92]. Малодшы сын Ягайлы і
Соф'і Гальшанскай. Абраны вял князем
29 6 1440 пасля забойства Ж.ыгімонта
Кейспіутавіча, у выніку чаго была
ліквідавана дзярж. унія з Польшчай.
I Іасля абрання яго на польскі трон паміж
ВКЛ і Польшчай устаноўлена персаналь-
ная унія, ВКЛ захавала незалежнасць.
Вярнуў у склад ВКЛ з Польшчы Да-
рагічынскую зямлю (1444), замацаваў у
складзе дзяржавы Валынь У сярэдзіне
15 ст. канчаткова далучана да ВКЛ Жа-
мойць. Дзеля пашырэння асабістых і ма-
янтковых правоў баяраў выдаў прывілей
1447 У час панавання К. IV ў Бел.-Літ
дзяржаве ўзмацнілася роля паноў-рады,
перыядычна склікаліся соймы. К. IV вы
мушаны быў змагацца з апазіцыяй бел -
літ. арыстакратыі. У 1441 групоўка слуц-
кага кн. Алелькі Уладзіміравіча, якога
падтрымалі Ян Гаштольд і інш. літ. па
ны, вымусіла К. IV перадаць Алельку
Кіеўскае княства. Потым К. IV вёў ба-
К КЛЗІМІРЛЎ
рацьбу з прэтэндэнтам на веліка-
княжацкі пасад кн. Міхаілам Жыгімон-
тавічам. У 1471 ліквідаваў удзельнае
Кіеўскае княства, прызначыў туды свай-
го намесніка. У 1481 за змову пакараў
смерцю сваіх сваякоў кн Міхаіла Алель-
кавіча і Івана Сямёнавіча Гальшанскага.
Каб з яднаць пануючае саслоўе, пачаў
раздачу маёнткаў баярам. Выдаў Суд-
зебнік 1468, з якога пачалася ка-
дыфікацыя феад. права ў дзяржаве.
Знешняя палітыка К. IV на ўсходзе была
накіравана на ўтрыманне рускіх княст-
ваў у складзе ВКЛ, пашырэнне ўплыву
на Ноўгарад і Цвер, канфрантацыю з
Маскоўскім княствам з-за рускіх зямель,
падтрымку ханаў Вял. Арды ў іх бараць-
бе супраць Масквы, але з-за спраў у
Польшчы пацярпеў няўдачу. Створанае
пры яго падтрымцы Крымскае ханства з
саюзніка ператварылася ў ворага,
крымскія татары пачалі сістэматычныя
набеп на ўкр. і польскія землі. У Поль-
шчы, абапіраючыся на сярэднюю шлях-
ту, вёў барацьбу з магнацкай апазіцыяй
на чале з кракаўскім біскупам кардына-
лам З.Алясніцкім. У 1454 выдаў Ня-
шаўскія статуты, якімі пашыраліся і
ўзмацняліся правы шляхецкіх земскіх
соймікаў. Шляхта вызвалялася ад суда
каралеўскіх чыноўнікаў, а магнаты паз-
баўляліся выключнага права займаць
дзярж. пасады. У 1454—66 вёў вайну з
Тэўтонскім ордэнам (ВКЛ не ўдзельні-
чала), якая скончылася Таруньскім
мірам, паводле якога Гданьскае Памор'е,
Хэлмінская зямля і Вармія былі далуча-
ны да Польшчы У выніку апошняя
атрымала выхад да Балтыйскага мора.
Вял. магістр ордэна прызнаў сябе васа-
лам польскага караля. У сваёй дына-
стычнай палітыцы дамогся выбрання
свайго старэйшага сына Уладзіслава ка-
ралём Чэхіі, а потым і Венгрыі.
Літ.- Любавскнй М.К. Лятовско-
русскнй сейм. М., 1900; Яго ж. Очерк
нсторня Лнтовско-Русского государства до
Люблннской уннн включнтельно. 2 нзд. М.,
1915, Пресняков А.Е. Лекцкн по рус-
схой нсторнв. Т. 2 Вып. 1 М , 1939;
Рарёе Е. Роізка 1 Ш»'а па рггеіогаіе
ч'іекоч' ігебпісіі Т. 1. Кгакб»', 1904; Я г о
ж. 8ііі<1іа і ігкісе г сга&б№ Кагігаіегга
Іа^іеііопсгука ХУагвгатуа, 1907, К о 1 а п -
коч'ікі I.. Огіе]е У/іеІкісво Кы?Ы»'а
Шеч'зкіево га Іавіеііопо»'. Т. 1 Ч/агхгаша,
1930; Я го ж. Роізка Іа^іеііопо»'. Ев'бв',
1936. Анатоль Грыцкевіч.
КАЗІМІРАЎ ПРЫВІЛЁЙ, гл Прывілей
1447.
КАЗІНЕЦ Ісай Паўлавіч (падп. мя-
нушкі: Слава Юрыгін, Слаў-
ка Пабядзіт; 1910, г. Батумі —
7.5 1942), адзін з арганізатараў і
кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага
падполля. Герой Сав Саюза (1965). На-
пярэдадні вайны працаваў у Беластоку.
У пач. акупацыі Мінска арганізаваў і
ўзначаліў падп. групу ў Кастрычніцкім
р-не горада Уваходзіў у Мінскі падп.
гарком КШб)Б, адказваў за сувязь з пад-
І.П.Казінец.
В.І.Казлоў.
польшчыкамі гета, кіраваў адпраўкай
партызанам папаўнення, зброі, медыка-
ментаў. Адзін з арганізатараў падп. дру-
карні, дзе выдаваў лістоўкі, падп. лісток
«Вестннк Роднны». 27 3 1942 арыштава-
ны і пасля катаванняў павешаны. У Мін-
ску яго імем названы плошча і вуліца, на
месцы пакарання смерцю ў Цэнтр. скве-
ры мемарыяльны знак.
КАЗІНОВА, гарадзішча днепра-
дзвінскай (8 ст. да н.э. — 4 ст.) і селішча
банцараўскай (6—8 ст.) культур на 3 ад
в. Казінова Гарадоцкага р-на, на беразе
р. Усыса. Гарадзішча ўмацавана
валам і 2 равамі. Даследавалі ў 1964
К.П.Шут, у 1975 Г В Штыхаў, у 1990
В.М.Ляўко. Культурны пласт 0,3—0,6 і
1,8 м. Выяўлены рэшткі драўлянага збу-
давання, шмат камянёў, выкладзеных у 2
ярусы, ляпная кераміка, утулкавы нака-
нечнік кап я і двухшыпавы наканечнік
стралы, нож, прасліцы, вырабы з косці
С е л і ш ч а побач з гарадзішчам, за ра-
вамі. Даследаваў у 1975 Штыхаў. Куль-
турны пласт 0,5—0,8 м. Знойдзена ляп-
ная кераміка з расчосамі, гладкасценныя
прафіляваныя гаршкі, прасліца-
КАЗЛОЎ Аляксей Васілевіч
[12(25).2.1913, г.п. Лоеў — 6.6 1976],
Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў
Днепрапятроўскі чыг. тэхнікум (1932),
Севастопальскую ваенна-авіяц. школу
(1934) Удзельнік сав.-фінл. вайны
1939—40, зрабіў 57 баявых вылетаў. У
Вял. Айч. вайну на фронце з 1941.
Штурман звяна авіяэскадрыллі далёкай
разведкі ст. лейтэнант К зрабіу 247 бая-
вых вылетаў, збіў 14 варожых самалётаў.
3.3.1944 яго самалёт быў збіты. Пасля
ампутацыі ног К. працаваў інструктарам
авіяц вучылішча, з 1947 загадчык ар-
ганізаванай ім дзіцячай б кі на радзіме.
Яго імем названа вуліца ў Лоеве.
КАЗЛОЎ Арсен Яўхімавіч
[10(23).2.1919, в. Газьба Гарадоцкага
р-на — 12 8 1971[, Герой Сав. Саюза
(1945) У Вял Айч. вайну на фронце з
чэрв 1941 Вызначыўся пры фарсіра-
ванні Дуная каля г. Харта (Венгрыя): у
ноч на 1.12.1944 камандзір разліку дэ-
сантнай лодкі ст. сяржант К пад агнём
пераправіўся цераз раку, першы вы
садзіўся на бераг, паранены ўварваўся ў
варожыя траншэі, чым садзейнічаў по-
спеху пры высадцы дэсанта. Пасля вай-
ны на гасп. рабоце. Яго імем названы
вуліца ў Гарадку і саўгас у Гарадоцкім
р-не
КАЗЛОЎ Васіль Іванавіч [5(18).2.1903,
в. Заграддзе Рагачоўскага пав., цяпер у
Жлобінскім р-не — 2.12.1967], дзяр-
жаўны дзеяч БССР, адзін з арганізатараў
і кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў
Вял Айч. вайну. Герой Сав. Саюза
(1942), ген.-м. (1943). Скончыў Ка-
муніст. ун-т імя Леніна (Мінск, 1933). У
1928—40 на сав. і парт. рабоце. 3 1940
нам старшыні СНК БССР, з сак. 1941
сакратар Мінскага абкома КП(б)Б. 3 лш
1941 1-ы сакратар Мінскага падпольнага
абкома КП(б)Б, з сак. 1942 і камандзір
Мінскага партызанскага злучэння. У
1944—48 1-ы сакратар Мінскіх абкома і
гаркома КП(б)Б У 1947 старшыня Вярх
Савета, з 1948 старшыня Прэзідыума ВС
БССР і нам. старшыні Прэзідыума ВС
СССР. 3 1949 чл. ЦК КПБ. 3 1956 канд
у чл , з 1966 чл. ЦК КПСС. Дэп ВС
СССР з 1946, ВС БССР з 1947. Аўтар
кніг успамінаў «Людзі асобага складу»
(1967), «Верны да канца» (1970, 2-е
выд., 1973).
КАЗЛОЎ Георгій Кірылавіч
[19.12.1902(1 1 1903), в Селяхі Брэсц-
кага пав., няпер Брэсцкага р-на —
21.12.1970], генерал-лейтэнант (1944).
У Чырв. Арміі з 1918. Скончыў Ваен.
акадэмію імя Фрунзе (1933), Вышэйшыя
акад курсы нры Ваен. акадэміі Генштаба
(1948). Удзельнік грамадз. вайны на Зах
фронце У 1933—39 у БВА У Вял Айч
вайну на Карэльскім, 2-м Бел. і 1 -м Укр.
франтах: нач. аддзела штаба арміі, ка-
мандзір дывізіі, нач штаба армп, каман-
дуючы арміяй. Удзельнік вызвалення
Сав. Запаляр я, Чэхаславакіі, вайны з
імперыял. Японіяй. У 1946—65 нач.
штаба Прыморскай, Беламорскай, Паўн.
ваен акруг, на ваенна-пед. рабоце.
Аўтар кн. «У лясах Карэліі» (1963).
КАЗЛОЎ Леў Раманавіч (н. 28 7.1938,
в. Ліцвінкі Кобрынскага пав. Палескага
ваяв., цяпер Кобрынскі р-н), беларускі
гісторык. Канд. гіст. н. (1970). Скончыў
Мінскі пед. ін-т (1965). 3 1969 у Мінскім
пед. ін-це, з 1982 праф., дэкан Мінскага
КАЗЛОЎСКІ К
ін-та культуры, з 1991 у Ін-це гісторыі
АН Беларусі, з 1993 прэзідэнт фірмы
«Арты-фэкс», з 1995 гал. рэдактар
«Вялікага гістарычнага атласа Беларусі»
ў 5 тамах, час. «Падарожнік» і «Наш
край». Асн. даследаванні ў галіне гіст. ге-
аграфп і картаграфіі Беларусі.
Тв'. Вспомогательные нсторнческне днс-
цнплнны. Мн., 1980; Кобрвн: Нст.-экон.
очерк. Мн., 1987 (разам з Н.М.Пліско). Му-
зей остроумня 3 нзд. Мн., 1989, 3 дазволу
караля і вялікага князя. Мн., 1992; Бела-
русь на сямі рубяжах. Мн., 1993 (разам з
АПітовым); Карты XVI—XVII вв как нс-
точннк по нсторнн Белорусснн / / Пробле-
мы нсторнческой географнн Россмн: Мате-
рналы второй Всесоюз. конф. по нст. гео-
графнн Росснн М., 1982 Вып. 3.
КАЗЛОЎ ІІётр Міхайлавіч
[12(241.7.1893, в. Калена Дзісенскага
пав., цяпер в. Залесная Глыбоцкага
р-на — 17.4 1944], генерал лейтэнант
(1944), Герой Сав. Саюза (1943). У
Чырв. гвардыі з 1917, потым у Чырв
Арміі. Удзельнік грамадз ванны. Узнага
роджаны ордэнам Чырв. Сцяга (1923)
Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе
(1926). У Вял. Айч. вайну з 1941 на
Паўд., ІІаўд.-Зах., Паўн Каўказскім і
Цэнтр. франтах: нам. камандуючага, ка
мандуючы арміяй, камандзір стралк.
корпуса. Вызначыўся ў баях за Дняпро
на Пн ад Кіева: у вер. 1943 корпус пад
камандаваннем ген.-маёра К. з ходу
фарсіраваў раку і, захапіўшы плацдарм,
забяспечыў пераправу часцей арміі. Яго
імем названа вуліца ў Пяцігорску, у пас.
Гарачаводскі Стаўрапольскага краю па-
стаўлены помнік.
КАЗЛОЎ Фёдар Піліпавіч
(16(28) .2.1898, в. Слабодка Магілёўскага
пав., цяпер у Круглянскім р-не — 1941],
гісторык. Д-р гіст. н.. праф (1936).
Скончыў Магілёўскую духоўную
семінарыю (1917), вучыўся ў Петра-
градскім горным ін-це (1918), скончыў
Ін-т чырв. прафесуры ў Маскве (1929). 3
1919 на сав. рабоце і ў органах нар. аду-
кацыі ў Магілёве і Гомелі. Дэлегат IX
Усерас. зёзда Саветаў (снеж. 1921). 3
1925 у Маскве, з 1929 заг. кабінета 1-га
Інтэрнацыянала, выкладчык Ін-та Марк-
са—Энгельса—Леніна. 3 1932 заг. ка-
федры ўсеагульнай гісторыі Ін-та чырв.
прафесуры У 1937 рэпрэсіраваны.
Аўтар падручнікаў, прац па гісторыі
ЗША, рэв. руху.
Тв.'- Полнтграмота: Учебннк для деревен-
скнх стацмонарных школ. М., Л , 1927 (ра-
зам з Я Нікуліхіным), Учебннк для комсо-
мольскнх полмтчнсток в деревне. М.: Л.,
1928 (разам з Л.Равінскім); Первый РІнтер
нацнонал. М , 1933; США в пернод довоен-
ного нмперналнзма н после мнровой войны:
Лекцня. М., 1936. Эдуард Карніловіч.
КАЗЛОЎСКАЯ Ала Яфімаўна (н.
19.10.1938, в. Уза Уваравіцкага, цяпер
Буда-Кашалёўскага р-на), беларускі
гісторык. Канд. гіст. н. (1976). Скончыла
БДУ (1961). 3 1961 працавала ў Ін-це
гісторыі АН Беларусі, з 1985 у Мінскім
мед. ін-це. Даследуе гісторыю рабочага
класа і культ. будаўніцтва на Беларусі.
Адзін з аўтараў «Гісторыі Беларускай
ССР» (т. 3, 1973; т. 5, 1975), «Гісторыі
П.М.Казлоў.
рабочага класа Беларускай ССР» (т. 3,
1985).
Тв.'- Рост матернального благосостояння
рабочего класса БССР, 1946—1970. Мн.,
1987.
КАЗЛОЎСКІ Аляксандр Мікалаевіч
(1832, Мсціслаўскі пав Магілёўскай
губ. — 1890?), беларускі вучоныў галіне
меліярацыі с.-г. зямель Скончыў Мін-
скую пмназію (1848), Горы-Горацкі зем
ляробчы ін-т са званнем агранома
(1852), у 1856 пераатэставаны ў інжы-
нера. У 1853 Дэпартаментам сельскай
гаспадаркі камандзіраваны ў Германію і
Бельгію, у 1858 у Англію для вывучэння
вопыту выкарыстання дрэнажу. У
1856—60 працаваў інжынерам, з 1860
праф. механікі і архітэктуры Горы-Го-
рацкага земляробчага ін-та. У 1856—62
зрабіў першы на Беларусі ганчарны дрэ-
наж. За ўдзел у паўстанні 1863—64 вы-
сланы на 6 гадоў у Таўрычаскую губ.
Асн. працы па пытаннях апрацоўкі гле-
бы, асушэння зямель.
Тв.'. Очерк нсторям н статнстнкв дренажа
в Западной Европе / / Журн. Мнн-ва гос.
нмуіцеств. 1859. Ч. 71, №8. Дренажные ра
боты прн горыгорецкнх учебных заведенн-
ях. Ч. 1—2. 1860.
Літ.: Насевіч ЛІ Развіццё белару-
скай сельскагаспадарчай навукі ў XIX —
пачатку XX ст. / / Весці АН БССР Сер.
грамад. навук. 1986. № 3. Алесь Каралеў.
КАЗЛОЎСКІ Восіп (Юзаф, Язэп) Анто-
навіч [1757, хутар Казлоўскі Мсціслаў-
скага ваяв., цяпер Слаўгарадскі р-н —
27.2(11.3).1831], кампазітар. 3 бел.
шляхты. 3 1768 вучыўся ў Варшаўскай
капэле пры касцёле Св. Яна. У 1773—78
настаўнік музыкі Міхала Клеафаса
Агінскага (Гузаў, пад Варшавай), часта
бываў у рэзідэнцыі Міхала Казіміра
Агінскага ў Слоніме. У 1780-я г. па за-
прашэнні кн. Пацёмкіна пераехаў у Пе-
цярбург, дзе хутка заваяваў усеаг пры-
знанне і аўтарытэт як кампазітар і ар-
ганізатар муз. жыцця рас. сталіцы (з
1799 — «інспектар музыкі» імпера-
тарскіх тэатраў, з 1803 — «дырэктар му-
зыкі»), Тут сустракаўся з Міхалам Клеа-
фасам Агінскім, выдаваў яго творы. У
пач. 19 ст. наведваў яго маёнтак Залессе
(на Гродзеншчыне). Бываў у Гарадзішчы
(пад Мінскам) у сядзібе Ракіцкіх, дзе
браў удзел у канцэртах і даваў урокі му-
зыкі Каралю Ельскаму. Пасля 1819 пе-
раехаў у Прапойск (цяпер Слаўгарад),
дзе працаваў кіраўніком хору і аркестра
графа Мурамцава. Папулярнасць і славу
К. як кампазітару прынёс святочны пала-
нэз «Гром победы, раздавайся»,
напісаны з нагоды ўзяцця Ізмаіла ў 1791,
які стаў дзярж гімнам І’ас імперыі. Яго
творы напісаны пераважна ў новых для
тагачаснага рус. муз. мастацтва жанрах:
Рэквіем (1798, на смерць апошняга кара-
ля Рэчы Паспалітай Станіслава Паня-
тоўскага), аркестравыя і фартэпіянныя
паланэзы, лірычныя песні-рамансы, у
т.л 30 «Расійскіх песень», меладрамы
(музыка да трагедый Ж.Расіна, У.Озера-
ва, Я Княжніна, А.Грузінцава і інш.). К
лічыцца класікам рус. музыкі даглінкаў-
скай пары, стваральнікам героіка-драма-
тычнаі'а і лірыка-псіхалагічнага кірунку
ў сімфанічнай музыцы, з’яўляецца пра-
вадніком новых, прынесеных з Захаду
жанрава-стылявых плыняў у рус. мас-
тацтве, якія спрыялі яго «вэстэрнізацыі»
і якаснаму ўздыму. Гал. вобразна -эма-
цыянальныя сферы музыкі К. — пры-
ўзнята-святочная, трагедыйная («бетхо-
венская») і лірыка-сентыментальная. У
творах спалучаюцца рысы класічнага і
рамантычнага светаадчуванняў. Твор-
часць К., знітаваная з культурамі Бела-
русі, Польшчы і Расп, з’яўляецца яркім і
дасканалым узорам мастацтва пераход-
най пары, што падрыхтавала наступлен-
не ўласна рамантычнай эпохі.
Літ.: Дадзівмава В. На мяжы ста-
годдзяў і эпох: Восіп Казлоўскі / / Мас-
тацтва. 1995. № 9. Вольга Дадзіемава.
КАЗЛОЎСКІ Іван Андрэевіч, гл Бат-
рак І.А.
КАЗЛОЎСКІ Ігнат Ігнатавіч
[2(15).2.1917, в. Прусы Слуцкага пав.,
цяпер в. Вялікія Прусы Капыльскага
р-на — 8.6.1962], Герой Сав. Саюза
(1946) У Чырв. Арміі з 1936. Скончыў
Сталінградскае ваен. авіяц. вучылішча
лётчыкаў (1939), Ваен.-паветр. акадэмію
(1951). У Вял. Айч. вайну з ліст. 1941 на
Зах , 1-м і 4-м Укр франтах штурман,
камандзір эскадрыллі, нам. камандзіра
штурмавога авіяпалка. Зрабіў 120 баявых
вылетаў, у т.л. 48 у тыл ворага, каб да-
ставіць боепрыпасы акружаным каля
Вязьмы сав. воінам і вывезці параненых.
Знішчыў 15 танкаў, 80 аўтамашын, 30
чыг. вагонаў, 20 пунктаў зенітнай арты-
лерыі. Да 1960 у Сав. Арміі, палкоўнік.
Працаваў у Мінску. На радзіме помнік.
КАЗЛОЎСКІ Мікалай Кузьміч
[2(15).12.1917, в. Гапонавічы Сеннен-
скага пав., цяпер Крупскі р-н —
11.10.1943], Герой Сав. Саюза (1944).
Скончыў Сызранскае танк вучылішча
(1942). У Вял. Айч. вайну з 1942 на
Паўд.-Зах., Варонежскім франтах. Вы-
значыўся ў вер. 1943 пры вызваленні
Кіеўскай вобл. Танкавая рота пад каман-
К КЛЗЛОЎСКІ
даваннем лейтэнанта К. 26.9.1943
фарсіравала Дняпро каля в. Зарубінцы,
28 — 29.9.1943 каля в. Вял. Букрын
адбіла 6 контратак, падбіла 6 танкаў і са-
маходных гармат, знішчыла 2 міна-
мётныя батарэі, 50 станковых кулямётаў
ворага. Загінуў у баі. Яго імем названа
вуліца ў г.п. Крупкі, на радзіме помнік.
КАЗЛОЎСКІ Павел Паўлавіч (н.
9.3.1942, в. Ваўкоўня Пружанскага
р-на), беларускі ваенны дзеяч. Ген.-
палк. (1992), ген.-лейт. (1994). Скончыў
Ташкенцкае агульнавайсковае каманд-
нае вучылішча (1965), ваен. акадэміі імя
Фрунзе (1974) і Генштаба (1987). Слу-
жыў у Сярэднеазіяпкай, Маскоўскай,
Закаўказскай, Паўн.-Каўказскай ваен.
акругах на камандна-штабных пасадах.
3 1987 1-ы нам. камандуючага, з 1989
камандуючы 28-й агульнавайсковай
арміяй у Гродне. 3 1991 нач. штаба —
1-ы нам. камандуючага войскамі БВА. У
1992—94 міністр абароны Рэспублікі Бе-
ларусь.
КАЗЛОЎСКІ Павел Рыгоравіч
[3 (16) .12. і 911, Санкт-Пецярбург —
19.12.1996], беларускі гісторык. Д-р гіст.
н. (1974). Скончыў БДУ (1960). Да 1941
вучыўся ў Віленскім ун-це, працаваў рэ-
петытарам і сакратаром у адваката ў
Вільні. У Вял. Айч. вайну ў партызанах
у Вілейскай вобл. 3 1944 у Пракуратуры
БССР, у 1957—86 у Ін -це гісторыі АН
БССР. Даследаваў гісторыю сельскай
гаспадаркі і сялянства Беларусі 17—18
ст. Аўтар прац па крыніцазнаўстве і дэ-
маграфіі бел. вёскі. Член аўтарскага ка-
лектыву «Гісторыі Беларускай ССР» (т.
1, 1972), адзін з рэдактараў і скла-
дальнікаў серыі зборнікаў дакументаў
«Інвентары магнацкіх уладанняў Бела-
русі XVII — XVIII стст.» («Маёнтак
С.маргонь», 1977, «Маентак Цімкавічы»,
1982). Адзначыў высокую культуру гас-
падарання на бел. вёсцы ў 17—18 ст.,
што не саступала ўзроўню суседніх
краін. Аспрэчыў памылковыя і тэндэн-
цыйныя меркаванні аб заняпадзе сель-
скай гаспадаркі Беларусі напярэдадні да-
лучэння бел. зямель да Расійскай
імперыі. Адзін з перакладчыкаў на бел.
мову кн. «Літоўская гаспадыня» (1993).
Тв.. Крестьяне Белоруссвн во второй по-
ловнне XVII—XVIII в. Мн., 1969. Магнат-
ское хозяйство Белорусснм во второй поло-
внне XVIII в. Мн., 1974; Землевладенпе н
землепользованме в Белорусснн в XVIII —
первой половнне XIX в. Мн., 1982; Пусть
знают н помнят потомкн: Браславіцнна в
1941 — 1944 гг. Мн., 1994 (разам з ІІ.Я.Сыра-
махам); Отраслевая структура сельского
хозяйства в поместьях Белорусснн во вто-
рой половнне XVIII в. / / Проблемы аграр-
ной нсторнн (с древнейшнх времен до
XVIII в.). Мн., 1978. Ч. 1; Опыт ведення
сельского хозяйства Белоруссмн второй по-
ловнны XVIII в., отраженный в ннструкцн-
ях н распоряженнях магнатов / / Пз нсто-
рмческого опыта сельского хозяйства СССР.
М., 1969; Мелнорацмя Полесья в досовет-
скнй пернод / / Проблемы Полесья. Мн.,
1978. Вып. 5; Зігіікіцга у/іаьпоьсі гіешькіеі і
П.П.Казлоўскі.
П.Р. Катлоўскі.
(акгусгпеко розіадапіа гіеші № /асЬодпіе] і
згосікоіуеі Віаі'огііы IV дго^іеі роіо^іе XVIII
IV. / / Косгпікі (ігіеідіУ зроіесгпуск і
ВОьродагсгусЬ. Рогпап, 1972. Т. 33.
КАЗЛОЎСКІ Уладзіслау (29.6.1896, в.
Залессе Саколкаўскага пав. Гродзенскай
губ., цяпер Беластоцкае ваяв., Польш-
ча — 13.11.1943), беларускі грамадска
паліт. дзеяч, паэт, публіцыст. У час ву-
чобы ў каталіцкай духоўнай семінарыі ў
Вільні (1916—19) далучыўся да бел. нац.
руху. ГІасля заканчэння настаўніцкіх
курсаў пры Цэнтр. бел. радзе Віленшчы-
ны і Гродзеншчыны спрабаваў арганіза-
ваць бел. школы на Сакольшчыне. Вяр-
нуўшыся ў Вільню, уваходзіў у ЦК Бел.
сялянскай партыі, быў інструктарам мін-
скага Бел. нац. к-та па арганізацыі нац. і
кааператыўнага жыцця ў Ігуменскім пав.
У маі 1920 Бёл. вайсковай камісіяй
накіраваны ў школу падхарунжых у
Варшаве, пасля заканчэння якой пры-
значаны інструктарам у 1-ы батальён
бел. стральцоў, эвакуіраваны з Мінска ў
Лодзь. 3 1921 служыў у польскім войску,
адначасова браў удзел у бел. нац. руху.
Адзін з лідэраў яго правага радыкальнага
крыла. У 1930 звольніўся ў запас у
званні паручніка, пераехаў у Вітьню і
распачаў грамадска-паліт. і літ. дзей-
насць. Быў сакратаро.м Бел. нац. к-та,
Цэнтр. ўрада Бел. ін-та гаспадаркі і
культуры. Адзін з арганізатараў і сакра-
тар Бел. нацыянал-сацыяліст. партыі
(БНСП), рэдактар-выдавец яе органа —
час. »Новы шлях» (1933—37). Друка-
ваўся пад псеўд. У.Казлоўшчык. Неадна-
разова судзіўся з польскі.мі ўладамі з
прычыны канфіскацыі імі тыражоў асоб-
ных нумароў часопіса. У 1939—40 сак-
ратар Бел. групы дапа.могі пацярпелым
ад вайны пры Літ. Чырв. Крыжы, у ліп.
1941 скарбнік Бел. нац. к-та ў Вільні.
Меў на мэце аднавіць дзейнасць БНСП,
аднак не атрымаў на гэта дазволу ням.
улад. Пераехаўшы ў Мінск, супра-
цоўнічаў з ням.-фаш. акупанта.мі, быў
рэдактарам «Беларускай газэты», ува-
ходзіў у кіраўніцтва Бел. нар. самапома-
чы. У сваіх публіцыст. артыкулах рас-
працоўваў ідэалогію бел. нацыянал-са-
цыялізму, выступаў з антысеміцкімі
матэрыяламі. Застрэлены сав. падполь-
шчыкамі ў Мінску.
Тв.. Фізічнае выхаванне грамадзянства.
Ві.іьня, 1927; Аб фізічным выхаванні ў бе-
ларусаў. Вільня, 1928; Беларускія народ-
ныя песні з Сакольскага павету. Вільня,
1930; Плач Беларускай Старонкі Маткі па
дзетках сваіх рэнегатах. Вільня, 1930; Путы
кахання. Вільня, 1932; Шляхам змагання.
Вільня, 1935; Казюк на кірмашы: Вершава-
нае апавяданне з Казюковага кірмашу ў
Вільні. Вільня, 1940.
Ліш.- Аўтабіяграфія / / Новы шлях.
1937. 15 чэрв. № 2 (23); М а л е ц к і Я. Пад
знакам Пагоні: Успаміны. Таронта, 1976. С.
31—92; Ч ы г р ы н С. «Прыйдзе той час —
да сваіх я вярнуся...» / / Ніва. 1995. 22
студз. Сяргей Ёрш.
КАЗЛОЎЦЫ, бескурганны могільнік
10—11 ст. паміж в. Казлоўцы і Шніткі
Міёрскага р-на. Выявілі ў 1987
П.М.Ціхановіч і В.А.Ермалёнак, дасле-
дуюць з 1988 Л.У.Дучыц і Г.М.Семян-
чук. Пахавальныя абрады — трупаспа-
ленне і трупапалажэнне (большасць га-
лавой на 3). Мужчынскія пахаванні без
інвентару. У жаночых знойдзены ляпныя
і ганчарныя гаршкі, сярэбраныя і медныя
бранзалетападобныя скроневыя кольцы,
каралі са шкляных пацерак і грушапа-
добных з насечкамі званочкаў, падвескі ў
выглядзе дырхемаў, жоўты і блакітны
бісер, жалезная грыўня, вітыя з завяза-
нымі канпамі са стылізавапымі зааморф-
нымі галоўкамі брапзалеты, шырокася-
рэдзінныя пярсцёнкі і інш.
КАЗЛОЎШЧЫНА, гарадскі пасёлак у
Дзятлаўскім р-не. За 20 км на Пд ад
Дзятлава, за 30 км ад чыг. ст. Слоні.м, на
шашы Слоні.м—Дзятлава. 1,9 тыс. ж.
(1994).
У 18 ст. паселішча ў Слонімскім пав.
Навагрудскага ваяв. У 1773 існавала
царква. 3 1795 у складзе Рас. імперыі. У
пач. 19 ст. мястэчка, цэнтр воласці Сло-
німскага пав. Гродзенскай губ. У 2-й
пал. 19 ст. ў К. закладзены сядзіба і
парк. У 1897 — вёска, уласнасць Под-
аля; 325 ж., 42 двары, 2 яўр. малітоўныя
дамы, нар. вучылішча, фельчарскі
ўчастак, сукопная ф-ка, млын, 11 крам,
2 шынкі. У 1-ю сусв. вайну акупіравана
герм. войскамі. У 1919 — 20 занята
польскім войскам, Чырв. Арміяй. 3 1921
КАЗЯНСКІЯ К
у складзе Польшчы, цэнтр гміны
Слонімскага пав. Навагрудскага ваяв.,
467 ж., 86 двароў. 3 1939 у БССР, з 1940
цэнтр раёна. 3 чэрв. 1941 да 13.7.1944
акупіравана ням.-фаш. захопнікамі, якія
знішчылі ў К. і раёне 1582 чал. 3
28.6.1958 гар. пасёлак. 3 1960 у Дзят-
лаўскім р-не (у 1962—65 — у
Слонімскім р-не). Мэблевая ф-ка «Каз-
лоўшчына», Дзятлаўскі харчкамбінат,
камбінат бытавога абслугоўвання, СПТВ,
сярэдняя і музычная школы, яслі-сад, 3
б-кі, Дом культуры, Дом дзіцячай і
юнацкай творчасці, бальніца. Брацкая
магіла сав. воінаў і партызан і магілы ах-
вяр фашызму. Помнік архітэктуры пач.
20 ст. Успенская царква.
Валерый Шаблюк.
КАЗЛОЎШЧЫНСКІ РАЁН. Існаваў у
БССР у 1940—60. Утвораны 15.1.1940 у
складзе Баранавіцкай вобл., з 8.1.1954 у
складзе Гродзенскай вобл. Цэнтр — в.
Казлоўшчына (з 28.6.1958 гарадскі пасё-
лак). 12.10.1940 падзелены на 11 сельса-
ветаў: Вішаўскі, Дзераўноўскі, Каз-
лоўшчынскі, Малдовіцкі, Мяляхавіцкі,
Навасёлкаўскі, Падвялікаўскі, Піронім-
скі, Раготнаўскі, Рудаяварскі, Яварскі.
20.1.1960 раён скасаваны. Казлоўшчына,
Гербелевіцкі, Мяляхавіцкі, Падвялі-
каўскі, Раготнаўскі, Рудаяварскі сельса-
веты перададзены ў Дзятлаўскі р-н; Вой-
невіцкі, Дзераўноўскі, Навасёлкаўскі —
у Слонімскі р-н.
КАЗУБОЎСКІ Фёдар Андрэевіч
[24.7(5.8).1895, в. Богушава Пінскага
пав. Мінскай губ., цяпер Пінскага
р-на — 2.9.1942], украінскі археолаг,
адзін з арганізатараў Палескага
паўстання 1918—19. Скончыў Сма-
ленскі настаўніцкі ін-т (1916). У 1918—
19 камандзір 2-га Палескага камуніст.
палка, змагаўся супраць пятлюраўцаў і
ням. акупантаў у раёне г. Сарны, Пінск,
Дубровіца. У 1920-я г. дырэктар края-
знаўчага музея ў Корасцені, у 1934—36
дырэктар Ін-та гісторыі матэрыяльнай
кулыуры АН УССР.
КАЗЎЛІЦКІЯ БАІ 1943, 1944, баі пар-
тызан 227-га палка, 25, 115, 278-га атра-
даў Клічаўскай ВАГ па разгроме ням.-
фаш. гарнізона ў в. Казулічы Кіраўскага
р-на ў кастр. 1943 і чэрв. 1944. Пра-
водзіліся пад кіраўніцтвам штаба
Клічаўскай ВАГ. Гарнізон (каля 80
паліцэйскіх, 642-і і 2 роты 161-га
паліцэйскіх батальёнаў) праводзіў кар-
ныя аперацыі супраць партызан і
цывільнага насельніцтва ў Кіраўскім і
Клічаўскім р-нах, ахоўваў шашэйную
дарогу Магілёў—Бабруйск. Напярэдадні
аперацыі партызаны перакрылі засадамі
дарогі на Казулічы, сканцэнтраваліся ў
лесе на Пн ад в. Кострычы Кіраўскага
р-на. Ноччу 7 кастр. яны падышлі да пе-
радавых пастоў і пры падтрымцы
мінамётных батарэй падняліся ў атаку.
За 1,5 гадзіны бою партызаны падавілі
агонь мінамётаў і артыл. гарматы,
знішчылі і захапілі ў палон 169
гітлераўцаў, штабныя дакументы, шмат
зброі і боепрыпасаў, перасоўную радыё-
станцыю і абмундзіраванне. У 1-й пал.
чэрвеня 1944 партызаны 277-га палка ў
другі раз разграмілі гарнізон у в. Ка-
зулічы. За некалькі гадзін начнога бою
яны знішчылі больш за 150 гітлераўцаў,
узарвалі 2 дзоты, ружэйна-рамонтную
майстэрню, 4 склады, 4 аўтамашыны,
захапілі зброю.
КАЗЫРЭЎСКІ Іван Пятровіч (1680,
Якуцк — 2.12.1734), землепраходзец,
першы даследчык Курыльскіх а-воў і
паўд. часткі Камчаткі. Паходзіў з бел.
шляхты. Яго дзед і бацька як ваеннапа-
лонныя вайны Расіі з Рэччу Паспалітай
1654—67 сасланы царом Аляксеем
Міхайлавічам у Якуцк. У 1701
накіраваны якуцкім ваяводам на Камчат-
ку для прывядзення мясц. жыхароў у
падданства да Расіі. У 1711 —13 у пошу-
ках гандл- шляхоў у Японію К. на чале
атрада казакоў абследаваў Курыльскія
а-вы (да в-ва Хакайда). Сабраў звесткі
пра Курыльскія а-вы і іх насельніцтва,
вьімяраў адлегласць паміж імі, апісаў
метэаралагічныя ўмовы на астравах і ў
пралівах. Склаў першую карту Камчаткі
і Курыльскіх а-воў, якой пазней кары-
сталіся рус. і замежныя падарожнікі, у
т.л. В.Берынг і С.П.Крашаніннікаў. У
канцы 1710-х г. кіраваў Камчаткай, по-
тым пастрыгся ў манахі. 3 І 720 у Якуц-
ку, забяспечыў дадатковымі данымі
кіраўніка 1 -й Камчацкай экспедыцыі Бе-
рынга. У 1727—29 першым зрабіў пада-
рожжа ўніз па р. Лена з выхадам у Ле-
давіты акіян. 3 1730 у Маскве. У 1731
арыштаваны па лжывым абвінавачанні,
памёр у турме.
Літ.: Русско-польскне связн в областн
наук о Земле. М., 1975.Валерый Ярмоленка.
КАЗЬКО Віктар (Віктар Апанасавіч; н.
23.4.1940, г. Калінкавічы), беларускі
пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя
А.М.Горкага (1970). Працаваў у газ.
«Чырвоная змена», «Советская Белорус-
сня» (1970—73), час. «Нёман» (1973—
76), сакратаром праўлення СП БССР
(1986—88), гал. рэдактарам кінастудыі
«Беларусьфільм» (1988—-93). Друкуец-
ца з 1962. Аўтар кніг «Высакосны год»
(1974), «Добры дзень і бывай» (1976,
прэмія Ленінскага камсамола 1977),
«Дзве аповесці» (1977), «Суд у Слаба-
дзе» (1978, Дзярж. прэмія Беларусі імя
Я.Коласа 1982), раманаў «Неруш»
(1981), «Хроніка дзетдомаўскага сада»
(1987), аповесці «Выратуй і памілуй нас,
чорны бусел!» (1991). Асн. тэматыка
творчасці — трагедыя знявечанага вай-
ной маленства, сіроцтва, пошукі чалаве-
чага ў чалавеку, даследаванне дзеяння
маральнага закону ў гісторыі, непазбеж-
насць пакарання за прычыненае людзям
зло. Даследуе экалагічныя праблемы,
асэнсоўваючы іх як мастак-філосаф у
гіст. плане, шукаючы гіст. карані сучас-
ных экалагічных катастроф, «чарно-
быльскі сіндром» і постчарнобыльскую
сітуацыю, яе вынікі ў масавай псіхалогіі
палешукоў-беларусаў. Міхась Тычына.
КАЗЬМА, Косма (? — каля 1166),
епіскап полацкі. Упершыню ў пісьмовых
крыніцах згадваецца пад 1144. Верагод-
на, прыехаў у Полацк з Візантыі разам з
полацкімі князямі-выгнаннікамі Рагвало-
дам (Васілём) і Іванам (?) у 1140. Пасля
захопу Кіева кн. Ізяславам Мсціславічам
(1146) выступіў з епіскапамі Мануілам
Смаленскім і Ніфантам Ноўгарадскім
супраць некананічнага прызначэння
мітрапалітам кіеўскім Клімента Сма-
ляціча. У 1147 трапіў у няміласць і
пакінуў кафедру, вярнуўся ў 1155 ці
1156 пры Юрыю Даўгарукім. У 1156 ра-
зам з Мануілам сустракаў у Кіеве новага
мітрапаліта Канстанціна. Пры К. быў
зроблены крыж Ефрасінні Полацкай
(1161). Пераемнікам К. ў Полацку стаў
Дыянісій. Сяргей Тарасаў.
КАЗЬЯНКАЎСКІ МАНЁТНЫ СКАРБ.
Знойдзены ў 1973 каля в. Казьянкі По-
лацкага р-на. Адзін з буйнейшых грашо-
вых дэпазітаў 10 ст., выяўленых на тэр.
Усх. Еўропы. Ухаваны ў 940-я г. У бяро-
сту загорнуты куфіцкія дырхемы Араб-
скага халіфата, з якіх захавалася 7588
манет эміраў Саманідаў, Сафарыдаў,
халіфаў Абасідаў, волжскай Балгарыі,
імітацыі дырхемаў Абасідаў і Саманідаў.
Зберагаецца ў Полацкім краязнаўчым
музеі.
Літ.'- Рябцевнч В.Н. Козьянковскнй
клад / / Археологнческне открытня 1973 г.
М., 1974.
КАЗЬЯНСКІ ЗАМАК, Казьян-
ская крэпасць. Існаваў у 16 ст. на
Пн ад в. Казьяны Шумілінскага р-на.
Пабудаваны ў 1563 у час Лівонскай вай-
ны 1558—83. паводле загаду Івана Гроз-
нага як парубежная крэпасць.
Планіроўку і памеры замка вызначыў
мыс лукавіны р. Обаль. Будынак
драўляны, трохвугольны ў плане
(50 х 120 х 110 м), з трыма чацверыко-
вымі вежамі, якія злучаліся абарончымі
сценамі. Цэнтр. частку ўнутранай пра-
сторы замка займала жылая забудова.
Замак, разбураны ў 1579 войскамі Рэчы
Паспалітай, адлюстраваны на малюнку
С.Пахалавіцкага (1579).
КАЗЯНСКІЯ БАІ 1942. Лдбыліся паміж
партыз. атрадам «Спартак» (пазней пар-
тыз. брыгада «Спартак») і ням.-фаш. за-
хопнікамі у в. Казяны Відзаўскага р-на ў
вер. і ліст. 1942 у Вял. Айч. вайну. Пар-
тызаны, папярэджаныя жыхарамі нава-
кольных вёсак аб карным атрадзе (600
чал.), які накіроўваўся ў в. Казяны для
знішчэння партыз. атрада «Спартак»,
зрабілі засады па 8—10 чал. Каля в. Ба-
равыя раптоўньім агнём прымусілі
карнікаў адступіць, спалілі 2 аўта-
машыны, захапілі 30 веласіпедаў, шмат
абмундзіравання; у в. Казяны спалілі бу-
дынак паліцыі, раздалі насельніцтву 30 т
нарабаванага акупантамі збожжа.
3.11.1942 гітлераўцы накіравалі ў Казя-
ны 180 салдат і афіцэраў для аднаўлення
там гарнізона. У ноч на 4.11.1942 парты-
заны зрабілі раптоўны налёт на вёску. У
выніку 8-гадзіннага бою яны знішчылі
каля 50 гітлераўцаў, захапілі зброю і бое-
прыпасы.
К клзяны
КАЗЯНЫ, вёска ў Браслаўскім р-не, у
сутоках рэк Дрысвяніца і Дзісна. За 62
км на ПдЗ ад Браслава, 20 км ад чыг. ст.
Паставы. На аўтадарозе Браслаў—Пас-
тавы 1288 ж., 590 двароў (1995)
У пісьмовых крыніцах вядома пад на-
звамі Козян, Козьяны. Пад 1504
сустракаецца ўпамінанне пра «зямлю»
казянскую. У 1514 уладанне К. ў складзе
прыватных пастаўскіх і глыбоцкіх валас-
цей Зяновіча ў Ашмянскім пав Пасля
адм рэформы ВКЛ 1565—66 у складзе
Браслаўскага пав. У 17 ст. К. належалі
Пацам У 1686 падкаморы літ. Ф.Я.Пац
перадаў частку ўладанняў віленскім бе-
недыкцінкам, якія пабудавалі ў К.
уніяцкую царкву. Паводле рэестра па-
дымнага за 1690, Пац у К. «з вескамі»
валодаў 45 дымамі, бенедыкцінкам нале-
жала ў К. 38 дымоў. 3 канца 18 ст К. —
уладанне графаў Манузі. За падтрымку
апошнімі Таргавіцкай канфедэрацыі
1792 і рас. войск маёнтак канфіскаваны
паўстанцамі Т Касцюшкі, аднак пасля
задушэння паўстання 1794 вернуты бы-
лым уладальнікам. Пасля 2-га падзелу
Рэчы Паспалітай (1793) К. ў складзе
Рас. імперыі, уваходзілі ў Дзісенскі пав.
Мінскай, пазней Віленскай губ. У 1798
атрымалі статус мястэчка У 1800 ула-
данне старосты опсаўскага графа М.Ма-
нузі, мястэчка (сяло) К. мела 223 ж , 90
двароў, драўляную уніяцкую царкву Св.
Духа. Побач знаходзілася вёска К. (298
ж., 56 двароў). 1(13).7.1812 праз К. на
Дрысу (цяпер г. Верхнядзвінск) адступаў
3-і кав корпус ген.-лейт. П.П.Палена са
складу 1-й рас. Зах арміі. Пад мястэч-
кам адбылася сутычка паміж ар ергардам
корпуса і франц. конным атрадам (28 эс-
кадронаў, 6 конных гармат). 19.5.1831 у
ходзе рэйду праз К. прайшлі асн. сілы
(каля 2 тыс. чал.) паўстанцаў Дзісенска-
га пав. У маі 1863 тут прыпыняўся
паўстанцкі атрад Я.Ельскага Ёдкі. 3
1823 уладанне Плятэраў. 400 ж., 35 два-
роў (1866). У канцы 19 ст. граф Ф.Пля-
тэр заснаваў паблізу К. кардонны, ле-
сапільны і гонтавы з-ды, каля якіх узнік
невял. пас Плятэрова. У 1903 у мястэч-
ку (сяле) К. 750 ж , мураваная царква,
земскі паштовы пункт, кожную сераду
праводзіўся кірмаш. У вёсцы 677 жыха-
роў. У 1-ю сусв. вайну ў пач. і канцы
вер. 1915 К. акупіраваны герм. войскамі.
5—7 10 1915 часці 24-й пях. дывізп 1-й
рас. армн Зах. фронту вялі жорсткія баі
за мястэчка, у час якіх загінулі і прапалі
без вестак больш за 550 чал. 3 восені
1915 да лют. 1918 К. — прыфрантавое
мястэчка ў тыле рас. арміі. У гэты час
перайменаваны ў Раманава-Нікольскае.
3 1921 у Польшчы, мястэчка Бопнскай
гміны Браслаўскага пав. У 1931 было 692
ж., 106 двароў, у вёсцы К. — 828 ж., 153
двары. 3 1939 у БССР. 3 1940 цэнтр
сельсавета ў Відзскім, з 1960 у Брас-
лаўскім р-нах. У Вял Айч. вайну з пач.
ліп. 1941 да 8.7 1944 акупіраваны ням,-
фаш захопнікамі. У гады акупацыі ў К.
ІДарква ў в. Казяны Браслаўскага раёна.
Канец 19 ст.
размяшчаўся паліцэйскі гарнізон. У вер.
і ліст. 1942 паміж партыз. атрадам
«Спартак» і гітлераўцамі адбыліся №-
зянскія баі 1942. У лют. 1943 фашысты
спалілі вёску, знішчылі 156 яе жыхароў.
Пасля вайны адноўлены, мястэчка і вёс-
ка аб яднаны ў адзін населены пункт.
Цэнтр калгаса «Гвардыя». У вёсцы ся-
рэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка
імя П.Сергіевіча, урачэбная амбулато-
рыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла
партызан, магіла ахвяр фашызму.
Помнік архітэктуры пач. 20 ст. — Тра-
ецкая царква. Кастусь Шыдлоўскі.
КАЗЯРОЖСКІЯ РЭЧАВЫЯ СКАРБЫ,
два скарбы грыуняў шыйных, знойдзе-
ныя каля пас. Козі Рог Буда-Каша-
лёўскага р-на. Ухаваны ў канцы 11 —
пач. 13 ст. Выраблены ў гарадской
ювелірнай майстэрні. Першы скарб
знойдзены ў 1960-я г. Збераглася адна
вітая грыўня (маса 234,4 г), зробленая з
3 падвоеных жгутоў білоннага дроту, пе-
равітых трыма суканымі ніткамі, канцы
пласціністыя. Другі скарб знойдзены ў
1980. 7 вітых грыўняў, 6 з якіх зроблены
аналагічна грыўні з першага скарбу (ма-
са ад 200,3 да 341,5 г). адна — з 5 пад-
военых жгутоў білоннага дроту, пе-
равітых 2 суканымі ніткамі, а ўвесь вы-
раб — яшчэ 5 ніткамі (маса 323 г). У
грыўнях арнаментаваныя пласціністыя
канцы ў выглядзе спіральных петляў і 2
кручкоў. Зберагаюцца ў Гомельскім абл.
краязнаўчым музеі. З'яўляюцца выдат-
нымі ўзорамі ўсходнеслав. ювелір. май-
стэрства.
КАЗЯТНІКАЎ Пётр Іванавіч
[ 1 (13). 1.1882, в. Малыя Рагі Рага-
чоўскага пав. Маплёўскай іуб., цяпер у
Жлобінскім р-не — 22 9(5.10) 1917], ка-
валер 4 Георгіеўскіх крыжоў. 3 сялян У
1903 прызваны ў армію Удзельнік рус-
ка-японскай вайны 1904—05, за баявыя
заслугі і ў Мукдэнскіх баях (1905) прыс-
воена званне мал унтэр-афіцэра 3 1907
на звыштэрміновай службе. У 1-ю сусв.
вайну на Паўн -Зах. фронце, 6 5.1915 за
адвагу ў баях уведзены ў афіцэры, у сак.
1917 прадстаўлены да чына штабс-
капітана, камандаваў узводам, ротай. За
асабістую мужнасць і гераізм у баях уз-
нагароджаны Георгіеўскімі крыжамі
7.8.1914 — 4-й ступені, 25.9 1914 — 3-й
ступені, 23.10.1914 — 2-й ступені,
26.10.1914 — 1-йступені. Узнагароджа-
ны таксама ордэнамі св. Ганны 4-й і 3-й
ступеняў, св. Станіслава 3-й ступені з
мячамі і бантам Памёр ад ран.
КАЗЯТНІКАЎ Сяргей Піліпавіч (1904,
в. Берлеж Мінскага пав., цяпер Пу-
хавіцкі р-н — 30.7.1943), удзельнік пар-
тыз. руху ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч.
вайну Мінёр дыверсійнай групы атрада
імя Калініна 1 й Мінскай партыз брыга-
ды К. разам з І.С Чачэрыным 30 7 1943
на ўчастку Блужа —Талька, чыг.
Мінск—Бабруйск, якая ахоўвалася
ўзмоцненымі варожымі патрулямі пры
набліжэнні эшалона праціўніка ўзарвалі
міну, знішчылі 9 вагонаў з жывой сілай.
Самі загінулі.
КАКУРЫН Мікалай Яўгенавіч
[4(16) 9.1883, г. Арол — 29.7.1936), ва-
енны дзеяч, гісторык, удзельнік бараць-
бы за сав. ўладу на Беларусі 3 сям і
афіцэра. Скончыў Акадэмію Генштаба
(1910) У 1-ю сусв. вайну палкоўнік. 3
1920 у Чырв. Арміі, нач штаба 8-й і 10-й
стралк. дывізій 16-й арміі, камандуючы
4-й і 3-й арміямі, пам. камандуючага
Зах. фронтам, удзельнік баёў супраць
польскіх войск на Беларусі, узнаг. ордэ-
нам Чырв. Сцяга (1921). Чл КПСС з
1921 3 канца 1921 на ваен.-пед. рабоце.
3 1923 нач. аддзела па гісторыі грамадз.
вайны пры штабе РСЧА. Аўтар прац па
гісторыі грамадз вайны ў СССР. Па
лжывым абвінавачанні ў чэрв 1930
арыштаваны, 19 2.1932 прыгавораны да
10 гадоў зняволення. Памёр у турме.
Тв.'- Русско-польская кампання 1918—
1920: Полнт.-стратег. очерк. М., 1922; Стра-
тегнческнй очерк гражданской войны. М.;
Л., 1926; Волковысское сраженне М.; Л.,
1927, Война с белополякамн. 2 нзд М.; Л.,
1930, Как сражалась революцня Т 1—2. 2
нзд. М., 1990. Лідзія Чарнышэўская.
КАЛАБАРАЦЫЯНІСТЫ (франц
соІІаЬогаііоп супрацоўніцтва), асобы,
паліт. партыі, грамадскія рухі і ар-
ганізацыі на часова акупіраваных
птлераўскімі войскамі тэрыторыях інш.
краін, якія ў гады 2-й сусв. вайны супра-
цоўнічалі з захопнікамі ў справе т.зв. бу-
даўніцтва «Новай Еўропы». Сярод К.
дзеячы А.Ф.Петэн, П.Лаваль (Фран-
цыя), В.Квіслінг (адсюль сінонім —
квіслінгаўцы), К Гамсун (Нарвегія),
А Уласаў (Расія), Р.Астроўскі і інш.
Бел. К. ставілі сабе за мэту стварэнне
бел. нац. дзяржавы пад пратэктаратам
Германіі, аднак гітлераўцы мелі наконт
Беларусі інш. планы (гл. ў арт «Осш»).
Становішча на франтах, разгортванне
партыз. руху вымушалі акупантаў рабіць
КАЛАНТАІ К
пэўныя карэктывы ў сваёй палітыцы. У
снеж. 1943 з іх дазволу была створана
Беларуская цэнтральная рада, якая ў
сак. 1944 аб явіла мабілізацыю ў Белару-
скую краёвую абарону. Аляксей Літвін.
КАЛАДЗЁЕЎ Іван Хрысанфавіч (? —
19.5.1914), бібліяфіл. Памешчык
Мінскай губ., член-заснавальнік імпера-
тарскага ваенна-гіст. т-ва, ганаровы член
Віцебскай вучонай архіўнай камісіі, ка-
мергер двара (1912). У Новабарысаве
Мінскай губ. сабраў багацейшую ў
Еўропе бібліятэку па гісторыі вайны 1812
(ахоплівала перыяд з 1805 па 1815).
Кнігазбор уключаў каля 15 000 кніг на
ўсіх еўрапейскіх мовах, калекцыі газет,
гравюр, партрэтаў, картаў, планаў, чар-
цяжоў, рысункаў, арыгінальныя даку-
менты, аўтографы. У 1913 ахвяраваў
бібліятэку Музею 1812, які збіраліся ад-
крыць у Маскве ў сувязі са 100-годдзем
вайны. Да яго адкрыцця кнігазбор быў
перададзены на захаванне ў Гістарычны
музей. Па некат. звестках, частка кніг
была перададзена ў б-кі Масквы, гал. чы-
нам у Дзярж. гіст. б-ку. У 1926 з калек
цыі К. 8000 кніг былі вернуты ў Дзярж.
б-ку БССР (цяпер Нац. б-ка Беларусі),
дзе разышліся па фондах (кнігазбор не
меў экслібрыса). Часткова страчаны ў
час Вял. Айч. вайны. Выяўленчыя матэ-
рыялы (каля 3000 адзінак) засталіся ў
Гіст. музеі ў Маскве.
Літ.. Русская армня в 1812 г. Кат. рус.
кннг по нсторнн Отеч. войны б-кн Пв. Хр.
Колодеева: Отд. военный. Мн., 1912; Во-
е н с к н й К. Собранне Н.Х.Колодеева по
1812 году в Новоборнсове Мннской губер-
ннн / / Воен. сб. 1904. № 2; М.Х.Колодеев
[Некролог] / / Нст. вестн. 1914. № 7; М а -
з н н г Г. Судьба необычной бнблнотекн / /
Сов. культура. 1984. 22 марта.
Таццяна Рошмына.
КАЛАДЗІШЧАНСКАЕ ПАТРЫЯ-
ТЫЧНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю
Айчынную вайну. Дзейнічала з
ліп. 1941 да ліп. 1944 у Каладзішчанскім
с/с Мінскага р-на. Падп. групы пачалі
стварацца летам 1941. У ліп. на ст. Ка-
лодзішчы створана Чыгуначная (пазней
«Удар») група на чале з М.М.Афанасье-
вым і С.Э.Эрдманам. У кастр. створана
група ў пас. Калодзішчы на чале з
А.Я.Радзюк і А.С.Старасцінай. У канцы
1941 узнікла падп. група з тэхн. ра-
ботнікаў ням. лазарэта на чале з Л.М.Са-
каловай. Вясной 1942 аформілася мала-
дзёжная група, якую ўзначалілі М.І.Каз-
лоўскі і В.Л.Панасюк. Дзейнічала група
ў в. Старына і Вадапой на чале з Я.І.Мі-
ранковым. Да канца 1942 падполле на-
лічвала каля 70 чал., 5 груп, якія аб’яд-
нала і ўзначаліла чл. Мінскага патрыя-
тыннага падполля М.Ф.Малаковіч.
Падпольшчыкі вялі паліт. агітацыю, мелі
2 радыёпрыёмнікі, прымалі і распаў-
сюджвалі зводкі Саўінфармбюро, падп.
газ. «Звязда», лістоўкі, зрывалі мерапры-
емствы гітлераўцаў, падтрымлівалі су-
вязь з партыз. брыгадамі «Разгром»,
«Дзядзькі Колі», імя Шчорса і інш., пе-
радалі ім вял. колькасць зброі, дзесяткі
тысяч патронаў, 1000 камплектаў
амуніцыі з армейскіх складоў, пакінутых
сав. войскамі пры адступленні, медыка-
менты, бланкі ням. дакументаў, развед-
даныя. Патрыёты арганізавалі ўцёкі з ла-
гераў смерці і пераправілі да партызан
больш за 400 сав. ваеннапалонных і
мясц. жыхароў. Паспяхова здзейснілі
план пераходу да партызан ням. афіцэра
сувязі ВВС з каштоўнымі дакументамі.
Разам з партызанамі правялі некалькі
дыверсій на чыіунцы. Людміла Аржаева.
КАЛАДЫНСКІ Андрэй (Казьма), бел.
дзеяч Рэфармацыі 16 ст. Дыякан з
Віцебска. Верагодны аўтар апак-
рыфічнага «Пісьма полаўца Івана Сме-
ры». У 1567 К. быццам бы знайшоў у
Перамышльскай зямлі пісьмо полаўца
Івана Смеры, «урача, вучонага і годнага
чалавека», які быў адпраўлены вял. кня-
зем кіеўскім Уладзімірам у 10 ст. ў
Візантыю з заданнем апісаць звычаі і
стан «грэчаскай» (хрысціянскай) веры.
У пісьме да князя рэзка крытыкуецца
візантыйскае хрысціянства за «іда-
ласлужэнне», раскошу, карыслівасць,
трыманне «народа ў рабстве». Адначасо-
ва з задавальненнем гаворыцца пра
існаванне ў Александрыі сапраўдных
хрысціян-праведнікаў, у малітоўных да-
мах якіх «няма ніякіх ідалаў, а толькі
сталы і лавы». «Пісьмо» ў перакладзе на
латынь было апублікавана ў 1675 у кнізе
па царк. гісторыі Хрыстафора Сандзіуса
і ў 1679 у «Чатырох кнігах аб славянскай
рэфармацыі» польскага пратэстанцкага
гісторыка Андрэя Венгроўскага. Да 18 ст.
храністы і гісторыкі верылі ў праўдзі-
васць «Пісьма». М.М.Карамзін першы
дапусціў, што гэта фальсіфікацыя, а
І.І.Малышэўскі ў І9 ст. абгрунтаваў, што
аўтар гэтага твора сам К. Будучы прад-
стаўніком антытрынітарызму К. ў
«Пісьме» фактычна проціпастаўляў фе-
ад. хрысціянству (праваслаўю і ка-
таліцызму) ідэалы радыкальнага пратэ-
стантызму. На думку Малышэўскага, К.
ідэнтычны сацыніяніну Казьме-Андрэю з
паслання Арцемія С. Буднаму: «Н се то-
варнш ваш Козма, егоже вы нарекаете
Андрея, в Внтебску ясно об'ьявнл нынеш-
нпя ересм проповеданн, не треба глаголя
Тронцу нменоватн... Н лнст показал тот
Козма, яко от вашея сонмшца послан з
Вмльна...». Верагодна, К. належаў да
паслядоўнікаў рус. ерэтыка Ф.Касога,
які ў 1550-я г. пасяліўся каля Віцебска.
Літ.. Малышевскнй 11. Подложное
пнсьмо половца Нвана Смеры к велшсому
князю Владпмпру Святому / / Тр. Кпев.
дух. акад. 1876. Т. 2—3; Дмнтрнев М.
Белорусскпй скептнк XVI в. / / Наука п
релнгня. 1984. № 4. Юрый Бажэнаў.
КАЛАЙДОВІЧ Канстанцін Фёдаравіч
[21.5(1.6).1792, г. Ялец Ліпецкай
вобл. — 19.4(1.5).1832], рускі гісторык,
археограф, філолаг, даследчык бел. мо-
вы. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1825).
Скончыў Маскоўскі ун-т (1810). Праца-
ваў выкладчыкам гімназіі пры Мас-
коўскім ун-це, з 1817 у архіве Мін-ва за-
межных спраў. У 1813 на вайск. пасадзе
знаходзіўся на Беларусі, вывучаў мову і
побыт беларусаў. 3 1815 прымаў удзел у
Румянцаўскім гуртку, збіраў і даследа-
ваў стараж. ўсх.-слав. помнікі, распра-
цаваў навук. прынцыпы іх выдання. У
1817—18 разам з П.М.Строевым адшу-
каў «Ізборнік Святаслава 1070», выдаў
творы Кірылы Тураўскага ў «Помніках
расійскай славеснасці XII ст.» (1821).
Выявіў і апісаў старадрукі Ф.Скарыны,
І.Фёдарава, П.Мсціслаўца. Даследаваў
«Слова аб палку Ігаравым» і адстойваў
яго стараж. паходжанне. Склаў кароткі
слоўнік бел. мовы і апублікаваў яго ў
працы «Пра беларускую гаворку» (у кн.
«Творы ў прозе і вершах». 1822. Ч. 1).
Найб. вядомыя яго творы «Іаан Экзарх
Балгарскі» (1824), «Дакладнае апісанне
славяна-расійскіх рукапісаў, якія збера-
гаюцца... у б-цы... Ф.А.Талстога» (1825,
з Строевым).
Літ.'. Бессонов П.А. К.Ф.Калайдо-
внч; Бногр. очерк. Т. 1—2. М., 1861—62;
Б у л а х о в М.Г. Восточнославянскне язы-
коведы: Бнобнблногр. словарь. Мн., 1976. Т.
1. С. 112—113: Славяноведенне в дореволю-
цнонной Росснн: Бнобнблногр. словарь. М.,
1979. С. 170—171. Марат Батвіннік.
КАЛАНТАІ, К а л о н т а і , шляхецкі
род герба «Катвіца», прадстаўнікі якога
займалі дзярж. і адм. пасады ў ВКЛ і Рэ-
чы Паспалітай. Паходзіць з бранскіх ба-
яраў Калантаевічаў, з якіх Васька ў 1498
атры.маў ад вял. кн. ВКЛ Аляксандра ма-
ёнтак Звонкавы. У 1499 упамінаюцца
Сямён, Багдан і Федзька Калантаевічы.
Сямён у пач. 16 ст. ставіў у войска 4, а
Іван — 2 вершнікаў. Фёдар Іванавіч Ка-
лантаеў у 1508 быў абвінавачаны як пад-
бухторшчык князя М.Л.Глінскага на мя-
цеж, але здолеў апраўдацца. У 1508 ён
атрымаў ад Жыгімонта 1 маёнтак
Клевіцы, які раней належаў Глінскаму, а
ў 1518 названы каралеўскім дваранінам.
Меў сыноў: Івана, Барыса, Герасіма (ка-
ралеўскія дваране ў 1540—41) і Фёдара.
Іван Фёдаравіч Калантаевіч набыў землі
ў Новагародскім пав. У 17—18 ст. прад-
стаўнікі роду асн. зямельныя ўладанні
мелі на Валыні і ў Ваўкавыскім пав., дзе
займалі ўрады падстолія, суддзяў грод-
скага і земскага, войскага, стражніка,
лоўчага, чашніка, харунжага і інш.
Войскі крамянецкі Самуэль (? — перад
1680) меў сына Францішка-Якуба, які
пакінуў сыноў Францішка, Юзафа (ха-
рунжы жытомірскі ў 1749), Міхала
(лоўчы ваўкавыскі), Антонія-Андрэя
(падчашы, падстолі мсціслаўскі ў 1772).
Апошні з жонкай Марыянай Мяжэнскай
меў сыноў Яна, Ежы, Гуга.
Г у г а , гл. Калантай. Г.
Е ж ы (перад 1750— 1833), паліт. дзе-
яч. Ротмістр нац. кавалерыі (1783). Пад-
трымліваў паліт. дзейнасць Гуга. Разам з
ім быў у эміграцыі ў Саксоніі. У 1783—
94 суправаджаў Касцюшку і Заёнчыка ў
падарожжах у Польшчу. У час
паўстання 1794 у складзе Вайсковага
крымінальнага суда. Далейшы лёс невя-
домы.
Літ.. В о п і е с к і А. НегЬагг Роізкі. Т.
10. )Уаг5хач'а, 1907; РоЕкі аіоітпік
16
КАЛЛНТЛЙ
ЬювгаЙсхпу. Т. 13/3. г. 58. У/госГа\у етс..
1968.
КАЛАНТАЙ Гуга (1.4.1750, в. Вял. Дэ-
дэркалы, цяпер у Шумскім р-не Цяр-
нопальскай вобл., Украіна — 28.2.1812),
палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай,
філосаф, педагог, публіцыст. Паходзіў з
роду Калантаяў. Вучыўся ў Кракаўскім
ун-це, у Італіі (1772—74). Д-р філасофіі
і тэалогіі. 3 1774 канонік кракаўскі. Ак-
тыўны дзеяч Адукацыйнай камісіі. Рас-
працаваў план развіцця адукацыі ў Рэчы
Паспалітай, які стаў асновай «Статута»
камісіі. У 1782—86 рэктар Кракаўскага
ун-та, прыклаў шмат намаганняў да яго
рэфармавання на аснове ідэй Асвет-
ніцтва. 3 1787 рэферэндары ВКЛ, пера-
ехаў у Варшаву, дзе актыўна заняўся
паліт. дзейнасцю, згуртаваў кола сваіх
прыхільнікаў, т. зв. «Кузня Калантая».
Лідэр рэфарматарскай плыні ў час пра-
цы Чатырохгадовага сейма 1788—92.
Адзін з аўтараў Канстытуцыі 3 мая
1791. Прыхільнік ідэі вызвалення сялян
ад прыгону, забеспячэння правоў мяш-
чан і абмежавання ўлады духавенства.
Падтрымліваў ідэю цэнтралізацыі Рэчы
Паспалітай праз больш цеснае аб'яднан-
не ВКЛ з Польшчай. Гал. арганізатар
«Згуртавання сяброў урадавам канстыту-
цыі», якое планавала прадоўжыць спра-
ву рэфармавання дзяржавы. 3 мая 1791
каронны падканцлер. Пасля перамогі ан-
тырэфарматарскай прарасійскай Тар-
гавіцкай канфедэрацыі ў эміграцыі.
Адзін з вядучых ідэолагаў, потым
кіраўнік «левага» («якабінскага») крыла
ў паўстанні 1794, арыентаваўся на цес-
ныя сувязі з рэв. Францыяй. Раза.м з
І.Патоцкім ініцыятар місіі А.Т.Б.Кас-
цюшкі ў Парыж (пач. 1793). Удзельні-
чаў у складанні Кракаўскага акта паў-
стання, Паланецкага універсала, паста-
новы аб надзял нні зямлёй сялян, якія
бралі ўдзел у паўстанні. Узначальваў ад-
дзел скарбу (фінансаў) у Найвышэйшай
нацыянальнай радзе. Канфлікт на пач.
паўстання паміж Касцюшкам і Найвы-
шэйшай літ. радай імкнуўся ўладзіць
шляхам уніфікацыі Віленскага акта з
Кракаўскім. Пасля паражэння паўстання
быў у аўстрыйскі.м зняволенні (снеж.
1794 — ліст. 1802). У 1802—06 жыў на
Валыні, адзін з заснавальнікаў Крамя-
нецкага ліцэя. Спрабаваў прыняць удзел
у арганізацыі работы Віленскага ун-та,
але з паліт. меркаванняў А.Чартарыйскі і
рэктар ун-та Г.Страйноўскі не пажадалі
яго ўдзелу У студз. 1807 — маі 1808 па-
водле загаду Аляксандра I знаходзіўся ў
Маскве пад наглядам. Апошнія гады
жыцця правёў у Варшаве. Пакінуў бага-
тую філас. і публіцыстычную спадчыну:
«Да Станіслава Малахоўскага... некалькі
лістоў Ананіма» (1788—89), «Палітыч-
нае права польскага народа» (1790),
♦Пра ўзнікненне і ўпадак Канстытуцыі 3
мая» (1793, разам з І.Патоцкім і Ф.Дма-
хоўскім), «Стан асветы ў Польшчы ў
апошнія гады панавання Аўгуста III»
Г.Калаягай Мастак Ю.Пешка. 1791.
(1841), «Крытычны агляд асноў гісторыі
пра пачаткі чалавечага роду» (1842) і
інш. Яго працы заснаваны на перадавь
на той час ідэях Асветніцтва, вучэнні
французскіх фізіякратаў, эвалюцыйнай
канцэпцыі развіцця грамадства.
Тв." Когекропсіепсуа Ііьіошпа х
Т.Сгаскіт... Т. 1—4. Кгакол’, 1844—45: Ьікіу
різапе х етівгаср. Т.1—2. Рогпап, 1872;
ІУуЬог ріьт роіігусхпусіі. УУгосІа»’, 1952;
ІУуЬог рі$т паіікошусЬ. ^агзгаіуа, 1953:
8гап оьшіесепіа № Роксе № оьіатісЬ ІаіасЬ
рапо№апіа Ац^ц^іа III (1750—1764).
ІУгосІа», 1953; Ьікіу Апопіта і Ргасуо
роіііусхпе пагосііі роЬкіево. Т. 1—2.
Кгакол’, 1954.
Літ.' Т о к а г г V/. Ошппіе Іаіа Нц^опа
Коіідгар (1794—1812). Т. 1. Кгако»’: АУаг-
зхаша, 1905; Ьезпоііогікі В. Роізсу )а-
коЬіпі. УУаг^гал’а, 1960; Н і г Н. Еііогоііа
Нц^опа Коіідіаіа: 2агу$ топовгаііі. УУаг-
зхаша, 1973; Ракхіог М. Нц^о КоНціаІ
па іеітіе ІУіеІкіт і* ІаіасЬ 1791 —1792.
^/агзхаіуа, 1991. Уладзімір Емяльянчык
КАЛАСЫ, курганны могільнік 11 —12
ст. дрыгавічоў на ПнЗ ад в. Каласы Рага-
чоўскага р-на. 85 насыпаў. Адкрылі і
даследавалі ў 1892 М.В.Фурсаў і
С.Ю.Чалоўскі, у 1929 даследаваў
А.Дз.Каваленя, у 1982 А.М.Плавінскі і
В.Н.Рабцэвіч. Пахавальны абрад — тру-
Жаночыя ўпрыгожанні з курганнага мо-
гільніка Кагасы.
папалажэнне на гарызонце і ў ямах, пе-
раважна галавой на 3 (адзін курган без
пахавання), ёсць парныя пахаванні, пра-
сочаны рэшткі кругавых ачышчальных
вогнішчаў і драўляных канструкцый. У
жаночых пахаваннях знойдзены сярэбра-
ныя пярсцёнкападобныя і зярнёныя
трохпацеркавыя скроневыя кольцы, шы-
ракарогія лунніцы, вітыя і плоскія пярс-
цёнкі, фібулы, сярэбраныя зярнёныя,
сердалікавыя, бурштынавыя і шкляныя
залочаныя і пасярэбраныя пацеркі, бісер
і інш. Пад насыпам аднаго з курганоў
знойдзена пахаванне 6—7 ст. паводле аб-
раду трупаспалення: рэшткі крэмацыі
былі ў невял. ляпным гаршку, накрытым
перавернутай слоікападобнай па-
судзінай. Відаць, гэта пахаванне належа-
ла папярэдшкам дрыгавічоў.
Літ.'. Каваленя А.Дз. Археалагічныя
разведкі ў Магілёўскай, Бабруйскай і
Мінскай акругах / / Зап. адцз. гуманіт. на-
вук БАН. Мн., 1930. Кн. 11. Пр. археал.
камісіі. Т. 2; Плавннскнй А.Н. Кур-
ганный могнльннк у д. Колосы / / Древно-
стн Лнтвы н Белорусснн. Внльнюс, 1988.
Аляксандр Плавінскі
КАЛБАСІНСКІ ЛАГЕР СМЁРЦІ. Ство-
раны ням.-фаш. захопнікамі ў канцы ліп.
1941 каля в. Калбасіна Гродзенскага р-на
для масавай загубы мірных грамадзян і
ваеннапалонных. Вязняў трымалі на 50
га тэрыторыі, абнесенай калючым дро-
там, у 96 зямлянках. У лагеры пастаянна
знаходзілася каля 35 тыс. чал. Штодзён-
на паміралі сотні людзей ад голаду і ка-
таванняў. За час існавання лагера загуб-
лена 18 тыс. чал. У кожнай са знойдзе-
ных 68 ям-магіл было па 200 — 300
трупаў. На тэр. былога лагера помнік ах-
вярам фаш. тэрору.
КАЛГАС, калектыўная гас-
п а д а р к а , сельскагаспадарчае калек-
тыўнае прадпрыемства. Разглядаўся як
форма сацыяліст. арганізацыі працы на
вёсцы. У 1918—20 вызначыліся 3 формы
калектыўнага гаспадарання: камуна
сельскагаспадарчая, арцель сельскагас-
падарчая, таварыства па сумеснай
апрацоўцы зямлі, якія адрозніваліся пе-
раважна ўзроўнем абагульвання сродкаў
вытв-сці. Праведзеная калектывізацыя
на пач. 1930-х г. вызначыла панаванне
с.-г. арцелі, якая стала адзінай формай
К. ў сельскай гаспадарцы. Гэта ста-
новішча адлюстраваў Прыкладны статут
К., прыняты на 3-м Усесаюзным з'ездзе
калгаснікаў у ліст. 1969, дзе назва «ар-
цель» ужо не ўжывалася. Паводле
Прыкладнага статута К. сям'я калгасніка
атрымлівала ў карыстанне прысядзібны
ўчастак пад агарод, памеры якога вызна-
чаліся статутам асобнага К. Статут 1969
абмяжоўваў наяўнасць жывёлы, якую
калгаснік мог трымаць на асабіс ым пад-
вор'і, але апошні мог скарыстаць для
сваёй гаспадаркі грамадскія выпасы. Вы-
шэйшым органам К. з'яўляўся сход кал-
гаснікаў, але на справе сходы склікаліся
рэдка. Сход выбіраў праўленне К. і стар-
шыню (апошні часцей прызначаўся звер-
ху). У сав эканам. л-ры і гасп. практы-
цы працяглы час К. разглядаўся як
ніжэйшая форма сацыяліст. гаспадаркі
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ К
(у параўнанні з саўгасам) 3 канца
1920-х г. у выніку працзсу адзяр-
жаўлення К. паступова траціў рысы каа-
ператыва. На пач. 1970-х г. К. фактычна
не адрозніваўся ад дзярж. прадпрыемства
(дзярж ўласнасць на зямлю, непадзель-
ныя фонды, гарантаваная аплата працы,
брыгадная форма арганізацыі працы,
дзярж. сац. гарантыі і г.д.) Спробы эка-
нам. рэформаў у сярэдзіне 1980-х г. пры-
мусілі кіраўніцтва К. да п'ошукаў ар-
ганізацыі с.-г вытворчасці на прынцы-
пах кааперацыі і акцыяніравання.
Сяргей Ходзін.
КАЛДЫЧЭЎСКІ ЛАГЕР СМЁРЦІ
Створаны ням.-фаш. захопнікамі ў 1942
каля в. Калдычэва Гарадзішчанскага
р-на для масавай загубы сав. грамадзян.
Тэр. лагера была абнесена калючым дро-
там, вакол устаноўлены дзоты, пражэк-
тары. Створаны спец. камера катаван-
няў, 12 турэмных камер. У лагеры зна-
ходзіліся дзесяткі тысяч грамадзян, якіх
марылі голадам, непасільнай працай на
торфараспрацоўках, катавалі, вешалі,
расстрэльвалі. У ноч на 30 6.1944 перад
надыходам Чырв. Арміі гітлераўцы рас-
стралялі вязняў, узарвалі асн. памяш-
канні, магілы зраўнавалі з зямлёй, засе-
ялі травою. У лагеры закатавана больш
за 22 тыс. чал На месцы былога лагера
помнік ахвяра.м фаш. тэрору.
КАЛЁГІУМЫ, навучальныя ўстановы ў
16—19 ст. на Беларусі. Найб. пашыраны
К. ордэна езуітаў. Давалі класічную гу-
манітарную адукацыю. У іх прымалі дзя-
цей з розных саслоўяў (пераважна са
шляхты) і неабавязкова каталіцкага ве-
равызнання (схіленне ў каталіцызм пра-
дугледжвалася ўсім ходам выхавання)
Навучанне было бясплатнае. Выпускнікі
маглі заставацца свецкімі асобамі або на-
лежаць да інш. каталіцкіх арг-цый На
чале К. стаяў рэктар, навучальна-выха-
ваўчым працэсам загадваў яго памоч
нік — прэфект. Паводле навук. званняў
выкладчыкі падзяляліся на прафесараў і
магістраў. Найб. вядомым тыпам езуіцкіх
К. былі сярэднія 5-класныя гімназіі з
тэрмінам навучання 6—7 гадоў. Першыя
3 класы наз. ніжэйшай школай або гра
матычнымі класа.мі, іх задачай было на-
вучанне лац. граматыцы і падрыхтоўка
да далейшага курса красамоўства. 1-ы
клас езуіцкіх К. наз. «іпГіта сіаззіз
бгаттаіісае» («ніжэйшая граматыка»)
або проста «іпГіта». Часам яго праграма
расцягвалася на 2 гады (1-я частка наз.
«іпГіта тіпог», 2 я — «іпГіта та]ог»),
Вучні чыталі нескладаныя пісьмы Цыцэ-
рона і эпіграмы. Выкладаліся таксама ас-
новы грэч мовы. У вялікіх К класу
♦іпГіта» папярэднічаў падрыхтоўчы клас
♦ргоГоппа», у якім дзяцей вучылі чытаць
і пісаць. 2-і клас наз. ♦тебіа
Егаттаіісае» («сярэдняя граматыка»)
або проста граматыка. У ім завяршалася
элементарнае навучанне лац. граматы
цы, чыталіся «Пасланні да сяброў» Цы-
цэрона, некаторыя творы Цэзара, «Жур-
ботныя элегіі» Авідзія. Выкладанне грэч
мовы даводзілася да ўзроўню сінтаксіса.
3-і клас наз. «зііргета сіаззіз
Астанкі вязняў Калдычэўскага лагера
смерці.
Кгаттаіісае» («вышэйшая граматыка»)
У і.м вучні ўдасканальвалі свае веды ў
лац. мове, вывучалі «Пасланні» Цыцэро-
на да Атыка, да Квінта, трактаты «Аб
сяброўстве», «Аб старасці», элегіі
Авідзія, «Энеіду» Вергілія, асобныя тво-
ры Катула, Праперцыя і інш Вучні
павінны былі пераказаць змест, адказаць
на пытанні і перакласці тэкст на польск.
мову. Яны вывучалі поўны абём грама-
тыкі грэч. мовы. Пасля заканчэння
ніжэйшай школы вучань паступаў у клас
♦Ьшпапііаз», або клас паэзіі. У спісе л-ры
для чытання былі прамовы Цыцэрона,
«Энеіда», «Оды» Гарацыя, «Запіскі аб
Гальскай вайне» Цэзара, «Эпіграмы»
Марцыяла і інш. Для практыкі ў грэч.
мове прапаноўваліся ўрыўкі з твораў
Платона, Плутарха. Пры вывучэнні літ.
твораў звярталася ўвага на літ. даскана-
ласць, аратарскія вартасці, мастацкія
асаблівасці і г.д. Завяршаўся курс двух-
гадовым класам рыторыкі, які прадугле-
джваў азнаямленне з тэорыяй аратарска
га мастацтва, выпрацоўку ўласнага сты-
лю мовы, далейшае вывучэнне твораў
лац. і грэч аўтараў, а таксама айцоў
царквы. Вял. значэнне надавалася
ўменню весці дыспуты, арганізаваць тэ-
атральныя пастаноўкі. Увесь навуч вы
хаваўчы працэс быў прасякнуты рэліг.
накіраванасцю. Вывучаліся таксама
гісторыя, геаграфія, фізіка, логіка і аст-
раномія, якія ў праграме асобна не вылу-
чаліся Існавалі таксама К. з дадатковым
3 гадовым курсам філасофіі і 4-гадовым
курсам тэалогіі, якія лічыліся вышэй-
шымі Тэалогію вывучалі толькі члены
ордэна і кандыдаты ў духоўны сан. К.
былі лепшымі на той час навуч.
ўстановамі ў свеце, садзейнічалі
ўсталяванню на Беларусі зах.-еўрап.
сістэмы адукацыі. Буйнейшыя езуіцкія
К. на Беларусі (датай стварэння лічыцца
час заснавання першай езуіцкай устано-
вы незалежна ад тыпу): у Брэсце
(1618—1773), Віцебску (1637—1820),
Гродне (1625—1773), Драпчыые-Над-
бужскім (1654—1773), Жодзішках (Аш-
мянскі пав., 1709—73), Магілёве (1691 —
1820), Мінску (і 657—1773), Мсціславе
(1690—1820), Новагародку (1624—
1773), Нясвіжы (1584—-1773), Оршы
(16і0—1820), Полацку (1580—1812, у
18 і 2— 20 — Полацкая езуіцкая ака-
дэмія), Слуцку (1693—1773), Смален-
ску (1595—1654), Юравічах (Мазырскі
пав., 1673—1820). Пасля скасавання ор-
дэна езуітаў у 1773 К. ў Рэчы Пас-
палітай былі закрыты і перададзены Аду-
кацыйнай камісіі. Яны захаваліся толькі
ва ўсх. Беларусі, далучанай да Рас.
імперыі ў 1772. Паводле праграмы 1796
у сярэдніх К. выкладаліся таксама рус.,
франц. і ням. мовы, фізічная і паліт. геа-
графія, агульная гісторыя, алгебра, тэа-
рэтычная і практычная механіка,
пдраўліка, балістыка і піратэхніка, рамё-
ствы. Яшчэ больш дакладных і прырода-
знаўчых дысцыплін вывучалася ў вы-
шэйшым курсе філасофіі. У Рас. імперыі
К. існавалі да выгнання езуітаў з краіны
ў 1820. У 1922—39 езуіцкі К. дзейнічаў
у Вільні.
У канцы і7 — 1-й трэці 19 ст. на Бе-
ларусі былі пашыраны таксама К. ордэна
піяраў. Праграма навучання і ўнутраная
будова былі на ўзор езуіцкіх К. (пасля
скасавання езуітаў піяры фактычна вы-
конвалі іх функцыі). У 1740—50-я г. па
ініцыятыве правінцыяла ордэна асветніка
і педагога С Канарскага праведзена рэ-
форма піярскіх К. (скарочаны курс тэа-
логіі, уведзена польск мова, грамадскія і
прыродазнаўчыя навукі). Найб. вядомыя
К. піяраў былі ў Вільні, Віцебску, Вора-
наве, Геранёнах (Ашмянскі пав.), Дуб-
роўне (Магілёўская губ ), Лідзе, Лужках
(Дзісенскі пав.), Любяшове (Мінская
губ , цяпер Валынская вобл Украіны),
Полацку, Шчучыне. У 1822—31 праца
вала Полацкае вышэйшае піярскае ву-
чылішча Існавалі К. і некаторых інш
ордэнаў, напр., Віленскі К. даміні-
канцаў, Забельскі дамініканскі калегіум.
На Украіне былі К і пад патранатам
правасл. царквы: Кіева-Магілянскі ка-
легіум (1633—1701, потым — акадэмія)
і Чарнігаўскі К (1700—76, потым — ду-
хоўная семінарыя), дзе вучылася многа
выхадцаў з Беларусі
Літ.- Ж л у т к о А Езуіты на Бетарусі:
пошукі праўды //3 гісторыяй на «Вы».
Мн , 1994 Вып 2;Весіпаг5кі 8. Браііек
і осігоііхепіе 5хко1 ^егіііскісб » Роіхсе.
Кгакбн', 1933. Тамара Блінова.
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ, вытворчае каа-
пераванне сялянскіх гаспадарак, якое за-
ключалася ў масавым іх пераводзе з
індывідуальнай сістэмы гаспадарання на
калектыўную. Пачалася з устанаўленнем
сав. улады На Беларусі калектыўныя
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ
гаспадаркі з'явіліся ўжо ў канцы 1917 —
пач. 1918 У Аршанскім, Віцебскім, Ле-
пельскім, Горацкім, Бьіхаўскім, шэрагу
інш. паветаў былі створаны першыя кал-
гасы. У 1918 — 20 вызначыліся 3 асн.
формы калектыўных гаспадарак: камуна
сельскагаспадарчая, арцель сельскагас
падарчая, таварыства па сумеснай ап
рацоўцы зямлі (ТАЗ). Нягледзячы на
грамадзянскую вайну і ваенную
інтэрвенцыю 1918 — 20, на працягу
1919—20 адбываўся інтэнсіўны іх рост
У канцы 1919 у 19 паветах Віцебскай і
Гомельскам губ. былі арганізваны 522 с -
г камуны і арцелі — невял па памерах,
эканамічна слабыя паводле стану гаспа-
даркі ўтварэнні. Адначасова з калгасамі
арганізоўваліся саўгасы — сав. гаспа-
даркі, у якіх дамінавала дзярж. форма
ўласнасці. Да канца 1920 у Віцебскай
губ налічвалася 107 саўгасаў, у Гомель-
скай — 160. У ходзе пасляваен. ад-
наўлення нар. гаспадаркі, ажыц-
цяўлення новай эканамічнай палітыкі,
калі шырокае выкарыстанне атрымалі
эканам. стымулы, а індывідуальная сял.
гаспадарка знаходзілася на ўздыме,
цікавасць да калектыўных формаў гаспа
дарання зменшылася. Калектыўныя гас-
падаркі ствараліся ў асн. на былых па-
мешчыцкіх і царк. землях, толькі каля
*/ю ** арганізаваны на землях сял. кары-
стання. Сярод членаў калгасаў перава-
жалі беззямельныя сяляне і батракі, яны
складалі амаль 3/з усіх калгаснікаў.
Колькасць сялян, што ўступілі ў калгасы
са сваімі зямельнымі надзеламі, не пера-
вышала 1/$. У )-й пал. 1920-х г. змен-
шылася таксама колькасць саўгасаў (у
1925 у БССР іх было 154). Гадавая зар-
плата рабочага саўгаса ў гэты час скла-
дала 167 руб , калгасніка — 114 Вытв
каапераванне адбывалася ў пэўнай сувязі
з развіццём кааперацыі. На 1.10.1925
рознымі формамі с.-г. кааперацыі было
ахоплена 18,2% сял. гаспадарак, у
1928 — 50%. Гэта разгладалася як база
28 ЖНІЎНЯ—ДЗЕНЬ КАЛЕНТЫВІЗАЦЫІ
Да арт Калектывізацыя Плакат 1929. Мастак П.Гуткоўскі.
для ажыццяўлення масавай К. Аднак
колькасць калектыўных гаспадарак да
1928 заставалася амаль нязменнай. На
працягу 1925—27 было арганізавана
толькі 5 новых калгасаў У 1927 у рэс-
публіцы налічвалася 416 калектыўных
гаспадарак, на 1.4.1928 — 611 (43%
складалі камуны, каля 30% — ТАЗы,
19,5% — с.-г. арцелі). У канцы 1928 на
Беларусі было 248 саўгасаў з агульнай
зямельнай плошчай 115 тыс га.
Выконваючы рашэнні XV з езда
ВКП(б) (снеж 1927), парт. і дзярж.
ўлады ўзмацнілі арганізац. і ідэалаг. ра-
боту па пашырэнні калектыўных формаў
гаспадарання На 1.6.1929 у БССР
існавалі 1543 калгасы, якія аб ядноўвалі
12,9 тыс. сял. гаспадарак (1,4% ад усёй
іх колькасці) Сярод членаў калгасаў
бяднейшае сялянства складала каля
69%, сераднякі — амаль 31%. Разам з
ростам усіх формаў калгасаў намецілася
тэндэнцыя пераважнага аб яднання ў
с.-г. арцелі. Кіраўніцтва партыі і краіны
лічыла, што складваюцца ўмовы для пе-
раводу вытв кааперавання ў суцэльную
К. Пры гэтым яно зыходзіла з агульна-
паліт. абставін (міжнар. становішча
краіны, пачатку індустрыялізацыі. кур-
су на пабудову сацыяліст. грамадства),
менш за ўсё брала пад увагу не да канца
выкарыстаныя магчымасці індыві-
дуальных сял. гаспадарак, асаблівасці
с.-г. вытв-сці, самабьітнасць вёскі і інш.
Былі праігнараваны погляды парт. і
дзярж. дзеячаў, кіраўнікоў т. зв. правай
апазіцыі М I Бухарына, А І.Рыкава,
М.П.Томскага, аўтарытэтных вучоных
М.Дз Кандрацьева, А В Чаянава і іх
прыхільнікаў Яны прапаноўвалі больш
памяркоўны шлях вырашэння праблемы,
у аснове якога было выкарыстанне прын-
цыпаў эканам. палітыкі, бачылі развіццё
вёскі ва ўздыме індывідуальнай сял. гас-
падаркі, асабліва збожжавай, абмежа-
ванні кулацкіх гаспадарак, будаўніцтве
саўгасаў і калгасаў пры правільнай
палітыцы цэн, каапераванні мас сялянст-
ва. У БССР гэтыя погляды падзяляў
Дз.Х.Прышчэпаў. Як нарком земляроб-
ства рэспублікі ён меў пэўныя магчы-
масці праводзіць такую зямельную
палітыку, якая больш абапіралася на ра-
нейшы вопыт, лепш улічвала інтарэсы
розных пластоў вёскі. Падтрымку і дапа-
могу Прышчэпаву аказвалі яго нам.
Я.Лабаноўскі, прафесары I А.Кіслякоў.
Я.Ярашчук і інш. Але разгром т.зв. пра-
вага ўхілу ў ВКП (б) знішчыў альтэрна-
тыўны варыянт у вырашэнні праблемьі
развіцця сельскай гаспадаркі Верх узяў
сталінскі падыход, у аснове якога былі
адм. метады кіравання, шырокае выка-
рыстанне надзвычайных мер.
На Беларусі, як і ва ўсёй краіне, К.
значна актывізавалася з сярэдзіны 1929.
Да канца ліст ў калгасах рэспублікі зна-
ходзілася 77,7 тыс сял. гаспадарак, пра-
цэнт К. ўзрос з 1,4 да 9.8 У 1929 у
БССР было 227 саўгасаў. Такі фарсіра-
ваны перавод індывідуальных гаспадарак
на калектыўны шлях развіцця грунта-
ваўся пераважна на валявых падыходах
парт. і дзярж. структур да вырашэння гэ-
тай складанай праблемы. Матэрыяльна-
тэхн. і інш. ўмовы для правядзення шы-
рокамаштабнай К. па сутнасці створаны
не былі. К. пачыналася ў асн. на старой
тэхн. базе сял. гаспадарак. Спадзяванні,
што калектыўны спосаб вытв-сці сам па
сабе дасць добрыя вынікі, былі беспад-
стаўнымі і дылетанцкімі. Яшчэ больш
хуткімі тэмпамі праводзілася К. ў снеж.
1929. За гэты месяц у БССР у калгасы
ўключана 165,3 тыс. сял. гаспадарак,
працэнт К. ўзняты да 20,9. Паказчыкі
павялічыліся больш чым у 2 разы, што
сведчыла пра пераход да масавага
фарсіравання К. Падобная практыка ме-
ла месца ў мнопх рэгіёнах СССР *Тэа-
рэтычным» абгрунтаваннем такіх пады-
ходаў стаў артыкул І.В.Сталіна «Год вя-
лікага пералому» («Правда». 7.11.1929).
Фактычна былі дасягнуты паказчыкі,
прадугледжаныя 1-м пяцігадовым пла-
нам на канец пяцігодкі. На звышвысокія
тэмпы К арыентавала пастанова ЦК
ВКП(б) ад 5.1.1930 «Аб тэмпе калек-
тывізацыі і мерах дапамогі дзяржавы
калгаснаму будаўніцтву». Парт. і сав. ор-
ганы Беларусі без уліку канкрэтных умоў
імкнуліся максімальна паскорыць тэмпы
К. Ужо на студзеньскім (1930) пленуме
ЦК КП(б)Б было прынята рашэнне да
канца 1931 завяршыць К. ўсіх бядняцка-
серадняцкіх гаспадарак. У лют. 1930 Бю-
ро ЦК КП(б)Б прыняло рашэнне аб К.
сельскай гаспадаркі на 75—80% да вес-
навой сяўбы. Гэтыя і інш рашэнш абу-
мовілі шырокае выкарыстанне адм. мета-
даў у правядзенні К Сялян часта прыму-
шалі запісвацца ў калгасы, што прывяло
да вял. нарошчвання колькасных паказ-
чыкаў. Да 1 3.1930 у калгасы было аб яд-
нана 457,5 тыс. сял гаспадарак (58% ад
іх агульнай колькасці). што зявілася са-
мым высокім паказчыкам па рэспубліцы
ў 1 -й пяцігодцы У яго дасягненні вызна-
чальную ролю адыгралі прымусовыя ме-
тады работы. Але ў розных мясцовасцях
Беларусі ступень уключэння сял. гаспа-
дарак у калгасы значна адрознівалася,
што сведчыла пра неаднолькавыя пады-
ходы акр. парт арг-цый і сав органаў да
КАЛЕКТЫВІЗЛЦЫЯ К
К., болып рэальнае разуменне некато-
рымі з іх сапраўднага становішча спраў,
крытычныя адносіны да дырэктыў звер-
ху. Адной з праяў гэтага было рашэнне
Мінскага акругкома КП(б)Б ад
21.2.1930, паводле якога не рэкаменда-
валася праводзіць суцэльнае абагульнен
не жывёлы і дробнага інвентару. Але
паліт. асляпленне было настолькі моц-
нае, што нізавыя парт арг цыі выступілі
супраць гэтага рашэння, чым са-
дзейнічалі перамозе афіц лініі ў Мінскай
акр. Натуральнай рэакцыяй сялянства
на фарсіраванне тэмпаў К. і вялікага, ча-
сам пагалоўнага абагульнення рабочай і
прадукцыйнай жывёлы, часта і свойскай
птушкі, асабліва характэрных для канца
1929 — пач. 1930, сталі масавы зарэз і
продаж свойскай жывёлы. Толькі ў
снеж. 1929 у рэспубліцы было прададзе-
на або забіта больш за 36 тыс. коней,
шмат кароў, інш. жывёлы. Да мая 1930
пагалоўе коней і буйной рагатай жывёлы
скарацілася болыц чым на чвэрць. Спро-
бы кіраўніцтва рэспублікі рэагаваць на
становішча, якое склалася, узмацненнем
растлумачальнай работы поспеху не
мелі. Гіпертрафіраванае ўяўленне аб
цяжкасцях не давала магчымасці
кіраўніцтву партыі і дзяржавы звязаць
складанасці ў правядзенні К. з заганнас-
цю сваёй палітыкі Таму няспыннае
фарсіраванне тэмпаў К. ў канцы 1929 —
1-й чвэрці 1930 суправаджалася ак-
тывізацыяй барацьбы з заможным сялян-
ствам, т.зв. кулацтвам, што вылілася ў
палітыку раскулачвання. Вял недахопам
масавай К. ў гэтьі час было тое, што яна
праводзілася без асн. дакумента калгас-
нага будаўніцтва — Прыкладнага стату-
та с.-г. арцелі Першы статут з явіўся
толькі ў пач лют 1930, аднак у сувязі са
шматлікімі недахопамі ён быў тэрмінова
дапрацаваны і праз месяц надрукаваны
Тым не менш фарсіраванне тэмпаў К.
дасягнула ў гэты час свайго апагея. Не-
пазбежным вынікам такой паспешнасці,
буйных перагібаў, недапрацовак і
жорсткіх памылак у ажыццяўленні К.
стаў масавы выхад сялян з калгасаў вяс-
ной 1930, які быў характэрны для ўсёй
краіны, у т.л. для БССР. У сак, —маі ў
рэспубліцы з калгасаў выйшла 370,3 тыс.
сял. гаспадарак, ступень К. зменшылася
з 58 да 11,1% (самы нізкі ўзровень К. з
моманту надання ёй масавасці). Пачатак
пераадоленню выхаду сялян з калгасаў
паклаў артыкул Сталіна «Галавакружэн-
не ад поспехаў» («Правда». 2.3.1930), у
якім мясц. парт. работнікі абвінавачва-
ліся ў «галавацяпстве», хоць бездакорна
выконвалі ўказанні аўтара артыкула і
цэнтр. органаў У ходзе работы па вы-
праўленні становішча мясц. органамі
былі прызнаны некаторыя з дапушчаных
памылак У рэзалюцыі Бюро ЦК КП(б)Б
ад 17.4.1930 «Аб барацьбе з перагібамі ў
калгасным руху» адзначаўся небаль-
шавіцкі падыход да серадняка, указвала-
ся, што асобныя члены партыі даходзілі
да грубага прымусу, часам нават дапу-
скалі арышты тых, хто не жадаў усту-
паць у калгас. Рэзалюцыя канстатавала,
што раскулачванне ў шэрагу выпадкаў
праводзілася не на падставе суцэльнай К.
і закранала серадняка. Было прызнана
несвоечасовым рашэнне студзеньскага
(1930) пленума ЦК КП(б)Б аб
максімальным забеспячэнні пераходу ад
с.-г арцелі да камуны. Масавая К. ў гэты
час перажывала глыбокі крызіс. Толькі з
лета 1930 намецілася некаторае яе
ажыўленне На пач І931 працэнт К. ў
БССР узняўся да 15, у калгасах налічва-
лася 116,7 тыс сял гаспадарак Парт. і
дзярж. органамі ставілася задача замаца
ваць гэты зрух, каб на яго аснове працяг-
ваць К. Гэта можна было зрабіць толькі з
дапамогай арганізац.-гасп. ўмацавання
калгасаў (падрыхтоўка кіруючых і маса-
вых калгасных кадраў, стварэнне ўну-
транай структуры арцеляў, павышэнне
механізацыі і інш.). Іх дзейнасць ужо ў
1930 паказала неабходнасць такой рабо-
ты. У час, калі вёска мела вял працоў-
ныя рэсурсы, спатрэбілася прыцягненне
рабочай сілы з гарадоў. каб забяспечыць
правядзенне пасяўной і ўборачнай с.-г.
кампаній Толькі ў ліп.—вер 1930укал-
гасы Беларусі было накіравана больш за
6,3 тыс. чал на ўборку ўраджаю Гэта
дало пачатак заганнай практыцы, якая
потым часта прымала вял. памеры. Рабо-
та па арганізац -гасп. умацаванні калга-
саў вялася недастаткова, бо па-ранейша-
му гал. ўвага скіроўвалася на пашырэнне
К. Паказальнай у гэтых адносінах была
рэзалюцыя студзеньскага (1931) плену-
ма ЦК КП(б)Б «Аб сацыялістычнай рэ-
канструкцыі сельскай гаспадаркі і весна-
вой пасяўной кампаніі». У ёй адзначала-
ся, што цэнтр. задачай сельскіх
камуністаў з яўляецца павышэнне тэм-
паў калгаснага руху. Адначасова
ўказвалася на неабходнасць павышэння
якасці работы ў калгасах, устанаўлення
Да арт Калектывізацыя Заняткі на курсах ладрыхтоўкі старшынь калгасаў Гомель. 1930
ўнутрыгасп. структуры, правільнай ар-
ганізацыі працы, умацавання працоўнай
дысцыпліны, барацьбы з безгаспадарчас-
цю. Часткова ў выніку некаторага пра-
соўвання па шляху арганізац -гасп.
ўмацавання калгасаў, аптац работы, але
пераважна прымусовымі метадамі, у ка-
лектыўныя гаспадаркі ўдалося прыцяг-
нуць дзесяткі тысяч аднаасобнікаў. Да
1.7.1931 у с.-г. арцелях БССР
налічвалася 328,1 тыс. сял. гаспадарак, а
працэнт К. ўзняўся да 40,1 Аднак гэтыя
вынікі, ступень іх устойлівасці былі пе-
раацэнены ліпеньскім (1931) пленумам
ЦК КП(б)Б, які адзначаў, што шэраг
раёнаў ужо ў асн. завяршае К., а некато-
рыя з іх яе завяршылі Паводле канстата-
цыі пленума, гэта сведчыла, што К ў
БССР можа быць у асн. завершана ў
1932. Ставілася задача калектывізаваць
да веснавой сяўбы не менш за 75% бяд-
няцка-серадняцкіх гаспадарак. Гэта была
нерэальная задача, чарговае забяганне
наперад, хоць працэс К. ў 2-й пал 1931
працягваў развівацца. Да 1.1.1932 у кал-
гасах Беларусі ўжо налічвалася больш за
388 тыс. сял. гаспадарак ці 50,4% іх
агульнай колькасці. Дасягнуты колькас-
ны вынік і няправільная ацэнка перспек-
тывы прывялі да даволі аптымістычнай
ацэнкі XIV зездам КП(б)Б (студз. 1932)
стану спраў у К. У рэзалюцыі па спра-
ваздачы ЦК «Аб ходзе сацыялістычнай
рэканструкцыі сельскай гаспадаркі» з езд
адзначыў, што ў БССР, як і ва ўсім Сав.
Саюзе, калгаснае сялянства стала цэнтр.
фігурай земляробства, магутнай апорай
сав. улады і партыі на вёсцы, а калгасы і
КАЛЕКТЫВІЗЛЦЫЯ
саўгасы — гал вытворцамі не толькі
збожжа, але і інш. важнейшых відаў с.-г.
прадуктаў. Цэнтр. задачай з яўлялася
арганізац.-гасп. ўмацаванне калгасаў.
Але ў 1-й пал. 1932 з калектыўных гас-
падарак выйшла 55,5 тыс. сял. двароў,
працэнт К. знізіўся да 43,7- Найб выхад
быў у прыгранічных раёнах рэспублікі,
дзе ён перавысіў 10%. У цэлым па Бела-
русі колькасць калектыўных гаспадарак
зменшылася з 10 064 да 9062. 3 калгасаў
выходзілі гал. ч. сераднякі і частка бед-
наты са значнай колькасцю непраца-
здольных членаў сям'і. Большасць з тых,
хто спрабаваў вярнуцца да аднаасобнага
жыцця, былі сяляне, якія добрасумленна
працавалі ў грамадскай гаспадарцы, мелі
шмат працадзён. Яны расчараваліся ў
калектыўным гаспадаранні. Парт,-
дзярж. ўлады рабілі спробы па спыненні
далейшых выхадаў з калгасаў,
стабілізацыі становішча, далейшым па-
шырэнні К. У канцы 1-й пяцігодкі павы-
шаная ўвага пачала звяртацца на ар-
ганізац.-гасп. ўмацаванне с.-г. арцеляў.
Асн. звяном гэтага працэсу была ме-
ханізацыя калгаснай вытв сці, якая
ажыццяўлялася пры дапамозе машынна-
трактарных станцый (МТС). У канцы
1-й пяцігодкі ў рэспубліцы іх было 57.
МТС мелі 1469 трактароў агульнай ма-
гутнасцю 17,3 тыс. к.с., інш. тэхніку. Ад-
нак механізацыя грамадскага земляроб-
ства ў гэты час рабіла толькі першыя
крокі. Яна фактычна адсутнічала ў жы-
вёлагадоўлі, інш. галінах сельскай гаспа-
даркі. Фарміравалася ўнутраная струк-
тура с.-г. арцеляў. У пач. 1930-х г. важ-
нейшай ячэйкай у арганізацыі працы ў
калгасах была прызнана брыгада. У
хуткім часе ў многіх гаспадарках БССР
ужо налічвалася па некалькі брыгад Гэ-
та садзейнічала паляпшэнню грамадскай
Да арт Калектывізацыя Абагульванне сельскагаспатарчага інвентару ў калгасе *Пера-
мога» Стаўбцоўскага раёна. 1941.
Ті арт Ка.ісктывііацыя Ворыва абложпых
іямсль у каліасе •Брыга.пір» Аршанскаіа
раёна. 1937
вытв-сці, хоць недахопаў у дзейнасці
брыгад было шмат. Вяліся таксама по-
шукі найб. рацыянальных формаў апла-
ты працы. У пач. 1930-х г. быў вынай-
дзены працадзень як эквівалент паміж
колькасцю зробленай работы і атрыма-
най за яе платай. Працадзень дазваляў
уводзіць у калгасах прагрэсіўную на той
час здзельшчыну. Вясной 1932 на яе пе-
райшлі 3/з> а пРаз паўгода больш за 4/5
калектыўных гаспадарак Беларусі. Ад-
нак работа па арганізац.-гасп. умаца-
ванні калгасаў ішла марудна. Да таго ж
у ёй прысутнічалі метады рэпрэсіўнага
характару, звязаныя з мерамі па ахове
сацыяліст. уласнасці. 7.8.1932 ЦВК і
СНК СССР прынялі пастанову «Аб ахове
маёмасці дзяржаўных прадпрыемстваў,
калгасаў і кааперацыі і ўмацаванні гра-
мадскай (сацыял'ютычнай) уласнасці»,
тэкст якой быў напісаны Сталіным. У ёй
адзначалася, што «людзі, якія спакуша-
юцца на гра.мадскую маёмасць, павінны
быць разгледжаны як ворагі народа»
Зыходзячы з гэтага пастанова патрабава-
ла «прымяняць у якасці меры судовай
рэпрэсіі за крадзеж калгаснай і каапера-
тыунай маёмасці вышэйшую меру сацы-
яльнай абароны — расстрэл з
канфіскацыяй усёй маёмасці і з заменай
пры змякчальных акалічнасцях па-
збаўленнем волі на тэрмін не ніжэй за 10
гадоў з канфіскацыяй усёй маёмасці». У
1933—34 па гэтым законе толькі ў БССР
было асуджана болын за 10 тыс. чал.
Асабліва жорсткай была гэта пастанова ў
адносінах да жыхароў тых мясцовасцей,
дзе ў пач. 1930-х г. узнік голад (гл. Голад
у 1932—33). Адна з асаблівасцей работы
па ажыццяўленні К. і арганізац.-гасп.
умацаванні калгасаў — вял. захапленне
мабілізацыямі камуністаў, камсамоль-
цаў, беспартыйных з гарадоў і
накіраванне іх на пастаянную або часо-
вую работу ў сельскую мясцовасць, нам-
перш у калгасы і саўгасы. Вядучае месца
сярод іх належала прадстаўнікам рабоча-
га класа. Буйнейшае мерапрыемства ў
гэтых адносінах — пасылка на вёску ра-
бочых-дваццаціпяцітысячнікаў з мэтай
аказання дапамогі ў ажыццяўленні К
Працягвалася практыка вышуквання
♦ кулакоў» і націску на іх. Складаныя
паліт. абставіны на вёсцы прывялі да
стварэння ў 1933 палітаддзелаў МТС,
якія па сутнасці былі надзвычайны.мі
парт. органамі, закліканымі ўмацаваць
калгасы палітычна, і дзейнічалі ў асн.
каманднымі метадамі. У 1933—34 у
БССР створаны 72 палітаддзелы, а ў
канцы 1934 яны зліты з раённымі к тамі
партыі Масіраваная паліт. работа, жор-
сткая падатковая палітыка, інш. метады
націску спрыялі пашырэпню К. За 1933
колькасць гаспадарак, што знаходзіліся ў
калгасах, павялічылася на 80 тыс., сту-
пень К. вырасла да 51 %. Але побач з ус-
тупленнем сял гаспадарак у калгасы
назіраліся і частыя выхады з іх. Па-ра-
нейшаму існавала значнае разыходжан-
не ў ступені К. ў розных мясцовасцях
рэспублікі. У 2-й пал. 1934 тэмпы К.
ўзмацніліся. У с.-г. арцелі было аб ядна-
на яшчэ 135,2 тыс. сял. двароў. Да канца
года ў калгасах Беларусі ўжо
налічвалася 430 тыс гаспадарак, ступень
К. вырасла да 72,6%. Было абагулена 4/і
пасяўных плошчаў. Высокі прырост К
захаваўся і ў 1935, калі ў калгасы
ўключылі яшчэ 106,4 тыс. сял. двароў,
што дазволіла давесці працэнт К. да 85,6.
Аднак у 1936 — 37 у калгасы ўвайшлі
толькі 14 тыс аднаасобных гаспадарак
Былі прыняты дадатковыя меры, у т л
эканам характару, скіраваныя на пашы
рэнне К. 1х спалучэнне са складанымі
грамадска-паліт. абставінамі ў краіне,
падазронасцю, шпіёнаманіяй, даносамі,
масавымі неабгрунтаванымі рэпрэсіямі
палітычнымі, якія ахапілі і сельскую
мясцовасць, не пакідала ўладальнікам
аднаасобных сял. гаспадарак інш. аль-
тэрнатывы, як уступаць у с.-г. арцелі. За
1938 у БССР у калгасы было ўключана
яшчэ 37,5 тыс. сял двароў У выніку на
пач 1939 у калгасах рэспублікі
налічвалася больш за 90% гаспадарак.
Пашырэнне К. адбывалася і ў перадваен-
ны час. Напярэдадні Вял. Айч. вайны ва
ўсх. абласцях БССР ступень абагуле-
насці сял. гаспадарак дасягнула 93,4%,
пасяўной плошчы — 96,2%. На працягу
2 -й і 3-й пяцігодак з К больш цесна былі
звязаны намаганні па арганізац -гасп
умацаванні с.-г. арцеляў. Пэўную ролю
ў гэтым у 2-й пал. 1930-х г. адыграла
правядзенне ў жыццё новага Прыклад-
нага статута с.-г. арцелі, прынятага ў
1935 на 2-м Усесаюзным з'ездзе кал-
гаснікаў. Адначасова з пераходам с.-г.
арцелей на гэты статут праводзілася пра-
пагандысцкая кампанія па ўручэнні кал-
гасам актаў на вечнае карыстанне зям-
лёй. У большасці выпадкаў гэтыя мера-
прыемствы праходзілі ўрачыста. Аднак
часта яны ператвараліся ў сходы, дзе бы-
ло шмат дэкларацыйнасці, пуста-
звонства, адарванасці ад сапраўднага
стану спраў. У той жа час прымаліся ме-
ры па забеспячэнні кожнай калгаснай
сям'і каровай. Некаторыя з калгаснікаў
атрымлівалі цялят з калектыўнага стат-
ка. У 1932—40 сярэдні памер с.-г. арцелі
павялічыўся з 36 сял. двароў да 75, па-
сяўная плошча — з 215 да 367 га. У па-
раўнанні з сучаснымі гэта былі невял.
гаспадаркі. Прыкладна такімі ж былі і
саўгасы. Да 1941 у БССР іх было 132 і
яны валодалі 0,9% усёй плошчы с.-г.
угоддзяў. Прычынай значнага скарачэн-
ня колькасці саўгасаў з'явіліся валявыя
рашэнні парт.-дзярж. улад. Адбывалася
далейшая распрацоўка ўнутранай струк-
туры с.-г. арцеляў. У даваенны перыяд у
калгасах пачалі актыўна стварацца
звенні. Яны былі невял. па памерах, з ад-
носна пастаянным складам калгаснікаў.
За імі замацоўваліся на с.-г. сезон
участкі зямлі, машыны, інвентар з мэтай
вырошчвання пэўных культур. На Бела-
русі звеннявая арганізацыя працы атры-
мала вял. пашырэнне. У 1939 наліч-
валася каля 42 тыс. звенняў, у 1940 —
больш за 52 тыс., хоць значная частка іх
распадалася з-за шматлікіх недахопаў у
рабоце. Важную ролю ў гасп. дзейнасці
калгасаў адыгрывалі МТС. У 1940 ва
ўсх. абласцях БССР іх было 236, трак-
тарны парк складаў 9,7 тыс. машын. Па-
вялічылася колькасць інш. тэхнікі. Але
ўзровень механізацыі быў невысокі.
Толькі ворыва, сяўба, уборка збожжавых
былі ў пэўнай ступені механізаваны.
Амаль не выкарыстоўваліся машыны на
жывёлагадоўчых фермах. Пэўныя зрухі
былі дасягнуты ў справе падрыхтоўкі ме-
ханізатарскіх і масавых калгасных кад-
раў, цякучасць якіх, аднак, была вельмі
высокая. На працягу 1930-х г. па-
вялічыўся працоўны ўдзел калгаснікаў у
грамадскай гаспадарцы. Але на думку
кіраўніцтва партыі і краіны ён быў неда-
статковы. У выніку майскі (1939) пле-
нум ЦК ВКП(б) устанавіў мінімум вы-
працоўкі працадзён у калгасах. Ен быў
дыферэнцыраваным па розных рэгіёнах
краіны. У БССР мінімум раўняўся 80
працадням. Гэта была прымусовая мера,
што вынікала з адм.-каманднай сістэмы
кіравання. Недаверам да сялянства,
імкненнем да больш цэнтралізаванага
кіраўніцтва ім стала масавае і паскора-
нае ссяленне хутарскіх гаспадарак у кал-
гасныя цэнтры. Асабліва шфрока гэта ра-
бота праводзілася ў даваенныя гады ў
зах. раёнах СССР, у т.л. ў БССР, дзе ў
1939—40 у вёскі было пераселена больш
за 160 тыс. хутарскіх гаспадарак. Але ні
праца калгаснага сялянства, ні выкары-
станне дзярж. мер не паскорылі ў 1930-я
г. развіцця с.-г. вытворчасці. Яе ўзровень
заставаўся нізкім, асабліва ў гады пры-
мусовай К., калі вытв. паказчыкі рэзка
ўпалі. Не палепшылася становішча і паз-
ней. Ураджайнасць с.-г. культур, іх ва-
лавы збор, прадукцыйнасць жывёлага-
доўлі засталіся ў канцы 1930-х г. на
ўзроўні дакалгаснай вёскі, і руху наперад
амаль не было. Праведзены валявымі ме-
тадамі пераход с.-г. вытв-сці на калек-
тыўную аснову абярнуўся таптаннем на
месцы, застоем у тэмпах развіцця. Адпа-
ведным было і матэрыяльнае становішча
сялян. У 1940 аплата па працаднях ад
грамадскай гаспадаркі с.-г. арцелей
склала ў структуры даходаў сем'яў кал-
гаснікаў усх. абласцей БССР каля 2/5> У
той час як зусім абмежаваныя па паме-
рах асабістыя гаспадаркі далі амаль па-
лову з іх невял. агульнага прыбытку.
Калгаснікі заставаліся самай нізкай па
аплаце катэгорыяй насельніцтва. Хоць у
канцы 1930-х г. яны сталі больш купляць
прамысл. тавараў, нязначна павысілася
спажыванне цукру і інш. прадуктаў,
агульны ўзровень іх матэрыяльнага ста-
новішча заставаўся нізкім.
3 далучэннем у вер. 1939 Заходняй
Беларусі да БССР парт.-сав. ўладамі
былі прыняты меры па правядзенні К. У
сак.—маі 1940 у зах. абласцях рэспублікі
было створана 430 калгасаў, якія аб'яд-
ноўвалі больш за 23 тыс. сял. гаспадарак.
Работа па ажыццяўленні К. вялася адна-
часова з наступленнем на заможныя гас-
падаркі найперш шляхам канфіскацыі
часткі іх зямель. У крас.—маі 1940 у
больш чым 28 тыс. т.зв. кулацкіх гаспа-
дарак было адрэзана каля 240 тыс. га
зямлі. Яна перадавалася калгасам або пе-
раходзіла ў дзярж. фонд з мэтай надзя-
лення малазямельных сялян. Гэта акцыя,
а таксама актыўная агітац.-прапаганды-
сцкая работа, вера часткі сялян у ідэалы
сацыялізму і ў першую чаргу арганізац.-
націскныя метады садзейнічалі
інтэнсіўнаму стварэнню калектыўных
гаспадарак на зах.-бел. землях. Да чэрв.
1941 тут было арганізавана 1115 калга-
саў. Яны аб'ядноўвалі 49 тыс. сял. двароў
(6,7% агульнай іх колькасці). У гэты час
калгасам належала 7,8% усёй зямлі. Па-
меры калектыўных гаспадарак былі не-
вялікія — у сярэднім 46 двароў і 261 га
зямлі. Адначасова з калгасамі ўтвараліся
і саўгасы. Толькі ў 1-й пал. 1940 іх было
арганізавана 28. Яны ўзнікалі на землях
былых памешчыцкіх маёнткаў. Такім
чынам, у даваенны перыяд у Зах. Бела-
русі даволі актыўна насаджаліся калек-
тыўныя формы гаспадарання. К. пра-
водзілася тут больш інтэнсіўна, чым ва
ўсх. і цэнтр. раёнах Беларусі ў 1920-я г.
У час акупацыі тэр. рэспублікі ням.-
фаш. захопнікамі калгасы і саўгасы былі
распушчаны. Іх аднаўленне пачалося
пасля вызвалення Беларусі ад гітлераў-
цаў. Ва ўсх. і цэнтр. абласцях БССР с.-г.
вытворчасць аднаўлялася на аснове
ўзнаўлення дзейнасці калгасаў і
саўгасаў. У зах. частцы рэспублікі гэта
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ
адбывалася пераважна праз індыві-
дуальную сял. гаспадарку. Адначасова
аднаўлялася работа арганізаваных у да-
ваенны час калгасаў і саўгасаў. Ужо ў
1946 на зах.-бел. землях налічваліся 133
калгасы, якія аб'ядноўвалі 3253 гаспа-
даркі. Існавала таксама 35 саўгасаў.
Прымаліся меры па падрыхтоўцы да ма-
савай К. У першую чаргу гэта рабілася
шляхам стварэння матэрыяльна-тэхн. ба-
зы. Да пач. 1950 у зах. абласцях рэс-
публікі налічвалася 78 МТС, якія мелі
858 трактароў, інш. с.-г. тэхніку. Як і ва
ўсх. абласцях БССР, у Зах. Беларусі
былі створаны палітаддзелы МТС. Жор-
стка і буйнамаштабна праводзілася
палітыка раскулачвання. У мэтах яе ак-
тывізацыі СМ СССР прыняў у вер. 1951
спец. пастанову «Аб высяленні кулакоў з
Беларускай ССР». У ходзе яе выканання
адм.-карныя органы толькі ў 1952 вы-
слалі за межы рэспублікі 4431 «кулац-
кую» сям'ю. Кампаніі па высяленні
сем'яў заможных сялян паўтараліся не-
аднаразова. I ў гэты час у ажыццяўленні
К. пераважалі націскныя метады, пра
што сведчаць надзвычай кароткія
тэрміны яе правядзення. У канцы 1948 у
зах. абласцях БССР налічвалася 909
калгасаў, на канец 1950 — 6054. Яны
аб'ядноўвалі 83,7% сял. двароў. Да кан-
ца 1952 былі аб'яднаны ў калгасы 540.3
тыс. аднаасобных гаспадарак Зах. Бела-
русі, што складала 95% іх агульнай
колькасці. Адметнымі рысамі К. на зах,-
бел. землях былі не толькі вельмі ка-
роткія тэрміны яе правядзення, але і
складаныя ваенна-паліт. ўмовы, працяг
барацьбы з бандытызмам, новы наступ
парт.-дзярж. улад на навук. і творчую
інтэлігенцыю. Вопыт К. канца 1920-х —
пач. 1930-х г. у цэнтр. і усх. Беларусі
выкарыстоўваўся як для стварэння матэ-
рыяльна-тэхн. базы с.-г. вытворчасці, ар-
ганізацыі ўнутранай структуры с.-г. ар-
целяў. аплаты працы, так і ў значнай
ступені ў кірунку ўзмацнення адм. і эка-
нам. націску на аднаасобных сялян. У
спалучэнні з жорсткімі рэпрэсіямі ў ад-
носінах да заможнай часткі вёскі ўсё гэта
прывяло да амаль поўнай К. на працягу
некалькіх гадоў. У выніку правядзення
К. ў Зах. Беларусі ўся с.-г. вытв-сць рэс-
публікі стала развівацца на калектыўнай
аснове. Хоць калгасы вялі гаспадарку на
базе калгасна-кааператыўнай уласнасці,
а саўгасы — на аснове дзяржаўнай, ад-
розненні паміж гэтымі 2 формамі гаспа-
дарання былі нязначныя. Па сутнасці, і
калгасы з'яўляліся дзярж. прадпрыемст-
вамі. У 1950 — 1980-я г. Кампартыя і
сав. ўлада прыклалі шмат намаганняў па
ўздыме с.-г. вытв-сці шляхам новых
капітальных укладанняў, імкнення да
ўдасканалення дзейнасці калгасаў і
саўгасаў, перыядычнага спісання з іх
шматлікіх даўгоў, ажыццяўлення сац.
палітыкі і інш. На гэтым шляху ў БССР
былі дасягнуты станоўчыя вынікі. Па-
КАЛЕКЦЫЯНІРАВАННЕ
высіліся ўраджайнасць і валавыя зборы
збожжавых, інш. с.-г. культур, па-
вялічылася пагалоўе і вырасла прадук-
цыйнасць жывёлы. У с.-г. вытворчасці ў
значнай ступені былі механізаваны асн.
працэсы. Павысіліся заробкі членаў
сельгасарцелей і рабочых саўгасаў у гра-
мадскай гаспадарцы. Выраслі іх дабра-
быт і культ. ўзровень. У той жа час
узмацнялася тэндэнцыя запавольвання
тэмпаў сац.-эканам. развіцця вёскі. Рас-
пачатыя без належнай падрыхтоўкі ў 2-й
пал. 1980-х г. радыкальныя пе-
раўтварэнні ў грамадстве, у т.л. калгас-
на-саўгаснай сістэмы, ускладнілі ста-
новішча. Рэарганізацыя с.-г. вытв-сці
праходзіць цяжка, супярэчліва і пакуль
што малавынікова.
Кр.- Гл. ў арт. Гісторыя калектывізацыі
сельскай еаспадаркі СССР.
Літ:. Б а р а д а ч Г.А., Д а м а р а д К.І.
Калектывізацыя сельскай гаспадаркі ў за-
ходніх абласцях Беларускай ССР. Мн.,
1959; Гісторыя Беларускай ССР. Т. 3—5.
Мн., 1973—75; Костюк М.П. Ндейно-
полнтнческое воспнтанне крестьянства.
Мн., 1979; Победа колхозного строя в Бело-
русской ССР. Мн., 1981; Псторня крестьян-
ства СССР с древнейшнх времен до Велн-
кой Октябрьской соцналнстнческой рево-
люцнн: В 5 т. Т. 1 — 2. М., 1987—90;
Врублевскнй А.П., Протько Т.С.
Пз нсторнн репресснй протнв белорусского
крестьянства 1929—1934 гг. Мн., 1992; С о -
р о к н н А.Н. Экспернмент: Человек н зем-
ля. Мн., 1994; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч.
2. Мн., 1995. Міхась Касцюк.
КАЛЕКЦЫЯНІРАВАННЕ (лац. соііес-
ііо збіранне), мэтанакіраванае выяўлен-
не, набыццё і сістэматычнае камплекта-
ванне збораў пераважна аднародных
прадметаў, якія маюць навук., гіст.,
мастацкае або пазнавальнае значэнне.
Аб’ектамі К. з’яўляюцца разнастайныя
рэчы духоўнай і матэрыяльнай культу-
ры (творы выяўленчага, дэкаратыўна-
прыкладнога і нар. мастацтва, рукапісы,
друкаваныя выданні, гіст. і мемарыяль-
ныя дакументы, рэчы штодзённага
ўжытку, манеты, паштовыя маркі і
інш.), аб’екты прыроды (мінералы, рас-
ліны, насякомыя, рыбы і інш.).
К. вядома са старажытнасці. Прасоч-
ваецца выразная сувязь К. са скарбцамі
стараж.-егіпецкіх і грэч. храмаў. Пры-
ватнае К. паходзіць з антычнай эпохі.
Вядомы зборы Атала I у Пергаме, Пта-
ламееў у Александрыі, унікальная ка-
лекцыя раслін Арыстоцеля. Дасягнула
росквіту ў Стараж. Рыме і ў Зах. Еўропе
ў эпоху Адраджэння (14—16 ст). К.
займаліся рымскія папы, кардыналы,
імператары, каралі і інш. У Полыпчы
найб. стараж. калекцыі належалі Ягело-
нам, у тл. знакаміты збор габеленаў
Жыгімонта II Аўгуста. Каштоўны збор
твораў мастацгва сабралі Ян III Сабескі
і С.Патоцкі ў Вілянувё. Станіславу Аў-
густу Панятоўскаму належала болып як
2 тыс. карцін, збор малюнкаў і іравюр.
У Расіі вял. калекцыю кніг і каштоўных
камянёў меў цар Іван IV. Значныя збо-
ры абразоў, кніг і культавых рэчаў зна-
ходзіліся ў манастырах і стараверскіх
скітах. Шырокае збіральніцгва разгар-
нулася ў 19 — пач. 20 ст., калі да К. да-
лучыліся прадстаўнікі буржуазіі і інтэлі-
генцыі: П.М. і С.М.Траццяковы, С.І. і
П.І.Шчукіны (выяўленчае мастацгва),
М.К.Ценішава (этнаграфія), А.В. Маро-
заў (кераміка), А.А.Бахрушын (тэатр),
А.С.Увараў (археалогія), АДз.Чарткоў
(кнігі, манеты) і інш. Многія прыват-
ныя зборы ператварыліся ў музеі (Луўр,
Дрэздэнская і Траццякоўская карцін-
ныя галерэі, Эрмітаж, Аружэйная пала-
та). У Зах. Еўропе ў 15—16 ст., у Расіі з
18 ст. атрымалі распаўсюджанне змеша-
ныя зборы — кунсткамеры (першая
створана Пятром I). Пад уплывам рас-
працоўкі ў 19 ст. асноў навук. сістэма-
тызацыі і дыферэнцыяцыі навук пачалі
стварацца спецыялізаваныя калекцыі:
прыродныя, культ. і гіст. аб’екты класі-
фікаваліся па аднародных групах, узае-
мазвязаных агульнымі прыкметамі і
пазнавальнай мэтай. К. садзейнічала
развіццю археалогіі, этнаграфіі, нуміз-
матыкі, сфрагістыкі, геральдыкі. У 20
ст. вылучыліся кірункі К.: навуковы,
навучальны, аматарскі. Навуковым зай-
маюцца пераважна музеі. Навучальнае
служыць сродкам нагляднасці ў навуч.
працэсе. Аматарскае ўключае філатэ-
лію, баністыку (К. папяровых грашовых
знакаў і бонаў), фалерыстыку (К. ордэ-
наў, медалёў, знакаў адрознення, знач-
коў), філуменію (К. запалкавых этыке-
так), філафанію (К. гуказапісу), філа-
картыю (К. паштовак) і інш.
На Беларусі К. зарадзілася ў 12—14
ст. у канфесійных установах Полацка,
Турава, Віцебска і інш. асветна-куль-
турных асяродках (рукапісныя кнігі, да-
кументы, абразы, панагіі, царк. ўбран-
не, рытуальны посуд і інш.). Прыватнае
К. разгарнулася ў 16 ст., пераважна ў
асяроддзі адукаваных магнатаў, а з па-
шырэннем сувязей з Зах. Еўропай —
сярод інш. саслоўяў. Найб. калекцыі ў
16—18 сг. захоўваліся ў Нясвіжскім
замку Радзівілаў (рукапісы, кнігі, мане-
ты, медалі, медальёны, зброя, карціны,
ювелірныя вырабы), у маёнтках Храп-
товічаў Шчорсы каля Наваірудка і Віш-
нева Валожынскага р-на (кнігі, даку-
менты, геагр. карты, чарцяжы, малюн-
кі, творы выяўленчага і ювелірнага
мастацгва; усяго 20 тыс. адзінак захоў-
вання, у т.л. перапіска Б.Хмяльніцкага
з урадам Рэчы Паспалітай, дакументы
Таргавіцкай канфедэрацыі, дзённік Ма-
рыны Мнішак), у пастаўскай галерэі
К.Тызенгаўза (творы італьянскіх, галан-
дскіх, франц., ням. мастакоў 16—18
ст.). У 19 ст. ўвага калекцыянераў была
скіравана на збіранне помнікаў айч.
даўніны і мясц. аб’ектаў прыроды. Ся-
род іх: Я.П. і К.П.Тышкевічы ў Лагой-
ску, А.Плятэр у Краславе, М.Румянцаў
у Гомелі, Э.Чапскі ў Станькаве (Дзяр-
жынскі р-н), В.Шукевіч у Начы (Вора-
наўскі р-н). Вял. кнігазборы былі ў Ма-
сальскіх у Белічанах (Бярэзінскі р-н),
Оштарпаў у Дукоры (Пухавіцкі р-н),
Слізняў у Новых Дзевяткавічах, Пус-
лоўскіх у Песках (абодва Слонімскі
р-н), Юндзілаў у Івацэвічах, Свята-
полк-Мірскіх у Міры (Карэліцкі р-н).
Багаты збор рэдкіх кніг меў Ю.Бергель
у Слуцку (у тл. любчанскія, слуцкія,
нясвіжскія, брэсцкія, заблудаўскія, суп-
расльскія, віленскія старадрукі). У наш
час К. ў асн. сканцэнтравана ў музеях.
Спецыялізаваныя калекцыі ствараюць
калекцыянеры-аматары: Я.У.Бунто
(кнігі па гісторыі Беларусі, геагр. кар-
ты), М.І.Мінкевіч (экслібрысы),
Л.Л.Коласаў, Б.А.Непарожны (пашто-
выя маркі), А.А.Стуканаў (паштоўкі),
В.Н.Рабцэвіч, А.П.Арлоў, П.П.Казей
(манеты), Ф.АГардон (боны), А.Я.Белы
(бел. выяўленчае мастацгва), АЯ.Проц-
кі (мемарыяльныя медалі), Я.М.Сахута,
АА.Марачюн (народнае дэкаратыўна-
прыкладное мастацтва), М.Ф.Раманюк
(бел. нар. адзенне, ткацтва). 3 1990 вы-
ходзіць газета «Беларускі калекцыянер».
Літ.: Каханоўскі Г.А. Збіральніцгва і
ахова помнікаў у XVIII ст. на Беларусі //
Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1975.
№4; Я г о ж. Археалогія і гістарычнае края-
знаўства Беларусі ў XVI—XIX стст. Мн.,
1984; М а л ь д з і с АІ. Таямніцы старажыг-
ных сховішчаў. Мн., 1974; Овсянннко-
в а С.А Частное собнрательство в Росснн в
XVIII — первой половнне XIX в. // Очеркн
нсторнн музейного дела в Россмн. М., 1961.
Вып. 3. Уладзімір Цярохін
КАЛЁНБАХ (КаІІепЬасЬ) Юзаф Генрык
(21.11.1861, г. Камянец-Падольскі, Ук-
раіна — 12.9.1929), польскі гісторыклі-
таратуры. Д-р габілітаваны (1887), чл.
Польскай АН (1906). Скончыў Кракаў-
скі ун-т (1884). Праф. ун-таў у Фрыбу-
ры (Швейцарыя), Львове, Варшаве,
Вільні (1919—20), Кракаве, дырэктар
б-кі Ардынацыі Красінскіх у Кракаве.
Даследаваў старапольскую л-ру, гісто-
рыю культуры і асветы ў Рэчы Паспалі-
тай (у тл. вучобу выхадцаў з ВКЛ у
зах.-еўрап. ун-тах), творчасць М.Гусоў-
скага, П.Скаргі, Ю.У.Нямцэвіча,
А.Міцкевіча, З.Красінскага, выдавец іх
твораў і перапіскі. Карыстаўся філал.-
гіст. металам, заснаваным на грунтоў-
ных даследаваннях крыніц. У ацэнцы
творчасці пісьменнікаў кіраваўся ма-
ральным і патрыятычным гучаннем іх
твораў.
Тв.: Роіасу * Вагуіеі V XVI теко //
Агсішушп <1о дхіеідху Іііегашіу і о5і*іаіу »
Роксе. КгакАу, 1890. Т. 6; Роіасу » Коіопіі //
Тамсама; ХувтшіІ Кгаяііхкі. Т. 1—2. 1904;
Сгазу і Іікігіе. ІУагзгаіуа, 1905; Айапі
Міскіеч'ісг. Т. 1—2. 4 еіс., 1926.
Літ.: ІогеГ КаІІепЬасІі: Кч іісгс/епііі сгіег-
ОгіеЯоІесіа ргасу паііком'еі. Бм'ём', 1925.
КАЛЁНДА Гаўрыіл (Г абрыэль; ка-
ля 1606, Вільня — 18.11.1674), уніяцкі
рэліг. дзеяч Рэчы Паспалітай. 3 бел.
шляхецкага роду герба «Бэлты». У 1626
уступіў у ордэн базыльян. Вучыўся ў
калегіумах Брунсберга (цяпер г. Бране-
ва, Полыпча; 1627—30), Вены і Рыма
(1633—39). У 1633 пасвячоны ў сан
святара. У 1642—55 пры мітрапаліце
А.Сяляве, з 1653 каад’ютар (пам.-на-
меснік) полацкага архіепіскапа. Архіе-
піскап полацкі (1655—74), адміністра-
тар (асоба, якая часова выконвае фун-
кцыі мітрапаліта) Кіеўскай мітраполіі
(1655—65). Протаархімандрыт базыль-
23
КАЛЕНДАРЫ
к
янскага ордэна (1666—74), архімандрыт
супрасльскі, бераэвецкі, ляшчынскі.
Мітрапаліт кіеўскі і галіцкі (1665—74)
Дзейнасць К. прыпала на час вайны
Расн з Рэччу Паспалітай 1654—67, калі
на тэр., занятай маск. войскамі і каза-
камі, Брэсцкая унія 1596 скасоўвалася,
а на зах. землях рымска-каталшкія біс-
купы імкнуліся падпарадкавань уніятаў
сваей уладзе. Ва ўмовах няпэўнасці па-
па рымскі Аляксандр VII не зацвярджаў
К. мітрапалітам. Да 1660, ратуючыся ад
рас. і шведскіх войск, К вандраваў па
гарадах ВКЛ. У 2-й пал 1660-х г пера-
лом у настроях шляхты на карысць уніі
і асабістыя намаіанні К. паспрыялі яго
зацвярджэнню мітрапалітам і выданню
ў 1667—68 каралём і сеймам пастаноў,
якія аднаўлялі правы грэка-каталіцкай
іерархіі і гарантавалі перадачу ім неза-
нятых правасл. епархій. Дамогся вяр-
тання царк маёмасці, страчанай у час
вайны, заключыў з рымска-каталіцкай
царквой пагадненне аб забароне лацін-
скім ксяндзам браць дзесяціну з унія-
таў. Унутры царквы імкнуўся да адзі-
наўладдзя. У 1660-я г. ўвайшоў у сутык-
ненне з базыльянамі: вывеў з падпарад-
кавання ордэну шэраг манастыроў і
зрабіў іх архімацдрыямі, перадаўшы
епіскапам. У 1661 на Супрасльскай ка-
ппуле (агульным сходзс кіраўніцтва ба-
зыльян і прадстаўнгкоў манастыроў) са
мачынна спрабаваў абвясціць сябе про-
таархімандрытам — галавой ордэна, ад-
нак гэта рашэнне было скасавана
рымскім папам Аляксандрам VII. У
1666 на Брэсцкай капітуле для захаван-
ня ўнутрыцарк. спакою зноў абраны
протаархімандрытам базыльян. Пад-
трымка ім у гэты перыяд ордэна і пера-
дача яму архімандрый выклікала кан-
флікт з епіскапатам Спробы К. адлу-
чыць нязгодных архірэяў ад царквы і
ўсталяваць неабмежаваную ўладу зноў
былі спынены папствам Пахаваны ў
Полацку.
Літ Долматов Н Супрасльскнй Бла-
говешенскнй монастырь... СПб., 1892, Коя
л о в н ч М.й. Лнтовская церковная уння. Т
2. СПб , 1861; Нізіогіа КоісіоЬ * Роксе Т. 1,
сг 2. Рохпагі; ^агета^а, 1974 Сяргей Казуля.
КАЛЕНДАРЫ (ад лац. саіепгіагішп лі-
тар. пазыковая кніга, дзе пазначаліся
1-я дні кожнага месяца, т. зв. календы,
калі стараж. рымляне, якія мелі даўгі,
павінны былі плашць па іх працэнты),
выданні ў выглядзе табліц або кніжак, у
якіх змешчаны пералік месяцаў года,
дзён тыдня, святы, астранамічныя,
гіст., статыстычныя і інш. звесткі.
У Кіеўскай Русі, у тл. на Беларусі,
пасля прыняцця хрысціянства рукапіс-
ныя каляндарныя звесткі складалі ду-
хоўныя асобы. Гэта былі святцы для
вызначэння пераходных свят і Вяліка-
дня (кіраваліся вял. індыктыёнам, скла-
дзеным на 7000 гадоў). Першыя ўказан-
ні, што рабіць або не рабіць у пэўныя
дні змешчаны ў «Ізборніку Святаслава»
1075. Пазней такія звесткі збіраліся ў
«отреченных кннгах», грамоўнікдх і
шш. У крашах Зах. Еўропы альманахі
К. паявіліся амаль адначасова з біблія-
мі, Псршы нар К. выйшаў у Парыжы ў
Гаўрыіл Кхіенла
1493. У Польшчы з 15 ст. складаліся ас-
транамічныя К., у 16 ст. з’явіліся К з
прадказаннямі. Астролагі вызначалі на
кожны год планету, паводле якой прад-
казвалі ўраджай, здароўе, мір ці вайну,
лёс народаў і г.д. Найдаўнейшыя свец-
кія К пісалі найчасцей медыкі, бо ме
дыцына ядналася з астралопяй У іх
быді прагностыкі, парады для здароўя.
Карысталіся юліянскім К (назва ад
Юлія Цэзара, які падзяліў год на 365
дзён, 12 месяцаў і ўстанавіў высакосны
год, каб ураўнаваць падлікі з астрана
мічным годам). Пры пераглядзе К. ў
1582 аказалася лішніх 10 дзён. Па рас
параджэнні папы Грыгорыя XIII, які
13.2.1582 увёў новы К. (стаў называцпа
грыгарыянскім), гэтыя 10 дзён з К бы
лі выкінуты. Расія разам з хрысціян
ствам прыняла грэчаскі К., які пачынаў
год з 1 сакавіка Маскоўскі сабор 1492
пастанавіў пачаткам года лічыць 1 ве-
расня. У 1700 Пётр I увёў юліянскі К. з
Новым годам 1 студзеня Так Расія ад-
КАЬЕЫПЛКг
РОЕ8КІ, I КІІ8КI,
КОСгЫЕ
ЕІЕСІ Міехі^сгпе. ХІСКА 2о<1іасі.
АІрекіа, М'уЬогу.
М0С.УШ7ГХ сы/мяьм; гглкп піьлкнг
№ змнн слн'іылі^сг.
А пА Кок РапГкі 1714.
Ро рггеП^рпут ЛУюгу । $.
Рггег
]лцл г. глЕК.1 л5таоьосл гкц.чкіесо,
2 гуісік^ С2ЦІ08СІЗ
Л^'угпсЬолуапу
_____V сіо Впііш ро^зпу.
>4» 00^0&»»»
. '’ V»
-____V ПлЧеІ 0У Ьіт’ішо»
Вокладка кллендара Супрасль. 1714
стала па новым стылі ад Еўропы на 11
дзён, у 1800 — на 12, у 1900 — на 13.
Першапачаткова грыгарыянскі К. пры-
няты ў Італп і інш каталшкіх краінах
Праваслаўныя ў ВК.І адстаялі стары К.
Кароль Рэчы Паспалітай Стафан Бато-
рый граматамі 1584, 1585 і 1586 даў
праваслаўным права карыстацца юліян-
скім К 3 1586 да сярэдзшы 17 ст па-
між католікамі (прыхільнікамі грыгары-
янскага К.) і праваслаўнымі ў ВКЛ вя
лася палеміка з нагоды ўвядзення нова
га К., які абаранялі пераважна езуіты.
Вытокі бел. друкаванага К. ў «Пасха-
ліі», заключнай частцы «Малой пада-
рожнай кніжкі» Ф.Скарыны (Вільня,
каля 1522). Гэта першы ўсх. слав. дру-
каваны царк.-астранамічны К. на
1523—43 Пасля Брэсцкай уніі 1596 К.
ў ВКЛ выходзілі на польск. мове Ёсць
звесткі, што ў Любчанскай друкарні ў
1650-я г некалькі разоў выходзіў «Ка
ляндар штогодніх свят і рухаў нябесных
цел» С.Фурмана (пакуль не выяўлены).
У архіве Радзівілаў збярогся рахунак
Слуцкай друкарні за 1673 —69, у якім
значацца «календары ў чацвёрку фарма
ту — 1000 экзэмпляраў, календары
меншыя — 2000 экзэмпляраў» (не
знойдзены) Першы рус. друкаваны К.
«Святцы, або Каляндар» выдадзены ў
Амстэрдаме ў 1702 беларусам І.Ф.Капіе-
вічам. У канцы 17 — 1-й пал. 18 ст. на
Беларусі распаўсюджваліся К., што вы-
даваліся ў Кракаве: «Рымскі і рускі ка-
лянлар» на 1690—1724 Ф.Нявескага,
«Каляндар польскі і рускі» на 1707—20
М Кіцінскага, на 1708 і 1718 Е Кастоў-
скага, на 1747—59 Я Негавепкага і
інш. Яны змяшчалі статыстычныя,
гіст., геагр і інш звесткі і пра.Діела
русь. 3 1713 у Супрасльскай друкарні вы-
даваўся «Каляндар польскі і рускі» (на
польск. мове), у якім змяшчаліся і роз
Першая старонка гаспадарчага кклендара
Гродна. 1780
К КЛЛЕНДАРЫ
ныя пст. матэрыя.іы («Аб літоўскім на-
родзе» таблшы Вя пкадня рымскага і
рус , спіс кірмашоў \ Польшчы і ВКЛ,
♦Працяі літоўскай іісгорыі» са звестка-
Вокладка кменлара беларускага. Магілёў
1793
Воклалка каленлара палггычнага Полапк.
1802
мі пра стараж. бел. гарады Ьярэсце, На
ваградак, Полацк, Тураў, пра крыж Еф
расінні Полацкай, кірмашы ў Мінску.
Полацку, Бешанковічах і інш.). Вядо
мыя былі К. надворнага тэолага кн. Ра
дзівіла, рэктара Слуцкага і Нясвіжскага
езуіцкіх калеііумаў Я.Пашакоўскага які
першы пачаў выдаваць паліт. К., у
1736—49 рэдагаваў іх, змяшчаючы звес-
ткі па ўсеагульнай і царк. гісторыі, па
гісторыі і культуры Беларусі, Літвы,
Полынчы. Ён выдаў «Каляндар палі-
тычны і гістарычны» на 1737—39, «Ка-
ляндар езуіцкі большы Літоўскай пра-
вшцыі», «Каляндар езуіцкі меншы Лі-
тоўскай правінцыі», «Францысканскі
каляндар» (усе на 1740), «Каляндар ша-
ноўных дам» на 1741. У сваіх выданнях
Пашакоўскі змяшчаў звесткі па пстоі>ыі
і культуры Беларусі Літвы. Полынчы
Пасля яго К. ў Вільні рэдагаваў праф.
Віленскай акадэміі Ф.Папроцкі 3
1730-х г. на Беларусі пашыраліся К.,
выдадзеныя ў Варшаве на ўзор вілен
скіх езуіцкіх, дзе перадрукоуваліся і К.
віленскія Пашакоўскага. Напр., «Ка-
ляндар рымскі і гістарычны» на 1742
быў працягам віленскага на 1741 і змя-
шчаў спіс саноўнікау польскіх і ВКЛ У
1759 у Вільні выйшаў «Палітычны ка-
ляндар з апісаннем вераў, што ёсць у
Еўропе». 3 1760 выходзіў «Каляндар ві-
ленскі» са спісамі ўлад, пст і геагр
звесткамі пра Карону і ВКЛ; змясшў
каляровую карту ВКЛ, вытрымкі з кан-
стытуцыі Гродзенскага сейма 1784. 3
1752 К. ў Варшаве вылавалі піяры, якія
з 1754 друкавалі ў іх дні публічных з’ез
даў у Кароне і ВКЛ, гіст. і статыстыч-
ныя артыкулы, у тл. спісы маршалкаў.
гал. трыбуналаў, палскарбіяў. звесткі
пра сельскія і гарадскія ўлады, пастано-
вы Гродзенскага сейма 1793. На Бела-
русі прадавалі «Каляндар палітычны
для каралеўства Польскаіа і Вялікага
княства Літоўскага» (1774—94), «Ка-
ляндарык, шкавы для Каралеуства
Польскага і Вялікага княства Літоўска-
га» (на 1776), «Новы эканамічны ка-
ляндар для гаспадароў у Кароне і Вялі-
кім княстве Літоўскім» (на 1776), «Ка-
ляндар краевы і замежны для Кароны
Польскай і Вялікага княства Літоўска-
га» (на 1793).
У канцы 18 — пач. 19 ст. ў Іродне і
Вільні І .Лубіткоўскі выдаваў на польск.
мове «Каляндар гаспадарчы» (1776—
1800), у якім палаваліся прагностыкі,
спісы кірмашоў у Польшчы, на Белару
сі і суседніх дзяржавах. і «Калянлар
гродзенскі» (1801—07) са звесткамі па
краязнаўстве. У Маплеве на польск.
мове выходзілі «Каляндар беларускіх
намеснштваў на 1873», «Каляндар бела-
рускі» (па 1784—95). У «Калсндары бе-
ларускі.м» на 1785 апублікаваны спісы
ўлад на Ьеларусі (каталіцкіх, правасл.,
бел. намеснштваў Магілёўскага і По-
лацкага), апісанне мундзіраў чыноўні-
каў полацкіх, магілёўскіх навагрудскіх,
спіс паштовых станцый Маплеўскай
губ., такса за лісты з Магілёва ў розныя
гарады; К. на 1792 — спіс дэпутатаў.
якім даручана склалаць гснеалапчныя
шляхецкія кніп па Ьабінавіцкім, Беліц-
кім, Сенненскім, Чавускім і Чэрыкаў-
скім пав. У 1799 і 1801 у Вільні надру-
каваны на польск. мове «Каляндар па-
літычны поіацкі на 1799», у Полац-
ку — «Каляндар полацкі» на 1799 і
інш. У канцы 18 — пач. 19 ст. ў Магі-
лёве і Полацку выходзілі на тац. мове
царкоўныя К ♦Вігесіопшп». Пасля
апошняга падзелу Рэчы Паспалпай
(1795) пачалася дземнасць рас. улад па
русіфікацыі далучаных тэрыторый. У
іэты час у Вільні на потьск. мове выхо-
дзіла 5 К. На іх звярнуў увагу рас ўрад
і указам ад 10 12.1800 яны забаронены,
але праз год дазволена друкаваць іх та.м.
дзе яны выходзілі ранем. Пасля паў-
стання 1830—31 і асабліва пасля скаса-
вання ў 1839 Брэсцкай уніі 1э96 пача-
лася ўзмопненая русіфікацыя. 3 1840 у
Вільні выходзіў першы К. на рус. мове
«Гаспадарчы месяцаслоў», які надрука
ваў легенды пра першапачатковае зася-
ленне Літвы, звесткі пра мясц. князёў і
славутых людзей Бсларусі. Пасля паў-
стання 1863—64 каляндарную справу
узяў пад свом нагляд М.М.Мурауёў.
Быў створаны асобы к т з духоўных і
свецкіх асоб, па просьбе якога быў за-
баронены ўвоз на тэр імперыі К. з
Польшчы 3 10.1864 выйшла 1 я кн.
Заходнярускага мссяцаслова», у якім
пададзены пст матэрыялы пра Вільню
з планам месцазнаходжання стараж.
правасл цэрквау і манастыроў, пра
Брэсцкую унію і інш. «Заходнярускі ме-
сяцаслоў» на 1866 (Вільня) змясшу арт
пра правасл. царк. брацтвы ў Вільні.
Мінску і Коуне, помнікі праваслаўнай
старажытнасш ў Пінскім пав. I эты К.
выдавауся да 1917, у 1868—76 пад на-
звай «Літоўска-рускі месяцаслоў» дру
каваўся на рус. і літ. мовах з мэтай ру-
сіфікацыі літоўцаў і замены іх лац.
шрыфту на кірыліцу (гэта рэформа не
ажыццявілася). У 1883 выкладчыю 1-й
Віленскай гімназіі прапанавалі выда-
25
КАЛЕНДАРЫ
к
ваць пад рэд. дырэктара пмназіі Я.Бал-
вановіча «Віленскі каляндар» з мэтаю
«выдаліць з асяроддзя народа польскія
К., шкодныя паводле свайго складу і
мэты рускім інтарэсам». У 1883 выйшла
1-я кн. «Віленскага календара», у якім
былі артыкулы пра бой пры Лясной у
1708, стараж. гісторыю Беларусі з ма-
люнкамі археал. знахолак, пра пераня-
сенне св мошчаў Ефрасінні Полацкай
з Кіева ў Полацк, некралогі вядомым
духоўным і свецкім дзеячам, навукоў
цам і г.д.
У 2-й пал. 19 ст. К. змяшчалі «Па-
мятныя кніжкі» губсрняў. У 1889—90 у
Маскве пад рэд. В.М.Доўнар-Запольс-
кага выдадзены «Каляндар Паўночна-
Заходняга краю» з мэтаю пашырэння
ведаў пра Беларусь, дзе нублікаваліся
звесткі пра тэр., насельніцгва, асвету
бел. губерняў і яго «Нарысы па гісторыі
Беларусі», арт пра бел. мову, вершы на
бел. мове, бібліяграфія твораў пра
Паўн -Зах край. «Паўночна-захолні ка-
ляндар» на 1892 і 1893 над рэд.
А.І.Слупскага (Мінск) змясціў народны
К., спіс чыгунак Паўн.-Зах. краю, пара
ходстваў на Нёмане, Дняпры, Сажы,
Дзвіне. арт. па гісторыі Мінска і Магі-
лёва, вершы Я.Лучыны. У 1895—1918 у
Брэсце, Го.мелі, Магілёве, Мінску і інш.
гарадах Беларусі друкаваліся выданні з
каляндарнымі звесткамі, у тл. «Калян-
дар-даведнік г. Брэст-Літоуска» (на
1912), «Каляндар і адрасна-даведачная
кніга «Увесь Іомель» (на 1913), «Ка-
ляндар-даведнік Маплёўскага земства»
(да 1917). У 1907—20 выходзіў на
польск. мове «Мінскі каляндар», у якім
змяшчалася інфар.мацыя пра Мінск і
Мінскую губ. У Впьні на польск. мове
У.Дважачак выдаў кішэнны К. «Над
Свіслаччу» (на 1913 і 1914) з інфарма
цыяй пра Мінск і яго ўстановы. У 1920
у друкарні Я.Грынблата ў Мінску вый-
шаў на польск. і рус. мовах «Каляндар-
даведнік «Увесь Мінск». Мінскае
польск. т-ва «Культура» выдала на
польск. мове К на 1927 У Маладзечне
выйшаў «Маладзечанскі каляндар на
1928 год» са звесткамі пра Маладзечна і
Маладзечанскі пав.
У 1910—13 газ. «Наша ніва» ў Вільні
выдавала «Беларускі каляндар» на бел.
мове (выходзіў кнігамі па 86—120 стар.,
тыражом 6—20 тыс. экз., кірыліцай і
лацінкай), які публікаваў бел. фальк-
лор, творы Я Купалы, Я Коласа. М Баг-
дановіча, Цёткі, Ц.Гартнага, Ядвігіна
Ш Г.Леўчыка, З.Бядулі А.Гурло. У.Іа
лубка і інш., спісы бел. гарадоў і мястэ-
чак, кірмашоў. бібліяграфію бел. кніг
16—18 ст., спіс кніг, выдадзеных бел.
выдавецкай суполкай «Загляне сонца і
ў наша аконца», «Храналогію» з датамі
Грунвальдскай бітвы, выдання першай
бел бібліі Ьрэсцкага сабору прыняцця
і скасавання уніі, далучэння Беларусі да
Расіі, забароны друкаваць кніжкі па-бе-
ларуску, выхаду газ. «Наша доля». 3
1914 «Беларускі каляндар» выдавала
Бел -выдавецкае т ва ў Вільні. Пры са-
дзеянні газ. «Гоман» выйшаў К. на
1917, у якім змешчаны арт. А.Луцкеві
ча, ВЛастоўскага. матэрыялы, прысве
чаныя 400-годдзю бел. кнігадрукавання
(1517—1917) і інш. Надрукаваны ў Ві-
ленскай лрукарні «Зніч» К на 1918,
змясціў звесткі пра Скарыну і яго кні-
іавыдавецкую справу, пра падзеі ў 1917,
бел. бежанцаў, пра напісаную бел. мо-
вай араб. шрыфтам кн. «Аль Кітаб»
Бел. К. «Сваяк» на 1919 (выдавец Лас-
тоўскі, Вільня) змясціў артыкулы пра
развіццё дзяржаўнасці і асветы ва ўсх.
Беларусі, пра В Цяпінскага. Скарыну,
С.Канарскага, К.Каліноўскага, пра
прычыны заняпаду бел. адраджэння ў
19 ст., апубл. Другую Устаўную грамату
і Трэцюю Устаўную грамату БНР. Бел.
Віеіагнзкі Каіепсіаг
8№АЛАК
па 1919 Ііой.
ШуйамДесІт XV. іміойЛако.
©
«де* іт
ІіпмгАК. КасМ*.
К. «Крыніца* на 1920 (Вільня, скла-
дальнік А.Станкевіч) змясціў арт. пра
бел. мову як скарб
каталіцкага касцёла
джэнні народаў; на
ходнасць стварэння
народа, пра ролю
ў жыцці і адра-
1921 — пра неаб-
бел. школ. Бел.
ЧУПАНІЕСТМ'А ноі) I.
ВІЕНАКО5КІ КАЕЕ^ОАК
ККУМІСА
па 1920 Нос!
ІЛ»іуй кь А. 5ТАЫКІЕМТС.
\Х1ЕМА -
Осціі „\ХМепЛяКа УРу'доксгм'а*'.
Воклалка беларускага календара «Крьпшіа».
Вільня 1919
26
КАЛЕНДЛРЫ
к
выд-ва ў Вільні выпусшла «Беларускі
каляндар* на 1921 (складальнік П.Стан-
кевіч), які інфармаваў пра розныя пар-
тыі Зах. Беларусі, выд вы, газеты, раз-
важанні пра сацыялізм, бальшавізм і
нац. пытанне, даваў парады па стварэн-
ні бел. школ. «Беларускі каляндар» на
1922 (склад. П.Станкевіч), паўтараючы
К. 1921, змясціў і матэрыялы пра бел.
справы, у тл. пра Т ва бел школы.
«Беларускі каляндар» на 1923 змяшчаў
біягр звесткі пра бел. паслоў у польскі
сенат і сейм; К. на 1924 — пра гісто-
рыю Беларусі ад часоў Полацкага княс-
тва да 1920, апублікаваў прамовы ў сой-
ме старшыні Ьел. пасольскага клуба
Б.Тарашкевіча, пасла А Станкевіча, па-
ведамленне пра Бел нац к-т у Вільні,
падзеі культ. жыцця; К на 1925 (рэд.
М.Касцевіч, Вільня) — законы польск.
ўрада аб правах нац. меншасцей, іх мо-
вах, інфармацыю пра Бел. грамалзян-
скае сабранне, бел. нар. прыказкі, пры-
пеўкі; К. на 1927 — пра арганізацыю
гурткоў ТБШ, Бел. сял -работніцкай
грамады, рэпрэсіі польскіх улад да яе
гурткоў, К на 1928 — пра мэты і зада-
чы ТБІІІ. пра Віленскую Клецкую, На-
вагрудскую і Радашковіцкую бел. гімна-
зіі, пра бел. культ.-асв. і навук. т-вы і
ўстановы, часопісы і газеты, нац. і па-
літ. арг-цыі і ўстановы ў БССР, Латвіі,
Чэхіі, Славакп, Амерыцы, шмат фота-
здымкаў. У 1925—39 у Вільні выдаваўся
бел. адрыўны К. са шматлікан інфарма
цыяй па гісторыі Беларусі. У 1928 пара-
лельна выдадзены бел. адрыўны, народ-
ны і «Каляндарык «Хрысціянскай дум-
кі» на 1929. «Беларускі каляндар» на
1929, выдадзены Бел. выдавецкім т-вам,
змяшчаў «Кароткі агляд псторыі Бела-
русі», арт пра Віленскую бел. гімназію,
Статут 1529 ВКЛ, Бел. музей імя І.Луц-
кевіча ў Вільні. бел прадстаўніцтва ў
сейме Польшчы (з партрэтамі і біягра-
фіямі паслоў). На 1931 з’явілася 5 роз-
ных К.: кішэнны каляндарык «Шляху
моладзі», адрыўныя т-ва «Культура» і
Бел. выд-ва, гасп. «Рольнік» і гумарыс-
тычны Бел. рэліг.-грамадскі саюз выда-
ваў «Беларускі каляндар» на 1932. У
♦Ьеларускім календары» на 1933 (выд.
Я.Малецкі) налрукаваны нататкі пра
Усяслава Чарадзея, Ефрасінню Полац-
кую, Скарыну, П.Багрыма, М.Баброў-
скага, Каліноўскага, В.Дуніна-Марцін-
кевіча, Ф.Багушэвіча, Б Эпімах-Шыпі-
лу, І.Луцкевіча, Я.Купалу і Я Коласа; К.
на 1936 — пра мінулае, сучаснасць і бу-
дучыню Беларусі. У «Беларускім народ-
нагаспадарскім календары» на 1935 ас-
вятлялася гісторыя Беларусі з 13 ст. да
1917; К. на 1939 — пра 950-годдзе
хрысціянства на Беларусі. «Беларускі
сялянскі каляндар» на 1937—39. заду-
маны як «Сялянская энцыклапедыя»,
апрача шфармацыі пра важнейшыя
юбілеі і ўгодкі, змясціў звесткі пра Раг-
валода, Раінеду, Ізяслава, Брачыслава,
Усяслава Чарадзея, Глеба і Барыса
Усяславічаў, Усяслава Васількавіча,
Воюіадка кюіендара «Шляхамі Фрапныска
Скарыны» 1990.
Расціслава Смаленскага, Ефрасінню
Полацкую, Клімента Смаляціча, Кіры-
лу Тураўскага і інш. Бел. К. выдаваліся
ў Латвіі. дзе жыло шмат беларусаў: дру-
каваў фрагменты з кн. К.Езавітава «Бе-
ларусы ў Латвіі», у т.л. пра Дзвінскую
бел. гімназію, т вы бел. настаўнікаў, тэ-
атра, бел. культ-асв. т-вы «Беларуская
хата» «Прасвета», «Рунь» змяшчаў бел.
фальклор.
У Мінску першы К. на бел. мове
выйшаў у 1919 (правасл. і каталіцкі) пад
назвай «Заранка». Ён друкаваў урыўкі з
вершаў бел. паэтаў, бел. фальклор, гасп.
парады і інш. У БССР выйшаў бел ра-
ботншка-сял. К. «Праца» і на рус. мове
К. «Уся Беларусь» (абодва на 1923). У
1923 і 1925 у Гомелі, у 1924—25 у Рэ-
чыцы (на рус. мове) выходзілі К.-давед-
нікі. Пра выхад першага бел. насценна-
га адрыўнога К. паведамляў час «Ар-
шанскі маладняк» (1926, № 3/5). «Бела-
рускі сялянскі настольны каляндар» на
1928—30 (складальнік А Матусевіч,
выд. газ «Беларуская веска») змяшчаў
інфармаЦыю пра важныя паліт. падзеі ў
свеце, па псторыі Кампартыі пра ўрад,
тэрыторыю, насельніцтва, нар асвету ў
БССР суды і зямельныя законы, дру-
каваў вершы Я.Купалы, Я.Коласа,
М.Чарота, К.Крапівы, Ц.Іартнага,
М.Ьагдановіча і інш. У Мінску выдава-
ліся і адрыўныя К., напр. «Штодзенны
адрыўны каляндар» на 1929. У сувязі з
рэпрэсіямі супраць нац. інтэлігенцыі
каляндарная справа пасля 1930 перапы
нілася, аднавілася ў канцы 1930-х г.,
але Вял. Айч. вайна зноў перапыніла іх
выданне. Пад кантролем герм. улад у
1942—44 у Мінску выходзіў «Беларускі
народны каляндар», у 1943—44 у Бе-
ластоку — бел нар. К. «Гаспадар». У
1947 выйшаў арыгінальны штомесячны
адрыўны К школьніка «Дванаццаць
месяцаў» (скл. В.Няміра), у якім былі
звесткі пра Скарыну, Бядулю. Коласа,
І.Якубоўскага (будучага маршала),
М.Лынькова, К.Чорнага, П.Чайкоўска
га, Л.Талстога, 1 Крылова (і яго байкі ў
перакладзе на бел. мову), тэксты пар-
тыз. лістовак, партыз. прыказкі, прыро-
дазнаўчыя, этнагр арт., дзіцячыя нар.
песні. 3 1964 Гал. архіўнае ўпраўленне
пры СМ БССР выдавала «Каляндар
знамянальных і памятных лат па гісто-
рыі Беларусі» (на рус. мове); абл. б-кі
рыхтавалі мясц. К. знамянальных і па-
мятных дат па Брэсцкай (на 1967,
Брэст), Гомельскай (на 1969, Гомель)
абл ., «Даведачна-бібліягр матэрыялы да
знамянальных і памятных дат Мшскай
вобл.» (на 1968, Мінск, усе на рус. мо-
ве). 3 1971 выходзяць настольныя пера-
кідныя К. на бел. мове. Спецыяльныя
К. выпускала выд-ва «Полымя» на
1974 — каляровы, у 1977—78 — тэма-
тычныя, у 1978 — «Беларусь Савец-
кая», у 1979 — «Прырода Беларусі», у
1982 — «Янка Купала. Якуб Колас» (да
100-годдзя з дня нараджэння), у
1989 — «Шляхамі Францыска Скары-
ны». У 1992 выд-ва «Беларусь» выдала
ілюсіраваны насценны гіст. К «Магна-
ты Беларусі», з 1990 выдае адрыўны К.
«Родны край», насычаны матэрыяламі з
гісторыі Беларусі. У 1987—88 выд-ва
«Мастацкая літаратура» выдала літ,-
маст. К. «Кола дзён», дзе змешчаны ар-
тыкулы, прысвечаныя бел. артыстам,
мастакам, музыкантам, навукоўцам,
пісьменнікам, фалькларыстам, дзеячам
кнігадрукавання, рэдкім кніжным вы-
данням мшулага, музеям, перыяд вы-
данням, грамадска-культ. падзеям з гіс-
торыі Беларусі. У 1988 гэтае выд- ва вы-
пусціла «Скарынаўскі каляндар» (2-е
выд. 1990). На 1991—93 выд-ва «Бела-
руская Энцыклапедыя» выдала ілюстра-
ваны «Беларускі каляндар», напоўнены
фактамі з псторыі і культуры крашы. 3
1994 А.Я.Белы (клуб «Спадчына») вы-
дае плакаты-К.: «Радавод полацкіх і вя-
лікіх беларускіх (літоўскіх) князеў»
(1994), «Вялікія князі старажытнай Бе-
ларусі: полацкія князі і вялікія князі
КАЛІМЛХ К
Вялікага княства Літоўскага, Рускага,
Жамойцкага і інш.» з картай «Стара-
жытная Беларусь» (1996). 3 1996 у Мін
ску пад рэдакцыяй І.Канапацкага выхо-
дзіць «Каляндар татар-мусульман Бела-
русі».
3 1957 Бел. грамадска-культ. т-ва ў
Полынчы (Беласток, К. на 1994—96
надрук. ў Мінску) выдае «Беларускі ка-
ляндар», які часта змяшчас матэрыялы
пра бел. мінуўшчыну, пераважна з гіс-
торыі зямель на Беласточчыне, біягр.
артыкулы пра ўраджэнцаў краю, гра-
мадска-культ. і паліт. дзеячаў Зах. Бела-
русі, бел. дзеячаў пасляваеннай Поль-
шчы. Выдаваліся бел. К. і на эміграцыі:
у Аргенціне (Буэнас-Айрэс) на 1940—
43 выходзіў «Беларускі ілюстраваны ка-
ляндар» на рус. мове, у Францыі Бел.
выдавецкім фоцдам выпушчаны «Бела-
рускі месячны насценны каляндар» на
1949, у Нью-Йорку — «Беларускі пра-
васлаўны каляндар» на 1968 (да 20-год-
дзя аднаўлення аўтакефаліі Бел. цар-
квы) са шматлікімі матэрыяламі пра па-
рафіі Бел. аўтакефальнай правасл. цар-
квы ў ЗША, Канадзе, Англіі, Бельгіі,
Аўстраліі і інш. дзяржавах.
Літ.: Мальдзіс А Першыя календары
Беларусі //ЛіМ. 1970. 7 жн.; Яго ж. Ка-
лендары, выдадаеныя ў Беларусі ў XVIII ст.
// Кллговеденме в Белорусснн. Мн., 1977,
Голенченко Г.Я. «Календарь» Фран-
цнска Скорнны // Пз нсторнн кнмгн в Бело-
русснн. Мн., 1976; Перевоіцнков Д.М.
Обозренне «Русскнх календарей, нлн меся-
цесловов» Ц Магазнн землеведення н путе-
іпествнй. М., 1854. Т. 3; Г о л о в а ц к н й Я.
Попыткн н старання Рнмской курнн ввестн
Грегорнанскнй календарь у славян правос-
лавных н у уннатов // Журн. Мнн-ва нар.
просвеіценмя. 1877. № 9; Собко Н. Рус-
скне н славянскне календарм н месяцесловы
за 100 лет (1725—1825). Берлнн, 1880; С у м -
ц о в Н.Ф. Нсторнческнй очерк попыток ка-
толнков ввестн в Южную н Западную Рос-
сню Грнгорнанскнй календарь. Кнев, 1888;
Мнловндов АН. Русскнй календарь в
Северо-Западном крае, его нсторнческое зна-
ченне. Внльна, 1908. Янка Саламевіч.
КАЛЁНІКАЎ Іван Емяльянавіч
(19.11.1912, г. Гомель — 14.8.1969), Ге
рой Сав. Саюза (1944). Працаваў на па-
равозарамонтным з-дзе ў Гомелі. Скон-
чыў Саратаўскае бранятанк. вучылішча
(1937), Акадэмічныя курсы пры Ваен.
акадэміі бранятанк. войск (1944).
Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У
Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах.,
Калінінскім, Варонежскім, Бранскім,
1-м і 2-м Укр. франтах. Удзельнік аба-
рончых баёў каля г. Сянно Віцебскай
вобл. (гл. Лепельскі контрудар 194Г).
Нам. камандзіра танк. брыгады маёр К.
вызначыўся ў баях на Кіеўскім напрам-
ку ў 1943: 4—7 ліст. кіраваў перадавым
атрадам танк. брыгады, які захапіў чыг.
ст. Жуляны і перарэзаў шашу Кіеў—
Жытомір, 7—8 ліст. разбіў перадавы ат-
рад танк. дывізіі праціўніка, нанёс яму
вял. страты ў жывой сіле і тэхніцы. Да
1957 у Сав. Арміі, палкоўнік. У Гомелі
яму ўстаноўлены мемар. дошка.
КАЛЁННІКАЎ Васіль Фёдаравіч (н.
10.1.1921, в. Насовічы Гомельскага пав.,
цяпер Добруіпскі р-н), Герой Сав. Саю-
за (1945). Скончыў Вольскую ваен. аві-
яц.-тэхн. школу (1939), Ваен.-паветр.
акадэмію (1955). У Вял. Айч. вайну з
1941 на Паўд., Цэнтр., Бел., 1-м Бел.
франтах: авіямеханік, камандзір звяна,
нам. камандзіра, камандзір эскадрыллі
штурмавога авіяпалка. Удзельнік Кур-
скай бітвы, вызвалення Гомеля, Рэчы-
цы, Рагачова, Бабруйска, Брэста, Вар-
шавы, штурму Берліна. Забяспечыў і
зрабіў 140 баявых вылетаў, збіў 5 варо-
жых самалётаў, разбамбіў 56 танкаў, 180
аўтамашын, 66 гармат, 68 павозак з гру-
зам, 5 эшалонаў, 4 пераправы, 26 міна
мётных батарэй, знішчыў болып за 500
гітлераўцаў. Да 1960 у Сав. Арміі, пад-
палкоўнік.
КАЛЁСНІК Уладзімір Андрэевіч
(17.9.1922, в. Сіняўская Слабада Карэ-
ліцкага р-на — 15.12.1994), бел. кры-
тык, літаратуразнавец, празаік. Канд.
філал. н. (1958), праф. (1983). Скончыў
Мінскі пед. ін-т (1949). Удзельнік пар-
тыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну.
Працаваў заг. кафедры л-ры Бабруйска-
га настаўніцкага ін-та (1952—54), ст.
выкладчыкам, заг. кафедры бел. л-ры
Брэсцкага пед. ін-та (1954—88). У
1988—94 праф. гэтай кафедры. Літ.
дзейнасць пачаў у 1953 як крытык. Вы
даў кнігі «Паэзія змаіання. Максім
Танк і заходнебеларуская літаратура»
(1959), «Час і песні: Літаратурныя на
рысы і партрэты» (1962), «Зорны спеў:
Літаратурныя партрэты, нарысы, эцю-
ды» (1975), «Ветразі Адысея: Уладзімір
Жылка і рамантычная традыцыя ў бела-
рускай паэзіі» (1977), «Максім Танк:
Нарыс жыцця і творчасці» (1981), «Лё-
сам пазнанае: Выбраныя літаратурныя
партрэты і нарысы» (1982), «Тварэнне
легецды: Літаратурныя партрэты і на-
рысы» (1987), «Янка Брыль: Нарыс
жыцця і творчасці» (1990), «Усё чалаве-
чае: Літаратурныя партрэты, артыкулы,
нарысы» (1993). Даследаваў зах.-бел.
л-ру, адкрываючы яе як грамадскі і эс-
тэтычны феномен у бел. л-ры 20 ст.
Працы К. вызначаюцца імкненнем да
аб’ектыўнасці і шматбаковасці даследа-
вання, уменнем стварыць жывыя твор
чыя партрэты грамадскіх і літ. лзеячаў
Зах. Беларусі. Аўтар дакументальна-
маст. твораў пра паэта В.Таўлая («Апо-
весць пра Таўлая», 1964—65), зах.-бел.
рэвалюцыянера А-Альшэўскага («Пас
ланец'Праметэя», 1979). Адзін з аўтараў
дакументальнай кн. «Я з вогненнай вёс-
кі...» (1975, разам з ААдамовічам і
Я.Брылём). Дзярж. прэмія БССР імя
Я.Коласа 1980. Міхась Тычына.
КАЛЁСНІК Уладзімір Рыгоравіч
[15(28).6.1911, с. Асцёр Чарнігаўскай
губ., цяпер горад у Чарнігаўскай
вобл. — 25.11.1943], удзельнік баёў на
Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав.
Саюза (1944). Скончыў Ленінградскія
бранятанк. курсы (1942). На фронце са
жн. 1942. Вызначыўся пры вызваленні
Палескай вобл.: экіпаж танка на чале з
лейт. К. у 12-гадзінным баі знішчыў 4
гарматы, 7 кулямётных кропак, 2 міна-
мётныя батарэі і больш за 100 гітлераў-
цаў. Загінуў у гэтым баі. На месцы гібе-
лі экіпажа каля в. Загайская Слабодка
Хойніцкага р-на пастаўлены абеліск.
КАЛЁСНІКАЎ Віталь Міхайлавіч
(15.8.1922, г. Рагачоў — 25.11.1964), Ге-
рой Сав. Саюза (1944). Вучыўся ў Рага-
чоўскім настаўніцкім ін-це. Скончыў
ваен. акадэміі імя Фрунзе (1952), Ген-
штаба (1961). На фронце з чэрв. 1941.
Удзельнік абарончых баёў на Беларусі,
Курскай бітвы, вызвалення Украіны,
Польшчы, баёў на тэр. Германіі. Ка-
мандзір стралк. ўзвода мал. лейтэнант
К. вызначыўся ў вер. 1943 пры фарсіра-
ванні Дняпра ў Брагінскім р-не: у час
бою ўзначаліў роту, пад агнём праціўні-
ка арганізаваў яе пераправу цераз раку;
рота прайшла ўперад 6 км і вызваліла в.
Вялле, у баі за в. Галкі адбівала за дзень
па 3—4 контратакі намнога большых
сіл ворага. Да 1964 у Сав. Арміі, пал-
коўнік. Яго імем названа вуліца ў Раіа-
чове.
КАЛЁСНІКАЎ Пімен Рыгоравіч
[12(25).7.1906, г. Мікалаеў, Украіна —
26.11.1996], удзельнік вызвалення Бела-
русі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Са-
юза (1945). Скончыў Васнна-тэарэтыч-
ную (1933) і Арэнбургскую ваен. авіяц.
школы лётчыкаў (1934). У Чырв. Арміі
з 1931. У Вял. Айч. вайну з 1941 на
Волхаўскім, Паўд., Зах., 1-м і 2-м Бел.
франтах. Старшы штурман штурмавой
авіядывізіі маёр К. вызначыўся ў 1944
пры вызваленні Рагачова, Бабруйска,
Мінска, Слоніма, ліквідацыі груповак
праціўніка ў бабруйскім «катле»; эскад-
рылля пад яго камандаваннем у час
прарыву абароны праціўніка на тэр. Бе-
ларусі зрабіла 300 баявых вылетаў. Да
1957 у Сав. Арміі, палкоўнік.
КАЛЁЧЫЦ Алена Генадзеўна (н.
12.3.1940, г. Нальчык, Кабардзіна-Бал-
карская рэспубліка), бел. археолаг. Д-р
гіст. н. (1995). Скончыла БДУ (1964). 3
1971 у Ін-це гісторыі АН Бсларусі, з
1974 ст. навук., з 1996 вядучы навук.
супрацоўнік. Вывучае матэрыяльную
культуру плямён каменнага і бронзавага
вякоў на тэр. ўсх. і паўд.-зах. Беларусі,
пытанні палеагеаграфіі, палеаэкалогіі,
сац.-эканам. развіцця стараж. насель-
ніцгва. Даследавала археал. помнікі
Бердыж, Струмень, Дубовы Лог, Новыя
Грамыкі, Глыбаўка, Кліны, Гронаў, Мо-
таль і інш.
Тв.: Первоначадьное заселеняе террнторнн
Белорусснм. Мн., 1984; Памятннкн каменно-
го м бронзового веков Восточной Белорус-
смн. Мн., 1987; Белорусская археологня: Дос-
тнження археологов за годы Сов. властн.
Мн., 1987 (у сааўг.).
КАЛІМАХ (Каііішасіі, Саііітасішз;
сапр. Філіпа Буанакорсі; 2.5.1437,
Сан-Жыміньяна каля Фларэнцыі —
31.10.1496), гуманіст, гісторык, палітык,
паэт. Паходзіў з незаможнай купецкай
сям’і. На мяжы 1469—70 чрыехаў у
28
КЛЛІНІН
Пояьшчу, Напачатку быў пры двары
біскупа Рыгора з Санака, з 1472 вык-
ладчык Кракаўскай акадэміі. 3 1474
сакратар і выхавальнік дзяцей Казіміра
IV Ягелончыка, потым пры двары Яна
П Альбрэхта. Удзельнічаў у выпрацоўцы
дзярж. палітыкі Ягелонаў, выстунаў за
моцную каралеўскую ўладу. Аўтар па
літ. і гіст. творау, у якіх упершыню ў
Пслыіічы выказваліся гуманіст. рэне-
сансавыя погляды. Гал. гіст. працы:
«Атыла» (1489), «Гісторыя караля Ула-
дзіслава» — апалогія Уладзіслава III
Варненьчыка. прысвечаная бітве аб’яд
нанай ар.міі хрысц. дзяржаў з туркамі
пад Варнай у 1444 (Аўгсбург, 1518). Гіс-
торыю разумеў як ланцуг заканамерных
змен, падкрэсліваў свецкія і натураль-
ныя фактары пст. працэсу. Крытыкаваў
«Хроніку» Кадлубка. Разам з Длугашам
вызначыў далейшы шлях развіцця
польск. гістарыяграфіі.
Тв Нкіогіа <1е геде У1а<Ь5Іао Уаізосіае,
1961; Аіпіа. Уапохіае, 1962; Ое ЬІ5 ідіае а
Уепеііа іепіаіа 5ііпі Реізі5 ас ТаПагіз сопіга
Тшсо5 тохепсііз Уагзосіае, 1962; Уііа еі тоге5
8Ьі&пеі сапііпаііз. Уагеогіае, 1962; Уііа еі тоге5
Сігевогіі Залосеі. Уаг5ОУІае, 1963.
Літ: Оікіеміс? 1 КаІІіліасЬ
<1о5ніа<1с7опу ЗУаізгам'а, 1981; К о I а г 5 к а 1
Роеіа і Ьіяоіук — Рііір КаІІітасЬ // Рі5аг?е
5іагороксу: 5у1»е1кі. \Уаг5/ача, 1991. Т. 1.
КАЛІНІН Міхаіл Іванавіч
|7( 19) 11.1875, в. Верхняя Гроіца Кар-
чэўскага пав. Цвярской губ., цяпер у
Пвярской вобл., Расія — 3.6.1946], дзе-
яч КПСС і сав. дзяржавы. Герой Сац.
Працы (1944). Скончыў 4-класную
школу (1889). 3 1893 працавау на пра
мысл прадпрыемствах у Пецярбургу
Гыфлісе, Рэвелі, Маскве. За рэв. дзей-
насць неаднаразова арыштаваны і выс-
ланы. Удзельнік рэв. 1905—07, Кастр.
ўзбр. паўстання 1917 у Петраіралзе,
пазней на кіруючых гасп. пасадах гора
да. 3 сак. 1919 старшыня ВЦВК, з
снеж. 1922 старшыня ЦВК СССР, з
студз. 1938 старшыня Прэзідыума ВС
СССР. У чэрв 1919 на чале агітпоезда
«Кастрычнінкая рэвалюцыя» наведаў
Беларусь. 2—5.10.1920 прымаў удзел у
рабоце III Гомельскага губ. з’езда Саве-
таў, у сак. 1924 — у рабоце Шостага
усебеларускага з 'езда Саветаў; у вер.
1933 выступаў на 1-м усебел. злёце ко-
нюхаў-ударнікаў; 11.7.1935 на юбілей-
най сесіі ЦВК БССР у Мінску ўручыў
Беларусі ордэн -'Іеніна. 3 1919 чл. ЦК
канд. у чл. Палітбюро ЦК РКП(б), з
1926 чл Палітбюро ЦК ВКІІ(б)Б. Дэп.
ВС СССР (з 1937). На Беларусі яго
ьмем названы прадпрыемствы, калгасы,
вулшы; помнікі ў Мінску. Гомелі і інш.
Тв. Нэбр пронзв. М , 1975.
Літ М Н Калнннн в Белорусснн: Докла-
яы, речн беседы, докумснты, матерналы.
Мн . 1973, Толмачев А Калнннн. 2 нзд.
М . 1974; М.Н. Калнннн. Краткая бногр 2
мзд. М., 1980 Эмануіл Іофе
КАЛІНІН Пётр Захаравіч (12(25) 1.1902
хугар Альховікі, Шумілінскі р-н —
12.12.1966], партыйны і дзярж. дзеяч
П.З.Калінш.
БССР, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў
патрыят падполля і партыз. руху на Бе-
ларусі ў Вял. Айч вайну. Скончыў Вы-
шэйшую школу парт. арганізатараў пры
ЦК ВКП(б) (1941). 3 1939 нам. наркома
земляробства БССР, 1-ы сакратар Ві-
лейскага абкома КП(б)Б. У гады Айч.
вайны 2-і сакратар ЦК КП(б)Б, чл. Ва-
ен. савета 21-й арміі, нам. нач. штаба
партыз. руху пры Ваен. савеце Зах.
фронту, з вер. 1942 нач. Беларускага
штаба партызанскага руху. 3 1944 1-ы
сакратар Гродзенскага абкома КП(б)Б,
з 1948 нам. старшыні СМ БССР. 3 1951
міністр саўгасаў, дарожнай і транспар-
тнай гаспадаркі, хлебапрадуктаў БССР
Чл. ЦК КПБ у 1940—52. Дэп. ВС
БССР у 1938—55, 1959—63, СССР у
1946—58. Аўтар успамінаў.
Тв: Партмзанская республнка. 3 нзд. Мн .
1973.
КАЛІНІНСКАЕ КАМСАМЙЛЬСКА-
МАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў Вя-
лікую Айчынную вайну
Дзейнічала з ліст. 1941 да чэрв 1942 у
в. Калшіна Буда-Кашалёўскага р-на.
Кіраўнікі І.Ф.Канцавой і Л.М.Кавальс-
кі. Падпольшчыкі прымалі па радыё і
распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро,
лапамагалі параненым чырвонаармей-
цам, трымалі сувязь з мясц. партыз. ат-
раламі, удзельнічалі ў дыверсіях на Го-
мельскім вагонарамонтным з-дзе і чыг.
вузле. У чэрв. 1942 пры спробе падар-
ваць варожы эшалон з жывой сілай
падпольшчыкі арыштаваны, 4 чал. па-
вешаны, 8 чал. закатаваны ў гомельскай
турме.
КАЛІНІНСКАЯ АКРУГА адм.-тэр.
алзінка ў БССР у ліп. 1924 — чэрв.
1927. Цэнтр. г. Клімавічы. Пл. 8371
км2, нас. 401,1 тыс. чал. (1924). Уклю-
чала 10 раёнаў: Бялынкавіцкі, Касцю-
ковіцкі, Клімавшкі, Краснапольскі,
Крычаўскі, Мілаславіцкі, Мсцілаўскі.
Расненскі, Хоцімскі, Чэрыкаўскі. Акру-
говая газета «Наш працаўнік». 3 1927
Мсціслаўскі і Расненскі р-ны ўключа-
ны ў Аршанскую акр., астатнія — у
Магілёўскую акр.
КАЛІНІНСКІ ФРОНТ Створаны
17.10.1941 з войск правага крыла Заход-
няга фронту 1941—44 (з 22, 29 , 30, 31-й
ар.мій) для прыкрыцця Масквы з ПнЗ.
Пасля ў склад фронту ў розны час ува-
ходзілі 20, 39, 41, 43, 58, 3 і 4-я ўдар-
ныя, 3-я паветраная арміі. Кіруючы
састаў: камандуючыя — ген.-палк.
І.С.Конеў (17.10.1941—26.8.1942), ген.-
лейт., з 18.11.1942 ген.-палк. М.А.Пур-
каеў (жн. 1942—25.4.1943), ген.-палк., з
27.8.1943 ген. арміі А.І.Яроменка (да
20.10.1943); чл. ваен. савета — карпус-
ны камісар, з 6.12.1942 ген.-лейт
Дз.С.Лявонаў (кастр 1941 — кастр.
1943); нач. штаба — ген.-м. І.ГІваноў
(кастр.—ліст. 1941). ген.-м. Я.П.Жураў-
лёў (ліст. 1941), палк. А.АКацнельсон
(ліст.—снеж. 1941), ген.-м., з 30.5.1942
ген.-лейт У.В Курасаў (крас.—кастр.
1943).
Войскі фронту вялі абарончыя баі пад
Масквой (кастр.—снеж. 1941), правялі
Калінінскую (снеж 1941 — студз.
1942), Сычоўска-Вяземскую (студз.
1942) аперацыі. У час Гарапецка-Хол-
мскай аперацыі (студз.—люты 1942) 4-я
ўдарная армія (ген палк. А.І Яроменка)
узяла Тарапец 21.1.1942 і вяла далейшае
наступленне на Віпебскім напрамку у
глыбокім тыле ірупы армій «Цэнтр».
Фаш. камандаванне перакінула сюды з
Зах. Еўропы 4 пях. дывізіі і ў пач. лют
1942 спыніла наступленне сав. войск на
Віцебск. У выніку баёў у раёне Сураж—
Веліж утварыліся т. зв. Віцебскія »варо-
ты». У далейшым войскі фронту
ўдзельнічалі ў Ржэўска Вяземскай
(сак.—крас. 1943) і Смалепскай (жн.—
кастр. 1943) аперацыях. Пасля Невельс-
кай аперацыі (1943) войскі фронту вый-
шлі да ўсх. граніцы БССР. У пач. кастр.
1943 39-я і 43-я арміі выйшлі на тэр.
Бсларусі і пачалі баі за яе вызваленне.
8.10 1943 у ходзе настушіення на Віцеб-
скім напрамку войскі 39-й арміі і рухо-
май механізаванай групы фронту вызва-
лілі г.п Лёзна. Гэта быў першы раённы
цэнтр вобласці, вызвалены ад ням.-
фаш. акупантаў. 20.10.1943 Кф. перай-
менаваны ў Прыбалтыйскі фронт пер-
шы.
КАЛІНКА (Каііпка) Валяр’ян
(20.11 1826, в. Ьалехавіцэ каля Крака-
ва — 16.12.1886), польскі гісторык,
публіцыст, паліт. дзеяч. Скончыў Кра-
каўскі ун-т (1845). Удзельнік Кракаў-
скага паўстання 1846. да 1848 у эмііра-
цыі ў Бельгіі і Галандыі. Паліт. погляды
К. эвалюцыяніравалі ад дэмакр.-рэв. да
шляхецка-кансерватыўных. У 1848—52
супрацоўнік кракаўскага час. «Сха8»
(«Час»), потым зноў у эміграцыі, пера-
важна ў Францыі, дзе разам з палп.
дзейнасцю заняўся гісторыяй. Быў звя-
заны з «Атэлем Лямбэр» (кола кансер-
ватыўных эмігрантаў на чале з Чарта-
рыйскімі), адзін з рэдактараў яго час
«ХУіагіопіоісі роіхкіе» («Подьскія наві-
ны»). Чл. гіст.-літаратурнага т-ва ў Па-
рыжы. У 1862 аддаліўся ад Чартарый-
скіх і пераехаў у Рым для архіўных по-
шукаў аднак з пачаткам паўстаніія 1863
вярнуўся ў Францыю і працаваў у Гал
дыпламатычным агенцтве Нац. Жонда.
У 1868 у Рыме ўступіў у ордэн Уваскрэ-
сення Божага, з 1870 святар. Вывучаў
пераважна паліт гісторыю Рэчы Паспа-
літай 18 ст. Вял. ўвагу аддаваў даследа-
ванню псіхалагічных асаблівасцей па-
тіт. дзеячаў, быў схільны да мараліза-
тарства. Лічыцца бацькам кракаўскай
школы гісторыкаў з яе «песімістычным»
поглядам на псторыю Вядомасць К.
прынесла праца «Апошнія гады пана
вання Станіслава Аўтуста» (т. 1-—2,
1868), дзе даказвалася, што крызіс і
крах Рэчы Паспалітай быў выкліканы
маральным заняпалам народа ІІраця-
гам яе з’явілася даследаванне «Чаты-
рохіэдовы сенм» (т. 1—3, 1880—88).
Тв '. ОгіеГа Т 1—12. Кгакгім. 1891—1902,
8е)т схіегоіеіпі. Т 1—2 4 нуд Кгакб», 1895.
Літ.: Мггіжсгугіікі 0.3. К$. ІУаІегіап
Каііпка. гусіе і (І/іаГаІпоіс. Рогпагі, 1973.
КАЛІНКАВІПКАЕ ІІАІРЫЯI ЫЧНАЕ
IІАДІІОЛЛЕўВялікую Айчын-
ную в а й н у . Дзеннічала з вер 1941
да ліст 1943 у г Калінкавічы.
П.САнуфрыеў і В І.Ьаравік,’ пакінутыя
ў горадзе для арганізацыі падп. бараць-
бы, у вер 1941 стварылі падп. групу
чыгуначнікаў якая выраста ў арг-цыю з
37 чал. Адначасова пачаді дзейнічаць
група К.М.Бакуна, што стата ядром
партыз. атрада гмя Варашылава ў 99-й
Катінкавіцкай партыз брыгадзе, і паіп.
камсамольска-мададзёжная арг-цыя
«Смугнар» («Смерць прыгнятатьнікам
народа», 10 чат., кіраўнік К.Ф.Ярмілаў).
У жн 1942 фашысты раскрылі арі ііыю
і пасля катаванняў расстратялі амаіь
усіх патрыётаў. 3 вер. 1942 дзейнічаіа
маіадзёжная арг цыя з 11 чат на чате з
М.М.Суласам. Падполыпчыкі Калінка
віч правялі рэйд па вёсках Паіесся,
разграмілі шэраг патіцэйскіх участкаў, у
чэрв. 1942 зншічылі чыг мост пуцепра-
вод: рух паяздоў быў спынены на 36
гадз. У жн 1943 У.К.Патякоў і
У.Р.Ражко вывелі са станцыі 3 параво-
зы і пусшлі іх пад адхон У ліп.—жн.
1943 І.В.Змуіпка і А.І.Ьаравік пад кіраў-
ніцтвам В.І.Ьаравіка арганізавалі кру-
шэпне 2 воінскіх эшалонаў. І.А.Змушка
зрабіў крушэнне эшалона на перагоне
Мазыр—Казекі. У вер. 1943 І.І.Отчык,
А.І.Булатоўскі і 1 МЛоеўская ўзарваті
штабель бочак з бензінам і авіян мас-
лам; пажар які працягваўся 2 сутак,
знішчыў склады з харчовымі запасамі і
ваеннай маёмасцю У 1942—43 многія
патпольшчыю пайшлі да партызан
Літ.. Розлнскмй ГБ Смугнар До-
кум. повесть Мн., 1986.
КАЛІНКАВІЦКА-МАЗЫРСКАЯ АПЕ-
РАЦЫЯ 1944, наступальная аперапыя
войск левага крыла Беларускага фронту
(каманд ген. арміі К. К Ракасоўскі) 8
студз. — 8 лют. ў Вял. Анч вайну.
Удзельнічалі арміі: 61-я (ген.-лейт.
ПА.Бялоў), 65-я (гсн.-лейт. П.І.Батаў),
16-я паветр. (ген -палк. С І.Рудэнка) У
падрыхтоўцы і правядзенні аперацыі
таксама ўдзельнічалі партызаны Го-
мельскага, Палескага і Мінскага пар-
тыз. злучэнняў. Задача аперацыі — раз-
біць катінкавіцка-мазырскую групоўку
праціўніка, стварыць плацдарм для нас-
туплення ў напрамку Бабрунск—
Мінск, часткай сіл — уздоўж р. Пры-
пяць на Лунінец. 8 студз. войскі 65-й
арміі пачалі наступленне, перарэзалі
чыіунку і шашу Калінкавічы—Жлобін,
вызвалілі Даманавічы, абышлі варожую
групоўку з Пн. У напрамку на Мазыр
наступалі войскі 61 й арміі, з Пд — 2 і
і 7-ы гв. кав карпусы (ген.-лейт.
У.В.Крукаў, ген.-м. М.П.Канстанцінаў),
якіх партызаны з раёна Ельска (вызва-
лены 11 студз.) правялі ў тыл ворага.
Воіны кав. корпусаў разам з партызана-
мі разбілі тылы групоўкі праціўніка, ка-
ля в. Скрыгалава перарэзалі дароіу Ма-
зыр—Петрыкаў Войскі 65-й арміі зні-
шчылі абарону 2-й ням. ар.міі і ва ўзае-
мадзеянні з часцямі 61-й арміі і 1-га гв.
танк. корпуса 14 студз. вызвалілі Калін-
кавічы, выйшлі да р. Прыпяць, перарэ-
заўшы чыгунку Калінкавічы—Капцэві-
чы. Войскі 61-й арміі і партызаны Ма-
зырскай паргыз. брыгады імя Аляксан-
дра Неўскага 14 студз. вызвалілі Мазыр,
часці 65-й арміі 20 студз. — Азарычы.
Каб адрэзаць праціўніку шляхі адыходу,
паргызаны разам з воінамі ўзарвалі чыг.
мост цераз р. Іпа.
Партызаны 2-й Калінкавіцкай брыга-
ды разбураді вырожыя камунікацыі,
удзельнічалі ў баях. Часш 61-й арміі і
паргызаны Мазырскай імя Аіяксандра
Неўскага, 37-й Ельскай і Лельчыцкай
брыгад 23 студз. вызвалілі Лельчыцы У
выніку аперацыі сав. войскі прасунуліся
на 60 км, адкінулі праціўніка на р. Пціч
і ў раён Петрыкава, нанеслі ворагу
значныя страты. Раман Кручок.
Лінія фронту да эыходу
— 30 лістапада 1943 г
Напрамак удараў злучіннлў
сааецк» войск:
Насамныя пункты у
•ызаалакні лкіх актыў-
ны ўдзал арымалі пар-
гыааны
агуяьнакайскоіыд
агульнааайсяоаыж і таяка-
ых пры суыасныя дзляннлх
каваларыйскіх
РаВны канцзнтрааання
каяалорыйскіх злучэмняў
II । Даты •ыпаланмя на-
селлных пунктаў
7......... Лінія фронту да зыходу
23 студзеня 1944 г
Складзана 8 Э Шомадэі I
КАЛІНКАВІЦКІ К
КАЛІНКАВІЦКІ МАНЕТНЫ СКАРБ
Знойдзены ў 1961 у г. Калінкавічы.
Ухаваны ў 2-й пал. 17 — 1-й пал. 18 ст.
У тканше было загорнута больш за 2,5
тыс. манет, сярод якіх некалькі сярэб-
раных паўтаракаў Рэчы Паспалітай і
герцагства Прусп 1620-х г., медныя со-
ліды Рэчы Паспалітай Захавалася 2051
медная манета, у т. л. 78 фальшывых
(падробкі солідаў ВКЛ і каралеўства
Польскага). Адзін з найб. скарбаў мед-
ных солідаў Яна II Казіміра Вазы За
хоўваецца ў Мазырскім краязн. музеі,
513 манет скарбу перададзены ў мясц.
школу.
КАЛІНКАВІЦКІ РАЁН Размешчаны ў
нэнтры Го.мельскай вобл. Пл. 2,8
тыс. км2. Нас 78,2 тыс. чал (1997)
Цэнтр — г Калінкавічы. Тэр раёна
знаходзіцца ў межах Гомельскага Па-
тесся, на 3 заходзіць Прыпяцкае Па-
лессе. На ПдУ Юравіцкае ўзвышша.
Рэкі Прыпяць з прытокамі Грэмля, Іпа,
Ненач, Закованка, Віць. Праходзяць
чыіункі Брэст—Гомель і Магілёў—Оў-
руч, аўтадарогі Лельчыцы—Мінск, Ма
зыр—Брэст, Петрыкаў—Лоеў, Ма
зыр—Гомель і інш. Утвораны 17.7.1924
у складзе Мазырскай акр. 20.8.1924 па-
дзелены на 12 сельсаветаў: Антонаўскі,
Даманавшкі, Дудзіцкі, Зеляноцкі, Каку-
евіцкі, Калінкавіцкі, Капліцкі, Ліпаўскі,
Малааўцюкоўскі, Сухавіцкі, Хаміцкі,
Якімавіцкі. 4 8.1927 далучаны Баброў-
скі, Бабраняцкі. Прудкоўскі, Слабодскі
сельсаветы ліквідаванага Слабодскага
р-на 27.9.1930 перайменаваны ў Ма-
зырскі р-н. 3 7.1939 зноў утвораны К р.
Палескай вобл., у які ўключаны г. Ка-
лінкавічы і 12 сельсаветаў: Антонаўскі,
Бярозаўскі, Вялікааўцюкоўскі, Гулевш
кі, Дудзіцкі, Калінкавіцкі, Клінскі
Крышыцкі, Малааўцюкоўскі, Юравіцкі,
Якімавіцкі з Мазырскага і Сухавіцкі з
Даманавшкага р-наў. У Вял. Айч. вайну
са жн. 1941 акупіраваны ням фаш. за
хопнікамі, якія загубілі ў К.р. 1550 чал.
Дзейнічалі Калінкавіцкія падп. райко-
мы КП(б)Б і ЛКСМБ, Калінкавіцкае
патрыятычнае падполле, партыз. брыга
ды 2-я Калінкавіцкая імя Фрунзе, 99-я
Калінкавіцкая, асобныя атрады Калін-
кавіцкі, «Друпя», «Храбрацы» Выдава-
лася падп. газета «Партызан». Вызвале
ны ў студз. 1944 войска.мі Бел. фронту ў
ходзе Калінкавіцка-Мазырскай аперацыі
1944 3 1954 у Гомельскам вобл
16.9.1959 далучаны Зеляноцкі, Ліпаўскі,
Нахаўскі, Чкалаўскі, Хобненскі с/с лік-
відаванага Васілевіцкага р-на, 20.1 1960
Даманавіцкі, Каплшкі, Крукавіцкі, На
васёлкаўскі, Ха.міцкі с/с і г.п. Азарычы
Даманавіцкага р-на, 24.3.1960 — Савш-
кі с/с Капаткевшкага р-на. На 1.1.1997
у раёне 132 населеныя пункты, у т_л. г.
Калінкавічы і г.п. Азарычы, 22 сельсавс-
ты: Бярозаўскі, Гарбавіцкі. Гарочыцкі,
Вялікааўцюкоўскі, Даманавіцкі Дудзіц-
кі. Зеляноцкі. Казловіцкі, Канліцкі,
к
зо
КАЛІНКЛВІЧЫ
Крукавшкі, Ліпаускі, Малааўцюкоўскі,
Міхнавшкі, Нахаўскі, Прудоцкі, Сы-
родскі, Савіцкі, Хобненскі, Чкалаўскі,
Шыіцкі, Юравіцкі, Якімавіцкі. Дзейні-
чаюць Гарочыцкі льнозавод, Дамана
віцкі гароднінасушыльны з-д, лясіас,
вытв. камбінат каап. прам-сці; 21 кал-
гас, 11 саугасаў, 3 дапаможныя гаспа-
даркі. У К р 24 сярэднія, 16 базавых, 6
пачатковых, 3 муз. школы, школа-ін-
тэрнат, 28 дашкольных устаноў, 45 біб-
ліятэк, 26 дамоў культуры, 27 клубных
устаноў, 6 бальніц, амбулаторыя, 46
фельчарска-акушэрскіх пунктаў, ра-
дзільны дом і інш. Выдаецца газ. «Ка-
лінкавшкія навіны». Археал помнікі
каля в. Слабодка, Шарэйкі, Юравічы
Ьрацкія маплы сав. воінаў і партызан у
в. Агароднікі, Аляксандраўка, Баброві-
чы, Буда, Бярозаўка, Варатын, Вял. Аў-
цюкі, Вял. Лшвінавічы, Гарбавічы, Да-
манавічы, Казловічы, Каплічы, Ліпава,
Малыя Аўцюкі, Міроненкі, Міхайлаў-
4 .
КАЛІНКАВІЦКІ РАЕН
. ..,»?**;
кага у лют.—снеж 1918 — кайзераў
скай Германіі. у сак.—чэрв 1920 —
зноў польск. войскамі, у ліст. 1920 —
атрадамі С.Н.Булак-Балаховіча. 3
3.7.1925 горад, у складзе Мазырскай
Назансм-
^•уЖдобік
зарычы
Савічы
&
бЛІЗч
павасёлні
1®
Гогалеў
пошчычы
Наплічы
ЗвЛЯНОчы
Юшкі
паяаўсі
яьмікі
арбаеічы^
Міхнавгчы
КАЛІНКАВІЧЬ
Боруск
Хобнае
Вяя АуіыОні
Археалапчныя помнікі
м
Прудок
Ужынец
1
Шарзйні
)
Помнікі і памятныя мясшны
ваенна-гістарычных падзен,
нацыянальна-вызваленчага
і рэвалюцыйнага руху
Помнікі і памятныя мясціны.
звяэаныя з іменамі выдат
ных людзен
Помнікі і мясціны звязаныя
з падзеямі Вялікай Айчыннай
вайны 1941-45 гг
Г'
др ідровны
) Бпроіаўво
Лічбамі на нарце
паэначана
I Рудня Гарбавіцкая
еяьцы
Ьабровічы
&
пк/мавічы
Назловгчы
ГДзенковЬчы
Ляскі
Ўоалаць &
Нарма
пасак/чы
Ха •одніні
Нрунавічі
Беразнрн/
7
Помнікі ахвярам фашызму
е
Помнікі аркітзктуры
скае, Міхнавічы, Навасёлкі, Навінкі,
Прудок, Рудня-Гарбавшкая, Савічы,
Сышчыцы, Убалаць, Халоднікі, Хамі-
чы, Шыічы, Юравічы, Якімавічы, пас
Нахаўскі, магыы ахвяр фашызму ў в
Лозкі, Юшкі. Помнікі архітэктуры: кас-
цёл і калегіум езуітаў (1717—56) у в.
Юравічы, сядзіба з пейзажным парка.м
(сярэдзіна 19 ст.) у в. Ліпава.
Іван Гарыст
КАЛІНКАВІЧЫ, горал, цэнтр Калінка-
вшкага р-на. За 122 км ад Гомеля. Ву-
зел чыг. дарог на Гомель, Жлобш.
Брэст, Оўруч, аўгадарог на I омель, Па-
рычы, Жыткавічы, Оўруч. 42,6 тыс. чал.
(1997).
Упершыню ўпамінаюнпа ў 1560 у
Багрымаўскім старостве Мазырскага
пав. ВКЛ. 3 1793 у складзе Рас імпе
рыі, мястэчка Рэчыцкага пав. Мшскай
губ., належала кн Шахоўскаму У 1795
у К. 116 душ мужч. полу, 36 двароў. 3
1805 у царскай казне, у арэндзе
М.Стражнікавай. 3-1882 чыг. станцыя, з
1910 чыг. вузел. У 1897 — 1,3 тыс. ж.,
196 двароў. У пач. 1918 акупіраваны
польск войскамі Ю.РДоўбар-Мусніц-
Наеінкі
Замосце
Кастрычнік
Нахаў у
Сяабодкі
\О
Аеароднін
акр. У 1924—30 і з 1939 цэнтр раёна. 3
1938 у Палескай вобл. 9,8 тыс. ж. у
1939. 3 21.8.1941 акупіраваны ням -
фаш. захопнікамі, якія загубілі ў гора-
дзе каля 300 чал. Дзейнічала Ка/іінкавіц-
кае патрыятычнае падполм Вызвалены
14.1.1944 войскамі 61-й і 65-й армій
Бел. фронту ў ходзе Калінкавіцка-Ма-
зырскай аперацыі 1944. 3 1954 у Го-
мельскай вобл. У 1959 — 14,9. у
1970 — 23,9 тыс. ж Прамысл. прад-
прыемствы: з-ды жалезабетонных выра-
баў, рамонтна-механічны, бытавой
хіміі. заменнікаў цэльнага малака. хле-
базавод, мэблевая ф-ка, мэблевы камбі-
нат, мясакамбінат, камбінат хлебапра-
дукгаў, райаграпрамтэхніка, буд. і тран-
спартныя арг-цыі. У К. Палескі саўгас
тэхнікум ПТВ, 9 сярэдніх, музычная, 2
спарт школы, школа мастацтваў, 17
дашкольных устаноў, Дом культуры, кі
натэатр, 4 б-кі, гіст.-краязнаўчы музей,
3 бальніцы, цэнтр медыка-сан. дапамо-
гі, радзільны дом, 3 паліклінікі. Брацкія
магілы і могілкі сав воінаў і партызан,
могілкі ахвяр фашызму Помнік сав
лётчыкам Іван Гарыст
КАЛІНКІН Міхаіл Герасімавіч
|16.4 1916, Петраграл (паводле інш
звестак в. Падольнае Нара-Фамінскага
р-на Маскоўскай вобл. — 22.11.1943],
удзельнік баёў на Ьеларусі ў Вял. Айч.
ванну, Герой Сав. Саюза (1944). На
фронце з 1941. Камандзір асобнан
стратк. роты капітан К. вызначыўся ў
1943 пры вызваленні Кармянскага р-на:
22 ліст. каля в. Студзянец рота на чале
з К. уваравалася ў траншэі і выбіла з іх
праціўніка, аўтаматным агнём і граната-
мі К. знішчыў 12 гітлераўцаў. Каб спы-
ніць кулямётны агонь варожага дзота,
паранены К. закрыў амбразуру сваім
целам. Натхнёныя яго подзвігам, байцы
захапілі важны плацдарм. Пахаваны ка
ля в. Студзянец Кармянскага р-на. Яго
імем названы вуліцы ў г.п. Карма, в.
Ліцвінавічы Кармянскага р-на. На мес-
цы бою каля в. Касцюкоўка, на беразе
р Сож насыпаны курган Славы, каля
падножжа якога мемар пліта з апісан-
нем подзвігу К
КАЛІНКЙВІЧ Мікалай Мікалаевіч
[18.12.1950 (па пашпарце 15.1.1951), в.
Цна Лунінецкага р-на — 24.7.1990],
бел. пісьменнік. краязнавец. Канд
юрыд. н (1988). Скончыў БДУ (1976)
Працаваў у рэдакцыях газет «Заря»
(Брэст) «Ленінскі шлях» (Лунінец). 3
1978 у органах Дзярж. бяспекі СССР.
Друкаваўся з 1968. У творчасці шмат
увагі аддаваў гіст.-краязначай тэматы-
цы. Даследаваў знаходжанне А.Блока на
Палессі, жыццё і службу А.Грыбаедава
на Беларусі (Брэст-Літоўск), лёс кры-
тыка і філосафа У Самойлы, «палескі
перыяд» Я.Коласа, лёсы землякоў-бела-
русаў, якія ўдзельнічалі ва ўстанаўленні
сав. улады ў Закаспіі. Аўгар дакумент.
нарысаў пра воінаў-туркменаў, што
вызвалялі Беларусь ад ням.-фаш. захоп-
нікаў у Вял. Айч. вайну. Болынасць
публікацый прасякнуты патрыятызмам.
героі яго твораў непарыўна злучаны з
лёсам Бацькаўшчыны яе болем і траге-
КАЛІНОЎСКІ
дыямі. Адкрыў многія невядомыя фак-
ты бел.-рус., бел.-туркменскіх гіст.,
культ. і літ. сувязей. Трагічна запнуў у
г. Тбілісі.
Тв: Не обрывается эемная связь. Ашхабад,
1982 Нмя мое — Свобода. Ашхабад, 1984;
Паяескія дні Атяксандра Блока. Мн., 1985,
На рубежах тайной войны. Ашхабад, 1985 (у
сааўт.); Возврашенне рассветной ранн. Ашха-
бад, 1987; Лунннец. Мн., 1990; Как дань глу-
бокого уваження . Пнсьма В.Самойло к
АБлоку// Неман. 1979. №11 м інэ по-
лесскнх стрелков // амсама 1980. № 2; Ко-
мнссар Закаспмя // Тамсам 1983. № 2;
Протнвостоянне //Ашхабад. 1984. № 1—2
Літ.. Карлюкевіч А Драма аднато
жыцця /, К ртюкевіч А Вяртанне да... Бела-
русі. Мн., 1994. Алесь Карлюкевіч.
КАЛІНКбЎСКІ Сцяпан Лнтонавіч
(1918, в. Даколь Бабруйскага пав. Мін-
скай губ., цяпер Глускі р-н — 2.2.1945),
Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч.
вайну з 1941 на Паўн.-Зах., 1-м Укр.,
1-м Бел. франтах. Механік-вадзіцель
танка ст. сяржант К. вызначыўся ў 1945
пры вызваленні Польшчы: пры наступ-
ленні ў складзе экіпажа знішчыў 2 мі-
намётныя батарэі. 120 павозак, 11 аўта-
машын з боепрыпасамі шмат жывой
сілы праціўніка; 22 студз. у час разведкі
ўварваўся ў нас. пункт Кольмар, пера-
рэзаў шлях варожаму чыг. эшалону і за-
хапіў склады; 23 студз. авалодаў пера-
правай цераз р. Нотаць і ўтрымліваў яе
да падыходу падмацавання. Загінуў у
баі. Пахаваны на паўн. ускраіне г. Бане
(Польшча). Яю імем названа вуліца ў
г.п. Глуск. Навечна занесены ў спісы
вайск. часці.
КАЛІнбЎСКІ Вікгар Отац Сямёнавіч
(21.4.1833, в. Мастаўляны, Беластоцкае
ваяв., Польшча — 6.11.1862), гісторык,
археограф, бібліяфіл, удзельнік нац,-
вызв. руху 1860-х г. Старэйшы брат
Кастуся Каліноўскага. Сярэднюю адука-
цыю атрымаў у Свіслацкай і Гродзен-
скай гімназіях. У 1852 паступіў на мед.
ф-т Маскоўскага ун-та. 3 1856 у Пецяр-
бургу Па даручэнні Віленскай археал.
камісіі працаваў у Імператарскай пуб-
лічнай б-цы, адшукваў старадаўнія ру-
капісы па гісторыі Літвы і Беларусі. У
1858—62 адзін з кіраўнікоў нелегальнай
рэв. арг-цыі, якую складалі выхадцы з
Бе. арусі, Літвы, Польшчы, Украіны ў
Пецярбургу. Распаўсюджваў сярод чле-
наў арг-цыі гіст. л-ру, займаўся вярбоў-
кай новых членаў. наладжвау сувязі з
рэв. арг-цыямі Кіева і Масквы. 3 1857
падтрымліваў навук. сувязі з бібліятэ-
кай Асалінскіх у Львове, з яе супрацоў-
нікам, а потым дырэктарам А.Бялеў-
скім, дапамагау яму ў выданні спадчы-
ны гетмана Станіслава Жалкеўскага,
навук. працы «Мопцтепіа Роіопіае
Ніяогіса». У час працы ў Публічнай
б-цы складаў генеалагічныя даведкі для
прыватных асоб. даследаваў гісторыю
ВКЛ, антыпрыгонніцкіх сял. рухаў на
Беларусі і Украіне. Падрыхтаваў да дру-
ку на рус. мове манаграфію «Уманская
разня» пра паўстанне 1768 укр. сялян у
г. Умань (цяпер Чаркаская вобл., па не-
вядомых прычынах праца не выйшла ў
свет). Складальнік «Каталога калекцыі
С.АКалінкоўскі.
Жэготы Анацэвіча» (СПб., 1859), дзе
апісаў першакрыніцы і ў каментарыях
выказаў свае погляды па пытаннях бел.
і польскай гісторыі. Сабраў унікальную
бібліятэку, якая налічвала больш за
5000 рукапісаў і кціг. прысвечаных гал.
ч. гісторыі ВКЛ. Супрацоўнічаў са што-
дзённай польскамоўнай газетай «Зіом'о»
(«Слова»), якую выдаваў у 1859 у Пе-
цярбургу І.Агрызка. Восенню 1862 за-
хварэў на туберкулёз, выехаў да бацькі ў
фальварак Якушоўка Ваўкавыскага пав.
Гродзенскай губ., дзе і памёр.
Літ: Гогель Н.В. Носафат Огрызк н
Петербургскмй рево.тюпнонный ржонд в деле
последнего мятежа. 2 нзд. Внльна, 1867,
К Калнновскнй: Нз печатного м рукопмсного
наследня Мн., 1988, Кісялёў Г. Героі і
музы: Гіст.-літ. нарысы. Мн., 1982, Косто
маров Н.й. Автобмографня. М., 1922,
Лейкнна-Свнрская В.Р., III м д -
л о в с к а я В.С. Польская военная револю
цнонная органмзацня в Петербурге (івзв
1864 гг.) // Русско-польскне рево.тюцнонныс
Да арт. К Каліноўскі. Трыппіх: «Мужыпкая праўда. Яська-гаспалар э-пал Вільні. Касінеры»
Мастак Ф.Янушкевіч. 1978.
связн 60-х годов н восстанне 1863 г. М., 1962,
Л у ш ч ы ц к і І.Н. Нарысы па гісторыі гра-
мадска-палітычнай і філасофскай думкі ў Бе-
ларусі ў другой палавіне XIX в. Мн., 1958;
Нікалаеў М. Браты Катіноўскія і Пуб-
лічная бібліятэка // Шляхам гадоў: Гіст.-літ.
эб. Мн., 1990. [Вып. 1[; ІПалькевнч
В.Ф. Касгусь Калнновскнй: Страннцы бногр.
Мн., 1988; Я г о ж . Бібліятэка Віктара Калі
ноўскага // Голас Радзімы. 1992. 5 і 12 сак.,
Я г о ж . 7. копіакід» паіікомусй М/ікюга
Каііпохгекіево 7 Ац^цзіет Віеіоэу&кіт № Іаіасй
1857—1861 // 7е ікаібса кіііішу. 1988. 2. 47.
Вячаслаў Шалькевіч.
КАЛІНОЎСКІ Канстанцін Ьраніслава-
віч (13.10.1897, Смаленск — 12.7.1931),
удзельнік грамадзянскай вайны на Бе-
ларусі. Скончыў Вышэйшую ваен. аў-
табранявую школу РСЧА (1919), Ваен.
акадэмію РСЧА ў Маскве (1925).
Удзельнік 1-й сусв. вайны, радавы. У
Чырв. Арміі з чэрв. 1918, удзельнічаў у
баях на Паўн. фронце. Са снеж. 1919 на
Зах. фронце камандзір і ваенком браня-
поезда. За баі ў ліп. 1920 каля ст. Зябкі
чыгункі Полацк—Маладзечна, у вер. ў
раёне г. Пінск і пры абароне пераправы
цераз р. Ясельда ўзнаг. 2 ордэнамі
Чырв. Сцяга (1920, 1921). 3 1925 ваен.
саветнік рэв. войск у Кгіаі, інспектар
бранявых сіл РСЧА. Загінуў пры выка-
нанні службовых абавязкаў.
КАЛІнбЎСКІ Кастусь (Канстанцін Ві-
кенцій Сямёнавіч; 2.2.1838, в. Мастаў-
ляны Белас оцкага ваяводства Поль-
шча — 22.3.1864), рэвалюцыянер-дэ-
макрат пач. 1860-х г., публіцыст, паэт,
адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 у
Польшчы, Беларусі і Літве. Паходзіў са
шляхецкага роду Каліноўскіх герба «Ка-
К КЛЛІНОЎСКІ
лінава», які паводле пісьмовых крыніц
вядомы з 17 ст Продкі К амаль 100 га-
доў валодалі маёнткам Калінава ў Бран-
скай зямлі (сучасная Беласточчына). У
2-й пал. 18 ст. іх маёнтак быў прададзе-
ны, і Каліноўскія сталі беззямельнай
шляхтай. Бацька К. ў 1835 заснаваў у
Мастаўлянах ткацкую фабрыку, у 1849
набыў фальварак Якушоўка паблізу
мяст. Свіслач Ваўкавыскага пав.. куды
была перавезена сям’я і фабрыка. У
Мастаўлянах і Якушоўцы прайшлі дзі-
цячыя гады К У 1847 К. паступіў у
Свіслацкую гімназію. у 1852 скончыў
Свіслацкае павятовае вучылішча, у якое
была ператворана гімназія. У 1855 ён
паехаў у Маскву з намерам паступіць ва
універсістэт, студэнтам якога быў яго
брат В. Каліноўскі Летам 1856 браты пе-
раехалі ў Пецярбург, дзе К. стаў студэн
там юрыд. ф-та Пецярбургскага ун-та.
У час вучобы прымаў удзел у дзейнасці
рэв. -арг-цыі пад кіраўніцтвам З.Сера-
коўскага і Я.Ламброускага. У 1860 скон
чыў Пецярбургскі ун-т, у пач. 1861 ат-
рымаў навук. ступень кандыдата права і
вярнуўся на Беларусь. Вяртанне на ра-
дзіму супала з абвяшчэннем сял. рэ-
формы, ростам сял выступленняў, вы
кліканых яе грабежніцкім характарам,
абвастрэннем паліт сітуацыі ў Расіі і
Польшчы. На працягу 1861 К. стварыў
у Гродне і Гродзенскай губ. нелегаль-
ную рэв. арг-цыю, у якую ўвайшлі
прадстаўнікі мясц. інтэлігенцыі Ф.Ра-
жанскі, Х.Мілевіч. В.Урублеускі. Восен-
ню 1861 К. ўвайшоў у склад Камітэта
руху — віленскага цэнтра па падрых-
тоўцы ўзбр паустання на Беларусі і ў
Літве. Летам 1862 камітэт перайменава-
ны ў Літоўскі правінцыяльны камітэт
(ЛПК). з кастр 1862 К яго старшыня.
узначальваў у ім левую рэв.-дэмакр.
плынь «чырвоных». Ён вёў рэв. прапа
гацду сярод сялян, разам з Урублеўскім
і Ражанскім заснаваў нелегальную дру-
карню і наладзіў выпуск першай бел.
Га іынак Сшс і.іцк.н а папятонаіа вучы.тішча. у якім вучыуся К Калін<>ускі і іравюры 14 сі
К.Каліноусш. 1863
рэв.-дэмакр. газеты «Мужыцкая праў-
да», большасць матэрыялаў якой сам
напісаў пад псеўданімам «Яська гаспа-
лар з пад Выьні». Газета атрымала шы-
рокую вядомасць сярод насельнштва.
К. асабіста ўдзельнічаў у яе распаўсю-
джванні Улады аддалі загад пра арышт
К ён перайшоў на нелегальнае стано-
вішча. хаваўся пад рознымі прозвішчамі
(Макарэвіч. Ха.мовіч, Хамуціус, Чар-
ноцкі і інш ). У пач. студз. 1863 на
польск. мове выйшаў першы нумар газ.
«Сіюгдёіе" вмоЬоду» («Сцяг свабоды»),
афіц органа ЛПК (вядомы 3 нумары)
1-ы нумар якой рэдагаваў К Ён прын
цыпова разыходзіўся з ідэннымі пазшы
ямі «беяых» і правага крыла «чырвоных»
у нац.-вызв. руху. ЛПК на чале з К.
узяу курс на масавае нар паўстанне, на
актыўнае далучэнне сялян да вызв. ба-
рацьбы, на правядзенне агр. рэформы.
Калі ў ноч на. 23.1.1863 у Польшчы па-
чалося ўзбр. паўстанне, ЛПК прыняў
рашэнне падтры.маць ято. 1.2.1863 ЛПК
абвясціў сябе Часовым правінцыя.іьным
урадам Літеы і Беларусі і заклікаў на-
сельніцгва да ўзбр. барацьбы з сама-
дзяржаўем. К. імкнуўся захаваць самас
тойнасць у кіраўнштве і арганізацыі
паўстання на Ьеларусі і ў Літве. Вар-
шаўскі Цэнтр. нац. к-т (ЦНК). які
складаўся з «бетых», прыняў рашэнне
аб роспуску ЛПК і стварэнні Выканау-
чага аддзела Літвы на чале з Я Гейшта-
рам. К. і яго паплечнікі былі адхілены
ад кіраўнііггва паўстаннем. У канцы
сак. 1863 К. накіраваны на пасаду камі-
сара Гродзенскага ваяводства. Ён вы-
ехаў у Гродна, дзе праводзіў актыўную
дзейнасць па пашырэпні паўстання, ук-
лючэнні ў яго шырокіх нар. мас, здзяй-
снепні на нрактыцы зямсльных дэкрэ
таў, умапаванні ваенпай арганізацыі
паўстанцкага руху Выканаўчы аддзел
Літвы на чале з «белымі», напалоханы
рэпрэсіямі сунраць удзельнікаў паў-
стання, якія праводзіў гал. пачальнік
Паўн -Зах. краю М.М.Мураўёў. па-сут-
насці ўхіляўся ад кіраўніцтва паўстан-
нем, праяўляў пасіўнасць, імкнуўся на-
кіраваць яго ў бяспечпае для шляхты
рэчышча. У чэрв. 1863 К. вярнуўся ў
Вільню. у жніўні стаў старшынёй Выка
наўчага аддзела Лггвы, атрымаў паўна
моцтвы камісара Варшаўскага ўрада ў
Вільні. Выканаучы аддзел Літвы ў час
старшынства К называлі ўрадам (літ
бел. чырвоным жондам), а К. — «лык
татарам паўстання» Да кіраўніптва паў-
станнем К. прыцягнуў найб. паслядоў-
ных прыхыьнікаў сваёй праграмы
У.Малахоўскага. Ю.Каліноўскага, Ф.Зян-
ковіча. Х.Здановіча. Ц.Далеўскага (гл. ў
арт. Далеўскія) і І.Яманта. Са сваіх ад-
надумцаў К аднаўляў паўстанпкую ад
міністрацыю на месцах, якая збірала
падаткі на карыснь повай улады, сачы
ла за правядзеннем у жыццё рэв. ін-
струкцый і распараджэнняў. Існавалі
рэв. суды жандармерыя, узбр. сілы 5
вер. 1863 паустанне было практычна за-
лушапа. К арыштаваны 9.2.1864 у Віль-
ні, зняволены ў будынку былога Дамі-
ніканскага кляштара, прыстасаванага
пад вязшцу. У час следства і суда тры-
маў сябе мужна, адмовіўся выдацьсваіх
паплечнікаў і іыаны паўстання. Асу-
чжаны ваенна-палявым сутом ла смя
ротнага пакарапня і 22.3.1864 павешаны
ў Вільні на гандл. плошчы Лукішкі.
К. абгрунтаваў першуто праграму ба
рацьбы за паліт. і духоўнае вызваленне
бел. народа, высунуў ідэю стварэння
дэмакр. нар дзяржавы, у аснову якой
пакладзены канстытуцыйпы і парла-
менцкі вопыт Англіі, ЗША, Францыі і
інш. На старонках «Мужыцкай праўды»
ён выкрываў класавую сутнасць сама-
дзяржаўя, грабежніцкі характар рэфор-
мы 1861, якая была праведзена ў шта
рэсах памешчыкаў, крытыкаваў сістэму
грамадскіх адносін Расіі сярэдзіны 19
ст., раскрыў сутнасць прыгонніцкай эк-
сплуатацыі, паказау паразітызм паме-
шчыкаў, цяжкае становішча прыгонных
сялян Ьеларусі. Рэзка крытыкаваў ён
дзярж. машыну абсалютызму, якая пра-
водзіла варожую бсл. народу вяліка-
53
КАЛІНОЎСКІ К
дзярж. палітыку пры дапамоэе бюракра-
тычнага апарата кіраўніцтва, параўноў-
ваў царскіх чыноўнікаў з саранчой, што
знішчае на сваім шляху ўсю раслін-
насць, выкрываў суд царскай Расіі які
быў прыдаткам царскай адміністрацыі,
паказваў, што на варце інтарэсаў паме-
шчыкаў знаходзіцца армія, рассейваў
царысцкія ілюзіі сялян, даказваў, што
ўсе беды народа зыходзяць ад самога
цара. Ён заклікаў народ рыхтавацца да
ўзбр. барацьбы за сапраўдную волю. К.
быў перакананы, што толькі нар. рэва-
люцыя можа прынесці паліт. і сац. выз-
валенне бел. народу. Паўстанне разгля-
даў не як самамэту, а як адзіна магчы-
мы на той час сродак дасягнення сва-
боды і незалежнасці Беларусі. Разам з
братам Віктарам даследаваў гісторыю
Беларусі, лічыў, што бел. і літ. землі
мелі сваю самастойную [зяржаўнасць і
гісторыю. Выступаў у абарону уніяцгва,
прыхільна ставіўся да Брэсцкай уніі
1596, выступаў супраць прымусовага
пераводу уніятаў у праваслаўе. Ен ста-
ноўча ацэньваў Канстытуцыю 3 мая
1791 Рэчы Паспалітай, паўстанне 1794
пад кіраўніцгвам Т.Касцюшкі, выступаў
за пашырэнне адукацыі сярод сялян, за
навучанне дзяцей на роднай мове. У
іурме К. напісаў і перадаў на волю
«Пісьмы з-пад шыбеніцы» — паліт. за-
вяшчанне рэвалюцыянера, у якім ён
выказаў веру ў перамогу барацьбы нар.
мас, у дасягненне нац. і сацыяльнай
свабоды. К. вядомы як паэт. Да нашага
часу дайшоў толькі адзін верш К., які
па-сутнасці складаецца з двух самастой-
ных вершаў: адзін прысвечаны яго на-
рачонай Марыі Ямант — «Марыська
чарнаброва, галубка мая», другі — раз-
вітанне з бел. народам «Калі за нашу
праўду Бог нас стаў караці». Пасля па-
ражэння паўстання ва ўмовах тэрору і
рэпрэсій, якія развязалі царскія ўлады,
імя К. было забыта амаль да пач. 20 ст.
Да ідэйнай спадчыны змагара за свабо-
ду бел. народа звярнуліся браты І.І. і
А.ІЛуцкевічы, В. Ластоўскі, А.Цвікевіч
і інш. Зараз К. — адзін з самых вядо-
мых прадстаўнікоў бел. нацыі ў свеце.
Навук. і навук.-папулярная л-ра пра К.
існуе прыкладна на 10 мовах. Вобраз К.
шырока адоюстраваны ў літаратуры і
мастацгве.
Тв У кн.: Беларуская літаратура XIX ст.:
Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988; Паўстанне на
Беларусі 1863 г.: «Мужыцкая праўда» і лісты
«з-пад шыбеніцы»: Тэксты і камент. Ныо-
Ёрк, 1980; ККалнновскнй: Нз печатного н
рукопмсного наследня. Мн., 1988.
Літл Станкевіч А Кастусь Каліноў-
скі: «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасці
Беларусі. Вільня, 1933; Я г о ж . Да гісторыі
беларускага палітычнага вызвалення. Вільня,
1934; П е р ц а ў У. Кастусь Каліноўскі //
Полымя. 1945. № 9—10; Л у ін ч ы ц к і І.Н.
Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай і
філасофскай думкі ў Беларусі ў другой пала-
віне XIX в. Мн., 1958; Смнрнов АП.
Касіусь Каднновскмй. Мн, 1963, Кіся-
л ё ў Г. Сейбіты вечнага. Мн., 1963; Я г о
ж. Леталіс жыцця і дэейнасці Кастуся Калі-
ноўскага // 3 думай пра Беларусь. Мн., 1966;
Яго ж. Героі і музы Гіст.-ліг. нарысы.
Мн., 1982; Я г о ж . Радаводнае дрэва. Мн.,
1994; Я г о ж. Здарэнне з Яськам-гаслада-
йікя х*/« *ММ1ў»
„Ті'сжк, і Амчйм івіылкл 1к«а-
«лі. »1« АЛом ЭНіЯЧ,/«Мс КаХІ.
Та арі К.Каліноўскі. «Ліст з-нал шыбеніцы».
Аўтограф.
ром // Полымя. 1994. № 6; У р б а н П. Кас-
гусь Каліноўскі й «Мужыцкая праўда» // За-
пісы Бел. Ін-та навукі і мастацтва. Мюнхен,
1963. Кн. 2; Майхровнч АС. Белорус-
скме революцнонные демократы: Важнейшне
аспекты мнровоззрення. Мн., 1977; Шаль-
к е в н ч В.Ф. Кастусь Калнновскмй: Стра-
ннны бногр. Мн., 1988; Я г о ж. «Марыська
чарнаброва, галубка мая...»: Невядомыя ста-
ронкі з жыцця Кастуся Каліноўскага // Род-
нае слова. 1994. № 3—4; Я г о ж . «Беларус-
кая зямелька, галубка мая...»: (Пачатак бел.
гістарыягр. пра Кастуся Каліноўскага) // Бе-
ларусь. 1993. Ы° 5; К а з б я р у к У. Прадвес-
не беларускага нацыянальнага Адраджэння //
Роднае слова. 1993. № 8; Б і ч М. Нацыя-
нальнае і аграрнае пытанні ў час паўстання
1863—1864 гг. // Бел. гіст. часоп. 1993. № 3;
Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1. Мн., 1994;
Когдожісг IV. КопЯапіу Каііпотакі.
Пежоііісуіпа депюкгасіа роізка » ро»5іапііі
Яусгпіозууш па ЬігіУІе і Віаіопія. Ў/агьтал'а,
1955; Кдкоіеп'вкі К. КопЯапіу
Каііпопзкі і іево ріыпа » ІаіасЬ 1862—1864 //
7. йыеуж »5ро1ргасу гежокісуіпеі Роіако» і
Ко$)ап » дпівіе) ро!о«іе XIX ». ІУгосІа*, 1956;
К і е п і е « і с г 8. Ро»5іапіе 5іусхпіо«е.
У/аі57а»а, 1983. Вячаслаў ІІІалькевіч.
КАЛІнбЎСКІ Уладзімір Сямёнавіч
(18.6.1889, г. Ваўкавыск — 1940?), бел.
грамадска-паліт. дзеяч, публіцыст. У
1910 скончыў гімназію ў Гродне, потым
юрыд. ф-т Пецярбургскага ун-та (1914).
Праслухаў поўны курс Археал. ін-та і
Усх. акадэміі (грузінскі аддзел) у Пет-
раградэе. Працаваў на розных пасадах
пры Пецярбургскім судовым ведамстве.
Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 заг. арга-
нізац.-інструктарскага аддзела Нар. ка-
місарыята харчавання, чл. Бел. т-ва па
аказанні дапамогі пацярпелым ад вай-
ны ў Петраградзе. 3 ліп. 1921 як рэпат-
рыянт выехаў у Зах. Беларусь, дзе зай-
маўся грамадскай працай. У ліст. 1922
абраны дэпутатам у сей.м Польскай
Рэспублікі, уваходзіў у Беларускі па-
сольскі клуб У чэрв. 1923 польскім су-
дом пазбаўлены дэпутацкага мацдата і
польскага грамадзянства. У ліпені
арыштаваны, потым высланы з Поль-
шчы. Са снеж. 1923 у Мінску. 3 лют.
1924 па ліп. 1925 кіраўнік справамі і
юрысконсульт у Бел. с.-г. ін-це. У
1925—27 на розных пасадах у ЦВК
БССР, з 1.10.1927 па 1.9.1929 дацэнг
кафедры гісторыі польск. культуры пед.
ф-та БДУ. Акгыўна супрацоўнічаў у
час. «Полымя», «Савецкае будаўніцгва»,
газ. «Савецкая Беларусь» і «Звязда». Ар-
тыкулы прысвечаны эканам. і паліт.
становішчу даваен. Польшчы. Далейшы
лёс невядомы. Паводле некат. звестак,
расстраляны ў 1940 у Старабельску (Ва-
рашылаўтрадская, цяпер Луганская,
вобл.).
Тв.: Зямельная палітыка ў Полыпчы // По-
лымя. 1925. № 5; Палітычныя паргыі і аб’ад-
нанні ў сучаснай Полынчы // Тамсама. 1926.
№ 2, 4—5; Краткмй обзор экономнческого н
фннансового положення Полылн // Сав. бу-
даўніцгва. 1926. № 1; Торговые договоры
Полыпн // Тамсама. № 4.
Аляксандра Гесь, Арсень Ліс.
КАЛШбЎСКІ Юзаф Андрэевіч
(1.9.1835, Вільня — 15.11.1907), удзель-
нік паўстання 1863 у Полыігчы, Літве і
Беларусі, каталіцкі рэлігійны дэеяч. На-
радзіўся ў сям’і дырэктара Шляхецкага
інстытута. Скончыў Мікалаеўскую ва-
енна-інжынерную акадэмію ў Пецяр-
бургу (1856). Зблізіўся з польск. і бел.
рэвалюцыянерамі-дэмакратамі, у тл. з
З.Серакоўскім, братамі К.Калінрўскім і
В.Калінрўскім (цёзкамі па прозвішчы),
аднак не падзяляў іх радыкальных пог-
лядаў. Захапляўся каталіцкай філасоф-
скай л-рай. У 1859—60 працаваў тапо-
ірафам на будаўніцгве чыгункі Адэса—
Курск. У 1860—63 служыў у Брэсцкай
крэпасці, інжынер-капітан. У маі 1863
выйшаў у адстаўку, пераехаў у Вільню.
3 чэрв. 1863 на чале ваен. секцыі Выка-
наўчага аддзела Літвы (гал. орган па кі-
раванні паўстаннем), найбліжэйшы па-
мочнік К.Каліноўскага. У 1864 арышта-
ваны і прыгавораны да пакарання
смерцю. Дзякуючы хадайніцгву графа
В.Путкамера (бацькі мачахі) смяротны
прыгавор быў заменены 10-гадовай ка-
таргай (у г. Усолле Іркуцкай губ.), якая
праз 5 гадоў была заменена на вольнае
пасяленне ў Іркуцку і Пярмі. Удзельні-
чаў у даследаваннях Сібіры, якія право-
дзіла Сібірскае аддзяленне Рас. імпера-
тарскага геаір. т-ва пад кіраўніцтвам
Б.Дыбоўскага. Пасля вяртання з Сібіры
(1873) стаў выхавальнікам сына кн.
Уладзіслава Чартарыйскага — Аўгуста,
пераехаў у парыжскую рэзідэнцыю Чар-
тарыйскіх. У 1877 у г. Грац (Аўстрыя)
уступіў у каталіцкі ордэн кармелітаў бо-
сых, прыняў манаскае імя Рафал. Пасля
1880 накіраваны ў кляштар у в. Чэрна
каля Кракава. Тройчы выбіраўся там
прыёрам, з 1899 генеральны вікары
кармелітаў босых у Галіцыі. Аўтар гіст. і
рэліг.-філас. твораў. 17.11.1991 канані-
заваны.
2. Зак. 2
К КЛ.ІІСТ
Тв УЛроіппіепіа, 1835—1877. БвЫіп, 1965,
Бел. пер — Споведзь / Палрыхтаваў да лру
ку В Шалькевіч // Хрысціянская думка. 1994
А’е 2. Генадзь Кісямў, Вячас.іаў ІПалькееіч
КАЛІСТ (Дарафеевіч-Рыта-
райскі.? — не раней 1664), права-
слаўны царк. дзеяч. Верагодна, ротам з
Украіны. Ііумен Маркавага манастыра
ў Віцебску. У час ваыны Расіі з Рэччу
Паспаіітаы 1654—67 намеснік Полац
кай енархіі (прызначаны ў 1656 маск.
патрыярхам Ніканам). 3 1657 епіскап
полацкі і вшебскі (з часовым далучэн
нем да епархіі сумежных Магілёўскага і
Ашмянскага пав.). Актыўны праваднік
царк. палітыкі царскага ўрада на Бела
русі (рэвізія стаўленых грамат правасл
святароў, забарона уніяцкага набажэн-
ства. рэстытуцыя маёнткаў, якія перай
шлі да каталшкай або уніяцкан царквы
і інш.). Удзельнік Маскоўскага сабора
1660 па справё Нікана. Аўтар шэрагу
літ публіпыстычных твораў.
Валерый Антонаў
КАЛІЦКІ (Каііскі) Бярнард (20.5.1840,
в. Кураны, Беражанскі пав., цяпер у
Цярнопальскай вобл., Украіна —
21 4 1884), польскі гісторык, публіцыст
Скончыў Львоўскі ун-т. Працаваў у
Б-цы Нац. цэнтра імя Асалінскіх, у
Краявым алдзеле ў Львове. За дапамогу
паўстанцам у 1863 зняволены, пазней
зблізіўся з кансерватыўнымі коламі 3
1857 навук. сакратар К.Шайнохі Аўтар
нарысаў па гісторыі Рэчы Паспалітай
16—17 ст., біяграфій Багуслава і Януша
Радзівілаў, навук.-папулярных прац.
Тв Хаіуху Ыяогусгпе. Ьшгіш 1869
ВовшІам Касігіж-ій, копішгу Іііеіюкі: 5гкіс
кіяогусглу. Кгакгі» 1878
КАЛМАНЙВІЧ Майсей Іосіфавіч
(1888 с. Рыбінскае Краснаярскага
краю — 27.11.1937), удзельнік бараць-
бы за сав ўладу на Беларусі 3 1904 чл
партыі эсэраў, з 1917 бальшавік. 3 крас
1917 чл. франтавога к-та Зах. фронту, з
лісі 1917 заг. арганізац аддзела ВРК
Зах фронту, нач. Мінскага гарнізона,
камісар па харчаванні Аблвыкамзаха, у
1918 адначасова ва старшыні СНК
Зах вобл. і фронту У 1919 чл. першага
ўрада БССР, нам. старшыні ЦВК, нар-
ком харчавання БССР потым Літ.-Бел.
ССР, чл Савета абароны, заг алдзела
харчавання Мінскага губ ВРК. нарком
харчавання РСФСР. старшыня Асобай
харч камісіі Зах фронту. 3 1920 на
гасп рабоце на Украіне, у Сібіры, нар-
ком харчавання РСФСР, старшыня
праўлення Дзяржбанка СССР, з 1934
нарком збожжавых і жывёлагадоўчых
саўгасаў СССР. Чл. ЦБ КП(б)Б у
1918—19. чл. ЦК КП(б)ЛіБ у 1919 чл
ЦКК ВКП(б) у 1927—30, канд у чл
ЦК ВКП(б) у 1930—37. Чл ЦВК БССР
у 1919—20. 11.6.1937 арыштаваны як
«актыўны ўдзельнік у 1933 трацкісцкай
арг-цыі, што дзейнічала ў Наркамаце
саўгасаў СССР» Прыгавораны да вы-
шэйшай меры пакарання. Рэабілітава-
ны ў 1956 Яўгенія Фалей
КАЛОСЬСЕ
4І1АРДІУРНММ?
Воклалка часопіса «Калоссе» 1935
КАЛНІН Аскар Юревіч (парт. псеўд.
У г іс ; 29 3(104). 1895, мяст. Огер Вен-
дэнскага пав Ліфляндскай губ., цяпер
г. Огрэ, Латвія — ліст. 1920), рэвалю-
цыянер, удзельнік грамадз. вайны на
Беларусі. Вёў рэв работу ў Рызе, Дзвін
ску, Магілёве, Баку У 1916 за рэв. пра-
паганду зняволены ў турму. Удзельнік
Кастр рэвалюцыі ў Маскве, кіраваў
чырвонагвардз. атрадам у час штурму
Крамля 3 лют. 1918 на Усх. фронце,
чл РВС 1 й армп 3 лш 1919 на Зах
фронце, камісар 11-й і 17-й стралк. ды-
візій. У студз. 1920 на падп. рабоце ў
Рызе, у лют. арыштаваны і прыгавора-
ны да смяротнай кары, у маі абменены
Сав урадам. 3 чэрв. 1920 камандзір
143-й брыгады 48-й стралк дывізіі. За-
гінуў у баях з атрадамі С Н.Булак-Бала-
ховіча пад Мазыром
«КАЛОССЕ» літаратурна-навуковы ча-
сопіс Выдаваўся з пач 1935 да 1939 у
Вільні на бел. мове. Выходзіў паквар-
тальна. Вылавец у 1935—36 — Бел. ін-т
гаспадаркі і культуры. 3 1938 называўся
літ.-навуковы і грамадскі. У рэлкалегію
ў розны час уваходзілі М Шкялёнак
(рэдактар), Я Шутовіч (адказны рздак-
тар, з 1937 рэдактар-выдавец), А.Стан-
кевіч, М.Пецюкевіч, С.Станкевіч, А.Бя
розка. С.Грынкевіч. Сярод супраноўні
каў В Багдановіч, У.Чэмер (У.Самойла)
М.Танк, М Васілёк, С.Хмара (Сіняк)
П.Сірата (В.Таўлай), А.Рэдзька (А.Дуб
ровіч), Х.Ільяшэвіч, А Іверс, М Маша
ра Я.Бартуль (А.Бужанскі), С.Сахараў
П.Сергіевіч, Р.Баравы (Р.Шырма)
Я Станкевіч, А Навіна (А.Луцкевіч)
Н Арсеннева і шш. Часопіс быў гал. ті
таратурнай трыбунай у Зах. Беларусі ў
2-й пал. 1930-х г. Змяшчаў матэрыялы
па бел. гісторыі сац. псіхалопі, края-
энаўстве, бел. мове і л-ры, культуры
Меў бібліягр аддзел «Кнігапіс» хроніку
культ жыцця ў Зах. Беларусі і БССР
Ідэнны кірунак часопіса агутыіанацыя-
нальны. У звароце да чытачоў рэдкале-
гія заяўляла, што «будзе старацца, каб
наш часопіс меў характар агульнабела-
рускі і рэпрэзентаваў, па магчымасці,
усе віды літаратурнай творчасці і тыя
галшы навукі якія звязаны непасрэдна
з беларускім Адраджэннем». Ідэйнае
аблічча часопісу надаваў А.Станкевіч,
які апублікаваў на яго старонкдх працы
пра «Мужыцкую праўлу», «Гоман»,
Ф Скарыну, Ь.Эпі.мах Шыпілу, К.Свая-
ка, М.Забэйду-Суміцкага, М.Танка, рэ-
цэнзіі на выдадзсныя ў Вілыіі і Мінску
кнігі па пытаннях бсл. Адралжэння і
інш. Рабочую ідэю зах.-бсл. гістарыя-
ірафіі лагцдарна выказаў Ірынкевіч:
«...трэба мець свае «акуляры», каб добра
бачыць. Мы лішне часта глядзім вачы-
ма даследчыкаў ці афіцыйных гісторы-
каў расійскіх ці польскіх» (арг. «3 заце
мак аб характары беларусаў», 1935, кн.
2). Ён даследаваў таксама праблемы на
мяжы гісторыі і сац. псіхалогіі, упер-
шыню ў бел друку паставіў пытанне
пра выкарыстанне нсіхааналізу ў лгг.-
знаўстве, разглялаў нац самасвядо-
масць як фактар псіхічнага і духоунага
здароўя асобы (арт. «Псіхааналіз і праб
лемы — літаратурныя і грамалскія»,
1936, кн. 3). Шкялёнак крытыкаваў ра-
сійскіх і польскіх псторыкаў, якія, фе-
тышызуючы вайсковую і дэярж. моц
былых шляхецкай Рэчы Паспалітай і
самадзярж Расіі, прыніжалі культуру
ВКЛ выдавалі шкарпарацыю Беларусі і
асіміляцыю беларусаў за справядлівыя
акты падключэння адсталага племя да
больш развітых роднасных яму культур
(арт. «Уступ да студыяў над гісторыяй
Ьеларусі» і інш ). Ён выкрываў аблуд-
насць шэі «старэйшага брата», якой па-
чала карыстацца гістарыяграфія ў
ЬССР. Тэме вяртання забытай славы
продкаў прысвечаны нарыс Сахарава
«Поланкі князь Усяслаў — нацыяналь-
ны беларускі асілак» (1939. кн. 3), сама-
бьпнасці шляху бел сялянства да ры-
начнай гаспадаркі пасля адмены прыго-
ну — даследаванні АКлімовіча «Алош-
нія гады паншчыны на Ьсларусі» і
«Скасаванне паншчыны на Ьеларусі».
Сярод публікацый вылучаюцца: па эт-
награфіі нарыс Пецюкевіча «Мікола
Нікіфароўскі — беларускі этнограф»
ананімны арт «Княжанкія могілкі ў Да
выд-Гарадку»; па літ.-знаўстве працы
А Навіны (Луцкевіча), Шутовіча- па
мовазнаўстве Я Станксвіча Даследаван-
ні У.Чэмера (Са.мой.іы) па гісторыі
культуры, артыкул пра «Слова аб палку
Ігаравым», нарыс пра Ф Шаляпша і па-
эму Ш.Руставелі «Віцяэь у тыгравай
скуры», артыкул пра філас. погляды і
мастацкую творчасць М.Рэрыха аб’яд-
наны ідэяй роднасці праірэсіўнага бе-
ларускага з агульначалавечым. На ста-
ронках «К.» склалася творчас ядро зах.-
бел паэзп Арсеннева, Машара,
М.Танк. Часопіс перадрукоўваў творь.
празаікаў і паэтаў з БССР М.Зарэцкага,
С Ьаранавых, М.Лынькова, П.Галавача
КЧорнага, Я.Купалы, Я.Коласа З.Бя
дулі. Я.Пушчы, У.Дубоўкі, П.Труса.
М Лужаніна і шш літоўскіх паэтау.
Выйшла 20 кніжак. Спыніў існаванне ў
сувязі з пач. 2-й сусв. вайны, алыходам
Вгіыіі да Літвы і аслабленнем тамаш-
іяга бел. інтэлектуальнага асяроддзя.
Кіраўнікі і супрацоўнікі часошса Шуто-
віч, С.Станкевіч. І.тьяніэвіч М Іанк,
Шырма выехалі з Выьні ў Зах. Бсла
русь. Я Станкевіч, Грыневіч, А Ьужан-
скі (Ьартуль) эмпрыравалі на Захал,
Лупкевіч, Ьярозка. С.Хмара (Сіняк) і
інш. былі рэпрэсіраваны органамі
НКУС на тэр ЬССР і Літвы У 1939
рэпрэсіраваны У Чэмер (Самойла) пас-
ля вайны — Шутовіч, А.Стапкевіч.
Грыневіч. Укладам «К» ў бсл. культуру
з'яўляецца стымуляванне творчай і на
вук тзейнасш зах -бел. гнтэтігенцыі ў
перыял склалвання антыфаш. нар.
фронту, процістаянне настроям катас-
трафізму, безнадзейнасці, абуджаным
фаш. агрэсіяй у Ьўропе і набліжэннем
вайны. Часопіс пашыраў ірамалска-
культ. базу нац вызв. руху ў Зах Бела-
русі, дапамагау літаратарам знансці на-
лежныя арыенціры ў ідэалаг і эстэтыч-
най прасторы. Талерантнасць як праг-
рамны прынцып «К.» салэейнічала
кансалідацыі зах.-бел. пісьменнікаў на
асновс патрыятызму і дэмакратыі, слу-
жэння бел. нац. Адраджэнню.
Уіадзшір Калеснік
КАЛОЧЫН 2 гарадзішчы і селішча
жал. вску каля в. Калочын Рэчыцкага
р-на. Даследавалі ў 1951, 1955—61
Ю У.Кухарэнка, В.М.Мельнікоўская,
Э А.Сымановіч. Гарадзішча і
с е л і ш ч а камчынскай культуры на
Пн ад вескі, на правым беразе Дняпра.
Гаралзішча было ўмацавана па перы
метры праўлянай агароджай, 2 падкова-
падобнымі валамі. Сярод знаходак ляп-
ныя слабанрафіляваныя і біканічнай
формы гаршкі з рэшткамі абгарэлага
проса і сачавіцы жал. сярпы, нажы,
шылы. рыбалоўныя кручкі, пешня, на-
канечнікі стралы і дзіды. каса-гарбуша
5—8 ст. і інш. На селішчы выяўлены 2
паўзямлянкавыя жытлы: ално з іх слу-
павон канструкцыі з анорным слупам у
цэнтры і адкрытым аппшчам Знойдзе-
ны фраіменты ’керамікі 3-й чвэрці 1-га
тыс. н.э. Ад гарадзшіча атрымала назву
калочынская кулыпура. Гарадзішча
мілаградскай культуры на Пд ад вёскі,
на правым беразе Дняпра. Умацавана з
боку поля 2 валамі і ровам паміж імі.
Знойдзены рэшткі ляпнога посуду, бі-
канічнае праслша, бронзавы наканечнік
стралы скіфскага тыпу, посахападобная
шпілька і інш.
Літ.: Мельнмковская О.Н П.іеме-
на южной Бслорусснн в раннем железном ве-
ке М., 1967; Сымоновнч ЭА Городя-
ше Колочян I на Гомелыцнпе // Ставяне на-
кануне образовання Кневской Русм М.,
1963 Міхаіл Лашанкоў, Георгш Штыхаў
КАЛОЧЫНСКАЯ КУЛЬТУРА, археала
гічная культура плямён, якія ў 3-й
чвэрці 1-га тыс. н.э. насялялі большую
частку басеннаў Дзясны, Сейма, вяр-
хоўяў Сулы і Псла, Гомельскае і Мап-
тёўскае Падняпроўе (ла наваколля Бы-
хава), нгжняе цячэнне Ьярэзіны, лева-
бярэжжа Прыпяці ад вусця Пцічы да
зліцця з Дняпром. Назва ад гарадзішча
і селішча каля в. Калочын Рэчыцкага
р на Насельнштва займалася земля-
робствам, жывёлагадоўляй, паляваннем,
хатнімі промысламі. Асн. тыпам паселі-
шчаў былі неўмацаваныя селішчы;
нешматлікія гарадзішчы служылі схові-
шчамі на выпадак ваеннай небяспекі
або, верагодна, з’яўляліся свяцгіішчамі.
Жытлы — аднакамерныя чатырохву-
гольныя ў плане паўзямлянкі зрубнай
ці слупавой канструкцыі, часта з апо-
рным слупам у цэнтры. Характэрны ад-
крытыя агнішчы, трапляюцца печы-ка-
менкі. Пахавальны абрад — трупаспа-
ленне за межамі пахаванняў на бескур-
ганных і курганных могільніках,
пахаванні урнавыя і ямныя Насельніц-
тва вырабляла глшяныя ляпныя гаршкі
пераважна слоікакруглаватабокіх, цюль-
панападобных, рабрыстых формаў, а
таксама карчагі, міскі, патэльні, дыскі,
жал. нажы, сякеры, сярпы, наканечнікі
коп яў і стрэл, бронзавыя бранзалеты,
палвсскі, пальцавыя фібулы і шш Эт-
нічная прыналежнасць К.к. спрэчная
некаторыя адносяць яе да балтаў
(В.В.Сядоў, ГП.Русанава, А.Р.Мітрафа-
іаў, В.Б.Перхаўка), іншыя —да славян
(П М .Траццякоў Э.А.Сымановіч,
Л.Д Побаль, Я А.Гаруноў). Па сваім па-
хотжанні генетычна звязана з мясц.
помнікамі кіеускаы культуры. Магчыма,
носьбіты К.к. ўдзельнічалі ў фарміра-
1а арт. Ка.іочынская культура Гліпяпыя пасулзшы і прасліны і гаралзііпча 1 Калочын
(Рэчыцкі раёп)
КАЛПЛКЧЫ
ванні ўсх.-слав. племянных саюзаў ра-
дзімічаў і севяран.
Лт.: Г о р ю н о в Е.А Раннме этапы нс-
торнм славян Днепровского Левобережья. Л.,
1981, Седов ВВ Восточные славяне в
VI—VIII вв. М. 1982, Сымоновнч ЭА
Городяше Ко.точян I на Гомелыцмне // Сла
вяне накануне образовання Кневской Русн
М., 1963. Алег Макушнікаў
КАЛПАКЧЫ Уладзімір Якаўлевіч
[26.8(7.9) 1899, г. Кіеў — 17.5.1961),
удзельнік вызвалення Ьеларусі ў Вял.
Ацч. вайну Іерой Сав. Саюза (1945),
ген арміі (1961). Скончыў Ваен. акадэ
мію імя Фрунзе (1928) У арміі з 1916, з
1917 у Чырв. гвардыі, з 1918 у Чырв
Ар.міі. Удзельнік вайны. 3 1936 нам.
нач. штаба БВА. Удзелынк грамадзян-
скай вайны ў Іспаніі 1936—39. У Вял
Анч вайну з 1941 на Паўд., Бранскім,
ІІауд.-Зах., Калгнінскім, Сталшград
скім, Данскім, Цэнтр , Бел., 2-м і 1-м
Бел. франтах: нач. штаба арміі, каман-
дуючы ар.міямі. 63-я армія пад яго ка-
мандаваннем удзельнічала ў Гомельска
Рэчыцкай аперацыі 1943. 3 1945 каман-
луючы арміяй, ваен акругай, з 1956 у
Цэнтр. апараце Мін-ва абароны СССР
Загінуў у авіякатастрофе.
КАЛУБОВІЧ
КАЛУБбвіЧ (Ка ха н оўс кі) Аўген
(Яўген Тодаравіч 5.3.1912, мяст. Ціхіні
чы Рагачоўскага пав. Магілеўскай губ,
цяпер Рагачоўскі р-н — 25.5 1987), пс
торык, літаратуразнавец, палгг дзеяч
Скончыў педтэхнікум у в. Бабчына
Хойніцкага р на (1930), Мінскі пед
ін-т (1939). У маі 1930 арыштаваны за
прыналежнасць да нелегальнай бел.
арг-цыі альтруістаў, прыгавораны да 3
гадоў канцлагераў асобага прызначэн-
ня Пакаранне адбыў у Вішарскіх лаге-
рах, Дальлагу, Бамлагу. У 1933 вярнууся
ў БССР, працаваў настаўнікам, з 1939
кансультант метадыст Наркамасветы
БССР. У пачатку вайны з Гермашяй
мабілізаваны ў Чырв Армію, пад Мас-
квой трапіў у акружэнне і вярнуўся ў
Мінск. У гады акупацыі супрацоўнічаў
з ням ўладамі, ўваходзіў у склад Бела-
русмш рады даверу (1943), Беларускаы
цэнтральнаы рады (1944, справы культу-
ры), узначальваў Беларускае кулыпурнае
згуртаванне (1944). Удзельнік Другога
Усебеларускага кангрэса, на якім высту
піў з асн рэфератам 3 1944 у Германіі
Працягваў паліт дзейнасць у якасш чл
ЬЦР. У 1945—50 выкладаў у Бел. гім
назй імя Я.Купалы ў лагерах для пера-
мешчаных асоб. Выдаў падручнік «Паэ-
тычная стылістыка» і брашуру «Пясняр
свабоды і красы» да 30-х угодкаў смерш
М Багдановіча (1947, пад псеўд. А Вера
сень) Узначальваў Раду Бел. нац к та ў
Рэгенсбургу (чэрв 1945), выстушу за
самароспуск БЦР (адбыўся ў вер 1945)
Ініцыятар стварэння, нам старшыні
Бел. нац. цэнтра (жн. 1945 — снеж.
1947). Пасля аднаўлення ў снеж. 1947
Рады БНР увайшоў у яе склад Ства-
ральнік Бел. нац.-дэмакр партыі (1946,
пазней Аб’яднанне бел нацыянал дэ-
макратаў) 3 1950 у ЗША Займауся літ ,
навук., культ.-асветнан і палп ірамад-
скай дзеннасцю Старшыня Злучанага
бел. к та ў Кліўлендзе (1952), выдавец
яго «Ьюлетэня» У 1953 арганізаваў вы
дане бюлетэня «Абежнік Цэнтральнага
Камітэту Аб’яднання беларускіх нацыя-
нал-дэмакратаў», адзін з яго кіраўнікоў
Даследчык мовы, л-ры, псторыі Бе-
ларусг У яго пст публікацыях асэнсоў
ваецца складаны працэс станаулення
дзяржаўнасш Беларусі ў 20 ст Пачы
нальнік вывучэння гісторыі бел эмігра-
цыі вылучыу 8 яе хваль ад ранніх часоў
да 2 й пал 20 ст. Даследаваў псторыю
бел. кніжна-пісьмовай культуры, зрабіў
гістарыяграфічны агляд вывучэння
помнікаў бел. пісьменства 10—18 ст.
Укладальнік, рэдактар і адзін з аўтараў
зб. «Янка Купала і Якуб Колас, 1882—
1982. Вянок успамінаў пра іх» (1982)
Яго ўспаміны — мастацкае ўвасабленне
лёсу аўтара, развап пра паліт рэпрэсп
на Беларусі ў нач 1930-х г.
Те. Крокі псторыі Даслед. арт успамі
ны. Беласток; Вільня; Менск. 1993, На кры
жонай дарозе: Тв. з эміграцыі Мн , 1994
Б. В Калышка
КАЛЬІШКА Баляслаў Вікенцьевіч
(26.7(7.8).1837, фальварак Карманішкі
Лілскага пав. Віленскай губ., цяпер Эй-
шышскі р-н Літвы — 28.5(9.6) 1863],
удзельнік рэв руху 1860-х г. 3 небага-
тых дваран бел.-літ. сумежжа. 3 1860
вучыўся ў Маскоўсюм ун-це, адзін з кі-
раўнікоў рэв. студэнцгва, прапагандаваў
Ідэі рэв. саюзу народаў у барацьбе з са-
мадзяржаўем. У 1861 вёў рэв. агітацыю
ў Лідзе і Лідскім пав., удзельнічаў у сту-
дэнцкіх хваляваннях, сутыкненнях сту-
дэнтаў з паліцыяй у Маскве. Ратуючыся
ад пакарання выехаў за мяжу, наведваў
ваенную школу польскіх эмігрантаў у
Італіі. У сак 1863 сфарміраваў бая-
здольны паўстанцкі атрад (Дубіскі
полк) у цэнтральнай Літве (Ковенскі
пав.), меў некалькі паспяховых сутычак
з царсюмі войскамі 5.4.1863 з атрадам
далучыўся да З.Серакоўскага, каманда-
ваў адной з калон у паходзе паўстанцаў
на Пн Літвы. Пасля разгрому паўстан-
цаў у Біржайскай бітве (25—27.4 1863)
узяты ў палон і паводле прысуду паве-
шаны ў Вільні на гандл плошчы Лу-
кішкі.
Літ: Восстанне в Лнтве н Белоруссмм
1863—1864 гг М , 1965, К і с я л ё ў Г Рэва
люцыянер інтэрнацыяналіст 3 Лідчыны //
Кісялёў Г Героі і музы. Мн., 1982,
КошріеВка А ВоІеьТау, Коіузтко
«Касгеіпік г пад ЕХіЬікгу» // Аіта таіег
Уііпепііі У/іІло, 1933. 2. 11. Генадзь Кісялёў.
КАЛЬВІНІЗМ, юрунак пратэстантыз
му, які ўзнік у перыяд Рэфармацыі ў 16
ст. Асновы веравучэння і культу сфар-
муляваў французсю тэолаг Жан Кальвін
(1509—64). Як рзліг сістэма склаўся ў
Жэневе (Швейцарыя), адкуль распаў-
сюджваўся па Еўропе. Падзяляе гал па-
лажэнне пратэстанцызму аб апраўданні
вераю. Адметная рыса кальвінісцкай тэ-
алогіі — вучэнне пра наканаванне. Па-
водле яго, Бог загадзя абраў адных лю-
дзей на выратаванне, іншых на пап-
бель. Даведацца пра свой лёс да Страш-
нага Суда немагчыма, аднак гэта не
азначае пасіўнасці чалавек павшен па
верыць, што Хрыстос выратаваў менаві-
та яго і даказаць гэта сваім жыццем і
энергічнай дзейнасцю. Для гэтага дас-
таткова выконваць штодзённую працу,
поспех у якой — адзнака абранасці. У
кальвінісцкай этыцы ўвасобіліся каш-
тоўнасці новага часу: прагматызм, пра-
цавітасць, жыццевая актыўнасць К.
займае самастойную пазіцыю ў адносі-
нах да дзяржавы, аж да прызнання пра
ва супраціўленНя тырану, які перасту-
пае запаведзі Бога. Царква ў К. мае дэ-
макр. лад святары выбіраюіша верніка-
мі. Паслядоўна здэейснены прынцып
таннай царквы у кальвінскім зборы ня-
ма алтароў, абразоў, аргана, свсчак. На-
бажэнства ідзе на роднай мове, гал. ро-
лю адыгрывае чытанне Бібліі, пропаве-
дзь, спяванне псалмоў 3 7 хрысціян-
скіх таінстваў захаваліся хрышчэнне і
прычасце. К існуе ў выглядзе самас-
тойных рэліпйных арг-цый евангеліч-
на-рэфармацкіх цэркваў, прэсвітэрыян-
ства і кангрэгацыяналізму Найбольш
распаўсюджаны ў ЗША, Вялікабрытанн
і яе б. калоніях і дамініёнах, Нідэрлан-
дах, Швейцарыі.
У ВКЛ К. зацвердзіўся ў перыяд Рэ-
фармацыі. Як і ў некат еўрапейсюх
краінах (напр, Францыі), яго гал. сац.
базу складалі магнаты, а таксама шлях-
та і частка гараджан Апраўданне Каль-
вінам барацьбы з тыранам адпавядала
традыцыйным каштоўнасцям вольнасці
шляхты, давала падставу для супраціў-
лення цэнтр. уладзе, а вял. ўплыў пат-
ронаў на кіраванне рэфармацкай цар-
квой дазваляў ім кантраляваць рэлігій-
нае жыццё падданых. Дзейнічаў прын-
цып: «Чыя ўлада, таго вера». Пачатак
К на Беларусі паклаў віленскі ваявода
Мікалай Радзівіл Чорны, яю ў 1553 зас-
наваў у Брэсце першы кальвінскі збор з
друкарняй (гл ў арт Брэсцкія друкарні)
У 1550—70 я г. К. прынялі Кішкі, Ва-
ловічы, Дарагастайсюя, Хадкевічы, Са
ламярэцкія, Тышкевічы і інш. магнац-
кія роды. У 1563 кальвінісцкая шляхта
была ўраўнавана ў правах з каталіцкай і
праваслаўнай. Большасць збораў знахо-
дзілася ва ўладаннях феадалаў і ўтрым
лівалася за іх кошт У буйных гандле-
вых і рамесных цэнтрах (Вільня, В
цебск, Мінск, Полацк і інш.) значную
ролю ў юраванні суполак адыгрывалі
гараджане. Пры эборах існавалі шппалі,
школы, друкарні, дзе выдавалася л-ра
на польскай і бел. мовах. Кальвіністамі
былі асветнікі С.Будны, й ііяпінскі і
інш У 1560-я г. склалася арганізац
структура евангелічна рэфармацкай
царквы. Кальвіністы ВКЛ утварылі
асобную Літоўскую правінцыю, якая
падзялялася на 6 дыстрыктаў: Брэсцю
(Падляшсю), Віленсю, Жмудскі, Заві
лейскі, Навагрудскі, Рускі (пазней —
Беларускі з цэнтрам у Мінску). Вышэй-
шым органам з’яўляліся сіноды (пра-
вінцыяльныя, а ў дыстрыктах партыку-
лярныя), у іх рабоце ўдзельнічалі духоў-
ныя і свецюя асобы Паміж сінодамі ю
раўніцтва ажыццяўляў суперінтэндант
Цэнтр правінцыі знаходзіўся ў Вільні.
Дыстрыкты юраваліся сіньёрамі. На ча
ле асобных эбораў стаяла духавенства
(пастары, прапаведнію або міністры) і
выбраныя са свецюх асоб старэйшыны
(сіньёры, прэсвітэры), важную ролю
адыгрывалі патроны суполак. У перыяд
Контррэфармацыі большасць кальвшіс-
таў перайшла ў каталштва, тыя, што
засталіся, абмяжоўваліся ў правах. Для
абароны сваіх інтарэсаў кальвінісцкая
шляхта ўтварыла канфедэрацыю з пра-
васлаўнымі (1599) Пасля далучэння зя-
мель Беларусі да Расц рэфармацкая
царква страціла аўтаномію ал дзяржавы.
Кальвінскія зборы падпарадкоўваліся
кансістору, які прызначаўся на сваю
пасаду царскімі ўладамі У пач. 20 ст на
Беларусі заставаліся адзшкавыя кальві-
нісцкія суполкі, частка іх праіснавала
да пач. 2-й сусв вайны. У вер. 1992 у
Мінску зарэгістравана кальвінісцкая аб-
шчына — хрысціянская рэлігійная кан-
грэгацыя (Бел евангелічны рэфармацкі
збор)
Літ. Л ю 6 о в н ч Н. Нсторвя Реформа-
цнн в Полыле Варшава, 1883; П о д о к -
ів н н С.А. Реформацня н обшественная
мысль Белорусснн м Лнтвы (вторая половнна
XVI — начало XVII в ). Мн 1970, Ч а н ы -
ш е в А.Н. Протестантнзм. М 1969; В г р к -
п е гА. ІТаеу: кіііішу роккіеу Т 2 Кгако»,
1930, К о 5 пі а п М ЙеГогтпасіа і копІггеГог-
таоа » У/іеІкіт Км^івле Ьііетекіт... 9/гос-
Іа*. еіс., 1973; Яго ж Ьііенька сіпоіа
епалееІіско-геГоітожапа од роіожу XVII » йо
1939 і Ороіе, 1986, Кгаыгіькі ЗУ Хаіуа
йгіеді» РожЯапіа рраДкц КеГогтаср * Роксе
Т 1—2. ЗУагаажа, 1903—05, 1 н каіге -
* і с г 1. Ікгік коісюіб* чуугпапіа Ье6*е-
скіево * Іліте Т. 1—2. Рогпап, 1842—43,
Мегсгупв Н 2Ьоіу і аепаіоіоя/іе ріоіе-
Яапссу » Да»пе| Роіьсе У/агагажа, 1904
Сяргей Казуля
КАЛЬВІНІСЦКАЯ ГІМНАЗІЯ ў
Слуцку, гл. ў арт. Слуцкая гімназія.
КАЛЬВІНІСЦКАЯ ШКбЛА ў В і л ь -
н і, сярэдняя навуч. ўстанова ў сярэдзі •
не 1550-х г — 1640. Заснавана кн Мі-
кадаем Радзівілам Чорным пры кадь-
вінскім зборы. Складалася з 5 класаў і
давала адукацыю на ўзроўні гімназіі.
Узначальвалася рэктарам, яго прызна-
чаў кальвінісцкі сінод Літоўскай пра
вшцыі. Акрамя асноў кальвінізму ў
шксле вывучаліся лац. і стараж.-грэч.
мовы, рыторыка, паэтыка, матэматыка,
гісторыя, юрыспрудэнцыя. У 1560—
70-я г неаднаразова мяняла месца зна-
ходжання. У 1588 віленскі кальвінісцкі
сінод прыняў рашэнне аб пераўтварэнні
К.ш. ў акадэмію, аднак гэта не было
ажыццёўлена з-за супраціўлення караля
1 езуггаў. У 1611 будынак школы спале-
ны вучнямі езуіцкай акадэмгі і каталіц
кімі фанатыкамі. Кадя 1614 школа ад-
навіла дзейнасць у новым памяшканні.
У канцы 16 — пач. 17 ст. лічылася леп-
шай сярод пратэстанцкіх навуч. устаноў
у ВКЛ. Тут вучыліся дзеці кальвшіс
цкай шляхты і гараджан з Беларусі, Літ-
вы, Курляндыі, ІІрусц Частка вучняў
была на ўтрыманні кадьвінісцкай су-
полкі і жыла ў інтэрнаце. Выхаванцам
школы быў 1 В Руцкі (пазней уніяцкі
мпрапалгт). У 1630-я г. з за рэліг га-
ненняў і памяншэння матэрыяльнага
забеспячэння школа прыйшла ў заня
пад. Скасавана разам з віленскім каль-
вінскім зборам пастановай сейма.
Літ:. Нарысы гісторыі народнай асветы 1
педагапчнай думкі ў Беларусі Мн., 1968 С
21—22; Твкаігежісг 1. Ніьіоіуа ьгкбі ч/
Кальвшскі эбор у в Асташын Карэліцкага
р-на. Фота пач. 20 ст
КАЛЮГА К
Да арі Кальчуга Усходнеславяііскі княжанкі
лружыншк 10—11 ст
Коготе і » Угіеікіет Кьірьгіуіе ІДіеэгекіет
Рогпал 1849 Т 1 5. 375—376 В а 11 гі 5 к і
М. Оамта Акагіетіа ЗУіІепька РеіегаЬшв,
1862 8 95, Ко&тап М КеГогтасіа і
коШтГогтасіа ш УАеІкіго КдірЯУое кііеж-
ькіт.. ІУгосіа* еіс., 1973. Сяргей Казуля.
КАЛЬВІНСКІ ЗБОР, храм прыхільні
каў кальвшізму Існавалі на Беларусі ў
16—20 ст. У часы найб. пашырэння Рэ
фармацыі (2-я пал. 16 ст.) у ВКЛ было
кадя 200 К.з. Першыя з іх — у Нясві-
жы, Клецку, Брэсце і Вільні — засна-
ваны Мікалаем Радзівілам Чорным Па
водле паддікаў польск. псторыка Ю Лу-
кашэвіча, у сярэдзіне 17 ст дзейнічада
140 збораў, у канцы 17 ст. — 48, у
1754 — 28; да 1-й сусв. вайны — у
Койданаве, Ізабеліне, Капылі, Асташы-
не, Непакойчыцах (Жабшскаўскі р н)
Болынасць з іх былі драўляныя. Для
мураваных харакгэрны адсутнасць ал-
тарнай часткі, канцэнтрычнасць і сімет-
рычнасць. Яны мелі абарончыя прыста-
саванні: тоўстыя крапасныя сцены, ве
жы з байніцамі, эемляныя валы і равы.
Захаваліся будынкі К.з ў Заслаўі (канец
16 ст., фундатары Глябовічы, цяпер
Спаса-Праабражэнская царква), Смар-
гоні (1611, Крыштоф Зяновіч), Кухці-
чах Уздзенскага р-на (2-я пал. 16 ст,
Кавячынсюя, цяпер у пас. Першамай
скі), Жодзшіках Смаргонскага р-на
(1600, значна перабудаваны ў 19—20
ст.), Ізабеліне Ваўкавыскага р-на (ка-
нец 1770-х г., Грабоўскія) З’яўляюцца
помнікамі архітэктуры. Тэрмін збор»
ужываецца і для абазначэння абшчыны
кальвшістаў. Аляксандр Ярашэвіч
КАЛЬЧУГА, від засцерагальных даспе-
хау сярэдневяковага воша. Рабілі з ме-
талічных круглых кольцаў, скляпаных
на цвік. Мела выгляд кашулі з доўпмі
ці кароткімі рукавамі, часам была злу-
чана з рукавіцамі, каптуром (яго маглі
замяняць шлем і місюрка), нагавіцамі
ці баявымі панчохамі. Адносная лёг-
касць (5—7 кг) і піуткасць К. не скоў
валі рухаў воша. Узнікла ў 1-м тыс. да
н.э. ў краінах Стараж. Усходу (Асірыя).
На тэр. Беларусі з’явілася ў 10 ст. Цэ-
лая К. эпохі Кіеўскай Русі знойдзена на
Аршанскім гарадзішчы (захоўваецца ў
Дзярж. гіст музеі, г. Масква). На мно-
пх кольцах гэтай К. выгравіраваны лі-
тары. Абрыўкі кадьчужнага палатна
12—13 ст. знойдзены пры археал. рас-
копках Бярэсця, Гродна, Навагрудка,
ІІолацка, Слуцка. За канца 12 ст. К су
існавала з панцырам Са з’яўленнем аг-
нястрэльнай зброі кальчужныя кашулі
для трываласці сталі рабіць з двайным
пляценнем. Такая К. важыла 12—16 кг
і болын Некалькі такіх К 17 ст. збера
гаюцца ў Віцебскім абл краязнаўчым
музеі. На Беларусі К. выкарыстоўвалі да
сярэдзіны 18 ст коннікі «панцэрныя».
Міхась Ткачоў.
КАЛК")ГА Лукаш (сапр. В а ш ы н а
Канстанцін Пятровіч, 27 9.1909, в
Скварцы Мшскага пав., цяпер у Дзяр-
♦ КАЛЮМНЫ»
жынскім р не — 22 10.1937), бел. пісь-
меннік. Скончыў Бел. пед. тэхнікум
(1931). Працаваў у НДІ прам-сці ВСНГ
ЬССР, на Бел. радые. Чл. літ.-маст.
аб'яднання ♦Узвышша». У студз. 1933
арыштаваны, высланы ў г. Ірбіт Свяр-
длоўскай вобл. Паўторна арыштаваны
2.10.1937, расстрадяны. Рэабілітаваны ў
1956.
Літ. дзейнасць пачаў з допісаў у газ
♦Беларуская вёска». Пісаў апавяданні,
якія высока ацаніў К ЧорнЫ і назваў К.
♦богам дадзены талент» У іх К. высту
піў бытапісальнікам вёскі ў пераломны
гіст. момант, калі мянялася не толькі яе
сац. аб.тічча, але і мараль, характар. лад
жыцця і светапогляд чалавека. У апо
весці «Ні госць ні гаспадар» (1928) тры-
вога за чалавека, які перастаў адчувапь
сябе гаспадаром на роднай зямлі. Свое-
асаб пвым прапягам апавядання «Тахві
лін швагер» стала аповесць ♦Нядоля
Заблоцкіх» (1931), дзе ўвасо&іены маст.
прыём т. зв. міфалагічнага рэалізму, у
аснове якога перажыткі стараж. света
ўспрымання беларусаў, іх веры ў існа-
ванне побач з рэальным уяўнага. фан-
тастычна-забабоннага свету. 2-я частка
аповесці «Шушамяць» дапісвалася ў
ссылцы (дайшлі асобныя фрагменты),
прасякнутыя тугой па родным краі, бо-
лем за чалавека, за яго скалечанае жыц-
цё. Гэтыя матывы ўласцівы і нясконча-
ыым творам, напісаным у выгнанні: ра-
ману ♦Пустадомкі», аповесцям «Дзе
косці мелюць», »3оры Вам Вядомага го-
рада», «Утрапенне».
Тв: Ні госць ні гаспадар Мн , 1974, Тво
ры Мн., 1992 Яўген Лецка
«КАЛКІМНЫ», герб, адзін з дзярж.
сімвалаў ВКД у чырв полі тры белыя
слупы, злучаныя ўнізе. Паводле леген-
ды, гэты герб прывёз з сабою з Рыма
Палемон, ім карысталіся яго ♦нашчад-
кі» — літоўскі княжацкі род «К.» сус-
тракаюцца на манетах ВКД пасля
1386—1420 У Грунвальлскай бітве 1410
з 40 харугваў ВКЛ 10 былі з выявай
«К.» (паводле ЯДлугаша, такім знакам
Вітаўт клеймаваў коней). Даследчыкі
зічаць гэтыя харугвы надворнымі, якімі
Вітаўт кіраваў як вял. князь. «К.» вельмі
падобныя да знакаў Рурыкавічаў, т. зв.
«трызубцаў», таму шэраг псторыкаў вы
водзшь ад іх паходжанне «К ». Верагод
на, спачатку «К » былі гербавым знакам
Полацкага княства, якое ў 1386 пера-
стала быць удзельным і ўвайшло непас-
рэдна ў ВКЛ. Герб зямлі з такім высо-
кім статусам з’явіўся на манетах і выка-
рыстоўваўся поруч з «Пагоняй», якая
ўвасабляла Літву, а «К » — Русь. У гэ
тым значэнні «К » перасталі выкарыс-
тоўвацца са згасаннем дынастыі Ягай-
лавічаў. Вядома некалькі адзінкавых
матэрыяльных помнікаў, дзе «К.» —
шляхепкі герб. У.задзіслаў Вяроўкін-Шілюта
КАЛЯДА Васіль Рыгоравіч [н
15(28).4 1911, в. Кальчыцы Навагруд
скага пав., цяпер у Карэліцкім р-не[,
Герб «Калюмны»
удзелыпк рэв. руху ў Зах. Беларусі. Ву-
чыўся ў Навагрудскай бел. гімназіі (з
1928), скончыў Гродзенскі пед. ін т
(1955). Чл. КСМЗБ і КПЗБ (з 1934) У
пач. 1930-х г. арганізаваў Навагрудскі
акр. к-т КСМЗБ, у 1932—33 працаваў
разам з інструктарам ЦК КСМЗЬ
М Танкам. У 1934—35 вылаваў іазету
Навагрудскага акр. к-та КПЗЬ «На аку-
панта». У крас. 1935 прызначаны ін-
структарам Слонімскага акр к та
КПЗБ. але тады ж арыштаваны і асу
джаны на 8 гадоў зняволення за рэв.
дзейнасць. 3.9.1939 уцёк на волю. Дэле-
гат Нар. сходу Зах. Беларусі ад Шчор-
саўскай вол Навагрудскага пав (1939).
Удзельнік Вял Айч. вайны, пасля ра-
нення летам 1941 працаваў да 1946 на
ваен з-дзе ў г. Сызрань (Куйбышаўская
вобл ) Потым настаўнік пачатковых і
сярэдніх школ у Навагрудскім р-не. У
1959—69 дырэкгар Дома-музея А.Міц-
кевіча ў Навагрудку.
КАЛЯДАВАННЕ. народны традыцый-
ны звычай хаджэння калядоўшчыкаў па
хатах на Казяды. Яны насілі «звязду» і
выконвалі калядныя песні («калядкі»)
што ўслаўлялі гаспадароў, паказвалі тэ-
атралізаваныя сцэнкі з пераапрананнем
у «казу», «кабылу», «мялзведзя», «жора-
ва». За гэта калядоўшчыкам давалі па
частункі (сала, каўбасы). У аснове К —
стараж аграрная абраднасць. прызна-
чэннем якой было паскарэнне надыхо-
Л С Калядк»
ду цяП-іа (паводле нар. выразу, ад каляд
сонца паварочвала на лета) і забеспя-
чэння добрага ўралжаю ў новым гасп.
годзе. 3 цягам часу К ператварылася ў
зімовую забаву.
КАЛЯДЗІНСКІ Леанід Уладзіміравіч (н.
17.2.1952, Мінск), бел. археолаі. Канд.
гіст. н. (1991) Скончыў БДУ (1977). 3
1974 у Ін-це гісторыі АН Беларусі, ад-
начасова ў 1985—86, 1991—93 выкладаў
у Бел. пед. ун-це, Бел. акадэміі мастац-
тваў. 3 1995 дацэнт Бел. нед ун-та.
Праводзіў археал. даследаванні ў Віцеб-
ску, Слуцку і Капылі. Вывучае матэры-
яльную кулыуру сярэдневяковых гара-
доў Беларусі.
Те. Нтогв археологпческого нзученяя Вм-
тебска в 1976—1980 гг. (разам з М АТкачо-
вым) Ц Древнерусское государство н славя-
не. Мн 1983; Средневековый Внтебск (ра-
зам з М.АТкачовым, Т.С Бубенька) // Тр. V
Междунар конгресса славянской архео.тогнв
М., 1987 Т. 3, вып 16; Городнше средневе-
кового Слуцка // Гіст.-зрхеал. зб Мн., 1994.
4; Тгадусіе »5сйо<1пкк1о*іап5кіе і
/асйо<1піоеіігоре_І5кіе іппожасіе » квііогус
таіегіаілеі тіазі Віаіопві X — XVII » //
Міазіо і кцііпга Ішіож'а яі Фіезасй ВіаГотя,
І.ііхму, РоКкі і Скгаіпу. 5егіе: 5іаііка, Кгакбу/,
1996 \г 5
КАЛЯДКА Лукаш Сяменавіч
]19(31).10.1887, в. Лесуны Слуцкага
пав., цяпер Слуцкага р-на — 16.5.1966],
дзеяч бел. нац. руху пач 20 ст. Ген.-.ма-
ёр інтэнданцкай службы (1940). Вучыў-
ся ў Маладзечанскай настаўншкай се-
мінарыі (1904—07). У 1907 за распаў-
сюджванне рэв л ры арыштаваны, ап-
раўданы Віленскай судован галатай у
1909. 3 1910 у арміі. 3 1917 эсэр, чл.
Савета салдацкіх дэпутатаў 12-й арміі,
выканкома Усерас Савета сял. дэпута-
таў, Цэнтр. бел вайсковай рады, Бела-
рускага абласнога камітэта. Дэлегат
Усебеларускага з’езда 1917. У студз. 1918
радай Усебел. з’езда дэлегаваны ў Пет-
раград як прадстаўнік па справах Бела-
русі пры СНК. Дэлегаз 3 га Усерас.
з’езда Саветаў (1918). Са снеж. 1918 у
Чырв. Арміі У 1921—22 ад’ютант
М.Фрунзе ў Турцыі, у 1941—51 началь-
нік кватэрна-эксплуатац ўпраўлення
Узбр. Сіл СССР.
Тв: Ммссяя в Турцню // О Мнхамле
Фрунзе. М., 1985
Лт Александровіч С.Х. Пуняві-
ны роднага слова. Мн., 1971. С. 155, Антн-
п е н к о Н А На главном направленнн.
Мн., 1982; Л нпннскн й Л.П. Классовая
борьба в белорусской деревне 1907—1914.
Мн., 1981. С. 70. Ві/паль Скалабан
«КАЛЙДНАЕ», натуральны аброк, па-
віннасць у 17—18 ст. Першапачаткова
ўзнікла як святочнае паднашэнне феа-
далу, але паступова ператварылася ў
пастаянную павіннасць. Штогод на Вя-
лікдзень і Каляды прыгонныя сяляне
павінны былі адносіць на панскі двор
пэўную колькасць яек і курэй. Напр., у
маёнтку Чэцверць Ашмянскага пав. ся-
яяне ў 1778 давалі пану «К.», якое скла-
далася з 10 яек і 1 курыцы з дыму
КАЛЯДЫ (ад лац. Саіепбае календы —
назва першага дня кожнага месяца ў
рымлян), народнае зімовае свята У га-
КАМАРОВЫ К
давым крузе нар. аграрных абрадаў і
святкаванняў беларусаў храналагічна
займаюць першае месца. 3 умацаван-
нем хрыспіянства прымеркаваны да рэ-
лігійных свят нараджэння Хрыста і Ва-
дохрышча, працягваліся з 24 снеж. да 6
студз. (ст. ст.). Для К. характэрны 3 аб-
ралавыя вячэры (куцці): посная (вялі-
кая) 24 снежня, багатая (шчадрэц) пе-
рад Новым годам і посная (галодная,
вадзяная) 6 студзеня. Абавязковай стра-
вай была ўласна куцця — ячневая ка-
ша. У час К. наладжвалі калядаванне,
гульні, варажылі.
КАЛЯНКбЎСКІ (Коіапкотекі) Людвік
(21.6.1882, г. Надворная, цяпер Івана-
Франкоўская вобл., Украіна —
19.3.1956), польскі гісторык і паліт. дзе-
яч. Скончыў Львоўскі ун-т (1906). Суп-
рацрўнік Ягелонскай б-кі ў Кракаве
(1906—15). У 1918—37 у Мін-ве замеж-
ных спраў Полыпчы, узначальваў літ.-
бел. секцыю. Прымаў удзел у падпісан-
ні ў лют. 1919 у Беластоку дагавора з
герм. камандаваннем аб вывадзе з тэр.
Беларусі ням. войск. 3 1937 праф.
Львоўскага ун-та, старшыня Польскага
гіст. т-ва ў Львове. У гады ням.-фаш.
акупацыі жыў у Варшаве, працаваў у
б-цы Замойскай Ардынацыі, забяспе-
чыў захаванасць бібліятэчных каштоў-
насцей. Падтрымліваў сувязь з кіраў-
ніцтвам Арміі Краёвай, праводзіў у сябе
нелегальныя сходы Т-ва аматараў гісто-
рыі. Збярог рукапіс Гала-Ананіма, а
таксама рукапісы «Крыжакоў» Г.Сянке-
віча і «Фараона» Б.Пруса. Арганізатар і
першы рэктар Торунскага ун-та (1945—
48). Даследаваў эпоху Ягелонаў. Асн.
момантам гісторыі Польшчы і ВКЛ у
15—16 ст. прысвечаны першыя працы
К.: «Абранне Жыгімонта Аўгуста»
(1905), «Абранне Жыгімонта I» (1906),
«Палітыка апошніх Ягелонаў» (1911),
«У 500-годдзе Гарадзельскай уніі»
(1913) і інш. Пэўным дасягненнем К.
з’яўляецца вылучэнне ролі Крыма як
аднаго з элементаў дыпламатычных да-
чыненняў ва Усх. Еўропе ў працах «Гіс-
торыя Крымскага ханства Гірэяў у XV і
XVI ст.» (1917) і «Праблемы Крыма ў
часы Ягелонаў» (1935). Гісторыя ВКЛ
даследавана ў працах «Пра літоўскую
карону» (1926), «Валочная памера»
(1927), «Пасля сеймаў Жыгімонта Аў-
густа» (1928). У манаграфіях «Жыгімонт
Аўгуст — вялікі князь Літоўскі да 1548
г.» (1913), «Псторыя Вялікага княства
Літоўскага ў часы Ягелонаў. Т. 1.
1377—1499» (1930), «Польшча Ягело-
наў. Палітычная гісторыя» (1936), пад-
рыхтаваных з шырокім выкарыстаннем
крыніц, К. зрабіў спробу сінтэтычнага
падыходу да гіст. працэсу, калі разумен-
не паліт. падзей звязваецца з фактагра-
фічным паказам структурных, грамад-
скіх і эканам. асноў перыяду, абранага
для даследавання. Наталля Мазоўка.
КАМАІ, вёска, цэнтр сельсавета ў Пас-
таўскім р-не, на беразе Малога і Вялі-
кага Камайскіх азёр. За 18 км на ПдЗ
ад Паставаў, 12 км ад чыг. ст. Гадуціш-
кі, на скрыжаванні дарог Паставы —
г.п. Лынтупы і в. Нарач — в. Гадуцішкі
(Літва). 746 ж., 301 гаспадарка (1997).
Упамінаюцца ў пач. 16 ст. як маёнтак
кн. Глеба -Юр’евіча Пронскага. Пасля
яго гібелі ў 1513 у бітве з татарамі пад
Менскам К. валодала яго ўдава Падбі-
пентаўна, з 1533 яго сыны Андрэй і
Фрыдрых (Сямён). Пасля смерці
Фрыдрыха (1555), кіеўскага ваяводы,
уладальнікам К. з 1572 стаў яго сын
Аляксандр. Ён распрадаў большасць
сваіх маёнткаў, у тл., відаць, і К., якія
дасталіся Тамашу Рудаміну-Дусяцкаму,
а з 1592 — браслаўскаму войскаму Яну
Рудаміну-Дусяцкаму, які ў 1603—06 'па-
будаваў тут мураваны касцёл Іаана
Хрысціцеля (гл. Камайскі касцёл). Як
мястэчка К. ўпершыню згадваюцца ў
1550. У 1690 у маёнтку К. Ашмянскага
пав. было 130 дымоў. 3 1722 К. — ула-
данне Сулістроўскіх. 3 1795 у Рас. імпе-
рыі, у Віленскім пав. У 1873 мястэчка
К. — цэнтр воласці Свянцянскага пав.
Віленскай іуб.; 134 рэвізскія душы. У
сярэдзіне 1880-х г. у маёнтку і мястэчку
366 ж., 50 двароў, касцёл, яўр. малітоў-
ная школа, шпіталь, 4 крамы, карчма,
вінны бровар, млын, праводзілася 8
кірмашоў у год. У 1905 у маёнтку 63 ж.,
454 дзес. зямлі; у мястэчку 431 ж., 515
дзес. зямлі. 3 1921 у складзе Полыпчы,
цэнтр гміны Свянцянскага пав. У 1931
у маёнтку 4 дамы, 93 ж., у мястэчку 79
дамоў, 485 ж. 3 1939 у БССР. 3 1940
вёска, цэнгр сельсавета ў Гадуцішскім,
з 25.11.1940 у Пастаўскім р-нах. У Вял.
Айч. вайну 1941—44 акупіраваны ням.-
фаш. захопнікамі. 164 гаспадаркі, 432 ж.
(1971). Цэнтр калгаса «Дружба». У К.
сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка,
бальніца, аптэка, дзіцячы сад, 2 магазі-
ны. Брацкая магіла сав. воінаў і парты-
зан. Каменны крыж 15—16 ст.
Герман Брэгер.
КАМАЙСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэк-
туры пач. 17—18 ст. Пабудаваны ў
1603—06 у в. Камаі Пастаўскага р-на.
Храм абарончага тыпу. Засн. Янам Ру-
дамінам-Дусяцкім. Акі фундацыі (1606)
падпісаны і Янам Хаецкім, дата пабудо-
вы (1603) названа ў інвентары 18 ст.
Першапачаткова квадратны ў плане, з
паўцыркульнай апсідай і абарончымі
вежамі на фасадзе, перакрыты скляпен-
нямі на 4 слупах. У сярэдзіне 17 ст.
касцёл згарэў, скляпенні разбурыліся.
Пасля адбудовы храм у 1673 асвячоны
віленскім біскупам-суфраганам
М.Слупскім. У Паўн. вайну 1700—21
абстраляны шведамі (у мурах захаваліся
гарматныя ядры). У 1778 на сродкі
Войнаў і Козелаў прыбудавана капліца-
алтар з крыптай. 3 1643 пры касцёле іс-
наваў шпіталь на 5 мужчын і 13 жан-
чын, падараваны П. і М.Рудамінамі. У
інтэр’еры алтар 1-й чвэрці 18 ст., арган
канца 18 ст., абраз Маці Божай (павод-
ле інвентараў 18 ст. лічыўся цудатвор-
ным). Аляксандр Ярашэеіч.
КАМАРбвГЧЫ, вёска, цэнтр сельсаве-
та Петрыкаўскага р-на. За 56 км на Пн
ад Петрыкава, 46 км ад чыг. ст. Муля-
раўка. 879 ж., 339 двароў (1997).
Паводле пісьмовых крыніц вядомы з
1756 . 3 1793 у складзе Рас. імперыі. У
1886 сяло ў Камаровіцкай вол. Мазыр-
скага пав., 207 ж., 31 двор, праваслаў-
ная царква, капліца, бровар, крамы. 3
1924 у Петрыкаўскім, з 1935 у Капатке-
віцкім р-нах Мазырскай акр., з 1938
Палескай вобл. У 1943 у К. размяшчаў-
ся Палескі падп. абком КП(б)Б і штаб
Палескага партыз. злучэння. 8.3.1943
вёску спалілі ням.-фаш. захопнікі, заіу-
білі 118 мірных жыхароў. 3 1962 у Пет-
рыкаўскім р-не Гомельскай вобл. У
1971 — 1112 ж. Цэнтр саўгаса «Камаро-
вічы». У К. Дом культуры, бібліятэка,
сярэдняя школа, амбулаторыя, аддз. су-
вязі, гандлёвы цэнтр, 3 магазіны, стало-
вая, дзіцячы сад. Брацкая магіла сав.
воінаў і партызан. Іеан Самахвалаў.
КАМАРбвЫ, расійскія ваен. дзеячы.
Браты, з дваран Віцебскай іуб.
Аляксандр Вісарыёнавіч
(1823—1904), генерал ад інфантэрыі
(1890). Скончыў Паўлаўскі кадэцкі кор-
пус, Імператарскую ваен. акадэмію
(1855). У 1856—59 ваяваў на Каўказе, у
1860—82 на адм.-камандных пасадах і ў
экспедыцыі па Туркестане, у 1882—90
нач. Закаспійскай вобл., садзейнічаў
мірнаму пераходу г. Мерва ў рас. пад-
данства. 18.3.1885 атрымаў перамоіу
над афганскім войскам на р. Кушка ка-
ля Таш-Кепры. 3 1890 у запасе. На
Каўказе і ў Сярэдняй Азіі займаўся ар-
хеалогіяй, арніталогіяй і інсекталогіяй.
Вісарыён Вісарыёнавіч
(1838—1907), палкоўнік расійскай, ге-
нерал (1876) сербскай армій. Скончыў
2-і кадэцкі корпус (1857), Імператар-
скую ваен. акадэмію (1861). У 1863—67
афіцэр для асобых даручэнняў пры ві-
ленскіх ген.-іубернатарах М.М.Мураў-
ёве і К.П.Каўфмане, а таксама пры шта-
бе Маскоўскай ваен. акругі. 3 1870 у
сербскай арміі, у 1876 удзельнічаў у ба-
ях супраць туркаў, у тл. ў перамозе пад
Шуматовіцамі. Удзельнік рус.-турэцкай
вайны 1877—78. Пасля вайны займаўся
рэдактарскай і выдавецкай дзейнасцю ў
Расіі. Садзейнічаў умацаванню сувязей
са славянскім светам.
Дзмітрый Вісарыёнавіч
(1831—81), генерал-лейт.(1878). Скон-
чыў 2-і кадэцкі корпус (1849), Імпера-
тарскую ваен. акадэмію (1856). Уся яго
служба і баявая дзейнасць прайшла на
Каўказе: удзельнічаў у баях супраць
горцаў, з 1863 нач. штаба войск Цер-
скай вобл., з 1869 нач. Сярэдняга Да-
гестана. У рус.-турэцкую вайну 1877—
78 камандаваў Каўказскай грэнадзёр-
скай дывізіяй, вызначыўся ў баі пад Зі-
вінам, дзе цяжка паранены.
Канстанцін Вісарыёна-
в і ч (1832—1912), генерал ад інфантэ-
рыі (1898). Скончыў 2-і кадэцкі корпус
(1850), Імператарскую ваен. акадэмію
(1854). У час Крымскай вайны 1853—
56 на балт. тэатры ваен. дзеянняў. У
К КАМАРОЎ
1857—65 ваяваў супраць горцаў на Каў-
казе. У рус.-турэцкую вайну 1877—78
камандаваў Ардаганскім атрадам, атры-
маў шэраг перамог. 3 1878 ваен. губер-
натар Батумскай вобл., з 1883 камандзір
Туркестанскай стралк. брыгады, потым
камендант Івангародскай, Варшаўскай
крэпасцей, з 1898 нам. камандуючага
Варшаўскай ваен. акругай. 3 1908 ка-
мендант Псцярбургскай крэпасці. Удас-
тоены ганаровага звання ген.-ад’ютанта
(1910). Юрый Іваноў.
КАМАРбЎ Георгій Восіпавіч
[28.2(13.3).1905, в. Платцоўка Екацяры-
наўскага р-на Саратаўскай вобл. —
21.9.1973], удзельнік баёў на Беларусі ў
Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза
(1945), ген.-маёр авіяцыі (1944). Скон-
чыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1939),
Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. ака-
дэміі Генштаба (1953). На фронце з
чэрв. 1941. У 1944 штурмавая авіядыві-
зія пад камандаваннем К ўдзельнічала
ў Кадінкавіцка-Мазырскай, Бабруй-
скай, Мінскай і Люблін-Брэсцкай апе-
рацыях. Асабіста К. зрабіў 22 баявыя
вылеты на штурмоўку жывой сілы і тэх-
нікі праціўніка. Да 1959 у Сав. Арміі.
КАМАРЫ, К о м а р ы , дзярж. дзеячы
ВКЛ і Рэчы Паспалітай, род уласнага
герба «Камар». Адна з галін роду ка-
рысгалася ў ВКЛ прозвішчам К.-Заба-
жынскія. Род вядомы з канца 15 ст., ка-
лі яго родапачынальнік Камар у 1481
узяў у трыманне Рэчыцкае староства.
Найбольш вядомыя К.:
К р ы ш т о ф (?—?), сын Яраша,
ротмістр каралеўскі. Быў на баку Жыгі-
монта III у час рокашу М.Забжыдоўска-
га. Фундаваў у Жодзішках касцёл.
Г е р а н і м (?—•?), сын Крыштофа,
паліт. дзеяч, дыпламат. Меў зямельныя
ўладанні ў Ашмянскім пав. Падстолі
(1648), падсудак, суддзя земскі аршан-
скі (1667). У 1665 разам з іншай шлях-
тай падпісаў хадайніцгва пра кананЬа-
цыю І.Кунцэвіча. Удзельнічаў у абранні
каралёў Яна II Казіміра ў 1648, Міхала
Вішнявецкага ў 1669 і Яна III Сабескага
ў 1674. У час бескаралеўя 1673—74 мар-
шалак каптуровага суда Аршанскага
пав. Дыпламатычную кар’сру пачаў як
кур’ер і перакладчык у час перагавораў
у 1644 дэлегацый Рэчы Паспалітай і Ра-
сіі ў Дубровічах. У 1665 узначальваў па-
ссльства ў Маскву. Удзельнічаў у пера-
гаворах па заключэнні Андросаускага
перамір’я 1667 і ў вял. пасольстве ў
Маскву. У 1669—70 удзельнічаў у но-
вых перагаворах у Андросаве, наведаў
Маскву ў складзе пасольстваў у 1670,
1671, 1673 і 1678. Меў сыноў Крышто-
фа (суддзя гродскі ашмянскі ў 1683,
падстолі браслаўскі), Казіміра (суддзя
земскі аршанскі) і дачку Ганну.
Е ж ы (?—?), староста буцянскі, вой-
скі вендэнскі, ротмістр каралеўскі. У
1648 удзельнічаў у абранні каралём Яна
II Казіміра. У час вайны з Расіяй
1654—67 сваім коштам выставіў казац-
кую харугву, за што на сейме 1662 ат-
рымаў маёнткі Дабейкі (БуЦяны), Вай-
туны, Жыбуртаны і Колчмы-Вайскінікі.
Літ:. Вопіескі А НсгЬаіх Роккі
У/аіжтоа, 1907. Т. 10. 8. 357—362.
КАМАРЫН, гар. пасёлак у Брагінскім
р-не, прыстань на Дняпры. За 52 км на
Пд ад Брагіна, 9 км ад чыг. ст. Ёлча на
лініі Чарнігаў—Оўруч (Украіна), аўга-
дарогай злучаны з Брагінам. Нас. 2,3
тыс. ж. (1997). У 19 ст. мястэчка Рэчыц-
кага пав., параходная прыстань; вятрак,
6 крам; 550 ж. (1897). 3 1923 цэнтр во-
ласці Рэчыцкага пав. У' 1926—62 цэнтр
Камарынскага раёна. 3 28.8.1941 да
23.9.1943 акупіраваны ням.-фаш. захоп-
нікамі, якія знішчылі ў К. 98 чал. 3
17.11.1959 гар. пасёлак, з 1962 у Брагін-
скім р-не. У 1971 — 1,6 тыс. ж. Прад-
прыемствы харчовай прам-сці, лясгас.
Сярэдняя школа, дзіцячы сад, бібліятэ-
ка, Дом культуры, бальніца. Брацкая
магіла сав. воінаў і паргызан.
КАМАРЫНСКІ РАЁН. Існаваў у
1926—62. Утвораны 8.12.1926 у складзе
Рэчыцкай акругі. Цэнтр — г.п. Кама-
рын. Падзелены на 29 сельсаветаў:
Асарэвіцкі, Баршчоўскі, Бярозкаўскі,
Верхняжарскі, Галкаўскі, Гдзенскі, Ка-
лыбанскі, Камарынскі, Капараўскі,
Карлаўскі, Кацічаўскі, Крукоўскі, Кула-
жынскі, Лукаедскі, Малочкаўскі, Маса-
ноўскі, Міхалёўскі, Ніжняжарскі, Пасу-
даўскі, Перасяцінецкі, Піркаўскі,
Радзінскі (Наварадзінскі), Савіцкі, Ста-
расцяпанаўскі, Стараялчанскі, Сувідскі,
Уласоўскі, Чыкалавіцкі, Ялчанскі (Но-
ваялчанскі). 3 9.6.1927 да 26.7.1930 у
Гомельскай акрузе. 30.12.1927 у выніку
рэарганізацыі засталося 15 сельсаветаў:
Асарэвіцкі, Баршчоўскі, Верхняжарскі,
Гдзенскі нац. ўкр., Калыбанскі, Кама-
рынскі, Капараўскі нац. рус., Крукоў-
скі, Лукаедскі нац. ўкр., Ніжняжарскі,
Піркаўскі, Радзінскі (Наварадзінскі),
Сцяпанаўскі (Новасцяпанаўскі), Чыка-
лавіцкі, Ялчанскі (Новаялчанскі). 3
20.2.1938 у Палескай, з 8.1.1954 у Го-
мельскай абл. 25.12.1962 раён скасава-
ны, г.п. Камарын, Асарэвіцкі, Верхня-
жарскі, Гдзенскі, Калыбанскі, Крукоў-
скі, Піркаўскі, Сцяпанаўскі, Ялчанскі
сельсаветы перададзены Брагінскаму
р-ну, Баршчоўскі і Радзінскі — Хой-
ніцкаму р-ну.
КАМАСАЦЫЯ (польск. котавада), лік-
відацыя цераспалосіцы звядзеннем ся-
лянскіх зямель у адзін участак з наступ-
ным выхадам на хутары; састаўная час-
тка аір. рэформы ў Полыпчы, абвешча-
най сеймам у 1919. Праводзілася
паводле закона 1923 аб ліквідацыі це-
распалосіцы сял. зямель і 1925 <Пра
парцэляцыю, камасацыю і асаднінтва».
Законы абавязвалі памешчыкаў, якія
мелі больш за 60 га ў раёнах вял. гара-
доў ці 160 і больш га у інш. мясцовас-
цях, прадаваць сялянам і асаднікам
участкі зямлі па 15 га у Польшчы і па
26 га у Зах. Беларусі і Зах. Украіне. К.
мела на мэце ўмацаванне пласта замож-
ных сялян як апоры польск. ўрада. 3 1
млн. га зямлі, прададзенай у 1926—30
памешчыкам, 90% купілі заможныя ся-
ляне і асаднікі. Бяднейшым сялянам
даставаліся горшыя землі. Расходы на
К. (утрыманне каморнікаў, аплата спец.
падаткаў, перасяленне на хутары) цал-
кам клаліся на сялян. Правядзенне К.
асабліва паскорылася ў гады эканам.
крызісу 1929—30. Як і ўся агр. рэфор-
ма, К. ўзмацняла сац. размежаванне
зах.-бел. всскі. Гл. таксама Зямельная
рэформа 1925. Іосіф Хаўратовіч.
КАМЁЛЬЧЫК Міхаіл Сцяпанавіч (н.
8.6.1921, в. Бушмін Аршанскага пав. Ві-
цебскай губ., цяпер Талачынскі р-н),
Герой Сав. Саюза (1946). Засл. работнік
культуры РСФСР (1983). Скончыў
Адэскую ваен. авіяц. школу пілотаў імя
ПАсіпснкі (1941), Краснадарскую вы-
шэйшую афіцэрскую школу штурманаў
(1953), Смаленскі пед. ін-т (1967). У
Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўн.-Зах.,
1-м Бел. франтах. Удзельнік вызвален-
ня Ноўгарада, Пскова, Пінска, Люблі-
на, Варшавы, Познані, баёў на Одэры,
штурму Берліна. Камандзір звяна штур-
мавога авіяпалка ст. лейтэнант К. зрабіў
100 баявых вылетаў. Да 1958 у Сав. Ар-
міі, падпалкоўнік. У 1970—92 выклад-
чык ВНУ у Смаленску. Ганаровы гра-
мадзянін г. Познань і Лодзінскага вая-
водства (Польшча).
КАМЁНА, 2 курганныя могільнікі каля
в. Камена Вілейскага р-на. Даследаваў у
1947 Я.Г.Звяруга. Могільнік 10—11 ст.
на У ад вёскі, на правым беразе р. Ві-
лія. Захавалася 47 насыпаў. Пахавальны
абрад — трупаспаленне на гарызонце і
трупапалажэнне на падсыпцы. Знойдзе-
ны неарнаментаваныя ганчарныя гар-
шкі, жал. наканечнік кап’я. Могільнік
13—14 ст. на паўн.-зах. ускраіне вёскі
налічвае 70 насыпаў. Пахавальны аб-
рад — трупапалажэнне ў ямах галавой
на 3. Выяўлены рэшткі дамавін або да-
шчаных абкладак, вял. камяні, пера-
важна каля галавы і ног. Знойдзены 2
бронзавыя рубчастыя пярсцёнкі, 2
скроневыя кольцы з меднага дроту,
квадратныя і трохвуі'ольныя медныя
пласцінкі ад надлобных павязак.
Літ: 3 в е р у г о Я.Г. Нсследовання в По-
неманье // Археолотнческне открытая 1978 г.
М„ 1979.
КАМЕНКА, гарадзішча мілаградскай
кулыпуры і 2 курганныя могільнікі ра-
дзімічаў каля в. Каменка Рагачоўскага
р-на. Гарадзішча 6 ст. да н.э. — 1
ст. н. э., на беразе р. Ржаўка, умацавана
ровам і валамі. Абследавалі А.МДяў-
данскі ў 1930, Л.Д.Побаль у 1966,
АР.Мітрафанаў у 1976. Культурны
пласт 0,2—0,7 м. Знойдзены фрагменты
ляпнога посуду. Могільнікі 11—
12 ст. (102 і 97 насыпаў). Вядомы з
1873, даследаваў у 1930 Ляўданскі. Па-
хавальны абрад — трупапалажэнне га-
лавой на 3 у яме і на гарызонце ў дама-
віне. Знойдзены ганчарны посуд, жал.
крэсівы, нож, бронзавыя спражкі, пяр-
сцёнкападобныя скроневыя кольцы і
паясныя кольцы, упрыгожанні.
Літ: Ляўданскі АМ. Кароткае паве-
дамленне аб доследах культур эпохі жалеза ў
БССР у 1930—1931 іт. // Пр. секцыі археало-
пі Ін-та гісторыі БАН Мн , 1932 Т. 3
КАМЕНКА, веска, цэнтр сельсавета ў
Шчучынскім р-не. За 16 км на 3 ад
Шчучына, 19 к.м ад чыг. ст. Скілзель.
На Пд ад шашы Скідзель—Шчучын.
643 ж., 261 двор (1997).
У 2-й пал. 16 ст. К. — маёнтак на
мяжы Гродзенскага і Лідскага пав. У
1580 К.Кладзінсю пабудаваў драўляны
касцёл, у 1599 П Нонгарт заснаваў тут
мястэчка. У 18 ст. ўласнасць Тызенгаў-
заў У час Паўн вайны 1700—21 у К. ў
1706 на працягу 2 тыдняў размяшчалася
стаўка шведскага караля Карла XII. У
1737 у мястэчку 47 двароў 3 1795 у
складзе Рас. імперыі. У 19 ст. мястэчка,
цэнтр воласці Гродзенскага пав., улас-
насць Тызенгаўзаў, Урускіх, з пач. 20
ст. — Сапегаў. У 1878 — 411 ж. У
1897 — 553 ж., 74 двары, нар. вучылі-
шча, касцёл, 2 малпоўныя яўр дамы, 8
крам, карчма, 8 кірмашоў за год. У 1-ю
сусв. вайну з 1915 акупіравана герм.
войскамі. У 1919—20 занята Чырв. Ар-
міяй, польскім войскам У 1921—39 у
складзе Польшчы, у Шчучынскім пав.
Наваірудскага ваяв 3 1939 у БССР, з
12.10.1940 цэнтр сельсавета ў Шчучын-
скім р-не. У Вял. Айч. вайну з чэрв.
1941 да ліп. 1944 акупіравана ням. фа-
шыстамі. 3 23.5.1962 да 25.12.1962 у
Сюдзельсюм р-не. У 1971 — 539 ж.,
180 двароў. Цэнтр калгаса «Пратасаў-
шчына» Сярэдняя школа, дзіцячы сад,
б-ка, цэнтр. Дом культуры, бальніца,
аддзяленне сувязі, 3 магазіны Помнік
землякам, якія запнулі ў Вял. Айч. вай-
ну. Помнік архпэктуры неаготыкі Ан-
тоніеўскі касцёл (1908) Валерый Шаблюк.
КАМЕННЫ ВЕК, самая стараж. эпоха
ў развіцці чалавецгва, на працягу якой
асн. прылады працы выраблялі з каме-
ню (крэменю), існаваў першабытнааб-
шчынны лад. Пачаўся 3—2,5 млн. гадоў
назад у Афрыцы, калі чалавек вылучыў-
ся з жывёльнага свету, і закончыўся ў
Еўропе 2,5—1,8 тыс гадоў да н.э. Арха-
ічныя людзі (архантрапы) рассяліліся
па Паўд. Азіі, каля I млн. гадоў назад
трапілі ў Паўд. Еўропу, Закаўказзе і
Паўд. Украіну. Адрозніваюць старажыт-
ны К.в. — палеаліт, сярэдні — меза-
літ, новы — неаліт. Палеаліт падзяля-
ецца на ніжні (ранні), сярэдні, верхні
(позні), шмат даследчыкаў вылучаюць
толью ранні і позні палеаліт. У ніжнім
палеаліце (больш за 150 тыс. гадоў на-
зад) на працягу алдувайскай і ашэльс-
кай эпох архантрапы (пітэкантрапы, сі-
нантрапы, гейдэльбергскі чалавек і
шш.) карысталіся грубаабабітымі галеч-
нымі прыладамі працы (масіўнымі рубі-
ламі. раэакамі, адшчэпамі), займаліся
збіральніцгвам і паляваннем Уся тэр.
Беларусі 200—300 тыс. гадоў назад
яшчэ была пакрыта дняпроўскім (рыс-
кім) ледавіком. Толькі ў сярэднім пале-
аліце, у мусцьерскую эпоху (150—35
тыс. гадоўтаму назад) паявіліся палеан-
трапы (неандэртальцы), якія карысталі-
ся грубаапрацаванымі прыладамі пэў-
най формы (востраканечнікі, рубілы,
скрэблы, нажы з масіўных адшчэпаў і
шш ) Мусцьерцы навучыліся паляваць
на маманта, здабываць агонь, будаваць
прымітыўныя жытлы, выкарыстоўвалі
скуры жывёл, каб засцерагчыся ад хо-
ладу. Адбываўся пераход ад першабыт-
настаткавай грамады да радавога ладу;
чалавек навучыўся пералаваць вытвор
чы вопыт, ператварыўся ў сацыяльную
кгготу, узніклі прымітыўныя рэліпйныя
ўяўленні, рытуал пахавання, мова стала
членараздзельнай. Аб пранікненні не-
андэртальцаў на тэр. Беларусі сведчаць
асобныя прылады працы, знойдзеныя
каля весак Свяцілавічы, Абідавічы, Бер-
дыж. Верагодна, з адной галіны неан-
дэртальцаў да позняга палеаліту (35—11
тыс. гадоў назад) развіўся чалавек су-
часнага фізічнага тыпу — неаантрап
(Ното 8аріеп5 — чалавек разумны)
Людзі новага целаскладу жылі ва ўмо-
вах суровага клімату апошняга абледзя
нення, будавалі жытлы з касцей, скур
жывёлы, жэрдак, засялялі пячоры 3
крамяневых пласцін выраблялі больш
за 100 тыпаў разнастайных прылад (на
жы, разцы, скрабкі, скоблі, свердлы
праколю і інш ) 3 косці, рогу, іклаў
маманту рабілі капалкі, лашчылы, дзяр-
Кр.імянсвы К.П1ЮК камсннапі век; і на
селішча I Юрашчы К.шііканіцкаіа р на
КАМЕННЫ
жанні для крамянёвага ляза, фігуркі і
прадметы культу (чурынгі). упрыгожан-
ні. У завяршальную, мадленскую эпоху
развівалася рэалістычнае мастацгва
(выявы тагачасных жывел, малюнкі па-
ляўнічых эпізодаў). Паляванне вялося
на маманта, паўн аленя, першабытнага
быка, шарсцістага насарога, дзікага ка-
ня, пясца і інш. На Беларусі рэшткі
верхнепалеалітычных стаянак знойдзе-
ны паблізу вёсак Юравічы і Бердыж.
Моцнае пахаладанне ў новавалдайскую
стадыю абледзянення (неавюрм, 18—17
тыс. гадоў назад), верагодна, прымусіла
чалавека адысці на Пд У бас. Дзясны
захавалася група стаянак: Елісеевічы,
Юдзінава і інш. Толью ў канцы палеалі-
ту (перыяд позналедавікоўя) пасля ад-
ступання ледавіка ад лінн Гожа (Гро-
дзенсю р-н) — Нарач (Мядзельскі
р-н) — Лепель—Орша, угварэння Па-
азер’я, аднаўлення Балтыйскага мора ча-
лавек зноў пасяліўся ў вярхоўях Прыпя-
ці, Дняпра, Сажа і Нёмана (стаяню Арэ-
хава, Бабровічы, Берасцянева, Гожа,
Грэнск, Збляны, Моталь, Нобель, Сві-
цязь і інш ).
Пераход да мезаліту супадае ў Еўропе
з завяршэннем плейстацэну і пачаткам
галацэну, узнаўленнем лясной эоны і
багатага відамі жывельнага свету У ме-
заліце (9—5-е тыс. да н э.) у адных рэ-
пёнах разгарнулася вытворчасць макра-
літаў (масіўных грубаабабпых прылад
працы, якія служылі сякерамі, цёсламі,
юркамі), у другіх — мікралітау (дроб-
ных крамянёвых вырабаў, кавалкаў
пласцін, з якіх склалаліся лёзы прылад
працы). Шырока выкарыстоўваўся лук
са стрэламі, драўляныя чаўны, быў
прыручаны сабака. Плямёны вандрава-
лі, займаліся рыбалоўствам, паляваннем
на буйных (тур, зубр, лось, алень, дзік)
і дробных (бабёр, заяц, ліса) жывёл і
пгушак. У вярхоўях Прыпяці і Паня-
монні развіваліся відэрская культура,
каморніцкая кулыпура і яніславіцкая
культура, у верхнім Падняпроўі —
ерэнская культура і сожская кулыпура.
Крыху пазней (праз 2—3 тыс. гадоў) ва
ўсх. Палессі і цэнтр. Беларусі пасяліліся
плямёны, якія валодалі мікралітычнай
тэхналогіяй і карысталіся складанымі
прыладамі з касцянымі аправамі, дзяр-
жаннямі і крамянёвымі ўстаўкамі (Бе-
лая Сарока, Дарашэвічы, Ломыш, Май-
сееўка, Міраслаўка, Хільчыцы) У сярэ-
дзіне мезалггу на тэр Беларусі былі ўжо
заселены даліны буйных рэк Усяго вя-
дома каля 120 стаянак эпохі мезалпу.
Неаліт у Еўропе (6—3-е тыс да н.э.)
пачаўся на Балканскім паўвостраве і
паступова пашыраўся на яе ПнУ У гэ-
ты час адбываўся пераход да вытв. гас-
падаркі, пачалі вырабляць гліняны по-
суд, удасканалена вытворчасць камсн-
ных прылад (плоскае рэтушаванне,
шліхтаванне, свідраванне). Неалітыч-
ныя плямёны рабілі з каменю і рогу ся-
керы, цёслы, долаты, матыкі, з крэме-
КЛМЕННЫ
ню — наканечнікі стрэл і дзш, нажы,
сярпы, сякеры, скрабкі, разцы, пракол-
кі, з косці — наканечнікі стрэл, дзід,
гарпуны, рыбалоўныя кручкі, кінжалы,
праколкі, фігуркі-амутеты, падвескі і
інш. Гліняны посуд і, відаць, адзенне
багата ўпрыгожвалі арнаментам. Неа-
літ — эпоха росквіту мацярынска-рада-
вога ладу, узаемадзеяння пле.мянных
іруп. Тэр. Ьелар>сі ў гэты час стала
цэнтрам этнакультурнан вобласці, на-
сельніцтва якой вырабляла грабеньча-
тую кераміку 4 відау. Былі заселены ўсе
рачныя басейны. На ПдУ жылі плямё-
ны днепра-данецкай культуры, у вярхоў-
ях Прыпяці і Панямонні — нёманскай
культуры, на Дняпры і Сажы — вер-
хнедняпроўскаы культуры, у Паазер і —
нарвенскай культуры. У 2-й пал. 3-га
тыс. да н.э. на Пн Беларусі праніклі
прыбалтыйскія плямёны тыповай гра-
беньчата ямкавай керамікі культуры, на
ПдЗ — леыкападобных кубкаў культуры
Пазней на 3 з’явіліся плямёны шарапа-
добных амфар культуры. У канцы неалі-
ту — пач. бронзавага веку распаўсюдзі-
ліся плямены шнуравоы керамікі куль-
тур. Пра шырокае выкарыстанне крэ-
меню сведчапь Краснасельскія шахты.
На У ад р. Сож жылі носьбіты дзяснін-
скай культуры, якія выраблялі ямкава-
грабеньчаты посуд. Вядома каля 700
стаянак эпохі неаліту, пераважная боль-
шасць іх невялікія, сезонныя. Пахаван-
ні таго часу невядомыя. Можна мерка-
Помнікі палеа«*ту
сярэдняга палеаліту верхняга палеаліту
(мусцьерснай нультуры) Ц) нанца лалеаліту
Культурна-пстарычныя еобласці мезаліту
лінейна-стужнавай нераміні
лейнападобных нубнаў
шарападобных амфар (поані этап)
шарападобных амфар (валынсная група)
валдайская
Помнші неаліту
трыпольсная нультура (энеаліт)
э ыанралйтычнай вытворчасцю-свідэрсная, арэнсбургская, манра-мінра-
літычная, манралітычная (заходнепалвсная група) нультуры
з макралпычнай вытворчасцю—грэнсная,сожсная,або днепра-дэяснін-
сная, манралітыч^вя (усходняя група) нультуры
3 мікралітычнай вытворчасцю—каыорніцная(нарвенснІ цыкл\ яніславіц-
ная (вісляксні цынл) нультуры
з мпнралітычнай вытворчасцю—днепра-лрыпяцная, або рудавостраў-
ская, мікралітычная нультура
Помніні нультуры Нунда
ІУ:<мнікі мезапіту
днепра-данецкая
вер хнедняпроў сная
немансная
нарвенсная
дэяснінсная
тыповай грабеньчата-ямка-
вай нераміні
Недаследавакая тэрыторыя
Аутар нарты У.Ф Ісаенна
КЛМЕНСКЛЯ К
ваць, што плямены культур грабеньча-
тай керамікі, якія жылі ўсюды на тэр.
Беларусі, удзельнічалі ў этнагенезе бал-
таў, некат. элементы іх культур сталі
спадчыннымі для продкаў славян. Пля-
мёны, што праніклі з У і Пн і выкарыс-
тоўвалі ямкава-грабеньчаты посуд, былі
продкамі фіна-уграу, а паселішчы з
лейкападобным посудам належалі прод-
кам германцаў. У пач. неаліту на тэр.
Беларусі найб. ролю ў гаспадарцы адыг-
рывала рыбалоўства. потым (не пазней
4-га тыс. да н.э.) пад уплывам Валыні
на ПдЗ пачаў адбывацца пераход да
вытв. гаспадаркі, які на асгатніх тэры-
торыях расцягнуўся амаль на 2 тысяча-
годдзі. Была прыручана буйная рагатая
жывёла свінні, сеялі ячмень, лён. Неа-
літ скончыўся ў пач 2-га тыс да н.э.,
калі пад уплывам плямён культур шну-
равой керамікі на Беларусі пачаўся
бронзавы век.
Літ іісаенко ВФ Неолнт Пркпят
ского Полесья Мн 1976, Калечмц Е.Г.
Памятннкя камснного н бронэового веков
ВосточноЙ Белорусснн. Мн , 1987, Я е ж.
Первоначальное засетенне террнторнн Бело-
русснн Мн 1984: Ксензов ВП Палео
лнт н мезолнт Белорусского Поднепровья.
Мн 1988 Полнкарповнч КМ. Пале-
олмт Верхнего Поднепровья. Мн., 1968;
Чарняўскі ММ Неаліт Беларускага
Панямоння. Мн , 1979 Узадзімір Ісаенка.
КАМЁННЫЯ БАБЫ выявы чалавечых
фігур, звязаныя з культам продкаў. Сус-
тракаюцца ў стэпавай паласе Еўропы і
Азіі ад Прыкарпацця да Манголіі. Вы-
раблены у тэхніцы рэльефу, барэльефу,
скульптуры. выш 1—4 м На тэр. Бела-
русі вядомы каля 10 К.б. 11—-13 ст.,
якія завезены для ўпрыгожаПня паркаў,
маічыма, з Прыазоўя Паводле звестак
Е.Р Раманава, адна з першых К.б. пры-
везена ў Прапойск (сучасны Слаугарад)
для палаца кн. Галіцына каля 1787. 2
К.б. былі пастаўлены ў Гомелі каля па-
лаца кн Паскевіча 2 — у маёіпках
Дзедзілава каля Оршы і Крынкі каля
Віцебска (вядомы па фотазды.мках). Не-
калыа К.б. было ў маёнтку Дабраўляны
на Смаргоншчыне. Ва ўсіх фііур рукі
складзены на жывапе, у руках цылін
дрычны кубак
Людміла Дучыц, Сяргей Расадзін.
КАМЁННЫЯ КРЫЖЫ. прадметы
культу хрысціянскай рэлігіі, выявы сім-
вала веры, зробленыя з валуноў. Зрэдку
да іх адносяць крыжападобныя языч
ніцкія ідалы. Вядомы на тэр. Еўропы,
найб. на Беларусі (каля 200 экз.). пера-
важна на тэр. Падзвіння і Всрх. Пад-
няпроўя. Іх ставілі каля дарог (часцей
на перакрыжаваннях), на ўскрайках вё-
сак (для абароны ад эпідэмій і заваёўні-
каў), на межах зямель, у гонар памят-
ных падзей на могілках. Па форме
большасць К.к. нагадваюць лацінскі
крыж — вертыкальны брус (выш. каля
1,5 м) з псракладзінай (даўж. 1 м),
таўшч. 0,2—0,5 м. На некаторых кры-
жах у сяродкрыжжы высечаны крыжыкі
рознай формы, трапляюцца надпісы,
манаграмы, выявы чалавека. Найб. ста-
раж. лічацца К.к. 16 ст. каля в. Сокара-
ва Бешанковіцкага, Впунічы Докшыц-
І.і арі Камснныя крыжы. Камснны крыж
каія в. Бабр>ііні'іыпа Г іыбоцкага р-н.і.
Ла арт Камснныя крыжы Камеішы крыж
паміж в. Сасновая і Асінавік Докшьшкага
р на.
кага, Вендараж Магілёўскага р-наў. Да
позняга сярэднявечча, верагодна, адно-
сяцца крыжы каля в. Пліса і Бабруй-
шчына Глыбоцкага, Дрысвяты Браслаў-
скага, Галошава Талачынскага, Даўгіна-
ва Вілейскага, Стража Кіраўскага р-наў
і інш. Многія крыжы ў народзе вядомы
пад назвамі Кацярынінскі крыж, Фе
дзькаў крыж, Макараўскі, Майсееўскі,
Скарпіён і інш., бытуюць шматлікія па-
данні. Крыжы з в. Вітунічы і Даўгінава
захоўваюцца ў Парку Камянёў (Мінск)
Літ.: Мялешка М Камспь у вераван-
нях і паланнях беларуса Мн., 1929, Се дов
В.В Восточные славяне в VI—XIII вв. М.,
1982, Ляўкоў ЭА. Маўклівыя сведкі мі-
нуўшчыны. Мн., 1992 Людмсіа Дучыц.
КАМЁННЫЯ КУРГАНЫ, пахавальныя
збудаванні 1-га — пач. 2-га тыс., цал-
кам складзеныя з камянёў ці ўзведзе-
ныя з камянёў і зямлі. Пашыраны ў
Верхнім і Сярэднім Панямонні, сярэд-
нім цячэнні Буга. Найчасцей гэта невы-
Н В Камснскм
сокія (0,5—0,8 м) плоскія насыпы ды-
я.м. ад 6 да 18—20 м. Большасць да-
следчыкаў лічыць К.к. помнікамі заход-
небалцкіх (ятвяжскгх) плямён У найб
ранніх К.к. пахавальны абрад — трупа-
палажэнне. У 3—4 ст. побач з трупа-
палажэннем сустракаецца абрад тру-
паспалення, які на рубяжы 4—5 ст. ста-
новіцца пануючым У пач 2-га тыс.
трупаспаленні зноў замяняюцца трупа-
палажэннямі. Пры раскопках знойдзе-
ны побытавыя рэчы, прылады працы,
зброя, упрыгожанні. У К.к 11—13 ст.
сустракаюцца рэчы балцкіх і славянскіх
тыпаў, што сведчыць пра славянізацыю
батцкіх плямён. Яраслаў Звяруга.
КАМЕННЫЯ МАГІЛЫ, бескурганныя
пахаванні, якія маюць каменныя кладкі
на паверхні магілы Вядомы ў Нёман
ска-Вілейскім міжрэччы, ад вярхоўяў
Ьярэзіны і Нарачанкі да басейна р. Іва-
наўка (Слонімскі р н). Трапляюцца і ў
суседніх раёнах Польшчы, Літвы і Расіі.
Выяўлены ў канцы 19 — пач 20 ст. ў
Бел. Панямонні ВА.Шукевічам і
Э.А.Вальтэрам (больш за 400 пахаван-
няў), у 1930-я г К.м. даследавалі
А.Дз.Каваленя і Я.Фіцтке, у 1980 я
г. — А.В Квяткоўская. Найб. раннія
К.м. адносяцца да 12—13 ст., магчыма,
11 ст., найб. познія з-за адсутнасці па-
хавальнага інвентару дакладна не дата-
ваныя. Каменныя вымасткі найчасцей
зроблены ў 1, зрэдку ў 2 і больш слаёў.
3 зах. і ўсх. бакоў часта ляжаць вял. ка-
мяні, некат. са слядамі штучнай апра-
цоўкі. На могільніках часцей 50—60,
зрэдку да 200 пахаванняў. Пахавальны
абрад — трупапалажэнне ў ямах гала
вой пераважна на 3. Зафіксаваны рэш-
ткі дамавін. У мужчынскіх пахаваннях
выяўлены прадметы ўзбраення (баявыя
сякеры і нажы, наканечнікі коп'яў з
ланцэтападобным ці трохвугольным пя-
ром, зрэдку шаблі і шпоры), крэсівы,
тачыльныя камяні, спражкі; у жано-
чых — упрыгожанні [галаўныя вянкі
(налобныя павязкі), пярсцёнкападоб-
ныя, трохпацеркавыя скроневыя коль-
цы, завушніцы, бранзалеты, пярсцёнкі,
пацеркі, ракавінкі кауры і інш.], зрэдку
прылады працы Знойдзены таксама
пражскія грошы 13—14 ст., манеты
ВКЛ і Польшчы 14—16 ст. Адны да-
следчыкі адносяць К м. Бел. Панямон
ня да помнікаў яцвягаў (В.В.Сядоў,
Квяткоўская), друпя звязваюць іх пахо
джанне са слав. каланізацыяй краю
(АА.Спіцын, ФД.Гурэвіч).
Літ.. Г у р е в м ч Ф.Д Древностя Бело
русского Понеманья М.; Л 1962; Седов
В.В Ятвяжское племя Дейнова '/ Краткме
сообшення РІн-та археологня АН СССР. М
1968. Вып. 113; Квятковская АВ Ка-
менные могнльннкн Белорусского Поне-
манья // Тамсама. 1986. Вып. 183, 3 в е р у
г о Я Г Верхнее Понеманье в IX—XIII вв.
Мн , 1989 Яраслаў Звяруга.
КАМЁНСКАЯ Ніна Васілеўна
[28.12.1913 (10.1.1914), г. Асіповічы —
44
КЛМЕНСКІ
22.3.1986], бел. псторык. Чл -кар АН
Беларусі (1959) Д-р гіст. навук (1959),
праф (1961). Засл. дз. н. Беларусі
(1981). Скончыла Магілёўскі пед ін-т
(1937) У 1944—62 ст. навук. супрацоў-
нік, заг сектара, нам. дырэкгара, у
1965—69 дырэктар Ін-та гісторыі АН
Беларусі, у 1962—64 дырэктар Ін-та гіс-
торыі партыі пры ЦК КП(б)Б, у 1969—
74 прарэктар, заг. кафедры гісторыі
БССР Мінскага пед ін та. Працы па
гісторыі Кастр рэвалюцыі і грамадзян-
скай вайны ў Беларусі, утварэння
БССР.
Тв Утварэнне Беларускай Савецкай Са-
цыялістычнай Рэспублікі Мн , 1946 Вялікая
Кастрычніцкая Сацыялістычная рэвалюцыя і
ўгварэнне БССР Мн , 1954; Первые соцяа
лнстнческне преобразовання в Белоруссмн
Мн., 1957; Белорусскнй народ в борьбе за
Советскую власть (1919—1920 гг ). Мн., 1963;
Становленме народного образованмя в Бело-
русснм (1917—1920 гг.) Мн , 1980
КАМЁНСЮ (Каменскі-Длу-
жык, Длужык Каменскі)
Адам (?—27.1.1667, г. Нясвіж), пісьмен-
нік-мемуарыст 3 роду Каменсюх іерба
«Слепаўрон», яю вядомы з 15 ст на
Падляшшы, адкуль перасяліліся на
Мсціслаўшчыну. Быў рыцарам панцыр-
най кавалерыі Рэчы Паспалітай. У час
вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—
67 трапіў у палон У Маскве ўключаны
ў Літоўсю спіс казакоў і адпраўлены ў
Якуцк. Там, а пасля ў Запаляр’і і Пры-
мор’і быў зборшчыкам ясака (натураль-
нага падатку, пераважна пушнінай).
Насля заключэння Андросаўскага пера-
мір’я 1667 вярнуўся на Беларусь Аўтар
«Дыярыуша», у яюм апісаў гады зняво-
лення і вымушаных падарожжаў Пры
жыцці аўтара «Дыярыуш» не друкаваў-
ся, выдадзены даследчыкам і выдаўцом
старадаўніх рукапісаў ксяндзом А.Ма-
рыянсюм у Познані ў 1874 па копп
знойдзенай у Гембіцах (Польшча). «Ды
ярыуш» нашсаны на польскай мове з
шматліюмі беларусізмамі. З’яўляецца
самым раннім з усіх вядомых і тых, што
дайшлі да нашага часу, пісьмовых пом
нікаў пра Сібір. У ім змешчаны геагр і
этнагр. звестю пра Сібір, апісаны ба-
гацці яе рэк і лясоў, флора і фауна, за-
няткі, побыт і звычаі мясц. насельніц
тва — рус. пасяленцаў, народаў комі,
мансі, ханты, эвенкаў, якутаў, эканам
стан рэпена, звестю пра размяшчэнне
гарадоў, мястэчак, апорных абарончых
пунктаў (астрогаў) і інш.
Тв: Гіуагушг \ч?гіепіа то&іеігскіево тіая і
тіе)5с оріхапу // ЗУаПа. Рохпап. 1874
Літ Коршунаў А.Ф Дыярыуш»
Адама Каменскага Длужыка // Беларуская лі-
таратура і лггаратуразнаўства. Мн, 1974.
Вып. 2. Алесь Карлюкевіч.
КАМЁНСКІ Антон Іосіфавіч (21.7.1860,
Вільня — 12.9 1933), графік і жывапі
сец. Творчая дзейнасць звязана з маст
жыццём Беларусі і Полынчы. Вучыўся
ў Пецярбуріскай АМ (1882—85). 3 1885
жыў у радавым маёнтку Ярылаўка (ця-
пер Гродзенская вобл ). 3 1891 у Пары-
А1 Каменскі. Мітынг 3 серыі «Дух рэва-
люцыянера»
жы, вучыўся ў Акадэміі Жульена. Вяр-
нуўшыся на радзіму (канец 1890-х г.),
супрацоўнічаў у варшаўскім і віленсюх
часопісах, рабіў ілюстрацыі да твораў
рус. і польск. пісьменнікаў, у тл.
Э.Ажэшкі. Аўтар серыі літаграфій «Бе-
лавежская пушча», якія з’яўляюцца
каштоўнай крыніцай па этнаграфіі бе-
ларусаў пач 20 ст. Стварыў серыю гра-
фічных лістоў «Дух рэвалюцыянера»,
прысвечаных рэвалюцыі 1905—07 («Пе-
растрэлка», «Шшен», «Мітынг», «Стач
ка» і інш), малюню на гіст. тэматыку
«Сходка рускай сацыялістычнай мола-
дзі» (1891), «1812 год у Літве» (1912)
КАМЕНСКІ Нічыпар (у манастве Ніка-
нор) Цімафеевіч (1847, Астраханская
губ. — 1910), праваслаўны нарк дзеяч,
багаслоў, псторык Д р багаслоўя 3 ду-
хавснства Скончыу Астраханскую ду-
хоўную семінарыю, Казанскую духоў
ную акадэмію (1874). Быў святаром,
выкладчыкам Казанскай духоўнай семі-
нарыі (з 1888 рэктар) У 1889 прыняў
манаства. 3 1891 епіскап чэбаксарсю, з
1893 — архангельсю і халмагорсю, з
1896 смаленскі і дарагабужсю, з 1899
арлоўскі, у 1903—05 гродзенсю і брэс-
цкі. Паклаў пачатак комплекснаму вы-
вучэнню гісторыі праваслаўя ў Гродэен-
скай губ., 26 11 1904 заснаваў Гродзен
скі царк -археал камггэт, у рабоце яко
га ўдзельнічалі вядомыя гісторыю і
краязнаўцы горада Друкаваўся ў
«Странннке», «Русском паломннке»,
«Хрнстманском чтеннн», «Гродненскнх
епархнальных ведомостях», «Лнтовскнх
епархмальных ведомостях».
Літ Чарапіца В.М Са скарбніцы
кніжных паліц (Нарысы пра аўтографы дас-
ледчыкаў псторыі Беларусі ў канцы XIX —
пачатку XX стст ) Мн , 1994
Валерый Чаратца
КАМЁНСКІ Сяргей Міхайлавіч
[5(16).11.1771 або 1772 — 8(20) 12 1835],
рускі ваенны дзеяч Ген ад інфантэрыі
(1810) Скончыў Сухапутны дварансю
корпус у Пецярбургу (1789). Удзельнік
войн з Турцыяй 1787—91 і Швецыяй
1788—90, ваен. дзеянняў супраць Рэчы
Паспалггай у 1792 і 1794 У сак—чэрв.
1798 шэф Полацкага мушкецёрскага
палка. У войнах з Францыяй 1805 і
Турцыяй 1806—12 камандаваў брыга-
дай, потым дывізіяй 3 крас. 1812 ка-
мандзір 8-га пях. корпуса 2-й Заходняй
арміі (у маі 1812 ператвораны ў 1-ы
корпус 3-й Зах арміі). У час Айчыннай
вайны 1812 на чале свайго корпуса
ўдзельнічаў у Кобрынскім баі 1812 і Га-
радзечанскаіі бітве 1812. 3 1822 у ад-
стаўцы. Жыў у Арле, меў тэатральную
трупу са сваіх прыгонных
Лт.: Эртаулов Г. [Бурнаівев ВП[
Воспоммнання о некогда знаменятом театре
графа С.М Каменского в г Орле // Дело
1873. Нюнь, Запмскн Н С Жмркевнча, 1789—
1848 // Рус стармна 1875 Август, П о п о в
Н О графе С М Каменском // Рус архнв
1880 Кн 2. Валерый Антонаў.
КАМЕНЬ, група стаянак эпохі неаліту і
бронзавага веку на ПдУ і 3 ад в. Ка-
мень Пінскага р на Выявіў і даследаваў
ў 1966—87 У.Ф Ісаенка На некат. пом-
шках прасочваюцца па 2—3 культур-
ныя гарызонты На 2 стаянках выяўле-
ны рэштю наземных жытлаў, агнішчаў,
абкладзеных камянямі, пахаванне.
Знойдзена вял. колькасць апрацаваных
крамянёў, у тл. прылад працы (скрэб-
лы, разцы, вастрыі, адбойнію, рэтушо-
ры, прылады для сячэння, сякеры, сяр-
пы, долаты, праколю, нажы, наканечні-
кі стрэл і коп’яў, і інш ), вырабаў з роіу
і косш (сякеры, цеслы долаты, рыба-
лоўныя кручю, кліню наканечнікі
падвсскі, сэрцападобны амулет), камен-
ныя шліфавальныя пліткі і цёрачнію,
некалькі вырабаў з медзі і бронзы,
шмат абломкаў багата арнаментаваных
ляпных пасудзін і гаршкоў нёманскай,
шнуравой керамікі і тшцінецкай куль-
тур, косці быка (4-е тыс. да н.э.) —
найб ранняе сведчанне пра свойскую
жывелу на тэр. Беларусі На адной ста-
янцы сабрана найб для Палесся калек-
цыя касцяных і рагавых вырабаў (220
экз ), на другой — крамянёвых прылад
працы (каля 40 тыс )
Літ Нсаенко В.Ф Неолят Прмпят-
ского Полесья Мн., 1976 Яго ж Новое
торфянмковое поселенме в Полесье (разам з
В.Л Ліпніцкай) // Археологнческне открытмя
1977 г М., 1978. Уладзімір Ісаенка.
КАМЕНЬ, вёска ў Івянецюм с/с Вало-
жынскага р-на. За 37 км на ПдУ ад Ва-
ложына, 46 км да чыг ст Койданава.
690 ж., 220 двароў (1997).
У пісьмовых крыншах згадваецца ў
1-й пал. 15 ст як уласнасць Гедыголда-
вічаў Каля 1451 кашталян віленсю
С.Гедыголдавіч заснаваў касцёл. У кан-
цы 15 — 1-й пал. 16 ст. маёнтак К. —
уласнасць Забярэзінскіх, якія ў 1522 у
мястэчку К. пабудавалі фарны касцёл. 3
2 й пал. 16 ст. ўласнасць Кішкаў, з 17
ст. —Далмат-Ісакоўсюх, потым Юдыц-
кіх У 1679 пабудаваны новы касцёл. 3
1793 у Рас. імперыі. У 1795 у К. 268 ж.,
49 двароў. У 18—19 ст праводзіліся
вял кірмашы. У 19 ст мястэчка Івя-
КАМІНСКІ К
нецкай вол Мінскага нав. У 1-й пал. 19
ст. ўласнасць Салагубаў і Плявакаў, у
2-й пал. 19 — пач. 20 ст. — Арнольдзі
і Яштальд-Гаворкі. У 1897 у К. 713 ж.,
116 двароў, касцёл, малітоўны дом, ба-
гадзельня, магаэш, карчма, 3 кузні,
крама, лазня У 1921—39 у склалзе
Польшчы, мястэчка і 2 фальварю Івя-
нецкай гміны Стаўбцоўскага пав На-
вагрудскага ваяв. У 1921 у К. 844 ж.,
151 двор, у фальварках — 35 ж., 7 два-
роў. 3 1939 у БССР. У 1944 вёску час-
ткова спалілі ням фашысты. У 1971 —
879 ж., 234 двары. Цэнтр калгаса імя
У.Маякоўскага Сярэдняя школа, б-ка,
клуб, фельчарска-акушэрсю пункг, ма-
газін. Помнік землякам, што запнулі ў
Вял. Айч вайну, каля вёскі ў лесе 2 ма-
гілы ахвяр фашызму. За 0,4 км на ПлЗ
ад К. археал. помнік (гарадзішча і селі-
шча) сярэднявечча Валерый Шаблюк
КАМЕНЬ, адзппса масы сыпучых рэчы-
ваў і штучных тавараў у рознічным ган-
длі ВКЛ і Рэчы Паспалітай. 3 14 ст.
найб. ужываліся аўстрыйскі (11,203 кг) і
прускі (для лёгкіх рэчаў 5,145 кг, для
цяжкіх 10,290 кг) К. Пры уніфікацыі
мер і вагаў сеймам 1764 для ВКЛ пры-
няты кракаўсю або каронны К. (32
варшаўсюя фунты, або каля 13,967 кг).
Канстытуцыя ВКЛ 1766 прыраўняла
літ. К. да 40 лгг. фунтаў, або 14,993 кг у
вагавай сістэме 19 ст. Лгт. К. кляйміўся
скарбовым гербам, рабіўся, але не стаў
агульнаабавязковай мерай. Тагачасны
цэнтнер змяшчаў 5 К. У канцы 19 ст.
літ. К. складаў 36 рускіх фунтаў і 17,5
лота (14,966 кг). Як мера узважвання
штучных цяжкіх тавараў К суіснаваў
побач э мерамі сыпучых рэчываў да
канца 19 — пач. 20 ст.
Літ. Горбачевскнй Н.Н. Словарь
древнего актового языка Северо-Западного
края н Царства Польского. Внльна, 1874,
Скурат КУ Даўнія беларускія меры (лек-
січны аналіз) Мн., 1974; Уоішшпа Ьевшп Т
7. 2 *уд. РеіепЬшв, 1860; Вагапіескі
М.А О тіагасЬ ргаллусЬ гжусгазожусЬ »
РоВсе // УАгесЬіжіаі 1883. Т 2, № 44 45
Яўген Анішчанка
КАМЕНЬ-КАШЬІРСКАЯ АІІЕРАЦЫЯ
1943, баі партызан атрадаў імя Сувора-
ва, імя Чапаева брыгады імя Молатава з
ням.-фаш захопнікамі ў Вял Айч вай-
ну 22.7 1943 на ст. Камень-Кашырскі
Валынскан вобл (Украіна) і 23 7 1943
на ст. Янаў Палескі Іванаўскага р-на.
Аперацыяй кіраваў камандзір партыз.
брыгады імя Молатава М.І.Герасімаў.
Задачай партызан было знішчыць варо-
жы гарнізон на чыг. ст. Камень Ка-
шырскі на ракаднай чыгунцы Ковель—
Янаў ІІалескі Партызаны атрада ьмя
Суворава (70 чал., камандзір АС.Кузіч-
кін) скрытна зрабілі 55-кіламетровы
марш і выйшлі на зыходны рубеж за 2
км ад станцыі. Раптоўным ударам у ноч
на 22 ліп. яны прымусыі праціўніка
схавацца ў бетонных бункерах, знішчы-
лі станцыйныя збудаванні, склады з ма-
ёмасцю чыгункі, 8 камбаннаў 23 ліп.
партызаны атрада імя Чапаева (каман
дзір І.С.Занкоў) на ст. Янаў-Палескі
спалілі дэпо з 3 паравозамі, цыстэрну з
І.П.Камер*
гаручым У выніку аперацыі ўчастак
чыгункі Камень Кашырскі — Янаў-Па-
лескі быў надоўга выведзены са строю.
КАМЕРА Іван Паўлавіч [15(27).І2.1897,
в. Малыя Жухавічы Навагрудскага пав.
Мінскай губ., цяпер в. Жухавічы Карэ-
ліцкага р-на — 21.1.1952], генерал-пал-
коўнік артылерыі (1943). Скончыў Вы-
шэйшую артыл. школу (1921). У Чырв
гвардыі з 1917, у Чырв Армп з 1918. У
грамадз. вайну ўдзельнік баёў супраць
войск Калчака і Польшчы: камісар ды-
візіёна, палка. Пазней нач. артылерыі
дывізіі, корпуса Забайкальскай і Паўн.-
Каўказскай ваен. акруг. У Вяд. Айч
вайну на Зах. фронце. нач артылерыі
армн, нам. камандуючага войскамі, нач.
аргылерыі фронту. Удзельнік абароны
Масквы
КАМЕРАЛЬНАЕ АПІСАННЕ 1772—74
(«С ведення о состояннн
Белорусскмх провннцнн
во время прнсоеднненмя
нх к Росснн от Польшн»),
звод дакументальных і статыстычных
даных аб прававым, саслоўным, адм ,
рэліг і сац.-эканам. становішчы на-
сельніцтва бел. зямель, далучаных да
Рас. імперыі ў выніку 1-га падзелу Рэчы
Паспалітай (1772). Гал. мэтай К.а. было
вызначэнне крыніц плацежаздольнасці
насельншгва і памераў зямельнага фон-
ду для падараванняў прыватным асобам
рас. паходжання. Праводзілася па праг-
раме з 3 формаў ад 16.8 1772 афіцэрамі-
рэвізорамі пад кіраўніцтвам пскоўскага
і магілёўскага губернатараў. Змест
К.а. — даведкі аб колькасці падаткова-
га мужчынскага і жаночага насельніц-
тва ў гарадах, мястэчках сельскай мяс-
цовасці купцоў, мяшчан (яўрэяў і
хрысціян), рамеснікаў і гх асн. занятках.
Прыведзены кароткія звесткі з гісторыі
гарадоў, аб іх адм. установах і пабудо-
вах, даходах, колькасці сельскіх населе-
ных пункгаў, відах землеўладання, пра-
мысл. прадпрыемствах. Адлюстравапы
формы феад уласнасш па суадносінах
рэвізскіх душ, сумы дзярж падаткаў да
і пасля 1772, цэны на с -г. прадукгы і
шш Неад’емнай часткай агульнага К а.
стала спец. абследаванне стану дзярж.
вёскі, праведэенае камеральнай камісі-
яй на працягу 1773—74. Рэвіэскія даку
менгы К.а. сталі юрыд падставай зап
рыгоньвання розных груп вольных лю-
дзей. Матэрыялы К.а. выкарыстоўваліся
пры рэформах адм.-тэр. падзелу і шэра-
гу інш. мерапрыемстваў. К.а. захоўваец-
ца ў Рас. дзярж архіве стараж актаў,
частка — у Нац архіве Рэспублікі Бе-
ларусь.
Літ. Анішчанка Я К. Камеральн е
апісанне — крыніца па сацыяльна канамі
най гісторыі Усходняй Беларусі (1772—1774
гг.) // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук.
1988. № 3. Яўген Анішчанка.
КАМІНСКІ (Катіпвкі) Аляксандр
(псеўд. Дамброўскі і інш.;
28 1.1903, Варшава — 15.3.1978), польс-
кі гісторык, педагог Д-р габілітаваны
(1959), праф (1969). Скончыў Варшаў
скі ун-т. Займаўся арганізацыяй хар-
цэрскага руху, аўтар метадычных пад-
ручнікаў. 3 1945 ва ун-це Лодзі, распра-
цоўваў праблемы педагогікі, даследаваў
гісторыю маладзежнага руху. Вывучаў
яцвягаў.
Те ЗасігіеЁ ТеіуГопшп, Іікіпоіс, Іоміпкі
Воіродагсхе і хроіесгпе І.іхіг 1953, Маіепаіу
<3о ЬіЫіовіаІіі агсЬеоІовісгпеі Ласіуіеіу огі I <іо
XIII *. // Маіегіаіу Яагогуіпе У7агіга*а, 1956
Т. 1; Роккіе гігіагкі шіоёгіегу (1804—1831).
ІУагегажа, 1963
Літ Муіі реііавовісгпа Аіекзапдга
Катіг'ькіево Іеіепіа Сога, 1986.
КАМІНСКІ Іван Іларыенавіч
(8 11.1919, в Мяккія Сенненскага пав ,
цяпер в. Масоры Сенненскага р на —
6.10.1974), Герой Сав. Саюза (1945).
Скончыў Віцебскі аэраклуб (1939), ва-
ен. школу лётчыкаў у г. Энгельс (1941),
Рэсп. парт. школу пры ЦК КП(б)Б
(1948), ВПШ пры ЦК КПСС (1963) У
Вял. Айч. вайну з 1942 на Зах., 3 -м Бел
франгах. Удзельнік баёў пад Масквой,
вызвалення Арлоўскай, Бранскай, Сма-
ленскай абл., Беларусі (гарадоў Віцсбск,
Орша, Магілёў, Мінск, Маладзечна),
Літвы, Польшчы, баёў ва Усх. Прусіі.
Нам. камандзіра эскадрыллі разведваль-
нага авіяпалка ст лейтэнант К зрабіў
239 баявых вылетаў, сфатаграфаваў кадя
27 тыс. км2 варожам абароны і ваен
аб’ектаў. Да 1947 у Сав. Арміі, капгган
3 1948 на парт. і сав. рабоце ў Мінску.
У в. Машканы Сенненскага р-на яму
пастаўлены помнік.
КАМІНСКІ Мікалай Іванавіч
(5.12.1928, в. Масоры Багушэўскага, ця-
пер Сенненскага р-на — 18.11.1993),
бел гісторык і архівіст. Пасля закан
чэння БДУ (1952) навук. супрацоўнік,
заг. аддзела, нам. дырэкгара Цэнтр.
дзярж. архіва Кастр. рэвалюцыі БССР,
у 1969—89 рэдакгар у выд ве «Беларус-
кая Савецкая Энцыклапедыя» імя
П Броўю. Адзін са складальнікау зб. да-
кументаў і матэрыялаў «Злачынствы ня-
мецка фашысцкгх акупантаў на Ьелару-
сі, 1941—1944» (2-е выд., 1965), «Мас-
КАМІНСКІ
тацтва Савецкай Беларусі» (т. 1, 1976),
рэдактар-складальнік даведніка «Адмі-
ністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Бе-
ларусі» (1985), складальнік «Храналогіі
гісторыі Беларусі» (3-е выд., 1992, разам
з В.В.Гетавым). Адзін з аўтараў даведні-
ка «Цэнтральны дзяржаўны архіў Кас-
трычніцкай рэвалюцыі і сацыялістыч-
нага будаўніцгва БССР» (1967). Аўтар
артыкулаў па гісторыі культуры Белару-
сі 20 ст., Кастр. рэв. і ірамадзянскай
вайны. Асабісты архіў К., багаты даве-
дачным матэрыялам, зберагаецца ў
Нац. архіве Рэспублікі Беларусь.
Тв.: К вопросу о провозглаіпеннн Белорус-
снм незавнснмой советской соцналнстнчес-
кой республнкой (разам з АМ.Карпачовым)
// Пст. архнв. 1957. № 3; О бнблнографнн
пронзведеннй Янкн Купалы // Науч.-нн-
форм. бюл. Архнвного упр. прн СМ БССР.
1961. № 10; Научно-справочная бнблнотека
ЦГАОР БССР н ее роль в работе архнва /у
Там жа. № 11; Заўвагі на палях // Полымя.
1968. № 1; В.Н.Пнчета н архнвное дело в Бе-
лорусснн // Сов. архмвы 1968. № 2 (разам з
Я.Ф.Шорахавым). Віталь Скалабан.
КАМІНСКІ Мсціслаў Адамавіч (псеўд.
Оіозепе? \Уі1егі8кі; 28.4.1839, фальварак
Радзецк Вількамірскага пав. Віленскай
губ., цяпер Укмеріскі р-н, Літва —
12.11.1868), літаратар, этноіраф, фальк-
ларыст і публіцыст. Вучыўся ў Варшаў-
скай медыка-хірургічнай акадэміі
(1860—62). 3 1863 супрацоўнік газ.
«Кпгіег \Уі1ей8кі» («Віленскі веснік»),
вёў рубрыку «Мясцовы агляд», пісаў ар-
тыкулы на грамадскія, бытавыя, літ. і
прыродазнаўчыя тэмы. 3 1866 у Варша-
ве. Супрацоўнічаў у час. «Тудосіпік
Ппхігодаапу* («Ілюстраваны штотыднё-
вік»), «ВіЬІіоіека \Уаг8?а\У8ка» («Варшаў-
ская бібліятэка»), «Сахеіа Роізка»
(«Польская газета»), «Кіо8у» («Калос-
се»), «Кпгіег ЗУаізтамгёкі» («Варшаўскі
веснік»), «Ргус^іасі Тузосішогуу» («Што-
тыднёвы агляд») і інш. Даследаваў ма-
тэрыяльную і духоўную культуру бсл.,
літ. і польскага народаў. У арт. «Дзяды»
(1862), «Танцы люду з-над Віліі» (1864),
«Прыказкі люду з-над Віліі» (1866) апі-
саў бел. абрады, зрабіў адно з першых
апісанняў бел. нар. танцаў, услед за
Я.Чачотам, Я.П.Тышкевічам, П.В.Шпі-
леўскім даследаваў бел. прыказкі, пры-
маўкі, фразеалагізмы і зрабіў адну з
першых спроб іх навук. класіфікацыі. У
арт. «Некалькі слоў пра звычаі народа ў
Мінскай губерні», абразках «Успаміны
аб Піншчыне», «Уражанні з падарож-
жа», працы «Аб паэтычных уяўленнях
літоўска-крывіцкага народа ў яго пес-
нях» (усе 1867) даў цікавыя звесткі пра
побыт, абрады, звычаі, адзенне, фальк-
лор, якасці і рысы характару беларусаў.
даследаваў сямейна-бытавыя, абрада-
выя, рэлігійныя і гіст. песні бел. наро-
да У арт. «Віленская ратуша», «Касцёл
св. Сгафана і кляппар марыявітак у
Вільні», «Касцёл св. Крыжа, ці баніф-
ратраў у Вільні»; «Касцёл св. Рафала і
фігура Збавіцеля на Сніпнішках» (усе
1863), «Касцёл св. Тэрэзы ў Вільні»
(1868), «Касцёл св. Мікалая ў Вільні»;
(1870), апісаў арх. помнікі Вільні.
Літ.'. Когоіуйікі \У. М. К. (\М$ро-
тпіепіе робтіегіпе) // Тудогіпік Пікггожапу.
1868. Т.2. № 46. Анатоль Літвіновіч
КАМІНСКІ Сямён Давыдавіч (1861,
мясг. Борзна Чарнігаўскай губ., цяпер
Чарнігаўская вобл., Украіна —
15.5.1939), бел. вучоны ў галіне афталь-
малогіі. Праф. (1923). Скончыў мед. ф-т
Кіеўскага ун-та (1889). 3 1889 у Мінску,
працаваў урачом-афтальмолагам
(1890—1920), чл. Т-ва мінскіх урачоў (з
1890), кіраўнік камісіі нар. чытанняў
пры т-ве (1900—05). Нар. камісар ахо-
вы здароўя БССР (1920). У . 1923—39
заг. кафедры БДУ і Мінскага мед. ін-та.
Старшыня камісіі па барацьбе з трахо-
май пры Нар. камісарыяце аховы зда-
роўя БССР. Удзельнічаў у стварэнні
вышэйшай мед. школы ў БССР. Аўтар
падручнікаў і навук. прац па вывучэнні
трахомы і траўматызме вачэй.
Вольга Кулыіановіч.
КАМІСАР (франц. соштІ88аіге ад ся-
рэднелац. соішпі88агііі8 упаўнаважаны),
1) у ВКЛ член камісіі, прызначанай
вял. князем, радай або сеймам для раз-
гляду якога-небудзь пытання, судовай
справы або для выканання пэўнага да-
ручэння. Пасля І-га падзелу Рэчы Пас-
палітай 1772 К. — службовая асоба,
якая ўзначальвала адміністрацыю ў
Пскоўскай і Магілёўскай іуб. Выконваў
паліцэйскія функцыі. Пры К. стварала-
ся камісарская ўправа. 2) У СССР і
БССР у 1917—46, да ўтварэння мін-
ваў, назва члена ўрада (народны К.),
які ўзначальваў наркамат (народны ка-
місарыят). 3) 3 1918 у Чырвонай Арміі
ваенны К. — прадстаўнік кампартыі ў
часцях (на караблях), установах, злу-
чэннях. Кантраляваў дзеянні камандзі-
раў, займаўся паліт. і выхаваўчай дзей-
насцю. Інстытут ваенных К. існаваў да
1925—28, потым у 1937—40, у Вял.
Айч. вайну з 16.7.1941 да 9.10.1942. На
Беларусі існавалі ваенныя К. партыз.
фарміраванняў. Упершыню яны пры-
значаны 16.7.1941 Віцебскім і 23.7.1941
Палескім абкомамі КП(б)Б у тыя пар-
тыз. атрады, якія фарміраваліся на не-
акупіраванай тэр. рэспублікі. У тыле
ворага прызначаліся падпольнымі оріа-
намі КП(б)Б. У кастр. 1942 былі скаса-
ваны (як і ў Чырв. Арміі), але ў студз.
1943 адноўлены па патрабаванні Цэнтр.
штаба партыз. руху і ўказанні ЦК
ВКП(б). Корпус К. партыз. фарміра-
ванняў падзяляўся на 2 асн. катэгорыі:
К. атрадаў і К. брыгад. Усяго за вайну ў
ім было 3,5 тыс. чал. (у т.л. 6 жанчын).
4) У Рэспубліцы Беларусь ваенны К. —
асоба, што ўзначальвае ваенны каміса-
рыят (ваенкамат), орган мясцовага ва-
ен. кіравання.
КАМІСАРСКІ СУД, часовы суд у ВКЛ
для разгляду зямельных прэтэнзій пры-
ватных землеўласнікаў, манастыроў, га-
радоў да трымальнікаў каралеўскіх ма-
ёнткаў. Суддзямі выступалі камісары,
якіх прызначаў вял. князь (кароль). Су-
довая справа разглядалася на месцы з
выклікам бакоў і сведкаў, аглядам межаў
маёнтка. К.с. вызначаў межы зямельных
уладанняў і пазначаў іх на мясцовасці
капцамі, пра што складаўся акг. Апеля-
цыі на выракі К.с. падаваліся ў звычай-
ным парадку, з 1774 — у задворны асэ-
сарскі суд (каралеўскі трыбунал).
КАМІСАРЫЯТ ПА БЕЛАРЎСКІХ
СПРАВАХ, аддзел Нар. камісарыята па
справах нацыянальнасцей РСФСР у
1918—19. Гл. Беларускі нацыянальны ка-
місарыят.
КАМІСІІ АБОДВУХ НАРОДАЎ, цэн-
тральныя калегіяльныя органы дзярж.
улады Рэчы Паспалітай, аіульныя для
Кароны Польскай і ВКЛ: Камісія еай-
скоеая абодеух народаў, Камісія паліцыі
абодеух народаў, Камісія скарбоеая абод-
еух народаў. Створаны Чатырохгадоеым
сеймам 1788—92. Выконвалі некат. су-
довыя функцыі. Скасаваны ў 1792 'І'ар-
гаеіцкай канфедэрацыяй. Гродзенскі сейм
1793 аднавіў'асобныя камісіі для Каро-
ны і ВКЛ.
КАМІСІІ ВЯЛІКІЯ, цэнтральныя кале-
гіяльныя органы дзярж. улады Рэчы
Паспалітай. У 1764 створаны асобныя
для Кароны Польскай і ВКЛ скарбовыя
і вайсковыя камісіі (гл. Камісія скарбс-
еая Вялікага княстеа Літоўскага, Камі-
сія еайскоеая Вялікага княстеа Літоў-
скага), а ў 1773 Адукацыйная камісія.
КАМІСІІ ДОБРАГА ПАРАДКУ, органы
мясц. адміністрацыі ў гарадах з каралеў-
скай юрысдыкцыяй Рэчы Паспалітай.
Першая камісія створана ў 1765 для
размеркавання даходаў Варшавы. Сейм
1768 стварыў падобныя камісіі для
ўладкавання фінансаў і гаспадаркі буй-
ных гарадоў і мястэчак. 3 1777 юрыд.
статус камісіі афармляўся каралеўскімі
прывілеямі, членаў камісій прызначаў
кароль. У ВКЛ дзейнічалі ў гарадах
«сталічнага значэння»: Магілёве, По-
лацку, Віцебску (ва ўсіх — да 1772),
Брэсце, Вільні, Гродне, Мінску, Нава-
грудку, Пінску. Вызначалі гар. даходы.
Клапаціліся пра стан гарадской гаспа-
даркі, догляд убогіх і хворых за копп
царк. ахвяраванняў. Чатырохгадовы
сейм 1788—92 замяніў К.д.п. камісіямі
парадкаеымі цыеільна-еайскоеымі і Камі-
сіяй паліцыі абодеух народаў.
Кр.: Уоішпіпа Ьевшп. Т. 7—8. 2 »у<1.
РеІепЬшв, 1860; Т. 9. Кгаггііу, 1889; Т. 10.
Рохпагі, 1952. Яўген Амішчанка.
КАМІСІІ ПАРАДКАВЬІЯ цывільна-
ВАЙСКОВЫЯ, органы мясц. адмініс-
трацыі ў Рэчы Паспалітай. Створаны
6.11.1789 Чатырохгадоеым сеймам
1788—92 па ініцыятыве паслоў браслаў-
скага Т.Ваўжэцкага і наваірудскага
М.Бярновіча. 3 лютага 1790 пастаянна-
дзеючыя органы выканаўчай улады. У
1791 падпарадкаваны Камісіі паліцыі
абодеух народаў. Выбіраліся 15 каміса-
раў з неасуджанай і аселай шляхы ў ва-
яводствах і паветах на сейміках на 2 га-
ды. Без выбрання за ірамадскія заслугі
КАМІСІЯ К
ў камісіі ўваходзілі сенатары, цівуны,
павятовыя маршалкі, гродскія старосты,
харужыя. Кожная камісія мела канцы-
лярыю з возным і адвакатам. Сесіі ад-
бываліся штодня акрамя святаў. Камі-
сары выконвалі функцыі бясплатна, але
на работу канцылярыі збіралася па шэ-
легу з кожнага злотага падаткаў. У ВКЛ
існавалі 23 камісіі ў адпаведных адм.
цэнтрах, у т.л. ва Ушачах ддя Полацка-
га ваяв., Чарэі для Віцебскага ваяв., Ха-
лопенічах для Аршанскага пав., Брэсце
для Брэсцкага ваяв. і Кобрынскага пав.,
Бабруйску для Рэчыцкага павета. Камі-
сіі наглядалі за мерамі і вагамі, цэнамі,
фабрыкамі, корчмамі, гарадамі, шляха-
мі зносін, рачнымі перавозамі. Мелі
абавязак ктапаціцца аб росце земляроб-
ства, рамёстваў, гандлю, для чаго ім за-
гадвалася ствараць узорныя праекты
гаспадарак сваіх ваяводстваў. Ведалі
ўлікам насельніцтва, у тл. шлюбаў,
хрысцін, пахаванняў, збіралі падымны
падатак. Кіравалі ўтварэннем парафі-
яльных школ пры плябаніях, расквата-
раваннем і забеспячэннем войск рэкру-
тамі і харчам. У якасці суда першай ін-
станцыі разглядалі маёмасныя справы і
справы па адм. правапарушэннях, кан-
чаткова і безапеляцыйна, калі іск не
перавышаў 300 злотых, а кара — 50
злотых і 3 дзён турмы. Астатнія справы
па прадстаўленні павятовых дазорцаў
адсылаліся па апеляцыі на канчатковы
прысуд Камісіі паліцыі абодвух наро-
даў. Разбіралі спрэчкі паміж ваеннымі і
цывідьным насельніцтвам, каралі за не-
паслушэнства публічнай улалзе і зем-
пеўладальнікам, але не мелі права су-
дзіць па крымінальных справах. Скаса-
ваны 22.9.1792 Таргавіцкай канфедэра-
цыяй. Адноўлены Гродзенскім сеймам
1793, але фактычна дзейнічаць не пача-
лі. У час паўстання 1794 створаны но-
выя камісіі, звычайна з 21 чал., якія
размяркоўваліся паміж 6 аддзеламі (па-
радку, бяспекі, скарбу, войска, спраў,
жыўнасці). Падуладная камісіі тэрыто-
рыя падзялялася па парафіях або дазо-
рах (да 1200 двароў) для арганізацыі
паспалітага рушэння і рэіулявання ад-
носін сялян з панамі. Праіснавалі да
1795. Яўген Анішчанка.
КАМІСІЯ ВАЙСКОВАЯ АБОДВУХ
НАРбДАЎ, цэнтральны калегіяльны
эрган дзярж. улады Рэчы Паспалітай па
кіраванні вайсковымі справамі. Створа-
на 21.12.1788 Чатырохгадовым сеймам
1788—92 для каміілектавання, узбраен-
ня і матэрыяльнага забеснячэння за-
нланаванага 100-тысячнага войска.
Складалася з 3 гетманаў і 14 камісараў
(2 сенатары, 6 ваенных і 6 цывільных
асоб), якія выбіраліся на мясц. сейміках
(7 чал.) і сейме (7 чал.) на 2 гады з пра-
вам перавыбару. У камісію забараняла-
ся выбіраць сеймавых паслоў, асоб да
23 гадоў, тых, хто не набыў землеўла-
дання хаця б за год да выбараў або не
займаў раней ірамадскай пасады (да яе
прыраўноўваліся 6 гадоў афіцэрскай
службы). Падпарадкоўвалася сейму. У
першапачатковым складзе (ад ВКЛ
Ю.Несялоўскі, М.Радзівіл, Ю.Швяй-
коўскі, Ю.Забела, Т.Стацкевіч,
ІСЛ.Яленскі) прысягнула канстытуцыі 3
мая 1791. Пазней у камісію ўвайшлі
таксама Я.Ціхоцкі (старшыня), Ю.Па-
нятоўскі, Ю.Віртэмбергскі, Т.Касцюш-
ка, М. і Ш.Забелы, М.К.Агінскі,
Л.Тышкевіч, М.Грахольскі. Мела штаб:
2 ген.-ад’ютанты, 2 ген.-аўдытары, 2
плац-маёры, адвакат, картоіраф і інш.,
а таксама канцылярыю (2 пісары, у т.л.
Я.Ясінскі, 4 сакратары, 12 канцылярыс-
таў і 12 капіістаў), падзеленую на 4 ад-
дзелы паводле галіновых прынцыпаў кі-
равання арміяй (арганізацыя і дыслака-
цыя, фінансава-маёмаснае забеспячэн-
не, рэгуляванне ўнутр. службы і
ўзаемаадносіны з цывільным насельніц-
твам). Сесіі камісіі адбываліся 4 разы
на тыдзень. Судзіла справы вайскоўцаў
па службе і спрэчкі ваенных з цывіль-
нымі. Мела абавязак аказваць хуткую
ваен. дапамогу шляхце і дзярж. урадні-
кам у выкананні судовых дэкрэтаў і ма-
ніфестаў пасылкай каманды з 3 жаўне-
раў. Для ўзбраення і абмундзіравання
войска 8.3.1790 створаны камісарыят (6
чал.), які адначасова займаўся арганіза-
цыяй правіянцкіх магазінаў, лазарэтаў,
пякарняў. Недахоп сродкаў прымусіў
камісію абмежаваць колькасць войска і
перайсці да рэкруцкага набору
(3.3.1790). Скасавана 20.8.1792 Таргавіц-
кай канфедэрацыяй. Гродзенскі сейм 1793
вярнуў уладу над войскам гетманам ра-
зам з асобнымі вайсковымі камісіямі
цля Кароны і ВКЛ (гл. Камісія вайско-
вая Вялікага княства Літоўскага).
Яўген Анішчанка.
КАМІСІЯ ВАЙСКбВАЯ ВЯЛІКАГА
КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА, цэнтральны
калегіяльны орган улады ВКЛ па кіра-
ванні вайсковымі справамі. Створана
на ўзор падобнай камісіі Кароны
Польскай на каранацыйным сейме 1764
для абмежавання распарадчай улады ў
войску вял. і польнага гетманаў (аднак
яны захавалі правы старшынства на па-
сяджэннях). Члены камісіі выбіраліся
на 2 гады і былі падсправаздачны сей-
му. Пачала дзейнасць у Гродне
10.3.1765 у складзе 2 сенатараў (віленскі
ваявода М.К.Агінскі, брэсцкі кашталян
Я.Гараін) і 7 канцы.тярыстаў (саветні-
каў) ад шляхты (Ю.Сасноўскі, АЗабела,
С.Адахоўскі, Т.Нарбут, М.Пац, Ф.Бі-
гаўт, М.Гараін). Мела пісара, рэгента,
адваката, 2 возных, невял. штаб. Функ-
цыі камісіі выразна не акрэсліваліся.
Забяспечвала фінансаванне арміі,
сродкі на гэта браліся ў асн. з пагалоў-
нага абкладання яўрэяў і падаткаў на
вінакурства. Камісія з невял. кадравымі
зменамі праіснавала да 6.11.1776. Яе
функцыі былі перададзены вайсковаму
дэпартаменту Пастаяннай Рады. У
1788—92 ваен. справамі займалася Ка-
місія вайсковая абодвух народаў. Гродзен-
скі сейм 1793 стварыў камісію «рэвізіі і
ліквідацыі літоўскага войска» з 12 чал.
(старшыня — навагрудскі ваявода
Ю.Несялоўскі), а пастановай 23.11.1793
стварыў новую вайсковую камісію ВКЛ
(С.Тышкевіч, Ф.Ельскі, Я.Гараін,
А.Храптовіч, Е.Белапятровіч, С.Ману-
цы). Практычна войскам распараджала-
ся канцылярыя Таргавіцкай канфедэра-
цыі на чале з польным гетманам ВКЛ
ЦЗ.Касакоўскім. 3 пачаткам паўстання
1794 камісія самараспусцілася, а яе
функцыі выконвалі камісіі парадкавыя
цывільна-вайсковыя і спец. аддзелы паў-
станцкіх органаў улады.
Літ:. Г е й с м а н П.А. Проекг реорганм-
заішн польской арммн 1789 г. СПб., 1894;
Уоішпіпа І.едшп. Т. 7—8. 2 м/у<1. РеіегхЬшв,
1860; Т. 10. Рогпагі, 1952; Ка1а)сгук Ё.
й'орко і оЬгоппоіс Кгесгуро^роіііе) 1788—
1792. \уаг5гау/а, 1975; Хуікой'ісг Ь. 2е
Зіо5ппко«' Іа^ігіхкіедо г КопГесіегаод
Таі^о^іскц // Аіепешп 'А'ііепікіе. 1938. 2. 1
Яўген Анішчанка.
КАМІСІЯ ПА ВЫВУЧЭННІ ЗАХбД-
НЯЙ БЕЛАРЎСІ. Існавала ў 1926—36;
утворана пры прэзідыуме Інстытута
беларускай культуры, з 1929 — пры
прэзідыуме Бел. АН у Мінску. Неадна-
разова мяняла назву і статус, некат. час
была аддзелам ЦК КП(б)Б. У 1936 пе-
раўтворана ў Секцыю па вывучэнні Зах.
Беларусі пры Ін-це гісторыі АН БССР.
Даследавала гісторыю рэв. руху, сац.
жыццё насельніцгва Зах. Беларусі, яе
эканоміку, кулыуру, прыроду. 3 1933
кола даследаванняў звузілася, вывучалі-
ся выключна праблемы паліт. і эканам.
жыцця Зах. Беларусі і Польшчы. Камі-
сію ўзначальвалі: М.САрэхва (1931—
32), П.В.Мятла (1932—33), Я.С.Бабро-
віч (1933), Л.М.Янкоўская (1934—36),
М.Л.Рубінштэйн (1936). Выдавала Ін-
фармацыйны бюлетэнь ([1931]—1936).
Асн. выданні: «Інтэрпеляцыі беларус-
кіх паслоў у польскі сойм, 1922—1926
гг.» (1927); Д.Боген «Заходняя Беларусь
пад крывавым бізуном польскіх акупан-
таў» (1931); П.Гарбацэвіч «Паланізацыя
Заходняй Беларусі» (1932); Г.Гарэцкі
«Межы Заходняй Беларусі ў Полыпчы»
(1928); А.Кайіарадаў «Клімат Заходняй
Беларусі» (1932); А.Сталевіч «Заходняя
Беларусь — калонія Польшчы» (1930);
Б.Тарашкевіч «Заходняя Беларусь —
плацдарм імперыялістычнай інтэрвен-
цыі» (1931); Я.Шнэйдэр «Нарыс размя-
шчэння прамысловасці Заходняй Бела-
русі» (1936) і інш.
Літ.: О р е х в о Н.С. Дела м людн КПЗБ.
Воспомннання. Мн., 1983; Вахтомаў
Г.В., Міхнюк У.М. Станаўленне гістары-
яграфіі рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Бела-
русі // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук.
1988. № 5. Віктар Астрога.
КАМІСІЯ ПА ГІСТОРЫІ АЙЧЫН-
НАЙ ВАЙНЫ пры ЦК КП(б)Б. Праца-
вала з 2.6.1942 да 1946. Створана для
збору, сістэматызацыі і захоўвання да-
кументаў па гісторыі Вял. Айч. вайны.
Знаходзілася ў Маскве, з крас. 1944 —
у Гомелі, з ліп. 1944 — у Мінску. Узна-
чальваў сакратар ЦК КП(б)Б Ц.С.Гар-
буноў, у яе ўваходзілі І.С.Краўчанка,
І.А.Крупеня, М.Ц.Лынькоў, У.Н.Малін,
С.В.Прытыцкі, Е.І.Уралава і інш. Даку-
КЛМІСІЯ
менты паступалі з ЦК КП(б)Б, БШПР,
непасрэдна з партыз. фарміраванняў.
Супрацоўнікі камісіі выязджалі ў вызва-
леныя раёны, запісвалі ўспаміны кіраў-
нікоў падп. парт. і камсамольскіх орга-
наў Беларусі, партызан і падполыпчы-
каў, эбіралі дакументы аб подзвігах воі-
наў-беларусаў на франтах вайны, у тл.
аб Героях Сав. Саюза і поўных кавале-
рах ордэна Славы — ураджэнцах Бела-
русі, аб працоўным гераізме рабочых і
служачых эвакуіраваных з рэспублікі
прамысл. прадпрыемстваў, навук. і на-
вучальных устаноў, устаноў культуры,
аб зверствах ням.-фаш. захопнікаў на
тэр. Беларусі. Усяго Камісія сабрала
больш за 20 тыс. дакументаў, у тл. 3
тыс. фотаздымкаў, выдала зборнікі «Ні-
чога не забудзем, нічога не даруем»,
«Пісьмы з нямецкага рабства» (абодва
1943) і інш. У кастр. 1942 падрыхтавана
выстаўка «Беларусь жыве, Беларусь
змагаецца», на базе матэрыялаў якой у
1943 створаны Беларускі дзяржаўны му-
зей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.
Сабраныя камісіяй дакументы і матэ-
рыялы былі выкарыстаны ў рабоце Уп-
раўлення агігацыі і прапаганды ЦК
ВКП(б), Цэнтр. музея Рэвалюцыі
СССР, Саўінфармбюро, рэдакцый газет
і часопісаў.
Літ.'. III у м е й к о М.Ф. Деятельность
Комнсснн по нсторнв Отечественной войны
прн ЦК КП(б) Белорусснм 1942—1946 іт. //
Сов. архмвы. 1985. № 2. Міхась Шумейка.
КАМІСІЯ ПА ЗЯМЁЛЬНЫМ УПА-
РАДКАВАННІ ПРАЦбЎНЫХ ЯЎРЙ-
ЯЎ пры ЦВК БССР. Дзейнічала ў
1924—31. Створана паводле пастановы
ЦВК і СНК БССР ад 29.10.1924. Узна-
чальвалі Дз.Ф.Прышчэпаў, Дз.С.Чарну-
шэвіч. Ставіла за мэту правядзенне ў
жыццё пастановы Прэзідыума ЦВК
БССР «Аб землеўпарадкаванні працоў-
ных яўрэяў» ад 25.7.1924. Камісія рас-
працавала перспектыўны план па зем-
ленадзяленні яўрэяў пераважна на зем-
лях дзярж. фонду, на масівах высеча-
ных лясоў і асушаных балот. Да 1930 у
працоўнае карыстанне яўрэям перада-
дзена 59 452 га зямлі, на якой земле-
ўладкавана 9101 яўр. сям’я. У той час у
БССР былі 252 яўр. калектыўныя гас-
падаркі, у якіх працавала 2255 сем’яў
мясц. яўрэяў. Эдуард Дубянецкі.
КАМІСІЯ ПАЛІЦЫІ АБбДВУХ НА-
РбДАЎ, цэнтральны калегіяльны орган
дзярж. улады Рэчы Паспалітай па ства-
рэнні грамадскай бяспекі і выкананні
судовай улады ў Велікапольскай, Мала-
польскай і Літоўскай (ВКЛ) правінцы-
ях. Створана 28.6.1791 Чатырохгадовым
сеймам 1788—92. Падпарадкоўвалася
Стражы правоў сейма. Кіравалася нара-
довымі (надворнымі) маршалкамі праз
канцылярыю (6 чал.). Складалася з 15
камісараў: 3 сенатараў, 6 паслоў (па 2
ад правінцыі) і 6 адвакатаў ад гарадоў,
выбраных ад землеўласнікаў. Камісары
выбіраліся сеймамі на 2 гады. Камісія
засядала штодня, акрамя свят. Ад ВКЛ
у камісію ўваходзілі брэсцкі кашталян
Ю.Шчыт, Ю.Швяйкоўскі і С.Прашын-
скі. Камісія выконвала функцыі скаса-
ваных камісій добрага парадку, а такса-
ма вял. і надворнага маршалкаў. Займа-
лася ўпарадкаваннем гарадоў, рэвізава-
ла гар. даходы, фундушы, давала дазвол
на працу па-за рамеснымі цэхамі, сачы-
ла за неадчужальнасцю гарадскіх зямель
і іх арэндай праз аўкцыёны. Ажыццяў-
ляла аіульнаграмадзянскую паліцэй-
скую ўладу, аказвала дапамоіу калекам
і хворым, змагалася са злачыннасцю,
загадвала месцамі зняволення, папраў-
чымі дамамі, мелася прадухіляць пару-
шэнні вольнасці друку. Уласныя распа-
раджэнні ажыццяўляла праз ваяводскія
і павятовыя камісіі парадкавыя цывіль-
на-вайсковыя. Як судовая ўстанова раз-
глядала справы, накіраваныя ёй па апе-
ляцыі парадкавымі камісіямі. Для выка-
нання сваіх пастаноў трымала 2 харугвы
і маіла карыстацца армейскай дапамо-
гай. На гродзенскім сейме 1793 раз’ядна-
на, універсалам Пастаяннай Рады
28.12.1793 створана асобная Камісія па-
ліцыі ВКЛ з месцам знаходжання ў
Гродне. На першым пасяджэнні
31.12.1793 у яе складзе Л.Тышкевіч
(старшыня), Ю.Нарбут (сакратар) і 20
канцылярыстаў: архівіст, касір, геаметр,
6 інтэндантаў (камендантаў) гарадоў, 11
капіістаў. Праіснавала да 1795.
Яўген Анішчанка.
КАМІСІЯ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ
ПА СІІРАВАХ ЮНЁСКА, міжведамас-
ны орган. Створана пастановай СМ
БССР ад 15.10.1956. У сваёй дзейнасці
кіруецца Стагутамі ЮНЕСКА і Нац.
камісіяй па справах ЮНЕСКА, закана-
даўствам Рэспублікі Беларусь. Склада-
ецца са старшыні, нам. старшыні, ад-
казнага сакратара і членаў — прадстаў-
нікоў мін-ваў, ведамстваў, арг-цый і
ўстаноў, што працуюць у сферы кампе-
тэнцыі ЮНЕСКА. У складзе камісіі
свораны к-ты па асн. кірунках дзейнас-
ці ЮНЕСКА: адукацыя і будучыня; на-
вука ў інтарэсах прагрэсу і навакольна-
га асяроддзя; культура (мінулае, сучас-
насць, будучыня); камунікацыя, інфар-
мацыя і інфарматыка на службе чала-
вецтва; сац. і гуманітарныя навукі, ук-
лад у развіццё, мір, правы чалавека і
дэмакратыю. Камісія забяспечвае ўзае-
мадзеянне і каардынацыю супрацоўніц-
тва з ААН па пытаннях адукацыі, наву-
кі і культуры (ЮНЕСКА) бел. дзярж.
устаноў, ірамадскіх арг-цый і асоб; рас-
паўсюджвае ў рэспубліцы інфармацыю
пра мэты, праграму і дзейнасць
ЮНЕСКА; даводзіць да ведама ЮНЕС-
КА інфармацыю пра нац. дасягненні,
патрэбы і прыярытэты ў галіне адука-
цыі, навукі, культуры і камунікацыі для
ўліку гэтай інфармацыі ў праірамах і
дзейнасці ЮНЕСКА. Па прапанове ка-
місіі ў «Каляндар юбілейных гадавін
ЮНЕСКА» былі ўнесены і святкаваліся
сусв. супольнасцю 500-годдзе з дня на-
раджэння Ф.Скарыны, 450-годдзе па-
мяці С.Буднага, 100-годдзі з дня нара-
джэння Я.Купалы, Я.Коласа, М.Баіда-
новіча, М.Гарэцкага, Б.Тарашкевіча і
інш. Выдавала Бюлетэнь на рус., англ.,
франц. і ісп. мовах. Наталля Жылееіч.
КАМІСІЯ СКАРБбВАЯ АБбдВУХ
НАРбДАЎ, цэнтральны калегіяльны
орган дзярж. улады Рэчы Паспалігай у
галіне фінансаў і эканомікі. Створана
1.2.1792 Чатырахгадовым сеймам 1788—
92 замест скарбовых камісій Кароны і
ВКЛ (гл. Камісія скарбовая Вялікага
княства Літоўскага). Складалася з 2
падскарбіяў, 16 камісараў, 8 шляхецкіх
паслоў, 2 сенатараў, 6 адвакатаў ад га-
радоў — усе ў роўным прадстаўніцтве
ад Кароны Польскай і ВКЛ. Члены ка-
місіі выбіраліся сеймам на 2 гады з пра-
вам перавыбару. Старшыні — вял. пад-
скарбі літоўскі Л.Тышкевіч і надворны
падскарбі літоўскі АДзяконскі. Падпа-
радкоўвалася Стражы правоў сейма.
Наглядала за фінансамі дзяржавы, ма-
нетнай справай, унутр. і знешнім ган-
длем, фабрыкамі. Судзіла справы аб па-
рушэнні цэласнасці скарбу, фальшыва-
манецтве, гандл. спрэчках з замежнымі
купцамі, злоўжываннях чыноўнікаў. Фі-
нансавала і натлядала за экстраарды-
нарнымі праектамі: буд-вам Мухавецка-
га канала, забеспячэннем соллю. Знач-
ныя сродкі асігнавала на абслугоўванне
прыдворнай кліентуры: утрыманне 7
батальёнаў стральцоў, стварэнне абоз-
най касы караля, на выдаткі новапрыз-
начаным галоўнакамандуючым войска-
мі Кароны і ВКЛ. Скасавана 18.8.1792
Таргавіцкай канфедэрацыяй з аднаўлен-
нем асобных скарбовых камісій для Ка-
роны і ВКЛ, якія падпарадкаваны Гро-
дзенскім сеймам 1793 Пастаяннай Радэе.
Яўген Анішчанка.
КАМІСІЯ СКАРБбВАЯ ВЯЛІКАГА
КНЯСГВА ЛІТбЎСКАГА, Экана-
мічная рада скарбу Вялі-
кага княства Літоўскага,
цэнтральны калегіяльны орган улады
ВКЛ па кіраванні фінансамі і дзярж.
скарбам. Створана пастановай карана-
цыйнага сейма 16.5.1764 на ўзор падоб-
най камісіі Кароны Польскай з мэтай
абмежавання ўлады вял. і надворнага
падскарбіяў, а таксама для лепшага кі-
равання фінансамі і прымнажэння
дзярж. даходаў. Дзейнічала ў Гродне з
1.1.1765. Старшынствавалі па чарзе вял.
падскарбі ВКЛ М.Бжастоўскі і надвор-
ны падскарбі ВКЛ А.Тызенгаўз. У скла-
дзе камісіі 2 сенатары (кашталяны
трокскі ТАгінскі і смаленскі Т.Бучын-
скі), 7 камісараў ад шляхгы (Тызенгаўз,
ГАскерка, САпендскі, Я.Гараін, Т.Юн-
дзіл, М.Вазгірд, З.Віславух). Падпарад-
коўвалася сейму. Дзейнічала праз бюро
з 12 службоўцаў. Распараджалася мыт-
нымі каморамі, поштай, гандлёвымі
шляхамі, рачнымі перавозкамі, зборам
пагалоўнага (з яўрэяў) і падымнага па-
даткаў, падаткаў з вінакурства, нагляда-
ла за аднастайнасцю мераў і вагаў. У
1765—69 праводзіла люстрацыю кара-
леўшчынаў разам з рэвізіяй правоў на іх
трыманне, займалася вызначэннем
кварты са старостваў і размежаваннем
КАМІТЭТ К
зямель. Для выканання ўласных паста-
ноў мела вайсковую каманду або патра-
бавала дапамогі ад гетманаў. Сесіі камі-
сіі праходзілі ў Гродне двойчы на год
па 6 тыдняў. Да 1780 камісіяй бескан-
трольна распараджаўся каралеўскі фава-
рыт Тыэенгаўз, які меў больш як на 800
тыс. злотых доўгу, ппо патраціў на
ўтрыманне палігычна. залежнай кліен-
туры і прамысл. прадпрымальніцтва ў
каралсўскіх эканоміях. У 1786 у складзе
камісіі ўтвораны тытунёвы дэпартамент
(24 чал.), у 1791 — гарбарны (583 чал.
разам з мытнымі эборшчыкамі). На Ча-
тырохгадовым сейме 1788—92 камісія
29.10.1791 добраахвотна дэлегавала свае
паўнамоцтвы запланаванай Камісіі
скарбовай абодвух народаў. Адноўлена 23
ліст. Гродзенскім сеймам 1793 у складзе
6 чал. (Ю.Несялоўскі, Ю.Важынскі,
Б.Марыконі, Ф.Букаты, ІЛахніцкі,
М.Нелюбовіч). Апошні старшыня
М.КАгінскі. Самараспусцілася 9.5.1794,
яе члены ў большасці далучыліся да
паўстання 1794.
Літ: Ргі с і а I о » а М. КхШ ока па йгіеіі
Котіуі БкагЬіі Юестуіхжроіііе) IV. Кх.
Бііев^кіе^о та ггадб* Таі^олтскісЬ і эдтіі
СпхігіепНкіево [1792—1794] // Кзізда
ратіаікоча коіа кіяоіукб» яіцсЬасгу
Ііплгеп.уіеііі 8іеГала Ваіоге^о * У/іІпіе, 1923—
1933. ЗУіІпо, 1933; УоЬітіпа Берзіт. Т. 7 — 8.
2 »у<1. РеІепЬшв, 1860; Т. 10. Рогпап, 1952;
Ёуікожісг Б. Зіоэдлкі 5кагЬо»е V/. Кх.
ІЛеткіево » <1оЬіе іпацгексіі Коісіііі/ко^хкіеі
// Аіепешп №1егёкіе. 1935. К. 10;
Е> г о г б.о * 5 к і М. Робяажу Ппаівоже
йгіаіаіпоісі раб8І»о«е) * Роксе, 1764—1793.
ЗУаіхгажа; Рогпап, 1975. Яўген Анішчанка.
КАМІСІЯ ЧАСбВАГА ПРАЎЛЁННЯ
ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛГГбЎСКАГА,
назва ўрада, створанага франц. каман-
даваннем у вайну 1812 на тэр. акупіра-
ваных Беларусі і Лггвы. Гл. Часовы ўрад
Вялікага княства Літоўскага.
КАМГГУі БЕЛАРЎСКІ ў Поль-
шчы, Беларускі камітэт у
П о л ь ш ч ы , арганізацыя грамадскай
апекі над беларусамі ў Полынчы ў гады
2-й сусв. вайны. Створаны ў пач. 1940 у
Варшаве з дазволу ням. акупац. улад.
Першапачаткова наз. Бел. саюз самапо-
мачы, летам 1940 перайменавана ў К.б.
Кіраўнікі Ф-Акінчып, М.Шчорс,
М.Ждановіч і інш. Меў прадстаўніцгва
ў Белай Падлясцы і Кракаве, гурткі на
Пд Падляшша. Членамі к-та былі дава-
ен. жыхары Варшавы, уцекачы з паўн,-
ўсх. ваяводстваў Полыпчы, якія не па-
іжадалі заставацца на занятай у вер.
1939 сав. войскамі тэрыторыі і ў пач.
вайны шукалі прытулку ў Варшаве, а
таксама вызваленыя з ням. палону ва-
еннаслужачыя польскай арміі бел. на-
цыянальнасці. У сак. 1942 аб’ядноўваў
каля 6 тыс. чал. Камітэт займаўся збо-
рам і размеркаваннем сярод сваіх чле-
наў адзення, прадукгаў харчавання,
картак на набыццё прамысл. тавараў
штодзеннага ўжытку, аказаннем юрыд.,
мед. і грашовай дапамогі. Працавала
камітэцкая сталоўка, паслугамі якой у
1942 штодзенна карысталася каля 150
тал. 3 мэтай пашырэння нац. адукацыі
арганізоўваліся лекцыі, дыскусійныя
вечары, курсы беларусазнаўства, на якіх
з дакладамі выступалі Я.Станкевіч,
Шчорс, В.Гадлеўскі, П.Татарыновіч,
Ч.Ханяўка і інш. Дзейнічалі бел. б-ка,
хор і аркестр, драм. секцыя (сярод інш.
пастаўлены спектаклі «Выбары старшы-
ні» Я.Быліны, «Суд» У.Галубка), дзіця-
чы тэатр (кіраўнік Л.Панько), праводзі-
ліся канцэрты з удэелам М.Забэйды-
Суміцкага. Намаганнямі К.б. ў Варшаве
адкрыта бел. пачатковая шксла з інтар-
натам (працавала ў 1942—44), летам
1943 арганізаваны двухмесячны лагер
для вучняў у Забалоцш (Бела-І Іадляс-
кая гміна). К-т садэейнічаў стварэнню ў
Варшаве бел. правасл. і каталіцкай па-
рафій, царк. брацгва імя св. Юрыя,
якое ў 1942—43 выдала «Унармаваны
статуг праваслаўных царкоўных брац-
тваў», «Беларускі праваслаўны малітоў-
нік», «Праваслаўны месяцаслоў на 1942
г.», чБеларускі праваслаўны патэрык». У
рамках К.б. працавалі правасл. (кіраў-
нік А.Шыла, з кастр. 1943 АКраскоў-
скі) і каталіцкая (Татарыновіч) царк.
камісіі, якія займадіся лінгвістычнай
уніфікацыяй беларускамоўных такстаў
правасл. і каталіцкіх малітваў, правапісу
імён. Члены к-та архімандрыт Філафей
(Нарко), Краскоўсю і Б.Стрэльчык ува-
ходзілі ў створаную ў вер. 1941 мітрапа-
лігам Дзянісам Бел. царк. раду, якая
распрацоўвала для ням. улад рэкамен-
дацыі па аднаўленні дзейнасць правасл.
царквы на Беларусі. Кіраўніцтва К.б. не
было аднадушным у поглялах на рэалі-
зацыю асн. паліт. мэты — аднаўленне
бел. дзяржаўнасці. Адны (Шчорс, Гад-
леўскі і інш.) выступалі за супрацоўніц-
тва з Германіяй, вербавалі кандыдатаў
для акупац. адміністрацыі на Беларусі,
давалі ням. уладам рэкамендацыі па
вырашэнні бел. пытання; другія (Стан-
кевіч і інш.) арыентаваліся на зах. дзяр-
жавы, імкнуліся да такгычнага пагад-
нення з польскім нац. падполлем; трэ-
ція (ВЛпвінчык, К.Паўлоўская) супра-
цоўнічалі з камупіст. падполлем.
Дэейнасць к-та факгычна спынілася
1.8.1944 з пач. Варшаўскага паўстання
1944. Управа Кб. была эвакуіравана ў
Кракаў і намінальна існавала да вызва-
лення горада Сав. Арміяй у студз. 1945.
Літ: Туронак Ю. Школа на Свентаер-
скай вуліцы // Беларускі каляндар, 1978. Бе-
ласток, 1978; Я г о ж . Беларусь пад нямец-
кай акупацыяй: Пер. з пол. Мн., 1993.
Юрый Туронак.
КАМПгУІ ВЫРАТАВАННЯ РЭВАЛіб-
ЦЫІ ЗАХОДНЯГА ФРОНТУ, надзвы-
чайнае аб’яднанне паргыйных, грамад-
скіх арг-цый Мінска, салдацкіх к-таў 2,
3, 10-й армій, 2-й Каўказскай кав. ды-
візіі на чале з Франтавым к-там Зах.
фронту. Створаны з мэтай захавання
парадку ў час Кастр. ўзбр. паўстання
1917. Сфарміраваны 25—27 кастр. (7—
9 ліст.). Паводле парт. прыналежнасці
большасць членаў к-та складалі эсэры,
правыя і левыя меншавікі, бундаўцы. У
яго прэзідыум уваходзілі Т.М.Калатухін
(старшыня), С.А.Астахаў, С.І.Берсан,
А.І.Вайнппэйн, З.І.Зецель, І.П.Несце-
раў. Функцыі друкаванага органа вы-
конвала газета Заходнефрангавога вы-
канкома «Фронт». Загады, звароты,
адозвы к-та змяшчаліся ў газетах «Со-
цналнст-революцнонер», «Луч», «Мнн-
ская газета». На ўзор мінскага К-та вы-
ратавання рэвалюцыі падобныя арг-цыі
былі створаны ў Бабруйску, Оршы, По-
лацку і інш. У распараджэнні к-та была
Каўказская дывізія і некаторыя інш.
вайсковыя часці. Праграма к-та праду-
гледжвала захаванне ўлады Часовага
ўрада. 27 кастр. к-т увёў у Мінск часці
Каўказскай дывізіі, зняў ваенныя пасты
Мінскага Савета, адхіліў прызначаных
ім камісараў, запатрабаваў ад Савета
перадаць яму ўсю ўладу ў горадзе. Су-
адносіны сіл на той час былі не на ка-
рысць бальшавікоў. У выніку кампрамі-
су з Мінскім Саветам к-т абавязаўся не
пасылаць узбр. часці на Петраград і
Маскву і не прапускаць іх праз Мінск;
Савет згадзіўся перадаць к-ту ўладу ў
раёне Зах. фронту і дэлегаваў у яго
склад двух прадстаўнікоў (ГЯАлібегава
і Я.Ф.Пярно), якія павінны былі заста-
вацца там да таго часу, пакуль будуць
выконвацца ўзэтыя абавязацельствы.
К-т абвяспіў сябе часовай уладай на
ўсім Зах. фронце і ў прыфрантавой па-
ласе да склікання Устаноўчага сходу і
28 кастр. выдаў загад № 1, пэд якім
падпісаліся 19 арг-цый, у адпаведнасці
з якім усе загады, што маглі з’явіцца ў
раёне Зах. фронту без подпісу К-та вы-
ратавання, абвяшчаліся несапраўднымі
і не падлягалі выкананню. 30 кастр. за-
гадам № 3 к-т забараніў у Мінску «ўся-
кага кшталту мітынгі і зборышчы».
Бальшавікі Мінска прынялі дзейсныя
захады па ўмацаванні сваіх сіл. ВРК
паслаў сваіх эмісараў на фронт за ваен-
най дапамогай Мінскаму Савету. Пача-
ліся перавыбары эсэра-меншавіцкіх
саддацкіх к-таў, дзейнасць Савета пад-
трымалі прафсаюзы, іншыя арг-цыі.
Бальшавіцкія выданні друкавалі загады
Петраградскага ВРК, дэкрэты СНК. У
адказ к-т 30 кастр. прыняў рэзалюцыю
аб неадкладным роспуску ВРК. Але
весткі пра разгром пад Петраградам сіл
Керанскага і Краснова спрыялі росту
аўтарытэту ВРК. 31 кастр. на пасяджэн-
ні Мінскага Савета фракцыі бальшаві-
коў і левых эсэраў вынеслі пастанову аб
выхадзе з К-та выратавання. 1 ліст. ад-
былося апошняе пасяджэнне гэтага
аб’яднання з удзелам бальшавікоў. Дэ-
легацыя Мінскага Савета абвінаваціла
к-т у парушэнні нейтралітэту ў адносі-
нах да падзей у Петраградзе і абвясціла
аб сваім выхадзе з яго. У той самы
дзень кфаўнік ВРК А.Ф.Мяснікоў вы-
ступіў на старонках газ. «Звязда» з абві-
навачаннямі к-та ў контррэвалюцыі.
1 ліст. ў Мінск прыбыў браніраваны
поезд, бронемашыны і асобныя вайско-
выя падраздзяленні, якія ўзялі пад ахо-
ву Мінскі Савет і горад. 2 ліст. на па-
шыраным пасяджэнні Мінскага Савета
КАМІТЭТ
Мяснікоў заклікаў «пакончыць са
здрадніцкім Камітэтам выратавання».
Тым не менш к-т працягваў выступаць
ад імя мінскай ірамадскасці. 5 ліст. ён
звярнуўся з адозвай да насельніцтва і
вайскоўцаў з мэтай абвергнуць абвіна-
вачанні ў здрадніцтве рэвалюцыі, у
контррэвалюцыі і інш. Салдаты Зах.
фронту ўсё больш траплялі пад уплыў
лозунгаў і палітыкі балынавікоў. Зага-
дам ВРК № 5 ад 4 ліст. к-т быў распу-
шчаны. Яго ідэі працягвала абараняць
Мінская гар. дума да яе роспуску ў
студз. 1918.
Літ:. Гісторыя Беларускай ССР. Т. 3. Мн.,
1973; Победа Советской властн в Белорусснн.
Мн., 1967; Башко П. Контрреволюцноне-
ры нлн оппознцнонеры? // Крыжовы шлях:
Дапам. для вывучаючых гісторыю Беларусі.
Мн., 1993; Сяменчык М.Я. Камітэт вы-
ратавання рэвалюцыі Заходняга фронту і яго
дзейнасць у 1917 г. // Пыганні гісгорыі і ме-
тадалогіі гістарычнай навукі: 36. арт. Мн.,
1997. Мікалай Сяменчык.
ХА.УІІТЭТ ДЗЯРЖАЎНАГА КАНТ-
рблю РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ор
ган дзярж. кантролю ў краіне. Утвара-
ецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.
Створаны ў 1996. Ажыццяўляе кантроль
за выкананнем рэсп. бюджэту, выкары-
станнем дзярж. уласнасці, выкананнем
актаў Прэзідэнга, парламента, урада і
інш. дзярж. органаў, якія рэгулююць
адносіны дзярж. уласнасці, гасп., фі-
нансавыя і падатковыя адносіны. Стар-
шыня к-та назначаецца Прэзідэнтам.
Кампетэнцыя, арганізацыя і парадак
дзейнасці к-та да прыняцця адпаведна-
га закону вызначаюцца Палажэннем
«Аб Камітэце дзяржаўнага кантролю
Рэспублікі Беларусь».
КАМІТЭТ ДЗЯРЖАЎНАЙ БЯСПЁКІ
БССР (КДБ БССР), да жн. 1978 КДБ
пры СМ БССР, дзяржаўны інстытут,
які спалучаў у сваёй дзейнасці функцыі
спецслужбы і праваахоўнага органа.
Утвораны Указам Прэзідыума ВС
БССР ад 19.5.1954 на базе шэрагу
ўпраўленняў, аддзелаў і інш. арганізац.
структур МУС БССР (гэтыя структуры,
у сваю чаргу, да сак. 1953, калі яны
ўвайшлі ў склад МУС, складалі Мініс-
тэрства дзяржаўнай бяспекі БССР).
КДБ фактычна пачаў дзейнічаць у сак.
1954 пасля Указа Прэзідыума ВС СССР
ад 13.3.1954 «Аб утварэнні Камітэта
дзяржаўнай бяспекі пры Савеце Мініс-
траў СССР». Уваходзячы фармальна ў
структуру выканаўчай улады рэспублікі,
КДБ БССР фактычна быў элементам
сістэмы органаў КДБ СССР. Асн. кі-
рункі і змест яго дзейнасці, а таксама
фінансаванне, штаты і структура вызна-
чаліся пастановамі і інш. рашэннямі
ЦК КПСС і СМ СССР, загадамі і інш.
нарматыўнымі актамі КДБ СССР. Былі
прыняты таксама нарматыўныя акты,
якія ўнеслі змены ў прававыя асновы
дзейнасці органаў дзяржбяспекі.
19.4.1956 Прэзідыум ВС СССР сваім
Указам адмяніў пастановы Прэзідыума
ЦВК СССР ад 1.2.1934 «Аб парадку вя-
дзення спраў аб падрыхтоўцы ці здзяй-
сненні тэрарыстычных актаў» і ЦВК
СССР ад 1.12.1934 і 14.9.1937 «Аб уня-
сенні змяненняў у дзеючыя крыміналь-
на-працэсуальныя кодэксы саюзных
рэспублік», якімі ўстанаўліваўся вы-
ключны парадак расследавання і судо-
вага разгляду спраў аб шкодніцтве, тэ-
рарыст. актах і кантрабандзе. У адпа-
веднасці з гэтым Указам КДБ БССР як
орган папярэдняга следства, ажыццяў-
ляючы расследаванне названых спраў,
кіраваўся нормамі, устаноўленымі кры-
мінальна-працэсуальным кодэксам рэс-
публікі. 2.3.1959 ЦК КПСС і СМ СССР
сваёй пастановай № 229—102 зацвер-
даілі «Палажэнне аб Камітэце дзяржаў-
най бяспекі пры Савеце Міністраў
СССР». На аснове гэтага дакумента бу-
давалася дзейнасць КДБ да мая 1991,
калі быў прыняты публічны Закон
СССР «Аб органах дзяржаўнай бяспекі
ў СССР». ВС і СМ БССР не прымалі
нарматыўных актаў, што рэгламентавалі
дзейнасць, структуру і штаты КДБ рэс-
публію. Рэальны ўплыў на падбор і рас-
станоўку кадраў у КДБ Беларусі рабілі
ЦК, абл., гар. і раённыя к-ты КПБ. Ор-
ганы КДБ інфармавалі іх аб выніках
сваёй дзейнасці перш за ўсё ў сферы
забеспячэння ўнутранай бяспекі. Асн.
задачамі, якія вырашаў КДБ БССР, бы-
лі: удзел у разведвальнай дзейнасці,
якую ажыццяўляла Першае гал. ўпраў-
ленне КДБ СССР, вядзенне контрраз-
ведвальнай работы на тэр. рэспублікі,
забеспячэнне ўнутранай бяспекі (бяспе-
кі паліт. і ірамадскага ладу, які існаваў
у рэспубліцы, як і ў СССР у цэлым),
выяўленне і выкараненне асабліва не-
бяспечных дзяржзлачынстваў, аднесе-
ных крымінальна-працэсуальным ко-
дэксам БССР да кампетэнцыі органаў
дзяржбяспекі. Асн. аператыўнымі пад-
раздзяленнямі цэнтр. апарата былі 1-ы
(разведвальны) аддзел, 2-е (контрраз-
ведвальнае) і 4-е (па барацьбе з анты-
сав. падполлем і нацыяналіст. фарміра-
ваннямі) упраўленні, 5-ы (ахова асаблі-
ва важных дзярж. аб’ектаў) і 7-ы (вон-
кавае назіранне) аддзелы, а таксама
шыфравальны, следчы, аператыўна-
тэхн., урадавай сувязі, улікова-архіўны і
інш. аддзелы і службы. У абл. цэнтрах
ствараліся абл. ўпраўленні КДБ рэспуб-
лікі, структура якіх адлюстроўвала за
некат. выключэннем структуру цэнтр.
апарата. У вял. гарадах і на чыг. вузлах
(Бабруйск, Ліда, Маладзечна, Орша,
Пінск і інш.) ствараліся апараты ўпаў-
наважаных КДБ (УКДБ). Аіульная
колькасць ваеннаслужачых, рабочых і
служачых (разам з вадзіцелямі, машы-
ністкамі і інш.) КДБ БССР склала кры-
ху больш за 2 тыс. чал. Паводле паста-
новы ЦК КПСС і СМ СССР ад
5.2.1960 «Аб унясенні змяненняў у
струкгуру Камітэта дзяржаўнай бяспекі
пры Савеце Міністраў СССР і яго орга-
наў на месцах і скарачэнні іх колькас-
ці» загадам КДБ СССР ад 1.3.1960 быў
скарочаны шэраг структурных падраз-
дзяленняў у КДБ БССР. Аднак ужо з
2-й пал. 1960-х г. у струкгуры КДБ
ствараюцца новыя органы і падраздзя-
ленні, расце яго колькасны склад. У
КДБ БССР, як і ў КДБ СССР у цэлы.м,
у 1967 арганізоўваюцца падраздзяленні
(пятыя) «па барацьбе з ідэалагічнай ды-
версіяй», у 1969 — інфармац.-аналітыч-
ныя падраздзяленні. Адначасова апара-
ты ўпаўнаважаных ператвараюцца ў гар.
і раённыя аддзелы і аддзяленні абл. уп-
раўленняў КДБ і пашыраецца іх сетка.
У 1-й пал. 1980-х г. ствараюцца сама-
стойныя падраздзяленні па контрраз-
ведвальнай абароне транспарту, экано-
мікі, органаў унутр. спраў — упраўлен-
ні ў цэнтр. апараце і аддзелы ў абл. уп-
раўленнях. Органы ваен. контрразведкі,
якія дзейнічалі на тэр. Беларусі, у апе-
ратыўнай рабоце ўзаемадзейнічалі з
КДБ БССР, але арганізацыйна ў яго
структуру не ўваходзілі.
Накіраванасць і рэзультатыўнасць
дзейнасці КДБ БССР неабходна разгля-
даць у кантэксце дзейнасш КДБ СССР.
КДБ СССР быў адной з буйнейшых і
эфектыўна дзеючых спецслужбаў свету.
КДБ Беларусі з’яўляўся, найперш у га-
ліне разведкі і контрразведкі, звяном
сістэмы, якая накіроўвалася і кіравала-
ся Масквой. Некаторыя асаблівасці
заключаліся ў тым, што КДБ БССР
дзейнічаў на зах. рубяжах СССР (бліз-
касць да НАТО, дыслакацыя на тэр.
рэспублікі магутнай ваен. групоўкі
Узбр. Сіл СССР, якая прыцягвала піль-
ную ўвагу замежных спецслужбаў і
інш.). У сферы забеспячэння ўнутранай
бяспекі адным з кірункаў дзейнасці
КДБ у 1950—60-я г. быў вышук грама-
дзян, якія здзейснілі злачынствы суп-
раць народа і дзяржавы, заплямілі сябе
супрацоўніцтвам з акупац. ўладамі ў
Вял. Айч. вайну (напр., на 1.1.1956 у
органах КДБ БССР было каля 7 тыс.
вышуковых спраў). У 1956 органы КДБ
«завяршылі работу па ліквідацыі банды-
таў і нелегалаў». У пасляваен. дзесяці-
годдзі БССР мела моцныя ваенна-пра-
мысл. комплекс і навук. патэнцыял, та-
му ў дзейнасці КДБ важным кірункам
стала абарона дзярж. сакрэтаў. Шмат
было зроблена, асабліва ў 2-й пал.
1950-х г. і ў канцы 1980 — пач. 1990-х
г., у справе рэабілітацыі ірамадзян рэс-
публікі, незаконна рэпрэсіраваных у
перыяд 1930—40-х г. і пач. 1950-х г.
Усяго ў 1955—91 перагледжаны 69 262
крымінальныя справы на 115 739 чал., з
іх рэабілітаваны 100 522 чал. Як частка
спецслужбы СССР КДБ Беларусі ў сва-
ёй дзейнасці не пазбег і адпаведных не-
гатыўных з’яў. Кадры для КДБ БССР
рыхтаваліся ў Вышэйшай школе КДБ
СССР імя Ф.Э.Дзяржынскага, Ін-це
імя Ю.УАндропава, інш. навуч. устано-
вах КДБ СССР, адна з якіх — Вышэй-
шыя курсы контрразведкі — знаходзі-
пася ў Беларусі. У канцы 1980-х г. у
кантэксце пераўтварэнняў у СССР ад-
бываліся змены і ў органах КДБ: лікві-
даваны падраздзяленні па барацьбе з
«ідэалагічнай дыверсіяй», шэраг інш.
арганізац. структур, скарочана коль-
касць кіруючага складу. Паводче ра-
КАМІТЭТ К
шэння ВС БССР ад 25.8.1991 КДБ быў
пераўтвораны з саюзна-рэспубліканска
га ў рэспубліканскі, а са снеж. 1991 па-
чаў дзейнічаць як самастойная нац.
спецслужба, якая ажыццяўляе бяспеку
суверэннай дзяржавы — Рэспублікі Бе-
ларусь.
Старшыні КДБ БССР А.І. Перапялі-
цын (1954—59), В.І.Пятроў (1959—70),
Я.П.Нікулкін (1970—80), В.Г.Балуеў
(1980—90). Э.І.Шыркоўскі (1990—91).
Анатоль Тозік.
КАМГІгЛ ЗАГРАНІЧНЫХ ГРУП БЕ-
ЛАРЎСКАЙ ПАРТЫІ САЦЫЯ
ЛІСТАЎ-РЭВАЛЮЦЫЯНЕРАЎ. Існа
ваў у 1921—23 у г. Коўна (Каўнас).
Утвораны 6.2.1921, аб’ядноўваў частку
бел. эсэраў, якія апынуліся па-за межа-
мі Беларусі пасля падпісання Рыжскага
мірнага дагавора 1921. Ядро к-та склала
ковенская група БПС-Р (Т.Т.Грыб,
А.ГЦвікевіч, Л.І.Заяц, К.СДуж-Душэў-
скі. В.Ю.Ластоўскі, А.І.Вальковіч і
інш). К-т узначальвалі Грыб (ЦК
БПС-Р і ковенская црупа), А.К.Галавін-
скі (гродзенская), Я.Чарапук (рыжская
група). Ад імя партыі к-т заявіў аб неп-
рызнанні Рыжскай дамовы і БССР і аб
працяту барацьбы за Бел. Працоўную
рэспубліку на прынцыпах незалежнасці
і непадзельнасці тэрыторыі. Адзіным
нац.-дзярж. прадстаўніцтвам абвяшчалі
ся Нар. рада БНР і яе кабінет міністраў
на чате э Ластоўскім. К-т адмежаваўся
ад дзейнасці С.Н.Булак-Балаховіча,
Б.В.Савінкава, партыі «Зялёны дуб» як
«авантурніцкай і прапольскай». Пад-
трымліваў сувязь з левым крылом Ві-
ленскага бел. нац. к-та (С.А.Рак-Міхай-
лоўскі, Ф.Ярэміч і інш.). Адзін з ініцы-
ятардў склікання Першай Усебеларускай
канферэнцыі ў Празе (вер. 1921), ства-
рыў для яе падрыхтоўкі спец. камісію
(Грыб, Дуж-Душэўскі, П.А.Крачэўскі)
і надпартыйны орган-фундатар —
«Беларускую нацыянальную сувязь».
17.6.1922 для арганізац. ўмацавання
к-та створаны прэзідыум у складзе
АКарабача (старшыня), У.Пракулевіча
і Галавінскага. Для пераірупоўкі паліт.
сіл у Літве к-т арганізаваў праэсэраў-
скую «Беларускую сялянскую грамаду ў
Літве». У крас. 1923 к-т пакінуў Ластоў-
скі, у ліп. 1923 — Дуж-Душэўскі. Арга-
нізац. раскол завяршыўся ў кастр. 1923,
калі Грыб, Я.Мамонька і ПА.Бадунова
стварылі ў Празе Бюро ЦК БПС-Р як
вышэйшы кіруючы парт. орган за мя-
жой. Бюро абвясціла к-т у поўным
складзе выключаным з БПС-Р. Хоць
ковенскі к-т не прызнаў гэтага рашэн
ня, адэіны парт. цэнтр БПС-Р у эмігра-
цыі перастаў існаваць. Валянціна Лебедзева.
КАМІТгН МАЛАДЗЁЖНЫХ АРГАНІ-
ЗАЦЫЙ БЕЛАРЎСІ (КМА Б е л а р у -
с і), незалежнае ірамалскае аб’яднанне
маладзёжных і дзіцячых арганізацый у
1958—95. Створаны ў кастр. 1958 як
КМА БССР. У яго ўваходзілі прадстаў-
нікі Бел. савета прафсаюзаў, Рэсп. к-та
абароны міру, ДТСААФ, ЛКСМБ,
Рэсп. савета юных піянераў, спартыў-
ных т ваў, маладзёжных секцый твор
чых саюзаў і інш. Асн. мэты — каарды
нацыя дэейнасці членскіх арг-цый па
развіцці сувязей з міжнар. маладзёжны-
мі арг-цыямі антываен. арыентацыі; ар-
ганізацыя інтэрнац. выхавання; удзел у
мерапрыемствах моладзі і студэнтаў за
мяжой; інфармаванне сав. моладзі пра
становішча ў міжнар. маладзёжным ру
ху. КМА БССР заклаў падмурак між-
нар. супрацоўніцтва бел. моладзі са
знешнім светам, наладзіў сувязі з мала-
дзёжнымі арг-цыямі шэрагу краін б. са-
цыяліст. лагера (Полыпча, Венгрыя,
Югаславія, В’етнам), з маладымі сацы-
ялістамі СДПГ зямлі Рэйнланд-Пфальц
(ФРГ), К-там па міжнар. маладзёжных
сувязях (Бельгія), Асацыяцыяй маладых
хрысціян (ЗША), маладзёжным аддзе-
лам партыі «Камэйта» (Японія) і інш.
КМА БССР быў адзінай арг-цыяй, якая
ва ўмовах сав. сістэмы давала бел. мо-
ладзі магчымасць выязджаць за мяжу. У
кастр. 1991 зарэгістраваны як КМА Бе-
ларусі. Асн. мэтамі КМА Беларусі сталі
каардынацыя дзейнасці існуючых мала-
дзёжных арг-цый і дапамога ў стварэнні
новых, абарона іх правоў перад дзярж.
структурамі, аказанне дапамогі ў між-
нар. дзейнасці. 27.12.1993 1-ы рэсп. фо
рум маладзёжных аб’яднанняў, на якім
прысутнічалі прадстаўнікі каля ЗС
арг-цый, вызначыў новыя прыярытэты
ў развіцці маладзёжнага руху і КМА.
Асн. мэты: развіццё навук., тэхн. і маст.
творчасці моладзі; абарона паліт., сац.-
эканам., асабістых правоў, свабод і за
конных інтарэсаў маладзёжных арг-цый
Беларусі; стварэнне і развіццё новых
маладзёжных рухаў і арг-цый, прадстаў-
ленне іх інтарэсаў на міжнар. арэне;
развіццё рэгіянальнага міжнар. супра-
цоўніцтва. КМА распрацоўвае і ажыц-
цяўляе праграмы развіцця маладзёжнага
прадпрымальніцтва ў Беларусі, «Дзяр-
жаўная ідэалогія Беларусі ў XX стагод-
дэі», стварэння Канфедэрацыі мала-
дзёжных арг-цый краін Цэнтр. і Усх.
Еўропы, рэабілітацыі злачыннай мола-
дэі, ваен.-патрыятычнага выхавання
молалзі, стварэння экалагічных рэсур-
сазберагальных МЖК. У сак. 1995 КМА
Беларусі перарэгістраваны як Бел. нац.
к-т маладзёжных арг-цый (БНКМА).
Вышэйшы орган — сход прадстаўнікоў
арганізацый-членаў, выканаўчы —
Прэзідыум БНКМА. У складзе БНКМА
28 арганізацый-членаў і 6 арганізацый-
наглядальнікаў (1997). АлесьШаеель.
КАМІТгЛ НАРбДНАГА КАНТРОЛЮ
БССР (КНК БССР). Створаны ў выні-
ку рэарганізацыі органаў парт.-дзярж.
кантролю ў оріаны нар. кантролю (НК)
паводле Закона ВС БССР ад 22.12.1965
«Аб органах народнага кантролю ў Бе-
ларускай ССР». Органамі НК з’яўляліся
абл., іар. і раённыя КНК, групы і пас-
ты пры сельскіх і пасялковых Саветах
нар. дэпутатаў, на прадпрыемствах, у
калгасах, установах, арг-цыях і вайско-
вых часцях. Дзейнічалі да ліп. 1990.
КНК ствараліся на сесіях адпаведных
Саветаў нар. дэпутатаў: КНК БССР
тэрмінам на 5 гадоў з 12 чал., абл., гар.
і раённыя к-ты — на 2,5 года з 9—11
чал. КНК спалучалі ў сабе дэярж. і гра-
мадскі пачатак, аб’ядноўвалі прадстаў-
нікоў шырокай грамадскасці. КНК
БССР дзейнічаў пад кіраўніцтвам Вярх.
Савета, яго Прэзідыума і СМ БССР
З’яўляўся саюзна-рэсп. органам і кіра-
ваў работай ніжэйшых органаў НК Бе-
ларусі, адначасова падпарадкоўваўся
КНК СССР. Апарат КНК БССР буда-
ваўся паводле вытв.-галіновага прын-
цыпу. У пач. 1980-х г. ён складаўся з 8
вытв.-іаліновых аддзелаў (машынабу-
даўнічай і хім. прам-сці; паліўнай
прам-сці, энергетыкі, транспарту і сувя-
зі; буд-ва і будаўнічай індустрыі; сельс-
кай гаспадаркі; лёгкай і харчовай
прам-сці; гандлю, грамадскага харча-
вання і быт. абслугоўвання; планавых і
фінансавых оріанаў: устаноў нар. аду-
кацыі, навукі, ВНУ, культуры, аховы
здароўя і сац. забеспячэння) і 3 струк-
турных падраздзяленняў (аддзел аргані-
зац. работы, аіульны аддзел, бюрс
скаргаў і прапаноў працоўных). У ад-
дзелах акрамя штатных працавала
больш за 400 пазаштатных інспектараў.
У БССР дзейнічалі 104 сельскія раён-
ныя к-ты, 25 раённых у гарадах і 31 гар.
к-т. У 1982 пазаштатны акгыў КНК
складаў 15 840 чал., аб’яднаных у 1552
пазаштатныя аддзелы. На 1.1.1982 на
прадпрыемствах, у калгасах, установах і
арг-цыях БССР дзейнічала 27 829 к-таў
і іруп НК і 11 909 пастоў, у якія было
выбрана 386 тыс. чал. Дзейнасць КНК
рэгламентавалася Законам «Аб народ-
ным кантролі СССР» ад 30.11.1979 і ме-
ла юрыд. характар. Іх функцыі заключа-
ліся ў кантролі за выкананнем дзярж.
планаў эканам. і сац. развіцця, укара-
ненні ў выгв-сць дасягненняў навукі і
тэхнікі, перадавога вопыту, у вядзенні
барацьбы з парушальнікамі дзярж. дыс-
цыпліны, валакітай і бюракратызмам,
ажыццяўленні кантролю за выкананнем
законаў кіруючымі асобамі пры разгля-
дзе прапаноў, скаргаў, заяў грамадзян і
інш. КНК мелі права прыцягваць віна-
ватых да адказнасці, накладваць на іх
спагнанні, рабіць ірашовыя налічэнні,
адхіляць ад займаемых пасад або пані-
жаць па пасадзе, накіроўваць у праку-
ратуру матэрыялы аб крадзяжах, злоў-
жываннях і інш. дзеяннях службовых
асоб, што былі выяўлены ў ходзе праве-
рак і падлягалі крымінальнай адказнас-
ці. Толькі ў 1980—81 КНК разгледжана
15 тыс. пытанняў, амаль 1/3 з якіх звя-
заны з кантролем за выкананнем нар.-
гасп. планаў і заданняў, захаваннем
дэярж. дысцыпліны, больш поўным вы-
карыстаннем рэзерваў вытворчасці. НК
быў дзейсным інструментам умацаван-
ня дысцыпліны і законнасці сав. ііаліт.
сістэмы. Эдуард Забродскі.
КАМГГг)! ПА СПРАВАХ ЗАХОДНІХ
ГУБЁРНЯЎ, вышэйшы дарадчы орган
КАМІТЭТ
пры цару Мікалаю I для выпрацоўкі за-
конапалажэнняў і мерапрыемстваў па
аслабленні польскага і ўмацаванні рус-
кага ўіілыву ў адносінах да Беларусі,
Літвы і Правабярэжнай Украіны. Існа-
ваў у 1831—48. Створаны ў сувязі з
паўстаннем 1830—31. Пачаў работу
16(28).9.1831. На першым пасяджэнні
к-та Мікалай I даручыў яму прыняць
меры, «каб губерні, ад Польшчы далу-
чаныя, прыведзены былі да таго парад-
ку, які для кіравання ў іншых расійскіх
іубернях існуе». У к-т уваходзілі мініс-
тры і вышэйшыя дзярж. саноўнікі.
Старшынямі к-та былі старшыні Дзярж.
савета і К-та мінісграў. Разглядаў пра-
екты адм. і паліт. мерапрыемстваў, якія
паступалі ад мін-ваў, губернатараў і
ген.-губернатараў і падаваў іх на за-
цвярджэнне цару. Паводле рэкаменда-
цый к-та на Беларусі было спынена
дзеянне Статута ВКЛ і ўведзена агуль-
нарасійскае заканадаўства, ажыццёўле-
ны мерапрыемствы па прадухіленні
шляхецкіх выстушіснпяў, сярод якіх га-
лоўным быў т. зв. разбор шляхты. У сіс-
тэме асветы і дзярж. справаводства
польская мова заменена рускай. У 1832
за ўдзел студэнтаў і выкладчыкаў у паў-
станні зачынены Віленскі ун-т. Прыма-
ліся меры па змяншэнні ўплыву каталі-
цызму, сярод іх скасаванне ў 1839 уні-
яцкай царквы, скарачэнне колькасці
каталіцкіх манастыроў, секулярызацыя
царк. уладанняў. К-т займаўся сял. пы-
таннем (інвентарная рэформа), рабіліся
спробы насаджэння рус. .дваранскага
землеўладання. Разглядаў справы аб
канфіскацыі маёнткаў удзельнікаў паў-
стання 1830—31, прашэнні ўдзельнікаў
паўстання, пытанні аб адм. уладкаванні
краю. Спыніў дзейнасць 19(31).1.1848,
яго функцыі перададзены К -ту мініс-
траў.
Літ.‘. Середоннн С.М. йсторнческнй
обзор деягельноста Коммтета мнннстров. Т.
1, ч. 2. СПб., 1902; Гісторыя Беларускай
ССР. Мн., 1972. Т. 1. С. 584—586.
Уладзімір Сосна.
КАМІТ&Г РЎСКІХ АФІЦЙРАЎ У
пбльшчы, рэвалюцыйная арг-цыя ў
рус. войсках на тэр. Польшчы, Белару-
сі, Літвы і Украіны ў 1861—63. Узнік
увосень 1861 як федэрацыя асобных
гурткоў. Налічваў некалькі соцень чал.,
па складзе быў інтэрнацыянальны (па-
лякі, рускія, беларусы, украінцы і інш.).
Ініцыятары стварэння і кіраўнікі
Я-Дамброўскі, В.Т.Канлінскі, З.Падлеў-
скі, А_А.Патабня. К-т стаяў на рэв.-дэ-
макр. пазіцыях, меў цесныя сувязі з
рус. рэв. цэнтрам у Лондане (А.І.Гер-
цэн, М.ПАгароў, М-АБакунін), ЦК
«Зямлі і волі» ў Пецярбургу, Цэнтраль-
ным нац. к-там у Варшаве, Літоўскім
правінцыяльным к-там у Вільні. У кан-
цы 1862 увайшоў у склад «Зямлі і волі»,
захаваўшы аўтаномнасць. Падрыхтаваў
некалькі пракламацый, якія з інш. рэв.
выданнямі распаўсюджваў сярод афіцэ-
раў. 15(27).6.1862 кіраўнік к-та Патабня
здзейсніў замах на царскага намесніка ў
Польшчы ген. А.МЛідэрса. У час паў-
стання 1863—64 к-т памагаў паўстан-
цам. Спыніў дзейнасць у сярэдзіне
1863. Па падліках У-АДзякава, 40—44%
членаў арг-цыі складалі ўраджэнцы
бел.-літ. губерняў. Актыўнымі дзеячамі
к-та былі беларусы або ўраджэнцы Бе-
ларусі Каплінскі, А.Ф.Будзіловіч,
У.М.Дабравольскі, І АЖдановіч.
Літ.: Д ьяк ов В.А, Мнл л ер Н.С.
Революцмонное двнженне в русской армян н
восстаняе 1863 г. М., 1964; рўсско-польскме
революцяонные связм. Т. 1. М., 1863; Рево-
люцнонная снтуацня в Росснн в 1859—1861
іт. М., 1963; Н ечк н н а М.В. Встреча двух
поколеннй: Кз нсторнн рус. рев. двнженмя
конца 50-х — нач. 60-х гг. XIX в. М., 1980;
К і с я л ё ў Г. Справа падпаручніка Будзіло-
віча // Кісялёў Г. Героі і музы. Мн., 1982.
Генадзь Кісялёў.
КАМГГ&Г РЎХУ, цэнтр па падрыхтоў-
цы паўстання 1863—64 у Беларусі і Літ-
ве і арганізацыйны цэнтр «чырвоных».
Створаны ў Вільні ўвосень 1861
Л.М.Звяждоўскім, К.С.Каліноўскім і
інш. Летам 1862 рэарганізаваны ў Лі-
тоўскі правінцыяльны камітэт.
КАМПсЛ САДЗЁЯННЯ ЧЫРВбНАЙ
АРМП (КСЧА), падпольная патрыя-
тычная арг-цыя, якая дзейнічала ў Ма-
гілёве ў Вял. Айч. вайну; гл. ў арт. Ма-
гілёўскае патрыятычнае падполле.
КАМПФГЫ БЕДНАТЫ, к а м б е д ы ,
органы вясковай беднаты, надзвычай-
ныя органы ўлады на вёсцы. Ствараліся
паводле дэкрэта ВЦВК і СНК РСФСР
ад 11.6.1918 «Аб арганізацыі і забеспя-
чэнні сялянскай беднаты». На Беларусі
арганізацыя К.б. пачалася ў 2-й пал.
чэрвеня 1918 на неакупіраванай герм.
войскамі тэр. Віцебскай (6 паветаў),
Магілёўскай (11) і Мінскай (6) іуб. Асн.
задачы камбедаў: размеркаванне хлеба,
прадметаў першай неабходнасці, с.-г.
інвентару; садзеянне харчовым атрадам
у канфіскацыі лішкаў збожжа ў замож
нага сялянства. У 2-й пал. 1918 К.б.
сталі займацца пытаннямі мабілізацыі
сялян і аказання дапамогі Чырв. Арміі,
барацьбой з дэзерцірствам. Яны рабілі
намаганні па стварэнні і гасп. падтрым-
цы камун. У галіне культ.-асв. працы
камбеды арганізоўвалі школы, іурткі,
хаты-чытальні, б-кі, распаўсюджвалі
сав. перыядычныя выданні. Аднак асн.
функцыяй К.б. заставалася канфіска-
цыя, прычым частка рэквізаванага ў за-
можнага сялянства збожжа размяркоў-
валася сярод бяднейшага насельніцгва
вёскі. У ліп.—ліст. 1918 у паветах Мін-
скай, Магілёўскай і Віцебскай губ. было
створана больш за 7 тыс. К.б. Тут кам-
беды фактычна выконвалі функцыі Са-
ветаў. Перабудова дзярж. работы на
вёсцы пачалася пасля прыняцця 6-м
Усерас. з’ездам Саветаў (6—9.11.1918,
Масква) пастановы «Аб ліквідацыі ка-
мігэтаў белнаты і перавыбарах валасных
і сельскіх Саветаў». У неакупіраваных
паветах Магілёўскай і Віцебскай губ.
перавыбары пачаліся ў канцы 1918. На
вызваленай у гэты час тэр. Магілёў-
скай, Віцебскай і Мінскай губ. ствара-
ліся рэўкомы. Адначасова на працягу
1919 туг арганізаваліся і камбеды. Сац.-
эканам. вынікамі дзейнасці К.б. з’явіла-
ся ўмацаванне гаспадарак бяднейшых і
серадняцкіх пластоў вёскі, аслаблснне
пазіцый заможнага сялянства; палітыч-
нымі — змена парг. складу Саветаў на
карысць РКП(б).
Літ.: Коммтеты бедноты Белорусснм: Сб.
док. н матеряалов. Мн., 1958; Марченко
Й.Е. Аграрные преобраэовання в Белоруссмн
в 1917—1918 гг. Мн., 1959; Фмх Б.М. Аг-
рарная революцня в Белорусснн (1917—1920
гг.). Мн., 1966. Сяргей Жмуроўскі.
«КАМІТ^ТЫ БВДНАТЫ БЕЛАРЎСІ»,
«Комнтеты бедноты Бело-
р у с с н н », зборнік дакументаў і матэ-
рыялаў. Падрыхтаваны Ін-там гісторыі
АН БССР і Архіўным упраўленнем
МУС БССР. Выдадзены ў 1958 на рус.
мове. Складаецца з 4 раздзелаў, 582 да-
кументаў за студз. 1918 — сак. 1919. У
1-м і 2-м раздзелах адлюстраваны пы-
танні арганізац. характару, у 3-м —
дзейнасць камбедаў, 4-м — зліццё кам-
бедаў з Саветамі. Большасць дакумен-
таў надрукавана ўпершыню, выяўлена ў
партархіве ЦК КПБ, дзяржархівах Мас-
квы, Мінска, Віцебска, Гомеля, Магілё-
ва, Бабруйска, Мазыра, Полацка. Час-
тка дакументаў узята з газ. «Правда»,
«Пзвестня ВЦЙК», «Звезда», «Пзвестня
Облнскомзапа», «Нзвестня Западной
коммуны» і інш. У зборніку адсутніча-
юць матэрыялы аб сялянскіх паўстан-
нях 1918 (Аршансюм, Горацкім, Сен-
ненскім і інш.), якія ў значнай меры
былі абумоўлены стварэннем і дзейнас-
цю камбедаў. Зборнік мае ўводзіны,
спіс скарочаных слоў, каментарыі, па-
казальнік камбедаў, спіс архіўных фон-
даў і друк. крыніц, пералік апублікава-
ных дакументаў. У і-іст. частцы ўводзін
даецца станоўчая ацэнка дзейнасці кам-
бедаў, у археаграфічнай выкладаюцца
прынцыпы і метады адбору дакументаў.
Каментарыі па змесце прыведзены ў
канцы зборніка. Зборнік падрыхтаваны
на высокім навук. узроўні, аднак на ад-
бор матэрыялаў і асабліва на іх камен-
ціраванне паўнлывалі погляды, якія па-
навалі ў той час у бел. гістарыяграфіі.
Міхась Шумейка.
КАМПФГЫ СЯЛЯНСКАЙ ГРАМАД-
СКАЙ УЗАЕМАДАПАМОП, назва да
вер. 1924 Сялянскіх таварыстваў узае-
мадапамогі.
КАМЛібК Васіль Радзівонавіч
[1(13).2.1896, в. Харавічы Ігуменскага
пав. Мінскай іуб., цяпер у Пухавіцкім
р-не — 1943], бел. грамадскі дзеяч.
Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую се-
мінарыю (1915) і 3 курсы Мінскага
ін-та нар. асветы (1920). У 1915—16 у
час навучання ў Мінскім настаўніцкім
ін-це ў Яраслаўлі ўваходзіў у бел.
культ.-асв. арг-цыю эсэраўскага кірунку
«Наш край» і Яраслаўскае бел. т-ва. У
пач. 1916 мабілізаваны ў дзеючую ар-
мію, пасля заканчэння вайск. школы
прапаршчыкаў накіраваны на Паўд.-
Зах. фронт. У студз. 1918 дэмабілізава-
КАМОРНІЦКАЯ
ны ў чыне паручніка, вучыўся ў настаў-
ніцкім ін-це ў Мінску, чл. арг-цыі *Ма-
ладая Беларусь» і бел. партыі эсэраў
(БПС-Р). У час польск. акупацыі ў
студз. 1920 увайшоў у Бел. камуніст.
арг-цыю, адзін з кіраўнікоў дукорскіх
партызан. Як інструктар Часовага бел.
нац. к-та арганізоўваў бел. культ.-асв.
гурткі, школы і кааператывы ў Ігумен-
скім пав. 10.8.1920 кааптаваны ў склад
КП(б)Б, неўзабаве мабілізаваны ў
Чырв. Армію, нам. камісара палка ў
Мажайску. У сак. 1921 пераведзены ў
Мінск, камандаваў тэрытарыяльным
палком, з ліп. ў часцях асобага прызна-
чэння (ЧОН). 3 1921 вучыўся ў БДУ,
двойчы (у 1923 і 1928) па паліт. матывах
выключаны са студэнтаў, двойчы (у
1925 і 1930) адноўлены. У час парт.
«чысткі» ў кастр. 1921 выключаны з
КП(б)Б «за сацыяльнае паходжанне і
службу ў царскім войску». У ліп. 1924
кандыдат у чл. КП(б)Б, у жн. 1924 —
маі 1925 заг. сакратарыята ЦК КП(б)Б,
пасля інструктар і казначэй Цэнтр.
праўлення Саюза працаўнікоў асветы
БССР. 3 студз. 1927 заг. аддзела газ.
«Савецкая Беларусь». Па заданні ЦК
КП(б)Б выконваў сакрэтныя даручэнні,
звязаныя з працай у Зах. Беларусі. У
1928 выключаны з кандыдатаў КП(б)Б
як «чужы партыі элемент». 17.9.1930
арыштаваны, 17.9.1931 Асобай арадай
«за антысавецкую агітацыю» асуджаны
на 3 гады ссылкі. У 1940 вярнуўся на
радзіму, працаваў у Белдзяржвыдавец-
тве. Расстраляны ням.-фаш. захопніка-
мі за сувязь з партызанамі. Рэабілітава-
ны 21.7.1989.
Аляксандра Гесь, Уладзімір Ляхоўскі
КАМбРА мытная, таможня,
м ы т н я , спецыяльны дзяржаўны дом
у ВКЛ і Рэчы Паспалітай у канцы 15—
18 ст., у якім агледжваўся, ацэньваўся
тавар, што правозіўся купцамі, інш.
гандлярамі, і спаганялася мыта. К. ста-
вілі на ўсіх. гал. гандлёвых шляхах, а іх
аддзяленні (прыкаморкі) — на друга-
радных дарогах, па якіх таксама маглі
праязджаць купцы і інш. гандлёвыя лю-
дзі з таварамі. На тэр. Беларусі К. былі
ў Полацку, Віцебску, Оршы, Магілёве,
Мінску, Гродне, Брэсце, Навагрудку,
Лоеве, Дуброўне, Талачыне, Бешанко-
вічах, а прыкаморкі — у Бабруйску, Бе-
разіно, Прапойску, Мазыры, Ашмянах,
Радашковічах, Барысаве і інш. Купец ці
інш. гандляр, які прыехаў да першай К.
ці прыкаморка быў абавязаны прад'-
явіць службовым асобам К. (кіраўні-
ку — «спраўцы», рэвізору, пісару, вар-
це) увесь тавар, азначыць яго коль-
касць, якасць, кошт, каму налсжыць.
адкуль прывезены і куды дастаўляецца.
Гэтыя звесткі правяраліся і заносіліся ў
мытныя кнігі. Заплаціўшы мыта, ула-
дальнік тавару атрымліваў квіток і ехаў
да названага ім месца прызначэння. У
наступнай К. ці прыкаморку, якія трап-
ляліся на шляху, зноў праводзіўся кан-
троль тавару. Яго колькасць павінна
была адпавядаць запісу ў квітку. За
лішнюю колькасць тавару, які купец
мог набыць па дарозе, збіралася дадат-
ВРКімям
ковае мыта. Купцоў, якія наўмысна
пазбягалі К. і прыкаморкаў, каралі
«прамытам», г. зн. канфіскацыян тава-
ру. Адна яго палова ішла на карысць
караля, другая — мыгніку (арандатару).
У ВКЛ К. звычайна на 1—3 гады здава-
лі ў арэнду буйным феадалам, багатым
купцам, ліхвярам. Арандатар мог браць
на водкуп усе ці толькі частку К. і пры-
каморкаў. Напр., у 1578 мінскі ваявода
М.Сапега арандаваў усе К. і прыкамор-
кі ВКЛ. У 1579 магілёўскую К. з яе
прыкаморкамі ўзяў у арэдну брэсцкі
ліхвяр Айзік Якубовіч. У 1745 усе К. і
прыкаморкі на 3 гады здадэены ў арэн-
ду генералу артылерыі Флемінгу. Ад-
купшчыкам кароль выдаваў ліст (грама-
ту) на права арэнды. К. і прыкаморкі
прыносілі дзярж. казне вял. прыбытак.
Літ.: Статут Вялікага княства Літоўскага
1588: Тэксты. Давед. Камент. Мн., 1989;
Довнар-Запольскнй М Государ-
ственное хозяйство Велнкого княжества Лн-
товского прн Ягеллонах. Т. 1. Кнев, 1901;
М е л е ш к о В.К. Новые белорусскне тамо-
женные кннгн первой половнны XVII в. //
Кст. архнв. 1960. № 4; Я г о ж. Торговые
связн Могнлева с городамн Польшн н Прн-
балтнкн во второй половнне XVI — первой
половнне XVII в. // Асіа Ва11ісо-81агіса.
Віаіузіок, 1965. № 2; Я г о ж. Налбеі і
Зояіпкі Наікііоже Віаіопізі УАсЬодпіеі т
пйазіаші паёЬаІСускіпіі коіісіі XVII і * XVIII
*. // 2арі$кі кізіоіусгпе. Тогші, 1968. Т. 33, г.
4;ВуЬаг5кі К. Напдеі і роіііука ЬапШожа
Рбккі * XVI вшіесш. Т. 1. Рогпап, 1928.
Васіль Мялешка.
КАМЙРШКІ (ад камора — памяшкан-
не, пакой), 1) у Польшчы 12—16 ст.
Да арт Качорнікі. Іпструмептальныя здымкі мяжы маёнтка ў Мінскай іуб Малюпак 1809.
Напыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь.
слугі або дваране (сашегагіі) пры дварах
княэёў, каралёў. Кіравалі хатняй маё-
масцю магнатаў, прадстаўлялі інтарэсы
і замяшчалі гаспадароў пры выкананні
малазначных спраў і рашэнняў у якасці
паслоў, суддзяў, возных, мернікаў, эбор-
шчыкаў падаткаў і мыта. 3 усталяван-
нем у 16 ст. прыгоннага права функцыі
К. перайшлі да інстытута дыгнітары-
яў — дзярж. ураднікаў (падкаморых,
мечнікаў, канюшых, стольнікаў і г. д ),
якія прызначаліся каралём для кіраван-
ня скарбовымі і агульнымі земскімі
справамі. 3 рангу К. захаваўся толькі
«мернік», асабліва пашыраная пасада ў
ВКЛ пасля Люблінскай уніі 1569. 2) У
ВКЛ 16—18 ст. геадэзіст-эемлеўпарад-
чык, член падкаморскага суда. Прызна-
чаўся і замяшчаў падкаморага пры вы-
рашэнні спрэчак на месцы. Займаўся
вымярэннем і здымкай мясцовасці (ме-
жаў, маёнткаў і гл.) у якасці судовага
выканаўцы, а таксама асабіста за кошт
зацікаўленага боку. Пасля далучэння
зямель Беларусі да Рас. імперыі замене-
ны інстытутам землямераў, канчаткова
знік у 1840 пасля ліквідацыі межавых
судоў і спынення дзейнасці Статута
ВКЛ 1588. 3) Катэгорыя вольных і пры-
гонных людзей у 16—19 ст. без уласна-
га двара і зямлі. Існавалі за кошт найму
жылля (адсюль падсуседзі, кутнікі, сяб-
ры, бабылі), нярэдка кавалка зямлі (ага-
роднікі) за грошы, натуральнае ўтры-
манне і паднявольную працу ў якасці
парабкаў. Займаліся таксама дробным
гандлем і рамяством. Зліліся з асн. ма-
сай прыгонных па меры ўкаранення па-
душных рэвізій, забароны вольных пе-
раходаў, надзялення зямлёй у час аба-
вязковай інвентарызацыі маёнткаў цар-
скім урадам (1840—50-я г.).
Літ.: Похнлевнч Д.Л. Крестьяне Бе-
лорусснн н Лнтвы в XVI—XVII вв. Львов,
1957; Л а п п о РІ.К. Подкоморскнй суд в
Велнком княжестве Лнтовском в конце XVI
н начале XVIII в. СПб., 1899.
Яўгсн Анішчанка.
КАМбРНІЦКАЯ КУЛЬТЎРА, н а р -
венскі цыкл, археалагічная куль-
тура перыяду ранняга мезаліту на тэр.
Польшчы і 3 Беларусі (9—7-е тыс. да
н.э.). Назву атрымала ад в. Каморніца
(Польшча). Для культуры характэрны
К КАМПРЛМІСАРСКІ
прылалы праны з пласцінкападобных
адшчэпаў, пры апрацоўцы якіх выка-
рыстоўвалася мікралітычная тэхналогія
(восі прылад звычайна нс супадаюць з
восямі нарыхтовак). На помніках К.к.
найчасцей знаходзяць вастрыі, апраца-
ваныя сустрэчнай рэтушшу, і паўвас-
трыі з дугапалобным краем (тыпу Ка
морніца), ♦тупаспіннікі» (мікраграветы)
з прамым краем (тыпу Ставінога або
Кудлаеўка), выгнутыя ланцэтападобныя
вастрыі, сегменты і падобныя да іх
прылалы разнастайнай шырыні з тупым
вуглом у аснове, трохвуголыіікі, карот
кія і акруглыя скрабкі вуглавыя і папя
рочныя разцы і інш. К к. вылучана і
даследавалася ў 1965—75 польскімі ар-
хеолагамі Р ІІІыльдам, М.Марчакам
Г Венцкоўскай С.Казлоўскім. Асобныя
вырабы і комплексы рэчаў, якія нагад-
ваюць каморніцкія. сустракаюцца ў Па-
нямонні, на ПдУ Беларусі (Беласаро-
ка), у складэе рудавостраўскай культурь.
Паўн Украіны Уладзімір каенка
КАМІІРАМІСАРСКІ СУД пашыраная
ў ВКЛ у 17—18 ст. назва палюбоўнага
суда.
КАМСАМЙЛ Камуністычны
саюз моладзі Беларусі
(КСМБ), Ленінскі Камуніс-
тычны саюз моладзі Бе-
л а р у с і (ЛКСМБ), маладзёжная арга
нізацыя, камуністычная па мэтах, палі-
тычная па характары, самадэейная па
метадах. Мэты, задачы, арганізац. будо-
ва, асн. кірункі дзейнасці, абавязкі і
правы камсамольцаў вызначыў Статут
ВЛКСМ. Аб ядноўваў юнакоў і дзяўчат
ва ўзросце 14—30 гадоў. Вышэйшы ор-
ган — з’езд, паміж з’ездамі — Цэн
тральны камітэт ЛКСМБ. К быў ак-
тыўным памочнікам і рззервам Камуніс-
тычнай партыі Беларусі.
Прадвеснікамі К. былі маладзежныя
арг-цыі на ўзор культ.-асв. гурткоў, якія
ўзніклі восенню 1918 у Віцебску, Мін
ску, Оршы, Магілёве і інш. гарадах
Бальшавікі надалі ім камуніст. характар.
У канцы 1918 — пач. 1919 пасля I з’ез-
да РКСМ (29.10—4.11.1918) на вызва-
ленай ад герм. войск тэр. Беларусі раз-
гарнулася праца па стварэнні камсам
арг-цый. Яны ўзніклі ў Віцебску
(13 11.1918), Магілёве (6.12.1918) Мін-
ску (15.12.1918), Бабруйску (22.12.1918)
Мазыры, Крупках, Старых Дарогах, Ігу
мсне Карме і інш. 1х арганізац. афар-
мленне як Камуніст. саюза моладзі Бе-
ларусі адбылося на з’ездзе К. Зах. каму
ны (25—27.12.1918, Смаленск), дзе бы-
лі прыняты Праграма і Статуг Саюза
рэзалюцыі па арганізац пытаннях
Большасць дэлегатаў з’езда прадстаўля-
лі камсам. арг-цыі губерняў і паветаў
якія пазней увайшлі ў склад БССР. У
выбраны абком К. ўвайшлі М.Ахманаў
I Грэйфснберг, Н.Зандэр, 1 Ф іакс
М Вараб’ёў, Я Прокшыц, З.Родзін 3
пераездам у Мінск абком абвясціў сябс
ЦК КСМБ і наладзіў выпуск цэнтр
друкаванага органа — газ. «Факел ком-
муннзма»
У 1920—30-я г. датай стварэння К.
Беларусі лічылася 15 12 1918 —дата ар-
ганізац афармлення Мінскай гар. кам
сам. арг-цыі. Аднак ЦК КП(б)Б не зга-
дзіўся з тым, што КСМБ створаны
раней за Кампартыю Беларусі
(30.12.1918), і была абвешчана новая
дата 24.9 1920 — дзень адкрыцця I Усе-
бел. з’езда КСМБ. які не быў устаноў-
чым. 12-ы (чэрв. 1990) і 3-і (крас. 1991)
пленумы ЦК ЛКСМБ адмяныі паста-
нову бюро ЦК «Аб 20-годдзі ЛКСМБ»
ад 12.8.1940 і вызначылі дату ўтварэння
К. Беларусі — 25.12.1918.
Першым паліт актам ЦК КСМБ быў
зварот да рабоча-сял. моладзі Беларусі
прыняць удзел у выбарах Саветаў пад
сцягам КП(б)Б. У сувязі з аб’яднаннем
у лют. 1919 Беларусі і Літвы ў Літ.-Бел.
ССР іх камсам арг-цыі 10.2.1919 аб’яд-
наны ў Камуністычны саюз моладзі Літ-
вы і Беларусі (КСМЛіБ). У ЦК КСМЛіБ
увайшлі члены ЦК КСМЬ і 3 прадстаў-
нікі Літвы (Атьпяровіч, Волаў, Маў-
шэнзон). У гады грамадз вайны і ваен
інтэрвенцыі 1918—20 шмат камсамоль-
цаў пайшло ў Чырв. Армію і партыз. ат-
рады, змагалася супраць інтэрвентаў і
праціўнікаў сав. улады. На пач. 1920 у
БССР дзейнічалі 19 пав і гар. к таў К.,
больш за 100 пярвічных арг-цый, якія
аб'ядноўвалі болып за 2 тыс. чал. I Усе-
бел. з’езд КСМБ (24—27.9.1920) пры-
няў рашэнне аб аддзяленні камсам
арг-цый Лпвы наданні К. Беларусі ра-
нейшай назвы і ўступленні КСМБ )
РКСМ З’езд абмеркаваў праграмі
дзейнасці сярод моладзі, прызнаў неаб-
ходным пашырыць палітыка-выхаваў-
чую работу. 3 дакладам на з ездзе выс-
тупіў сакратар ЦБ КП(б)Б В.Г.Кнорын
Больш за палову дэлегатаў з’езда был
чл. і канд. ў чл. КП(б)Б. Пракгыка
ўдзелу парт. кіраўнікоў розных узроўняў
у рабоце з’ездаў, пленумаў і бюро К.,
выкарыстанні К. для вырашэння парт
органамі кадравых пытанняў, правя-
дзення масавых паліт. кампаній (удар
ныя камсам будоўлі, шэфства, бараць-
ба з рэліпяй і інш.) захавалася на ўвесь
час існавання К. У далейшым узмацніў-
ся і прыём у партыю праз К. II з’езд
КСМБ (20—24.4.1921) вызначыў асн.
задачай камсамольцаў і ўсёй моладзі
ўсямерную дапамогу дзяржаве ў бараць-
бе з разрухай, ажыццяўленні новач эка-
намічнай паіітыкі. падкрэсліў неабход-
насць умацавання пралетарскай прас
лойкі саюза. прыёму ў К. рабочай мо-
ладзі Пасля IV з’езда КСМБ
(26—29.5.1922) рады К хутка раслі: у
маі 1923 ён аб’ядноўваў 3743 чл„ у лют.
1926 — 42 тыс. чл. і канд. у чл. КСМБ.
Да канца 1922 КСМБ па ўказанш
КП(б)Б ліквідаваў маладэежныя арг-цыі
«Беларуская моладзь», «Югенд-Бунд»
яўкамол, «Макабі» і інш. Частка кам-
сам. актыву рэспублікі падтрымлівалі
ідэі юнацкага анарха-сіндыкалізму і
сектанцтва Іх разнавіднасцямі былі
погляды «класавікоў» (выступалі суп-
раць прыцягнення ў саюз сераднякоў і
прадстаўнікоў інтэлігенцыі), «масаві-
коў» (лічылі, што нельга абмяжоўвацца
работай толькі сярод рабочага і бядняц-
кага юнацтва і прапаноўвалі шырокі
доступ у К. непралетарскай моладзі),
«рабочай апазіныі» (выступалі супраць
прыёму ў К. вучняў і служачых, патра-
бавалі аддзяліць гар. камсам арг-цыі ад
сельскіх). Гэтыя попяды супярэчылі
разуменню ролі К. як масавай грамад-
скай арг-цыі рабочай моладзі, звязанай
з усімі працоўнымі. VII з’езд КСМБ
(10—12.6 1924) выказаўся за больш ак-
тыўны ўдзел саюзнай і несаюзнай мола-
дзі ў гасп і культ будаўніцтве 3 езд пе-
райменаваў КСМБ у ЛКСМБ У Зах.
Беларусі, што ў 1921 —39 знаходзілася ў
складзе Польшчы, са студз. 1924 да жн.
1938 дзейнічаў Камуністычны саюз мо-
ладзі Заходюш Беларусі. У гады індус-
трыялізацыі К шэфстваваў над булаў-
нііпвам БелДРЭС, Мінскай ТЭЦ-2,
Гомссльмаша, Маплеўскай ф-кі штуч-
нага валакна, Аршанскага льнокамбіна-
та, Віцебскай трыкатажнан ф-кі «КІМ»,
Асінторфа, шашы Масква—-Мінск і
інш. Больш за 17 тыс. яго прадстаўні-
коў працавалі на буд вс Днепрагэса,
Сталінірадскага трактарнага з-да Ура
ла-Кузнецкага камбіната, Камсамольс-
ка-на-Амуры. на шахтах Данбаса. X
з’езд ЛКСМБ (6—13.1.1931) паставіў
перад К. задачы ўзмацніць дапамогу
Кампартыі ў правядзенні суцэльнай ка
іектывізацыі, ва ўмацаванш калгасаў, у
авалоданні с.-г. тэхнікай і агранамічны-
мі ведамі. Камсамолыіы арганізоўвалі
калгасы і М ГС, шэфствавалі над імі.
вялі агпацыю сярод сялян алнаасобш
каў і інш. ІІа іх ініцыятывс і з іх удзе-
лам у 40 раёнах Беларусі было створана
685 т-ваў с.-г. кааперацыі. Камсамоль
цы ўдзельнічалі ў кампаніі абавязковаіа
пачатковага навучання арганізоувалі і
ўзначальвалі гургкі і пункты па ліквіда-
цыі непісьменнасш, будавалі і раманта
валі школьныя будынкі. У 1930-я г. К.
Беларусі, як і ўсё грамадства ў цэлым
зазнаў масавыя рэпрэсіі палітычныя.
Разгром кіраўніцгва ЛКСМ пачаўся
14.8.1937 арыштам 1-га сакратара ЦК
ЛКСМБ ААўгустайціса. У 1936—38
сфабрыкавана некалькі «маладзежных
працэсаў», складаліся спісы «падазро-
ных», з К. выключалі і прыраўноўвалі
да «ворагаў народа» тых, чые сваякі пі
сябры былі арыштаваны У мнопх кам
сам арг-цыях колькасць выключаных з
ЛКСМБ перавышала колькасць прыня-
тых. У 1937—38 актыў ЛКСМБ амаль
поўнасцю абнавіўся У канпы 1940 у
ЛКСМБ налічвалася 263 749 чл , аб яд
наных у 15 163 арг-цыі Напярэдадні
Вял. Айч вайны ў цэнтры ўвагі К былі
пытанні ваенна-патрыят. выхавання
моладзі. За 1939—40 на Беларусі пад-
рыхтаваны 753 478 значкістаў проціпа
ветранай, хьм і сан. абароны 6350 ку-
лямётчыкаў, 500 снайпераў. У 1940 аба
ронныя значкі мелі 62% прызыўнікоў. 3
першых дзён вайны ЛКСМБ падпарад
каваў усю сваю дзейнасць задачам аба
роны Радзімы У пастановс «Аб задачах
камсамольскіх арганізацый Беларусі ў
сувязі з ваенным становішчам» ад
28.6.1941 ЦК ЛКСМБ аб’явіў К. мабілі
КАМСАМОЛЬСКА
заваным на барацьбу з ням.-фаш. за-
хопнікамі. Да жн. 1941 добраахвотна і
па мабілізацыі ў Чырв. Армію пайшло
болып за 130 тыс. камсамольцаў, звыш
1500 з іх накіраваны ў разведгрупы Зах.,
Цэнтр., Бранскага франтоў. У тыле во-
рага дзейнічалі 10 абл., 214 гар., раён-
ных і міжраённых к-таў ЛКСМБ, 2500
пярвічных арг-цый у партыз. фарміра-
ваннях, каля 3 тыс. камсамольскіх і 335
маладзёжных арг-цый і груп у падполлі
(гл. Гарадскія падпольныя камітэты
ЛКСМБ, Раённыя падпольныя камітэты
ЛКСМБ, Міжраённыя падпольныя камі-
тэты ЛКСМБ, Камсамольска-маладзёж-
нае падполле, а таксама арт. пра кожны
падп. абком ЛКСМБ). 52% асабовага
складу партыз. фарміраванняў — кам-
самольпы і моладзь ва ўзросце да 30 га-
доў. Звання Героя Сав. Саюза ўдастое-
ны каля 300 камсамольцаў-воінаў, пар-
тызан і падполыпчыкаў. У 1945
ЛКСМБ узнагароджаны ордэнам Чырв.
Сцяга. ІІдсля вызвалення Беларусі ад
захопнікаў К. уключыўся ў мірную пра-
цу. На будоўлі і ў прам-сць БССР у
1946 прыйшло 30 тыс. юнакоў і дзяўчат.
8 тыс. чл. ЛКСМБ адбудоўвалі Мінск,
40 тыс. ставілі дамы для калгаснікаў. К.
шэфстваваў над будаўніцтвам мінскіх
аўтамаб. і тракгарнага з-даў. Пераважна
з моладзі складаліся рабочыя калекты-
вы на буд-ве Магілёўскага лакамабіль-
нага з-да, Віцебскага, Мазырскага і Рэ-
чыцкага домабуд. камбінатаў. За 4-ю
пяц'ігодку на будаўніцтва, у прамысло-
васць і на транспарт рэспублікі прый-
шло 80 тыс. юнакоў і дзяўчат; 10 тыс.
маладых беларусаў аднаўлялі шахты
Данбаса, 6 тыс. адбудоўвалі Сталінград.
На 1.1.1948 ЛКСМБ налічваў 262 486
членаў. У пасляваен. дзесяцігоддзі К.
прымаў удзел у вырашэнні практычна
ўсіх нар.-гасп. задач, якія ставіла Каму-
ніст. партыя. У 1954—60 на асваенне
цалінных і абложных зямель у Казах-
стан выехала больш за 60 тыс. юнакоў і
дзяўчат Беларусі. ЛКСМБ аб’явіў пад-
шэфнымі ўсе найважнейшыя новабу-
доўлі Беларусі і мабілізаваў 20 тыс. ма-
ладых людэей на буд-ва Васілевіцкай,
Бярозаўскай і Лукомскай ДРЭС, Свет-
лагорскага з-да штучнага валакна, По-
лацкага і Мазырскага нафтаперапрацоў-
іых з-даў, Гомельскага, Гродзенскага і
Полацкага хім., Беларускага шыннага,
Баранавіцкага баваўнянага, Магілёўска-
га сінтэтычных валокнаў і трох салігор-
скіх калійных камбінатаў; ён шэфства-
ваў над ільнаводствам і жывёлаіадоў-
ляй. У 1970 ЛКСМБ узнагароджаны ор-
дэнам Леніна. Палітыка-выхаваўчую і
культ.-асв. работу К. будаваў у адпавед-
насці з рашэннямі і пад кантролем
парт. органаў, ЛКСМ кіраваў работай
піянерскай арг-цыі Беларусі. На
1.1.1972 аб’ядноўваў 1 065 643 чл.; на
1.1.1986 — 1 516 575 чл., на 1.1.1991 —-
857 966 чл., ці 40% маладых людзей.
Скарачэнне амаль удвая арг-цыі
ЛКСМБ было выклікана нарастаннем
эканам., сац. і паліт. крызісу сав. гра-
мадства, дэмакратызацыяй ірамадскага
жыцця. Гэтыя працэсы выявілі ў К. сац.
апатыю, фармальныя адносіны да член-
ства, бяздушнасць бюрактарычных тра-
дыцый, няздольнасць актыву адстой-
ваць інтарэсы моладзі, адрыў ад яе апа-
рата, нізкі аўтарытэт мноііх камсам.
кіраўнікоў, няяснасць свайго прызна-
чэння ў грамадстве і інш. XXX з’езд
ЛКСМБ (6—7.12.1991) перайменаваў
рэсп. арг-цыю ў Саюз моладзі Беларусі.
1.2.1992 на I Устаноўчым з’ездзе пры-
хільнікаў камуніст. кірунку адроджаны
ЛКСМБ як паліт. арг цыя моладзі Бе-
ларусі. На 1.1.1996 дзейнічалі ЦК, 30
абл., гар. і раённых арг-цый, якія на-
яічвалі 1200 чл. ЛКСМБ. Асн. друкава-
нымі органамі К. ў розны час былі газ.
«Чырвоная змена», «Знамя юностц», час.
«Маладосць» і інш.
З’езды К. Беларусі праходзілі: з’езд К.
Зах. камуны 25—27.12.1918, I Усебел.
з’езд 24—27.9.1920, II 20—24.4.1921, III
13—17.9.1921, IV 26—29.5.1922, V 4—
8.10.1922, VI 4—8.5.1923, VII 10—
12.6.1924, VIII 5—10.2.1926, IX 22—
28.4.1928, X 6—13.1.1931, XI 10—
17.3.1936, XII 17—24.10.1937, XIII 7—
12.2.1939, XIV 5—7.10.1940, XV
5—8.3.1947, XVI 10—12.2.1949, XVII
30.1—1.2.1952, XVIII 5—8.3.1954, XIX
10—12.1.1956, XX 11—12.2.1958, XXI
17—18 12.1959, XXII 17—18.1.1962,
XXIII 17—18.2.1966, XXIV 26—
27.2.1970, XXV 27—28.2.1974, XXVI 1 —
2.3.1978, XXVII 25—26.3.1982, XXVIII
5—6.3.1987, XXIX 23 —26.10.1990, XXX
6—7.12.1991, XXXI устаноўчы 1 —
2.2.1992, XXXII 31.10—1.11.1992,
XXXIII 18—19.12.1993. Кіраўнікі К. Бе-
ларусі: М.Ахманаў (1918—19), Б.Цэй-
тлін (1920—21), Б.Кузняцоў (1921),
Г.Казлоў (1921—22), Л.Соскін (1922—
23), М.Кузеніц (1923—24), М.Арэхва
(1924), АСамахвалаў (1924—25), А.Ба-
раннікаў (1926—28), П.Галавач (1928—
29), М.Палякоў (1929—32), Л.Герцовіч
(1932—34), Аўгустайціс (1934—37),
С.Ялагін (1937—38), В.Галоўкін (1938—
40), П.Каралёў (1940), М.Зімянін
(1940—46), К.Мазураў (1946—47),
П.Машэраў (1947—54), А.Аксёнаў
(1954—57), Г.Крыулін (1958—59),
Л.Максімаў (1959—64), Г.Жабіцкі
(1964—70), У.Падрэз (1970—74),
У.Грыгор’еў (1974), В.Радомскі (1974—
76), К.Платонаў (1976—80), У.Шаплы-
ка (1980—83), Н.Мазай (1983—85),
В.Гурын (1985 —89), У.Кудлаш (1989—
90), А.Крыўдзенка (1990—91), С.Вазняк
(з 1992).
Літ: Ж у р а ў АЯ. Камсамол Беларусі ў
барацьбе за сацыялізм (1918—1941 гг.). Мн.,
1957; Яго ж. Як быў створаны камсамол
Беларусі. Мн., 1958; Яго ж. Под руковод-
ством партая: Деягелыюсть КПБ по созда-
нню н руководству комсомолом Белорусснм
1917—1925 іт. Мн_, 1970; Яго ж. У баях
народжаны: Кароткі нарыс гісгорыі камсамо-
ла Беларусі. 2 выд. Мн., 1970; Г н е в к о В.,
Каменская Н. Комсомол Белорусснм в
пернод гражданской войны. Мн., 1958;
Краўчанка І.С. Камсамол Беларусі ў ба-
рацьбе супраць нямецка-фашысцкіх акупан-
таў у гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—
1944 іт.). Мн., 1958; Ковшаров Н.Д.
Комсомол в восстановленнн промышленнос-
та БССР (1946—1950 гг.). Мн., 1961; Комсо-
мол Белорусснн: Цнфры н факгы. Мн., 1968;
Л е н і н У.І. Задачы саюзаў моладзі. Мн.,
1969; Жуковнч Г.С. Участае комсомола в
государственном управленнн. Мн., 1969;
Макснмов Л.Г. Запевалы ннтересных
дел. Мн., 1971; Очеркм мсторнн Ленннского
комсомола Белорусснн. Мн., 1975; Подполь-
ные комсомольскне органы Белорусснн в го-
оы Велнкой Отечественной войны (1941—
1944). Мн., 1976; Комсомол Белорусснн в Ве-
лмкой Отечественной войне: Док. н матерна-
лы. Мн., 1988; Правда нстормн: память н
боль. Мн., 1991. Аляксандр Макарэвіч.
«КАМСАМОЛ БЕЛАРЎСІ Ў ВЯЛІКАЙ
АЙЧЬІННАЙ ВАЙНЁ», «К о м с о -
мол Белоруснн в Велн-
кой Отечественной вой-
н е», зборнік дакументаў і матэрыялаў,
выдадзены ў 1988 у Мінску Ін-там гіс-
торыі партыі пры ЦК КПБ. Змешчана
215 дакументаў, у іх ліку пастановы і
рашэнні камсам. органаў рознага ўзроў
ню, пярвічных камсам. арг-цый, дак-
ладныя запіскі, справаздачы, інфармац.
паведамленні, рапарты, лісты, заклікі,
лістоўкі, указы Прэзідыума Вярх. Саве-
та СССР аб узнагароджанні камсам.
арг-цый і асобных камсамольцаў за
мужнасць і адвагу, праяўленыя ў ба-
рацьбе з ням.-фаш. захопнікамі. Матэ-
рыялы зборніка адлюстроўваюць шмат-
баковую дзейнасць камсам. органаў і
арг-цый Беларусі па мабілізацыі мола-
дзі ў дзеючую армію, нар. апалчэнне,
знішчальныя батальёны, на працоўны
фронт, па стварэнні партыз. атрадаў і
падп. груп. Зборнік мае прадмову і на-
вук.-даведачны апарат (каментарый,
імянны і геагр. паказальнікі). Боль-
шасць дакументаў публікуюцца поўнас-
цю, некаторыя — з невял. выняткамі.
Расціслаў Платонаў.
КАМ САМ 6Л ЬСКА-М АЛАДЗЁЖНАЕ
ІІАДПбЛЛЕ ўВялікую Айчын-
ную вайну, камітэты і арганізацыі
ЛКСМБ, якія дэейнічалі на часова аку-
піраванай ням.-фаш. захопнікамі тэр.
Беларусі. Для кіраўніцтва К.-м.п. на
месцах парт. і камсам. органамі Белару-
сі былі створаны падпольныя к-ты 10
абл., 6 міжраённых, 13 гар., 189 раён-
ных, 5 міжрайцэнтраў, Лідскі гарком-
райком, вызначаны асн. формы і мета-
ды арганізац., баявой і паліт. работы ў
гыле праціўніка, парадак падбору і наз-
начэння асабовага складу падполля,
пытанні канспірацыі і арганізацыі сувя-
зі. У ліп.—жн. 1941 падабраны і пакіну-
ты на акупіраванай тэр. Беларусі або
накіраваны ў тыл праціўніка (паводле
няпоўных звестак) 73 кадравыя камсам.
работнікі, створана больш за 1400 пяр-
вічных арг-цый, якія аб’ядноўвалі каля
5 тыс. камсамольцаў. Адсутнасць вопы-
ту, недастатковая падрыхіаванасць да
работы ў падполлі, страта сувязі з сав.
тылам, насычанасць тэрыторыі войска-
мі праціўніка, жорсткі акупац. рэжым
прывялі да таго, што многія пакінутыя
для арганізацыі падполля людзі загінулі
КАМУНА
ў першыя месяцы вайны. Але і ў такіх
складаных умовах летам 1941 на падп.
работу псрайшлі Гомельскі і Пінскі аб-
комы і гаркомы, 15 сельскіх райкомаў,
9 сакратароў райкомаў ЛКСМБ, сотні
камсам. арг-цый і груп. Да канца 1942 у
партыз. фарміраваннях Беларусі было
каля 20 тыс., а ў тэрытарыяльным пад-
поллі — болын за 6 тыс. камсамольцаў.
У 1943—44 арг-цыі ЛКСМБ у тыле во-
рага штомесячна папаўнялі 1,5—2 тыс.
юнакоў і дзяўчат з ліку партызан,
болып за 1 тыс. — падполыпчыкаў.
Усяго на Беларусі дзейнічалі 2600 пяр-
вічных арг-цый у партыз. фарміраван-
нях, амаль 3 тыс. ў падполлі, 335 анты-
фаш. маладзёжных арг-цый, якія аб’яд-
ноўвалі амаль 100 тыс. чал. Камсамоль-
цы былі арганізатарамі, камандзірамі і
камісарамі партыз. атрадаў і груп.
АА.Бірукоў, М.І.Герасімаў, ДзАДзені-
сенка, Ф.ІДзернушкоў, В.ІЛівенцаў,
П.М.Машэраў, БА.Мічурын, М.Г.Мар-
мулёў, І.Я.Палякоў, Д.Ф.Райцаў,
УА.Ціхаміраў былі камандзірамі або
камісарамі партыз. брыгад. Падп. орга-
ны і арг-цыі ЛКСМБ лічылі гал. зада-
чай далучэнне юнакоў і дзяўчат да ба-
рацьбы супраць акупантаў, вял. ўвагу
аддавалі абучэнню моладзі ваен. спецы-
яльнасцям, вывучэнню ўсіх відаў айч. і
трафейнай зброі. У партыз. фарміраван-
нях былі створаны камсам.-малздзёж-
ныя дыверсійныя групы, падрыхтавана
бслып за 22 тыс. падрыўнікоў, якія зра-
білі 5800 круіпэнняў эшалонаў праціў-
ніка, узарвалі і разбурылі каля 3 тыс.
мастоў, знішчылі 233 склады з ваен. ма-
ёмасцю, падарвалі больш за 70 тыс. рэ-
ек, падбілі і пашкодзілі 17 самалётаў,
200 танкаў і бронемашын. Падполь-
шчык ФА.Крыловіч учыніў у 1943 адну
з буйнейшых у Вял. Айч. вайну дывер-
сій (гл. ў арт. Асіповіцкае патрыятычнае
падполлё). Камсамольцы і молддзь ак-
тыўна ўдзельнічалі ў «рэйкавай вайне».
Падрыўнікі праяўлялі знаходлівасць,
мужнасць, ахвяравалі сабой. Калі не
было інш. спосабу выканаць заданне,
свядома падрывалі сябе разам з эшало-
намі праціўніка. Так вызначыліся ка-
мацдзір камсам.-маладзёжнага партыз.
атрада імя Кугузава брыгады «За Савец-
кую Беларусь» Віцебскай вобл. М.Іва-
нішкін, камсамольцы МАндрыевіч з
Асіповіцкай ваенна-аператыўнай групы,
Д.Вярэка з 208-га партыз. палка імя
Сталіна, М.Гойшык з партыз. брыгады
імя Дзяржынскага Брэсцкай вобл.,
С.П.Казятнікаў і І.Чачэрын з 1-й Мін-
скай партыз. брыгады. Па прыкладзе
снайпераў-франтавікоў камсамольскія
арг-цыі Мінскай, Пінскай, Палескай і
Гомельскай абл. у канцы 1942 стваралі
«паляўнічыя» групы (3—5 чал.), якія з
засад знішчалі акупантаў. У 1943 гэты
рух набыў масавы характар. Ва ўнутры-
саюзпым жыцці камсам. арг-цыі пар-
тыз. фарміраванняў захоўвалі выбар-
насць к-таў і групоргаў, рэіулярна пра-
водзілі камсам. сходы, на якіх заслухоў-
валі справаздачы, абмяркоўвалі пытанні
баявой дзейнасці, жыцця і побыту мо-
ладзі, чыталі лекцыі і даклады, разбіралі
баявыя аперацыі. 3 восені 1942 право-
дзілі міжбрыгадныя і раённыя камсам.
канферэнцыі, нарады кіруючых камсам.
работнікаў, актыву. Падп. абл., міжра-
ённыя і гар. к-ты (цэнтры) ЛКСМБ
прызначаліся вышэйстаячымі камсам.
або парт. органамі, яюя падбіралі і зац-
вярджалі іх склады. Камсам. к-ты, як і
партыйныя, базіраваліся ў партыз. фар-
міраваннях. У 1943—44 камсам. падп.
органы выдавалі мададэёжныя гаэеты:
«Молодежная правда», «Молодежь Бе-
лррусснм в борьбе за Роднну», «Моло-
дой мстнтель», «Мслодой паргнзан»,
«Паргнзан-комсомолец», «Сталннская
молодежь», «Стздннское племя», «Чыр-
воная змена». У паргыз. фарміраваннях
распаўсюджанай формай рукапіснага
друку былі баявыя лісткі, насценныя
гаэеты, рукапісныя часопісы (гл. ў арг.
Друк падпольны). Пздп. тэрытарыяль-
ныя камсам. арг-цыі дзейнічалі ва ўсіх
гарздах і многіх інш. пунктах. Самым
баявым і шматлікім было Мінскае кам-
сам.-мададэёжнае падполле (гл. ў арг.
Мінскае патрыятычнае падпалле), якое
налічвала каля 70 арг-цый і іруп. У Го-
мелі і прыгарадах дзейнічала больш за
20 арг-цый і груп (гл. Гомельскае камса-
мольаса-маладзёжнае падпалле). Мужна
змагалася супраць акупантаў молздзь і ў
інш. гарздах і гар. пасёлках Беларусі
(гл. адпаведныя аргыкулы пра Асінтор-
фскае, Бараўлянскае, Брэсцкае, Дзят-
лаўскае, Калінінскае, Клімавіцкае,
Мікалаевіцкае, Мірскае, Нізянскае,
Обальскае, Прошкаўскае, Скідзельскае,
Тураўскае, Турнаеўскае камсамольска-
маладзёжныя падполлі). Моладзь Асі-
повіч, Бабруйска, Баранавіч, Барысава,
Віцебска, вёсак Азяраўцы Браслаўскага
р-на, Вял. Стахава Барысаўскага р-на,
Горак, Гродна, Грэска, Дзяржынска,
Ельска, Жлобіна, Жыткавіч, пас. Кало-
дзішчы Мінскага р-на, Круглага, Лепе-
ля, Ліды, Магілёва, Мазыра, Оршы,
Пінска, Полацка, Рагачова, Лепельска-
га, Расонскага, Ушацкага р-наў і інш.
ваявала ў складэе камсам.-маладзёж-
ных, патрыятычных і антыфаш. пад-
полляў. У 1943 тэрытарыяльныя падп.
арг-цыі налічвалі каля 9 тыс. чал. Ма-
ладыя падпольшчыкі праводзілі сотні
дыверсій, выводзілі са строю ваен. тэх-
ніку, абсталяванне прадпрыемстваў,
шго працавалі на ваен. патрэбы, пара-
возы, вагоны, сродкі сувязі, масты, чыг.
збудаванні, вялі разведку, здабывалі і
перапраўлялі паргызанам зброю, боеп-
рыпасы, медыкаменты і інш. Яны шмат
рабілі для выратавання насельніцгва,
асабліва дзяцей, ад знішчэння і вывазу
ў Германію. У партыз. зонах, цывіль-
ных лагерах, дзе пад узб. абаронай пар-
тызан хаваліся многія сем’і, па ініцыя-
тыве камсамольцаў былі створаны т. зв.
лясныя школы. Моладзь абсталёўвала
класы, здабывала падручнікі, паперу,
інш. школьныя прылады. У барацьбе з
акупантамі бел. народ адчуваў пастаян-
ную падтрымку народаў інш. рэспублік.
Камсамольскія арг-цыі РСФСР скам-
плектавалі, узброілі і накіравалі на тэр.
Беларусі 3 камсам.-маладзёжныя пар-
тыз. атрады. Поплеч з беларусамі храб-
ра эмагалася моладзь інш. народаў. За
мужнасць і гераізм у барацьбе супраць
ням.-фаш. захопнікаў болып як 37 тыс.
маладых удэельнікаў паргыз. руху і пад-
полля ўзнагароджаны ордэнамі і меда-
лямі, 28 з іх прысвоена званне Героя
Сав. Саюза.
Літ.: Подпольные комсомольскне органы
Белорусснн в годы Велмхой Огечественной
войяы (1941—1944). Мн., 1976; Всенародная
борьба в Белорусснн протнв немецко-фашнс-
тскнх захватчмков. Т. 1—2. Мн., 1983—84;
Комсомол Белорусснн в Велнкой Отечес-
твенной войне: Док. н матерналы. Мн., 1988;
Аблова Р.Т. Эго было в Белорусснм: (Мз
нсторнн борьбы молодежм в партнз. отрядах
н подполье). М., 1957. Рыгор Шавяла.
КАМЎНА СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЯ,
форма сельскагаспадарчай вытворчай
кааперацыі. У 1918—20 разглядалася як
асн. кірунак арганізацыі с.-г. вытвор-
часці на камуніст. прынцыпах. Боль-
шасць такіх камун былі спажывецкімі і
распаліся ў пач. 1920-х г. Ствараліся на
эемлях былых памешчыцкіх маёнгкаў
пераважна беззямельнымі і малазямель-
нымі сялянамі. Акрамя абагулення ўсіх
сродкаў вытворчасці, у К.с. прадугле-
джвалася калектыўнае бытавое абслу-
гоўванне (агульная сталовая, яслі і
інш.), што ў бел. вёсцы адрознівала яе
ад арцелі сельскагаспадарчай. У 1924—27
пад уплывам новай эканам. палітыкі
болыпая частка камун БССР вызначала
аплату працы ў адпаведнасці з колькас-
цю і якасцю выкананай работы, у інш.
гады — паводле ўраўняльнага прынцы-
пу. У Мінскай акр. былі К.с., створа-
ныя рабочымі-эмігрантамі з ЗША, якія
імкнуліся ўвасобіць у жыццё свае мары
аб камунізме. Арганізаваныя выключна
на ірамздскіх пачатках, К.с. дазвалялі
пазбегнуць прыватнаўласніцкіх пам-
кненняў (поўная адсутнасць сваёй гас-
падаркі), яны былі самымі буйнымі па
памерах, лепш падгрымліваліся дзяржа-
вай і больш эфектыўна развіваліся ў па-
раўнанні з інш. формамі калгасаў, ад-
нак не сталі асн. формай калектывіза-
цыі. У сярэдзіне 1930-х г. К.с. пераве-
дзены на статут с.-г. арцелей.
Сяргей Ходзін.
КАМУНІЗМ (лац. сотггшпк агульны,
усеагульны), палітычная ідэалогія ў ра-
бочым руху. Як усякая паліт. ідэалогія,
мае 2 аспекгы: пазнавальны (апісанне і
тлумачэнне функцыянавання грамад-
скіх сістэм) і прагматычны (арыента-
цыя на дзеянні ў пэўным кірунку). У
грамадска-паліт. думцы і гіст. пракгыцы
тэрмінам «К.» заўсёды абазначзді ідэа-
логію і пэўную ступень рэальнага іра-
мадскага ладу. Як ідэалогія К. мае бага-
тую гісторыю. Яго вытокі ў нар. утопіях
пра такі грамадскі лад, які здольны за-
бяспечыць шчасце для ўсіх і кожнага, а
таксама ў працах Т.Кампанелы, Т.Мо-
ра. Але як пэўная сістэма К. узнік у но-
вы час і звязаны з першапачатковым
накапленнем капіталу. Ужо ў ранніх
угапічных вучэннях заўважаецца яго
падзел на сацыяліст. і камуніст. кірункі.
КАМУНІСТЫЧНАЯ
Прадстаўнікамі апошняга лічацца уга-
пісты 18—19 ст. Ж.Мелье, Г.Бабёф,
Э.Кабэ, ТДэзамі, В.Вейтлінг. Як ідэа-
логія К. сфарміраваўся ў сярэдзіне 19
ст. і звязаны з пераходам ад мануфак-
турнай вытв-сці да прамысловай, фар-
міраваннем пралетарыяту і ўзнікненнем
рабочага руху. Гал. тэарэтыкамі К. сталі
К.Маркс і Ф.Энгельс. Сац.-эканам. пе-
радумовы К. вызначыў Энгельс у працы
«Камуністы і Карл Гейнцэн» (1847):
«Камунізм ёсць вынік буйной прамыс-
ловасці і яе спадарожнікаў...: фарміра-
вання пралетарыяту і канцэнтрацыі ка-
піталу; вынікаючай адсюль класавай ба-
рацьбы паміж пралетарыятам і буржуа-
зіяй» (М а р к с К., Э н г е л ь с Ф.
Соч. 2 нзд. Т. 4. С. 281—282). Тэарэт.
асновай камуніст. ідэадогіі стаў мар-
ксізм. Яго тэарэтыкі Маркс і Энгельс
мелі на мэце стварыць навук. тэорыю,
якая б правільна адлюстравала рэчаіс-
насць, вызначыла тэндэнцыі і закана-
мернасці яе развіцця, паказала ўмовы
яе пераўтварэння. Яны імкнуліся ства-
рыць вучэнне для пракгычнай дзейнас-
ці пралетарыяту, аб’яднаць у адно цэлае
навук. тэорыю К. і практычную дзей-
насць рабочага класа. На думку Энгель-
са, «камунізм, паколькі ён з’яўляецца
тэорыяй, ёсць... тэарэтычнае абаіуль-
ненне ўмоў вызвалення пралетарыяту»
(тамсама. С. 282). Вучэнне марксізму ў
новых гіст. умовах развіваў У.ІЛенін,
пазней яно атрымала назву марксізм-ле-
нінізм. Вызваленне пралетарыяту і ўсіх
працоўных марксізм звязваў з пераўтва-
рэннем грамадства на камуніст. пачат-
ках, таму неад’емнай часткай марксізму
з’яўляецца вучэнне аб К. як вышэйшай
фазе камуніст. грамадска-эканамічнай
фармацыі, дзе гал. мэтай становіцца не-
абмежаванае, усебаковае развіццё кож-
нага індывіда. Марксізм разглядаў К. як
аб’екгыўны вынік рэальнага гіст. руху,
прадукт класавай барацьбы. Ён адстой-
ваў пункг погляду, паводле якога ўста-
наўленне камуніст. ірамадскіх адносін
мае зыходным пунктам рэв. пераўтва-
рэнне капіталізму і ліквідацыю супя-
рэчнасці паміж грамадскім характарам
працы і прыватнай формай прысваен-
ня, звязанай з прыватнай уласнасцю на
асн. сродкі вытворчасці. На аснове гра-
мадскай уласнасці на асн. сродкі
вытв-сці і каласальнага развіцця пра-
дукцыйных сіл адбудзецца ліквідацыя
грамадскага падзелу працы, зменіцца
яго характар, знікнуць класавыя адроз-
ненні, праца ператворыцца ў першую
жыццёвую патрэбнасць. Як вышэйшая
фаза фармацыі К. будэе істотна адроз-
нівацца ад сацыялізму найперш узроў-
нем развіцця прадукцыйных сіл, здоль-
ных ствараць багацпе прадметаў спажы-
вання, што зробіць маічымым ажыцця-
віць прынцып «ад кожнага па
здольнасцях, кожнаму па патрэбнас-
цях». 3 усталяваннем К. ва ўсім свеце
цалкам адамруць дзяржава і палітыка-
юрыд- надбудовы; грамадства будзе раз-
вівацца на аснове самакіравання; людзі
будуць абменьвацца не рэчамі, а дзей-
насцю. Таму Маркс у адным са сваіх
вызначэнняў назваў К. «вытворчасцю
самой формы зносін». Хоць паняцце
«К.» і ўключала дакладныя крытэрыі
вышэйшай мэты пралет. рэвалюцыі,
Маркс і Энгельс імкнуліся пераадолець
замкнёнасць гэтага ідэалу. Ідэал яны
ўяўлялі як рух да найвышэйшага стану
ірамадства, як рух, што не мае акрэсле-
нага канца, «вечнага» рэгламентаванага
шчасця. К. павінен быў зацвердзіць
бясконцасць і бязмежнасць росквггу
асобы ва ўмовах свабоды, паказаць
сродкі дасягнення новых, больш высо-
кіх стадый сац. развіцця. Маркс незд-
наразова падкрэсліваў, што К. гэта не
стан, які павінен быць усталяваны, не
Ідэал, у адпаведнасці з якім павінна
дзейнічаць рэчаіснасць, а рух, што зні-
шчае цяперашні стан. Маркс разумеў
К. «як станоўчае скасаванне
прыватнай уласнасці —гэ-
тага самаадчужэння чала-
в е к а — і ў сілу гэтага як сапраўднае
прысваенне чалавечай сут-
насці чалавекам і для чалавека; а пагэ-
таму як поўнае, якое адбываецца свядо-
ма і з захаваннем усяго багацця папя-
рэдняга развіцця, вяртанне чалавека да
самога сябе як чалавека г р а м а д -
с к а г а , г. зн. чалавечнага... Ен [каму-
нізм] — рашэнне загадкі гісторыі, і ён
ведае, што ён ёсць гэта рашэнне» (там-
сама. Т. 42. С. 116). У 2-й пал. 19 ст. на
глебе марксізму ўзнікла шмат сац.-дэ-
макр. партый, але ўплыў на іх марксіс-
цкай ідэалогіі быў розны. Таму адразу
намецілася размежаванне паміж імі на
аснове адносін да рэвалюцыі і рэфор-
мы, што пазней прывяло да падзелу на
камуніст. і сац.-дэмакр. кірункі ў рабо-
чым руху. Барацьба паміж імі ішла
ўвесь час. У сувязі з 1-й сусв. вайной і
Кастр. рэвалюцыяй 1917 адбыўся кан-
чатковы раскол у рабочым руху. Аргані-
зацыйна ў міжнар. маштабе аформіліся
яго сац.-дэмакр. і камуніст. плыні, якія
развіваліся практычна самастойна: ка-
муністычная — на аснове марксізму і
Ідэй Леніна, сац.-дэмакратычная — на
аснове тэарэт. платформы Э.Бернштэй-
на. Абедзве гэтыя плыні ў сусв. паліт.
практыцы працягвалі адыгрываць важ-
ную ролю, аднак іх гіст. Лёсы склаліся
па-рознаму. Сацыял-дэмакратыя як рэ-
фармісцкая паліт. плынь у рабочым ру-
ху прайшла доўгі і няпросты шлях.
Пасля 2-й сусв. вайны яна ў значнай
ступені інтэгравалася ў парламенцкую
паліт. сістэму капіталіст. грамадства і
ператварылася ў сілу, без прыцягнення
якой цяжка забяспечыць функцыяна-
ванне механізмаў улады. Моцныя пазі-
цыі, заваяваныя сацыял-дэмакратыяй у
многіх краінах, увасобіліся ў пэўных
эканам., паліт. і сац. прынцыпах, на ас-
нове якіх будуецца ірамадская сістэма.
У тых дзяржавах, дзе пераважаў каму-
ніст. кірунак у рабочым руху, развівала-
ся інш. мадэль ірамадскага ладу. Ленін
і інш. прадстаўнікі рэв. марксізму лічы-
лі, што з перамогай Кастр. рэвалюцыі
1917 народзіцца новы грамадскі лад,
«скончылася эпоха буржуазна-дэмакра-
тычнага парламентарызму. Пачадася
новая глава сусветнай гісторыі: эпоха
пралетарскай дыктатуры». Аднак мэты
камуніст. рэвалюцыі засталіся нерэалі-
заванымі. У канцы 1980 — пачатку
1990-х г. адбыўся распзд сусв. сацыя-
ліст. садружнасш і СССР.
Літ.: Плеханов Г.В. Французскнй
угогшческнй соцналнзм XIX в. // ЯЛр. фн-
лос. пронзв. М., 1957. Т. 3; Л е н 1 н У.І. Гіс-
тарычны лёс вучэння Карла Маркса // Тв. Т.
18 (Полн. собр. соч. Т. 23); М а р к с К.
Экономнческо-фнлософскне рукопнсн 1844
г. // Маркс К, Энгельс Ф. Соч 2 мзд Т. 42;
Г у с е в Г. Сгранствне велнкой мечты. М.,
1982; Платонов С. После коммуннзма. 2
нзд. М., 1991; Д кн лас М. Лнцо тоталнга-
рнзма: Пер. с сербо-хорват. М., 1992; 3 н -
новьев АА Коммунмзм как реальность,
Крнзнс коммуннзма. М., 1994.
Алена Грэчнева.
КАМУНІСТЫ (ад лац. сотшшіів агуль-
ны), аб’яднанне белых рымска-каталіц-
кіх ксяндэоў з уласным статутам. Не
былі асобным ордэнам ці манаскай
канірэгацыяй. Заснавальнік — ням.
ксёндз Барталамей Хольцгаўзер (1613—
58). У 1640 ён са сваімі сябрамі-ксян-
дзамі стварыў аб’яднанне, члены якога
абавязваліся жыць сумесна, мець агуль-
ны прыбытак (адсюль назва), дапама-
гаць адзін аднаму, асабліва клапаціцца
пра сваю цнатлівасць (напр., абыходзіц-
ца без жаночай прыслугі) і г.д. Пры гэ-
тым яны не давалі спец. манаскіх заро-
каў. У 1680 папа рымскі Інакенцій XI
зацвердзіў статут аб’яднання, а ў 1684
унёс у яго дапаўненні і дадаткі. На чале
ўсёй арг-цыі К. стаяў ген. начадьнік,
які зацвярджаўся папам рымскім па-
жыццёва; пры начальніку былі 2 асіс-
тэнты і 2 ген. візітатары. Кіраўніцгва К.
ў дыяцэзах (епархіях) ажыццяўлялі дыя-
цэзныя (епархіялыгыя) начальнікі, якія
падпарадкоўваліся біскупам і 1 раз у 10
гадоў збіраліся на ген. капітул. На чале
мясц. абшчыны (дома) стаяў суперыёр.
К. часта кіравалі духоўнымі семінарыя-
мі. 3 2-й пал. 17 ст. аб’яднанні К. па-
шырыліся і ў інш. еўрап. краінах. У
1683 біскуп пазнанскі Вяжбоўскі запра-
сіў абшчыну К. у Полыпчу, дзе яны
заснавалі семінарыю ў г. Гура-Кальва-
рыя, а неўзабаве і ў Варшаве. Найб. вя-
домая іх абшчына на Беларусі — дом
К. у Пінску (1695—1836). Староста пін-
скі Ян Кароль Дольскі разам з жонкай
Ганнай пабудаваў для К. у прыгарадэе
Пінска Караліне (названы так у гонар
фуцдатара) касцёл св. Карла Барамея і
даў яму 14 маргоў зямлі і в. Сосенка.
Абшчына праіснавала да смерці апош-
няга ксяндза І.Кантаровіча. Апошнія
дамы К. у Рас. імперыі закрыты разам з
каталіцкімі кляштарамі ў 1830—60-я г.
Юрый Бажэнаў.
КАМУНІСТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ (БАЛЬ-
ШАВІКОЎ) БЕЛАРЎСІ [КП(б)Б], наз-
ва Камуністычнай партыі Беларусі з I
(1918) да XX (1952) з’езда.
КАМУНІСГЫЧНАЯ ПАРГЫЯ (БАЛЬ-
ШАВІКОЎ) ЛІТВЫ I БЕЛАРЎСІ
КАМУНІСТЫЧНАЯ
Даты і месца з’ездаў, колькасць прадстауленых на з’ездзе камуністаў, колькасны
склад Кампартыі Беларусі
[КП(б)ЛіБ], палітычная арганізацыя ў
1919—20. Створана ў выніку аб’яднан-
ня Камуніст. партыі (балынавікоў) Бе-
ларусі [КП(б)Б] і Камуністычнай пар-
тыі Літвы і Заходняй Беларусі, якія былі
састаўнымі часткамі РКП(б) і працавалі
пад яе кіраўніцтвам. Прычынай ства-
рэння КП(б)Б было рашэнне ЦК
РКП(б) пра аб’яднанне Літвы і Беларусі
ў адзінае дзярж. ўтварэнне — Літоўска-
Беларускую Савецкую Сацыялістычную
Рэспубліку (Літбел). На Аб’яднаўчым
з’ездэе 4—6.3.1919 у Вільні [гл. Другі
з'езд КП(б)Б\ выбраны Цэнтральны Ка-
мітэт КЛ(б) Літвы і Беларусі, які
8.3.1919 стварыў Прэзідыум ЦК партыі
ў складзе В.С.Міцкевіча-Капсукаса
(старшыня), В.Г.Кнорына (сакратар),
З.ІАнгарэціса, А.Ф.Мяснікова, Я.Г.Да-
лецкага, С.В.Іванова. 24.4.1919 Прэзі-
дыум ЦК КП(б)ЛіБ быў падзелены на
Палітбюро і Арібюро ЦК КП(б)ЛіБ. 3
пач. наступлення ў сак. 1919 польск.
войск кіраўніцтва Літбел з-за адсутнасці
належнага абарончага патэнцыялу і ва-
ен. кадраў не здолела арганізаваць дзей-
сны адпор ворагу і вымушана было пе-
райсці да надзвычайных мер. У крас.
1919 Палітбюро ЦК КП(б)ЛіБ абвясці-
ла рэспубліку на ваен. становішчы, па-
чало мабілізацыю камуністаў, камса-
мольцаў і спачуваючых. Мінская гар.
парт. арг-цыя накіравала на фронт 60%
свайго складу, павятовая — 50%. 3 мэ-
тай актывізацыі прапагандысцка-паліт.
работы сярод салдат урад Сав. Расіі
ствараў і накіроўваў у раёны баявых
дзеянняў агітпаязды, у тл. агітпоезд
«Кастрычніцкая рэвалюцыя» на чале з
М.І.Калініным, які пабываў у Мінску,
Смаленску, Віцебску, Оршы, Магілёве,
Жлобіне, Гомелі, Бабруйску і інш. Ад-
нак наладзіць актыўнае супраціўленне
наступаючым польск. войскам кіраўніц-
тву Літбел не ўдалося. 21.4.1919 польск.
войскі захапілі сталіцу Лттбела Вільню,
8 жн. — Мінск, да вер. 1919 — усю
тэр. рэспублікі. Пасля акупацыі Мінска
ЦК КП(б)ЛіБ пераехаў у Бабруйск, по-
тым у Смаленск, адкуль кіраваў падп. і
партыз. рухам. 3.9.1919 створана Бюро
па нелегальнай рабоце (старшыня Міцке-
віч-Капсукас). На акупіраванай тэрыто-
рыі выдаваліся і распаўсюджваліся газ.
«Звезда», «Савецкая Беларусь», «Котіі-
піЯах» («Камуніст», літ.), «МЗоі» («Мо-
лат», польск.). Пасля вызвалення Бела-
русі ад польск. інтэрвентаў (ліп.—жн.
1920) ЦК КП(б)ЛіБ вярнуўся ў Мінск,
дзе ўжо дзейнічала Мінская губ. парт.
арг-цыя. 30.7.1920 створаны Мінскі губ.
к-т КП(б)ЛіБ. 31.7.1920 на сумесным
пасяджэнні Мінскага губ. ВРК з шэра-
гам паліт. партый і прафс. арг-цый
Мінскай туб. прынята Дэкларацыя аб
абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Са-
цыялістычнай Рэспублікі Беларусь.
9.8.1920 Аргбюро ЦК РКП(б) прыняло
пастанову аб перайменаванні Мінскага
губ. к-та КП(б)ЛіБ, захаваўшы атуль
З’езд, месца правядзення Дата правядзення Прадстаўлена на з’ездзе Колькасны склад партыі на 1 студз. адпаведнага года
чл. партыі канд. у чл. партыі чл. партыі канд. у чл. партыі
1 2 3 4 5 6
I з’езд КП(б)Б, Смаленск 30—31.12.1918 17 771 не было на снеж. 1918 17 771 не было
II з’езд КП(б)Б, Ві- льня 4—6.3.1919 17 636 не было на сак. 1919 7652 не было
III з’езд КП(б)Б, Мінск 22—26.11.1920 1700 не ўлічана на ліст. 1920 1700 не ўлічана
IV з’езд КП(б)Б, Мінск 25.2—1.3.1921 3000 не ўлічана звесткі не выяўлены звесткі не выяўлены
V з’езд КП(б), Мінск 15—20.10.1921 3325 не ўлічана на вер. 1921 2889 1360
VI з’езд КП(б)Б, Мінск 15—19.3.1922 5150 4445 1439 з камуністамі вайсковых часцей
VII з’езд КП(б)Б, Мінск 20—26.3.1923 3850 2890 600
VIII з’езд КП(б)Б', Мінск 12—14.5.1924 10 438 (разам з камуністамі вайсковых часцей 13 975) 2946 1052
IX з’езд КП(б)Б, Мінск 8—12.12.1925 8912 6163 на 1.1.1926 9458 7265
X з’езд КП(б)Б, Мінск 3—10.1.1927 16 170 (разам з камуністамі вай- сковых часцей 30 955) 9455 16 170 9455
XI з’езд КП(б)Б, Мінск 22—29.11.1927 23 735 (разам з камуністамі вай- сковых часцей) 11 392 на 1.1.19282 19 333 10 137
XII з’езд КП(б)Б, Мінск 5—16.2.1929 29 330 (разам з камуністамі вайсковых часцей 41 207) 11 877 23 950 9431
XIII з’езд КП(б)Б, Мінск 30.5—12.6.1930 27 692 (разам з камунісгамі вай- сковых часцей 46 806) 11 564 27 011 9297
XIV з’езд КП(б)Б, Мінск 23—29.1.1932 46 958 (разам з камуністамі вай- сковых часцей) 28 280 37 944 21 231
XV з’езд КП(б)Б3, Мінск 16—22.1.1934 26 861 (разам з камуністамі вай- сковых часцей і чыг. транспарту 65 119) 11 048 26 861 11 048
XVI з’езд КП(б)Б, Мінск 10—19.6.1937 24 549 9029 (разам з ка- муністамі вайсковых часцей і чыг. транспарту 47 000) 24 7354 9093
XVII з’езд КП(б)Б, Мінск 10—18.6.1938 22 784 8742 22 990 8613
1 На 1.1.1924 у тэрытарыяльных арг-цыях КП(б)Б налічвалася 2946 чл. і 1052 канд. ў чл. пар-
таі (усято 3998 чал.). На момант VIII з’езда КП(б)Б налічвала 10 438 чл. і канд У чл. партыі.
На 1.1.1928 у тэрыгарыяльных арг-пыях КП(б)Б налічвалася 29 470 камуністаў.
1 Звесткі пра колькасць прадстаўленых на з’ездзе дадзены без уліку камуністаў парт. арг-цый
чыгуначнага транспарту і вайсковых часцей. На 1.1.1934 на ўліх у парт. арг-цьгі чыгуначнага
транспарту было перададзена 4589 чл. і кацд. у чл. партыі.
4 Без уліку камуністаў чыгуначнага транспарту. На 1.6.1936 там працавалі 3294 камуністы.
59
КАМУНІСТЫЧНАЯ
Працяг табліцы
1 2 1 3 4 5 6
XVIII з’езд КП(б)Б, Мінск 15—20.5.1940 36 388 23 465 33 869 24 084
XIX з’езд КП(б), Мінск 15—18.2.1949 91 554 18 652 90 976 19 134
XX з’езд КП(б)Б, Мінск 20—23.9.1952 107 252 20 184 на 1. 108 017 1.1953 19 199
XXI з'езд КПБ, Мінск 10—13.2.1954 119 865 10 161 118 895 10 690
XXII з‘езд КПБ, Мінск 24—27.1.1956 132 414 12 655 132 414 12 655
ХХІП з’езд КПБ, Мінск 14—15.1.1959 168 716 19 193 168 716 19 193
XXIV з'езд КПБ, Мінск 17—19.2.1960 183 855 19 592 183 855 19 592
XXV з’езд КПБ, Мінск 26—28.9.1961 214 399 25 954 на 1.1.1962 223 699 25 969
XXVI з’езд КПБ, Мінск 3—5.3.1966 320 622 22 421 320 622 22 421
XXVII з’езд КПБ, Мінск 22—24.2.1971 412 873 21 654 412 873 21 654
XXVIII з’езд КПБ, Мінск 4—6.2.1976 485 671 20 558 485 671 20 558
XXIX з’езд КПБ, Мінск 27—29.1.1981 572 313 22 998 572 313 22 998
XXX з’езд КПБ, Мінск 30—31.1.1986 645 754 22 226 645 754 22 226
XXXI з’езд КПБ, Мінск 28.11— 1.12.1990 больш за 600 000 685 270 12 338
XXXII з'езд КПБ (аб’аднаўчы з ПКП) 29—30.5.1993 дакладных звестак няма дакладных звестак няма
XXXIII з’езд КПБ (I аднаўленчы) 2.11.1996 1160 каля 7000
ную назву партыі — КП(б)ЛіБ, у Цэн-
тральнае Бюро КП(б)Б. У пач. вер. 1920
ЦБ КП(б)Б унесла прапанову ў ЦК
РКП(б) аб ліквідацыі КП(б)ЛіБ і ства-
рэнні ў рамках РКП(б) Кампартыі
(балынавікоў) Беларусі і Кампартыі
(бальшавікоў) Літвы. 8.11.1920 ЦБ
КП(б)Б вырашыла наступную парт.
канферэнцыю назваць Трэцім з'ездам
КП(б)Б.
Літ.: КП(б)Б у рэзалюцыях. Ч. 1 (1903—
1921 іт.). Мн., 1934; Вопросы нсторнн Ком-
мунмстнческой партнм Лнтвы. Влльнюс,
1961; III кля р Е.Н. Борьба трудяіцнхся Лн-
товско-Белорусской ССР с нностраннымн
ннтервентамн н внутренней контрреволюцн-
ей (1919—1920 іт.). Мн., 1962; Очеркн нсто-
рнн Коммуннстнческой партнн Белорусснн.
Ч. 1. 2 нзд. Мн., 1968. Валерый Талкачоў.
КАМУНІСТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ БЕЛА-
РЎСІ (КПБ), да 1952 Камуніс-
гычная партыя (бальша-
вікоў) Беларусі [КП(б)Б], па-
літычная арганізацыя, састаўная частка
Камуністычнай партыі Савецкага Саюза
(КПСС). Арганізацыйна аформілася на
VI Паўн.-Зах. абл. канферэнцыі РКП(б)
[30—31.12.1918, Смаленск; гл. Першы
з’езд КП(б)Б\.
Яе ўзнікненню папярэднічалі паліт.
падзеі, якія стваралі пранцыпова новую
геапаліт. сітуацыю для РКП(б) як кіру-
ючай партыі Сав. Расіі: абвяшчэнне не-
залежнасці Полыпчы, Фінляндыі, Бела-
рускай Пароднай Рэспублікі (БНР) і інш.
нац. дзярж. утварэнняў на тэр. былой
Рас. імперыі, рэвалюцыя 1918 у Герма-
ніі, арыентацыя на сусв. пралетарскую
рэвалюцыю і інш. Арганізатар і кіраўнік
РКП(б) У.ІЛенін разумеў важнасць
падтрымкі палітыкі бальшавікоў з боку
тых паліт. сіл, якія выступалі за нац.
адраджэнне. Нар. камісар па справах
нацыянальнасцей І.В.Сталін у адносі-
нах да беларусаў ажыццяўляў бальша-
віцкую палітыку праз Беларускі нацыя-
нальны камісарыят (Белнацком), з якім
супрацоўнічалі дзеячы Беларускай сацы-
ял-дэмакратычнай партыі (БСДП) і
Беларускіх секцый РКП(б): А.І. і
І.ІЛуцкевічы, Я.Ю.Лёсік, А.Р.Чарвя
коў, З.Х.Жылуновіч і інш. Дырэктыва
Наркамнаца РСФСР ад 27.12.1918 выз-
начыла асн. прынцыпы парт.-дзярж.
будаўніцтва на Беларусі. Паводле яе
старшыня Цэнтральнага Бюро КП(б)Б
[ЦБ КП(б)Б] або ЦК КП(б)Б (гл. Цэн
тральны Камітэт КПБ) павінен быў ад-
начасова з’яўляцца прадстаўніком ЦК
РКП(б) і ўрада Рас. Федэрацыі ў бел.
органах улады. Правы і абавязкі ЦБ
КП(б)Б і ўрада Беларусі заставаліся
такімі ж, як і ў былога Паўночна-Заход-
няга абласнога камітэта РКП(б) і Аблас-
нога выканаўчага камітэта Саветаў ра-
бочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў
Заходняй вобласці і фронту (Аблвы-
камзаха). Гэта азначала поўную залеж-
насць ад ЦК РКП(б) і ўрада Сав. Расіі.
29.12.1918 Сталін паведамляў старшыні
Аблвыкамзаха А.Ф.Мяснікову, што
«сёння выязджаюць у Смаленск белару
сы [дэлегаты ад Беларускіх секцый
РКП(б)]. Вязуць з сабой Маніфест.
Просьба ЦК партыі і Леніна прыняць
іх, як малодшых братоў, магчыма яшчэ
нявопытных, але гатовых аддаць сваё
жыццё партыйнай савецкай рабоце».
Хоць кіраўніцтва Паўн.-Зах. абл. к-та
РКП(б) не падзяляла ідэю Белнацкома
і Бел. секцый РКП(б) аб стварэнні
Кампартыі Беларусі і абвяшчэнні Бела-
русі Сацыяліст. Сав. Рабоча-Сялянскай
Рэспублікай, яно падпарадкавалася ўка-
занням цэнтра. 30.12.1918 у Смаленску
пачала работу VI Паўн.-Зах. абл. канфе-
рэнцыя РКП(б). 206 яе дэлегатаў прад-
стаўлялі 17 771 камуніста ад парт.
арг-цый Мінскай, Магілёўскай, Віцеб-
скай, Смаленскай, бел. парт. арг-цый
Віленскай і Чарнігаўскай губ. Па пра-
панове Мяснікова Канферэнцыя абвяс
ціла сябе «I з’ездам Камуністычнай
партыі (бальшавікоў) Беларускай Рэс-
публікі». У рашэннях I з’езда падкрэс-
лівалася, што работу ўсіх парт. арг-цый
узначальвае ЦБ, якое з’яўляецца «вяр-
хоўным органам у рэспубліцы і верным
вокам Цэнтральнага Камітэта Камуніс-
тычнай партыі ўсіх расійсюх савецкіх
сацыялістычных рэспублік». У «Пала-
жэнні аб партыйных арганізацыях» выз-
началіся агульныя палажэнні, схема
арг-цый, палажэнні аб фракцыях, «Ін-
струкцыя для работ раённага і падраён-
нага камітэтаў», абавязкі камуніста. Яно
ўяўляла сабой спалучэннс асн. праграм-
ных і статутных палажэнняў РКП(б). У
«Інструкцыі» падкрэслівалася, што
«ячэйкі не з’яўляюцца органамі дзяр-
жаўнай улады, не павінны непасрэдна
ўмешвацца ў работу Саветаў і іх уста-
ноў, а толькі ў сілу партыйнай дысцып-
ліны дэейнічаць цераз сваіх членаў, якія
працуюць у савецкіх органах, і толькі
такім чынам кіруюць іх работай». Аднак
на справе прынцыпы дэмакр. цэнтра-
лізму не заўсёды выконваліся і ўся
дзейнасць КП(б)Б рэгламентавалася
ўказаннямі цэнтр. органаў і кіраўнікоў
РКП(б). На I з’ездзе КП(б)Б і пасля
яго працягвалася барацьба за кіраўніц-
тва ў парт. і дзярж. органах паміж дзея-
чамі Паўн.-Зах. абл. к-та і Бел. секный
РКП(б). Пры падтрымцы ЦК РКП(б)
перамогу атрымалі кіраўнікі Паўн.-Зах.
абл. к-та. 3 15 членаў ЦБ толькі Жылу-
новіч і І.ВЛагун прадстаўлялі Бел. сек-
цыі. Старшынёй ЦБ КП(б)Б быў выб-
раны В.Г.Кнорын. Цэнтр. друкаваным
органам партыі стала газ. «Звязда». Ад-
ным з галоўных на I з’ездзе было пы-
танне пра бел. дзяржаўнасць. У ЦК быў
падрыхтаваны Маніфест аб стварэнні
«самастойнай Сацыялістычнай Рэспуб-
лікі Беларусь» (гл. Беларуская Савецкая
Сацыялістычная Рэспубліка), абвешчаны
на з’ездзе. У прынятай на з’ездэе рэза-
люцыі «Аб граніцах Беларускай Рэспуб-
60
КАМУНІСГЫЧНАЯ
лікі» называліся населеныя беларусамі
тэрыторыі, якія павінны былі ўвайсці ў
склад рэспублікі. У адм.-гасп. адносінах
тэр. Беларусі падзялялася на 7 раёнаў
(Баранавіцкі, Віцебскі, Гомельскі, Гро-
дзенскі, Магілёўскі, Мінскі, Смаленскі)
і 53 падраёны (паветы). У адпаведнасці
з такім падэелам будавалася і структура
парг. органаў: райкомы (губпарткомы),
падрайкомы, валасныя і сельскія парг.
ячэйкі. Адначасова з КЛ(б)Б ствараўся
і камсамал рэспублікі — арг-цыя, праз
якую моладзь далучалася да сферы
парг.-паліт. і ідэалаг. ўплыву, набывала
вопыт арганізац. работы і потым папаў-
няла рады кампаргыі. Галоўным у дзей-
насці Кампаргыі Беларусі заставаліся
пытанні дзярж. будаўніцгва, умацаван-
ня і абароны сав. улады. Рашэнні I з’ез-
да КП(б)Б і асабліва абвяшчэнне
1.1.1919 Маніфеста Часовага рабоча-ся-
лянскага савецкага ўрада Беларусі аб ут-
варэнні самастойнай рэспублікі выклі-
калі ў нассльніцтва і бел. камуністаў па-
чуццё энтузіязму, надэеі на далейшае
развіццё і ўмацаванне бел. дзяржаўнас-
ці. Пачалася падрыхгоўка да Першага
Усебеларускага з’езда Саветаў, які паві-
нен быў надаць законнасць парт. ра-
шэнням. На мігынгах і сходах прымалі-
ся рэзалюцыі аб даверы партыі бальша-
вікоў і падтрымцы сав. улады. У студз.
1919 Часовы рабоча-сялянскі савецкі ўрад
Беларусі і ЦБ КП(б)Б пераехалі са Сма-
ленска ў Мінск. 16.1.1919 ЦК РКП(б)
прыняў рашэнне, паводле якога ў скла-
дзе РСФСР заставаліся Віцебская і Ма-
гілёўская губ. Спробы членаў ЦБ
КП(б)Б апеляваць да ЦК РКП(б) і зва-
рот да Леніна аб захаванні Беларусі ў яе
этнічных межах станоўчых вынікаў не
далі. Гэта рашэнне ЦК РКП(б) зацвер-
дзіў I Усебел. з’езд Саветаў (2—
3.2.1919, Мінск; 230 дэлегатаў, з іх 213
бальшавікоў і 17 іх прыхільнікаў). На
з’ездзе была прынята Канстытуцыя Са
цыялістычнай Савецкай Рэспублікі Бела-
русь 1919, выбраны Цэнтральны Выка-
наўчы Камітэт БССР (ЦВК БССР). Па
прапанове старшыні ВЦВК і сакратара
ЦК РКП(б) Я.М.Свярдлова з’езд пры-
няў рашэнне аб аб’яднанні Літвы і Бе-
ларусі ў адзіную рэспубліку. 28.2.1919 у
Вільні на першым пасяджэнні ЦБ
КП(б)Б і ЦК Кампартыі Літвы была
вызначана яе назва — «Сацыялістыч-
ная савецкая рэспубліка Літвы і Бела-
русі» (Лггбел), назва і склад урада, сцяг,
герб (гл. Літоўска-Беларуская Савецкая
Сацыялістычная Рэспубліка). На аб’яд-
наным пасяджэнні ЦВК Лігвы і Бела-
русі (27.2.1919) створаны ўрад Літбела
на чале з В.С.Міцкевічам-Капсукасам.
4—6.3.1919 у Вільні адбыўся Аб’яднаў-
чы з’езд Кампартый Лігвы і Беларусі
[гл. Другі э’езд КП(б)Б\. Старшынёй
прэзідыума ЦК Камуністычнай партыі
(бальшавікоў) Літвы і Беларусі
[КП(б)ЛіБ) з’езд выбраў Міцкевіча-
Капсукаса, сакратаром — Кнорына.
Сярод 15 членаў Цэнтральнага Камітэ-
та КП(б)ЛіБ не было ніводнага белару-
са. Бел. камуністаў прадстаўлялі былыя
кіраўнікі Паўн.-Зах. абл. к-та РКП(б).
Кіраўніцтва парт. арг-цыямі на Бсларусі
фактычна ажыццяўляў Мінскі іуб. к-т
КП(б)ЛіБ. Шмат увагі аддавалася пы-
танням ваен. будаўншгва. Неаднаразова
праводзіліся парт. мабілізацыі на фран-
ты грамадзянскай вайны. Члены
КП(б)Б, потым КП(б)ЛіБ разам з бел.
эсэрамі, прадстаўнікамі інш. партый
удзельнічалі ў барацьбе супраць польс-
кай акупацыі. 1.1.1920 ініцыятыўная
група арг-цыі вМаладая Беларусь»
[У.М.Ігнатоўскі, А.Сташэўскі, У.П.Ка-
ранеўскі, М.С.Кудзелька (М.Чарот) і
інш.] стварылі арганізац. цэнтр Беларус-
кай камуністычнай арганізацыі (БКА),
якая заявіла аб прызнанні праграмы і
тактыкі РКП(б). Хоць БКА актыўна
ўключылася ў антыпольскую барацьбу,
кіраўнііхгва ЦК КП(б)ЛіБ адносілася да
яе насцярожана. У жн. 1920 БКА увай-
шла ў склад КП(б)ЛіБ. 3 абвяшчэннем
незалежнасці Літвы (май 1920) і заклю-
чэннем мірнага дагавора паміж РСФСР
і Літвой (12.7.1920) Літбел фактычна
перастала існаваць. 31.7.1920 на пася-
джэнні ЦК КП(б)ЛіБ, БКА, Бунда,
членаў ЦК прафсаюзаў і Мінскага губ.
ВРК прынята новая Дэкларацыя аб аб-
вяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыя-
лістычнай Рэспублікі Беларусь. Паводле
рашэння ЦК РКП(б), 5.9.1920 ЦК
КП(б)ЛіБ прыняў пастанову аб ства-
рэнні самастойных кампартый (бальша-
вікоў) Беларусі і Літвы і асобных орга-
наў іх кіраўніцгва. Пачалося аднаўленне
структуры мясц. парт. органаў. Трэці
з'езд КП(б)Б (22—26.11.1920; гэты і ўсе
наступныя праходзілі ў Мінску) указаў
на неабходнасць «шырока развіць ло-
зунг «арабочвання» і «асяляньвання»
ўсіх нашых арганізацый», умацавання
дыктатуры пралетарыяту і самой пар-
тыі; адзначыў, што «КП(б)Б ёсць аблас-
ная арганЬацыя РКП(б)... і ў агульным
і цэлым падпарадкоўваецца дырэкты-
вам ЦК РКП (балыпавікоў)». Цэнтр.
дзярж. органы Беларусі падпарад-
коўваліся адпаведным камісарыятам
РСФСР. Дыскусія аб прафсаюзах, якая
пачалася таксама і ў КП(б)Б восенню
1920, выклікала рознагалоссі ў многіх
парт. і сав. органах. Мінскія гар. і пав.
парг. канферэнцыі (канец студз.-лют.
1921), Чацвёрты з’езд КП(б)Б (25.2—
2.3.1921) падтрымалі леніпскую плат
форму «дзесяці» па гэтым пытанні.
З’езд прыняў шэраг рэзалюцый. У «Тэ-
зісах аб Галоўпалітасвеце і агітацыйна-
прапагацдысцкай рабоце» падкрэсліва-
лася неабходнасць стварыць сістэму
«дзяржаўнай прапаганды камунізму», а
органы, якія вядуць гэту рабогу, «павін
ны знаходзіцца пад больш блізкім і не-
пасрэдным кіраўніцтвам партыі, па сут
насці, з’яўляецца чыста паргыйнымі
органамі...» На X з’ездзе РКП(б) (8—
16.3.1921) Леніну і яго прыхільнікам
удалося правесці рашэнне аб замене
палітыкі *ваеннага камунізму» на новую
эканамічную палітыку (нэп), умацаваць
давер да балыпавікоў, у тл. на Беларусі.
24.3.1921 ЦБ КП(б)Б заслухала пытанне
«Аб справаздачах аб рабоце X з’езда
партыі», адзначыла неабходнасць ба-
рацьбы з вялікадзярж. шавінізмам і
мясц. налыяналізмам. Пачалася актыў-
ная прапаганда матэрыялаў з’сзда, пе-
рабудова работы парт. і сав. органаў
рэспублікі. У рашэнні ЦБ «Аб станові-
шчы ў Ігуменскай і Мазырскай аргані-
зацыі» ад 12.4.1921 адзначалася недас-
татковая сувязь з рабочымі, указвалася
на неабходнасць выбіраць іх у кіруючыя
парт., сав. і прафс. органы. Ствараліся
парт. ячэйкі на прадпрыемствах, тран-
спарце, у вайсковых часцях, навуч. ус-
тановах. Слабай заставалася парт. рабо-
та сярод сялянства. Пяты з’езд КП(б)Б
(15—20.10.1921) прааналізаваў першыя
вынікі пераходу да нэпа, прыняў рэза-
люцыю «Народная асвета і задачы пар-
тыі», у якой былі вызначаны асн. кірун-
кі станаўлення дашкольнай і шксльнай
ддукацыі і выхавання, падрыхтоўкі пра-
фес. кадраў. 3 адкрыццём у 1921 БДУ
пачалося стварэнне сістэмы вышэйшай
адукацыі, якая пастаянна знаходзілася ў
полі зроку парт. органаў. У рэзалюцыі
з’езда адзначалася, «што асветніцкая
рабога можа быць лепш за ўсё ўспры-
нята працоўнымі розных нацыяналь-
насцей на іх роднай мове, органы аду-
кацыі Беларусі ў сваёй працы павінны
гэтай акалічнасцю кіравацца». Фактыч-
на гэты тэзіс паклаў пачатак афіц. палі-
тыцы беларусізацыі з боку КП(б)Б, хоць
некаторыя рашэнні па гэтым пытанні
былі прыняты яшчэ ў канцы 1920 —
пач. 1921. Вялася рабога па ўмацаванні
парт. радоў. У выніку чысткі ў партыі
і абмену партдакументаў (15.8—
20.10.1921) з КП(б)Б было выключана
1589 чал. (24,7%). Вынікі першага іода
дзейнасці партыі ва ўмовах нэпа падвёў
Шосты з’езд КП(б)Б (15—19.3.1922). Ён
вызначыў гал. задачы рэсп. парт.
арг-цыі: хутчэйшае аднаўленне нар. гас-
падаркі, далейшае ўмацаванне сувязі
партыі з шырокімі масамі рабочага кла-
са і працоўнага сялянства. Важнае зна-
чэнне мела рэзалюцыя «Аб партыйным
будаўніцтве». Паколыа ў 1920—22 у
КП(б)Б былі прыняты некаторыя бун-
даўцы, меншавікі і эсэры, асаблівая
ўвага звяргалася на ўмацаванне партыі,
прыём новых членаў, рабсту камуніст.
ячэек, апарату парт. к-таў, камуніст.
фракцый, агітац.-прапагандысцкую
дзейнасць. У студз.—лют. 1922 праве-
дзены Усерас. перапіс членаў РКП(б).
КП(б)Б налічвала 5884 чл. і канд. у чл.
партыі. У барацьбе супраць інш. паліт.
партый балыпавікі, як і раней, выка-
рыстоўвалі дзярж. карны апарат На-
дзвычайнай камісіі (ЧК), погым Аб’яд-
нанага дзярж. паліт. ўпраўлення
(АДПУ). У выніку многія актыўныя па-
літ. дзеячы вымушаны былі пакінуць
рэспубліку або былі высланы за мяжу.
Адной з асн. у палітыцы бальшавікоў
з’яўлялася праблема дзярж. будаўніцгва.
Ваенна-паліт. саюз рэспублікі, заключа-
ны ў час грамадзянскай вайны і ваен.
інтэрвенцыі 1918—20, не адпавядаў но-
вым умовам. Пытанне пра заключэнне
новага саюзнага дагавора неаднойчы
61
КАМУНІСТЫЧНАЯ
абмяркоўвалася ў ЦК РКП(б) і ЦБ
КП(б)Б. Аднак дакладнага ўяўлення
пра форму будучай дзяржавы не было.
16.9.1922 ЦБ КП(б)Б выказалася за ста-
лінскі праект «аўтанамізацыі» і ўклю-
чэнне ў склад БССР Віцебскай і Го-
мельскай губ. Толькі пасля кастр. (1922)
пленума ЦК РКП(б), які падтрымаў
план Леніна (у аснове яго ляжаў прын-
цып федэрацыі), кіраўніцтва КП(б)Б
аірымала ясныя паліг. арыенцфы.
30.12.1922 РСФСР, УССР, БССР і
ЗСФСР падпісалі дагавор аб стварэнні
Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспуб-
лік (СССР). Сёмы з’езд КП(б)Б (20—
26.3.1923) падкрэсліў неабходнасць ак-
тыўнага ўдзелу бел. камуністаў у агуль-
насаюзным будаўніцтве, умацаванні
адзінства і дружбы народаў, вызначыў
меры па рэгуляванні сац. складу пар-
тыі, арганізацыі фабрычных ячэек, па-
шырэнні сувязі парг. органаў з ячэйка-
мі, вёскай, камсамолам, Чырв. Арміяй.
Адзначалася неабходнасць пашырэння
тэр. Беларусі (гл. Узбуйненне БССР) і
новага адм.-тэр. падзелу Беларусі. Пас-
ля смерці Леніна (21.1.1924) ЦК
РКП(б) аб’явіў ленінскі прызыў у пар-
тыю. На апошнім пасяджэнні 8.2.1924
пленум ЦБ КП(б)Б абмеркаваў пытан-
не «Аб прыёме рабочых у партыю» і
стварыў камісію на чале з сакратаром
ЦБ В.А.Багуцкім. Практычную рабспу
ажыццяўляла Часовае Беларускае бюро
ЦК РКП(б) (8.2—12.5.1924). Усяго па
ленінскім прызыве ў КП(б)Б прынята
2007 чал., з іх больш за 98% рабочых.
На 1.2.1924 у КП(б)Б налічвалася 3653
рабочыя (44,2%) і 951 селянін (23,6%).
У выніку ленінскага прызыву колькасць
рабочых у КП(б)Б вырасла да 5660 чал.
(55,1%); да канца ліп. 1924 створана 21
новая вытв. парт. ячэйка. Восьмы з’езд
КП(б)Б (12—14.5.1924) адзначыў ста-
ноўчыя зрухі ў аднаўленні прам-сці і
сельскай гаспадаркі, спыненне працэсу
дэкласавання, паляпшэнне сац. стано-
вішча рабочага класа. Разам з тым не-
каторыя рашэнні з’езда і парт. органаў
на месцах сведчаць, шго поспехі нэпа і
змены ў сац.-эканам. становішчы на-
сельніцтва, асабліва сялянсгва, выклі-
калі ў парт. кіраўніцтва намеры абме-
жаваць рост колькасці заможных сялян,
развіццё прыватнага сектара ў прам-сці,
гандлі і інш., штучна паскорыць працэ-
сы вытв. кааперацыі ў форме камун і
калгасаў. Паліт. апора рабілася на бат-
ракоў і сялян-беднякоў, падкрэслівала-
ся неабходнасць рашучай барацьбы з
кулацкімі элементамі. У сувязі з уклю-
чэннем у склад БССР тэр. Віцебскай і
Гомельскай іуб. і зменамі ў адм.-тэр.
падзеле ў 1924 створана новая структура
КП(б)Б: цэнтр. органы (ЦК, ЦКК, Рэ-
віз. камісія), 10 акруговых, 100 сельскіх
і 9 гар. раённых к-таў партыі. Апера-
тыўнае кіраўніцтва парг. і паліт. рабо-
тай паміж з’ездамі КП(б)Б і пленумамі
ЦК ажыццяўляла Бюро ЦК (гл. Бюро
ЦК КПБ). Парт. ячэйю будаваліся па-
водле тэр.-вытв. прынцыпу (за 1924—
25 іх колькасць вырасла з 262 да 649).
З’езды і пленумы 1920-х г. вял. ўвагу
аддавалі пытанням дзярж. і нац.-культ.
будаўніцгва. X і XII з’езды РКП(б) пат-
рабавалі, каб парт. і дзярж. органы нац.
рэспублік і абласцей камплектаваліся
пераважна з мясц. кадраў, якія ведаюць
мову, побыт, звычаі сваіх народаў.
Своеасаблівую пазіцыю ў падгрымку
гэтай палітыкі займаў у той час Сталін.
На абвінавачванні бел. камуністаў у на-
цыяналізме на X з’ездзе РКП(б) ён ад-
казаў, што «існуе беларуская нацыя, у
якой ёсць свая мова, адметная ад рус-
кай, з прычыны чаго ўзняць культуру
беларускага народа можна толькі на
роднай яго мове». Хоць кіраўнікі шэра-
іу бел. парт. арг-цый насцярожана ста-
віліся да бел. нац. руху, скептычна ад-
носіліся да бел. мовы і культуры, яны
вымушаны былі выконваць рашэнні
цэнтра. Гал. пытаннямі ліпеньскага
(1924) і студзеньскага (1925) пленумаў
ЦК КП(б)Б былі чарговыя задачы і ме-
рапрыемствы ў нац. палітыцы. Быў
падірыманы дэвіз «Уся КП(б)Б павінна
гаварыць на беларускай мове». Прызна-
валася раўнапраўе ўсіх нацыянальнас-
цей у развіцці культуры, дзяржаўнымі
абвяшчаліся 4 мовы — бел., рус., яўр.,
польская. Студзеньскі пленум адзна-
чыў, што «аднак справа развіцця мовы,
лігаратуры, школы, усёй культуры на
беларускай мове прызнаецца першай і
асноўнай справай». Яна была выбрана ў
якасці асноўнай для зносін паміж
дзярж. і грамадскімі арг-цыямі і ўстано-
вамі. Пытанні нац. палітыкі абмяркоў-
валіся і на інш. пленумах ЦК КП(б)Б.
3 канца 1925 пасяджэнні і пратаколы
ЦК і акр. к-таў партыі вяліся на бел.
мове. Поспехі ў аднаўленні разбуранай
вайной гаспадаркі, правядзенні дзярж. і
нац.-культ. будаўніцгва, арганізац. і
Ідэалаг. работа садэейнічалі ўмацаванню
аўтарытэту кампартыі, аслабленню і
знікненню з паліт. арэны яе канкурэн-
таў. У сак. 1921 самаліквідаваўся Бунд,
у чэрв. 1924 прыняла рашэнне аб сама-
роспуску БПС-Р. Частка іх членаў улі-
лася ў КП(б)Б, іншыя ўдзельнічалі ў
рэв. руху па-за межамі БССР (Зах. Бе-
ларусь, Полыпча). Вялася рашучая ба-
рацьба з фракцыйнымі ірупамі ўнутры
КП(б)Б. На Беларусі трывала ўсталява-
лася аднапарт. паліт. сістэма. XIV кан-
ферэнцыя РКП(б) (1925) канстатавала,
што ў СССР ёсць усё неабходнае і дас-
татковае для пабудовы сацыялізму. У
адносінах да БССР рашэнні канферэн-
цыі былі канкрэтызаваны кастр. (1925)
пленумам ЦК і Дзевятым э’ездам
КП(б)Б (8—12.12.1925). З’езд прыняў
рашэнне лічыць усе канферэнцыі
КП(б)Б, пачынаючы з VI Паўн.-Зах.
абл. канферэнцыі РКП(б), з’ездамі
Кампартыі (бальшавікоў) Беларусі.
Падкрэслівалася, пгго асн. задачамі ў
галіне гасп. будаўніцгва з’яўляюцца
развіццё прам-сці як асновы сацыяліст.
гаспадаркі і апоры дыктатуры пралета-
рыяту, уцягванне сялянства ў сацыя-
ліст. будаўніцгва праз шырокую каапе-
рацыю. 2-я пал. 1920-х г. харакгарыза-
валася карэннымі зменамі ў палітыцы
Камуніст. партыі, паступовым адыходам
ад прынцыпаў нэпа. XIV з’езд РКП(б)
(18—31.12.1925) перайменаваў партыю
ў ВКП(б), асн. задачай вызначыў сацы-
яліст. індустрыялізацыю краіны. Пашы-
раны пленум ЦК КП(б)Б (6—8.1.1926)
адобрыў разіром «новай апазіцыі», вы-
казаўся за ўмацаванне і развіццё СССР
«як базы і першага паспяховага вялікага
вопыту на шляху сусветнай пралетар-
скай рэвалюцыі». У адпаведнасці з ра-
шэннямі красавіцкага (1926) пленума
ЦК КП(б)Б умацоўваўся апарат Цэнтр.
кантрольнай камісіі — Рабоча-сялян-
скай інспекцыі (ЦКК—РСІ), папгыра-
ліся кантрольныя функцыі цэнтр. і акр.
камісій, што стварала ўмовы для ўмаца-
вання бюракратычнай сістэмы кіраван-
ня. Важную ролю ў культ. будаўніцтве,
развіцці сістэмы адукацыі і падрыхтоў-
цы кадраў, пашырэнні выданняў на
бел. мове адыграў аб’яднаны пленум
ЦК і ЦКК КП(б)Б (22—27.7.1926). Ад-
нак у яго рашэннях ужо выразна пра-
явіліся тэндэнцыі на згортванне ўнут-
рыпарт. дэмакратыі. Пленум без абмер-
кавання ўхваліў рашэнні ліпеньскага
(1926) пленума ЦК ВКП(б) аб немэта-
згоднасці агульнапарт. дыскусіі па пы-
таннях сацыяліст. будаўніцгва. Кас-
трычніцкі (1926) пленум ЦК КП(б)Б
фактычна адобрыў паліг. расправу з
членамі «новай апазіцыі». 26.9.1926 ЦК
КП(б)Б накіраваў у ЦК ВКП(б) пісьмо
з прапановай аб пашырэнні тэр. рэс-
публікі. Для вывучэння пытання была
створана камісія Паліібюро ЦК
ВКП(б). 18.11.1926 Палітбюро прызна-
ла неабходным далучыць да тэр. БССР
Гомельскі і Рэчыцкі пав. Снежаньскі
(1926) пленум ЦК КП(б)Б «прызнаў
правільнай і дасгатковай работу, праве-
дзеную Бюро ЦК КП(б)Б па пытанні
аб граніцах БССР». У такіх межах
БССР існавала да 1939. Пачалося ства-
рэнне нар.-гасп. комплексу як састаў-
ной часткі адзінага нар.-гасп. комплек-
су СССР. Дзесяты з’езд КП(б)Б (3—
10.1.1927) засяродзіў увагу на выніках
эканам. развіцця рэспублікі за 1926,
чарговых задачах індустрыялізацыі і ка-
аперавання сельскай гаспадаркі, пытан-
нях стварэння і ўмацавання матэрыяль-
най базы саўгасаў. Дакументы з’езда
сведчаць, шго аднаўленчы перыяд у
БССР быў закончаны не ў 1925, як доў-
гі час сцвярджалася, а да 1927. Асн.
сродкам накаплення капіталу з’яўляўся
падатковы ціск на прыватны капітал і
працоўныя масы, асабліва на сялянства,
праз прамыя і ўскосныя падаткі. Усё
болып выразна праяўляўся курс на
згортванне нэпа. Такая палітыка супя-
рэчыла рашэнням папярэдніх парт.
з’ездаў, пагаршала матэрыяльнае сгано-
вішча несельніцгва. Адначасова з заклі-
камі не аслабляць тэмпаў беларусізацыі
X з’езд заявіў пра ажыўленне розных
праяў нацыяналізму і нацыянал-шаві-
нізму, пераход нацыянал-дэмакр. эле-
ментаў інтэлігенцыі на пазіцыі насту-
пальнага бел. нацыяналізму і неабход-
62
КАМУНІСТЫЧНЛЯ
насць рашучай барацьбы супраць рус.,
бел., польск. і яўр. нацыяналізму. Асно-
вы 1-га пяцігадовага перспектыўнага
плана развіцця нар. гаспадаркі БССР
абмеркаваў чэрвеньскі (1927) пленум
ЦК КП(б)Б. Бюро ЦК КПБ было дару-
чана накіраваць адпаведным органам
дырэктыву па распрацоўцы галіновых
планаў. Такая практыка прыняцця
парг. органамі найважнейшых паліт.,
эканам. і кадравых рашэнняў, указанні
дзярж. і гасп. органам па асн. кірунках
іх працы, пастаянны кантроль і ўмя-
шанне ў іх дэейнасць захаваліся на
ўвесь перыяд існавання кампартыі як
кіруючай паліт. арг-цыі. Летам-восенню
1927 зноў абвастрыліся ўзаемаалносіны
ў кіраўніцтве ВКП(б). У Беларусі пог-
ляды апазіцыі («платформа 83-х») па-
цзялялі нямногія камуністы, аднак пы-
танні агульнапарт. дыскусіі шырока аб-
мяркоўваліся на чэрвеньскім (1927)
пленуме ЦК КП(б)Б, пленумах, парт.
актывах, сходах парт. ячэек у Віцебску,
Бабруйску, Магілёве, Мінску, Мазыры і
інш. За падтрымку апазіцыі з КП(б)Б
было выключана 16 чал. Узмацніліся
пазіцыі прыхільнікаў Сталіна. Адзінац-
цаты з’езд КП(б)Б (22—29.11.1927)
сканцэнтраваў увагу на разгортванні са-
цыяліст. будаўніцтва, распрацоўцы пя-
цігадовага плана, умацаванні сацыяліст.
і каап. сектара ў нар. гаспаларцы, да-
лейшым развіцці сістэмы адукацыі і
падрыхтоўцы нац. кадраў, пашырэнні
палітыкі беларусізацыі, павышэнні па-
літ. і працоўнай актыўнасці. Некаторыя
рашэнні па пытаннях нац., рэліг. і кад-
равай палітыкі, парт. і культ. будаўніц-
тва, кааперацыі, выкарыстання прырод-
ных рэсурсаў былі супярэчлівыя, выз-
началіся валюнтарысцкімі падыходамі
да планавання, вызначэння метадаў і
сродкаў іх выканання. У катэгарычнай
форме заяўлялася пра небяспеку нацыя-
нал-дэмакратызму і неабходнасць рашу-
чай барацьбы з ім. З’езд узяў курс на
калектывізацыю сельскай гаспадаркі. У
1928 Сталін выказаў тэзіс аб узмацненні
класавай барацьбы па меры пабудовы
сацыялізму, які стаў тэарэт. абгрунта-
ваннем паліт. рэпрэсій супраць усіх сац.
іруп насельніцтва. Гал. сродкам бараць-
5ы з іншадумствам у краіне і партыі
станавіліся судовая і пазасудовая рас-
права. Аб’яднаны нленум ЦК і ЦКК
КП(б)Б (28.11—1.12.1928) падкрэсліў,
што ва ўмовах Беларусі (нязначная
колькасць пралетарыяту, шматнац.
склад насельніцтва, пагранічнасць рэгі-
ёна) барацьба на 2 франты — супраць
трацкізму і правага ўхілу — мае асобае
значэнне. У 1929 паводле фалыпывых
абвінавачванняў у сабатажы мсрапры-
емстваў партыі, скрыўленні класавай
лініі, імкненні звергнуць сав. ўладу,
адарваць БССР ад СССР і стварыць
бурж. рэспубліку з КП(б)Б былі выклю-
чаны і пазней рэпрэсіраваны 28 парт. і
сав. кіраўнікоў, дзеячаў навукі і культу-
ры. Дванаццаты з’езд КЛ(б)Б (5—
16.2.1929) абмеркаваў 1-ы пяцігадовы
план развіцця нар. гаспадаркі і культу-
ры БССР, адзначыў неабходнасць раз-
віцця традыцыйных і новых галін
вытв-сш, якія павінны былі працаваць
на прывазной сыравіне і паўфабрыка-
гах. Асаблівая ўвага была звернута на
пытанні парт. будаўніцтва, неабход-
насць барацьбы супраць правага ўхілу і
бурж. нацыяналізму. Падкрэслівалася
важнасць рэгулявання сац. складу
КП(б)Б, павелічэння да канца 1930
колькасці непасрэдна занятых на
вытв-сці рабочых не менш чым да 50%.
У выніку чысткі ў партыі (23—
29.4.1929) з КП(б)Б выключана 3717
чал. Пад лозунгам барацьбы з т.зв. бел.
бурж. нацыяналізмам пачаліся мэтана-
кіраваныя рэпрэсіі супраць бел. сав. ін-
тэлігенцыі. Пачатак гэтаму быў пакла-
дзены дэейнасцю ў Беларусі ў маі—
чэрв. 1929 Затонскага камісіі, накірава-
най ЦК ВКП(б) лля абследавання
практыкі правядзення нац. палітыкі ў
БССР. Даклад, зроблены У.П.Затонскім
27 чэрв. на пасяджэнні Бюро ЦК
КП(б)Б, адкрыта заклікаў да барацьбы з
навук. і творчай інтэлігенцыяй. 1929
стаў годам пераходу ад нэпа да аўтары-
тарных метадаў кіраўніцтва эканам. і
грамадска-паліт. жыццём. Трынаццаты
з’езд КП(б)Б (30.5—12.6.1930) звярнуў
увагу на паскарэнне развіцця прам-сці,
асабліва галін, якія выпускалі сродкі
вытв-сці, адзначыў сур’ёзныя недахопы
ў калгасным будаўніцтве, неабходнасць
арганізац.-гасп. ўмацавання калгасаў,
аднаўлення і далейшага развіцця сеткі
нізавой с.-г. кааперацыі. Ен канстатаваў
поспехі ў развіцці адукацыі і ліквідацыі
непісьменнасці, павелічэнні колькасці
вышэйшых і сярэдніх навуч. устаноў,
рост тыражоў кніг, газет і часопісаў на
бел. мове і інш. Да сярэдзіны 1930 са
згоды К.В.Гея [са студз. 1930 1-ы сакра-
тар ЦК КП(б)Б] органы АДПУ БССР
на чале з прысланым з Масквы Р.Я.Ра-
папортам [са студз. 1930 чл. Бюро ЦК
КП(б)Б[ сфабрыкавалі справу *Саюза
вызвалення Беларусі», скіраваную суп-
раць нац. інтэлігенцыі. Па гэтай справе
было рэпрэсіравана больш за 110 чал.
Разам з тым шмат увагі аддавалася пы-
танням парт. будаўніцтва. У 1931 у
КП(б)Б прынята 15 981 чл. і 8273 канд.
ў чл. партыі (самы высокі гадавы паказ-
чык за перыяд 1919—58). Папярэднія
вынікі выканання планаў 1-й пяцігод-
кі падвёў Чатырнаццаты з’езд КП(б)Б
(23—29.1.1932). Удзельная вага прам-сці
ў нар. гаспадарцы вырасла з 38,7% у
1929/30 гасп. г. да 50% у 1931. Хутка
расла колькасць рабочых, было ліквіда-
вана беспрацоўе, разгортвалася жыллё-
вае і сац.-быт. будаўніцтва. Аднак нізкі-
мі заставаліся прадукцыйнасць працы і
зарплата, якасць прадукцыі, высокім
быў яе сабекошт. З’езд ухваліў дырэк-
тывы ЦК ВКП(б) па 2-м пяцігадовым
плане развіцця нар. гаспадаркі СССР
на 1933—37, даручыў ЦК КП(б)Б па-
чаць яго распрацоўку для БССР. За га-
ды 1-й пяцігодкі БССР ператварылася з
аграрнай у аграрна-індустрыяльную
рэспубліку. Значнымі былі дасягнемні ў
развіцці адукацыі, навукі, культуры.
Было пабудавана 538 прадпрыемстваў, у
тш. 78 буйных. Калгасы аб’ядноўвалі
52% сял. гаспадарак. Аднак аб’ём пра-
мысл. вытв-сці павялічыўся ў 2,7 раза
(пры плане ў 3,7 раза), высокі быў яе
сабекошт пры нізкай якасці. План капі-
тальнага будаўніцтва быў выкананы на
68,1%. Зрываліся пастаўкі сыравіны і
матэрыялаў. У выніку калекгывізацыі,
якая ажыццяўлялася пад непасрэдным
кіраўніцтвам парт. органаў, былі лікві-
даваны альтэрнатыўныя шляхі развіцця
сельскай гаспадаркі. Рашэнні аб’ядна-
нага пленума ЦК і ЦКК КП(б)Б (20—
23.7.1933) па ліквідацыі недахопаў у
развіцці прам-сці і сельскай гаспадаркі
мелі агульны характар, не былі праана-
лізаваны іх прычыны, паколькі трэба
было б прызнаць нерэальнасць вызна-
чаных планаў, заганныя метады кіраў-
ніцгва з боку ЦК ВКП(б). Эканам. пра-
цэсам надавалася вострапаліт. значэн-
не, невыкананне планаў тлумачылася
дзейнасцю «нацдэмаў» і «контррэвалю-
цыянераў», якія «прабраліся ў партыю і
на кіруючыя пасады». «Шкодніцтва»
было выкрыта ў Наркамземе, Белтрак-
тарацэнтры, Белдзяржзабеспячэнні і
інш. У 1933 у 3013 пярвічных арг-цыях
КП(б)Б налічвалася 65 040 камуністаў.
У ходзе чысткі (пачалася ў чэрв. 1933) з
КЛ(б)Б выключана 9756 чал. У матэры-
ялах Пятнаццатага з’езда КП(б)Б (16—
22.1.1934) адзначалася, што ў непрымі-
рымай барацьбе з класавым ворагам
Кампартыя Беларусі пад кіраўніцтвам
ЦК ВКП(б) дабілася вял. поспехаў на
ўсіх франтах сацыяліст. будаўніцтва.
Традыцыйнымі засталіся рашэнні пра
неабходнасць павышэння класавай
пільнасці і барацьбы з нацыяналізмам,
пашырэнне інтэрнац. выхавання, ума-
цавання дружбы народаў СССР і ўсяго
свету, абараназдольнасці краіны і інш.
Пленум ЦК КП(б)Б (28.2—1.3.1934)
увёў новую структуру парт. органаў.
Колькасць членаў і канд. у члены бюро
ЦК скарачалася алпаведна з 16 да 11 і з
7 да 3. У апараце ЦК КП(б)Б стваралі-
ся аддзелы: сельскагаспадарчы, пра-
мыслова-транспартны, сав. гандлю,
культуры і прапаганды ленініз.му, кіру-
ючых парт. кадраў. У гаркомах і райко-
мах былі ліквідаваны аддзелы і ўведзе-
ны пасады інструктараў, кожны з якіх
адказваў за работу канкрэтнай групы
пярвічных арг-цый. 3.8.1934 пленум ЦК
КП(б)Б абавязаў Бюро ЦК, гаркомы і
райкомы партыі павысіць узровень кі-
раўніцтва сав. органамі. Гэта быў яшчэ
адзін крок па ўзмацненні парт. кантро-
лю за дзейнасцю заканадаўчых і выка-
наўчых дзярж. органаў, усіх грамадскіх
арг-цый. У 1934 АДПУ рэарганізавана ў
НКУС СССР. У 1933—36 у сувязі з
чысткай у партыі, праверкай і абменам
парт. дакументаў з КП(б)Б выключана
8246 чал. (21% усяго складу), з іх 1078 з
фармулёўкай «за пасіўнасць». Прыём у
партыю ў гэты перыяд не праводзіўся.
Вынікі 2-га пяцігадовага плана падвёў
Шаснаццаты з’езд КП(б)Б (10—
19.6.1937). Афіцыйна заяўлялася, што
аб’ём валавой прадукцыі ў БССР павя-
КАМУНІСТЫЧНАЯ
лічыўся ў 1,9 раза. Гэта сведчыла пра
хуткае прамысл. развіццё рэспублікі.
Меліся дасягненні ў калгасным і культ.
будаўніцтве. Палепшылася матэрыяль-
нае становішча насельніцтва. У 1935—
36 адменена картачная сістэма. З’езд
вызначыў мерапрыемствы па паляп-
шэнні кіраўніцтва прам-сцю, далейшым
развіцці энсргетыкі, калгасным будаў-
ніцтве. Аднак многія рашэнні (зніжэн-
не сабекошту прадукцыі, паляпшэнне
матэрыяльнага дабрабыту, быт. умоў
рабочых, калгаснікаў, інтэлігенцыі і
інш.) мелі дэкларатыўны характар.
З’езд даў указанне ЦК КП(б)Б і СНК
БССР пачаць складанне 3-га пяцігадо-
вага плана развіцця БССР. Упершыню
з часу існавання КП(б)Б 1-м сакрата-
ром быў выбраны беларус В.Ф.Шаран-
говіч. Вясной—летам 1937 органы
НКУС Беларусі [наркомы БССР, члены
ЦК КП(б)Б Б.Д.Берман, потым
А.А.Наседкін[ сфабрыкавалі справу аб
існаванні на Беларусі «антысавецкіх
дыверсійна-шкодніцкіх, шпіёнскіх, тэ-
рарыстычных і паўстанцкіх арганіза-
цый» [гл. «Аб’яднанае антысавецкае
падполле» («ААП»)]. Трагічную ролю
адыграў ліпеньскі (1937) пленум ЦК
КП(б)Б. Даклад А.А.Якаўлева «Аб ра-
шэнні ЦК ВКП(б) па пытаннях аб кі-
раўніцтве ЦК КП Беларусі» фактычна
быў устаноўкай на знішчэнне кіруючых
кадраў рэспублікі. У 1937—38 па справе
«ААП» рэпрэсіравана больш за 2570
чал. 3 1938 у паліт., навук. жыцці, ідэа-
лаг. і культ. рабоце асноўнымі сталі
пастулаты «Кароткага курса гісторыі
ВКП(б)». Згортвалася ўнутрыпарт.
жыццё. Ствараўся культ асобы Сталіна і
яго паплечнікаў. Пленумы і сходы парт.
арг-цый склікаліся нерэгулярна, выба-
ры парт. органаў замяняліся кааптацы-
яй. Пасля Семнаццатага з’езда КП(б)Б
(10—18.6.1938) менш чым за год у чле-
ны ЦК было кааптавана 26,2% яго сас-
таву, у склад гаркомаў і райкомаў —
28,9%. Рашэнні ЦК КП(б)Б перыяду
1937—38 практычна дубліравалі рашэн-
ні ЦК ВКП(б). ЦК і ніжэйстаячыя
парт. органы займаліся пытаннямі бу-
даўніцтва прадпрыемстваў, стварэння
навуч. устаноў, сяўбы, захоўвання ўра-
джаю, падпіскай на пазыкі і інш. Фак-
тычна спыніўся збор і вывучэнне матэ-
рыялаў па гісторыі КП(б)Б і рэв. руху
на Беларусі. У 1938 быў ліквіпаваны
Ін-т гісторыі партыі і Кастр. рэвалюцыі
(гл. /нстытут гісторыі партыі). У ходзе
чыстак і масавых паліт. рэпрэсій коль-
касць чл. і канд. у чл. КП(б)Б скараці-
лася з 75 238 у 1932 да 31 526 у 1938. У
чэрв. 1938 Выканком Камінтэрна па
ініцыятыве ЦК ВКП(б) распусціў Кам-
партыю Польшчы і яе састаўныя часткі
КПЗБ і КІІЗУ. Актыўны ўдзел у раз-
троме КПЗБ прымалі кіраўнікі КП(б)Б.
У 1939 адбылося ўз'яднанне Заходняй
Беларусі з БССР. У зах. абласцях пача-
лося стварэнне парт. органаў і арг-цый
КП(б)Б. Васемнаццаты з’езд КЛ(б)Б
(15—20.5.1940) абмеркаваў пытанні
гасп. будаўніцтва і сацыяліст. пераўтва-
рэнняў у зах. абласцях, вызначыў зада-
чы партыі ў барацьбе за датэрміновае
выкананне планаў 3-й пяцігодкі. У су-
вязі з ліквідацыяй акруг і ўтварэннем 5
абласцей БССР (15.1.1938) былі ўнесе-
ны змены ў структуру мясц. парт. орга-
наў. Значная ўвага аддавалася пашы-
рэнню ўплыву КП(б)Б у зах. абласцях
БССР (4.12.1939). Хоць у 1939—40 па-
чалася рэабілітацыя некаторых парт. і
дзярж. дзеячаў, з’езд зноў адобрыў рэп-
рэсіі супраць «ворагаў народа», прызнаў
неабходным і надалей ачышчаць пар-
тыю, дзярж. апарат ад не выкрытых
яшчэ варожых элемснтаў, правяраць кі-
руючыя кадры на «палітычную ста-
ласць». 3 кастр. 1939 да 22.6.1941 у зах.
абласцях Беларусі пры актыўным удзеле
членаў Бюро ЦК КП(б)Б, парт. органаў
Беластоцкай, Брэсцкай, Баранавіцкай,
Вілейскай і Пінскай абл. было рэспрэ-
сіравана (за выключэннем ваеннапа-
лонных польскай арміі) больш за 125
тыс. чал., з іх больш за 120 тыс. высла-
ны ў Сібір, Казахстан і інш. рэгіёны
СССР (гл. ў арт. Дэпартацыя). У ліст.
1936 адноўлены прыём у КП(б)Б. На
1.6.1941 у 5337 пярвічных парт. арг-цы-
ях і групах налічвалася 50 754 чл. і 24
297 канд. у чл. КП(б)Б. Працавалі 10
абл., 14 гар., 12 раённых у гарадах і 187
сельскіх раённых к-таў партыі. 3 пер-
шых дзён Вялікай Айчыннай вайны
1941—45 асн. дзейнасць парт. органаў
была скіравана на арганізацыю насель-
ніцгва на барацьбу з ням.-фаш. захоп-
нікамі, правядзенне мабілізацыі, дапа-
могу Чырв. Арміі, эвакуацыю і інш.
22.6.1941 ЦК КП(б)Б разгледзеў пытан-
не «Аб задачах партыйных арганізацый
у сувязі з вераломным нападам фашыс-
цкай Германіі на СССР». У гэты ж
дзень на сходзе паргактыву ў Мінску з
дакладам «Аб задачах паргыйных арга-
нізацый у сувязі з пачаткам вайны»
выступіў 1-ы сакратар ЦК КП(б)Е
П.К.Панамарэнка. 25.6.1941 ЦК
КП(б)Б псраехаў у Магілёў, потым
яшчэ неаднойчы мяняў месца знахо-
джання, з ліст. 1941 працаваў у Маскве.
30.6.1941 ЦК КП(б)Б накіраваў парт.
органам дырэктыву № 1 «Аб падрых-
тоўцы да пераходу на падпольную рабо-
ту партарганізацый раёнаў, якія знахо-
дзіліся пад пагрозай фашысцкай акупа-
цыі», 1.7.1941 дырэктыву № 2 «Аб раз-
гортванні партызанскай вайны ў тыле
ворага», у якіх вызначаны асн. кірункі
дзейнасці па стварэнні падп. арг-цый,
партыз. і дыверсійных груп, задачьг
формы і метады барацьбы з улікам гіст.
вопыту і асаблівасцей Беларусі. Аднак у
першыя дні вайны гэта работа праводзі-
лася ў значнай меры стыхійна. Да жн.
1941 у дзеючую армію мабілізавана 26,5
тыс. камуністаў [больш за 34% усяго
складу КП(б)Б]; на камандную і паліт.
работу ў армію накіравана 30 чл. і 17
канд. у чл. ЦК КП(б)Б, 18 чл. Рэвіз. ка-
місіі, мноіія сакратары абкомаў, гарко-
маў і райкомаў партыі. 3 вер. 1941 да
снеж. 1943 ЦК КП(б)Б разгледзеў і
прыняў рашэнні больш чым па 130 пы-
таннях, звязаных з арганізацыяй пад-
полля і партыз. руху.
Для кіраўніцгва барацьбой у тыле во-
рага ЦК КП(б)Б у вер. 1942 стварыў
Беларускі штаб партызанскага руху.
Усяго на акупіраванай тэр. Беларусі бы-
ло створана і дзейнічала 10 абласных,
193 міжраённыя, гар. і раённыя падп.
к-ты КП(б)Б, больш за 1200 партыз.
арг-цый у партыз. фарміраваннях, 184
тэр. парт. арг-цыі, якія аб’ядноўвалі
больш за 35 тыс. камуністаў [гл. Між-
раённыя падпольныя камітэты КП(б)Б,
Гарадскія падпольныя камітэты КП(б)Б,
Раённыя падпольныя камітэты КП(б)Б,
Партызанскі рух, Патрыятычнае пад-
полле, а таксама арт. пра кожны падп.
абком КП(б)Б]. Дзейнасць органаў
КП(б)Б адыграла вял. ролю ў арганіза-
цыі антыфаш. барацьбы на акупірава-
най тэр. Беларусі. Гераічная і самаадда-
ная барацьба камуністаў з ворагам
значна паўплывала на ўмацаванне аўта-
рытэту Кампартыі сярод насельніцтва.
Большасць тых, хто ўступаў у КП(б)Б,
шчыра звязвалі з ёй свой лёс. Пасля
вызвалення Беларусі ад ням.-фаш. за-
хопнікаў асн. задачай КП(б)Б стала ад-
наўленнс нар. гаспадаркі. Становішча
было надзвычай цяжкае. Агульныя ма-
тэрыяльныя страты, нанесеныя за час
акупацыі, склалі 75 млрд. руб., што ў 35
разоў перавышала дзярж. бюджэт
БССР. У 1944 у рэспубліцы працавалі
12 абкомаў, 14 гаркомаў, 181 райком
партыі. На ўліку ў пярвічных арг-цыях
было 30 тыс. камуністаў. Ддя парт. ра-
шэнняў псршых пасляваен. гадоў ха-
рактэрны дэталёвая рэгламентацыя, ім-
кненне ахапіць усе сферы ірамадска-
паліт., эканам. і культ. жыцця. Гэта ра-
бота вялася метадам шырокіх эканам. і
паліт. кампаній, ппо не заўсёды давала
станоўчыя вынікі. 8-я сесія Вярх. Саве-
та БССР (вер. 1946) прыняла закон аб
4-м пяцігадовым плане аднаўлення і
развіцця нар. гаспадаркі БССР. Пашы-
рылася пракгыка прыняцця сумесных
пастаноў ЦК КП(б)Б і СНК БССР,
мясц. парт. і сав. органаў па розных
пытаннях. Аднаўленне эканомікі забяс-
печвалася жорсткай цэктралізацыяй і
каманднымі метадамі. Мірнаму будаў-
ніцтву перашкаджала дзейнасць у зах.
абласцях рэспублікі груп Арміі Краёвай,
Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў
якія вялі ўзбр. барацьбу супраць сав.
улады, забівалі парт. і сав. работнікаў,
калгасных актывістаў. У 1947 у зах. аб-
ласцях Беларусі органамі НКУС выяў-
лены і разгромлены шэраг паші. арг-цый
і груп («Саюз беларускіх патрыётаў»,
«Чайка» і інш.). 15-ы пленум ЦК
КП(б)Б (27.11—1.12.1947) у пастанове
«Аб палітычнай і ідэалаі-ічнай рабоце
КП(б) Беларусі сярод інтэлігенцыі»
вызначыў шэраг палажэнняў, якія на-
клалі негатыўны адбітак на вывучэнне
айч. гісторыі. Аднаўляліся паліт. рэпрэ-
сіі супраць інтэлігенцыі. Ход аднаўлен-
ня нар. гаспадаркі, выканання заданняў
4-й пяцігодю. разгледзеў Дзевятнаццаты
64
КАМУНІСТЫЧНАЯ
з’езд КП(б)Б (15—18.2.1949). Дзякуючы
самаадданай працы бел. народа, дапа-
мозе інш. рэспублік СССР, перш за ўсё
РСФСР, прам-сць Беларусі дасягнула
65,8% даваен. ўзроўню. Пачэдася
выгв-сць новых відаў прадукцыі, у тл.
аўтамабіляў, тракгароў, метэдарэзных
сганкоў і інш. З’езд паставіў зэдачу ма-
білізаваць усе сілы працоўных на датэр-
міновае выкананне і перавыкананне
пяцігадовага плана. Дваццаты з’езд
КП(б)Б (20—23.9.1952) падвёў вынікі
выканання 4-й пяцігодкі, абмеркаваў
праекты ЦК ВКІ І(б)Б «Дырэктывы XIX
з’езда паргыі па 5-му пяцігадоваму пла-
ну развіцця СССР на 1951—1955 гады».
У змененым Статуце партыі, які быў
прыняты з’ездам, увага парг. органаў
звяргэдася на ўмацаванне парг. кіраў-
ніцгва прам-сцю і сельскай гаспадар-
кай, павышэнне якасці прадукцыі, ура-
джайнасці, матэрыяльнага дабрабыту,
развіццё аховы здароўя, навукі, адука-
цыі, культуры. Як і раней, з’езд ад імя
народа запэўніў ЦК ВКП(б), што
КП(б)Б будзе змагацца за ажыццяўлен-
не «велічнай праграмы будаўніцтва ка-
мунізму ў нашай краіне». 3 гэтага часу
з’езды кампартый саюзных рэспублік
стэді папярэднічаць усесаюзным і выбі-
раць дэлегатаў на іх. Паводле пастаноў
XIX з’езда КПСС (5—14.10.1952) аб
зменах у Статуце паргыі і яе назвы
КП(б)Б стала называцца КПБ. 5.3.1953
памёр Сталін. Пачынаўся новы этап у
гісторыі краіны і паргыі. У чэрв. 1953
Л.П.Берыя зрабіў спробу скарыстаць
недахопы ў правядзенні нац. пэдігыкі у
Беларусі з мэтай змясціць з пасады 1-га
сакратара ЦК КПБ М.С.Патолічава і на
яго месца прызначыць М.В.Зімяніна.
Аднак на IV (пашыраным) пленуме ЦК
КПБ (25—27.6.1953) члены яго не далі
аднадушнай згоды на такую кадравую
змену. Безумоўна, Берыя змог бы пра-
весці сваё рашэнне, але 26 чэрв. быў
арыштаваны. Патолічаў захаваў пасаду
1-га сакратара. Зімянін быў рэкамецда-
ваны на пасаду Старшыні Савета Мі-
ністраў БССР. V пленум ЦК КПБ
(24.7.1953) адмяніў папярэднюю заяву
ЦК аб скажэннях у нац. пэдгтыцы як
памылковую. Дваццаць першы з’езд КПБ
(Ю—13.2.1954) падвёў вынікі выканан-
ня планаў за 3 гады пяцігодкі, адзначыў
поспехі і прааналізаваў недахопы ў раз-
віцці эканомікі. 3 1954 пачалася актыў-
ная праца па рэабілітацыі ахвяр пэдіт.
рэпрэсій. У рашэннях з’ездаў і плену-
маў гаварылася пра поспехі ў эканам.
развіцці, рост дабрабыту народа. Але ні-
чога не сказана аб тым, што аднаўленне
калгасна-саўгаснай сістэмы, асабліва
кэдектывізацыя ў зах. абласцях, ажыц-
цяўлялася парт. органамі прымусова
паводле сцэнарыя 1930-х г. Адсутнасць
пашпаргоў у сялян і сістэма прапіскі ў
гарадах надзейна прымацоўвалі іх да
калгасаў і саўгасаў. Дваццаць другі з’езд
КПБ (24—27.1.1956) адзначыў павелі-
чэнне за гады 5-й пяцігодкі аб’ёму ва-
лавой прадукцыі прам-сці на 206%.
Значнымі былі дасягненні ў машына- і
станкабудаванні, метадаапрацоўцы,
выгворчасці трактароў і аўтамабіляў.
Гэта былі значныя поспехі. Стварэдася
новая структура прам-сці БССР. Аднак
празмерная цэнтрэдізацыя кіравання
эканомікай, рэгламенгаванне з боку
парг. і дзярж. органаў, пагоня за выка-
наннем і перавыкананнем планаў, фак-
тычнае ігнараванне гасп. разліку і інш.
зніжалі эфектыўнасць і тэмпы развіцця,
асабліва сац. сферы. Некаторыя зрухі
адбыліся ў сельскай гаспадарцы, хоць
сістэма ўліку працы ў форме працадзён
не адпавядала інтарэсам калгаснікаў.
З’езд абмеркаваў праект ЦК КПСС
«Дырэктывы XX з’езда КПСС на шос-
таму пяцігадоваму плану развіцця на-
роднай гаспадаркі СССР на 1956—1960
гдды». Важнае значэнне ў жыцці ўсіх
народаў СССР мелі рашэнні XX з’езда
КПСС (14—25.2.1956) і пастанова ЦК
КПСС ад 30.6.1956 «Аб пераадоленні
культу асобы і яго вынікаў». Пленум
ЦК КПБ (28.7.1956) 2-і раз з часу існа-
вання Кампартыі Беларусі выбраў 1-м
сакратаром ЦК беларуса К.Т.Мазурава.
Пэўныя змены адбывэдіся ў ірамадска-
пэдіт. жыцці. Пастанова ЦК КПБ «Аб
становішчы і мерах паляпшэння выкла-
дання беларускай і рускай моў і літара-
тур ў школах рэспублікі» ад 2.4.1957
прадугледжвэда развіццё бел. нац. шко-
лы, мовы, л-ры і кулыуры. Аднак ары-
ентацыя кіруючых органаў на двухмоўе
вяла да ўзмацнення ролі рус. мовы,
асабліва сярод гар. насельніцтва Бела-
русі. Кантрольныя лічбы развіцця нар.
гаспадаркі БССР на сямігодку зацвер-
дзіў Дваццаць трэці з’езд КПБ (нечарго-
вы, 14—15.1.1959). Адзначаліся знач-
ныя дасягненні ў сац.-эканам. развіцці
за 40 гадоў з часу ўтварэння КПБ і
БССР, ухваляліся «велічныя планы ка-
муністычпага будаўніцгва ў нашай краі-
не». Было аднадушна ўхвэдена «своеча-
совае выкрыццё і разгром антыпартый-
най фракцыйнай групы Мэденкова, Ка-
гановіча, Молатава, Булганіна і
Шапілава», якая імкнулася да захаван-
ня ранейшых формаў і метадаў кіраван-
ня краінай. Дваццаць чацвёрты з’езд
КПБ (17—19.2.1960) акцэнтаваў увагу
на станоўчых зрухах у развіцці
прам-сці, будаўнпп ва і транспаргу. За 4
гады аб’ём прамысл. вытв-сці павялі-
чыўся ў 1,6 раза. Адчувальнымі былі
поспехі ў галіне навукі, культуры, нар.
адукацыі. Пазітыўныя змены назірэдіся
ў грамадска-палгг. жыцці. Працягвэдася
рэабілітацыя ахвяр пэдгг. рэпрэсій. У
1956—60 штогод у чл. КПБ прымаліся
9—15 тыс. чэд., канд. у чл. — 11—18
тыс. Значную ролю ў развіцці эканомі-
кі, сац. сферы, дэмакратызацыі, умаца-
ванні парт. кіраўніцтва адыірэді паста-
новы ЦК КПБ «Аб падборы, расстаноў-
цы і падрыхтоўцы кадраў у Акадэміі на-
вук БССР» (19.3.1960), «Аб стане і
мерах паляпшэння арганізацыйна-пар-
тыйнай работы ў партыйных арганіза-
цыях КП Беларусі» (10—12.4.1961) і
інш. У пэдіт. і ідээдаг. кампанію вылі-
лася абмеркаванне ў ліп.—вер. 1961
праектаў 3-й Праграмы і Статута
КПСС. У ёй прынялі ўдзел у БССР
болып за 2,6 млн. чэд. Аднак Праграма
пабудовы камунізму за 20 гадоў грунта-
вэдася на ідэалізаванай мадалі эканам. і
сац. развіцця і аказэдася сац. утопіяй.
Дваццаць пяты з’езд КПБ (26—
28.9.1961) адобрыў праекгы Праграмы і
Статута КПСС, вызначыў задачы па
выкананні заданняў сямігадовага плана.
У адпаведнасці з рашэннямі лістападаў-
скага (1962) пленума ЦК КПСС праве-
дзена рэарганізацыя кіруючых органаў
КПБ: у 1963 створаны Прэзідыум ЦК,
Бюро ЦК па кіраўніцгве прамысловас-
цю і будаўніцгвам, Бюро ЦК па кіраў-
ніцгве сельскай гаспадаркай, а таксама
адзіны кантрольны орган — К-т парт.-
дзярж. кантролю ЦК КПБ і СМ БССР.
У выніку падзелу мясц. парг. органаў
арганізаваны 12 абкомаў, 25 гаркомаў і
гар. райкомаў, 23 к-ты па прамысл. зо-
нах і 77 па вытв. калгасна-саўгасных
упраўленнях. Аднак гэта структура не
апраўдэда сябе. Пасля змяшчэння з па-
сады М.С.Хрушчова і абрання 1-м сак-
ратаром ЦК КПСС Л.І.Брэжнева ў ліст.
1964 быў адноўлены тэр.-вытв. прын-
цып пабудовы парт. органаў. У 1964 у
КПБ прынята 22 348 чл. і 23 730 канд.
у чл. (самы высокі гадавы прыём за
ўвесь час існавання). Дваццаць шосты
з’езд КПБ (3—5.3.1966) адобрыў праект
дырэктыў XXIII з’езда КПСС па пяці-
гадовым плане развіцця нар. гаспадаркі
СССР на 1966—70. Адзначэдася павелі-
чэнне за сямігодку аб’ёму прамысл.
прадукцыі ў 2,1 раза (замест 1,8 па пла-
не), сярэднегадавы прырост яе склаў
11,4%. Заданні сямігодкі ў сельскай гас-
падарцы не былі выкананы. Атрымэді
развіццё новыя галіны прам-сці —
нафтаперапрацоўчая, электронная, ба-
ваўняная, мінерэдьных угнаенняў, у
дзеянне ўведзена бсльш за 300 буйных
прадпрыемстваў і цэхаў. Будавэдіся но-
выя гарады. Паступова паляпшаўся даб-
рабыт насельніцгва, уведзена гарантава-
ная ірашовая аплата працы кэдгаснікаў.
Павялічвэдася колькасць прадпрыем-
стваў саюзнага значэння, эканоміка Бе-
ларусі ўсё больш уключалася ў адзіны
нар.-гасп., у тл. і ваенна-прамысл.,
комплекс СССР. 27.2.1968 прыняга
спец. пастанова ЦК КПБ «Аб 50-годдзі
Беларускай Савецкай Сацыялістычнай
Рэспублікі», у якой асн. заслуга ў ства-
рэнні БССР, яе эканам. і сац. развіцці
аддавэдася кіраўніцгву бэдьшавікоў і
Камуніст. партыі. У прынятых ЦК КПБ
пастановах «Аб паляпшэнні пэдітычнай
інфармацыі насельніцтва рэспублікі»
(7.6.1968), «Аб стане і мерах паляпшэн-
ня масавай пэдітычнай работы ў рэс-
публіцы» (17—18.6.1968), «Аб рабоце
Інстытута гісторыі Акадэміі навук
БССР» (15.2.1970) і інш. увага звяртэда-
ся на актыўнае фарміраванне грамад-
скай думкі, камуніст. выхаванне, павы-
шэнне пільнасці і ўзмацненне барацьбы
з ідээдаг. дыверсіямі імперыял. прапа-
ганды. Узмацнілася цэнзура за навук. і
ірамадска-пэдіт. выданнямі, запаволіла-
ся рэабілігацыя ахвяр пэдіт. рэпрэсій. У
рашэннях па эканам. праблемах важная
КАМУНІСТЫЧНАЯ К
роля адводзілася паскарэнню тэхн.
прагрэсу ў прам-сці, буд-ве і на тран-
спарце, умацаванню матэрыяльна-тэхн.
базы сельскай гаспадаркі, росту прадук-
цыйнасці працы і якасці прадукцыі.
Дваццаць сёмы з’езд КПБ (22—
24.2.1971) ухваліў праекг Дырэкгыў
XXIV з’езда КПСС па пяцігадовым
плане развіцця нар. гаспадаркі СССР
на 1971—75, падвёў вынікі выканання
планаў 8-й пяцігодкі. Эканам. рэформы
1960-х г. далі пэўныя станоўчыя вынікі.
Сярэднегадавыя тэмпы прыросту нац.
даходу ў прам-сці склалі 14% (самы
вял. прырост за ўвесь пасляваен. перы-
яд). Было пабудавана болып за 60 прад-
прыемстваў. Павысіўся тэхн. ўзровень
прамысл. вытв-сці, уведзена ў дзеянне
1330 механізаваных паточных і аўтама-
тычных ліній. З’езд адзначыў трады-
цыйныя недахопы: маруднае ўкаранен-
не дасягненняў навукі, тэхнікі, перада-
вых тэхналоіій, нізкія прадукцыйнасць
працы і якасць прадукцыі, нерацыя-
нальнае выкарыстанне матэрыяльных і
прыродных рэсурсаў і інш. У 1973—74
праведзены абмен парт. дакументаў, які
разглядаўся як сродак умацавання парт.
радоў і паляпшэння дзейнасці ўсіх парт.
арг-цый рэспублікі. У 1961—66 канд. ў
чл. КПБ штогод прымалася ў сярэднім
21 тыс. чал. (прырост складаў 8,5%), у
1966—71 — 17 тыс. (4,1%), у 1971—
76 — 16,6 тыс. (2,8%). 3 1977 да 1990
прыём захоўваўся на ўзроўні амаль 21
тыс. чал. у год. Асн. увага аддавалася
росту КПБ за кошт рабочых. Колькасць
служачых абмяжоўвалася 27—28% ад
усіх прымаемых. Для многіх членства ў
кампартыі было абавязковым у іх служ-
бовай дзейнасці. Паніжаўся працэнт
калгаснікаў, якія жадалі ўступіць у пар-
тыю. Праекг ЦК КПСС да XXV з’езда
партыі «Асноўныя напрамкі развіцця
народнай гаспадаркі СССР на 1976—80
іт.» абмеркаваў Дваццаць восьмы з’езд
КПБ (4—6.2.1976). 3 гэтага з’езда ўсе
дэлегаты наступных з’ездаў былі толькі
з рашаючым голасам. Пры падвядзенні
вынікаў выканання 9-й пяцігодкі адзна-
чалася павелічэнне аб’ёму прамысл.
прадукцыі на 64% замест 58% па плане.
Уведзена ў дзеянне 97 буйных прад-
прыемстваў, у тл. Бел. шынны камбі-
нат у Бабруйску, нафтаперапрацоўчы
з-д у Мазыры, з-д аўтаматычных ліній у
Баранавічах і інш. Асн. фонды індус-
трыі выраслі больш чым у 1,7 раза,
вытворчасць збожжа — на 57%. У 1977
новая Канстытуцыя СССР (арт. 6) за-
мацавала палажэнне аб кіруючай ролі
КПСС у грамадстве, якое было прадуб-
ліравана ў Канстытуцыі Беларускай
ССР 1978. Дваццаць дзевяты з’езд КПБ
(27—29.1.1981) па традыцыйнай схеме
прыняў прывітанні і запэўніванні ў ад-
данасці ў адрас ЦК КПСС і Ген. сакра-
тара Л.І.Брэжнева. З’езд адобрыў пра-
екг ЦК КПСС «Асноўныя напрамкі
эканамічнага і сацыяльнага развіцця
СССР на 1981—1985 гады і на перыяд
да 1990 года» і даручыў СМ БССР і
інш. дзярж. органам на яго аснове рас-
працаваць 11-ы пяцігадовы план эка-
нам. і сац. развіцця рэспублікі. У
1970-я — 1-й пал. 1980-х г. уведзена ў
дзеянне 186 буйных прадпрыемстваў.
Ствараліся новыя галіны індустрыі —
хім. і нафтахімічная. Відавочнымі былі
значныя дасягненні. Разам з тым па-
глыблялася залежнасць эканомікі Бела-
русі ад энерганосьбітаў і вытв. сувязей з
інш. рэгіёнамі СССР, што не садзейні-
чала ўмацаванню эканам. самастойнас-
ці рэспублікі. Усё большая колькасць
прадпрыемстваў кіраваліся з цэнтра. У
адпаведнасці з парт. рашэннямі знач-
ныя сродкі былі ўкладзены ў сельскую
гаспадарку, энергетычныя магутнасці
якой у параўнанні з 1970 выраслі амаль
утрая. У 1982 прынята Харчовая прагра-
ма СССР. Аднак павелічэнне ў цэлым у
1965—85 валавой прадукцыі сельскай
гаспадаркі ў 1,6 раза не забяспечвала
патрэб насельніцтва ў прадуктах харча-
вання, а прам-сці ў сыравіне. Больш за
25% прадукцыі страчвалася з-за безгас-
падарчасць Павялічваўся разрыў паміж
эканам. і сац. развіццём. У 1985 па
ўзроўні асабістага спажывання СССР
займаў 77-е месца ў свеце і саступаў
ЗША у 4 разы, хоць у Беларусі сітуацыя
была крыху лепшая, чым у інш. рэгіё-
нах краіны. Пашыраліся міжнар. сувязі.
Ва ўмацаванні іх актыўна ўдзельнічалі
парт. арг-цыі рознага ўзроўню. У сярэ-
дзіне 1980-х г. БССР падпісала болыд
за 160 пагадненняў, прымала ўдзел у
рабоце амаль 70 міжнар. арг-цый і ор-
ганаў ААН. Аднак кантроль і дыкгат
парт. органаў рабіў сувязі з замежжам
заідэалагізаванымі, абмяжоўваў кола
ўдзельнікаў міжнар. кантактаў, не даз-
валяў узнімаць і абмяркоўваць пытанні
жыцця і ўзаемаадносін з бел. эміграцы-
яй і дыяспарай. Трыццаты з’езд КПБ
(30—31.1.1986) абмеркаваў праекгы но-
вай рэдакцыі Праграмы К.ПСС і «Ас-
ноўных напрамкаў эканамічнага і сацы-
яльнага развіцця СССР на 1986—1990
гады і на перыяд да 2000 года». З’езд не
засяродзіў увагі на пошуках шляхоў да-
лейшага развіцця БССР, аднак адзна-
чыў, што зроблены «істотны крок напе-
рад на шляху камуністычнага будаўніц-
тва». Вызначаны XXVII з’ездам К.ПСС
(26.2—6.3.1986) новы паліт. курс (гл.
Перабудова) прадугледжваў пераход ад
пераважна адміністрацыйных да эка-
нам. метадаў кіраўніцгва на ўсіх узроў-
нях, некаторую дэмакратызацыю ўпраў-
лення, абнаўленне формаў і метадаў
дзейнасці партыі на дэмакр. прынцыпах
і інш. Асн. спадзяванні ў пошуку эфек-
тыўных шляхоў развіцця звязваліся з
пераходам да рыначных адносін і шмат-
укладнай эканомікі. 3 1989 эканам.
крызіс пачаў рэзка паглыбляцца. У 1990
знізілі аб’ём прамысл. прадукцыі болын
як 400 прадпрыемстваў і аб’яднанняў
рэспублікі (29% іх колькасці). Пэўныя
станоўчыя змены адбываліся яшчэ ў
сельскай гаспадарцы. У 1986—90 сярэд-
негадавы ўраджай збожжавых склаў 29,5
ц супраць 21,5 ц у 11-й пяцігодцы, ся-
рэднегадавы збор дасяТнуў 6936 тыс. т.
Але ён задавальняў патрэбы рэспублікі
толькі на 60—70%. Хоць на Беларусі
эканам. паказчыкі былі лепшыя, чым у
інш. рэгіёнах СССР, і мела месца паліт.
стабільнасць, аднак змены праводзіліся
марудна, не закраналі асноў парт,-
дзярж. адм. сістэмы. 15.12.1986 група
творчай інтэлігенцыі Беларусі (28 чал.,
у т.л. В.Быкаў, Н.Гілевіч, Р.Барадулін)
накіравала на імя Ген. сакратара ЦК
КПСС М.С.Гарбачова пісьмо з прапа-
новамі па паляпшэнні становішча нац.
мовы ў рэспубліцы. У чэрв. 1987 прад-
стаўнікі бел. інгэлігенцыі (134 чал.) на-
кіравалі Гарбачову новы ліст пра сітуа-
цыю з бел. мовай і кулыурай. Пытанні
нац. адраджэння набывалі паліт. зна-
чэнне ў дзейнасці Беларускага народнага
фронту «Адраджэньне» (БНФ), Таварыс-
тва беларускай мовы, інш. арг-цый і
аб’яднанняў.
Паводле пастановы Бюро ЦК КПБ ад
11.11.1988 створана Камісія Бюро ЦК
па дадатковым вывучэнні матэрыялаў,
звязаных з рэпрэсіямі, якія мелі месца
ў перыяд 1930—40-х і пач. 1950-х г.
19.2.1989 у Мінску адбыўся першы ў
БССР дазволены ўладамі мітынг, арга-
нізаваны БНФ, на якім рэзка крыгыка-
валася дзейнасць КПСС—КПБ. Аднак
парт. кіраўніцтва ацэньвала гэта як на-
цыяналіст. выступленне і фактычна
працягвала ранейшую палітыку.
26.3.1989 на Беларусі адбыліся першыя
за многія дзесяцігоддзі сав. улады сва-
бодныя выбары нар. дэпутатаў СССР
на альтэрнатыўнай аснове. У кастр.
1989 прыняты Закон аб выбарах нар.
дэпутатаў Беларускай ССР і аб выбарах
нар. дэпутатаў мясц. Саветаў. У выніку
выбараў 4.3.1990 абрана 98 нар. дэпута-
таў Беларусі. Выбары расцягнуліся да
снеж. 1991 і праходзілі ў вострай паліт.
барацьбе. Камуністы захавалі боль-
шасць ў Вярх. Савеце рэспублікі. Ня-
гледзячы на паглыбленне агульнага
крызісу КПСС, у КПБ ён адчуваўся не
так востра: працягваўся рост парт.
арг-цыі, да 1990 колькасць чл. і канд. у
чл. КПБ дасягнула 697 608 чал. Аднак
юраўніцтва партыі не змагло вывесці яе
з крызісу. Яна пачала страчваць аўтары-
тэт. Трыццаць першы з’езд КПБ (28.11—
1.12.1990) упершыню востра крытыка-
ваў ЦК КПСС і Ген. сакратара Гарба-
чова, узняў пытанне пра неабходнасць
правядзення палітыкі, якая 6 адпавяда-
ла нац. інтарэсам. Была абмеркавана
канцэпцыя Праграмы, у якой абвяшча-
лася, што «КПБ з’яўляецца самастой-
най у складзе КПСС». З’езд пацвердзіў
ідэйнае і арганізац. адзінства з КПСС і
прызнаў немэтазгодным прыняцце Ста-
тута КПБ. Аднак прычыны крызісу
партыі глыбока не аналізаваліся. Размо-
ва вялася аб пазіцыі і праграме дзеян-
няў КПБ у сувязі з пераходам на ры-
начныя адносіны, бюджэце і маёмасці
партыі. Рэзка крытыкавалася паліт. апа-
зіцыя. Упершыню выбары 1-га сакрата-
ра ЦК КПБ праводзіліся на альтэрна-
тыўнай аснове непасрэдна на з’ездзе
без узгаднення ў ЦК КПСС. 27.7.1990
Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкла-
3. Зак. 2
КАМУНІСТЫЧНАЯ
рацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Бе-
ларускай Саеецкай Сацыялістычнай Рэс-
публікі. 31.1.1991 набыў сілу Закон
СССР «Аб грамадсюх аб’яднаннях»,
што ўзмацніла працэс пераходу да
шматпартыйнасці на Беларусі. 4-я сесія
ВС БССР (чэрв. 1990) разгледзела пы-
танне аб дэпартызацыі дзярж. прадпры-
емстваў і арг-цый. За 1990 з Кампартыі
Беларусі добраахвотна выйшлі 53 346
чал., у тл. 31 168 рабочых, было вы-
ключана 22 218 чал., з іх 87,5% за пару-
шэнне парт., дзярж. і працоўнай дыс-
цыпліны. Рэзка скарацілася колькасць
жадаючых уступіць у партыю, асабліва
сярод рабочых і моладзі. Многія каму-
ністы адыходзілі ад удзелу ў паліт. і гра-
мадскім жыцці. У жн. 1991 кіраўніцгва
КПБ фактычна падтрымала спробу вы-
шэйшых парт. і сав. кіраўнікоў у Мас-
кве вярнуцца да старых формаў парт.-
дзярж. кіравання, т.зв. жнівеньскі путч.
25.8.1991 Вярхоўны Савет БССР, боль-
шасць якога складалі камуністы, пры-
няў пастанову «Аб часовым прыпынен-
ні дзейнасці КПСС — КПБ на тэрыто-
рыі Беларусі». Гэта азначала забарону
КПБ і заканадаўчае адхіленне яе ад
улады, якая перайшла ў рукі ВС.
19.9.1991 БССР перайменавана ў Рэс-
публіку Беларусь. Была прынята новая
дзярж. сімволіка — герб «Пагоня» і бе-
ла-чырвона-белы сцяг. 10.12.1991 па-
водле пастановы ВС «Аб уласнасці
КПСС — КПБ» парт. ўласнасць пера-
дадзена дзяржаве. У гэты ж дзень ВС
ратыфікаваў Пагадненне аб утварэнні
Садружнасці Незалежных Дзяржаў і дэ-
нансаваў дагавор 1922 аб утварэнні
СССР. Існаванне КПБ як неад’емнай
часткі КПСС страціла сэнс. Пераемні-
цай КПБ абвясціла сябе Партыя каму-
ністаў Беларусі (ПКБ, зарэгістравана
26.5.1992). У лют. 1993 ВС адмяніў сваю
пастанову ад 25.8.1991. Да гэтага часу
парт. струкгура распалася, болыцасць
членаў КПБ страцілі сувязь з партыяй.
Трыццаць другі з'езд КПБ (нечарговы,
май 1993) і II з’езд ПКБ прынялі ра-
шэнне аб аб’яднанні. КПБ спыніла іс-
наванне. Аднак стварыць адзіную Кам-
партыю не ўдалося. 2.11.1996 адбыўся
ХХХІП (I аднаўленчы) з’езд КПБ. 400
дэлегатаў прадстаўлялі 1160 заснаваль-
нікаў партыі, якая абвясціла сябе пера-
емніцай КПБ—КПСС. Стратэгічная
мэта партыі — пабудова камунізму, блі-
жэйшыя задачы — арыентацыя на са-
цыялізм, аднаўленне СССР, прызнанне
несапраўднымі Белавежсюх пагаднен-
няў. Сгаршынёй Савета паргыі абраны
Я.Я.Сакалоў, 1-м сакратаром ЦК —
В.В.Чыкін. На пач. 1997 партыя наліч-
вала 7 тыс. членаў. Кіруючыя органы
КПБ узначальвалі А.Ф.Мяснікоў
(1917—19), В.С.Міцкевіч-Капсукас
(1919—20), В.Г.Кнорын (1920—22,
1927—28), В.А.Баіуцкі (1922—24),
А.МАсаткін-Уладзімірсю (1924),
АЛ.Крыніцкі (1924—27), Я.Б.Гамарнік
(1928—29), К.В.Гей (1930—32),
М.Ф.Гікала (1932—37), В.Ф.Шаранго-
віч (1937), ААВолкаў (1937—38),
П.К.Панамарэнка (1938—47), М.І.Гуса-
раў (1947—50), М.С.Патолічаў (1950—
56), К.Т.Мазураў (1956—65), П.М.Ма-
шэраў (1965—-80), Ц.Я.Кісялёў (1980—
83), М.М.Слюнькоў (1983—87), Я.Я.Са-
калоў (1987—90), ААМалафееў
(1990—93), Сакалоў і В.В.Чыкін (з
2.11.1996).
Літ:. КП(б)Б у рэзалюцыях. Ч. 1. Мн.,
1934; Недасек Н. Очеркн мсторнн боль-
шевмзма в Белоруссмн. Мюнхен, 1954; Я г о
ж. Большевмзм в революцяонном двнженмм
Белоруссмм: Введенне в нсторню болыдевяз-
ма в Белорусснн. Мюнхен, 1956; Очеркн нс-
торнм Коммуннстнческой партям Белорус-
снн. Ч. 1. 2 мзд. Мн., 1968; Ч. 2. Мн., 1967;
К о в а л е в Н.А. Ндеологнческая работа
КПБ в пермод создання фундамента соцна-
лнзма. Мн., 1970; Хроннка важнейшнх собы-
тнй нсторнн Коммуннстнческой партнн Бе-
лорусснн. Ч. 2—3. Мн., 1970—80; Возраста-
нне руководяшей ролн партнн в коммунмс-
тнческом стронтельстве: (На матерналах
Компартнн Белорусснн). Мн., 1974; Д а й -
н е к о В.А Ленннскмй прнзыв в Коммуннс-
тнческую партню. Мн., 1975; Подпольные
партнйные органы Компартнн Белорусснн в
годы Велнкой Отечественной войны (1941—
1944). Мн., 1975; Всенародное партнзанское
двлженне в Белорусснн в годы Велнкой Оте-
чесгаенной войны (нюнь 1941 —нюль 1944).
Т. 1—3. Мн, 1967—82; Костюк М.П.
йдейно-полмтнческое воспнтанне крестьян-
ства: Нз опыта работы Компартмм Белорус-
смн в пернод стронтельства соцналнзма
(1926—1937 гг.). Мн., 1979; Яго ж. Сталін-
шчына і Беларусь // Бел. гіст. часоп. 1995. №
1—2; Во главе научно-техннческого прогрес-
са в промышленностн: Нз опыта работы
Компартнм Белорусснн (1959—1977 іт.). Мн.,
1979; Т о з н к АА. В днм суровых нспыта-
ннй: Укрепленме рядов КП(б)Б в условмях
подполья в годы Велнкой Отечественной
войны (1941—1944). Мн., 1981; М а ш е р о в
П.М. Йзбранные речм н статьн. Мн., 1982;
Всенародная борьба в Белорусснн протмв не
мецко-фашнстскнх захватчнков в годы Велн-
кой Отечественной войны. Т. 1—3. Мн.,
1983—85; Мсторня рабочего класса Белорус-
ской ССР. Т. 1—4. Мн., 1984—87; Комму-
нмстнческая партмя Белорусснн в резолюцн-
ях н решеннях сьездов м пленумов ЦК. Т.
1—6. Мн., 1983—87; Сташкевнч Н.С.
Прнтовор революцнн Крушенне антнсов.
двнження в Белорусснн, 1917—1925. Мн.,
1985; Мацко А.Н., Кушнер В.Ф. Мо-
лодежн о Программе КПСС. Мн., 1988; Л е -
м е ш о н о к В.й йдейно-полмтнческая ра-
бота Компаргнн Белорусснн в годы Велнкой
Отечественной войны. Мн., 1988; По воле
народа: Нз нсторнн образовання БССР н
создання Коммуннстнческой партнн Бело-
русснн: Док. н матерналы. Мн., 1988; Очеркн
нстормн Брестской областной партмйной ор-
ганнзацнн. Мн., 1989; Кнормн В.Г. Мэ-
бранные статьн н речн. Мн., 1990; Пдеолотн-
ческая деягельность Компартнн Белорусснн,
1918—1945. Ч. 1. Мн., 1990; Коммуннстнчес-
кая партня Белорусснм в цнфрах, 1918—1988.
2 нзд. Мн., 1988; Очеркн нсторнн Гроднен-
ской областной партнйной органнзацнн.
Мн., 1990; Страннцы нсторнн Компартнн
Белорусснн: суждення, аріументы, факгы.
Мн., 1990; Нсторня н сталнннзм. М., 1991;
Наука н техннка Советской Белоруссмм в
1917—1990 гг.: Хроннка важнейшнх событнй.
Мн., 1991; Чарвякоў АР. ...Я ніколі не
быў ворагам: Выбр. арт. і прамовы: Успаміны
сучаснікаў. Мн., 1992; Калубовіч А
Крокі тісторыі: Даслед., арт., успаміны. Бе-
ласток; Вільня; Мн_, 1993; М я с н і к о ў
АФ. Нацдэмы. Мн., 1993; Окгябрь 1917 н
судьбы полнтнческой оппознцнн. Ч. 1—3.
Гомель, 1993; А д ам у ш к а У. Палітычныя
рэпрэсіі 20—50-х гг. на Беларусі. Мн., 1994;
Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1—2. Мн.,
1994—95. Васіль Кушнер.
«КАМУНІСТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ БЕЛА-
РЎСІ Ў РЭЗАЛІ6ЦЫЯХ I РАШЙН-
НЯХ З’ЁЗДАЎ I ПЛЁНУМАЎ ЦК»,
«Коммуннстнческая пар-
тмя Белорусскн в резо-
люпмях н решеннях сьез-
дов н пленумов Ц К», зборнй
дакументаў, выдадзевых у 1983—87 у
Мінску на рус. мове Ін-там гісторы
партыі пры ЦК КПБ. Выйшла 6 тамоў.
1-ы (1983) ахоплівае перыяд 1918—27.
2-і (1984) — 1928—32, 3-і (1985) -
1933—45, 4-ы (1986) — 1945—55, 5-ь
(1986) — 1956—65, 6-ы (1987) -
1966—75. Усяго ў зборніку змешчана
болып за 500 дакументаў. Сярод іх ма-
тэрыялы з’ездаў КПБ, пачынаючы :
1-га, пасяджэнняў ЦБ і пленумаў ЦК
КПБ, у тл. пастановы, дырэктывы, рэ-
залюцыі, звароты, афіц. пісьмы, тэлег-
рамы, інфармац. паведамленні і інш
Матэрыялы з’ездаў і пленумаў ЦК, раз-
мешчаныя ў хранал. парадку, прыво-
дзяцца, як правіла, па тэксце першыі
афіц. друкаваных выданняў, дакументь
ЦБ — па архіўных крыніцах, часам пг
публікацыях у друку. Перад дакумента-
мі кожнага з’езда змешчаны ўступньц
артыкулы, матэрыялы пленумаў супра-
ваджаюцца кароткімі каментарыямі
Частка рэзалюцый і рашэнняў публіку-
ецца ў вытрымках, у рэдкіх выпад-
ках — у пераказе. Кожны том зборнікг
мае прадмову, спіс скарачэнняў, заўва-
гі. У 1973 выдадзены т. 1 пад такой жг
назвай. У яго ўключана 77 дакумента)
перыяду 1918—27, аднак не ўсе з і>
ўвайшлі ў т. 1 (1983). Юрый Несцяровіч
КАМУНІСТЬІЧНАЯ пАРТЫЯ ЗАХб
ДНЯЙ БЕЛАРЎСІ (КПЗБ). Створана і
кастр. 1923 паводле рашэнняў II з’ездг
Камуніст. рабочай партыі Польшчь
(КПРП) на канферэнцыі Беластоцкага
Брэсцкага і Віленскага к-таў КПРП (;
лют. 1925 Камуністычнай партыі Поль
шчы, КПП). Ў КПЗБ увайшлі члень
былых арг-цый КП(б)Б і КП Літвы
што перайшлі ў падполле. У снеж. 192;
у КПЗБ улілася Беларуская рэвалюцый
ная арганізацыя (БРА), якая карыстала-
ся значным уплывам сярод бел. інтэлі-
генцыі і сялянства. Кіраўнікі БР7
І.КЛагіновіч (П.Корчык), Л.І.Родзевг
(Антось), АР.Капуцкі (Лёкса) былі ка
аптаваны ў склад Цэнтральнага Камітэ
та КЛЗБ, пгто садзейнічала павелічэн-
ню бел. элемента ў кіраўніцгве КПЗБ
Існавала да жн. 1938 на правах тэрыта-
рыяльнай аўтаномнай арг-цыі ў складз,
КПП. КПЗБ дзейнічала на тэр. Заход
няй Беларусі, анексіраванай Полыпчай ]
выніку Рыжскага мірнага дагавора 1921
У склад Зах. Беларусі ўваходзілі таксам:
Вільня, Віленска-Трокскі і Свянцянск
пав. і паўн. раёны Украіны (Камень
Кашырскі і Сарненскі пав.), Беластоцк
прамысловы раён. Сваёй праірамы
КАМУНІСТЫЧНАЯ К
латута КПЗБ не мела; зыходзіла з
праграмных установак КПП. Сярод
лратэгічных задач КІІЗБ былі барацьба
за перамогу сацыяліст. рэвалюцыі, лік-
зшацыя памешчыцкага землеўладання і
пералача сялянам зямлі бсз выкупу, за
гірава самавызначэння Заходняй Бе.іару
:і і ўз’яднанне з БССР. Яна выступала
гупраць знешняй палітыкі Польшчы, у
абарону СССР і ЬССР, прапаганлавала
пралетарскі штэрнацыяналізм. Праца
вала нелегальна ва ўмовах акупац. рэ-
жыму ў краі. Польскія ўлады праследа
валі членаў КПЗБ, знявольвалі іх утур
мы, Бяроза Картузскі канцэнтрацыыны
пагер, наладжвалі масавыя паліт. працэ-
сы (гл. Працэс 94-х, Працэс 56-і, Працэс
133-х, Працэс 35-і, Працэс 75-і). Цесная
сувязь з масамі, выкарыстанне сац,-
эканам. і нац. фактараў ідэалаг. і матэ
рыяльная падгрымка з боку Камінтэр-
на, ВКП(б) і КП(б)Б спрыялі росту яе
паліт. ўплыву і арганізац. згуртаванасці.
На час стварэння КГІЗБ у яе парт.
арг-цыях налічвалася 528 чал., у канцы
1924 — 2296 чал., аб’яднаных у 433 гур-
тках, 45 райкомах і 6 акр. к-тах, у кан
цы 1927 — 3254 чал У 1924—29 дзей-
нічала 6 акруговых (Баранавіцка-Сло-
німскі, Беластоцкі, Брэсцкі, Віленскі,
Гродзенскі, Пінскі) і больш за 50 раён-
ных к-таў КПЗБ. Акруговыя к-ты кіра-
валі дзейнасцю акруговых арганізацыц
КПЗБ. Найб. колькасці партыя дасягну
ла ў гады эканам крызісу (1929—33),
калі рэв.-дэмакр і нац вызв. рух у Зах
Беларусі набыў больш вострыя формы і
шырокі размах. У сак. 1932 у КПЗБ на-
лічвалася 3600 членаў, з іх 20% пражы-
валі ў гарадах і каля 80% на вёсцы; у
1933 — 3800—4000 членаў. У гэты пе-
рыяд дзейнічала 11 акрутовых (дадатко
ва Лідскі, Маладзечанскі, Навагрудскі,
Пастаўска-Глыбоцкі, Свянцянска Брас
таўскі) і больш за 90 раённых к-таў
партыі. Прыкладна 1200—3000 членаў
КПЗБ пастаянна знаходзіліся ў турмах і
Бяроза Картузскім канцлагеры. Па 10 і
больш гадоў правялі ў зняволенні
П.Жалезняковіч, Ф Кавалеўскі, 3 Пап-
лаўскі, С.Пацяруха, П.Пестрак, Ф Пі
рышка, І.Райскі, Д.Розеншайн, Р Сяр-
жант, У.Царук, Л .Шайкоўскі і інш. Ся-
род бел. партый, якія дзейнічалі ў краі,
КПЗБ была найб. шматлікай і ўплыво-
вай. Пал яе кірауніцтвам дзейнічаў Ка-
муністычны саюз моладзі Заходняй Бела-
руа, Міжнародная арганізацыя дапамогі
рэвалюцыянерам Заходняа Беларусі.
За час існавання КПЗБ адбыліся 2
з’езды і 3 канферэнцыі (гл. Першы з’езд
КПЗБ, Другі з'езд КПЗБ, Першая канфе-
рэнцыя КПЗБ, Другая канферэнцыя
КПЗБ, Трэцяя канферэнцыя КПЗБ)
Практычную работу партыі ўзначальваў
ЦК КГІЗБ, які складаўся з Бюро ЦК
КПЗБ і Краявога сакратарыята ЦК
КПЗБ. Да сярэдзіны 1926 ЦК знаходзіў-
ся пераважна ў Вільні. Пасля ўсталя-
вання рэжыму Ю.Пілсудскага (гл. ў арт.
«Санацыя») і ўзмацнення паліцэйскай
сочкі ЦК складаўся з Бюро (4—5 чал ),
якое размяшчалася ў Гданьску ці Берлі-
не (да 1933), і Краявога сакратарыята
(3—5 чал.), які знаходзіўся пераважна ў
Варшаве. Частка членаў Бюро і ЦК бы-
лі ў Мінску з мэтай кіраўнштва Прад-
стауніцтвам ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б,
замежнай часткай Цэігтр рэдакцыі і
Мінскай школы КПЗБ Цэнтр. орган
КПЗБ — газ. «Чырвоны сцяг» 3 1924
выдаваўся тэарэт. час. ЦК КІІЗБ »Баль-
шавік». У розны час ЦК КПЗБ неле-
іальна выдаваў на бел., польск., рус.,
яўр. і літ мовах газ. «Оо гуаікі» («На ба-
рацьбу»), «Кціту Ьгогі» («Куйце
зброю»), «Партыйнік», »Бюлетэнь ЦК
КПЗБ», *Весткі з СССР», «Голас салда-
та», «Вапкасіа» («Барыкада»), «Ройтэ
фон» («Чырвоны сцяг», яўр.) і інш.;
брашуры, лістоўкі, адозвы. Акруговыя і
некаторыя раённыя к-ты КПЗБ нерэгу-
лярна выдавалі газеты і лістоўкі на ша
піроірафах і гектографах Беластоцкі
акр. к-т КПЗБ выдаваў газ «УЛбкшагг
ВіаІоЯоскі» («Беластоцкі тэкстыль-
шчык»), Віленскі — «На баррнкады»,
Навагрудскі — «На акупанта!», Бела-
вежскі райком КПЗБ — «Лесаруб у ба-
рацьбе», «Чырвоная Гайнаўка», Воў-
чынскі — «Наперал», Любчанскі —
«Змаганне Наваірудчыны». Рукапісныя,
машынапісныя часопісы і адозвы выда-
валі некаторыя нелегальныя парт. к-ты
турмаў і ячэйкі КПЗБ. Легальнымі ор-
ганамі партыі былі газ. »Барацьба»,
'Беларуская газета», »Наша воля», са-
тыр. час *Асва» На этапе станаўлення
КПЗБ карысталася падтрымкай з боку
КП(б)Б 3 ліп 1924 ла тют 1925 у Мін-
ску існавала Бюро дапамогі Кампартыі
Заходняй Беларусі пры ЦК КП(б)Б. 3
1926 пры Інбелкульце існаваў «Камітэт
па сувязі з заграніцай», які арганізаваў
паездкі вучоных БССР для сустрэч з
БАЛЬШАВІК
БЮААІТТНЬ
00 \*/АІ КІ
амлыю.
ЧЫРВОНЫ СЬЦЯГ.7—
„ Нп,іпу 1)1*011 і
ПАРТРДБОТНІК
ГМ Ц ШЛШЫЯН ШТЦ ЦІЦН БШРТВ_
^іСТКІ з СССР '''’адк^ц^І6ЫШтА;і~
/ІЕЕАРУБ УЕАРАЦЬБЕ
ГАУУГЙ ЦМПГЛЛЫМГА 1 МЛМГКХЖАГА КМГГЭТМГ ЯЛМ
Глядзіце на Савецную Беларусь ЖІ | МЛАСТОК. » т> г.
ггасхмь. і* г.-ныі - ааытА* дджмшмты
Перыяды’іныя выданні Камуністычнай партыі Захолнян Беларусі.
зах -бел навук. і грамадскімі лзеячамі.
3 1929 у АН БССР працавала камісія па
вывучэнні Зах. Беларусі, якая выдавала
♦Інфармацыйны бюлетэнь аб Заходняй
Беларусі» і інш. л-ру. Парг. і сав. друк,
грамадскасць БССР актыўна адгукаліся
на выступленні працоўных краю, судо-
выя працэсы над рэвалюцыянерамі,
пратэставалі супраць нац. ўшску Пос-
пехі ў аднаўленні і развіцці нар гаспа-
даркі, культ. будаўніцтве і нац. адра-
джэнні ў 1920-я г. ў БССР станоўча
ўплывалі на нац.-вызв. рух у Зах. Бела-
русі.
Да стварэння КПЗБ нац. вызв. рух на
анексіраваных Полыпчай бел землях
прахолзіў у форме партыз. барацьбы,
якую ўзначальвалі камуністы і члены
Беларускай партыі сацыялістау-рэеалю-
цыянераў. 3 пачатку свайго існавання
КПЗБ імкнулася надаць узбр. барацьбе
бел. сялян і інтэлігенцыі арганізаваны
характар. У асяроддзі партыі былі моц-
ныя паўстанцкія настроі, разлікі на тое,
што шляхам узбр барацьбы сялянства
Зах. Беларусі можа вызваліцца з-пад
польск. прыгнёту. У 1923—24 партыз.
барацьба ахапіла болыпасць зах.-бел.
паветаў (гл Партызанскі рух у Заходняй
Беларусі). Курс на ўзбр. паўстанне
знайшоў адлюстраванне ў рашэннях II
канферэнцыі КПЗБ (ліст. 1924). На ёй
арганізацыйна аформілася групоўка ў
складзе членаў ЦК КПЗБ М.Гурына-
Маразоўскага, Родзевіча і Капуцкага.
Правілыіа разумеючы неабходнасць
улічваць нац. асаблівасці рэв. руху Зах.
ГОІАС САЛДАТА
(1115 тіІЕІІА)
тг
68
КЛМУНІСТЫЧНАЯ
Беларусі, беларусізацыі кадраў у кіраў-
ніцтве КПЗБ яны зыходзілі з памылко-
вага курса на ўзбр паўстанне, патраба-
валі адасаблення КПЗБ ад КПРП. Сэ-
цэсію асудзілі ЦК КПЗБ, ЦК КПП,
ЦК КП(б)Б і Выканком Камінтэрна’
III канферэнцыя КПЗБ (студз. 1926)
афіцыйна прызнала курс на ўзбр. паў-
станне памылковым і вызначыла новую
тактыку па збіранні сіл рабочых, сялян
і нац. інтэлігенцыі. Гэта тактыка далей
развіта ў рашэннях I з'езда КПЗБ
(чэрв.—ліп. 1928) У сваей дзейнасці
КПЗБ карысталася нелегальнымі і ле-
гальнымі метадамі барацьбы. Па ініцы-
ятыве ЦК КПЗБ бел. паслы (дэпутаты)
польск. сейма Б Тарашкевіч, С.Рак-Мі
хайлоўскі, П.Валошын, П Мятла ства
рылі ў чэрв. 1925 асобны клуб у сей-
ме — фракцыю Беларуская сялянска-ра-
ботніцкая грамада (БСРГ), якая фак-
тычна стала тегальным асяродкам
прапаганды і барацьбы за рэалізацыю
стратэгіі і тактыкі КПЗБ. Пасля разгро-
му ў студз. 1927 Грамады правадніком
палітыкі Кампартыі ў сейме быў бел
рабоча сялянскі пасольскі клуб «Змо-
ганне» Камуністы працавалі ў прафса
юзах, у тл. ўрадавых, сацыял-дэмакр. і
хрысціянскіх, імкнучыся аб’яднаць ра-
бочых у рэв. прафсаюзы на платформе
класавай барацьбы. Для пашырэння
свайго ўплыву сярод насельніцтва яны
выкарыстоўвалі выбары ў польскі сейм.
У 1928 спіс камуністаў Зах. Беларусі,
нягледзячы на перашкоды улад. сабраў
больш за 328 тыс галасоў што склала
26% усіх выбаршчыкаў. Усе гэта садзей-
нічала таму, што з 2-й пал. 1920-х г.
выступленні рабочых і сялян сталі
больш арганізаванымі і мэтанакірава-
нымі. КПЗБ была ў авангардзе бараць-
бы супраць антыдэмакр. рэжыму Піл-
судскага, узначальвала большасць выс-
тупленняў працоўных у абарону сваіх
эканам. і паліт. правоў (гл. Белавежска-
Гаіінаўская забастоўка рабочых лесапіль-
Дэлсгаты II э’езда Камуністычнай партыі Заходняй Бсіарусі 1935
ных заводаў 1932, Белавежская за-
бастоука рабочых лесараспрацовак
1932—33, Беластоцкая забастоўка тэк-
стыіьшчыкаў 1933. Забастоўкі часта вы-
ліваліся ў сутычкі з паліцыяй і ў боль-
шасці выпадкаў заканчваліся поўнай ці
частковай перамогай бастуючых. Заклі-
кі КПЗБ «Зямля сялянам без выкупу!»,
«Ні гроша палаткаў фашысцкаму ўра-
ду!» знаходзілі шырокі водіук на вёсцы.
Сяляне алмаўляліся плацшь падаткі,
выконваць шарваркі, праганялі камор
нікаў, якія прымусова праводзілі кама-
сацыю і ліквідацыю сервітутаў, часам
браліся і за зброю (гл. Асташынскае
выстуменне сялян 1932, Кобрынскае
ўзброенае выступленне сялян 1933) Ба
рацьбу супраць нац. ўціску, палітыкі
паланізацыі КПЗБ разглядала як не-
ад’емную частку рэв.-вызв. руху бел
народа Праз БСРГ, «Змаганне», Іава
рыства беларускай школы (ТБШ) Кам
партыя арганізоўвала масавыя акцыі
супраць нац. ўціску, што стрымлівала
працэс паланізацыі бел. населыпцтва. У
выніку ў 1928/29 навуч. г. ў Зах. Бела-
русі дадаткова да існуючых было ад
крыта 18 бел. дзярж. і 32 двухмоўныя
школы. 5-ы пленум ЦК КПЗБ (чэрв.
1931) з тактычных меркаванняў прыняў
рашэнне ў праграмным лозуніу аб са
мавызначэнні Зах Беларусі не выстаў
ляць патрабаванне далучэння да БССР.
Аднак у цэлым палітыка КПЗБ у нац.
пытанні асабліва ў канцы 1920 — пач.
1930 х г. характарызавалася лявацка
секганцкім падыходам, адмоўным стаў
леннем да бел. нац. паліт. партый і арг-
цый — Беларускай хрысціянскай дэмак-
ратыі (БХД), Беларускай санацыі Бела-
рускага інстытута гаспадаркі і
культуры (БІГіК), Беларускага пасольс-
кага клуба, -— кваліфікуючы іх як сас-
таўную частку нацыянал-фаш. лагера
пілсудчыкаў. Арыентацыя на сацыятіст
рэвалюцыю, блізкасць якой неабгрунта
вана перабольшвалася, і выключэнне з
рэв. лагера дэмакр. сіл, што не прымалі
сацыятіст. ідэю або адмаўлялі яе ў
балыдавіцкай тракгоўцы, было харак-
тэрна для тактыкі і стратэгіі КПЗБ. Гэ-
та тактычная лінія была канчаткова за-
мацавана рашэннямі 3-га пленума ЦК
КПЗБ (кастр. 1929), што звузіла фронт
апазіцыйнага да пілсудчыкаў бел. дэ-
макр. лагера, стала адной з прычын
спаду нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі ў
пач. 1930-х г. На яго аслабленне адмоў
на паўплывалі і рэпрэсіі ў 1930-я г ў
БССР. у адносінах да б. кіраўнікоў
БСРГ і «Змагання» Валошына. Ф.Ва-
лынца, Я.Гаўрыліка, І.Грэцкага, І.Двар-
чаніна, П.Крынчыка, Мятлы, Рак-Мі-
хайлоўскага, Тарашкевіча. У ліку 40
вязняў польскіх турмаў яны ў 1932 па
абмене палітзняволенымі перададзены ў
СССР. Разам з імі былі лжыва абвінава-
чаны і арыштаваны многія кіруючыя
работнікі ЦК КПЗБ: Я Бабровіч, Ка
пуцкі, С.Клінцэвіч, Родзевіч і інш. У
рэзалюцыях ЦК КПЗБ 1934 па нац.
пытанні БРА тракгавалася як агентура
бел нацыяналізму ў радах КПЗБ.
У 2-й пал. 1930-х г. ва ўмовах наступу
сіл фашызму Кампартыя ўзяла курс на
аб’яднанне дэмакр. сіл. II з’езд КПЗБ
(май 1935) выправіў асобныя левасек-
таннкія памылкі ў нац.-вызв руху. У
рашэннях з’езда, II пленума ЦК КПЗБ
(сак. 1936) выпрацаваны новыя такгыка
і стратэгія, скіраваныя на адзінства дзе-
янняў і стварэнне шырокага антыаку-
пац., антыфашысцкага народнага фрон
ту. КПЗБ рабіла практычныя захады
дзеля адзінства дзеянняў з арг-цыямі
ППС, Бунда, «Стронніцтва людовэго»,
кіраўніцгвам с д прафсаюзаў і БХД.
Заключэнне адзінафрантавых пагаднен-
няў КПЗБ з мясц. с.-д. арг-цыямі Віль-
ні, Беластока, Гродна, Баранавіч, Ваў-
кавыска садзейнічала ўздыму рэв.-вызв.
руху. Сведчаннем гэтага сталі адзіна
франтавыя паліт і эканам. забастоўкі
рабочых Беластока, Вільні, Гродна,
Брэста, Баранавіч, Навагрудка, Ваўка-
выска ў маі 1936, тэкстыльшчыкаў Бе
ластоцкай прамысл. акруп, рабочых
лідскай ф-кі гумавых вырабаў «Ардаль»,
дрэваапрацоўчых прадпрыемстваў і ле-
сараспрацовак Гродзеншчыны і Бела-
сточчыны, Нарачанскіх рыбакоў выступ-
ленне 1935, выступленні сялян у Сувал-
каўскім пав. і на Палессі, шматтысяч-
ныя першамайскія дэманстрацыі і
мітынгі ў 1936 і 1937. Гэтыя акцыі пра-
ходзілі пад заклікамі барацьбы супраць
наступу сіл фашызму і вайны антыдэ-
макр. канстытуцыі, за амністыю паліт-
зняволеным, ліквідацыю Бяроза-Кар-
тузскага канцлагера. за салідарнасць з
рэсп. Іспаніяй, разрыў саюза з гітлераў-
скай Германіяй і за супрацоўніцтва з
СССР. Заключэнне ў лют 1936 пагад-
нення аб сумеснай барацьбе за школу
на роднай мове паміж ТБШ і БІГіКам
садзейнічала ўздыму нац.-вызв. руху
На развіццё антыфаш. нац.-вызв. дзей
насш ўплывалі арг-цыя »Фронт»
(1933—36), творчасць бел. пісьменнікаў
М.Танка, М.Машары, М.Васілька,
Я Чабора, П.Пестрака, В.Таўлая і інш ,
выступленні ў абарону бел. рэвалюцыя
нера С.Прытыцкага, прыгаворанага
польск. ўладамі да пакарання смерцю
КПЗБ выступіла ініцыятарам арганіза-
КАМУНІСТЫЧНАЯ К
цыі кампаніі салідарнасці з рэсп. Іспа-
ніяй у 1936—38.
У 1938 дзейнасць КПЗБ спынена.
Паводле рашэння Выканкома Камін-
тэрна КПП і яе састаўныя часткі КПЗБ
і КПЗУ у жн. 1938 на аснове беспад-
стаўнага абвінавачання былі распушча-
ны. Роспуску папярэднічалі рэпрэсіі ў
1937 у адносінах да кіруючага акгыву
партыі. У лют. 1936 органамі НКУС
БССР арыштаваны паліт. сакратар ЦК
КПЗБ Лагіновіч, якому пазней вынесе-
ны смяротны прысуд. Роспуск Кампар-
тыі дэмаралізаваў, але не спыніў паліт.
дзейнасці членаў КПЗБ. Яны працавалі
ў прафсаюзах, інш. легальных арг-цыях,
распаўсюджвалі рэв. л-ру, збіралі сродкі
ў дапамоіу палітзняволеным, выступалі
супраць пагрозы вайны. У маі 1939
Сакратарыят Камінтэрна прыняў ра-
шэнне аб аднаўленні Кампартыі і ства-
рыў з гэтай мэтай ініцыятыўную групу.
Аднак гэта рашэнне засталося нявыка-
наным. Пасля ўступлення Чырв. Арміі
17.9.1939 у Зах. Беларусь б. члены
КПЗБ удзельнічалі ў стварэнні рэўко-
маў, складалі ядро рабочай гвардыі і ся-
лянскай міліцыі, многія выбраны дэпу-
татамі Народнага сходу Заходняй Белару-
сі 1939. Але з боку КП(б)Б да іх адчу-
ваўся недавер, як і да выхадцаў з інш.
партый. У Вял. Айч. вайну яны ўдзель-
нічалі ў партыз. руху супрапь ням. фа-
шыстаў, стваралі антыфашысцкія арга-
нізацыі, ваявалі на фронце. Абвінава-
чанні супраць КПЗБ і яе актыву зняты
пасля апублікавання 21.2.1956 у газ.
«Правда» заявы Цэнтр. Камітэтаў Ка-
муніст. партый Сав. Саюза, Балгарыі,
Фінляндыі, Італіі і ПАРП, у якой да-
дзена высокая ацэнка дзейнасці КПП,
падкрэслена, што роспуск яе быў неаб-
грунтаваны.
Літ.’. Валевіч І.Р. Періпыя гады Кам-
партыі Заходняй Беларусі: Успаміны пад-
полынчыка, 1921—1925 іт. Мн., 1935; У су-
ровыя гады падполля. Мн., 1958; Борьба тру-
дятнхся Западной Белоруссмн за соцмальное
н нацнональное освобожденне н воссоеднне-
нме с БССР: Док. н матерналы. Т. 1—2. Мн.,
1962—72; Глннская Т.Ю. КПЗБ в борь-
бе за завоеванне трудяшнхся масс (1924—
1928 іт.). Мн., 1962; Полуян В.А., По-
л у я н Й.В. Революцнонное н нацнонально-
освободагельное двнженне в Западной Бело-
русснн в 1920—1939 гт. Мн., 1962; М а ц к о
А.Н. Борьба трудяшнхся Полыпн н Западной
Белорусснн протнв фашнзма (1933—1939 гт.).
Мн., 1963; Я г о ж. Революцнонная борьба
трудашнхся Полыда н Западной Белорусснн
протнв гнета буржуазнм н помеідаков 1918—
1939 гт. Мн., 1972; Революцнонный путь
Компартнм Западной Белоруссда (1921—
1939 гг.)_ Мн., 1966; Палуян У.А. Бела-
руская сялянска-рабочая грамада. Мн., 1967;
Я г о ж. Революцнонно-демократнческое
двнженне в Западной Белоруссда (1927-—
1939 гт.). Мн., 1978; Годы нспытаннй н му-
жества. Мн_, 1973; Вотковнч Г.Б. КПЗБ
в борьбе за мнтернацнональное еданство тру-
дяшнхся (1929—1933 іт.). Мн., 1975; Ла-
д ы с е ў Ў.Ф. КПЗБ — арганізатар барацьбы
працоўных за дэмакратычныя правы і свабо-
ды (1934—1938 іт.). Мн., 1976; Яго ж.
Шлях да свабоды: 3 гісторыі рэв.-вызвален-
чага руху ў Заходняй Беларусі ў 1919—1939
гт. Мн., 1978; Я г о ж. В борьбе за демокра-
тнческме права н свободы. Мн., 1988; Яго
ж Цяжкі шлях выпрабаванняў // Бел. гіст.
часоп. 1994. Ке 1; Зелннскнй П.Й.,
Р а к е в н ч Н.А. Печать КПЗБ в борьбе за
свободу. Мн., 1977; К о б я к С.В. Под зна-
менем пролетарской солмдарностн. Мн.,
1979; О р е х в о Н.С. Дела н люда КПЗБ:
Воспомннадая. Мн., 1983; Зелннскнй
П.й. Полнтнческая работа КПЗБ в массах,
1923—1938. Мн., 1986; Мнсаревнч Е.А.
На освобожденной земле. Мн., 1989; П о -
л у я н Н.В. Западная Белоруссня в пернод
экономнческого крнзнса 1929—1933 іт. Мн.,
1991; В е г в ш а п п А. 8рга*у Ыаіопіхкіе » II
Кхесгурозроіііе). ІУавхагта, 1984.
Уладзімір Ладысеў.
КАМУНІСТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ ЛІТВЫ
I ЗАХбДНЯЙ БЕЛАРЎСІ (КПЛіЗБ),
партыйная арганізацыя, якая дзейнічала
на акупіраванай ням. войскамі тэр. Літ-
вы і Зах. Беларусі ў 1918—19. Была час-
ткай РКП(б) і працавала пад яе кіраў-
ніцтвам. Створана ў кастр. 1918 на I
з’ездзе, які прызнаў асн. задачай пар-
тыі выгнанне ням. акупантаў, звяр-
жэнне панавання буржуазіі і ўстанаў-
ленне сав. улады, прыняў Статут,
выбраў ЦК (П.Эйдукявічус, Р.Піляр,
С.Грыб, К.Керновіч, А.Бразджыёніс,
А,Якшэвічус, у снеж. 1918 кааптава-
ны В.Міцкевіч-Капсукас і З.Ангарэ-
ціс). I з’езд КПЛіЗБ назваў партыю
Кампартыяй Літвы і Беларусі 1-й
акупацыі (да 1-й акупацыі адносілася
тэр., захопленая немцамі ў 1915 па
лініі Дзвінск—Нарач—Крэва—На-
вагрудак—Баранавічы—Пінск, г.зн. да
наступлення немцаў у лют. 1918). Ад I
з’езда КПЛіЗБ бярэ пачатак Кампартыя
Літвы. Пад кіраўніцгвам КПЛіЗБ пра-
водзіліся стачкі і мітынгі працоўных у
Вільні, Гродне, Коўне, Лідзе, Паняве-
жы, Шаўлях і інш. Яшчэ да выгнання
акупантаў створаны органы сав. улады.
На пасяджэнні ЦК КПЛіЗБ 8.12.1918 у
Вільні ўтвораны Часовы рэв. рабоча-
сял. ўрад Літвы, які 16.12.1918 выдаў
Маніфест пра абвяшчэнне сав. улады ў
Літве і Зах. Беларусі. 3 канца снеж.
1918 ЦК КПЛіЗБ выдаваў газ. «Каму-
ніст» на рус., літ., польск. і яўр. мовах.
КПЛіЗБ правяла з’езд і 2 канферэн-
цыі (гл. Першы з ’езд Кампартыі Літвы і
Заходняй Беларусі, Першая канферэнцыя
Кампартыі Літвы і Заходняй Беларусі,
Другая канферэнцыя Кампартыі Літвы і
Заходняй Беларусі). II канферэнцыя
КПЛіЗБ выказалася за аб’яднанне Літ.
ССР і БССР у адну Літоўска-Беларус-
кую Савецкую Сацыялістычную Рэспублі-
ку. КПЛіЗБ аб’ядналася з Кампартыяй
Беларусі ў адзіную Камуністычную пар-
тыю (бальшавікоў) Літвы і Беларусі.
КАМУНІСГЬІЧНАЯ ПАРТЫЯ пбЛБ-
ШЧЫ (КПП). Створана 16.12.1918 у
выніку аб’яднання Сацыял-дэмакратыі
Каралеўства Польскага і Літвы
(СДКПіЛ) і Польскай сацыяліст. пар-
тыі-лявіцы (ППС-лявіца). Адна з засна-
вальніц Камуністычнага Інтэрнацыянала
(1919). Да лют. 1925 наз. Камуніс-
тычная рабочая партыя
П о л ь ш ч ы (КПРП). На I з’ездзе
КПРП (16.12.1918) прыняты паліг.
платформа, маніфест і зацверджаны ча-
совы статут партыі. З’езд ставіў задачу
звяржэння панавання буржуазіі шляхам
сацыяліст. рэвалюцыі і ўстанаўлення
дыктатуры пралетарыяту ў цесным кан-
такце з рабочым класам Сав. Расіі. У
пытанні аб саюзе рабочага класа і ся-
лянства КПРП улічвала інтарэсы толькі
с.-г. пралетарыяту; прызнанне права
нацый на самавызначэнне лічыла несу-
мяшчальным з пралетарскім інтэрнацы-
яналізмам, што фактычна азначала і ад-
маўленне незалежнасці Польскай дзяр-
жавы. У 1918—19 асн. ўвагу аддавала
стварэнню Саветаў, арганізацыі забас-
товачнай барацьбы, што спрыяла ўвя-
дзенню ў краіне 8-гадзіннага рабочага
дня, сац. страхавання, права на забас-
тоўку, інш. сац. заваёў. У 1920 да
КПРП далучылася ППС-апазіцыя, якая
вылучалася ў самастойную партыю з
левага крыла ППС (вер. 1919). У прак-
тычнай дзейнасці КПРП выкарыстоўва-
ла і парламенцкія формы работы. У жн.
1922 яна стварыла легальны Саюз пра-
летарыяту горада і вёскі, па спісе якога
на выбарах у сейм у ліст. 1922 выбраны
2 дэпутаты, у сак. 1928 — 7 дэпутатаў-
камуністаў.
Пераломным момантам у ідэалаг. раз-
віцці КПРП стаў яе II з’езд (вер. —
кастр. 1923), на якім партыя выступіла
за адзінства дзеянняў у рабочым руху,
саюз з усімі пластамі сялянства і інтэлі-
генцыяй, у падгрымку рэв.-вызв. ба-
рацьбы бел. і ўкр. народаў, за права на-
цый на самавызначэнне. На аснове гэ-
тых рашэнняў у кастр. 1923 створана
Камуністычная партыя Заходняй Белару-
сі, якая ўваходзіла ў КПРП на правах
аўтаномнай арг-цыі. Рашэнні II з’езда
садзейнічалі пашырэнню ўплыву КПРП
на новыя пласты грамадства, умацаван-
ню сувязей з сялянствам. 3 камуністамі
цесна супрацоўнічалі Пезалежная сялян-
ская партыя, Беларуская сялянска-ра-
ботніцкая грамада, Сельраб (1926—29) і
інш. У лют. 1924 група дзеячаў КПРП у
эміграцыі [ЮЛяшчынскі (Ленскі),
Г.Штэйн-Каменсю. (ЛДомсю), З.Ун-
шліхт (С-Асінская) і Дамоўскі (Л.Прэн-
цкі)] з сектанцка-дагматычных пазіцый
выступілі з крытыкай тактычнай лініі
партыі, супраць пагадненняў з ППС.
Створаная на V кангрэсе Камінтэрна
(чэрв. — ліп. 1924) спец. камісія адхілі-
ла АВаршаўскага (Варскага), М.Ка-
шуцку (Костшэву), Г.Валецкага і
Э.Прухняка ад кіраўніцтва КПРП, што
ўзмацніла секганцка-дагматычнае кры-
ло ў кіруючым актыве партыі. III з’езд
КПРП (студз.—лют. 1925) пераймена-
ваў партыю ў КПП і зарыентаваў на
правядзенне адзінства дзеянняў толькі
«знізу», г.зн. адмаўляў пагадненні з кі-
раўніцгвам с.-д. партый, недаацэньваў
значэнне дэмакр. патрабаванняў, пера-
большваў перспекгывы рэв. барацьбы.
Асуджэнне на IV канферэнцыі КПП
(ліст.—снеж. 1925) ультралевых, сек-
К КАМУНІСТЫЧНАЯ
танцкіх памылак групы Домскага і ўста-
ноўка на адзінства дзеянняў у рабочым
руху не ўнеслі істотных змен у прак-
тычную дзейнасць партыі. Кіраўніцгва
КПП падгрымала ваен. пераварот
Ю.Пілсудскага (май 1926). Высвятленне
прычын гэтага ў асяроддзі парт. акгыву
прывяло да ўтварэння ў юруючым ядры
КПП 2 фракцый: «большасці» — Вар-
скі, Костшэва, Прухняк, А.Данялюк
(Э.Стафанскі), Г.Ляўрэр (Бранд), Е.Са-
хацкі і інш., — якая больш рэалістычна
ацэньвала паліт. сітуацыю ва ўмовах
прыходу да ўлады рэжыму «санацыі», лі-
чыла найпершым вырашэнне задач дэ-
макр. харакгару, і «меншасці» — Лен-
сю, Я.Пашын, С.Амстэрдам (Г.Генры-
коўсю), Е.Герынг (Рынг), ГЛагіновіч
(П.Корчык) і інш., — што арыентава-
лася на непасрэдна сацыяліст. этап рэ-
валюцыі, імкнулася фарсіраваць рэв.
працэс. Спробы IV з’езда КПП (май —
жн. 1927) прадухіліць фракцыйную ба-
рацьбу (у склад ЦК КПП былі выбраны
лідэры «болыпасці» і «меншасці») пос-
пеху не мелі. 5-ы пленум ЦК КПП
(чэрв. 1929) перадаў кіраўніцтва партыі
прыхільнікам лініі «меншасці». Неда-
апэнка неабходнаспі дэмакр. пераўтва-
рэнняў у Польшчы была харакгэрна і
для рашэнняў апошняга V з’езда КПП
(жн. 1930), што ўскладняла супрацоў-
ніцтва з партыямі і арг-цыямі, апазі-
цыйнымі рэжыму «санацыі». У гады
сусв. эканам. крызісу (1929—33) КПП
выступіла арганізатарам шматлікіх выс-
тупленняў рабочых і сялян у абарону іх
жыццёвых інтарэсаў, супраць імкнення
работадаўцаў перакласці цяжар эканам.
крызісу на працоўных. Ва ўмовах уз-
мацнення наступу на сац. і паліт. зава-
ёвы нар. мас КПП у сярэдзіне 1930-х г.
адышла ад секганцка-дагматычнай
лініі, пачала захады па наладжванні
адзінства дзеянняў з прадстаўнікамі
розных паліт. кірункаў, у тл. з ППС,
Бундам, «Стронніцтвам людовым». Зы-
ходзячы з рашэнняў VII кангрэса Ка-
мінтэрна (ліп.—жн. 1935), КПП рас-
працавала платформу дэмакр. і сац,-
эканам. патрабаванняў, якая адпавядала
інтарэсам большасці народа, канцэп-
цыю антыфашысцкага народнага фрон-
ту, што знайшла водгук у грамадскасці.
Пад адзінафрантавымі лозунгамі адбы-
ліся сумесныя забастоўкі рабочых роз-
най парт. прыналежнасці ў абарону сва-
іх сац. і паліт. заваёў, масавыя выступ-
ленні сялян у 1936—37, шматлікія мі-
тынгі і дэманстрацыі. КПП выступіла з
патрабаваннем скасавання дагавора па-
між Польшчай і фаш. Германіяй (1934),
у якім бачыла пагрозу суверэнітэту кра-
іны, арганізоўвала выступленні працоў-
ных супраць пагрозы вайны, з’явілася
ініцыятарам правядзення антыфашыс-
цкага кангрэса дзеячаў культуры 1936 у
Львове, паслядоўна выступала за друж-
бу з СССР. Тысячы камуністаў Поль-
шчы, Зах. Беларусі і Зах. Украіны зма-
галіся ў 1936—37 у Іспаніі ў радах рэс-
публіканцаў. Нелегальна выходзілі дру-
каваныя органы КПП: газ. «Схепуопу
82іап<1аг» («Чырвоны сцяі»), тэарэт. час.
«Ьйжу ргхеёЦд» («Новы агляд»),
У жн. 1938 Выканком Камінтэрна на
падставе неабгрунтаваных абвінавачан-
няў у шырокім пранікненні ў кіруючыя
органы партыі агентуры польскай дэ-
фензівы прыняў рашэнне аб роспуску
КПП. Гэтаму папярэднічалі арышты
вясной—летам 1937 кіраўнікоў КПП,
якія знаходзіліся ці былі выкліканы ў
СССР: Ленскага (ген. сакратар), Б.Бар-
тноўскага (Бранкоўскага), Прухняка,
У.Стэіна (Краеўскага), Ф.Гжэльшчака
(Гжэгажэўскага), Рынга. Былі арышта-
ваны дзеячы былой «большасці» Варскі,
Костшэва, Валецкі і інш. Аднак і пасля
роспуску партыі камуністы працягвалі
барацьбу ў розных грамадскіх арг-цыях.
У маі 1939 Сакратарыят Выканкома Ка-
мінтэрна прыняў рашэнне аб аднаўлен-
ні КПП і стварыў ініцыятыўную групу,
але гэта рашэнне засталося нявыкана-
ным у сувязі з пачаткам 2-й сусв. вай-
ны. У гады вайны б. члены КПП ак-
тыўна ўдзельнічалі ў партыз. руху, сталі
ініцыятарамі стварэння антыфаш.
арг-цый. У студз. 1942 камуністы ства-
рылі Польскую рабочую партыю, якая
прадоўжыла справу КПП. У лют. 1956 у
сумеснай заяве Цэнтр. Камітэтаў Каму-
ніст. партый Сав. Саюза, Балгарыі,
Фінляндыі, Італіі і ПАРП абвінавачан-
не ў адрас КПП было прызнана сфаль-
сіфікаваным, а яе роспуск неабгрунта-
ваным. Рэпрэсіраваныя кіраўнікі КПП
былі рэабілітаваны, а яе дзейнасць ачы-
шчана ад паклёпніцкіх выдумак.
Літ.. Коммуннстяческая партая Полыпя в
борьбе за незавнснмость своей страны: Мате-
рналы н док.: Пер. с пол. М., 1955; М а ц к о
АН. Революцнонная борьба трудяшнхся
Полыпн н Западной Белорусснн протав гне-
та буржуазнн н помеіцнков 1918—1939 гт.
Мн., 1972; Ко^аіакі 1. Хаіуз кіяогіі
роіхкіе^о лісіш гоЬоІпісгеео V/ ІаіасЬ 1918—
1939. Сг. 1. 2 іуу<1. У/авхаіта, 1962; Покшпепіу
Котіткіусхпе] Раіііі Роккі, 1935—1938.
У/авхау/а, 1968; С і т е к Н. Котнпйсі а
Рокка (1918—1939). У/аі8ха»а, 1989; Тгазедіа
Котітіяусхпе) Раіііі Роккі. У/агзха\та, 1989.
Уладзімір Ладысеў.
КАМУНІСТЬІЧНАЯ ПАРТЫЯ САВЁ
ЦКАГА САібЗА (КПСС), палітычная
арганЬацыя, якая з кастр. 1917 была ю-
руючай у РСФСР, з 1922 да ліст.
1991 — у СССР. Яе сац. база — рабо-
чы клас і бяднейшае сялянства, тэарэт.
аснова — марксізм-ленінізм. Фармальна
бярэ пачатак з I з’езда РСДРП [1—
3(13—15).3.1898, Мінск], фактычна — з
узнікнення бальшавіцкай плыні ў
РСДРП на II яе з’ездзе [17(30).7—
10(23).8.1903, Брусель — Лондан]. Ар-
ганізатар і тэарэтык партыі УЛ.Ленін
слова «бальшавік» лічыў недарэчным,
бяссэнсавым, якое выпадкова склалася
на II з’ездзе РСДРП пры галасаванні за
склад ЦК. Аднак у гэтым слове скан-
цэнтравалася сутнасць таго марксізму,
які аказаўся прымальным ва ўмовах Ра-
сіі. Ён стаў асаблівай якасцю, нормай
мыслення, кодэксам паводзін, спосабам
ажыццяўлення марксізму, што вызна-
чыла крайні цэнтрызм, радыкальныя
формы рэв. барацьбы. Арганізацыйна
балыпавіцкая партыя аформілася на 6-й
(Пражскай) Усерас. канферэнцыі
РСДРП [5—17(18—30).1.1912]. Поўнас-
цю і канчаткова выйшла з сумесных з
меншавікамі арг-цый РСДРП напярэ-
дадні Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917.
1-я Праграма партыі, прынятая на II
з’ездзе РСДРП, складалася з праграмы-
мінімум і праграмы-максімум, якія выз-
началі бурж.-дэмакр. і сацыяліст. этапы
рэв. барацьбы: звяржэнне самадзяр-
жаўя, перарастанне бурж.-дэмакр. рэва-
люцыі ў сацыялістычную, пабудова са-
цыяліст. грамадства — першай ступені
камуніст. сац.-эканам. фармацыі. У пе-
рыяд рэвалюцыі 1905—07 бальшавікі
выступалі за гегемонію ў ёй пралетары-
яту, за ўзбр. паўстанне і ўзбраенне на-
рода. III з’езд РСДРП [12—27.4(25.4—
10.5). 1905, Лондан] ахаракгарызаваў гэ-
ту рэвалюцыю як бурж.-дэмакратыч-
ную, у якой гал. рэв. сілай і гегемонам
з’яўляецца рабочы клас, а яго саюзні-
кам — сялянства. Мэта рэвалюцыі —
барацьба за дэмакр. рэсігубліку з маг-
чымым перарастаннем бурж.-дэмакр.
рэвалюцыі ў сацыялістычную шляхам
узбр. паўстання. Кіруючым органам
паўстання павінен быў стаць часовы
рэв. ўрад, здольны склікаць Устаноўчы
сход. Ранейшыя раўнапраўныя і неза-
лежныя цэнтры кіраўніцтва партыі —
Цэнтр. к-т (ЦК) і Цэнтр. орган (ЦО,
напачатку газ. «Пскра»), а таксама Са-
вет партыі, які ўзгадняў іх работу, —
былі скасаваны. Паводле новага Стату-
та выбраны адзін кіруючы цэнтр — ЦК
партыі, які дзейнічаў за мяжой. Мен-
шавікі не ўдзельнічалі ў з’ездзе, правялі
ў гэты час у Жэневе сваю канферэн-
цыю і выбралі кіруючы орган — аргані-
зац. к-т. На тэр. Расіі парт. работу арга-
нізоўвала Рус. бюро ЦК РСДРП. У Са-
мары дзейні- та Усх. бюро ЦК РСДРП.
Цэнтр. органам партыі стала газ. «Про-
летарнй». Балыпавікі акгыўна падтрым-
лівалі створаныя ў ходзе рэвалюцыі
1905—07 Саветы рабочых і Саветы сал-
дацкіх дэпутатаў, выступалі за ператва-
рэнне іх у органы ўзбр. паўстання, за-
родак новай рэв. улады. Калі ўзбр. паў-
станне ў снеж. 1905 пацярпела пара-
жэнне, многія балыпавіцкія арг-цыі
былі разгромлены. Як і ў 1-ю Дзяржаў-
ную думу, бальшавікі ў пач. 1906 байка-
тавалі выбары ў т.зв. Булыгінскую думу,
што пазней прызналі памылкай. IV
(Аб’яднаўчы) з’езд РСДРП [10—
25.4(23.4—8.5).1906, Стакгольм] прыняў
меншавіцкую агр. праграму муніцыпа-
лізацыі (захаванне прыватнай уласнасці
на надзельныя землі сялян і перадача
памешчыцкіх зямель ва ўласнасць муні-
цыпалітэтаў — органаў мясц. самакіра-
вання ці земстваў). З’езд адмовіўся ад
байкоту чарговых выбараў у Дзярж. ду-
му, зацвердзіў новы Статут партыі, у ас-
нову якога пакладзены прынцып дэ-
макр. цэнтралізму. У ЦК былі выбраны
3 бальшавікі і 7 меншавікоў. Фармаль-
нае аб’яднанне на з’ездзе меншавікоў і
бальшавікоў не спыніла паміж імі вос-
трай ідэйнай і паліт. барацьбы. Восен-
КАМУНІСТЫЧНАЯ К
ню 1906 балыпавікі стварылі Часовае
бюро ваен. і баявых арг-цый для ўзбра-
ення і абучэння баявых дружын партыі.
У 1-й Дзярж. думе была ўтворана сац.-
дэмакр. фракцыя з 18 чал., якая дзейні-
чала пад кіраўніцтвам і кантролем пар-
тыі. У 2-й Дзярж. думе с.-д. фракцыя
налічвала 65 дэпутатаў. V з’езд РСДРП
[30.4—19.5(13.5—1.6).19О7, Лондан]
прыняў бальшавіцкую рэзалюцыю аб
Дзярж. думе, чым асудзіў думскую так-
тыку меншавікоў, якія выступалі за
парламенцкія формы барацьбы ў саюзе
з інш. партыямі. Свой удзел у Думе
балынавікі разумелі як адну з формаў
работы па выхаванні рэв. самасвядо-
масці народа, прапаганды рэв. лозунгаў
партыі, выкрыцця царскага ўрада і па-
літыкі лібералізму. Парламенцкія выба-
ры балынавікі расцэньвалі як праяўлен-
не бурж. парламентарызму, скіраванас
супраць працоўных, і не лічылі іх спо-
сабам фарміравання дзярж. улады. Па-
задумская барацьба заставалася для
балыпавікоў асноўнай. На з’ездзе кан-
чаткова былі ліквідаваны 2 цэнтры —
ЦК. і ЦО. Новы Статут партыі праду-
гледжваў выбары на з’ездзе толькі ЦК;
рэдакцыя 10 перадавалася ў падпарад-
каванне ЦК. 3 12 членаў ЦК было 5
балыпавікоў. Пасля з’езда балыпавікі на
сваёй нарадзе стварылі Балыпавіцкі
цэнтр на чале з Леніным. Ролю кірую-
чага цэнтра РСДРП у Расіі працягвала
выконваць Рус. бюро ЦК РСДРП, праз
якое Бальшавіцкі цэнтр шляхам канспі-
ратыўнай перапіскі наладжваў сувязі з
парт. арг-цыямі, кіраваў іх работай.
Балыпавіцкі цэнтр выпускаў газ. «Про-
летарнй» (1906—09). У 1907—10 у
РСДРП існавалі 2 плыні — ліквідатар-
ства і адзавізм. Ліквідатары патрабавалі
толькі легальнай работы сацыял-дэма-
кратаў у асн. у Думе, адзавісты высту-
палі за байкот Думы, адмову ад выка-
рыстання легальных сродкаў, за пера-
нос усёй работы у нелегальную сферу.
Балыпавікі вялі барацьбу з абедзвюма
плынямі.
У жн. 1908 у Жэневе пленум ЦК па-
ралельна з Рус. бюро ЦК РСДРП за-
цвердзіў Загранічнае бюро ЦК. У 3-ю
Дзярж. думу былі выбраны 4 балыпавікі
і 15 меншавікоў. У канцы 1910 балына-
вікі разам з меншавікамі-партыйцамі
наладзілі выпуск у Расіі легальнай газ.
«Звезда». У 1911 бальшавікі пачалі вы-
даваць легальныя марксісцкія часопісы
«Просвешенне» (Пецярбург), «Совре-
менная жнзнь» (Баку) і інш. Вясной
1911 у мяст. Ланжумо пад Парыжам
была створана парт. школа, ідэйным кі-
раўніком і вядучым лекгарам якой быў
Ленін (вёў курс паліт. эканоміі, чытаў
лекцыі па агр. пытанні, тэорыі і прак-
тыцы сацыялізму ў Расіі). У студз. 1910
была створана калегія з членаў ЦК у
Расіі, якая карысталася ўсімі правамі
ЦК РСДРП. Паколькі болыпасць у
ЗБЦК была за ліквідатарамі і трацкіста-
мі і гэта актыўна выкарыстоўвалася імі
ў сваіх інтарэсах, прадстаўнік балыдаві-
хоўу ЗБЦК М.А.Сямашка 14(17).5.1911
афіцыйна заявіў аб сваім выхадзе з гэ-
тага бюро. У маі 1911 яно пракгычна
распалася. На VI Усерас. канферэнцыі
РСДРП [5—17(18—30).!.1912, Прага]
Ленін зрабіў вывад, што «дзве партыі ў
нас — факт, наяўнасць іх выцякае з
усёй сукупнасці рускай рэчаіснасці».
Канферэнцыя давяла да канца разрыў з
меншавікамі. Выказалася за ўдзел у вы-
барчых кампаніях, вылучэнне самас-
тойных кандыдатаў і ўтварэнне ў Думе
самастойнай с.-д. фракцыі. Аіульная
тактычная лінія партыі на выбарах была
вызначана ў рэзалюцыі як бязлітасная
барацьба супраць царскай манархіі і
бурж.-памешчыцкіх партый, якія яе
падтрымлівалі, няўхільнае выкрыццё
бурж. лібералаў на чале з партыяй кадэ-
таў. Гал. ўвага аддавалася задачы аднаў-
лення нелегальных арг-цый, а таксама
іх нелегальных кіруючых агульнагар. і
абл. цэнтраў. У рэзалюцыі «Аб харакга-
ры і арганізацыйных формах партыйнай
работы» адзначалася, пгто ліквідатары і
адзавісты канчаткова паставілі сябе па-
за партыяй; такім чынам, было адноў-
лена адзінства партыі. Канферэнцыя
аб’явіла афіц. органам ЦК «Рабочую га-
зету». Выбраны ЦК (працаваў за мя-
жой), Рус. бюро ЦК, рэдкалегія Цэнтр.
органа партыі газ. «Соцнал-демократ»
на чале з Леніным. Ён разам з Г.В.Пля-
ханавым быў зноў выбраны прадстаўні-
ком РСДРП у Міжнар. сацыяліст. бю-
ро. Ліквідатары, трацкісты, бундаўцы
адзіным фронтам выступілі супраць ра-
шэнняў канферэнцыі і абвінавацілі
балыпавікоў ва узурпацыі, перавароце ў
партыі, заклікалі мясц. парт. арг-цыі не
падпарадкоўвацца рашэнням канферэн-
цыі. Да мая 1912 амаль усіх работнікаў
Рус. бюро ЦК РСДРП царскія ўлады
арыштавалі. 22.4(5.5).1912 выйшаў 1-ы
нумар бальшавіцкай газ. «Правда». Во-
сенню 1912 на выбарах у 4-ю Дзярж.
думу выбрана 5 бальшавікоў.
Кракаўская [26.12.1912(8.1.1913) —
1(14).1.1913] і Паронінская [23.9—
1.10(6—14.10).1913; Полыпча] нарады
РСДРП вызначылі тактыку партыі ў іс-
нуючых умовах. На думку бальшавікоў,
Расія ўступіла ў паласу нарастання но-
вай рэвалюцыі. Умацоўвалася сувязь
ЦК з дэпутатамі-балынавікамі ў Дзярж.
думе, рос уплыў балыпавіцкага друку. У
перадваен. часы пракацілася хваля
арыштаў балынавікоў, закрыта газ.
«Правда». Гэта было адказам царскага
ўрада на актыўную дзейнасць балыпаві-
коў у ходзе новага рэв. ўздыму летам
1914. 3 пачаткам 1-й сусв. вайны
[19.7(1.8).1914] у тэзісах аб вайне, апуб-
лікаваных у ліст. 1914, балыпавікі заяві-
лі пра неабходнасць дамагацца ўсімі ме-
рамі спынення вайны і затым ажыццяў-
лення сацыяліст. рэвалюцыі шляхам
узбр. барацьбы супраць уласнага ўрада.
Яны выказаліся за разрыў з партыямі
2-га Сацыяліст. Інтэрнацыянала, якія
галасавалі за ваен. крэдыты сваім ура-
дам. Сусв. вайна была ахаракгарызавана
як імперыялістычная, як барацьба па-
між германа-аўстр. блокам і Антантай
за падзел калоній, як імкненне царызму
і правячых класаў Расіі да захопу Пер-
сіі, Манголіі, Турцыі, Галіцыі і інш.
Бальшавікі заклікалі да ператварэння
імперыяліст. вайны ў грамадзянскую,
да дэмакр. рэвалюцыі ў Расіі. 3 закліку
ператварэння вайны імперыялістычнай
у грамадзянскую вынікаў іншы тактыч-
ны лозунг — ларажэнне свайго ўрада ў
вайне. У жн. 1915 замест марксісцкага
палажэння аб адначасовай перамозе са-
цыялізму ва ўсіх ці ў болыдасці капіта-
ліст. краін Ленін высунуў новае пала-
жэнне, паводде якога «магчыма пера-
мога сацыялізму першапачаткова ў
нямногіх або нават у адной, асобна ўзя-
тай, капіталістычнай краше». Да пач.
1916 склаліся 3 юрункі рус. сацыялісг.
думкі: «яўныя паражэнцы» (сацыял-дэ-
макраты ленінцы) выступалі за пара-
жэнне Расіі ў гэтай вайне і ператварэн-
не яе ў грамадзянскую вайну супраць
існуючага ў Расіі ўрада; «скрытыя пара-
жэнцы» (бальшавікі і меншавікі-інтэр-
нацыяналісты), якія патрабавалі заклю-
чэння міру без анексій і кантрыбуцый;
«абаронцы — пляханаўцы» (частка
меншавікоў і балыпавікоў), якія пры-
знавалі неабходнасць абароны сваёй ай-
чыны ад нападу знешніх ворагаў і са-
дзеянне перамозе Расіі над імі. У пач.
1917 у Расіі склалася рэв. сітуацыя (ва-
ен. няўдачы, разруха, голад, хуткі рост
цэн на тавары, хваля забастовак і дэ-
манстрацый і інш.). У гэты час у партыі
балыпавікоў налічвалася каля 24 тыс.
членаў. Найб. буйныя арг-цыі былі ў
Петраградзе (каля 2 тыс. чл.), Маскве
(каля 600 чл.), Екацярынаславе (каля
400 чл.), на Урале (500 чл.). Балыпавікі
мелі свае арг-цыі ва ўсерас. маштабе і
адзіны цэнтр — Рус. бюро ЦК. Апош-
няе разам з Пецярбургскім к-там дало
дырэкгыву максімальна развіваць забас-
товачны рух, які пачаўся ў 2-й палове
лют. 1917. Пецярбургскі к-т 25 лют. (10
сак.) выпусціў лістоўку да «братоў-сал-
дат» з заклікам далучыцца да рабочых у
барацьбе супраць самадзяржаўя. 27 лют.
(12 сак.) балыпавікі распаўсюдзілі ў
выглядзе лістоўкі Маніфест ЦК РСДРП
«Да ўсіх грамадзян Расіі», які абвясціў
патрабаванні дэмакр. рэспублікі (8-га-
дзінны рабочы дзень, канфіскацыя па-
мешчыцкіх зямель, неадкладнае спы-
ненне вайны), заклікаў рабочых і сал-
дат «тэрмінова выбраць сваіх прадстаў-
нікоў у Часовы рэв. ўрад, які павінен
быць створаны пад аховай паўстаўшага
рэвалюцыйнага народа і арміі». Аднача-
сова петраградскія балыпавікі выпусцілі
лістоўку з залікам ствараць Саветы ра-
бочых і Саветы салдацкіх дэпутатаў. Да
канца дня 27 лют. (12 сак.) Лютаўская
рэвалюцыя 1917 у Расіі перамагла. Пет-
раірадскі Савет пачаў дзейнічаць як ор-
ган рэв. улады. Дэлегаты Петраградска-
га Савета болыпасцю галасоў ухвалілі
прапанову выканкома аб перадачы
дзярж. улады буржуазіі, з прадстаўнікоў
якой у асн. і быў створаны Часовы
ўрад. Узніклі 2 улады: Часовы ўрад і
Петраградскі Савет, у выканкоме якога
болыпасць складалі меншавікі. Бальша-
К КАМУНІСТЫЧНАЯ
вікі выйшлі з падполля, аднавілі дзей-
насць больш як 150 сваіх арг-цый і
груп, узнавілі выданне «Правды». Аднак
у большасці Саветаў рабочых і салдац-
кіх дэпутатаў бальшавікі ў той час былі
ў Меншасці, працягвалі існаваць агуль-
ныя з меншавікамі арг-цыі РСДРП
(аб’яднанні). Да канца крас. 1917 у кра-
іне ўжо налічвалася больш за 400 са-
мастойных арг-цый РСДРП бальшаві-
коў. Вярнуўшыся з-за мяжы, Ленін на
красавіцкай канферэнцыі РСДРП баль-
шавікоў Петраграда прапанаваў прагра-
му дзеянняў у новых умовах, якая паз-
ней атрымала назву «Красавіцкія тэзі-
сы»: пераход ад бурж.-дэмакр. да сацы-
яліст. этапу рэвалюцыі, стварэнне
рэспублікі Саветаў, мірны пераход ула-
ды да Саветаў, братанне на фронце,
канфіскацыя памешчыцкіх зямель і на-
цыянадізацыя ўсіх зямель у краіне, пе-
радача іх у поўнае распараджэнне мясц.
Саветаў батрацкіх і сял. дэпутатаў, кан-
троль за ірамадскай вытворчасцю і раз-
меркаваннем прадуктаў, перайменаван-
не партыі і інш. Петраградская канфе-
рэнцыя ўхваліла тэзісы. Некаторыя
ўспрынялі іх як заклік да грамадз. вай-
ны і выступілі супраць (Л.Б.Каменеў,
АЛ.Рыкаў). Ва ўмовах крызісу ўлады ў
сувязі з нотай міністра замежных спраў
Часовага ўрада П.М.Мілюкова ад 18
крас. (1 мая) аб удзеле Расіі ў вайне да
пераможнага канца бальшавікі запатра-
бавалі пераходу ўсёй улады да Саветаў.
24—29.4(7—12.5).1917 у Петраградзе
адбылася VII (Красавіцкая) Усерас.
канферэнцыя РСДРП(б) — першая ле-
гальная. Колькасць членаў партыі да-
сягнула 100 тыс. Канферэнцыя прызна-
ла неабходным разрыў з палітыкай да-
веру Часоваму ўраду, арганізацыю і
ўзбраенне пралетарыяту, забеспячэнне
мірнага пераходу ўлады да Саветаў.
Знаходжанне ва ўрадзе было кваліфіка-
вана як саўдзел у імперыяліст. палігы-
цы капіталістаў. Быў прыняты курс на
сацыяліст. рэвалюцыю, разлічаны на
пераход усёй дзярж. улады ў рукі Саве-
таў і ператварэнне іх у органы дыктату-
ры пралетарыяту. На канферэнцыі ў
процівагу Леніну выказваўся пункт по-
гляду, што Расія знаходзіцца на стадыі
прадаўжэння бурж.-дэмакр. рэвалюцыі і
не можа перайсці да сацыяліст. стадыі
рэвалюцыі без падтрымкі рэв. сіл высо-
каразвітых капіталіст. краін Захаду (Ка-
менеў, Рыкаў, С.М.Смідовіч, АА.Багда-
наў і інш.). Бальшавікі атрымаді боль-
шасць месцаў у Цэнтр. Савеце фабрыч-
на-заводскіх к-таў Петраграда, амаль
палову ў Часовым усерас. цэнтры саве-
та прафсаюзаў. За імі ішлі буйнейшыя
прафсаюзы металістаў і тэкстылынчы-
каў. Пры Саветах балынавікі стварылі
Чырв. гвардыю. За спіс петраградскіх
бальшавікоў на выбарах у гарадскую і
раённыя думы ў маі 1917 прагаласавада
каля 20% выбаршчыкаў. Для работы ў
арміі была створана Ваен. арг-цыя пры
ЦК РСДРП(б). На I Усерас. з’ездзе Са-
ветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў
[3(16)—24.6(7.7).1917] пры выбарах
ЦВК бальшавікі атрымалі 13% месцаў.
Пасля трэцячэрвеньскага перавароту
Часовага ўрада бальшавікі з-за прасле-
даванняў перайшлі ў падполле. Яны
зрабілі вывад, што мірны пераход улады
да Саветаў стаў немагчымы, і ўзялі курс
на ўзбр. паўстанне. Але ў партыі не ўсе
былі згодныя з новай ленінскай уста-
ноўкай. 26.7—3.8(8—16.8)1917 у Пет-
раградзе адбыўся VI з’езд РСДРП(б).
Партыя бальшавікоў надічвала 240 тыс.
чад. З’езд пацвердзіў курс на сацыяліст.
рэвалюцыю ў краіне праз узбр. паўстан-
не шляхам яго падрыхтоўкі, а не тэрмі-
новага дзеяння са зброяй у руках. Да
кастрычніка завяршылася размежаван-
не аб’яднаных з меншавікамі арг-цый.
Бальшавікі выдавалі газ. «Рабочнй
путь», «Солдат», «Деревенская бедно-
та», «Звезда», час. «Работннца», «Прос-
веіценне» і інш. Чырв. гвардыя налічва-
ла каля 200 тыс. чал. Фактычным цэн-
трам аб’яднання ўсіх рэв. Саветаў краі-
ны стаў Петраірадскі Савет, якім
кіраваў бальшавік Каменеў. Уплыў
бальшавікоў у Саветах рос. Патрабаван-
не падрыхтоўкі паўстання Ленін звязваў
са скліканнем 2-га з’езда Саветаў і
ўзяццем ім улады. 10(23) кастр. ў Пет-
раградзе ЦК дзесяццю галасамі супраць
2 (Каменеў, Р.Я.Зіноўеў) прыняў ра-
шэнне аб практычнай падрыхтоўцы
ўзбр. паўстання. 16(29) кастр. створаны
Ваен.-рэв. цэнтр з членаў ЦК — парг.
орган кіраўніцтва паўстаннем, пры Пет-
раградскім Савеце — ВРК. 24 кастр. (6
ліст.) Пецярбургскі к-т прыняў паста-
нову аб неадкладным звяржэнні Часо-
вага ўрада і перадачы ўлады Саветам
рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 25 кастр.
(7 ліст.) Кастр. сацыяліст. рэвалюцыя
1917 перамагла. У звароце «Да грама-
дзян Расіі!» Ленін выклаў праграму: дэ-
макр. мір, адмена памешчыцкай улас-
насці на зямлю, рабочы кантроль над
вытворчасцю, стварэнне Сав. ўрада. 25
кастр. (7 ліст.) у Смольным адкрыўся II
Усерас. з’езд Саветаў рабочых і саддац-
кіх дэпутатаў. Бальшавікамі былі 390
дэлегатаў з 649. З’езд выбраў Савет
Нар. Камісараў (СНК) з бальшавікоў на
чаде з Леніным, прыняў Дэкрэт аб мі-
ры, Дэкрэт аб зямлі. У ВЦВК былі вы-
браны 62 бальшавікі з 101 чл. Выканко-
ма. Узначадіў ВЦВК Каменеў, а 8(21)
ліст. за падтрымку стварэння ўрада з
прадстаўнікоў усіх сацыяліст. партый па
рашэнні ЦК РСДРП(б) яго змяніў
Я.М.Свярдлоў. Апазіцыя ўнутры ЦК
(Каменеў, Зіноўеў, Рыкаў, В.П.Нагін,
У.П.Мілюцін) настойвала на ўключэнні
ва ўрад меншавікоў і эсэраў. Да вясны
1918 улада Саветаў усталявалася амаль
усюды. 6—8.3.1918 у Петраірадзе ад-
быўся VII Экстранны парт. з’езд, які
ўхваліў падпісанне Брэсцкага міру 1918,
выбраў камісію на чале з Леніным для
распрацоўкі новай парт. праграмы, пе-
райменаваў РСДРП(б) у Расійскую Ка-
муніст. партыю (бальшавікоў) [РКП(б)].
У 2-й пал. 1918 створаны Кампартыі
(бальшавікоў) Украіны, Туркестана, Эс-
тоніі, Беларусі (гл. Камуністычная пар-
тыя Беларусі), Камуністычная партыя
Літвы і Заходняй Беларусі. УІП з’езд
РКП(б) (18—23.3.1919; гэты і ўсе нас-
тупныя з’езды адбываліся ў Маскве)
прыняў новую Праграму, у якой адзі-
ным сродкам выхаду са створанага ім-
перыялізмам тупіка і імперыялістычнай
вайны абвяшчалася толькі пралетар-
ская, камуніст. рэвалюцыя. Рабілася
стаўка на развіццё буйной прам-сці і
с.-г. вытв-сці, усямернае развіццё пра-
летарскай дэмакратыі ў форме сав. ула-
ды як «вышэйшага тыпу дэмакратыз-
му». 3 нязгодай па пытаннях ваен. бу-
даўніцтва на з’ездзе выступіла «ваенная
апазіцыя» (В.М.Смірноў, Г.І.Сафараў,
Г.Л.Пятакоў, КЯ.Варашылаў і інш.).
З’езд утварыў Палітбюро, Аргбюро і
Сакратарыят ЦК. VIII Усерас. канфе-
рэнцыя РКП(б) (2—4.12.1919) увяла ін-
стытут кандыдатаў у члены партыі.
Прыняты ёй новы Статут абвясціў дэ-
макр. цэнтралізм прынцыпам арганізац.
будовы і дзейнасці партыі. 29.3—
5.4.1920 у Маскве адбыўся IX з’езд
РКП(б). Цэнтр. пунктам парадку дня
было пытанне пра гасп. будаўніцтва,
барацьбу з разрухай. На з’ездзе выступі-
ла апазіц. група «дэмакратычнага цэн-
тралізму», якая была супраць цэнтралі-
зацыі дзярж. кіравання (М.П.Томскі,
Рыкаў і інш.). X з’езд РКП(б) (8—
16.3.1921) па ініцыятыве Леніна прыняў
рашэнні аб пераходзе ад палітыкі *ваен-
нага камунізму» да новай эканамічнай
палітыкі (нэп), аб замене харчразвёр-
сткі харчпадаткам. Па шэрагу пытан-
няў з інш. пунктамі погляду выступілі
ЛД.Троцкі, «Рабочая апазіцыя»
(АГ.Шляпнікаў, С.П.Мядзведзеў,
АМ.Калантай) і група «дэмакратычнага
цэнтралізму». З’езд вырашыў правесці
чыстку партыі, прыняў спец. рэзалю-
цыю «Аб адзінстве партыі», паводле
якой фракцыі ў РКП(б) былі забароне-
ны. Прынята палажэнне аб Кантроль-
ных камісіях, якое прадугледжвада
стварэнне Цэнтр. кантрольнай камісіі
(ЦКК) і кантрольных камісій абл. і губ.
парт. арг-цый. XI з’езд РКП(б) (27.3—
2.4.1922) падвёў вынікі 1-га года нэпа,
указаў на неабходнасць перагрупоўкі сіл
для наступлення на капіталіст. элемен-
ты, выключыў з партыі лідэраў «рабо-
чай апазіцыі». Вясной 1921 і летам 1922
аформіліся апазіцыі «Рабочая праўда»
(Ф.Шуцкевер, Е.Шульман і інш.) і «Ра-
бочая ірупа» (Г.Мяснікоў, Н.Кузняноў).
Пасля з’езда ў крас. 1922 пленум ЦК
выбраў Ген. сакратаром ЦК партыі
І.В.Сталіна. У паліт. справаздачы ЦК
XII з’езду РКП(б) (17—25.4.1923) Зі-
ноўеў прапанаваў палажэнне аб дыкта-
туры партыі, якое прыняў з’езд. Стадін
у арганізац. справаздачы рэкамендаваў
узмацніць правы і дзейнасць Улікова-
размеркавальнага аадзела ЦК, на які
ўскладаўся ўлік асн. кіруючых работні-
каў партыі і дзяржавы ў цэнтры і на
месцах. З’езд прыняў гэтыя прапановы,
выказаўся за яднанне ўсёй парт. і сав.
урадавай работы. Рашэнні з’езда былі
скіраваны на дадейшае падпарадкаван-
не дзярж. апарату парт. органам. У
1923—24 нарматыўная база новай кэд-
КАМУНІСТЫЧНАЯ
равай сістэмы ў СССР — наменклатура
ўліку і размеркавання пасад і кадраў —
была распрацавана, зацверджана і да
1929 склалася арганізацыйна. Яна стала
ключавым звяном вяршэнства партыі
над дзяржавай, фарміравання рэжыму
асабістай улады Сталіна. Яе непасрэд-
нымі арганізатарамі былі Сталін,
Л.М.Кагановіч і В.М.Молатаў, якія з’яў-
ляліся выразнікамі думак большасці ў
партыі. Перыяд 1923—24 харакгарыза-
ваўся нарастаючымі апазіц. выступлен-
нямі Троцкага. 3 мэтай умацавання
кантролю партыі над дзярж. апаратам
XII з’езд прыняў рашэнне аб зліцці
ЦКК і Рабоча-сял. інспекцыі ў адзіны
орган кантролю ЦКК—РСІ. XIII з’езд
РКП(б) (23—31.5.1924) заклікаў да пас-
коранага развіцця металургіі — асновы
прамысл. вытворчасці, да пашырэння
дзярж. гандлю і выцяснення прыватні-
ка, да кааперавання сялянства; асудзіў
трацкізм як дробнабурж. ўхіл і рэвізію
ленінізму. На з’ездзе па дэлегацыях бы-
ло зачытана «Пісьмо да з’езда» Леніна,
у якім ён даў характарыстыкі вядомым
членам партыі Каменеву, Зіноўеву,
Троцкаму, Сталіну, Пятакову, М.І.Бу-
харыну, прапанаваў знайсці спосаб пе-
рамяшчэння Сталіна з пасады генсека,
паколькі ён сканцэнтраваў у сваіх руках
вял. ўладу і наўрад ці зможа карыстацца
ёй з асцярожнасцю. У адкрытым друку
ўсе 3 часткі «Пісьма да з’езда» разам з
дапаўненнямі апублікаваны толькі ў
1956 (час. «Коммуннст», № 9). З’езд па-
кінуў Сталіна на пасадзе генсека, фар-
мальна прыняўшы некаторыя прапано-
вы Леніна па арганізац. будове кірую-
чых органаў партыі. XIV з’езд ВКП(б)
(18—31.12.1925) паставіў задачу сацыя-
ліст. індустрыялізацыі краіны з мэтай
забеспячэння яе эканам. самастойнасці,
умацавання абараназдольнасці, ства-
рэння матэрыяльнай базы сацыялізму.
Была разіромлена «новая апазіцыя» (Зі-
ноўеў, Каменеў, Н.К.Крупская, Р.Я.Са-
кольнікаў і інш.), РКП(б) перайменава-
на ў ВКП(б). Аб’яднаны пленум ЦК і
ЦКК ВКП(б) (21—23.10.1927) выклю-
чыў Троцкага і Зіноўева «за падпольную
фракцыйную работу» з ЦК ВКП(б), а
14.11.1927 — з партыі. XV з’езд ВКП(б)
(2—19.12.1927, Масква) зацвердзіў ды-
рэкпявы па складанні плана развіцця
нар. гаспадаркі на 1928/29—1932/33. У
рэзалюцыі «Па справаздачы Цэнтраль-
нага Камітэта» з’езд адзначыў, што «не-
абходна паставіць у якасці першачарго-
вай задачы на аснове далейшага каапе-
равання сялянства паступовы пераход
распыленых сялянскіх гаспадарак на
рэйкі буйной вытворчасці (калекгыўная
апрацоўка зямлі на аснове інтэнсіфіка-
цыі і машынізацыі земляробства), уся-
мерна падтрымліваць і заахвочваць па-
расткі грамадскай сельскагаспадарчай
працы». З’езд прыняў рашэнне аб пера-
ходзе да палітыкі наступлення на ку-
лацтва шляхам паслядоўнага абмежа-
вання эксплуататарскіх магчымасцей
кулацкіх гаспадарак. У гэты час у пар-
тыі сфарміраваліся апазіц. групы:
«платформа 83-х», «платформа 3-га ве-
расня», «платформа 15-ці», якія былі
нязгодныя з узмацненнем у партыі аў-
тарытарных метадаў кіраўніптва, патра-
бавалі вяртання да ленінскіх нормаў
парт. жыцця. З’езд выключыў з партыі
75 акгыўных членаў апазіцыі, зацвердзіў
выключэнне Троцкага і Зіноўева, групы
Сапронава (23 чал.), абвясціў прына-
лежнасць да трацкізму несумяшчальнай
са знаходжаннем у ВКП(б). На ліпень-
скім (1928) пленуме ЦК ВКП(б) Сталін
заявіў, што «па меры нашага руху напе-
рад супраціўленне капггалістычных эле-
ментаў будзе ўзрастаць, класавая ба-
рацьба будзе абвастрацца». Тэзіс стаў
тэарэт. абірунтаваннем масавых рэпрэ-
сій палітычных, якія пачалі разгортвац-
ца ў краіне. У 1928—30 з нязгодай па
пытаннях тэмпаў індустрыялізацыі і ка-
лектывізацыі выступалі Бухарын, Ры-
каў, Томскі, прылічаныя да т.зв. права-
га ўхілу. XVI канферэнцыя ВКП(б)
(23—29.4.1929) прыняла дырэктывы
1-га пяцігадовага плана на 1928/29—
1932/33, асудзіла правы ўхіл у партыі,
прыняла рашэнне аб генеральнай чыс-
тцы ў партыі, дзярж. кааператыўным і
гасп. апараце. На лістападаўскім (1929)
пленуме ЦК ВКП(б) ірупа Бухарына
адхілена ад паліт. кіраўніцгва. Былі пе-
рагледжаны ў бок павелічэння тэмпы
калектывЬацыі, правядзення суцэльнай
калектывізацыі ў збожжавых раёнах
краіны за год. 5.1.1930 Палітбюро ЦК
разгледзела пытанне «Аб тэмпе калек-
тывізацыі і мерах дапамогі дзяржавы
калгаснаму будаўніцтву», дзе зноў былі
рэзка скарочаны тэрміны завяршэння
калектывізацыі — «восенню 1931 года
ці ва ўсякім выпадку вясной 1932 года».
Аб’яднаны пленум ЦК і ЦКК ВКП(б)
(снеж. 1930) аб’явіў 1932 «годам завяр-
шэння суцэльнай калектывізацыі».
27.12.1929 у прамове на навук. канфе-
рэнцыі аграрнікаў-марксістаў Сталін
абвясціў аб перахсдзе да палітыкі лікві-
дацыі кулаціва як класа. XVI з’езд
ВКП(б) (26.6—13.7.1930) паставіў зада-
чы: паскарэнне тэмпаў сацыяліст. бу-
даўніцгва і выкананне пяцігодкі за 4 га-
ды, ліквідацыя кулацгва як класа на ас-
нове суцэльнай калекгывізацыі, гасп.
ўмацаванне калгасаў; аб’явіў т.зв. правы
ўхіл несумяшчальным з прыналежнас-
цю да ВКП(б), указаў на неабходнасць
барацьбы з ухіламі ў нац. пытанні.
Парт. органы сканцэнтравалі ў сваіх ру-
ках вырашэнне важнейшых пытанняў,
увялі кантроль над усімі сферамі жыцця
насельніцтва, устанавілі ідэалаг. дыкгат
камуніст. дакгрыны. Да сярэдзіны
1920-х г. у СССР былі ліквідаваны інш.
паліт. партыі. Крайні цэнтралізм улады
і кіравання прывёў да разрастання апа-
рата і росту яго бюракратызацыі. Кам-
партыя з рэв. арг-цыі ператварылася ў
ядро дзярж. адм. машыны. Абсалютыза-
цыя ўладных функцый партыі вяла да
пашырэння рэпрэсій супраць апазіцыі,
усякага іншадумства. Вышэйшыя парг.
органы ў канцы 1920—30-х г. ініцыіра-
валі судовыя працэсы, надаўшы ім па-
літ. характар. 18.5—6.7.1928 у Маскве
судзілі інжынераў і тэхнікаў, кіраўнікоў
вугальнай прам-сці Данбаса за шкод-
ніцтва і шпіянаж; некалькі чалавек
прыгавораны да пакарання смерцю.
Паводле звестак АДПУ, у 1929—30 бы-
лі раскрыты т.зв. контррэв. арг-цыі на
чыг. транспарце, у золата-плацінавай
прам-сці — практычна ва ўсіх галінах
нар. гаспадаркі. У жн. 1936 адбыўся
працэс па справе т.зв. «антысавецкага
аб’яднанага трацкісцка-зіноўеўскага
цэнтра» (Зіноўеў, Каменеў, Р.Е.Еўдакі-
маў і інш.), у студз. 1937 — па справе т.
зв. «паралельнага антысавецкага трац-
кісцкага цэнтра» (Пятакоў, КБ.Радэк і
інш.), у чэрвені — закрыты суд па
«справе ваенных», военачальнікаў
Чырв. Арміі М.М.Тухачэўскага, І.Э.Які-
ра, І.П.Убарэвіча і інш. У сак. 1938 ар-
ганізаваны судовы працэс па справе
т.зв. «антысавецкага праватрацкісцкага
блока» (Бухарын, Рыкаў, М.М.Красніц-
кі, ХТ.Ракоўскі і інш.). Большасць асу-
джаных прыгавораны да расстрэлу, пра-
цяглых тэрмінаў у папраўча-працоўных
лагерах. 3 пач. 1933 да вясны 1935 пра-
ведзена масавая чыстка партыі. У сгудз.
1933 па рашэнні ЦК створаны палітад-
дзелы машынна-трактарных станцый і
саўгасаў. XVII з’езд ВКП(б) (26.1—
10.2.1934) падвёў вынікі 1-й пяцігодкі,
зацвердзіў кантрольныя лічбы 2-й пяці-
годкі на' 1933—37; канстатаваў, што
СССР ператварыўся ў індустрыяльна-
калгасную дзяржаву, пабудаваны фун-
дамент сацыяліст. эканомікі, ліквідава-
ны апошні капіталіст. клас — кулац-
тва. З’езд пераўтварыў ЦКК — РСІ у
Камісію парт. кантролю пры ЦК
ВКП(б) і Камісію сав. кантролю пры
СНК СССР; прыняў новы Статут пар-
тыі (павышэнне патрабаванняў да тых,
хто ўступае ў партыю, пераўтварэнне
парт. ячэек у пярвічныя парт. арг-цыі,
стварэнне пры іх груп спачуваючых і
інш.). У Канстытуцыю СССР 1936 было
ўключана палажэнне аб тым, што Ка-
муніст. партыя — «кіруючае ядро ўсіх
арганізацый працоўных, як грамадскіх,
так і дзяржаўных». Гэтым афіцыйна бы-
ла замацавана кіруючая роля Кампартыі
ў Сав. дзяржаве. Па выніках 2-й пяці-
годкі XVIII з’езд ВКП(б) (10—
21.3.1939) канстатаваў, што сацыялізм у
краіне ў асн. пабудаваны і СССР усту-
піў у паласу завяршэння будаўніцтва
сацыяліст. грамадства. Ён зацвердзіў 3-і
пяцігадовы план развіцця нар. гаспа-
даркі на 1938—42, заклікаў узмацніць
барацьбу за прадухіленне сусв. вайны,
супраць фаш. аірэсіі; у новай рэдакцыі
Статута пашырыў унутрыпарт. дэмакра-
тыю ў сувязі са змяненнямі класаваі
структуры сав. ірамадства; выбраў камі-
сію па змяненні Праірамы ВКП(б). У
чэрв. 1940 пасля далучэння да СССР
Літвы, Латвіі і Эстоніі і ўтварэння Мал-
даўскай ССР кампартыі гэтых рэспуб-
лік увайшлі ў склад ВКП(б). У абставі-
нах усё болыпай пагрозы вайны парт.
органы засяродзілі ўваіу на ўмацаванні
КАМУНІСТЫЧНАЯ
абараназдольнасці, удасканаленні кіраў-
ніцтва прам-сцю і транспартам. У маі
1941 Сталін, застаючыся сакратаром
ЦК, прызначаны і Старшынёй СНК
СССР. У той жа час неабгрунтаваныя
рэпрэсіі, у т.л. і супраць ваен. кацраў,
значна аслабілі правядзенне мерапры-
емстваў па ўмацаванні баяздольнасці
арміі. 3 першых дзён Вял. Айч. вайны
парт. і дзярж. органы прымалі неабход-
ныя меры па арганізацыі адпору фаш.
аірэсіі. 29.6.1941 прынята Дырэкгыва
СНК СССР і ЦК ВКП(б) парт. і сав.
арг-цыям прыфрантавых абласцей.
18.7.1941 ЦК ВКП(б) прыняў пастанову
«Аб арганізацыі барацьбы ў тыле гер-
манскіх войск». Сакратар ЦК ВКП(б)
Сталін прызначаны і старшынёй Дзярж.
к-та абароны і Вярх. Галоўнакамандую-
чым. Ужо да канца 1941 у дзеючую ар-
мію накіравана каля паловы ўсіх членаў
партыі. У краіне пачала дзейнічаць ска-
ардынаваная сістэма аб’яднанага парт.,
дзярж., гасп. і ваен. кіраўніцтва. На
1.1.1945 у ваен. парт. арг-цыях знаходзі-
лася 3324 тыс. камуністаў, ці 57,7%
аіульнай колькасці членаў і канд. у чл.
ВКП(б). Усяго з 1.7.1941 да 1.7.1945
канд. у чл. ВКП(б) сталі 3788 тыс., чле-
намі — 2376 тыс. воінаў. За час вайны
парт. арг-цыі арміі павялічыліся ў 5 ра-
зоў, флоту — амаль у 3 разы. У ліп.
1941 створаны палітаддзелы і палітуп-
раўленні, уведзены інстыіут ваен. камі-
сараў і палітрукоў (апошні восенню
1942 скасаваны). Гал. паліт. ўпраўленні
Чырв. Арміі, Ваенна-Марскога флоту і
паліт. ўпраўленне Наркамата шляхоў
зносін працавалі на правах аддзелаў
ЦК. ЦК ВКП(б) пашырыў інстытут га-
ліновых сакратароў тэрытарыяльных
парт. органаў па важнейшых відах ваен.
вытворчасці і гал. галінах цяжкай пра-
мысловасці, умацаваны інстытут пар-
торгаў ЦК ВКП(б) на вядучых пра-
мысл. прадпрыемствах. У акупіраваных
раёнах СССР з фашызмам змагаліся
140 тыс. камуністаў, у тді. на Украі-
не — каля 70 тыс., Беларусі — 35 тыс.,
у іфаях і абласцях РСФСР — больш за
30 тыс. Асабліва высокай была парт.
праслойка сярод партызан. На акупіра-
ванай тэрыторыі дзейнічалі 90 падп. аб-
комаў, абл. парт. цэнтраў, акругкомаў,
міжрайпартцэнтраў, 620 гаркомаў, рай-
комаў, райпартцэнтраў, райпартгруп,
павятовых і валасных к-таў партыі. У
1942—44 дзейнічаў Цэнтральны Камі-
тэт КП(б)Б. Для кіраўніцтва нар. ба-
рацьбой у тыле ворага ЦК ВКП(б) на-
кіраваў 565 сакратароў абкомаў, гарко-
маў і райкомаў партыі. Пасляваен. пе-
рыяд характарызаваўся ўтварэннем двух
сусв. лагераў: імперыялістычнага і дэ-
макратычнага (сацыяліст. краіны). XIX
з’езд ВКП(б) (5—14.10.1952) зацвердзіў
дырэкгывы па 5-й пяцігодцы на 1951—
55, перайменаваў ВКП(б) у КПСС. На
вераснёўскім (1953) пленуме ЦК КПСС
Першым сакратаром ЦК быў выбраны
М.С.Хрушчоў; створана Бюро ЦК
КПСС па РСФСР. XX з’езд КПСС
(14—25.2.1956, Масква) вызначыў гал.
рысай эпохі ператварэнне сацыялізму ў
сусв. сістэму, сфармуляваў прынцып
мірнага суіснавання краін з розным
грамадскім ладам, абгрунтаваў магчы-
масць прадухілення сусв. вайны, развіў
палажэнне аб разнастайнасці формаў
пераходу краін да сацыялізму. З’езд
зацвердзіў дырэкгывы па 6-й пяцігодцы
на 1956—61. Паводле прынятага з’ез-
дам Статута Палітбюро пераўтворана ў
Прэзідыум ЦК; бяіучая арганізац. рабо-
та сканцэнтроўвалася ў Сакратарыяце
ЦК, таму Арганізац. бюро ЦК было
скасавана. На закрытым пасяджэнні дэ-
легатам з’езда быў зачытаны даклад
Хрушчова «Аб кульце асобы і яго выні-
ках». 30.6.1956 ЦК КПСС прыняў пас-
танову «Аб пераадоленні культу асобы і
яго вынікаў». 18.6.1957 Молатаў і
Г.М.Малянкоў нечакана паставілі пы-
танне аб зняцці Хрушчова з пасады
Першага сакратара ЦК. На яго месца
меркавалася выбраць Молатава. Прэзі-
дыум ЦК вынес рашэнне аб зняцці
Хрушчова. Аднак большасць удзельні-
каў экстранна сабранага ў чэрвені Пле-
нума ЦК падтрымалі Хрушчова. «Анты-
партыйная група Малянкова, Каганові-
ча, Молатава» і Шапілаў, які прымкнуў
да іх, пацярпелі паражэнне. XXI з’езд
КПСС (нечарговы, 27.1—5.2.1959) пад-
вёў вынікі дзейнасці партыі з кастр.
1917, зрабіў вывад пра поўную і канчат-
ковую перамогу сацыялізму ў СССР і
ўступленне краіны ў перыяд разгорну-
тага будаўніцтва камунізму; зацвердзіў
дырэктывы па сямігадовым плане раз-
віцця нар. гаспадаркі на 1959—65. XXII
з’езд КПСС (17—31.10.1961) канстата-
ваў поўнае выкананне Праграмы пар-
тыі, прынятай у 1919; прыняў 3-ю
Праграму партыі — праграму будаўніц-
тва камунізму. У ёй давалася характа-
рыстыка шляхоў вырашэння 3 карэн-
ных задач камуніст. будаўніцтва: ства-
рэнне матэрыяльна-тэхн. базы камуніз-
му, перарастанне сацыяліст. грамадскіх
адносін у камуністычныя, выхаванне
чалавека камуніст. грамадства; адзнача-
лася, што пачаўся працэс перарастання
дзяржавы дыктатуры пралетарыяту ў
аіульнанародную сацыяліст. дзяржаву.
У адпаведнасці з рашэннямі лістападаў-
скага (1962) пленума ЦК КПСС струк-
тура парт. і сав. органаў на месцах пе-
рабудоўвалася паводле вытв. прынцыпу:
абкомы і райкомы партыі, аблвыканко-
мы і райвыканкомы падзяляліся на
сельскія і прамысловыя. Адначасова з
пасадай Першага саіфатара ЦК КПСС
Хрушчоў займаў і пасаду Старшыні СМ
СССР. На кастрычніцкім (1964) плену-
ме ЦК КПСС Хрушчоў вызвалены ад
усіх пасад, прынята рашэнне ў далей-
шым не дапускаць сумяшчэння ў адной
асобе пасады Першага сакратара ЦК
КПСС і Старшыні СМ СССР. Першым
сакратаром ЦК КПСС пленум выбраў
Л.І.Брэжнева. На вераснёўскім (1965)
пленуме ЦК прынята эканам. рэформа,
скіраваная на эфекгыўнае выкарыстан-
не эканам. законаў сацыялізму, інтэнсі-
фікацыю эканомікі, паскарэнне навуко-
ва-тэхн. прагрэсу. XXIII з’езд КПСС
(29.3—8.4.1966) падвёў вынікі сямігод-
кі, зацвердзіў дырэкгывы па 8-м пяціга-
довым плане развіцця нар. гаспадаркі
на 1966—70, указаў на неабходнасць
паляпшэння планавання, пашырэння
гасп. самастойнасці і павышэння матэ-
рыяльнай зацікаўпенасці прадпрыем-
стваў у выніках сваёй дзейнасці; адноў-
лена пасада Ген. сакратара ЦК КПСС.
XXIV з’езд КПСС (30.3—9.4.1971)
адзначыў, шго ў СССР пабудавана раз-
вітое сацыяліст. грамадства. У гэты пе-
рыяд узяла верх кансервацыя форм
парт. работы, фармалізавалася дзей-
насць парт. к-таў, аслаблялася крытыч-
ная накіраванасць аналізу сгановішча
спраў; многія прынятыя ЦК пастановы
агульнапарт. значэння не выконваліся;
адбывалася зніжэнне паўнаўладдзя Са-
ветаў, ролі і адказнасці дэпутатаў,
узмацнялася пракгыка падмены парт.
оріанамі Саветаў, параднасць і ўсхва-
ленні. «Брэжнеўскі стыль кіраўніцтва» і
«брэжнеўскія адносіны да кадраў» вы-
даваліся за ўзор працы. XXV з’езд
КПСС (24.2—5.3.1976) зацвердзіў асн.
кірункі развіцця нар. гаспадаркі СССР
у 10-й пяпігодцы на 1976—80 — «пяці-
годцы эфекгыўнасці і якасці»; абвясціў
праграму далейшай барацьбы за мір і
міжнар. супрацоўніцтва, спыненне гон
кі ўзбраенняў. У чэрв. 1977 Ген. сакра-
тар ЦК КПСС Брэжнеў выбраны адна
часова Старшынёй Прэзідыума ВС
СССР. XXVI з’езд КПСС (23.2—
3.3.1981) прыняў «Асноўныя напрамкі
эканамічнага і сацыяльнаіа развіцця
СССР на 1981—1985 іт. і на перыяд да
1990 г.», даручыў ЦК КПСС унесці не-
абходныя дапаўненні і змяненні ў
Праграму партыі і падрыхтаваць яе но-
вую рэдакцыю. У ліст. 1982 Ген. сакра-
таром ЦК КПСС выбраны Ю.У.Андро-
паў, у лют. 1984 — К.У.Чарненка (з
красавіка ён быў Старшынёй Прэзідыу-
ма ВС СССР). У сак. 1985 Ген. сакрата-
ром ЦК КПСС выбраны М.С.Гарбачоў.
На красавіцкім (1985) пленуме ЦК
КПСС прынята стратэгія паскарэння
сац.-эканам. развіцця краіны, абнаў-
лення формаў і метадаў дзейнасці пар-
тыі. Па ініцыятыве Гарбачова КПСС
пачала перабудову парт., сац.-эканам.,
паліт. і культ. жыцця. XXVII з’езд
КПСС (26.2—6.3.1986) прадстаўляў 19
млн. членаў і канд. у члены партыі. За
15 гадоў паміж XXIV і XXVII з’ездамі
КПСС у партыю было прынята болып
за 9 млн. чал., з партыі выключана 1
млн. 100 тыс., выбылі па інш. ітрычы
нах яшчэ 600 тыс. Ужо за 2 гады пасля
XXVII з’езда з партыі выключаны і вы
былі 327 тыс. чал., што ў 1,8 раза
больш, чым за папярэднія 2 гады. З’езд
канстатаваў, што рэальная дыялекгыка
сусв. развіцця — спалучэнне спабор-
ніцтва, гіст. проціборства дзвюх сістэм і
нарастанне тэндэнцыі да ўзаемазалеж-
насці дзяржаў сусв. супольнасці, што
праз барацьбу процілеіласцей складва-
ецца супярэчлівы, але ўзаемазалежны, у
мноіім цэласны свет.
Гэта быў першы крок адыходу ад кан-
франтацыйнага мыслення і палггыкі з
боку СССР. З’езд пацвердзіў курс на
паскарэнне сац.-эканам. развіцця, пе-
рабудову гасп. механізма, стварэнне цэ
ласнай, эфектыўнай і гібкай сістэмы кі-
равання, якая дазваляла б больш поўна
рэалізаваць магчымасці сацыялізму;
прыняў новую рэдакцыю Праграмы
КПСС — праграмы планамернага і
ўсебаковага ўдасканалення сацыялізму,
у якой замацавана канцэпцыя, што
КПСС дзейнічае ў рамках Канстытуцыі
СССР. З’езд прыняў пастанову «Аб ас-
ноўных напрамках эканамічнага і сацы-
яльнага развіцця СССР на 1986—1990
г. і на перыяд да 2000 г.». У новым Ста-
туце КПСС было адноўлена скліканне
паміж з’ездамі партыі ўсесаюзных парт.
канферэнцый. 17.6.1986 пленум ЦК
зацвердзіў «Асноўныя палажэнні карэн-
най перабудовы кіравання эканомікай»,
якія прадугледжвалі перанясенне цэн-
тра цяжару з пераважна адміністрацый-
ных на пераважна эканам. метады кі-
раўніцтва на ўсіх узроўнях, шырокую
дэмакратызацыю кіравання, усямерную
актывізацыю чалавечага фактару. Мэта
рэформы — у бліжэйшыя 2—3 гады за-
бяспечыць пераход ад празмерна цэн-
тралізаванай каманднай сістэмы кіра-
вання да дэмакратычнай, заснаванай на
прынцыпах дэмакр. спалучэння цэнтра-
лізму і самакіравання. Пленум прыняў
рашэнне склікаць XIX Усесаюзную
канферэнцыю КПСС. Падрыхтоўка да
канферэнцыі праходзіла ва ўмовах на-
растання крытыкі КПСС, патрабаван-
няў паліт. плюралізму ў краіне. Канфе-
рэнцыя (28.6—1.7.1988) разіпедзела пы-
танні аб ходзе рэалізацыі рашэнняў
XXVII з’езда КПСС, задачах парт.
арг-цый па паглыбленні працэсу пера-
будовы, аб мерах па далейшай дэмакра-
тызацыі жыцця партыі і грамадства.
Прыняла рэзалюцыі «Аб барацьбе з бю-
ракратызмам», «Аб міжнацыянальных
адносінах», «Аб галоснасці», «Аб права-
вой рэформе» і інш. Рэзалюцыя «Аб не-
каторых неадкладных мерах па прак
тычнаму ажыццяўленню рэформы палі-
тычнай сістэмы краіны» абавязвала
ажыццявіць да канца 1988 рэарганіза-
цыю парг. апарату, унесці змены ў яго
структуру з улікам прынятых рашэнняў
аб раздзяленні функцый паміж партыяй
і Саветамі. Было рэкамецдавана сумя-
шчэнне пасад першых сакратароў рай-
комаў, гаркомаў, абкомаў са старшыня-
мі адпаведных выканкомаў Саветаў.
29.7.1988 пленум ЦК утварыў камісію
на чале з Гарбачовым для падрыхтоўкі
прапаноў па рэформе паліт. сістэмы
сав. грамадства. 30.9.1988 Пленум ЦК
прыняў пастанову «Аб утварэнні камі-
сій ЦК КПСС і рэарганізацыі апарату
ЦК КПСС у святле рашэнняў XIX Усе-
саюзнай партыйнай канферэнцыі»,
28.11.1988 — «Аб мерах па ажыццяў-
ленні палітычнай рэформы ў галіне
дзяржаўнага будаўніцтва». 25.4.1989
пленум ЦК па асабістых заявах вывеў
са складу ЦК 99 членаў і канд. у члены
ЦК і 12 членаў Рэвіз. камісіі (у асн.
пенсіянераў), увёў у ЦК 25 новых чле-
наў. 25.5.1989 з’езд нар. дэпутатаў
СССР выбраў Ген. сакратара ЦК
КПСС Гарбачова Старшынёй ВС
СССР. 9.12.1989 пленум ЦК утварыў
Рас. бюро ЦК КПСС. У снеж. 1989 XX
з’езд Кампартыі Літвы аб’явіў КПЛ са-
мастойнай паліт. арг-цыяй са сваімі
Праграмай і Статутам. У сувязі з пад-
рыхтоўкай да XXVIII з’езда КПСС былі
апублікаваны ў лют.—сак. 1990 плат-
форма ЦК КПСС да XXVIII з’езда «Да
гуманнага, дэмакратычнага сацыялізму»
і альтэрнатыўная платформа групы ка-
муністаў «Дэмакратычная платформа да
XXVIII з’езда КПСС». 15.3.1990 Ген.
сакратар ЦК КПСС Гарбачоў выбраны
Прэзідэнтам СССР. 3-і Нечарговы з’езд
нар. дэпутатаў СССР выключыў з Кан-
стытуцыі СССР артыкулы, якія вызна-
чалі КПСС як ядро паліт. сістэмы
СССР. Выбары дэлегатаў на XXVIII
з’езд КПСС упершыню праходзілі на
альтэрнатыўнай аснове. У крас. 1990
адбыўся Устаноўчы з’езд Кампартыі
РСФСР. XXVIII з’езд КПСС (2—
13.7.1990) прадстаўляў 20 млн. членаў і
канд. у члены партыі. Прыняў праграм-
ную заяву «Да гуманнага, дэмакратыч-
нага сацыялізму», новы Статут партыі,
шэраг рэзалюцый, у тш. «Аб бюджэце і
маёмасці КПСС», «Аб палітыцы КПСС
у правядзенні эканамічнай рэформы і
пераходзе да рыначных адносін», «Аб
становішчы сялянства і рэалізацыі аг-
рарнай палітыкі КПСС», «Дэмакратыч-
ная нацыянальная палітыка — шлях да
добраахвотнага саюзу міру і згоды па-
між народамі», «Аб сродках масавай ін-
фармацыі», «Аб палітычнай ацэнцы ка-
тастрофы на Чарнобыльскай АЭС і хо-
ду работ па ліквідацыі яе наступстваў»,
«Аб асноўных напрамках ваеннай палі-
тыкі партыі на сучасным этапе». Пры-
нята пастанова аб падрыхтоўцы новай
Праграмы КПСС. Асн. вывады даку-
ментаў з’езда абвяшчалі: КПСС з’яўля-
ецца партыяй сацыяліст. выбару і каму-
ніст. перспектывы, партыяй гуманнага,
дэмакр. сацыялізму; неабходна ў 1990
распрацаваць новы дагавор аб саюзе
рэспублік як суверэнных дзяржаў; неаб-
ходна стварыць умовы лля фарміраван-
ня і развіцця разнастайных і раўнапраў-
ных формаў уласнасці, іх інтэграцыі і
свабоднага саперніцтва; альтэрнатывай
адм.-каманднай сістэме кіравання нар.
гаспадаркай з’яўляецца рыначная эка-
номіка; стварэнне прававой дзяржавы;
КПСС рашуча адмаўляецца ад паліт. і
Ідэалаг. манапалізму, ад падмены орга-
наў дзярж. і гасп. кіравання; Кампар-
тыя становіцца паліт. арг-цыяй і будзе
адстойваць права на паліт. лідэрства ў
свабодным спаборніцтве з інш. грамад-
ска-паліт. сіламі; у кадравай рабоце
партыя адмаўляецца ад наменклатурна-
га падыходу. На з’ездзе член ЦК КПСС
Б.М.Ельцын і нар. дэпутат СССР
А.А.Сабчак заявілі аб выхадзе з КПСС.
З’езд прызнаў за кампартыямі саюзных
рэспублік самастойнасць. 9.10.1990 пле-
нум ЦК КПСС разгледзеў пытанне аб
становішчы ў краіне і задачах партыі ў
сувязі з пераводам эканомікі на рынач-
КАМУНІСТЫЧНЫ К
ныя адносіны. У 1990 сталі масавымі
парушэнні Статута КПСС пярвічнымі
паліт. арг-цыямі. 25.7.1991 пленум ЦК
КПСС зацвердзіў праект новай Прагра-
мы КПСС «Сацыялізм, дэмакратыя,
прагрэс» і прыняў рашэнне аб склікан-
ні нечарговага XXIX з’езда партыі. У
жн. 1991 Прэзідэнт РСФСР Ельцын
вылаў Указ «Аб спыненні дзейнасці ар-
ганізацыйных структур палітычных пар-
тый і масавых грамадскіх рухаў у дзяр-
жаўных органах, установах і арганіза-
цыях РСФСР». Пасля выступлення
19—21.8.1991 Дзярж. к-та па надзвы-
чайным становішчы Прэзідэнт Расіі 23
жніўня прыпыніў дзейнасць Кампартыі
РСФСР. Прэзідэнт РСФСР Ельцын і
Ген. сакратар ЦК КПСС Гарбачоў
6.11.1991 выдалі сумесны дакумент аб
роспуску КПСС, і яна спыніла існаван-
не.
Літ.: Нсторня ВКП(б): Краткнй курс [2
нзд.]. М., 1945; Джмлас М. Новый класс:
Аналнз коммуютстнческой снстемы. Пер. с
англ. Ныо-Йорк. 1958; Нсторня Коммуннс-
тнческой партнн Советского Союза: В 6 т. Т.
1—5. М., 1964—82; Нсторпя второй мнровой
войны, 1939—1945. Т. 1—12. М., 1973—82;
Геллер М., Некрнч А Утопня у влас-
тн: йсторня Советского Союза с 1917 г. до
нашнх дней. Т. 1—2. Франкфурт-на-МаЙне,
1982; Коммуннстнческая партня Советского
Союза в резолюцнях п решенмях сьездов,
конференцнй н пленумов ЦК. Т. 1—15. 9
нзд. М., 1983—89; Авторханов А Про-
нсхожленне партократнн. ЦК н Сталнн.
Франкфурт-на-Майне, 1983; Нсторня Ком-
муннстнческой партнн Советского Союза. 7
пзд. М., 1985; Коммуннстнческая оппознцня
в СССР, 1923—1927: Пз архмва Льва Троцко-
го. Т. 1—4. [Бостон], 1988; Карр Э.Х Нс-
торня Советской Росснн. Т. 1, кн. 1. Болыне-
внстская революцня, 1917—1923: Пер. с
англ. М., 1990; Странмцы мсторнн КПСС:
Факты. Проблемы. Урокн. М., 1988; Сгранн-
цы нстормм КПСС: Факты. Проблемы. Уро-
кн. М., 1989; Макаренко В.П. Бюро-
кратня н сталннмзм. Росгов н/Д, 1989;
Т р о ц к н й Л.Д. К нсторют русской рево-
люцют. М., 1990; Восленскнй М. Но-
менклатура: Господствуюіцнй класс Совет-
ского Союза. М., 1991; Ра с с е л Б. Практн-
ка м теормя большевнзма: Пер. с англ. М.,
1991; Нсторня полнтнческнх паргнй Россют.
М., 1994; Божанов В.А Восхождеюте к
абсолютной властн (большевнкн н советское
государство в 20-е гт.). Мн., 1995.
Уладзімір Бажанаў.
КАМУНІСТЫЧНАЯ РАБбЧАЯ ПАР-
ТЫЯ пбльшчы (КПРП), назва Ка-
муністычнай партыі Польшчы да лют.
1925.
КАМУНІСТЬІЧНЫ ІНТЭРНАЦЫЯ-
НАЛ, Камінтэрн,3-і Інтэр-
нацыянал, міжнародная рэвалю-
цыйная арганізацыя ў 1919—43. Ство-
раны ў сак. 1919 па ініцыятыве РКП(б).
Аб’ядноўваў леварадыкальнае крыло
міжнар. рабочага руху. У склад Камін-
тэрна ўвайшло 6 кампартый (Германіі,
Аўстрыі, Венгрыі, Польшчы, Фінлян-
дыі, Швецыі), акрамя РКП(б). Узнік у
перыяд пасляваен. крызісу капііалізму,
К КАМУНІСТЫЧНЫ
які характарызаваўся ўздымам акгыў-
насці масавых выступленняў рабочых.
Камінтэрн успрымаў толькі рэв. шлях
выхаду з гэтага крызісу, бачыў сваю за-
дачу ў падрыхтоўцы і ажыццяўленні
сусв. сацыяліст. рэвалюцыі, перамога
якой першапачаткова разглядалася ім
як справа надзейная і адносна хуткая.
Мэтай рэвалюцыі было ўстанаўленне
дыктатуры пралетарыяту, што абумовіла
арганізац. будову Камінтэрна, най-
больш харакгэрнай рысай якога з’яў-
ляўся цэнтралізм, а таксама ідэйна-па-
літ. платформаў, запазычаных ў асн. у
партыі балыпавікоў. Паводле статута
(прыняты на 2-м кангрэсе 19.7—
7.8.1920) Камінтэрн быў адзінай сусв.
камуніст. партыяй, а партыі, што дзей-
нічалі ў розных краінах, — яе секцыі.
Бел. камуністы былі прадстаўлены ў
Камінтэрне праз секцыю РКП(б), а
таксама Камуністычнай партыяй Заход-
няй Беларусі (КПЗБ), якая як аўт.
арг-цыя ўваходзіла ў склад Камуністыч-
най партыі Полыпчы (КПП). Прадстаў-
нікі КПЗБ (М.Арэхва, М.Блінчыкаў,
Л.Матылёва і інш.) удзельнічалі ў рабо-
це Выканкома Камінтэрна і яго кангрэ-
саў. Курс на сусв. рэвалюцыю абумовіў
негатыўныя адносіны Камінтэрна да
рэфармісцкага, ці с.-д. крыла ў рабо-
чым руху. Аднак рэзкае зніжэнне ак-
тыўнасці і масавасці рабочых выступ-
ленняў з сярэдзіны 1920-х г. і разумен-
не ў сувязі з гэтым немагчымасці ў хут-
кім часе здзяйснення сусв. рэвалюцыі
падштурхнулі Камінтэрн да пошукаў
новай палітыкі. III кангрэс Камінтэрна
(22.6—12.7.1921) абвясціў курс на ства-
рэнне адзінага рабочага фронту, што
мела на мэце супрацоўніцтва з с.-д.
партыямі ў барацьбе за сац.-эканам. ін-
тарэсы рабочых. Але з самага пачатку
адносіны Камінгэрна да гэтай палітыкі
былі неадназначныя. Прыхільнікі «тэо-
рыі наступлення» адмаўляліся ад супра-
цоўніціва з сацыял-дэмакратыяй, ад-
стойвалі неабходнасць рэв. барацьбы ў
любых умовах. Пазіцыі «левых» і «уль-
тралевых» у Камінтэрне ўмацаваліся
пасля смерці У.ІЛеніна. «Левыя» на ча-
ле са старшынёй Выканкома Камінтэр-
на Р.Я.Зіноўевым, якога падтрымліваў
І.В.Сталін, пачынаючы з 1924 рэвізавалі
гэту тактыку. Сацыял-дэмакратыя раз-
глядалася імі як сацыял-фашызм або
памяркоўнае крыло фашызму. Лозунгі
адзінага рабочага фронту ў дакументах
Камінтэрна былі, але іх сутнасць трак-
тавалася па-іншаму. Пры дапамозе та-
кой такгыкі мелася на мэце разбурыць
с.-д. партыі, а іх прыхільнікаў перацяг-
нуць на свой бок. Такім чынам, у 2-й
пал. 1920-х г. быў ажыццёўлены так-
тычны паварот Камінгэрна да ультрале-
вай секганцкай палітыкі. Зыходзячы з
тэзіса Сталіна, што «нельга пакончыць
з капігалізмам, не пакончыўшы з сацы-
ял-дэмакратызмам у рабочым руху»,
Камінтэрн перанёс асн. намаганні на
барацьбу з сацыял-дэмакратыяй. Новая
тактыка зацверджана на VI кангрэсе
Камінтэрна (5.11—5.12.1928) пад наз-
вай «клас супраць класа» і праводзілася
ім да сярэдзіны 1930-х г. 3 пач. 1920-х
г. Камінтэрн акгыўна ўдзельнічаў у ан-
тыфаш. барацьбе. Пералом настаў у ся-
рэдзіне 1930-х г. VII кангрэс Камінтэр-
на (25.7—25.8.1935) распрацаваў палі-
тыку аб’яднання ўсіх антыфаш. дэмакр.
сіл, прыняў тактыку адзінага рабочага
фронту на антыфаш. аснове. Гэта ка-
рэнным чынам мяняла і адносіны да
сацыял-дэмакратыі. Кангрэс выказаўся
за ўмацаванне міру, арыентаваў каму-
ністаў пагранічных з Германіяй дзяржаў
на падтрымку ўрадаў у магчымай вызв.
вайне супраць фаш. агрэсараў. Былі
прыняты рашэнні аб прадастаўленні
большай самастойнасці партыям. Але
новая палітыка ажыццяўлялася нядоўга.
У 1936—37 зноў узмацніліся тэндэнцыі
дагматызму і сектанцтва. Рашэнні аб
прадастаўленні кампартыям большай
паліт. самастойнасці не былі выкананы,
абмяжоўвалася ўнутрыпарт. дэмакратыя
і ў кіруючых органах Камінтэрна. Ста-
лінскія выказванні станавіліся законам,
рэпрэсіі праніклі і ў Камінтэрн, закра-
нуўшы яго кіруючыя органы, а таксама
кіраўнііпва практычна ўсіх кампартый.
У 1938 былі неабгрунтавана распушча-
ны КПП і яе састаўныя часткі КПЗБ і
КПЗУ. Адмоўна паўплываў на сітуацыю
і сав.-герм. дагавор ад 23.8.1939, пасля
падпісання якога з дакументаў Камін-
тэрна знік тэрмін «фашызм»; гал. ўдар
быў накіраваны супраць англа-франц.
імперыялізму. 2-я сусв. вайна разгляда-
лася як імперыялістычная з абодвух ба-
коў. 3 пачаткам вайны Камінтэрн фак-
тычна не дзейнічаў і ў 1943 па ініцыя-
тыве Сталіна быў распушчаны. Асн. мэ-
та яго ідэйна-паліт. канцэпцыі — сусв.
сацыяліст. рэвалюцыя — не ажыццяві-
лася, паколькі супярэчыла рэальным
умовам гіст. працэсу.
Літ.-. Комннтерн н вторая ммровая война.
Ч. 1. До 22 нюня 1941 г. М., 1994.
Пётр Шупляк.
КАМУНІСГЫЧНЫ САКІЗ мбЛАДЗІ
БЕЛАРЎСІ, гл. ў арт. Камсамол.
КАМУНІСГЫЧНЫ САібЗ мбЛАДЗІ
ЗАХбДНЯЙ БЕЛАРЎСІ (КСМЗБ), не-
легальная камуніст. арг-цыя моладзі
Зах. Беларусі. Існаваў як тэрытарыяль-
ная аўтаномная частка Камуністычнага
Саюза моладзі Польшчы (КСМП),
дзейнасць якой праходзіла сумесна і
пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі
Заходняй Беларусі (КПЗБ). Адыгрываў
вядучую ролю ў рэв. і нац.-вызв. руху
моладзі Зах. Беларусі.
Пасля захопу тэр. Зах. Беларусі ў 1921
створаныя ў 1919—20 камсамольскія
арг-цыі вымушаны былі пайсці ў пад-
полле. У 2-й пал. 1921 адрадзіліся і ста-
лі дзейнічаць камсам. арг-цыі ў Брэсце,
Гродне, на Слонімшчыне і інш. Пасля
афармлення ў кастр. 1923 КПЗБ паско-
рыўся працэс стварэння сеткі камсам.
арг-цый шляхам вылучэння ў нізавых
звёнах камсам. арг-цый з партыйных,
бо ў большасці выпадкаў яны існавалі
сумесна. Сгвараліся новыя ячэйкі. У
студз. 1924 ЦК КПЗБ склікаў канфе-
рэнцыю КСМЗБ з прадстаўнікоў кам-
сам. арг-цый Вільні, Гродна, Беластока,
Брэста і Пінска, якія пачалі ўжо фун-
кцыянаваць самастойна. Канферэнцыя
прыняла рашэнне аб аб’яднанні ўсіх
камсам. арг-цый у адзіны саюз. Быў
выбраны ЦК, які ўзначаліў спачатку
прадстаўнік камсамола Полынчы І.Ун-
гер (Роланд), а потым пасля кааптацыі
ў сярэдзіне 1924 В.Харужая. У аснову
арг-цыі КСМЗБ быў пакладзены прын-
цып дэмакр. цэнтралізму, а ўся структу-
ра і дзейнасць саюза рэіламентаваліся ў
адпаведнасці са Статутам камсамола
Полыпчы. Нізавым звяном арг-цыі бы-
ла ячэйка (не менш як 3 і не болып як
7 членаў) на чале з бюро ў складзе сак-
ратара, казначэя і тэхніка. 10—12 ячэек
стваралі раённую або гар. арг-цыю на
чале з к-там з 5 чалавек, а некалькі
раённых арг-цый складалі акружную
арг-цыю. Кіраваў яе дзейнасцю к-т з 7
чалавек, які выбіраўся на акруговай
канферэнцыі. Уся арг-цыя КСМЗБ ме-
ла ад 6 да 10 акруг. Напрыклад, у 1933
былі наступныя акругі: Віленская (160
чал.), Беластоцкая (500 чал.), Брэсцкая
(700 чал.), Гродзенская (490 чал.), Сло-
німская (500 чал.), Пінская (140 чал.),
Маладзечанская (90 чал.), Глыбоцкая
(180 чал.), Браслаўская (60 чал.), Нава-
грудская (360 чал.). Агульная колькасць
камсамольцаў у розныя перыяды дзей-
насці КСМЗБ вагалася ад 1200 да
3500—4000 членаў, больш як /з іх звы-
чайна знаходзіліся ў турмах. Паводле
сац. складу КСМЗБ быў на 80% сялян-
скі, 10—12% прыпадала на рабочую
моладзь, 1—3% — на вучняў, сезонных
рабочых, батракоў і інш. Нац. склад на
1933 год быў наступны: беларусаў 83%,
яўрэяў 15—17, палякаў, літоўцаў і інш.
1%. Цэнтральны Камітэт КСМЗБ (зна-
ходзіўся ў Вільні) меў аддзелы: арганіза-
цыйны, агітацыйны, прапаганды, па ра-
боце ў прафсаюзах, дзіцячы, яўр. бюро,
па рабоце сярод жанчын, тэхнічны. У
тэхнічным аддзеле звычайна канцэн-
траваліся лепшыя сілы, бо ён кіраваў
распаўсюджаннем л-ры, ажыццяўляў
сувязь камсам. арг-цый з ЦК, даводзіў
рашэнні ЦК КСМЗБ і ЦК КПЗБ да ні-
завых звёнаў. Камсамольскія к-ты зна-
ходзіліся ў цеснай сувязі з адпаведнымі
к-тамі КПЗБ. Парт. к-ты мелі сваіх
прадстаўнікоў у камсамоле, а камса-
мольцы ў парт. к-тах выконвалі даруча-
ную работу. Такая структура КСМЗБ
давала магчымасць ва ўмовах рэпрэсій і
тэрору польск. улад параўнальна хутка
ствараць ці аднаўляць разбураныя палі-
цыяй арганізац. структуры камсамола.
Камсамолу Зах. Беларусі аказваў дзей-
сную дапамогу камсамол БССР. У Мін-
ску з 1925 дзейнічала школа ддя парт. і
камсам. функцыянераў Зах. Беларусі.
Над кожнай камсам. акругай ажыццяў-
лялі шэфства асобыя арг-цыі ЛКСМБ:
Мінская — над Віленскай, Бабруй-
ская — над Лідскай, Мазырская — над
Пінскай, Калінінская — над Брэсцкай,
Віцебская — над Беластоцкай, Слуц-
КАМУНІСТЫЧНЫ К
кая — над Баранавіцкай, Аршан-
ская — над Гродзенскай. Быў створаны
спец. фонд ЛКСМБ дапамогі КСМЗБ.
На тэр. БССР КСМЗБ правёў адзіны
свой з’езд (сак. 1931, в. Сляпянка пад
Мінскам) і III канферэнцыю (чэрв.
1932, пад Мінскам). Камсамол Зах. Бе-
ларусі ствараў спец. юнацкія арг-цыі
сярод рабочых пры прафсаюзах (юнсек-
цыі), прызыўнікоў у польскае войска
(«пабаровец»), дзіцячыя піянерскія
ячэйкі і групы «чырвоных ганцоў» для
сувязі паміж вёскамі ў час забастовак ці
мітынгаў. Вёў акгыўную барацьбу за
моладзь, якая знаходзілася пад уплывам
дзярж. палітыкі [арг-цыя «Стралец»,
КМВ — кулко млодзежы вейскей, «Мло-
да весь» і інш.], а таксама розных дэ-
макр. і нац. партый («Віцы», ТУР, «Цу-
кунфт», «Фрайгайт» і інш.). У сярэдзіне
1930-х г., выконваючы рашэнні VII
Кангрэса Камінтэрна аб стварэнні адзі-
нага нар. антыф. фронту, КСМЗБ узяў
курс на стварэнне «фронту маладога
пакалення». Да канца 1936 у такіх
арг-цыях ужо было каля 6000 юнакоў і
дзяўчат. Пад кіраўнііггвам камсамола
моладзь вёсак і гарадоў актыўна ўдзель-
нічала ва ўсіх паліт. і эканам. акцыях
насельніцтва Зах. Беларусі: партыз. рух
у 1921—25, Асташынскае выступленне
сяіян 1932, Кобрынскае ўзброенае выс-
тупленне сялян 1933, нарачанскіх рыба-
коў выступленне 1935 і інш. Арганіза-
тарскія здольнасці КСМЗБ выявіліся ў
час забастовак рабочых Вільні, Брэста,
Гродна (1932); тэкстылынчыкаў Бела-
стоцкага прамысл. раёна, рабочых ляс-
ных промыслаў Белавежскай пушчы,
лесарубаў і возчыкаў лесу Ружанскай
пушчы ў кастр. 1932 — лют. 1934. Для
рэв. агітацыі камсамолыгы выкарыстоў-
валі дні 1 Мая, гадавіны Кастр. рэв.
1917, дзень 3 «Л» (Ленін, Лібкнехт,
Люксембруг), адзначаўся 22 студз. Між-
нар. юнацкі дзень (МЮД), Антываен.
дзень 1 жніўня. У гэтыя дні звычайна
праводзіліся дэманстрацыі, мітынгі, ма-
соўкі, вывешваліся рэв. транспаранты,
распаўсюджваліся лістоўкі. Асабліва па-
пулярнай формай работы сярод вяско-
вай моладзі былі вечарынкі. КСМЗБ
актыўна ўдзельнічаў у рабоце Белару-
скай сялянска-работніцкай грамады
(БСРГ), пасольскага клуба «Змаганне»,
Таварыства беларускай школы (ТБШ) і
інш. Найбольш значных вынікаў
КСМЗБ дамогся ў сярэдзіне 1930-х г.,
калі пачаў выкарыстоўваць тактыку
адзінага фронту. Сумесная з ТБШ і Бе-
ларускім інстытутам гаспадаркі і куль-
туры барацьба за школу на роднай мо-
ве, супраць яе паланізацыі і мілітарыза-
цыі набыла шырокі размах па ўсёй Зах.
Беларусі. Сур’ёзным поспехам камса-
мола можна лічыць дзейнасць у Вільні
легальнай арг-цыі студэнцкай лявіцы
*Фронт», якая аб’ядноўвала студэнтаў і
маладую прагрэсіўную інтэлігенцыю.
«Фронт» выдаваў папулярную легаль-
ную газету «Роргойц» («Папросту»), у
якой была надрукавана «Дэкларацыя
правоў маладога пакалення Польшчы»,
што паслужыла асновай для сумеснай
барацьбы многіх дэмакр. і нац. арг-цый
моладзі ў 1936—37. У гэты час шырокі
размах набыў рух у падтрымку рэсп. Іс-
паніі. Камсамольцы збіралі сродкі ў да-
памогу рэспубліканцам, вербавалі доб-
раахвотнікаў змагацца з франкістамі.
Многія члены КСМЗБ гераічна загінулі
ў Іспаніі, у т. л. былы сакратар ЦК
КСМЗБ 'М.Дворнікаў. Пад кіраўніцгвам
кампаргыі і камсамола актыўна прахо-
дзілі масавыя пратэсты супраць прысу-
ду да смерці камсамольца С.Прытыцка-
га. Пад націскам грамадскасці ўлады
вымушаны былі адмяніць смяротную
кару. Над членамі КПЗБ і КСМЗБ на-
ладжваліся масавыя судовыя працэсы
«94-х» (1926), «133-х» (1928), «56-ці»
(1928), «36-ці» (1929), «35-ці» (1929) і
інш. У засценках дэфензівы і паліцыі
былі закатаваны камсамольцы С.Баг-
КАМУНІСТЫЧНЫ САЮЗ МОЛАДЗІ польшчы.
(Сэкцыя Камуніст. Інтэрнацыянвлу Моладзі)
МШДЫ КАМУНІСТ
ОРГАН ЦК КАМУНІСТЫЧНАГА САЮЗУ МОЛАДЗІ ЗАХОДНЯН БЕЛАРУСІ.
№6-7(28)
ВІЛЬНЯ, ЛІСТАПАД—СЫІЕЖАНЬ 1929 г.
Цана 15 гр.
Выканком Кім'у—Варшаўскай Арганізацыі КСМ і рабочай моладзі.
Пашыраны пленум Камуністычнага Інтэрнацыя-
налу Моладзі шле варшаўскай арганізацыі камсамолу
і рабочай моладзі Варшавы гарачае прывітаньне.
Баявая дэманстрацыя маладых рабочых у дзень
дзесяц'годзьдзя КІМ'у, якую фашыстоўскі ўрад хацеў
затап ць у крыві, напоўніць гордасьцю рабочую мо-
ладзь усяго сьвету Гэтая дэменстрацыя зьяўляенца
лепшым прыкладам гераічней барэцьбы нашых поль-
скік таварьшюў.
Варшаўская рэбочвя моладзь паказала ў часе
дэманстрацыі. што, напракі фашыстоўскаму тэрору,
моладзь усё больш згуртоўвае сваа шэрагі пад сьця-
НАМУНІСТЫЧНЫ САЮЗ МОЛАДЗІ ПОЛЬШЧЫ
(Сэкцыя Кануніст. Інтэрнацыяналу Молйдлі)
МАААДЫ
ЗМАГАР
7-га лістападу, у дзень 14-й гадавіны Савецкага Саюзу, уся
працоўная моладзь—да баявых дэманстрацыяў!
Усе да абароны нашай сацыялістычнай бацькаўшчыны—СССР!
Вось 14 год панінле чырв<»
ны сыіні' псраможнам пралстар-
лай рэвалюцыі над аднон іпостан
часткам зямное кулі. Мыьёны пры-
гяечаныч і >цісканых цягтцца да
СССР. як да сяаен сацыя-іістычнам
паііькаітнчыны-
Ніколі за ўсе г#тыя апошнія га-
ды не высткпала з так«>я яскравэй
алан. як цяпер. тая рольніца. нкая
Шзяляе СССР ад усян> каніта.іі-
гтычнага сьвсту.
Нас—працочную моладзь- чака-
кть цяжкія лімовыя месяцы няба-
чакага голаді і нэндзы. Там у
СССР 14-я гадавіна рэвалюцыі сьвя-
гхутцца V час. калі заквнчвяітшя
ііыйр.-шна .« гітага бяздоньня га-
ісчы і го іаду. л г»тых ціскоу кры-
вавага хціску і гэрару. I бо іып чым
калі-б і»іа ні было іменна зараз,
к«ілі для кожнага .< нас з усей яс-
ііасыію высіунае \ся вялікая рол>-
ніца наміж СССР і капіталіетычным
сьветам. станоніцца «сным адказ на
і ітае рашаючае пытаньне.
Калі хочаце вызваліцца з пад са-
ныяльнаіа і наныянальнага Уціску
акіпзнтач. калі хочаце раз назаў-
ссды пакончыць з яастаянным бес-
нрацоусм, голалам і нэндзай, кан
хочаце стаць рочнымі оудаўнікамі
снаяі о \ таснага жыньця. калі хо-
чаце заданіць улад% таваоу. ммм«
данчук, М.Вячорка, Э.Крэмер, М.Мар-
тынчук, С.Мельніцкая, Я.Петрачук,
Э.Плетніцкі і інш. Камсамол Заходняй
Беларусі выдаваў свае газеты і часопісы:
«Малады камуніст», «Малады змагар»,
«Пад сцягам камсамола», «Маладая
гвардыя», «Голас моладзі», «Камсамо-
лец» (на бел., польск., рус. і яўр. мо-
вах), «Рга\у<1а хоіпіегзка» («Салдацкая
праўда»), «Сцяг піянера», «Чырвоны пі-
янер», «Голас акцябронка» і інш. Акру-
говыя камсам. арг-цыі выдавалі свае га-
зеты. Віленскі гарком выдаваў газ.
«Пралом», Беластоцкі — «Беластоцкі
КЗМ-овец». Нелегальныя газеты нерэ-
гулярна выходзілі ў Брэсце, Гролне,
Лцолстармі ус>« краоу, алучайцасяі
П" ортр-м» .УГОУ> 74 Г*
Ргоіеі&г)шм «прікісЬ кпцо*. ідсмй а*д|
Пролотарнм всех страм. смдммяйтавЫ
Тісіі ргоіяіагаі тІмукШя!
гам КІМ'у і Камсамолу Польшчы. Де гераічных нвзваў
польскіх камсамольцаў т. т. Кніеўсквга, Рўткоўскага,
Ляпона, Энгеля, Турэкв, Гермвна, Гвйчвка, і іншых,
загінуўшых у барэцьбе за Савецкую Польшчу, дада-
лося новае імя варшаўсквгв рабочагвГліба.
Выканком КІМ'у перэкананы, што зьверскія звбой-
ствы і прасьледваньні ня зломвць нашвй герэічнай
варшаўскай вргвнізацыі, але паслужаць штуршком
да яшчэ большагв узмацненьня барацьбы польсквга
камсамолу за масы рабочвй моладзі.—
Выканком КІМ’у.
Првмгадмі ўсіж лжучжйц***)
«т» ч» .^гап 74 ТЛ
Рго1етаг)ц«» »«у«ікІсЬ Кг«де*, вф
Пуолетарнм вссх страм. соедммйтас»'
▼Цц НЬц рТоБНагн гйлукііе**
ГАЗЗТА ЦК НАМ1НІСТЫ1НАГА САЮЗУ МОЛАДЗІ
ЗАХОДНМ БЕЛАРУЙ.
№ 2 (38) | Вільмя, верасень 1931 г. I ц. 15 г.
ных, гэта значыць змагацііа за шко-
.»у на роднам мове. Кожны дзень і
на кожным кроку \ гэтай упартян
барацьбт' рыхтавань сзае сілы. са-
біраць іх, падымаць і мабілізоі ваць
да раніаючых і канчатковых баее
за \іэду.
I зараз. калі краіііа сзветаў сьвя г-
куе 14 год снанго існаваньня. усе
нашы сілы паншны быць кінутына
абарону наінай савецкай бацькзх-
шчыны. Тут^ у ІІодынчы, актыч чан
барацьбон, баявымі дэманстрацыя-
мі і чабзстоукамі, адмаўленьнем
іілшііць ііздаткі і выконваць 'пар-
варкі. эрганізаныян даіірызыі нан
МОТЯТЧі ПГКЯМ О«< і’ОПг» V ~
КАМУНІСТЫЧНЫ
Навагрудку і Слоніме пад рознымі наз-
вамі. Кіруючымі дзеячамі КСМЗБ у
розныя часы былі: В.З.Хару-
жая, А.А.Альшэўскі, М.М.Дворнікаў,
В.П.Ласковіч, І.В.Малец, М.С.Майскі,
А.І.Андраюк, В.Буткевіч (БЛукашэвіч),
Ф.Шчапоўскі (А.Маркоўскі), Я.І.Скур-
ко (М.Танк), П.Пестрак, С.Р.Анісаў,
М.Я.Міхайлоўскі, Д.Шлейфман,
АТ.Федасюк, І.Я.Дабрыян, С.В.Пры-
тыцкі, Л.Р.Шайкоўскі і інш. Дзейнасць
КСМЗБ спынілася ў 1938 ў выніку бес-
падстаўнага роспуску Камінтэрнам кам-
партыі Польшчы і яе састаўных час-
так — кампартый Зах. Беларусі і Зах.
Украіны. Напярэдадні роспуску былі
адкліканы ў СССР і там рэпрэсіраваны
найбольш актыўныя дзеячы партыі і
камсамола, у тл. М.П.Маслоўскі,
А.А.Алынэўскі, М.С.Майскі і інш. Ад-
нак і пасля роспуску, нягледзячы на ад-
сутнасць цэнтра, многія члены КСМЗБ
працягвалі рэв. дзейнасць да ўз’яднання
Зах. Беларусі з БССР у вер. 1939.
Літ:. Революцнонный путь Компартнн За-
падной Белорусснн (1921—1939 іт.). Мн.,
1966; Годы нспытаннй н мужества. Мн.,
1973; О р е х в о Н.С. Дела н людн КПЗБ:
Воспомннання. Мн., 1983; Віхраў АА
Баявы памочнік КПЗБ (1921—1928 гг.). Мн.,
1975; П о л у я н В.А Революцнонно-демок-
ратмческое двнженне в Западной Белорусснн
(1927—1939 гг.). Мн., 1978; Революцнонный
авангард трудяіцейся молодежн Западной Бе-
лоруссмн (1921—1939 іт.): Док. н матермалы.
Мн., 1978; Л а д ы с е в В.Ф. В борьбе за де-
мократнческне права н свободы. Мн., 1988.
Мірон Бобер.
КАМУНІСТЫЧНЫ САібЗ мбЛАДЗІ
ЛІТВЫ I БЕЛАРЎСІ (КСМЛіБ), утво-
раны 9.2.1919. Аб’ядноўваў моладзь Лі-
тоўска-Беларускай Савецкай Сацыяліс-
тычнай Рэспублікі. Працаваў пад кіраў-
ніцтвам КП(б)ЛіБ, ЦК РКСМ, на асно-
ве Статута РКСМ. Работу КСМЛіБ
узначальваў ЦК. Пасылаў камсамольцаў
і моладзь на франты ірамадз. вайны,
удзельнічаў у аднаўленні нар. гаспадар-
кі, праводзіў культ.-асв. работу. З’езд
КСМЛіБ, прызначаны на 16.7.1919, не
праведзены з прычыны польскай інтэр-
венцыі. Пасля акупацыі Вільні, а потым
Мінска ЦК КСМЛіБ пераехаў у Сма-
ленск. КСМЛіБ быў членам-заснаваль-
нікам Камуніст. Інтэрнацыянала Мола-
дзі (КІМ). Друкаваныя органы: час.
«Факел коммуннзма» — орган ЦК і Ві-
ленскага к-та КСМЛіБ і «Вестннк Цен-
трального Бюро Коммуннстмческого
Союза молодежн Лнтвы л Белорусснн»;
газ. «Молодежь Белорусснм» — орган
Бел. ЦБ, Мінскага пав. і гар. к-таў
КСМЛіБ. Старонкі ддя моладзі змя-
шчалі і інш. газеты. Пасля вызвалення
Беларусі ад акупантаў многія члены ЦК
знаходзіліся ў Чырв. Арміі; у сувязі з
гэтым рашэннем ЦК РКСМ 12.7.1920
створана Цэнтр. Бюро КСМЛіБ. Яно
наладжвала дзейнасць існуючых ячэек,
стварала новыя, вяло падрыхтоўку да
з’езда. У вер. 1920 КСМЛіБ падзелены
на 2 арг-цыі — КСМ Беларусі (гл. ў
арт. Камсамол) і КСМ Літвы.
Аляксандр Вараб’ёў.
КАМУНІСТЫЧНЫ слідз МбЛАДЗІ
пбЛЬШЧЫ (КСМП). Дзейнічаў у
1922—38. Да 1930 наз. Саюз камуніс-
тычнай моладзі ў Польшчы. Створаны
на I з’ездзе маладзёжных камуніст. грун
(17.3.1922). Аб’ядноўваў таксама левае
крыло Саюза польскай сацыяліст. мо-
ладзі. 3 1923 у КСМП уваходзілі на
правах аўтаномных арг-цый Камуніс-
тычны саюз моладзі Заходняй Беларусі і
Камуніст. саюз моладзі Зах. Украіны.
Быў секцыяй Камуніст. Інтэрнацыяна
ла моладзі. Дзейнічаў пад кіраўніцтвам
Камуністычнай партыі Польшчы (КПП).
Праводзіў паліт. і культ.-асв. работу ся-
род моладзі розных сац. груп, выступаў
у абарону яе эканам. інтарэсаў, супраць
праяў нацыяналізму, за аднолькавыя
правы для прадстаўнікоў усіх нацыя-
нальнасцей у Польшчы. Камсамольцы
ўдзельнічалі ў выбарчых кампаніях, ра-
боце прафсаюзаў, аказанні дапамогі па-
літ. вязням, выдавецкай дзейнасці, у
дэманстрацыях і мітынгах супраць па-
грозы вайны і інш. Спыніў дзейнасць у
сувязі з неабгрунтаваным роспускам
Камінтэрнам Кампартыі Польшчы.
КАМУШСТЫЧНЫ УНШЕРСІТЭІ
НАЦЫЯНАЛЬНЫХ МЁНШАСЦЕЙ
ЗАХАДУ і м я Ю.Ю. Мархлеў-
скага (КУНМЗ). Існаваў у 1921—36.
Створаны паводле дэкрэта СНК
РСФСР ад 28.11.1921 у Маскве на базе
Літоўска-яўрэйска-латышскай, Нямец-
кай, Польскай і Румынскай вышэйшых
парт. школ. Рыхтаваў парт. і сав. работ-
нікаў з прадстаўнікоў нацыянальных
меншасцей зах. рэгіёна СССР. У ім ву
чыліся таксама студэнты, накіраваныя
кампаргыямі замежных краін. Меў сек-
тары: балгарскі, венгерскі, грэчаскі,
італьянскі, латышскі, літоўскі, малдаў-
скі, нямецкі, польскі, румынскі, скан-
дынаўскі, фінскі, эстонскі, югаслаўскі,
яўрэйскі У 1922 адбыўся 1-ы выпуск
(352 чал.). 3 1922/23 навуч. г. ўстаноў-
лены трохгадовы тэрмін навучання, ар-
ганізаваны аддзяленні: парт. работы і
паліт. асветы, прафс. руху, эканамічнае,
адм.-прававое. На большасці сектараў
існавалі і аднагадовыя курсы. Прыём у
КУНМЗ ажыццяўляўся па рэкаменда-
цыі мясц. парт. і камсам. органаў. У
1927 у ім вучыліся прадстаўнікі 14 на-
цыянальнасцей. У 1924 адкрыты бел.
сектар, на які прынята 48 студэнтаў. У
1925/26 навуч. г. на асн. і падрыхтоўчых
курсах бел. сектара займалася 85 сту-
дэнтаў. Падрыхтоўка парт. і сав. кадраў
для БССР вялася таксама на яўр.,
польск., літ. і латышскім сектарах. У
1926/27 навуч. г. з 52 чал., камандзіра-
ваных ЦК КП(б)Б на вучобу ў КУНМЗ,
21 слухач накіраваны на бел. сектар,
12 — на яўрэйскі, 10 — на польскі,
5 — на літоўскі, 4 — на латышскі. У
1931/32 навуч. г. для Беларусі выдзеле-
на 116 месцаў. Загадчыкамі бел. сектара
працавалі М.І.Мароз, А.А.Сянкевіч,
выкладчыкамі УДубоўка, М.Ф.Лойка,
Ф.Ф.Турук. Ун-т скончылі К.П.Арлоў-
скі, Л.І.Родзевіч і інш. Дзейнічала ад-
дзяленне КУНМЗ у Ленінградзе.
КУНМЗ перастаў існаваць у 1936 у су-
вязі з перабудовай парт.-паліт. адука-
цыі. Архіў КУНМЗ і яго аддзялення
зберагаецца ў Рас. цэнтры захоўвання і
вывучэння дакументаў навейшай гісто-
рыі.
Літ:. М в а н о в а Л.В. Коммунмстнческяе
уняверснтеты м нх роль в подготовке нсторн-
ков-маркснстов в 1918—1929 іт. // Псторня
н нсторнкм. М., 1985. М н х н ю к В.Н. Ста-
новленне н развнгне нсторнческой наукн Со-
ветской Белорусснн (1919—1941 іт.). Мн ,
1985. С. 21—22; Беларускі сэктар Камуніс-
тычнага Універсытэту нацыянальных мен-
шасьцяў Захаду ў Маскве // Скарыніч. Мн.,
1991. Вып. 1 Уладзімір Міхнюк.
КАМУНІСТЫЧНЫЯ суьдтнікі.
добраахвотная безаплатная праца на ка-
рысць грамадства. Адвечны культ пра-
цы на працяіу стагоддзяў прысутнічаў у
розных дактрынах, а пасля Кастр. рэва-
люцыі 1917 у Сав. Расіі, паводле слоў
У.ІДеніна, стаў шанавацца «як праца
добраахвотная, праца звыш нормы,
праца, якая даецца без разліку на ўзна-
гароджанне». Ён лічыў К.с. парасткамі
камунізму, пачынам «у развіцці прадук-
цыйнасці працы, у пераходзе да новай
працоўнай дысцыпліны, у творчасці- са-
цыялістычных умоў гаспадаркі і жыц-
ця». Першы К.с. правялі 15 камуністаў
дэпо Масква—Сартавальная ў ноч на
12.4.1919: адрамантавалі бясплатна 3
паравозы. Іх пачын падтрымалі рабо-
чыя Масквы і інш. гарадоў. Першы ма-
савы К.с. адбыўся 10.5.1919 на Маскоў-
ска-Казанскай чыгунцы. 1.5.1920 праве-
дзены Усерас. суботнік, у якім удзельні-
чаў і Ленін. 3 гэтага часу К.с.
пашырыліся па ўсёй краіне На Белару-
сі першы К.с. правялі 19.7.1919 чыгу-
начнікі Віцебска, пазней суботнікі ад-
быліся ў Гомелі, Магілёве, Калінкаві-
чах, Оршы, Быхаве і інш. К.с. і ня-
дзельнікі часта праводзіліся ў гады
даваен. пяцігодак, Вял. Айч. вайны, у
пасляваен. перыяд да 1991. Заробленыя
на К.с. сродкі выкарыстоўваліся для
паскарэння буд-ва розных аб’ектаў, у
т.л. бальніц, школ, азелянення гарадоў і
інш. На Кс. адмоўна ўплывалі фарма-
лізм і паказуха ў арганізацыі спаборніц-
тва наоіул. Валерый Клімоеіч.
КАМЯНЕЦ, горад, цэнтр Камянецкага
раёна. За 39 км на Пн ад Брэста, на бе-
разе р. Лясная (прыток Зах. Буга), за 28
км ад чыг. ст. Жабінка на лініі Барана-
вічы—Брэст. На аўтадарозе Баранаві-
чы—Брэст—Камянюкі. 9,4 тыс. ж.
(1997).
I Іаводле археал. даследаванняў, у
10—11 ст. існавала невял. паселішча,
на месцы якога па загадзе валынскага
кн. Уладзіміра Васількавіча ў 1276 дой-
лід Алекса разам з мясц. жыхарамі зас-
наваў умацаванае пасяленне. Асновай
яго абароны акрамя рова і вала з умаца-
ваннямі была 30-метровая мураваная
вежа (Камянецкая вежа). У 1289 К. раз-
бурыў драгічынскі князь Юрый Льво-
віч. 3 1366 К. у ВКЛ, належаў кн. Кей-
КАМЯНЕЦКАЯ К
стуту, з 1388 — кн Янушу Мазавецка
му, у 1384 і з 1392 — кн. Вітауту. На К.
тройчы нападалі крыжакі і ў 1378 спалі
лі яго. 3 1413 К. — цэнтр павета Трок-
скага, з 1520 — Падляшскага, з 1566 —
Ьрэсцкага ваяводстваў У 1503 атрымаў
магдэбургскае права меў герб на бла
кітным полі выява сярэбранай вежы
Разбураны ў час вайны Расіі з Рэччу
Паспалітай 1654—67. У 17—18 ст. тут
пабудаваны замкава палацавыя ком
гілексы, дзейнічала тэкстыльная ману
фактура Радзівілаў 3 1795 у складзе
Рас. імперыі, у Брэсцкім пав. Гродзен-
скай губ., у 1795—1940 наз. Камянец-
Лггоўскі. У сярэдзіне 19 ст ў К каля
2900 ж., 597 двароў, 3 кірмашы на год
У 1897 — 4,6 тыс ж., 1186 дамоў, ля
чэбніца, царк.-прыходская школа. У
1914 працавала 7 дробных прадпрыем-
стваў. У 1921—39 у складзе Польшчы,
мястэчка Брэсцкага пав. Палескага ва
яв., у 1921 — 2348 ж., 3 лесапільні, ві-
накурня, цэх па апрацоўцы аўчын, 2
маслабойні. 3 1939 у БССР, з 15.1.1940
гар. пасёлак, цэнтр раёна У Вял. Айч
вайну з 23.6.1941 акупіравана ням.-
фаш захопнгкамі, якія загубілі ў раёне і
горадзе 5.4 тыс. чал. Дзейнічала Камя-
нецкая раённая антыфашысцкая аргані-
зацыя Вызвалены 22.7.1944 часцямі
28-й армц 1 га Бел. фронту ў ходзе
Люблін-Брэсцшш аперацыі 1944 У 1971 у
К. 5,1 тыс. ж. 3 24.6.1983 К. — горад.
Прамысл. прадпрыемствы: сырзавод,
харчовы з-Д, камбінаты каап. прам-сці і
быт. абслугоўвання. У горадзе 2 сярэд
нія, музычная, дзіцяча юнацкая спарт
школы, 2 дзіцячыя дашкольныя ўстано-
вы, 2 дамы культуры, клуб, кінатэатр, 2
бібліятэкг, бальнша, паліклініка. Філіял
Брэсцкага абл краязнаўчага музея
Брацкая магіла сав. вошаў і партызан,
магіла сав. воінаў, актывістаў і мірных
жыхароў Помнікі архітэктуры' Камя
нецкая вежа 13 ст, Сімяонаўская цар-
ква (1914).
Літ К н с е л ь ВП Каменец Яст. эко-
ном. очерк. Мн., 1976.
КАМЯНЕЦКАЯ ВЕЖА, Камянец
к і стоўп,«Белая вежа», уні
кальны помнік абарончага дойлідства
канца 13 ст. Пабудавана ў г. Камянец
на высокім узгорку на левым беразе р.
Лясная. Паводле Іпацьеўскага летапісу
пабудавана памгж 1276 і 1288 дойлідам
Алексай па загадзе валынскага князя
Уладзіміра Васількавіча як парубежны
апорны фарпост. Вежа размяшчалася
ўнутры кальцавога вала і дамінавала
над драўлянымі ўмацаваннямі 3 боку р
Лясная да ўмацавання падступала бало-
цістая нізіна, з трох бакоў яго акружаў
роў. У 1903 у час рэстаўрацыйных работ
рэштю землянога вала і рова зніклі
Вышыня 5-яруснай вежы каля 30 м,
таўшчыня сцен 2,5 м. Вонкавы дыяметр
13.6 м, вышыня падмурка каля 2,3 м,
дыяметр 16 м. Вежа змуравана з брусча-
тых цаглін цемна-чырвонага і жаўтава-
тага колераў (26,5 х 13,5 х 8 см) з харак-
тэрнымі падоўжнымі паглыбленнямі ў
ніжняй частцы. Муроўка «балтый-
ская» — 2 «рубы» паслядоўна чаргуюц-
Камянецкая вежа
Герб Качянпа 16 сг
ца з алным «старчаком»; звонку на сце-
нах вежы захавалася шмат прамавуголь-
ных паглыбленняў ад рыштаванняў
Унутры гнёзды ад драўляных бэлек —
перакрыццяў 5 ярусаў. Перакрыцці 2-га
і 3-га ярусаў былі падвойныя. Да 1903
над 1 м і 2-м ярусамі знаходзіліся скля-
пенні, цэгла і раствор якіх значна
адрозніваліся ал цэглы і раствору ў му-
роўцы сцен вежы. Паверхня сцен
прарэзана байніцамі, паміж якімі раз-
мешчаны 4 плоскія нішы з паўцыркуль-
ным завяршэннем. Над 5 м ярусам за-
хаваліся рэшткі цаглянага купальнага
скляпення з патоўшчанымі рэбрамі,
якія заканчваюцца ўнізе невял. кран
штэйнамі з вузкім паяском Гэта скля
пенне (мяркуючы па цэгле і растворы)
было пабудавана адначасова з вежай. 3
5-га яруса пачынаюцца цагляныя ўсхо-
ды, якія вядуць наверх да баявой пля-
цоўкі. Яны праразаюць тоўшчу сцяны і
асвятляюцца 2 вузкімі акенцамі. Пля
цоўка акружана 14 зубцамі, якія маюць
скразную адтуліну, роўную па велічыні
«рубу» цагліны У 2 зубцах зроблены
вузкія праёмы. Завяршэнне вежы акру-
жана зубчастай стужкай парэбрыка
Аб'ём вежы звужаецца ўверсе, не мае ні
вергыкальных, ні гарызантальных чля-
ненняў, аформлены стральчатымі вок
намі і праёмамі, паўцыркульнымі плос-
кімі нішамі і байншамі Вежа адносгцца
да тыпу валынскіх вежау і мае шмат
агульнага з вежамі тыпу «данжон», па-
шыранымі ў 12—13 ст. у крашах Зах
Еўропы. 3 1960 будынак вежы выка-
рыстоўваецца як філіял Брэсцкага аб-
ласнога краязнаўчага музея.
Літ.-. Авенарнус Н.П. Башня Вел. кн.
Владнмнра Васнльевмча в м. Каменне -Лнтов
ском // Тр. о-ва нсслед. Волынн 1902. Т 1,
Т к а ч о ў М.А Абарончыя збудаванні за
ходніх зямель Беларусі XIII—XVIII стст
Мн., 1978. Міхась Ткачоў.
Да арт Камянсц Камянецкая вежа ў сярэдзіне 19 ст. Ма-іюнак Н Орды
80
КАМЯНЕЦКЛЯ
КАМЯНЕЦКАЯ РАЁННАЯ АНТЫФА-
ШЫСЦКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ. Дзейні
чала з мая 1942 да ліп. 1944 на тэр Ка-
мянецкага р-на, уваходзіла ў Брэсцкую
абласную антыфашысцкую арганізацыю,
падначалена кіраўніцтву Брэсцкага аб-
ласнога антыфашысцкага камітэта На-
лічвала каля 100 падполыпчыкаў Ство-
рана на базе падп. патрыятычных груп,
якія ўзніклі ў раёне ў першыя месяцы
вайны. Групы вялі паліт. прапаганду
сярод насельніцтва, аказваті дапамогу
байцам і камандзірам Чырв. Арміі, якія
выходзілі з акружэння, забяспечвалі іх
адзеннем, прадуктамі, выводзілі на ўс-
ход. Арганізацыя аформлена ў маі 1942
на нарадзе ва ўрочышчы Курганы Яе
ўзначаліў створаны на нарадзе к-т:
М.А.Несцярук (1-ы сакратар) Ф К.Гур-
ман (2-і сакратар), П.Л.Мурашка (3-і
сакратар), А.С.Гурынчук, П Ф Жук.
К.А.Замулка, М.Х Несцярук, В М Хо-
міч, А.Я.Шырнюк. Арг-цыя складалася
з 18 нізавых ячэек (груп) У в. Воля,
Грудавікі, Мельнікі падполыдчыкі пра-
вялі сходы, прысвечаныя святам Кас-
трычніка, 1 Мая, Дню Чырв. Арміі.
Пры актыўнай падтрымцы насельніцтва
падпольшчыкі спалілі болыд за 10 маё-
нткаў. Збіралі сродкі ў Фонд абароны, у
ліст. 1943 — лют. 1944 перадалі Брэс-
цкаму абл. антыфаш. к-ту аблігацыі
дзярж. пазыкі і наяўнымі ірашыма каля
15 тыс рублёў, болыд за 50 залатых і
сярэбраных манет. Сваю работу пад-
КАМЯНЕЦКІРАЁН
Помнікі і памятныя мясціны
ваенна-гістарычных падзей.
А Помнікі архітэктуры
м нацыянальна-вызааленчага
рзвалюцыкнага руху
польшчыкі праводзілі ў цесным узаема-
дзеянні з партыз. атрадамі.
КАМЯНЕЦКІ (Кашіешескі) Вітальд
(9-3.1883, Варшава — 9.3.1964), польскі
гісторык, публіцыст, палгт. дзеяч. Д-р
габілітаваны (1926). Вучыўся ў Венскім
і Кракаўскім ун-тах. Узначальваў Геа-
графічна-пст кабшет Кракаўскай АН
(1909—10), супрацоўнік Б-кі Ардына-
цыі Красінскіх у Варшаве (1912—15). У
1917 у Часовай дзярж. радзе, разам з
Э.Сапегам кіраваў т зв. Літоўскім
к-там, потым у Рэгенцкай радзе. Пал-
трымліваў праграму федэратыўнай бу-
довы Польск. рэспублікі. Пасол Уста-
ноўчага сей.ма 1919—20. Павераны ў
справах у Латвіі ў 1920—22, уваходзіў у
склад дэлегацыі па падрыхтоўцы Рыж-
скага мірнага дагавора 1921. Сенатар у
1928—35. Выкладаў палгт. гісторыю
Польшчы і Літвы на дыпламатычных
курсах Львоўскага ун-та ў 1932—37,
дырэктар Б кі Ардынацыі Красінскіх у
Варшаве ў 1938—39. У 1946 дацэнт ка-
федры сярэдневяковай гісторыі Усх.
Еўропы Варшаўскага ун та. Асн. працы
К. прысвечаны псторыі ВКЛ, метадало-
гіі гісторыі, пстарыяграфіі.
Тв Вогжбі іуіаыюісі па Ьіі»іе V/ сІоЬіе
ріхесі I. ХіаШІет: (Яііёуа Ьі5іоіусгпо-во5ро-
Дагсге) Кгакоіу, 1914; Броіесгепіі’л’о Іііежзкіе
V/ XV V/. \Уаі57а*а, 1947; НіЯогусу і роійусу
наг52а%5су 1900—1950. іУгосІа», 1992
КАМЯНЁЦКІ ПАВЁТ, адм.-тэр. адзін-
ка на Беларусі ў 15—16 ст. Цэнтр — г.
Камянец. Утвораны ў 1413 у складзе
Трокскага ваяводства, з 1520 — Пад-
ляшскага ваяводства' У выніку ўзбуй-
нення паветаў паводле алм.-тэр. рэфор-
мы 1565—66 ВКЛ увайшоў у склад
Брэсцкіх павета і ваяводства.
КАМЯНЁЦКІ РАЁН Размешчаны на
ПнЗ Брэсцкай вобл. Пл. 1,69 тыс. км2,
нас. 44,8 тыс чал. (1997). Цэнтр — г.
Камянец. Тэр. раёна знаходзіцца ў ме-
жах Прыбугскай раўніны. Працякае р.
Зах Буг з прытокамі Лясная, Путьва і
інш Пад лесам 29% тэрыторыі На Пн
раена знаходзшца частка вял. ляснога
масіву — Белавежскай пушчы. Па тэр.
раёна праходзяць аўтадарогі Брэст—Ка
мянюкі, Высокае—Пружаны, Камя-
нец—Жабінка, чыгунка Брэст—Белас-
ток (Полыпча).
Раён утвораны 15.1.1940, 12.10.1940
падзелены на 14 сельсаветаў. Агарод-
ніцкі, Відамлянскі, Войскі, Дварцоўскі,
Дзмітравіцкі, Навіцкавппа, Мікалаеў-
скі, Падбельскі, Пашукоўскі, Пелі-
шчанскі, Прускаўскі, Ратайчыцкі, Рэ-
чыцкі Турнаўскі. К сярэдзіне 1941
створана 6 калгасаў, працавалі прамыс-
ловыя арцелі. 3 пачаткам Вял. Айч.
вайны на тэр раёна разгарнуліся кро-
вапралітныя баі паміж часцямі Чырв
Арміі і ням.-фаш. захопнікамі Тут
23.6.1941 у жорсткім баі 30-я танк. ды-
візія пал. С.І.Багданава на некалькі кі-
ламетраў адкінула 2 танк. дывізіі пра-
ціўніка. Мужна змагаліся абаронцы
62-га ўмацаванага раёна, 2-й заставы
17-га пагранатрада і інш. У чэрв. 1941
птлераўцы акупіравалі тэр. раена, але
яшчэ 27 6.1941 у няроўны бой уступілі
чырвонаармейцы ў Белавежскан пу-
шчы Фашысты за час акупацыі загубілі
ў раёне 5406 чал., разам з жыхарамі
спалілі в Лескі. Дзейнічалі Камянецкая
раенная антыфашысцкая арганізацыя
падп. райкомы КПБ(б) і ЛКСМБ, пар-
тыз. брыгада «Савецкая Беларусь». У
1944 на тэр. раёна рэйдам прайшла 1-я
Укр. партыз. дывізія імя Каўпака. У
канцы ліпеня 1944 раён вызвалены воі-
намі 1-га Бел. фронту ў ходзе Люблін-
Брэсцкаы аперацыі 1944. 16.8.1945 да ра-
ёна далучаны Бялоўскі с/с Гайнаўскага
р-на 8.8 1959 — 5 сельсаветаў і г.п.
Жабшка скасаванага Жабінкаўскага
р-на, 17 4.1962 — г. Высокае і 6 сельса
ветаў скасаванага Высокаўскага р-на.
25 12 1962 гп Жабінка і 4 сельсаветы
Кр перадалзены Кобрынскаму р-ну.
На 1.1.1994 у К.р. 239 сельскіх нас.
пунктаў, гарады Камянец і Высокае
пас. Белавежскі, 14 сельсаветаў: Агарод-
ніцкі, Белавежскі, Відамлянскі, Войскі,
Воўчынскі, Вярховіпкі, Дзмітравіцкі,
Каленкавіцкі, Камянюцкі, Навіцкавіц-
кі, Пелішчанскі, Расненскі, Ратайчыц-
кі, Рэчыцкі. Працуюць 23 калгасы, 1
саўгас-камбшат «Белавежскі», 13 фер
мерскіх гаспадарак, якія спецыялізуюц-
ца на малочна-мясной жывелагадоўн
вырошчванні бульбы, буракоў, збожжа
Працуюць прадпрыемствы па апрацоў
цы с -г прадукцыі. харчовай і метала
апрацоўчай прам-сці. На тэр. раена 18
сярэдніх 10 базавых, 4 музычныя 1
дзіцячая спарт школы, 2 школы-штэр
наты, 27 дашкольныў устаноў, 37 дамоў
культуры, 38 клубаў, 50 бібліятэк, раён-
КАНАНІЧНАЕ К
ная, гаралская, 3 участковыя бальнііш,
4 амбулаторыі, 26 фельчарска-акушэр-
скіх пункгаў. Выдаецца газ. «Навіны
Камянеччыны». Працуюць музеі: хлеба
ў в. Расна, прырсды Белавежскай пу-
шчы ў в. Камянюкі Захаваліся помнікі
археалогіі каля в Агароднікі, Войская,
Кусцічы, Лісоўчыцы Любашкі, Ра-
дасць, Ратайчыцы, Свішчова, Грасця-
ніца, Хацінава, Шастакова Брацкія ма-
гілы сав. воінаў і партызан у в. Ваўкові-
чы, Вярховічы, Доўбізна, Навасёлкі,
Падбур’е, Ставы, Хлевішча, магілы ах-
вяр фашызму ў в. Воўчын, Клепачы,
Лескі, Лісоўчыцы, у Прускаўскім лесе,
помнікі пагранічнікам каля в. Крынкі,
Ставы, партызанам каля в. Турна Вялі-
кая. Помнікі архп'эктуры 18 ст.: цэрквы
Раства Багародзіцы ў в Войская, Пра
абражэнская ў в Дзмггравічы, Петра-
паўлаўская ў в. Гарадзішча, Траецкі
касцёл у в. Воўчын (у 1938 у ім захоўва-
тіся астанкі Станіслава Аўгуста Паня-
тоўскага — апошняга караля Рэчы Пас-
палпай), касцёл у в. Новая Расна; 19
ст.: цэрквы Ануфрыеўская ў в. Баршчо-
ва, Міхайлаўская ў в Такары, Праабра-
жэнская ў в. Трасцяніца, Прачысцен-
ская ў в. Пашукі, Крыжаўзвіжанская ў
в. Амельянец, Іаана Хрысціцеля ў в Лі-
соўчыцы, царква ў в Мікалаева, Успен-
ская царква ў в. Паніквы, касцёл Сэрца
Ісуса ў в. Пелішча, хата ў в. Рожкаўка,
сядзіба ў в. Грымяча, Мікалаеўская
царква 1-й пал. 20 ст. ў в. Вярховічы. У
К.р. нарадзіліся Станіслаў Аўгуст Паня-
тоўскі, бел. асветнік М Карповіч, адзін
з кіраўнікоў паустання 1863—64
РЛ.Траўгут, бел. гісторык У.М.Ігнатоў-
скі.
Літ: Свод памятнмков нсторнн н культу-
ры Белорусснн: Брестская обл. Мн., 1990
Людміла Календа.
КАМЯНЕЦ-ЛІтбЎСКІ, назва г. Камя-
нец у 1795—1940.
КАНАВАЛЕНКА Уладзімір Ануфрыевіч
(9(22).4.1917, Петраград — 22.3.1944],
Герой Сав Саюза (1943). Беларус.
Скончыў Аршанскі чыг. тэхнікум
(1933), Сухумскае ваен пях. вучылішча
(1941). Удзельнік сав.-фінл. вайны
1939—40. У Вял. Айч. вайну на фронце
з студз. 1942. Удзельнік Сталінградскай
і Курскай бітваў. Вызначыўся ў 1943
пры вызваленні Чарнігаўшчыны і Па-
лесся: стралк. полк пад камандаваннем
маёра К. пераадолеў мінныя палі і пер-
шы фарсіраваў р. Сейм, авалодаў чыг.
ст. Бахмач, фарсіраваў Дзясну, Дняпро,
Прыпяць; 23 вер полк адбіў 8 контра-
так, знішчыў шмат жывон сілы і тэхнікі
праціўніка. К. памёр ад ран. У в. Замас-
точча Вінебскага р-на яго імем названа
сярэдняя школа, устаноўлена мсмар.
дошка.
КАНАНЕРСКАЯ ЛОДКА, к а н а н е р -
ка (франц. сапоппіёге, ад сапоп гарма
та), надводны карабель для вядзення
баеў у прыбярэжных раёнах мора, на
рэках і азёрах. Быў узброены гарматамі
буйнога калібру і куляметамі Водазмя-
шчэнне марскіх К_п. да 2 тыс. т, рач-
ных — да 1,2 тыс. т. Выкарыстоўваліся
У А.Канаваленка
для нанясення артыл. удараў па берага-
вых аб’ектах, жывой сіле і тэхніцы пра-
ціўніка, знішчэння катэраў, артыл. пад-
трымкі прыморскіх флангаў сухапутных
войск, у дэсантных і супрацьдэсантных
дзеяннях, для ўстаноўкі мін, перавозкі
войск, канвойнай і дазорнай службы і
інш Упершыню Кл з’явіліся ў 1760 у
Швецыі. Напачатку былі драўляныя,
парусна-вяслярныя і выкарыстоўваліся
для высадкі дэсантаў і аблогі крэпасцей
у прыбярэжных раёнах. Да 1850-х г. для
патрэб берагавой абароны ў Вялікабры-
таніі, Францыі і Расн будавалі драўля-
ныя парусныя, пазнен вінтавыя кана-
неркі. У 1860—90-я г ў Расіі, Швецыі,
Вялікабрытаніі, Германп Францыі,
ЗША і інш. краінах выраблялі жал.
Кл., падобныя на манітор Першыя
рачныя Кш. з’явіліся ў канцы 1860-х г.
на Дунаі ў ВМФ Турцыі, Аўстра-Вен-
грыі, Румыніі. Кананеркі (у асн. пера-
абсталяваныя з транспартных суднаў)
актыўна выкарыстоўваліся ў час гра
мадз. вайны 1918—20 у Расіі ў складзе
сав і белагвардзейскіх рачных і азёрных
флатылій. Пасля 2 й сусв вайны роля
Кл. паменшала, у наш час яны прак-
тычна зніклі.
На Беларусі Кл з явыіся ў сав,-
польскую вайну 1919—1920 у складзе
Дняпраўскай ваеннай ф.іатыліі (ДВФ).
Яны былі пераабсталяваны з узбр. па-
раходаў, вялі баі супраць польск. войск
на Бярэзіне, Дняпры, Прыпяці і Сажы,
а таксама супраць кананерак польск.
Пінскай флатыліі на Прыпяці і Дняп-
ры. Да вясны 1920 ДВФ мела 18 Кл. Іх
Паўн. атрад вызначыўся ў Лоеускім пра-
рыве 1920. За поспехі ў баях на тэр. Бе-
Кананерская лолка •Пагрозлівы» Дняпроу-
ск.ііі васннай флатыліі.
ларусі і Украіны канансркі «Гсройскі»,
♦ Пагрозлівы», «Згубны», «Малы», «Ма-
іугны» і «Помслівы» ўзнагароджаны Га-
наровымі рэв. Чырв сцягамі а іх экіпа-
жы — ордэнамі Чырв Сцяга У 1930-я
г. ў Пшску для патрэб польскай Пш-
скан флатыліі пабудаваны кананеркі
♦Зухвала», «Заўзента», «Зарадна». У час
паходу часцей Чырв. Арміі ў Зах. Бела-
русь усе 3 лодкі 19.9.1939 затоплены
экіпажамі У кастр. 1939 яны падняты,
адрамантаваны, перааснашчаны, перай-
менаваны і ўключаны ў склад ДВФ.
Пасля рамонту яны перададзены
21.21941 Пінскай ваеннаы флатыліі, у
тл. адна з лодак пад назван «Беларус»
(былая «Зарадна»). У гэтай флатыліі
былі таксама кананеркі «Працоўны»
(пабуд. ў 1936—38, узбраенне, як у «Бе-
ларуса»; тры 76-міліметровыя гарматы і
тры 7,62-міліметровыя кулямёты) і пе-
ракласіфікаваныя з рачных колавых
буксірных параходаў К_п. «Перадавы»
(экшаж з 51 чал., мела на ўзбраенні
дзве 102-міліметровыя і адну 76,2-мілі-
метровую гарматы, чатыры 7,62-мілі-
метровыя кулямёты) і «Верны» (былая
кананерка «Гарачы», якая несла службу
ў ДВФ з кастр. 1919; узбраенне і экі-
паж, як у «Перадавога»), У пач. Вял.
Айч. вайны для службы ў якасіп К.л.
мабілізаваны яшчэ 4 рачныя колавыя
буксірныя параходы «Дзімгграў», «Кага-
новіч , «Крэмль» і «Смольны» (кожная
была ўзброена дзвюма 120-міліметровы-
мі і адной 76-міліметровай гарматамі,
двума 7,62-міліметровымі кулямётамі).
Усе 8 Кл. удзельнічалі ў баях на тэр.
Беларусі, Украіны і знішчаны ў ліп.—
жн. 1941 на Дняпры (лёс «Беларуса»
невядомы).
Літ: Шершов АП Нсторня военного
кораблестроення С древнейшмх времен м до
нашмх дней СПб., 1994
Уладзімір Калаткоў, Раман Паўлоеіч.
КАНАНІЧНАЕ ПРАВА сукупнасць
прававых нормаў, створаных на падста-
ве канонаў — спец. царк. пастанаўлен-
няў, што маюпь сілу закону. У правасл.
царкве каноны сфарміраваліся ў перы-
яд сусв. сабораў (1-е тысячагоддзе) і
складаюцца з апостальскіх правіл, ра-
шэнняў сусв. і памесных сабораў, тво-
раў айцоў царквы. На Русі зборнікі К.п.
наз. еКормчыя кнігі». У 1893 у Рас. імпе-
рыі Свяцейшым Сшодам выдадзены
поўны тэкст К.п. правасл царквы «Кні-
га правіл святых апосталаў, святых са-
бораў сусветных і памесных і айцоў
царквы». У каталіцкай царкве К.п. бы-
ло змешчана ў зб. «Согрііз ішід
сапопісі», крыніцамі якога акрамя вы-
шэйназваных з’яўляюцца папскія дэк-
рэты, законы франкскіх каралёў, урыўкі
з рымскага права і інш. У 1918—83
зборнік К.п. наз. «Ссхіех ^штх сапопісі»,
у 1983 на падставе рашэнняў II Ваты-
канскага сабора (1962—65) дзейнічае
новы кананічны кодэкс. Ад К.п. адроз-
ніваюць царк. права — права, якое
К КЛНЛПАЦКІ
дзеншчае ў царкве незалежна ад крыні-
цы паходжання і часу яго ўзнікнення.
КАНАІІАЦКІ Гасан Амуратавіч
(25.2.1879, Мінск — 11.5.1953), удзель-
нік бел. нац. руху. 3 татарскага дваран-
скага роду Скончыў Полацкі кадэцкі
корпус, Пецярбургскую аргыл. школу
імя Канстанціна (1897). Удзельнік рус-
ка-японскай 1904—05 і 1-й сусв. вой-
наў. У 1917 палкоўнік, камандаваў 69-й
артыл. брыгадай Зах. фронту. Дэкрэтам
Ю.Пілсудскага ад 22.10.1919 прызнача-
ны камандуючым Бел. вайск. аддзеламі,
увайшоў у склал Беларусксш ваысковай
камісіі. 3 9.4.1920 у адстаўцы. 3 лета
1920 у Вільні, удзельнік бел. руху: нам.
старшыні рады старэйшых Бел. муз,-
драм гуртка і сакратар Бел. грамалзян-
скага сабрання (БГС). Пасля расколу ў
БГС (21.9.1924) нам. старшыні ва ўтво-
ранай Часовай бел радзе (да крас.
1925), якая супрацоўнічала з польск.
ўладамі, супрацьстаяла Беларускаму па-
сольскаму клубу. Чл. т-ва «Беларуская
хатка> ў Вільні. На з’ездзе Зах. Беларусі
(26—28.6.1926), скліканым Часовай бел.
радай, К. ўдзельнічаў як прадстаўнік
т-ва «Прасвета» 3 27.11.1927 па 2.4.1928
кіраўнік рэдакцыі час. «Беларускі рад-
ны» У час 2-й сусв вайны супрацоўні-
чаў з газ. «Беларускі голао у Вільні,
якая падтрымлівала палітыку акупан-
таў; старшыня бацькоўскага к-та Вілен-
скай бел. гімназіі. У 1946 з сям’ёй вы-
ехаў у Быдгашч (Польшча).
Літ: С1ово»5ка Н На&ап Копораскі —
іаіапкі <1от5<іса Ьіаіоліікіево хгсдека //
Віаіогіькіе геігуіу ЬіМогус/пе. 1994 № 1
Лена Глагоўская.
КАНАІІАЦКІ Ібрагім Барысавіч (н.
28.2.1949, г.п. Смілавічы Чэрвеньскага
р-на), бел. гісторык. Канд. гіст. навук
(1978) Скончыў Мінскі пед. ін-т (1970).
Працаваў настаўнікам у Бярэзінскім
р-не, з 1975 асістэнт, ст. выклалчык,
дацэнт Бел. пеп. ун-та. Даследуе праб-
лемы міжнацыянальных адносін, гісто-
рыі і культуры бел. татар.
Тв: По законам братства. Участне трудя-
пімхся Белоруссня в освоеннн целннных зе
мель Казахстана. Мн., 1980; Беларускія тата-
ры мінулае і сучаснасць. Мн , 1993 (разам з
С У.Думіным).
КАНАРСКІ (Копагекі) Станіслаў (сапр.
імя Еранім Францішак; 30.9.1700, в.
Жарчыцы Болыныя каля Янджаева,
Польшча — 3.8.1773), польскі асветнік,
педагог і публіцыст. Вучыўся ў Рыме і
Парыжы, падарожнічаў па Германіі і
Аўстрыі, дзе вывучаў філасофію, рыто
рыку, лацінскую л-ру, новыя метады
навучання і выхавання. 3 1715 член ор-
дэна піяраў. 3 1741 кіраўнік правінцыі
піяраў у Польшчы. Пачаў справу рэ-
фармавання піярскіх школ на тэр.
Полынчы, Беларусі і Літвы. Надаваў
вял, значэнне вывучэнню роднай мовы
і прыродазнаўства, абгрунтоўваў неаб-
ходнасць эстэтычнага і фізічнага выха-
вання дзяцей, правядзення пракгычных
Ш Канарскі
П.П Канауніцын
работ за кошт скарачэння курса тэало-
пі, прытрымліваўся думкі, што школа
павінна даваць не толькі велы. але і вы-
хоўваць грамадзяніна. Аўтар школьных
граматык, падручнікаў, палемічных па-
літ. твораў У рабоце «Аб найлепшым
спосабе ўлады» (1761—63) патрабаваў
парламенцкай рэформы ў Рэчы Паспа-
літай, выступаў супраць ліберум вета.
Займаўся даследаваннем крыніц па гіс-
торыі права. Падрыхтаваў да друку Ва-
люміна легум (т. 1—6, 1733—39).
Тв ЗУуЬбг рі5ів роІііусгпусЬ. Кгакбм' 1925,
Рімпа \«уЬгале Т 1—2. ЗМаізгазса, 1955; Різта
редайойісгпе. М/атхгала, Кгако», 1959.
Літ: Копорс/упзкі V/ Біапвіаі*
КопаГікі М/агулдаа, 1926 \ о» а к -ОЬіге»/
кі 1. Хіапіхіа» Копаіхкі. 2 »у<1. й/аізгаша, 1989
КАНАРСКІ (Копаіхкі) Шыман
[5(17).3 1808, в. Дабкішкі, Аўгустоўскага
пав., Полынча — 27.2(11.3) 18391, дзеяч
нац.-вызв. руху ў Полыпчы, Літве і на
Беларусі. Са збяднелай шляхты. Актыў-
ны ўдзельнік паўстання 1830—31 У
склалзе корпуса ген. Хлапоўскага
ўдзельнічаў у баях каля Гайнаўкі, Ліды,
Вільш Пасля паражэння паўстання ра-
зам з корпусам перайшоў прускую мя-
жу, у ліп 1831 эмігрыравау у Францыю
У 1833 удзельнічаў у ваеннай экспеды-
цыі, якую рыхтаваў Ю.Заліўскі (іл. За-
ліўскага экспедыцыя 1833) 3 фальшы-
вым пашпартам перайшоў мяжу каб
падняць партыз. барацьбу ў Аўгустоў-
скім пав. Арыштаваны аўстрыйскімі
ўлаламі ў Кракавс, але алпушчаны.
Жыў у Галандыі, Белыті, Швейцарыі,
Францыі. Зблізіўся з Х.Лялевелем. Адзін
са стваральнікаў арг-цый «Маладая
Полынча» (1834) і «Садружнасць польс-
кага народа» (1835) У 1834 у Парыжы
выдаваў двухтыднёвік «Рдіпос» («Поў-
нач») радыкальна-дэмакр. кірунку. Ле-
там 1835 вярнуўся ў Кракаў, потым не-
легальна ў Расію. Дзейнічаў на Украіне,
у Літве і на Беларусі, меў на мэце пад-
рыхтоўку паўстання супраць царскага
самалзяржаўя Стварыў некалыа тайных
ячэек арг-цыі «Садружнасць польскага
народа». Наладзіў сувязь з афіцэрамі і
салдатамі царскай арміі ў Вільні, Баб-
руйску, Брэсце. У маі 1838 арыштава-
ны. Група рус. афінэраў на чале з
А.П.Кузьміным-Караваевым у чэрв.
1838 спрабавала арганізаваць уцёкі К.,
але беспаспяхова. Расстраляны ў ВільНІ
Літ: Км'іаікоч/ікі V/ Бгугаоп
Копагекі па ІІе 5*е) ерокі. ХУіІпо, 1939;
С м н р н о в АФ Революшонные связн на-
родов Росснн н Полыіім 30—60 годы XIX в.
М , 1962. Вячаслаў Шалькевіч
КАНАРСКІ (Копаізкі) Шыман
(26 4 1894, в. Бшзіны, Апатаўскі пав.,
Польшча — 12.6 1981), польскі гісто-
рык. Скончыў Гандлёвую акадэмію ў
Кракаве (1916), Вышэйшую с.-г. школу
ў Варшаве (1918), Гал. школу сельскай
гаспадаркі (1925). У 1914—15 ваяваў у
польскіх легіёнах. Працаваў банкаўскім
служачым, з 1939 у Францыі. У працах
К шмат матэрыялаў па псторыі Бела
русі, генеалогіі і геральдыцы Адзш з
заснавальнікаў і першы рэдакіар «Ма-
тэрыялаў да польскай біяірафіі генеа-
лопі і геральдыкі» (т. 1—6 1963—74),
дзе апублікаваў манаірафію пра род
Плятэраў (т. 4, 1967). У рукапісах заста-
ліся манаграфіі-» пра роды Чарноцкіх і
Ваньковічаў Аўгар мемуараў Архіў К.
зберагаецца ў зборах Фонду Лянцка-
ронскіх у Лондане. 3 яго спадчыны
Польскае геральдычнае т-ва выдала
«Індэкс прозвішчаў да «Польскага гер-
боўніка» А.Банецкага» (1993)
Тв 8/ІасЬіа каіч/іпіка V/ Роксе. М/агега»а,
1936; Капопіс/кі «агегаткіе Раіуг, 1952;
Аппогіаі <1е Іа поЫе^ае роіопаве ііігёе. Рапх,
1958; Сгіеіу Іаіа V/ окііроо/апут Раіугч
[У/ьротпіепіа]. Рагуг, 1963; ВотЬеіакі,
сасурііркі і іарідіісЬу Ьогкіуп, 1967, О
Ьегаіііусе і ЬегаМусгпут» мюЬіітіе. 2 *у<1
М/аізхагса, 1992.
Літ: С6г5кі К. Згутоп Іаха іп
тетогіат // Маіепаіу <1о Ьіодгаііі, ^епеаіо^іі і
ЬегаНукі роккіеу Кгут 1985. Т. 7/8.
КАНАЎНІЦЫН Пётр Пятровіч
[28.9(9.10).1764 — 28.8(9.9) 1822], рускі
ваенны дзеяч. Ген. ад інфантэрыі
(1817), граф (1819). На ваен. службе з
1785. Удзельнік руска-шведскіх войнаў
1788—90 і 1808—09. У час ваен. дзеян-
няў супраць Рэчы Паспалітай 1792—94
камандаваў мушкецёрскім палком. На
пач. вайны 1812 каманлаваў 3-й пях.
дывізіяй у 3-м корпусе ген. М.А.Тучко-
ва, у баях пад в. Астроўна 14(26) ліп.
стрымліваў націск франц. карпусоў
маршала Мюрата і ген. Багарнэ. Вызна-
чыўся ў бітвах пад Смаленскам і Бара-
дзіно. 3 вер. 1812 у генеральным штабе
аб’яднаных зах. армій. Удзельнік ваен.
дзеянняў 1813—14. У 1815—19 ваен.
міністр. 3 1819 чл. Дзярж. савета, нач.
васнных навуч. устаноў, дырэктар Цар-
скасельскага ліцэя.
КАНАШеШКА Сцяпан Мікалаевіч
(1909, в. Узніцы Полацкага пав., цяпер
Полацкі р-н — 25.9.1943), Герой Сав.
Саюза (1944). Працаваў рахункаводам.
У Вял. Айч. вайну на фронце з снеж.
1942. Старшына стралк. роты К. вызна-
чыўся ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра
і ўтрыманні плацдарма каля г. Канеў: у
ноч на 24 вер. група разведчыкаў на ча-
ле з К. фарсіравала Дняпро, захапіла
плацдарм і больш за суткі яго ўтрымлі-
вала. Загінуў пры пераправе на левы
бераг Дняпра з данясеннем. У в. Палата
Полацкага р-на яму ўстаноўлена мемар.
дошка.
КАНВАКАЦЫЯ (ад лац. сопуосаііо
скліканне), 1) сейм, які склікаўся пры-
масам Рэчы Паспалітай пасля смерці
караля. Асн. задачамі канвакацыйнага
сейма з’яўляліся прыняцце мер па бяс-
пецы дзяржавы на час бескаралеўя і
падрыхтоўка да выбараў новага караля
на элекцыйным сейме. На ім таксама
зацвярджаліся пакта канвента, склад
каптуровых судоў, вызначаліся тэрміны
правядзення мясц. сеймікаў і элекцый-
нага сейма. На К. звычайна ўтваралася
ген. канфедэрацыя, што выключала
магчымасць выкарыстання ліберум вета
і зрыву сейма. 2) У ВКЛ — агульны
з’езд сеймавых паслоў ад ваяводстваў
сумесна з сенатарамі і ўраднікамі. Склі-
каўся ў перыяд бескаралеўя (Віленская
К. 1587 пасля смерці Стафана Баторыя)
і пры жыцці каралёў для ўзгаднення па-
зіцый паслоў і сенатараў ВКЛ перал
вальным сеймам або пасля сарваных
сеймаў. Апрача распрацоўкі сумесных
рашэнняў перад вальным сеймам на
з’ездах маглі прымацца і пастановы
(універсалы), якія былі абавязковымі
для ВКЛ. Аляксандр Марыскін.
КАНВАЛЮТ (ад лац. сопуоішцз згорну-
ты, сплецены), зборнік, складзены з
некалькіх самастойных выданняў (кніг,
часопісаў, брашур, адбіткаў артыкулаў)
ці рукапісаў, пераплеценых у адзін том.
Раней К. называлі зборнікі разнастай-
ных матэрыялаў, пазней тэрмін замапа-
ваўся за тэматычнымі зборамі.
КАНВЁЛІШКІ, вёска, цэнтр сельсавета
Воранаўскага р-на. За 21 км на ПнУ ад
Воранава, 9 км ад чыг. ст. Беняконі.
457 ж., 145 двароў (1997).
Вядомы з 2-й пал. 17 ст. як маёнтак
Пражмоўскіх Калвелішкі ў Ашмянскім
пав. У склад маёнтка ўваходзілі двор,
вёска Калвелішкі і мястэчка Смолінск
(пазней Канвалішкі, назва захавалася
да 20 ст.). У 18 ст. ўладанне Храбтові-
чаў. 3 1786 уласнасць Францішка і Мі-
калая Янкоўскіх. 3 1795 у Рас. імперыі.
У канцы 18 ст. каля двара пабудавана
капліца. У 19 ст. ў Дзевянішскай вол.
Ашмянскага пав. Віленскай губ. У 1808
Янкоўскія пабудавалі ў мястэчку К.
драўляны касцёл св. Мікалая (не збя-
рогся). Каля 1850 двор, мястэчка і вёс-
ка сталі ўласнасцю Умястоўскіх. У
1880-я г. ў мястэчку 144 ж., яўр. малі-
тоўны дом, 4 крамы, карчма, бровар. У
1-ю сусв. вайну ў 1915 акупіраваны
герм. войскам, у 1919—20 заняты
польскім войскам, Чырв. Арміяй. У
1920—22 у складзе Сярэдняй Літвы, у
1922—-39 у Польшчы, мястэчка і вёска
Дзевянішкаўскай гміны Ашмянскага
пав. Віленскага ваяв. У 1921 у мястэчку
180 ж., 39 двароў, у вёсцы 144 ж., 25
двароў. 3 1939 у БССР, з 1940 цэнтр
сельсавета Воранаўскага р-на. У Вял.
Айч. вайну ў чэрв. 1941 — ліп. 1944
акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі. У
пасляваенны час мястэчка і вёска злілі-
ся. У 1971 — 170 ж., 55 двароў. Цэнтр
калгаса імя Мічурына. У К. дапаможны
цэх па вырабу абутку; сярэдняя школа,
дзіцячы сад, б-ка, Дом культуры, амбу-
латорыя, аддз. сувязі, 2 магазіны. Пом-
нік архітэкгуры — драўляны касцёл
Сэрца Ісуса (1916).
Літ.-. 1 а п к с V.' 8 к і Сх. Рон'іаі Ойгпіагівкі.
РеіевЬшв, 1898. Сх. 3. 8. 170—171.
Валерый Шаблюк.
КАНГРАТЫ, мянушка некаторых та-
тарскіх родаў у ВКЛ. Паходзіць ад най-
мення адной з татарскіх харугваў —
кандрацкай (ад назвы аднаго з цюр-
кскіх плямён Залатой Арды — канграт,
канкірат), большасць харугвавых татар
якой жыла ў Мерашлянах Віленскага
ваяв. У навук. л-ры ўсталявалася думка,
што род спадчынных харунжых гэтай
харугвы паходзіў ад улусных князёў
племя канграт. У 15—16 ст. прадстаўні-
кі гэтага роду ў дакументах наз. толькі з
патронімамі. Родапачынальнік Тауш
атрымаў ад вял. кн. Вітаўта маёнтак
Крычын (Старое Сяло) на р. Бярэзіна.
Гэты род згас у канцы 16 — пач. 17 ст.
Радавую мянушку К. (Канрат, Канкі-
рат) выкарыстоўвалі з 17 ст. некат. та-
тарскія сем’і і асобы, што належалі да
Кандрацкай харугвы. 3 радавой мянуш-
кай Канрад-Мурза даказаў дваранства ў
Гродзенскай губ. ў 1821 род Абулевічаў
герба «Радван». 3 17 ст. гэты род вало-
даў часткай маёнтка Лоўчыцы, потым
Забалацця ў Навагрудскім ваяв. Радавой
мянушкай Канкірант-Мурза ў 19 ст. ка-
рысталася татарская сям’я Сабалеўскіх
герба «Месяц» («Ляліва» змененая),
якая даказала ў 1819 у Віленскай губ.
дваранства з княжацкім тытулам.
Літ: Думнн С.В. Татарскне князья в
Велмком княжестве Лнтовском // Асіа
ВаНісо-81аУіса. ІУгосіа»' еіс., 1991. Т. 20;
\У о 1 Г Г 1. Кпіахіок'іе 1йе»5ко-пі5су о<1 когіса
схіешазіево <«іекіі. ІУагеха^а, 1895. 8. 637—
639; Огіадіііел'ісг 8. НегЬагг гоёхіп
ІаІаізкісЬ V/ Роксе. У/І1по, 1929. 8. 163—167.
Станіслаў Думін.
КАНДРАЦЕНКА
КАНГРгІС НАРбДА БЕЛАРЎСІ. Ад-
быўся 11.9.1993 у Мінску. Яго ініцыята-
ры і арганізатары — грамадскія аб’яд-
нанні і паліт. партыі камуніст. і прака-
муніст. арыентацыі, якія ўваходзілі ў
Народны рух Беларусі. Прысутнічала
1377 дэлегатаў. У ліку гасцей былі нар.
дэпутаты, прадсгаўнікі маладзёжных,
жаночых, рэліг. і ветэранскіх арг-цый
Беларусі, Рас. агульнанар. саюза, ЦК
Кампартый Украіны і Літвы, дышіамат.
прадстаўнікі Кітая, Паўн. Карэі, В’ет-
нама, Югаславіі (у складзе Сербіі і Чар-
нагорыі) і інш. Праходзіў пад дэвізам
«Згода і адзінства, мір і дабрабыт». У
дакладзе (С.В.Гайдукевіч) прапаноўва-
лася прызнаць паліт. памылкай падпі-
санне ў снеж. 1991 у Віскулях Белавеж-
скіх пагадненняў і неалкладна распа-
чаць «стварэнне адзінай дзяржавы са-
вецкіх народаў». У дэкяарацыі заяўлена
патрабаванне «адмены Белавежскіх па-
гадненняў і неадкладнага ўзнаўлення на
ўзаемапрымальнай аснове адзінай дзяр-
жавы брацкіх народаў», «умацавання
палітычнай асновы дзяржавы — савец-
кай улады». Кангрэс выступіў за правя-
дзенне «такіх рэформаў, якія павыша-
юць эфектыўнасць эканомікі і дабрабыт
народа», за рэалізацыю канстытуцыйна-
га права на працу, за захоўванне і раз-
віццё сац. гарантый (бясплатнае жыллё,
мед. дапамога, адукацыя і інш.), пры-
няў рэзалюцыі аб дэнансацыі заключа-
нага ў Віскулях пагаднення, за аб’яд-
нанне Беларусі з Расіяй, уключэнне ў
парадак дня насгупнай сесіі пытання аб
адстаўцы Старшыні Вярх. Савета, зва-
роты да народа Беларусі, народаў
СССР, народаў свету. Вольга Банько.
КАНДРАТбВІЧ Кіпрыян (Цыпрыян)
Антонавіч (1859—?), бел. і рус. воена-
чальнік. Ген.-лейт. (1905). Скончыў Мі-
калаеўскую акадэмію Генштаба.
Удзельнік рус.-японскай вайны 1904—
05, нач. 9-й Усх.-Сібірскай дывізіі. 3
1906 камандзір 2-га арм. корпуса, з 1907
пам. туркестанскага ген.-губернатара і
камандуючага войскамі, з 1910 каман-
дзір 1-га Каўказскага армейскага корпу-
са, з 1913 камандзір 23-га армейскага
корпуса, удзельнічаў у 1-й сусв. вайне.
У 1884—1900 супрацоўнічаў у газ.
«Московскме ведомостн». Аўтар працы
«Плеўна і грэнадзёры 28 лістапада 1877
г.». У 1917 далучыўся да бел. нац. руху,
уваходзіў у Цэнтральную беларускую
вайсковую раду, узначальваў спец. ад-
дзел па фарміраванні бел. вайсковых
адзінак. У маі—чэрв. 1918 чл. Нар. сак-
ратарыята БНР. У снеж. 1918 разам з
ВЛастоўскім узначальваў Савет дзярж.
бяспекі БНР. У 1919 як член рады БНР
уваходзіў у дэлегацыю БНР на Парыж-
скай мірнай канферэнцыі. Застаўся
жыць у Парыжы. Далейшы лёс невядо-
мы. Віталь Скалабан.
КАНДРАЦЁНКА Раман Ісідаравіч
[30.9(12.10).1857, г. Тыфліс (цяпер Тбі-
84
КАНДРАЦЬЕЎ
лісі) — 2(15).12.1904], рускі ваенны
дзеяч, ген.-лейт. (1904). Скончыў у 1874
Полацкую ваен. гімназію (гл. Лолацкі
кадэцкі корпус), Мікалаеўскае інж. ву-
чылішча (1877), Акадэмію Генштаба
(1886). У 1877—79 камандзір узвода на
Каўказе. 3 1886 у Віленскай ваеннай ак-
рузе, служыў на Беларусі: з 1886 старшы
ад’ютант 26-й пях. дывізіі, з 1887 ка-
мандзір 7-й роты 119-га пях. Каломен-
скага палка ў мяст. Заслаўе, з 1888
штаб-афіцэр пры ўпраўленні брыгады ў
Мінску; з 1891 у шіабе акругі, з 1895
палкоўнік, камандзір 20-га пях. Сувал-
кскага палка. 3 1901 ген.-маёр, дзяжур-
ны генерал штаба Прыамурскай ваен.
акругі. 3 1903 камандзір 7-й Усходне-
Сібірскай стралк. брыгады (у 1904 раз-
горнута ў дывізію) у Порт-Аргуры. У
час руска-японскай вайны 1904—05 з
чэрв. 1904 нач. сухапутнай абароны
Порт-Артура. Стварыў сістэму абароны,
пад яго кіраўніцгвам адбіты 4 штурмы
крэпасці. Загінуў пры артыл. абстрэле.
Пахаваны ў Аляксандра-Неўскай лаўры
ў С.-Пецярбуріу. Яго імем названы
полк і мінаносец, вуліца ў Полацку;
помнікі ў С.-Пецярбургу, Сувалках,
Полацку (не захаваліся).
Літ.: Мнткевнч В., Дубенскмй
Д. Р.Н.Кондратенко. Его жвзнь н боевая де-
ятельность. СПб., 1908; Сорокнн АМ.
Оборона Порт-Артура... 3 нзд. М., 1954; Ар -
л о ў У. Таямніцы полацкай гісторыі. Мн.,
1994. С. 392—393.
КАНДРАЦЬЕЎ Іван Дзмітрыевіч
[28.8(11.9).191О, в. Гарошкава Горацкага
пав. Магілёўскай губ. — 8.6.1958], Ге-
рой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вай-
ну на фронце з ліп. 1942. Камандзір ку-
лямётнага разліку старшыня К. вызна-
чыўся пры фарсіраванні Паўд. Буга і
Прута. 15 і 26.3.1944 знішчыў 5 агнявых
кропак ворага, чым забяспечыў перап-
раву падраздзяленняў. Пасля вайны на
сав. рабоце ў Дубровенскім р-не. Яго
імем названа вуліца ў г. Дуброўна.
КАНДРАЦЬЕЎ Пётр Васілевіч
[7(20).6.1909, г. Віцебск — 1.6.1943],
Герой Сав. Саюза (1940). Скончыў ва-
енна-тэарэтычную школу лётчыкаў у
Ленінградзе і Ейскую ваенна-марскую
школу лётчыкаў. Удзельнік сав.-фінл.
вайны 1939—40, у час якой пам. каман-
дзіра авіяпалка капітан К. зрабіў 66 ба-
явых вылетаў, патапіў варожае судна з
боецрыпасамі, спаліў на аэрадроме пра-
ціўніка 7 самалётаў, знішчыў 2 параво-
зы, 6 аўтамашын. У Вял. Айч. вайну
ўдзельнічаў у абароне Ленінграда. Зні-
шчальны авіяполк пад камандаваннем
палкоўніка К. зрабіў за 5 месяцаў каля
5 тыс. баявых вылетаў, правёў 389 па-
ветр. баёў, знішчыў 105 варожых сама-
лётаў, 55 танкаў. Загінуў у баі над Фін-
скім залівам. Пахаваны ў г. Кранштат.
Яго імем названы вуліца ў Віцебску,
пасёлак у Выбаргскім р-не Ленінград-
скай вобл.
КАНДЫБбВІЧ (К а б ы ш ) Сымон
Сцяпанавіч (1891, в. Старыца Слуцкага
р-на — ?), бел. дзярж. дзеяч, гісторык.
Меў вышэйшую адукацыю, працаваў
настаўнікам. У 1932—37 кіраўнік спра-
вамі СНК БССР, потым — упаўнава-
жаны к-та нарыхтовак СНК БССР. У
1940 арыштаваны. У Вял. Айч. вайну
актыўна супрацоўнічаў з ням.-фаш.
акупантамі, увайшоў у склад Бел.
цэнтр. рады, са студз. 1944 кіраўнік яе
агульнага аддзела. Удзельнік Другога
ўсебеларускага кангрэса (чэрв. 1944). 3
лета 1944 у Германіі. Прымаў удзел у
дзейнасці Бел. нац. камітэта. 3 1953
супрацоўнік Ін-та па вывучэнні СССР у
Мюнхене, з 1954 — у бел. аддзеле ра-
дыёстанцыі «Свабода» у Мюнхене. 3
1956 рэферэнт Сакратарыята Рады БНР
па пытаннях нар. гаспадаркі. Аўтар ар-
тыкулаў у «Запісах БІНІМа», у выдан-
нях Ін-та па вывучэнні СССР па бел.
нац. пытанні, у якіх рабіў высновы,
што ні Польшча, ні Сав. Расія не спры-
ялі нац. развіццю бел. народа.
Тв.: Піе Веіопі&іапз // Оепосігіе іп (Ье
О88В; 8ш<1іе$ іп Сгоіір Йевіпісііоп. МііпісЬ,
1958.
Літ.: В і н і ц к і А Матар’ялы да гісторыі
беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—
1951 іт. Лос-Анжэлес; Мн., 1994; Другі Усе-
беларускі кангрэс. Мюнхен, 1954; Кіпель
В. Беларусы ў ЗША Мн., 1993; С о л о в ь -
е в А.К. Белорусская Центральная Рада: соз-
данне, деягельность, крах. Мн., 1995;
Вуе1олі55Іал МаІеЬооё. Кеві Уогіс, 1988.
КАНДЫДАТ ГІСТАРЫЧНЫХ НАВЎК,
вучоная ступень, якая прысуджаецца
даследчыку ў галіне гісторыі пасля пуб-
лічнай абароны ім кандыдацкай дысер-
тацыі. Ступень К.г.н. прысуджаецца са-
ветам па абароне з наступным разгля-
дам дысертацыі ў экспертным савеце і
зацвярджэннем прэзідыума Дзярж. вы-
шэйшага атэстацыйнага к-та Рэспублікі
Беларусь (былы БелВАК). Пасля гзтага
саіскальніку выдаецца дыплом устаноў-
ленага ўзору.
Публічная абарона кандыдацкіх ды-
сертаный у Беларусі пачалася ў 1930-я
г. пасля прыняцця ў студз. 1934 СНК
СССР пастановы «Аб вучоных ступенях
і званнях». У сак. 1937 у БДУ упершы-
ню створаны вучоны савет па абароне
кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый
па гіст. навуках. У даваен. перыяд у
БДУ абаронена больш за 10 кандыдац-
кіх дысертацый па гісторыі. На 1.3.1997
саветы па абароне кандыдацкіх дысер-
тацый дзейнічалі ў БДУ (2), Ін-це гісто-
рыі АН Беларусі, Бел. дзярж. пед.
ун-це, Бел. НДІ дакументазнаўства і ар-
хіўнай справы, Ін-це мастацтвазнаўства,
этнаграфіі і фальклору АН Беларусі; у
1976—91 існаваў у Ін-це гісторыі пар-
тыі пры ЦК КГІБ. На 1.1.1997 у Рэс-
публіцы Беларусь падрыхтавана і абаро-
нена па розных кірунках гіст. навукі (а
таксама па гісторыі Беларусі за яе ме-
жамі) болын за 1100 кандыдацкіх ды-
сертацый. У 1987—96 у Беларусі абаро-
нена каля 240 кандыдацкіх дысертацый,
у тл. па тэматыцы гісторыі Беларусі за
яе межамі. Да 1991 сярод кандыдацкіх
дысертацый пераважалі працы па гісто-
рыі КПСС і КПБ. 3 92 кандыдацкіх
дысертацый, абароненых у 1991—96 у
Рэспубліцы Беларусь і па бел. прабле-
матыцы за яе межамі, 66 прысвечаны
пытанням гісторыі Беларусі, 8 — усе-
агульнай гісторыі, 4 — этнаграфіі,
14 — археалогіі Беларусі. На 1.3.1997 у
рэспубліцы было больш за 650 Кг.н., у
ВНУ, НДІ і Дзярж. установах працавала
больш за 350 К.г.н. Гл. таксама Доктар
гістарычных навук.
Літ.: Докгорскне н кандвдатскне днссер-
тацна по нсторнческнм наукам БССР 1944—
1987 іт.: Бнблногр. указ. 2 нзд. Мн., 1988;
Міхнюк А, Міхнюк У. «ПкхеПа-
Ііо» — вучонае сачыненне // Бел. мінуўшчы-
на. 1966. № 5—6; 1997. № 1.
Уладзімір Міхнюк.
КАНЁЧНЫ (Копесхпу) Фелікс Кароль
(1.11.1862, Кракаў — 10.2.1949), польскі
гісторык, публіцыст. Д-р габілітаваны.
Вучыўся ў Кракаўскім ун-це (1883—88).
3 1891 ад’юнкт у Кракаўскай АН, з
1897 супрацоўнік Ягелонскай б-кі. 3
1919 у Віленскім ун-це, праф. (1920). У
1929 выступіў з крытыкай урада, за што
адпраўлены ў адстаўку. У 1945 выкладаў
у Кракаўскім ун-це. У пачатку навук.
дзейнасці вывучаў гісторыю Тэўтонска-
га ордэна, адносіны паміж Польшчай і
ВКЛ, гісторыю Шлёнска (Сілезіі). Аў-
тар навукова-папулярных прац па гісто-
рыі, падручнікаў. Быў прыхільнікам
супрацоўніцтва славянскіх народаў і
польска-расійскай згоды, у 1905—14
рэдагаваў у Кракаве час. панславісцкага
кірунку «Йіуіаі вкжіагіхкі» («Славянскі
свет»). Пазней набыў вядомасць рэлі-
гійна-містычнымі працамі, у якіх разві-
ваў месіянскія погляды на ролю Поль-
шчы ў гісторыі і ўклад палякаў у сусв.
культуру («Польскі логас і этнас», т.
1—2, 1921). Рабіў спробы пабудаваць
тыпалогію і іерархію цывілізацый (з
падкрэсленнем першыства «лацінскай
цывілізацыі»).
Тв.: Іа^ісНо і У/іібкі. Ідао», 1893; ІЭгіеіе
81^ка. Вуіот, 1897; Тасісіьг Коісіікхко. 2
»у<1. Рогпагі, 1922; ІЭхіеіе агітіпіЯгасіі »
Роксе V/ гагухіе. У7і1ло, 1924; Рокка тіеуіту
^ісЬоёет і ХасЬогіет. ІліЫіп, 1928; ІдІ*а а
Моькіуа V,' ІаІасЬ 1449—1492. ІМІпо, 1929, О
Іад V/ Ькіогіі. 2 »у<і. У/аг$га»а; 8іпі$а, 1991.
КАНІСКІ Георгій [у свеце Рыгор;
9(20).11.1717, г. Нежын, цяпер Чарні-
гаўская вобл., Украіна — 2(13).2.1795],
праваслаўны царкоўны і грамадскі дзе-
яч, пісьменнік. Нарадзіўся ва ўкр. шля-
хецкай сям’і. Скончыў Кіева-Магілян-
скую акадэмію (1743). Прыняў у Кіева-
Пячэрскай лаўры манаскі пострыг. У
1745—55 выкладчык, прафесар, рэктар
Кіева-Магілянскай акадэміі. Вучань і
паслядоўнік прафесараў С.Кулябякі,
Ф.Пракаповіча, С.Тадароўскага. У 1755
пасвячоны ў сан епіскапа магілёўскага
(беларускага). Змагаўся за захаванне і
адраджэнне праваслаўя на Беларусі. У
1757 адіфыў у Магілёве пры архірэй-
скім доме друкарню і перавыдаў скаро-
чаны тэкст «Катэхізіса» Ф.Пракаповіча
ў сваім перакладзе на «рускі дыялект»
(славяна-бел.). У тым жа годзе стварыў
пры Спаскім манастыры школьныя
класы і заснаваў духоўную семінарыю.
КАНСЕРВАТЫЗМ
Сабраў шмат дакуменгаў па гісторыі
правасл. царквы (каралеўскія граматы і
інш.). У 1765 на аўдыенцыі ў караля
Рэчы Паспалпай Станіслава Аўгуста
Панятоўскага выступіў у абарону пра-
воў праваслаўных і інш. дысідэнтаў з
прамовай, якая была перакладзена на
еўрапейскія мовы як узор абароны ве-
рацярпімасці. Кароль абяцаў вярнуць
праваслаўным іх правы, храмы, манас-
тыры, але не выканаў абяцанняў. Трой-
чы (1759, 1760, 1768) на жыццё К. рых-
таваліся замахі. Не атрымаўшы разу-
мення з боку улад Рэчы Паспалітай,
звяртаўся з просьбамі аб дапамозе пра-
васлаўным да рускіх імператрыц Лізаве-
ты і Кацярыны II. Апошняй ён прыс-
вяціў шэраг сваіх прамоў. Ратуточыся ад
замаху, у 1768 з’ехаў у Расію (Сма-
ленск), дзе заставаўся Магілёўскім епіс-
капам у выгнанні. Вярнуўся пасля 1-га
падзелу Рэчы Паспалітай у 1772. У 1793
архіепіскап, абраны ў Сінод. Намаган-
нямі К. была арганізавана праваслаўная
Мінская епархія Шмат зрабіў для доб-
раахвотнага вяртання вернікаў у пра-
васлаўе. Пакінуў шэраг твораў: «Мема-
рыял аб крыўдах праваслаўным», «Пра-
вы і вольнасці жыхароў грэчаскага ве-
равызнання», «Трактат вечнаі іружбы»,
«Збор павучальных слоў», «Запіскі аб
тым, што ў Расц да канца 16 сг. не бы-
ло ніякай уніі з Рымскай царквой», ду-
хоўны дзённік «Думкі», адказ на «Пісь-
мо Вальтэра да настаўнікаў царквы і ба-
гасловаў», драму «Уваскрэсенне мёр-
твых» і інш. Сабраў т.зв. «Архіў
Каніскага», у аснову якога былі пакла-
дзены дакументы з архіва Калегіі за-
межных спраў Расіі. А.С.Пушкін назы-
ваў К. «вялікім архіепіскапам Беларус-
юм, адным з самых векапомных мужоў
мінулага стагоддзя». У снежні 1992 у
Магілёве ў гонар К. на архіепіскапскім
доме, дзе ён жыў, адкрыта мемарыяль-
ная дошка. У жн. 1993 рашэннем Св.
Сінода Бел. Правасл. царквы па бласла-
венні патрыярха Аляксія II кананізава-
ны.
Тв: Собр. соч. Ч. 1—2. СПб., 1835; Запяс-
кн преосвяшенного Георгня Коннсского о
том, что в Росснн до конца XVI в. не было
ннкакой унмм с рммскою церковью. М.,
1847; Слова н речн Георгня Коннсского, ар-
хнепнскопа Могнлевского Могнлев-на-
Днепре, 1892.
Літ:. Костомаров Н.П. Нсторнче-
скне пронзведенмя; Автобнографня. 2 нзд.
Кмев, 1990; Кояловнч М.О. Нсторня
воссоеднненмя западнорусскнх уннатов ста-
рых времен. СПб., 1873; Сборнмк докумен-
тов, уясняюшнх отношення латнно-польской
пропаганды к русской вере н народностн.
Внльна, 1865; Фнларет Гумнлев-
скнй , архнепмскоп Черннговскяй. Нсто-
рня Русской Церквм: В 5 пермодах. 5 мзд. М.,
1888; Колосов Н.А Георгнй Коннсскяй,
архнепнскоп белорусскяй. М., 1895; К а ш у -
ба М.В Г оргнй Коннсскнй. М., 1979;
Грыгаровіч 1.1. Беларуская іерархія
Мн., 1992. Валяншна Дышыневіч.
КАНОНІК. у каталіцкай царкве духоў-
ная асоба, член капітула.
КАНбПКА Дамінік Вікенцьевіч (1886,
хутар Калаўр Лепельскага пав., цяпер
Лепельскі р-н — 1975), поўны георгіеў-
Георгій Каніскі
Д. Канопка
скі кавалер. У 1-ю сусв. вайну падпра-
паршчык, разведчык, шмат разоў пара-
нены. Узнаг. Георгіеўскім крыжам 4
ступеней.
КАНСАЛІДАЦЫЯ ЭТНІЧНАЯ. узмац-
ненне культурнай аднароднасці насель-
ніцтва ў выніку зліцця некалькіх, звы-
чайна блізкіх па мове і культуры, этніч-
ных або субэтнічных груп у больш буй-
ную этнічную супольнасць (плямён у
народнасць, народнасцей у нацыю); від
аб’яднаных этнічных працэсаў. Вылуча-
юць К.э. этнагенетычную (зліццё не-
калькіх роднасных, але самастойных эт-
нічных адзінак) і ўнутрыэтнічную
(аб’яднанне субэтнічных груп у выніку
згладжвання культ.-быт. і моўных ад-
розненняў). Паказальнікам узроўню
К.э. з’яўляецца ступень трываласці
аб’яднаных тэндэнпый, якая дасягаепца
ў выніку замацавання агульнаэтнічнай
мовы, культуры і самасвядомасці. На
тэр. Беларусі ўжо ў 8—9 ст. адбывалася
К.э. славянскага насельніцтва ў ранне-
феадальныя протанароднасці, якія ў
міжэтнічных і палітычных адносінах
былі самастойнымі адзінкамі з дастат-
кова ўстойлівымі этнонімамі (крывічы,
дрыгавічы, радзімічы). Яе развіццё бы-
ло ахоплена ў 9—12 ст. кансалідацый-
нымі працэсамі ў межах усх.-слав. су-
польнасці, якія, аднак, не завяршыліся
і не прывялі да нівеліроўкі рэгіяналь-
ных культ.-быт. і моўных асаблівасцей.
Апошнія склалі аснову старабел. мовы,
што ў 14 ст. стала афіц. мовай ВКЛ, у
межах якога было аб’яднана насельніц-
тва Беларусі. Гэтыя абставіны стварылі
спрыяльныя ўмовы для актывізацыі
кансалідацыі бел. этнасу. Развіццё та-
варна-грашовых адносін, рост гар. на-
сельніцтва выклікалі ўзнікненне рэне-
сансавай культуры (распаўсюджанне
кнігадрукавання, пісьменнасці, пач.
адукацыі). У сваю чаргу гэта абумовіла
развіццё тэндэнцый, характэрных для
пачатковай стадыі нацыянальнай К.э.:
пачалося фарміраванне літаратурнай
мовы, узнік і замацоўваўся этнонім «бе-
ларусы». Аднак узмацненне ў канцы 16
ст. каталіцкай экспансіі, паланізацыя
большасці феадалаў, шляхты і гара-
джан, а таксама паліт., эканам. і дэма-
графічны крызіс сярэдзіны 17 ст., вой-
ны Расіі з Рэччу Паспалітай надоўга
спынілі развіццё кансалідацыйных пра-
цэсаў. Наступны этап К.э. быў звязаны
з утварэннем бел. нацыі (канец 19 —
пач. 20 ст.), калі сфарміраваліся асн. ві-
ды нац. мастацкай культуры, пашырыў-
ся легальны друк на бел. мове, шырока
распаўсюдзілася агульнаэтнічная сама-
свядомасць. Разам з тым кансалідацый-
ныя працэсы закранулі ў асноўным
толькі насельніцгва паўн.-зах. і цэнтр.
рэгіёнаў Беларусі. Утварэнне розных
формаў нац. дзяржаўнасці (БНР, БССР,
Рэспубліка Беларусь) аб’ектыўна ства-
рыла больш спрыяльныя ўмовы для за-
вяршэння нац. кансалідацыі беларусаў
у 20 ст. Павел Церашковіч.
КАНСЕРВАТЬІЗМ (франц. сопзегуаііз-
те ад лац. сопхегуаге абараняць, захоў-
ваць), сістэма поглядаў, для якой ха-
рактэрна адмоўнае стаўленне да хуткіх
змен і новаўвядзенняў, імкненне да ба-
лансу і парадку ў грамадстве. Некато-
рыя даследчыкі знаходзяць вытокі кан-
серватыўнага мыслення ў 16—17 ст.
Аднак у адносна суцэльную і структура-
ваную сістэму поглядаў К. сфарміраваў-
ся на мяжы 18—19 ст. як рэакцыя на
ідэі эпохі Асветніцтва. К. абараняў веру
супраць розуму, традыцыю супраць сва-
боднага пазнання, іерархію супраць
роўнасці, калектыўныя каштоўнасці
супраць індывідуалізму, боскія ці нату-
ральныя законы супраць грамадскіх.
Кансерватары крытыкавалі змест кан-
86
КАНСТАНЦІН
цэпцый, заснаваных на дактрынах «на-
туральнага права», ставілі пад сумненне
ідэі «грамадскага дагавору», прынцыпы
суверэнітэту народаў і правоў чалавека;
асноватворнымі паняццямі для іх былі
«гісторыя», «жыццё», «нацыя». К. звы-
чайна падкрэслівае вартасці і перавагі
становішча рэчаў у тым ці інш. грамад-
стве, падтрымлівае існуючае размерка-
ванне ўлады, багацця і сац. прывілеяў.
Тым не менш паліт. кансерватыўная
думка згаджаецца з прынцыпамі кан-
стытуцыйнай дэмакратыі і індывідуаль-
ных правоў, неабходнасцю асцярожных
і паступовых сац.-эканам. змен. ІІрын-
цыпы К. сфармуляваў англійскі паліт.
дзеяч і філосаф Э.Берк у кн. «Разва-
жанні аб Французскай рэвалюцыі»
(1790). Упершыню тэрмін «К.» ужыў
франц. паліт. дзеяч і пісьменнік
Ф.Р.Шатабрыян, які ў 1818 пачаў выда-
ваць час. «Сопзегуаіецг» («Кансерва-
тар»). 3 таго часу паняцці «К.» і «кан-
серватыўны» выкарыстоўваліся адволь-
на. Часцей пад К. разумелі паліт. філа-
софію, тып палітыкі, якія разглядалі
асн. прынцыпы функныянавання гра-
мадства ў збалансаванасці і супрацоў-
ніцтве, абароне традыц. асноў грамад-
скага жыцця і непарушных спрадвеч-
ных каштоўнасцей, супрацьстаянні рэз-
каму аднаўленню і радыкальным
навацыям: абмежаванае выбарчае права
(у 19 ст. саслоўнае), моцная адміністра-
цыя (у 19 ст. часцей абсалютызм), ура-
давая апека і інш. Арганізац. афармлен-
не К як паліт. плыні адбылося ў сярэ-
дзіне 19 — пач. 20 ст. з узнікненнем у
шэрагу краін (Вялікабрытанія, Герма-
нія, ЗША і інш.) кансерватыўных пар-
тый.
Кансерватыўная плынь у Рас. імперыі
пачала складвацца ў асяроддзі царскіх
саноўнікаў і памешчыкаў у час першых
ліберальных рэформаў Кацярыны II. У
1840—70-я г. К. стаў асновай ідэалогіі
славянафільства і панславізму. Шырокая
дваранская кансерватыўная апазіцыя
сюіалася ў 1850-я — пач. 1860-х г. у хо-
дзе абмеркавання і ажыццяўлення ся-
лянскай рэформы 1861. Аднак арганіза-
цыйна яна не аформілася. У 2-й пал.
1860-х г. кансерватыўнае дваранства
Беларусі выступала за захаванне рэш-
ткаў прыгону, ануляванне агр. цырку-
ляраў М.М.Мураўёва, ліквідацыю ін-
стытута міравых пасрэднікаў павераных
камісій і інш., хоць выказвалася за зем-
скую і судовую рэформы. Кансерватыў-
ныя колы Беларусі выступалі за заха-
ванне патрыярхальных адносін у сял.
сям’і, забарону сямейных зямельных
падзелаў, кантроль ці «папячыцельства»
над сял. т-вамі і ашчаднымі касамі і
інш. У маі 1906 з’езд упаўнаважаных
дваранскіх т-ваў Расіі паклаў пачатак
існаванню «Аб’яднанага дваранства» —
паліт. арг-цыі, якая не з’яўлялася пар-
тыяй. Чарнасоценцы падгрымлівалі
цесныя сувязі з Пастаянным саветам
«Аб’яднанага дваранства» (кіраўнік
граф А.Бобрынскі), лічылі яго сваім са-
юзнікам і заступнікам. Адсутнасць два-
ранскіх сходаў на Беларусі стала пры-
чынай таго, што кансерватыўная ідэй-
ная плынь, не маючы ўласных цэнтраў,
не здолела дастаткова ярка праявіцца ў
грамадска-паліт. думцы і руху Беларусі
ў пач. 20 ст. У час выбараў у 1-ю Дзяр-
жаўную думу (1906) на Беларусі найб.
блізкай да кансерватыўнай плыні была
Партыя правага парадку, якая дзейніча-
ла ў блоку з партыямі ліберальнага кі-
рунку. ІІасля Лют. рэвалюцыі 1917 у
сувязі з панаваннем у грамадстве рэв.
эйфарыі кансерватыўная плынь страці-
ла папулярнасць. У гэты час на Белару-
сі існавалі арг-цыі і групы, паліт. ўста-
ноўкі якіх упісваліся ў кансерватыўную
традыцыю: Беларускі народны саюз у Ві-
цебску, Саюз беларускай дэмакратыі ў
Гомелі, Зах.-рус. т-ва з цэнтрам у Пе-
цярбуріу і інш. К. часта проціпастаўля-
юць лібералізму.
Літ.: С а м б у к С.М. Полнтнка цармзма в
Белорусснв во второй половнне XIX в. Мн.,
1980; Сакалова М. Консерватызм на Бе-
ларусі ў XIX ст. // Бел. гіст. часоп. 1997.
№ 1. Марына Сакалова.
КАНСТАНЦІН (?—1289), князь віцеб-
скі і полацкі ў 1260-я г. Паводле М.Ка-
рамзіна, сын. кн. Таўцівіла, якога змя-
ніў на полацкім пасадзе. Жанаты з дач-
кой кн. Аляксандра Неўскага Еўдакіяй.
Згадваецца ў Наўгародскім летапісе пад
1262 з нагоды маючага адбыцца паходу
наўгародцаў, палачан і літоўцаў на Юр’-
еў. Пад 23.5.1264 у буле рымскага папы
Урбана IV паведамляецца, што К. «па-
дараваў» Лівонскаму ордэну землі свай-
го княства. Відаць, гаворка ішла пра г.
Рэжыцу і воз. Лубна (цяпер г. Рэзэкне і
воз. Лубанас, Латвія), якія потым былі
вернугы, магчыма, за дапамогу Аляк-
сандру Неўскаму ў барацьбе з крыжака-
мі. Пасля забойства кн. Міндоўга (1263)
за прыхільнасць да кн. Траняты К. паз-
баўлены полацкага княжання (саступіў
яго Ізяславу або Гердзеню). У Віцебску
К. княжыў, відаць, у 1262—64.
Літ.: Данмлевмч В.Е. Очерк мсторня
Полоцкой землм до конца XIV столетмя. Км
ев, 1896. С. 249—250; Ермаловіч М.І.
Старажытная Беларусь: Полацкі і новагарод-
скі перыяды. Мн., 1990. С. 326—327.
Лявон Калядзінскі.
КАНСТАНЦІН [24.4(8.5).1779—
15(27).6.1831], расійскі вял. князь, сын
імператара Паўла I. 3 1796 на ваен.
службе, удзельнічаў у паходах А.Суво-
рава (1799), войнах з Францыяй
(1805—07), вайне 1812, у рабоце кан-
грэса еўрап. дзяржаў (Вена, 1814). 3
канца 1814 у Варшаве. 3 1815 галоўна-
каманд. польскай арміяй і фактычны
намеснік Царства Польскага. Праводзіў
палітыку нац. прыгнёту. 3 1819 каман-
дуючы Літоўскім аб’яднаным корпусам.
Актыўнае ўмяшанне ў дзейнасць афі-
цыйна падпарадкаваных яму ў вайск.
пытаннях Валынскай, Віленскай, Гро-
дзенскай, Мінскай, Падольскай губер-
нскіх і Беластоцкай абласной мясц. ад-
міністрацый прыводзіла да неаднаразо-
вых канфлікгаў з імі. 16.8.1823 як цэса-
рэвіч тайна адрокся ад царскага
прастола. Але пасля смерці брата Аляк-
сандра I з 27.11 да 14.12.1825 фармаль-
на лічыўся рас. імператарам. Абставіны
міжцаравання выкарысталі для паўстан-
ня дзекабрысты. У час паўстання
1830—31 з’ехаў у Беласток, потым у Ві-
цебск.
Літ.: Карноввч Е.П. Цесаревяч Кон-
стантнн Павловмч: Бногр. очерк. СПб., 1899;
Аскеназн 1П. Царство Польское, 1815—
1830 гг.: Пер. с пол. М., 1915; Мнронен-
к о С.В. Страннцы тайной нсторнн самодер-
жавня: Полнт. всторвя Росснн первой поло-
внны XIX столетня. М., 1990. Юрый Блашкоў.
КАНСТАНЦІН VII, Пурпураро
джаны, П а р ф ір а р о д жа н ы
(Кбпвіапііпоз 6 Рогііугобёппвіоа; вер.
905, Канстанцінопаль — ліст. 959), ім-
ператар Візантыі (913—959). 3 Маке-
донскай дынастыі. Да 920 пад апекай
рэгентаў, да 945 кіраваў намінальна,
улада знаходзілася ў руках узурпатара
Рамана I Лакапіна. У час самаст. кіра-
вання ўзмацНяў цэнтралізацыю дзяржа-
вы, вёў наступальныя войны супраць
арабаў. Ініцыятар складання кампіля-
цыйных энцыклапедычных зборнікаў.
Аўтар паліт. трактатаў «Жыццяпіс Васі-
ля», «Аб фемах», «Аб цырымоніях ві-
зантыйскага двара» (у апошнім змясціў
звесткі аб прыездзе ў Канстанцінопаль
кіеўскай княгіні Вольгі, у час якога яна
прыняла хрысціянства). Твор «Аб кіра-
ванні імперыяй» напісаны для сына Ра-
мана як даведнік пра знешнюю паліты-
ку Візантыі і суседніх народаў, у тл. даў
апісанне Русі сярэдзіны 10 ст.: палюд-
дзе кіеўскіх князёў, збор імі даніны, іх
адносіны з печанегамі, гандл. экспеды-
цыі з Кіева ў Канстанцінопаль. У гэтым
творы ўпершыню ўпамінаюцца крывічы
(крывітэіны) і дрыгавічы (другувіты),
асветлены іх узаемадачыненні з Кіевам.
Тв.: Сочнненвя. М., 1899; Об управленнн
нмлервей: Текст, перевод, коммент. 2 взд.
М., 1991.
Літ.: Сахаров АН. Днпломатня древ-
ней Русн, IX — первая половпна X в. М.,
1980; Лнтаврвн Г.Г. Путешествме рус-
ской княтннн Ольгн в Константннополь:
Проблема нсточннков // Внзантнйскнй вре-
меннмк М., 1981. Т. 42; Лмхачева В.Д.,
Любарскмй Я.Н. Памятннкн нскусства
в «Жнзнеопнсаннн Васнлня» Константнна
Багрянородного // Тамсама.
Валерый Пазднякоў.
КАНСТАНЦІНАВА, вёска ў Свірскім
пас. Савеце Мядзельскага р-на. За 40
км на 3 ад Мядзела, 26 км ад чыг. ст.
Лынтупы. На аўтадарозе Мядзел—Віль-
нюс. 270 ж., 112 двароў (1997).
Па пісьмовых крыніцдх вядома з 18
ст. як маёнтак у Ашмянскім пав. 3 1785
К. паводле прывілея караля Станіслава
Аўгуста мястэчка Віленскага ваяв.,
прыватнае ўладанне. 3 1795 у Рас. імпе-
рыі ў Вілейскім пав. У 1847 уладанне
ДАдамовіча ў Свянцянскім пав. Вілен-
скай губ. У 1868 мястэчка Свірскай вол.
Свянцянскага пав., 136 ж., у 1885 — 81
ж., 7 двароў. У 1897 у вёсцы К. 64 ж.,
касцёл, пастаялы двор, крама, карчма,
нар. вучылішча, у фальварку 90 ж. У
1904 уладанне Старжынскіх, 167 ж. У
вер. 1915 — снеж. 1918 акупіравана
герм., у сак. 1919 — ліп. 1920 польскімі
КАНСТЫТУЦЫЙНЫ
войскамі. 3 1921 у складзе Польшчы ў
Свянцянскім пав. Віленскага ваяв. 3
1939 у БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельса-
вета Свірскага р-на Вілейскай вобл. 3
чэрв. 1941 да 3.7.1944 акупіравана ням.
фашыстамі. У 1971 у вёсцы 175 ж., 60
двароў. Базавая школа, бібліятэка, Дом
кулыуры, касцёл, фельчарска-акушэр-
скі пункг, аддз. сувязі, магазін, база ад-
пачынку «Лясная Паляна». Помнік зем-
лякам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну.
Вольга Князева.
КАНСТАНЦІНАЎ Міхаіл Пятровіч
[23.1О(4.11).19ОО, г. Усмань, цяпер Лі-
пецкай вобл., Расія — 28.5.1990], вое-
пачальнік, адзін з кіраўнікоў партыз.
руху ў Мінскай і Палескай абл. у Вял.
Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1945).
Ген.-палк. (1958). У Ч)ырв. Арміі з 1919,
удзельнік грамадз. вайны. Скончыў Вы-
шэйшую ваен. акадэмію імя Варашыла-
ва (1943). 3 22.6.1941 ген.-маёр К. на
Зах. фронце, камандзір 6-й кав. дывізіі.
29.6.1941 цяжка паранены ў баі, хаваўся
ў в. Хацежына Мінскага р-на, потым
пайшоў у партызаны. У вер. 1941 —
сак. 1942 камандзір атрада, пазней нам.
камандзіра партыз. злучэння Мінскай і
Палескай абл., узначальваў ваен.-апера-
тыўную дзейнасць партыз. атрадаў. 3
восені 1942 у Чырв. Арміі, ваяваў на
Бранскім, ГІаўд., 1-м Бел. франтах: ка-
мандзір корпуса, нач. штаба конна-ме-
ханіз. групы, камандзір кав. корпуса.
Удзельнічаў у Калінкавіцка-Мазырскай
аперацыі 1944, Люблінска-Брэсцкай апе-
рацыі 1944 і інш. Да 1964 на камандных
пасадах у Сав. Арміі.
КАНСТАНЦІНАЎ Фёдар Трафімавіч
[23.3(5.4).1915, в. Зялёны Прудок Ча-
вускага пав., цяпер Чавускага р-на —
13.10.1991], філосаф, публіцыст. Д-р фі-
лас. н. (1965), праф. (1967). Засл. дз.
нав. РСФСР (1975). Скончыў БДУ
(1940). Да вайны працаваў у Бел. дзярж.
выд-ве, газ. «Звязда», рэдактарам газ.
«Сталннская молодежь», час. «Іскры
Ілыча». 3 1941 у Маскве на камсам. і
парт. рабоце, рэдактар час. «Славяне».
3 1953 у Ін це філасофіі АН СССР —
ст. навук. супрацоўнік, заг. сектара. Аў-
тар бел. сав. калецдара (1934), брашур
«Герой Савецкага Саюза Х.А.Смаляч-
коў» (1943), «Аб паходжанні беларуска-
га народа» (1946). На бел. мову пера-
клаў раман І.Ільфа і Я.Пятрова «Адна-
павярховая Амерыка», выдадзены асоб-
най кнігай (1938).
Те.: Георгнй Днмнтров — выдаюшнйся де-
ятель международного рабочего двнження.
М., 1950; О народной демократнн в странах
Европы: Сб. статей. М., 1956; Дмалектнка
ннтернацнонального н нацнонального в со-
цналлстмческом обіцестве. М., 1981.
Аляксей Каўка.
КАНСТАНЦКІ САБбР 1414—18, 16 ы
ўсяленсю сабор каталіцкай царквы,
скліканы ў ням. г. Канстанц з мэтай
пакласці канец яе расколу; буйнейшы
дыпламат. кангрэс, на якім вырашаліся
важнейшыя міжнар. пытанні, найперш
звязаныя з прэтэнзіймі герм. імператара
Сігізмунда I на паліт. гегемонію ў Еўро-
пе Напярэдадні сабору дзейнічалі 3 па-
ры, асаблівы размах набылі «ерасі» па-
слядоўнікаў Я.Гуса ў Чэхіі, Дж.Уікліфа
ў Англіі і інш. Па ініцыятыве Сігізмун-
да I і антыпапы Яна XXIII барацьба
супраць ерасі стала галоўнай у дзейнас-
ці сабора. У 1415 на саборы быў асу-
джаны да спалення Гус, што стала
штуршком да гусіцкіх войнаў у Цэнтр.
Еўропе. У 1417 скасаваны паўнамоцтвы
ўсіх ранейшых папаў і выбраны адзін
папа Марцін V, абвешчана вяршэнства
сабораў над папамі.
У дзейнасці сабора актыўна ўдзельні-
чалі дэлегацыі ВКЛ, аўтарытэт якога
пасля Вялікай вайны 1409—11 з Тэўтон-
скім ордэнам значна вырас. Вял. кн. Ві-
таўт некалькі разоў накіроўваў у Кан-
станц свае дэлегацыі. У 1415 ад яго імя
падольскі староста Гедыгольд прапа-
ноўваў перавесці бліжэй да Асманскай
імперыі (у Паўн. Прычарнамор’е або на
Кіпр) Тэўтонскі ордэн, які пасля хры-
шчэння Жмудзі страціў фармальныя
падставы для сваёй дзейнасці ў Пры-
балтыцы, і абвяргаў абвінавачванні ў
патаемным супрацоўнштве Вітаўта з ас-
манамі. У 1416 на саборы значнае мес-
ца было адведзена спрэчкам паміж ВКЛ
і ордэнам за Жмудзь. 13.2.1416 разгле-
джана скарга ахрышчаных жмудзінаў на
ўціск з боку крыжакоў, якія працягвалі
рабаўнічыя наезды. 17 чэрв. сабор пры-
няў кампраміснае рашэнне па Жмудзі:
у адм. дачыненні яна падпарадкавана
імператару (г.зн. фактычна Тэўтонскаму
ордэну), а ў царкоўным — польск. і літ.
біскупам. Было вырашана стварыць
асобную Жмудскую дыяцэзію. 11.8.1416
львоўскі арцыбіскуп Я.Жашоўскі і ві-
ленскі біскуп П.Ястрэмбец прызначаны
саборам дэлегатамі з абавязкам здзей-
сніць гэтыя рашэнні на месцы (прадоў-
жыць хрышчэнне жмудзінаў, арганіза-
ваць дыяцэзію і інш.). У 1417 на саборы
прысутнічаў «герцаг Павел з сапраўднай
Русі, падначалены герцагу Вітаўту».
Найбольш прадстаўнічая дэлегацыя
ВКЛ на чале з кіеўскім мітрапалітам
Грыгорыем Цамблакам была накіравана
ў Канстанц у 1418. У яе ўваходзілі пра-
васл. епіскапы з розных епархій ВКЛ і
Маддовы, а таксама свецкія прадстаўні-
кі Кіева, Смаленска, Вял. Ноўгарада і
інш. гарадоў. Яе мэтай было заключыць
унію паміж правасл. і каталіцкай цэр-
квамі на тэр. ВКЛ, а таксама дамагчыся
прызнання сюзерэнітэту Вітаўта над
Малдовай і Ноўгарадам. У выніку Мар-
цін V прызначыў Вітаўта генеральным
вікарыем Ноўгарада, а ў лют. 1418 Цам-
блак прысягнуў папе ад імя правасл.
царквы ВКЛ. Спроба уніі, аднак, заста-
лася нерэалізаванай з-за супраціўлення
правасл. духавенства ВКЛ і пазіцыі
канстанцінопальскага патрыярхату.
Каштоўнай крыніцай для вывучэння
сабора з’яўляецца «Хроніка Канстан-
цкага сабора» Ульрыха фон Рыхенталя,
у якой неаднаразова згадваецца Белая
Русь.
Літ.: Г р а б а р ь В.Э. Вселенскне соборы
западнохрнстнанской церквн н светскне кон-
грессы XV в. // Среднме века. Л., 1946. Вып.
2;Вевііпоу I «1Ўеі58е Кііз» шіё ІУевзпкзеп
іп еіпег ОешзсЬеп СЬгопік <1е8 15. ІаЬгЬцп-
йеПз // ТоіхсЬшівеп гш ОзіеіігораеізсЬеп Се-
зсЬісЬіе. Вегііл, 1980. В<1 27; 171 г і с Ь К і -
с Ь е л I а 1. Оаз Копхіі гіі Копйапх: Ракзі-
тіІеач.^аЬе. ЗіагпЬеі^; КопЯапг; ЗіііПдаП,
1964; Ріеко8Іп5кі Р. Оо&сіе роксу ла
зоЬог/е копзіапсуізкіт // Когргаіуу Акаёетіі
Іітіеідіпозсі. УУ'усІгіаі Ьізіоіусгпо-йіогоіісгпу
8ег. 2. Кгак<ж, 1899. Т. 12; СЬогіупіскі
К Кобсісй рганТО5Іа»пу а Кхесгрозроіііа Рокка.
\\,ат>га<са, 1934; Віазгсгук С. Оіесехіа
2тп<1гка о<1 XV <іо росгдікіі XVII V/.: ІЗягб).
Рогпап, 1993. Алесь Белы.
КАНСТЫТУЦЫЙНА-ДЭМАКРАТЫЧ-
НАЯ ПАРТЫЯ, гл. Кадэты.
КАНСТЫ 'ГУЦЫЙНА-КАТАЛІЦКАЯ
ПАРТЫЯ ЛІТВЬІ I БЕЛАРЎСІ, адна з
першых легальных паліт. партый Бела-
русі ў пач. 20 ст. Створана ў канцы
1905 — пач. 1906 віленскім каталіцкім
епіскапам Э.Ю.Ропам. На арганізац.
з’ездзе, які адбыўся ў лют. 1906 у Віль-
ні, прысутнічала каля 1000 яе прыхіль-
нікаў, прадстаўнікоў каталіцкага духа-
венства, землеўладальнікаў, інтэліген-
цыі, рабочых і сялян. Спалучала лібера-
лізм кадэцкага кірунку ў адносінах да
паліт. жыцця, кансерватызм у падыхо-
дах да сацыяльна-эканам. праблем Бе-
ларусі і Літвы і ідэалы хрысціянскай дэ-
макратыі. Супрацоўнічала з польскай
нац.-дэмакр. партыяй. Мела курсы на-
вучання ксяндзоў, выдавала газ.
«Моміпу ХУіІегізкіе» («Віленскія навіны»,
студз.—люты 1906), «Том'апукх ргасу»
(«Сябра працы», люты — сак. 1906),
«Рг/уіасіеі Ішіп» («Сябра народу», са
студз. 1906). Патрабавала абл. самакіра-
вання для Беларусі і Літвы, аўтаноміі з
заканадаўчым сеймам для Польшчы.
Вырашэнне агр. і іншых пытанняў
звязвала з устанаўленнем мясц. самакі-
равання. Адстойвала памешчыцкае зем-
леўладанне, выказвалася за садзеянне
сялянам у набыцці зямлі. Дзейнічала
пераважна ў Віленскай і некаторых па-
ветах Гродзенскай губ., дзе большасць
насельніцгва складалі католікі. На вы-
барах у 1-ю Дзярж. думу блакіравалася
з кадэтамі і дамаглася значнага поспеху:
з 7 дэпутатаў ад Віленскай губ. 6 —
прыхільнікі партыі, з інш. зах. губерняў
яе падтрымлівалі 11 дэпутатаў (т.зв. аў-
танамісты). У 2-й думе ідэі партыі пад-
трымлівалі 11 аўтанамістаў. Распалася
ўвосень 1907.
Літ.: III а б у н я К.М. Аграрный вопрос м
крестьянское двнженме в Белоруссмн в рево-
люцнн 1905—1907 гг. Мн., 1962; См ал я н -
чук А Канстыгуцыйна-каталіцкая партыя
Беларусі і Літвы // Голас Радзімы. 1993. 11
сак Міхась Біч.
КАНСТЫТУЦЬІЙНЫ СУД РЭСПЎБ-
ЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, судовы орган кан-
стытуцыйнага кантролю, які ажыццяў-
ляе кантроль за канстытуцыйнасцю
нарматыўных акгаў у дзяржаве. Фармі-
руецца ў колькасці 12 суддзяў, з іх 6
88
КАНСТЫТУЦЫЯ
назначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі
Беларусь, 6 выбіраюцца Саветам Рэс-
публікі. Старшыня К.с.Р.Б. назначаец-
ца Прэзідэнтам са згоды Савета Рэс-
публікі. Тэрмін паўнамоцтваў суддзяў
11 гадоў. Упершыню ўтвораны ў 1994.
Кампетэнцыя, арганізацыя і парадак
дзейнасці К.с.Р.Б. вызначаюцца Кан-
стытуцыяй, Законам «Аб Канстытуцый-
ным судзе Рэспублікі Беларусь». Па
прапановах Прэзідэнта, Палаты прад-
стаўнікоў, Савета Рэспублікі, Вярх. су-
да, Вышэйшага гасп. суда, Савета Мі-
ністраў Рэспублікі Беларусь К с.Р.Б.
разглядае справы і дае заключэнні: аб
адпаведнасці законаў, дэкрэтаў, указаў
Прэзідэнта, міжнар. дагаворных і інш.
абавязацельстваў Рэспублікі Беларусь
Канстытуцыі і міжнар.-прававым актам,
ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь;
аб адпаведнасці актаў міждзярж утва-
рэнняў, у якія ўваходзшь Рэспубліка
Беларусь, указаў Прэзідэнта, выдадзе-
ных у мэтах выканання закона, Кан-
стытуцыі, міжнар.-прававым актам, ра-
тыфікаваным Рэспублікай Беларусь, за-
конам і дэкрэтам; аб адпаведнасці па-
станоў Савета Міністраў, актаў Вярх.
суда, Вышэйшага гасп. суда, Ген. пра-
курора Канстытуцыі, міжнар.-прававым
актам, ратыфікаваным Рэспублікай Бе-
ларусь, законам, дэкрэтам і ўказам; аб
адпаведнасці актаў любога шш. дзярж.
органа Канстытуцыі, міжнар.-прававым
актам, ратыфікаваным Рэспублікай Бе-
ларусь, законам, дэкрэтам і ўказам.
Нарматыўныя акты, міжнар. дагавор-
ныя або інш. абавязацельствы Рэспуб-
лікі Беларусь, прызнаныя К.с.Р.Б. не-
канстытуцыйнымі, страчваюць юрыд.
сілу ў цэлым або ў пэўнай іх частцы.
Заключэнні К.с.Р Б. з’яўляюцца кан-
чатковымі, абскарджанню і апратэста-
ванню не падлягаюць. Старшыні суда
Абмеркананне Канстьпуцыі 3 мая 1791 па сейме Рэчы Паспалітай у Варшаае
В.Г.Ціхіня (1995—96), РА.Васілевіч (з
1997).
КАНСТЫТУЦЫЯ сеймавая (лац.
сопкбіцііо лад), ухвала, пастанова валь-
нага сейма Рэчы Наспалітай. У ВКЛ
тэрмін «К.» ўжываўся пасля Люблін-
скай уніі 1569. К. звычайна выдаваліся
для ўсёй Рэчы Паспалітай, зрэдку асоб-
на для Польшчы і ВКЛ. Сфера дзеяння
яе не заўсёды акрэслівалася. Лічыцца,
што такія К. дзейнічалі ў ВКЛ толькі
тады, калі аб тэтым у іх мелася спец.
агаворка і калі К. былі абвешчаны на
павятовых сейміках. Прымаліся К. вя-
чыстыя, дзеянне якіх не абмяжоўвалася
часам, і часовыя. Калі ў К. не агавор-
ваўся тэрмін дзеяння, яна лічылася вя-
чыстай. Працэс заканадаўства ў сейме
складаўся з некалькіх стадый: падрых-
тоўка законапраекта, абмеркаванне і
прыняцце яго, абнародаванне закона.
Падрыхтоўка законапраекта ажыццяў-
лялася дзярж. канцылярыяй і спецы-
яльна створанымі камісіямі; улічваліся
просьбы і пажаданні, выказаныя сейма-
вымі пасламі (дэпутатамі), прадстаўні-
камі гарадоў і валасцей. Заканадаўчая
ініцыятыва належала каралю (вял. кня-
зю) і сенату. Абмеркаванне і прыняцце
К. праходзыа ў абедзвюх палатах сей-
ма — сенаце і пасольскай ізбе. У па-
содьскай ізбе законапраекты прымаліся
спачатку большасцю галасоў, а пасля
ўвядзення ў 1589 ліберум вета — адна-
галосна. Канчаткова закон рэдагаваў
кароль, імем якога і выдавалася К Яе
ўпісвалі ў Каронную Метрыку і Метры-
ку Вялікага княства Літоўскага і друка-
валі (з 1576 у абавязковым парадку),
спярша кожную асобна. 3 канца 16 ст.
пастановы аднаго сейма выдавалі ў вы-
глядзе зборніка, які лічыўся адной К
Друкаваныя экзэмпляры з дзярж. пя-
чаткай і подпісамі маршалка сейма і
канцлера рассылалі па ваяводствах. Аб-
народваліся К. на мясцовых рэляцый-
ных сейміках, якія склікаліся ваяводамі
(старостамі). На сейміках сеймавыя
паслы даводзілі пра рашэнні вальнага
сейма і ўпісвалі К. ў земскія і гродскія
кнігі. Падатковыя пастановы сейма (па-
баровыя універсалы) не называліся К. і
публікаваліся асобна. У 18—20 ст.
ажыццёўлена неафіц. выданне К. Поль-
шчы і Рэчы Паспалітай — Валюміна ле-
гум. Аляксандр Марыскін.
КАНСТЫТЎЦЫЯ 3 МАЯ 1791 (ІЛіахуа
г/асіоу/а), асноўны закон Рэчы Паспалі-
тай, прыняты Чатырохгадовым сеймам
3.5.1791 у Варшаве Абвясшла суверэн-
насць Рэчы Паспалітай як унітарнай
дзяржавы, ліквідавала падзел на Карону
і ВКЛ. Адначасова кароль захаваў тытул
вял. князя літоўскага. У ВКЛ засталося
судаводства, свой скарб, роўнае прад-
стаўніцтва ў сейме і яго камісіях. Мес-
цам правядзення сеймаў вызначана
Варшава, але яны маглі адбывацца раз у
3 гады ў Гродне Абвясціла нязмен-
насць кардынальных правоў, захавала
карпаратыўнасць і адзінаўладдзе за
шляхецкім саслоўем, шляхецкія правы і
прэрагатывы абвяшчала непарушнымі.
Грамадзянскія свабоды распаўсюджва-
ліся на прывілеяваныя станы шляхты
духавенства, чыноўнікаў. Алначасова
рабіліся ўступкі жыхарам гарадоў дзярж.
юрысдыкцыі, у ліку якіх асабістая неда-
тыкальнасць, права набыцця зямлі,
шляхецгва, заняцця ніжэйшых адмшіс-
трацыйна-судовых і царкоўных пасад.
Абвешчана свабода веравызнанняў з за-
хаваннем дзяржаўнасці каталіцтва.
Епіскапы пераведзены на дзярж. ўтры-
манне. Дэкларавалася апека права і
ўрада над феад.-залежнымі сялянамі.
Заканадаўчая ўтада аддадзена 2 палат-
наму сейму (палата дэпутатаў і сенат),
выканаўчая — каралю і радзе з 6 мініс-
траў, падсправаздачных сейму. Мініс-
траў назначаў кароль. Палата дэпутатаў
складалася з 204 паслоў (з іх 24 прад-
стаўлялі гарады з дарадчым голасам),
выбраных на 2 гады на мясц. сейміках.
Выбарчы голас атрымалі асобы шляхец-
кага стану з 19 гадоў, якія мелі гадавы
даход больш за 100 хіотых і былі запі-
саны ў земскія кнігі Сенат складаўся з
132 саноўнікаў, у тл. караля, быў па-
збаўлены права заканадаўчай ініцыяты-
вы, але меў права адкладальнага вета.
Ліквідавана права ліберум вета (ІіЬегшп
хеіо), усе пастановы сейма павінны бы-
лі прымацца большасцю галасоў, уве-
дзена спадчыннасць трона. Выканаўчай
адміністрацыяй на мясц. узроўні былі
парадкавыя камісц, якія выбіраліся
мясц. сеймікамі. Земскія 1 гродскія су-
ды аб’ядноўваліся ў зямянскія суды.
Пажыццевасць пасад скасоўвалася,
змянялася іх выбарнасцю на дзярж.
утрыманні. Канстытуцыя абвяшчалася
нязменнай на 25 гадоў. Перагледзець яе
•мог толькі канстытуцыйны сейм. Ска-
савана ў 1793 у выніку другога падзелу
Рэчы Паспалітай. Была першым у Еў-
ропе і другім у свеце (пасля Канстыту-
цыі ЗША) асн. законам, зафіксаваным
шсьмова.
Літ. Ьеьподогькі В Пгіеіо 8еіпш
Сгіегоіеіпіево (1788—1792). ХУгосІау,, 1951;
КАНСТЫТУЦЫЯ К
Зкокголек 1. У/іеІка сЬ м/ііа паго&жусЬ
дле)<5>л'. КопЯуПісіа 3 тдіа і геГогту 8е]пш
Слегоіеіпіево. кУагх/ам'а, 1991; Сго)а А
Баіа шеікіск пад/іеі. ІУаіхга^а, 1992;
Ьа8хе»/8кі К. 8еіт Роккі ч/ 1а(асЬ 1764—
1793. МІаіагажа; Рогпаіі, 1973; Ю хо Я.А Ка-
роткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Бела-
русі. Мн., 1992; Саркмсян О.С. Польс-
кая констнтуцня 3 мая 1791 г. // Вестн. Ере-
ванското ун-та. Обіцеств. наукн. Ереван,
1989. № 1. Яўген Анішчанка.
КАНСТЫТЎЦЫЯ 1793, асноўны закон
Рэчы Паспалітай, прыняты без абмер-
кавання 23.11(5.12).1793 Гродзенскім
сеймам 1793. Яе праект распрацаваны
К.Рачынскім, Ф.Мапічынскім, Л.Тыш-
кевічам пад наглядам царскага пасла
Я.Я.Сіверса. Паводде К. Рэч Паспалітая
захоўвалася як унітарная дзяржава ў
складзе правінцый Кароны і княства
Лггоўскага, падзялялася на ваяводствы,
а тыя — на 3 паветы (землі) кожнае.
Захоўваліся кардынальныя правы, гаран-
таваныя сеймамі 1768, 1775 і Канстыту-
цыяй 1791. Аднаўлялася выбарнасць ка-
раля. Вышэйшым заканадаўчым орга-
нам краіны быў сейм, які склікаўся раз
у 4 гады на 8 тыдняў. Ад кожнага вая-
водства ў сейм выбіралася па 6 паслоу.
Рашэнні ў сейме прымаліся большасцю
галасоў, акрамя самых важных пытан-
няў заканадаўства, падаткаў, арміі, на
якія каралю давалася права вета. Выка-
наўчая ўлада належала Пастаяннай ра-
дзе з 24 чал., у т.л. 11 ад Княства. Рада
рыхтавала заканадаўчыя праекты, на-
глядала за іх рэалізацыяй, склікала сей-
мы нават без згоды караля. Кіравала
рада праз 6 дэпартаментаў. Паўната
ўлады ў паветах належала парадкавым
камісіям. Членаў камісіі выбіралі на
мясц. сейміках з аселай шляхты. Нема-
ёмная шляхта пазбаўлялася выбарчых
правоў. Мяшчане атрымалі права набы-
ваць землі і шляхецкую годнасць, але
не мелі прадстаўніцтва ў сейме. У якас-
ці ўступкі рэформам Чатырохгадовага
сейма захаваны зямянскія суды з вы-
барнымі пасадамі на дзярж. утрыманні.
Вышэйшай апеляцыйнай інстанцыяй
для судоў быў Трыбунал, асобны для
цывільных і духоўных спраў. Фактычна
К. не выконвалася, бо страціла сілу ў
выніку Трэцяга падзелу Рэчы Паспалі-
тай.
Літ:. Костомаров Н.Н. Сгарый спор:
Последнме годы Речя Посполнтой. М., 1994;
Ю х о Я. А Кароткі нарыс гісторыі даяржавы
і права Беларусі. Мн., 1992; К <і г і е 1 а
Орс)а [цодхіеікка // К^аПаІпік йкіоіусгпу.
іУагегахуа, 1991. К. 118, № 1; 8 г гі і 5 к і 1.
Пгіе)е Роккі родічв озіаІпісЬ Ьадагі. Т. 4.
Ідаб», 1866; У/д8іскі 1. КопГедегасіа
Таівочтска і о5Іаіпі ве)т КгесгурохроШе) г
1793 гокч. Рогпап, 1952. Яўген Анішчанка.
КАНСТЫТЎЦЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ ССР
1919, гл. Канстытуцыя Сацыялістычнай
Савецкай Рэспублікі Беларусі 1919.
КАНСТЫТЎЦЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ ССР
1927. Прынята 11.4.1927 УІП Усебел.
з’ездам Саветаў. Сктадалася з 13 глаў,
76 артыкулаў. Абвяшчала, што грунту-
ецца на асн. палажэннях Дэкларацыі
правоў працоўнага і эксплуатуемага на-
рода, прынятай Ш Усерас. з’ездам Са-
ветаў, Маніфеста Часовага рабоча-ся-
лянскага ўрада Беларусі ад 1.1.1919, Кан-
стытуцыі Сацыялістычнай Савецкай
Рэспублікі Беларусі 1919 і Дэкларацыі аб
абвяшчэнні незалежнасці Сацыялістыч-
най Савецкай Рэспублікі Беларусі ад
31.7.1920. БССР абвяшчалася дзяржа-
вай дыктатуры пралетарыяту, дзе ўся
ўлада належыць Саветам рабочых, ся-
лянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў.
Канстытуцыя замацавала факт увахо-
джання БССР у склад СССР з правам
свабоднага выхаду, вызначыла суверэн-
ныя правы рэспублікі ў складзе Саюза:
самастойна прымаць сваю канстыту-
цыю, уносіць у яе адпаведныя змены,
ствараць вышэйшыя органы дзярж. ула-
ды і кіравання, вызначаць адм. падзел.
Былі паўтораны нормы Канстытуцыі
1919 адносна правоў і абавязкаў грама-
дзян. Праца прызнавалася абавязкам
усіх грамадзян, ставілася задача яе ахо-
вы. Замацоўвалася права ірамадзян сва-
бодна карыстацца роднай мовай, нац.
меншасцям забяспечвалася магчымасць
навучання ў школе на роднай мове.
Канстытуцыя абвяшчала поўную роў-
насць беларускай, яўрэйскай, рускай і
польскай моў, на якіх публікаваліся за-
коны, але аддавала пераваіу бел. мове ў
зносінах паміж дзярж., прафес. і іра-
мадскімі ўстановамі і арг-цыямі. Рэгла-
ментавалася дзейнасць Усебел. з’езда
Саветаў, Цэнтр. Выканаўчага Камітэта,
Прэзідыума ЦВК, Савета Нар. Каміса-
раў БССР. Упершыню зацвердзіла сіс-
тэму мясц. органаў дзярж. улады і кіра-
вання, пабудаваную ў адпаведнасці з
адм.-тэр. падзелам, замацавала нормы
выбарчага права. У ёй упершыню, акра-
мя герба і сцяга, названа сталіца
БССР — г. Мінск.
Літ: Нсторня Советской Констмтуцмм (в
документах), 1917—1956. М., 1957; Йсторня
государства н права Белорусской ССР. Т. 1.
1917—1936 гг. Мн., 1970. Таіса Доўнар.
КАНСТЫТЎЦЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ ССР
1937. Прынята 19.2.1937 Надзвычайным
XII Усебеларускім з’ездам Саветаў.
Складалася з 11 глаў, 122 артыкулаў.
Поўнасцю адпавядала Канстытуцыі
СССР 1936. БССР абвяшчалася сацыя-
ліст. дзяржавай рабочых і сялян. Уся
ўлада ў ёй належала Саветам дэпутатаў
працоўных, што складалі паліт. аснову
рэспублікі. Эканам. асновай БССР з’яў-
лялася сацыяліст. сістэма гаспадаркі і
сацыяліст. ўласнасць на сродкі вытвор-
часці, якая мела 2 формы: дзярж. і каа-
ператыўна-калгасную. Канстытуцыя
вызначала працу як абавязак кожнага
працаздольнага грамадзяніна і замацоў-
вала прынцып «ад кожнага — па яго
здольнасці, кожнаму па яго працы». У
ёй гаварылася аб добраахвотным аб’яд-
нанні БССР на роўных правах з інш.
саюзнымі рэспублікамі, дэклараваўся
суверэнітэт БССР з улікам арт. 14 Кан-
стытуцыі СССР. Кожны ірамадзянін
БССР з’яўляўся ірамадзянінам СССР.
Законы СССР былі абавязковымі на
тэр. Беларусі. Канстытуцыя замацоўва-
ла асн. правы і свабоды грамадзян: пра-
ва на працу, адпачынак, адукацыю, сва-
боду слова, друку, сходаў, мітынгаў;
устанаўлівала абавязкі грамадзян: вы-
конваць законы, захоўваць дысцыпліну,
прытрымлівацца правіл сацыяліст.
жыцця, берагчы сацыяліст. ўласнасць,
абараняць айчыну. Вышэйшым органам
дзярж. улады рэспублікі быў Вярх. Са-
вет БССР, які выбіраўся на 4 гады, а ў
перыяд паміж сесіямі — яго Прэзіды-
ум. Вярх. Савет ствараў урад — Савет
Нар. Камісараў. Вышэйшыя і мясц. ор-
ганы ўлады фарміраваліся на аснове
ўсеагульнага, роўнага, прамога выбар-
чага права пры тайным галасаванні.
Канстытуцыя рэгламентавала дзейнасць
суда і пракуратўры. Пракурор БССР
прызначаўся Пракурорам СССР. За-
цвярджаліся сімвалы бел. дзяржаўнас-
ці — герб і сцяг рэспублікі, сталіца
БССР — Мінск. Пазней у Канстыту-
цыю ўнесены шэраг змен і дапаўнен-
няў: СНК БССР быў пераўтвораны ў
Савет Міністраў БССР, наркаматы — у
міністэрствы, у сувязі з новым адм.-тэр.
падзелам зменена сістэма мясц. органаў
улады і кіравання, унесены змены ў
герб і сцяг Беларусі; замацаваны новыя
правы БССР, у тш. права ўступаць у
непасрэдныя зносіны з замежнымі
дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні
і абменьвацца дыпламат. і консульскімі
прадстаўнікамі і інш.
Літ: Констнтуцня (Основной Закон) Сок>-
за Советскнх Соцналмстнческнх Республнк.
М., 1937; Констнгуцня (Основной Закон)
БССР. Мн., 1973; Йсторня государства н
права Белорусской ССР. Т. 2. 1937—1975 іт.
Мн., 1976. ТаісаДоўнар.
КАНСТЫТЎЦЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ ССР
1978. Прынята 14.4.1978 на нечарговай
9-й сесіі Вярх. Савета БССР 9-га склі-
кання. Складалася з прэамбулы і 10
раздзелаў, у якіх 19 глаў, 172 артыкулы.
Пабудавана ў адпаведнасці з Канстыту-
цыяй СССР 1977. Адзначала, што «ра-
бочыя і сяляне Беларусі з дапамогай
рус. пралетарыяту ўпершыню ў гісторыі
здабылі сваю дзяржаўнасць»; у СССР, у
тді. ў БССР, пабудавана развітое сацы-
яліст. грамадства, сфарміравалася новая
гіст. супольнасць людзей — савецкі на-
род. Вызначалася паліт. сістэма сав.
грамадства, элементамі якой з’яўляліся
дзяржава, КПСС, грамадскія арг-цыі і
прац. калектывы. Кіруючай і накіроўва-
ючай сілай сав. грамадства, ядром яго
паліт. сістэмы, дзярж. і грамадскіх
арг-цый абвешчана Камуніст. партыя
Савецкага Саюза. У параўнанні з Кан-
стытуцыяй 1937 у струкгуру новай Кан-
стытуцыі ўведзены прэамбула і новыя
ілавы — паліт. сістэма, эканам. сістэ-
ма, сац. развіццё і кулыура, знешнепа-
літ. дзейнасць, нар. дэпутат і інш. Гал.
формай улады прызнана ўлада народа,
якая з’яўляецца крыніцай дзярж. суве-
рэнітэту. Органы дзярж. улады пачалі
называцца Саветамі нар. дэпутатаў.
Вызначаліся асн. правы, свабоды і аба-
К КАНСТЫТУЦЫЯ
вязкі грамадзян, колькасць іх была
значна павялічана. Суверэнітэт БССР у
складзе Саюза ССР быў абмежаваны
арт. 73 Канстытуцыі СССР. Па-за ме-
жамі арт. 73 Канстытуцыі СССР БССР
магла самастойна ажыццяўляць дзярж.
ўладу на сваёй тэрыторыі. Вышэйшым
органам дзярж. улады рэспублікі з’яў-
ляўся Вярх. Савет БССР, які выбіраў з
ліку дэпутатаў пастаянна дзеючы ор-
ган — Прэзідыум Вярх. Савета. Вы-
шэйшы выканаўчы і распарадчы ор-
ган — Савет Міністраў БССР. Былі ак-
рэслены мясц. органы дзярж. улады і
кіравання — мясц. Саветы нар. дэпута-
таў і выканаўчыя к-ты мясц. Саветаў.
Упершыню ў канстытуцыйнай пракгы-
цы рэспублікі былі вызначаны такія
формы прамой дэмакратыі, як усена-
роднае абмеркаванне найб. важных пы-
танняў дзярж. жыцця і іх вынясенне на
ўсенароднае галасаванне — рэферэн-
дум. Канстытуцыйна замацоўваліся
прынцыпы дэмакр. цэнтралізму пабудо-
вы органаў дзярж. улады і кіравання.
Асобны артыкул быў прысвечаны ролі
прац. калектываў. Дапускалася індыві-
дуальная прац. дзейнасць грамадзян.
Устанаўліваліўся герб, сцяг, гімн і ста-
ліца БССР, працэдура змянення Кан-
стытуцыі рэспублікі, Анатоль Галаўко.
КАНСТЫТЎЦЫЯ РЭСПУБЛІКІ БЕ-
ЛАРУСЬ 1994, асноўны закон Рэспуб-
лікі Беларусь. Прынята 15.3.1994 на
13-й сесіі Вярх. Савета Рэспублікі Бела-
русь 12-га склікання. Набыла сілу
30.4.1994 з моманту яе апублікавання.
24.11.1996 па ініцыятыве Прэзідэнта
быў праведзены рэферэндум, на падста-
ве якога ўнесены істотныя змяненні і
дапаўненні ў Канстытуцыю Рэспублікі
Беларусь 1994. Абноўлены тэкст Кан-
стытуцыі набыў сілу 27.11.1996. Кан-
стытуцыя складаецца з прэамбулы, 9
раздзелаў, у якіх 8 глаў і 146 артыкулаў.
Адлюстроўвае новы сац.-эканам. і па-
літ. этап развіцця грамадства і дзяржа-
вы: адсутнасць федэратыўных пачаткаў
у сувязі з распадам СССР, замацаванне
поўнага дзярж. суверэнітэту, адраджэн-
не бел. нацыі і культуры, прызнанне
роўнай абароны і роўных магчымасцей
для развіцця ўсіх формаў уласнасці.
Зменена назва дзяржавы, яна стала наз.
Рэспубліка Беларусь. Арт. 1 падкрэслі-
вае, што Рэспубліка Беларусь — унітар-
ная дэмакр. сацыяльная прававая дзяр-
жава, якая валодае ўсёй паўнатой улады
на сваёй тэрыторыі і самастойна ажыц-
цяўляе ўнутр. і знешнюю палітыку. Ча-
лавек з’яўляецца найвышэйшай каш-
тоўнасцю ірамадства і дзяржавы. Вы-
значаны новы прававы статус грама-
дзян, прызнаны натуральныя правы
чалавека, правы на працу, на адпачы-
нак, пашырана кола правоў і свабод,
замацаваны іх гарантыі і формы абаро-
ны. Вызначаны асновы Канстытуцый-
нага ладу краіны. Адзінай крыніцай
дзярж. улады ў Рэспубліцы Беларусь
з’яўляецца народ, які ажыццяўляе сваю
ўладу непасрэдна і праз прадстаўнічыя
органы. Дэмакратыя ажыццяўляецца на
падставе разнастайнасці паліт. інстыту-
таў, ідэалогіі і поглядаў, плюралізму ду-
мак. Ідэалогія паліт. партый, рэліг. або
інш. грамадскіх аб’яднанняў, сац. груп
не можа ўстанаўлівацца ў якасці абавяз-
ковай для грамадзян. Канстытуцыя за-
бараняе стварэнне і дзейнасць паліт.
партый і інш. грамадскіх аб’яднанняў,
якія маюць на мэце гвалтоўнае змянен-
не канстытуцыйнага ладу ці вядуць
прапаганду вайны, нац., рэліг. і расавай
варожасці. Дзяржава грунтуецца на
прынцыпе падзелу ўлад: заканадаўчай,
выканаўчай і судовай. Дзярж. органы ў
межах сваіх паўнамоцтваў самастойныя:
яны ўзаемадзейнічаюць паміж сабой,
стрымліваюць і ўраўнаважваюць адзін
аднаго. Прызнаецца прыярытэт аіуль-
нанац. прынцыпаў міжнар. права, не
дапускаецца заключэнне міжнар. дага-
вораў, якія супярэчаць Канстытуцыі.
Дзяржава рэгулюе адносіны паміж сац.,
нац. і інш. супольнасцямі на падставе
прынцыпу іх роўнасці перад законам,
адказвае за захаванне гісторыка-культ.
спадчыны, свабоднае развіццё культур
усіх нац. супольнасцей, якія пражыва-
юць у Рэспубліцы Беларусь. Забяспеч-
ваецца роўнасць перад законам усіх рэ-
лігій і веравызнанняў. Замацоўваюцца
гуманныя прынцыпы знешняй палітыкі
дзяржавы, ставіцца мэта зрабіць сваю
тэрыторыю бяз’ядзернай зонай, а дзяр-
жаву нейтральнай. Дзярж. мовамі ў
Рэспубліцы Беларусь з’яўляюцца бела-
руская і руская мовы. Вызначаны сім-
валы дзяржавы — герб, сцяг і гімн.
Сталіца Рэспублікі Беларусь — г.
Мінск. Паўнапраўным кіраўніком дзяр-
жавы з’яўляецца Прэзідэнт. Вызначана
працэдура выбрання прэзідэнта, пасля
рэферэндуму 1996 значна пашырана ко-
ла яго абавязкаў і паўнамоцтваў. Прэзі-
дэнт назначае ўсіх вышэйшых службо-
вых асоб, фарміруе ўрад дзяржавы,
асобных кіраўнікоў вышэйшых органаў
улады Прэзідэнт назначае са згоды На
цыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь.
Прэзідэнт з’яўляецца старшынёй Саве-
та Бяспекі і Галоўнакамандуючым Уз-
броенымі сіламі Рэспублікі Беларусь.
Ён падпісвае законы, выдае дэкрэты,
якія маюць сілу закона, а таксама ўказы
і распараджэнні, валодае правам рас-
пускаць абедзве палаты Нацыянальнага
сходу Рэспублікі Беларусь. Пасля рэфе-
рэндуму 1996 зменена назва і прававы
статус урада Рэспублікі, які атрымаў
назву Савет Міністраў. На чале яго ста-
іць Прэм’ер-міністр. Члены Савета Мі-
ністраў, Прэм’ер-міністр і яго намеснікі
назначаюцца і вызваляюцца ад пасады
Прэзідэнтам са згоды Палаты прадстаў-
нікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі
Беларусь. Створаны новыя дзярж. орга-
ны — Канстытуцыйны суд, Камітэт
дзярж. кантролю. Вышэйшым прадстаў-
нічым заканадаўчым органам дзярж.
улады з’яўляецца Нацыянальны сход
Рэспублікі Беларусь, які складаецца з
дзвюх палат — Савета Рэспублікі і Па-
латы прадстаўнікоў. Палата прадстаўні-
коў рыхтуе праекты законаў і прымае
іх, Савет Рэспублікі (верхняя палата)
зацвярджае ці адмяняе законы, якія
прыняла ніжняя палата. Захавана пера-
емнасць у назве мясц. прадстаўнічых
органаў народа — Саветаў; у Канстыту-
цыі яны наз. Саветамі дэпутатаў. Мясц.
кіраванне і самакіраванне ў адм.-тэр.
адзінках ажыццяўляецца праз мясц. Са-
веты дэпутатаў, выканаўчыя і распарад-
чыя органы, органы тэрытарыяльнага
ірамадскага самакіравання, сходы і
інш. формы прамога ўдзелу ў дзярж. і
грамадскіх справах. Асобная глава
прысвечана выбарчай сістэме. Для вы-
рашэння найважнейшых пьпанняў
дзярж. і грамадскага жыцця моіуць пра-
водзіцца рэсп. і мясц. рэферэндумы.
Акрэслены абавязкі і паўнамоцтвы суда
і пракуратуры. Асобны раздзел Кансты-
туцыі прысвечаны фінансава-крэдыт-
най сістэме Рэспублікі Беларусь. Кан-
стытуцыя мае вышэйшую юрыд. сілу:
законы і інш. акты дзярж. органаў вы
даюцца на падставе і ў адпаведнасці з
Канстытуцыяй. Апошні раздзел Кан-
стытуцыі рэгламентуе парадак яе дзеян-
ня і ўнясення змен у яе. Анатоль Галауко.
КАНСТЫТУЦЫЯ САЦЫЯЛІСІЫЧ-
НАЙ САВЁЦКАЙ РЭСПЎБЛІКІ БЕ-
ЛАРУСІ 1919, першая канстытуцыя
БССР. Прынята 3.2.1919 I Усебел. з’ез-
дам Саветаў. Створана на ўзор Кансты-
туцыі РСФСР 1918. Складалася з Дэк-
ларацыі правоў працоўнага і эксплуату-
емага народа і 3 раздзелаў. Замацавала
афіц. назву дзяржавы — Сацыялістыч-
ная Савецкая Рэспубліка Беларусі (ска-
рочана ССРБ), абвясціла яе рэспублі
кай Саветаў рабочых, салдацкіх і сялян-
скіх дэпутатаў. Вызначыла асн. задачы
дзяржавы — устанаўленне дыктатуры
пралетарыяту, падаўленне супраціўлен-
ня звергнутых класаў, знішчэнне экс-
плуатацыі чалавека чалавекам, пабудова
сацыялізму. Адмяніла прыватную ўлас-
насць на зямлю і інш. сродкі вытвор-
часці, якія абвяшчаліся нац. здабыткам.
Замацоўвала роўныя правы і абавязкі
грамадзян рэспублікі незалежна ад ра-
савай і нац. прыналежнасці. Абвяшчала
дэмакр. свабоды — сумлення, выказ-
вання поглядаў, сходаў, мітынгаў, шэс-
цяў, саюзаў. Надавала права прыстані-
шча для грамадзян інш. дзяржаў, якія
падвергліся паліт. і рэліг. праследаван-
ню. ІІраца прызнавалася абавязкам усіх
ірамадзян. Уводзіўся ўсеагульны воінскі
абавязак. Вышэйшым органам дзярж.
улады абвяшчаўся з’езд Саветаў Белару-
сі. У перыяд паміж з’ездамі паўната
ўлады належала Цэнтр. Выканаўчаму
Камітэту. Трэці раздзел Канстытуцыі
прысвечаны дзярж. гербу і сцягу ССРБ.
У адрозненне ад Канстытуцыі РСФСР
1918 у К. ССРБ адсутнічалі раздзелы аб
выбарчым праве, мясц. органах улады і
кіравання, не рэгламентавалася працэ-
дура стварэння СНК.
Літ.\ Ксторня Советской Констнтуцмн (в
документах), 1917—1956. М., 1957; Нсторня
государства н права Белорусской ССР. Т. 1.
1917—1936 гг. Мн., 1970. ТаісаДоўнар.
КАНФВДЭРАТКА К
I ,
КАНТАК (Капіак) Каміль (15.12.1881, в.
юбань, Пазнанскае ваяв., Польшча —
1.12.1976), польскі гісторык царквы.
Д-р габілітаваны (1923). Вучыўся ў се-
мінарыях Познані і Гнезна (з 1904 свя-
тар), Фрыбурскім ун-це (Швейцарыя).
Канцлер курыі (1913—17) і архіварыус
(1917—19) пазнанска-гнезненскай архі-
дыяцэзіі. Рэдакгар газет «Кшіег
Сбагізкі» («Гданьскі кур’ер»), «Охіеппік
'Сбагіхкі» («Гданьскі дзённік»), супра-
цоўнік Т-ва навукі і мастацтва ў
Гданьску. У 1926—39 выкладаў царк.
гісторыю ў Пінскай семінарыі. 3 1939 у
лагерах НКУС у Казельску (Калужская
вобл.) і Гразаўцы (Валагодская вобл.), з
1941 капелан Арміі Польскай ген. Ан-
дэрса. Пасля 2-й сусв. вайны ў Бейру-
це, выкладаў гісторыю ў Амерыканскім
і Французскім ун-тах. Аўтар прац па
гісторыі касцёла і манаскіх ордэнаў у
Польшчы, ВКЛ, Беларусі.
Тв.: ІІгіеД Ко<сіо1а роккіедо. Т. 1—2.
У/аі75а»а, 1912—14; Вегпапіупі роксу. Т. 1—
2. Іло», 1933; Еіапскгкапіе роксу. Т. 1—2.
Кгако»', 1937—38; Огіеіе гіеті рогаогакіеі.
Іегогоііта, 1946.
«КАНТАКТЫ I ДЫЯЛбП», штомесяч-
ны інфарм.-аналітычны і культуралагіч-
ны бюлетэнь. Выдаецца з 1996 у Мін-
ску на бел. мове. Заснавальнікі і выдаў-
цы — Міжнародная асацыяцыя белару-
сістаў, навук.-вытв. цэнтр. «Аднова»,
Бел. т-ва дружбы і культ. сувязі з зару-
бежнымі краінамі. Асн. рубрыкі: «Да-
следаванні, артыкулы», «Прысутнасць
беларускай культуры ў свеце», «Бела-
рускае замежжа», «Беларусь вачыма за-
рубежных вучоных», «Беларусы ў све-
це», «Страты і іх вяртанне», «Беларус-
кае таварыства дружбы ў дзеянні»,
«Хроніка беларусазнаўчага жыцця»,
«Надрукавана пра кантакгы ў Беларусі і
ў свеце» і інш. Друкуе пераважна арыгі-
нальныя аналітычныя артыкулы бел. і
замежных даследчыкаў, прысвечаныя
пытанням міжнац., міжрэлігійных ад-
носін, грамадска-культ. ўзаемадзеянню
Беларусі з інш. краінамі, паведамленні
пра міжнар. навук. і навук.-практычныя
канферэнцыі, кангрэсы, сімпозіумы,
семінары, пра дзейнасць бел. т-ваў і су-
полак у замежжы, новыя выданні кніг,
публікацыі ў перыяд. друку і інш.
Эдуард Дубянецкі.
КАНТАНІСТЫ (ням. Капіопіхі прызва-
ны на ваен. службу, ад франц. сапіоп
акруга), у Расійскай імперыі саддацкія
сыны, якія ад нараджэння лічыліся за
ваен. ведамствам. Гарнізонныя школы
для падрыхтоўкі салдацкіх дзяцей да
службы створаны ў 1721, у 1798 перай-
менаваны ў ваенна-сіроцкія аддзяленні.
У 1805—56 іх выхаванцы наз. К. У К.
набіралі хлопчыкаў з 7-гадовага ўзрос-
ту, а ў 18 гадоў іх пераводзілі на абавяз-
ковую ваен. службу салдатамі. Невял.
частка К. абучалася (з 1836) у школах,
якія рыхтавалі унтэр-афіцэраў для кава-
лерыі, артылерыі і інжынерных-войск.
У К. залічалі таксама малалетніх.бадзяг,
дзяцей старавераў, цыганоў, у зах. гу-
бернях — сыноў удзельнікаў паўстання
1830—31 і яўрэяў (з 1827). Набор яўр.
дзяцей ажыццяўляўся праз кагал. Ін-т
К. скасаваны ў 1856.
КАНТАР Якаў (1886, г. Пінск — 1964),
грамадскі дзеяч, публіцыст, гісторык.
Да 1917 акгывіст партыі сацыялістаў-сі-
яністаў і Бунда, публікаваў артыкулы на
паліт.-эканам. тэмы ў яўр. друку Вільні.
У 1920—30-я г. напісаў шэраг прац па
дэмаграфіі і статыстыцы. Аўтар кніг па
нац. будаўніцтве яўрэяў у СССР.
7в : Коллекгнвнзацня еврейского кресть-
янства на Укранне. М.; Харьков; Мн., 1930;
Нацнональное стронтельство средн евреев в
СССР. М., 1934. Эдуард Ліпецкі.
КАНТРбльНАЯ ііалАта рэспўблі-
КІ БЕЛАРЎСЬ, вышэйшы орган фінан-
сава-эканам. кантролю ў краіне ў
1992—96. Утваралася Вярх. Саветам,
дзейнічала пад яго кіраўніцтвам і была
падсправаздачная яму. Ажыццяўляла
кантроль за выкананнем рэсп. бюджэту,
выкарыстаннем дзярж. уласнасці, выка-
наннем акгаў Вярх. Савета, якія рэгуля-
валі адносіны дзярж. уласнасці, гасп.,
фінансавыя і падатковыя адносіны.
Старшыня палаты выбіраўся Вярх. Са-
ветам тэрмінам на 5 гадоў. Функцыі,
паўнамоцтвы, склад і струкгура К.п.Р.Б.
вызначаліся Законам «Аб кантрольнай
палаце Рэспублікі Беларусь» ад
13.3.1992. Ліквідавана паводле Указа
Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад
6.12.1996. Яе функцыі ўскладзены на
Камітэт дзяржаўнага кантролю Рэспуб-
лікі Беларусь.
КАНУН, к а н о н , 1) традыцыйная аб-
радавая страва, з якой пачыналі памінкі.
У разбаўленую мёдам ваду (сыту) кры-
шылі спецыяльна спечаны прэсны
корж, гарачыкі, булку ці абаранкі (па-
водле нар. вераванняў, мёд ужывалі для
таго, каб памерламу было «соладка на
тым свеце»). На Чэрвеныпчыне і інш.
месцах у К. дабаўлялі цёрты мак. Пер-
шую лыжку К. адлівалі ддя нябожчыка.
Удзельнікі жалобнага стала чэрпалі 1
або 3 лыжкі К. з аіульнай міскі, якую
потым перадавалі па чарзе адзін адна-
му, пасля чаго міску прыбіралі, тушылі
памінальную свечку і працягвалі памін-
кі. 2) Медавуха, піва, брага, звараныя
да свята або памінак. 3) Свята цэхавых
рамеснікаў у 15—18 ст. у гонар свято-
га — патрона цэха. Наз. таксама брат-
чына, склад, годзенне, купаўшчына.
Вытокі свята ў першабытным кульце
продкаў. Першыя звесткі пра К. адно-
сяцца да 1530, калі віленскія кушняры
«зволнлн восстановмтн себе братство н
за свой власный поклад меда куповалн
н сычнвалн на врочнстыя свята ко дню
св. Духа, Ннколе н ко Божему Наро-
женью... братством свонм подле давне-
го звычаю... пнвалн». К. фіксуюцца
амаль ва ўсіх гарадах Беларусі. У адроз-
ненне ад Зах. Еўропы ў Беларусі агуль-
най сістэмы «спецыялізацыі» святых не
існавала, таму за патрона цэха найчас-
цей бралі святога, у гонар якога фунда-
валі царкву ці касцёл. Але прасочваецца
пэўная тэндэнцыя патранажу святых
над рамеснікамі; св. Кузьма часцей
выступаў апекуном кавалёў, св. Па-
вел — сталяроў, св. Васіль — кухараў,
св. Ян Златавуст — бортнікаў, св.
Іосіф — бондараў, св. Параскева —
«жаночых» рамёстваў. К. ладзіліся і на
вял. царк. святы; Вялікдзень, Сёмуху,
Каляды. Арганізатарамі К. маглі высту-
паць канфесійныя брацтвы і інш. кар-
парацыі гараджан. К. уключаў выраб
(«сычэнне») мёду і гарэлкі, збор страў,
выраб свечак. Напярэдадні К. цэхавыя
«малодшыя браты» абыходзілі дамы ра-
меснікаў, абвяшчалі пра свята і збіралі
грошы на банкет, наймалі кухараў, му-
зыкаў, служак; выраблялі грамніцы —
вял. каляровыя свечю (да 10 аршынаў,
у кожным горадзе яны былі пэўнага ко-
леру). У канцы дня ў цэхавым будынку
адбывалася вячэра. Раніцай цэх у поў-
ным складзе з харугвамі, значкамі і
грамніцамі ішоў у сваю царкву (касцёл)
на богаслужэнне перад абразом патро-
на. Шэсце адбывалася на міжканфесій-
най падставе. Напр., мінскія краўцы ла-
дзілі богаслужэнне ў францысканскім
касцёле і уніяцкай царкве св. Духа, по-
лацкія ганчары — у касцёле і уніяцкай
царкве. Унутры храма рамеснікі вы-
стройваліся ў заведзеным парадку: на-
перадзе 2 цэхмістры «рускай» і «рым-
скай» веры (зрэдку і «нямецкай»), по-
тым «старшыя» майстры (т.зв. «стало-
выя» — рада пры цэхмістрах), майстры
і падмайстры. Пасля набажэнства ў цэ-
хавым будынку адбываўся банкет. У
святы кут банкетнай залы выносілася
цэхавая скрыня з прывілеямі, якую ад-
чынялі 2 ключнікі (шафары), і прывілеі
зачытваліся. Потым ішло частаванне, у
час якога вырашаліся цэхавыя справы.
Атрыманы пасля сычэння мёду воск
ішоў на выраб свечак ддя царквы, рэш-
ткі прадаваліся, а прыбытак ахвяраваўся
храмам на «потребы н оправы н на слу-
гн церковныя», а таксама на «мнлосер-
дныя учннкн др шпнталя н на ялмужну
убогнм людям». К. працягваўся ад 2
дзён да 2 тыдняў. Дзярж. ўлада рэгла-
ментавала правядзенне К. Прывілей
1608 Жыгімонта ІП патрабаваў ад ра-
меснікаў, «абы велн поштмво, не мовн-
лн мнж собою збытных слов, не лягалн
на стол, не розлнвалн братнего меду».
Права цэхаў вырабляць на К. моцныя
напоі выклікала процідзеянне прафе-
сійных гандляроў гарэлкай, таму ў цэ-
хавых прывілеях адзначалася: «в чом нм
арендары корчом перешкожатн не ма-
ют». Святкаванне К. адыгрывала важ-
ную ролю ў карпаратыўнай пабудове
феад. грамадства.
Літ.: Клнменко Ф.В. Запацнорусскяе
цеха XVI—XVIII вв. Кмев, 1914.
Андрэй Катлярчук.
КАНФЕДЭРАТКА, высокая шапка на 4
рагі пунсовага або цёмна-сіняга колеру,
абшытая цёмна-шэрай або цёмна-ка-
рычневай аўчынай. Аздаблялі пер’ем
чаплі, замацаваным залатой або сярэб-
КАНФВДЭРАТЫ
ранай спражкай. Назва запазычана ў
барскіх канфедэратаў 1768—71. К. насі-
лі многія ўдзельнікі паўстання 1863—64
у Полынчы, Беларусі і Літве. К. з
больш высокім і шырокім верхам і ка-
зырком ператварылася ў кашкет польс-
кіх уланаў (накшталт ківера). У сярэдзі-
не 19 ст. К. як жаночае ўбранне стала
сімвалам нар. жалобнага строю.
Міхась Раманюк.
КАНФЕДЭРАТЫ, удзельнікі канфедэ-
рацыі. У асн. К. станавілася шляхта,
зрэдку духавенства і мяшчане. Яны па-
вінны былі прынесці прысягу і падпі-
саць акт, у якім вызначаліся мэты, за-
дачы і ўмовы канфедэрацыі. Акты кан-
федэрацый заносіліся ў судовыя кнігі і
абвяшчапіся публічна (у касцёлах, цэр-
квах і інш.). Нярэдка К. станавіліся
сродкам барацьбы магнацкіх груповак
за ўладу. Аляксандр Марыскін.
КАНФЕДЭРАЦКІ СУД, суд у Рэчы
Паспалітай у 17—18 ст., які ствараўся
канфедэрацыямі замест дзярж. судоў як
сродак у барацьбе з паліт. праціўнікамі.
На Беларусі К.с. былі створаны Тарга-
віцкай канфедэрацыяй, якая сваім актам
27.4.1792 (апублікаваны 14.5.1792) зага-
дала спыніць дзейнасць ранейшых су-
доў. У проціваіу гэтаму Чатырохгадовы
сейм 31.5.1792 пастанавіў, што на зем-
лях, не занятых войскамі інш. дзяржаў,
працягваюць сваю дзейнасць дзярж. су-
ды. На Беларусі К.с. дзейнічалі ў Брас-
лаве, Віцебску, Ваўкавыску, Лідзе, Мін-
ску, Оршы, ГІолацку, Рэчыцы, Слоні-
ме, Слуцку і інш. Паводле акта
27.4.1792 К.с. павінны былі разглядаць
справы аб крымінальных злачынствах
супраць дзяржавы і дзеяннях асоб суп-
раць канфедэрацыі; справы аб спадчы-
не, зямельных межах і даўгах гэтым су-
дам не падлягалі. Універсалам ад
27.9.1792 Ген. канфедэрацыя дала К.с.
права разглядаць справы аб даўгах, збо-
ры дзярж. чыншу, а таксама справы,
якія раней падлягалі камісіям парадка-
вым цывільна-вайсковым. Суддзі (консу-
лы) выбіраліся канфедэратамі, старшы-
нёй суда быў маршалак канфедэрацыі ў
адпаведным павеце. К.с. прымалі да
разгляду справы ў тым выпадку, калі
хоць бы адным з бакоў выступаў шлях-
ціц. Працэдура работы суда была анала-
гічная працэдуры земскага суда. Прыга-
воры (выракі) прымаліся тайным гала-
саваннем. Апеляцыі маглі падавацца ў
суд Ген. канфедэрацыі. К.с. меў права
ажыццяўляць прыгавор з дапамогай
войска. Скасаваны разам з Ген. канфе-
дэрацыяй Гродзенскім сеймам
15.9.1793.
Ліш.: А Ь г а т 8 к і А Бддоя'пісігто родсгаз
копіедегасіі V/ Роксе 1672—1793. Каіодаісе,
1986; 8оЬсгак 3. 8цд копГедегасіі
Іаіволіскіеі »л>іе»6дг№ хуіеІкороккісЬ 1792—
1793 г. // 8шдіа і таіегіаіу до дгіеіо»'
УУіеІкороІхкі і Ротогга. 1979. Т. 13, г. 1.
Вааерый Пазднякоў.
канфедэрАцыя (лац. сопГоедегаііо
саюз, аб’яднанне), 1) у Рэчы Пас-
п а л і т а й часовы саслоўны паліт. са-
юз для дасягнення пэўнай мэты. К.
ўзніклі ў Польшчы ў 14 ст., у ВКЛ у 16
ст. Маглі быць адна- і шматсаслоўныя
(гл. Канфедэраты). У 16—18 ст. ствара-
ліся, як правіла, аднасаслоўныя К.
шляхіы. 3 16 ст. дзейнічалі К. пры ка-
ралях для падтрымкі іх рашэнняў і К.,
накіраваныя супраць каралёў (гл. ў арт.
Рокаш). Звычайна К. стваралася ў ад-
ным ваяводстве, а калі ўсе ці боль-
шасць ваяводстваў далучаліся да яе, на-
зывалася генеральнай і магла выкон-
ваць функцыі вышэйшага органа дзярж.
улады. Кіруючым органам К. была
Вальная рада (генеральнасць, кола),
якая адпавядала сейму і выбіралася
канфедэрацкімі сеймікамі. Узначальваў
К. і Вальную раду маршалак. Рашэнні
К. прымаліся большасцю галасоў. Ня-
рэдка сеймы 18 ст., каб пазбегнуць
прынцыпу ліберум вета, утваралі К. і
карысталіся іх умовамі (у т.л. Чатырох-
гадовы сейм 1788—92). Для забеспячэн-
ня ўнутр. парадку і барацьбы са сваімі
ворагамі К. стваралі каптуровыя суды і
канфедэрацкія суды. К. ўтвараліся ў ча-
сы бескаралеўя на канвакацыйным сей-
ме, які аб’яўляў сябе К. каптуровай ці
генеральнай. Асн. мэтай такіх К. было
забеспячэнне ўнутр. бяспекі і захаванне
цэласнасці дзяржавы. Генеральныя К.
маглі стварацца асобна ў Польшчы і
ВКЛ. На Віленскім з’ездзе 1574 была
створана К. ВКЛ для вызначэння кан-
дыдата на каралеўскі прастол пасля
ўцёкаў з Полыпчы Генрыка Валезы. У
яе стварэнні ўдзельнічалі шэраг вышэй-
шых службовых асоб ВКЛ і некалькі
шляхціцаў. У 18 ст. на тэр. Беларусі
дзейнічалі Віленская канфедэрацыя 1716,
Слуцкая канфедэрацыя 1767, Радамская
канфедэрацыя, Барская канфедэрацыя,
Таргавіцкая канфедэрацыя. Стварэнне
К. забаранялася «навечна» сеймам 1717
і Чатырохгадовым сеймам, Канстыту-
цыяй 3 мая 1791, але гэта не было
ажыццёўлена. Існаванне К. было выклі-
кана слабасцю лзярж. улады. 2) Саюз
суверэнных дзяржаў, створаны для да-
сягнення паліт., ваенных і інш. мэт. 3)
Назва асобных міжнар. і нац. арг-цый.
Літ.: Кутшеба С. Очерк всторвв об-
Шественно-государственного строя Полыпн:
Пер. с пол. СПб., 1907; Бардах Ю.,
Леснодорскнй Б., Пветрчак М.
Нсторвя государства в права Польшн: Пер. с
пол. М., 1980. Аляксандр Марыскін.
канфедэрАцыя беларўскіх МА-
ЛАДЗЁЖНЫХ СУПбЛАК, Канфе-
дэрацыя беларускіх супо-
л а к (КБС), незалежнае ірамадска-па-
літ. згуртаванне моладзі Беларусі ў
1989—90. Уваходзілі маладзёжныя клу-
бы, т-вы, суполкі, якія ставілі мэтай
нац.-культ., дэмакр. адраджэнне і поў-
ны суверэнітэт Беларусі. Як канфедэра-
гыўнае зіуртаванне абвешчана 14—
15.1.1989 на Другім вальным сойме бела-
рускіх суполак у Вільні.
Створаная ў 1980 нелегальная група
«Незалежнасць» пасля спынення ў 1984
дзейнасці Беларускай спеўна-драматыч-
най майстроўні пастанавіла надалей
развіваць бел. нац. маладзёжны рух у
легальных культурніцкіх формах, маю-
чы на мэце яго палітызацыю. У лютым
1985 група правяла (ва ўрочышчы
Смольня Стаўбцоўскага р-на) нараду
моладзі з Мінска, Гомеля, Брэста і На-
ваполацка, дзе вырашыла спрыяць
стварэнню маладзёжных арг-цый іра-
мадска-культ. кірунку з перспекгывай
перарастання іх у аіульнанац. рух. У
наступныя гады пачалі дзейнасць мала-
дзёжныя аб’яднанні «Талака», «Тутэй-
шыя», «Сьвітанак», «Агмень», «Нашчад-
кі», рок-клуб «Няміга» (Мінск), «Тала-
ка» (Гомель), «Паходня» (Гродна),
«Крыніцы», «Сакавік» і рок-клуб (На-
ваполацк), «Узгор’е» (Віцебск), «Край»
(Брэст), «Повязь» (Орша), «Рунь» (Лі-
да), «Сябрына» (Вільня), «Маладзік»
(Полацк) і інш. Гал. іх кірункі ў 1985—
89 — асветная дзейнасць, адраджэнне
нар. свят, археал.-рэстаўрацыйная пра-
ца і ахова помнікаў гісторыі і архітэкгу-
ры, змаганне за стварэнне бел. класаў і
школ, за абвяшчэнне бел. мовы дзяр-
жаўнай, правядзенне рок-фэстаў. У ліку
іх найбуйнейшых акцый былі: масавыя
палітызаваныя святкаванні Купалля;
бел.-латвійскае экалагічна-патрыятыч-
нае воднае ралі пратэсту супраць буд-ва
Даўгаўпілскай ГЭС «Дзьвіна —
Оац?ауа-87» (29.4—3.5.1987); экалагіч-
ная экспедыцыя «Прыпяць-88» (май
1988); ушанаванне загінуўшых ад паліт.
рэпрэсій (1.11.1987); мітынп ў Мінску ў
абарону гіст. Верхняга горада
(20.3.1988), у Курапатах (19.6.1988), ка-
ля Усходніх могілак у Мінску
(30.10.1988); публічнае ўзняцце пытан-
ня пра вяртанне гіст. сімволікі (жн.
1988); удзел у стварэнні Камітэта «58».
Т-ва «Мартыралог Беларусі», Аргкамітэ-
та БНФ «Адраджэньне». Для захавання
легальнага статуса суполкі часова кан-
тактавалі з ЛКСМБ. У 1987 пры ўдзеле
ЦК ЛКСМБ прайшлі 2 каардынацый-
ныя нарады бел. суполак у Мінску і
Полацку. У выніку радыкалізацыі мала-
дзёжны нац.-культ. рух на працягу 1988
цалкам пазбавіўся апекі камсамола.
Першы вальны сойм беларускіх суполак
26—27.12.1987 у в. Палачанка Вало-
жынскага р-на вызначыў курс на нац,-
культ. і дэмакр. адраджэнне Беларусі,
выказаўся за дзяржаўнасць бел. мовы. У
працэсе падрыхтоўкі да 2-га вальнага
сойму бел. суполак 20—21.8.1988 у
Мінску адбылася нарада. Умовы правя-
дзення сойма, прапанаваныя Мінскім
гарвыканкомам, вымусілі правесці сойм
у Вільні. 2-і вальны сойм прыняў назву
КБС і ўтварыў яе Каардынацыйную
раду. Канфедэрацыя звярнулася да
Аргкамітэта БНФ з просьбай лічыць
яе аддзелам БНФ і ўлічыць платфор-
му КБС пры распрацоўцы праграмы
БНФ.
У 1989—90 КБС правяла шэраг
аіульнабел. культ., грамадскіх і паліт.
акцый: Каляды, Купаллі, Дзяды (у Мін-
ску, Магілёве і інш.). Суполкі КБС
працавалі на раскопках і музейных та-
локах, у вер. 1989 адзначылі пад Орнгай
475-я ўгодкі Аршанскай бітвы 1514,
удзедьнічалі ў рэсп. студэнцкім форуме
21—23.11.1989, у асн. акцыях БНФ,
правялі экалагічныя рэйды «Бела-
русь — Дзявочая Гара — Ракаў» (май
1989) і «Беларусь — бяз’ядзерная зона»
(на ракетных базах Лідчыны, крас. —
май 1990), наладзілі Купалле ў Вязын-
цы з удзелам бел. моладзі з розных кра-
ін свету (24—25.6.1990). 3 1989 КБС
выдавала ўласную перыёдыку (бюлетэ-
ні): «Супольнасць», «Весткі Адраджэнь-
ня», «Студэнцкая думка» (як выданне
КБС выйшлі № 5, 6 за 1989). У 1900
КБС як каардынацыйны орган інтэгра-
валася ў БНФ «Адраджэньне». Частка
суполак спыніла актыўнасць («Сьвіта-
нак», «Тутэйшыя», «Маладзік»), іншыя
абнавілі склад і працягвалі дзейнаць
(«Паходня», мінская і гомельская «Та-
лака», «Выбранецкія шыхты» і інш.).
Актывісты КБС утварылі ў 1990 Задзі-
ночаньне беларускіх студэнтаў.
Літ: Р о ш н н М.Ю. Неформальное двн-
женне средн белорусской молодежм // Моло-
дежный ренессанс: (Пробл. соцналнзацнн
молодежн). М., 1990; Гражданскне двнження
в Белоруссян: Док. н матерналы, 1986—1991.
М., 1991; Л а в р м к Ю. Самнздат в Белорус-
смн // Сов. бнблногр. 1991. № 5.
Вінцук Вячорка.
КАНФЕДЭРАЦЫЯ ВЯЛІКАГА КНЯС-
ТВА ЛІТ6ЎСКАГА, блок бел., літ.,
польск. і яўр. арг-цый у 1915—17, што
выпрацоўваў мадэлі беларуска-літоўска-
латвійскай дзяржавы, якую меркавалася
адрадзіць на тэр. былога Вялікага княс-
тва Літоўскага (ВКЛ).
Створаны на акупіраванай тэр. Бела-
русі і Літвы, узяў назву Канфедэрацыя
Вялікага княства Літоўскага. 9.12.1915
апублікаваны універсал канфедэрацыі,
у якім паведамлялася, што асн. мэта яе
ў тым, каб «літоўскія і беларускія землі,
каторыя здаўна прыналежалі да Вяліка-
га княства Літоўскага, а цяпер апанава-
ны нямецкімі войскамі, станавілі пры
новых варунках гістарычных нераз-
дзельнае цела на фундаменце незалеж-
насці Літвы і Беларусі, як суцэльнай
дзяржавы, засцерагаючы ўсім нацыям у
яе межах усе правы». Канфедэраты
звярнуліся да ўсіх нацый, арг-цый і гра-
мадзян з заклікам далучыцца да іх.
Унутр. лад будучай Бел.-Літ. дзяржавы
павінен быў вызначыць Устаноўчы
сойм. У склад адроджанай дзяржавы
павінны былі ўвайсці тэр., занятыя
ням, войскамі: Ковенская і Віленская
іуб., бел. і літ. часткі Гродзенскай і Су-
валкаўскай іуб., частка Мінскай і літ.
частка Курляндскай губ. Удзельнікі
Канфедэрацыі не заўсёды ўзгаднялі
свае крокі. 6.1.1916 у Коўне адбылася
канферэнцыя літ. і лат. арг-цый, якія
стварылі Гал. літ. нар. к-т. У дэклара-
цыі канферэнцыі гаварылася, што лі-
тоўцы і латышы, добраахвотна аб’яд-
наўшыся, утвараюць незалежную дзяр-
жаву — ВКЛ — з 2 аўтаномнымі тэры-
торыямі. Канферэнцыя прапанавала бе-
ларусам далучыцца да новай дзяржавы
ў якасці 3-й аўтаномнай часткі. Кан-
цэпцыя больш шырокай канфедэрацыі
была распрацавана ў ліп. 1916 Беларус-
кім народным камітэтам. Яго старшыня
А.І.Луцкевіч абірунтаваў ідэю Злучаных
Штатаў ад Балтыйскага да Чорнага мо-
раў. У гэтую канфедэрацыю павінны
былі ўвайсці Беларусь, Літва, Латвія,
Украіна. На змену ідэі аб незалежнай
дзяржаве з аўтаномнымі тэрыторыямі
прыйшла ідэя канфедэрацыі незалеж-
ных дзяржаў. Гэта ідэя ўпершыню ад-
люстравана ў мемарыяле бел. дэлегацыі
Лазанскай канферэнцыі народаў Расіі
(1916). Незалежніцкія ідэі ўсё больш
авалодвалі і літ. рухам. У пач, 1917
створана Літаўская Тарыба, якая выка-
зала прэтэнзіі на бел. землі. Тым не
менш бел. арг-цыі ў 1917 неаднойчы
выказваліся аб мэтазгоднасці стварэння
Бел.-Літ. дзяржавы. У дэкларацыях, за-
явах і інш. дакументах гаворка ўжо ішла
пра ўсе бел. землі — і акупіраваныя
немцамі, і падуладныя Расіі. Перамена
пазіцый адбылася пад уплывам ідэй
арг-цыі Сувязі незалежнасці і непадзель-
насці Беларусі. Ідэю Бел.-Літ. дзяржавы
падтрымаў Беларускі нацыянальны камі-
тэт у Мінску. У вер. 1917 канферэн-
цыя Бел. Нар. К-та, Беларускай сацыял-
дзмакратычнай работніцкай групы
(БСДРГ) і Віленскага к-та Беларускай
сацыялістычнай грамады (БСГ) прыняла
універсал, у якім выказвалася пажадан-
не, каб Беларусь і Літва сталі незалеж-
нымі і непадзельнымі, усе бел. і літ.
землі ўвайшлі ў склад Бел.-Літ. дзяржа-
вы разам з Курляндыяй, а ў перспекты-
ве і з Украінай. 11.12.1917 была абве-
шчана Літоўская Рэспубліка. БСДРГ і
Віленскі к-т БСГ разам з інш. арг-цыя-
мі апублікавалі супольную дэкларацыю,
у якой настойвалі на скліканні Уста-
ноўчага сойма, які павінен быў выра-
шыць пытанне аб лёсе Беларусі і Літвы,
іх межах, дзярж. ладзе і адносінах да су-
седніх дзяржаў. Ад імя бел. арг-цый бы-
ла накіравана тэлеірама рэйхсканцлеру
Германіі з пажаданнем, каб «беларуска-
літоўскія землі акупацыі станавілі неза-
лежную суверэнную дэмакратычную
дзяржаву, хложаную з дзвюх аснаўных
нацыянальных тэрыторый: беларускай і
літоўскай, у найцяснейшай еднасці з
Курляндыяй». На Беларускай канферэн-
цыі 1918 у Вільні была прынята адпа-
ведная рэзалюцыя. Імкненне бел.
арг-цый да дзярж. адзінства з Літвой,
Латвіяй і Украінай тлумачылася най-
перш эканам. матывамі і жаданнем
мець выхад Беларусі да Балтыйскага і
Чорнага мораў. Пасля абвяшчэння не-
залежнасці Літвы (16.2.1918) і Беларус-
кай Народнай Рэспублікі ідэя канфедэра-
цыі не ўзнімалася. У 1919 бальшавікі
стварылі Літоўска-Беларускую ССР,
якая неўзабаве спыніла сваё існаванне ў
сувязі з польскай акупацыяй.
Літ: Луцкевіч А Злучаныя Штаты ад
Балгыкі да Чорнага мора // Свабода. 1990. №
2; Я г о ж. Эканамічная эвалюцыя і беларус-
кі рух // Гоман. 1917. 6 і 9 лістап.; Я г о ж.
Палітычныя лозунгі беларускага руху //
Зборнік «Наша Ніва». Вільня, 1920; С т а н -
к е в і ч А Да гісторыі беларускага палітыч-
КАНФЕРЭНЦЫЯ К
нага вызвалення. Вільня, 1934 (на вокл.
1935); Сідарэвіч А Беларускі шлях //
ЛіМ. 1990. 23 лістап. Анатоль Сідарэвіч.
КАНФЕР^НЦЫЯ БЕЛАРЎСЮХ СЕК-
ЦЫЙ РКП(б). Адбылася 21—
23.12.1918 у Маскве. Удзельнічала 19
дэлегатаў ад беларускіх секцый РКП(б),
створаных у Петраградзе, Маскзе, Са-
ратаве, Тамбове ў крас.—вер. 1918 пры
адпаведных райкомах і гаркомах КП(б)
(налічвалі 160 членаў партыі і 248 спа-
чуваючых). К.б.с. РКП(б) накіравала
тэлеграму ВЦВК, у якой выказвалася за
стварэнне Сав. Беларусі. Парадак дня:
1) інфармацыя к-та Маскоўскай бел.
секцыі РКП(б) і агляд паліт. работы ка-
муністаў на месцах; 2) нац. пытанне; 3)
сучаснае паліт. становішча на Беларусі і
ўзаемаадносіны паміж паліт. партыямі;
4) стварэнне Рабоча-сялянскага ўрада
Беларусі; 5) задачы беларусаў-камуніс-
таў; 6) мабілізацыя беларусаў-камуніс-
таў; 7) бягучыя справы. Абмеркавала і
выпрацавала тэарэтычныя пазіцыі па
пытаннях, якія садзейнічалі нац. сама-
вызначэнню Беларусі. Пасля разгляду
паліт. становішча на Беларусі прыйшла
да высновы, што існуючыя на Беларусі
Аблвыкамзах і Паўн.-Зах. абком
РКП(б), у склад якіх не ўваходзілі бела-
русы, займаліся пераважна жыццём і
дзейнасцю Зах. фронту, што ўрад
РСФСР і ЦК РКП(б) не вырашаў пы-
тання нац.-дзяржаўнага булаўніцтва,
гасп. і культ. развіцця Беларусі, у выні-
ку паліт. развіццё краіны свядома
стрымлівалася. К.б.с. РКП(б) не пры-
знала Паўн.-Зах. абком РКП(б) агуль-
набел. парт. цэнтрам і даручыла Цэнтр.
бюро бел. секцый склікаць пасля VI
Паўн.-Зах. абл. канферэнцыі РКП(б)
Усебел. з’езд камуніст. арг-цый Белару-
сі. Яна прапанавала стварыць Рабоча-
сялянскі ўрад Беларусі, склікаць Усе-
бел. з’езд, сфарміраваць нацыянальную
Чырв. Армію. У цэнтр. бюро бел. сек-
цый РКП(б) выбраны: З.Х.Жылуновіч
(старшыня), Ф.Д.Балбека, І.С.Няцецкі,
М.Ф.Драка-Дракон, АР.Чарвякоў,
канд. ЯЛ.Дыла. Дэлегатамі на VI
Паўн.-Зах. абл. канферэнцыю РКП(б)
(гл. Першы з’езд КП(б)Б) выбраны
П.Г.Клыш, В.ЕХанін, І.В.Лаіун. Кан-
ферэнцыя і яе рашэнні падштурхнулі
ЦК РКП(б) заняцца справамі Беларусі,
яна была важным крокам на шляху
стварэння БССР.
Літ: Жылуновіч 3. Беларускія сек-
цыі РКП і стварэнне Беларускай Савецкай
Рэспублікі // Полымя 1928. № 10; Борьба за
Советскую власть в Белорусснн, 1918—1920
гг.: Сб. дрк. н матерналов. Т. 1. Мн., 1968;
Круталевнч В.А Рожденне Белорус-
ской Советской Республнкн. [Т. 1—2). Мн.,
1975—79; Культурное стронтельство в СССР,
1917—1927: Док. м матерналы. М., 1989;
Малашко АМ. Белорусскне секцнм
РКП(б) // Путем борьбы н труда. Мн., 1989;
Нгнатенко Н.М. Октябрьская револю-
цня н самоопределенне Белорусснн. Мн.,
1992. Іларыён Ігнаценка.
К КАНФЕРЭНЦЫЯ
КАНФЕРЭНЦЫЯ КАМУНІСТЫЧ-
НЫХ АРГАНІЗАЦЫЙ АКУПІРАВА-
НЫХ ГЕРМАНІЯЙ АБЛАСЦЁЙ, ад
былася 19—24.10.1918 у Маскве.
Удзельнічалі прадстаўнікі ад Беларусі,
Літвы, Латвіі, Полыпчы, Украіны, Фін-
ляндыі, Эстоніі і акупіраваных раёнаў
РСФСР. Склікана па ініцыятыве ЦК
РКП(б). Прысутнічала 37 дэлегатаў, з іх
18 з рашаючым голасам. Удзельнічалі
прадстаўнікі ад Паўн.-Зах. абл. к-та
РКП(б) (В.Г.Кнорын і І.ЯАлібегаў),
Краёвага к-та камуніст. арг-цый Бела-
русі і Літвы (І.І.Агал, А.М.Крыніцкі,
П.Эйдукявічус, К.Керновіч). Заслухала
даклады Цэнтр. бюро камуніст. арг-цый
акупіраваных мясцовасцей, дэлегатаў з
месцаў пра стан парт. работы на акупі-
раваных тэрыторыях. Пра становішча ў
акупіраваных раёнах Беларусі і работу
бел. камуністаў у тыле ням. захопнікаў
расказалі Алібегаў, Крыніцкі і Агал.
Канферэнцыя абмеркавала пытанні і
прыняла рэзалюцыі: пра бятучы мо-
мант, такгыку і заклікі ў акупацыі, пра
падрыхтоўку да ўзбр. паўстання, пра ва-
ейна-рэв. арг-цыі ў аўстра-герм. вой-
сках і інш. Выбрала Цэнтральнае бюро
камуністычных партый і арганізацый
акупіраваных абласцей пры ЦК РКП(б)
(старшыня С.С.Пясткоўскі). Рашэнні
канферэнцыі садзейнічалі разгортванню
барацьбы ў тыле герм. інтэрвентаў, вы-
зваленню тэрыторый ад кайзераўскіх
войск.
Літ: Почаннн С. В грозовом восем-
надцатом: Большевнстскне органнзацнн Бе-
лоруссмн в борьбе за власть Советов в 1918 г.
Мн., 1969; Борьба за Советскую власть в
Лнтве в 1918—1920 іт.: Сб. док. Внльнюс,
1967. Уладзімір Міхнюк.
КАНФЕСІЯ (ад лац. сопГе&іо прызнан-
не, споведзь), 1) у гістарычным, тра-
дыц. значэнні — пэўнае веравызнанне,
якое ўключае дагматычныя ўстанаўлен-
ні, каноны і сімвал веры (не ахоплівае
абраднасць). Аб’ядноўвае людзей, спо-
саб мыслення і светаразуменне якіх ба-
зіруецца на веравучэнні пэўнай царквы
(рэліг. арг-цыі). Тэрмін «К.» звычайна
выкарыстоўваюць у дачыненні да рэліг.
кірункаў, якія маюць развітую багаслоў-
скую школу (у хрысціянстве, іудаізме,
ісламе, будызме). На Беларусі трады-
цыйна існавалі 2 хрысціянскія К.: пра-
васлаўе і каталіцызм. У 16 ст. ў выніку
Рэфармацыі ўзнік пратэстантызм, які
прывёў да фарміравання новых К. —
лютэранскай (аўгсбургскае веравызнан-
не), кальвінісцкай (евангелічна-рэфар-
мацкая К.), у 20 ст. — баптызму, еван-
гельскага хрысціянства, адвентызму
7-га дня, пяцідзесятніцкіх плыней і
інш. Уніяцтва не лічылася самастойнай
К., бо веравучэнне уніяцкай царквы
грунтавалася на догматах каталіцызму,
а абраднасць захоўвала правасл. рысы.
Падкрэсліваючы, што грэка-католікі
належаць да адзінай каталіцкай К. і ад-
розніваюцца ад рыма католікаў толькі
абраднасцю, іх часам наз. «католікамі
ўсходняга абраду». 2) У сучасным зна-
чэнні К. ўсё часцей вызначаецца як
прыналежнасць да пэўнай царквы (рэ-
ліг. арг-цыі) і паводле веравызнання і
абраднасці. У гэтым сэнсе уніяцгва
з’яўляецца асобнай К.
КАНФІСКАВАНЫЯ СЯЛЙНЕ, сяляне,
якія належалі да маёнткаў, адабраных у
памешчыкаў за апазіцыйную дзейнасць
супраць рас. улад у Беларусі, Літве і
Правабярэжнай Украіне ў канцы 18 —
1-й пал. 19 'ст. Называліся яшчэ секвес-
траванымі. Пасля 1-га падзелу Рэчы
Паспалітай (1772) імператрыца Каця-
рына П папярэдзіла землеўладальнікаў,
што маёнткі застануцца за імі толькі
пры ўмове прысягі на падданства Расіі.
Ва ўсх. Беларусі на 1.6.1773 у казённым
кіраванні было 95 тыс. жыхароў гарадоў
і мястэчак. У сувязі з паўстаннем 1794
Кацярына II 19.4.1794 дала распара-
джэнне ген.-тубернатару мінскаму, ізяс-
лаўскаму і брацлаўскаму Ц.І.Туталміну
аб узяцці ў секвестр маёнткаў паўстан-
цаў, 3.5.1795 выйшаў указ аб канфіска-
цыі. У гэтай сувязі ў Беларусі было кан-
фіскавана і ўзята ў «казённы нагляд»
каля 80 тыс. прыватнаўласніцкіх сялян
мужчынскага полу. Пасля паўстання
вернута больш за уз маёнткаў іх раней-
шым уладальнікам. Сялян, што засталі-
ся ў казённым ведамстве, раздалі но-
вым рускім памешчыкам. Новая хваля
канфіскацый прайшла ў сувязі з вайной
1812. Царскі ўрад выдаў шэраг указаў аб
забранні ў «казённы нагляд» маёнткаў у
асоб, якія самавольна адправіліся за
мяжу яшчэ да вайны, а маніфестам ад
12.12.1812 канфіскоўваліся маёнткі ва
ўсіх памешчыкаў, якія перайшлі на бок
франц. імператара Напалеона I і не
вярнуліся з-за мяжы ў 2-месячны тэр-
мін. Толькі па Мінскай губ. поўнай ці
частковай канфіскацыі падлягалі 84
тыс. сялян мужчынскага полу. Праз год
яны былі вернуты ранейшым уладальні-
кам маніфестам ад 30.8.1814. За ўдзел у
паўстанні 1830—31 на падставе ўказа
Мікалая 1 Сенату ад 22.3.1831 маёнткаў
пазбаўлены шэраг прадстаўнікоў буй-
ных родаў, якія валодалі тысячамі пры-
гонных: Агінскія, Радзівілы, Сапегі,
Плятэры, Пшаздзецкія, Чартарыйскія і
інш. На Беларусі ў 1837 лічыліся кан-
фіскаванымі 115 маёнткаў з 38 544 ду-
шамі мужчынскага полу. Больш за ўсё
іх было ў Гродзенскай і Віленскай губ.
Канфіскацыі, якія адбываліся пазней,
не мелі істотных вынікаў, бо шляхецкі
рух набываў дэмакр. аграрны харакгар,
і ўладальнікі сялян ад яго адыходзілі.
Лёс К.с. складваўся па-рознаму: адных
вярталі ранейшым уладальнікам, другіх
раздавалі іншым памешчыкам, трэція
заставаліся ў складзе дзяржаўных сялян.
Літ: Жуковн ч П.Н. Сословный состав
населення Западной Росснн в царствованне
Екатермны II Ц Журн. Мнн-ва нар. просве-
іценмя. 1915., № 1, 2, 5; С о с н о В.А Скла-
дыванне сословня государственных крестьян
в Белорусснн в конде XVIII — первой чет-
вергн XIX в. // Вопр. нсторнн. 1981. Вып. 8;
Яго ж. Конфнскацня помешнчьнх нменнй
н крестьянскмй вопрос в Белорусснн (30—
40-е годы XIX в.) // Роль крестьянства в со-
цнально-экономнческом развнтнн обідества.
Мн., 1984. Уладзімір Сосна.
КАНЦЛЕР (ням. Кап/Іег), начальнік
канцылярыі вял. князя ВКЛ і паноў-ра-
ды, хавальнік вял. дзяржаўнай пячаткі,
член паноў-рады.
Пасада К. ўведзена ў 15 ст. Назначаў-
ся вял. князем пажыццёва з феад. знаці.
Дакладваў вял. князю і радзе пра дзярж.
справы, рэдагаваў статуты і рашэнні ра-
ды, замацоўваў афіцыйныя дакументы
пячаткай і падпісваў іх (мог адмовіць у
гэтым, калі дакумент супярэчыў зако-
ну), вёў перагаворы з замежнымі дзяр-
жавамі, захоўваў копіі дзярж. дакумен-
таў. Пасля Люблінскай уніі 1569 К.
ВКЛ — член сената Рэчы Паспалітай,
займаўся замежнымі справамі разам з
каронным (польскім) К. Лічыўся другім
пасля маршалка міністрам. У якасці
платы за службу атрымліваў ад вял.
князя староства. Займаў інш. кіруючыя
пасады (ваявода віленскі, гетман). Фак-
тычна выконваў функцыі міністра ўнут-
раных і замежных спраў.
К. ВКЛ: Мікалай Малдрык (1429),
Судзівой Валімунтавіч (1441), Федзька
Казлоўскі (у 1444—1452 К. князя Свід-
рыгайлы), Міхаіл Кежгайлавіч (1444—
76), Алехна Судзімонтавіч (1478—-91),
Мікалай Радзівілавіч (1492—1510), Мі
калай Мікалаевіч Радзівіл (1510—22),
Альбрэхт Марцінавіч Гаштольд (1522—
39), Ян Юр'евіч Глябовіч (1546—49),
Мікалай Янавіч Радзівіл (1550—65),
Мікалай Юр’евіч Радзівіл (1566—79),
Астафій Валовіч (1579—87), Леў Сапега
(1589—1623), Альбрэхт Станіслаў Радзі-
віл (1623—56), Крыштоф Пац (1658—
84), Марцыян Агінскі (1684—-90), Дамі-
нік Радзівіл (1690—97), Кароль Станіс-
лаў Радзівіл (1698—1719), Міхал Віш-
нявецкі (1720—35), Ян Фрыдэрык
Сапега (1735—51), Фрыдэрык Міхал
Чартарыйскі (1752—75), Аляксандр Мі-
хал Сапега (1775—93), Іаахім Літавор
Храптовіч (1793—95).
Літ: Любавскнй М. Лнтовско-рус-
скнй сойм. М., 1900; Леонтовнч Ф.П.
Лмтовскне господарн н центральные органы
управлення до н после Люблянской уннн //
Юрвднческне зап., нзд. Демвдовскнм юрн-
днческнм лнцеем. 1908. Вып. 1; КііігхеЬа
8. НіЯоііа ііЯгоіл Роккі « хагуйе. Т. 2. Іл’от»;
\Уагаа»а, 1921; V/о 1Г Г 1. 8епаіогоМе і
дувпйаіте \Уіе1кіс(2о Кме-Яо/а Бйев’ькіеео,
1386—1795. Кгакбг», 1885. Анатоль Грыцкевіч.
КАНЦЭНТРАЦЫЙНЫЯ ЛАГЕРЫ, іл
Лагеры смерці нямецка-фашысцкія.
♦КАНЦЭРТ», умоўная назва аперацыі
партызан па разбурэнні чыг. камуніка-
цый на тэр. Беларусі ў Вял. Айч. вайну
з мэтай сарваць перавозкі ням.-фаш.
войск у час наступлення Чырв. Арміі;
2-і этап аперацыі «рэйкавая вайна».
Праводзілася з 19 вер. да пач. ліст.
1943. Аперацыя распрацавана ЦШПР і
БШПР, да ўдзелу ў ёй прыцягваліся
партыз. атрады Літвы, Латвіі, Эстоніі,
Карэліі і Крыма (усяго больш за 120
тыс. партызан).
Для забеспячэння «К » меркавалася
КАНЧЭЎСКІ К
перакінуць самалётамі бел. партызанам
120 т ваен грузаў, аднак метэаралагіч-
ныя ўмовы перашкодзілі авіяцыі поў-
насцю выканаць задачу (дастаўлена
тслькі 50% грузаў). У сувязі з гэтым
НШПР даў указанне перанесці «К.» на
25 вер., але частка партыз. брыгад ужо
выйшла на зыходныя рубяжы і ў ноч на
19 вер пачала аперацыю. астатнія злу-
чэнні распачалі яе 25 вср., нанёсшы
магугны ўдар па камунікацыях ворага
Ням.-фаш. камандаванне перакінула на
Беларусь новыя чыг. батальёны, з
Польшчы, Чэхаславакіі і Германіі заво-
зіла рэйкі і шпалы, але партызаны зноў
узрывалі адрамантаваныя чыг. ўчасткі.
За час аперацыі было падарвана каля
150 тыс. рэек, у тл. больш за 90 тыс на
тэр. Беларусі. Бел. партызаны пусцілі
пал адхон 1041 варожы цягнік, вывелі
са строю 807 паравозаў, 6360 вагонаў-
платформаў і цыстэрнаў, узарвалі 72
чыг. масты, знішчылі больш за 400 км
тэлефонна-тэлеграфных ліній і інш.
Прапускяая здольнасць чыгунак у вы-
ніку «рэйкавай вайны» знізілася на
40%, што сур’ёзна паўплывала на забес-
пячэнне варожых войск у перыяд на-
пружаных баёў на франтах перашколзі-
ла арганізацыі іх планамернага адыхоод
і вывазу нарабаванага лабра ў Герма
нію. Праведзеная ў цесным узаемадзе-
янні з часцямі Чырв Арміі, аперапыя
«К.» аказала вял. дапамоіу ў ажыццяў-
тенні наступальных аперацый сав
ВОЙск у 1943. Уладзімір Лемяшонак
КАНЧАР Яўсей Сцяпанавіч
[20.9(2.10).1882. в. Сяўкі Рэчыцкага пав.
Мінскай губ., цяпер Лоеўскага р-на Го-
мельскай вобл. — 16.5.1979), бел. паліт.
дзеяч, псторык, публіцыст, вучоны ў
галіне эканам геаграфіі. Скончыў
Мар’інагорскас земляробчае вучылішча
(1902), вучыўся ў С.-Пецярбуріу на Вы-
шэйшых с.-г. курсах (Лгранамічным
ін-це, 1910—14), скончыў Петраград
скую с.-г. акалэмію (1922). 3 1902 у
Тыфлісе, за ўдзел у рэв руху ў 1906
арыштаваны, у 1908 апраўданы судом. 3
1910 у Пецярбургу далучыўся да каап.
руху, супрацоўнік Пецярбургскага к-та
сельскіх т-ваў. Аўтар дапаможнікаў па
кааперацыі («Кіраўнпгтва па сельскай
кааперацыі», 1913). 3 сак. 1917 член Бе-
ларускага нацыянальнага камітэта, у
крас. 1917 выйшаў з яго. 3 ліст. 1917
старшыня Беларускага абласнога камі-
тэта пры Усерасійскім савеце сялян-
скіх дэпутатаў, адзін з арганізатараў
Усебеларускага з’езда 1917. 3 лют. 1918
заг. навук.-статыстычнага аддзела Бела-
рускага нацыянальнага камісарыята, яго
ІІетраградскага аддзялення, заг. статыс-
тычнага аддзела Камісарыята па спра
вах нацыянальнасцей Саюза камун
I Іаўночнай вобласці, старшыня Бела-
рускага вольна-эканамічнага таварыс-
тва У 1918 адстойваў ідэю склікання
2-га Усебеларускага з’езда на агульна-
дэмакр. прынцыпах. 3 1922 выкладчык
I Іетраградскай с.-г акадэміі, Ленінград-
скага дзярж. ун-та. Закаўказскага пслі-
тэхн. ін-та, прапаваў у навук. установах
Ленінграда. Падтры.мліваў сувязь з Аса-
А У.Канчэўскі
I У Канчэўскі
цыяцыяй беларускіх студэнтаў ВІГУі Бе-
ларускім студэнцкім зямляцтвам У 1923
напісаў эканам. геаграфію БССР (рука-
піс не выяўлены) У 1929 узначаліў Бел
навук. т-ва ў Ленінградзе. У 1937 рука-
пісы прац К «3 гісторыі грамадзянскай
вайны ў Беларусі ў 1917—1920 іт.» і
«Беларускія арганізацыі» знаходзіліся ў
сакратарыяце «Гісторыі грамадзянскай
вайны» (не выяўлены). У ліст. 1938 —
крас. 1939 арыштаваны. У Вял. Айч
вайну ў блакадным Ленінградзе Асабіс-
ты архіў К зберагаецца ў Нац. архіве
Рэспублікі Беларусь.
Тв: Аграрный вопрос н полмпгческне пар-
тнн в Росснн Ч 1. Пг, 1917, Классовая на-
цнональная н релнгнозная борьба в Белорус-
снн. М 1918 (у пер. на бел. мову Вільня,
1921)- Белорусскнй вопрос Пг 1919; йз нс
торнн обшественных, нацмональных н рево-
люцнонных двнженнй белорусов. Ч 2 Нсто-
рня вознмкновення н деятельность органнза-
цнй. Вып I Белорусскнй областной комн
тет; I Всебелорусскнй сьезд. М, 1918 (на
тыгуле Пг., 1918); Тое ж // Неман. 1993. №
Літ: Круталевнч В.А Рожденне Бе-
лорусской Советской Республмкн Мн , 1975
А нд рэявец Р. У добры шлях, «Палес
се»! // Палессе. 1996. № 1; Скал абан В
Першыя крокі рэспублікі // Крыніца. 1988
№ 12. Віталь Скалабан.
КАНЧ^ЎСКІ Арсен Уладзіміравіч
[парт псеўд. ВКамінскі, Ула-
дак; 23.8(5 9) 1901, Вільня —
31 8 1931), дзеяч рэв. руху ў Зах. Бела-
русі. У 1919 у Наркамаце асветы Літ.-
Бел. ССР, Віленскім губхарчкоме. Адзін
са стваральнікаў і кіраўнікоў Беларускай
рэвалюцыйнай арганізацыі. 3 1923 чл.
ЦК КПЗБ. У 1924 арыштаваны польс-
кімі ўладамі і засуджаны на 4 гады тур-
мы На I з’ездзе КПЗБ (1928) завочна
выбраны канд. у чл. ЦК, пасля вызва-
лення з турмы (ліст. 1928) кааптаваны ў
чл. ЦК з кастр. 1929 чл. Бюро ЦК
КПЗБ. Накіроўваў дзейнасць арг-цый
іЗмагання», Гал управы Таварыства бе-
ларускай школы і іх легальных выдан-
няу. Трапчна загінуў у Чорным моры
КАНЧЭЎСКІ Ігнат Улалзіміравіч (літ.
псеўд. Ігнат Абдзіраловіч,
Ганна Галубянка; май 1896,
Вільня — 23 4.1923), бел. паэт, філосаф
і публіныст. Брат А..У. Канчэўскага.
Скончыў Віленскае рэальнае вучылішча
(1913), вучыўся ў Пецярбургскім тэх-
нал ін-це, Маскоўскім ун-пе (1913—
16), на Вышэйшых каап. курсах пры
ун-це імя А.Л.Шаняўскага (1917). 3
1916 у арміі, прапаршчык укр. палка на
Румынскім фронце. Палзяляў праграму
эсэраў, палтрымліваў укр. нац рух. У
1918 працаваў у Смаленску інструкта-
рам Цэнтр. саюза льнаводаў. інструкга
рам Сычоўскага т-ва кааператараў. Пас-
тя абвяшчэння БССР пераехаў у
Мінск, прапаваў інструктарам Саўнар-
гаса і ўключыўся ў бел. культ. асв. рух.
У перыяд існавання Літ. Бел ССР пра
цаваў у віленскім Саюзе бел. кааперата-
раў 3 ліст. 1919 юраўнік інструктарска-
га аддзела Цэнтр. саюза спажывецкіх
т-ваў Беларусі. Адначасова быў членам
Бел. навук. т-ва ў Вільні, супрацоўнічаў
у віленскай газ. «Новае жыццё», друка-
ваў паліт. артыкулы, вершы і літ. рэ-
цэнзіі ў газетах «Наш сцяг», «Наша
думка», «Беларускія ведамасці», «Наша
будучына».
Аснова светапогляднай і жыццёвай
пазіцыі К. — адданасць бел. справе,
любоў да Бацькаўшчыны і самаахвяр-
ная праца на карысць свайго народа. У
філас эсэ «Адвечным шляхам» (1921)
ён раскрыў драматызм гіст. лёсу белару-
саў і ў той жа час падкрэсліў іх не-
адольнае імкненне захаваць незалеж-
насць, «ісці пароўні з іншымі народамі
на будоўлю новага аіульначалавечага
ідэалу». Галоўным у адраджэнні К. лі-
чыў дзярж. незалежнасць, разглядаў яе
як агульначалавечы ідэал. У філас. кан-
цэпцыі К. прачытваюшіа сац.-этычныя
ідэі Ф.Скарыны, К.Каліноўскага, Ф Ба-
гушэвіча, Я Купалы, нашаніўскіх публі
цыстаў. Прычынамі банкруцтва тагачас
ных паліт.-грамадскіх плыней ён лічыў
іх класавую зашоранасць, таму не да-
сягнуў практычных вынікаў ні ўрад
БНР, што стаяў на грунне незалеж
насці, ні сацыялістычна-класавая дзяр-
КАНЬКІ
жаўнасць балынавікоў. У арг. «Каапера-
цыя ў 1922 годзе» К. абгрунтаваў філас.
канцэпцыю бел. сац.-эканам. ідэі, сут-
насць якой бачыў у тым, каб выбраць
трэці (паміж дзікім капіталізмам і тыра-
нічным сацыялізмам), сялянска-рамес-
ніцкі шлях вольных брацтваў і нар. ка-
аперацыі.
Філас. пранікнёнасцю адметная і яго
паэтычная творчасць, у якой развіваліся
традыцыі Ф.Багушэвіча, Я.Купалы,
М.Багдановіча. АЛуцкевіч алзначыў,
што жыццё К., поўнае ахвярнасці і га-
рэння ў безупыннай працы на карысць
айчыны, было прысвечана барацьбе за
ажыццяўленне «вялікага ідэалу вызва-
лення свайго народа ад духоўнага, палі-
тычнага і эканамічнага рабства. Але ў
кожным выяўленні яго працы перш за
ўсё відаць было вялікае замілаванне да
чалавека. I чалавека хацеў ён вызваліць
у беларусе».
Тв: Адвечным шляхам: Дасыіедзіны бел.
сьветагляду. 4 выд. Мн., 1993.
Літ: Калеснік У. Ветразі Адысея.
Мн„ 1977. С 78—88; К о н а н У. У свабодзе
і творчасці — ратунак для свету // Вобраз-90.
Мн., 1990; Яго ж. «... Нас злучае суполь-
насць ахвяры»; Ігнат Канчэўскі, 1896—1923
// Вяртання маўклівая споведзь. Мн., 1994.
Станіслаў Дубянецкі.
КАНЬКІ, гарадзішча днепра-дзвінскай
кулыпуры (2 ст. да н.э. — 3 ст. н.э.) ка-
ля в. Канькі Віцебскага р-на. За 0,5 км
на ПдУ ад вёскі, ва ўрочышчы Церба-
хунь. Займае выспу правага берага р.
Зах. Дзвіна. Пляцоўка памерам 40 х 60
м. Умацавана 3 кальцавымі валамі і 2
равамі. Пляцоўка занята могілкамі, за-
расла хмызняком, хвоямі. Даследавалі ў
1934 А.М.Ляўданскі, К.М.Палікарповіч,
у 1951 Л.В.Аляксееў, абследаваў у 1981
Л.У.Калядзінскі. Культурны пласт 0,6—
0,8 м, знойдзены амаль цэлая печ-дом-
ніца і рэшткі ляпной гладкасценнай ке-
рамікі.
Літ:. Ляўданскі АМ., Палікар-
п о в і ч К.М. Археалагічныя доследы ў
БССР у 1933—1934 гг. // Зап. БАН. 1936. Кн.
5; Алексеев Л.В. Археологнческне па-
мятннкн эпохн железа в среднем теченмн За-
падной Двнны // Вопросы этннческой нсто-
рнн народов Прнбалтмкн. М., 1959 (Тр. Прн-
балтнйской комплексной экспеднцнн, Т. 1).
Лявон Калядзінскі.
КАНЮШЫ, пасада ў ВКЛ і Полыпчы.
У Польшчы вядома з 11 ст„ у ВКЛ — з
15 ст. К. павінен быў глядзець за велі-
какняжацкімі табунамі і стайнямі, але
фактычна гэта выконваў падканюшы. У
16 ст. К. пры вял. князю называўся К.
дворны, у паветах — К. земскі. 3 17 ст.
пасада вялікага К. (канюшага ВКЛ) —
дыгнітарская. Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта.
КАНЯЎШЧЫНА, дзяржаўная павін-
насць у ВКЛ у 15—16 ст., разнавід-
насць стацыі. Спачатку заключалася ў
пастаўках коней, у асн. сялянамі і мя-
шчанамі, у выпадках праезду вял. кня-
зя, яго паслоў, ганцоў, ваяводы. Пазней
заменена на грошы.
КАПА, стараж. полісемантычная адзін-
ка вызначэння масы, аб’ёму, плошчы і
некат. звязаных з імі сац. праяў жыцця
слав. народаў. 1) Зямельна-абкладная
адзінка ў ВКЛ, найчасцей у дзярж. ула-
даннях, плошча якой вызначалася фік-
саваным памерам ірашовага падатку
(капой літоўскіх грошай) і якая размяр-
коўвалася сялянамі паводле звычаёвага
права. Назва валокі ў маёнтку Стрэшын
у 1735. У Прапойскім і Чачэрскім ста-
роствах у 1765 валока раўнялася 12 К.,
а служба — 60 К. 2) Лікавая адзінка,
роўная 60, у прыватнасці маса сабрана-
га жыта ў 52—60 25-фунтовых снапах.
У 19 ст. 10 К. сенажаці прыраўноўвалі-
ся да 1 дзесяціны. 3) Грашова-лікавая
адзінка на Беларусі ў 14—19 ст„ роўная
60 грошам. Утварылася ў выніку эмісіі
гроша пражскага. Да 1569 была асновай
грашовага ліку пражскіх, у 16 ст. — лі-
тоўскіх і, спарадычна, польскіх грошаў
у ВКЛ. У 1569—1795 у Рэчы Паспалі-
тай копны грош традыцыйна абапіраўся
на лікавы грош літоўскі. Пасля 1795 К.
грошай літоўскіх адпавядала 50 капей-
кам, з 1825 да 1840 — 1 рублю 20 ка-
пейкам. 4) У значэнні «пачатак», «ка-
нец», «граніца» — земляны насып або
межавы знак (адсюль назва «капец»). 5)
Месца выканання язычніцкіх культаў
(капішча, капавішча), правядзення гра-
мадскіх сходаў і судоў па рэіуляванні
міжвясковых тэрытарыяльных і крымі-
нальных спрэчак (гл. Копны суд).
Літ: Кузнецов С.К Древнерусская
метрологня. Малмыж на Вятке, 1913; Ха-
н е н к о А Псторнческнй очерк межевых
учрежденмй в Малоросснн. Черннгов, 1870;
Фортунатов А Урожан ржн в Европей-
ской Росснн. М„ 1893; Баталнн ФА Ка-
лендарь н справочная кннжка русского
сельского хозянна на 1883 г. СПб., 1883;
С к у р а т КУ. Даўнія беларускія меры (лек-
січны аналіз). Мн„ 1974.
Яўген Анішчанка, Валерый Касмылёў.
КАІІАІКЁВІЦКІ БОЙ 1942. Адбыўся ў
Вял. Айч. вайну паміж партызанамі ат-
рада «Чырвоны Кастрычнік» АГДалі-
довіча і ням.-фаш. захопнікамі ў г.п.
Капаткевічы 17.1.1942. Кіраваўбоем ка-
місар атрада «Чырвоны Кастрычнік»
С.В.Маханько. Раніцай 17 студз. парты-
заны акружылі Капаткевічы, дзе размя-
шчаўся варожы гарнізон (каля 100 гіт-
лераўцаў), бясшумна знялі вартавых і
перакрылі дарогі для адступлення. Не-
вял. групамі (па 3—5 чал.) партызаны
раптоўна напалі і закідалі гранатамі ха-
ты, дзе размяшчаліся гітлераўцы. Пра-
ціўнік спрабаваў прабіцца на паўд.
ўскраіну пасёлка, да чыгункі Жыткаві-
чы—Калінкавічы, але быў сустрэты аг-
нём партызан. За 4 гадз бою забіта
больш за 60 гітлераўцаў, захоплена 18
вінтовак, станковы кулямёт, 1 тыс. т
збожжа, якое акупанты прызначылі да
адпраўкі ў Германію. Бслыпую частку
збожжа партызаны раздалі насельніц-
тву. Капаткевічы былі першым раён-
ным цэнтрам, які быў вызвалены пар-
тызанамі Беларусі ў 1942.
Раіса Чарнаглазава.
КАПАТКЁВІЦКІ РАЁН. Існаваў у
1924—31 і ў 1935—62. Утвораны
17.7.1924 у Мазырскай акр. (да ліп.
1930). Цэнтр — г.п. Капаткевічы.
20.8.1924 падзелены на 9 сельсаветаў:
Беседкаўскі, Капаткевіцкі, Кашэвіцкі,
Колкаўскі, Лучыцкі, Навасёлкаўскі,
Пціцкі, Церабаўскі, Чалюшчавіцкі.
8.7.1931 раён ліквідаваны. 12.2.1935 ад-
ноўлены, уключаў 13 сельсаветаў: Бе-
седкаўскі, Бобрыцкі, Германаваслабод-
скі (28.6.1939 перададзены Акцябрскаму
р-ну), Камаровіцкі, Капаткевіцкі, Ка-
шэвіцкі, Колкаўскі, Лучыцкі, Навасёл-
каўскі, Новагалоўчыцкі, Пціцкі, Цера-
баўскі, Чалюшчавіцкі. 3 21.6.1935 зноў
у Мазырскай акр., з 20.2.1938 у Палес-
кай, з 8.1.1954 у Гомельскай абл.
25.12.1962 раён скасаваны, яго тэрыто-
рыя далучана да Петрыкаўскага р-на.
КАІІАТКЁВІЧЫ, гарадскі пасёлак у
Петрыкаўскім р-не, на р. Пціч. За 35
км на ПнУ ад Петрыкава. 18 км ад чыг.
ст. Пціч на лініі Калінкавічы—Лунінец,
аўтадарогамі злучаны з г.п. Акцябрскі і
Петрыкаў і з аўтамагістраллю ГоМель—
Брэст. 4,4 тыс. чал. (1997).
3 сярэдзіны 16 ст. сяло ў Мінскім ва-
яв. ВКЛ, належала Яланскім. 3 1793 у
складзе Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр
воласці Мазырскага пав. У 1863 секвес-
траваны, з 1868 належалі генералу Цы-
лаву. У 1886 — 368 ж„ 58 двароў, пра-
васлаўная і рымска-каталіцкая цэрквы,
яўр. школа і малітоўны дом, млын, 3
крамы. Паводле перапісу 1897 — 1768
ж. У 1924—30, 1935—62 цэнтр раёна. 3
27.9.1938 гар. пасёлак. 1.8.1941 акупіра-
ваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загу-
білі ў К. і раёне 2897 чал. 17.1.1942 пар-
тыз. атрады АІ.Далідовіча і «Чырвоны
Кастрычнік» разграмілі ў К. варожы
гарнізон (гл. Капаткевіцкі бой 1942).
Вызвалены 30.6.1944 войскамі 1-га Бел.
фронту ў ходзе Бел. аперацыі 1944. У
1931—35 і з 1962 у Петрыкаўскім р-не.
У 1972 — 2,6 тыс. ж. У К. прадпрыем-
ствы харч. прам-сці, Дом культуры,
бальнша, аптэка, бібліятэка, сярэдняя,
муз. школы, школа-інтэрнат. Магілы
ахвяр фашызму. Іван Самахвалаў.
КАПЕЙКА (з рус., паходзіць ад скара-
чэння назвы манеты 16 ст. дзенга ка-
пейная), манета Вял. кн. Маскоўскага,
Царства Маскоўскага, Рас. імперыі,
СССР і дапаможная грашова-лікавая
адзінка ў Рас. імперыі, СССР, Рэспуб-
ліцы Беларусь. 1) У Маскоўскай дзяр-
жаве і Рас. імперыі 2-й трэці 16 — пач.
18 ст. драцяная і на высечаных з бляхі
кружках манета зборнага наміналу ў 2
дзенгі. Да 1698 з-за адсутнасці датаван-
ня распазнаюцца па царскіх імёнах. У
17 ст. была асн. наміналам у складзе
грашовай масы Маскоўскай дзяржавы,
выцесніла як манету дзенгу. Медныя
драцяныя К. пранікалі на Беларусь у
час вайны Рэчы Паспалітай і Маскоў-
скай дзяржавы 1654—67. Драцяная ся-
рэбраная К. білася да 1718, абарачалася
да 1728, знімалася з абарачэння да ся-
рэдзіны 18 ст. К. рэгулярнай формы
з’явілася ў 1704 з медзі, у 1713 — з се-
рабра. Бел. пісьмовыя крыніцы 16—17
сг. амаль не ведаюць слова К. У вядо-
мых бел. скарбах К. сустракаецца ў 2-й
пал 17 ст. 2) У Рас імперыі з 1720-х г
і ў СССР пасля ірашовай рэформы
1924 — манета, намшал якой алпавядаў
дапаможнай грашова-лікавай алзінцы ў
1/100 рубля Пасля далучэння да Рас
імперыі 1772, 1793, 1795 афіцыйна
ўвайшла ў грашовае абарачэнне бел гу
берняў. 3) Адзін з наміналаў металічных
вайсковых бонаў (марак) рас. арміі кан-
ца 19 — пач. 20 ст (4-га грэнадзерскаіа
Нясвіжскага палка, афіцэрскага сходу
Вшебскага палка, Ьрэст-Літоўскага
вайск. сходу і інш.). 4) У Рас. імперыі
ніжэйшы намінал нелатаваных папяро
вых казначэйскіх марак грошаў 1915,
аддрукаваных з клішэ паштовых марак
1913 да 300-гадовага юбілею дома Рама-
навых (з выяваю Пятра I), у 1917 —
Часовага ўрада Вольнай Расп (на адва
роце няма герба Рас імперыі). 5) У Рас
імперыі ніжэйшы намінал недатаваных
папяровых разменных казначэйскіх бі-
летаў 1915, якія былі ўвелзены з-за не-
дахопу манет. 6) Ніжэйшы намінал бо-
наў германскіх акупац. войск 1916 з жа
леза. 7) Ніжэйшы намінал некаторых
мясц. эмісій бонаў 1914—15 у Поль-
шчы. Латвп Лггве часоў ірамадз вай
ны ў Расіі 8) У СССР ніжэйшы намі-
нал казначэйскіх бонаў 1924, якія часо-
ва ўжываліся з-за дэфіцыту разменнай
манеты 9) Дапаможная грашова-ліка
вая адзшка ў 1/100 рубля з 1720-х г у
Рас імперыі, элемент 2-фракцыйнай
грашова-лікавай сістэмы рубель—ка-
пейка, якая замяніла сістэму рубель—
алтын—дзенга; у СССР з 1924 (манеты
зборных адносна К. наміналаў з гербам
РСФСР і датамі 1921—23 былі эмітава-
ны пазней, у час рэформы 1924); у Рэс-
публіцы Беларусь з моманту дэнаміна-
цыі 20 8 1994 да зняцця з абарачэння
1.3.1995 разліковага білета ў 50 К. узору
1992. 10) Адзін з «наміналаў» залатых
або залачоных сярэбраных драцяных
«манет» для жалавання (узнагарод) вой
ску ў Маскоўскай лзяржаве 2-й пал
15—17 ст., якія выконвалі функцыю
наградных медалёў
Літ. Сахаров Н П. Деньгя Москов-
скнх удельных княженмй СПб , 1851, Бу-
лычов Н.М Опьгг класснфмкацмн мелкмх
медных монет царя Алексня Ммхайловнча
М, 1910, Спасскпй НГ. Золотые» —
воннскве награды в допетровскоЙ Русн // Тр
Гос. Эрмнтажа Л 1961 Т 4 Нумнзматнка
Вып. 2; Яго ж. Русская монетная снстема
йст.-нуммзмат очерк. 4 над Л., 1970;
Мельннкова А.С Русскне монеты от
Нвана Грозного до Петра Первого Нсторня
рус денежной снстемы с 1533 по 1682 г М ,
1989, Малышев АН Таранков
ВН.Смнренный П Н Бумажные де-
нежные знакн Росснн н СССР М, 1991
С і н ч у к 1. 3 псторыі граіповага абарачэн-
ня // Спадчына, 1992 № 6. Іван Сімчук
капелАн 1) у каталіцкай царкве
ксёндз, які служыць у капліцы Звычай-
на знаходзіліся пры дварах манархаў,
магнатаў і не падлягалі парафіяльнай
юрысдыкцыі. Былі таксама К. — па-
мочнікі канонікау, папскія К., К — ку-
раты (выконвалі пастырскія абавязкі ў
пэўнай частцы парафп; адпавядалі віка-
рыям). 2) Вайсковы святар у зах.-еўрап.
КАПІЕВІЧ К
Да арт Калейка Р а с і я 1,2 — капейкі
1547—84 і 1610—12; 3—5 капеек 1713, 4 —
20 капсек 1828 С ССР. 5 — 3 капейкі
1957, 6 — 2 капейкі 1931.
Да арт Кал’ё ІІаканечнікі. 1 —ошчапа, 2.
4 — коп яу, 3 — сутшы 10—15 ст
крашах і ЗША. У Рас. імперыі ў ваен.
часці з 1831 прызначаліся каталіцкія К ,
якіх зацвярджаў архіеніскап маплёўскі
КАІІЁЦ, 1) меэкавы знак у ВКЛ у 15—
18 ст. у выглядзе землянога насыпу з
дамешкамі камянёў, бітай керамію,
шкла і інш. 2) Пашыраная на Беларусі
мясц. назва курганоў.
КАІГЁ, д з і д а , халодная колючая або
кідальная зброя Складалася з дрэўка і
наканечніка (грста) На Беларусі вядо-
ма з эпохі верхняга палеаліту. Наканеч-
нікі першых К. рабілі з крэменю ці біў-
ня маманта, пазней з жалеза; яны скла
даліся з баявой частю (пяра) і ўтулкі ці
чаранка, з дапамогай якіх мацаваліся да
дрэўка. 3 агульнай масы К вылучыліся
кідальныя дроцікі (суліцы) з больш ка-
роткім і тонкім дрэўкам і меншым на
канечнгкам. Па форме пяра ў раннім і
сярэднім сярэднявеччы падзяліліся на
ланцэта-, ромба-, лістападобныя, па-
доўжана-трохвугольныя, двухшыпныя
К, вузюя гранёныя пікі (пашырыліся з
13—14 ст. з распаўсюджаннем пласш-
ністых даспехаў). У познім сярэднявеч-
чы памеры і канфігурацыя наканечшка,
даўжыня і таўшчыня дрэўка абумовыі
бытаванне розных відаў К «дрэва» —
выкарыстоўвалася ў цяжкай кавалерыі
для тараннага ўдару, мела тоўстае доў-
гае (да 5 м) дрэўка, са спец дзяржан-
нем-перахопам і наканечнікам са знач
най утулкай і невял масіўным іранё-
ным пяром, прыдатнае для прабівання
даспехаў; пяхотныя пікі (спісы) мелі
гранёныя наканечнікі і дрэўка даўжы
нёй 2—5 м, некаторыя мелі пляскатае
пяро наканечніка і дрэўка даўж. да 2 м.
Падобныя К ўжываліся ў кавалерыі і
пяхоце і падзяляліся на ошчапы (для
блізкага бою і юдання) і рагашны з
доўгім (да 60 см) наканечнікам і таў-
сцейшым дрэўкам, яны выкарыстоўва-
ліся і па паляванні У 18 ст К. страціла
былое значэнне, хоць у выглядзе лёгкай
пікі (дзіды, лянцы) заставалася на
ўзбраенні асобных відаў кавалерыі да
пач. 20 ст
Літ:. Русская нсторнческая бнблмотека Т.
33. Пг , 1915; Бсларускі архіў. Т 2. Мн., 1928,
Кнрпнчннков АН Древнерусское
оружне. Вып 2 Копья сулнцы боевые топо-
ры. булавы, кнстенн IX—XIII вв. М , 1966
(Свод археол нсточннков, Е 1—36), М е л ь -
ннковская ОН Племена южной Бело
русснн в раннем железном веке. М., 1967;
К»аіпіе»ісг IV 1000 5Іо» о Ьгош Ьіаіеі
чгЬкуепш осйгоппут ІА'агегажа, 1981;
7. у 8 у В к і 2. Вгоп » дачліеі РоЕсе па ііе
шБгоіепіа Ешору 1 Вііхкіево ІАУіодіі 2 чуд
\Уаіхга*а, 1982 Юрась Бохан
КАП1ЁВІЧ (К а п і е ў с к і) Ілья Феда
равіч (1651, Мшшчына — 23.9.1714),
бел. літаратар, перакладчык, выдавец. У
9-гадовым узросце вывезены ў Цвярскі
край, адкуль уцёк у Маскву. Праз 6 га-
доў разам з мсціслаўскім ваяводам Це-
ханавецюм вярнуўся на радзіму Але
яго радавы маёнтак трапіў ва ўласнасць
4. Зак 2
К КАПІТАЛІЗМ
каталінкага касцёла, а сам К. быў абві-
навачаны ў здрадзе каралю, таму выму-
шаны быў эмігрыраваць на Захад. 3 ся-
рэдзіны 1660-х г. жыў у Галандыі, дзе ў
1697—98 пазнаёміўся з рус. царом Пят-
ром I і стаў яго паплечнікам. У 1698—
1706 склаў, пераклаў і выдаў каля 20
кніг (у асн. вучэбнага характару) па гіс-
торыі, арыфметыцы, вайсковай і мар-
ской справах, лац. і рус. граматыкі,
слоўнікі рус.-лац.-ням. і інш. Выдаваў
кнігі ў розных друкарнях, у тл. ўласных
(Амстэрдам і Капенгаген). У 1701 у
Берліне, у 1704 у Капенгагене намагаў-
ся наладзіць выпуск кніг для Расіі. Пе-
рапісваўся з ГЛейбніцам (перапіска
зберагаецца ў АН Германіі). У 1707
прыняў прысягу на вернасць Расіі, стаў
перакладчыкам Пасольскага прыказа. У
1708 у Варшаве працаваў пад кіраўніц-
твам Я.Бруса, потым служыў у Маскве.
Ліг.: Быкова Т.А Кннгомздательская
деягельность Нльн Копневского н Яна Те-
сннга // Быкова Т.А, Гуревнч М.М. Опнса-
нне мзданмй, напечатанных кнрнллвдей,
1689 — январь 1725 г. М.; Л„ 1958; Л а -
6 ы н ц а ў Ю. Што зрабіў беларус Ілья Капі-
евіч для маладой Расіі // Голас Радзімы. 1994.
13 студз ; К’ о V а к 2. Е1іа57 Коріетасг, роккі
аШог. йшпаст, іуудаітса і іігнкаіг ^іескісЬ
кзі^гек <Ца Роуі V/ еросе тегсхпе^о О&уіесе-
ліа // І.іЬгі Сеёапепзв: КосгпЛ ВіЫіоіекі
Сдагізкіеі РАХ. 1968-1969, 1970.
Юрый Лабынцаў.
КАІПТАІІЗМ, грамадска-эканам. фар-
мацьгя, заснаваная на прыватнай улас-
насці на сродкі вытворчасці і экспуата-
цыі наёмнай працы капіталам. Асн. ры-
сы К.: панаванне таварна-ірашовых ад-
носін і прыватнай уласнасці на сродкі
вытворчасці, наяўнасць развітога гра-
мадскага падзелу працы, рост аграма-
джання вытв-сці, ператварэнне рабочай
сілы ў тавар, эксплуатацыя наёмных ра-
бочых капіталістамі. Сваёй працай на
прадпрыемствах, што належаць апош-
нім, рабочыя ўзнаўляюць вартасць ра-
бочай сілы і ствараюць прыбавачную
вартасць, якую капіталісты прысвойва-
юць у выглядзе прыбытку. Прысваенне
яе з’яўляецца мэтай капіталіст.
вытв-сці. К. ўласцівы антаганіст. супя-
рэчнасці, галоўная з якіх — паміж гра-
мадскім характарам вытв-сці і прыват-
наўласніцкай формай прысваення яе
вынікаў. Гэта спараджае анархію
вытв-сці, беспрацоўе, эканам. крызісы,
барацьбу паміж асн. класамі капіталіст.
грамадства — пралетарыятам і буржуа-
зіяй. Пры К. захоўваюцца і класы-сас-
лоўі феад. грамадства (сялянства, паме-
шчыкі і інш.), але ў адпаведнасці з ка-
піталіст. спосабам вытв-сці яны значна
мяняюць сваё сац. аблічча.
У Зах. Еўропе К. у сваім развіцці
прайшоў стадыі: генезісу (узнікнення;
16 — 1-я пал. 18 ст.), даманапалістыч-
ную (сярэдзіна 18—19 ст.), манапаліс-
тычную (склалася на мяжы 19—20 ст.).
Элементы К. спарадычна паяўляліся ў
гарадах Італіі, Нідэрландах ужо ў 14—
15 ст. Аднак як грамадска-эканам.
ўклад К. узнік з разлажэннем феадаліз-
му ў пач. 16 ст„ калі натуральная гаспа-
дарка стала ператварацца ў простую та-
варную, а апошняя — у капіталістыч-
ную. Гэтаму асабліва моцна садзейніча-
ла развіццё таварна-грашовых адносін,
якія спрыялі паглыбленню маёмаснай
дыферэнцыяцыі сярод сялянства і ў ра-
месных цэхах, пашырэнню выкарыс-
тання наёмнай працы ў прам-сці, зем-
ляробстве. Буйная зямельная ўласнасць
ператварылася ў свабодна адчужальную
ўласнасць. Землеўладальнікі, якія раней
жылі гал. ч. за кошт зямельнай рэнты з
дробных сял. гаспадарак на іх зямлі,
сталі здаваць гэту зямлю капіталіст.
арандатарам або пераходзіць да вядзен-
ня ўласнай гаспадаркі на капіталіст. ас-
нове. Пачалася масавая экспрапрыяцыя
сялян, ператварэнне іх у наёмных рабо-
чых, а зямлі, як сродку вытворчасці і
грашовых багаццяў, у капітал. У розных
краінах гэта ажыццяўлялася па-розна-
му: напр., у Англіі ў выглядзе т.зв. ага-
роджванняў сял. зямель, у Францыі
шляхам разаральных дзярж. падаткаў і
пошлін. У сферы гар. цэхавага рамяства
побач з нешматлікай праслойкай разба-
гацелых майстроў, што ператварыліся ў
купцоў-прадпрымальнікаў, узнікла маса
збяднелых ра.меснікаў, па сутнасці да-
машніх рабочых. У 15-—18 ст. пачаўся
захоп калоній зах.-еўрап. краінамі, што
забяспечыла еўрап. буржуазіі, якая на-
раджалася, новыя крыніцы накаплення
капіталу (вываз з захопленых краін
каштоўных металаў, рабаванне народаў,
даходы ад гандлю, у тл. рабамі). Ва
ўсім гэтым выяўляўся працэс першапа-
чатковага накаплення капіталу, які па-
пярэднічаў развітому К. Ён вёў да хуг-
кага пашырэння ўнутр. рынку. На ад-
ным полюсе грамадства ўтвараўся клас
буржуазіі, што сканцэнтравала ў сваіх
руках сродкі вытв-сці і грашовы капі-
тал, на другім — шматлікі пралетарыят
(гл. Рабочы клас), пазбаўлены сродкаў
існавання і таму вымушаны прадаваць
сваю рабочую сілу капіталістам. Пер-
шыя капіталіст. прадпрыемствы былі
заснаваны гандлярамі-скупшчыкамі,
ліхвярамі, разбагацелымі цэхавымі май-
страмі і саматужнікамі. Працавалі на іх
збяднелыя і былыя сяляне, падмайстры.
Зыхолным пунктам капіталіст. вытв-сці
стала простая капіталіст. кааперацыя, у
якой капітал арганізаваў і падпарадка-
ваў сабе сумесную працу многіх рабо-
чых на адным прадпрыемстве. Тут яшчэ
не было падзелу працы, аднак яе каапе-
ратыўная форма мела істотную перавагу
перад раздробленым цэхавым рамяс-
твом — больш высокую прадукцый-
насць. Буйным крокам у развіцці пра-
дукцыйных сіл бурж. ірамадства стала
з’яўленне мануфактуры, заснаванай на
падзеле працы. 3 развіццём таварнай
вытв-сці і рынку яна вырасла з простай
кааперацыі і садзейнічала ўзняццю пра-
дукцыйнасці працы шляхам спецыялі-
зацыі яе прылад і падрыхтоўкі работні-
каў вузкай кваліфікацыі. Але мануфак-
тура не ў стане была ні ахапіць ва ўсім
аб’ёме грамадскую вытв-сць, ні пераў-
тварыць яе, паколыа асновай мануфак-
турнай вытв-сці з’яўляліся ручная пра-
ца і прымітыўная тэхніка. На пэўнай
ступені развіцця вузкі тэхн. базіс ману-
фактуры ўступіў у супярэчнасць з хут-
кім ростам патрэбнасцей унутр. і знеш-
няга рынку. Наспела неабходнасць пе-
раходу да буйной, фабрычнай вытв-сці
з выкарыстаннем машын. Такі пераход
быў ажыццёўлены ў ходзе прамысл. пе-
равароту ў 2-й пал. 18 — 1-й чвэрці 19
ст. спачатку ў Англіі, потым у інш. кра-
інах. Вынаходніцтва паравога рухавіка
прывяло да з’яўлення шэрагу машын.
Пачалася вытв-сць машын машынамі
Мануфактура выцяснялася фабрыкай. 3
перамогай буйной машыннай прам-сці
ўсталявалася панаванне капіталіст. спо-
сабу вытв-сці. К. набыў алпаведную
яму мат.-тэхн. базу. Пераход да машын-
най стадыі вытв-сці садзейнічаў развіц-
цю прадукцыйных сіл, узнікненню но-
вых галін прам-сці, уцягненню ў гасп.
абарот новых рэсурсаў. Ён мяняў змест
і характар вытв-сці, узмацняў аірама-
джанне яе, рост накаплення капіталу,
яго канцэнтрацыі і цэнтралізацыі, чым
абвастраў антаганіст. супярэчнасці К.
Прам-сць аддзялялася ад сельскай гас-
падаркі, паскорылася урбанізацыя. Раз-
віццё вытв-сці выклікала змену грамад-
скіх адносін, сац. структуры. Фарміра-
валіся новыя грамадскія класы — бур-
жуазія і пралетарыят. Пераход да
індустрыяльнай сталыі вытв-сці супра-
ваджаўся далейшым узмацненнем экс-
плуатацыі рабочага класа.
Вячаслаў Панюціч.
У апошняй трэці 19 — пач. 20 ст. ад-
быўся новы прамысл. пераварот. Былі
вынайдзены элекграрухавік і рухавік
унутранага згарання. З’явіліся аўтама-
більны і паветраны віды транспарту,
цягнікі з элекгрычнай цягай, тэлеграф і
радыё. На базе дасягненняў хім. навукі
наладжвалася вытв-сць штучных матэ-
рыялаў. У прам-сці пачалі ўкараняць
канвеер. У сувязі з неабходнасцю рэ-
канструкцыі старых і буд-ва новых
прадпрыемстваў узніклі акцыянерная і
кааператыўная формы капіталу. Пача-
лося фарміраванне шматукладнай эка-
номікі. Працягвалася канцэнтрацыя і
цэнтралізацыя вытв-сці. Для арганіза-
цыі апошняй і збыту прадукцыі ствара-
ліся трэсты, канцэрны, картэлі, сінды-
каты. Ішло зліццё прамысл. і банкаў-
скага капіталу і ўтварэнне фінансавага
капіталу. Да канца 19 ст. быў заверша-
ны тэр. падзел свету і падзел яго на
сферы эканам. ўплыву. Пачалася ба-
рацьба за перадзел свету. К. уступіў у
стадыю імперыялізму. У сувязі з міліта-
рызацыяй эканомікі да пач. 1-й сусв.
вайны пачалося афармленне дзярж.-ма-
напалістычнага К. Насуперак сцвяр-
джэнню К.Маркса аб тым, што цэнтра-
лізацыя і каннэнтрацыя капіталу абвас-
траюць класавыя супярэчнасці і вядуць
да сац. рэвалюцыі, што прабівае час
экспрапрыяцыі экспрапрыятараў, К.
выявіў сваю здольнасць прыстасоўвацца
да новых умоў. У выніку ўкаранення
г.овай тэхнікі і тэхналогій павышаўся
адукац. ўзровень рабочага класа, адбы-
99
КАПІТАЛІЗМ
валася яго сац. дыферэнцыяцыя. Высо-
какваліфікаваныя рабочыя станавіліся
трымальнікамі акцый, пайшчыкамі
кааператываў. Ствараліся галіновыя
прафсаюзы і федэрацыі прафсаюзаў. 3
1863 пачалося афармленне сацыял-дэ-
макратыі як выразніцы паліт. і эканам.
інтарэсаў наёмных работнікаў. Пад на-
ціскам рабочага руху паляпшаліся ўмо-
вы жыцця і працы рабочых. Уводзілася
мед. і пенсіённае страхаванне, страха-
ванне ад няшчасных выпадкаў на
вытв-сці, скарачаўся рабочы дзень. Для
паляпшэння становішча наёмных ра-
ботнікаў капіталісты выдаткоўвалі час-
тку звышпрыбыткаў, атрыманых ад экс-
плуатацыі калоній. Паліт. барацьба
была скіравана на пашырэнне выбарча-
га права і рабочага прадстаўніцтва ў
парламентах. Сацыял-дэмакраты пасту-
пова адмаўляліся ад курсу на рэв. пе-
раўтварэнне грамадства. У сацыяліст.
руху ўзнікла новая плынь — дэмакр.
сацыялізм. Упор рабіўся на спалучэнне
прынцыпу сац. справядлівасці і дэмак-
ратыі, на рэфармаванне грамадства. У
1895 Ф.Энгельс пісаў: «Мы, «рэвалю-
цыянеры», «звяргальнікі», мы маем
значна болыпыя поспехі з дапамогай
легальных сродкаў, чым з дапамогай
нелегальных або з дапамогай пераваро-
ту». Левыя ў рабочым руху спачатку
спадзяваліся, што да сацыяліст. рэва-
люцыі прывядзе эканам. крызіс пач. 20
ст., а потым — імперыяліст. вайна. Быў
выпрацаваны лозунг пераўтварэння ім-
перыяліст. вайны ў грамадзянскую. Ад-
нак з пач. 1-й сусв. вайны ўсе с.-д. пар-
тыі, акрамя балыпавікоў, сталі на пазі-
цыі абароны сваіх айчын. Вайна істотна
падарвала эканоміку Францыі, Герма-
ніі, Італіі і інш. капіталіст. краін. Адбы-
ліся паліт. рэвалюцыі ў Германіі і Аў-
стра-Венгрыі. У Расіі ажыццявілася сац.
рэвалюцыя, якую ўзначалілі балыпавікі
(гл. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917).
Спробы левых, якія ў 1919 аб’ядналіся
ў Камуністычны Інтэрнацыянал, здзей-
сніць сацыяліст. рэвалюцыі ў Германіі,
Баварыі, Балгарыі, Венгрыі, Славакіі і
Фінляндыі поспеху не мелі. У 1924 па-
чаўся перыяд стабілізацыі, які быў спы-
нены сусв. эканам. крызісам 1929—33.
Ён прывёў да абвастрэння супярэчнас-
цей паміж капіталіст. краінамі. У Гер-
маніі, якая страціла калоніі і была час-
ткова акупіравана і дэмілітарызавана,
найб. нацыяналіст. правыя сілы ў пач.
1920-х г. выкарысталі сац. лозунгі і
стварылі нацыянал-сацыялісцкую рабо-
чую партыю на чале з А.Гітлерам. За
гады крызісу яна набыла папулярнасць.
Яе падтрымліваў фінансавы капітал. У
сувязі з тым, што VI канірэс Камінтэр-
на (1928) зрабіў упор на барацьбу з са-
цыял-дэмакратамі, с.-д. і камуніст. пар-
тыі не змаглі дамовіцца пра адзінства
дзеянняў. У студз. 1933 Гітлер стаў
рэйхсканцлерам Германіі, тут усталява-
лася фаш. дыкгатура. Да канца 1930-х г.
аформіўся саюз Германіі, Італіі і Японіі.
Інакш разгортваліся падзеі ў краінах
«старой дэмакратыі». У ЗША на прэзі-
дэнцкіх выбарах 1932 перамог Ф.Руз-
вельт, які праводзіў палітыку «новага
курсу». Прынцыпы лібералізму ён у
своеасаблівай форме спалучыў з прын-
цыпамі сацыялізму. Было распрацавана
антыманапольнае ''(антыгрэстаўскае) за-
канадаўства, уведзены элементы плана-
вання эканам. і сац. развіцця, пашыра-
ны правы прафсаюзаў і інш. Гэта да-
зволіла амерыканскаму грамадству па-
збегнуць сац. выбуху. У Францыі
камуністы, сацыялісты і радыкалы ства-
рылі ў 1934 антыфаш. нар. фронт. У
Вялікабрытанп фашысты таксама апы-
нуліся ў ізаляцыі. Паслякрызісны перы-
яд 1933—37 быў для большасці капіта-
ліст. краін часам запаволенага развіцця.
У 1937 пачаўся новы спад. Хуткімі тэм-
памі развівалася эканоміка Германіі,
дзе ў ваен. мэтах было ўведзена цэнтра-
лізаванае кіраванне і планавае гаспада-
ранне. Германія не была ахоплена кры-
зісам 1937—39. У Скандынавіі ў міжва-
ен. гады найб. інтэнсіўнасцю развіцця
вызначалася эканоміка Швецыі. Крызіс
1929—33 характарызаваўся тут меншай
вастрынёй. Сацыял-дэмакр. рабочая
партыя, якая стала найб. уплывовай у
краіне, праводзіла палітыку сац. пар-
тнёрства. У 1932 прафсаюзы, прадпры-
мальнікі і дзяржава заключылі пагад-
ненне аб супрацоўніцтве і ўзгодненых
лзеяннях, якое стала ўзорам для падоб-
ных трохбаковых дагавораў у інш. капі-
таліст. дзяржавах, асабліва пасля 2-й
сусв. вайны. Апошняя далёка адкінула
эканоміку болыпасці еўрап. краін і
Японіі. Пасля вайны ўрадавымі партыя-
мі ў Францыі, Італіі і інш. сталі каму-
ністы, што акгыўна ўдзельнічалі ў Руху
Супраціўлення. Рост аўтарытэту кам-
партый і іх уваходжанне ва ўрады
І.В.Сталін і яго акружэнне разглядалі
як першы крок да ажыццяўлення сацы-
яліст. рэвалюцый у Зах. Еўропе. У
Полынчы, Чэхаславакіі, Венгрыі, Ру-
мыніі, Балгарыі і ў занятай сав. войска-
мі ўсх частцы Германіі пры дапамозе
СССР кампартыі да 1948 сталі кірую-
чымі. У Албаніі, якая вызвалілася ад
фаш. акупантаў, камуністы ўзялі ўладу ў
1944. У Югаславіі ўстанавілася ўласная
мадэль сацыялізму. Пасля разгрому
Японіі СССР дапамог камуніст. вой-
скам на чале з Мао Цзэдунам. 1.10.1949
была абвешчана Кітайская Нар. Рэс-
публіка. Рэшткі гамінвданаўскіх войск
пад камандаваннем Чан Кайшы ўтры-
малі за сабой толькі в-аў Тайвань. У
Паўн. Карэі да ўлады быў прыведзены
Кім Ір Сен. Камуністы перамаглі і ў
Паўн. В’етнаме. Свет падзяліўся на 2
лагеры. Новай з’явай пасляваен. гісто-
рыі стаў «трэці свет» — краіны, што
вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці
і сталі на шлях самастойнага развіцця.
Да сярэдзіны 1970-х г. пракгычна ўсе
калоніі ў Афрыцы, Азіі, Карыбскім ба-
сейне і Акіяніі сталі незалежнымі. Рас-
паду каланіяльнай сістэмы садзейнічалі
аслабленне ў выніку вайны метраполій,
рост у іх дэмакр. сіл, фарміраванне нац.
інтэлігенцыі і буржуазіі ў калоніях,
падтрымка вызв. руху сацыяліст. краі-
намі. Атрымаўшы паліт. незалежнасць,
болынасць былых калоній засталася
аб’ектам эканам. эксплуатацыі. Паміж
краінамі Захаду і сацыяліст. лагера ішла
барацьба за ўплыў у новых дзяржавах.
Лідэрам Захаду пасля 2-й сусв. вайны
сталі ЗША. У 1946 саветслаг Дж.Кенан
выпрацаваў дактрыну «стрымлівання
камунізму», якая разам з дакгрынай
прэзідэнта Г.Трумэна (1947) стала вы-
значальнай для капіталіст. свету. Для
зняцця сац. напружанасці ў папярпелых
ад вайны еўрап. краінах дзярж. сакрата-
ром ЗША Дж.Маршалам у 1947 быў
распрацаваны план, паводле якога гэ-
тыя краіны атрымлівалі ад ЗША дапа-
могу на развіццё эканомікі пры ўмове
захавання эканам., паліт. і ідэалаг. плю-
ралізму як асновы дэмакратыі. Каму-
ністы былі выдалены з урадаў Італіі і
Францыі. Да пач. 1950-х г. капіталіст.
дзяржавы аднавілі нар. гаспадарку. У
Зах. Еўропе і Японіі пачаўся перыяд
эканам. росту, стварэння грамадстваў
спажывання. Хуткімі тэмпамі развівала-
ся эканоміка ФРГ і Японіі, што ў знач-
най ступені тлумачыцца працяглай ад-
сутнасцю ў гэтых краінах армій. ФРГ і
Японія адначасова з аднаўленнем раз-
буранай гаспадаркі ўкаранялі новую
тэхніку і тэхналогіі. Да сярэдзіны
1960-х г. склаліся 3 маіутныя цэнтры
капіталіст. свету: ЗША, Зах. Еўропа і
Японія. Асаблівасцю пасляваен. развіц-
ця капіталіст. дзяржаў Зах. Еўропы ста-
ла эканам. і паліт. інтэграцыя, якая
грунтуецца на прынцыпах раўнапраўя і
агульнадэмакр. каштоўнасцях. 3 1960-х
г. у капіталіст. краінах пачалася навук.-
тэхн. рэвалюцыя (НТР). Яе перадумова-
мі сталі авалоданне атамнай энергіяй,
вынаходніцгва паўправаднікоў і рэак-
тыўнага рухавіка, дасягненні генетыкі.
Скараціўся час ад навук. адкрыцця да
яго пракгычнага выкарыстання. Навука
стала непасрэднай прадукцыйнай сілай.
Шырокія мапггабы набыло ўкараненне
ў вытв-сць электронна-вылічальных ма-
шын, аўтаматаў і паўаўтаматаў. Вырасла
тэхн. аснашчанасць самой навукі. Па-
ліўна-энергетычны крызіс пач. 1970-х
г., выкліканы дзеяннямі краін-экспар-
цёраў нафты, а таксама экалаг. крызіс
прывялі да новага этапу НТР. Да пач.
1980-х г. пачалося ўкараненне рэсурса-
зберагальных і экалагічна няшкодных
тэхналогій. Адбылася інфармац. рэва-
люцыя. З’явіліся персанальны камп’ю-
тэр, камп’ютэрныя сістэмы інфарма-
цыі, тэлефакс. Дапоўненыя магчымас-
цямі касмічнай камунікацыі, гэтыя вы-
находніцгвы садзейнічалі стварэнню
сусв. кругласутачнага рынку на аснове
надзейнай сувязі паміж біржамі ў Токіо,
Нью-Йорку і Лондане. Эканам. і паліт.
інтэірацыя краін Зах. Еўропы, рэіуляр-
ныя сустрэчы лідэраў 7 самых багатых
дзяржаў свету, новыя сродкі сувязі і ін-
фармацыі далі магчымасць эфектыўна
вырашаць эканам. праблемы ў перыяд
крызісаў, якія пасля 2-й сусв. вайны
сталі непрацяілымі і неглыбокімі. У 2-й
100
КАПІТАЛІЗМ
пал. 1980 — пач. 1990-х г. у лік экана-
мічна развітых дзяржаў увайшлі Іспа-
нія, Паўд. Карэя, Сінгапур, Тайвань.
Развіццё капіталіст. краін у пасляваен.
час характарызуецца стварэннем сац.
рыначных эканомік у Зах. Еўропе. Пад
уплывам дэмакр. сіл выпрацаваны стан-
дарты ў сац., адукацыйнай і інш. сфе-
рах. Уведзены сац. мінімум, які гаран-
туе свабоду ад голаду і дастатковы жыц-
цёвы ўзровень. Створана сістэма пера-
кваліфікацыі для тых, хто страціў
працу. У некат. дзяржавах наёмныя ра-
ботнікі ўдэельнічаюць у кіраванні
вытв-сцю. Практыкай стала сац. парт-
нёрства. Прафсаюзы, с.-д., сацыяліст. і
рабочыя партыі лічаць, аднак, што дэ-
макратыя і сац. заваёвы павінны быць
абаронены, пакслькі дэмакратыі і сац.
прагрэсу існуе пастаянная пагроза з бо-
ку тых, хто вышэй за ўсё ставіць інтарэ-
сы прыбытку. У сувязі з ростам адукац.
ўзроўню і забеспячэннем сац. гарантый
наёмным работнікам у ФРГ, Францыі,
Вялікабрытаніі самую цяжкую і неква-
ліфікаваную працу пачалі выконваць
імігранты з Турцыі, Югаславіі, былых
франц. і брытанскіх калоній. Рэакцый-
ныя плыні, выкарыстоўваючы прысут-
насць іміірантаў, распальваюць нацыя-
наліст. настроі і правакуюць канфлікты
на расавай, этнічнай і рэліг. глебе. Дэ-
макр. сілы настойваюць на сац. і паліт.
гарантыях гэтай катэгорыі работнікаў.
Не вырашаны таксама некат. прабле-
мы, звязаныя з дыспрапорцыямі ў раз-
віцці асобных рэгіёнаў зах.-еўрап. краін
(Паўн. і Паўд. Італія, былыя ФРГ і
ГДР), узаемаадносінамі канфесійных
груп (канфлікт паміж католікамі і пра-
тэстантамі ў Паўн. Ірландыі). Праяўля-
ецца сепаратызм этнічных меншасцей
(напр., баскаў у Іспаніі, карсіканцаў,
брэтонцаў і гасконцаў у Францыі), які
найчасцей тлумачыцца эканам. адста-
ваннем адпаведных правінцый. ЗТТТА у
сац. сферы ў 1950-я г. адставалі ад Зах.
Еўропы. Палітыка «новых рубяжоў»
Дж.Кенэдзі, «вялікага ірамадства» і
«вайны з беднасцю» ЛДжонсана, а так-
сама такгыка мірнай барацьбы за гра-
мадзянскія правы афраамерыканцаў,
выпрацаваная МЛ.Кінгам, у значнай
ступені садзейнічалі зняццю напружа-
насці ў міжрасавых адносінах, удаска-
наленню сістэмы адукацыі, мед. і пен-
сіённага забеспячэння і інш. Вострай
праблемай для ЗША стаў наплыў неле-
гальных іміірантаў з краін Лац. Амеры-
кі і Карыбскага басейна, якіх выкарыс-
тоўваюць як некваліфікаваную рабочую
сілу, асабліва ў сельскай гаспадарцы
паўд. штатаў. Для большасці капіталіст.
краін харакгэрна хістанне ірамадства
злева направа. У выніку выбараў сацы-
яліст. ўрады змяняюцца ліберальнымі і
кансерватыўнымі і наадварот. Стварэн-
не ў пасляваен. час сацыяльных дэмакр.
і прававых дзяржаў з’явілася адной з
гірычын спаду ўплыву кампартый. Ад-
ны з іх трансфармаваліся ў сацыял-дэ-
макратычныя (напр., італьянская), дру-
гія апынуліся на перыферыі паліт.
жыцця. Падзенню аўтарытэту камуніст.
партый садзейнічалі таксама адставанне
ў сац. і эканам. сферах краін сацыяліст.
лагера, выкрыццё рэпрэсій палітычных і
інш. злачынстваў, падзеі ў Венгрыі
(1956) і Чэхаславакіі (1968). Гэтыя і
інш. з’явы сталі важным факгарам рас-
колу ў камуніст. руху і асобных кампар-
тыях. У спаборніцгве паміж К. і сацыя-
лізмам першы аказаўся болып эфекгыў-
ным, здольным прыстасоўвацца да но-
вых умоў. Асн. прычына гэтага ў тым,
што развіццё К. немагчыма без асабіс-
тай і паліт. свабоды. Сац. лад у краінах
Зах. Еўропы, ЗША, Канадзе, Аўстраліі і
інш. далёка не адпавядае апісанаму
Марксам і Энгельсам. Аднак ён і не
сацыялістычны нават з пункту поіляду
сацыял-дэмакратыі. Гэта — сацыяльнае
дэмакр. грамадства, у якім у большай ці
меншай ступені ўсталяваліся нормы
эканам., паліт. і ідэалаг.-культ. плюра-
лізму. Да сярэдзіны 1970-х г. вострымі
сталі супярэчнасці паміж багатай Поў-
наччу і бедным Поўднем. Большасць
краін «трэцяга свету» і Лац. Амерыкі
маюць вял. запазычанасць перад між-
нар. фінансавымі арг-цыямі, трапілі ў
эканам. залежнасць ал транснац. карпа-
рацый. Сац. і эканам. цяжкасці тлума-
чацца спадчынай каланіялізму, дэма-
графічнымі праблемамі, этнічнымі, рэ-
ліг. і кланавымі супярэчнасцямі ўнугры
грамадстваў. Частымі з’яўляюцца дзярж.
перавароты, грамадзянскія войны і
міждзярж. ўзбр. канфлікты. Некат. з гэ-
тых краін сталі базай міжнар. тэрарыз-
му і наркаіндустрыі. Праблема «Поў-
нач—Поўдзень» набыла глабальнае
значэнне, стала прадметам абмеркаван-
ня ў міжнар. арг-цыях, аднак пакуль не
знайшла свайго вырашэння.
Анаталь Сідарэвіч.
Беларусь, якая ў 13 — канцы 18 ст.
ўваходзіла ў ВКЛ, на шлях капіталіст.
развіцця стала пазней за краіны Зах.
Еўропы. Тут капіталіст. адносіны склад-
валіся па тых самых законах, што і ў
інш. дзяржавах, хоць былі і пэўныя
асаблівасці К. — запаволены яго гене-
зіс ва ўмовах панавання феад. адносін у
эканоміцы, вял. пашырэнне прыгонніц-
кіх формаў найму ў прам-сці. На Бела-
русі вылучаюць 2 асн. перыяды эвалю-
цыі К. — генезіс капіталіст. адносін (16
ст. —1861) і ўсталяванне капіталіст.
фармацыі (1861—1917). Генезіс К. так-
сама мае 2 этапы — узнікненне і па-
шырэнне капіталіст. адносін (16 — ся-
рэдзіна 18 ст.) і станаўленне капіталіст.
ўкладу (сярэдзіна 18 ст. — 1861). На
1-м этапе фіксуюцца пракапіталіст. тэн-
дэнцыі ў сац.-эканам. развіцці феад. го-
рада і вёскі, што праяўлялася ў росце
рыначных сувязей. Многія рамеснікі
працавалі на рынак або спалучалі такую
працу з працай на заказ. Адбывалася
спецыялізацыя рамяства, што служыла
глебай для яго кааперацыі. Рост рамяс-
тва і гандлю выклікаў крэдытныя апе-
рацыі, якія паскаралі маёмасную дыфе-
рэнцыяцыю рамеснікаў, умацоўвалі па-
зіцыі купца-пасрэдніка паміж рамесні-
камі і рынкам. У выніку расслаення
гар. насельніцгва вылучаліся заможныя
ірупы купцоў, цэхавых майстроў і гар.
бедната. Скарачэнне сял. надзелаў і па-
велічэнне павіннасцей, грашовая рэнта
ва ўмовах уцягвання сельскай гаспадар-
ю ў таварна-ірашовыя адносіны, пашы-
рэння абмену паміж горадам і вёскай
вялі да росту маёмаснай дыферэнцыя-
цыі сялямства. Купцы, багатыя рамес-
ныя вярхі нярэдка звярталіся да наём-
най працы, эксплуатавалі эбяднелых
рамеснікаў. Сферу ўжывання яе прык-
метна пашыралі промыслы (буды, сма-
лакурні, рудні, гуты, цагельні, сукна-
вальні, паперні і інш.) у маёнгках, мяс-
тэчках і гарадах. На некаторых промыс-
лах (напр., у руднях) існаваў падэел
працы. Такія прадпрыемствы былі па-
чаткамі мануфактуры. На вотчынных
мануфактурах, што паявіліся ў 1-й пал.
18 ст., пераважную болыпасць рабочых
складалі прыгонныя сяляне. У 2-й пал.
17 — 1-й пал. 18 ст. ў выніку ілыбокага
заняпаду эканомікі Беларусі, выкліка-
нага шматгадовымі войнамі (гл. Амты-
феадальная вайна 1648—51, вайна Расіі з
Рэччу Паспалітай 1654—67, Паўночная
вайна 1700—27), працэсы развіцця К.
запаволіліся. На 2-м этапе генезісу К.
адбывалася фарміраванне капігаліст.
ўкладу ў нетрах феалалізму, рост тавар-
насці рамеснай вытв-сці вёў да паглыб-
лення яе спецыялізацыі і маёмаснага
расслаення рамеснікаў, узмацнення
эксплуатацыі падмайсгроў і вучняў ула-
дальнікамі майстэрняў. Павелічэнне та-
варнасці рамяства ўзмацняла залеж-
насць рамеснікаў (дробных таваравы-
творцаў) ад гандлёвага капіталу (скуп-
шчыкаў) і тым самым садзейнічала
развіццю першасных формаў капіталіст.
вытв-сці. Найб. адметным паказчыкам
развіцця капіталіст. адносін у рамеснай
таварнай вытв-сці былі буйныя май-
стэрні, дзе выкарыстоўвалася наёмная
праца маламаёмнай рамеснай беднаты.
Такія прадпрыемствы ў 2-й пал. 18 ст.
ўзніклі ў вінакурна-піваварнай, гарбар-
най, цагельна-чарапічнай вытв-сці.
Колькасць рамеснікаў павялічвалася і
напярэдадні здмены прыгону дасягнула
ў гарадах і мястэчках Беларусі болып за
30 тыс. чал. Пераход ад простай тавар-
най вытв-сці, заснаванай на прыватнай
уласнасці на сродкі вытв-сці і асабістай
працы, да капіталістычнай, пабудаванай
на наёмнай працы, вёў да ўзнікнення
дробных капігаліст. прадпрыемстваў
(5—16 рабочых, без паравых рухавікоў).
Да ўваходжання ў склад Рас. імперыі на
Беларусі было толькі 195 (2,2%) такіх
прадпрыемстваў з амаль 300 наёмнымі
рабочымі (1,7% ад усіх рабочых). 3 кан-
ца 18 ст. развіццё капіталіст. адносін на
Беларусі адбывалася ў рамках усерас.
рынку. Да пач. 1860-х г. колькасць
дробных прадпрыемстваў капіталіст.
тыпу (разам з рамеснымі майстэрнямі з
пераважна наёмнай працай) павялічы-
лася да 7,8 тыс. (27,7% ад усіх прадпры-
емстваў, у т.л. рамесных), колькасць ра-
бочых — да 23,4 тыс. (38%). Да таго ча-
су ў дробнатаварнай вытв-сці капіталіс-
тычная панавала ў харчасмакавай
КАПІТАЛІЗМ К
прам-сці, была значнай у гарбарнай і
тэкстыльнай, існавала ў метала- і дрэ-
ваапрацоўчай, сілікатна-будаўнічай і хі-
мічнай. Аднак удзельная вага дробнай
вытв-сці ў капіталіст. прам-сці па-
мяншалася. Арганізацыя дробнымі та-
варавытворцамі болып буйных ра-
месных майстэрняў параджала прос-
тую кааперацыю, якая ў працэсе падзе-
лу працы перарастала ў мануфакіуру. У
сярэдзіне 1790-х г. на Беларусі
дзейнічалі 53 мануфактуры з 2,4 тыс.
рабочых, да 1860 колькасць іх павялі-
чылася да 140, а рабочых — да 4,7 тыс.
У іх ліку ў канцы 18 ст. адзначаны 2 ка-
піталіст. мануфактуры з 40 рабочымі,
перад адменай прыгону — 57 з 1746 ра-
бочымі Хуткі рост рыначнай вытв-сці
вёў да паступовага выцяснення ману-
фактуры фабрыкай, заснаванай на вы-
карыстанні машын. Першыя паравыя
машыны на Беларусі паявіліся ў 1820-я
г. (на 2 дзесяцігоддзі пазней, чым у Ра-
сіі) на суконных прадпрыемствах паме-
шчыка Пуслоўскага ў мяст. Косава
Слонімскага і Хомск Кобрынскага пав.
Да пач. сялянскай рэформы 1861 на Бе-
ларусі дзейнічала 76 фабрычных прад-
прыемстваў (у харчасмакавай, жалеза-
апрацоўчай, суконнай і інш. галінах
вытв-сці), на якіх працавала 3075 рабо-
чых. Болыпасць фабрык, як і мануфак-
тур, былі заснаваны на працы прыгон-
ных сялян. Першыя фабрычныя прад-
прыемствы з вольнанаёмнай працай за-
фіксаваны ў сярэдзіне 1840-х г. Гэта
мукамольня ў Магілёве і цукраварня ў
Беліцы з 80 рабочымі. Да 1860 коль-
касць каліталіст. фабрык вырасла да 12
(1370 рабочых). На капіталіст. секгар
фабрычнай вытв-сці прыпадала 2/5 пра-
дукцыі ўсіх фабрык. 3 пераходам ад ма-
нуфактуры да фабрыкі К. ствараў адпа-
ведную яму матэрыяльна-тэхн. базу і
падпарадкоўваў сабе дакапіталіст. фор-
мы прамыел. вытв-сці. Ва ўсіх галінах
прам-сці напярэдадні адмены прыгону
наёмныя рабочыя складалі каля 40%. У
шэрагу галін (мылаварна-свечачнай,
тытунёвай, металаапрацоўчай, гарбар-
най, сілікатнай) выкарыстоўвалася або
толькі наёмная праца або яна перава-
хала. У 2-й пал. 18 ст. — 1850-я г. ста-
наўленне капіталіст. ўкладу назіралася і
ў нетрах с.-г. вытв-сці Беларусі, што
выяўлялася ў значным развіцці таварна-
ірашовых адносін, паляпшэнні тэхн.
аснашчэння сельскай гаспадаркі, уз-
мацненні адыходніцтва і расслаення ся-
лянства, росце выкарыстання наёмнай
працы. Так, да 1840-х г. з зямель буй-
ных уладальнікаў на рынак паступала
70—80% ад агульнай масы сабранага
жыта, 45—55% — ячменю, аўса, буль-
бы. У 1840—50-я г. толькі на сплаве ле-
су было занята каля 150 тыс. бел. ся-
лян-адыходнікаў. 3 пашырэннем ры-
начных сувязей паглыблялася і маёмас-
ная дыферэнцыяцыя бел. сялянства. У
2-й пал. 18 ст. прыкладна 10% усіх ся-
лян складалі бабылі, кутнікі і каморнікі,
поўнасцю або часткова пазбаўленыя
сродкаў вытв-сці. Напярэдадні сял. рэ-
формы 1861 у маёнтках сярэдне- і буй-
напамесных уладальнікаў (больш за 100
рэвізскіх душ прыгонных) і дзярж. ула-
даннях толькі беззямельных сялян-ба-
былёў налічвалася болып за 100 тыс.
Для пераважнай болыпасці іх асн. кры-
ніцай існавання была наёмная праца. 3
другога боку, вылучалася праслойка за-
можных сялян, якія мелі вял. надзелы,
часам выступалі ў якасці падрадчыкаў,
арандавалі ў феад. дзяржавы і ўладаль-
нікаў маёнткаў прамысл. прадпрыем-
ствы, дзе эксплуатавалі наёмную працу
сял. беднаты. На панскіх землях Вілен-
скай губ. ў канцы 1840-х г. сял. гаспа-
даркі, што звярталіся да найму параб-
каў, складалі каля 7—8% ад іх агульнай
колькасці; у Гродзенскай губ. ў канцы
1850-х г. — каля 10%; у арандаваных
казённых маёнтках Віленскай губ. ў гэ-
ты час штогод працавала па найме 17—
19 тыс. дзярж. сялян. Гэта з’ява свед-
чыць аб працэсе сац. расслаення сялян-
ства, хоць наёмная праца пераважна
была прымусовая, па загадзе памешчы-
каў, улад. У выніку адмены прыгону
Беларусь, як і Расія, уступіла ў капіта-
ліст. фармацыю. Паскорылася развіццё
К. ў прам-сці, заснаванай ужо выключ-
на на вольнанаёмнай працы. Гэта выяў-
лялася ў далейшым выцясненні дроб-
най вытв-сці і мануфактуры буйной
індустрыяй, што суправаджалася паско-
ранымі тэмпамі развіцця фабрычна-за-
водскай прам-сці, фарміравання пра-
мысл. пралетарыяту і буржуазіі. Разам з
тым характэрнай рысай прамысл. раз-
віцця Беларусі было пашырэнне дроб-
най вытв-сці і мануфактуры, параў-
нальна невял. памеры фабрычна-завод-
скіх прадпрыемстваў. 3 1860 да 1900
агульная кслькасць фабрык і заводаў
тут павялічылася на 1061 (у 15 разоў),
колькасць рабочых на іх — на 30,5 тыс.
(у 10,8 раза); колькасць мануфактур —
на 620 (у 5,4 раза), рабочых на іх — на
24,1 тыс. (у 6,1 раза); колькасць дроб-
накапіталіст. прадпрыемстваў — на 9,3
тыс. (у 2,2 раза), рабочых на іх — на
40,1 тыс. (у 2,7 раза); рамесных май-
стэрняў — на 37,9 тыс. (у 2,9 раза), ра-
меснікаў — на 80,5 тыс. (у 3,6 раза). Да
канца 1890-х г. фабрычна-заводская
вытв-сць займала пануючае сгановішча
ў гал. галінах прам-сці — вінакурнай,
запалкавай, кардонна-папяровай, мета-
лаапрацоўчай. Да гэтага часу 86,8%
фабрычна-заводскіх прадпрыемстваў
мелі каля 50 рабочых кожнае. Ману-
фактурная вытв-сць пераважала ў сілі-
катна-будаўнічай і хім. прам-сці. У тэк-
стыльнай, гарбарнай галінах, сферы
быт. абслугоўвання пераважалі дробныя
прадпрыемствы і рамесная вытв-сць.
Дробную вытв-сць і мануфактуры кан-
траляваў буйны гандлёва-прамысл. ка-
пітал. Агулыіая кслькасць прамысл. на-
ёмных рабочых на Беларусі ў 1900 скла-
ла 236,8 тыс. Узмацнялася роля банкаў-
скага капіталу ў арганізацыі і развіцці
капіталіст. прам-сці. Заснаваны Мінскі
камерцыйны банк, у буйных гарадах
Беларусі адкрыты аддзялснні Дзяржаў-
нага, Віленскага камерцыйнага, Азоў-
ска-Дапскога, Пецярбургска-Азоўскага
банкаў. Банкаўскія капіталы ў асн. на-
кіроўваліся ў гацдаль і прам-сць па пер-
шаснай перапрацоўцы лёну і лесу.
Развіццё К. ў сельскай гаспадарцы ў
1861 — канцы 19 ст. характарызавалася
найперш ростам таварнай вытв-сці,
унутранага і знешняга рынку. У сярэ-
дзіне — канцы 1870-х г. з Беларусі
штогод вывозілі 8—18 млн. пудоў збож-
жа, у 1880—90-я г. — у сярэднім 7,5
млн. пудоў. Акрамя таго, у 1860—90-я
г. ў 5 зах. губернях штогод паступала на
вінакурства каля 3 млн. пудоў збожжа і
5—10 млн. пудоў бульбы. Значная час-
тка атрыманага спірту ішла на продаж.
У 1880—90-я г. ў сувязі з аграрным кры-
зісам, рэзкім зніжэннем рыначных цэн
на збожжавыя культуры гал. кірункам
таварнай спецыялізацыі сельскай гаспа-
даркі стала малочная жывёлагадоўля.
Да канца 19 ст. рыначная прадукцыя
малочнай гаспадаркі Беларусі складала
штогод 500—650 тыс. пудоў масла і
сыру. Памешчыкі, пазбаўленыя дарма-
вой сял. працы, вымушаны былі пера-
будоўваць сваю гаспадарку на капіта-
ліст. лад. Да пач. 1870-х г. капггаліст.
сістэма панскай гаспадаркі, заснаваная
на ўласных сродках вытв-сці і наёмнай
працы, пераважала ў зах. і цэнтр. Бела-
русі, змешаная, з прыкладна аднолька-
вым выкарыстаннем наёмнай працы і
адработак сялян — ва усходняй. У сац.
плане найважнейшай капіталіст. з’явай
на вёсцы перыяду К. быў працэс разла-
жэння сялянства на сял. буржуазію
(гал. ч. дробную) і сельскі пралетарыят
(пераважна з надзелам). На рубяжы
19—20 ст. пралетарызаваная сял. бедна-
та складала больш за 60% сял. двароў,
сярэдняе сялянства — прыкладна 30%,
кулакі — каля 8%. Формамі пралетары-
зацыі сялянства з’яўлялася праца па
найме ў панскіх і заможна-кулацкіх
гаспадарках, мясц. і асабліва адыходныя
промыслы (пераважна за межы Белару-
сі). У 1890-я г. на падзённых і сезонных
«заработках» у сельскай гаспадарцы тут
штогод было занята не менш за 400
тыс. сялян, а колькасць адыходнікаў да-
сягала 300 тыс. Адначасова ў панскіх
маёнтках і заможна-кулацкіх гаспадар-
ках працавала каля 130 тыс. парабкаў. У
1860—90-я г. Беларусь па ўзроўні раз-
віцця аірарнага К. належала да адносна
перадавых рэгіёнаў еўрап. часткі Рас.
імперыі (разам з Пд Расіі, Правабярэж-
най Украінай, Прамысл. Цэнтрам,
Прыбалтыкай, Каралеўствам Польскім).
На мяжы 19—20 ст. К. на Беларусі
ўступіў у стадыю імперыялізму. Аіуль-
ная колькасць фабрычна-заводскіх
(цэнзавых) прадпрыемстваў у 1900—13
вырасла да 1282 (на 61,2%), рабочых —
да 55 тыс. (на 76,5%). Фабрычна-завод-
ская (цэнзавая) прам-сць вырабляла
46,5% валавой прадукцыі. Удзельная ва-
га дробных ф-к і з-даў (да 50 рабочых)
паменшылася да 81,4%. У 1913 на прад-
прыемствах з колькасцю рабочых
К КАПІТУЛ
больш за 100 чал. (7,1%) было занята
49,5% рабочых. Павялічылася коль-
касць акц. т-ваў, пабольшала роля ка-
мерцыйных банкаў. Адначасова вырас-
ла абсалютная колькасць рабочых на
прадпрыемствах мануфакгурнага тыпу і
рамеснікаў, занятых пераважна ў сферы
быт. паслуг. Аднак удзельная вага ра-
мяства ў валавой прамысл. прадукцыі
за 1900—13, паводле няпоўных звестак,
зменшылася з 57,8 да 47,3%. Агульная
колькасць прамысл. наёмных рабочых
дасягнула 400 тыс. Па ўзроўні прамысл.
развіцця ў перыяд К. Беларусь значна
саступала найбуйнейшым прамысл. рэ-
гіёнам (Прамысл. Цэнтр, Пецярбур-
гская губ., Паўд. горнапрамысл. раён,
Урал, Прыбалтыка, Каралеўства Польс-
кае). Яна належала да рэгіёнаў Рас. ім-
перыі з сярэднім узроўнем развіцця
прам-сці. На пач. 20 ст. сельская гаспа-
дарка таксама набывала ўсё больш та-
варна-капіталіст. характар. Паляпшала-
ся агракультура, пашыралася выкарыс-
танне машын і ўдасканаленых прылад
працы, паілыблялася спецыялізацыя с.-
г. вытворчасці, павялічвалася таварная
прадукцыя. Перад 1-й сусв. вайной ры-
начная прадукцыя малочнай гаспадаркі
Беларусі дасягнула 27% (каля 14 млн.
пудоў малака). У 1900—13 у 5 зах. гу-
бернях колькасць выкарыстанай на ві-
накурства бульбы вырасла да 31,9 млн.
пудоў (амаль у 2 разы). Акрамя таго,
штогод на вінакурства паступала каля 3
млн. пудоў збожжавых прыпасаў. На
продаж за межы Беларусі адпраўлялася
68,1% атрыманага спірту. Узмацніўся
працэс разлажэння сялянства, пралета-
рызацыі асн. яго масы. На пач. 20 ст. з
Беларусі пггогод адпраўляліся ў адыход-
ныя промыслы, гал. ч. у інш. рэгіёны
Рас. імперыі, каля 400 тыс. сялян, у
асн. беднякоў. Да 1-й сусв. вайны не
менш чым 600 тыс. іх выязджала такса-
ма на «заработкі» ў Амерыку. У 1913
сял. бедната складала каля 70% ад усіх
двароў, сераднякі — 20, сял. буржуа-
зія — 11%. Павялічваўся наём рабочай
сілы ў сельскай гаспадарцы. На той час
колькасць парабкаў склала каля 200
тыс. чал. Сталыпінская аграрная рэфор-
ма (ліст. 1906 — чэрв. 1917) умацавала
сял. буржуазію, аднак не вырашыла агр.
пытання. Сельская гаспадарка захоўва-
ла саслоўна-сярэдневяковае землеўла-
данне і інш. рэшткі феадалізму. У сувя-
зі з гэтым працэс фарміравання пра-
мысл. і асабліва с.-г. пралетарыяту,
прамысл. і асабліва сельскай буржуазіі ў
Беларусі, як і ў Рас. імперыі ў цэлым,
быў далёка не завершаны.
Літ.-. Бернштейн Э. Задачн н пер-
спекгнвы соцнал-демократнн // Бернштейн
Э. Псторнческкй матермалнзм: Пер. с нем.
СПб., 1901; Яго ж Теорня переворота н
колоннальная полнтмка (1898) // Бернштейн
Э. Очеркн нз нсторнн н теорнн соцмалмзма:
Пер. с нем. СПб., 1902; М а р к с К. Капітал.
Т. 1—3. Мн., 1952—53; Я г о ж . Теорнн
прмбавочной стонмостн // Маркс К., Эн-
гельс Ф. Соч. 2 нзд. Т. 26, ч. 1—3; Л е н і н
У.І. Развіццё капіталізму ў Расіі // Тв. Т. 3.
(Полн. соб. соч. Т. 3); Я г о ж . Капіталізм у
сельскай гаспадарцы // Там жа. Т. 4. (Там
жа. Т. 4); П л е х а н о в Г.В. Нашн разногла-
сня // Плеханов Г.В. йзбр. фнлософ. промзв.
М., 1956. Т. 1; Шабуня К.Н. Аграрный
вопрос н крестьянское двнженне в Белорус-
снн в революцнн 1905—1907 гг. Мн., 1962;
Энгельс Ф. Провдальное пнсьмо чмтате-
лям газеты «Зохіакіетокгаі» // Маркс К., Эн-
гельс Ф. Соч. 2 нзд. Т. 22; Я г о ж. Введенне
к работе К.Маркса «Классовая борьба во
Францнн с 1848 по 1850 г.» // Тамсама: Я г о
ж. Дополнення к третьему тому «Капнтала»
// Маркс К., Энгельс Ф. Йзбр. соч. М., 1988.
Т. 9, ч. 2; Нгнатенко АП. Ремесленное
пронзводство в городах Белорусснм в XVII—
XVIII вв. Мн., 1963; Экономнка Белорусснн
в эпоху нмперналнзма 1900—1917. Мн., 1963;
У л а ш м к Н.Н. Предпосылкн крестьянской
реформы 1861 г. в Лнтве н Западной Бело-
русснн. М., 1965; Б о л б а с М.Ф. Развнтне
промышленностн в Белорусснн (1795—1861
іт.). Мн., 1966; Яго ж. Промьшіленность
Белорусснн, 1860—1900. Мн., 1978; Ко-
п ы с с к н й З.Ю. Экономнческое развмтне
городов Белорусснн в XVI — первой половн-
не XVII в. Мн., 1966; Романовскнй
Н.Т. Развмгне мануфактурной промышлен-
ностн в Белорусснн (вторая половнна
XVIII — первая половнна XIX в.). Мн., 1966;
Проблемы полнтнческой экономнн капнта-
лнзма. М., 1969; Проблемы генезнса капнта-
лнзма. М„ 1970; Абезгауз З.Е. Развнгне
промышленностн н формнрованне пролета-
рната Белорусснн во второй половнне XIX в.
Мн„ 1971; Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т.
Т. 1—2. Мн„ 1972; Ч е п к о В.В. Города Бе-
лорусснн в первой половнне XIX в.: (Экон.
развнтне). Мн„ 1981; Нсторня рабочего клас-
са Белорусской ССР: В 4 т. Т. 1. Мн„ 1984;
Л ю т ы й АМ. Соцнально-экономнческое
развнтне городов Белорусснн в конце
XVIII — первой ноловнне XIX в. Мн„ 1987;
Бейлькмн ХЮ. Сельскохозяйственный
рынок Белорусснн 1861—1914 іт. Мн„ 1989;
П а н ю т н ч В.П. Соцнально-экономнчес-
кое развнтне белорусской деревнн в 1861—
1900 іт. Мн„ 1990; Нарысы гісторыі Беларусі:
У 2 ч. Ч. 1. Мн„ 1994. Вячаслаў Панюціч.
КАПГГУЛ, капітула (ад позналац.
саріШІшп), 1) у каталіцкай і англікан-
скай цэрквах калегія канонікаў кафед-
ральнага сабора, якая стварае пры епіс-
капе раду па кіраванні дыяцэзам (епар-
хіяй) — кафедральны К. Складаецца з
пробашча, дэкана, схаласгыка, кантара,
кусташа і інш. канонікаў. Пасля смерці
епіскапа (да прызначэння новага) К.
ажыццяўляе часовае кіраванне дыяцэ-
зам. Першапачаткова К. называлася за-
ла, дзе збіраліся канонікі. 2) Калегіяцкі
К. — калегія канонікаў у касцёле, які
мае ганаровае званне калегіята і
знаходзіцца на іерархічнай лесвіцы па-
між кафедральным касцёлам і парафі-
яльным. 3) У каталіцкіх духоўна-рыцар-
скіх і манаскіх ордэнах (у т.л. ў грэка-
каталіцкім ордэне базыльян) калегія кі-
руючых асоб ордэна.
КАПІЧ Мікалай Фёдаравіч (15.8.1918,
в. Шаенка Полацкага пав„ цяпер у Шу-
мілінскім р-не), беларускі гісторык. Д-р
гіст. н. (1979), праф. (1981). Засл. ра-
ботнік вышэйшай школы БССР (1987).
Скончыу ВПШ пры ЦК КПСС (1953),
Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК
КПСС (1957). 3 1936 настаўнік сярэд-
няй школы ў Асвейскім р-не. Удзельнік
сав.-фінл. і Вял. Айч. войнаў. 3 1945 на
парт. рабоце, з 1958 заг. аддзела ЦК
КПБ. У 1969—75 дырэкгар Ін-та гісто-
рыі партыі пры ЦК КПБ. У 1975—91
ст. выкладчык, заг. кафедры, прафесар
Мінскай ВПШ. Чл. ЦК КПБ у 1960—
76. Дэп. Вярх. Савета БССР у 1963—71.
Чл. рэдкалегіі «Нарысаў гісторыі Каму-
ністычнай партыі Беларусі» (ч. 2, 1967).
Аўтар прац па гісторыі КПБ.
Тв: По заветам велнкого Ленмна: Деятель-
ность Компартнм Белорусснн по осушествле-
нню ленннскмх мдей о творческой актнвнос-
тн масс в соц. стромтельстве (1926—1937 тт.).
Мн„ 1977.
КАПІШЧА (ад стараслав. «капь» — вы-
ява бога, ідал; запазычана з цюркскіх
моў), адна з разнавіднасцей язычніцкіх
свяцілішчаў, месца, дзе стаяў драўляны
ці каменны ідал. Археал. даследавання-
мі ўстаноўлена, што характэрная асаб-
лівасць К. — пляцоўка круглай формы
з ідалам у цэнтры, акрэсленая па краях
ровам, камянямі або ямамі. Вядома з
часоў тшцінецкай і сосніцкай культур
эпохі бронзы. Расійскія даследчыкі
І.П.Русанава і Б.А.Цімашчук вылуча-
юць уласна пляцоўкі-К„ малыя гарадзі-
шчы-свяцілішчы, храмы, К. як састаў-
ныя часткі вял. культавых цэнтраў. На
Беларусі выяўлены К. першых 2 тыпаў:
Ходасавіцкае свяцілішча і Верхаўлянскае
сеяцілішча. Паколькі тэрмін «К.» ўтво-
раны ад стараж. назвы ідала, а ў некат.
бел. дыялектах ідал абазначаецца сло-
вам «стод», то не выключана, што на
бел. землях язычніцкія К. першапачат-
кова наз. стадоламі і абазначалі месца,
дзе стаялі ідалы. 3 пашырэннем хрысці-
янства і ў сувязі з барацьбой духавен-
ства супраць рэшткаў язычніцтва се-
мантычны статус паняцця К. зніжаец-
ца.
Літ:. Р ы б а к о в Б.А Язычество Древней
Русн. М„ 1987; ЗаЙкоўскі Э. Камяні
шмат аб чым нам гавораць // Мастацтва Бе-
ларусі. 1990. № 1;Русанова НП„ Тн-
м о ш у к Б. А Языческне святнлюда древ-
ннх славян. М„ 1993. Эдвард Зайкоўскі.
КАПЛАН Лазар Майсеевіч
[18(31).7.1917, в. Скароднае Мазырскага
пав„ цяпер Ельскі р-н — 10.6.1994],
Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ле-
нінградскае артыл. вучылішча (1938),
Вышэйшую афіцэрскую артыл. шкоЛу
(1946). Удзельнік сав.-фінл. вайны
1939—40. У Вял. Айч. вайну з жн. 1941
на Паўд.-3ах„ Паўн.-3ах„ 2-м Прыбалт.
і 1-м Укр. франтах. Удзельнік абароны
Севастопаля. Нам. камандзіра артыл.
палка маёр К. вызначыўся 18—
27.7.1944 пры вызваленні Латвіі; на ча-
ле групы разведчыкаў захапіў пераправу
на р. Істранка, батарэя пад яго каман-
даваннем паспяхова адбівала контратакі
праціўніка. Да 1959 у Сав. Арміі, пад-
палкоўнік. Аўтар кн. «Вогненныя гады»
(1970).
КАПЛАН Рэгіна Львоўна [сапр. Ц ы т -
р ы н Зося Львоўна; парт. псеўд. В а -
ля, Кобрынская; 1(14).2.1908,
г. Лодзь, Польшча — 28.10.1978],
удзельніца рэв. руху ў Зах. Беларусі. У
1-ю сусв. вайну пасялілася ў Маскве як
103
КАПУЦКІ
бежанка. 3 1932 на падп. рабоце ў Зах.
Беларусі: сакратар Брэсцкага акр. к-та
КПЗБ. Пасля падаўлення Кобрынскага
ўзброенага выступлення сялян 1933
арыштавана і прыгаворана да 15 гадоў
турмы, хоць прамога дачынення да гэ-
тых падзей не мела. Пасля вызвалення
Зах. Беларусі ў 1939 працавала ў ЦК
МАДР у Мінску. У Вял. Айч. вайну з
1941 заг. польскага літ. аддзела, дырэк-
тар радыёстанцыі імя Касцюшкі ў Мас-
кве, перакладчыца ў палігупраўленні
Паўд.-Зах. фронту, нач. палітаддзела
польскага паргыз. штаба пры 1-м Бел.
фронце. Удзельнічала ў стварэнні Саю-
за польскіх патрыётаў у СССР. Пасля
вайны скончыла Акадэмію грамадскіх
навук пры ЦК КПСС у Маскве (1950),
працавала ў апараце ЦК ПАРП, дырэк-
тар парт. школ у Лодзі, Беластоку.
Васіль Ласкоеіч.
КАПЛІНСКІ Васіль (Васіль-Віталіс)
Тэлясфоравіч [2(14).5.1839, каля Док-
шыц Барысаўскага пав., цяпер Док-
шыцкі р-н — пасля 1883], удзельнік
рэв. руху 1860-х г. 3 сям’і дробнага чы-
ноўніка. Скончыў 2-і Маскоўскі кадэц-
ю корпус. 3 1860 вучыўся ў Артыл. ака-
дэміі, удзельнік афіцэрскай рэв. арг-цыі
ў Пецярбургу. 3 1861 на вайсковай
службе ў Варшаве. Кіраўнік рэв. гуртка
ў 4-м стралк. батальёне, адзін са ства-
ральнікаў Камітэта рускіх афіцзраў у
Польшчы. Распаўсюджваў сярод вай-
скоўцаў пракламацыі «Велікарус», гер-
цэнаўскія выданні. У 1862 у яго адабра-
ны сшытак з канспіратыўнымі матэры-
яламі (т.зв. «Сшытак К.»). У чэрв. 1862
засуджаны на 6 гадоў катаргі. Прабыў у
сібірскай ссылцы больш за 20 гадоў.
Літ.: Русско-польскве революцнонные
связв. Т. 1. М., 1963; Дьяков В.А.,
М мл л е р Н.С. Революцнонное двнженне в
русской армнн м восстанне 1863 г. М., 196^;
Новмкова Н.Н. Революцнонеры 1861 г.:
«Велнхорусс» н его комнтет в рев. борьбе
1861 г. М., 1968; Фнльгус В.Е Деятелн
руского н польского осовободнтельного двн-
ження 60-х годов XIX в. в Тобольской губер-
ннн // Связн революцнонеров Росснн н
Польвін XIX — начала XX в. М., 1968.
Генадзь Кісялёў.
КАПЛІЦА (позналац. сареііа), 1) у ка-
таліцкай царкве — невял. культавае
збудаванне на раздарожжы са статуяй
святога; спецыяльна абсталяванае для
малітвы памяшканне ў замку, палацы.
публічнай установе, на могілках; мема-
рыяльная пахавальня на могілках; малы
касцёл; прыбудова з алтаром у касцёле;
асобны алтар у касцёле. Падзяляліся на
публічныя і прыватныя. У адрозненне
ад касцёла ў К. можна служыць імшу
толькі па гал. святах са спец. дазволу
епіскапа. Настаяцель К. наз. капеланам.
2) У праваслаўі (рус. часовня) — невял.
царква без алтара, звычайна на могіл-
ках. Часта будаваліся ў гонар знамя-
нальных падзей царк. і дзярж. жыцця.
На Беларусі найб. вядомыя К. —
помнікі архітэктуры: у в. Гайцюнішкі
Воранаўскага р-на (1633, з элементамі
рэнесансу і готыкі), Слоніме (св. Дамі-
ніка, 1745, у стылі барока), в. Моладава
Іванаўскага р-на (1905—08, арх. Т.Рас-
твароўскі), К.-пахавальня кн. Паскеві-
чаў у Гомелі (1889), К.-пахавальня кн.
Святаполк-Мірскіх у г.п. Мір Карзліц-
кага р-на (1904, арх. Р.Марфельд), К,-
мемарыял у гонар перамогі над шведамі
каля в. Лясная Слаўгарадскага р-на
(1908, арх. АТаген), мемарыяльная К ў
в. Мілавіды Баранавіцкага р-на (1933).
КАПТАН, к а ф т а н , мужчынскае вер-
хняе адзенне шляхты ў Рэчы Паспалі-
тай у 16—18 ст. Паходзіць з Персіі і
Турцыі, дзе К. з шоўку, парчы лічыўся
ганаровым адзеннем. У шляхты шылі з
сукна, шоўку, скуры, кітайкі кароткі
накшталт камізэлькі і доўгі, які надзя-
валі пад кунтуш замест жупана. Меў
доўгія рукавы, спераду разрэз, які за-
шпільваўся на гузікі ці гаплікі. Паводле
крою і дэкаратыўных адрозненняў вы-
лучалі станавы, турскі (турэцкі), польс-
кі і рускі тыпы К. Паводле прызначэн-
ня — «смірныя» (жалобныя), сталовыя,
выязныя і інш. Станавы шчыльна пры-
лягаў да стану, меў кароткія рукавы,
польскі быў адразны па таліі, ніжняе
шырокае крысо прызборанае, рукавы
шырокія, пышныя ад пляча і вузкія ад
локця. Часцей К. насілі гараджане ніз-
кага сац. дастатку. У 1-й пал. 20 ст. К.
у выглядзе кароткай расхіннай лёгкай
адзежыны з рукавамі насілі бел. сялянкі
і мяшчанкі. Шылі з тонкіх крамных
тканін (шоўку, аксаміту, байкі і інш.),
апраналі паверх сподняй кашулі. У нар.
строях К. замяняў традыц. гарсэт.
Літ.: У л а ш ы к Н.Н. Одежда белорусов
XVI—XVIII вв. // Древняя одежда народов
Восточной Европы. М., 1986.АЛхась Раманюк.
КАПТУРбВЫ СУД, часовы надзвы-
чайны суд у Рэчы Паспалітай для раз-
гляду тэрміновых спраў у часы бескара-
леўя. Са смерцю манарха звычайныя
суды, якія ажыццяўлялі правасуддзе
імем караля, спынялі сваю работу (ак-
рамя гродскіх). Упершыню К.с. створа-
ны канфедэрацыяй шляхты пасля смер
ці Жыгімонта II у 1572. Стафан Бато-
рый прызнаў К.с. і зацвердзіў іх паста-
новы (выракі). Пасля яго смерці ў 1568
малапольская шляхта выбрала каптуро-
вых суддзяў у асобе ваявод. Іх зацвер-
дзіў Варшаўскі канвакацыйны сейм
1587, які 29 студз. дазволіў выбраць
К.с., не вызначыўшы колькасці суддзяў,
ва ўсіх ваяводствах, у т.л. ў ВКЛ. У ча-
сы наступных бескаралеўяў К.с. выбіра-
ліся на перадканвакацыйных сейміках
шляхтай, якая аб’ядноўвалася ў канфе-
дэрацыі. У склад суда ўваходзілі ваявода
або павятовы староста ці іх намеснікі,
суддзя і пісар гродскага суда, падкамо-
ры, суддзя, падсудак, пісар земскага су-
да і інш. Суд лічыўся правамоцным, ка-
лі прысутнічала не менш як 5 асоб з
яго складу. Пасяджэнні павінны былі
адбывацца раз у 6 тыдняў па 3 тыдні
кожнае, што не заўсёды вытрымлівала-
ся. Разглядаліся справы аб парушэнні
грамадскага спакою, крымінальныя
справы аб забойствах, разбоях, падпа-
лах, нападах на маёнткі, фальсіфікацыі
дакументаў на маёмасць (у дачыненні
да шляхты, астатнія справы разілядаў
гродскі суд), а таксама цывільныя спра-
вы шляхты і манастыроў. Пастановы
К.с. прымаліся большасцю галасоў, за-
хоўвалі сваю моц і пасля спынення
дзейнасці К.с.; незакончаныя справы
перадаваліся ў звычайныя суды. Сейм
1768 скасаваў практыку ўтварэння К.с.
КАПЎСТА Піліп Піліпавіч
(12(25).12.1907, с. Жоўгае Верхнедняп-
роўскага пав. Екацярынаслаўскай губ.,
цяпер Пяціхацкага р-на Днепрапятроў-
скай вобл., Украіна — 6.1.1973], адзін з
кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў
Вял. Айч. вайну. Ген.-маёр (1943). 3
1931 у Чырв. Арміі. Удзельнік паходу
Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь у вер. 1939,
сав.-фінляндскай вайны 1939—40. 3
чэрв. 1941 на фронце, камандзір палка.
У партызанах з сак 1942: нач. штаба,
камісар атрада, з мая 1942 камандзір
партыз. брыгады імя Варашылава, са
снеж. 1942 — партыз. злучэння Слуц-
кай зоны. У сак.—ліп. 1943 чл. Слуцка-
га падп. міжрайкома КП(б)Б, са жн.
1943 нач. штаба Беластоцкага партыз.
злучэння, адначасова ў ліст. 1943 —
ліп. 1944 чл. Беластоцкага падп. абкома
КП(б)Б. Пасля вайны ў Сав. Арміі.
КАПЎСЦІН Міхаіл Дзянісавіч
[5(18).11.1907, в. Мікулічы Бабруйскага
пав. Мінскай губ., цяпер Бабруйскага
р-на — 8.2.1968], Герой Сав. Саюза
(1945). 3 1926 у с. Джогіна Тайшэцкага
р-на Іркуцкай вобл. Скончыў курсы
дырэктараў леспрамгасаў у Краснаярску
(1937). У Вял. Айч. вайну з сак. 1942 на
Волхаўскім, 3-м Укр., 1-м Бел. франтах.
Вызначыўся пры вызваленні Украіны і
Малдавіі. 10—11.5.1944 у баях на пра-
вым беразе Днястра каля Ціраспаля
мал. лейтэнант К. замяніў параненага
камандзіра батальёна. Батальён на чале
з К. 2 дні адбіваў контратакі ворага,
знішчыў больш за 400 гітлераўцаў, 23
танкі і самаходныя гарматы. У ліп. 1944
батальён прарваў абарону праціўніка
каля в. Мілянавічы на 3 ад г. Ковель.
Уцзельнік вызвалення Варшавы і баёў
за Берлін. Да 1946 у Чырв. Арміі, пасля
на адм.-гасп. рабоце ў лясной прам-сці.
КАПЎЦКІ Андрэй Рыгоравіч (парт.
псеўд. Лёкса, Хвастоў, літ.
псеўд. Язэп Пралеска; 2.5.1897,
Маладзечна — 17.5.1934), дзеяч рэв. і
нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. Скон-
чыў Маладзечанскую настаўніцкую се-
мінарыю, Камуніст. ун-т Беларусі
(1931). 3 1916 у арміі, з 1919 у Чырв.
Арміі. Адзін з заснавальнікаў і кіраўні-
коў Беларускай рэвалюцыйнай арганіза-
цыі, разам з якой уступіў у КПЗБ
(снеж. 1923). На 2-й канферэнцыі
КПЗБ (30.11.1924) выбраны членам
ЦК. У пач. 1925 актыўна падгрымліваў
сэцэсію, потым адышоў і асудзіў яе. Ў
сак. 1928 па даручэнні ЦК КПЗБ разам
з СЛ.Клінцэвічам удзельнічаў у ліквіда-
цыі ў Вільні М.І.Гурына-Маразоўскага.
Неаднаразова (1920, 1922, 1925) быў
арыштаваны польскімі ўладамі і зняво-
104
КАПУЦЫНЫ
лены ў турму У час знаходжання ў
БССР працаваў у Гістпарце пры ЦК
КП(б)Б, заг. секгара друку ЦК КП(б)Б,
в.а. рэдактара газ «Савецкая Беларусь»
Аўтар апавяданняў пра жыццё сялян у
Зах. Беларусі. 29.9.1933 арыштаваны па
справе вБеларускі нацыянальны цэнтр*
9.1.1934 прыгавораны да вышэйшай ме-
ры пакарання. Рэабілпаваны 16.8.1956.
Тв Паноў эба знішчаць гуртам' Апавя
данні з жыцця Заходняй Беларусі. Мн , 1932
Мікалай Клімовіч, Уладзімір Міхнюк
КАПУЦЫНЫ (пальян. саррцсші ад
саррцсіо капюшон), каталіцкі манаскі
ордэн Засн ў Італіі ў 1525 як адна з
трох галін ордэна францысканцаў. За-
снавальнік Матэо Серафіні з Баскіо ім
кнуўся надаць ордэну харакгар перша-
пачатковага аскетызму часоў св. Фран-
цыска Асіэскага (13 ст ), пашырыць уп-
лыў на ніжэйшыя слаі грамадства
Манахі павінны былі апранацца ў бу-
руто сутану з каіпошонам (адсюль наз-
ва) з грубай тканіны, хадзіць басанож
(або ў лёгкіх сандалях), не ацяпляць
манастыры Паводле легенды, Матэо
Серафіні ўбачыў на старой выяве св.
Францыска капюшон, зрабіў іакі самы
сабе, загадаў насіць іх і сваім паслядоў-
нікам. У 1529 статут ордэна зацверджа-
ны папам Кліментам VII, аднак з-за пе-
раходу ген вікарыя К.Бернардзіна Акі-
на ў пратэстантызм ордэн быў ледзь не
закрыты ў 1543 У 1619 папа Павел V
зацвердзіў ордэн як самастойны. У
апошняй чвэрці 16 ст. К распаўсюдзі-
ліся ў Францыі, Іспаніі, Швейцарыі, у
17 ст. праніклі ў Бразілію, Цэнтр. Аме-
рыку, Індыю і інш. У 1761 (перыяд рос-
квіту) у свеце было 34 029 членаў ордэ-
на і 1730 іх манастыроў. У адрозненне
ад адукаваных езуітау К. вялі місіянер
скую дзейнасць сярод простага люду, іх
наз пралетарыямі сярод манахаў. У
1627 К наведалі Польшчу, але не зама-
цаваліся там. У Вільню першы К. Вале-
рыян Магні прыехаў з каралем Уладзіс-
лавам IV і прабыў тут з 9.2 да 13 9 1936
У 1680—90-я г. пры каралю Яне III Са-
бесюм у Полыпчы пабудаваны першыя
кляштары К. у Варшаве і Кракаве.
Польскія К. падпарадкоўваліся таскан-
скай правшцыі ў Італц. У 1754, калі ў
Рэчы Паспалітай было ўжо 9 кляштараў
і столыа ж рэзідэнцый (пераважна на
Пд Польшчы і на Украіне), папа Беня-
дзікт XIV стварыў асобную польскую
правінцыю. 3 1760 К. беспаспяхова ім-
кнуліся замацавацца ў Вільні. У ВКЛ
яны аселі ў 2 месцах: у Любяпюве
(1756, цяпер Валынская вобл Украшы)
і ў Юравічах (1781, цяпер Калінкавшкі
р-н Гомельскай вобл) Пасля падзелаў
Рэчы Паспалітай з канца 18 ст дзей-
насць К. у Рас. імперыі стала затухаць,
а ў 1888 іх манастыры забаронены Жа
ночая галіна ордэна — капуцынкі —
засн. ў 1538 Лаўрэнцыяй Лонга ў Неа-
палі Іх кляштары былі ў Германп,
Швейцарыі, Перу. У 2-ю сусв. вайну
ордэн моцна пацярпеў, але аднавіўся У
Герб Капылл 1652
1965 у свеце былі 93 адм.-тэр. адзінкі К.
(правінцыі, віцэ-правінцыі і інш);
15 700 манахаў На 1.1.1993 у Польшчы
785 братоў і 68 сясцёр — членаў ордэна
К Яны рэгулярна наведваюць Бела-
русь. 3 1940 у Рыме дзейнічае Гістарыч-
ны ін-т, які даследуе псторыю фран-
цысканцаў і, у прыватнасці, К., з 1931
выдаецца квартальнік «СоЙесіапеа
ГгапсіБсапа» («Францысканскія эборні-
ю»).
Літ.: Пуйусг АР Огіеўе гакопц Ьгасі
тлкргусЬ каріісупдж па Ьііілюе (1756—1993).
Кгут 1994; Коісіоі Каіоііскі * Роксе 1918—
1990: Косгтк ЯаІуЯусгпу У/агегаяга, 1991.
Юрый Бажэнаў, Міхаіл Дабрынш
КАПЦ^ВІЧЫ пасёлак, цэнтр сельса-
вета ў Петрыкаўскім р-не За 21 км на
ПнЗ ад Петрыкава. Чыг. ст. на лініі Ка-
лінкавічы—Лунінец. 1790 ж., 696 два-
роў (1997).
У 16 ст. сяло ў Мінскім ваяв ВКЛ. У
1886 у Ляскавпікай вол. Мазырскага
пав., 292 ж., 37 двароў, царква, вінакур-
ня. 3 1884 чыг. ст. У 1888 адкрыта
царк.-прыходская школа. У 1904 прад-
прымальнпа браты I і А.Кеневічы за-
снавалі лесапільны з-д з гадавым дахо-
дам 273 тыс рублёў Напярэдадні 1-й
сусв. вайны алкрыта чыгуначнае нар.
вучылішча. 3 1924 у Петрыкаўскім р-не
3 15.7.1935 рабочы пасёлак У вер 1942
і 1943 ням.-фаш. захопнікі заіубілі 63
мірных жыхароў. 3 24.8.1951 веска, паз-
ней пасёлак. У 1971 — 1915 ж., 588
двароў. Дзейнічаюць агароднінасу-
шыльны з-д, цэх па перапрацоўцы
драўніны, лясніцтва, лесапункт, нафта-
база. У К. псіханеўралагічны інтэрнат,
урачэбны ўчастак, аптэка, сярэдняя
школа, Дом культуры, 2 б-кі, сад-яслі,
аддз. сувязі, 2 сталовыя, 10 магазшаў
Брацюя магілы сав воінаў і чырвонаар
мейцаў.
Літ. Кіепіежісг А. \а<і Ріуресіа,
дактіо іетіі \Угосіаж еіс., 1989
Іван Самахвалаў.
КАІІШЧЬІНА, капшчызна,
капь, дзяржаўны падатак у ВКЛ у
15—16 ст. за трыманне карчмы і про-
даж у ёй спіртных напіткаў (гарэлкі, пі-
ва, мёду; існавалі адпаведныя віды К.).
ГІамер вызначаўся вял. княэем і вагаўся
ад 0,5 капы (30) ірошаў да 2,5 капы
(150) ірошаў У 16 ст. К. ад піва і мёду
складала 1 капу (60) грошаў, К. ад га-
рэлкі — 0,5 капы (30) ірошаў (гэтыя
памеры таксама зафіксаваны ва *Уста
ве на валокі* 1557 арт. 10). Звесткі пра
агульныя памеры К. ў ВКЛ не захавалі-
ся Паводле даных па асобных гарадах
яе доля ў дзярж. скарбе была невялікая
(К. з Полацка за гарэлку ў 1506 склада-
ла 600 коп грошаў, з Мінска ў 1494 і
Крычава ў 1504 — па 60 коп ірошаў, з
Бабруйска ў 1502 — 30 коп ірошаў) У
16 ст. К. збіралася адзін раз у год спе-
цыяльна прызначанымі гаспадарскімі
дваранамі Вял князь у некат. выпадках
адмаўляўся ад К. на карысць ваявод,
старостаў, гарадоў 3 сярэдзіны 16 ст
паступова знікла з-за раздачы корчмаў
на водкуп прыватным асобам. У кара-
леўскіх гарадах захавалася да 18 ст. ў
выглядэе чопавага.
Літ. Довнар Запольсккй М. Го-
сударственное хозяйство Везнкого княжества
Лнговского прн Ягеллонах. Кнев, 1901 Т 1
С. 424—438. Ваіерый Паэднякоў
КАПЫЛБ горад, цэнтр Капыльскага
р-на, на р. Мажа, за 120 км ад Мінска,
9 км ад чыг ст. Цімкавічы на лініі Ба-
ранавічы—Асіповічы 10,7 тыс. ж.
(1997).
Упершыню ўпамшаецца пад 1274 у
Галіцка-Валынскім летапісе. Стараж. га-
радзішча К размешчана амаль у цэн-
тры сучаснага горада. Мае авальную
фор.му, умацавана ровам і валам. У
14—16 ст на тэр. гарадзішча існаваў за-
мак 3 1320-х г. у складзе ВКЛ 3 1395
уладанне кн Уладзіміра Альгердавіча і
яго нашчадкаў У канцы 14 — 1-й пал.
15 ст. рэзідэнцыя князёў капыльскіх і
слуцкіх — Алелыа Уладзіміравіча і
Алелькавічаў (з 2-й пал. 15 ст рэзідэн-
цыя ў Слуцку). У жн. 1506 слуцюя і ка-
пыльскія баяры, якіх сабрала слуцкая
княгіня Анастасія, разбілі каля К. рэш-
ткі войска крымскіх татар, якія адсту-
палі пасля іх разгрому войскамі ВКЛ
пад Клецкам. У час Глінскіх мяцяжу
1508 К. часова захоплены МЛ.Глін-
скім, але замак узяты не быў. 25.11 1595
у час Налівайкі паўстання 1594—96 ка-
ля К адбыўся бой казацкага атрада на
чале з палкоўнікам Марцінкам з вой
скам К.Радзівіла, у выніку якога Марці-
нак загшуў, а казаю адступілі. 3 1612,
пасля згасання роду Алелькавічаў К.
перайшоў да Радзівілаў. 27.8.1652 К. ат-
ры.маў прывілей на .магдэбургскае пра-
ва: магістрат з 2 бурмістраў, 4 райцаў,
гарадскога пісара, войта і 4 лаўнікаў,
права на ратушу і кра.мы, цэхі для ра-
меснікаў, пячатку і герб (выява паляў-
нічага рога на залатым пслі), права на
кірмашы і штотыднёвыя таргі па пятні-
цах. К. славіўся рамёствамі. У 17 ст. тут
было 6 цэхаў — шавецю, кравецю, ша-
пачны, мясніцкі, ткацкі, ганчарны (са
сваімі статутамі). 3 канна 16 ст. ў К.
былі кальвшсю збор і вял. царква У
1695 каля К. адбылося сутыкненне вай-
сковых атрадаў магнатаў Сапегаў і Ра-
дзівілаў, якія змагаліся за права вало-
дання горадам. 3 1791 К. у складзе Слу-
105
КАПЫЛЬСКІ
чарэцкага пав. Навагрудскага ваяв. 3
1793 у Рас. імперыі — мястэчка Слуц-
кага пав. Мінскай губ. 3 1832 прыват-
наўладальніцкае мястэчка кн. Л.Вігген-
штэйна (мужа С.Радзівіл). У 1833 пасля
судовага працэсу, распачатага жыхарамі
К., суд прызнаў іх асабіста вольнымі,
аднак зямля мястэчка засталася паме-
шчыцкай (пасля рэформы 1861 выкуп-
лялася жыхарамі). У 1880-я г. ў К. пад
кіраўніцгвам В.І.Татарынчыка заснава-
на група народнікаў. У 1897 — 4463 ж.,
піваварны завод, 2 млыны, 6 крам, 3
школы (у тл. 2 яўрэйскія), правасл.
царква, касцёл, кальвінскі збор, 2 яўр.
малітоўныя дамы. У 1903 створана гру-
па, у 1905 арг-цыя РСДРП. У час рэв.
1905—07 у К. праходзілі дэманстрацыі,
мітынгі і забастоўкі. У ліст. 1917 уста-
ноўлена сав. ўлада. У лют.—снеж. 1918
акупіраваны герм., у жн. 1919 — ліп.
1920 — польскімі войскамі 3 1924
цэнтр раёна. У 1926 — 4 тыс. ж., сыра-
варны і цагельны з-ды, ганчарная, ша-
вецкая і кравецкая арцелі. 3 27.9.1938
гар. пасёлак. 3 29.6.1941 да 1.7.1944 аку-
піраваны ням.-фаш. войскамі, якія за-
іубілі тут 2915 жыхароў, адбыліся ка-
пылыжія баі 1942, 1944 партызан з ням.-
фаш. захопнікамі. У 1977 — 5,7 тыс. ж.
3 29.4.1984 горад.
Масласырзавод, хлебазавод, з-д іума-
ва-тэхн. вырабаў, камбінат каап.
прам-сці, камбінат быт. асблугоўвання,
акц. т-вы «Сельгастэхнікі» і «Райсель-
гасхімія» і інш. 3 сярэднія, 2 дзіцяча-
юнацкія спарт. школы, дзіцячая школа
мастацтваў, 6 дашкольных устаноў, фіз-
культурна-аздараўленчы комплекс, 2
б-кі, раённы цэнтр культуры, бальніца,
стаматалагічная паліклініка. Царква 19
ст., Капыльскі гісторыка-краязнаўчы му-
зей. Брацкая магіла сав. воінаў і парты-
зан, магілы ахвяр фашызму.
Літ.: Ваіігіккі М., Ьіріііікі Т.
Зіагогуіпа Рокка род пг^депі ЬвЮгусгпут,
ВеовгаПсгпут і Яаіуйусгпут. ІУагегаіта, 1846.
Т. 3. 8. 676—678; Пятровіч С.А., Б а г -
дановіч Б.К. Капыль: (Гіст. нарыс). Мн.,
1974; Калядзінскі Л. Даследуецца Ка-
пыль // Бел. гіст. часоп. 1996. № 4.
Анаталь Грыцкевіч, Лявон Калядзінскі.
КАПЬІЛЬСКАЕ КНЙСТВА, феадальнае
ўдзельнае княства ВКЛ з цэнтрам у г.
Капыль. Утворана ў 1395, калі вял. кн.
Вітаўт адабраў у стрыечнага брата Ула-
дзіміра Альгердавіча Кіеўскае княства і
аддаў яму тэр. ад месца ўпадзення р.
Случ у Прыпяць на Пд да вытокаў Нё-
мана з цэнтрам у замку ў Капылі і г.
Слуцк. К.к. стала спадчынай Уладзіміра
Альгердавіча, яго сына Алелькі (Аляк-
сандра) і нашчадкаў апошняга — Алель-
кавічаў. У канцы 14 — 1-й пал. 15 ст.
княства наз. таксама Капыльска-Слуц-
кім і Слуцка-Капыльскім, з 2-й пал. 15
ст. — Слуцкім, бо ў сярэдзіне 15 ст.
Алелькавічы перанеслі сваю сталіцу ў
Слуцк. У пач. 1440-х г. кн. Алелька ат-
рымаў ад стрыечнага брата вял. кн. Ка-
зімфа Ягелончыка Кіеў і пакінуў К.к.
сынам. Старэйшы, Сямён, атрымаў
Слуцкае княства, малодшы Міхаіл —
К.к. Пасля смерці Алелькі Уладзіміраві-
ча ў 1454, калі Сямён перайшоў у Кіеў,
Міхаілу адышло таксама Слуцкае княс-
тва. Паводде суднай граматы вял. кн.
Аляксандра (16.1.1494) тэр. К.к. ўключа-
ла: г. Каігыль з яго дварамі (цэнтрамі
маёнткаў) і дворцамі (цэнтрамі невял.
маёнткаў) — Байлаўцы (Баелаўцы),
Сыраватчычы, Старыца, СнеіГева, Ста-
рое Сяло. Пазней згадваюцца Цімкаві-
чы. Такі адм. лад захаваўся да 1791. Да
гэтага часу К.к.-было адной з адм.-тэр.
адзінак Слуцкага кн., захоўваючы ста-
тус княства са сваім намеснікам (або
губернатарам). У 1582 браты Аяелькаві-
чы, сыны кн. Юрыя Юр’евіча, падзялі-
лі ўладанні бацькі. К.к. з г. Капыль і
дварамі Цімкавічы, Семежава, Савічы і
інш. разам са Слуцкам выдэелена Яну-
Сымону (пасля яго смерці ў 1592 усе
маёнткі адышлі пляменніцы, Соф’і
Юр’еўне). Паводле дакумента 1744, у
падпарадкаванні К.к. знаходзіліся маён-
ткі Адамовічы (або Вагрымаўшчына),
Бібакоўшчына, Балгавічы, Бабоўня,
Бязлабікі, Цецяровічы, Чыжэвічы, Док-
таравічы, Дарагавічы, Дзяляцічы, Гіш-
ковічы, Грозаў Малы, Ізва, Якубавічы,
г. Капыль з фальваркамі, Класоўшчы-
на, Кабылічы, Келя, Какорычы, Краяў-
шчына, Кунцаўшчына, Любча (горад і
маёнтак), Латкаўшчына, Лагнытоўшчы-
на, Малышкоўшчына, Мардвілоўшчы-
на, Адналовічы, Асташын, Драўляны,
Пясочнае, Палужжа, Паўбераг, Прыва-
да, Раманаў (мястэчка і фальварак),
Рыле, Русакі, Старыца, Слабодка, Сві-
дзічы, Свінка, Шастакі, Скабін, Ісаў,
Вераскова, Заўшчэнне, Завулкі. У 1791
сейм Рэчы Паспалітай скасаваў К.к.
(разам са Слуцкім) і ўгварыў на іх тэр.
Случарэцкі пав., але памешчыцкая ад-
міністрацыя К.к. ў княжацкай адмініс-
трацыі Радзівілаў, а потым Вітгенштэй-
на захоўвалася яшчэ ў 1-й пал. 19 ст.
Літ.: Іеіакі А Яіюк // Бкжпік
Веовгаіктпу кг61е$№а Роккіедо і іппусЬ кіа)ё«
&жіаіккісЬ. ІУагега«та, 1889. Т. 10; Г р н ц -
к е в н ч АП. Древннй город на Случн. Мн.,
1985. Анатоль Ірыцкевіч.
КАПЬІЛЬСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЁЙ.
Адкрыты ў сгудз. 1979 у г. Капыль. Мае
4 экспазіц. залы (пл. экспазіцыі 396 м2),
каля 13 тыс. экспанатаў (1997). Тэма-
тычныя раздзелы: гісторыя краю ў да-
сав. перыяд; кастрычніцкія падзеі 1917 і
ірамадз. вайна на Капыльшчыне; сацы-
яліст. будаўніцтва; Вял. Айч. вайна і
паргыз, рух у краі; пісьменнікі — ура-
джэнцы Капылыпчыны; этнаірафія і
побыт. Экспануюцца матэрыялы і л-ра
па гісторыі нас. пунктаў раёна і Капы-
ля, пра падзеі Айч. вайны 1812, калі
пад Капылём адбыліся баі паміж аван-
гардам франц. арміі і атрадамі атамана
Платава; пра Капыльскую арг-цыю
РСДРП пач. 20 ст. У экспазіцыі, пры-
свечанай Вял. Айч. вайне, матэрыялы
пра ўзнікненне і разгортванне падполля
і паргыз. руху ў раёне: лістоўкі, нумары
падп. газ. «Калгаснік Капылыпчыны»;
пра дзейнасць паргыз. атрадаў імя Ча-
паева, Шчорса, Будзённага, Катоўскага,
што выраслі ў буйныя паргыз. брыгады;
пра роту палякаў, якія змагаліся суп-
раць ням.-фаш. акупантаў у радах ка-
пыльскіх партызан; пра рэйкавую вай-
ну, Вялікараёўскі (1942), Старыцкі
(1942), Лаўскі (1942), Труханавіцкі
(1944) баі партызан з акупантамі; фата-
ірафіі, зброя, дакументы, узнагароды
арганізатараў і кіраўнікоў паргыз.
руху на Капыльшчыне М.Ю.Ба-
ранава, І-Дз.Варвашэні, І.К.Жыжыка,
НДз.Емяльянава, М.М.Ізюмскага,
П.П.Капусты, Л.П.Сцефанюка, МАШас-
тапалава, М.РЛнкрўскага, В.Р.Яроменкі
і інш.; пра злачынствы ням.-фаш. за-
хопнікаў на Капылыпчыне; пра падп.
барацьбу капылян, вывезеных на пры-
мусовыя работы ў Германію; пра вызва-
ленне краю ад акупантаў; аб Героях
Сав. Саюза — ураджэнцах Капыль-
шчыны І.І.Казлоўскім, Я.І.Красуц-
кім, АБЛяшчынскім, І.М.Максімені,
У.АНаржымскім, ААНячаеве, М.В.Ра-
машку, АІ.Радкевічу, АР.Таўпеку. У
музеі экспануюцца таксама рукапісы
твораў, дэённікі, лісты і выданні
пісьменнікаў-эемлякоў ААдамовіча,
САлександровіча, ААстрэйкі, САс-
трэйкі, АБабарэкі, Ц.Гартнага, АГур-
ло, АКоршака, С.Міхальчука, І.Ралько,
В.Сташэўскага, М.Хведаровіча, Н.Чар-
нушэвіча, К.Чорнага, Мэндэле Мойхе-
ра Сфорыма (Ш.-ЯАбрамовіча) і інш.
У аддэеле этнаірафіі і побыту экспану-
юцца прылады працы, вырабы мясц.
рамеснікаў, узоры нар. выяўленча-
прыкладнога мастацгва 17—19 ст. У
асобным памяшканні музея размешча-
на карцінная галерэя, дэе выстаўлена
больш за 120 работ ураджэнца Капыль-
шчыны засл. мастака Расіі П.Розіна.
Фёдар Абрамчык.
КАПЫЛЬСКІ РАЁН. Размешчаны на
ПдЗ Мінскай вобл. Пл. 1,6 тыс. км2,
нас. 43,4 тыс. чал. (1997). Цэнтр — г.
Капыль. Паверхня пераважна раўнінная.
3 3 на У цэнтр. частку перасякае Ка-
пыльская града. Цякуць р. Нёман з
прытокамі Лоша і Тур’я, р. Морач з
прытокамі і р. Лакнея. На Пд Чырво-
наслабодскае вадасховішча. У межах ра-
ёна помнікі прыроды: Грозаўскі дуб-во-
лат, бабаўнянскія каштан-экзот і клё-
ны. Праходзяць чыгунка Асіповічы—
Баранавічы, аўтадарогі Слуцк—Брэст,
Асіповічы—-Баранавічы.
Утвораны 17.7.1924 у складзе Слуц-
кай акругі. 20.8.1924 падзелены на 15
сельсаветаў: Бабаўнянскі, Браткаўскі,
Быстрыцкі, Вялешынскі, Вялікараёўскі,
Евангелевіцкі, Капыльскі, Крывасёл-
каўскі, Ляшчанскі, Пясочанскі, Пацей-
каўскі, Слабада-Кучынскі, Старака-
пыльскі, Цімкавіцкі, Чарнагубаўскі. У
чэрв. 1927 — ліп. 1930 у Мінскай, з
21.6.1935 зноў у Слуцкай акрузе, з
20.2.1938 у складзе Мінскай вобл. У
Вял. Айч. вайну ў ліп. 1941 тэр. раёна
акупіравана ням.-фаш. захопнікамі,
якія загубілі тут 3132 жыхароў. У раёне
дэейнічалі паргыз. брыгады імя К.Я.Ва-
рашылава, 300-я імя Варашылава, 27-я
к
106
КЛПЫЛЬСКІЯ
пыльскі, Пацейкаўскі, Семежаўскі,
Слабада- Кучынскі, Цімкавіцкі; 24 кал-
гасы, 5 .саўтасаў. Дзейнічаюць заводы
імя В.І.Чапаева, асобныя партыз. атра-
ды «Баявы» імя Дунаева і Слуцю Выз-
валены ў ліп 1944 войскамі 1-га Бел
фронту і партызанамі ў ходзе Мінскай
аперацыі 1944. 3 20.9.1944 у Бабруй-
скай, з 8.1.1954 у Мінскай абл.
17.12.1956 да К.р. далучаны Грозаўскі і
Пукаўскі с/с скасаванага Грэскага р-на,
8.8.1959 — Бучацінскі, Жыліхаўскі, Се-
межаўскі, Смоліцкі с/с скасаванага
Чырвонаслабодскага р-на. На 1.1 1997 у
раёне 212 населеных пунктаў, 13 сель
саветаў: Бабаўнянскі, Блеўчыцкі, Брат-
каўскі, Бучацінскі. Вялікараёўскі, Гро-
заўскі, Доктаравіцкі, Камсамольскі, Ка-
жалезабетонных і гумава-тэхн. вырабаў,
масласырзавод, жвірова-сартавальны
завод «Скабін» і інш У раёне 19 сярэд-
ніх, 7 базавых, 7 пач школ, 2 школы-
інтэрнаты, 28 дашкольных устаноў, 19
дамоў культуры, 16 сельскіх клубаў, 46
сельскіх б-к, бальніца, 7 участковых і
27 фельчарска-акушэрскіх пунктаў. Ра-
ённая газета «Слава працы». Помнік
археалогіі гарадзшіча Мыслі. Брацюя
магілы сав. вошаў, партызан (в. Арге-
лаўшчына, Асавец, Бабоўня, Ванелеві-
чы, Канюхі, Семежава, Цімкавічы і
інш ), магілы ахвяр фашызму (в. Вял
Раёўка, Вял. Прусы, Доктаравічы, Дуса-
еўшчына, Душава, Жавалкі, Калінаўка,
Калодзезнае, Камсамольская. Канюхі,
Росны, Руднікі, Свідзічы, Славінка,
Цімкавічы). Помнікі: на месцы баеў
1941 і 1942, партызанам (вёскі Старыца,
Вял. Раёўка, Заракаўцы), у гонар 17-га
Нанюх/
Слаеінка
Чырв Ду&^а
/ СавЫы
/ о®а
КАПЫЛЬСКІ РАЕН
гч
• Рудлі\.
ф ьор
(арытонаўка
•1*1 Пясочнае •
плецішча О
Дарагавіца ©
Нунавічы
Археалагічныя помнікі
Ніабчаеа
Ломнікі ахвярам фашызму
Помнікі архпэктуры
Цэнтр рамяства
Лічбамі ма нарце пазначаны
/ Чырвоная Горяа: 2 Гразавок:
3 Юраўшчына: 4 Лютаеічы
Помнікі і ламятныя мясціны
звязаныя з імёнамі выдат-
ных людзей
Помнікі і мясціны звязаныя
з падзеямі Вялжай Дйчыннай
вайны 1941 45 гг
&оУсава
Ванелевічы
Свідзпы
Гразаў
Папоўцы
Сцяпуры
Ыама
Внл.Раёўка
X Вял.Прусы
& О
Душаеа
пацельн'іні
Налінаўкс
Луеаедя
О Навасёлні
Цялядавічы
Вялешына і-е
®оО
Пацвакі
КАПЫЛЬ
Какорычыгу
Калодезнаа
/Д НкялІ
Яаысамол~ жая Намень ‘
(арачоушчына
Граянава
ІКудзіяаеічы
таеалкі
Ьраткава
АгароднМ
Номсічы
Вострава
Кіявічі<
\ Пт^аены
АсгіірэіМ
______ Оф
ялешына 2-е О Л Слйбада- Кучынка
1® г V
Стар^іца
•е®.
V'1
Рўсак! Нандратавічы
Балеавічы/
Ііімкавічы ® О
Цімнаеічы
Быстрыца
Лешня &
Дусаеушчына
Васільчыцы
Рачкевічы
(^Дзярэчына
Блеўчыцы
Вялешына
Аргелаўшчына
Станькі
Астрдеок гаряостаееа
Цімкавіцкага пагранатрада (в. Цімкаві-
чы), Героям Сав. Саюза М.В Рамашку
(в. Дусаеўшчына), В.І.Драздовічу (в
Навасёлкі), 11 Казлоўскаму (в. Вял
Прусы), АI Радкевічу (в. Папоўцы).
Помнікі архгтэктуры: цэрквы 2-й пал
19 ст. — у в. Карачоўшчына і Комсічы,
Прачысценская ў в. Васільчыцы, Ушэс-
ця ў в. Кіявічы; царква пач. 20 ст. ў в.
Лешня; каплгца і брама-званіца 2-й пал.
19 ст. ў в. Цімкавічы; касцёлы — 19 ст.
ў в. Савічы і Троіцкі 2-й пал. 18 ст. ў в
Цялядавічы; сядзіба 2-й пал. 19 ст. ў в
Гразавок, сядзібны дом 2-й пал. 18 ст. ў
в. Грозаў К р — радзіма бел. пісьмен-
нікаў А.Адамовіча, А.Астрэйкі, А Баба
рэкі, А Коршака, В.Сташэўскага,
КЧорнага.
Літ: Збор помнікаў гісторыі і культуры
Беларусі: Мінская вобл. Кн 1. Мн., 1987.
КАІІЬІЛЬСКІЯ БАІ 1942, 1944 Адбы-
ліся 9.8 1942 паміж партызанамі брыга
ды імя Варашылава (Мінская вобл)
29.6.1944 — 27-й імя Чапаева брыгады
з ням.-фаш захопнікамі ў г.п Капыль у
Вял. Айч. вайну Да восені 1942 амаль
уся тэр. Капыльскага р-на была ахопле-
на партыз. рухам. Частка гітлераўцаў
укрылася ў лобра ўмацаваным гарнізоне
ў Капылі Вечарам 9.8.1942 партызаны
брыгады імя Варашылава атакавалі гар-
нізон, бой працягваўся 3 гадз Партыза
ны занялі ўскрашы пасёлка, аднак пе-
раадолець супраціўтенне ворага, які за-
сеў у мураваных будынках у цэнгры
Капыля, партызанам не ўдалося, і яны
адступілі, забраўшы з сабой захопленую
ў баі зброю, боепрыпасы, прадукты.
29.6.1944 партызаны 27-й імя Чапаева
брыгады вялі бой за вызваленне Капы-
ля. Камандавау боем камбрыг
М.А.Шастапалаў. Партызаны (каля
1500 чал.) разграмілі гарнізон праціўні-
ка, які налічваў каля 700 саддат і афшэ-
раў, і ўтрымлівалі гар. пасёлак і ўчастак
чыіункі Слуцк—Баранавічы да падыхо-
ду 1.7.1944 Чырв. Арміі.
КАІІЫСКІ Залман Юдавіч [Зіновій
Юльевіч; 6(19).1 1916, г. Віцебск —
14.12.1996], бел гісторык. Д-р пст н.
(1968). Скончыў Мшскі ін-т нар. гаспа-
даркі (1939) Працаваў у Мінскім абл-
планаддзеле (1940), у Ін-це эканомікі
АН БССР (1941). Удзельнік Вял Айч
вайны. У 1950—90 навук. супрацоўнік
Ін-та гісторыі АН Беларусі. Даследаваў
гісторыю бел. феад. горада, крыніца-
знаўства, гістарыяграфію гісторыі Бела-
русі феад. эпохі. Адзш з аўтараў «Гісто-
рыі Мінска» (1957), «Гісторыі Беларус-
кай ССР» (т. 1, 1961, на рус. м< е ,
«Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1, 1972),
кніг «Полацк. Гістарычны нарыс»
(1962), «Гісторыі рабочага класа Бела-
рускай ССР» (т. 1, 1984), «Нарысаў гіс-
торыі Беларусі» (ч. 1, 1994).
Тв: Экономмческое развктяе городов Бе-
лорусснн в XVI — первой половвне XVII в
Мн., 1966; Соцнально полнтнческое развмгме
городов Белоруссмн в XVI — первой половн-
не XVII в. Мн, 1975; Нсточннковеденме аг-
рарной нсторнн Белорусснн. Мн., 1978, Нс-
торнографня БССР Эпоха феодаямзма. Мн ,
1986 (разам з В.У.Чапко); Сборннкн доку-
ментов по мсторнн Белоруссмн, нзданные в
107
КАРАВАЦКІ
БССР (1921—1971 гг.) //Археогр. ежегодннк
за 1974 г. М., 1975; У.І.Пічэта аб феадальным
грамадстве ў Беларусі XV—XVI стст. (разам з
М Ф.Спірыдонавым) // Весці АН БССР. Сер.
ірамад. навук. 1978. № 5; Города Велмкого
княжества Лнтовского в государственном за-
конодательстве XVI — первой половнны
XVII в. // Первый лнтовскнй Статут 1529 г.
Внльнюс 1982; Беларуска-літоўскія летапісы
XV—XVI стст. як помнікі гістарычнай думкі
// Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1986.
№ 4; Белорусспя феодального перпода в со-
ветской нсторпографнн 20-х годов // Сов.
славяноведенне. 1986. № 4
КАПЫЦІН Вячаслаў Фёдаравіч (н.
1.1.1942, в. Трылесіна Дрыбінскага
р-на), бел. археолаг. Канд. гіст. н.
(1977). Пасля заканчэння Магілёўскага
пед. ін-та (1969) працуе ў ім, з 1978 заг.
кафедры ўсеагульнай гісторыі гэтага
ін-та. Даследуе помнікі эпохі мезаліту
Верхняга Падняпроўя. Вылучыў самас-
тойную сожскую культуру позняга ме-
заліту на тэр. паўл.-ўсх. Беларусі. Аўтар
прац пра археал. помпікі раёнаў Магі-
лёўшчыны.
7в.. Каменный век на террнтормн Белорус-
снн. Мн., 1990; Памягннкн фмнального па-
яеолмта н мезолпта Верхнего Поднепровья.
Могнлев, 1991.
КАПЯРНІЦКІ (Корегпіскі) Ізідар
(17.4.1825, в. Чыжоўка Звенігародскага
пав. Кіеўскай губ., цяпер у Звенігарод-
скім р-не Чаркаскай вобл. —
24.9.1891), польскі антраполаг. архео-
граф, этнограф. Правадз. чл. Кракаў-
скай АН (1887, чл.-кар. 1877). Скончыў
мед. ф-т Кіеўскага ун-та (1849). У
1857—63 працаваў выкладчыкам Кіеў-
скага ун-та. Удзельнік паўстання
1863 —64 (у лагеры «чырвоных»). Пасля
падаўлення паўстання працаваў у Па-
рыжы, Бялградзе, Бухарэсце. 3 1871 у
Кракаве, праф. антрапалогіі Ягелонска-
га ун-та (1886). Арганізатар (1874, разам
з Ю.Маерам) Антрапалагічнай камісіі
АН. Рэдактар час. «ХЬігіг зуіасіотоісі бо
апііоро108іі кгаіозуеі» («Збор звестак па
айчыннай антрапалопі», 1877—91) і
час. «РггевЦд Акабетіскі» («Акалэміч-
ны агляд», у 1881—89), дзе змяшчаў
шмат матэрыялаў па бел. фальклоры і
этнаграфіі, сабраных З.Глогерам, У.Ды-
боўскім, У.Вярыгам, Бірутай і інш. Меў
кантакты з З.Серакоўскім, перапісваўся
з А.Кіркорам, Б.Дыбоўскім, Ф.Багушэ-
вічам. Найб. значныя краніялагічныя
даследаванні славян, цыганоў, айнаў, а
таксама (з Маерам) фізічных характа-
рыстык галіцыйскіх палякаў, украінцаў,
яўрэяў. Публікацыі па археалогіі, этнаг-
рафіі, лінгвістыцы. Збірау і публікаваў
польскі фалыаіор.
Літ.-. СоДускі М. 5іо Іаі апігороіо^іі
роккіеі, 1856—1956. Ігуйог Коретіскі
У/госІа», 1956; Кагіожісг 1. Ігудог
Коретіскі // У>'І5Іа. 1891. Т. 5; В о г е ) 8 г а I.
Етівгасіа рокка ро роч'зіапііі Яусгпіо^ут
ОДізгапа, 1966. Янка Саламевіч
КАРАБЁЙНІКАЎ Трыфан (? — пасля
1594), маскоўскі купец, пазней дзяк. У
1582 па даручэнні Івана IV Грознага ез-
дзіў на святую гару Афон (Грэцыя) з
міласцінай аб супакаенні душы забітага
бацькам царэвіча Івана; 7 месяцаў пра-
З.ЮКалыскі.
Карабеля 17 ст.
быў у Канстанцінопалі. У 1593—94 на-
ведаў Канстанцінопаль і Палесціну,
прывёз у Маскву мадэль труны Гаспод
няй. Пра другое падарожжа напісаў
«Хаджэнне Трыфана Карабейнікава...»,
якое было распаўсюджана больш чым ў
200 спісах. У творы падрабязна і да-
кладна апісаны гарады Беларусі, праз
якія ён праязджаў на шляху з Масквы ў
Канстанцінопаль: Орша, Бобр, Крупкі,
Нача, Барысаў, Мінск, Слуцк, Лістапа-
ды, Хвастова, Тураў. Параўноўваў бел.
гаралы з расійскімі. Найб. каштоўныя
характарыстыкі Слуцка і Турава, бо
інш. падарожнікі таго часу іх не навед-
валі. Аднак у апісанні Блізкага Усходу,
як даказалі рус. гісторыкі канца 19 ст.
І.Забелін і Х.Лапароў, твор К. з’яўляец-
ца пераказам запісак больш ранняга па-
ларожніка Васіля Пазнякова (1558). К.
бясспрэчна належаць «Апісанне шляху
ад Масквы да Царграда» (1594) і «Спра-
ваздача маскоўскаму ўраду аб раздадзе-
ных грошах у час другога пасольства ў
Канстанцінопаль разам з дзякам Агар-
кавым па даручэнні цара Фёдара»
(1594).
Тв: Хожденне Трнфона Коробейннкова [н
како ходнл во Нерусалнм н многне святые
места ввдел] // Православный Палестннскнй
сборннк. СПб., 1889. Вып. 27.
Літ:. Грыцкевіч В., Мальдзіс А
Шляхі вялі праз Беларусь: Нарыс. Мн., 1980.
С. 38—41.
КАРАБЁЛЬНІК, карабелнік,
карабленік, назва манеты —
англ. нобля ў бел. пісьмовых крыніцах
1480—1530-х г. з-за змешчанай на ёй
выявы карабля.
КАРАБЁЛЯ, парадная шабля ў 16—18
ст., якую выкарыстоўвалі выключна для
ўпрыгожвання шляхецкага ўбору. Звы-
чайна была больш лёгкая і тонкая, чым
баявая, мела апраўленую ў серабро або
золата рукаяць з каштоўнымі камянямі.
Назва ад персідскага г. Кербела непада-
лёку ад Багдада, дэе іх пачалі выраб-
ляць.
КАРАВАЙ, 1) абрадавае печыва на вя-
селле. Сімвалізуе багацце, дабрабыт бу-
дучай сям’і. Абрад К. характэрны для
ўсёй Беларусі больш разгорнута вы-
конваўся на Пд, дзе суправаджаўся
мноствам рытуальных дэеянняў, песень,
заклінанняў і г.д. Спецыяльна запроша-
ныя жанчыны-каравайніцы пяклі вял.
асноўны К., з рэшткаў цеста —другас-
ныя, т.зв. каравайчыкі, падручнікі,
шышкі, гускі, ясачкі, драмушкі, месяцы
і г.д. і выкарыстоўвалі з пэўнымі мэтамі
ў розныя моманты вяселля. Упрыгож-
валі К. зелянінай, лісцікамі. галінкамі,
пучкамі аўса, ягадамі рабіны, каліны,
абвязвалі вышытым ручніком. Прадме-
там аздаблення надавалася сімвалічнае і
магічнае значэнне. Дзялілі згодна з
выпрацаваным стагоддзямі рытуалам.
За атрыманую частку К. кожны з пры-
сутных адорваў чым-небудзь маладых.
2) Хлебны выраб — вял. круглы бохан.
спечаны для якой-небудзь урачыстасці.
КАРАВАЦКІ Апанас Зіноўевіч (1902, в.
Карнілаўка Мсціслаўскага пав. Магілёў-
скай губ., цяпер Мсціслаўскі р-н —
3.3.1980), генерал-лейтэнант (1944).
Скончыў Ленінградскую ваенна-тэарэт.
школу (1925), Качынскую 1-ю ваен.
школу лётчыкаў, Серпухаўскую школу
паветр. бою (1927), курсы ўдасканален-
ня камандуючага саставу пры Акадэміі
імя Жукоўскага (1933), Ліпецкую вы-
шэйшую лётна-тактычную школу
(1937). 3 1919 у Чырв. Арміі. У Вял.
Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўн.-Зах.,
Крымскім, Паўн.-Каўказскім, Бран-
скім, Цэнтр., Бел., 1-м Бел. франтах;
камандзір дывізіі, корпуса, які вызна-
чыўся пры вызваленні Бабруйска, у ба-
ях пад Берлінам. Да 1954 у Сав. Арміі.
108
КАРЛВАЦКІ
КАРАВАЦКІ Францішак Казіміравіч
(14.5.1907, фальварак Каладзянка Свян-
цянскага пав. Віленскай іуб., цяпер
Мядзельскі р-н — 1988), рэвалюцыя-
нер, бел. і польскі паэт, журналіст. 3
сям’і беззямельных сялян. 3 1925 чл.
Незалежнай сял. партыі, з 1926 чл.
КПЗБ, з 1928 чл. Пастаўскага падп.
райкома КПЗБ. За рэв. дэейнасць зня-
волены на 7 гадоў. У 1936 вызвалены па
амністыі, да 1938 у падп. Краёвым сак-
ратарыяце ЦК КПЗБ у Варшаве. У 2-ю
сусв. вайну супрацоўнічаў з польскім
патрыятычным рухам, з 1943 у падполлі
ў акупіраванай Варшаве, выконваў
спец. заданні ЦК КПРП. Пасля вайны
арыштаваны па лжывым абвінавачван-
ні, 5 гадоў быў у зняволенні ў СССР.
Рэабілітаваны. 3 1952 лігработнік вілен-
скай польскамоўнай газ. «Сгепуопу
«гіаікіаг» («Чырвоны сцяі>). Па запра-
шэнні кіраўніцтва ПАРП у 1957 выехаў
у Польшчу. Пісаў вершы на бел. і
польскай мовах, маляваў карыкатуры і
шаржы. Друкаваўся ў зах.-бел. польска-
моўных час. «Огіса» («Ворыва»),
«Хіеіопу 82іапс1аг» («Зялёны сцяг»),
«Тусі/іеіі гоЬоіпіка» («Тыдзень рабоча-
га»), газ. «Огіеппік рорціашу» («Папу-
лярная газета») і інш. Некаторыя яго
вершы сталі рэв. песнямі.
КАРАІМЫ, этнаканфесійная група,
нешматлікі цюркамоўны народ з улас-
най рэлігіяй-адгалінаваннем іудаізму.
Былі пашыраны ў Крыме, а з 14 ст. ў
ВКЛ. Паходжанне К. дакладна не вы-
светлена. Першапачаткова К. (літар. на
іўрыце «якія чытаюць») у 8 ст. ў Багда-
дзе наз. яўр. секта, створаная Ананам
бен Давідам. Веравучэнне секты было
засн. на прызнанні адзінай крыніцай
веры Бібліі (Стары запавет) і адмаўлен-
ні рабінска-талмудысцкай традыцыі. У
9 ст. іх дактрыну распрацаваў Беньямін
Нахавендзі, караімскае секганцтва па
шырылася ў Грузіі, Палесціне, Егіпце,
Іспаніі і інш. У 12 ст. цэнтр духоўнага
жыцця К. перамясціўся ў Візантыю, дзе
ў 12—16 ст. створаны працы на іўрыце:
«Гронка скрыпеню» Іехуды Хадасі (збор
багаслоўя К.), «Кніга адбору» Ахарона
ха Рофе (каментарый да Бібліі) і інш. У
12 ст. К. з’явіліся ў Крыме, у 13 ст. ў г.
Салхат (сучасны Стары Крым) існавала
іх шматлікая абшчына. На думку нека-
торых даследчыкаў, К. прыбылі сюды з
Візантыі; караімскі ж гісторык 19 ст.
Абрам Фірковіч прапанаваў версію, што
К. — нашчадкі стараж. ізраільцян, якія
аселі ў Крыме яшчэ ў 6 ст. да н.э.
Апошняя версія адвяргаецца сучаснай
навукай. Больш верагоднай з’яўляецца
думка пра зліццё К.-сектантаў з цюрка-
мі-хазарамі, якія вызнавалі іудаізм і
пасля разгрому Хазарскага каганата кі-
еўскім кн. Святаславам (10 ст.) былі
выпеснены ў Крым. Тут К. аформіліся
як народнасць з уласнай караімскай
мовай, што належыць да кыпчакскай
групы цюркскіх моў. Іх гал. горадам
доўгі час была горная крэпасць Чуфут-
Кале. Паводле караімскага падання, у
1392 вял. кн. ВКЛ Вітаўт разбіў крым-
скіх татар і захапіў шматлікі палон, у
тл. і К. Палонныя былі паселены ў
Троках (сучасны Тракай), Луцку, Галі-
чы і інш. У хуткім часе ВКЛ стала гал.
культ. цэнтрам К. На караімскую мову
была пераведзена літургія. Сама мова
падзялілася на 3 дыялекты: трокскі
(паўн.), галіцкі (паўд.) і крымскі. Пер-
шы караімскі багаслоў у ВКЛ Іцхак бен
Аўрахам Трокі (Трокскі) вядомы як аў-
тар палемічных антыхрысціянскіх трак-
татаў «Умацаванне веры», перакладзе-
ных у 1681 на латынь. У сярэднявеччы
К. ўспрымаліся ўладамі і мясц. насель-
ніцтвам як яўрэі; у 1495 пры выгнанні
яўрэяў з ВКЛ К. таксама падлягалі вы-
сяленню, у час войнаў і бунтаў, як і яў-
рэі падвяргаліся пагромам. 3 увахо-
джаннем Крыма і ВКЛ у склад Рас. ім-
перыі К. атрымалі шэраг ільгот, якіх не
мелі яўрэі: магчымасць набываць зя-
мельную ўласнасць, палёгку ад падат-
каў, з 1827—28 — і вызваленне ад во-
інскай павіннасці. Гэта адбывалася дзя-
куючы намаганням лідэраў караімскіх
абшчын (прадпрымальнікаў і земле-
ўласнікаў), якія ў хадайніцгвах да ўрада
падкрэслівалі сваё прынцыповае адроз-
ненне ад артадайсальных іудаістаў. У
1835 К. дамагліся высялення яўрэяў з
Трокаў і змены афіц. назвы супольнас-
ці: замест «яўрэі-К.» яны сталі наз.
«рускія К. старазапаветнага веравы-
знання», а пазней — проста К. У 1837
К. атрымалі іграва рэліг. самакіравання:
у Таўрычаскай губ. (Крым) выбіраўся
галава духавенства — хахам (гахам) з
рэзідэнцыяй у Еўпаторыі, яму падна-
чальваліся газаны — кіраўнікі кінас
(караімскіх сінагог). Хахам і газаны еў-
патарыйскай кінасы складалі Таўрычас-
кае караімскае духоўнае ўпраўленне,
якому ў 1850 былі падначалены і К. зах.
іуберняў. У 1863 К. поўнасцю ўраўнава-
ны ў правах з карэнным насельніцгвам
Рас. імперыі. У 18—19 ст. вылучыўся
шэраг караімскіх багасловаў і гісторы-
каў. Сярод апошніх найб. значнымі бы-
лі С.І. бен М.Луцкі, які ў 1750 пасяліў-
ся ў Чуфут-Кале і выдаў працу «Шлях
праведных», дзе выкладзена гісторыя К.
са спісам усіх караімскіх твораў, і Фір-
ковіч (п. у 1874), творы якога былі да-
волі тэндэнцыйныя. Значны ўклад у
распрацоўку гісторыі К. зрабіў вядомы
рас. семітолаг АЯ.Гаркаві. У 1920—
30-я г. цэнтрам культ. жыцця К. была
Вільня, дзе выдаваліся час. «МуЙ
Кагаішкка» («Караімская думка», 1924),
і «Наша думка» (на караімскай мове),
лгг. творы. Трокскі хахам С.Х.Шапшал
сабраў унікальную калекцыю караімскіх
старажытнасцей (у 1940 створаны музей
караімскай культуры), У 2-ю сусв. вай-
ну тэарэтыкі герм. расізму не прызналі
ў К. этнічнага сваяцтва з яўрэямі, таму
К. пазбеглі генацыду ў час акупацыі і
толькі ў асобных гарадах (напр., Кіеве)
падзялілі лёс яўрэяў. Сярод К., якія ў
Вял. Айч. вайну ваявалі ў Чырв. Арміі,
быў ген. арміі У.Я.Калпакчы. Пасля
вайны К. ў СССР значна асіміляваліся,
цяпер у краінах СНД толькі некалькі
тысяч чадавек. Найб. іх абшчына (каля
300 чад.) у Тракаі (Літва). У апошнія га-
ды вядзецца праца па нац.-культ. адра-
джэнні, развіцці караімскай мовы, якую
К. часткова захавалі да нашага часу.
Спец. экспазіцыя па гісторыі і культуры
К. аформлена ў музеі Тракайскага зам-
ка.
Літ.: Т о к а р е в С.А Эгнографяя наро-
дов СССР. М., 1958. С. 210—211.
Юрый Бажзнаў, Якаў Басін.
КАРАІЕЎСКІЯ ГАРАДЬІ, веліка-
княжацкія гарады, гаспа-
дарскія гарады, месты,
буйныя населеныя пункты, якія нале-
жалі дзяржаве ў асобе вял. князя ВКЛ (і
караля Польшчы). Выконвалі ў феад.
грамадстве функцыі адміністрацыйнага,
гаспадарчага (рамесніцкага і гандлёва-
га), абарончага, вайсковага і рэлігійна-
культ. цэнтра навакольнай акругі. Да
канца 18 ст. К.г., як і прыватнаўласніц-
кія, мелі пэўныя рысы агр. харакгару,
значная частка гараджан займалася
сельскай гаспадаркай. Амаль усе К.г.
мелі права на самакіраванне (гл. Магдэ-
бургскае права). Паводле каралеўскіх
(велікакняжацкіх) прывілеяў яны мелі
гарантыі гасп. дзейнасці, гар. герб і пя-
чатку. Правы і нормы, якімі кіраваліся
К.г., былі зафіксаваны таксама ў Стату-
тах ВКЛ 1529, 1566 і 1588. Асноўную
масу жыхароў складалі мяшчане, якія
былі падданымі дзяржавы. Акрамя таго,
у К.г. жылі інш. грутгы насельніцгва:
феадалы, «гарадскія» сяляне, а таксама
яўрэі, татары, што не мелі правоў мя-
шчан і гарадскога падданства. Гараджа-
не павінны былі плаціць падаткі і вы-
конваць павіннасці на карысць дзяржа-
вы.
Літ.: Копысскнй З.Ю. Экономнчес-
кое развнтне городов Белоруссмя в XVI —
лервой половнне XVII в. Мн., 1966; Яго
ж. Соцнально-полнтнческое развнтне горо-
дов Белорусскн в XVI — первой половнне
XVII в. Мн., 1975. Анатоль Грыцкевіч.
КАРАЛЁЎСТВА, дзяржава з манархіч-
най формай кіравання на чале з кара-
лём, якому належыць вышэйшая ўлада,
што перадаецца звычайна ў спадчыну.
Феадалізму ўласцівы саслоўная манар-
хія і абсалютная манархія. Сучасныя К.
(Вялікабрытанія, Нідэрланды, Белыія,
Іспанія, Данія, Швецыя, Нарвегія) —
парламентарныя, з абмежаванай (часта
вельмі абмежаванай) уладай караля. У
ВКЛ каралеўскай каронай каранаваўся
толькі Міндоўг. Пасля ўтварэння Рэчы
Паспалітай тытул «вялікі князь літоў-
скі» стаў таксама тытулам польскага ка-
раля, якога на сейме шляхта выбірала
пажыццёва. Тытул польскага караля
(цара) адноўлены ў 1815 для рас. імпе-
ратара пры ўтварэнні, паводле пастано-
вы Венскага кангрэсу, аўтаномнага Ка-
ралеўства Польскага. Анатоль Грыцкевіч
КАРАЛЁЎШЧЫНА, пашыраная пасля
Люблінскай уніі 1569 назва велікакня-
жацкіх уладанняў у ВКЛ; гл. ў арт.
Дзяржаўныя ўладанні.
КАРАЛЁВА СЛАБАДА, паселішчы ме-
заліту каля в. Каралёва Слабада Свет-
109
КАРАМЗІН
лагорскага р на на правым беразе р
Бярэзіна.
Паселішча 1 днепра-дзяснін-
скай культуры (8—7-е тыс. да н.э.). За
500 м на ПдУ ад вёскі. Адкрыў і дасле-
даваў у 1977 У.П.Ксяндзоў. Культурны
пласт да 0,4 м, часткова разбураны во-
рывам. Выяўлены рэшткі агнішча ча-
шападобнай формы дыяметрам 0,6 м,
глыбінёй 0,3 м. Знойдзены крамянёвыя
прылады працы* сярэдзінныя і бакавыя
разцы, канцавыя і авальныя скрабю,
вастрыі, укладышы, скоблі, рэтушава-
ныя пласціны і адшчэпы, нуклеусы, ся-
керы.
Паселішча-2. За 250 м на ПдУ ад
вескі Адкрыў і абследаваў у 1982 Ксяндзоў.
Памеры пляноўю 100 х 20 м Культурны
пласг часткова пашкоджаны ворывам На па
верхні сабраны крамяневыя прылады працы
бакавы раэец, канцавы скрабок, праколка,
ножападобныя пласшны, адшчэпы, амор
фныя нуклеусы
Літ Ксензов ВП Раннемезолнтмчес-
кме поселення Мнхайл вка н Королева Сло-
бода на р. Березнне // Древностн Белорусснн
н Лнтвы. Мн., 1982; Яго ж. Палеолнт н
мезолнт Белорусского Поднепровья Мн,
1988 Уладзімір Ксяндзоў
КАРАЛЁЎ Мікалай Піліпавіч
(18.6(1.7).1906, в Амінавічы Бабруйска
га пав. Мшскай губ., цяпер Асіповіцкі
р-н — 9.4.1972], адзін з арганізатараў і
юраўнікоў партыз руху на тэр. Магілёў-
скай вобл ў Вял. Айч вайну, ген. маёр
(1943), Герой Сав. Саюза (1944). Чл.
КПСС з 1939. Скончыў ВПШ пры ЦК
КПСС (1956). 3 1930 рабочы, старшыня
калгаса, сельсавета 3 1937 нам. стар-
шыні, старшыня Асіповіцкага райвы-
канкома. 3 ліп. 1941 у партызанах, ка
мандзір партыз групы, атрада, брыга
ды, у ліп. 1943 — сак. 1944 — Асіпо
вшкай ВАГ У крас —вер. 1943 чл
Магілёўскага падп. абкома КП(б)Б. 3
жн. 1944 старшыня Магілёўскага гарвы-
канкома, з 1953 сакратар Хоцімскага
райкома КПБ, з 1958 на сав рабоце ў
Магілёве. Канд у чл. ЦК КПБ у 1949—
52, 1954—60. Дэп ВС БССР у 1947—
59 Чл. Прэзідыума ВС БССР у 1947—
55. Яго імем названы вулшы ў Мапле-
ве, Асіповічах, Хошмску, у в. Масток
Маплёўскага і Вярхі Асшовгцкага
р-наў. У Маплеве мемар. дошка. у в.
Аміравічы помнік. Ганаровы грамадзя-
нін г. Магілёў. Аўтар юі. «Сыны наро-
да» (1955)
КАРАЛЁЎ Павел Міхайлавіч [н
16(29)7.1915, в Крыцкія Невельскага
пав Віцебскай губ., цяпер Гарадоцю
р-н], Герой Сав Саюза (1945). Скончыу
Вышэйшую афшэрскую артыл. школу ў
Ленінградзе (1947) У Чырв. Армн з
1936. У Вял. Айч. вайну з жн. 1941 на
Зах., Бранскім, 1-м Укр. франтах. Вы-
значыўся ў 1945 у баях на рубяжы р
Одэр з 27 студз. да 4 лютага батарэя
пад камандаваннем капітана К. ў раене
г. Олаў адбіла 11 контратак пяхоты і
танкаў праціўніка; 5 лютага. знаходзя-
чыся ў акружэнні ворага, у крытычны
момант бою К. выклікаў агонь сав. ар
тылерыі на сябе, адбіў 14 контратак і
ўтрымаў плацдар.м. Да 1957 у Сав. Ар-
міі.
М П Кяралёў
КАРАЛІНСКІ ЗАМАК. Існаваў у 16—18
ст. у в. Каралін (цяпер у межах Пінска).
Быў пабудаваны ў традыцыях нова-
італьянскай фартыфікацыйнай сістэмы.
У плане — падоўжаны чатырохвуголь-
нік (75 х 37 х 46 х 75) з бастыенамі на
вуглах Курціны 1 чатырохвугольныя з
брустверамі бастыёны былі вымураваны
з каменю (з боку поля бастыёны значна
большыя). 3 ПдУ замак ахоўвалі стром-
кі бераг і воды р. Піна. Унугры валоў
шюў падземны сюіяпеністы праход вы-
шынёй 2,1 м і шырынёй 90 см. У 2-й
пал 17 ст. замкам валодаў .маршалак
ВКЛ Ян Дольсю, потым — кн. Вішня-
вецкія У ліп. 1660 у час аблогі К.з. раз-
бураны рус. войскамі, у 1704 — войска-
мі шведскага караля Карла XII. У пач
19 ст., паводле сведчання сучасніка, тут
яшчэ былі цэлыя 2 бастыёны і курціна
«с ветхнмн каменнымн одеждамн»
Пазней замак знік пад гар. забудовай.
Літ Т к а ч о ў МА Замкі і людзі. Мн.,
1991 С. 159—160. Міхась Ткачоў.
КАРАЛІНСКІ РАЁН. Існаваў у БССР у
1924—31 Утвораны 17 7 1924 у Мазыр-
скай акрузе. Цэнтр — в. Ельск.
20 8.1924 падэелены на 11 сельсаветаў
Анзельмаўскі, Багуцшю, Ельскі, Засш-
цаўскі, Кармянсю, Качышчэўскі (Ка
чышчанскі), Кузьмшкі, Рамязоўскі. Са-
нюкоўскі, Скараднянскі, Старавысоцкі.
24.9.1926 Анзельмаўскі с/с рэарганізава-
ны ў нац нямецю, у 1929 перайменава-
ны ў Р.Люксембургсю нацыянальны
нямецкі. 4.8.1927 далучаны Бокаўсю
(Вслікабокаўскі), Махнавіцкі, Мялеш
кавшкі с/с скасаванага Слабадскога
р-на.
КАРАМАЗАЎ Віктар Філімонавіч (н.
27.6.1934, г. Чэрыкаў), бел. пісьменнік.
Скончыў БДУ (1958). Працаваў у чэры-
каўскай і крычаўскай раённых газетах,
«Магілёўскай праўдзе», «Звяздзе», што-
тыднёвіку «Літаратура і мастацтва», заг
аддзела публіцыстыкі час. «Полымя»,
літкансультантам СП Беларусі. Першае
апавяданне «Сыны» апублікаваў у 1957
у час. «Советская Отчнзна», першы
зборнік «Падранак» выйшаў у 1968. Тэ-
ма творчасці — жыццё і клопаты сельс-
кага працаўніка, заняпад вёскі, бядотны
стан прыроднага асяроддзя чалавека,
страта гіст. памяці народа, нягоды, пе-
ражытыя людзьмі ў гады 2-й сусв. вай-
ны У рамане «Пушча» (1978, экраніза-
ваны ў 1988) на прыкладзе Ліменскай
пушчы на Чэрыкаўшчыне маст. сродка-
мі паказаў лёс лясоў Беларусі, збяднен-
не прыроды. Падзеям Вял Айч. вайны
прысвечаны раман «Бежанцы» (1990), у
якім паказаў жыццё бежанцаў-белару-
саў, узнавіў эпізоды даўніх ваен. бед-
стваў, раскулачвання, сталінскага тэро-
ру і інш. Аповесць «Крыж на зямлі і
поўня ў небе» (1991) прысвечана маста
ку В.Бялыніцкаму-Бірулі, жыццё і твор-
часць якога паказаны на фоне сац.-па-
лп. падзей у краіне ў 1-й пал. 20 ст
Гіст. тэма адлюстравана ў яго нарысах,
эсэ, публіцыст. творах. Аўтар сцэнары-
яў маст. і дакумент фільмаў Дзярж
прэмія Беларусі імя К.Каліноўскага за
кнігу публіцыст. прозы і эсэ «Проста
ўспомніў я цябе..» (1989)
Алесь Траяноўскі.
КАРАМЗІН Мікалай Міхайлавіч
(1(12) 12.1766, с. Знаменскае Сімбір-
скай губ., цяпер Ульянаўская вобл., Ра-
сія — 21.5(2.6) 1826], рускі гісторык,
пісьменнік, публіцыст. 3 дваран. У
1783—84 на ваен. службе У 1789—1803
выдаваў альманахі, часопюы, дзе змяс-
ціў свае падарожныя нататю, апавядан-
ні, вершы, матэрыялы па гісторыі
крытычныя і публіцыст. артыкулы. У
1790 я г. К. — ярю прадстаўнік рус
сентыменталізму, з ім звязваюць з’яў-
ленне жанру нац. гіст. аповесці і новага
кірунку ў л-ры — ранняга рамантызму.
У гіст. працах адмаўляў дэспатыю, быў
прыхільнікам рэсп. ладу. Абапіраючыся
на стараж крыніцы (летапісы, судзебні-
кі, мемуары, даравальныя граматы і
інш ), творы В Тацішчава і М.Шчарба
тава напісаў працу «Гісторыя дзяржавы
Расійскай» (т. 1—12, 1816—29), у якой
атаясамліваў псторыю крашы з гісто-
рыяй дзяржавы і манархічнай улады.
Размежаванне ўлалы паміж князямі ў
старажытнасці лічыў гіст. памылкай,
якую выправілі князі-збіральнікі Русі.
Але ў створанай удзельнай сістэме ба-
чыў не крок назад, а заканамерны пра-
цэс у развіцш дзяржаўнасці. аналагічны
працэсам, што адбываліся ў крашах
Зах Еўропы. Стварэнне адзінай Рус
дзяржавы назваў новай ступенню ў яе
развіцпі. Гісторыю Беларусі разглядаў у
кантэксце рас. дзяржаўнасці: гісторыю
«стараж.-рус. княстваў» (Полацкага, Ту-
раўскага і інш.) на тэр. Кіеўскай дзяр-
жавы, уз’яднанай дынастыяй Рурыкаві-
чаў, лічыў перарванай літоўскім, затым
польскім панаваннем лагічна заверша-
най уз’яднаннем з Расіяй. Даў адмет-
ныя характарыстыю стараж. дзярж. дзе-
ячаў (Усяслава Чарадзея, Гедзіміна,
Альгерда і інш.). У «Дадатках» да сваёй
«Гісторыі» К. выкарыстаў шмат выпісак
са страчаных пазней пісьмовых крыніц.
КЛРЛН
Тв: Мсгорня государства Росснйского: В
12 т. Т. 1—5. М., 1989—93; Нзбр. соч. Т. 1—
2. М.; Л., 1964.
Літ.: П о г о д н н М.П. Н.М.Карамзнн по
его сочмненням, пнсьмам м отзывам совре-
менннков. Ч. 1—2. М., 1866; Рубнн-
іптейн Н.Л. Русская мсторнографмя. М.,
1941; Эйдельман Н.Я. Последннй лето-
пнсец. М., 1983; НІапмро А.Л. Русская
нсторнографмя с древнейшнх времен до 1917
г. М., 1993. С. 293—318. Валянціна Цяплова.
КАРАН (араб. ал-кур’ан — чытанне),
галоўная свяшчэнная кніга мусульман.
Паводле мусульманскай дагматыкі К.
быў па частках атрыманы ў 610—632
прарокам Мухамедам ад Бога (Алаха)
праз архангела Джыбрыля (Гаўрыіла).
Напісаны на арабскай мове рытмічнай
прозай. У 650—655 паводае загаду халі-
фа Асмана — паплечніка Мухамеда —
спец. калегія на аснове тэксту К., запі-
санага сакратаром Мухамеда, і з улікам
інш. запісаў і сведчанняў асоб, што ве-
далі К. на памяць, склала спіс К. (Ас-
манава рэдацыя, зберагліся 2 копіі: у
Сярэдняй Азіі і ў Турцыі), які паступо-
ва выцесніў інш. запісы і быў прызна-
ны кананічным. Існуючы тэкст К.
ўключае 114 сураў (раздзелаў), разме-
шчаных у парадку памяншэння коль-
касці аятаў (вершаў), якіх 6225. Павод-
ле часу і месца паходжання суры падзя-
ляюць на «мекканскія» (610—622, Мек-
ка, 90 сураў) і «медынскія» (з 622,
Медына, 24 суры). Храналагічная апа-
вядальная і зместавая паслядоўнасць
паміж сурамі, а часта і аятамі, адсутні-
чае. Многія рэлігійна-філас. апавяданні
К. маюць агульныя (ці падобныя) з Біб-
ліяй сюжэты, напр., аб прароках Алаха
ад Адама да Мухамеда, уключаючы Ну-
ха (Ноя), Ібрагіма (Аўраама), Ісы бен
Марыям (Ісуса) і інш. Іудаізм і хрысці-
янства разглядаюцца К. як генетычна
роднасныя ісламу нябесныя рэлігіі, якія
папярэднічалі яму. К. з’яўляецца літ.
помнікам і адной з найважнейшых
крыніц мусульманскага права.
На Беларусі К. з’явіўся ў 14 ст. з па-
сяленнем тут татараў-мусульман. К. быў
у кожнай мусульманскай сям’і, а асоб-
ныя, найб. патрэбныя суры і ўрыўкі з іх
запісваліся ў хамаілы, якімі ў час пада-
рожжа мусульманін карыстаўся 5 разоў
у суткі. Сэнс К. перадаваўся ў падрад-
ковых перакладах на чагатайскую (ста-
рататарскую мову); такая кніга з пад-
радкоўем наз. тэфсір. Арфаэпічныя
правілы чытання К., выкладзеныя ў
настаўленні тэджвід, таксама былі пе-
ракладзсны на чагатайскую мову. Да 16
ст. татары ВКЛ карысталіся рэліг. л-рай
на гэтай мове. Потым, калі болыдасць
татар стала карыстацца бел. мовай, пад-
радкоўе да К., тэджвід і хамаілы былі
перакладзены на бел. мову, але іх пісалі
арабскім пісьмом. Вял. ўрыўкі з К. тата-
ры змяшчалі ў сваіх рукапісных кні-
гах — кітабах. Для азнаямлення са
зместам К. навакольнага насельніцтва і
тых татар, якія не разумелі арабскай
графікі, у 18 ст. К. быў перакладзены
на польскую мову (з французскай). 3
1870-х г. быў пашыраны К., перакла-
дзены на рус. мову □ арабскай Г.С.Саб-
луковым, з паралельным арабскім і рус.
тэкстам. У бел. татар-мусульман нават
пасля таго, як з Казані пашырыліся
друкаваныя рэліг. кнігі, перавага адда-
валася рукапісным К. Перапісчыкамі
былі людзі, якія валодалі выразнай гра-
фікай (папраўкі і падчысткі не дапуска-
ліся), мелі добрую рэпутацыю. Перш
чым узяцца за перапіску К., мусульма-
нін павінен быў прывесці сябе ў стан
рытуальнай чысціні, памаліцца. I так
кожны раз пасля перапынку ў рабоце.
Аграмант (чарніла) рабілі з фарбаваль-
ных раслін. К. захоўвалі на пачэсным
месцы, бралі толькі чыстымі рукамі. Ін-
шаверцам і атэістам К. не давалі ў рукі,
бо тады ён лічыўся апаганеным. Да
1917 у рус. арміі і ў 1918—39 у польскім
войску ваеннаслужачыя-мусульмане
прымалі на К. ваен. прысягу. У 1920—
30-я г. ў БССР традыцыя распаўсю-
джвання і перапісвання К. была пару-
шана. За захоўванне К. веруючыя цяр-
пелі ганенні. 3 канца 1980-х г. пачалі
працаваць мусульманскія ніколкі (наву-
чэнцы рознага ўзросту, заняткі ў выхад-
ныя дні і пазашкольны час), у якіх та-
тарскія дзеці і дарослыя вывучаюць
асновы ісламу, чытаюць К. У квар-
тальніку Беларускага згуртавання татар-
мусульман «Аль-Кітаб» — «Байрам»
друкуецца пераклад К. на бел. мову.
Для літургічных мэт карыстаюцца К.
толькі на арабскай мове, тэкст якога
застаецца нязменным з 7 ст.
Юрый Бажэнаў, Якуб Якубоўскі.
КАРАНЕЎСКІ Язэп Пятровіч
[30.12.1887(11.1.1888), г. Заслаўе —
29.10.1937], дзяржаўны дзеяч БССР, пе-
дагог. Правадз. чл. Інбелкульта (1924).
Скончыў Маладзечанскую настаўніц-
кую семінарыю (1909), Віленскі настаў-
ніцкі ін-т (1914). 3 1915 настаўнік узор-
нага вучылішча і выкладчык Мінскага
наст. ін-та. У 1915—17 чл. культ.-асв.
іуртка «Наш край», з мая 1917 —
арг-цыі «Маладая Беларусь» пры ін-це.
У 1916—18 удзельнічаў у рабоце
арг-цыі беларусаў-бежанцаў у Яраслаўлі
«Яраслаўскае беларускае таварыства». У
маі 1918 выязджаў у Мінск на перагаво-
ры з Радай і Нар. сакратарыятам БНР
па пытанні рээвакуацыі Мінскага на-
стаўніцкага ін-та. У жн. 1918 удзелыгі-
чаў у рабоце 1-га Усерас. з’езда па асве-
це (Масква). 3 1919 нам. маршалка пед.
рады Мінскага бел. пед. ін-та. У час
польскай акупацыі (1919—20) школьны
інспекгар і выкладчык геаірафіі Мін-
скай бел. гімназіі. У 1920 нам. старшыні
Беларускай камуністычнай арганізацыі, з
жн. 1920 чл. КП(б)Б, заг. аддзела сац.
выхавання Наркамата асветы БССР. 3
1926 нам. старшыні і чл. прэзідыума
Інбелкульта, у 1929—31 рэктар БДУ,
кавд. у чл. ЦВК БССР. 3 1932 нам. ды-
рэктара Ін-та чырв. прафесуры (Мас-
ква). 15.6.1937 засуджаны да вышэйшай
меры пакарання, прыгавор выкананы ў
Мінску. У 1957 рэабілітаваны.
Тв.: Да пачатку вучэбнага году // Асвета.
1924. № 3; Паслякасгрычніцкі перыяд // Бе-
ларусь: Нарысы гісторыі, эканомікі, культ. і
рэв. руху. Мн., 1924; Інстытут беларускае
культуры (Інбелкульт) // Наш край. 1927.
№ 10. Эдуард Карніловіч, Уладзімір Ляхоўскі.
КАРАНІЗАЦЫЯ, вылучэнне і выхаван-
не кадраў з карэннага насельніцтва Бе-
ларусі на парт., сав., прафс., гасп. і гра-
мадскую работу; адзін з гал. кірункаў
беларусізацыі. Вылучэнне прадстаўнікоў
праводзілася па іх дзелавых якасцях,
веданні ўмоў і асаблівасцей Беларусі,
валоданні бел. і рус. мовамі, а не па
нац. прыкмеце. Адсюль паходжанне
тэрміна. Такі падыход дазволіў пазбег-
нуць узнікнення ўзаемных крыўд, непа-
разуменняў на глебе супрацьстаяння ін-
тарэсаў і амбіцый адной нацыянальнас-
ці другой. У выніку правядэення К. на
1929 доля беларусаў у адм. установах
склала 51,3%, рускіх — 18, яўрэяў —
24,8, палякаў — 0,1 і інш. нацыяналь-
насцей 5,8%. У гасп. установах белару-
саў было 30,8%, рускіх — 13,1, яўрэяў
— 49,3, палякаў — 1,1, інш. — 5,7%. У
судовых установах беларусы складалі
26,3%, рускія — 21,1, яўрэі — 42,1,
інш. — 11,5%.
Літ. Практычнае вырашэнне нацыяналь-
нага пыгання ў БССР. Ч. 1. Беларусізацыя.
Мн., 1928. Аляксей Кароль.
КАРАНКЕВІЧ Павел Васілевіч (?—1),
журналісг, выдавец. Стваральнік (разам
з А.Урупэвічам, А.Пшчолкам і інш.)
т-ва «Селянін» і яго штотыднёвага час.
«Крестьяніін» (Вільня, 1906—15). У 1908
разам з Л.Саланевічам, А.Кудэрскім,
М.Уруцэвічам заснаваў у Вільні «Бела-
рускае таварыства», якое імкнулася ас-
лабіць бел. нац. рух і падгрымлівала па-
літыку царызму. Рэдакгар і выдавец газ.
«Северо-западная жызнь», якая прапа-
гандавала ідэі «Беларускага таварыс-
тва». У 1912—13 у Вільні выдаваў газ.
кансерватыўна-ахоўнага кірунку «Бело-
русскнй вестннк». У 1917 адзін са ства-
ральнікаў «Саюза беларускай дэмакра-
тыі* ў Гомелі. Праграму арганізацыі
выклаў у працы «Беларусы: (Гістарыч-
ны нарыс з аглядам дзейнасці «Саюза
беларускай дэмакратыі»...)» (Гомель,
1917). Выказваўся за бясплатную пера-
дачу ў карыстанне бел. народа дзяр-
жаўных, манастырскіх, царкоўных і
прыватна-ўласніцкіх зямель, выступаў
за поўнае аб’яднанне Беларусі з Расіяй,
за навучанне ў школах Беларусі на рус.
мове, лічыў бел. мову дыялектам рус.
мовы. Пасля 1917 лёс невядомы.
Літ: К о н о н В.М. Проблемы мскусства
м эстетнкн в обіцественной мыслн Белорус-
смм начала XX в. Мн., 1985. С. 23, 178—179;
Цьвікевіч А «Западно-русснзм»; Нары-
сы з гісторыі грамад. мыслі на Беларусі ў XIX
і пач XX ст. 2 выд. Мн., 1993. С. 332—333;
Нарысы гісторыі Беларусі. Мн., 1994. Ч. 1. С.
424, 440.
КАРАСЁУ Віктар Аляксандравіч
(26.3.1918, г. Ялец Арлоўскай губ., ця-
пер Ліпецкай вобл., Расія — 12.3.1991),
удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял.
Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944). У
Чырв. Арміі з 1935. Скончыў Арджані-
кідзеўскае пагранвучылішча (1939), Ва-
ен. акадэмію імя Фрунзе (1949). У 1941
КАРАТКЕВІЧ
камандзір знішчальнага батальёна ў
Маскоўскай вобл., спец. партыз. атрада
ў Калужскай вобл. 3 лют. 1943 каман-
дзір спец. партыз. атрада «Алімп»
НКДБ, які праводзіў разведвальна-ды-
версійную работу ў Віцебскай, Магілёў-
скай, Гомельскай абл., на Украіне, у
Полынчы, Чэхаславакіі, Венгрыі.
КАРАСЁЎ Іван Раманавіч (2.5.1922, в.
Вілейка Чавускага пав., цяпер Чавускі
р-н — 7.11.1955), Герой Сав. Саюза
(1943). Скончыў Мурманскае ваен. ву-
чылішча сувязі (1946). У Вял. Айч. вай-
ну з ліп. 1941 на Паўн.-Зах., Сцяпным,
1-м і 2-м Укр. франтах. Удзельнік Кур-
скай бгтвы, Корсунь-Шаўчэнкаўскай
аперацыі, вызвалення Украіны, Малда-
віі, Румыніі, Венгрыі. Камандзір аддзя-
лення сувязі мал. сяржант К. вызна-
чыўся ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра
на Пд ад Кіева; 2 кастр. сярод першых
пераправіўся на правы бераг, пад варо-
жым агнём наладзіў сувязь дэсанта з
камавдным пунктам палка, у час баёў
за 2 сутак выправіў 27 пашкоджанняў
тэлеф. кабелю. Да 1955 у Сав. Арміі.
Яго імем названы вуліцы ў Магілёве і
Чавусах.
КАРАТКЁВІЧ Аляксандр Цімафеевіч
(н. 20.3.1922, в. Стрыжава Лепельскага
пав., цяпер Бешанковіцкі р-н), парт.,
савецкі дзеяч, бел. гісторык. Канд. гіст.
н. (1954), праф. (1977). Засл. работнік
вышэйшай школы Беларусі (1979).
Скончыў БДУ (1949). Удзельнік партыз.
руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. У
1944—48 на камсамольскай рабоце. 3
1950 выкладчык Мінскай ВПШ. У
1958—П 1-ы сакратар Ленінскага рай-
кома КПБ г. Мінска, сакратар Мінска-
га гаркома, абкома КПБ, заг. аддзела
навукі і навуч. устаноў ЦК КПБ. У
1977—93 рэктар Мінскага пед. ін-та. 3
1993 праф. кафедры славянскай гісто-
рыі Бел. дзярж. пед. ун-та. Аўтар прац
па гісторыі партыз. руху на Беларусі ў
Вял. Айч. вайну, гісторыі навукі, куль-
туры і асветы. дэп. Вярх. Савета БССР
у 1967—90.
Тв.: Жывая крыніца. Мн., 1966; Мннскнй
педннстмтуі м сельская школа. Мн., 1980;
Наука в Белорусснн на современном этапе.
Мн., 1985; Обелнск у дорогн. 2 мзд. Мн.,
1987; Наука н охрана прнроды. Мн., 1988.
КАРАТКЕВІЧ Валянціна Браніславаўна
(Н і к і ц і н а ; дзявочае Ватковіч;
28.6.1934, с. Белавсдскае Маскоўскага
р-на, Кыргызстан — 28.2.1983), бела-
рускі археолаг, гісторык. Канд. гіст. на-
вук (1965). Скончыла БДУ (1956). Пра-
цавала ў Ашмянскім і Брэсцкім краязн.
музеях, Брэсцкім пед. інстытуце. У
1969—83 старшы навук. супрацоўнік
Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і
фальклору АН Беларусі. Даследавала
старажытнасці паморскай культуры на
тэр. Беларусі, займалася вывучэннем
гісторыі гарадоў, крт^тнаўствам. Член
рэдкалегіі і адзіь з а* ў ’ ооу г
нікаў гісторыіі і кулы« . тарусі ,.
1—7, 1984—і8, Дзярж. прэмія Беларусі
1990).
Тв.: Памятнмкн пстормн Вптебска. Мн,
1975; Памягнпкн нсторпм н культуры. Мн..
1978; Пусть помнят все. Мн., 1979 (разам з
Г.Б.Ватковічам); Помнікі Слоніма. Мн., 1983
(разам АМ.Кулагіным); Памягнмкн помор-
ской культуры в Белорусснн н на Укранне //
Сов. археологня. 1965. № 1.
КАРАТКЁВІЧ Дзмітрый Андрэевіч
(16.10.1904, в. Дроздава Аршанскага
пав. Магілёўскай губ., цяпер Талачын-
скага р-на — люты 1943), адзін з ю-
раўнікоў Мінскага патрыятычнага пад-
полля ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Рэсп.
школу прапагандыстаў пры ЦК КП(б)Б
(1937). 3 1926 на сав. і прафсаюзнай ра-
боце ў Талачынскім р-не, у органах мі-
ліцыі. 3 1937 1-ы сакратар Заслаўскага
РК КП(б)Б. У 1938—40 чл. ЦК
КП(б)Б. 3 першых дзён акупацыі Мін-
ска кіраваў стварэннем падп. патрыя-
тычных груп. 3 мая 1942 чл. Мінскага
падп. ГК КП(б)Б, узначальваў развед-
вальную работу. У кастр. 1942 арышта-
ваны і закатаваны гітлераўцамі. У Мін-
ску яго імем названа вуліца.
КАРАТКЁВІЧ Піліп Мацвеевіч
[2(14).11.1881, мяст. Глуск Бабруйскага
пав. Мінскай губ., цяпер г.п. Глуск Ма-
гілёўскай вобл. — 20.3.1921], бел. паліт.
дзеяч. Скончыў Нясвіжскую настаўніц-
кую семінарыю (1901), працаваў нас-
таўнікам. На 1-м Усерас. з’ездзе сял.
дэпутатаў (май 1917, Петраград) увай-
шоў у групу «14-ці беспацгыйных» з Бе-
ларусі на чале з М.В.Фрунзе, якая па
многіх пытаннях падтрымлівала. баль-
шавікоў, абраны членам Выканкома
Усерас. савета сял. дэпутатаў. 3 чэрв.
1917 старшыня выканкома Бабруйскага
павятовага Савета сял. дэпутатаў. 3 ліст.
1917 нам. старшыні Бел. абл. к-та пры
Усерас. Савеце сял. дэпутатаў, у снежні
1917 узначаліў (з В.Селіванавым) Бел.
аддзел Наркамнаца. Дэлегат Усебеларус-
кага з'езда 1917. У 1918 і 1919 быў
арыштаваны ням. і польск. ўладамі. 3
1920 у Бабруйску, інструкгар аддзела
нар. адукацыі, заг. школы ў в. Любоні-
чы Бабруйскага пав. Яго імем названа
вуліца ў Глуску.
Літ.: Л а в р о в В.М. «Крестьянскнй пар-
ламент» Россмв. М., 1996; Камінскі М.
Сялянскі дэпутат // Маладосць. 1967. № 10;
йх нменамн названы...: Энцнкл. справ. Мн.,
1987. Віталь Скалабан.
КАРАТКЕВІЧ Уладзімір Сямёнавіч
(26.11.1930, г. Орша — 25.7.1984), бел.
паэт, празаік, драматург, публіцыст, пе-
ракладчык, кінасцэнарыст. Скончыў
Кіеўскі ув т (1954), Вышэйшыя літ.
(1960) і сцэнарныя (1962) курсы ў Мас-
кве. Працаваў настаўнікам у 1954—56 у
в. Лесавічы Тарашчанскага р-на Кіеў-
скай вобл., у 1956—58 у Оршы. Друка-
ваўся з 1955. Выяўляў асаблівую пры-
хільнасць да гіст. тэматыкі, плённа раз-
віваў адраджэнскія ідэі. Ужо на пачатку
творчага шляху звярнуўся да мінуўшчы-
ны, да набыткаў фальклору, пра пг"'
с .іча’,ь ’воры «д наз- К - ’
г чды маёі Радзімы», ..
<>52 для ацэнк' Я.Ка"®су. , ьлдьна
і непаўторна раскрыўся як паэт. Пры-
кметнымі з’явамі ў бел. л-ры сталі яго
кнігі «Матчына душа» (1958), «Вячэрнія
ветразі» (1960), «Мая Іліяда» (1969),
«Быў. Ёсць. Буду» (1986). У прозе ўзняў
шырокія пласты нац. гісторыі, стварыў
адметныя характары, раскрыў багаты
духоўны свет герояў і звязаў іх асабісты
лёс з лёсам Бацькаўшчыны. Гісторыя
цікавіла К. пераважна як прытча, ле-
генда і ў тым плане, які ўплыў зрабіла
яна на духоўнае жыццё народа, на яго
грамадскую свядомасць. Пісьменніку
характэрна рамантычнае, фальклорна-
легендарнае асэнсаванне мінуўшчыны.
Паэтызуючы гісторыю, уздымаў пытан-
ні, актуальныя для сённяшнята дня.
Стварыў творы і пра сучаснасць: раман
«Леаніды не вернуцца да Зямлі»
(«Нельга забыць»; 1960—62, выд. 1962),
аповесці «У снягах драмае вясна» (1957,
выд. 1989), «Чазенія» (1966, выд. 1967) і
інш. Планаваў напісаць трылогію пра
паўстанне 1863—64, у якой меўся ад-
люстраваць адпаведна пярэдадзень, са-
мо паўстанне і яго вынікі. Створаны
толькі 1-ы раман трылогіі — «Каласы
пад сярпом тваім» (1962—64, выд.
1965), які паклаў па-сутнасці пачатак
бел. гіст. раманістыцы. Дзеянне ў рама-
не даведзена да 1861 і завяршаецца апі-
саннем адмены прыгону і расстрэлам
дэманстрантаў у Варшаве. У ім дадзена
шырокая панарама нар. жыцця. Адга-
лінаваннем рамана стала аповесць
«Зброя» (1964, выд. 1981), гнеўная вы-
крывальная сатыра на самалзяржаўна-
прыгонніцкую Расію 1860-х г. У героі-
ка-рамантычнай драме «Кастусь Калі-
ноўскі» (нап. 1963, паст. 1978) паказана
само паўстанне, адзначана яго склада-
насць і супярэчлівасць, створаны яркі
вобраз Каліноўскага — непрымірымага
ворага самадзяржаўя, патрыёта роднага
краю. Падзеям 1863—64 прысвечаны
многія вершы, апавяданні і публіцыст.
артыкулы. Штуршком для напісання
рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гарод-
ні» (1965—66, выд. на бел. мове 1972;
аднайм. кінафільм 1967), паслужыў за-
піс з «Хронікі...» М. Стрыйкоўскага аб
тым, пгго на пачатку княжання Жыгі-
монта I з’явіўся чалавек, які прысвоіў
сабе імя Хрыста. Гэта раман-прытча,
філас. роздум аб прызначэнні чалавека.
Блізкая да рамана і легенда «Ладдзя
Роспачы» (1964, выд. нз бел. мове
1978), дзе ў вобразе гал. героя ўвасобле-
ны нац. характар беларуса. Звяртаўся К.
і да кур’ёзных момантаў айч. гісторыі. У
сатырычна-гумарыстычнай аповесці
«Цыганскі кароль» (1958, выд. 1961) ён
выкарыстаў факт існавання ў канцы 18
ст. на Гродзеншчыне цыганскага «кара-
леўства», закрануў сац.-паліт. і нац.
праблемы. У рамантычнай аповесці
«Сівая легенда» ' 960 »ыд. 1961) нама-
ляваў карціны с:_г. г;.-)^'гання на Магі-
лёўшчь. ў пач. і7 ст. г^. кіраўніцтва
Рамана Ракутовіча, асэнсаваў лёс Баць-
каўшчыны. У аповесці «Дзікае паляван-
не караля Стаха» (1950, 1958, выд. 1964;
112
КАРАТКОЎ
к
аднайм кінафільм 1979) апісваюцца па-
дзеі 1880-х г. у адным з глухіх кугкоў
Беларусі. Па жанры гэта гісг. дэтэктыў,
у якім асуджаецца рэнегацтва, зло, па-
казваецца тагачаснае грамадства з яго
нац., культ і гіст. адметнасцямі. У ра-
мане «Чорны замак Альшанскі» (1979;
аднайм кшафільм 1984) увасобіў думку
пра непарыўную повязь часоў Выка-
рыстаўшы прыёмы дэтэктыўнага жанру,
аўтар у гэтым сац.-псіхалапчным і фі-
лас творы звярнуўся да псторыі, каб
глыбей зразумень праўду жыцця і сэнс
людскога існавання. Думкай пра няско-
ранасць і неўміручасць народа прасяк-
нута п’еса «Званы Віцебска» (паст
1974), у якой аўтар перадае падзеі Ві-
цебскага паўстання 1623, паказвае Іаса-
фата Кунцэвіча не толькі як рэлілйнага
фанатыка, але і як ахвяру той ідэі, якой
ён служыў. Сац.-гіст. драма «Калыска
чатырох чараўніц» (паст. 1982) пра дзі-
цячыя і юнацкія гады Я.Купалы. К. за-
сяродзіў увагу на яго адносінах з баць-
камі і былым удзельнікам паўстання
1863—64 3 Чаховічам Рамантычна
прыўзнятая 1 панарамная трагедыя
«Маці ўраганаў» (паст. 1988; аднайм. кі-
нафільм 1990) прысвечана Крычаўскаму
паўстанню 1743—44 Па-мастацку дас-
канала, з любоўю расказаў пра Бела-
русь, яе гісторыю, культуру, мову, літа-
ратуру, этнаграфію, фальклор, прыроду
ў нарысе «Зямля пад белымі крьыамі»
(1971, выд. на бел. мове 1977). Пачуц-
цём любові да Беларусі і гіст. мыслен-
нем напоўнены яго нарысы, эсэ і арты-
кулы, напісаныя да 1000-годдзя Віцеб-
ска і Турава «Тысячу стагоддзяў табе!»
(1974) і «Сцюдзёная вясна, або 1000 год
і 7 дзён» (1980); бел. Палессю прысве-
чаны «Званы ў прадоннях азёр» (1969),
Мсціславу — «Дыяментавы горад»
(1982), Ф Скарыне — «Вера ў сілу даб-
рыні, або Сын Беларусі, сын Прагі»
(1977), «Подзвіг Францыска Скарыны»
(1980), Я Купалу — «Пакуль гэта сэрца
б’ецца» (1962), «Зліццё з душой народ-
най» (1982), М.Баглановічу — «Летапі-
сец» (1966) Пранікнёныя і змястоўныя
нарысы і эсэ прысвяшў Латвіі («Казкі
Янтарнай краіны», 1963), Вільні («Віль-
нюс — часцінка майго сэрца», 1980),
Кіеву («Мой се градок'», 1982) і інш
Пісаў творы для дзяцей Пераклаў на
бел. мову творы В Катула, Дж.Байрана,
А Міцкевіча, І.Франка, М.Карыма і
інш. У яго творчай спадчыне захаваліся
шматлікія малюнкі, ілюстрацыі да ўлас-
ных твораў. Ён аўтар сцэнарыяў даку-
мент. фільмаў «Сведкі вечнасці» (1964),
«Памяць» (1966) «Будзь шчаслівай, ра-
ка» (1967), «Чырвоны агат» (1973) і інш.
Па яго творах пастаўлены маст. фільмы,
У. Каратхеііч.
Калядпая павггоўка У Караткевіча
тэле- і радыёспектаклі. У Бел тэатры
оперы і бадета створаны оперы «Сівая
легенда» (1978, кампазітар Дз.Смольскі)
і «Дзікае паляванне караля Стаха»
(1989, кампазітар У.Солтан). Пісьмен-
нік выступаў у абарону бел. мовы, куль-
туры, помнікаў архітэктуры і прыроды.
У 1970-я г. быў удзельнікам навук. эк-
спедьшый «Збору помнікаў гісторыі і
культуры Беларусі» Ін-та мастацтва-
знаўства, этнаграфіі і фальклору АН Бе-
ларусі, вёў на Бел тэлебачанні праграму
«Спадчына». У Оршы і Віцебску яму
пастаўлены помнікі. Яго імя прысвоена
адной з школ у Оршы, у якой адкрыты
літ. музей К У Мінску на доме, дзе
жыў пісьменнік у апошнія гады, мема-
рыяльная дошка Творы К. перакладзе-
ны на многія мовы.
Тв: 36. тв. Т 1—8. Мн., 1987—91; У даро-
эе і дома: 3 запісных кніжак // Полымя. 1989.
№ 1—3.; Галасы маіх сяброў Мн.. 1993. Тво-
ры. Мн , 1996.
Лйп: Андраюк С. На рамантычнай
хвалі // Андраюк С. Вывяраючы жыццём
Мн., 1976, Б р ы л ь Я Наш Каратксвіч //
Брыль Я На сцежцы — дзеці. Мн, 1988;
Б ы к а ў У. Рыцар чалавечага духу // ЛіМ.
1984 27 ліл ; Я г о ж Яркае і самабытнае
дараванне // 36 тв. Мн , 1994 Т 6, Жывая
повязь часоў Мн., 1985, Калеснік У
Братанне з Караткевічам; Неспакойны Пегас;
Кантэкст несмяротнасці // Калесшк У. Усё
чалавечае Мн., 1993; К і с я л ё ў Г Пісь-
меннік і яго героі // Кісялеў Г Героі і музы.
Мн., 1982; Л і с А. Годна, з любасцю // Ліс
А. Цяжкая дарога свабоды. Мн., 1994; Л о й -
ка А. Памяць продкаў абавязвае // Звязла
1985 31 студз. Локун В Маральна-фша-
софскія пошукі беларускай ваеннай і пста-
рычнай прозы. 1950—1960-я гг. Мн., 1995,
Мальдзіс А. Жыццё і ўзнясенне Улаазі-
міра Караткевіча Мн., 1990 Прашковіч
Л. Услаўляючы гераічнае мінулае // Беларус-
кая літаратура. Мн.. 1977. Вып. 5; Р у с е ц -
к і АУ Уладзімір Караткевіч праз псторыю
ў сучаснаснь. Мн., 1991; Сяменава А
Стагоддзяў срэбны звон // Сямёнава А Гара-
чы след таленту. Мн., 1979; Т ы ч ы н а М
Паглыбленне пстарызму ў сучаснай беларус-
кай прозе // Жураўлёў В, Тычына М Маг
чымасні рэалізму Мн, 1982; Чабан Т
Крылы рамантыкі. Мн., 1982; Ш ы н к а -
рэнка В.К. Пад ветраэем дабра і прыга-
жосці. Мн . 1995 Анатоль Верабеа
КАРАТКОЎ Аляксей Іванавіч
[31.7(12.8). 1904, с Звягіна Пашахонска-
га пав Яраслаўскай губ , цяпер Перша-
майскага р-на Яраслаўскай вобл , Ра-
сія — 6.10.1943], удзельнік баёў на Бе-
ларусі ў Вял Айч вайну, Герой Сав.
Саюза (1944) На фронце з кастр 1941,
кулямётчык. У кастр 1943 знішчыў ва-
рожы кулямёт з разлікам каля в. Нова-
Аляксееўка Віцебскага р-на, адкрыў уз-
воду шлях для атакі. Загінуў у баі, за-
крыўшы сваім целам камандзіра ўзвола.
КАРАТЫНСКІ Вінцэсь Аляксандравіч
(15.8 1831. в. Селішча Навагрудскага
пав., цяпер у Карэлшкім р-не —
7.2.1891), бел. і польскі паэт і публі-
цыст. Адукацыю набыў самастойна.
Працаваў хатшм настаўнікам у в Ва-
лоўка каля Любчы, з 1850 сакратаром
У.Сыракомлі, з 1853 у Барэйкаўшчыне
пад Вільняй. Друкаваўся з 1856. Супра-
цоўнік час. «Тека У/іІепзка» («Віленсю
зборнік», 1857—58), газ. «Кшіег
ХУіІепхкі» («Віленскі веснік», 1860—66).
3 1866 у Варшаве, супрацоўнік «Садеіу
ЎУаг82ах*8кіе;» («Варшаўскай газеты») 3
1858 уваходзіў у склад Віленскай археа-
лагічнай камісіі і Статыстычнага к-та ў
Вільні. На польск. мове ў Вільні выдаў
паэтычны зборнік Чым хата багата,
тым рада» (1857), паэму «Таміла»
(1858), вершаваны памфлет «Выпіў Ку-
ба да Якуба» (1859). 3 твораў на бел.
мове зберагліся вершы «Уставайма,
братцы, да дзела, да дзела (дадатак да
прывітальнага адраса Аляксандру 11),
«Даді бог-то, Арнім» (прысвячэнне
А.Вярыгу-Дарэўскаму), элегія «Туга на
чужой старане». Магчыма, меў дачы-
ненне да напісання вершаваных твораў
антынарскага зместу «Гутарка старога
ізеда» і «Гутарка двух суседаў». Аўтар
іст.-краязнаўчых нарысаў «Карціны з
іерагоў Нёмана», «Наватрадчына і На-
іаградак», артыкулаў, прысвечаных ура-
іжэнцам Беларусі («Некалькі падрабяз-
гасцей пра сям'ю, месца нараджэння і
йаладосць Адама Міцкевіча», «Дадатак
іа біяграфц Адама Міцкевіча», «Ігнат
Цамейка», «Саламон Рысінскі», «Кан-
ігганцін Тьшікевіч», «Яўстафій Тышке-
віч», «Рамуальд Зянькевіч), матэрыялаў
пра бел гарады Валожын, Вілейку, Ві-
цебск, Слуцк, Стоўбцы ва «Усеагульнай
йнцыклапедыі С Аргельбранда Арты-
кулы і нарысы К напісаны на ўзроўні
сучасных яму ведаў, маюць асветніцкі
характар Пераканаўча давёў, што А.
Мшкевіч нарадзіўся не ў Завоссі, а ў
Навагрудку Перакладаў на польскую
мову творы Ж.П.Беранжэ, А.Пушкіна,
М-Пермантава, Г.Гейне, П.Кукальніка і
інш. Выдаў збор твораў Сыракомлі (т.
1—10, 1872), разам з А.Плугам падрых-
таваў выданне выбранай паэзіі Сыра-
комлі (т. 1—5, 1890) Творы К. на бел.
мову перакладалі Р.Баравікова, Р.Бара-
дулін, Г.Дубянецкая, П Бітэль, У Мар-
хель, ГТумаш
Тв: Творы. 2 выд. Мн., 1994
Літ: Псторня белорусской дооктябрьской
лнтсратуры Мн., 1977; Мархель У «Чым
хата багата...» // Мархель У. Крыніцы памяці.
Мн., 1990. Уладзімір Мархель.
КАРАЎ Дзмітрый Уладзіміравіч (н
25 12 1949, г Уфа Башкірскай АССР),
бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1996), праф.
(1997). Скончыў Маскоўскі дзярж. гіс-
торыка-архіўны ін-т (1973) У 1973—79
працаваў у 1н-це гісторыі, археалопі і
этнаграфіі народаў Далёкага Усходу Да-
лёкаўсходняга навук. цэнтра АН СССР,
у Далёкаўсходнім дзярж. ун-це. 3 1979
выкладчык Гродзенскага дзярж. ун-та.
Дырэктар Зах.-Бел іуманітарнага цэн-
тра даследаванняў Усх. Еуропы (з 1995).
Даследуе гістарыяграфію і крыніцазнаў-
ства гісторыі Беларусі, гісторыю культу-
ры Беларусі 16—20 ст Рэд -складальнік
гісторыка-культуралагічнай серыі «Наш
радавод» (кн 1—7, 1990—96)
Тв: Наше далекое-блнзкое прошлое м его
«белые пятна» // Наш радавод. Гродна, 1990
Кн. 1, Отечественная генеалогня: (Всхм прой-
денного путм) // Тамсама, Е Ф Карскпй н мс-
торня белорусской культуры // Тамсама. Кн.
2; У нстоков белорусской нацнональной нс-
торнографнн Конеп XVIII — 50-е гг XIX
столетмя // Тамсама, Белорусская нсторно-
графня в эпоху капнталнзма (1861—1917 гг.)
// Тамсама 1991 Кн. 3, ч. I
КАРАЦЫНА карацэна (італьян
согагіпа ад лац. сопшп кара, верхні
слой, скура), назва ў 16—17 ст. даспеха
са стальных пласцін, замацаваных на
скураной або тэкстыльнай аснове Поў-
ны камплект К. складаўся з нагрудніка,
наспінніка, наплечнікаў, налакотнікаў
Пласпіны К знойдзены пры археал
раскопках Брэста (16 ст.) і Клецка (17
СТ.). Валерый Пазднякоў.
КАРАЧЎН Уладзімір Рыгоравіч [н.
1 (14).3.1914, в. Кухцічы Ігуменскага
пав. Мінскай губ, цяпер Уздзенскі
р-н], Герой Сав. Саюза (1946). Скончыў
В А. Каратынскі
Кярапыні 17 ст.
Мінскі транспартна-эканам. тэхнікум
(1933), Сталінградскае ваен. авіяц. ву-
чылішча лётчыкаў (1939). Працаваў у
Чавускім райвыканкоме Маплёўскай
вобл. Быў летчыкам-інструктарам у Ме-
літопальскім ваен. авіяц. вучылішчы У
Чырв Арміі з 1936 У Вял Айч вайну з
крас. 1943 на Паўд., 4-м Укр , 3, 1 і 2-м
Прыбалт., Ленінградскім франтах, ка-
мандзір авіяэскадрыллі штурмавікоў,
капітан Зрабіў 133 баявыя вылеты на
разведку і бамбардзіроўку войск праціў-
ніка. Знішчыў 27 танкаў, 112 аўтама-
шын з грузам і жывой сілай, 3 самалёты
на аэрадромах і 2 у групавым паветр.
баі, шмат інш. тэхнікі і жывой сілы
прашўніка Да 1957 у Сав Арміі, пад-
палкоўнік.
КАРАЧЫЁЛІ (Сагассюіі) Луі Антуан
(1721, Парыж — 29.5.1803), французскі
літаратар. Паходзіў з італьян. роду, асе-
лага ў Францыі 3 1739 чл каталіцкай
КАРБЫІПАЎ К
кангрэгацыі аратарыянцаў Падарожні-
чаў па Італіі і Германіі. У 1754—61 у
Рэчы Паспалітай, выхавацель сыноў ка-
роннага гетмана польскага Вацлава Жа-
вускага — Станіслава, Юзафа і Севя-
рына. Атрымаў пажыццёвую пенсію і
чын палкоўніка У 1786 зноў наведаў
рэзідэнцыю Жавускіх у Падгорцах (ця-
пер Цярнопальская вобл., Украіна). Аў-
тар твораў «Лісты, адрасаваныя знака-
мітай нябожчыцы, што нядаўна памер-
ла ў Польшчы» (1770, 1771), «Польшча,
якая яна была, якая ёсць і якая будзе»
(1775), «Жыццё графа Вацлава Жавус-
кага. вялікага генерала і першага сена-
тара Польшчы» (1782). У гэтых працах
даў звестю па гісторыі Рэчы Паспалі-
тай, а таксама апісаў свае асабістыя
ўражанні ад падарожжаў па краіне, су-
стрэч з вядомымі дзярж. дзеячамі.
КАРБЫШАЎ Дзмітрый Міхайлавіч
[14(26). 10 1880, г Омск — 18.2.1945],
ваенны інжынер, ген.-лейт інж. войск
(1940). Праф. (1938), д-р ваен. н. (1941),
Герой Сав Саюза (1946). Скончыў Сі-
бірскі кадэцкі корпус у Омску (1898),
Нікалаеўскую ваен. інж. акадэмію
(1911). У 1938 прысвоены правы скон-
чыўшага Ваен. акадэмію Генштаба
РСЧА. Удзельнік руска-японскай вай-
ны. У жн. 1911 —ліст. 1914 служыў у
Брэсцкай крэпасш: кіраваў рэканструк-
цыяй і буд-вам фартоў, парахавога
склепа, абарончай казармы, жалезабе-
тоннага моста, брукаваных дарог У час
1-й сусв вайны ва ўпраўленні начальні-
ка інж. войск 11-й і 8-й армій. Са снеж
1917 атрадны інжынер Чырв гвардыі У
час грамадз вайны інжынер Калепі па
інж. абароне, удзельнік буд-ва шэрагу
ўмацаваных раёнаў, нач. інжынераў 5-й
арміі Усх. фронту, пам нач. інжынераў
Паўд. фронту У 1923—26 старшыня
Інж. к-та Гал. ваенна-інж. ўпраўлення
РСЧА і старшыня Ваенна-тэхн к-та
РСЧА. 3 1926 на выкладчыцкай рабоце
ў Ваен акадэміях імя Фрунзе і Геншта-
ба. У чэрв. 1941 інспектаваў буд-ва ва-
ен умапаванняў у раёне Гродна і Бе-
ластоцкай вобл. Удзельнічаў у абарон-
чых баях за Гродна, у раёне Ваўкавыс-
ка, вывадзе часцей 3-й і 10-й армій з
акружэння 8.7.1941 цяжка кантужаны ў
баях каля Магілёва трапіў у палон. К.
трымалі ў турмах Берліна і Нюрнберга,
лагерах смерні Остраў-Мазавецка, За-
масць, Гамельбург, Брэслаў, Флосен-
бюрг, Майданак, Асвеншм, Заксенгаў-
зен У лагерах праводзіў антыфаш агі-
тацыю сярод вязняў Закатаваны ў
Маўтгаўзене. Аўтар больш як 100 навук.
прац па розных галінах ваен. мастацтва
і ваен псторыі. Ганаровы грамадзянін
Гродна. У Брэсце, Гродне і Мінску яго
імем названы вуліцы, у Гродне — пом-
нік К
Тв: Нзбр науч. труДы- М., 1962.
Літ: Солдат. герой, ученый: Воспомнна
ння о ДМ.Карбышеве М., 1961.
114
КАРВАТ
к
КАРВАТ Уладзімір Мікалаевіч
(28.11.1958, г. Брэст — 23.5.1996), Ге-
рой Беларусі (1996). Скончыў Армавір-
скае вышэйшае ваен. авіяц вучылішча
лётчыкаў (1981). Ва Узбр сілах СССР з
1977. У 1981—94 у ВПС на Далёкім Ус-
ходзе камандзір звяна, эскадрыллі,
нам камандзіра палка па летнай пад-
рыхтоўны. 3 жн. 1994 у Беларусі, нач
паветр.-агнявой і тактычнай падрыхтоў-
кі авіябазы. У час начнога вучэбнага
палёту падпадкоўнік К. адвёў падаючую
машыну ад в. Вялікае Гацішча Барана-
віцкага р-на і загінуў. Яго імем названа
вуліца ў гэтай вёсцы.
КАРГЕР Міхаіл Канстанцінавіч
[17(30) 5.1903, Казань — 26 8 1976],
рускі археолаг і мастацтвазнавец Д-р
пст н. (1959), праф (1949). Скончыў
Петраградскі ун-т (1923) 3 1949 заг ка-
федры гісторыі мастацтва Ленінградска-
га ун-та, з 1964 заг Ленінградскага
аддз Ін-та археалогіі АН СССР Выву-
чаў славяна-рус. археалопю і гісторьпо
стараж.-рус. культуры і мастацтва. 3 ся-
рэдзіны 1950-х г. даследаваў стараж.
арх. помнікі ў Тураве, Наваірудку, Ваў-
кавыску, Полацку, царкву Благаве-
шчання ў Віцебску. Дзярж. прэмія
СССР 1952.
Тв: Древнмй Кнев Т 1—2. М ; Л , 1958—
61. Новгород. 3 над. Л , М , 1970; Новый па-
мятннк зодчества XII в в Турове Ц Краткне
сообшенмя Нн-та археологнн АН СССР. М.,
1965 Вып 100; Раскопкн храма Борнса н
Глеба в Новогрудке // Археологнческне от-
крытня 1965 г. М . 1966; К вопросу о памят-
ннках зодчества XII в в Волковыске // Сла-
вяне н Русь М . 1968; К нсторнм полоцкого
зодчества XII в. // Новое в археологнн М.,
1972.
Літ.: Кнрпнчннков А.Н. К 70-летжо
М.К.Каргера // Культура средневековой Ру-
сн. Л„ 1974.
КАРДЗЕХІН Андрэй, разьбяр па дрэве
17 ст. Паходзіў з Беларусі Працаваў у
Аружэйнай палаце Маскоўскага Крам-
ля У 1682—83 разам з шш майстрамі-
беларусамі рабіў для царскага дома кі-
воты, крэслы і інш.
КАРДОВІЧ Віктар [23.1(5 2) 1904, в.
Астровік Холмскага пав, цяпер Поль-
шча — 5.6.1982], польскі педагог, гра-
мадскі дзеяч, гісторык. 3 сялян. Скон-
чыў Люблінскую настаўніцкую семіна-
рыю (1925), гуманітарны ф-т Віленскага
ун-та (1939). Працаваў настаўнікам у
сярэдніх школах у Ражанцы (Лідскі
пав.), Лідзе, Вільні, у Віленскай настаў-
ніцкай семінарыі 3 1925 дзеяч Саюза
вясковай моладзі ў Навагрудку і Саюзе
вясковай вучнёўскай моладзі ў Вільні
(папярэднічаді стварэнню ў 1928 саюза
вВіцы») У час ням -фаш акупацыі
Вільні ўдзельнік польскага антыфаш
падполля Пасля вызвалення настаўнік
у Віленскай польскай гімназіі. 3 1948 у
Польшчы. Працаваў у Варшаўскім ліцэі
імя Стафана Баторыя, у Варшаўскім
гіст. музеі, у Музеі гісторыі польскага
рэв. руху, на кіраўнічых пасадах Аб’яд-
нанай сялянскай партыі і інш. Аўтар
прац па гісторыі асветніцкай і пед. дум-
кі, грамадска-паліт. руху 19 — пач. 20
ст., у т.л. кнігі «Канстанцін Кадіноўскі:
Польская рэвалюцыйная дэмакратыя ў
студзеньскім паўстанні ў Літве і Белару-
СІ» (1955). Валерый Чарапіца
КАРДОВГЧ Іосіф Мітрафанавіч
[24.3(5.4) 1889 в. Друцк Магілёўскага
пав., цяпер Талачынскі р-н —
27.12.1967], адзін з арганізатараў і кіраў-
нікоў парт. падполля і партыз. руху на
тэр. Магілёўскай вобл. ў Вял. Айч. вай-
ну. Ген.-маёр (1943). У Чырв. Арміі ў
1919—22. 3 1925 на сав. рабоце ў Тала-
чынскім, Дубровенскім, Лельчыцкім,
Мсціслаўскім, Горацкім р-нах. 3 1939
нам. старшыні Магілёўскага аблвыкан-
кома. Удзельнік Магілёва абароны 1941,
чл. абл. штаба нар. апалчэння. У жн.—
ліст. 1942 сакратар Бабруйскага падп.
міжрайкома КП(б)Б, потым упаўнава-
жаны ЦК КП(б)Б па Магілёўскай
вобл., чл. Магілёўскага падп. абко.ма
КП(б)Б 3 1943 старшыня Магілёўскага,
Віцебскага аблвыканкомаў. 3 1953 у
Мін-ве харчовых тавараў, нам. міністра
прам-сці мясных і малочных прадуктаў
БССР, у Белкаапсаюзе. Канд. у чл. з
1949, чл. ЦК КПБ у 1952—54, Дэп.
Вярх. Савета СССР у 1946—54, Вярх.
Савета БССР у 1951—55.
КАРДОН, курганны могільнік дрыгаві-
чоў (12—13 ст.) каля прыстані Кардон
Буда-Кашадёўскага р-на. Было каля 100
насыпаў. 16 курганоў даследаваў у 1904
Е.Р.РЭманаў. Пахавальны абрад —тру-
папалажэнне гадавой на 3 у падкурган-
ных ямах, часам на грунце або ў насы-
пе, пахаванні адзіночньы, трвпляюцца
парныя У жаночых пахаваннях зной-
дзены скроневыя кольцы з круглага
дроту з 3 металічнымі пацеркамі на
кожным, метадічныя філігранныя і
шкляныя пацеркі, драцяныя бранзаде-
ты, пярсцёнкі, падвескі і інш Мужчын-
скія пахаванні без рэчаў.
Літ.: Р о м а н о в Е.Р. Археологнческне
разведкн в Могнлевской губерннн. Внльна,
1912.
КАРДЫНАЛ (лац. согбіпаііз кардыналь-
ны, галоўны ад сапіо дзвярны крук), у
іерархіі рымска-каталіцкай царквы вы-
шэйшае духоўнае званне і духоўная асо-
ба. якая стаіць непасрэдна за папам
рымскім і прызначаецца выключна ім
на тайнай кансісторыі. Знакам адроз-
нення К. з’яўляецца пурпуровае адзен-
не Ін-т К склаўся ў раннім сярэдневя-
коўі з ксяндзоў і дыяКанаў гад. касцёлаў
Рыма і 7 (з 12 ст. з 6) прыгарадных епіс-
капаў (пра іх казалі, што яны так цесна
звязаны са сваімі месцамі, як дзверы з
крукам, на якім вісянь; адсюль і назва).
3 1059 гэтыя асобы выбіраюць папу.
Яны складаюць кардынальскую кале-
пю, якая на сваім сходзе — канклаве
(парадак правядзення ўстаноўлены ў
1274) выбірае папу. 3 1586 папа Сікст V
вызначыў' колькасць К. у 70 чал , Ян
XXIII [1958—63] павялічыў да 90. У
наш час больш за 140 К Кандыдаты ў
К , што не маюць біскупскага сану, па-
вінны быць пасвечаны ў біскупы. К
служаць папе кадегіяльна ці індывіду-
адьна, удзельнічаюць у рабоце рымскай
курыі. К. могуць бынь дыяцэзіяльныя
біскупы, рэзідэнцыі якіх знаходзяцца
па-за межамі Рыма. Званне К. звычайна
маюць прымасы — кіраўнікі каталшкіх
цэркваў асобных краін Паводле даку-
мента папы Паўла VI ад 23.2.1970 і
апостальскай канстытуцыі «Аб выбарах
папы рымскага» (1975) К , якія дасягну-
лі 80-гадовага ўзросту, не могуць быць
членамі кангрэгацый (камісій) і інш
пастаянных устаноў Святога Прастота.
Яны таксама страчваюць права віібару
папы з захаваннем права быць абраны-
мі папам, а колькасць выбаршчыкаў на
канклаве не павінна перавышаць 120
чал. На Беларусі К. былі мітрападіт Ісі-
дор (15 ст.), Юрый (Ежы) Радзівіл (з
1579 віленскі, з 1591 кракаўскі біскуп, у
1583—1600 — К.). 3 1798 магілёўскія
мітрапаліты (пачынаючы з С.І Богуша-
Сестранцэвіча) мелі прывілей насшь
шаты на ўзор рымскіх К. У 1994 папа
Ян Павел II прысвоіў званне К мінска-
маплёўскаму мітрапаліту Казіміру
Свёнтку
Літ.: Ш е й н м а н М М Ог Пня IX до
Павла VI 2 над М., 1979; Коёех Рга»а
Капопісгпево. РоглаА. 1984. Ігар Ганчарук.
КАРДЫНАЛЬНЫЯ ПРАВЫ (ЕеВе8
сапііпаіез), сістэма фундаментальных
рававых нормаў дзярж. ладу Рэчы
аспалітай у 16—18 ст., замацаваных у
сасці абавязковых і непарушных
рынцыпаў. Паходзяць з дактрыны аб
асканаласці існуючай будовы дзяржа-
ы і недапушчальнасці ніякіх прынцы-
овых яе змен дзеля захавання сац. гар-
оніі. Прынцыпы К.п. закладзены ў 15
г. ў Польшчы кампрамісам паміж кіру-
чымі грамадскімі станамі: каралём, се-
зтам (арыстакратыяй) і рыцарствам
цляхтай). Станы разглядаліся як раў-
іпраўныя, ніводзін з іх не мог прысво-
ц> абсалютнай улады без згоды астат-
іх. Гэты прынцып пастаянна пацвяр-
каўся і развіваўся. Сейм 1597 абвясціў
іачынцам кожнага парушальніка
ульнай згоды станаў. Сейм 1609 вы-
валіў ад паслушэнства каралю пры па-
ушэнні ім сваіх абавязкаў. Сейм 1669
бавязаў наступныя сеймы не дапу-
ічаць ніякіх рэформаў дзярж. ладу і
ожнага, хто прапануе новаўтварэнні,
бвяшчаць ворагам айчыны.
Асновы К.п. сфармуляваны ў 1572—
3 у выглядзе Пакта канвента і Генры-
авых артыкулаў. У 1632 пры абранні
іа трон Уладзіслава IV Вазы гэтыя да-
ументы аб’яднаны ў адзін пакет і К.п.
галі канстытуцыйнымі палажэннямі,
кім абавязкова прысягаў кожны ка-
оль, абраны на трон. У далейшым ка-
алеўская ўлада абмежавана пашырэн-
іем вольнасцей шляхецкіх. Каралём мог
іыць толькі католік. Яму забаранялася
іавялічваць уласныя ўладанні за кошт
гульнадзярж. зямель і замацоўваць іх у
падчыну без ведама сейма. Дзярж. ма-
нткі ён мог раздаваць у адміністрацыю
арэнду толькі аселай шляхце. К.п. ра-
ілі шляхту пануючым саслоўем: давалі
й правы асабістай недатыкальнасці,
еабмежаванай вотчыннай улады над
рыгоннымі, з правам смяротнага пака-
іання сялян, дазвалялі свабодна ўдзель-
іічаць у выбарах караля, сеймавых пас-
юў з абмежаваннем іх паўнамоцтваў
эпутацкімі наказамі, вызвалялі ад пры-
іусовай ваен. службы і падаткаў, а яе
ладанні — ад пазасудовай канфіскацыі
ваен. пастою. Прынцып выбарнасці
аралёў (вольнай элекцыі) абвяшчаўся
галоўным фундаментам і маці вольнас-
а» шляхецкага стану. Кароль абвя-
нчаўся гал. гарантам унутрышляхецкай
юльнасці: ён павінен быў сачыць за
юўным досіупам усёй шляхты да ўлад-
п>іх пасад і не дапускаць іх спадчынна-
а замацавання, не сумяшчаць у руках
дной асобы некалькіх пасад, раздаваць
однасці і ўрады толькі на сеймах па
іэкамендацыі паслоў, абараняць «сла-
ейшага ад уціску мацнейшага». Кароль
бавязваўся без згоды сейма не ўводзіць
амежных войск, не заключаць знешне-
іаліт. дагавораў, сачыць за непарушнас-
ао каталіцкай веры і асобага статуса
[рывілеяваных тэрыгорый, не дапус-
аць яўрэяў да кіравання мытна-падат-
:овымі справамі і не браць іх пад сваю
[ратэкцыю, выдаваць публічныя акты
іа польск. і лацінскай мовах, «а не
кой іншай».
Пад выглядам барацьбы з пагрозай
[ынастычнага абсалютызму з боку вы-
барнага караля магнацкая алігархія вы-
карыстоўвала К.п. як сродак свайго па-
навання і захавання існуючага ладу. У
барацьбе за ўладу і замацаванне на тро-
не сваіх кандыдатаў магнацкія кланы
звярталіся за дапамогай да суседніх
дзяржаў, якія з своекарыслівых мэт
падтрымлівалі захаванне кансерватызму
Рэчы Паспалітай. *Нямы сейм» 1717
абавязаўся свята выконваць заключаны
з Расіяй «вечны мір» 1686, «фундамен-
тальныя артыкулы», у т.л. Пакт канвен-
та.
Спроба рэформаў дзярж. ладу ў 1764
завяршылася паражэннем прагрэсістаў і
канчатковым замацаваннем паліт.
ўплыву Расіі. Сейм 1767—68 разгарнуў
К.п. ў выглядзе 24 пунктаў, якія былі
асобным актам далучаны да «вечнага»
дагавора з Расіяй (13.2.1768). Паводле
іх, ніводны заканадаўчы орган Рэчы
Паспалітай не мог самастойна пару-
шаць тэрытарыяльную цэласнасць дзяр-
жавы. Абвяшчалася вечнасць уніі
Польск. каралеўства і ВКЛ, а шляхецкія
вольнасці — вечна непарушнымі. Да-
звалялася пасяляць вольных людзей на
пустых землях у дзярж. і шляхецкіх ула-
даннях. Кожны імігрант пасля 3-гадова-
га пражывання ў Рэчы Паспалітай
атрымліваў правы абывацеля мяшчан-
скага або сялянскага стану. Усе некато-
лікі (дысідэнты) шляхецкага паходжан-
ня атрымлівалі доступ да свецкіх і ду-
хоўных пасад.
Сейм 1773—75, скліканы для ратыфі-
кацыі ўмоў 1-га падзелу Рэчы Паспалі-
тай, 18.9.1773 асобным актам да тракта-
та з Рас. імперыяй пацвердзіў К.п., але
мадыфікаваў 4 пункты. Каралём Рэчы
Паспалітай мог быць толькі католік-
Пяст (г. зн. паляк) з асяроддзя земле-
ўладальнікаў. Яму забаранялася зама-
цоўваць трон за сынамі і ўнукамі. Па-
між сеймавымі скліканнямі прадстаў-
ляць інтарэсы шляхты павінна была
Пастаянная Рада, пастановы якой не
мелі канчатковай сілы.
Чатырохгадовы сейм 1788—92 скаса-
ваў пратэктарат Расіі над Рэччу Паспа-
літай, але не здолеў адмяніць К.п. на
сесіях у вер. 1790. К.п. былі заменены
Канстытуцыяй 3 мая 1791, якую кан-
серватыўная апазіцыя абвясціла дзярж.
пераваротам. Абапіраючыся на запро-
шаныя расійскія войскі, Гродзенскі сейм
1793 скасаваў рэформы Чатырохгадова-
га сейма і аднавіў К.п. ў выглядзе асоб-
най канстытуцыі («Гогта гхцдоіуа») з 16
пунктаў. Паводле іх, быў ліквідаваны
падзел Рэчы Паспалітай на Карону і
ВКЛ і абвешчана «назаўсёды адзіная
вольная і незалежная» дзяржава, аднак
захаваліся правы і прывілеі ВКЛ, тытул
вял. князя. Уводзілася смяротнае пака-
ранне за парушэнне тэр. цэласнасці
дзяржавы і спробу узурпацыі ўлады. За-
канадаўчая ўлада аддзялялася ад выка-
наўчай. Сейм увасабляў вышэйшую
ўладу, але распардджаўся праз адмініс-
трацыю. Усім асобам шляхецкага стану
вярталася права ўдзелу ў выбарах у
сейм і мясц. сеймікі. Абвяшчаліся неда-
тыкальнымі ўсе наданні годнасцей і
КАРЗЕНКА
ўрадаў, атрыманых паводле каралеўскіх
прывілеяў. Каталіцкая вера «абодвух аб-
радаў» (у т.л. уніяіггва) абвяшчалася
вечна пануючай. Пераход з каталіцтва
абодвух абрадаў у інш. веру разглядаўся
як дзярж. злачынства і караўся выгнан-
нем за мяжу. Усе насельнікі дзяржавы,
у т.л. імігранты, называліся падданымі
Рэчы Паспалітай і мелі аднолькавыя
падсуднасць, асабістыя і маёмасныя
правы. К.п. абвяшчаліся навекі святы-
мі, трывалымі, недатыкальнымі. У вы-
падку парушэння К.п. кароль або Пас-
таянная Рада маглі склікаць надзвычай-
ны сейм для аднаўлення ранейшых па-
радкаў.
К.п. на ўсім працягу свайго існавання
выконвалі кансерватыўна-ахоўную ро-
лю і сталі адной з прычын скону дзяр-
жавы. Разам з апошнім падзелам Рэчы
Паспалітай (1795) адышлі ў нябыт і
К.п.
Літ.~. Уоішпіпа Ье^шп. Т. 6—1. 2 «угі.
РеіегзЬшз, 1860; КііІгхеЬа 5. Ніхіоца
ііхігоііі Роккі » хагузіе. Т. 1. 5 іуу<1. Ілюад,
1920; е в п е г Ь. 8е)т бпхкіепакі о5іаіпі.
Рохпагі, 1886; Екеа 1 Хіоіа сіетокгасіа.
ІУагехагуа, 1987; В а г <1 а с Ь I.,
Ьеапогіогакі В., Ріеіггак М.
НіЯогіа рап5гі*а і ргагта роЬкіего. 4 »уд.
УУагехал’а, 1985. Яўген Анішчанка.
КАРЖАНЁЎСКІ Мікалай Канстанціна-
віч (1904, Мінск — 22.6.1943), адзін з
кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага
падполля ў Вял. Айч. вайну. Перад вай-
ной пракурор Баранавіцкай вобл. 3
першых дзён ням.-фаш. акупацыі Мін-
ска ўключыўся ў падп. барацьбу. У жн.
1941 стварыў падп. групы на плодаага-
роднінных базах № 1 і № 2. 3 вер. 1942
сакратар Кастрычніцкага падп. райкома
КП(б)Б г. Мінск, удзельнічаў у распаў-
сюджванні падп. газ. «Звязда». Пад-
трымліваў сувязь з Дзяржынскім патры-
ятычным падполлем. 2.10.1942 схоплены
гітлераўцамі і пасля катаванняў спале-
ны ў Трасцянецкім лагеры смерці. У
Мінску яго імем названа вуліца.
КАРЗЕНКА Георгій Уладзіміравіч (н.
24.12.1953, Мінск), бел. гісторык. Д-р
гіст. н. (1996). Скончыў Мінскі пед. ін-т
(1976). Працаваў настаўнікам у Слуцкім
р-не. 3 1980 у Ін-це гісторыі АН Бела-
русі. Даследуе гісторыю бел. навукі: ста-
наўленне і развіццё сеткі навук. уста-
ноў, стварэнне іх матэрыяльна-тэхніч-
най базы, укараненне распрацовак у
вытворчасць, творчы ўклад вучоных у
розныя сферы навук. пазнання. Упер-
шыню комплексна даследаваў працэсы
фарміравання і развіцця сістэмы пад-
рыхтоўкі навук. кадраў, змянення іх
колькаснага і якаснага складу, кваліфі-
кацыйнай і дэмаграфічнай структуры ў
пасляваенны час.
Тв.'. Наука н техннка Советской Белорус-
снм в 1917—1990 іт.: Хроннка важнейшнх со-
бытнй. Мн., 1991 (у сааўт.); Научная ннтел-
лнгенцня Беларусн в 1944—1990 гг. (подго-
товка, рост, структура). Мн., 1995.
116
КАРЛ
к
КАРЛ X ГЎСТАЎ (8.11.1622, Нючо-
пінг — 13.2.1660), кароль Швецыі
[1654—60]. У сваёй унутранай і знеш-
няй палітыцы абапіраўся на дробную
шляхту, гараджан, пратэстанцкае духа-
венства і заможнае сялянства. Валодаю-
чы таксама Фінляндыяй, Эстоніяй,
большай часткай Латвіі і раёнам
Штральзунда (у паўн. Германіі), ім-
кнуўся да панавання на Балтыйскім мо-
ры. У ліп. 1655 пачаў вайну супраць Рэ-
чы Паспалітай (Паўночная вайн
1655—60). Пасля двухдзённых баёў
польскае войска 25.7.1655 капітулявала
пад Уйсцем (на Пн ад Познані). На
працягу жн.—кастр. большая частка
Польшчы была занята шведамі. Другая
шведская армія з раёна Рыгі рушыла на
Жамойць і Літву. Значная частка Жа-
мойці была захоплена. Некаторыя бел. і
літоўскія магнаты і шляхта пачалі пера-
гаворы з прадстаўнікамі К. X Г. На чале
гэтай групоўкі стаялі Я.Радзівіл і Б.Ра-
дзівіл. 20.10.1655 у Кейданах быў падпі-
саны акг аб дзярж. уніі ВКЛ і Швецыі
(гл. Кейданскі дагавор 1655). К. X Г. аб-
вешчаны вял. князем ВКЛ. Аднак шве-
ды ставіліся да гэтай уніі фармальна.
Пакінуўшы гарнізоны, яны пайшлі ў
Каралявец (Кёнігсберг). У Польшчы
разгарнулася барацьба супраць акупан-
таў. Да пач. 1656 Варшава і ўся паўд.
Польшча былі вызвалены ад шведаў. У
1656 Расія заключыла перамір’е з Рэччу
Паспалітай і пачала вайну супраць
Швецыі ў Інфлянтах. У крас.—маі 1656
успыхнула паўстанне і ў Жамойці.
Значная частка шведскіх гарнізонаў бы-
ла знішчана. У 1657 становішча К. X Г.
пагоршылася: у Польшчы ён пацярпеў
шэраг паражэнняў і быў адцеснены на
Пн краіны, пакінуў Мітаву (сталіцу
Курляндыі). Супраць Швецыі выступілі
Данія, Брандэнбург і імператар Свя-
шчэннай Рымскай імперыі, а Расія ў
канцы 1658 заключыла з Швецыяй пе-
рамір’е. Спроба К. X Г. захапіць Капен-
гаген скончылася няўдачай. Пры па-
срэдніцтве Францыі ён пачаў перагаво-
ры аб міры, якія скончыліся пасля яго
смерці мірам у Аліве (1660).
Лт.. Андерссон Й. йсторня Швецнн:
Пер. с швед. М., 1951; йсторня Швецнн. М.,
1974; Форстен Г.В. Балтнйскнй вопрос в
XVI н XVII ст. Т. 2. СПб., 1894; Оеп Зхепхка
шгікеяроіііікепа Ьізіогіа. Т. 1. 8ю<кЬоІт, 1952;
Рокка V/ окгеаіе гіпівіе) «оіпу рбіпоспе) 1655—
1660. Т. 1—3. ЗУагегажа, 1957.
Анатоль Грынкевіч.
КАРЛ XII (27.6.1682, Стакгольм —
11.12.1718), кароль Швецыі [1697—
1718]. Быў уладаром Швецыі, Фінлян-
дыі, Інгрыі, Эстоніі, часткі Карэліі,
Латвіі, у Германіі — Пярэдняй Памера-
ніі, Брэмена, Вердэна і пфальцграфства
Цвайбрукен. На трон уступіў у 15-гадо-
вым узросце. У канцы 17 ст. Швецыя
кантралявала Балтыйскае мора. Разліч-
ваючы на маладосць К. XII, кіраўнікі
суседніх дзяржаў утварылі супраць
Швецыі кааліцыю. Яе ініцыятарам вы-
ступіў курфюрст Саксоніі, кароль
Я.Кярловіч.
польскі і вял. кн ВКЛ Аўгуст II Моц-
ны, які намагаўся стварыць у Інфлянтах
і Эстляндыі паду.тадную сабе самастой-
ную дзяржаву. Супраць Швецыі высту-
пілі Данія, Саксонія і Расія, пачаўшы
Паўночную вайну 1700—21. У ліст. 1700
армія К. XII нанесла паражэнне рас
арміі пад Нарвай. К. XII лічыў Аўгуста
II сваім галоўным ворагам. У 1701 шве-
ды захапілі Інфлянты і Літву, у 1702
праз Коўна і Гродна прайшл ў Поль-
шчу. У ВКЛ К. XII падтрымала магнац-
кая групоўка Сапегаў. Выкарыстаўшы
апазіцыю саксонскаму курфюрсту ў
Польшчы і ВКЛ, К. XII дамогся ў 1704
дэтранізацыі Аўгуста II і абрання кара-
лём Рэчы Паспалітай Станіслава Ля-
шчынскага. У 1706 нанёс удар Аўгусту II
у Саксоніі, прымусіў яго падпісаць
Альтранштацкі мір і адмовіцца ад каро-
ны Рэчы Паспалітай. У 1708 войскі К.
XII прыйшлі на Беларусь, потым — на
Украіну. 8.7.1709 у вырашальнай бітве
пад Палтавай шведская армія была раз-
біта Пятром I. К XII, яго саюзнік гет-
ман Мазепа, рэшткі шведскага войска і
казакоў уцяклі ў Малдову, у турэцкую
крэпасць Бендэры. Рэч Паспалітая бы-
ла ачышчана ад шведскіх войск, і Аў-
густ II вярнуўся на яе трон. У 1710 К
XII удалося схіліць Турцыю да вайны
супраць Расіі, аднак ужо ў 1711 з ёю
быў заключаны мір. 11.2.1713 турэцкае
войска атакавала шведскі лагер у Бен-
дэрах і ўзяло К. XII у палон. У пачатку
ліст. 1714 К. XII уцёк з палону і
27.11.1714 з’явіўся ў памеранскай швед-
скай крэпасці Штральзунд, якую абла-
жылі войскі антышведскай кааліцыі.
Кіраваў абаронай крэпасці да снеж.
1715. Вярнуўшыся ў Швецыю, пачаў
фарміраваць новую армію і рыхтаваць
абарону шведскіх берагоў ад магчымай
высадкі дэсантаў. У 1716 правёў паспя-
ховы паход у Нарвегію, якая належала
Даніі. Адначасова яго дыпламаты нала-
дзілі кантакт з прадстаўнікамі Расіі.
Пётр I прапанаваў К. XII саюз супраць
кааліцыі, абяцаючы вярнуць частку за-
ваяваных у Прыбалтыцы зямель, пад-
трымаць Станіслава Ляшчынскага суп-
раць Аўгуста II і даць магчымасць вяр-
нуць Швецыі яе землі ў Германіі. У ас-
нове саюзу, да якога схіляўся К. XII,
быў план Пятра I атрымаць адно з гер
цагстваў у Германіі для далейшага пра
нікнення Расіі ў глыб Еўропы. У ліст
1718 К. ХП арганізаваў новы паход ;
Нарвегію і загінуў у час аблогі крэпасц
Фрэдрыксгал. У гісторыю ён увайшо’
як адольны і энергічны адміністратар
мужны палкаводзец. Аднак Паўночназ
вайна 1700—21, якая працягвалася
пасля смерці К. XII, прынесла Швецы
паражэнне, страту тэрыторый у Пры-
балтыцы і Германіі. К. XII не быў жа
наты, каралеваю Швецыі была абве
шчан; яго сястра Ульрыка Элеанора.
Літ.'. Т а р л е Е.В. Северная война і
шведское нашествне на Россню. М., 1958
Есійтап I. Роііка » гіоЬіе сміеікіе) тсўіг
роіпоспеі 1704—1709. Кгакоім, 1925
Н а і п I х О Кагі XII, Копів топ Зсіпмедеп
Вд 1—3. Вегііп, 1953—58; Вепвіззоп
Е.І. ТЬе ІіГе оГ СЬагіез XII. Ьопгіоп, 1960
Наііеп К. М. СЬагіех XII оГ 8’тедеп
Бопгіоп, 1968 Анатоль Грыцкевіч
КАРЛОВІЧ (Кагіодмісг) Ян Аляксанді
(28.5.1836, цяпер в. Субартоніс Варэн
скага р-на, Літва — 14.6.1903), польск
лінгвіст, этнограф, фалькларыст, музы-
казнавец. Акад. Акадэміі ведаў у Крака-
ве (1887, чл.-кар. 1877). Скончыў Мас-
коўскі ун-т (1857). У 1857—59 вучыўсі
ў Парыжы і Гейдэльбергу, у 1859—60 ]
Брусельскай кансерваторыі. У 1871—8І
жыў на Беларусі ў маёнтках Падзіты
Лідскага пав. і Вішнеў Свянцянскап
пав. 3 1882 у Гейдэльбергу, Дрэадэне
Празе, з 1887 у Варшаве. Аўтар прац
«Дапаможнік для збіральнікаў народньо
твораў» (1871), «Найноўшыя даследа-
ванні паданняў і іх зборы» (1883)
«Польская хата» (1884), «Сістэматыю
песень польскага народа» (1889—95)
«Міфалогія і філасофія» (1899), «Слоў-
нік польскай мовы» (т. 1—8, 1900—27
з АА.Крынскім і У.Нядзведскім)
«Слоўнік польскіх гаворак» (т. 1—6
1900—11, закончыў Ян Лось) і інш. 3
1868 запісваў бел. нар. казкі і інш
фальклорна-этнагр. матэрыялы. У пра-
цы «Народныя паданні і казкі, сабра-
ныя ў Літве» (1887—88), надрукаваў )
перакладзе на польскую мову больш зг
80 бел. паданняў і казак, запісаных ім )
Свянцянскім, Лідскім і Навагрудскіч
пав. Для М.Федароўскага запісаў у 1885
і 1891 больш за 500 мелодый бел. нар
песень (больш за 300 апубл. ў працы
Федароўскага «Люд беларускі», т. 5—6,
1958—60). Том бел казак, легенд, па-
данняў, прыказак і том бел. традыц. пе-
сень, сабраных і запісаных К., зберага-
юцца ў Цэнтр гіст. архіве Літвы. У
прадмове да зб. У.Вярыгі «Беларускія
паданні» (Львоў, 1889) прызнаваў за бе-
ларусамі права на самастойнае развіццё.
заклікаў вучоных даследаваць бел. мову,
фальклор, нар. побыт. Перапісваўся з
АТурыновічам, М.А.Янчуком, Вяры-
гам, Бірутай, Федароўскім і інш., заах-
вочваў іх збіраць бел. фальклор. У 1887
стварыў час. «\УЫа» («Вісла»), які рэда-
гаваў у 1888—99. На старонках часопіса
друкаваў бел. фалькл.-этнагр. матэрыя-
лы. Супрацоўнічаў з час «2Ьі6і
дгіагіотозсі <1о апігороіойіі кгаіо^е]»
(«Зборнік паведамленняў па айчыннай
антрапалогіі»). Рэцэнзаваў працы
П.В.Шэйна, М.В.Доўнар-Запольскага і
інш. Доўгія гады сябраваў з Ф.Багушэ-
вічам.
Літ.: К і с я л ё ў Г. Францішак Багушэвіч
і Ян Карлошч // Кісялёў Г. 3 думай пра Бс-
ларусь. Мн., 1966; Соломевнч Н.,
Т а в л а й Г. Деятельность М.Федоровско-
го // Белорусская этномузыкологкя: Очеркн
нсторлм (XIX—XX вв.). Мн., 1997.
Янка Саламевіч.
«КАРЛСБАД» («КагізЬасі»), кодавая наз-
ва карнай аперацыі ням.-фаш. захопні-
каў супраць партызан і цывільнага на-
сельніцгва ў Круглянскім, Аршанскім,
Талачынскім, Шклоўскім р-нах 10—
23.10.1942 у Вял. Айч. вайну. Праводзі-
лася сіламі 1-й матарызаванай брыгады
СС, падраздзяленнямі 2 паліцэйскіх
палкоў СС, 2 ахоўных батальёнаў, асоб-
нага батальёна СС Дырлевангера, інш.
спец. каманд пад кіраўніцтвам обергру-
пенфюрэра СС, начальніка СС і палі-
цыі групы армій «Цэнтр» Бах-Зелеўскі.
Група аб’яднаных партыз. атрадаў пад
камандаваннем С.Г.Жуніна і адзін з ат-
радаў партыз. брыгады «Чэкіст»
20.10.1942 каля в. Гоенка Круглянскага
р-на ў жорсткіх баях прарваліся праз
загараджальныя ланцугі гітлераўцаў і
выйшлі за шашу Магілёў—Мінск у Клі-
чаўскую партыз. зону. Карнікі не змаглі
знішчыць партызан і расправіліся з цы-
вільным насельніцтвам у вёсках Падар,
Ваўкоўшчына, Задні Бор, Казёл, спалілі
вёскі Гоенка і Паляжаеўка, расстралялі
1051 чал., пераважна жанчын, дзяцей і
старых.
КАРМА, гар. пасёлак, цэнтр раёна.
Прыстань на р. Сож. За 110 км на Пн
ад Гомеля, 55 км ад чыг. ст. Рагачоў.
Аўтадарогамі злучаны з Чачэрскам, Го-
мелем, Магілёвам, Рагачовам. 5,1 тыс.
ж. (1997).
Вядома з 17 ст. як мястэчка Рэчыцка-
га пав. Мінскага ваяв. ВКЛ. 3 1772 у
Рас. імперыі, цэнтр воласці Рагачоўска-
га пав. Магілёўскай губ. Уласнасць Бы-
коўскіх. У 1880 — 149 дамоў, 36 крам,
мураваная царква (пабудавана ў 1832), 3
сінагогі, вадзяны млын. У 1886 мястэч-
ка, цэнтр воласні Рагачоўскага пав., 109
ж., 23 двары, школа, 3 яўр. малітоўныя
дамы, 30 крам, 3 кірмашы ў год. Павод-
ле перапісу 1897 — 2649 ж. Напярэдад-
ні рэв. 1905—07 дзейнічала мясц.
арг-цыя Палескага к-та РСДРП і эсэ-
раўская група. У 1918—19 у воласці
працаваў бальшавік П.МЛепяшынскі.
25.2.1919 адбылося сял. паўстанне суп-
раць сав. улады, падтрыманае мясц.
эсэрамі і духавенствам. К. захоплена
паўстанцамі, некат. члены рэўкома забі-
ты. Пдцаўлена 26.2.1919 Рагачоўскім уз-
водам асобага прызначэння. У 1923 —
1,5 тыс. ж. У 1919—24 пасёлак у скла-
дзе Гомельскай губ. РСФСР, з сак. 1924
у БССР. 3 ліп. 1924 да ліл. 1930 цэнтр
раёна ў Магілёўскай акр., з 1938 — у
Гомельскай вобл. 3 27.9.1938 гар. пасё-
лак. У Вял. Айч. вайну з 15.8.1941 аку-
піравана ням.-фаш. захопнікамі, якія
загубілі ў К. і раёне 1173 чал. Вызвалена
26.11.1943 войскамі 3-й арміі Бел.
фронту ў ходзе Гомельска-Рэчыцкай апе-
рацыі 1943. У 1962—65 у Рагачоўскім, у
1965—66 у Чачэрскім р-нах. У 1971 —
4,1 тыс. ж. У К. філіял Рэчыцкага вытв.
ткацкага аб’яднання «Чырвоны Кас-
трычнік», ільнозавод, камбінаты буд.
матэрыялаў і каап. прам-сці, маслаза-
вод, хлебазавод, спіртзавод, аўтапрад-
прыемства, друкарня, 2 сярэднія, муз.
школы, школа працоўнай моладзі, Дом
культуры, 2 б-кі, бальніца. Царква.
Брацкая магіла сав. воінаў і партызан,
магіла ахвяр фашызму.
Валянціна Лебедзева.
КАРМЕЛГГЫ, манахі аднаго з каталіц-
кіх жабрацкіх ордэнаў, заснаванага ў
1155 св. Бертольдам у Палесціне ў час
крыжовых паходаў. Першы скіт К. быў
на гары Кармель (адсюль і назва). Ор-
дэнскія гісторыкі да 16 ст. лічылі сваім
заснавальнікам прарока Ілью, таму гэты
святы асабліва ўшаноўваўся ў кармеліц-
кіх касцёлах. Першы статут К. атрымалі
ад каталіцкага патрыярха іерусалімскага
Альберта: манахі павінны былі жыць у
асобных келлях, не мець уласнасці,
працаваць фізічна, строга захоўваць
пасты, быць маўклівымі і гд. У 13 ст.
пад націскам сарацынаў (арабаў) К. пе-
рабраліся на Кіпр, адтуль — у Сіцылію,
Праванс, Англію і інш. краіны Зах. Еў-
ропы. Статут іх стаў больш памяркоў-
ным, у 1247 ордэн зацверджаны папам
Інакенціем IV. К. апраналіся ў чорную
ці цёмна-арэхавую сутану з капюшо-
нам, белую капу, шэры капялюш. У ся-
рэдзіне 13 ст. ўзнікла версія аб асаблі-
вым патранаце над К. Дзевы Марыі. У
знак гэтага яны пачалі насіць зверху су-
таны шкаплер (падоўжаны кавалак тка-
ніны з выразам для надзявання праз га-
лаву), які паводле легенды першы гене-
рал ордэна Сымон Сток атрымаў ад са-
мой Маці Божай. Патранальнае свята
Маці Божай Шкаплернай — 16 ліп., у
1587 зацверджана для ордэна, у 1726 —
для ўсёй каталіпкай царквы. Найб. рос-
квіту К. дасягнулі ў 17 ст., калі мелі ў
38 правінцыях каля 700 кляштараў, у
1840 ордэн налічваў больш за 700 мана-
хаў. У 1452 зацверджаны і жаночы ор-
дэн кармелітак. 3 канца 14 ст. К.
пачалі пранікаць у Польшчу.
У ВКЛ першы касцёл К. пад назвай
Маці Божай Снежнай і св. Юрыя ў
Вільні заснаваны Мікалаем Радзівілам у
гонар перамогі ў Клецкай бітве 1506. У
17—18 ст. кляштары К. узніклі ў Ружа-
нах (Пружанскі р-н, 1617 — каля 1850,
фундатар Леў Сапега), Мсціславе
(1618—1832, Якуб Мадалінскі, Ежы
Багдановіч, Базыль Бялецкі), Радамлі
(Чавускі р-н; з 1619 рэзідэнцыя, у
1743—1832 кляштар), Лідзе (1672—
1832, Адам і Кацярына Нарбуты), Грод-
не (1676—1845, Катовічы), Чавусах
(1653—1832, Пётр Падбіпята), Магілёве
(апошняя трэць 17 ст. — канец 18 ст.),
Жалудку (Шчучынскі р-н; 1686—1832,
Казімір Францкевіч), Мінску (1704—
98, Тэадор Ваньковіч; паводле інш.
звестак з 1677, Цеханавецкія), Калесні-
ках (цяпер Літва; 1701—1832, Канстан-
цін Кунцэвіч), Крупчыцах (Жабінкаўскі
р-н; канец 17 ст. — 1832, Андрэй Асоў-
скі і Ян Пётр Нестаровіч), Слабодцы
КАРМЯНСКАЕ
(Астравецкі р-н; 1710—1850, Феліцыян
Беліновіч), Станькаве (Віцебскае ваяв.;
1704—1832, Тэадор Лукомскі), Засвіры
(Мядзельскі р-н; 1714—1864, Крыштоф
і Ядвіга Зяновічы). Іх рэзідэнцыі існа-
валі ў Княжыцах (Магілёўскі р-н; каля
1640, Сапегі), Брэсце (1752—65, Кас-
цюшкі), Халопенічах (Крупскі р-н; каля
1640—84), Мазыках (Мсіііслаўскае ва-
яв.; з 1714, Коцел), Чэрыкаве (каля
1790), Шэметаве (Мядзельскі р-н; з
1813). Спачатку бел. кляштары ўвахо-
дзілі ў польскую правінцыю, якая ў
1687 падзелена на малапольска-літ. і
рускую. Апошняя ў 1756 падзелена на
польска-рускую і літ.-рускую; перадзел
правінцый адбыўся і ў пач. 19 ст.
У 16 ст. рэфарматарка ордэна іспан-
ская кармелітка Тэрэза Авільская ўвяла
болып суровы статут, зацверджаны ў
1593. Гэта прывяло да вылучэння новых
ордэнаў — босых кармелітакі
б о с ы х К. Пасля гэтага К. і кармелі-
так старога статута часта наз. «К. і кар-
меліткі абутыя». У 1605 босыя К. пры-
сланы ў Рэч Паспалітую для місіянер-
скай прапаганды сярод правасл. верні-
каў царк. уніі з Рымам. У ВКЛ
мужчьгнскія кляштары босых К. існава-
лі ў Вільні (каля Вострай брамы, 1628—
1844, Стафан Крыштоф Пац і Дубові-
чы), Глыбокім (1639—1861, Іосіф Кор-
сак), Гродне (1676—1848, Катовічы),
Мядзеле (1754—1832, Антоній Ко-
шчыц), Гудагаі (цяпер Астравецкі р-н;
1764—1832; Юзаф Крыштоф і Людвіка
Войны), Пінску (1734—1832, Шымон
Асоўскі). Напачатку яны належалі да
італьянскай і польскай правінцый, у
1734 утворана літ. правінцыя. У Вільні
быў і жаночы кляштар кармелітак бо-
сых. У 19 ст. ўсе кармеліцкія кляштары
былі зачынены. У 1990-я г. пачала ад-
наўляцца дзейнасць К. у Мядзеле і Гу-
дагаі.
Літ.: V/ о I у п і а к, 2 рггеігкксі каппеіііот*
па Бі№іе і Кіізі. Т. I—2. Кгакблу, 1918;
й'апаі В. I. 2акоп Каппеііібс* ВоьусЬ »
Роіьсе. Кгакбн’, 1979. Ааяксандр Ярашзеіч.
КАРМЯНСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ
ПАДПОЛЛЕ ўВялікую Айчын-
ную вайну. Дзейнічала са жн. 1941
да ліст. 1943. Аб’ядноўвала 39 чал., 4
падп. арг-цыі і групы: у вёсках Бель
(І.П.Калякін), Валынцы (Т.ЕАбатурава,
потым В.Я.Паўлава), Гарадок (У.І.Май-
сейкаў, А.А.Вішнеўскі), Струмень
(А.І.Хадановіч). Падполыпчыкі збіралі
для партызан зброю, боепрыпасы, рых-
тавалі людскія рэзервы, праводзілі ся-
род насельніцгва паліт. работу. Члены
групы в. Валынцы падрыхтавалі для
ўступлення ў партыз. атрад 30 чалавек.
Патрыёты вёсак Струмень і Гарадок вя-
лі разведку ў Кармянскім гарнізоне,
падтрымлівалі сувязь з Кармянскім
партыз. атрадам, 10-й Журавіцкай пар-
тыз. брыгадай, брыгадай № 47 «Пера-
мога», забяспечвалі партызан дакумен-
тамі, праваднікамі, арганізавалі лодач-
К КАРМЯНСКІ
ную пераправу нераз р Сож. У перыяд
блакады партызан карнікамі дапамагалі
партызанам выходзіць з акружэння, зні-
шчылі лінію сувязі на ўчастку Карма—
Ліцвінавічы, удзельнічалі ў разгроме
мясц паліцэйскага ўчастка.
КАРМЯНСКІ РАЁН. Размешчаны на
ПнУ Гомельскай вобл Пл 0,9 тыс. км2,
нас. 18,1 тыс. чал. (1997). Цэнтр —г.п.
Карма. Паверхня ўзгорыста-раўнінная ў
межах Чачэрскай раўніны. Працякае
р Сож з прытокамі Кляпінка, Жавуні-
ца, Касалянка, Кармянка, Добрыч,
Горна. Пад лесам 26% тэр. раёна. У ме-
жах К.р. Струменскі батанічны заказ-
нік. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі
Чачэрск—-Карма—Журавічы, Карма—
Доўск.
Утвораны 17.7.1924 у складзе Мап-
лёўскай акр , 20.8.1924 падзелены на 17
сельсаветаў: Баравабудскі, Барсукоўскі,
Бычанскі (Старабыцкі), Валынецкі (Ва-
лынцаўскі), Ворнаўскі (Вараноўшчын-
скі), Задубскі, Каменскі, Кармянскі,
Кароцькаўскі, Куракаўшчынскі, Ліцві-
навіцкі, Рассохскі, Руднянскі, Струка-
чоўскі, Струменскі, Хізаўскі, Хляўнян-
скі (Хляўноўскі). 3 20.2.1938 у Гомельс-
кай вобл На 1.1 1941 уключаў г.п. Кар-
му і 16 сельсаветаў. У Вял Айч вайну з
жн. 1941 акупіраваны ням. фашыстамі,
якія загубілі ў Карме і раёне 1173 чал. 3
мая 1942 на тэр. раёна дзейнічаў Кар-
мянскі партыз атрад, які пазней афор-
міўся ў 1-ю Гомельскую партыз. брыга-
ду. У раёне дзейнічалі Кармянскія падп.
райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, Кармянскае
патрыятычнае падполле, партыз. брыга-
ды «Балыцавік», «Уперад», 1-я Гомельс-
кая, 10-я Журавіцкая, 14-я Цемналес-
кая, асобны партыз. атрад Добрушскі
Вызвалены ў ходзе Гомельска-Рэчыцкай
аперацыі 1943 у канцы ліст. 1943 вой-
скамі 3-й арміі Бел. фронту. 25.12.1962
г.п. Карма і 13 сельсаветаў К.р перада-
дзены Рагачоўскаму р-ну. 30.7.1966 К.р.
адноўлены. На 1.1.1997 у раёне 73 нас.
пункты, у т.л. г.п. Карма, 10 сельсаве-
таў: Акцяброўскі, Барсукоўскі, Валы-
нецкі, Ворнаўскі, Каменскі, Кароцькаў-
скі, Ліцвінавіцкі, Лужкоўскі, Стараград-
скі, Струкачоўскі; 7 калгасаў, 6 саўга-
саў Дзейнічае птушкафабрыка «Сож» у
в. Ліцвінавічы. У раёне 12 сярэдніх, 1
базавая школа, 10 дамоў культуры, 14
клубных устаноў, 18 бібліятэк, 3 ура-
чэбныя амбулаторыі, 15 фельчарска-
акушэрскіх пунктаў Выдаецца газ. «За-
ра над Сожам» Помнікі археалогіі: га-
радзішча (пас Вазнясенск і Луначарскі,
вёскі Ворнаўка, Зяцькавічы, Новы
Млын і інш.), паселішчы (вёскі Васіль-
еўка, Касцюкоўка, Лшвінавічы, Стру-
мень і інш.), курганны могільнік у в
Хізаў. Брацкія магілы сав. воінаў і пар-
тызан (вёскі Барсукі, Валынцы. Вор-
наўка, Каменка, Лшвінавічы, Хляўно і
інш.). Помнік нар дойлідства — ветра-
ны млын (1905) у в. Бярозаўка. Курган
Славы ў в. Касцюкоўка, помнік парты-
занам у в Труд.
КАРНАТОЎСКІ Мікалай Арсенавіч
(16.2.1902, мяст. Хомск Кобрынскага
пав Гродзенскай губ., цяпер веска Дра-
гічынскага р-на — 16.3.1977), гісторык
Д-р гіст. н. (1940), праф (1940). Скон-
чыў Ваенна-паліт. ін-т імя Талмачова
(1928). 3 1919 у Чырв Армп, удзельнік
баёў на Зах. фронце, у 1925 ваенком
кав. палка, цяжка паранены ў Туркеста-
не. 3 1928 навук супрацоўнік Ленін-
градскага абл. гістпарта, з 1940 праф
гіст. ф-та, з сак. 1949 заг. кафедры ас-
ноў марксізму-ленінізму і дэкан гіст.
ф-та Ленінградскага ун-та. У вер 1949
арыштаваны і асуджаны на 25 гадоў. У
1954 рэабілітаваны. 3 1964 в.а. заг. ка-
федры гісторыі КПСС гіст. ф-та, у
1968—75 праф кафедры псторыі сав
грамадства Ленінградскага ун-та. Чытаў
курсы па гісторыі СССР і КПСС, якія
вызначаліся багаццем фактычнага матэ-
рыялу, антысталінскай накіраванасцю
Рэдактар зб-ка артыкулаў, успамінаў і
дакументаў «Кранштацкі мяцеж» (Л.,
1931). Аўтар прац па гісторыі Кастр рэ-
валюцыі і грамадзянскай вайны.
Тв: Борьба за Красный Петроград (1919).
Л., 1929, Северная контрреволюцня 2 нзд
М , 1931, Партня н Октябрьское восстанне в
Петрограде Л., 1933; Разгром контрреволю-
цнонных эаговоров в Петрограде в 1918—
1919 гг. Л., 1972; Лнтовско-Белорусская ССР
(1919 г.) Ц Уч. зап. ЛГУ. Сер нст. наук. 1941.
№ 67, вып 7
Ірына Алегіна, Уладзімір Сідарцоў.
КАРНАЧ Сцяпан Андрэевіч (10.11.1918,
в Клінок Ігуменскага пав, цяпер Чэр-
веньскі р-н —6.2.1991), Герой Сав. Са-
юза (1944), ген.-маёр авіяцыі (1957)
Скончыў Адэскую ваен. авіяц. школу
лётчыкаў (1940), Ваен акадэмію Ген-
штаба (1958). У Чырв Арміі з 1938. У
Вял. Айч. вайну з 22.6.1941 на Паўд.,
Крымскім, Закаўказскім, Варонежскім,
Сцяпным, 2-м і 1-м Укр франтах ка-
мандзір звяна, эскадрыллі, штурман
палка, нам камандзіра, камандзір зні-
шчальнага авіяпалка. Удзельнік абаро-
ны Севастопаля, баёў у Крыме, на Каў-
казе, Белгарадска-Харкаўскай аперацыі,
баёў на Украіне, у Польшчы, Германіі,
Чэхаславакіі, штурму Берліна Зрабіў
346 баявьгх вылетаў, удзельнічаў у 84
паветр. баях, збіў 16 варожых самалётаў,
4 — у групе Да 1973 у Сав Арміі.
КАРНАЧОНАК Мікалай Аляксандравіч
[1922, в. Баркі Аршанскага пав Віцеб-
скай губ., цяпер в. Баркі 1-я Шклоўска-
га р-на — 22.9 1942], Герой Сав. Саюза
(1942). Працаваў майстрам на Аршан-
скім мясакансервавым камбінаце.
Скончыў аэраклуб у Оршы і Адэскае
авіяц вучылішча У Вял Айч. вайну з
1941 на Паўд.-Зах. і Сталінградскім
франтах. Камандзір звяна знішчальнага
авіяпалка лейтэнант К. зрабіў 349 бая-
вых вылетаў, збіў 10 варожых самалётаў.
Запнуў у баі Яго імем названы вуліцы
ў Оршы, Шклове, Аршанскі мясакан-
сервавы камбінат, на тэр якога пастаў-
тены бюст К
КАРНЕЕНКА Уладзімір Якаўлевіч (н.
15.7.1924, в. Губіншчына Чэрыкаўскага
пав. Гомельскай губ, цяпер у Крычаў-
скім р-не — 10.5.1996), поўны кавалер
ордэна Славы У Вял Айч. вайну на
фронце з 1943 Камандзір кулямётнага
разліку ст сяржант К. 28.2.1944 каля в.
Янава Быхаўскага р-на знішчыў куля-
мёт і каля 20 птлераўцаў, паранены
працягваў бой, у ліп 1944 у баі на тэр
Смалявіцкага р-на прабраўся з разлікам
у тыл прашўніка, агнём пасеяў паніку
што дапамагло сав падраздзяленням
прарваць варожыя пазіцыі; у студз 1945
на тэр Польшчы ўдзельнічаў у адбіцці 5
варожых контратак. У 1945—79 на сав.
рабоце на Магілёўшчыне.
КАРН ЕЎ Захар Рыгоравіч (1747—
9 3 1828), дзяржаўны дзеяч Расп 3 1768
служыў у казацкім войску, з якога
звольнены палкоўнікам (1782). Потым
дырэктар эканоміі Курскай губ., віцэ-
губернатар Арлоўскай губ, дзе стаў
майстрам стула (гал. назіральнікам тэа-
рэт градуса) масонскай ложы, заснава-
най І.ВЛапухіным. Правадзейны стацкі
саветнік, з 8 1 1797 да 1806 мінскі гу-
бернатар. Курыраваў стварэнне Атласа і
Тапаграфічнага апісання Мінскай гу-
берні, выказваўся супраць прымусовага
пераводу уніятаў у праваслаўе Па яго
прапанове Сенат у 1801 пазбавіў нема-
ёмную ваколічную шляхту губерні вы-
барчых правоў Як кавалер Мальтый-
скага ордэна меў 200 прыгонных з 5
тыс. дзесяшн зямлі ў Саратаўскай губ. 3
1808 сенатар, з 1810 чл Дзяржсавета, з
1815 вшэ-прэзідэнт Пенярбургскага біб-
лейскага т-ва У 1817—22 папячыцель
Харкаўскага ун-та. Аўтар шэрагу бага-
СЛоўскіх павучанняў. Яўген Анішчанка
КАРНЁЙЧЫК Яфрэм Іванавіч
[4(17) 3 1900, в Турын Ігуменскага пав.,
цяпер Пухавіцкі р-н — 18.1.1972), бел.
псторык Канд пст н (1944). Скончыў
Камвну імя Леніна (1929) у Мінску У
1932—33 навук супрацоўнік Ін-та гіс-
торыі БелАН. Нам дэкана гіст. ф-та
БДУ (1934—36), дацэнт кафедры гісто-
рыі СССР Мінскага пед. ін-та (1936—
41). Удзельнік Вял Айч вайны. 3 1946
нам. дырэктара Ін-та гісторыі партыі
пры ЦК КП(б)Б, у 1950—70 старшы
навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі АН
БССР Вывучаў пытанні псторыі Бела-
русі перыяду капіталізму, Кастр. рэва-
люцыі, бальшавізму і непралетарскіх
партый, ідэйна-тэарэт. барацьбы ў гіст.
навуцы БССР Адзін з аўтараў «Гісторыі
БССР» (т 1—2, 2-е выд. 1961).
Тв: Супраць нацыянал-дэмакратычных
выпраўленняў псторыі Савецкай Беларусі (у
сааўт.) // Бальшавік Беларусі. 1930. № 1/2;
В. Й Леннн н Н В Сталнн — органнзаторы
Белорусской ССР Мн, 1949; Белорусскяй
народ в Огечественной войне 1812 г. Мн,
1962; Беларуская нацыя: Гіст. нарыс. Мн.,
1969-
М АКарначонах
КАРНІЛАЎ Аляксандр Аляксандравіч
[18(30). 11 1862, Пецярбург —
26.4.1925), рускі гісторык, грамадска-
паліт дзеяч Скончыў Пецярбургскі
ун-т (1885). У 1886—92 камісар па ся-
лянскіх справах у Конскім пав Царства
Польскага, у 1893—1900 чыноўнік пры
іркуцкім ген -губернатару. 3 1905 сакра-
тар ЦК партыі кддэтаў. У 1909—22
выкладаў псторыю Расп 19 ст. ў Пецяр-
бургскім політэхн. ін-це. Вывучаў гісто-
рыю сялянскай рэформы 1861, у т.л на
тэр. Польшчы, гісторыю грамадскага
руху 1830—50-х г. Аўтар навук. прац,
курса лекцый па гісторыі Расіі 19 ст,
водгуку на працу А.І Мілавідава «Адмі-
ністрацыйная дзейнасць графа
М М Мураўёва па кіраванні Паўночна-
Заходнім краем» для Акадэміі навук.
Тв Русская полнтнка в Польше со времс-
нн разделов до начала XX в Пг, 1915; Курс
нсторня Россян XIX в М, 1993.
Юрый Драгун
КАРНІЛАЎ Іван Пятровіч
[28.8(99) 1811—2(15).7 1901), рускі
дзяржаўны дзеяч у галіне асветы. Пра-
вадз. тайны саветнік (1885). У 1864—68
папячыцель Віленскай навучальнай акру-
гі. Заснаваў у Вільні Паўн.-Зах аддзя-
ленне Рус. геагр. т-ва. Кіраваў дзейнас-
цю Віленскай археаграфічнай камісн, па
яго ініцыятыве камісія выдала 4 тамы
Археаграфічнага зборніка дакументау і
Тураўскае евангелле, у якіх шмат звес-
так па гісторыі Беларусі і Літвы 15—19
ст. Цесна супрацоўнічаў з М.М.Мураў-
ёвым, станоўча ацэньваў яго дзейнасць
па задушэнні паўстання 1863—64. Лі-
чыў землі Беларусі і Літвы стараж. пра-
васл. руска-бел. краем. Сваёй гал. мэтай
ставіў выхаванне пры дапамозе пачат-
ковых сельскіх школ, гімназій і інш.
навуч. устаноў актыўных прыхільнікаў
рус. праваслаўя і царскага самадзяр-
жаўя Праводзіў работу па ўвядзенні ў
Літве правасл. богаслужэння і школь-
ных падручнікаў на літ. мове, да якой
быў прыстасаваны рус. алфавіт Збіраў
стараж. кнігі і рукапісы. У 1893—98 у
Пецярбургу пад яго рэдакцыяй апублі-
каваны 3 тамы матэрыялаў па псторыі
асветы ў Расіі. Аўтар артыкулаў у «Жур-
нале мнннстерства народного просве-
КАРНІЛАЎШЧЫІІА
шення», брашур, дарожных нататкаў, у
т л «Князь Адам Чартарыйскі» (М ,
1896), «Ці варта ўводзіць рускую мову ў
касцёлы заходніх губерняў» (СПб,
1897) і інш.
Тв: К мсторня Внленского учебного округа
за 1863—1868 гг Памятн графа М Н Му-
равьева. СПб, 1898; Воспомянаняя о польс-
ком мятеже 1863 г в Северо Запалном крае
СПб, 1900, Русское дело в Северо-Западном
крае Матерналы для нсторнн Внлен учеб
округа пренмушественно в муравьевскую
эпоху. СПб, 1901.
Літ: Улашнк НН Очеркн по архео-
графнн н нсточннковеденню нстормн Бело-
русснн феодального пермода М , 1973.
КАРНІЛАЎПГЧЫНА, выступленне
вярх галоўнакамандуючага расійскімі
ўзбр сіламі Л.Г.Карнілава супраць Ча-
совага ўрада ў 1917. У пст. л-ры замаца-
ваўся пункт гледжання на гэты акт як
на спробу ўсталявання ваен дыктатуры
ў краіне, разгону Саветаў і іншых дэ-
макр. арг-цый. У жн 1917 паміж
А.Ф.Керанскім, які ўзначальваў ваен.
мін-ва, і Карнілавым (пры ўдзеле лідэ-
раў партыі нар. свабоды) было заключа-
на сакрэтнае пагадненне пра замену
ўрадавымі войскамі збальшавізаваных
часцей Петраградскага гарнізона, што
павінна было стаць першым крокам на
шляху стварэння новага. больш моцна-
га кабінета Часовага ўрада. Падставамі
для такога пагаднення паслужылі пагар-
шэнне становішча на фронце (21 жн
герм войскі захашлі Рыгу) і актывіза-
цыя бальшавікоў, якія ўзялі курс на
ўзбр. паўстанне. У выкананне гэтага па-
гаднення па загадзе Карнілава
24.8(7.9).1917 корпусы ген АМ Крыма-
ва і Дз П Баграціена пачалі рухацца ў
напрамку сталіцы 26 жн. Керанскі пас-
ля кансультацыі з думскімі дзеячамі
прыйшоў да высновы, што планы Кар-
нілава выходзяць за рамкі дамоўленасш
пра ўтварэнне новага кабінета мініс-
траў Карнілаву было загадана эдаць па-
саду вярх. галоўнакамандуючага і неад-
кладна прыбыць у Петраград, які быў
абвешчаны на ваенным становішчы.
Керанскі абвінавашў Карнілава ў здра-
дзе радзіме, у паўстанні супраць Часо-
вага ўрада, у імкненні да дыктатарскай
улады. Карнілаў у сваю чаргу абвінава-
ціў Часовы ўрад у тым, што ён трапіў
пад уплыў' бальшавікоў і дзейнічае ў ад-
паведнасці з планамі герм. генеральнага
штаба. 28.8(10.9). 1917 цэнтр выканаў-
чыя к-ты Саветаў рабочых 1 салдацкіх
дэпутатаў і Саветаў сял. дэпутатаў у
Петраградзе выказаліся ў падтрымку
ўрада ў барацьбе супраць карнілаўшчы-
ны. Быў створаны цэнтр для ліквідацыі
К. — Камітэт нар. барацьбы з контррэ-
валюцыяй, а таксама грамадскія анты-
карнілаўскія к-ты, вайсковыя і рабочыя
атрады пад Петраградам, Нарвай, Ноў-
гарадам, Псковам Пачалося далучэнне
войск Крымава і Баграціёна да ўрада-
вых сіл Узбр сутыкненняў практычна
не было. У Петраграл не трапіла ні адна
120
КЛРНІЛОВІЧ
часць з наюраваных Карнілавым, усе
яны былі вернуты на месцы сваёй дыс-
лакацыі. Ні адзін з бакоў не пайшоў на
абвастрэнне сітуацыі, усведамляючы
небяспеку грамадз. вайны. Калі паіроза
ўзбр. барацьбы за Петраград мінула,
была створана Ндцзвычайная следчая
камісія для высвятлення акалічнасцей
удзелу ў мяцяжы вышэйшых кіраўнікоў
арміі. 30 жн. Керанскі быў прызначаны
вярх. галоўнакамандуючым, а ген.
М.В.Аляксееў — начальнікам Сгаўкі.
Аляксееў выехаў у Магілёў для перага-
вораў з Карнілавым. 1(14).9.1917 магі-
лёўскі гарнізон абвясціў аб сваёй пзд-
трымцы Часовага ўрада. Генералы
Л.Г.Карнілаў, А.СЛукомскі, І.П.Рама-
ноўскі, С.А.Маркаў, І.Г.Эрдэлі, А_ІДзя-
нікін былі арыштаваны і змешчаны ў
турму мяст. Быхаў, адкуль 20.11.1917
уцяклі на Дон.
На Беларусі звесткі пра выступленне
Карнілава сталі вядомы 28 жніўня. У
буйнейшых гарадах адразу пачалі ўтва-
рацца антыкарнілаўскія к-ты. Выкан-
ком Зах. фронту (у Мінску) звярнуўся з
адозваю да насельніцтва і арміі, у якой
патрабаваў падпарадкоўвацца толькі Ча-
соваму ўраду, заявіў пра неабходнасць
арышту Карнілава і ўстанавіў кантроль
за адпраўкай вайск. часцей на Петра-
ірад. На аснове выканкома Зах. фронту
быў створаны Часовы рэв. к-т Зах.
фронту, у які ўвайшлі прадстаўнікі
Франтавога к-та, выканкомаў Мінскага
Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў і
Савета сялянскіх дэпутатаў, гар. думы.
Старшынёю к-та прызначаны эсэр
А.М.Кажэўнікаў, нам. старшыні —
бальшавік К.ІЛандар. Усе распара-
джэнні антыкарнілаўскага к-та рабіліся
ад імя ваен. камісара Зах. фронту мен-
шавіка У.В.Жданава. Часовы рэв. к-т
Зах. фронту сканцэнтраваў у сваіх руках
агульнае кіраўніцтва ўсімі рэв. арг-цыя-
мі Зах. фронту. Для захавання спакою і
зніжэння небяспекі былі абмежаваны
дэмакр. свабоды (слова, друку, сходаў,
арганізацый), уводзілася цэнзура, уста-
наўліваўся нагляд за друкарнямі горада.
Рабіліся захады, каб не даць магчымасці
Карнілаву выкарыстаць войскі Зах.
фронту, каб перапыніць сувязь карні-
лаўскіх войск са Стаўкай у Магілёве. На
ўсе вузлавыя станцыі Мінскай ваен. ак-
ругі былі накіраваны ўпаўнаважаныя
камісара фронту з правам кантролю за
перамяшчэннем войск. Рэдкія спробы
агітацыі за Карнілава не мелі істотных
вынікаў. Паводле загаду Керанскага 2
вер. к-т спыніў сваю дзейнасць. У Ві-
цебску на аснове прэзідыума Савета ра-
бочых і салдацкіх дэпутатаў з удзелам
прадстаўнікоў ад левых партый
28.8(10.9).1917 было створана Ваеннае
бюро, у якім большасць складалі мен-
шавікі, эсэры і бундаўцы. Яго дзей-
насць была скіравана на недапушчэнне
выступленняў у падтрымку Карнілава.
Антыкарнілаўскія к-ты былі створаны ў
Гомелі, Магілёве, Оршы, Бабруйску,
Друі, Рагачове, Рэчыцы, Мазыры і інш.
гарадах (усяго 15) на аснове выканко-
маў Саветаў з удэелам прадстаўнікоў
вайск. гарніэонаў, у іх таксама перава-
жалі эсэры і меншавікі. Бальшавікі ак-
тыўна выступалі за падаўленне К. Па-
між карнілаўцамі і прыхільнікамі дэ-
макратыі не было ўзбр. сутыкненняў.
Ліквідацыя мяцяжу адбылася бяскроў-
на, што сведчыла пра яго непадрыхта-
ванасць. Пасля зрыву К. аўтарытэт
балыпавікоў значна вырас, яны атрыма-
лі магчымасць амаль адкрыта рыхтаваць
уэбр. паўстанне супраць Часовага ўрада,
абвінаваціўшы яго і вышэйшае ваен.
камацдаванне ў тых жа злачынствах,
што і Карнілава.
Літ.: Ноффе Г.З. «Белое дело»: Генерал
Корннлов. М., 1989; Революцнонное двнже-
нне в Россмм в авіусте 1917 г. Разгром кор-
ннловского мятежа. М., 1959; Сяменчык
М.Я Карнілаўшчына на Беларусі: на шляхах
да гістарычнай праўды // Пыганні гісторыі і
метадалогіі гістарычнай навукі. Зборнік арты-
кулаў. Мн., 1997. Мікалай Сяменчык.
КАРШЛОВІЧ Аляксандр Восіпавіч
[7(19).7.1800, Магілёў —
30.8(11.9).1834), дзекабрыст, ваенны гіс-
торык, літаратар. Брат бел. гісторыка,
краязнаўца і этнографа М.В.Без-Карні-
ловіча. Скончыў Маскоўскае вучылішча
для калонаважатых (1815). У 1816 адка-
мандзіраваны ў распараджэнне ваен.
гісторыка Дз.П.Бутурліна для працы ў
архівах Калегіі замежных спраў. Выні-
кам даследавання стала кн. Бутурліна
«Ваенная гісторыя паходаў расіян у
XVIII ст.» (Т. 1—4, 1819—23). Аўгар
каля 35 прац па гісторьгі 17—18 ст., геа-
графіі, статыстыцы, публікацый гіст.
дакументаў. 3 1820 друкаваўся ў час.
«Сын Огечества», «Северный архнв»,
«Огечественные запнскн» і інш. У маі
1825 уступіў у Паўд. т-ва дзекабрыстаў.
13.12.1825 папярэдзіў штаб паўстання
аб пераносе тэрміну прысягі Сената і
Дзярж. рады. Арыштаваны ў ноч на 15
снеж. ў будынку Гал. штаба. Прыгаво-
раны да 12 гадоў катаргі (пазней тэрмін
скарочаны да 8 гадоў). У вер. 1827 —
студз. 1828 знаходзіўся ў Чыцінскім ас-
трогу. Па даносе Ф.В.Булгарына абвіна-
вачаны ў шпіянажы, дастаўлены ў Пе-
цярбург і зняволены ў Петрапаўлаўскую
крэпасць. Яму было дазволена займац-
ца літ. дзейнасцю. Наггісаў 23 запіскі па
пытаннях прамысловасці, гандлю, рэлі-
гіі, адукацыі, знешняй палітыкі, выпіскі
з якіх накіроўваліся ў адпаведныя
мін-вы і дакладваліся цару, аповесць
«Ацдрэй Безыменны»; перакладаў Та-
цыта і Ціта Лівія. Следства ўстанавіла
беспадстаўнасць яго абвінавачванняў і ў
1832 ён адпраўлены радавым у дзеючую
армію на Каўказ, дзе і памёр.
7в.: Сочянення н пнсьма. М.; Л., 1957.
Літ.: С е р ш а н Н.З. Александр Корннло-
внч как нсторнк н пнсатель // Лмтературное
наследне декабрнстов. Л., 1975.
Вячаслау Швед.
КАРНІЛОВІЧ Сяргей (4.11.1929, в.
Таргуны, цяпер Докшыцкага р-на —
29.10.1993), бел. ірамадскі дзеяч у эміг-
рацыі. У 1944 вывезены на прымусовую
працу ў Германію. Вучыўся ў бел. гім-
назіі імя Я.Купалы. У канцы 1940-х г.
выехаў у ЗША, жыў і працаваў у Кліў-
лендэе (штат Агайо). Чл. Згургавання
бел. моладзі, Кліўлендскага аддзела
Бел.-амер. задзіночання (БАЗА). Адзін з
ініцыятараў стварэння ў 1951 прыхода
Жыровіцкай Божай Маці Бел. аўгаке-
фальнай правасл. царквы (БАПЦ) у
Кліўлендэе, шмат гадоў быў старшынёй
царк. рады прыхода. Ініцыятар стварэн-
ня бел. грамадска-культ. цэнтра вПола-
цак» (у 1967 уклаў свае грошы ў набыц-
цё зямельнай уласнасці ў г. Стронгсвіл,
дзе потым быў пабудаваны цэнтр). Су-
працоўнічаў з газ. «Беларус», удзельні-
чаў у выданні час. «Полацак». Меў да-
чыненне да наладжвання першых кан-
тактаў паміж бел. зміграцыяй у ЗША і
Беларуссю — урадавымі коламі, іра-
мадскасцю, БНФ, камітэтам «Дэеці
Чарнобыля», згуртаваннем беларусаў
свету «Бацькаўшчына» і інш. Ініцыятар
стварэння пры прыходзе БАПЦ у Кліў-
лендзе камітэта па аказанні дапамогі
ахвярам Чарнобыля на Беларусі.
Удэельнік 1-га з’езда беларусаў свету
(Мінск, ліп. 1993).
КАРНІЛОВІЧ Эдуард Аляксандравіч
(н. 5.4.1936, в. Любанічы Талачынскага
р-на), бел. гісторык. Канд. гіст. н.
(1971). Скончыў БДУ (1965). Працаваў
на Бел. тэлебачанні, інструктарам Мін-
скага абкома камсамола (1962—66),
выкладаў у Бел. тэхнал. ін-це (1966—
71). 3 1971 ст. выкладчык, дацэнт Бел.
дзярж. эканам. ун-та. Збірае і даследуе
матэрыялы пра ўдэел ураджэнцаў Бела-
русі ў рэв. руху Расіі, вывучае гісторыю
айч. і замежнай паліт. думкі. Аўтар кніг
«Платон Галавач — публіцыст» (1973, з
Р.В.Булацкім), «Рэвалюцыяй прызва-
ныя» (1980), «Людзі рэвалюцыйнага по-
дзвігу» (1985), «На грэбені гісторыі»
(1989). Складальнік (з Э.А.Забродскім)
зборнікаў успамінаў ураджэнцаў Бела-
русі пра У.ІЛеніна «Правадыр, настаў-
нік і сябра» (1980, 2-е выд. 1985), «I
вечна ў памяці людской» (1990) і Кастр.
рэвалюцыю «У жалезных батальёнах рэ-
валюцьгі» (1987). Адзін з аўтараў і рэ-
дактараў кнігі «Палітычныя мысліцелі»
(1997).
КАРНІЦКАЯ (па мужу і сцэнічнае
прозвішча Дырэнталь) Магдалена
(каля 1764, г. Паставы — ?), танцоў-
шчыца. Прыгонная А^Тызенгаўза. Вучы-
лася ў яго балетнай школе ў Паставах.
У 1785—94 (з перапынкам у 1787—90)
у складзе трупы «Т-ва танцоўшчыкаў
яго каралеўскай вялікасці» ў Варшаве.
Выступала на каралеўскіх сцэнах і ў
Нац. тэатры як другая салістка. Пасля
задушэння паўстання 1794 працавала ў
Варшаве ў трупе «Нацыянальныя тан-
цоры» і антрэпрызе С.Гальніцкага
К.Аўсінскага, у 1795 выступала ў Грод-
не і Львове, з 1797 у Варшаве ў антрэп-
рызе Т.Трускалянскага. Гурый Барышаў.
КАРНІЦКІ Ксаверый (13.8.1750, Нава-
грудскае ваяв. — 1801), падарожнік,
першы ўраджэнец ВКЛ і Рэчы Паспалі-
тай, які наведаў Аўстралію. Вучыўся ў
піярскіх школах. У 1774 эмігрыраваў у
Паўд. Амерыку і правёў там 15 гадоў.
Жыў у Чылі, наведаў востраў Вялікадня.
Верагодна, займаўся кітабойным про-
мыслам. У 1790 прыехаў у Аўстралію. У
1791 праз Індыйскі ак., а потым вакол
Афрыкі прыплыў у Еўропу (порт Мар-
сель, Франныя). Звесткі пра апошнія
гады жыцця не выяўлены, памёр у
Шэрбуры (Францыя). Асабісты дзённік
К. знічшаны ў час 2-й сусв. вайны.
КАРНЫЯ АПЕРАЦЫІ нямецка-
фашысцкіх захопнікаў у
Вялікую Айчынную вайну,
сукупнасць акцый рэпрэсіўнага, ваен.,
эканам. і паліт. характару з мэтай заду-
шьшь партыз. рух, заняволіць жыхароў
на акупіраванай тэр., разрабаваць маё-
масць. Неад’емная частка акупацыйнага
рэжыму, адзін з асн. сродкаў усталяван-
ня т.зв. «новага парадку». Ажыццяўлялі-
ся ваен., ахоўнымі, паліцэйскімі і спен
падраздзяленнямі гітлераўцаў. У ліп.
1941 332-і паліцэйскі полк правёў К.а. ў
Белавежскай пушчы, карнікі спалілі 34
вёскі, з якіх вывезлі 6,6 тыс. жыхароў,
забралі 665 коней, 287 кароў, 454 цяля-
ці, болып за 2,5 тыс. свіней, каля 2 тыс.
авечак, с.-г. прадукты і інш. 3 31 ліп. да
19 жн. гітлераўцы загубілі больш за 640
чал.; 30—31 жн. правялі акцыю ў гета
Мінска (расстралялі 914 чал.), 3—7 вер.
рабавалі і расстрэльвалі насельніцтва ў
Уздзенскім р-не; 16—18 вер. правялі
«аперацыю ўціхамірвання» ў раёне, аб-
межаваным р. Дняпро, дарогамі Палы-
кавічы—Княжыцы, Княжыцы—Магі-
лёў; у в. Палыкавічы, Княжыцы, Паш-
кава, Паўлаўка, Дары (Магілёўскі р-н),
Падзевічы, Хвойна (Бялыніцкі р-н)
расстралялі, утапілі ў балотах і спалілі
каля 100 чал. 24.9—2.10.1941 правялі
акцыі ў в. Княжыцы, Ліпок, Гуслянка,
Грышанава, Шапчыцы (Магілёўскі
р-н), расстралялі 112 чал., 3 кастр. загу-
білі 2 тыс. чал. з гета Магілёва. 3 4
кастр. фашысты расстралялі, спалілі і
ўтапілі ў балотах на Магілёўшчыне каля
900 чал. Па няпоўных даных з ліп. 1941
да ліст. 1942 332-і паліцэйскі батальён
загубіў каля 5 тыс. цывільных жыхароў і
сав. ваеннапалонных. У ліп.—жн. 1941
супраць падраздзяленняў Чырв. Арміі,
што траділі ў акружэнне, партызан і
мясц. насельніцтва праведзена буйная
К.а. «Прыпяцкія балоты*. 28.7.1941
рэйхсфюрэр СС Гімлер аддаў загад, у
якім патрабаваў знішчыць на Палессі
авіяцыяй любы нас. пункт, у якім будзе
аказана супраціўленне. Паводле звестак
1-й кав. брыгады СС на 13.8.1941 у вы-
ніку аперацыі загублена 13 788 чал. За-
гадамі ням. камандавання ад 16 вер. і
25.10.1941 былі дадзены ўказанні па
тактыцы т.зв. «ўціхамірвання» цывіль-
нага насельніцтва, па арганізацыі К.а.,
якія прыраўноўваліся да ваен. дзеянняў
на фронце. 16.4.1942 камандуючы ахоў-
нымі войскамі і нач. тылавога раёна
групы армій «Цэнтр» Шэнкендорф, у
распараджэнні якога былі 4 ахоўныя
дывізіі, 2 брыгады СС, 11 артыл. бата-
рэй, 229 пях., 12 танказнішчальных рот,
9 рот цяжкай пях. зброі, папрасіў дадат-
кова 13 ахоўных батальёнаў і 2 дывізіі
для правядзення буйных К.а. Да вясны
1942 К.а. мелі спарадычны характар. У
чэрв. 1942 камандаванне групы армій
«Цэнтр» распрацавала план 16 К.а. у
сваім тылавым раёне. У вер. 1942 Гітлер
усклаў агульнае кіраўніцтва барацьбой з
партыз. рухам на акупіраваных тэрыто-
рыях на рэйхсфюрэра СС Пмлера, у
аператыўных раёнах — на Кейтэля. У
кастр. 1942 Пмлер прызначыў ст. нач.
СС і паліцыі ў тылавым раёне групы
армій «Цэнтр» групенфюрэра СС Бах-
Зелеўскі сваім упаўнаважаным па ба-
рацьбе з партызанамі на Беларусі і пе-
радаў у яго распараджэнне матарызава-
ную брыгаду СС, 2 паліцэйскія палкі, 3
ахоўныя батальёны, 2 батарэі проці-
танк. гармат, танк. роту, ахоўныя часці
і фарміраванні ням.-фаш. сатэлітаў. У
кастр. на Беларусь дадаткова перакінута
19 вучэбных батальёнаў вермахта і ву-
чэбныя часці ВПС, якія ўдзельнічалі ў
К.а. 3 восені 1942 Бах-Зелеўскі і Шэн-
кендорф каардынавалі свае дзеянні і
праводзілі буйныя К.а. па ўсёй тэр. Бе-
ларусі з удзелам часцей паліцыі, СС і
вермахта. Да восені 1943 у К.а. удзель-
нічалі 201, 203, 221, 281 і 286-я ахоў-
ныя, 707-я пях., 52-я вучэбна-палявая
спец. прызначэння, 390-я і 391-я вучэб-
на-палявыя дывізіі, кав. і матарызава-
ная дывізіі СС, некалькі ням. паліцэй-
скіх палкоў, войскі сатэлітаў фаш. Гер-
Найболып буйныя карныя аперацыі нямецка-фашысцкіх захопнікаў супраць партызан і цы-
вільнага насельніцтва Беларусі ў 1941—44 (размешчаны па часе іх правядзення)
№ п/п Назва аперацыі або яе нумар Час правядзення Месца правядзення
1 2 3 4
1. 2. «Прыпяцкія балоты» «Бамберг» («ВагпЬегв») ліп.—жн.1941 сак.—крас. 1942 Брэсцкая, Мінская, Пінская, Палеская вобл. Акцябрскі, Глускі, Любанскі, Бабруйскі р-ны
3. ♦Рыга» («Кіеа») май 1942 Рудзенскі р^і
4. № 5 (паўторна ў жн. ў гэтым жа раёне і пад гэтым жа нумарам) чэрв. 1942 Асіповіцкі р-н
5. •Хрушч» № 3—4 чэрв.—ліл. 1942 Быхаўскі, Кіраўскі, Клічаўскі р-ны
6. № 8 чэрв.—ліп. 1942 Барысаўскі р-н
7 № 1 ліп. 1942 Добруіпскі р-н, Арлоўская вобл. РСФСР
8. № 2 (у некаторых дакументах № 9) ліп. 1942 Свяцілавіцкі, Чачэрскі, Краснапольскі, Кармянскі, Прапойскі р-ны
9. № 10 ліп. 1942 Багушэўскі р-н
10. № 1! ліп. 1942 Бярэзінскі, Бялыніцкі р-ны
11 № 12 ліп. 1942 Полацкі, Расонскі р-ны
12. № 14 (у некаторых дакументах № 12) ліп. 1942 Полацкі р-н
13. № 19 ліп. 1942 Гомельскі р-н
14. «Сграла» № 40 («Ріеіі») ліп. 1942 Полацкі р-н
15. ♦Атександрова» («ЛІехапдгожо») ліп. 1942 Уздзенскі р-«
16. «Налібокі» («КаІіЬокі») ліп. 1942 Івянецкі р-н
17. № 9 (паўторна ў вер. ў гэтых жа раёнах і пад іэтым жа нумарам) ліп.—жн. 1942 Талачынскі, Барысаўскі, Круііскі р-ны
18. «Лрол» ліп.—жн. 1942 Клічаўскі р-н
19. № 6 (у некаторых дакументах № 10) жн. 1942 Любанскі, Старадарожскі, Глускі, Бабруйскі рнны
20 № 7 (у некаторых дакументах «Няведанне» або №11) жн. 1942 Бабруйскі р-н
21 № 17 жн 1942 Клімавіцкі, Касцюковіцкі р-ны
КАРНЫЯ
маніі і аператыўнага рэзерву групы ар-
мій «Цэнтр». 3 канца 1943 Кд.
праводзілі таксама войскі 3-й танк., 2, 4
і 9-й палявых армій вермахта, больш за
100 ахоўных батальёнаў і шмат спец.
падраздзяленняў. За гады акупацыі Бе-
ларусі ням.-фаш. захопнікі правялі
больш за 140 К.а. (гл. табліцу). Карнікі
нанеслі вял. страты нар. гаспадарцы Бе-
ларусі і яе насельніцтву, загубілі або
вывезлі на катаргу ў Германію сотні ты-
сяч людзей, рабавалі, знішчалі і вывозі-
лі запасы прадуктаў і сыравіны, жывёлу
і маёмасць, палілі нас. пункгы, шмат
якія раёны ператварылі ў «зоны пусты-
ні». У час К.а. знішчаны 5454 нас. пун-
кты, у тл. 630 населеных пунктаў Бела-
русі, знішчаных разам з жыхарамі ў
1941—44 (325 з іх не адрадзіліся), 4824
нас. пункты з часткай насельнштва (337
з іх не адрадзіліся).
Літ.'. Нацястская полнтнка геноцнда н
«выжженной землн» в Белорусснн, 1941—
1944. Мн., 1984; Преступлення немецко-фа-
шнстскнх оккупантов в Белорусснп, 1941—
1944. 2 нзд. Мн., 1965; Нямецка-фашысцкі
генацыд на Беларусі (1941—1944). Мн., 1995.
Працяг табліцы
122
КЛРОБУШКІНА
КАРОБУШКІНА Таццяна Мікалаеўна
(н. 20.7.1934, в. Кубышка Нялідаўскага
р-на Цвярской вобл.), бел. археолаг.
Кавд. гіст. н. (1977). Скончыла БДУ
(1958). 3 1958 навук. супрацоўнік Ін-та
гісторыі АН Беларусі. Даследуе земля-
робства на Беларусі ў перыяд ранняга
феадалізму, гісторыю насельніцтва 10—
13 сг. тэр. Бел. Пабужжа. Прымала
ўдзел у вывучэнні стараж. Брэста, Мін-
ска, Пінска, Полацка, Турава. Аўтар
прац «Земляробства на тэрыторыі Бела-
русі ў X—XIII стст.» (1979), «Курганы
Беларускага Пабужжа X—XIII стст.»
(1993) і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі
Мінска» (1967), «Нарысаў па археалогіі
Беларусі» (ч. 2, 1972), «Беларускай ар-
хеалогіі» (1987).
Тв.: Археологня Белорусснн: Бнблногр.
указ. (1932—1975). Мн., 1988.
КАРОЛЬ, манархічны тытул. Трады-
цыйна этымалогію назвы К. выводзяць
з лац. формы імя Карла Вялікага —
Сагоічз (8—9 ст.); паводле іншай версіі,
паходзіць з прагерманскага кагіа (стары,
старэйшына). Скандынаўскія крыніцы і
хроніка Пятра Дусбургскага ўпершыню
на землях Беларусі называюць К.
(копцл& гех) полацкіх князёў, якія рэ-
альна з’яўляліся вярхоўнымі ўладарамі ў
сваім княстве і ўспрымаліся адпаведна
вярхоўнымі сюзерэнамі. 6.7.1253 тытул
К. прыняў уладар ВКЛ Міндоўг. Ён ка-
ранаваўся ў Навагрудку (Новагародку)
каронаю, якую атрымаў ад рымскага па-
пы як узнагароду за хрышчэнне ў ката-
ліцгва. Дэзарганізацыя дзяржавы і ды-
настыі, як вынік змовы феад. знаці, не
дазволіла замацаваць тытул К. за нас-
тупнымі ўладарамі ВКЛ. У 1428—30 Ві-
таўт рабіў захады, каб прыняць тытул
К. ад імператара Свяшчэннай Рымскай
імперыі — намінальнага свецкага гала-
вы ўсяго зах.-хрысціянскага свету. Гэта
выклікала супрацьдзеянне польскай элі-
ты, якая перашкодзіла каранацыі. У
1386 вял. кн. ВКЛ Ягайла стаў польскім
К., адначасова захаваўшы тытул вял.
князя ВКЛ. Таксама польскімі каралямі
былі вял. кн. Казімір IV Ягелончык,
Аляксандр, Жыгімонт I Стары, Жыгі-
монт II Аўгуст. 3 утварэннем Рэчы
Паспалітай (1569) тыгулы К. і вял. кн.
літ. сталі састаўнымі часткамі аднаго
тытула. К. ў Псльшчы з 14 ст., а пазней
у Рэчы Паспалітай, выбіраліся сеймам,
існавала тэцдэнцыя іх абрання з адной
дынастыі (Ягайлавічаў, Вазаў, саксон-
скай дынастыі). У час каранацыі ў ка-
федральным саборы кракаўскага Ва-
вельскага замка К. атрымліваў ад арцы-
біскупа гнезненскага знакі ўлады — за-
латую карону, скіпетр, яблык (залаты
шар з крыжам), каралеўскі меч і пяр-
сцёнак. К. з’яўляўся найвышэйшым
суддзёй, узначальваў войска ў час пахо-
даў, быў кіраўніком знешняй палітыкі.
У Рэчы Паспалітай улада К. была знач-
на абмежавана шляхтаю праз вальны
сейм. Гл. таксама Каралеўства.
Алег Дзярновіч.
1 2 3 4
22. № 20 жн. 1942 Стрэшынскі, Парыцкі р-ны
23. № 26 жн 1942 Чавускі р-н
24. «Сокал» № 27 («Роіке») жн. 1942 Полацкі р-чн
25. «Грыф» № 30 («СгеіГ») жн. 1942 Аршанскі, Сенненскі р-ны
26 «Пантэра» № 32 («Рапіііег») жн. 1942 Расонскі р—«
27. № 95 жн. 1942 Віцебскі, Суражскі, Лёзненскі, Полацкі, Сіроііінскі, Гарадоцкі р-ны
28. «Гольфельд» («НоІГеМ») жн. 1942 Парыцкі, Акцябрскі, Глускі р-ны
29 «Лютцаў» («І.тхоП») жн. 1942 Асіповіцкі р-н
30. «Дружба» («Ргенпд&сііай») жн. 1942 Рагачоўскі рнн
31. «Балотная ліхаманка — Поўнач Троенфельд 1» жн. 1942 Лепельскі, Бягомльскі р-ны
32 «Балотная ліхаманка — Поўнач Троенфельд II» жн. 1942 Лагойскі, Смалявіцкі р-ны
33. «Балотная ліхаманка — Поўнач Бінц» жн. 1942 Плешчаніцкі, Ільянскі р-ны
34. «Балотная ліхаманка — Поўнач Баркхольт* жн. 1942 Лагойскі р-н
35. «Балотная ліхаманка — Поўнач Троенфельд ІП» жн.—вер. 1942 Уздзенскі р-н
36. «Балотная ліхаманка — Захад» жн.—вер. 1942 Стаўбцоўскі р-н
37. «Балотная ліхаманка — Поўдзень — Захад» вер. 1942 Быценскі, Ганцавіцкі, Косаўскі, Целяханскі р-ны
38. «Міхель» («Мійеі») жн.—вер. 1942 Косаўскі, Бярозаўскі, Ружанскі, Пружанскі р-ны
39. № 28 вер. 1942 Бешанковіцкі, Ушацкі р-ны
40. «Рысь» № 33 («І.ьісЬь») вер. 1942 Бешанковіцкі, Сенненскі р-ны
41 № 34 вер. 1942 Полацкі р-н
42. «Брэслаў» № 36 («Вгехіап») вер. 1942 Быхаўскі р-н
43. «Серабрыстая ліса» № 37 («8і1ЬегГнсЬ&») вер. 1942 Дубровенскі, Лёзненскі р-«ы; Смаленская вобл.
44. «Саеа» № 38 вер. 1942 Талачынскі р-н
45. «Паўночнае мора» («Могбхее») вер. 1942 Быхаўскі р-н
46. « Трохвугольнік* вер.—кастр. 1942 Брэсцкі, Кобрынскі, Маларьшкі р-ны
47. «Маланка» вер.—кастр. 1942 Бешанковіцкі, Сіроцінскі р-ны
48. «Рэгата» («Ке&аііа») кастр. 1942 Горацкі, Дрыбінскі р-ны
49. «Карлсбад» кастр. 1942 Аршанскі, ТалачынскІ, Круглянскі, Шклоўскі р-«ы
50. «Вундэрліх» («ХУнпдегіісЬ») кастр. 1942 Стаўбцоўскі р—н
51. «Хоцемля—Аргуны» (« Сііогеіпііа—Аізішу») кастр. 1942 Суражскі, Віцебскі р-ны
52. «Альберт I» («АІЬеП I») ліст. 1942 Уздзенскі, Капыльскі р-«ы
53. «Альберт II» («АІЬеіі 11») ліст. 1942 Пухавіцкі р-н
54 «Клетка малпы» ліст. 1942 Гарадоцкі, Мехаўскі р-ны; Невельскі р-н РСФСР
55. «Карл» («Кагі») ліст. 1942 Барысаўскі р-«
56. «Нюрнберг» ліст. 1942 Браслаўскі. Пастаўскі, Шаркоўшчынскі р-«ы
57. «Фрыда» ліст. 1942 Бярэзінскі, Смалявіцкі, Барысаўскі, Чэрвеньскі р-ны
58. «Белы мядзведзь» («ЕіьЬёг») снеж. 1942 Лёзненскі, Суражскі р-ны; Смаленская вобл. РСФСР
59. «Гамбург» снеж. 1942 Дзятлаўскі, Жалудоцкі, Казлоўшчынскі, Лідскі, Мастоўскі, Навагрудскі, Слонімскі, Шчучынскі р-ны
60. «Альтона» снеж 1942 Навамышскі, Быценскі, Ляхавіцкі, Ганцавіцкі, Целяханскі р-ны
61. «Сонцастаянне» («Зоппепм/епсіе») снеж. 1942 Бялыніцкі р-п
Працяг табліцы
123
КАРОЛЬ
1 2 3 4
62. «Зімовы лес» снеж. 1942— студз. 1943 Віцебскі, Гарадоцкі, Мехаўскі, Полацкі, Сіроцінскі р-ны
63. «Франц» студз. 1943 Бярэзінскі, Асіповіцкі, Пухавіцкі, Чэрвеньскі р-ны
64. «Якаб» («ІакаЬ») студз. 1943 Дзяржынскі, Уздзенскі р-ны
65. « Свята ўраджаю» студз.—люты 1943 Пухавіцкі, Капыльскі, Грэскі, Слуцкі, Уздзенскі р-ны
66. ♦Заяц-бяляк» («ІсЬпііЬаке») студз.—люты 1943 Асвейскі, Дрысенскі, Полацкі, Расонскі р-ны
67 «Люты» люты 1943 Лунінецкі, Ганцавіцкі, Ляхавіцкі, Жыгкавіцкі, Гомельскі, Салігорскі, Слуцкі. Капыльскі. Нясвіжскі р-ны
68. «Паляванне на зайцоў» («На$епіа^сІ») люты 1943 Добрушскі р-ті
69. «Урсула» («С'гяііа») люты 1943 Рагачоўскі р-н
70 «Шаравая маланка» люты—сак. 1943 Віцебскі, Гарадоцкі, Суражскі р-ны
71. «Зімовае чараўніцтва» люты—сак. 1943 Дрысенскі, Асвейскі, Полацкі, Расонскі р^іы
72. «Русадка» («Міхе») люты—сак. 1943 Жыткавіцкі, Петрыкаўскі, Любанскі, Капаткевіцкі, Старобінскі р-ны
73. «Грамавы ўдар» («Воппегкеіі») сак.—крас. 1943 Віцебскі, Гарадоцкі, Полацкі, Мехаўскі, Сіроцінскі р-ны
74. «Дырлевангер» («Вігіеу/апёег») сак. 1943 Лагойскі, Смалявіцкі р-ны
75. «Цёплы вецер» («Гбкп») сак. 1943 Лунінецкі, Ганцавіцкі, Ляхавіцкі, Клецкі рчіы
76. «Вясна» («ЕгЦЫіпе») сак. 1943 Барысаўскі, Смалявіцкі, Чэрвеньскі р-ны
77 «Манылы» («Мапуіу») крас. 1943 Лагойскі, Барысаўскі, Плешчаніцкі, Смалявіцкі р^іы
78. «Чароўная флейта» крас. 1943 г. Мінск
79. «Смяльчак I і П» («□гаоГ^Зп^ег») крас. 1943 Плешчаніцкі, Лагойскі, Мінскі, Маладзечанскі, Ільянскі, Радашковіцкі, Заслаўскі р-ны
80. «Хрушч» май 1943 Бярэзінскі, Быхаўскі, Кіраўскі, Клічаўскі р-ны
81. «Маланка» («В1ІІ2») май 1943 Навагрудскі р-ті
82. «Майская навальніца» май 1943 Віцебскі, Гарадоцкі, Суражскі, Лёзненскі р^іы
83. «Котбус» май—чэрв. 1943 Бягомльскі, Лепельскі, Халопеніцкі, Плешчаніцкі р-тіы
84. «Веснавы карагод» (« Егйііііпёзгцёеп») май—чэрв. 1943 Лёзненскі р-н; Смаленская вобл. РСФСР
85. «Такавішча цецерукоў» («ВігкЬаЬпЬай») чэрв. 1943 Горацкі, Шклоўскі р-тіы
86. «Паездка на сёмуху» («Ріііц’Зігеіве») чэрв. 1943 Крычаўскі, Прапойскі р-ны
87. «Дождж на сёмуху» («Рііп^гевеп») чэрв. 1943 Лёзненскі р-н; Смаленская вобл. РСФСР
88. «Узорны маёнтак» («Міі&еіЕШ») ліп. 1943 Магілёўскі р-н
89. «Гюнтэр» («Оііліег») ліп. 1943 Валожынскі, Лагойскі, Плешчаніцкі, Радашковіпкі, Заслаўскі р-ны
90. «Буравеснік» («Зіпгтуоееі») ліп. 1943 Клімавіцкі р^і
91. «Герман» ліп.—жн. 1943 Івянецкі, Навагрудскі, Валожынскі, Юрацішкаўскі, Любчанскі р-ны
92. «Іваноў» («І\уапогу») жн. 1943 Бярэзінскі, Бялыніцкі, Клічаўскі р-ны
93. «Вандсбек» («У/агккЬеек») жн. 1943 Мастоўскі, Жалудоцкі, Шчучынскі р-ны
94. «Муха» («ЕІіеве») жн. 1943 Клімавіцкі р-ті
95. « Фрыц» вер.—кастр. 1943 Браслаўскі, Відзаўскі, Глыбоцкі, Міёрскі, Пастаўскі, Шаркоўшчынскі, Дунілавіцкі р^іы
96. «Хубертус» кастр. 1943 Калінкавіцкі, Васілевіцкі, Рэчыцкі, Хойніцкі рчіы
97. «Асвячэнне храма» кастр. 1943 Калінкавіцкі, Васілевіцкі, Хойніцкі р-ны
(«КігсЬм/еіЬ»)
КАРОЛЬ Аляксей Сцяпанавіч (н.
29.5.1945, г.п. Копысь Аршанскага
р-на), бел. гісторык. Канд. гіст. н.
(1977). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1971).
3 1971 у Ін-це гісторыі АН БССР (з
1977 ст. навук. супрацоўнік). 3 1978 ст.
навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі пар-
тыі пры ЦК КПБ, з 1991 у Бел. н.-д.
цэнтры дакументазнаўства, археаграфіі і
архіўнай справы (з 1996 Бел. НДІ даку-
ментазнаўства і архіўнай справы). 3
1992 нам. старшыні Партыі нар. згоды,
з 1996 сакратар ЦК Бел. сацыял-дэ-
макр. партыі (Народная грамдда), з
1994 гал. рэдактар газ. «Згода». Даследуе
паліт. гісторыю Беларусі 19—20 ст.:
праблемы рэв. с.-д. і нац. рухаў, станаў-
лення бел. дзяржаўнасці, нац. палітыкі
ў БССР, сучасныя паліт. працэсы.
Тв.: Путь борьбы н побед: К 80-летню II
сьезда РСДРП. Мн., 1983; Большевнкм Бело-
русснн в революцмн 1905—1907 іт. Мн.,
1986; Соеднняясь в партню: К 90-летню I
сьезда РСДРП. Мн., 1988; Усевалад Ігнатоў-
скі і яго час. Мн., 1991 (разам з І.М.Ігнацен-
кам); Беларусізацыя — палітыка нацыяналь-
нага адраджэння // Крыжовы шлях. Мн.,
1993; Ля вытокаў беларускай сацыял-дэма-
кратыі // Беларуская мінуўшчына. 1996, № 5.
КАРОЛЬ Рыгор Якаўлевіч (20.10.1922,
в. Турок Мазырскага пав. Мінскай губ.,
цяпер Петрыкаўскі р-н — 7.5.1985),
поўны кавалер ордэна Славы. У Вял.
Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах. фронце.
Удзельнік баёў пад Сталінградам, на
Курскай дузе, у Прыбалтыцы, Поль-
шчы, Германіі. Ст. сяржант К. вызна-
чыўся: 19.1.1944 пры вызваленні Калі-
нінскай вобл. разлік яго гарматы зні-
шчыў 2 станковыя кулямёты і проці-
танк. гармату: 17—23.7.1944 у баях за
вызваленне Пскоўскай вобл. знішчыў 4
кулямёты і 6 гармат: у крас. — маі 1945
у баях на вуліцах Берліна ўзвод пад яго
камандаваннем падавіў агонь 2 міна-
мётных батарэй, знішчыў бронетран-
спарцёр, 11 кулямётаў, 2 мінамётныя
батарэі, больш за 50 гітлераўцаў. Да
1974 у Сав. Арміі.
КАРОЛЬ Сцяпан Георгіевіч
[20.11(2.12).1894, мяст. Дварэц Слонім-
скага пав. Гродзенскай губ., цяпер в.
Дзятлаўскага р-на — 20.1.1975], гене-
рал-лейтэнант авіяцыі (1944). У арміі з
1915, у Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік
Кастр. рэвалюцыі 1917, грамадз. вайны
на Карэльскім і Каўказскім франтах —
ст. авіяматарыст. Скончыў Ваенна-па-
ветр. акадэмію імя Жукоўскага (1935),
Ваен. акддэмію Генштаба (1940). У
1933—37 камандзір і камісар авіябрыга-
ды ў Бел. і Кіеўскай ваен. акругах. У
Вял. Айч. вайну на Цэнтр., Варонеж-
скім, Сцяпным і 1-м Укр. франтах: нам.
камандзіра, камандзір авіядывізіі, зні-
шчальнага авіякорпуса. Удзельнік Кур-
скай бітвы, вызвалення Кіева, Корсунь-
Шаўчэнкаўскай аперацыі. У 1947—51
нач. ф-та Ваен. акадэміі.
Канец табліцы
124
КАРОМКА
к
КАРОМКА, стаянка ранняга этапу грэн-
скай кулыпуры (12—10 тыс. г. назад) ка-
ля в. Залаззе Рагачоўскага р-на, ва ўро-
чышчы Каромка, на правым беразе
Дняпра. Адкрыў у 1893 В.ЯДанілевіч,
даследаваў у 1972—73, 1990 В.Ф.Капы-
цін. Культурны пласт 0,3—0,4 м. Зна-
ходкі (крамянёвыя наканечнікі стрэл,
скрабкі, разцы, сякеркі, вастрыі, пра-
колкі, вырабы з выемкай для апрацоўкі
косці, рогу, дрэва і скуры) сведчаць пра
генетычную сувязь помнікаў грэнскай
культуры з матэрыяламі помнікаў ся-
рэднедняпроўскай кулыурнай вобласці
часоў позняга палеаліту. Шматлікія
прадметы расшчаплення крэменю свед-
чаць пра яго апрацоўку на стаянцы.
Літ.: Полнкарповмч К.М. Палеолнт
Верхнего Поднепровья. Мп., 1968; К о п ы -
т н н В.Ф. Памятннкн фннального палеолнта
н мезолнта Верхнего Поднепровья. Могнлев,
1991. Вячаслау Капыцін.
КАРОНА (ад лац. согопа вянок, вянец),
1) урачысты галаўны ўбор, які з’яўляец-
ца сімвалам улады, найчасцей манар-
хічнай. Паходзіць ад антычных лаўро-
вых вянкоў, візантыйскіх дыядэм. Пры-
нята ад каралінгскіх уладароў, потым ад
імператараў «Свяшчэннай Рымскай ім-
перыі» большасцю еўрап. манархаў і
ўвайшла ў склад каралеўскіх рэгалій. У
канцы 1-га тыс. н.э. ўсталявалася тра-
дыцыйная форма К.: залаты абруч,
упрыгожаны каштоўнымі камянямі,
увенчаны яблыкам з крыжам, што тры-
маюцца на дугах. К. сімвалізуе сюзерэ-
нітэт манарха, яго ўладу і прэрагатывы.
Органы кіравання, якія прызначаліся
манархам і дзейнічалі ад яго імя, назы-
валіся кароннымі. К. вял. князя літ. ў
16 ст. ўяўляла сабою абруч, упрыгожа-
ны канггоўнымі камянямі, з дзвюма пе-
ракрыжаванымі дугамі і крыжам з каш-
Кароны геральдычныя: 1 — каралеўская, 2 —
маркграфская, 3 — шляхецкая (заходнееўра-
пейская), 4 — графская, 5 —баронская, 6—
7 — шляхецкая (Рэч Паспалітая), 8 —
гарадская.
1 2 3 4
98. «Барбара» («ВагЬага») кастр. 1943 Калінкавіцкі, Васілевіцкі, Даманавіцкі р-ны
99. «Асенняе паляванне» («НеіШіа^д») кастр. 1943 Кіраўскі р-н
100. «Танец» («Тапг») кастр. 1943 Ельскі р-н
101. «Паляванне на зайцоў» («Назепіа^Л») кастр. 1943 Бялыніцкі, Круглянскі, Шклоўскі р-ны
102. «Паляванне на качак» («Епіетўа^б») кастр. 1943 Бялыніцкі, Круглянскі, Шхлоўскі р-ны
103. «Генрых» кастр—лісг. 1943 Полацкі, Расонскі р-ны; Калінінская вобл. РСФСР
104. «Паляванне Хубертуса» («НцЬеПікіав<1») ліст. 1943 Бялыніцкі, Крутлянскі р ны
105. чОта» снеж. 1943 Дрысенскі, Асвейскі р-ны
106. «Карл» («Кагі») снеж. 1943 Докшыцкі, Бягомльскі, Лепельскі р-ны
107. «Дворнік» («КігаЬепГе^ег») снеж. 1943 Ушацкі р-н
108. «Віхор» («ЗУйЬеЬуідв») крас. 1944 Пухавіцкі р-н
109. «Лівень» («Ве^еіцсЬаііег») Докшыцкі, Лепельскі, Полацкі, Ушацкі р-^іы
110. *Веснаеое сеята» крас.—май 1944 Докшыцкі, Лепельскі, Полацкі, Ушацкі р-^ІЫ
111. «Рык» («ВгіШ») май 1944 Маларыцкі р-н; Ратнаўскі р-н УССР
112. «Стракаты дояцел» («Вшй5ресЫ») май 1944 Крупскі р-н
113. «Марабу» май 1944 Жыткавіцкі, Ленінскі, Любанскі р-ны
114. чПрагулка на сёмуху» крас.—май 1944 Бягомльскі, Плешчаяіцкі, Барысаўскі р—ны
115 «Баклан» («Когтпогап») май—чэрв. 1944 Барысаўскі, Халопеніцкі, Куранецкі, Крунскі, Лагойскі, Плешчаніцкі, Ільянскі, Радашкоыцкі, Мінскі, Маладоечанскі, Смалявіцкі, Докшыцкі, Бягомльскі, Лепельскі р-ны
116. «Півоня» («Рііпдогозе») чэрв. 1944 Пухавіцкі, Старадарожскі, Асіповіцкі р-ны
Заўвага. У пералік не ўвайшлі дзесяткі К.а., якія не мелі нумара або кодавай
назвы.
тоўных камянёў на дузе. К. падбіта
знутры аксамітам. Выява К. ВКЛ зме-
шчана на тытульным лісце Статута
ВКЛ 1588. На галаву вял. князя літ. К.
ўскладалася ў час каранацыі ў віленскім
каспёле св. Станіслава (цырымонія ад-
бывалася ў 1392, 1492, 1506, 1529, маг-
чыма, у 1440). Каранатарамі адначасова
з’яўляліся віленскі біскуп, які вянчаў
галаву каронаю, і маршалак гаспадар-
скі, які ўручаў меч. Велікакняжацкая К.
ўваходзіла ў сімвалы ўлады (клейноды) і
захоўвалася ў віленскім Верхнім замку.
У сувязі са спробай Вітаўга каранавацца
каралём (1428—30) імператар «Свя-
шчэннай Рымскай імперыі» паслаў у
Вільню каралеўскую К., але, паводле
звестак ЯДлугаша, яна была захоплена
палякамі і пасечана. Пазней з яе частак
нібыта зрабілі К. кракаўскага біскупа.
Каралеўская К. Вітаўга зіадваецца так-
сама ў дакументах Метрыкі ВКЛ за
1526, паводле якіх Жыгімонту Старому
прапанавалася каранаваць Жыгімонта
II Аўгуста на трон ВКЛ менавіта ёю.
Вылучаюцца таксама пахавальныя К.
(фунэральныя). Такая К. была знойдзе-
на ў Віленскім саборы ў саркафагу ка-
раля і вял. кн. Аляксандра. 2) У гераль-
дыцы — адзнака годнасці і занятай
уласнікам герба ступені ў феад. іерархіі.
У новым часе ў Еўропе ўсталявалася
наступная сістэма геральдычных К.: за-
латая К. з крыжам, падобная на кара-
леўскую, але падбітая гарнастаем і
чырв. тканінай — княжацкая (герцаг-
ская) К.; залаты абруч з 9 выступамі-
зубцамі, якія ўвенчаны жамчужына-
мі — баронская К.; з 5 зубцамі — шля-
хецкая К. Согопа тшаііз — элемент га-
радскіх гербаў у выглядзе К., зробленай
нібыта з фрагмента замкавага мура з
зубцамі; ужывалася ў Францыі трады-
цыйна, у інш. еўрапейскіх краінах (у
тл. на Беларусі) — з 19 ст. 3) Элемент
праваслаўных і каталіцкіх абразоў. К.
магла быць часткаю абкладаў-шатаў аб-
разоў. Адмысловаю К. каранаваліся
найб. шанаваныя цудадзейныя абразы.
Каранаванне абразоў — асобны ўра-
чысты абрад (напр., каранаванне абраза
Жыровіцкай Маці Божай 19.9.1730,
Вастрабрамскай Маці Божай 2.7.1927);
4) У 16—18 ст. у Рэчы Паспалітай —
назйа ўласна Польшчы, у адрозненне ад
ВКЛ.
Літ.: К о 5 т а п М. «РоДпіеяепіе» кьіцзіді
ІііетузкісЬ // Асіа Ваііісо-Біагіса. ІЛ'госіа* еіс.,
1976. [Т.] 10; М о г е 1 о * 5 к і М. Когопа і
Ьеіш гпаіезіопе * Запгіотіегаі а аргая/а когопу
Жіокіа і вгоЬочгоб» ДупаМусгпусІі IV ІЛ'іІпіе //
Аіепешп ЛУіІепхкіе 1930. 2. 3—4.
Алег Дзярновіч.
ІЧЫК народная назва двухзала-
эўкі (8 грошаў). Намінал з’явіўся ў гра-
ювай сістэме Рэчы Паспалітай пры
Ітаніславе Аўгусце Панятоўскім (арды-
Е 10.2.1766). Да сярэдзіны 19 ст. як
овая адзінка вядомы ў Любчы і яе
цах. Верагодна, ддпавядаў 30 ка-
ейкам (2 злотым) у дробных наміна-
ІАРОСАС Іонас Пятровіч [7(20).3.1912,
Іільня — 3.4.1975], дзеяч рэв. руху ў
ах. Бсларусі, журналіст. Засл. дз. куль-
уры Літ. ССР (1962). 3 1930 сакратар
іітоўскага бюро ЦК КПЗБ, рэдактар
елегальных камуніст. выданняў
Вагікасіа» («Барыкада»), «Ведіёуі*,»
«Бязбожнік»), легальнай газ. «2іпіоз»
«Паведамленні»), літ.-маст. выданняў,
якіх супрацоўнічалі М.Танк і інш. бел.
ісьменнікі. У 1932, 1934—35 зняволе-
ы польск. ўладамі ў турму. У 1940—41
эдактар газ. «Ргахуба ХУіІепзка» («Вілен-
кая праўда»). У 1942—44 у 16-й Літ.
ывізіі Чырв. Арміі. 3 1944 нам. рэдак-
ара газ. «Тіеза» («Праўда»), з 1955 гал.
эдактар час. ♦Котчпізіаз» («Каму-
йст»). 3 1959 старшыня праўлення Са-
кза журналістаў Літ. ССР і сакратар
раўлення Саюза журналістаў СССР. 3
961 гал. рэдактар час. «Мокзіаз іг
ууепітаь» («Навука і жыццё»). Аўтар
спамінаў і прац па гісторыі рэв. руху ў
Іах. Беларусі, у т.л. «Гавораць камяні
Іільнюса» (1963), «Бурныя вёсны» (т.
—2, 1978—79).
[АРП Сяргей Бенядзіктавіч (1892,
іяст. Астравец Віленскага пав., цяпер
ар. пасёлак, цэнтр раёна —
0.10.1937), дзярж. дзеяч БССР. 3 1912
л. яўр. с.-д. рабочай партыі, уваходзіў у
е кіруючыя органы, з 1921 чл. КПСС.
I 1912 працаваў у Швейцарыі. Пасля
Іастр. рэвалюцыі 1917 на сав. і гасп.
абоце ў Бабруйску, Мінску, на Украі-
іе. 3 1919 па заданні Цэнтр. бюро яўр.
екцыі пры ЦК РКП(б) ствараў левыя
!рг-цыі «Паалей Цыёна» ў Аўстрыі,
ігіпце, Палесціне. 3 1924 нарком фі-
іансаў, у 1925—29 нам. старшыні
ЕНК, адначасова да лют. 1927 старшы-
? Дзяржплана, потым ВСНГ БССР. 3
929 старшыня Дзяржплана РСФСР.
Іл. ЦВК БССР у 1922—29. Чл. ЦК
СП(б)Б у 1927—29. 10.7.1937 арыштава-
пя органамі НКУС СССР «як удзельнік
інтысавецкай тэрарыстычнай арганіза-
іыі правых» і 29 кастр. Ваен. калегіяй
Іярх. суда СССР засуджаны да вышэй-
цай меры пакарання. Рэабілітаваны ў
955. Яўгенія Фалей.
САРПАЎ Генадзь Фёдаравіч
2(14) 2.1839—24.4(6.5) 1890], рускі гіс-
орык. Скончыў Маскоўскі ун-т (1861).
]-р навук (1870), прафесар. Выкладаў у
(аркаўскім ун-це. 3 1871 у Маскве. Аў-
ар прац па гісторыі ўзаемаадносін
Наскоўскай дзяржавы з ВКЛ і Рэччу
Заспалітай ў сярэдзіне 15—17 ст., рус.
іраваслаўнай цдрквы. Рэдагаваў шэраг
Гамоў Актаў Паўднёвай і Заходняй Расіі
*3борнікаў Рускага гістарычнага тава-
іыства».
Тв: Очеркм нз нстормн росснйской цер-
говной мерархмм Ц Чтення в нмп. О-ве нсто-
рнм м древностей россхйскнх. 1864. Кн 3;
Мсторня борьбы Московского государства с
Польско-Лнтовскнм, 1462—1508. Ч. 1—2 //
Там жа. 1866. Кн. 3—4; Крнтнческнй обзор
разработкн главных русскмх нсточннков, до
нстормн Малоросснн относяшнхся, за время
8-е генваря 1654 — 30-е мая 1672 г. М., 1870.
КАРПАЎЦЫ, вёска ў Ваўкавыскім
р-не, на ПнУ ад якой знаходзяцца
крэмнездабыўныя шахты і крэмнеапра-
цоўчыя майстэрні позняга неаліту і
бронзавага веку. Даследавалі ў 1967—70
Н.М.Гурына, у 1973 М.М.Чарняўскі, у
1979 В.П.Чамеза. У шахтах глыбінёй да
6 м выяўлены асколкі крамянёвых кан-
крэцый і папсаваныя землякопныя ін-
струменты з рагоў аленяў. Знаходкі не-
калькіх тысяч крамянёвых адшчэпаў і
загатовак сякер сведчаць, што здабыты
крэмень апрацоўвалі і выраблялі з яго
прылады працы непасрэдна на тэр.
шахтаў.
Літ: Г у р н н а Н.Н. Древнне кремнсдо-
бываюіцне шахты на тернторрнм СССР. Л.,
1976; Чарняўскі М.М. Неаліт Белару-
скага Панямоння. Мн., 1979.
КАРПАЧ Іван Ільіч (?—26.2.1744), адзін
з кіраўнікоў сялянскага антыфеад. руху
ў Крычаўскім старостве ў 1-й пал. 18 ст.
Сын крычаўскага рамесніка-гарматніка.
Складаў скаргі сялян на самавольства
арандатараў і адміністрацыі староства,
не раз сам дастаўляў іх уладальніку ста-
роства Радзівілу ў Мір, Нясвіж, Гродна.
У сярэдзіне 1720-х г. пераехаў на жы-
харства ва Углянскае войтаўсгва, дзе
сяляне найб. актыўна выступалі суп-
раць прыгнятальнікаў, заснаваў там в.
Карпачы. Раз’язджаў па вёсках Углян-
скага і Бярозкаўскага войтаўстваў, за-
клікаў сялян смялей выступаць супраць
адміністрацыі староства, не выконваць
павіннасцей, не падпарадкоўвацца
дзяржаўцу. У снеж. 1718 арганізаваў
высгупленне сялян супраць замкавай
адміністрацыі, за што быў арыштаваны
і пасаджаны ў крычаўскую турму. 3
1741 уваходзіў у склад крычаўскага ма-
гістрата (бурмістр). Быў адным з кіраў-
нікоў масавых сялянскіх хваляванняў у
старостве і ў час Крычаўскага паўстання
1743—44. Пасля разгрому паўстання
пакараны смерцю (пасаджаны на кол).
Літ.: М е л е ш к о В.Н. Классовая борьба
в белорусской деревне во второй половнне
XVII—XVIII в. Мн., 1982. Васіль Мялешка.
КАРПАЧОЎ Яфрэм (Афроім) Майсее-
віч (27.6(10.7). 1914, г. Трубчэўск Арлоў-
скай губ., цяпер Бранскай вобл. —
18.8.1988], бел. гісторык. Д-р гіст. н.
(1970). Скончыў Варонежскі пед. ін-т
(1937). У 1940—41 дырэктар ЦДА
Літ.ССР. Удзельнік Вял. Айч. вайны. 3
1946 дырэктар ЦДАКР БССР, у 1953—
85 ст. навук. супрацоўнік, заг. секгара,
навук. кансультант Ін-та гісторыі АН
БССР. Вывучаў сац.-эканам. развіццё
гарадоў Беларусі 17—18 ст. Адзін з аў-
тараў «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1,
1961; т. 1, 1972), «Гісторыі Мінска»
(1967). Асабісты архіў К. захоўваецца ў
Нац. архіве Рэспублікі Беларусь.
Тв: Мануфактура с прмнуднтельным тру-
дом н ее значенне в развнтнн капнталнзма Ц
Вопр. нсторнн. 1962. № 8; Феодальные юрн-
двкн в королевскнх городах Белорусснн
КАРПІНСКІ
XVII—XVIII вв. Ц Сов. славяноведенне.
1968. № 6; Міста і містечка Білорусіі у другій
половнні XVIII ст. // Украінськнй іст. жур-
нал. 1968. № 9; Узнікненне і развіццё Слуц-
кай вотчыннай мануфактуры шаўковых пая-
соў // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук.
1982. № 3. Гелена Чарняўская.
КАРПЕЗА Ігнацій Іванавіч
(13(25).11.1898, в. Кугалёўка Дзісенскага
пав. Віленскай губ., цяпер Глыбоцкі
р-н — 27.9.1987], генерал-лейгэнант
(1946). У арміі з 1915, у Чырв. Арміі з
1918. Удзельнік грамадз. вайны. Скон-
чыў Ваен. акадэмію імя Фрунэе (1936).
3 1936 пам. камандзіра, камандзір дыві-
зіі, нач. ваен. вучылішча, камандзір
корпуса. У Вял. Айч. вайну на фронце з
чэрв. 1941. Камандуючы 15-м механіза-
ваным корпусам, удзельнічаў у танк.
бітве пад Дубнам, Луцкам і Роўнам. Да
1959 пам. і нам. камандуючага войскамі
ваен. акругі.
КАРПЁНКА Акім Паўлавіч
(4(17).9.1915, мяст. Лоеў Рэчыцкага пав.
Мінскай губ., цяпер г.п. Лоеў —
10.9.1974], Герой Сав. Саюза (1944). У
Чырв. Арміі з 1933. Скончыў Ленін-
градскую ваен. школу авіяц. тэхнікаў па
ўзбраенні (1936), Арэнбургскае ваен.
авіяц. вучылішча шгурманаў (1940). У
Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Паўд.,
Паўд.-Зах., Паўн.-Каўказскім франгах.
Штурман авіяэскадрыллі маёр К. зрабіў
236 баявых вылетаў, з іх 184 на бамбар-
дзіроўку далёкіх варожых аб’ектаў. Да
1954 у Сав. Арміі, палкоўнік.
КАРПЁНКА Генадзь Дзмітрыевіч (н.
17.9.1949, г. Мінск), палітычны і дзярж.
дзеяч Беларусі, вучоны ў галіне тэхна-
логіі новых матэрыялаў і пакрыццяў.
Чл.-кар. АН Беларусі (1994), д-р тэхн.
н. (1990). Засл. дз. навукі Беларусі
(1991). Скончыў Бел. пслітэхн. ін-т
(1972). 3 1972 у Ін-це ядзернай энерге-
тыкі АН Бсларусі, заг. аддзела Бел.НДІ
парашковай металургіі, дырэктар з-да
парашковай металургіі (г. Маладзечна).
3 1990 старшыня камісіі па навуцы і
навук.-тэхн. прагрэсе Вярх. Савета Рэс-
публікі Беларусь. У 1992—95 старшыня
Маладэечанскага гарвыканкома. У 1996
нам. старшыні Вярх. Савета Рэспублікі
Бсларусь, Старшыня Партыі нар. згоды.
Дэп. ВС Рэспублікі Беларусь у 1990—
96. Дзярж. прэмія БССР 1986.
КАРПІНСКІ (Кагріпзкі) Францішак
(4.10.1741, в. Галаскоў Кадамыйскага
р-на Івана-Франкоўскай вобл., Уіфаі-
на — 16.9.1825), польскі паэт, адзін з
пачынальнікаў польскага сентымента-
лізму. Скончыў езуіцкую акадэмію ў
Львове (1762). 3 1780 у Варшаве. У
1781—82 наведаў Гродна і Вільню. 3
1793 больш за 30 гадоў арандаваў на
Гродзеншчыне і Пружаншчыне фаль-
варкі, у 1819 набыў фальварак Хораў-
шчына ў Ваўкавыскім пав. Вучыў дзя-
цей сялян грамаце. Бываў у Свіслацкай
гімназіі, у 1806 падараваў ёй свой кні-
126
КАРПОВІЧ
газбор. Падзяляў і пашыраў ідэі
Ж.Ж.Русо, ідэалізаваў «несапсаванасць
нораваў» у вёсцы. Аўтар ідылій, лірыч-
ных вершаў, абразкоў і пераклддаў, са-
браных у «Забаўках вершам і прозай» (т.
1—7, 1782—87). У камедыі «Чынш»
(1790) заклікаў да вызвалення сялян ад
паншчыны. У Гродне выдадзены яго
кнігі «Вяртанне з Варшавы ў вёску»
(1784), «Размова Платона са сваімі вуч-
нямі» (1802). У аўтабіяграфічных дзён-
ніках (1822, вьггрымалі 6 выданняў) апі-
саў жыццё на Беларусі. Згуртаваў вакол
сябе мясц. літаратараў (І.Храптовіч,
С.Клакоцкі, А.Хадкевіч). У сваіх творах
выкарыстоўваў матывы бел. фальклору.
Архіў К. зберагаўся ў К.Прозара ў Хой-
ніках, потым часткова ў А.Ельскага ў
Замосці (цяпер Пухавіцкі р-н). Пахава-
ны К. ў в. Лыскава Пружанскага р-на.
Тв:. Огіеіа. Т. 1—4. У/аізгаг»а, 1806;
Ратфпікі. ХУагегак'а, 1898; НіЯогіа те^о
«іекц і ккігі, г кібгуті гуіет. ^аізгагуа, 1987.
Літ.'. Ко81кіе\»ісго«а Т. Модеі
Іігукі зепіутепіаіпе) о Іч'огсгозсі Егапсізгка
Кагрііізкіе^о. \Угосіа» еіс., 1964; 8 о Ь о 1 К.
Ргапсізгек Кагріпзкі. \Уаг8га\са, 1987.
Адам Мальдзіс.
КАРПОВІЧ Вікенцій Паўлавіч
[7(20).1.1914, в. Калодзішчы Ігуменска-
га пав. Мінскай губ., цяпер пас. Кало-
дзішчы Мінскага р-на — 12.4.1996], Ге-
рой Сав. Саюза (1942). Працаваў на
мінскім з-дзе «Ударнік». Скончыў Мін-
скі пед. ін-т нац. меншасцей (1937), Ба-
рысаглебскую ваен. авіяц. школу лётчы-
каў (1938), Ваен.-паветр. акадэмію ка-
манднага і штурманскага саставу ВПС
(1944). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял.
Айч. вайну з 22.6.1941 на Паўд., 1-м
Укр. франтах. Лётчык-знішчальнік,
нам. камацдзіра знішчальнага авіяпал-
ка. Удзельнік абароны Малдавіі, Украі-
ны, Растова-на-Доне, баёў за Берлін,
вызвалення Прагі. Зрабіў 263 баявыя
вылеты, правёў 35 паветр. баёў, збіў 8
самалётаў праціўніка. 16.3.1942 цяжка
паранены прывёў самалёт на свой аэ-
радром. Да 1960 у Сав. Арміі, палкоў-
нік.
КАРПОВГЧ Лявонцій (свецкае імя Ло-
гін, Лонгін; 1580, Пінск — 1620), бел.
праваслаўны царк. дзеяч, пісьменнік-
палеміст. 3 сям’і святара. Вучыўся, ве-
рагодна, у Віленскай брацкай школе,
пасля чаго быў «слугою н пнсаром»
брацкім. «Карэктар» (гал. рэдактар) Ві-
ленскай брацкай друкарні. Магчыма, у
якасці брацкага пісара прысутнічаў на
Брэсцкім саборы 1596. У снеж. 1609 як
пасол ад брацтва ўдзельнічаў у Варшаў-
скім сейме. Не пазней 1610 пастрыгся ў
манахі з імем Лявонцій, у хуткім часе
прыняў святарскі сан. Заснавальнік і
першы архімандрыт Віленскага Свята-
духаўскага брацкага манастыра пры
брацкай царкве Сашэсця св. Духа. У
крас. 1610 за выданне антыуніяпкай
кнігі М.Сматрыцкага «Фрынас» арыш-
таваны і пасля жорсткіх катаванняў кі-
нуты ў земляную яму, дзе правёў 2 гады
ў кайданах, аднак не адрокся ад права-
слаўя. Пасля вызвалення працягваў ар-
хімацдрыцкае служэнне, сачыў за рабо-
тай друкарняў у Вільні і Еўі, перакла-
даў, пісаў, прапаведаваў у брацкай цар-
кве. Стаў рэктарам брацкай школы,
рэфармаванай пры яго ўдзеле на ўзор
двухступенных школ «трывіума» і
«квадрывіума». Адначасова ўзначальваў
Віленскае правасл. стаўрапігальнае
брацтва Сашэсця св. Духа, якое вяло
актыўную антыуніяцкую дзейнасць.
Кнігі К. мелі такі вял. ўплыў, што, па-
водле падання, яго апаненты езуіты
куплялі іх па вазе золата, каб спаліць. 3
1616 намінат (непасвячоны епіскап)
уладзімірскі і брэсцкі. Настаўнік і ду-
хоўны кіраўнік царк. дзеячаў М.Смат-
рыцкага, Сільвестра Косава, Ісаі Трафі-
мовіча, Іосіфа Бабрыковіча-Капета-
Аняхожскага. Аўгар твораў: «Казанье
двое, едно на Преображенне, другое на
Успенне» (Еўе, 1615), «Казанье пред
Рождеством Хрнстовым», пасланне на
Афон «Чесному свяшеннонноковн гос-
поднню отцю Кнрнлу (Пафнутню, Елн-
сею)» (1619), «Казанье на погреб кн.
В.В.Голнцнна» (1619) у аўтарскім пе-
ракладзе на польскую мову з прысвя-
чэннем земскаму падскарбію, пісару і
лоўчаму ВКЛ Хрыстафору Нарушэвічу.
Памёр і пахаваны ў Вільні. Памяці К.
прысвечаны «Казанье на погреб о. Лео-
нтня Карповмча» М.Сматрыцкага і «Ля-
мент света убогмх на жалосное престав-
ленне... о. Леонтня Карповнча».
Тв:. У кн. Хрэстаматыя па старажытнай бе-
ларускай літаратуры. Мн., 1959.
Літ:. Молчанов Н. Леонтнй Карпо-
внч, церковный внтяя православной юго-за-
падной Русн в XVII ст. м два его слова //
Православное обозренне. М., 1880. Т. 3;
Карскмй Е.Ф. Белорусы. Пг., 1921. Т. 3,
вып. 2. С. 135—140; Л е в ш у н Л.В. Некото-
рые прннцнпы мспользовання Свяіценного
Пнсанмя в «Казанье на Преображенье» Леон-
тня Карповнча // Начало: Сб. работ молодых
ученых. М., 1990. Любоў Ляўшун.
КАРПОВІЧ Міхал Францішак
(4.10.1744, мяст. Камянец Берасцейска-
га ваяв., цяпер г. Камянец —
5.11.1803), палітычны і царк. дзеяч, ба-
гаслоў-асветнік. Адукацыю атрымаў у
Брэсцкім езуіцкім калегіуме (1751—61).
3 1767 праф. філасофіі Варшаўскай се-
мінарыі, з 1771 выкладаў багаслоўе ў
Кракаве, у 1772—74 — багаслоўе і
царк. гісторыю ў епархіяльнай семіна-
рыі пры касцёле св. Казіміра ў Вільні. У
1774 дэлегат правінцыяльнага канвента
ў Варшаве. 3 1783 праф. дагматычнай
тэалогіі ў Гал. літоўскай школе ў Вільні.
Займаўся таксама прапаведніцкай дзей-
насцю, пісаў вершы з нагоды розных
падзей у жыцці мясц. магнатаў, прапа-
гандаваў ідэі франц. асветнікаў. Адзін з
першых на Беларусі пачаў крытыку
прыгону і жорсткага абыходжання па-
ноў з сялянамі. Быў прыхільнікам Кан-
стытуцыі 3 мая 1791. У час паўстання
1794 уваходзіў у паўстанцкі ўрад. Пасля
задушэння паўстання царскія ўлады вы-
далі загад на яго арышт. Пэўны час К.
хаваўся ў Варшаве, потым паўлегальна
жыў у маёнтку Грыжашкі на Сувалкаў-
шчыне, што атрымаў ад біскупа І.Ма-
сальскага. Сабраў там багатую бібліятэ-
ку, у якой было шмат л-ры на франц.
мове.
КАРПОВІЧ Пётр Уладзіміравіч
[3(15).10.1874, Гомель —
31.3(13.4).1917], рэвалюцыянер-тэра-
рыст. Вучыўся ў Гомельскай і Слуцкай
гімназіях, Маскоўскім (1895—96) і
Юр’еўскім (г. Тарту 1898—99) ун-тах;
выключаны за ўдзел у студэнцкім руху.
У 1896—98 вёў рэв. агітацыю ў Гомелі і
Нясвіжы. Адзін з арганізатараў Го-
мельскага к-та РСДРП, у 1898—1900
забяспечваў яго марксісцкай л-рай. У
1900—01 зблізіўся з эсэрамі.
І4(17).2.1901 смяротна параніў міністра
асветы М.П.Багалепава за рэпрэсіі суп-
раць рэв. студэнцтва. Асуджаны на 20
гадоў катаргі. Пакаранне адбываў у
Шлісельбургскай крэпасці, потым у
Акатуі (Усх. Сібір). У 1907 уцёк за мя-
жу, далучыўся да «Баявой арганізацыі»
эсэраў. У 1908 удзельнічаў у падрыхтоў-
цы няўдалага замаху на цара Мікалая
II. Пасля выкрыцня аднаго з лідэра}
партыі эсэраў Е.Ф.Азефа як праваката-
ра адышоў ад рэв. руху. Станоўча
ўспрыняў Лют. рэвалюцыю 1917. Тра-
гічна загінуў па дарозе ў Расію. Яго
імем названа вуліца ў Гомелі.
Літ: Ф я г н е р В.Н. Шлнссельбургсюк
узнякв: Бногр. очеркн. М., 1920.
Міхась Біч.
КАРГПОК Аляксей Нічыпаравіч
(14.4.1920, в. Страшава Беластоцкагг
ваяв., Польшча — 14.7.1992), бел. пісь-
меннік. Засл. работнік культуры Бела-
русі (1980). Скончыў Гродзенскі пед
ін-т (1949). Удзельнічаў у нац.-вызв. ру-
ху ў Зах. Беларусі, не раз быў арышта-
ваны польскай дэфензівай. У Вял. Айч.
вайну ўдзельнік партыз. руху на Белару-
сі. У 1942 трапіў у ням. палон, зняволе-
ны ў Беластоцкую турму, потым у кан-
цлагер Штутгоф. У 1943 уцёк на волю,
арганізаваў з мясц. моладзі партыз. ат-
рад і стаў яго камандзірам. Ваяваў нв
фронце, удзельнічаў у вызваленні Вар-
шавы, Познані, у штурме Берліна. 3
1949 працаваў у сістэме нар. адукацыі ]
Ваўкавыскім р-не, выкладаў у Гродзені
скім пед. ін-це, быў супрацоўнікам газ)
«Гродзенская праўда», уласным карэс]
пацдэнтам газ. «Літаратура і мастацтва^
Працаваў у агенцтве «Інтурыст» у Гроді
не (1961—65), упаўнаважаным Усесан
юзнага агенцтва па аўтарскім праве па
Гродзенскай і Брэсцкай абл. (1972—77К
дырэктарам рэсп. музея атэізму і гісто-
рыі рэлігіі ў Гродне (1977—81). 3 197|
сакратар абл. аддз. СП Беларусі. У «Н
рэдзіне 1970-х г. па інспіраванай КДВ
справе «аб супрацоўніцтве з нямецкім
акупантамі» выключаны з КПСС, ам
ноўлены ў партыі з вымовай «за ня-|
шчырасць перад партыяй, намер палепч
шыць аўтабіяграфію».
Літ. дзейнасць пачаў у 1953 аповесцц
«У адным інстытуце». Яго маст. творМ
пабудаваны пераважна на матэрыяле
зах.-бел. рэчаіснасці. У аповесці «Дану-
та» (1959) стварыў рамантычныя вобра-
зы юных падполынчыкаў, якім пачуццЗ
кахання дапамагае прайсці праз цяжкія
127
КАРСКІ
выпрабаванні. У аповесні «Пушчанская
адысея» (1964) паказаў падзеі вайны з
пункту погляду яе ўдзельнікаў. Раман
«Вершалінскі рай» (1972) пра сектанта-
авантурыста заснаваны на сапраўдных
падзеях, апісаных у нарысе К. «Пярэва-
рацень» (1970). У аповесні «Сучасны
канфлікт» (1983) і рамане «Карані»
(1986) зрабіў спробу маст. асэнсавання
маральных праблем сучаснай бел. вёскі
і горада. У аповесці «Белая дама» (1991)
узнавіў падзеі бел. гісторыі часоў ВКЛ.
Старонкі літ. жыцця Беларусі адлюстра-
ваў у эсэ «3 пісьменніцкага дзённіка»,
«Хроніка майго пакалення», «3 нявыду-
маных гісторый». Літ. прэмія імя І.Ме-
гіежа за кн. прозы «Сучасны канфлікт»
(1986).
Тв '. Выбр. творы. Т. 1—2. Мн., 1980; Выбр.
гворы. Т. 1—2. Мн., 1991.
Літ.'. Быкаў В. На крыжах. Мн., 1992.
3. 157—173; Т ы ч ы н а М. Адысея праўда-
іюбца // Роднае слова. 1995. № 4.
Міхась Тычына.
КАРСКІ (Кагекі) Мацей (24.2.1662,
Цобжынская зямля, Польшча —
10.2.1717), прававед, філосаф. Чл. ордэ-
ча езуітаў. Вучыўся ў езуіцкім навіныя-
іе ў Вільні (з 1680), праходзіў курсы фі-
іасофіі ў Віленскай акадэміі (1683—86),
іаэзіі і рыторыкі ў Полацкім езуіцкім
салегіуме, тэалогіі і права ў Варшаве
1689—93) Па рэкамендацыі выклад-
іыка права А.Краснад мбскага К. была
іаручана падрыхтоўка новага польска-
лоўнага выдання Статуга ВКЛ 1588
Ві іня, 1693). За гэту работу К. набыў
і ВКЛ вядомасць «знаўцы айчынных
іаконаў». Праф. рыторыкі ў Плоцку і
Заршаве. выкладаў філасофію ў Полац-
су (1696—99). Абараніў доктарскую ды-
іертацыю па тэалогіі ў Віленскай акадэ-
ніі. Выкладаў кананічнае права і тэало-
ію ў Варшаўскім калегіуме (1700—08).
/ час Паўн. вайны 1700—21 палтрымлі-
іаў Станіслава Ляшчынскага. Рэктар
Іолацкага калегіума (з 28.10.1709), Ві-
іенскай акадэміі (з 3.8.1710). К. адра-
ізіў акадэмію пасля спусташальнай эпі-
іэміі 1710, аднавіў яе бібліятэку. Дзяку-
очы свайму аўтарытэту дабіваўся згоды
іаміж варагуючымі групоўкамі магнатаў
у т.л. паміж віленскім біскупам
СБжастоўскім і вял. гетманам ВКЛ
І.Пацеем Шмат разоў выбіраўся
ііляхтай палюбоўным суддзёй замест
Грыбунала ВКЛ. У 1713—16 узначаль-
іаў Літоўскую правінцыю езуітаў (тэр.
ІКЛ, Мазовіі, Варміі). Памёр у Вільні.
Валерый Пазднякоў.
КАРСКІ Яўхім Фёдаравіч [20.12.1860
(1.1.1861), в. Лаша Гродзенскага пав.,
цяпер Гродзенскага р-на — 29.4.193Ц,
філолаг-славіст, заснавальнік бел. наву-
ковага мовазнаўства і літаратуразнаў-
ства, этноіраф, фалькларыст, палео-
граф. Акад. Пецярбургскай АН (1916,
чл.-кар. 1901), правадзейны член Інбел-
культа (1922), Чэшскай АН (1929).
Скончыў Мінскую духоўную семінарыю
(1881), Нежынскі гіст.-філал. ін-т
(1885) Працаваў выкладчыкам у вілен-
скай гімназіі. У 1893 савет Кіеўскага
ун-та прысудзіў К. вучоную ступень ма-
Я.Ф Карскі.
гістра рус. мовы і славеснасці за дасле-
даванні бел. мовы — першая ў гісторыі
дысертацыя па бел. мовазнаўстве. 3
1894 прафесар, з 1902 дэкан гіст.-філал.
ф-та, у 1905—10 рэктар Варшаўскага
ун-та. У 1915—16 працаваў у Растове-
на-Доне, з 1917 праф. Петраградскага
ун-та. У 1905—17 рэдактар «Русского
фнлологнческого вестннка». 3 1917 у
Мінску. Удзельнік бел. нац. руху, дэле-
гат і ганаровы старшыня Усебеларуска-
га з’езда 1917. 3 1918 праф. Мінскага
пед. ін-та. У маі 1919 Нар. камісарыят
асветы Літ.-Бел. ССР адхіліў К. ад паса-
ды прафесара Мінскага пед. ін-та.
Старшыня арганізац. камісіі па адкрыц-
ці ў Мінску Бел. дзярж. ун-та, удзельні-
чаў у распрацоўцы статута Інбелкульта.
Аўтар артыкулаў па гісторыі бел. літара-
туры і культуры ў бел. перыядычным
друку. 3 1920 у Петраградзе, адзін з ар-
ганізатараў акадэмічнай навукі. Чл.
праўлення і прэзідыума АН, дырэктар
Музея антрапалогіі і этнаграфіі, супра-
цоўнік універсітэцкага Навукова-дас-
ледчага ін-та, рэдактар «Нзвестнй Огде-
лення русского языка н словесностн»
Рас. АН. Супрацоўнічаў з бел. фалькла-
рыстамі і этнографамі П.В.Шэйнам,
М.Я.Нікіфароўскім, Е.Р.Раманавым,
падтрымліваў першыя бел. выд-вы,
«Нашу ніву», навукова-літаратурны гур-
ток студэнтаў Пецярбургскага ун-та.
Перапісваўся з Я.Купалам, Я.Коласам,
М.Гарэцкім, С.М.Некрашэвічам, І.І.За-
мопіным, Я.І.Хлябцэвічам,. М.М.ІНча-
каціхіным.
Аўтар больш як 700 прац па славісты-
цы, беларусістыцы і русістыцы, у т.л.
даследаванняў па гісторыі бел. мовы,
дыялекталогіі, фальклоры, этнаграфіі,
гісторыі бел. л-ры і інш. Падрыхтаваў
«Праіраму для збору асаблівасцей бела-
рускіх гаворак (1897 і 1916). У запісах
фальклорных твораў («Беларускія песні
с. Беразавец Навагрудскага пав. Мін-
скай губ.»,1884—85; «Беларускія песні
в. Навасёлкі-Затрокскія Віленскай губ.
Трокскага пав.», 1889) дакладна перадаў
асаблівасці мясц. гаворак. Аўтар дасле-
даванняў па гісторыі рус. і ўкр. моў,
слав. палеаграфіі («Славянская кірылаў-
ская палеаграфія», 1928, факсімільнае
выд. 1979). Выдаваў стараж. помнікі гіс-
торыі і л-ры («Лаўрэнцьеўскі летапіс»,
«Руская праўда»). Прапа К. «Беларусы»
(т. 1—3, 1903—22, у 7 вып.; перавыд.
вып. 1—3. М., 1955—56) вышэйшае да-
сягненне еўрап. славістыкі канца 19 —
пач. 20 ст., фактычна энцыклапедыя
беларусазнаўства На аснове глыбокага,
комплекснага параўнальна-гіст. аба-
гульнення фактычнага матэрыялу наву-
кова абгрунтаваў нац. самабытнасць бе-
ларусаў як самастойнага слав. народа,
які стварыў сваю багатую і арыгіналь-
ную культуру, мае стараж. традыцыі. У
т. 1 «Уводзіны да вывучэння мовы і на-
роднай славеснасці» (Варшава, 1903,
Вільня, 1904) даследаваў паходжанне
бел. народа. Прарадзімай славян К. лі-
чьіў Палессе (басейн Прыпяці, верхняга
Нёмана і ніжняй Бярэзіны), вызначыў
час фарміравання бел. народнасці (13—
15 ст.), сцвярджаў, што ў аснову бел.
народнасці ляглі плямёны дрыгавічоў,
радзімічаў і крывічоў, прыйшоў да вы-
ваду, што беларусы былі аўтахтонамі на
сваіх землях. Акрэсліў этнічныя межы
бел. народа, даў этнагр. карту Беларусі
пач. 20 ст., асвятліў важнейшыя этапы
гісторыі бел. мовы, яе спецыфічныя
асаблівасці і ўзаемасувязі з рус., укр.,
польскай, літоўскай і інш. мовамі, вы-
значыў асноўны фонд рукапісаў і пом-
нікаў пісьменства бел. паходжання. У т.
2 «Мова беларускага племені» (вып. 1—
3, 1908—12) абгрунтаваў вучэнне пра
гукавы і граматычны лад старабеларус-
кай і сучаснай бел. мовы ў яе народна-
дыялектнай і літ. формах. Т. 3 «Нарысы
славеснасці беларускага племені» скла-
даецца з 3 выпускаў. У вып. 1 «Народ-
ная паэзія» (1916) асветлена гісторыя
развіцця бел. фальклору, ахарактарыза-
ваны асн. жанры і віды нар. паэзіі бела-
русаў; даследаваны культурны стан пля-
мён, якія склалі аснову бел. народнасці,
паказаны іх сямейныя і грамадскія ўза-
емаадносіны, апісаны жыллё, ежа, за-
няткі, побыт, светапогляд, рэлігійныя
вераванні, мова, міфалогія, выказаны
думкі пра ўзнікненне нар. паэзіі і яе
асаблівасці ў старажытнасці; у цеснай
сувязі з паказам асаблівасцей абрадаў і
звычаяў разгледжаны разнастайныя
фальклорныя жанры — замовы, абрада-
выя і бытавыя песні, прыпеўкі, прыказ-
кі і прымаўкі, загадкі, казкі; прасочаны
сляды гераічнага эпасу, паказана сувязь
бел. фальклору з фальклорам рус. і ўкр.
народаў. У вып. 2 «Старая заходняру-
ская пісьменнасць» (1921) прааналізава-
ны помнікі стараж. бел. л-ры 14—18
ст., найб. поўна паказана літ.-маст.
спадчына бел. народа, раскрыты куль-
турна-гіст. перадумовы зараджэння
128
КАРТАГРАФІЯ
к
пісьменнасці на старабел. мове, дасле-
давана як перакладная, так і арыгіналь-
ная л-ра. Вып. 3 «Мастацкая літаратура
на народнай мове» (1922) прысвечаны
бел. л-ры 19 — пач. 20 ст., звязанай з
бел. адраджэннем новага перыяду. У
сваіх даследаваннях К. паспяхова разві-
ваў прынцыпы культурна-гіст. школы,
зрабіў значны ўклад у многія галіны
гіст. ведаў, у тл. ў спецыяльныя гіст.
навукі — крыніцазнаўства, палеагра-
фію, археаграфію. Навук. спацчына К.
не страціла і сёння сваёй значнасці, яна
з’яўляецца асновай для далейшай рас-
працоўкі беларусазнаўства. Сваю біблія-
тэку ў 1922 К. перадаў БДУ: зараз яна
зберагаецца ў Нацыянальнай б-цы Бе-
ларусі (часткова страчана ў гады Вял.
Айч. вайны). Частка асабістага архіва К.
захоўваецца ў Санкт-Пецярбургскім ад-
дзяленні Архіва Расійскай АН. На ра-
дзіме К. ў в. Лаша створаны мемары-
яльны музей.
Тв.: Обзор звуков н форм белорусской ре-
чн. М., 1885; О языке так называемых ллтов-
скнх летопксей. Варшава, 1894; Западнорус-
скве переводы псалтырн в XV—XVII в. Вар-
шава, 1896; Русская дналектологня. Л., 1924;
Очерк научной разработкн русского языка в
пределах СССР. Л., 1926; Наблюдення в об-
ластн сннтакснса ЛаЕрентьевского спнска ле-
топнсн. Л., 1929; Труды по белорусскому н
другнм славянскмм языкам. М., 1962.
Літ.: Б у л а х о в М.Г. Е.Ф. Карскнй. Мн.,
1981; Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр.
слоўнік. Мн., 1994. Т. 3. С. 191—199.
Генадзь Кісялёў, Віталь Скалабан.
КАРТАГРАФІЯ ПСТАРЫЧНАЯ, гл.
Пстарычная картаграфія.
КАРТАШЭЎСЫ Рыгор Іванавіч (1777,
Палтаўская губ. — 1840), дзеяч асветы
на Беларусі. Да 1791 выхоўваўся ў Хар-
каўскім калегіуме. Скончыў фізіка-ма-
тэм. ф-т Маскоўскага ун-та (1796).
Працаваў настаўнікам у Казанскай гім-
назіі. У 1805—07 ад’юнкт-прафесар Ка-
занскага ун-та, выкладаў курс вьшіэй-
шай матэматыкі. У 1807—29 служыў на
розных пасадах пры Гал. упраўленні ду-
хоўных спраў замежных веравызнанняў.
Дасканала ведаў лац., франц., ням. мо-
вы. Быў выхавальнікам будучага расій-
скага пісьменніка С.Ц.Аксакава. У
1829—35 папячыцель Бел. навучальнай
акругі. Распрацаваў праграму перабудо-
вы школьнай справы, прапанаваў ства-
рыць у бел. акрузе сетку пач. школ ва
ўсіх павятовых гарадах, казённых і ма-
настырскіх пасяленнях, маёнтках, у тл.
ў Суражы, Гарадку, Оршы, Сянне, Ба-
бінавічах, Клімавічах, Беліцы. У асвеце
«ніжніх класаў народа» бачыў магчы-
масць палепшыць іх жыццё. Для пад-
рыхтоўкі прыходскіх настаўнікаў прапа-
ноўваў стварыць у акрузе пед. ін-т. Да-
могся дазволу ўрада на падрыхтоўку за
казённы кошт 50 юнакоў з Беларусі ў
Пецярбургскім і Маскоўскім ун-тах для
далейшай іх працы ў акрузе. Па яго іні-
цыятыве ў 1834 у Віцебску адкрыта пер-
шая на Беларусі семінарыя для падрых-
тоўкі настаўнікаў пач. школ, падрых-
тоўчых класаў гімназій і павятовых ву-
чылішчаў.
Літ.: Нарысы гісторыі народнай асветы і
педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1968. С.
148; Антологня педагогнческой мыслн Бело-
русской ССР. Мн., 1986. С. 176—181.
КАРТУЗ-БЯРОЗА, ална з назваў г. Бя-
роза да 1940.
КАРТУЗЫ, гл. Картззіянцы.
КАРТЫ старажытныя. Першыя
картаграфічныя ўяўленні пра тэр. Бела-
русі ёсць у працах родапачынальніка
каргаграфіі Клаўдзія Пталамея (90—168
Да арт. Карты. Землі заходняй Беларусі на
карпе Лнджэя Паграбкі. Ііыдадзена Артэ
ліем. Амстэрдам. 1570.
Да арт. Карты. Землі цэніральнай Беларусі
на карце Герарда Меркатара. Амстэрдам
1554.
Ла арт. Карты. Землі паўночна-ўсходняй Бе-
ларусі на карце «Чарцёж Каралеўства Поль-
скага і Вялікага княства Лігоўскага». Гравёр
Пітэр Пікар. Пасля 1700.
н.э.). На яго картах тэр. Беларусі ўклю-
чана ў вял. прастору паміж Чорным,
Балтыйскім і Белым марамі, якая наз-
вана Еўрапейскай Сарматыяй. Гэтая
назва стала традыцыйнай і выкарыстоў-
валася ў геагр. творах да 16 ст. Назва
«Русь» і абазначэнне некат. бел. гарадоў
упершыню змешчана на К. арабскага
картографа 12 ст. Ідрысі. На Эбстор-
фскай карце 13 ст. пазначаны Полацк,
р. Нёман і Зах. Дзвіна. Стараж. перыяд
картаграфіі завяршыла карта Фра Маура
1459 у форме круга. На ёй змешчана
некалькі бел. гарадоў, рэк і назвы «Бе-
лая Русь» і «Чорная Русь». Новы этап
развіцця картаграфіі пачаўся ў сярэдзіне
15 ст., калі яна ператварылася ў самаст.
навук. галіну. Першым узорам К. нова-
га тыпу стала К Еўропы М. Кузанскага
(1401—64), дзе пазначана Русь Белая
(«Ківыа АІЬа»), Змест усх. часткі гэтай
К. значна дапоўнены М.Бенявенцкім і
Б.Вапоўскім (каля 1450—1535), пачы-
нальнікам польскай картаграфіі. Далей-
шае развіццё картаграфіі рэгіёна звяза-
на з дзейнасцю польскіх аўтараў В.Гра-
дзецкага, М.Струбіча і А.Паграбкі. Іх К.
сталі амаль адзінай крыніцай для засна-
вальнікаў тагачаснай картаграфічнай
навукі Г.Меркатара (1512—94) і А.Ар-
тэлія (1527—98). Тады па паліт. прычы-
нах з К. знікла ўпамінанне Белай Русі.
Да канца 16 ст. ў картаграфіі акрэсліва-
ліся новыя тэндэнцыі. Па ініцыятыве
М.К.Радзівіла Сіроткі ў Нясвіжы пача-
лося складанне першай буйнамаштаб-
най (1:1 300 000) карты ВКЛ. Гал. яе
выканаўцам быў Т.Макоўскі, які зрабіў
шматлікія рэкагнасцыроўкі месцаў, што
наносіліся на К. Было ўдакладнена раз-
мяшчэнне шэрагу населеных пунктаў,
балот, напрамкі рэк. Першас выданне
яго К. (каля 1603) не захавалася, у 1613
Яна выдадзена ў друкарні Блаў у
Амстэрдаме. Буйнейшыя картавыдаўцы
Еўропы змясцілі яе ў сваіх атласах.
Манаполія гэтай К. часткова парушана
з’яўленнем у 1652 невял. (машгаб
1:14 000 000), але больш верагоднай К.
ВКЛ Г.Баплана. Ен зноў увёў назву Бе-
лая Русь у еўрап. картаграфію. На яго
К. каля 1654 «Вялікае княства Літоўскае
і Белая Русь» назва нашай краіны ўпер-
шыню вынесена ў загаловак, а сама К.
была дадаткам да апісання Рэчы Паспа-
літай, выдадзенага Я.Сандрартам у 1687
у Нюрнбергу. У 2-й пал. 17 ст. ў Рэчы
Паспалітай у сувязі з унутрыпаліт. ас-
лабленнем дзяржавы адбываўся заняпад
картаграфіі. Узровень картаграфічнага
адлюстравання зямель у яе складзе, у
тл. Беларусі, амаль стагоддзе заставаўся
нязменным і архаічным. Толькі з сярэ-
дзіны 18 ст. пад уплывам ідэй Асветніц-
тва намецілася ажыўленне картаграфіч-
най дзейнасці. У 18 ст. з’явіліся расій-
скія К. Беларусі. Першай з іх была ва-
камерная рукапісная К. 1701, «таемным
чынам» выкананая стольнікам М.Цыза-
равым. На ёй паказаны землі ад Веліжа
па Зах. Дзвіне да Віцебска і Полацка.
Першай друкаванай К., дзе пазначана
«Белая Расія», стаў «Каралеўства
Польскага і Вялікага княства Літоўскага
129
КАРЦАН
чарцёж», гравіраваны К.Алардам у Мас-
кве ў 1708. Цікавасць маюць дэліміта-
цыйныя К. падзелаў Рэчы Паспалітай,
дзе паказаны бел. землі, па якіх прахо-
дзілі дзярж. межы. Інтэнсіўныя карта-
графічныя работы на Беларусі пачаліся
ў канцы 18 ст. Яны праводзіліся ваен.
ведамствам (упершыню каля 1793 зроб-
лены тапаграфічныя здымкі Літоўскай
губ. палкоўнікам Барэнвілем) і грама-
дзянскай адміністрацыяй у сувязі з
ажыццяўленнем генеральнага межаван-
ня. Большасць гэтых К. і планаў рука-
пісныя, як і губернскія і павятовыя ат-
ласы, якія складаліся ў 1802—42 у сувя-
зі з адм.-тэр. межаваннем еўрап. часткі
Рас. імперыі. На мяжы 18 і 19 ст. на
зах. тэрыгорыях імперыі пачала ства-
рацца сетка астранамічных апорных
пунктаў, у практыку ўсё шырэй увахо-
дзіла геадэзія. Пад кіраўніцтвам
К.І.Тэнера картаграфаваны Віленская
(1819—29), Гродзенская (1827—37),
Мінская (1831—40), Віцебская (1845—
50) і Магілёўская (1848—50) губ. Выні-
кам гэтых прац стала т.зв. «стоаркуша-
вая» карта Расіі ў 20-верставым машта-
бе. 3 1821 пачалася праца па складанні
спец. «Карты Заходняй Расіі» Ф.Ф.Шу-
берта. Яго «дзесяцівёрстка» (маштаб
1:420 000), надрукаваная ў 1840, была
значным этапам у гісторыі рас. карта-
графіі. На ёй упершыню былі нанесены
амаль усе нас. пункты Беларусі, яе поў-
ная гідраграфія, інш. аб’екты. Пазней
складзена больш дэталёвая К., т.зв.
«трохвёрстка» (маштаб 1:126 000). У вы-
ніку гэтай працы, якая працягвалася да
1867, створаны лепшы помнік рас. кар-
таграфіі 19 ст., дзе паказаны факгычна
ўсе геагр. і сац.-эканам. аб’екты, у т.л.
рэльеф (штрыхоўкай), лясы, некаторыя
будынкі, масты, фальваркі і інш. Асоб-
ныя аркушы К. групаваліся па губер-
нях. К. Гродзенскай губ. гравіраваны ў
1847—53, Мінскай — у 1847—54, Ві-
цебскай —у 1853—59, Віленскай і Ма-
гілёўскай —у 1857—58. У канцы 19 —
пач. 20 ст. тэр. Беларусі па-ранейшаму
заставалася раёнам інтэнсіўных карта-
графічных пошукаў. Тут праводзіліся
частыя рэкагнасцыроўкі, ваенна-та-
паграфічныя службы арганізоўвалі но-
выя здымкі ў паўверставым маштабе
(1:21 000). Да пач. 1-й сусв. вайны ўся
зах. пагранічная прастора імперыі, у тл.
бел. губерні, была поўнасцю прадстаў-
лена дэталёвымі К. розных маштабаў.
Аднак іх выкарыстанне абмяжоўвалася
патрэбамі арміі. Інтарэсы грамадзянскіх
устаноў не браліся пад увагу, таму ім
даводзілася весці свае здымкі. 3 вял.
картаграфічных твораў таго часу вылу-
чаецца спец. 10-верставая (маштаб
1:420 000) К. 1867 І.А.Стральбіцкага. У
1889 геоіраф А.А.Ціла прадставіў пер-
шую рэльефную К. (маштаб 1:2500 000),
дзе былі выкарыстаны гарызанталі і
ілюміноўка. У 1897 ён апублікаваў гіп-
саметрычную К. Еўрап. Расіі 40-верста-
вога (1:1 680 000) маштабу. Пэўнае зна-
чэнне ў развіцці картаграфіі Беларусі
мелі аіульнагеагр. і аглядныя К. і атла-
сы, якія выдаваліся па ініцыятыве Рус.
Да арт. Карты. Землі Беларусі на карце з
••Геаграфіі» Себасцьяна Мюнстэра. Базель
1550.
Ла арт. Карты. Землі Беларусі на карце Гіёма
дэ Баплана. Гравёр Якаб Сандрарт. 1687.
геагр. т-ва. Сярод іх вылучаюцца «Атлас
Заходнярускага краю і Царства Поль-
скага» 1864, асобныя К. Віленскай, Ві-
цебскай, Гродзенскай, Мінскай і Магі-
лёўскай губ., выдадзеныя А.А.Ільіным у
1860—90-я г. У сярэдзіне 19 ст. апублі-
каваны шэраг атласаў і К. эканам. і эт-
нагр. зместу: «Атлас народанасельніцтва
Заходнярускага краю паводле веравы-
знанняў» (1863), «Этнаграфічны атлас
заходнярускіх губерняў і суседніх аблас-
цей» Р.Ф.Эркерта (1863). Дэталёвыя іх
даследаванні правёў Я.Ф.Карскі, які
склаў «Этнаграфічную карту беларуска-
га племені» (1903). Рабіліся спробы
стварыць спец. гіст. К. Беларусі: «Карта
Русі Маскоўскай і Літоўскай да 1689 г.»
А.Дабракова (1877), К. Полацкага паве-
та 2-й пал. 16 ст. Н.Аглобліна у зб. Ар-
хеал. ін-та (1880. Кн. 4). Ф.й.Пакроўскі
апублікаваў археал. К. Віленскай (1893)
і Гродзенскай губ. (1895). К. стараж.
Беларусі прадстаўлены на старонках ча-
сопіса «Падарожнік».
Літ.: К о р д т В.В. Матерналы по нсторхм
русской картографнн. Вып. 1—2. Кяев,
1899—1910; Ш н б а н о в Ф.А. Указатель
картографнческой лятературы, вышедшей в
Росснн с 1800 по 1917 г. Л., 1961; Русскне
географнческне атласы XIX в.: Сводный кат.
Вып. 1—2. Л., 1967—68; Постннков
АВ. Развнтне картографнн н вопросы нс-
пользовання старых карт. М., 1985; Шнря-
е в Е.Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная н
Лнтва в картах. Мн., 1991; Казлоў Л.,
Ц і т о ў А Беларусь на сямі рубяжах. Мн.,
1993; В н с г е к К. Цхіде кагіодгайі роізкіеў
о<1 XV <1о XVIII мгіеко: 2агуз апаіііусгпо-
зупіеіусгпу. 5Угос1а» еіс., 1963; О 51 г о » 5 к і
ТЬе апсіепі патез ап<1 еагіу саПо^гарЬу оГ
Вуеіотззіа. 2 ед. Богкіоп, 1971; Сжагдак
Т. Роккіе ріяпіеппісбто кагіо^гаГісгпе (1659—
1939). ХУгосІа»/ еіс., 1977; Каіаіов гіажпусЬ
тар Кгесгуроь-роіііеі Роізкіеі » коіексд
Етегука НіДІеп Сгарякіс^о і V/ іітусЬ гЬіогасЬ.
Т. 1. 5Угос1а» еіс., 1978; А1ехап<1го>місг
8. Ког»6і каНо^гаГіі ХУіеІкіе^о Кя^Гл'а
Бііехмзкіево о<1 XV Зо роклту XVIII лл'іеко. [Т.
1—2]. 2 «угі. Рогпагі, 1989. Леу Казлоу.
КАРТЭЗІЯНЦЫ, к а р т у з ы , каталіц-
кі манаскі ордэн. Узнік у 2-й пал. 11 ст.
ў Бургундыі (Францыя). Засн. каноні-
кам Рэймскай кафедры св. Бруно, які ў
1084 з сябрамі пабудаваў першы кляш-
тар (напачатку скіт) у даліне Шартроз
(лац. СагШгіа; адсюль і назва). Афіцый-
на зацверджаны ў 1176. К. жылі ў асоб-
ных доміках — келлях, пры кожнай з іх
быў невял. агарод; манах чытаў, займаў-
ся аскетычнымі практыкаваннямі і роз-
думам. Многія К. асвойвалі мастацкія
прафесіі (жывапіс, разьбу, пазалоту),
перапісвалі кнігі і ноты; рукапісы К.
адметныя прыгажосцю каляровых і за-
латых ініцыялаў. Каля 1234 заснавана
жаночая галіна ордэна. У пач. 18 ст. ў
Еўропе было каля 170 кляштараў К., з
іх 75 у Францыі. Адзіны кляштар К. на
Беларусі заснаваны падканцлерам
КЛ.Сапегам у Бярозе (1648), быў разлі-
чаны на 15 манахаў, належаў да Рэйн-
скай правінцыі ордэна (гл. Бярозаўскі
кляштар картэзіянцаў).
Аляксандр Ярашэвіч.
КАРУ (Кагеап) Францішак Ксаверый
(10.12.1731, каля Оршы — 30.7.1802),
каталіцкі рэліг. дзеяч, педагог. 3 1754
чл. ордэна езуітаў. У 1760-я г. місіянер
і выкладчык у Мінску, Нясвіжы, Слуц-
ку. 3 1768 выкладаў філасофію, матэма-
тыку, архітэктуру і тэалогію ў Полацкім
езуіцкім калегіуме. 3 1779 віцэ-рэктар, з
1782 рэктар Аршанскага езуіцкага калегі-
ума. 3 1786 рэктар Полацкага калегіума,
у 1787 адкрыў там друкарню. У 1799—
1801 генеральны вікарый (выконваючы
абавязкі генерала) ордэна езуітаў, у
1801—02 генерал (з правам карыстацца
гэтым тытулам толькі ў межах Рас. ім-
перыі). У 1801 адкрыў езуіцкую школу ў
Пецярбургу.
КАРЦАН Ян (Іоаппез Уеіісопзіз; ? —
каля 1611), друкар і кнігавыдавец ВКЛ.
Друкарскаму майстэрству вучыўся ў
Кракаве. 3 1576 друкар Лоскай друкарні,
выдаў 7 (або 8) кніг на польскай і лац.
мовах, у тл. трактаты «Пра найважней-
шыя палажэнні хрысціянскай веры»
С.Буднага (1576) і «Аб удасканаленні
Рэчы Паспалітай» А.Фрыча-Маажэў-
скага (1577), творы М.Чаховіца, Я.Па-
леалога. У 1580—1611 уладальнік дру-
карні ў Вільні, дзе выдаў больш за 100
кніг на польскай, лац. і грэч. мовах, у
т.л. творы свецкага характару: Цьшэро-
на, Іосіфа Флавія, Геліядора, Эразма
Ратэрдамскага, «Апафегматы» Б.Буднага
(1599), «Масковія» А.Пасевіна (1586),
5. Зак. 2
130
КАРЧАГА
паэму Я.Казаковіча «Арэх валоскі»
(1603), навук.-вучэбныя і мед. кнігі, ка-
лендары і інш. Ва ўмовах вострай рэліг.
палемікі выдаваў творы як рэфарма-
цыйных аўгараў (А.Волана, Рыгора з
Жарнаўна, С.Судроўскага), так і ката-
ліцкіх (Пасевіна, А.ІОргевіча). Кнігі вы-
лучаліся высокім узроўнем друкарскага
мастацтва. Пасля смерці К. ўладальні-
кам друкарні стаў яго сын Іосіф, які
прыняў каталіцтва і змяніў выдавецкую
тэматыку.
Літ: Анушкнн А. На заре кннгопеча-
тання в Лнтве. Внльнюс, 1970. С. 80—112;
Ошкагте гіан'пе) РоЬкі од XV гіо XVIII туіекіі.
УУгосІа'*; Кгакон', 1959. 2. 5. 8. 107—115.
Людміла Іванова.
КАРЧАГА, вялікая гліняная пасудзіна з
вузкім горлам і валікападобным завяр-
шэннем, звужанай калядоннай часткай
і 2 авальнымі вушкамі, што мацаваліся
да плечукоў, упрыгожаных рэльефным
арнаментам. Бытавалі ў бел. гарадах
12—13 ст. Лічыцца, што прывезены з
таварам з Кіева, дзе ў гэты час іх вы-
раблялі. На іх часам бываюць знакі, лі-
тары, цэлыя словы. У Стараж. Русі К.
называліся і прывазныя амфары. К. ча-
сам выкарыстоўвалі як своеасаблівыя
скляпы: у Мазыры была ўкапана па са-
мае вусце ў грунт побач з драўлянымі
пабудовамі 13 ст., дыяметр тулава і вы-
шыня 50 см, на баках зафіксаваны
кроплі зялёнай палівы.
КАРЧАК, культура тыпу
К а р ч а к , археал. культура плямён,
што ў 5—7 ст. жылі на тэр. паўн.-зах.
Украіны і паўд. Беларусі (па паўд. пры-
токах Прыпяці і ад Дняпра да Буга і
Днястра); лакальны варыянт пражскай
кулыпуры. Назва ад с. Карчак Жытомір-
скай вобл. Украіны, дзе выяўлена 14
У карчме Ітюстрацыя К.Бржзскага да кшгі «Гапон» В.Дунша-Марцшкевіча. 1855.
Карчага 12—13 ст. э Маіыра.
паселішчаў, курганны і грунтавыя мо-
гільнікі сярэдзіны 1-га тыс. н.э. Адкрыў
у 1920-я г. С.С.Гамчанка, даследавала ў
1960-я г. І.П.Русанава. Насельніцтва
жыло на адкрытых паселішчах у прама-
вугольных паўзямлянках з печамі-ка-
менкамі. Пахавальны абрад — трупа-
спаленне ў урнах і пад курганом. Ха-
рактэрны слабапрафіляваны ляпны по-
суд, зрэдку арнаментаваны па краі
венчыка косымі насечкамі ці аадоблены
па плечуках ляпным валікам.
Літ:. Кухаренко Ю.В. Славянскне
древноста V—IX вв. на террнторнн Прнпят-
ского Полесья // Краткне сообшення Ян-та
нсторнн матернальной культуры АН СССР.
М.; Л., 1955. Вып. 57; Русанова Н.П.
Славянскне древноста VI—VII вв. Культура
пражского тнпа. М., 1976. Валянціна Вяргей.
КАРЧМА, харчэўня, заезны дом, дзе
спыняліся, харчаваліся, начавалі пада-
рожныя. Будавалі К. пераважна з дрэва,
радзей з цэглы, на плошчах гарадоў і
мястэчак, гандл. шляхах каля вёсак,
фальваркаў, рачных перапраў. На Бела-
русі вядомы з часоў Кіеўскай Русі. 3 16
ст. іх размяшчэнне і парадак дзейнасні
рэгламентаваліся Статутамі ВКЛ, велі-
какняжацкімі і каралеўскімі прывілеямі,
з канца 18 ст. — законамі Рас. імперыі.
Падзяляліся на заезныя (тыпу гасціні-
цы) і шынковыя (тыпу харчэўні). Заез-
ныя К. складаліся з вял. хаты — шын-
коўні, дзе размяшчаліся каморы, гасці-
ныя пакоі, і «заезду» — стайні, дзе рас-
прагалі коней, давалі ім корм.
Шынковыя К. мелі простую арх.-плані-
ровачную структуру і складаліся з 2- ш
3-камернага жылля з мураванай печчу
для гатавання ежы, са сталамі і лавамі.
У шынках і сенцах адасабляліся каморы
для карчомнай маёмасці, прадуктаў,
святліцы для заможных наведвальнікаў.
У 2-й пал. 18—19 ст. на аснове К.
сфарміраваліся гасцініцы. паштовыя
станцыі, пастаялыя двары і інш. Гл.
таксама Аўстэрыя.
КАРЧМА ПАКУТНАЯ. харчэўня ў вёс-
цы, мястэчку або горадзе ВКЛ, у якой
забаранялася гандляваць спіртным (з
2-й пал. 16 ст. дазвалялася толькі гаспа-
дарам заезных двароў). К.п. трымалі
шляхта і мяшчане. Нягледзячы на заба-
рону, іх трымальнікі падпольна адпус-
калі наведвальнікам гарэлку. Статут
1529 забараняў вытворчасць піва без
спец. дазволу і прадпісваў замкавым су-
дам і ўраднікам мясц. адміністрацыі вы-
караняш> тайныя («пакутныя») корчмы.
КАРЧЬІНСКІ Іван (Іаан) Уладзіміравіч
(1864, в. Тальная Уманскага пав. Кіеў-
скай губ. — ?), праваслаўны царк. дзе-
яч, гісторык. Скончыў Кіеўскую духоў-
ную семінарыю (1884). 3 1895 настая-
цель царквы Уманскага духоўнага вучы-
лішча і адначасова інспектар царк.
школ павета. 3 1990 інспектар царк.-
прыходскіх школ Гродзенскай праеаслаў-
най епархіі. 3 1904 ключнік і протаіерэй
Гродзенскага Барысаглебскага манасты-
ра, чл. праўлення Гродзенскага Сафій-
скага правасл. брацтва. Адзін з засна-
вальнікаў у 1904 і старшыня з 1907 Гро-
дзенскага царк.-археалагічнага камітэта,
У складзе дэпутацыі Сафійскага брац-
тва ў 1909 і 1912 быў на прыёмах у ім-
ператара Мікалая II. Даследаваў гісто-
рыю царк.-школьнай справы, стараж
храмаў Гродзеншчыны. Друкаваўся ў
«Гродненскнх губернскмх ведомостях»,
«Гродненскнх епархмальных ведомос-
тях», «Лнтовскнх епархмальных ведо-
мостях» і інш.
Тв:. Очерк нсторнн церковно-школьного
дела в Гродненской губернкн в XIX столе-
тмн... Гродно, 1903; Краткхй нсторнческкй
очерк православхя в пределах нынешней
Гродненской губернкн н жмтае св. преподоб-
ного мученнка Афанасня (Фнлнпповнча).
Гродно, 1903; Православный Софнйскнй со-
бор в гор. Гродно: (Кратккй кст. очерк...).
Гродно, 1907; Древняя Коложская церковьво
нмя святых князей Боркса н Глеба в городе
Гродно. Гродно, 1908. Валерый Чарапіца.
КАРЧЭЎСКІ Вінцэнт (Вікенцій Восіпа-
віч, 1789, Гродзеншчына — 1832), ас-
трано.м, матэматык, прадстаўнік Вілен-
скай астранамічнай школы. Магістр фі-
ласофіі (1811) Скончыў настаўніцкую
семінарыю, вучыўся ў Віленскім ун-це
(1807—11), быў вучнем Я.Снядэцкага. У
1811—18 працаваў у Астранамічнай аб-
серваторыі ў Вільні, алначасова ў
1814—18 выкладаў курс тэарэт. і прак-
тычнай астраноміі ў Віленскім ун-це. У
1818—21 у Парыжы, удасканальваў ве-
ды ў астранамічнай і матэм. навуках
Перавыдаў там працу Снядэцкага пра
Каперніка (Парыж, 1820) і распаўсю-
джваў яе ў Францыі, Бельгіі і Англіі.
Пасля вяртання на радзіму выкладаў
матэматыку ў гімназіі. У 1824—25 ды-
рэктар Кракаўскай абсерваторыі, у
1826—31 пам. астранома ў Віленскім
ун-це. У 1815—16 друкаваў астранаміч-
ныя артыкулы ў час. «Вхіеппік Мііейзкі»
(«Віленскі дзеннік»). Аўтар падручнікаў
па матэматыцы, даследаванняў па ас-
траноміі. Пераклаў на польскую мову і
выдаў астранамічныя працы Бальі і
Лапласа Прытрымліваўся матэрыяліст.
поглядаў, лічыў, што розум чалавека
адольны спасцігнуць усе таямніцы су-
свету. У сваёй практычнай дзейнасці
быў прыхдльнікам асветніцкіх ідэй.
7і.: Аягопотіа. ХУіІпо, 1821; Тгакіаі о
котеіасЬ УУіІпо, 1826.
Літ Очеркя ксторкн фнлософской н со-
цмологяческой мыслн Белорусснн (до
1917 г.). Мн., 1973. С. 238.
КАРЧЭЎСКІ Юліян Юзафавіч (снеж.
1806, Казяны пад Ашмянамі — студз.
1833), мастак. Скончыў ф-т маральных і
паліт навук Віленскага ун-та (1824), ад-
начасова займаўся жывапісам. Вывучаў
права ў Пецярбургскім ун-це (1824—
26) У 1826—29 удасканальваў майстэр-
ства жывапісу ў Францыі, потым у Ан-
гліі і Італіі. У Парыжы напісаў карціны
Ян III пад Венай» і «Турак на кані» (у
2-й пал 19 ст зберагаліся ў галерэі
А.Хралтовіча ў Шчорсах на Навагруд-
чыне) Апошнія гады жыцця правёў у
Рыме. Тут пазнаёміўся з А Міцкевічам,
захапіўся гіст. жанрам («Яўрэйскі фур-
ман у літоўскай карчме» і інш.). Вы-
стаўка 1830 у Капітоліі прынесла яму
еўрап. вядомасць. Вячаслаў Швед
КАРШУК (Каршукбў) Міхась
Емяльянавіч (7 11.1897, в. Стаўбун Ра-
гачоўскага пав. Магілёўскай губ., цяпер
у Веткаўскім р-не — ?), дзеяч бел. нац -
культ. руху, краязнавец, публіцыст.
Скончыў Вышэйшыя курсы беларуса-
знаўства ў Мінску (1922), БДУ 3 1916 у
армп, з 1918 палітработнік у Чырв. Ар-
міі. 3 1919 працаваў настаўнікам у Го-
мельскай губ. У 1922—23 арганізатар і
настаўнік 1-й бел школы ў в. Пералёў-
ка на Гомельшчыне, дзеяч і прапаган-
дыст пашырэння бел. школы ў Го-
мельскай губ. РСФСР Пасля пераехаў у
Мінск, вучыўся ў БДУ, быў чл. студэн-
цкага навук. гуртка па вывучэнні Го-
мелыцчыны (1923—25), сакратаром бю-
ро Калектыву выкладчыкаў беларуса-
знаўства г. Мінск (1924). Працаваў на-
стаўнікам у Мінскай цэнтр. доследнай
школе, выступаў з артыкуламі па пы-
таннях педагогікі, культуры, краязнаў-
ства і беларусізацыі ў час. «Асвета»,
«Наш край», газ. «Савецкая Беларусь»,
«Полесская пранда» і інш. 3 1928 жыў у
Гомелі, працаваў у органах адукацыі. У
1930 чл. прэзідыума Цэнтр. бюро края-
знаўства ад Гомельскай акругі. Далей-
шы лёс невядомы
Тв.: У калектыве выкладчыкаў беларуса-
знаўства гор. Менску // Асвета. 1924. № 3;
Усесаюзная краязнаўчая канферэнныя ў Мас-
кве // Там жа; Цэнтральныя Беларускія кур-
сы Народнага Камісарыяту Асветы РСФСР (у
Менску) // Там жа. 1925. № 1; Месца школы
ў краязнаўчай працы // Там жа № 2; Паха-
ванне стралы // Наш край. 1926 № 1(4);
Клубны дзень у школах гор. Гомеля // Асве-
та. 1928. № 1, Некалькі слоў аб беларусізацыі
ў школах сацвыху // Полесская правда. 1928.
12 окт. Юрка Васілеўскі.
«КАРЫБУТ», прыватнаўласніцкі герб у
ВКЛ, якім карысталіся князі Збараж-
скія, Вішнявецкія, Парэцкія, Варанец-
кія і некат. шляхецкія роды. У блакіт-
ным полі выява сярэбранага крыжа з
перакрэсленымі канцамі, замест ніжня-
га канца — залатыя маладзік рагамі
ўніз і 6-прамянёвая зорка. Клейнод
шляхецкага варыянта герба — над
прылбіцай з каронай тры страусавыя
пёры. Існуюш. варыянты герба з чырв.
полем, залатым крыжам, 5 пёрамі і інш.
Герб паходзіць ад пашыранай на пры-
ватных пячатках ВКЛ выявы крыжа,
часам крыж відазмяняўся дадаткам но-
вых элементаў. На пячатцы кн. Федзькі
Іванавіча Нясвіцкага пры дакументах
Пячатка князя
Карыбута
КАРЫБУТ
1434 змешчана выява крыжа з перак-
рэсленымі канцамі і маладзіком рагамі
ўбок замест ніжняга канца крыжа. Яго
ўнукі Сямён і Васіль Васілевіч Збараж-
скія на пячатках пры дакументах 1461
мелі выявы простага крыжа з маладзі-
ком рагамі ўніз і крыжа з перакрэсле-
ны.мі канцамі, падобным маладзіком і
6-прамянёвай зоркай. Алошні варыянт
замацаваўся ў 17 ст як герб «К.» (ад імя
кн. Карыбута, якога Вішнявецкія лічы-
лі сваім родапачынальнікам). У час зна-
ходжання на троне Рэчы Паспалітай
Міхала Вішнявецкага [1669—73) герб
«К.» ужываўся ў дзярж. сімволіцы як
элемент на вял. і малой пячатках ВКЛ.
Выява «К.» разам з гербам Радзівілаў
«Тромбы» змешчана на гал. фасадзе
Нясвіжскага палаца (яго будаўнік
М.К.Радзівіл Сіротка быў жанаты з
Э.Я.Вішнявецкай). Валерый Пазднякоў.
КАРЫБУТ (у хрышчэнні Дзмітрый;
? — пасля 1404), князь з дынастыі Ге-
дзімінавічаў. Трэці сын вял. князя ВКЛ
Альгерда і Юльяны Цвярской. Упершы-
ню ўпамінаецца ў 1382, калі разам з
братамі Ягайлам, Скіргайлам і інш.
падпісаў на р Дубіса дагавор з крыжа-
камі. У 1386 у Луцку прысягнуў польс-
каму каралю Ягайлу, пры гэтым назваў
сябе гаспадаром і спадкаемцам Новага-
родка. Ахвяраваў Лаўрышаўскаму ма-
настыру вёску і возера Морына, у пры-
пісцы на 1-м аркушы Лаўрышаўскага
евангелля названы вял. князем У 1390
дапамог Ягайлу пры аблозе Гродна, за
гэта атрымаў у дзяржанне Ліду. Адмо-
віўся прысягаць Вітаўту як вял. князю
ВКЛ, у 1392 разбіты яго войскам каля
Дакудава (Лідскі пав), зачыніўся ў Но-
вагародку, пасля штурму горада ўзяты ў
палон з жонкай і дзецьмі. Адпушчаны
дзякуючы заступніцтву цесця, разанска-
га князя Алега Іванавіча, але страціў
Новагародскае княства. У хуткім часе
памірыўся з Вітаўтам, удзельнічаў у яго
паходах. Апошні раз упамінаецца ў 1404
як удзельнік паходу на Смаленск. Быў
жанаты з Настассяй, удавой друцкага
132
КАРЫБУТАВІЧЫ
князя Дзмітрыя Васілевіча, з ёй меў сы-
ноў Івана, Жыгімонта, Фёдара (гл. ў
арт Карыбутавічы) і дачок Настассю,
Алену і Марыю У пстарыяграфіі часта
блытакшь К. і яго брата Дзмітрыя Аль-
гердавіча. Некаторыя даследчыкі лічаць
К князем Ноугарада-Северскага (Укра-
іна)
Літ \У о 1 Г { 1 К<х1 беёітіпа. Кгакб»,
1886; 8 і а сі п і с к і К Вгасіа \Уіас1у5Іа»а-
.Іазіеііу Оівіегсіожісга... 1867.
Мікола Нікалаеу.
КАРЫБУТАВІЧЫ, княжацкі род у
ВКЛ герба «Пагоня», адгалінаванне Аль-
гердавічаў. Паходзяць ад восьмага сына
Альгерда Карыбута. Меў сыноў Івана,
Жыпмонта і Федара, з якіх Іван упамі-
наецца аднойчы ў 1431.
Ж ы г і м о н т (Сігізмунд, каля
1385 — пач. 1435) на чале ўласнай ха-
ругвы ўдзельнічаў у Грунвальдскай бітве
1410 як васал караля Польшчы, пазней
служыў вял. кн Вітаўту. У 1422 высту-
піў прэтэндэнтам на карону Чэхіі, з да-
памогай ВКЛ і Польшчы ўдзельнічаў у
бараньбе з інш. прэтэндэнтамі. У 1430
падтрымаў абранне вял князем Свідры-
гайлу, ваяваў на баку апошняга ў час
барацьбы з Жыпмонтам Кейстутавічам
Загінуў у бітве пад Вілька.мірам.
Фёдар (каля 1390 —пасля 1440)
упамінаецца з 1422. У бітве пад Вілька-
мірам змагаўся на баку Свідрыгайлы,
трапіў у палон. Генеалагічная традыцыя
канца 16—17 ст. лічыла яго родапачы-
нальнікам князёў Збаражскіх і Вішня-
вецкіх, у сувязі з чым іх радавы герб меў
назву 'Карыбут» Аднак звесткі пра сы-
ноў Фёдара адсутнічаюць. Меў дачок, з
іх Васіліса была жонкай кн. Льва Та-
лочкі, Марыя — кн. Фёдара Варатын-
скага, Ганна каля 1445 выйшла замуж
за Пятра Мантыгірда. аддаўшы ў пасаг
бацькоўскі маёнтак Лоск.
Літ: о I ГГ Г Кпіагіон'іе Іііеолко-пксу
о<1 коііса схіетазіево «'іекіі У'агзган'а, 1895. 8.
178—179; Вопіескі А НегЬагг Роккі.
\Уагзга»'а. 1907. Т 11 8. 193—194.
Вячаслаў Насевіч
КАРЫБУТ-ВІШНЯВЁЦКІЯ, гл. Вішня-
вецкія
КАРЫГАЙЛА (у праваслаўі Васіль, у
каталіцтве Казімір; 1369 або 1370 —
вер 1390), мсшслаўскі князь у ВКЛ
Адзін з малодшых сыноў Альгерда і
Ульяны Цвярской. У 1386 або пач. 1387
(пасля хрышчэння Ягайлы) прыняў ка-
таліцтва. Атрымаў ад Ягайлы ў трыман-
не Мсціслаў. Калі ў 1386 горад аблажыў
смаленскі кн. Святаслаў Іванавіч, на
дапамогу К рушылі яго браты Скіргай-
ла, Карыбут, Лугвен, Вітаўт; пад гора-
дам адбылася Мсціслаўская бітва 1386.
У 1390 у час паходу Вітаўта з крыжакамі
на Вільню К ўзначаліў абарону Крыво-
га замка сталіцы і быў забіты разам з
яго інш. абаронцамі Яго галаву насілі
на жэрдцы, каб застрашыць абаронцаў
Верхняга і Ніжняга замкаў Вільні. У
1396 Вітаўт на памін душы К і яго бра-
та Віганда запісаў віленскаму касцелу
св. Станіслава 3 вёскі і дзесяніну з чац-
вёртай. Ва,іерый Пазднякоў.
КАРЫЦКІ Кароль Фларыян (3.11.1702,
в Дзітрыкі Лідскага пав. — 10.12.1789),
педагог, царк.-паліт дзеяч. Брат М Ка-
рыцкага. Вучыўся ў езуіцкіх навуч. уста-
новах у Вільні, Слуцку і Полацку
(1717—23), выкладаў граматыку і паэ-
зію ў Вільні і Варшаве У 1726—30 ву-
чыўся ў Варшаўскім калегіуме, дзе да
1732 праф. красамоўства, у 1732—33
выкладаў этыку ў Вільні. Гісторык біс-
куп Я Альбертрандзі назваў яго «пер-
шым майстрам навук і густу ў езуіцкай
літаратуры на Літве». У 1733—36 праф
пед. семінарыума ў Слуцку, прапавед-
нік у Радзівілаў. Атрымаў ступень д-ра
філасофп ў Віленскай акадэміі, дзе ў
1736—39 прафесар тэалогіі. У 1739—46
у Варшаве, прапаведнік, праф тэалогіі.
3 1746 у Рыме, сакратар кіраўніка
Польскай асістэнцыі, якая аб’яднала 4
езушкія правінцыі Рэчы Паспалітай. Як
кіраўнік Мазавецкай правінцыі ў 1758
пасланы ў ВКЛ для ўрэгулявання па-
межных і школьных спраў езуітаў. 3
1763 рэктар Нясвіжскага калегіума. У
1765 прызначаны асістэнтам польскім,
адначасова нам. генерала езуітаў па
справах Рэчы Паспалітай Пасля скаса-
вання езуіцкага ордэна (1773) за суп-
рацьдзеянне рымскаму папе зняволены
разам з генералам ордэна і інш. асістэн-
тамі ў замку св Анёла ў Рыме, вызвале-
ны ў 1776. Апошнія гады правёў у Рыме
на пенсіёне папы. Падтрымліваў сувязі
з езуітамі ў Рас імперыі, пераконваў іх
у законнасні існавання ордэна на Бела-
русі. Выступаў супрань падпарадкаван-
ня езуітаў біскупу С.Богуш-Сестранцэ-
вічу, за стварэнне іх уласнай адм. арга-
нізацыі Аўтар панегірыка, шматлікіх
казанняў Валерый Пазднякоў
КАРЬІЦКІ Міхал (7.9.1714, в. Дзітрыкі
Лідскага пав. Віленскага ваяв., цяпер
Лідскі р-н — 10.3.1781), паэт, грамадскі
дзеяч, педагог. Брат К Ф Карыцкага
Д-р філасофіі (каля 1750). Скончыў Ві-
ленскую езуіцкую акадэмію. 3 1730 чл
ордэна езуітаў. Выкладаў у Мінскім і
Драгічынскім калегіумах, Віленскай
акадэміі. Падзяляў ідэі Асветніцтва. ім-
кнуўся палепшыць сістэму адукапыі,
надань ёй больш свецкі характар Яго
вучнем быў паэт К.Нарушэвіч. Пасля
скасавання ордэна езуітаў у 1773 К.
прызначаны Адукацыйнай камісіяй рэк-
тарам Мінскай ваяводскай школы Пі-
саў на лац. мове Аўтар паэмы «Пту-
шыны сейм», дзе паказаў крызісны стан
Рэчы Паспалітай напярэдадні яе падзе-
лаў, элепй «Да Касакоўскага» і «Да бра-
та Караля», прыродаапісальнай оды «Да
Зімы», вершаў (пры жыцш апублікавана
25). Пасля смерці К. яго паэтычная
спадчына выдадзена Полацкай езуіцкай
акадэміяй пад назвай «Песні» (1817).
Большасць твораў прысвечана тагачас-
ным грамадскім і культ. дзеячам Бела-
русі, мясц. гіст. падзеям. Прыхільнік
класінызму як творчага метаду. Яго па-
эзія паўплывала на лашнамоўную паэ-
зію Беларусі, Польшчы, Літвы, Украіны
эпохі Асветніцтва.
Літ: Ж л у т к о А.А. Міхал Карыцкі —
ланінамоўны паэт Беларусі эпохі Асветнштва
Ц Весш АН БССР Сер грамад. навук 1988
№ 5; Парэцкі Я.1 Міхаіл Карыцкі. Мн.,
1991 Алесь Жлутка
КАРЬІЦКІ Сяргей Дзям’янавіч
[23.10(5.11). 1913, в. Мудроўка Мінскага
пав. — 20.9 1944], Герой Сав Саюза
(1945) Скончыў Варонежскі зоатэхніч-
ны ін-т (1938) Працаваў у Смаленскай
вобл. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на
Паўд.-Зах., 1-м Укр. франтах. Удзельнік
вызвалення Луцка, Бролаў, Пярэмыш-
ля. Камандзір кав эскадрона ст лейтэ-
нант К вызначыўся пры выхадзе на чэ-
хаславацкую граніцу. 19—20.9.1944 яго
эскадрон захапіў 2 варожыя батарэі, 7
аўтамашын з ваен грузам, знішчыў
больш за 70 гітлераўцаў, адбіу каля 10
контратак і прымусіў ворага адступіць.
Загінуў у гэтым баі. Яго імем названы
вуліцы ў Мінску і пас. Ратамка Мінска-
га р-на
КАРЫЦКІЯ. княжацкія татарскія роды
ў ВКЛ. Прозвішча ад назвы маёнтка
Карьша ў Навагрудскім ваяв. На пач. 16
ст. маёнтак належаў сям’і князёў Ула-
наў-Асанчуковічаў герба «Улан» У 17
ст. адна галіна Уланаў насіла прозвішча
К. 3 гэтай сям’і паходзіў кн Ахмет
Шчэнснавіч Улан-К., уладальнік часткі
Карыцы, ротмістр казацкай харугвы
войск ВКЛ. Яго сын кн. Багдан у 1690
упамінаўся ў ліку ўладальнікаў Карыцы
і Лоўчыц у Навагрудскім ваяв.
Магчыма, галіной гэтага роду з’яўля-
ецца сям’я князёў К., якая на пач. 17
ст. перасялілася ва ўладанні Радзівілаў і
на працягу некалькіх пакаленняў узна-
чальвала татар, якія жылі на землях
Клецкай ардынацыі. Яе родапачыналь-
нік кн. Януш К. ўпершыню ўпамінаец-
ца ў 1614, калі кн. А. Радзівіл пацвер-
дзіў за ім 7 валок зямлі ў Асмолаве і
Іванаве. Януш быў ротмістрам татар-
скай харугвы Клецкай ардынацыі, гэ-
тую ж пасаду займалі яго нашчадкі. Не-
каторыя з іх служылі таксама афіцэрамі
войска ВКЛ. Да 20 ст. прадстаўнікі роду
былі дробнымі землеўласнікамі ў Ардзе,
Асмолаве і Іванаве. Вядомы хрысціяне
К., у якіх у 18 ст. была мянушка Бон-
дза. Сваім продкам яны лічылі кн. Ці-
мафея, унука Януша (прыняў хрышчэн-
не ў 1686). Яго сын кн. Фёдар у 1716
валодаў часткай Асмолава і Іванава.
Яшчэ адзін род меў тытул мурза (у
19 ст. ператварыўся ў радавую мянуш-
ку) і паходзіў ад палкоўніка татарскай
харугвы Самуэля К., які ў 1679 атрымаў
ад Яна III Сабескага землі ў Лебедзеве і
Кабылянах Старасельскіх (Малашэві-
чах) у Брэсцкай эканоміі. Паводле ка-
ралеўскіх прывілеяў за К. і яго нашчад-
камі захоўвалася спадчыннае каманда-
ванне харугвай татар, якія атрымалі
зямлю ў тых жа сёлах і былі абавязаны
служыць асабіста каралю. Сын Самуэля
Абрагім Мурза-К. ў 1728 прызначаны
харужым земскім татарскім Навагруд-
скага ваяв.; быў прыхільнікам Станісла-
ва Ляшчынскага, а пасля ўступлення на
трон Аўгуста 111 эмігрыраваў у Турцыю
(каля 1734). 3 гэтага роду паходзіў Аб-
рагам Давыдавіч Мурза-К., капітан на-
палеонаўскіх войск, з 1817 навагрудскі
межавы суддзя. Многія члены роду слу-
жылі афіцэрамі рас. арміі.
Існаваў і аднайменны каталіцкі шля-
хецкі род герба «Цёлак у Падляшскім
ваяв., які паходзіў з Кароны Польскай і
быў вядомы з 16 ст., а таксама К. герба
«Прус-І», што паходзілі з Мазавецкага
ваяв.
Лйп.: Д у м м н С.В Татарскне князья в
Велмком Княжестве Лнтовском // Асіа
Ва11ісо-81ауіса. УУ'госІа» еіс., 1991. Т. 20;
о 1 Г Г I. Кпіагіожіе Іііежхко-пізсу о<1 когіса
сііетаяево жіекч. \Уаг52а»а, 1895. 8. 638;
Огіа<1іі1е№Ісг 8. НетЬагг го<1гіп
асагзкісН » Роксе. ЧУіІпо, 1929. 8. 156—195.
Станісіаў Думін.
КАРЫЯТ (у хрышчэнні Міхаіл; каля
1306 — паміж 1358 і 1366), князь у
ВКЛ. Сын вял. кн. ВКЛ Гедзіміна і кня-
гіні Еўны, дачкі полацкага кн. Івана
Усеваладавіча. Ад бацькі атрымаў Нова-
гародак і Новагародскую зямлю са Сло-
німам і Мсцібавам. У прыпісцы 1329 у
Лаўрышаўскім евангеллі названы вял.
князем. Пасля смерці Гедзіміна і захопу
ўлады Альгердам і Кейстутам (1345)
прысягнуў Альгерду як вял. князю
ВКЛ. У 1349 быў пасланы ў Арду да ха-
на Джанібека арганізаваць кааліцыю
супраць Маскоўскага княства. Пасольс-
Да арт. Карыятавічы. Пячатка князя Аля
ксанлра.
тва было няўдалым. Джанібек выдаў К.
вял. князю маскоўскаму Сямёну. У
1350, пасля пасылкі Альгердам падарун-
каў у Маскву, Сямён «с честню» адпус-
ціў К. на радзіму. Пры К. ў Новагарод-
ку актыўна вялося буд-ва, горад стаў
цэнтрам правасл. Літоўскай мітраполіі.
Меў 6 сыноў (гл. Карыятавічы).
Літ.: V/ о 1 Г Г 3. К6<1 Себітіпа. Кгакі»,
1886. 8. 9, 70—72; 8 I а 6 п і с к і К. 8угіолгіе
Сегіутіпа жіеіко-жіасісу Ілілуу: Мопжій —
ІЧагутітІ — ІежпШа — КогіаІ. [2 »уд.].
Ьл'о», 1881. 8. 139—181. Мікола Нікалаеў.
КАРЫЯТАВІЧЫ, князі ў ВКЛ, сыны
навагрудскага князя Карыята. Паводле
бел.-літоўскіх летапісаў, братоў К.
Юрыя, Аляксандра і Канстанціна вял.
князь ВКЛ Альгерд у 1362 узяў у паход
супраць татар. У выніку бітвы каля Сі-
ніх Вод да ВКЛ была далучана Па-
дольская зямля, дзе К. былі пасаджаны
намеснікамі, «пачалі бараніць Падольс-
кую зямлю ад татар» і збудавалі гарады
Сматрыч, Бакота, Камянец-Падольскі.
Усе трое прынялі каталііггва. Ю р ы й
(?—1374?) у 1366 разам з інш. князямі
падпісаў мірны дагавор з польск. кара-
лём Казімірам 111. У 1374(?) запрошаны
на пасад гаспадара Малдовы, дзе забі-
ты. Леў (?—12.8.1399) загінуў у бітве
на Ворскле. Д з м і т р ы й (?—?) ажа-
ніўся (1356?) з дачкой вял. кн. маскоў-
скага Івана Іванавіча. Меў прозвішча
Баброк. Удзельнік Кулікоўскай бітвы
1380.
Літ.: 8 I а <1 п і с к і К. 8упо»іе Сейутіпа
іл'іеіко-ч'іагісу ЬіГм/у: Мотл'ігі — ІЧагутіті —
Зелл'шііа — КогіаІ. [2 ллуй.]. Ьлл'блл, 1881. 8.
143—181; Ріігупа 3. Коцаі і Коцаіожісге
огаг 5рга»а рогіоіхка // АГепеііт \Уі1еп5кіе.
1936. Й. 11. Валерый Пазднякоў.
КАРЭБЫ, археалагічныя помнікі (2
стаянкі верхнедняпроўскай культуры,
133
КАРЭЛІЦКІ
курганны могільнік эпохі Кіеўскай Ру-
сі) каля в. Карэбы Дрыбінскага р-на.
С т а я н к і даследаваў у 1987—91
В.Ф.Капыцін. Культурны пласт на
глыб. 0,2—0,5 м ад паверхні. Знаходкі
(крамянёвыя прылады працы, нуклеу-
сы, пласціны, адшчэпы, дробныя ас-
колкі і лускавінкі, фрагменты арнамен-
таванай керамікі) сведчаць пра фармі-
раванне верхнедняпроўскай культуры
на мясцовай мезалітычнай аснове і ха-
рактарызуюць найб. стараж. этап раз-
віцця неаліту ў Верх. Падняпроўі.
Курганны могільнік дасле-
даваў у 1930 І.А.Сербаў. Пахавальны аб-
рад — трупапалажэнне галавой на 3.
Пахаванне знаходзілася на 2 вогнішчах,
абкладзена дубовымі плахамі. Знойдзе-
ны бронзавыя падвескі, скроневыя
кольцы, пярсцёнкі, дробныя пацеркі,
фрагменты ганчарнай пасудзіны з лі-
нейным арнаментам.
Літ.: С е р б а ў I. Археалагічныя абследа-
ванні ў вадазборах рэк Проні — Ухлясці ў
былой Магілёўшчыне // Працы секцыі археа-
логіі Ін-та гісторыі БАН. Мн., 1932. Т. 3;
К о п ы т н н В.Д. Археологнческне памятнм-
кл Дрнбннского района Могнлевской облас-
тн. Могнлев, 1994. Вячасла Капыцін.
КАРЭВА (Когелуа) Аляксандр Тамаш
(1803—74), удзельнік паўстання 1830—
31. Паходзіў з заможнай шляхты. У
1819—24 вывучаў права, з 1825 — ме-
дыцыну ў Віленскім ун-це; у 1830 атры-
маў ступень лекара 1-га класа. У 1831
маёр паўстанцкай кавалерыі ў Літве, ле-
кар у вайсковым шпіталі ў Варшаве.
Пасля задушэння паўстання ў эміграцыі
ў Парыжы, адкуль у 1832 выехаў у Аме-
рыку, дзе займаўся прыватнай мед.
практыкай у Новым Арлеане, сябраваў
з амер. пісьменнікам Дж.Ф.Куперам.
Праз некалькі гадоў вярнуўся ў Еўропу.
У 1837 быў чл. Польскага дэмакр. т-ва.
У 1841 у Парыжы абараніў дысертацыю
і атрымаў ступень д-ра медыцыны. Да
1855 займаўся мед. практыкай. Удзель-
нік Крымскай вайны 1853—56. У 1856
атрымаў дазвол вярнуцца на радзіму.
Жыў у Вільні. 3 1858 чл. Віленскага
мед. т-ва, у 1862—63 яго сакратар. Аў-
гар навук. прац у галіне медыцыны.
КАРЭЛІЦКАЯ ЦУКРОВАЯ МАНУ-
ФАКТЎРА. Існавала ў 1833—62 у мяст.
Карэлічы Навагрудскага пав. (цяпер г.п.
Карэлічы). Выпускала цукар. Дзейнічалі
агнявыя рухавікі. У 1850 абсталявана 16
фільтрамі, 4 гідраўлічнымі прэсамі і
таркай. Працавала на ўласнай сыравіне:
цукровыя буракі сеялі на 40—50 дзес.
зямлі, збіраючы па 600—1000 пудоў з
дзесяціны. У 1850 працавала 150 чал.,
выраблена 2,4 тыс. пудоў цукру. Аплата
працы пастаянным рабочым складала
40 руб. за год. Пасля адмены прыгон-
ніцтва, калі не стала таннай рабочай сі-
лы, мануфактура спыніла работу.
КАРЭЛІЦКІ РАЁН. Размешчаны на У
Гродзенскай вобл. Пл. 1,1 тыс. км2, нас.
КАРЭЛІЦКІ
32,1 тыс. чал. (1997) Цэнтр —г.п Ка-
рэлічы. 70% яго тэр занята Стаўбцоў-
скай нізінай, на 3 ад р. Сэрвач — схілы
Навагрудскага ўзвышша. Працякае р.
Нёман з левымі прытокамі Уша (з Мі-
ранкай) і Сэрвач (з Неўдай і Ругай).
Пад лясамі каля 19% тэрьггорыі. Прахо-
дзіць аўтадарога Навагрудак — Карэлі-
чы — Мір — Стоўбцы
Раён утвораны 15 1.1940 у складзе Ба-
ранавіцкай вобл. пад назвай Валеўкаў-
скі р-н з цэнтрам у в. Валеўка.
12.10.1940 падзелены на 14 сельсаветаў’
Асташынскі, Валеўкаўскі, Велікакосіц-
кі, Варанчанскі, Дальнаруцкі, Заполь-
скі, Карэліцкі, Малюшыцкі, Машэвіц-
кі, Міратыцкі, Райчанскі, Руткевіцкі,
Цырынскі, Ятранскі. 25.11 1940 цэнтр
раёна перанесены ў мяст Карэлічы і
раён перайменаваны ў Карэліцкі. У
Вял. Айч. вайну ў чэрв. 1941 акупірава-
ны ням фашыстамі, якія загубілі ў рае-
не 3747 жыхароў. Барацьбу з акупантамі
вялі партыз. брыгады «Камсамолец»,
«25 гадоў БССР», 1-я Баранавіцкая, 1-я
Бел кавалерыйская і асобныя атрады
♦Громава» і Д.І.Сямёнава. выдавалася
падп. газ. «Чырвоны партызан», дзейні-
чалі Карэліцкія падп. райкомы КП(б)Б
і ЛКСМБ Раён вызвалены ў пач. ліп
1944 воінамі 3-й армп 2-га Бел фронту
ў ходзе Беластоцкай аперацыі 1944 3
8.1.1954 у Гродзенскай вобл. 17.12.1956
да раёна далучаны г п Мір, Жухавіцкі,
Луцкі, Прылуцкі, Сімакаўскі, Турэцкі,
Ушанскі, Ярэміцкі с/с скасаванага Мір-
КАРЭЛІЦКІ РАЁН
Помнікі і памятныя мясціны
ваенна-гістарычных падзей.
нацыянальна вызваленчага
I рэвалюцыйнага руху
Помнікі і мясціны. звязаныя
з падзеямі Вялікай Айчыннай
вамны 1941-45 гг.
сэ Ломнікі ахвярам фашызму
ф Ломнікі архітэктуры
• Цэнтры рамёстваў
скага р-на. 25.12.1962 К.р. скасаваны,
яго тэр. далучана да Навагрудскага
р-на. 6.1.1965 утвораны зноў На
1.1.1997 у раёне 161 нас. пункт, у т.л. 2
гар. пасёлкі (Карэлічы, Мір), 159 вёсак,
9 сельсаветаў: Варанчанскі, Жухавіцкі,
Красненскі, Луцкі, Малюшыцкі, Рай-
цаўскі, Турэцкі, Цырынскі, Ярэміцкі;
12 калгасаў, 2 саўгасы, 5 с.-г. прадпры-
емстваў. Прамысл. прадпрыемствы
спіртзавод у в. Варонча. На тэр. раёна
13 пачатковых, 10 базавых, 13 сярэдніх,
4 муз , 1 дзіцяча-юнацкая спарт. школа,
2 ПТВ, 17 дашкольных устаноў, 7 баль-
ніц, 24 фельчарска-акушэрскія пункты,
2 паліклінікі, 2 амбулаторыі; 53 клуб-
ныя ўстановы, 42 б-кі, Карэліцкі раённы
краязнаўчы музеы «Зямля і людзі» Выда-
ецца газ. «Полымя». Найб значныя ар-
хеал. помнікі — стаянка каля в. Мала-
сельцы. гарадзішчы каля в. Сёгда, пасе-
лішчы каля в Ярэмічы У раёне брацкія
маплы сав. вогнаў і партызан (в Малыя
Жухавічы, Сіняўская Слабада, Турэц,
Цырын. хутар Рудзьма), маплы ахвяр
фашызму (в. Варонча, Лядкі, Новае Ся-
ло, Турэц, Ярэмічы), помнікі на месцы
гібелі ген.-маёра Я.Я.Фогеля (в. Малю-
шычы), у гонар партызан (в. Ярэмічы) і
інш Захаваліся помнікі архітэктуры: 18
ст. — Петрапаўлаўская царква (в. Жу-
хавічы), касцёл Ганны (в. Варонча); 19
ст. — цэрквы Казанская (в. Беражна),
Ушэсця (в. Вял Мядзвядка, Ярэмічы),
Іаана Прадцечы (в Малыя Жухавічы),
Пакроўская (в. Турэц), капліцы (в. Сэр-
вач, Ярэмічы), сядзібы (в. Кальчычы,
пас Першамайскі, в. Райца) і інш. Ра-
ён — радзіма філосафаў С Маймана і
Фларыяна Бохвіца (г.п. Мір), паэтаў
Я.Чачота (в Малюшычы), А.М.Мілюня
(в. Скорычы), вучоных І.ІДамейкі
(в. Мядзвядка) і акадэміка Ф.І.Фёдара-
ва (в. Турэц), літ. крытыка У.А.Калесні-
ка (в. Сіняўская Слабада), пісьменнікаў
В.А Каратынскага (в Селішча),
А.Р.Дзеркача (в Турэц), А Ц Бажко (в.
Даўгінава), нар. артыста СССРА.К.Іль-
інскага (Мір), дзеяча рэв. руху Зах. Бе-
ларусі У 3 Царука і інш
Уладзімір Тананка
КАРЭЛІЦКІ РАЁННЫ КРАЯЗНАЎЧЫ
МУЗЕЙ «ЗЯМЛЯ I ЛЮДЗІ». Засн ў
1970 у г.п. Карэлічы адкрыты ў 1974.
Пл. экспазіцыі 184 м , больш за 5 тыс.
адзінак асн. фонду (1997). Сярод экспа-
натаў археал. знаходкі з раскопак г.п.
Мір і Мірскага замка і інш помнікаў
раёна, у т.л. скарб медных солідаў 17
ст., рукапісныя кнігі 18—20 ст., калек-
цыя рэчаў сял. побыту і дэкар.-прык-
ладнога мастацтва 19—20 ст. Вял. эк-
спазіцыя прысвечана падзеям часоў
Вял. Айч. вайны і партыз. руху на тэр.
раёна. У экспазіцыі матэрыялы пра сла-
вутых землякоў Я.Брыля, УДамейку,
А.Дзеркача, В Іпатаву, Б Кіта, спевака
П.Конюха, Р.Тармолу, Я.Чачота і інш.
Экспануюцца творы бел жывапісцаў,
графікаў, скульптараў Філіял — музей
Героя Сав Саюза У.З Царука ў в. Ярэ-
мічы.
КАРЭЛІЦКІЯ ШПАЛЁРЫ, вырабы
ткацкай мануфактуры Радзівілаў у Ка-
рэлічах у 2-й пал 17 — 1-й пал 19 ст.
Ткалі шпалеры мясц. ткачы па кардо-
нах прыдворных мастакоў Ю і Р Гес-
кіх, Скажыцкага Сюжэты і кампазіцыі
пераносілі на шпалеры з каршн А ван
Вестэрфельда, Дэль Бензі і інш. Ману-
фактура дасягнула росквіту ў сярэдзіне
18 ст Найб. вядома серыя высокамас-
тацкіх шпалераў, выкананых у 1740—
50-я г. па загадзе М.К.Радзівіла для
ўслаўлення свайго роду. Сярод іх: «Ім-
ператар Карл V Габсбургскі надае Радзі-
вілам княжацкі тытул», «Узяцце ў палон
С.М.Крычэўскага пад Лоевам у 1649 г.»,
♦Парад войск пад Заблудавам». К.ш.
ўпрыгожвалі парадныя залы Нясвіжска-
га замка — рэзідэнцыі Радзівілаў Мно-
гія з іх знішчаны ў 1812, інш. зберага-
юцца ў музеях Расіі і Польшчы. На не-
каторых выяўлены меткі — прозвішчы
мясц. ткачых Настассі Маркевіч і Ма-
рыі Кулакоўскай.
Літ.: Т р ы з н а Д.С. Бсларускія дываны і
габелены. Мн., 1981.
КАРЭЛІЧЫ, гарадскі пасёлак, цэнтр
Карэліцкага р-на, За 185 км ад Гродна,
42 км ад чыг. ст. Гарадзея на лініі
Мінск—Баранавічы, на аўтадарозе На-
вагрудак—Мінск. 7,8 тыс. ж. (1997)
У пісьмовых крыніцах упамінаюцца з
1395. У 15 ст. двор вял. князёў ВКЛ у
Навагрудскім пав. У 1428 вял. кн. ВКЛ
Вітаўт перадаў двор К з воласцю сваёй
жонны Ульяне. 3 пач. 16 ст. ўласнасць
кн. Чартарыйскіх. У 1505 разрабаваны
крымскімі татарамі. 3 1594 вядомы як
мястэчка. 3 2-й чвэрці 17 ст. ўладальні-
камі К сталі кн. Радзівілы У 1646 у К.
рынак, 5 вуліц (Папоўская, Дворная,
Крывая, Мастовая, Запольская), 55
пляцаў і 14 валок зямлі. У 1655 у час
вайны Швецыі з Рэччу Паспалітай раз-
бураны шведамі. 3 2-й пал. 17 ст. ў К.
дзейнічала шпалерня. У 1672 —6 вуліц,
2 млыны. карчма 83 двары. У 1686 —
104 двары. У 1706 у час Паўн. вайны
1700—21 зноў спалены шведамі. У 1733
каля К. стаялі лагерам прыхільнікі ка-
раля Станіслава Ляшчынскага пад кі-
раўніцтвам М.Агінскага («ашмянская
канфедэрацыя»), 3 1795 у Рас. імперыі.
У 19 ст. мястэчка, цэнтр воласш На
ватрудскага пав. Мінскай губ. 3 1828
уласнасць кн. Вітгенштэйнаў. У 1897 —
2559 ж., царква, сінагога, школа, лячэб-
ніца, гасцініца, паштовая станцыя,
уласнасць графаў Путкамераў. У 1-ю
сусв. вайну моііна разбураны, акупіра-
ваны герм войскам У 1919—20 заняты
польскім войскам, Чырв Арміяй У
1921—39 у складзе Польшчы, цэнтр
гміны Навагрудскага пав У 1921 — 799
ж., 123 двары, уласнасць графа Жалтоў-
скага. 3 1939 у БССР, з 1940 цэнтр Ка-
рэліцкага р-на, вёска. У Вял. Айч. вай-
ну з 26.6.1941 да 8.7.1944 акупіраваны
ням.-фаш захопнікамі, якія загубілі ў
К. і раёне 3747 ж. 3 30.4 1958 гар пасё-
лак У 1962—65 у Навагрудскім р-не У
1971 — 3,7 тыс. ж У К масларобчы
з-д, ільнозавод, камбінат каап
прам-сці, камбінат быт. абслугоўвання.
Сярэдняя і базавая школы. 2 дашколь-
ныя ўстановы, б-ка, Дом культуры,
бальніца. Царква і касцёл. Карэліцкі ра-
енны краязнаўчы музеы «Зямля і людзі»
Мемарыяльны комплекс сав. воінам і
партызанам, помнік землякам. Вайско-
выя могілкі; помнік сакратару падп
райкома камсамола М Арцюху. Помнік
архітэктуры — Петрапаўлаўская царква
2-й пал. 19 ст.
Літ.: Любавскмй М. Областное деле-
нме м местное управленне Лнтовско-Русского
государства ко временн мздання первого Лн-
товского Статута. |М 1892]. С 128;
2тівго<ігкі I Моу/оягскіек і окоіісе
Ьіоіл'О8г6<1ек, 1927 8 55—58
Валерый Шаблюк
КАРЭЦ, мера (адзінка) аб’ёму сыпкіх
рэчываў і вадкасцей. Назва паходзіць ад
кары, з якой выраблялі кубкі для піцця.
У 14—18 ст. у Польшчы вядома каля
300 лакальных адзінак вымярэння на-
піткаў, солі, збожжа Пасля 1569 К па-
шырыўся ў ВКЛ праз гандаль Кароны з
прыбалтыйскімі гарадамі Найб. выка-
рыстоўваўся кракаўскі К у 14 гарцаў,
які да 1762 адпавядаў 38,47 л, з 1764 —
37,7977 л. 3 1764 агульнадзяржаўным
стаў варшаўскі (каронны, скарбовы) К.,
роўны 4 чвэрцям = 32 гарцам = 128
квартам = 512 кватэркам, які для напіт-
каў лічыўся ў 120,6052 л, а для сыпкіх
рэчываў — у 6 пудоў або ў 98,28 кг 3
1816 ужываўся навапольскі К., роўны
0,60981 рус. чвэрцям (128,0601 л, або
80,216 кг). На Беларусі ў 19 ст. ўжываў-
ся рускі К. (паводле кароннага). У 1835
ён вызначаўся ў 10,4064 вядра ці 127,92
л напіткаў, а для сыпкіх рэчываў скла-
даў 4,87845 чацьверыка, або 128 кг.
Літ Памятная кннжка Мннской губерннн
на 1900 г. Мн., 1899; Горбач евс кн й Н
Словарь древнего актового языка Северо-За-
падного края н Царства Польского. Внльна,
1874, Баталнн Фа. Календарь н справоч-
ная кннжка русского сельского хозянна на
1883 г. СПб, 1883; Гаіпюгузка-
С га<]ожз ка А Міагу гЬогоім »
млўемкхІЖУІе кгакожзкіт » XVIII жіекн //
Км/апаіпік Ьізіопі кіііііігу таіегіаіпе). 1965
№ 4. Яўген Анішчанка
КАСАБУЦКІ Іван Сцяпанавіч
[7(19)3.1895, г. Сянно — 15.11.1974],
генерал-лейтэнанг (1944). У армц з
1915, у Чырв Арміі з 1918 Скончыў
Ваен. акадэмп імя Фрунзе (1930), Ген-
штаба (1940) У гады грамадзянскай і
савецка-польскай войнаў змагаўся на
тэр. Беларусі, камандзір палка, брыга-
Ла арт Карэлііцоя шпа.кры Міхал Каэімір Радзівіл Рыбанька Фрагмеіп са шпалеры «Парад
войск пад Заблудавам». 1744.
Карэтічы Вуліца Савецкая
135
КАСАЬУЦКІ
ды. У 1921—38 камандзір брыгады,
корпуса, на.м нач. штаба ваен акругі. 3
1939 выкладчык Ваен. акадэміі Геншта-
ба. У Вял. Айч. вайну на Паўн.-Зах.,
Паўд.-Зах. і 3-м Укр. франтах: каман-
дзір корпуса, нам. камандуючага вой-
скамі фронту Удзельнік вызвалення
Днепрапятроўска, Крывога Рога, фарсі-
равання Паўд Бута, Днястра, Яска-Кі-
шынёўскай аперацыі. У 1946—53 на
выкладчыцкай рабоце ў Ваен. акадэміі
Генштаба
136
КЛСЛЕЎ
КАСАЕЎ Асман Мусаевіч (11.10.1916,
аул Хурзук Карачаеўскага р-на Карачае-
ва-Чэркескай вобл., цяпер Карачаева-
Чэркесія — 18 2 1944), удзельнік пар-
тыз. руху ў Магілёўскай вобл. ў Вял.
Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1965).
Скончыў Кіеўскае артыл. вучылішча
(1939). У Чырв. Арміі з 1937. 3 пач. вай-
ны на Зах. фронпе, з жн 1941 у парты-
занах — камісар групы, атрада, каман-
дзір атрада, 12І-га партыз. палка, які
пасля смерці К. названы яго імем. Загі-
нуў у час варожай бамбардзіроўкі. Вёска
Сярмяжка Бялыніцкага р-на перайме-
навана ў в. Асман-Касаева, у г.п Бялы-
нічы ўстаноўлены бюст К, у Маплёве
яго імем названа вулша.
КАСАКОЎСКІ Станіслаў Казімір
(3.7.1837, в. Вайткушкі, Вількамірскі
пав. — 4.11.1905), генеалог. У 1858 па
пратэкцыі бацькі, старшыні Герольдыі
Каралеўства Польскага, Станіслава
Шчэнснага Касакоўскага атрымаў у ге-
рольдыі чыноўніцкую пасаду. Віцэ-рэ-
ферэндарый Дзярж. савета Каралеўства
Польскага (1865—67), чл. Рэгуляваль-
нага к-та Варшавы, камергер. Ў 1876—
85 ганаровы міравы суддзя Вількамір-
скага пав. Валодаў Вайткушкамі, Вял
Бераставіцай, Ляхавіцкім графствам з
мяст. Ляхавічы, землямі ў Расіі. Удзель-
нік тэатральнага жыцця ў Вільні і Вар-
шаве, адзін з пачынальнікаў фатаграфіі
ў краі Гал працы К. — нарысы па гіс-
торыі шляхецкіх родаў ВКЛ і Польшчы
(у тд. Касакоўскіх, Хадкевічаў, Гедрой-
цаў, Чацвярцінскіх), якія былі сабраны
ў «Гістарычна-генеалагічных манаграфі-
ях» (у выданні ўдзельнічаў і Ю Бля-
шчынскі). К. крьггычна абагульніў на-
вук. звесткі папярэднікаў і быў першым
генеалогам, хто шырока выкарыстоўваў
дакументы Гал. архіва стараж. актаў у
Варшаве, а таксама прыватных архіваў у
Беларусі і Літве. Шмат матэрыялаў пра
шляхту ВКЛ даслаў Т.Жыхлінскаму для
яго шматтомнай працы «Залатая кніга
польскай шляхты» і А.Банецкаму для
•Гербоўніка Польшчы». Працы К. выз-
начаюцца дакладнасцю і багатай інфар-
мацыяй Пакінуў мемуары і дзённік.
Тв Мопо^гаПе Ьіііоіусгло-вепсаіо^ісгпе
піекібіусЬ гоДгіп роКкісЬ. Т. 1—3. ЗУагхга»а,
1859—72. 5Ў$ропіпіепіа г рггехгіоісі 5рІ5апе сііа
Дгіесі і жпііко»: 5Уу)фкі. Вііепоі Аігех; Рагуг,
1974. Валерый Пазднякоў.
КАСАКОЎСКІ Шыман Марцін (1741,
Шылы, Ковенскі пав. — 25.4 1794),
дзяржаўны дзеяч ВКЛ Брат Ю.Касакоў-
скага. У 1767 у якасці сакратара дэлега-
цыі ад Радамскай канфедэрацыі выяз-
джаў у Маскву для пошуку падтрымкі ў
барацьбе з рэфармаваннем Рэчы Паспа-
літай. Актыўны ўдзельнік і адзін з кі-
раўнікоў Барскай канфедэрацыі ў ВКЛ
На чале 2-тыс. атрада ў ліп.—вер 1771
прайшоў з дыверсійным рэйдам па
Цэнтр. і Паўн. Беларусі. Пасля разгро-
му Барскай канфедэрацыі рашуча змя-
ніў паліт арыентацыю на карысць Расп
А М Касаеў
ІО Касакоускі Партрэт нсвячомага маст.іка
Пас.ія 1780.
У 1790 паступіў ген.-маёрам на расій-
скую службу, потым — ген.-лейтэнант.
Пасля абвяшчэння Таргавіцкай канфе-
дэрацыі ў маі 1792 у складзе корпуса
М.Крачэтнікава прыняў удзел у інтэр-
венцыі Расіі супраць Рэчы Паспалітай.
Пасля захопу Вільні 14 чэрв і абвя-
шчэння Генеральнай канфедэрацыі
ВКЛ прызначыў сябе польным гетма-
нам ВКЛ, фактычна ўзначаліў разам з
братам Ю.Касакоўскім таргавічан у
княстве. Кіраванне Касакоўскіх у ВКЛ
адзначалася праследаваннем сваіх пра-
ціўнікаў, рабаваннем дзярж і прыват-
най маёмасці. У час працы Гродзенска-
га сейма 1793 Касакоўскія імкнуліся за-
мацаваць сваю ўладу праз адстойванне
як мага большай аўтаноміі ВКЛ ў скла-
дзе Рэчы Паспалітай. У час паўстання
1794 прылюдна павешаны «на француз-
скі манер» (на ліхтары) у Вільні.
Літ.\ Копорсгупікі \У. КопГесіегаца
Вагзка. Т. 1—-2. М/аіхгажа, 1936—38;
8 т о 1 е іі 5 к і V/ КопіеДегада Іаівом'іска.
Кгакб», 1903. Уладзімір Емяльянчык.
КАСАКОЎСКІ Юзаф (16.3 1738, Шылы,
Ковенскі пав — 9.5.1794), дзяржаўны
дзеяч ВКЛ Брат Ш М.Касакоўскага
Біскуп інфлянцкі з 1781. На Чатырох-
гадовым сейме 1788—92 узначальваў
Канстытуцыйную дэпутацыю, выступаў
за абмежаванне рэформаў і супраць
Канстытуцыі 3 мая 1791 Разам з бра-
там быў фактычным кіраўніком Тарга-
віцкай канфедэрацыі. Адзін з аўтараў Ак-
та Генеральнай канфедэрацыі ВКЛ
1792. Карыстаўся падтрымкай рас. пас-
лоў у Рэчы Паспалітай. У час польскага
паўстання 1794 павешаны ў Варшаве.
Аутар аповесцей, камедый, мемуараў.
Уладзімір Емяльянчык
КАСЕЦКІ (Коьвескі) Францішак Ксаве-
ры (3.12.1778, в. Кацюжынцы, Калінаў-
скі р-н Вінніцкай вобл., Украіна —
20 5 1857), польскі ваенны і дзярж. дзе-
яч Дывізіённы генерал (1823). Чл
Дзярж. савета Царства Польскага
(1816). У час паўстання 1794 у інтэн-
данцкім ведамстве паўстанцкай арміі. 3
1797 афіцэр польскіх легіёнаў на франц.
службе, удзельнік кампаній супраць
аўстр і рус войск у Італіі і Германіі У
1801 вярнуўся ў Польшчу, займаўся літ.
і выдавецкай працай. У 1806—07
удзельнічаў у фарміраванні польскіх
войск на баку Напалеона I. 3 1807 у ар-
міі Варшаўскага герцагства, удзельнік
вайны з Аўстрыяй 1809. У вайну 1812
узначальваў зводны атрад, размешчаны
ў раёне Нясвіжа для прыкрыішя под-
ступаў да Мінска з Пд і ПдЗ. Нязнач-
ныя сілы К. (каля 3,5 тыс. чал. пры 2
гарматах) апынуліся на гал напрамку
наступлення 3-й Зах. армн ў Бярэзінскай
аперацы/ 1812 і адступілі па Мінскім
шляху. У Койданаўскім баі 1812 атрад К.
быў знішчаны, сам К. з сотняй кавале-
рыстаў уцёк у Мінск. 3 1814 на службе
Расіі, удзельнічаў у арганізацыі вайско-
вага і адм. апарата Царства Польскага.
Выступіў супраць паўстання 1830—31
3 1835 у адстаўцы. Сабраў буйную ка-
лекцыю манет і медалёў Рэчы Паспалі-
тай.
Тв.. Кух жіасіотозсі ЬіяогусгпусЬ о чкіагіас
гЬюпі рга» годакісЬ ЗУагегажа, 1834
Валерый Антонаў.
КАСІНЁРЫ, сяляне, якія былі ўзброе-
ны косамі, насаджанымі вертыкальна. 3
часоў паўстання 1794 у Польшчы, Бела-
русі і Літве назва К. замацавалася за ся-
лянамі-добраахвотнікамі з пешых паў-
станцкіх атрадаў (батальёнаў) У час
паўстання бел. К. складалі каля 1/3 ад
агульнай колькасці паўстанцкіх атрадаў,
удзельнічалі ў бітвах пад вёскамі Паля-
ны, Ліпнішкі, Солы, Крупчыцы і інш.
К. называлі і ўзброеных косамі ўдзель-
нікаў паўстанняў 1830—31 і 1863—64.
Уладзімір Емяльянчык.
КАСІНСКІ (Ко5ігі5кі) Адам Амількар
(1814 або 1815, в. Халевы, Варшаўскае
ваяв. — 24 4.1893), польскі гісторык,
пісьменнік. Удзельнік паўстання 1830—
31. Аўтар шматлікіх гіст. аповесцей і
апавяданняў, пераважна з часоў напале-
онаўскіх войнаў. Выдаў «Геральдычны
даведнік» (т. 1—5, 1877—85) пра шля-
хецкія роды Польшчы, Беларусі, Літвы,
КАСОВІЧ
дзе разам з уласнымі нарысамі змяшчаў
працы, прысланыя інш. асобамі. «Да-
веднік» выклікаў вострую крытыку спе-
цыялістаў (палеміка з А.Рэйскім скон-
чылася дуэллю). Разам з С.Урускім
рыхтаваў да друку гербоўнік «Сям’я»
(выдадзены ў 1904—17 у 14 т.).
Валерый Пазднякоў.
КАСМАНАЎТЫКА (грэч. ко$то$ Сус-
вет + пашіке мараплаванне — мастац-
тва караблеваджэння). палёты ў касміч-
ную прастору; комплекс галін навукі і
тэхнікі, якія забяспечваюць асваенне
касмічнай прасторы і пазаземных аб'ек-
таў з выкарыстаннем касмічных апара-
таў. Пачатак касмічнай эры звязаны з
запускам у СССР 4.10.1957 1-га штуч-
нага спадарожніка Зямлі. 12.4.1961 ад-
быўся 1 -ы ў свеце палёт чалавека ў кос-
мас, які ажыццявіў грамадзянін СССР
Ю.А.Гагарын. Гіст. дасягненнем у галі-
не К. стаў 1-ы палёт і высадка на Ме-
сяц, здзейсненыя 21.7.1969 амерыкан-
скімі астранаўтамі Н.Армстрангам і
Э.Олдрынам.
Вял. ўклад у вывучэнне тэарэтычных
праблем ракетабудавання зрабіў бел. ін-
жынер і мысліцель-гуманіст 17 ст.
К.Семяновіч, які вынайшаў шматсту-
пеньчатую ракету (1650), прапанаваў
ідэю стабілізатара тыпу «дэльта». Тэарэ-
тычнае абгрунтаванне магчымасці палё-
таў у космас зрабіў рус. вучоны
К.Э.Цыялкоўскі ў канцы 19 ст. Засна-
вальнік практычнай К. ў СССР —
С.П.Каралёў. Пад яго кіраўніцтвам
створаны ракетна-касмічны комплекс,
які даў магчымасць запусціць 1-ы ў све-
це штучны спадарожнік Зямлі, шэраг
аўтаматычных кіруемых касмічных апа-
ратаў, касмічны карабель «Усход» з 1-м
у свеце касманаўтам Гагарыным. У
ажыццяўленні касмічных праграм
удзельнічалі нашы землякі канструкгар
авіяц. і ракетных рухавікоў С.А.Косберг,
лётчыкі-касманаўты Ў.В.Кавалёнак,
П.І.Клімук і інш. На тэр Белару і раз-
мешчаны шэраг буйных касмічных
аб’ектаў. Даследаванні і распрацоўкі па
касмічных праграмах праводзяцца ў
ін-тах Нац. АН, БДУ, Бел. політэхн.
акадэміі, Бел. ун-це інфарматыкі і ра-
дыёэлектронікі, Мінскім вышэйшым
інж зенітна-ракетным вучылішчы про-
ціпаветранай абароны (цяпер Ваен.
акадэмія Рэспублікі Беларусь) і інш
Распрацаваны і створаны сістэмы дыс-
танцыйнага зандзіравання зямной па-
верхні, оптаэлектронныя сістэмы траек-
торных вымярэнняў і шэраг фотаастра-
намічных установак, апаратна-праграм-
ныя комплексы апрацоўкі ўсіх тыпаў
відарысаў, атрыманых з космасу, цепла-
ахова ракетна-касмічных комплексаў, у
т.л. «Бурана». У 1993 створаны рэсп.
Савет па космасе Многія наземныя і
марскія станцыі сачэння, цэнтры апра-
цоўкі касмічнай інфармацыі, штучныя
спадарожнікі Зямлі і заселеныя арбі-
тальныя станцыі абсталяваны апарату-
рай, распрацаванай і зробленай у Бела-
русі. Барыс Берагаў, Рыгор Лянькевіч.
КАСМАНІМІКА (грэч. ковтох космас,
небасхіл + опута імя), раадзел анамас-
тыкі, які вывучае паходжанне, структу-
ру і функцыянаванне ўласных імён ня-
бесных аб’ектаў — зон касмічнай прас-
торы, галактыкі, сузор’яў, зор і г.д. Па-
дзяляецца на народную (разглядае
дыялектныя назвы нябесных цел) і на-
вуковую (вывучае наменклатурныя ас-
транамічныя назвы па пісьмовых пом-
ніках). Касмонімы (геагр. назвы) ня-
суць інфармацыю пра назіранні народа
над вонкавымі прыкметамі зорнага неба
(колеравымі, прасторавымі і інш.), рэлі-
гійныя ўяўленні, канкрэтна-гіст. падзеі,
дарожныя арыенціры, метафарычныя
збліжэнні з рознымі прадметамі: возам,
стогам, касцамі — Вялікі Воз (Вялікая
Мядзведзіца), Малы Воз (Малая Мя-
дзведзіца), Стажары, Крыж, Козг ік
Касцы (Касіяпея).
Літ.: Карпенко Ю.А. Названня звез-
дного неба. 2 нзд. М„ 1985; Мошенская
Л.Г. Названня созвезднй н планет в старобе-
лорусском языке XVI в. // Беларуская лексі-
калогія і этымалогія. Мн„ 1968.
Ганна Мезенка.
КАСМОВІЧ Дзмітрый (21.9.1909, г.
Нясвіж — 23.4.1991), дзеяч бел. нацыя-
нальнага руху і эміграцыі. Скончыў Ра-
дашковіцкую бел. гімназію (1927). У
1929—39 вучыўся (з перапынкамі) у
вышэйшых тэхн. навуч. установах Бель-
гіі і Югаславіі, дзе арганізаваў і ўзна-
чальваў бел. студэнцкія гурткі. У 1931 —
34 на вайсковай службе ў Польшчы.
Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР
у вер. 1939 працаваў у сав. адм. апараце
ў Нясвіжы. Дэп. Нар. сходу Зах. Бела-
русі (кастр. 1939), дэлегат 5-й нечарго-
вай сесіі Вярх. Савета СССР і 3-й не-
чарговай сесіі Вярх. Савета БССР (ліст.
1939). Напярэдадні Вял. Айч. вайны ву-
чыўся ў Бел. політэхн. ін-це. 3 пач.
Ла арт касінсры А Арлоўскі. Бітва пад Рацтавіцамі 1794
ням. акупацыі Беларусі актыўна супра-
цоўнічаў з ням.-фаш. ўладамі, ствараў
гар. дапаможную паліцыю ў Мінску. У
1942—43 нач. паліцыі ў Мінску, Магі-
лёве, арганізоўваў на Смаленшчыне ат-
рады Бел. корпуса самааховы. Дэлегат
Усебел. сабора Бел. аўтакефальнай пра-
васл. царквы (1942), удзельнік 2-га Усе-
бел. кангрэса (1944, Мінск). 3 1944 у
Германіі: старшыня прадстаўніцтва Бел.
цэнтр. рады (БЦР) у Германіі і Еўропе,
прадстаўнік БЦР у ЦК Антыбальшавіц-
кага блока нацый. Заснавальнік і кіраў-
нік у 1954—91 Бел. вызвольнага фрон-
ту, старшыня Бел. сектара Еўрап. рады
свабоды. Прымаў удзел у дзейнасці
Сусв. антыкамуніст. лігі.
Літ.: Сьв. памяці Дзімітры Касмовіч //
Бел. думка. (ЗША) 1992. № 37; X а ц к е -
в н ч А. Преступлення без срока давностн //
Фемцда. 1993. № 3.
Юрый Васілеўскі, Сяргей Ёрш.
КАСОВІЧ Каятан Андрэевіч
[2(14).5.1814, Полацк — 26.1(7.2).1883[,
вучоны ў галіне ўсходазнаўства, адзін з
першых санскрытолагаў Расіі. 3 сям’і
святара. Скончыў Віцебскую гімназію
(1832) і філалагічны ф-т Маскоўскага
ун-та (1836). Чл. Рускага геагр. т-ва
(1849). У час вучобы ў Маскоўскім
ун-це ўваходзіў у тайнае студэнцкае
т-ва аматараў польскай л-ры (разам з
Т.Лада-Заблоцкім, І.Савінічам), потым
у гурток М.У.Станкевіча. Працаваў
выкладчыкам грэчаскай мовы ў Цвяр-
ской і 2-й Маскоўскай гімназіях, адна-
часова вывучаў і даследаваў арабскую і
яўрэйскія мовы, потым санскрыт. Пе-
138
КАСОЙ
раклаў на рус. мову і выдаў шэраг тво-
раў («Сунд і Упесунд», 1844, «Сказанне
пра Дгруву», 1848, «Васантазена», 1849,
і інш.) 3 1850 у Пецярбургу, рэдактар
навук. прац Публічнай бібліятэкі 3
1857 на грамадскіх пачатках чытаў лек-
цыі па санскрыцкай мове і л-ры ў Пе-
цярбургскім ун-це. Выдаў некалькі эпі-
зодаў з «Махабхараты» з рус. тран-
скрыпцыяй і лацінскім перакладам. Ад-
начасова выкладаў ва ун-це мову зенд
(мова аднаго з іранскіх плямён). У 1864
у Харкаўскім ун-це, праф. кафедры
санскрыцкага мовазнаўства, атрымаў
званне ганаровага доктара параўнальна-
га мовазнаўства. 3 1865 праф Пецяр-
бургскага ун-та. Разам з братам І.А.Ка-
совічам выдаў «Грэчаска-рускі слоўнік»
(1847). У 1854 пачаў выланне першага ў
Расіі «Санскрыта-рускага слоўніка» (не-
закончаны). У 1872 выдаў збор персід-
скіх клінападобных надпісаў. У 1874—
75 выйшлі ў яго перакладзе «Яўрэйская
граматыка» Гезеніуса і «Яўрэйская
хрэстаматыя», якія былі прыняты ў
якасці падручнікаў у духоўных семіна-
рыях.
Літ.: Б а с 1 Эцюды пра вучоных // Мала-
досць. 1971. № 8. Генадзь Маслыка.
КАСОЙ Феадосій, рэлігійны вальнаду-
мец і прапаведнік 3-й чвэрці 16 ст. ў
Маскоўскай дзяржаве і ВКЛ. Ідэолаг
радыкальнай антыправасл ерасі — феа-
дасіянства, адзін з кіраўнікоў рэфарма-
пыйнага руху ва Усх. Еўропе Асн кры-
ніцамі ў вывучэнні ідэй і дзейнасці К.
з’яўляюцца ананімнае «Посланне мно-
гословное», творы сучаснікаў Зіновія
Атэнскага і Арцемія. У 1554 К. прыцяг-
нуты да следства па справе рус. вальна-
думца М.Башкіна, зняволены ў адзін з
маскоўскіх манастыроў. Уцёк у Бела-
русь, дзе жыў у 1550—-60-я г. (спачатку
ў Віцебску) Крытыкаваў царк. абрад-
насць, афш веравучэнне, правасл. цар-
кву як сацыяльны ін-т і духавенства як
носьбіта ўласцівых ёй заган Адмаўляў
боскую прыроду Хрыста, не верыў у
святьгх і цуды, у замагільнае жыццё і
ўваскрэсенне мёртвых, крытыкаваў ша-
наванне абразоў. Асуджаў феад. адносі-
ны і ўладу, заклікаў да грамадскага не-
падпарадкавання. Выступаў за роўнасць
народаў і веравызнанняў. Ідэі К. атры-
малі шырокую падтрымку сярод гар. ні-
зоў Беларусі і ўвогуле ВКЛ. Паводле
слоў свайго апанента Атэнскага, К.
«развратмл Лнтву». Феадасіянства стала
агульнаўсходнеслав. з’явай і адыграла
немалую ролю ў генезісе антыфеад.
тэндэнцый у ходзе Рэфармацыі ў Рэчы
Паспалітай, уяўляла небяспеку для ду-
хоўнай манаполіі правасл. царквы. Пад
пагрозай расправы. на якую падбухтор-
вала народ азлобленае духавенства, К. з
аднадумцамі быў вымушаны пакінуць
Віцебск. Магчыма, ён быў на чале гру-
пы маскоўскіх манахаў, што вясной
1557 з’явіліся ў Вільні. У 1560-я г далу-
чыўся са сваімі вучнямі да антытрыні-
тарыяў і зрабіў уплыў на ідэалогію гэта-
М 1 Каспяровіч
га руху. Самыя познія звесткі пра К. да-
туюцца сярэдзінай 1570-х г., калі ён
прапаведаваў на Валыні. Прадаўжальні-
кам феадасіянскіх традыцый на Белару-
сі быў СЛован
Літ.: Алексютовнч Н.А. Русскяе
вольнодумцы в Белоруссмн // Нз нсторнм
фнлософской н обшественно-полнтаческой
мыслн Белорусснн. Мн , 1962; П о д о к -
ш м н С.А. Реформацня н обшественная
мысль Белорусснн н Лнтвы (Вторая половнна
XVI — начало XVII в.). Мн , 1970; Г о л е н -
ч е н к о Г.Я. Новые пнсьменные нсточннкя
о деятельностн русскнх еретнков в Белорус-
снн н Лнтве во второй половнне XVI в. //
Нсторня кннгн, кннжного дела н бнблногра-
фнн в Белорусснн Мн , 1986; Дмнтрнев
М.В. Православне н реформацня Реформа-
цнонные двнження в восточнославянскнх
землях Речн Посполнтой во второй половнне
XVI в. М., 1990. Святлана Марозава
КАСПЯРОВІЧ Мікалай Іванавіч
[9(22).5.1900, в. Ізабалёва Ігуменскага
пав., цяпер у Пухавіцкім р-не —
26.12.1937], бел. краязнавец, лексіко-
граф, мастацтвазнавец і літаратуразна-
вец. Скончыў Мінскі ін-т нар. асветы
(1921). У 1915—17 знаходзіўся ў бежан-
стве ў Кастрамской губ., вучыўся ў Кас-
трамской мужчынскай гімназіі. У
1917—21 настаўнгчаў у Ігуменскім пав ,
у 1919—20 інструктар Часовага бел
нац. к-та і Цэнтр. бел. школьнай рады,
арганізаваў і быў 1-м старшынёй Ігу-
менскіх павятовых бел. нац. к-та і
школьнай рады, удзельнічаў у анты-
польскім падполлі. У 1918—20 вучыўся
ў Мінскім бел. пед. ін-це, у 1921—22 —
у БДУ, быў выключаны. Член арг-цыі
вМаладая Беларусь» Мінскага т-ва пс-
торыі і старажытнасцей, партыі бел
эсэраў у 1918—24 3 1921 інструктар
Наркамасветы БССР, з 1922 інспектар
Слуцкага, з 1924 — Віцебскага аддзелаў
нар. асветы. 3 1926 навук. сакратар
Цэнтр. бюро краязнаўства пры Інбел-
кульце, сакратар краязнаўчага час.
вНаш край». Выдаў «Беларуска-расійскі
слоўнічак» (1925), «Віцебскі краёвы
слоўнік» і «Слоўнічак уласных наймен-
няў» (1927). Пісаў пра гісторыю края-
знаўчай працы на Беларусі, яе задачы і
методыку, даследаваў гісторыю бел. вы-
яўл. мастацтва, архітэктуру, сучасную
графіку [арт. «Беларускае малярства ў
Польшчы (XIV—XVI стст.)», «Асноў-
ныя моманты гісторыі беларускага дой-
лідства», «Мінск у графіцы А.М.Тычы-
ны» і інш.]. Цікавіўся гісторыяй тэатра,
навукі (нарысы «Уладзіслаў Галубок»,
«Беларускі тэатр у Гродна», «Беларуская
навука да Кастрычніка і пасля яго»,
«Беларуская культура Да дзесяцігоддзя
абвяшчэння БССР»), Склаў бібліягра-
фію твораў К.Каганца, даследаваў асоб-
ныя праблемы развіцця бел. л-ры (на-
рыс «Карусь Каганец», арт. «Матывы
бараньбы ў творчасці М.Багдановіча»,
♦Беларуская літаратура ў Латвіі»), Укла-
дальнік першага бел дапаможніка па
тэорыі л-ры «Узоры для літаратурных
гурткоў пры «Маладняку» і гурткоў
селькораў» (1927). У 1930 арыштаваны,
асуджаны на 5 гадоў Пасля адбыішя
пакарання выкладаў рус мову і л-ру ў
Новасібірску. У 1937 паўторна арышта-
ваны і прыгавораны да вышэйшай ме-
ры пакарання. Рэабілітаваны ў 1958 і
1960.
Тв.: Беларуская архітэктура. Віцебск. 1925,
Матэрыялы да вывучэння віцебскай краёвай
літаратуры і мастацтва Мн , 1927; Краязнаў-
ства Мн., 1929.
Літ Германовіч 1К. Беларускія мо-
вазнаўпы нарысы жыцця і навук. дзейнасці.
Мн , 1985. С. 141—162 Беларускія пісьменні-
кі; Біябібліягр слоўнік Мн., 1994. Т. 3. С.
208—211 Арсень Ліс.
КАСТАМАРАЎ Мікалай Іванавіч
[4(16).5.1817, с. Юрасаўка Астрагожска-
га пав. Варонежскай губ., зараз у Альха-
віцкім р-не Варонежскай вобл. —
7(19).4.1885], рускі і ўкр гісторык, эт-
нограф, пісьменнік. Мапстр філалопі
(1844). Скончыў Харкаўскі ун-т (1836)
У 1846—47 ад’юнкт-праф. Кіеўскага, у
1859—62 праф Пецярбургскага ун-таў
3 1876 чл.-кар. Пецярбургскай АН. У
1841 падрыхтаваў мапстэрскую дысер-
тацыю «Аб прычынах і характары уніі ў
Заходняй Расіі», якая па паліт. прычы-
нах была забаронена. Быў адным з
заснавальнікаў Кірыла-Мяфодзіеўскага
т-ва (1846—47), складальнікам яго
праграмных дакументаў, у якіх выказа-
лася ідэя дэмакр. федэрацыі слав. наро-
даў. За ўдзел у дзейнасці т-ва ў 1848—
56 сасланы пад нагляд палшыі ў Сара-
таў. Распрацоўваў пытанні псторыі Ук-
раіны, Расіі, Рэчы Паспалітай 16—18
ст. Аўтар прац «Багдан Хмяльніцкі і
вяртанне Паўднёвай Русі да Расіі»
(1857). «Бунт Сценькі Разіна» (1858),
«Нарыс гандлю Маскоўскай дзяржавы ў
XVI і XVII стст» (1862). На падставе
матэрыялаў з архіваў Вільні і Варшавы
напісаў даследаванне «Алошнія гады
Рэчы Паспалітай» (1869, прэмія Пецяр-
бургскай АН 1872). Падзенне Рэчы
Паспалітай тлумачыў адмоўным уплы-
вам гвалтоўнага насаджэння каталіцтва,
панаваннем шляхты ў дзярж.-паліт.
жыцці краіны. У 1870-я г. падтрымаў
палітыку царскай Расіі ў Польшчы,
хоць увогуле прытрымліваўся лібераль-
ных поглядаў. Чл Археаграфічнай камі-
сіі, рэдактар Актаў Паўднёвай і Заход-
няй Расіі. Аўтар гіст -біягр партрэтаў
пст дзеячаў Расп і Рэчы Паспалітай
16—18 ст., а таксама паэтычных, дра-
матычных і публіцыстычных твораў.
Быў блізка знаёмы з М.Г Чарнышэў-
скім, Т.Р.Шаучэнкам, М А Дабралюба-
вым, З.Серакоўскім. Паводле некат.
звестак, быў знаёмы з К. Каліноўскім.
Тв: Нсторнческне монографмм н всследо-
вання Т. 1—2 М.. 1990, Русская нстормя в
жмзнеопнсаннях ее главнейшнх деятелей. Кн.
1—3, вып 1—1 М , 1990—92 Старый спор:
Последнне годы Речн Посполнтой. М., 1994
Літ. П і н ч у к Ю.А. М.І.Костомаров,
1817—1885. Кнів, 1992; Попов П.М
М.Костомаров як фальклорнст і етнограф.
Кнів, 1968. Дзмітрын Караў
КАСГРАМА Аляксандр Якаўлевіч
(14.10.1921, в. Пагулянка Рэчыцкага
пав Мінскай губ., цяпер 1-е Мая Рэ-
чыцкага р-на — 13.2.1993), поўны кава-
лер ордэна Славы. 3 1940 працаваў на
чыгунцы ў Магілёве. У Вял. Айч. вайну
партызан-падрыўнік, з ліст. 1943 на
фронце, кулямётчык. Вызначыўся ў
1943 у баі каля г.п. Парычы Гомельскай
вобл , у 1944 пры фарсіраванні воднага
рубяжа і ў баях на плацдарме ў Поль-
шчы, у 1945 у баях ва Усх. Прусіі.
Пасля вайны працаваў на радзіме
КАСТРЫЦА, комплекс археал. помні-
каў (гарадзішча 8 ст. да н.э. — 11 ст.
н.э., селішча 6—10 ст, селішча і кур-
ганны могільнік 11 ст.) каля в. Кастры-
ца Лепельскага р-на. Даследавалі ў 1965
Г.В.Штыхаў і К.П.Шут. Гарадзі-
ш ч а мае 3 гарызонты' у ніжнім выяў-
лены сляды жытлаў слупавой канструк-
цыі, агнішча, рэшткі майстэрні па
апрацоўцы жалеза, гаршкі і слоікапа-
добныя пасудзіны днепра-дзвінскай
культуры: у сярэднім знойдзены жал.
прылады працы, бронзавыя падвескі,
фрагменты пасудзін банцараўскай куль-
туры; у верхнім — прылады побыту,
наканечнікі стрэл, ганчарная кераміка і
шш. рэчы 10—11 ст. Побач з гарадзі-
шчам у 6—10 ст. існавала с е л і ш ч а ,
на месцы якога ў 11 ст. ўзнік м о -
гільнік (14 насыпаў). Даследаваны
2 курганы з трупапалажэннем. знойдзе-
ны шкляныя пацеркі 11 ст
Літ Шадыро В.Н Раннмй желеэный
век северной Белорусснн. Мн., 1985; Ш т ы -
хаў Г.В. Крывічы. Мн., 1992.
Георгій Штыхаў
КАСТРЫЧНІЦКАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ
1917, узброенае звяржэнне ў Расіі Часо-
вага ўрада і прыход да ўлады партыі
бальшавікоў, якая абвясшла ўстанаў-
ленне савецкай улады, пачатак ліквіда-
цыі капіталізму і пераходу да сацы-
ялізму.
Важнейшым этапам на шляху да
Кастр. рэвалюцыі была Лютаўская рэ-
валюцыя 1917, якая скінула самадзяр-
жаўе, але не вырашыла карэнных пы-
танняў жыцця народа: спынення вайны
і заключэння міру, ліквідацыі паме-
шчыцкага землеўладання, рабочага і
нац пытанняў. План барацьбы за пе-
раход ад бурж.-дэмакр. рэвалюцыі да
сацыялістычнай быў распранаваны
У ІЛеніным у «Красавіцкіх тэзісах» і
ўхвалены VII Усерасійскай (Красавш-
кай) канферэнцыяй РСДРП [24—
29.4(7.—125).1917], якая пацвердзіла
лінію на сацыяліст. рэвалюныю, мірны
пераход улады ў рукі Саветаў, сфарму-
Сп Іаш I п Ктпгп см грцяжі ОПП
Шгап і см«гак» нппт.
Кь Гражданамь Россін.
Врааш Іірштмьсмо шмж. Гссудр-
тсшал шт крешв п рукн органа ІІетро-
гудагс Сспп Ыочт н Содахт Депута-
ж Ыно-Ршйван Комнтета, стмцаго
й гйгі Пстрогралкаго проатаріата н гаряпона.
М за ктде Шяся невдеш вред
юеше тіаттемі мца отмЬка пмШеі
ййтеню ва звмлю, і яіштцмьваліпровд-
стт вдай ййтсші Пйтеівспа - зто
діло й&яіЕчт.
ДАЖАВСТ8тгетВДЯРАБ0ЧНХІ.ІЖАГЬ
НКРЕСТЬВОН
Л М г. П «. пн
1а ,ірт Кастрычніцкая рзва.іюцыя 1917. Адо
ів.і ВРК пры Петраірадскім Санспс рабочых
і саллацкіх дзпутаіаў ал 25.10 1917
лявала эканам праграму пераўтварэння
Расіі — рабочы кантроль за вытв-сцю і
размеркаваннем прадуктаў, аб’яднанне
ўсіх банкаў у адзін агульнанацыянальны
і ўстанаўленне над ім кантролю з боку
Саветаў, канфіскацыя памешчьшкіх зя-
мель і нацыяналізацыя ўсёй зямлі ў
краіне. Канферэнцыя разгледзела нац._
пытанне, прызнала за кожнай нацыяй
права на самавызначэнне аж да аддзя-
лення і стварэння самастойнай дзяржа-
вы. Але ў яе рашэннях падкрэслівалася,
што пьгганне аб праве нацыі на сама-
вызначэнне неправамерна змешваць з
мэтазгоднасцю аддзялення той ці іншай
нацыі ў канкрэтнай гіст. сітуацыі.
Абвастрэнне сац. супярэчнасцей па-
скорыла палярызацыю класавых і паліт.
сіл у краіне, уключыла ў актыўную 6а-
рацьбу за сваё сац. і нац. вызваленне
Да арт Кастрычшцкая рэвшюцыя 1917 Штаб ірамалтянскай мпіцыі ў Мінску (у 1-м раліс ў
цзнтры М В Фруіпе/ 1917
КАСТРЫЧНІЦКАЯ
шырокія масы. Гэта тэндэнцыя выяві-
лася і на Беларусі. Патрабаванні выра-
шэння сац праблем, перш за ўсё агр
пытання, выказаны на Першым э’ездзе
ваенных і рабочых дэпутатаў армій і ты-
лу Заходняга фронту [7(20)—
17(30)4 1917], на Першым з’ездзе сялян-
скіх дэпутатаў Мінскай і Выенскаа гу-
берняў [20—29.4(3—6.5) 1917], на аблас-
ным з’ездзе Саветаў Мінскай,
Магілёўскай і Віленскай губерняў [23—
25.5(5—7 6). 1917] Найб. паслядоўна гэ-
тыя патрабаванні падтрымлівалі баль-
шавікі, што спрыяла росту іх уплыву на
рэв. масы. Ажывіў сваю дзейнасць і бел.
грамадска-паліт. рух Прыярытэт у ба-
рацьбе за сац. і нац вызваленне бел
народа належаў Беларускай сацыяліс-
тычнай грамадзе (БСГ). Па яе ініцыя-
тыве 25—27.3(7—9.4).1917 адбыўся
З’езд беларускіх нацыянальных арганіза-
цый. На ім быў створаны Беларускі на-
цыянальны камітэт (БНК), якому да-
ручалася арганізаваць кіраўніцтва краем
«у кантакце з Часовым урадам» і дама-
гацца аўтаноміі Беларусі ў складзе Ра-
сійскай дзяржавы.
Красавіцкі, чэрвеньскі і ліпеньскі па-
літ. крызісы выявілі няздольнасць Часо-
вага ўрада вырашыць супярэчнасці, што
існавалі ў краіне 20—21 крас (3—4
мая) рабочыя і саддаты Петраграда (ка-
ля 100 тыс. чал.) і інш. гарадоў правялі
дэманстрацыі з антыўрадавымі лозунга-
мі. Гэтыя выступленні падтрымалі мно-
гія Саветы Беларусі, салдацкія к-ты Зах
фронту, бел. рэв.-дэмакр. арг-цыі. Па-
літ. абставіны ў краіне няспынна абвас-
траліся. 18.6(1.7). 1917 каля 500 тыс ра-
бочых і салдат Петраграда зноў выйшлі
на дэманстрацыю з антыўрадавымі ло-
зунгамі «Уся улада Саветам». 2(15) ліп.
пачаўся новы крызіс урада. 3(16) ліп. ў
Петраградзе стыхійна пачалася дэман-
страцыя рабочых і салдат, якая паводле
КЛСТРЫЧНІЦКЛЯ
загаду Часовага ўрада была расстраляна.
Кіраўніцтва бальшавікоў вымушана бы-
ло пайсці ў падполле. Гэта істотна змя-
ніла паліт. становішча, мірны перыяд
рэвалюцыі скончыўся. Ліпеньскія па-
дзеі паўплывалі на развіццё бел. грамад-
ска-паліт. руху, на дзейнасць паліт. пар-
тый, якія групаваліся вакол БНК.
Прадстаўнікі яго кансерватыўна-лібе-
ральнага крыла практычна з’ядналіся з
кадэтамі, а рэв.-дэмакр. арг-цыі сталі
набліжацца да бальшавікоў. Паскораны
працэс размежавання сіл у бел. грамад-
ска-паліт. руху яскрава выявіўся на
3 ’ездзе беларускіх нацыянальных арганіза-
цый і партый, які праходзіў 8—10(21—
23).7.1917 у Мінску. Пры абмеркаванні
арг. пытання адбыўся раскол з’езда: яго
пакінулі прадстаўнікі ліберальна-бурж.
партый, якія не жадалі вырашаць агр.
праблему. Левая большасць з’еада вы-
брала Цэнтральную раду беларускіх арга-
нізацый, якая стала паліт. цэнтрам, што
выступаў за аўганомію Беларусі.
Прымаючы пад увагу рост радыкаль-
ных настрояў сярод шырокіх пластоў
насельніцтва, Ленін абгрунтаваў курс на
ўзбр. паўстанне як адзіны сродак заваё-
вы ўлады, які атрымаў увасабленне ў
рашэннях VI з’еада партыі бальшавікоў
[26.7(8.8)—3(16).8.1917[. Абапіраючыся
на рашэнні з’еада, бальшавікі актывіза-
валі сваю паліт. дзейнасць. Прыхільнікі
«парадку» схіляліся да ўстанаўлення ва-
ен. дыктатуры ў краіне. Стаўка была
зроблена на ген. Л.Г.Карнілава, які ў
ліп. 1917 стаў Вярх. галоўнакамандую-
чым (гл. Карнілаўшчына). Актыўны
ўдзел у ліквідацыі карнілаўшчыны
спрыяў росту папулярнасці бальшаві-
коў. У жн.—кастр. 1917 колькасць чле-
наў РСДРП павялічылася амаль у 1,5
раза і дасягнула 350 тыс. чал. Уплыў
бальшавікоў нарастаў і на Зах. фронце,
выкнікам чаго стала аб’яднанне іх у
адзіную абласную парт. арг-цыю. Іні-
цыятарам аб’яднання выступіў Мінскі
камітэт РСДРП(б), які склікаў у Мін-
ску 15(28).9.1917 Першую Паўночна-За-
ходнюю абласную канферэнцыю
РСДРП(б). Канферэнцыя выбрала Паў-
ночна-Заходні абласны камітэт
РСДРП(б), куды ўвайшлі \.Я.Алібегаў,
Л.В.Грамашэўскі, В.В.Каменшчыкаў,
В.Г.Кнорын, К.Ф.Мяснікоў, В.Е.Фамін і
інш. Рост радыкалізацыі рэв. настрою
шырокіх пластоў прац. насельніцтва Бе-
ларусі і салдат Зах. фронту прывёў да
таго, што шэрагі бальшавікоў за месяц з
вер. па кастр. 1917 павялічыліся больш
чым у 5 разоў. Другая Паўночна-Заход-
няя абласная канферэнцыя РСДРП(б)
[5—7(18—20).10.1917] праходзіла пад
лозунгамі непасрэднай падрыхтоўкі
ўзбр. паўстання.
10(23).10.1917 ЦК РСДРП(б) пасля
даклада Леніна прыняў рэзалюцыю,
якая прызнала паўстанне наспелым і
непазбежным і прапанавала ўсім парт.
арг-цыям кіравацца гэтым рашэннем.
12(25) кастр. Петраградскі Савет утва-
БІІЛЛЮТЕНЬ
Б'БЛАРУССКАЯ РАДА
Орі.ні, Ікн. Кнм. пкіор Вннік-к. Раіы
ііа арі Кастрычнііікая рэвхіюцыя 1917. Бю
іетэнь газсты «Белорусская рала» зтэкстам
рэмлюцый Усебеларускага з еіда 1917
Ла арт Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 Пра-
такол агулыіага сходу беларусаў XII арміі За-
хоніяга фроііту 2.8 1917.
рыў Ваенна-рэвалюцыйны камітэт
(ВРК), які па сутнасці стаў штабам
узбр. паўстання ў Петраградзе. У ноч на
25 кастр. (7 ліст.) бальшавікі пачалі
ўзбр. паўстанне, захапілі асн. лініі сувя-
зі ў сталіцы, адрэзалі ўрад ад краіны, а
ў ноч на 26 кастр. штурмам занялі Зімні
палац, дзе засядаў урад, і арыштавалі
яго членаў. Раніцай 26.10(8.11).1917
бальшавікі перадалі захопленую ўладу
Другому Усерасійскаму з’езду Саве-
таў— найб. аўтарытэтнаму і прызнана-
му ўсімі дэмакр. партыямі органу нар.
прадстаўніцтва. З’езд зацвердзіў зварот
«Рабочым, салдатам і сялянам», які аб-
вясціў аб пераходзе ўлады па ўсёй краі-
не да Саветаў рабочых, салдацкіх і ся-
лянскіх дэпутатаў. Партыі эсэраў, мен-
шавікоў-інтэрнацыяналістаў, Бунд і
інш., за выключэннем левых эсэраў,
асудзілі «ваенную змову» бальшавікоў і
пакінулі з’езд. З’езд прыняў дэкрэты аб
міры, аб зямлі, сфарміраваў урад — Са-
вет Народных Камісараў на чале з Лені-
ным, выбраў заканадаўчы орган ула-
ды — ВЦВК, у склад якога ўвайшлі 67
бальшавікоў і 29 левых эсэраў, 20 мес-
цаў было пакінута для меншавікоў і
эсэраў, гэта азначала, што бальшавікі
не адмаўлялі магчымасці супрацоўніц-
тва з рэв.-дэмакр. партыямі і яшчэ не
прэтэндавалі на манаполію адной пар-
тыі на ўладу.
Перамога ўзбр. паўстання ў Петрагра-
дзе прадвызначыла зыход барацьбы за
сав. ўладу на Беларусі. 25.10(7.11).1917
выканком Мінскага Савета, якім кіра-
валі бальшавікі, выдаў загад № 1 «Да
насельніцтва гор. Мінска і яго ваколіц»,
у якім заявіў пра пераход улады да Са-
ветаў. 27.10(9.11).1917 быў створаны Ва-
енна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга
фронту, які абвясціў сябе ўладай на тэр.
Беларусі і Зах. фронце. У адказ пры-
хільнікі Часовага ўрада стварылі Камі-
тэт выратавання рэвалюцыі Заходняга
фронту. Яго дзеянні падтрымала Вялі-
кая бел. рада. 4(17).11.1917 загадам ВРК
Камітэт выратавання рэвалюцыі Зах.
фронту распушчаны. У ноч на 19 ліст.
(3 снеж.) пад націскам рэв. салдат і ра-
бочых Магілёва Савет рабочых і салдац-
кіх дэпугатаў, у якім пераважалі партыі
эсэраў, меншавікоў і Бунда, прызнаў
уладу, якая ўстанавілася ў Петраградзе,
і стварыў Ваенна-рэвалюцыйны камі-
тэт. У тую ж ноч разгромлена Стаўка
Вярх. галоўнакамандуючага. На пранягу
3 тыдняў (да 20.11.1917) на неакупірава-
най тэр. Беларусі закончыўся пераход
улады да Саветаў рабочых, салдацкіх і
сял. дэпутатаў, створаны органы сав.
улады. З’езд Саветаў рабочых і салдацкіх
дэпутатаў Заходняй вобласці, Трэці з ’езд
Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і
Віленскай губерняў, Другі з’езд армій За-
ходняга фронту выбралі выканкомы і
Франтавы к-т, якія 26.11 (9.12). 1917
аб’ядналіся і на іх аснове разам з прад-
стаўнікамі прафсаюзаў быў выбраны
вышэйшы орган улады — Абласны вы-
канаўчы камітэт Саветаў рабочых, сал-
дацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй
вобласці і фронту (Аблвыкамзах) і ства-
рыў выканаўчы орган — Абласны Савет
Народных Камісараў Заходняй вобласці і
фронту. Гэтым жа рашэннем быў па-
цверджаны адм.-гасп. статус Беларусі
(Заходняй вобласці) у межах Савецкай
Расіі. Устанаўленне сав. улады на Бела-
русі і Зах. фронце прайшло бяскроўна.
Адначасова з фарміраваннем новых ор-
ганаў улады расфарміроўваліся старыя
органы самакіравання — земскія ўпра-
вы, гарадскія думы і гд. Ажыццяўляла-
ся нацыяналізацыя прам-сці, уводзіўся
8-гадзінны рабочы дзень, праводзіліся
мерапрыемствы па ажыцняўленні Дэк-
рэта аб зямлі, фабрычна-заводскія к-ты
і прафсаюзы ўстанаўлівалі рабочы кан-
троль над вьпв-сцю.
Паліт. сітуацыя на Беларусі ўскладні-
лася нявырашанасцю нац. пытання. Кі-
раўніцтва Паўн.-Зах. абл. к-та
РСДРП(б) фактычна адмаўляла права
бел. народа на самавызначэнне і ства-
рэнне сваёй нац. дзяржаўнасці. Гэта па-
зіцыя яскрава выявілася пасля разгрому
18(31).12.1917 Усебеларускага з’езда, які
абвясціў нац.-тэр. аўтаномію Беларусі ў
складзе Сав. Расіі.
Зыходзячы з абставін, што склаліся ў
нац. рэгіёнах краіны, у т.л. на Беларусі,
3.1.1918 ВЦВК прыняў пастанову, пад-
пісаную Леніным, пра спыненне дзеян-
няў паліт. апазіцыі, накіраваньгх на
прысваенне функцый дзярж. улады. У
ім адзначалася, што гэтыя дзеянні па-
вінны падаўляцца ўсімі сродкамі, у тл.
і ўзбр. сілай. 5(18).1.1918 у Петраградзе
быў разагнаны Устаноўчы сход, які ад-
мовіўся прызнаць уладу Саветаў. Выні-
кам процістаяння класаў і грамадскіх
груп пасля К.р. з’явілася грамадзянская
вайна і ваенная інтэрвенцыя 1918—20.
На Трэцім Усерасійскім з’еадзе Саветаў
рабочых і саддацкіх дэпутатаў у студз.
1918 у якасці канстытуцыйнага акта
зацверджана «Дэкларацыя правоў пра-
цоўнага і эксплуатуемага народа», якая
замацавала сац.-эканам. і паліт. пераў-
тварэнні, што адбыліся ў краіне ў выні-
ку перамогі рэвалюцыі. Перадача ўлады
нар. прадстаўніцтву і пераразмеркаван-
не ўласнасці ў выніку К.р. даюпь пад-
ставы кваліфікаваць яе як сац. рэвалю-
цыю, якая не толькі перавярнула Расію,
ате і наклала адбітак на ўсю гісторыю
20 ст. Новая сістэма ўлады была жор-
стка цэнтралізаванай, аўтарытарнай, з
шырокім выкарыстаннем дыктатарскіх
метадаў і мела антыбуржуазны, антыка-
піталіст. характар. У сваёй рэальнай па-
літыцы партыя бальшавікоў усё больш
замацоўвала мадэль сацыялізму, якая
была зарыентавана на фарміраванне ад-
напарт. сістэмы ўлады. Сваё найб. поў-
нае адлюстраванне гэта тэндэнцыя на-
была ў 1930-я г. У выніку рэвалюцыі ў
Расіі адбыліся кардынальныя змены,
але яна не дасягнула свайго ідэалагічна
зададзенага выніку. Шмат у чым гэта
залежала ад аб’ектыўных прычын: не-
дастатковай развітасці і недастатковай
замацаванасці ў Расіі, у т.л. на Беларусі,
эканам. і сац. структур грамадзянскага
грамадства, варожасці капіталіст. акру-
жэння і гл. Савецкі грамадскі лад на-
быу характар. які грунтаваўся на мана-
польным становішчы дзяржавы і правя-
чан партыі.
Кр:. Велнкая Октябрьская соцналнстнчес-
кая революцня: Сб. док. н матерналов. [Кн.
1—10] М., 1957—63; Велмкая Октябрьская
ПРПНАЗ’Ь
чмнсколх военно.чу округу на гелпч военныхь
«ЙСТВіЯ
№ 2042.
19 1917 гоаа гор. С**ол«н мь
(Ло Оіфуі№*0ну ШТ-бу)
ГЛЛВНОКОМАЧДУЮШАГО АРМЖММ ЗАПпДНАГО ФЛАНГА.
1а арі Кастрычніцкая рава.ік>цыя 1917 За-
гал гаюўііакамандуючага арміямі Заходняіа
фронту а і 2.12.1417 аб вайсковых арганпа-
цыях бе іарусаў
соцмалнстнческая революцня в Белорусснн:
Док. н матерналы. Т. 1—2. Мн., 1957; Декре-
ты Советской властн. Т. 1—13. М., 1957—89;
Нз нсторнм установлення Советской властм в
Белорусснн н образовання БССР. Т. 4. Мн.,
1954.
Літ.'. Бальшавікі Беларусі ў барацьбе за пе-
рамогу Кастрычніка. Мн., 1987; Большевмкн
Белоруссмм в борьбе за победу Октября. Мн.,
1987; Б а ш к о П.К. Советы рабочнх, солдат-
скнх н крестьянскмх депутатов (март—ок-
тябрь 1917 г.). Мн., 1987; Гісторыя Беларус-
кай ССР. Т. 3. Мн., 1973; Нгнатенко
РІ.М. Беднейшее крестьянство — союзнмк
пролетарната в борьбе за победу Октябрьской
революцмн в Белоруссмн (1971—1918 іт.).
Мн., 1962; Я го ж. Велнкмй Октябрь в судь-
бах белорусского народа. Мн., 1987; Я го ж.
Октябрьская революцмя н самоопределенне
Белоруссмм. Мн., 1992; Я г о ж. Кастрычніц-
кая рэвалюцыя на Беларусі: асаблівасці і вы-
нікі. Мн., 1995; Кастрычнік на Беларусі: 36.
арт. і дак. Вып. 1. Мн., 1927; Керенскмй
А.Ф. Россня на нстормческом повороте: Ме-
КАСТРЫЧНІЦКАЯ
муары: Пер. с англ. М., 1993; К н о р н н
В.Г. Нзбранные статьн н речн. Мн., 1990;
Л е н і н У.1. Тв. Т. 1—45. Мн., 1953—74;
М н н ц Н.Н. Нсторня Велнкого Октября. Т.
1—3. М., 1977—79; Мнлюков П.Н. Вос-
поммнанмя. М., 1991; Нарысы гісторыі Бела-
русі. Ч. 2. Мн., 1995; Октябрь 1917: велнчай-
шее событме века млн соцмальная кагастро-
фа? М., 1991; Октябрь 1917 н судьбы полнтн-
ческой оппозмцмм. Ч. 1—3. Гомель, 1993;
Победа Советской властм в Белоруссмн. Мн.,
1967; Полмтнческне деятелн Россмм, 1917:
Бмогр. словарь. М., 1993; Саладков Н.Н.
Большевмкм Белоруссмм в пернод подготовкн
н проведення Велмкой Октябрьской соцна-
лнстнческой революцхм (март 1917 — фев-
раль 1918). Мн., 1957; Смольянннов
М. Революцмонное сознанне солдат Западно-
го фронта в 1917 г. Мн., 1991; Сташке-
в н ч Н.С. Прмговор революцнм: Крушенне
антмсов. двнження в Белорусснн, 1917—1925.
Мм., 1985; С у х а н о в Н.Н. Запнскн о рево-
люцнн. Т. 1—3. М., 1991—92; Троцкнй
Л.Д. К нстормн русской революцмм. М., 1990;
Я го ж. Урокм Октября. СПб., 1991; Хох-
лов А.Г. Красная гвардня Белоруссмм в
борьбе за власть Советов (март 1917 — март
1918 гт.). Мн., 1965; Верт Н. Нсторня со-
ветского государства, 1900—1991: Пер. с фр.
2 нзд. М., 1995; К а р р Э.Х. Русская револю-
цня от Леннна до Сталнна, 1917—1929: Пер.
с англ. М., 1990; Рабмновнч А. Больше-
внкм прнходят к властн: Революцня 1917 г. в
Петрограде: Пер. с англ. М., 1989; Р а с с е л
Б. Практнка н теорня большевмзма: Пер. с
англ. М., 1991; Слассер Р. Сталнн в 1917
г.: Человек, оставшмйся вне революцнм: Пср.
с англ. М., 1989; П а й п с Р. Русская рево-
.іюшія: Пер. с англ. Ч 1—2. М . 1994: Фор
мнрованне н крушенне одіюптртшіной снсте-
мы в СССР М.. 1995.
КАСТРЫЧНІЦКАЯ, УСЕРАСІЙСКАЯ
ПАЛГТЫЧНАЯ СТАЧКА 1905, адзін з
найважнейшых этапаў рзвалюцыі 1905—
07. Пачалася 7(20) кастр. забастоўкай
рабочых Маскоўска-Казанскай чыгункі.
На працягу 10 дзён па закліку Усерас.
чыг. саюза спыніўся рух на чыгунках
Расіі, што садзейнічала зліішю шматлі-
кіх агульнагар. забастовак ва ўсерас.
стачку. Праходзіла пад заклікамі звяр-
жэння самадзяржаўя і ўстанаўлення дэ-
макр. рэспублікі. У ёй удзельнічала 2
млн. чал. Арганізатарамі і кіраўнікамі
кастр. выступленняў з’яўляліся агульна-
гар. выбарныя стачачныя к-ты, якія ў
Пецярбургу, Маскве, інш. прамысл.
цэнтрах наз. Саветамі рабочых дэпута-
таў. Яны выступалі як органы ўлады і
абапіраліся на баявыя дружыны. Стачка
паралізавала дзейнасць урада. Пад рэв.
націскам цар Мікалай II вымушаны
быў выдаць Маніфест 17 кастр. 1905.
10—12 (23—25) кастр. спыніўся рух
цягнікоў на чыгунках Беларусі. Чыгу-
начнікаў падтрымалі рабочыя фабрык і
заводаў, рамесных майстэрняў, работні-
кі гандлю і сферы абслугоўвання, слу-
жачыя, вучнёўская моладзь. Да 18(31)
кастр. стачка ахапіла многія гарады,
мястэчкі, чыг. станцыі (Мінск, Віпебск,
Магілёў, Гродна, Гомель, Брэст, Баб-
руйск, Оршу, Пінск, Полацк, Слуцк,
Смаргонь, Горкі, Копысь, Баранавічы і
142
КАСТЫКІ
інш) Яна суправаджалася дэманстра-
цыямі і мітынгамі пад заклікамі «Далоў
самадзяржаўе'», «Няхай жыве дэмакра-
тычная рэспубліка!». У шэрагу месцаў
адбыліся сутычкі з паліцыяй і войскамі.
У Гомен 14(27) кастр пры разгоне дэ-
манстрапыі ахвярамі сталі 7 чал. У Ві-
цебску 18(31) кастр казакі адкрылі
страляніну па ўдзельніках мітынгу, якія
сабраліся слухаць царскі Маніфест, 7
чал. былі забіты. Пахаванне ахвяр вылі-
лася ў 40-тысячны мітынг У Мінску
18(31) кастр расстраляны 20-тысячны
мітынг (гт Курлоўскі расстрэл 1905)
Выступленнямі на буйных прадпрыем-
ствах і чыг вузлах кіравалі выбарныя
стачачныя к-ты, агульнагар. забастоўка-
мі, мітынгамі, дэ.манстрацыямі — каа-
ліцыйныя саветы і к-ты, якія складаліся
з прадстаўнікоў найб. уплывовых мясц.
рэв. арг-цый — РСДРП, Бунда, Чыгу-
начнага саюза. У Брэсце і Гродне, дзе
да канца 1905 не было арг-цый РСДРП,
рухам кіравалі мясц к-ты Бунда і
Польскай сацыяліст. партыі ў Літве
Стачка ахапіла ў Беларусі 32 нас. пун-
кты, а ў іх — практычна ўсіх рабочых.
Агутьная колькасць стачачнікаў толькі ў
прам-сці дасягала 66 тыс чал 3 улікам
дэманстрацый. мітынгаў і сходаў паліт
рух працоуных у кастр. 1905 пашырыў-
ся на 53 гарады і мястэчкі Беларусі, у
якіх прынялі ўдзел 223 тыс чал. На Бе-
ларусі стачка спынілася да 25 кастр. (7
ліст.). Уіадзімір Філякоў
КАСТЫКІ, курганны могільнік 11—12
ст. крывшка-дрыгавіцкага насельніцтва
каля в. Кастыкі Вілейскага р-на. Дасле-
давалі ў сярэдзіне 19 ст К П Тышкевіч,
у 1973 Я Г Звяруга. Пахавальны аб-
рад — трупапалажэнне на гарызонце
галавой на 3 (з адхіленнямі). У некат.
курганах пад касцякамі тонкія праслой-
кі попелу, у нагах стаялі гаршкі. Паха-
вальны інвентар: жал. прылады працы,
бронзавыя ўпрыгожанні, у т.л. бронза-
выя пярсценкі, скроневыя пярснёнка-
падобныя, паўтараабаротныя і самкнё-
ныя (тыповыя для дрыгавічоў), бранза-
летападобныя завязаныя (характэрныя
для крывічоў) кольцы. ганчарная кера-
міка.
Літ Зверуго Я.Г Работы в Верхнем
Понеманье // Археологнческне открытня
1973 г М 1974 Яраслаў Звяруга
КАСТЫЦЭВГЧ Яраслаў Васілсвіч
[20.6(3.7). 1896, в. Пасынкі Бельскага
пав. Гродзенскай губ., цяпер у Белас-
тоцкім ваяв., Польшча — 1 4.1971], бел
педагог, грамадскі і царк дзеяч Вучыў-
ся ў Гродзенскай і Бяла-Падляскай гім-
назіях, на юрыд. ф-це Петраградскага
ун-та У 1916 мабілізаваны і накіраваны
ў Кіеўскае ваен. афіцэрскае вучылішча,
адтуль на Каўказскі фронт. У 1918 вяр-
нуўся ў г. Бельск-Падляскі. 3 1939 пра-
цаваў настаўнікам. У сак. 1941 арышта-
ваны органамі НКУС, зняволены ў тур-
му ў Ломжы Пасля захопу немцамі
Ломжы ў чэрв 1941 вярнуўся ў Бельск-
Падляскі. Некалькі месяцаў выконваў
абавязкі войта Бельскай гміны садзей-
нічаў арганізацыі там бел. школ У
1941—44 вёў прыватнае навучанне. У
жн.—вер. 1944 К. —адзін з арганізата-
раў Бел. дзярж. гімназіі ў Бельску-Пад-
ляскім. нам. дырэктара, з чэрв. 1946 яе
дырэктар. Адначасова ўваходзіў у гар
раду нарадову, быў нам. бурмістра У
1949—65 дырэктар адноўленага бел лі-
цэя У 1970 удзельнічау у працы мітра-
паліцкай камісіі па падрыхтоўцы і вы-
хаванні царк. кадраў. У Бельску-Пад-
ляскім на будынку ліцэя імя Б.Тараш-
кевіча мемарыяльная дошка.
Літ. Ф ё н і к Д Яраслаў Кастыцэвіч
(1896—1971) Іі Віа1ош$кіе ге^гуіу Ьісіогусхпе
ВіаІуЯок. 1995 Дк 1(3) Дарафеы Фенік
КАСТЭЛЬ (ад франц. сахіеі невялікі за-
мак). сярэдневяковы замак у выглядзе
замкнёнага прамавутольнага комплексу
з абарончымі сценамі і вежамі, жьыымі
карпусамі, храмам і ўнутраным дваром
Выконвалі ротю рэгіянальных цэнтрау
абароны і місіянерства, былі месцам
кірмашоў, збору даніны. Найчасцей бу-
давалі каля буйных населеных пунктаў,
на мяжы заваяванай тэрыторыі, на ган-
длёвых шляхах ці скрыжаваннях стратэ-
пчных дарог. Прататыпы еўрапейскіх
К — старажытнарымскія ваенныя ла-
геры і абарончыя збудаванні Бтізкага
Усходу Вядомы з 12 ст. ў Германл, Да-
нп, на Пд Скандынавп, у Прыбалтыцы
На Беларусі ў 1-й пал. 14 ст. пабудава-
ны Лідскі замак і Крэўскі замак, блізкія
па сваёй планавай кампазіцыі да К.
Міхась Ткачоу
КАСТЭНКА Анатоль Іванавіч (н
27 1.1940, хутар Мацвееў Краснаармей-
скага р-на Краснадарскага краю), ваен-
ны дзеяч. Ген-палк. (1989) Скончыў
ваен. акадэміі імя М.В.Фрунзе (1970) і
Генштаба (1981). Служыў у Групе сав.
войск у Германіі, Бел. (1970—79) і Да-
лёкаўсх. ваен акругах 3 1987 1-ы нам
камандуючага, з 1989 каманд. войскамі
Бел. ваен. акруті 3 1992 1-ы нам мініс-
тра, з ліп. 1994 па чэрв. 1995 міністр
абароны Рэспублікі Бетарусь
♦КАСЦЕША» прыватнаўтасніцкі герб,
якім карысталіся больш за 200 родаў на
Беларусі, Украіне, у Літве і Польшчы, у
т.л. Барэйкі, Верашчакі, Жабы, Гала-
шэўскія, Дарагастайскія, Дольскія, Ка-
пыткоўскія, Пілсудскія, Сланчэўскія,
Статкевічы, Хадкевічы, Шымковічы У
Польшчы вядомы з пач 14 ст. У
ВКЛ — з 15 ст На чырв фоне выява
стралы, накіраванан угору і перакрыжа-
ванай пасярэдзіне, з раздвоеным кан-
цом. Клейнод — над прылбіцай з шля-
хецкай каронай 3 страусавыя пёры. Іс-
нуе шмат варыянтаў герба: страла з дву-
ма перакрыжаваннямі або наоіул без іх,
з шасшпромневымі зоркамі па баках, з
рукон з мячом у клейнодзе і інш.
Валерый Пазднякоў
КАСЦЁЛ (ад лац. сазіеіішп невялікая
крэпасць), 1) польск. і бел назва рым-
ска-каталіцкага храма. Паводле царк.
дагматыкі К. з’яуляецца домам Бога і
месцам малітвы. Палзяляецца на 3 тра-
дыц для хрысціянскага храма часткі
бабінец (прытвор, нартэкс), цэнтр. час-
тку і прэсбітэрый (алтарную частку) У
адрозненне ад правасл храма (гл. Цар-
ква) у К. алтаром наз не частка прасто-
ры, а ўзвышанае ахвярнае месца з рас-
пяццем, абразом або статуяй святога.
Галоўны, часта шматфігурны алтар раз-
мяшчаецца ў прэсбітэрыі, які звычайна
аддзяляецца ад цэнтр часткі невысокай
агароджай Акрамя галоўнага ў К можа
бьшь некалькі дадатковых бакавых ал-
тароў у цэнтр. частцы храма, там такса-
ма знаходзяцца кафедра для ксяндза,
спавядальня, лаўкі для вернікаў, на сце-
нах жывапісныя або скульптурныя сцэ-
ны з крыжовага шляху Ісуса Хрыста
(стацыі), дадатковыя абразы, эпітафіі і
помнікі фундатарам (гх тут часта хава-
лі), месца для хораў, арган і інш 1н-
тэр’ер К. звычайна вельмі багата ўпры-
гожаны. Пры прэсбітэрыі размяшчаец-
ца сакрысція — спец. прыбудова, у
якой зберагаюцца прыналежнасці куль-
ту (свяшчэнны посуд і богаслужэбнае
адзенне, богаслужэбныя кнігі і інш),
часам туг месціцца і касцельная б-ка
Па сваім значэнні К бываюць: базілікі
(К. са спец. папскімі прывілеямі, асноў-
ныя ў Рыме); кафедральныя (К., дзе
ёсць кафедра епіскапа і знаходзшца ка-
федральны капітул), калегіяты (К., якім
нададзены спец. ганаровы статус, ёсць
свой калегіяцкі капітул) кляштарныя
парафіяльныя (прыходскія фарныя);
філіяльныя (у складзе прыхода). капіі-
цы. Паводле кананічнага права, узвя-
дзенне К. біскуп мог дазволіць толькі
тады, калі фундатар забяспечыць утры-
манне будынка і існаванне прычта (гл.
ў арт Духавенства) Новы К. абавязко-
ва падлягае абраду кансекрацыі (асвя-
чэнню біскупам). На Беларусі К пачалі
сістэматычна будаваць пасля Крэўскай
уніі 1385, а найб. шырока — пасля
Брэсцкай уніі 1596 (гл. ў арт. Рымска-ка-
таліцкая царква). Сярод К. шмат вы-
датных помнікаў гісторыі і культуры
(гл. ў арт. Архітэктура) Нанб. вядомыя
Нясвіжскі, Ішкалдскі касцёл Траецкі
касцёл. Камайскі касцел, К у в. Гнезна
КАСЦЮКОВІЦКІ
Ваўкавыскага р-на (16 ст.), у в Міха-
лішкі Астравецкага р-на (17 ст ) в. Гер-
вяты Астравенкага р-на (пач. 20 ст),
Гродзенскі фарны К. (б. езуіцкі, 17—18
ст.) і інш. 2) Польскі тэрмін для абазна-
чэння рымска-каталіцкай царквы як
арганізацыі.
КАСЦЮК Міхаіл Паўлавіч (н
26.3.1940, в. Масшшча Навагрудскага
р-на), беларускі гісторык. Акад. Нац,
АН Беларусі (1996, чл.-кар. 1989). Д-р
гіст. н (1980), праф (1987) Скончыў
Гродзенскі пед ін-т (1963). 3 1969 у
Ін-це гісторыі АН БССР, з 1970 вучоны
сакратар. У 1975—81 вучоны сакратар
Ін-та псторыі партыі пры ЦК КПБ 3
1981 нам. дырэктара, з 1989 дырэктар
Ін-та гісторыі Нац. АН Беларусі. Дасле-
дуе сац-эканам і грамадска-паліт
праблемы гісторыі Беларусі пераважна
сав. перыяду (гісторыю сялянства, ра-
бочага класа, інтэлігенцыі), нац -дзярж
будаўніцтва, грамадска-паліт. жыццё,
развіццё культуры рэспублікі, распра-
цоўвае праблему сав. сістэмы кіравання
грамадствам і інш. У даследаваннях сы-
ходзіць з таго, што дасягненні сав
улады ў сац.-эканам. і культ. развіцці
былі вынікам не толькі працоўнай
актыўнасці народа, але і шырокага пры
мянення адм.-камандных метадаў, вы-
сокай цэнтралізацыі кіраўніцтва. уніфі-
кацыі розных бакоў дзейнасці грамад-
ства, што асабліва праявілася ў грамад-
ска-паліт. жыцці. Адзін з аўгараў 4-га
тома 5-томнай «Гісторыі Беларускай
ССР» (1975), калектыўнай працы «Пе-
рамога калгаснага ладу ў Беларускай
ССР» (1981), гал. рэдактар і адзін з аў-
тараў 2-га тома 4-томнай «Гісторыі ра-
бочага класа Беларускай ССР» (1985),
♦Нарысаў гісторыі Беларусі» (ч. 1—2,
1994—95).
Тв Трудовой вклад крестьянства в победу
м упроченве соцмалнзма На матерналах
БССР Мн., 1986; Соцналнстнческне ценнос-
тн труженяков села: мсторня. современность,
перспектнвы. Мн., 1989; Формнрованне кол
лектнвнстскнх ндей в белорусскон леревне
(1918—1929 гг.) // Вопр. нсторнн. 1983. №
11; Следовать правле нсторям // Коммуннст
Бслорусснн. 1988. № 1, Коллектнвнзацня как
это было // Полнт собеседннк. 1989 № 4;
Сталіншчына і Беларусь // Бел. пст часоп.
1995. № 1—-2; «Без гістарычных ведаў нельга
паспяхова будаваць незалежную дзяржаву» //
Бел мінуўшчына 1996. 61° I, Обшее м осо-
бенное в проведеннн советской нацнональ-
ной полнтнкн в Белорусской ССР // Россця
в XX в проблемы нац отношеннй М.. 1997
КАСЦЮКОВІЦКІ КРАЯЗНАЎЧЫ
МУЗЕЙ. Засн. ў 1973 у г. Касцюковічы.
Адкрыты ў 1975. Мае больш за 9 тыс.
экспанатаў асн фонду (1997) Сярод
матэрыялаў археал. знаходкі (прылады
працы 3—1-га тыс. да н.э., косці шар-
сцістага насарога, зуб маманта), нуміз-
матычныя калекцыі 17—20 ст., стара-
друкі (мінеі 1754 і 1799), настаўніцкія
каснюмы пач. 20 ст., матэрыялы пра
абарону Касцюковіч у 1941, дакументы
і асабістыя рэчы ўдзельнікаў Вял. Айч
вайны, асабістыя рэчы, кнігі, фота-
здымкі, бюст нар паэта Беларусі А.Ку-
ляшова, асабістыя рэчы пісьменніка
В.Хомчанкі, фотаздымкі і матэрыялы
М П Касцюк
пра пакінутыя ў забруджанан зоне вёскі
пасля Чарнобыльскай катастрофы
КАСЦЮКОВІЦКІ РАЁН Размешчаны
на У Магілёўскай вобл. Пл 1,5 тыс.
км2, нас. 49,6 тыс чал. (1997). Цэнтр —
г Касцюковічы Тэр раёна ў межах Ар-
шанска-Магілёўскай раўніны. Працякае
р Беседзь з прытокамі Алешня, Дзя-
ражня, Жадунька, Крупня, Прудок,
Свінка, Сураў, Траснянка, Чарняўка.
Пад лесам 26% тэр. раёна, Дзяражнен-
ская і Дубяецкая лясныя дачы, лясное
ўрочышча Цыкуны, зона адпачынку
Трасцянка. Праходзяць чыг. Орша—
Унеча, аўтадароп на Клімавічы, Крас-
наполле, Сураж, Хоцімск, Чэрыкаў.
Утвораны 17.7.1924 у Калінінскай
акр. 20.8.1924 падзелены на 16 сельсаве-
таў Беладубраўскі, Брацькавіцкі Встух-
ноўскі. Дзямідавшкі (у 1931 пераймена-
ваны ў Тупічынскі), Забычанскі, Кас-
цюковшкі (скасаваны ў 1926), Краснш-
кі (у 1931 перайменаваны ў Дзяражнен-
скі), Негінскі, Нізькаўскі, Прусінскі,
Пячарскі, Саматэвіцкі, Сілічоўскі, Сту-
дзянецкі, Царкавішчанскі (у 1936 пе-
райменаваны ў Пралетарскі), Хоцімскі.
4.8.1927 да К.р. далучаны Баронькаўскі,
Батаеўскі, Бялынкавіцкі, Велікаборскі,
Гаўрыленскі, Каншкі, Мокраўскі, Мо-
шаўскі, Смолькаўскі, Сялецкі с/с скаса-
ванага Бялынкавіцкага р-на. 8.7.1931 да
К р. далучаны 11 сельсаветаў скасавана-
га Хоцімскага р-на; 12 2 1935 усе яны і
Батаеўскі с/с вернуты ў адноўлены Хо-
цімскі р-н. Да 26.7.1930 К.р. у Магілёў-
скан акр 3 20 2.1938 у Маплёўскай
вобл На 1.1.1941 у раёне г. Касцюкові-
чы, 24 сельсаветы. Дзейнічалі пеньказа-
144
КАСЦЮКОВІЧ
вод, маслазавод, цагельны з-д. У Вял.
Айч. вайну са жн. 1941 акупіраваны
ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі тут
846 чал., спалілі в. Баравая, Зацішша,
Кавычыцы, Панькаўская Буда, Саматэ-
вічы (часткова). Дзейнічалі партыз.
брыгады 13-я Касцюковіцкая, 5-я Клят-
нянская, «Уперад»; асобныя партыз. ат-
рады 44-ы, 124-ы Касцюковіцкі, 2-і Хо-
цімскі, «Валянціна Маёрава»; падп.
Касцюковіцкія райкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ, выдавалася падп. газ. «Ста-
лннскнй прмзыв». Вызвалены ў вер.
1943 воінамі 3-й арміі Бранскага фрон-
ту ў ходзе Бранскай аперацыі 1943. Пас-
ля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС
1986 частка раёна ўваходзіць у зону ра-
дыяцыйнага кантролю. Адселены вёскі
Азярэц, Астравок, Блудземля, Вараноў-
ка, Віроўка, Восаў, Вялікі Бор, Гар,
Гутка, Дуброўка, Дубяец, Зарэчча, Ка-
лодзецкая, Клеявічы 2-я, Малы Хо-
цімск, Мамонаўка, Мокрае, Мялоўка,
Паламка, Скалін, Стараселле, Тарасаў-
ка, Хамінкі, Чырвона-Маскоўск, Чыр-
воны Вугал, Чыгавыя, пас. Ленінскі. На
1.1.1995 у раёне 156 нас. пунктаў, 7
сельсаветаў: Баронькаўскі, Беладубраў-
скі, Бялынкавіцкі, Дзямідавіцкі, Забы-
чанскі, Пралетарскі, Сялецкі, 18 калга-
саў. У раёне 19 сярэдніх, 5 базавых (у
т.л. школа-інтэрнат), 5 пач. школ, дзі-
цяча-юнацкая спарт. і муз. школы, 23
дашкольныя ўстановы, 26 клубаў, 29
бібліятэк, 4 бальніцы, 24 фельчарска-
акушэрскія пункты. Выдаецца раённая
газ. «Голас Касцюкоўшчыны». Археал.
помнікі — паселішча каля в. Гайкоўка,
курганны могільнік каля в. Калодзец-
кая. Брацкія магілы сав. воінаў і парты-
зан (в. Барэйкі, Бялынкавічы, Валась-
коўня, Студзянец), магілы ахвяр фа-
шызму (в. Баравая, Мартынаўка, Сама-
тэвічы, на ст. Камунары). Помнікі ў
гонар партызан (чыг. ст. Бялынкавічы,
в. Восаў) і інш. Помнікі архітэктуры —
мураваныя цэрквы 19—20 ст. (в. Заба-
чанне, Саматэвічы), драўляныя цэрквы
19 ст. (в. Гаўрыленка, Канічы), касцёл
19—20 ст. (в. Канічы), бровар пач. 20
ст. (в. Канічы). К.р. — радзіма рэвалю-
цыянераў В.Д.Бонч-Бруевіча, П.МЛе-
пяшынскага, нар. паэта Беларусі А.Ку-
ляшова, нар. пісьменніка Беларусі
І.Чыгрынава і інш.
Літ.: Збор помнікаў гісторыі і культуры
Беларусі: Магілёўская вобл. Мн., 1986. С
210—222.
КАСЦЮКОВІЧ Пётр Іванавіч
(16.8.1923, в. Казекі Аршанскага пав
Віцебскай губ., цяпер Аршанскі р-н —
11.2.1982), поўны кавалер ордэна Сла-
вы. Працаваў у калгасе. У Вял. Айч.
вайну на фронце з 1942. Камандзір мі-
намётнага разліку сяржант К. вызна-
чыўся: у чэрв. 1944 пры вызваленні Ма-
гілёва, у жн. 1944 пры авалоданні крэ-
пасцю Асавец (Польшча), у сак. 1945 у
баях за Гданьск і выхад да Балтыйскага
мора. Пасля вайны жыў у Оршы, пра-
цаваў на льнокамбінаце.
П.1 Касцюковіч.
П. В. Каспючык
КАСЦЮКОВГЧЫ, горад, цэнтр Касцю-
ковіцкага р-на, на р. Жадунька. За 160
км на ПдУ ад Магілёва. Чыг. ст. Каму-
нары на лініі Крычаў—Унеча, вузел аў-
тадарог на Клімавічы, Хоцімск, Сураж,
Краснаполле. 17 тыс. ж. (1997).
Вядомы па пісь.мовых крыніцах з
канца 16 ст., дзярж. ўладанне ў Крычаў-
скім старостве ВКЛ. 3 1772 у складзе
Рас. імперыі, мястэчка Клімавіцкага
пав. Беларускай, з 1796 — Магілёўскай
губ. Маёнтак К. належаў У.Цеханавец-
каму. Да 1864 тут трохкласнае вучылі-
шча. У 1886 цэнтр воласці, 620 ж., 122
двары, вінакурны завод, 94 крамы, 2
царквы, сінагога, царк.-прыходскае ву-
чылішча, бальніца, аптэка, 8 гарбарняў,
млын. Праводзіліся 2 кірмашы ў год. У
1897 — 700 ж., каля 340 двароў, 7 гар-
барняў, аптэка. царк.-прыходскае вучы-
лішча. Сав. ўлада ўстаноўлена 5.12.1917.
3 крас. 1919 у Гомельскай губ. РСФСР,
з сак. 1924 у БССР, з ліп. 1924 цэнтр
раёна ў Калінінскай. у 1927—30 — у
Магілёўскай акругах. У 1933 — 3,1 тыс.
ж. Працавалі гантарэзня, пеньказавод,
маслазавод і цагельны завод. 3 27.9.1938
горад. У 1939 — 6,1 тыс. ж. 14.8.1941
акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі,
якія загубілі ў К. і раёне 846 чал., амаль
поўнасцю спалілі горад. 13.8.1943 пар-
тызаны і падпольшчыкі ўзарвалі ў К.
прадпрыемства, што вырабляла шпалы і
брусы для чыгункі, вывелі са строю ле-
сапільны з-д і электрастанцыю. К. выз-
валены 28.9.1943 часцямі 3-й арміі
Бранскага фронту. У 1959 — 8,1 тыс. ж.
У К. працуюць прадпрыемствы дрэва-
апрацоўчай, буд. матэрыялаў, харчовай,
апрацоўкі лёну прам-сці. 4 сярэднія, ба-
завая, пачатковая, дзіцяча-юнацкая
спартыўная школы, 8 дашкольных уста-
ноў, цэнтр дзіцячай творчасці, вучэбна-
вытворчы камбінат, станцыя юных ту-
рыстаў, школа мастацтваў, фізкультур-
на-аздараўленчы комплекс, раённы
цэнтр культуры, Касцюковіцкі краязнаў-
чы музей. Брацкая магіла сав. воінаў,
партызан і ахвяр фашызму; брацкая ма-
гіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр
фашызму.
КАСЦЮКОЎКА, рабочы пасёлак у Го-
мельскай вобл. Падпарадкоўваецца Чы-
гуначнаму райвыканкому г. Гомеля. За
12 км на Пн ад Гомеля. Чыг. ст. на лініі
Гомель—Жлобін. 11 тыс. ж. (1997). Вя-
дома з 1873 як станцыя Лібава-Ромен-
скай чыгункі. 3 пачаткам буд-ва ў 1929
Гомельскага шклозавода стала пераў-
тварацца ў рабочы пасёлак статус якога
афіныйна набыла ў 1935. У Вял. Айч.
вайну у ноч на 18.8.1941 каля К. адбыў-
ся бой паміж батальёнам Гомельскага
нар. апалчэння і ням. танкавай часцю.
3 18.8.1941 па 26.11.1943 акупіравана
ням.-фаш. захопнікамі. Абсталяванне
завода і частка рабочых эвакуіраваны,
заводскія карпусы і пасёлак у час аку-
пацыі зруйнаваны, у 1943—45 адноўле-
ны. Прамысл. прадпрыемствы: Го-
мельскі шклозавод імя Ламаносава, з-д
«Імпульс» (былое торфапрадпрыемства),
з-д буддэталей, ПМК. 2 сярэднія шко-
лы, школа-інтэрнат, школа мастацтваў,
СПТВ. Палац культуры шклозавода,
спарткомплекс, бальніца. Брацкая магі-
ла сав. воінаў. Ваіянціна Лебедзева.
КАСЦЮЧЫК Пётр Васілевіч (вер.
1923, в. Рыбцы Ігуменскага пав. Мін-
скай губ., цяпер Пухавіцкі р-н —
15.1.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У
Вял. Айч. вайну на фронце з вер. 1944,
тэлефаніст. Вызначыўся пры вызвален-
ні Польшчы. 14.1.1945 пад шквальным
агнём праціўніка выправіў на лініі сувя-
зі 46 пашкоджанняў. 15.1.1945 у кры-
тычны момант бою закрыў сабой ам-
бразуру варожага дзота.
КАСЦЮШКА Андрэй Т а д э в у ш Ба-
навентура [1746, фальварак Мерачоў-
шчына каля мяст. Косава Слонімскага
пав. Навагрудскага ваяв. (цяпер Івацэ-
віцкі р-н) — 15.10.1817], дзяржаўны і
вайсковы дзеяч, кіраўнік паўстання
1794. Ахрышчаны 12.2.1746 у Косаўскім
касцёле (дакладная дата нараджэння
невядома). Бацька К., Людвік Тадэвуш,
быў мечнікам Брэсцкага ваяв., маці,
Тэкля з роду Ратамскіх, паходзіла з Ар-
шанскага пав. (гл. КасцюшкГ). У 1755—
60 К. вучыўся ў Любяшоўскім піярскім
калегіуме. У 1765 прыняты ў Рыцарскую
школу (Кадэцкі корпус) у Варшаве. Вы-
датна скончыў вучобу ў чыне капітана.
КАСЦЮПІКА
Па ініцыятыве кіраўніцтва ў 1769 па-
сланы ў Парыж для вывучэння артыле-
рыі, архітэктуры і фартыфікацыі, быў
слухачом у Акадэміі жывапісу і скульп-
туры. У 1774 вярнуўся на радзіму, але
з-за цяжкага матэрыяльнага становішча
не змог паступіць на вайсковую службу
і ўладкаваўся хатнім настаўнікам у сям’і
польнага пісара ВКЛ Ю.Сасноўскага. У
1775 выехаў у Парыж, у 1776 — у ЗША,
каб прынянь удзел у змаганні паўн -
амерыканскіх штатаў за незалежнасць.
18.10.1776 залічаны ў амерыканскую ар-
мію ў чыне палкоўніка. На пасадзе гал.
вайсковага інжынера арміі Поўначы ў
1777 удзельнічаў у буд-ве фартыфіка-
цый пад Саратогай, у бітве пад якой
было разгромлена буйное злучэнне ан-
глічан. Кіраваў буд-вам найвялікшай
цытадэлі ЗША у Вест-Пойнце.
13.10.1783 Кангрэс ЗША надаў К. зван-
не брыгаднага генерала; узнагароджаны
ордэнам Цынцыната, атрымаў амеры-
канскае грамадзянства, пажыццёвую
пенсію і зямельны надзел У 1784 вяр-
нуўся на радзіму, дзе зноў сутыкнуўся з
матэрыяльнымі праблемамі; спрабаваў
гаспадарыць у сваёй частцы радавога
маёнтка Сяхновічы У сувязі з павелі-
чэннем войска Рэчы Паспалітай да 100
тыс. чал. кандыдатуру К. на пасаду
ген.-маёра 12.10.1789 па рэкамецдацыі
брэсцкага сейміка падтрымалі сейм і
кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі К.
быў прызначаны ў кароннае войска,
хоць ён сам жадаў служыць у войску
ВКЛ У час вайны з Расіяй 1792 у аба-
рону рэформаў Чатырохгадовага сейма
1788—92 К вызначыўся ў бітве пад Ду-
бенкай як камандзір дывізп ў арміі
Ю.Панятоўскага. Узнагароджаны ордэ-
нам «Віртуш Мілітары» з наданнем чы-
на ген.-лейтэнанта (3 8.1792) У знак
пратэсту супраць змовы караля з Тарга-
вшкай канфедэрацыяй 30.7 1792 К. па-
даў у адстаўку. 26.8.1792 пастановай За-
канадаўчага сходу Францыі яму разам з
Дж.Вашынгтонам, I Песталоцы, Ф Шы-
лерам і інш. нададзена званне ганарова-
га грамадзяніна Францыі. У канцы 1792
К пераехаў у Лейпцыг, цэнтр паліт.
эміграцыі Рэчы Паспапітай. У 1793 вы-
язджаў у Парыж за дапамогай для пад-
рыхтоўкі паўстання Аднак ні жыран-
дысты, ні якабінны канкрэтнай дапамо-
гі не аказалі У жн. 1793 К вярнуўся ў
Лейпцыг, у пач. верасня прыняў прапа-
нову прадстаўнікоў змовы ў Рэчы Пас-
палітай прыняць на сябе кіраўніцтва
паўстаннем, якое пачалося 24 4.1794 з
абвяшчэннем ў Кракаве Акта паўстання
грамадзян На кракаўскім рынку К. даў
прысягу на вернасць паўстанню і абвяс-
ціў, што будзе змагацца за непаруш-
насць межаў дзяржавы, устанаўленне
самаўладдзя народа і ўсеагульную сва-
боду У адпаведнасці з Актам паўстання
К ў маі 1794 прызначыў Найвышэшцую
нацыянальную раду. За ім засталася па-
сада найвышэншага начальніка ўзбр.
сіл. У радзе К. імкнуўся прымірыць па-
мяркоўных рэфарматараў з рэвалюцый-
на настроенымі дзеячамі («якабінцамі»),
Пасля ўтварэння Нацвышэшаай літоў-
скай рады ўзніклі пэўныя непаразуменні
АТБ Касіпопка
паміж К. і кіраўніком паўстання ў ВКЛ
Я.Ясінскім, інспіраваныя апанентамі
апошняга. 1.4.1794 пачаўся марш К. на
Варшаву, 4.4.1794 атрымана перамога
пад в. Рацлавшы 7.5.1794 К. выдаў Па-
ланецкі універсал, якім гарантавалася
апека ўрада над сялянамі і яны абвя-
шчаліся асабіста вольнымі, але зямлі не
атрымалі. У гэтым праявілася спроба К.
заахвоціць да ўдзелу ў паўстанні сялян-
ства і не адштурхнуць ад яго шляхту. У
чэрв.—вер. 1794 К. ўзначальваў абарону
Варшавы ад прускіх і рас. войск. 29—
30.9.1794 К. разам са сваім сакратаром
Ю.Ня.мцэвічам прыязджаў у Гродна для
вайсковай нарады, у час якой уручыў
удзельнікам паўстання ў ВКЛ пярсцёнкі
з надпісам «Айчына свайму абаронцу».
10.10.1794 К., яю камандаваў паўстан-
цкім войскам у бітве пад Мацяёвіцамі,
трапіў паранены ў палон. Пад пільнай
аховай і чужым прозвішчам («шляхціц
Шыманскі») праз Кіеў, Чарнігаў, Магі-
Да арг. АТ Б Касцюшка Сядзіба Касцюшкаў ў Мсрачоўшчыпе (на эадпім плаііс — Косаўскі
палап) Малюнак 11. Орды.
лёў, Шклоў, Віцебск і Ноўгарад
10.12.1794 ён дастаўлены ў Пецярбург і
зняволены ў Петрапаўлаўскай крэпасці.
Толькі смерць Кацярыны 11 унесла зме-
ны ў яго лёс. 26.11.1796 К. наведаў Па-
вел I і прапанаваў амністыю паўстан-
цам. Узамен за гэта К. павінен быў даць
асабістую прысягу, што ён і зрабіў 28
ліст., а 29 ліст. ўручыў Паўлу 1 ліст з
прозвішчамі сваіх паплечнікаў, якіх той
загадаў вызваліць. Імператар хацеў па-
дараваць К. 1000 сялян і 12 тыс рублёў,
ад якіх К. пасля адмовіўся, як і ад пра-
пановы паступіць на рас. службу. У
канцы 1796 К. разам з Нямцэвічам вы-
ехаў у ЗША, дзе быў да 1798. Перад
ад’ездам з ЗША К. пакінуў тастамент,
дзе прызначыў пэўныя сумы на выкуп
рабоў-неграў і іх адукацыю. У 1798 у
Францыі К. меў сустрэчы з прадстаўні-
камі Дырэкторыі і Напалеонам, якія ім-
кнуліся выкарыстаць яго імя для арга-
нізацыі паўстання ў акупіраваных Аў-
стрыяй землях Рэчы Паспалітай. Яны
скончыліся безвынікова. 7.8.1798 К.
ўступіў у Парыжы ў эмігранцкае «Тава-
рыства рэспубліканцаў», дзе рашуча вы-
казваўся за ўстанаўленне рэсп. ладу ў
адноўленай Рэчы Паспалітай. Пасля па-
дзення Напалеона К. двойчы ў 1814 і
1815 сустракаўся з Аляксандрам 1, пісаў
яму лісты, выказваючы занепакоенасць
лёсам сваёй радзімы, будучыню якой не
лічыў вырашанай канчаткова. Летам
1815 К. пераехаў у швейцарскі г. Са-
люр. 2.4 1817 падпісаў акт аб скасаванні
прыгону сяхновіцкіх сялян (хоць фак-
тычна яны яму ўжо не належалі). Пасля
смерці К. яго забальзаміраванае цела
перапахавана ў Кракаве на Вавелі. У
памяць К. пад Кракавам насыпаны кур-
ган, яму пастаўлены помнікі ў Кракаве,
146
КАСЦЮШКА
Лодзі (Польшча), Вашынгтоне, Чыкага,
"Мілуою, Кліўлендзе (ЗША), Салюры
(Швейнарыя) Яго імем названа самая
высокая гара Аўстраліі, адна з акруг
штата Індыяна, горад у штаце Місісіпі,
астравы на Алясцы (ЗША). Музей К.
існуе ў Салюры. У Беларусі імем К.
названы вулшы ў Гродне, Брэсце, Ко-
саве, устаноўлены мемарыяльныя знакі
ў Гродне і Косаве.
Літ Гісторыя Беларускай ССР Т. I. Мн.,
1972; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1. Мн„
1994; Юхо Я, Емяльянчык У. «Нара-
дзіўся я ліцвінам...». Мн., 1994; Коггоп Т.
Ко&іііздко Віо^гаГіа г докшпепіон' »умшга.
Кгакдм', 1894, Яго ж Кіт і сгет Ьуі
Коісішгко У/аг5га\уа: Кгако». 1907; Я г о ж.
Х/адетесііт Коісшчгком'хкіе: (Ргген'одпік діа
котрііаіогоы' сгуіі Вю^габі Тадеігода
Коасіоагкі) // Кы'аііаіпік Ніыогусгпу. 1917. К.
31, г. 4; К о п е с г п у Е. Тадеояг Ко&сіштгко.
2усіе, сгупу, діісЬ. 2 «уд. Рогпай. 1922;
К а V/ 5 к і Т. Коксшагко — \»ддг // Зшдіа і
Маіедаіу до Німогіі М/о)8ко\\'05сі ХУагчгаы'а,
1968 Т 14, сг І;8нІек 7. Роіасу \» ыо)піе о
шеродіекіоас Бсапдм' Х)е<1посгопусЬ 1775—
1783. ХУагьгаы'а, 1976; 8 г у п д 1 е г В. Тадеікг
Козсішгко, 1746—1817. ХУатвгаы'а, 1991.
Уладзімір Емяльянчык.
КАСЦЮШКА Іван Іванавіч (н.
31.7.1919, ваколіца Букарава Аршанска-
га пав Гомельскай губ, цяпер Тала-
чынсю р-н), савецкі псторык. Д-р гіст.
н. (1963), праф (1980). Удзельнік Вял.
Айч вайны Скончыў Маскоўскі гісто-
рыка-архіўны ін-т (1947). У 1947—48
навук. супрацоўнік ЦДАКР БССР. 3
1952 малодшы, з 1958 старшы навук.
супрацоўнік, з 1970 заг. сектара, з 1989
вядучы навук. супрацоўнік, з 1993 кан-
сультант Ін-та славяназнаўства і балка-
ністыкі Рас АН. Гал. рэдактар час.
♦Советское славяноведенне (1965—86).
Прэзідэнт міжнар. камісіі па славяна-
знаўстве (1985—90). Даследуе агр. гісто-
рыю сярэднеўсходняга еўрап. рэгіёна,
новую і навейшую гісторыю Польшчы і
сав.-польскія адносіны.
Тв. Крестьянская реформа 1864 г. в Цар-
стве Польском М„ 1962; Прусская аграрная
реформа. М , 1989; Аграрная реформа 1848
года в Австрнм. М„ 1993; Аграрные реформы
в Австрнн, Прусснв н Росснн в перяод пере-
хода от феодалнзма к капнталнзму: (Сравннт.
очерк). М„ 1994.
КАСЦЮШКАВІЧЫ, вёска, цэнтр сель-
савета ў Крычаўскім р-не За 9 км на 3
ад Крычава 415 ж., 162 двары (1997).
Вядома з 1560 як дзярж. сяло ў Крычаў-
скай вол ВКЛ. У 1604 сяло Касцюшкі ў
Крычаўскім старостве. 3 1772 у Рас. ім-
перыі, у Чэрыкаўскім пав. Магілёўскай
губ. У 1780 — 142 ж., 20 двароў. У 1827
мястэчка, 152 ж. У 1880 — 333 ж., 46
двароў. У 1897 сяло (186 ж , 44 двары) і
аднайменная аколіца (186 ж., 28 двароў)
у Крычаўскай вол. У 1908 адкрыта зем-
ская школа. У 1909 у сяле 397 ж., 46
двароў, у аколіцы 93 ж., 13 двароў. 3
26.4.1919 у Чэрыкаўскім пав. Гомельс-
кай губ РСФСР, з 1925 цэнтр сельсаве-
та Крьгчаўскага р-на. У 1926 — 495 ж.,
86 двароў, у 1940 — 318 ж., 78 двароў.
Герб ріыу Касцаііпкаў
У Вял Айч. вайну з ліп. 1941 акупірава-
на ням.-фаш. захопнікамі, якія ў вер.
1943 спалілі вёску. Вызвалена ў кастр.
1943. У 1971 — 276 ж., 91 двор. Цэнтр
калгаса «Памяць Леніна». У К. сярэд-
няя школа, дзшячы сад, Дом культуры,
б-ка, гандлёвы цэнтр, аддз. сувязі,
фельчарска-акушэрскі пункт. Помнік
землякам, якія запнулі ў Вял. Айч вай-
ну, помнік першым калгаснікам-тракта-
рыстам.
КАСЦЮШКІ, беларускі шляхецкі род
герба «Рох III». Першы вядомы прад-
стаўнік роду Федар памёр да 1509 Яго
сын Канстанцін (Касцюшка), дзяк велі-
какняжацкай канцылярыі, у 1509 атры-
маў ад вял. кн Жыпмонта I Старога
маёнтак Сяхновічы (цяпер Жабінкаўскі
р-н), ад назвы якога род часам называў-
ся К.-Сяхновіцкія. У 1528 баярын Кан-
станцін — суддзя і гараднічы камянец-
кі, выстаўляў у войска 3 коннікаў Быў
жанаты з князеўнай Ганнай Гальшан-
скай, памёр да 1561 Яго сыны Іван
(9—1571) і Федар далі пачатак 2 галінам
К.-Сяхновіцкіх; Іванавічаў (старэйшай)
і Фёдаравічаў (малодшай). У 1561 браты
падзялілі Сяхновічы.
Найб. вядомыя прадстаўнікі галіны
Федаравічаў; Іван (Ян) Рыго-
р а в і ч , зямянін, пратэстант. Памер у
2-й пал. 17 ст Аляксандр Ян
(29 12.1629—1707?), сын Івана (Яна),
зямянін, падсудак брэсцкі, пасол сейма,
удзельнік выбараў караля Яна 111
(1674). А ў г у с ц і н (1664 — да 1722),
сын Аляксандра Яна, суддзя гродскі
трокскі Амброжы Казімір
(1667—1722 ?), сын Аляксандра Яна,
пісар земскі брэсцкі, падчашы оўруцкі,
войт кобрынскі і гарадзецкі Ф а ў -
стын Бенядзікт (1672—1755),
сын Аляксандра Яна, падстолі, страж-
нік брэсцкі, харунжы кіеўскі. Ф р а н -
ц і ш а к (1675—1722). сын Аляксандра
Яна, скарбнік ваўкавыскі (брэсцкі).
Людвік Тадэвуш (9—1757),
сын Амброжы Казіміра, палкоўнік вой-
ска ВКЛ, мечнік брэсцкі. Бацька
А.Т.Б. Касцюшкі — апошняга прадстаў-
ніка галіны Фёдаравічаў. Я н Н е п а -
м у ц э н (каля 1720 — пасля 1788), ха-
рунжы кіеўскі, мечнік оўруцкі (1764),
пісар земскі жытомірскі (1766), радца
Барскай канфедэрацыі (1769), пасля па-
ражэння якой эмігрыраваў у Венгрыю.
Ю з а ф (1743—89), сын Людвіка Тадэ-
вуша, абозны брэсцкі (1772), суддзя
Гал. трыбунала ВКЛ (1766, 1771).
Найб вядомыя прадстаўнікі галіны
Іванавічаў: Ян (? —да 1715), войскі
чырвонагародскі. Міхал (? — 1708),
стольнік оўруцкі, войт кобрынскі і га-
радзецкі (1691, 1699, 1703, 1704). Ан-
т о н і (? — да 1756), капітан войска
ВКЛ П а в е л , пісар гродскі, лоўчы
брэсцкі (1699). М а р ц і н , крайчы
брэсцкі Другі раз быў жанаты з Барба-
рай з Глеўскіх Касцюшкавай, бабуляй
А.Т.Б.Касцюшкі па бацьку.
Інш. галіны К. былі вядомы ў Гро-
дзенскім пав., Новагародскім, Мінскім,
Мсціслаўскім (К.-Валюжынічы), По-
лацкім ваяв., Інфлянтах. 3 іх найб. вя-
домыя Адам Казімір (? — да
1729), мечнік і падчашы інфлянцкі, ста-
роста зельборскі, ландгофмайстар і рад-
ца Курляндскага герцагства. X р ы с -
ц і н а , ігумення правасл. манастыра
св. Ільі ў Слуцку ў сярэдзіне 17 ст.
Літ : К о г г о п Т Козсшхгко ВювгаГіа г
докіітепіоы' \сухпіііа Кгакоы'. 1894
Уладзімір Емяльянчык
КАСЦЯЛКОЎСКІ (К о 5 с і о I к о V. -
5кі) Станіслаў Юльян (24.10.1881,
Гродна — 2.9.1960), польскі гісторык.
Праф. (1927). Сын удзельніка паўстання
1863—64 урача Ю.Касцялкоўскага
Скончыў рус гімназію ў Гродне (1900) і
паступіў у Варшаўскі ун-т. Скончыў фі-
лас. ф-т Ягелонскага ун-та ў Кракаве са
ступенню д-ра філасофіі (1905) 3 1906
выкладчык 1 -й і 2-й мужчынскіх гімна-
зій у Вільні. У 1-ю сусв. вайну ў час
ням. акупацыі член тайнага Адукацый-
нага к-та, у 1918 увайшоў у склад Ар-
гкамітэта будучага Віленскага ун-та імя
Стафана Баторыя, з 1921 узначальваў ва
ун-це кафедру гісторыі Польшчы. Адзін
з заснавальнікаў (1907) Т-ва сяброў на-
вук у Вільні, з 1938 яго старшыня. Пас-
ля закрыцця ун-та ў снеж. 1939 літ. ура-
дам праводзіў падп. заняткі са студэнта-
мі. У чэрв 1921 арыштаваны разам з
жонкай сав. ўладамі і высланы ў лагер у
Сібір. У жн 1942 вызвалены, выехаў у
Тэгеран, у 1945 — у Бейрут, дзе займаў
пасаду дырэктара Польскага навук.
ін-та і 2-гадовых пед. курсаў. 3 1950 у
Англіі, выкладаў гісторыю, польскую
мову і л-ру ў гімназіі Сясцёр назарэця-
нак у Пітсфардзе каля Нартгемптана.
Адзін з юраўнікоў польскай эмігран-
цкай арг-цыі «Акадэмічная грамад-
скасць Універсітэта Стафана Баторыя».
Аўтар манаграфіі «Антоній Тызенгаўз,
надворны падскарбі літоўскі» (т. 1—-2,
1970—71). Аляксандр Мілінкевіч.
КАСЦЯНЕВІЦКІ БОЙ 1944 Адбыўся
паміж партыз брыгадай імя ВТ.Вара-
нянскага (камандзір В.В Сямёнаў) і
ням -фаш захопнікамі ў в Касцяневічы
Куранецкага р-на 31.1.1944 у Вял. Айч.
вайну. Гарнізон у в. Касцяневічы (каля
140 гітлераўцаў, узброеных 2 мінамёта-
мі, 10 кулямётамі, аўтаматамі) ахоўваў
шашу Мінск—Даўгінава і падыходы да
чыгункі Маладзечна—Полацк 30.1 1944
147
КАТАЛІЦКА
партыз. атрады ў цяжкіх умовах безда-
рожжа зрабілі 37-кіламетровы марш з
месца дыслакацыі да в. Касцяневічы.
Партызаны атакавалі будынкі жандар-
мерыі і паліцыі, гестапа, перакрылі за-
садамі шашу на Вілейку і Даўгінава.
3-за раптоўнасці налёту праціўнік не
здо.іеў аказаць упартага супраціўлення.
У выніку бою было знішчана шмат гіт-
лераўцаў, захоплена зброя, боепрыпасы,
абмундзіраванне і запасы харчавання
КАСЦЯНЕВІЧЫ, вёска. цэнтр сельса-
вета ў Вілейскім р-не. За 25 км на ПнУ
ад Вілейкі, 15 км ад чыг ст. Княгініна,
на аўтадарозе Вілейка—Докшыцы. 247
ж, 112 двароў (1997).
У 1886 мястэчка Княгінінскай вол.
Вілейскага пав.; 97 ж., 9 двароў, касцёл,
паштовая станцыя, у 1905 аднакласнае
нар. вучылішча (62 вучні). У лютым—
снеж. 1918 акупіравана герм, у жн
1919 — ліп. 1920 — польск. войскамі
3 1921 у Польшчы, з 1939 у БССР. 3
1940 цэнтр сельсавета Куранецкага, з
1946 — Вілейскага р-наў 3 чэрв. 1941
да 3.6.1944 акупіраваны ням. фашыста-
мі; дзейнічала падп камсам. група, ад-
быўся Касцяневіцкі бой 1944 У 1971 —
269 ж„ 79 двароў. У К. сярэдняя школа,
б-ка, Дом культуры, бальніца, алдз. су-
вязі, 2 магаэіны. Брацкая магіла парты-
зан, помнік падпольшчыкам, што загі-
нулі ў Вял Айч. вайну. Помнік архітэк-
туры 2-й пал. 18 ст. касцёл Маці Бо-
жай
КАСЯК Іван Іванавіч (1909, в. Горы Ві-
лейскага пав. Віленскай губ., цяпер Ві-
лейскі р-н — 13.3.1989), бел грамадскі
дзеяч у эміграцыі. Вучыўся ў Віленскім
ун-це, скончыў політэхн. ін-т у Львове
(1941) Са жн 1941 у Мінску, актыўна
супрацоўнічаў з ням.-фаш. акупантамі,
з кастр 1941 заг аддзела культуры Мін-
скага акр. аддзела Бел нар. самапома-
чы У 1944 акруговы намеснік Бел.
цэнтр рады (БЦР) у Глыбокім. Чл Бел
навук. т-ва. Адзін з ініцыятараў правя-
дзення царк сабора ў Мінску (жн —
вер 1942) і абвяшчэння Бел аўтаке-
фальнай правасл. царквы Імкнуўся
паскорыць працэс беларусізацыі цар-
квы, падпарадкавання яе БЦР. Удзель-
нік Другога Усебеларускага кангрэса ў
Мінску (чэрв. 1944), нам старшыні
кангрэса. Летам 1944 выехаў у Герма-
нію, з канца 1940-х г. у ЗША. Удзеяьні-
чаў у працы БЦР на эміграцыі, старшы-
ня Бел. кангрэсовага к-та Амерыкі
(1957—89). Удзельнік кангрэсаў белару-
саў Амерыкі, канферэнцый Сусв. анты-
камуніст. лігі. Супрацоўнічаў з час. «Бе-
ларуская думка», бел. рэліг.-грамадскім
цэнтрам у Саўт-Рыверы Аўтар даследа-
ванняў па гісторыі Беларусі.
7в 3 гісторыі праваслаўнай царквы бела-
рускага наролу Нью-Йорк, 1956; Беларусь
учора і сяньня. Мн„ 1993 (разам з Я Найдзю-
ком).
Літ К і п е л ь В Беларусы ў ЗША Мн.,
1993; М а л е ц к і Я Пад знакам Пагоні: Ус-
паміны Таронта, 1976. М е р л я к К. Дзей-
насць Кастуся Мерляка на эміірацыі Нью-
Ерк, 1992; Соловьев А.К. Белорусская
Центральная Рада: созданяе, деятельность,
крах Мн , 1995 Анатоль Грыцкевіч
П Я.Касянчук
КАСЯНЧЎК Пётр Якаўлевіч
[12(25)4 1902, в Буда-Валчкоўская Кі-
еўскай губ., цяпер Палескі р-н Кіеўскай
вобл. — 21.1.1945], поўны кавалер ор-
дэна Славы. Беларус. 3 1930 працаваў у
саўгасе «Ялава» Чавускага р-на. Удзель-
нік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вяд.
Айч вайну з 1941 на Зах., 2-м Бел.
франтах. Камандэір сапёрнага аддзялен-
ня ў баях за вызваленне Беларусі і
Польшчы. 20.2.1944 зрабіў для развед-
чыкаў праход у мінным полі і драцяной
загародзе праціўніка. 21.1.1945 група са-
пёраў на чале з К. пад варожым агнём
пабудавала пераправу для палка. К. быў
смяротна паранены
КАТ (польск. каі ад ням. каге),
м і с т р , у ВКЛ службовая асоба, якая
выконвала смяротныя прыгаворы, учы-
няла паводле пастановы суда катаван-
не, а таксама забівала бяздомных сабак,
вывозіла смецце Пасада К. ўводзілася з
14 ст. ў гарадах з магдэбургскім правам.
Паводле Статута ВКЛ 1588, кожны
гродскі суд, асабліва ў гарадах без маг-
Да арт Кат Пакаранне удтсльнікаў замаху на Стаяістава Аўгуста Панятоускага. 1773. 3 іра-
вюры 18 ст
дэбургскага права, павінен быў мець
свайго К. Як знаўца анатоміі, К. часам
займаўся лекарствам. Меў права ажа-
ніцца з жанчынай, прыгаворанай да
смерці, і тым уратаваць яе. Некалькі га-
радоў маглі наймаць аднаго агульнага
К., у сярэдзіне 17 ст Слуцк меў 2. Па-
мочніка К. называлі бутлем або гіцлем.
Асоба, якая выконвала абавязкі К ў не-
магдэбургскіх гарадах і па-за гродскім
судом, наз. цэклярам.
Літ Грнцкевнч А.П Частновладель-
ческне города Белорусснй в XVI—XVIII вв„
(соц.-экон. нсслед. нсторяй городов). Мн„
1975 С. 171; 2агепіька Н Ыіевосіпе
ггетіозіо: Каі » 5ро)есгеЙ5ініе Роіькі XIV—
XVI ». ^Уагзгаіеа, 1986; ОЬіІ 1 Каі тіаяа
ЗУіІпа \Уі1па, 1913. Валерый Пазднякоў.
КАТАВАННЕ, м у к і , у судаводстве
ВКЛ пакаранне за пэўныя злачынствы;
жорсткія фізічныя здзекі ў час следства.
Ужывалася пераважна да ніжэйшых і
сярэдніх слаёў насельніцтва. К. выкон-
валася катам. Пакаранне смерцю най-
часцей прыводзілі ў выкананне праз па-
вешанне, за больш цяжкія злачын-
ствы — чвартавалі, садзілі на кол. Ста-
тут ВКЛ 1588 дазваляў катаваць тройчы
на працягу аднаго дня. Мела месца ў
судаводстве да сярэдзіны 18 ст.
Павеі Лойка.
КАТАЛІЦКА-ЕЗУІЦКАЯ ГРУПА ў
Альбярціне, місія ордэна езуітаў
для прапаганды і распаўсюджвання
ўсх.-славянскага (візантыйска-славян-
скага) абраду на гэр. Зах. Беларусі. 1с-
навала ў 1924—42 у пас Альбярцін (ця-
пер у межах г. Слонім). Мела на мэце
адрадзіць у форме гэтага абраду царк.
унію (гл. Брэсцкая унія 1596) Патронамі
місіі былі папа рымскі Пій XI і віленскі
арцыбіскуп міграпаліт Ю Матулевіч (з
1925 — Р.Ялбжыкоўскі). Непасрэдна
148
КАТАЛІЦКАЯ
групай кіраваў езуіцкі правінцыял у
Польшчы Я.Урбан. Езуітам быў выдзе-
лены будынак, дзе раней знаходзіліся
дырэкцыі Альбярцінскіх суконнай і
кардонна-папяровай фабрык; б. іх ула-
дальнік граф. У.Пуслоўскі ахвяраваў мі-
сіі значныя сродкі. У 1925 сакратар ге-
нерала ордэна езуітаў У.Пянткевіч стаў
пратоігуменам адкрытага там манасты-
ра, а потым суперыёрам місіі (да 1933).
Разам з ім у Альбярцін прыбыла група
місіянераў-езуітаў з Францыі, Германіі,
Бельгіі. 24.7.1925 Альбярцін атрымаў
статус першага ў Зах. Беларусі прыхода
ўсх.-слав. абраду, а ў 1926 місія зацвер-
джана як навіцыят (установа для пад-
рыхтоўкі да ўступлення ў члены манас-
кага ордэна), які заснаваў свой філіял у
в. Сынковічы, а Сынковіцкая царква-
крэпасць стала цэнтрам прыхода ўсх.-
слав. абраду. У 1927 —31 у Альбярцін
прыбылі новыя групы навіцыяў з мясц.
бел. і польскай моладзі; у канцы 1932
тут прайшлі падрыхтоўку больш за 60
святароў, а манастыр у Альбярціне і фі-
ліял у Стынковічах мелі 25 місіянераў.
У пач. 1930-х г. місія ў Альбярціне на-
была новыя памяшканні, зямельны
ўчастак і лес, рэканструявала уніяцкую
царкву, пачала буд-ва капліцы. На тэр.
манастыра заснавана рэзідэнцыя жано-
чага ордэна «Сэрца Ісуса», манашкі
якога вялі місіянерскую работу сярод
дзяцей і моладзі з правасл. сем’яў. Фор-
мы дзейнасці альбярцінскіх місіянераў
былі разнастайныя: правядзенне наба-
жэнстваў ва уніяцкіх традыцыях; аднаў-
ленне занядбаных храмаў і ператварэн-
не іх ва уніяцкія; пропаведзі на бел.,
рус. і польск. мовах за адраджэнне уніі
ў новай форме; філантрапічная дапамо-
га бедным; правядзенне тыдняў маліт-
ваў у памяць святога \.Кунцэвіча\ вы-
кладанне гісторыі уніяцтва ў школах
Слонімскага пав.; выданне уніяцкай
л-ры, у т.л. кнігі Пянткевіча «Праўда аб
Альбярціне». Навіцыят наведвалі вы-
шэйшыя каталіцкія іерархіі: нунцый
(папскі пасол) у Полынчы кардынал
Ф.Мармаджы, польскі прымас, біскупы,
кіраўніцтва ордэна езуітаў. У 2-й пал.
1930-х г. дзейнасць навіцыята пачала
занепадаць, бо «мясцовае насельніцтва
ў цэлым непрыхільна ўспрыняло ідэю
адраджэння царк. уніі і паралізавала ўсе
намаганні». Намаганні новага кіраўніка
місіі К.Неманцэвіча не стрымалі пасту-
повага згасання езуіцкай базы ў Зах.
Беларусі. У 1942 Альбярцінскі навіцыят
спыніў існаванне ў сувязі з забаронай
дзейнасці місіянераў ням.-фаш. акупац.
ўладамі. Ігар Федараў.
КАТАЛІЦКАЯ ЦАРКВА, 1) агульная
назва рымска-каталіцкай царквы і уні-
яцкіх цэркваў, якія далучыліся да яе. 2)
Скарочаная назва рымска-каталіцкай
царквы.
КАТАЛІЦЫЗМ (ад грэч. кафоіікоз усе-
агульны, сусветны), адзін з асноўных
кірункаў у хрысціянстве. Канчаткова
аформіўся як веравучэнне і царк.
арг-цыя ў 1054 пасля падзелу царквы на
зах. (каталіцкую) і ўсх. (праваслаўную,
гл. Праваслаўе). Мае шэраг асаблівасцей
у дагматыцы, кульце і арганізац. струк-
туры, у якіх адбіліся рысы развіцця
зах.-еўрап. феадалізму. Каталіцкая цар-
ква строга цэнтралізавана, мае адзіны
сусветны цэнтр — Ватыкан, адзінага
галаву — папу рымскага, які ўзначаль-
вае шматступеньчатую іерархію (гл. ў
арт. Духавенства, Кардынал, Епіскагі).
Папа лічыцца пераемнікам апостала
Пятра, намеснікам Ісуса Хрыста на
зямлі, бязгрэшным у справах веры і ма-
ралі. Крыніцай веравучэння католікі
прызнаюць (у адрозненне ад пратэстан-
таў) не толькі Свяшчэннае пісанне
(Біблію), але і Свяшчэннае паданне,
якое ўключае пастановы сусветных са-
бораў каталіцкай царквы і меркаванняў
пап. Адрозненнямі каталіцкага вераву-
чэння ад праваслаўнага з’яўляюцца:
прызнанне догматаў аб бязгрэшным за-
чацці самой Дзевы Марыі і яе цялес-
ным узнясенні; дадатак да сімвала веры
палажэння аб сыходжанні св. Духа не
толькі ад Бога-бацькі, але і ад Бога-сы-
на; догмат аб чысцілішчы. Каталіцкае
духавенства дае зарок бясшлюбнасці. К.
ўласцівы пышны тэатралізаваны культ,
шанаванне ўсякіх рэліквій, культ пакут-
нікаў, святых і блажэнных. Да 2-га Ва-
тыканскага сабора (1962—65) каталіц-
кая імша (богаслужэнне) адбывалася
па-лацінску, цяпер — і на родных мо-
вах. К. найб. пашыраны ў Зах. Еўропе,
Лац. Амерыцы, Філіпінах, ЗША, нека-
торых краінах Афрыкі. Акрамя рымска-
каталіцкай царквы (уласна каталіцкай
першапачатковай царквы зах. абраду)
К. уключае і шэраг б. правасл. і стараж.
усх. цэркваў, якія прызналі ўладу рым-
скага папы і каталіцкую дагматыку пры
захаванні сваёй абраднасці і ўнутранай
арг-цыі і ператварыліся, такім чынам,
ва уніяцкія. Гэта цэрквы грэчаскага, ар-
мянскага, копцкага (у Егіпце), маранін-
кага (у Ліване) і інш. абрадаў. На Бела-
русі К. пачаў распаўсюжвацца пасля
Крэўскай уніі 1385 у выглядзе рымска-
каталіцкай царквы, а ў выніку Брэсцкай
уніі 1596 створана грэка-каталіцкая
(уніяцкая) царква. Гісторыю К. на Бе-
ларусі гл. ў арт. Рымска-каталіцкая цар-
ква і Уніяцкая царква. На 1.1.1997 на
Беларусі 371 рымска-каталіцкая і 11
грэка-каталіцкіх абшчын.
КАТКАЎСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, баі
партыз. атрадаў М.П.Бумажкова,
А.П.Пакуша, У.Ц.Шантыра, Р.І.Краўца,
М.Б.Храпко супраць ням.-фаш. захоп-
нікаў у Глускім і Акцябрскім р-нах у
жн. 1942 у Вял. Айч. вайну. 3 гарнізона
ў в. Катка (больш за 400 гітлераўцаў),
які прыкрываў дарогу на Глуск, акупан-
ты часта ўрываліся ў Акцябрска-Любан-
скую партыз. зону, рабавалі і забівалі
жыхароў з бліжэйшых вёсак. Штаб пар-
тыз. злучэння Мінскай і Палескай абл.
прыняў рашэнне разграміць варожы
гарнізон. Аперацыяй кіраваў нам. ка-
мандзіра партыз. злучэння М.П.Кан-
станцінаў. 9 жн. 300 варожых салдат з 2
гарматамі выйшлі з в. Катка ў в. Харом-
цы. Раніцай 10 жн. атрады Бумажкова,
Пакуша, Краўца і Шантыра раптоўным
ударам выбілі праціўніка з в. Харомцы.
Потым разам з атрадам Храпко перап-
равіліся цераз Пціч і ў баях з 19 да 22
жн. разбілі гарнізоны ў в. Халопенічы,
Слабодка, Бярозаўка, авалодалі в. Кат-
ка. Вёску Харомцы партызаны ўтрымлі-
валі да снеж. 1943. Раіса Чарнаглазава.
КАТКОЎ Міхаіл Нічыпаравіч
[1(13).11.1818, Масква —
20.7(1.8).1887], рускі журналіст, публі-
цыст, літ. крытык. Магістр філалогіі
(1845). Скончыў Маскоўскі ун-т (1838),
слухаў курс філасофіі ў Ф.В.Ё.Шэлінга
у Берлінскім ун-це (1840—41). Ад’-
юнкт-праф. кафедры філасофіі Маскоў-
скага ун-та (1845—50). Папячыцель лі-
цэя цэсарэвіча Мікалая (т. зв. Каткоўскі
ліцэй) пры Маскоўскім ун-це (з 1868).
Друкаваўся ў час. «Московскнй наблю-
датель» і «Отечественные запнскм», гал.
рэдактар газ. «Московскне ведомостн»
(1850—55 і 1863—87), рэдактар-выда-
вец час. «Русскмй вестннк» (1856—87).
Выкарыстоўваючы прыдворныя сувязі,
дамогся, каб рас. грамадскасць атрыма-
ла магчымасць абмяркоўваць «закры-
тыя» раней пытанні (знешняя палітыка,
свабода слова і цэнзура, нац. адносіны,
мясц. самакіраванне і інш.). Выступаў з
артыкуламі па слав. тэматыцы з пазі-
цый рамантычнай школы фалькларыс-
тыкі. У час паўстання 1863—64 цэнтр.
месца ў публікацыях заняло «польскае
пытанне», якое ён асвятляў з вяліка-
дзярж. пункту гледжання. Зблізіўся з
ідэалогіяй позняга панславізму, лічыў
рас. рэв. рух вынікам «польскай інтры-
гі» і замежных плыней. У 1870—80-я г.
ўплываў на знешнепаліт. курс урада Ра-
сіі. Погляды К. адбіліся на фарміраван-
ні і афіцыйна-ахавальнага кірунку рус.
гістарыяграфіі 2-й пал. 19 — пач. 20
ст., і часткова на працы ліберальных
гісторыкаў (С.М.Салаўёў, М.І.Карэеў).
Тв.: 1863 г.: Собр. стэтей по польскому
вопросу. Вып. 1—2. М., 1887.
Літ.: Неведенскмй С. Кэтков н его
время. СПб., 1888; Сементковскнй
Р.Л. М.Н.Катков, его жвзнь н лптературная
деятельность: Бногр. очерк. СПб., 1892; К н -
т а е в В.А. От фронды к охраннтельству: Нз
нсторнн рус. лнберальной мыслн 50—60-х гг.
XIX в. М., 1972; Твардовская В.А.
Ндеологня пореформенного самодержавюг.
(М.Н.Катков н его надання). М., 1978.
Дзмітрый Караў.
КАТЛАВЕЦ Міхаіл Паўлавіч
(25.10.1914, в. Скрыгалаў Мазырскага
пав. Мінскай губ., цяпер у Мазырскім
р-не — 6.10.1944), Герой Сав. Саюза
(1945). Скончыў БДУ (1937), курсы мал.
лейтэнантаў пры Харкаўскім танк. ву-
чылішчы (1941). У Вял. Айч. вайну з
чэрв. 1941 на Зах., Сталінградскім, 2-м
Укр. франтах. Чл. КПСС з 1943. Ка-
мандзір танк. батальёна капітан К. выз-
начыўся ў студз. 1944 у баі за ст. Ляле-
каўка каля Кіраваграда. Батальён пад
яго камандаваннем за дзень адбіў 6
контратак, знішчыў 7 танкаў. У час ва-
рожай абароны на румына-венгерскай
граніцы 5.10.1944 батальён знішчыў 5
гар.мат, больш за 100 павозак з боепры-
149
КАТОРГА
пасамі, узяў у палон 130 гітлераўцаў. К.
загінуў у баі. Пахаваны ў брацкай магі-
ле ў г. Ціраспаль (Малдова). Яго імем
названы нуліцы ў Мазыры, Ціраспалі, в.
Лешня, 8-гадовая школа ў в. Лешня, на
якой яму ўстаноўлена мемар. дошка.
КАТЛУБАЙ (КогінЬа)) Эдвард (1882 або
1823, Вільня —люты 1879), гісторык. 3
татарскай шляхецкай сям’і. Скончыў
Інжынерную акадэмію ў Пецярбургу
(1842). Служыў ваенным інжынерам, з
1844 у адстаўцы, жыў у радавым маен-
тку Курклішкі (Трокскі пав.) Жывучы
некаторы час у сваякоў каля Нясвіжа і
маючы вольны ўваход у замкавы архіў,
скапіраваў і выдаў партрэты Радзівілаў у
кн. «Нясвіжская галерэя Радзівілаўскіх
партрэтаў» (Вілызя, 1857). У ёй змешча-
ны гравюры Міхала Старкмана, зробле-
ныя з малюнкаў К, і біягр. артыкулы
пра Радзівілаў, напісаныя К. на падста-
ве дакументаў Нясвіжскага архіва. Да 20
ст. кніга была самым аўтарытэтным да-
веднікам пра Радзівілаў; некаторыя са
змешчаных у ёй партрэтаў не захавалі-
ся. Паводле архіўных крыніц К. напісаў
падрабязную біяграфію гетмана польна-
га ВКЛ Януша Радзівіла. У час паўстан-
ня 1863—64 у Курклішках хаваліся паў-
станцы, за што маентак канфіскаваны.
К. доўп час працаваў у Расіі на буд-ве
чыгунак. Склаў «Генеалагічна-гістарыч-
ны атлас». Аўтар «Ваеннай гісторыі
Полынчы» (да часоў Яна 111 Сабескага),
гіст. апавяданняў. Член Італьянскай ге-
ральдычна-генеалагічнай акадэміі ў Пі-
зе і Археал. т-ва ў Львове. Рукапісы К.
былі перададзены Акадэміі навук у Кра-
каве
Тв ОсЬіесг .Бтоіепька і роко) роіапожзкі
Кгако», 1858; 2усіе Запшга КасІгіы'іНа. ЗУіІпо,
ЗУіІеЬ$к, 1859; Іайм'іва Іаяіеііопка, еіекіогоы’а
ЬгапбепЬшзка // Кзі^а ратЦікоыа па
іісгсгете зеіпеў госгпісу чпхігіп Агіата
Міскіеы'ісга (1798—1898) ЗУагзгаы'а, [1898].
Т 2. Валерый Пазднякоў
КАТЛЬІ. К о ц е л ы , шляхецкі род гер-
ба «Пелікан» у ВКЛ. Паводле падання
запісанага ў гербоўніках К.Каяловіча,
К.Нясецкага і інш паходзілі ад славян-
скага князя 9 ст. Коцела, які прыняў
хрышчэнне ад святых Кірылы і Мяфо-
дзія. 3 гэтай прычыны змяшчалі над ра-
давым гербам выяву з княжацкай шап-
кай На самай справе паходзілі з баяр
Першы вядомы прадстаўнік роду —
Кацёл, які ў 1440—43 атрымаў ад вял
кн Казіміра пацвярджэнне на маёнткі
Смыкаў, Камарын і Зазарце ў Крамя-
нецкім пав.
Найб. вядомыя К.:
Самуэль Геранім (? —
1686), пісар скарбовы (1649—68), вой-
скі старадубскі (1652—66), маршалак
ашмянскі (каля 1678), староста сюрсты-
монскі Неаднаразова выбіраўся паслом
на сеймы, дэпутатам для рэвізіі скарбу
ВКЛ. Заклаў падмурак заможнасці роду.
3 1653 купіў частку Беніцы, набываў
вёскі ў Сапегаў, з 1668 грымаў Ша-
вельскую эканомію
Міхал Казімір (? — вер
1722), сын Самуэля Гераніма, староста
скірстымонскі з 1674, маркаўскі з 1683,
М П Кат.іавсп
падкаморы ашмянскі ў 1683, кашталян
віцебскі з 1685, трокскі з 1700, ваявода
трокскі з 1703, падскарбі вял. літоўскі з
1710. Быў прыхільнікам аўтаноміі ВКЛ
у рамках Рэчы Паспалітай, варагаваў з
Сапегамі. У 1698, калі стаў маршалкам
Трыбунала ВКЛ, вакол яго з’ядналася
антысапежскае кола шляхты, якое аб-
вясціла Міхала Казіміра генеральным
палкоўнікам ваяводстваў і паветаў ВКЛ
У 1698 абвясціў збор паспалітага ру-
шэння для барацьбы з Сапегамі, удзель-
нічаў у Алькеніцкай бітве 1700. У час
Паўн. вайны 1700—21 займаў анты-
шведскую пазіцыю. Меў шматлікія ма-
ёнткі, у тл Хажова, Палонку, Беншу,
Гануту, Маладзечна; у 1699—1703 тры-
маў Мсшслаўскае староства, потым ста-
роста радунскі і краснасельскі. Памёр
бяздзетным.
Тадэвуш (1736—99), сын Казімі-
ра, староста маркаўскі (1764), ашмянскі
(1772), ген.-маёр войск ВКЛ.
Юзаф (20.9.1764—18.7 1810), сын
Тадэвуша. Гл Коцел Ю.
Міхал Казімір (15 8.1767—
22.3.1813), сын Тадэвуша, ваенны дзеяч
Шамбялян Станіслава Аўгуста Панятоў-
скага (1786). Узначальваў ашмянскую
парадкавую цывільна-вайсковую камі-
сію. У час баявых дзеянняў 1792 суп-
раць рас. войск ротмістр 28-й (пінскай)
харугвы 2-й брыгады нац. кавалерыі. У
час паўстання 1794 зямянсю ген.-маер
Ашмянскага пав. Далейшы лёс невядо-
мы. Пахаваны ў Беніцы.
Літл В о п і е с к і А. НегЬагг Роккі
ЗУагхгаыа, 1907. Т. 10. 8. 296—300; Роккі
акяупік ЬіойгаГісгпу. У-госі.іу. еіс., 1967. Т.
13/2, г. 57. 8. 222—226. Валерый Пазднякоў.
КАТОВГЧ Іван (Іаан) Антонавіч (1839,
Кобрынсю пав — 1915), праваслаўны
царк. дзеяч, псторык. Мапстр бага-
слоўя (1873). Скончыў Літ. духоўную
семінарыю, Пецярбургскую духоўную
акадэмію. Выкладаў у Кобрынскім і Ві-
ленскім духоўных вучылішчах, Вілен-
скім рэальным вучылішчы. Служыў у
цэрквах Вільні. 3 1875 протаіерэй, на-
стаяцель віленскага Прачысценскага са-
бора. У 1869—1903 рэдактар «Лнтов-
скйх епархнальных ведомостей». Чл.
Паўн.-Зах. аддзела Рус. геагр. т-ва Да-
к
следаваў псторьпо распаўсюджвання
хрысціянства на Беларусі, правасл хра-
маў Кобрына, Вільні. Удзельнічаў у
падрыхтоўцы да друку матэрыялаў для
кнігі «Дакументы, якія тлумачаць гісто-
рыю Заходнярускага краю і яго адносі-
ны да Расіі і Польшчы» (1865), а такса-
ма матэрыялаў 9-га археал з’езда ў
Вільні (1893)
Те.. Первоначальная нсторня хрнстнанства
в нынешнем Северо-Западном крае Росснн
до велнкого лнтовского князя Ягайлы. СПб.,
1873; Мсторнческая запмска о Лнтовской ду-
ховной семннаряя. Впльна, 1878; Торжество
50-летая воссоеднненпя уняатов. Внльна,
1889, Слово в день празлновання 300-летнего
юбнлея со временн построення Свято-Духов-
скмм братством церквн Св Духа в г Внльне.
Вмльна, 1897. Валерый Чаратца.
КАТОВГЧЫ, дзяржаўныя дзеячы ВКЛ
герба «Корчак». Вядомы з 15 ст. У судо-
вым прыгаворы 1499 вял. князя ВКЛ
Аляксандра ўпамінаюцца баяры Шан-
дар, Пётр і Івашка К. і іх дзед Кот. У
16—18 ст. К мелі маёнткі ў Віцебскім
ваяв., Гродзенскім, Браслаўсюм, Ко-
венсюм пав, на Валыні. Найб вядо-
мыя:
Павел Юр’евіч, дваранін ка-
ралеўскі ў 1556, падкаморы гродзенскі ў
1568, архімандрыт гродзенскі і супрас-
льскі ў 1568—80. Андрэй Фран-
цішак (?—1682), дзярж. дзеяч ВКЛ.
Падарожнічаў з каралевічам Янам Казі-
мірам па Еўропе (1638). Староста гро-
дзенсю з 1652, кухмістр ВКЛ з 1657, ад-
начасова гараднічы віленсю ў 1657—65,
пісар вялію ВКЛ з 1658, адміністратар
Кобрынскай экано.міі ў 1670—79, каш-
талян віленскі з 1672. Аляксандр
(каля 1622—30.11.1686), царк. дзеяч
ВКЛ. Вучыўся ў Віленскай акадэміі, у
1652 у Падуанскім ун-не Канонік сма-
ленсю, віленскі (1657), сакратар кара-
леўскі, рэгент вял. канцылярыі ВКЛ,
схаластык віленскі (1661). У 1671 сакра-
тар пасольства ў Маскву. Біскуп сма-
ленскі з 1672, віленскі з 1684. Р ы го р
Ю з а ф (? — пач. 1724?), дзярж. дзеяч
ВКЛ. Харужы ў 1699—1700 і падстарос-
та ў 1699—1704 гродзенсю, палкоўнік
каралеўсю ў 1701, староста гродзенскі з
1706, лоўчы ВКЛ з 1710 Прыхільнік
Сапегаў, на іх баку ўдзельнічаў у Альке-
ніцкай бітве 1700. У час Паўночнай
вайны 1700—21 спачатку ваяваў суп-
раць шведаў, потым на баку Станіслава
Ляшчынскага. Пасля рэстаўрацыі Аўгус-
та II у 1709 ваяваў супраць шведаў і Са-
пегаў, выступаў за вывад рас войск з
ВКЛ.
Літ: В о п і е с к і А. НегЬагг Роккі.
ЗУагегаы'а, 1907 Т. 11. 8. 389—391; Роккі
йоыпік ЬіовгаГісгпу. ЗУгосІаы еіс., 1968—69 Т.
14. 8. 479—487. Ва/іерый Пазднякоў.
«КАТОРГА П ССЬІЛКА», гісторыка-
рэв. часопіс, орган Усесаюзнага т-ва
былых паліткатаржан і ссыльнапасялен-
цаў Выдаваўся ў 1921—35 у Маскве.
Выходзіў пад агульнай рэдакцыяй
ВД.Віленскага (Сібіракова; 1923—27),
150
КАТУНІН
Ф.Я Кона (1927—29), 1.А.Тэадаровіча
(1929—35) Асн тэматыка — псторыя
паліт. катаргі і ссылкі ў Рас. імперыі,
рас. рэв рух Меў раадзелы: псторыя
рэв. руху ў Расіі, турма, катарга, ссылка
і эміграцыя; некралогі; бібліяграфгя;
хроніка; мемуары; архіўныя матэрыялы.
На старонках часопіса змешчаны публі-
кацыі Я.І.Хлябцэвіча «Беларуская Цёт-
ка (А.Пашкевіч)» і «Памяці АЛ.Бурбі-
са» (1923, № 5), В Б.Арэнта «3 успамі-
наў пра польскае паўстанне 1863 г 1а-
сафат Агрызка» (1924, № 3), Л Залкінда
«М М.Забела» (1926, № 3), У І.Пічэты
♦Курлоўсю расстрэл у Мінску (18 кастр
1905 г.)», Я Д.Баўма «Яўрэй-дзекабрыст
Р.А.Перэтц» (абодва 1926, № 4),
Н.А.Бухбіндэра «І.А.Гурвіч» (1926, № 5)
і інш. У часопісе надрукаваны «Статыс-
тычныя даныя пра склад Таварыства
былых паліткатаржан і ссыльнапасялен-
цаў» (1923, № 5), «Хроніка 1905 г.»
(1935, № 1). Выйшла 116 нумароў
Літ.. Кантор РМ. Каторга н ссылка за
десять лет (1921—1930): Снстемат.-предмет-
ный указ. М 1931, 10 лет: 1921—31: Сб. вос-
помннаннй. М., 1931 Сяргей Таляронак
КАТУНІН Ілья Барысавіч
[4(17).11.1908, г. Гомель — 23.4.1944],
Герой Сав. Саюза (1944). У 1927—32
слесар станкабудаўнічага з-да «Пралета-
рый» у Гомелі. Скончыў Ейскую школу
марскіх лётчыкаў (1934). У Вял Айч
вайну з сак. 1943 на Паўн. фронце
Нам. камандзіра эскадрыллі штурмавога
авіяпалка капітан К. вызначыўся
23.4.1944 На падыходзе да цэлі яго са-
малёт быў падбіты агнём зенітнай арты-
лерыі праціўніка. Палаючай машынай
тараніў транспарт ворага водазмяшчэн-
нем 5 тыс. т і патапіў яго. Імем К. на-
званы пасёлак у Архангельскай вобл.,
вуліны ў Гомелі і пас. Катуніна. Бюсты
К. ўстаноўлены на тэр. музея авіяцыі
Паўн. флоту і ў Катуніне, у Гомелі —
мемар. дошка.
КАТЫНЬ, лясны масіў у 30 к.м на 3 ад
Смаленска, дзе паводле рашэння ЦК
ВКП(б) ад 5 3 1940 органамі НКУС у
крас.—маі 1940 расстраляны каля 4,4
тыс. польскіх афінэраў. У вер.—кастр.
1939 польск. афіцэры інтэрніраваны
Чырв Арміяй у час вызвалення Зах Бе-
ларусі і Зах Украіны і зняволены ў ла-
геры ваеннапалонных у Казельску
(С.маленская, цяпер Калужская вобл )
Сярод іх былі і ўраджэнцы Зах Бела-
русі. Упершыню пра К. даведаліся ад
мясц. жыхароў польск. чыгуначнікі,
якія ў 1942 працавалі пад Смаленскам у
ням. брыгадах. У сак.—крас. 1943 група
ням. экспертаў на чале з праф. Буцам
выявіла ў Катынскім лесе 8 брацкіх ма-
гіл. 10.4.1943 не.мцы накіравалі ў К. гру-
пу польск. грамадскіх дзеячаў з Варша-
вы і Кракава 13 4 1943 ням. радые па-
ведаміла ўсяму свету пра пахаванні ў К
і назвала лічбу 10 тыс. чал. 15 4 1943
сав. ўрад адхіліў сваё дачыненне да зні-
шчэння польск афіцэраў і абвінаваціў у
гэтым злачынстве немцаў. Паводле па-
1 1 Катунін
Каралі э кауры. броніавыя пярсцёнак і брап
залет 12 ст з Полацкаіа гарадзішча.
ведамлення ТАСС, польск. ваеннапа-
лонныя ўдзельнічалі ў будаўнічых рабо-
тах пад Смаленскам і ў час летняга ням.
наступлення ў 1941 былі ўзяты ў палон
і потым знішчаны. Пасля вызвалення ў
вер. 1943 Смаленска была створана
♦Спецыяльная камісія па ўстанаўленні і
расследаванні абставін расстрэлу ня-
мецка-фашыснкімі захопнікамі ў Ка-
тынскім лесе ваеннапалонных польскгх
афіпэраў» на чале з акад. М.Н.Бурдэн-
кам. Яна эксгуміравала ў К. 925 трупау,
знайшла рэчавыя доказы. дакументы і
зрабіла вывад, што польск. афіцэраў во-
сенню 1941 расстралялі немцы. Паве-
дамленне камісіі было апублікавана ў
газ. «Правда» (26.1 1944), «Комсомольс-
кая правда» (27.1.1944) 13.4.1990 Прэзі-
дэнт СССР М С.Гарбачоў перадаў Прэ-
зідэнту Рэспублікі Польшча В.Ярузель-
скаму копіі знойдзеных быццам бы ў
самы апошні час сав. архівістамі і псто-
рыкамі спісаў і інш. матэрыялаў былога
Гал. ўпраўлення па справах ваеннапа-
лонных і інтэрніраваных НКУС СССР.
Пры гэтым Гарбачоў падкрэсліў, што
тысячы польскіх грамадзян, якія запну-
лі ў смаленскіх лясах паўстагоддзя таму
назад, сталі ахвярамі Л П.Берыі і яго
падручных У 1990 у Гродне на вайско-
вых могілках устаноўлены помнік-крыж
і мемар пліта з прозвішчамі 168 жыха-
роў горада — афшэраў войска польска-
га, расстраляных у сав лагерах.
Літ.'. Ежевскяй Л. Катынь, 1940: Пер.
с пол 4 яад. Рнга, 1990; Абарянов В.К.
Катынскнй лабнрннт М., 1991; Кузня-
ц о ў 1. Палітыка і лёс людзей // Полымя
1995. № 9; 2Ьго4піа каіуіізка * ^іеііе
гіокіітепіо». Ьопдоп, 1981. ІлЯа Каіуіцка.
Ьопііуп; М/агхгаіуа, 1989. Каіуіі Вокшпепіу
1ш1оЬо)я»а. ІУагзгазма. 1992.
Аіяксандр Хацкевіч
КАТЬІРЛА Васіль Ігнатавіч (1838, По-
лацк — пасля 1874), удзельнік рэв. руху
1860-х г. 3 сям’і дробнага чыноўніка-
разначынца. Скончыў Віцебскую гімна-
зію. 3 1859 вольны слухач Пенярбург-
скага ун-та. Чл. пецярбургскай арг-цыі
•Зямля і валя». 3 лют 1863 на радзіме, у
сак. распаўсюджваў сярод салдат і жы-
хароў Оршы пракламапыю ЦК «Зямлі і
волі» «Льецца польская кроў, льецца
руская кроў...*, веў агітацыю за паў-
станне, вербаваў людзей у атрады
12.3.1863 арыштаваны. Ваен. судом у
Магілёве асуджаны на 10 гадоў катаргі.
У 1874 знаходзіўся ў Краснаярску.
Літ.. К і с я л ё ў Г Браты Катырлы // Го-
лас Радзімы. 1996. 12, 26 вер., 3—17 кастр;
Восстанне в Лнтве н Белоруссян 1863—1864
іт М., 1965; Русско-польскяе революцмон-
ные связя. Т. 2. М 1863, Зайцев М С
голубой печатью «Землн н волн» // Неман
1984 № 10. Генадзь Кісялеў
КАТЭНБРЫНГ (К а I е п Ь г і п в )
Юзаф (18.7.1730, Нова-Мяста-Любав-
ске, Полыцча — пасля 1804), польскі
пісьменнік, педагог. Пісаў на польск. і
лац. мовах. 3 1749 выкладчык паэтыкі,
рыторыкі ў Нясвіжскім калегіуме, Грод-
не, Мінску, Полацку. У 1772 і 1773 на-
ведаў Пепярбург, пра які напісаў на
лац. мове паэму «Пецярбург — царьша
паўночных гарадоў». Аўтар барочных
трагедый на польск мове «Марнасць
над марнасцю, або Томас Паўнд* (1755)
і «Сіорэс» (1758). Сюжэты іх запазыча-
ны з зах.-еўрап. гісторыі. Трагедыі ста-
віліся ў Нясвіжскім калегіуме (адпавед-
на 1755 і 1758). У Нясвіжы таксама вы-
дадзены яго кніп «Плач княжны Ганны
з Мыцельскіх Радзвіл над сваім му-
жам пры пахаванні» (1763), «Казанне на
пахаванні... Жабы» (1772) Як давераная
асоба К.Радзівіла паказаны ў гіст. рама-
нах Ю.Крашэўскага, Г.Жавускага.
Адам Мальдзіс.
КАУРЫ (інд. кангі), невялікая ракавіна
марскога малюска (даўж. 1—2,5 см). У
стараж. часы выкарыстоўваліся як
упрыгожанні і грашовы сродак у наро-
даў Азіі, Афрыкі, Акіянн (да пач. 20
ст), Еўропы. Як грошы ў Афрыцы вя-
домы ў 11—12 ст У 17—18 ст. тэрыто-
рыя іх выкарыстання пашырылася, у
сярэдзіне 19 ст. ў Зах Афрыцы зафікса-
ваны іх курс 1 талер = 2500 ракавін, у
народаў Індыйскага акіяна 1 рупія =
= 2500—12 000 К. На Беларусі К. вы-
яўлены пры раскопках сярод знаходак
12 ст. (Гродзенскі Стары замак, Полацк
і інш ), 15—16 ст. (Панямонне), звы-
чайна з адтулінай для нанізвання на
шнур. Магчыма, К выкарыстоўвалі на
тэр. Беларусі як грошы ў безманетны
перыяд (2-я пал 11—13 ст ).
КАЎКА Адяксей Канстаншнавіч [н.
20.9 1937, в Равецкі Бор (цяпер в. Ма-
шчаліна) Чэрвеньскага р-на], бел. гісто-
рык і літаратуразнавец, грамадскі дзеяч
Д-р філал. н. (1991), канд. гіст. н.
(1971). Скончыў Мінскі бібліятэчны
тэхнікум (1954), БДУ (1961), Акадэмію
грамадскіх навук пры ЦК КПСС (1971).
3 1954 працаваў бібліятэкарам, служыў
у Сав Арміі, быў інструктарам, сакрата-
ром Чэрвеньскага райкома ЛКСМБ. 3
1963 сакратар Мінскага абкома
ЛКСМБ, з 1968 адказны арганізатар
міжнар аддзела ЦК ВЛКСМ. У 1971 —
79 і 1983—87 старшы навук супрацоў-
нік, заг. сектара Польшчы Ін-та экано-
мікі сусв сацыяліст. сістэмы АН СССР.
У 1979—82 прадстаўнік Саюза сав.
т-ваў дружбы і культ. сувязей з заграні-
цай, саветнік пасольства СССР у Поль-
шчы, з 1987 гал. рЭдактар час. «Совет-
ское славяноведенне», з 1989 вядучы
навук супрацоўнік Ін-та сусв л-ры імя
АМ.Горкага Расійскай АН. Даследаваў
гісторыю Польшчы, польскага рабочага
руху, сав.-польскіх адносін. 3 канца
1970-х г. засяродзіўся на праблемах бел.
Адраджэння, асабліва на творчасці
Ф.Скарыны. Апублікаваў «Нарысы з бе-
ларускай гісторыі* В.Ластоўскага (час.
«Спадчына», 1996, № 4—6), архіўныя
дакументы пра жыццё і дзейнасць
А.Бурбіса («Беларускі гістарычны часо-
піс» 1993 № 4; 1994. № 1), К.Езавітава
(газ. «Голас Радзімы». 1993. 4—18 ліст.).
Укладальнік літ.-навук. штогоднікаў
«Скарыніч» (вып. 1—2, 1991—93).
Адзін са складальнікаў біябібліягр. да-
ведніка «М.М.Улашчык» (1996). Стар-
шыня Рады Маскоўскага т-ва бел куль-
туры імя Ф.Скарыны ў 1988—90.
Тв Польская Народная Республнка М.,
1974 (у еааўт ); Польша: Отечество н соцна-
лнзм М., 1977; ЬеПег Ю а Кшзіап Гпепд
Пясьмо русскому другу. Ьопдоп. 1979. Тое Ж
у пер. на бсл. мову: Ліст да рускага сябра // 3
псторыяй на «Вы». Мн., 1991; Тут мой народ
Францішак Скарына і бел. літ. XVI — пач
XX стст Мн , 1989; Жывом' М . Мн., 1997;
Шляхам да Бацькаўшчыны (3 псторыі бел
студэнцкіх гурткоў) // Бел каляндар, 1985.
Беласток. 1985. РгоЫегп Ьіаіопіакі » роккігп
пісЬц гоЬоіпісгуш (рггеГот XIX і XX *.) // V/
аІчгЬіе 1га<1ус)і рггу)агт і «'ароіргасу. \Уагзга«'а,
1988, Беларускі выэваленчы рух: Спроба агля
ду // Спадчына. 1991. № 5; Тэрыторыя ці на-
цыя’ Метамарфозы беларускага «западно
русснзма» // Голас Ралзімы. 1992. 10—17
снеж.; Іван Луцкевіч — адраджэнец // Бела
русіка-АІЬапііЬешса Мн., 1993. Кн. 1; Краса
калючая шыпшыны...: Патрыят. лірыка бел.
літ замежжа // Вяртання маўклівая споведзь.
Мн., 1994. Віталь Скалабан
КАЎПАК зімовы галаўны ўбор замужніх
жанчын феад. знаці і заможнага гар.
мяшчанства 16 — І-й пал. 17 ст Шылі
з футра або чырв. фалендышавага сук-
на, аксаміту, падбівалі футрам куніцы,
ліса, собаля, бабра. Меў форму цылін-
дрычнай або злёгку расшыранай да вер-
ху шапкі з напускамі па баках і патылі-
цы галавы. Да характэрных асаблівас-
цей бел. моды 1570—80-х г. належаць
высокія цыліндрычныя футравыя К.,
якія згадваюцца ў тагачасных актах як
каштоўныя вырабы. Апраналі паверх
доўгага рантуха э тонкага, часта аздоб-
ленага вышыўкай, белага палатна, які
агортваў шыю і падбародак жанчыны
А К Каўка
Ф К Каўроў
К. з акруглым, накшталт стажка, верхам
быў уведзены ў польскай пяхоце ў 1790
Вядомы ён у касцюме бедных сялян як
разнавіднасць стажковай магеркі без
выкладаў па нізе. Міхась Раманюк
КАУПАК Сідар Арцёмавіч
[13(25).5.1887, слабада Кацяльва Ахтыр-
скага пав. Харкаўскай губ., цяпер г.п.
Кацяльва Палтаўскай вобл., Украіна —
11 12.1967], адзін з арганізатараў пар-
тыз руху на Украіне Двойчы Герой
Сав Саюза (1942, 1944). Ген.-маёр
(1943). Удзельнік 1-й сусв. і грамадз.
войнаў У 1937—41 старшыня Пуціўль-
скага гарсавета Сумскай вобл. У Вял.
Айч вайну камандзір Пуціўльскага пар-
тыз. атрада, злучэння партыз. атрадаў
Сумскай вобл (са студз 1944 — 1-я
Укр. партыз. дывізія імя Каўпака). У
1941—42 злучэнне партыз атрадаў
Сумскай вобл. пад камандаваннем К.
зрабіла рэйды па тэр Сумскай, Кур-
скай, Арлоўскай, Бранскай абл., у
1942—43 — рэйд з бранскіх лясоў па
Тэр. Гомельскай, Пінскай, Палескай,
Валынскай, Ровенскай і Жытомірскай
абл Партызаны разбілі 39 ням. гарнізо-
наў, падарвалі 62 эшалоны, 256 мастоў,
нанеслі вял. страты ў ваен. тэхніцы, ма-
ёмасці, жывой сіле праціўніка. У студз.
1943 на воз. Чырвонае (Жьіткавшкі р-н)
КАЎФМАН
партызаны К. сумесна з бел. партызана-
мі пабудавалі аэрадром 3 1947 К —
нам.'старшыні, з 1967 чл. Прэзідыума
ВС УССР Дэп ВС СССР з 1946 Аўгар
успамінаў. Яго імем на Беларусі назва-
ны вуліцы ў г. Нароўля і пас Сосны
Любанскага р-на.
КАЎПАКІ, курганны мопльнік 11—13
ст. балцкіх плямён каля в. Каўпакі Гро-
дзенскага р-на Даследаваў у 1975
Я.Г.Звяруга. Ва ўсіх курганах вымасткі
са шчыльна пакладзеных камянёў роз-
ных памераў (найбольшыя — па краях
вымастак), часам паверх іх у цэнтры
насыпаў былі невял. дадатковыя вымас-
ткі з дробных камянёў. Пахавальны аб-
рад — трупапалажэнне на гарызонце.
Сярод знаходак бронзавыя 3-пацерка-
выя і пярсцёнкападобныя скроневыя
кольцы, шкляныя пацеркі, авальнае
крэсіва, мініяцюрны нож, ганчарная
кераміка.
Літ' Зверуго ЯГ Раскопкм курганов в
Понемвньс // Археологнческне открытяя
1975 г. М . 1976.
КАЎРОЎ Фёдар Куэьміч (1912, в. Па-
суддзева Горацкага пав., цяпер Дубро-
венскі р-н — 9.7.1937), Герой Сав. Са-
юза (1937). 3 1931 у Данбасе. У Чырв
Арміі з 1934 Удзельнік вайны ў Іспаніі
1936—39 на баку рэспубліканцаў, ка-
мандзір танка. Вызначыўся ў баях каля
г Гвадалахара, Тэруэль. Загінуў у баі.
КАЎФМАН Канстанцін Пятровіч
[19.2(3 3) 1818 — 4(16) 5 1882], дзярж.
дзеяч Расіі. Скончыў Галоўнае інж. ву-
чылішча ў Пецярбургу (1836) і афшэр-
скія класы пры ім (1839). У час Крым-
скай вайны 1853—56 камандаваў Каў-
казскім сапёрным батальёнам. Са студз.
1856 в.а. нач. штаба ген.-інспектара па
інжынернай частцы. 3 1861 дырэктар
канцылярыі ваеннага міністра, бліжэй-
шы памочнік Дз.А.Мілюшна ў правя-
дзенні ваен. рэформаў. 17.4.1865 пры-
значаны віленскім, ковенскім, гродзен-
скім і мінскім ген.-губернатарам, гал.
начальнікам Вшебскай і Маплёўскай
губ. і камандуючым войскамі Віленскай
ваен. акруп. У якасці гал начальніка
Паўн.-Зах. краю працягваў палітыку,
пачатую М.М.Мураўёвым Пры К за-
чынены апошнія кляштары, умацавана
становішча правасл царквы. К быў ад-
ным з гал. ініцыятараў прыняцця зако-
ну ад 10(22) 12.1865 аб забароне асобам
польскага паходжання купляць маёнткі
ў Зах. краі і аб абавязковым продажы за
2 гады ўсіх маёнткаў, секвестраваных у
час паўстання 1863—-64. 3 ліп 1867 ка-
мандуючы войскамі Туркестанскай ва-
ен. акругі Правёў шэраг паспяховых
ваен. апераный на працягу 1868—76 і
далучыў да Расіі значную частку Сярэд-
ням Азп
Літ'. Столетне военного мнннстерства
1802—1902: Память о членах военного сове-
та: Портреты м бяогр. очеркя / Сост.
Н.М Затворннцкяй СП6., 1907.
Алдрэй Лукашэвіч.
КЛЎШ
КАЎШ (КаіізЬ) Еган Езаф (1751, г. Лё-
венберген, цяпер Львувэк-Шлёнскі,
Яленягурскае ваяв., Польшча — 1825),
ням. ўрач, падарожнік. Д-р медыцыны
(1773). Прыдворны медык князя фон
Хацфельд-Трахенберга, урадавы савет-
нік у Лягніцы (Сілезія). Пра сваё пада-
рожжа па Рэчы Паспалітай, у т.л. па
Беларусі, напісаў кнігу «Звесткі пра
Польшчу» (1793). Аўтар шэрагу прац па
медыцыне
КАЎШАРАЎ Іван Акімавіч [н.
28.10(10 11).19П, в. Глыбоцкае Го-
мельскага пав. Магілёўскай губ., цяпер
Гомельскі р-н], Герой Сав. Саюза
(1941). Скончыў Беліцкі с.-г. тэхнікум
(1936), Арэнбургскую школу ваен. лёт-
чыкаў і лётчыкаў-назіральнікаў (1937),
Ваен-паветр акадэмію (1944). Удзель-
нік баёў на р.Халхін-Гол у 1939, сав.-
фінл. вайны 1939—40. У Вял Айч вай-
ну з чэрв. 1941 на Паўд.-Зах., Ленін-
градскім, 1-м Бел. франтах. штурман
эскадрыллі блізкабамбардзіровачнага
авіяпалка, нач. штаба авіяпалка. Лейтэ-
нант К. зрабіў 157 баявых вылетаў па
знішчэнні самалётаў на варожых аэра-
дромах, жывой сіле на пярэднім краі,
танкаў і чыг. эшалонаў. Вызначыўся ў
час паветр. разведкі ў снеж. 1941 пад
Ленінградам. Да 1961 у Сав. Арміі, пад-
палкоўнік. Ганаровы грамадзянін г
Ціхвін Ленінградскай вобл.
КАЎШОЎ Віталь Дзмітрыевіч (1894, г
Златауст Чэлябінскай вобл. —
11.11.1920), удзельнік грамадз. вайны на
Беларусі. Пасля Кастр. рэвалюцыі ў
Златаусце арганізаваў чырвонагв. атра-
ды і конны партыз. полк, на чале якіх
змагаўся супраць белай гвардыі на Усх.
фронце 3 сак. 1919 у Акадэміі Геншта-
ба РСЧА. У кастр. 1919 камісар брыга-
ды, удзельнічаў у баях з арміяй Юдзені-
ча. 3 мая 1920 на Зах. фронце ў Белару-
сі: нач. штаба кав. брыгады 13-й дывізіі,
камандзір 28-й брыгады 10-й дывізіі.
Загінуў у баях з часцямі С.Н.Булак-Ба-
лаховіча.
КАФВДРА (грэч. каіЬедга літаральна
сядзенне, крэсла), 1) у стараж. Грэцыі і
Рыме месца для выступлення рытараў,
філосафаў, пазней — узвышэнне, па-
мост для лектара або прамоўцы. 2) У
хрысціянскіх цэрквах сядзенне (крэсла)
у храме, на якое садзіцца епіскап у пэў-
ныя моманты богаслужэння; К. наз. і
месца для пропаведзі, дзе свяшчэнна-
служыцель стаіць. У пераносным (і
асноўным) сэнсе — пасада і месца зна-
ходжання епіскапа, які кіруе епархіяй. У
каталіцкай царкве К. (катэдра) —
таксама скарочаная назва кафедральна-
га сабора — храма, у якім служыць
епіскап (гл. ў арт. Касцёл). 3) Аб’яднан-
не выкладчыкаў і навук. работнікаў ад-
ной або некалькіх блізкіх навук. дыс-
цыплін у вышэйшай навуч. установе,
напр К. гісторыі Беларусі, К. ўсеагуль-
най гісторыі.
КАФЛЯ (ад ням. КасЬеІ), керамічны
выраб для абліцоўкі і дэкаратыўнага аз-
даблення печаў (гл. Кераміка). Ал інш.
аблшовачных арх. пакрыццяў адрозні-
ваецца сістэмай мацавання, якая забяс-
печвае трываласнь К. ў муроўцы печы
пры значным перападзе тэмператур. 3
14 ст. кафлянымі печамі аздабляліся ін-
тэр’еры замкаў, палацаў, сядзіб, замож-
ных гар. дамоў На Беларусь К. трапіла,
відаць, непасрэдна з Германіі — радзі-
мы еўрап. кафлярства. Першая К. на-
гадвала звычайны гаршчок выцягнутай
цыліндрычнай формы і таму наз. гар-
шковай (знойдзена ў Полацку, Лідскім,
Крэўскім замках і інш ). Верхняя частка
гаршковай К. (вусце) спачатку нагадва-
ла круг, у 15—16 ст набыла выгляд
4-пялёсткавай (радзей 3-пялёсткавай)
разеткі, а потым квадрата. У той час
з’явілася К., вусце якой закрывалася
дэкаратыўнай, зробленай з гліны, пра-
разной рашоткай. Такая К. вядома з
раскопак у Полацку, Койданаве і Клец-
ку. Адначасова ўнутраную паверхню не-
кат. гаршковай К. пачалі пакрываць зя-
лёнай палівай. 3 15 ст. бел. кафляры
выраблялі т.зв. каробкавую К., вонкавая
пласціна якой аздаблялася рэльефным
арнаментам. У 1-й пал. 16 ст вонкавую
пласціну бел. К. пакрываюць зялёнай, а
крыху пазней — шматколернымі палі-
вамі. У эпоху Адраджэння (16 — 1-я
пал. 17 ст.) пашыраецца «партрэтная*
К. з выявамі мужчынскіх і жаночых фі-
гур у рэнесансавых строях, сцэн паля-
вання. З’яўляюцца ўстойлівыя тыпы ге-
ам. і расліннага арнаменту. у т.л. выява
вазона або букета кветак у гаршку. У
канцы 16 сі з’явіўся новы, вельмі ха-
рактэрньі для бел. К. малюнак, кампазі-
цыя якога пабудавана па законах «чаты-
рохчленнай сіметрыі», калі дастаткова
мець толькі чацвёртую частку малюнка,
каб аднавшь яго цалкам. Для эпохі ба-
рока (17 — сярэдзіна 18 ст.) характэрна
геральдычная К. з гербамі і манаграма-
мі бел. магнатаў і шляхты, К з адбітка-
мі дат і выявамі чалавечага твару (т. зв.
маскароны). Адметная рыса познаба-
рочнай (2-я пал. 17 —сярэдзіна 18 ст.)
й ЬХЧ КЖ 0
Да арт Каф.ія Кафляная печ Галынанскі за
мак. Пач. 17 ст Рэканструкныя.
Да арт Кафля Кафляная неч. Галынанскі
кляштар. 18 ст. Рэканструкііыя.
Да арт. Кафля Кафляпая печ. Гродна. Канен
— пач. 20 ст Рзкапструкпыя.
К — наяўнасць васьмівугольнай або
авальнай рамкі на яе вонкавай пласці-
не. Часам у гэтай рамцы змяшчаліся
выявы ўзбр. воінаў, святога Юрыя (Ге-
оргія) на кані, букеты кветак у вазе або
манаграмы каталіцкіх ордэнаў У 17 ст.
шмат бел. майстроў працавала ў Мас-
коўскай дзяржаве, дзе яны наладзілі
выраб паліхромнай К. У канцы 17 ст.
з’явілася бязрамачная «дывановая» К.,
калі з асобных К. выкладваўся вял. ўзор
на ўсю паверхню кафлянай печы. У 18
ст. на Беларусі побач з рэльефнай ужы-
валася размаляваная К. з роўнай павер-
хняй. 3 канца 18 ст. з’явіліся першыя
прыватныя заводы па вырабе К. Асн.
паверхня печаў часоў класшызму (2-я
пал. 18 — пач. 19 ст.) складалася з роў-
най гладкай К і толькі верхнія яе час-
ткі — гзымсы і каронкі мелі рэльефны
дэкор Печы часоў мадэрна (канец
19 — пач. 20 ст.) мелі асіметрычнае
вырашэнне і абцякальную форму. Вон-
кавыя пласціны К. зноў пакрываліся
рэльефным арнаментам. Некаторыя з
такіх печаў захаваліся і з’яўляюцца пом-
нікамі гісторыі і мастацтва.
Літ.: Паннчеьа Л.Г. Пзразцы н нзраз-
цовые печн позднесредневекового Полоцка //
Сов. археологня 1981. № 3; Левко О.Н.
Внтебскне нзразцы XIV—XVIII вв. Мн., 1981,
Беларуская кафля: [Альбом]. Мн., 1989;
Т р у с а ў А.А Кафля Мірскага замка //
Помнікі старажытнабеларускай культуры:
Новыя адкрыцці. Мн., 1984; Я го ж. Антра-
паморфныя выявы на беларускай кафлі XV—
XVII ст. // 3 глыбі вякоў: Наш край: Гіст.-
культурал зб. Мн., 1992; Я г о ж Памятннкн
монументального зодчества Белорусснн XI—
XVII вв.: Архнт.-археол. аналнз. Мн., 1988;
Я г о ж Беларускае кафлярства Мн., 1993,
3 а я ц Ю.А. Заслаўская кафтя. Мн., 1990;
Здановіч НГ, Трусаў А.А Белару-
ская паліваная кераміка XI—XVIII стст. Мн.,
1993. Алег Трусаў.
КАХАНОВІЧ Міхаіл Сілуянавіч (вер.
1882, в. Вялікія Лукі Навагрудскага
пав., цяпер Баранавіцкі р-н —
19.5.1934), бел. паліт. дзеяч, педагог.
Скончыў Харкаўскі ун-т (1910) Выкла-
даў у навуч. установах Вільні. Летам
1915 пераехаў у Магілёў, працаваў вы-
кладчыкам у Магілёўскім рэальным ву-
чылішчы. Чл. Беларускага нацыянальна-
га камітэта Адзін з арганізатараў, паз-
ней старшыня Магілёўскага беларускага
камітэта Рэдактар газеты «Могнлев-
скне нзвестня» (1917). Удзельнік з’езда
беларускіх нацыянальных арганізацый і
партый у Мінску (ліп 1917). Летам
1918 выехаў у Вільню, удзельнічаў у ар-
ганізацыі Беларускага з’езда Віленшчыны
і Гродзеншчыны. 3 1919 кіраўнік школь-
нага аддзела Цэнтральнай беларускаы
рады Віленшчыны і Гродзеншчыны, у
1919—22 дырэктар Віленскай бел. гім-
назіі. Выступаў з публіцыст. артыкуламі
ў «Беларускай крыніцы», «Беларускім
жыцці», «Беларускіх ведамасцях» і інш.,
аўтар успамінаў пра ІЛуцкевіча (у кн.
«Памяш Івана Луцкевіча У першыя
ўгодкі смерці яго», 1920). У 1922 абраны
паслом у сейм Польскай Рэспублікі, чл.
Беларускага пасольскага клуба. Трымаў-
ся прынцыпу беспартыйнасш, адстой-
ваў нац. і сац. правы бел. народа. Чл.
ГА.Каханоўскі
Бел. навук. т-ва, актывіст бел. грамад-
скіх і культ.-асв. арг-цый у Вільні. 3
1925 у БССР, працаваў у рэдакцыях газ.
«Савецкая Беларусь» і час. «Савецкае
будаўніцгва», стыльрэдактарам і карэк-
тарам у выдавецтвах. Пераклаў на бел.
мову творы З.Оськіна, В.Владко,
П.Кушнера, Я.Захера і інш. 11.8.1933
арыштаваны ДПУ БССР па сфабрыка-
ванай справе «Беларускага нацыяналь-
нага цэнтра», 9.1.1934 прыгавораны да
вышэйшай меры пакарання. Рэабіліта-
ваны 16.8.1956.
Тв.: Здрада ў Вільні' (Да 10-х угодкаў Ві-
ленскай бел. гімназіі) // Асвета. 1929. № 4.
Юрка Васілеўскі
КАХАНОВІЧ Рыгор Ануфрый (сярэдзі-
на 18 ст., Аршанскі пав. — 1814), грэ-
ка-каталіцкі царк. дзеяч. 3 бел. дваран-
скага роду герба «Корвін», сын святара.
Вучыўся ў віленскай папскай семінарыі.
Святар Галоўчынскай царквы ў Аршан-
скім пав. У 1790-я г. суддзя Полацкай
уніяцкай кансісторыі, яе прэзідэнт
(1798), епіскап-суфраган (вікарый) По-
лацкай архіепархіі. У 1798—1802 вы-
конваў асабістыя даручэнні архіепіскапа
ХЛісоўскага пры імператарскім двары. У
1803—08 адміністатар Полацкай архі-
епархіі. 3 1808 епіскап луцкі і экзарх
Кіеўскай мітраполіі. 3 кастр. 1809 міт-
КАХАНОЎСКІ
рапаліт уніяцкай царкеы. Імкнуўся ўзвы-
сіць белае духавенства, паменшыць уп-
лыў рыма-католікаў і базыльян на ўнут-
ранае жыццё грэка-катапіцкай царквы
У 1810 забараніў прымаць у базыльян-
скі ордэн шляхту лац. абраду, якая на
той час складала значную частку мана-
хаў, што выклікала пратэст і базыльян,
і мясц. шляхты. У час французскай аку-
пацыі ў 1812 базыльяне спрабавалі адхі-
ліць К. яп пасады, але беспаспяхова. К
так і не быў зацверджаны папам у якас-
ці мітрапаліта, хоць хадайнічаў аб гэ-
тым у накіраваным у Рым спец. лісце
(1810).
Літ.: Бобровсквй П.О Русская гре-
ко-уннатская церковь в царствованне нмпе-
ратора Александра I СПб, 1890 Опнсанне
документов архвва западнорусскнх уннатскнх
мнтрополнтов. Т 2. СПб., 1907; Б і к о ч/ 5 к і
Е. Бгіеіе коксіоіа ііпіскіево па Ёі№іе і Кчзі V/
XVIII і XIX «текіі. Сг. I. 2 *усІ. \Уапга«а,
1906 Сяргей Казуля.
КАХАНОЎСКІ Аляксандр Генадзевіч
(н. 24.7.1963, г Маладзечна), бел. гісто-
рык. Канд. гіст. н. (1989). Скончыў
БДУ (1985) 3 1988 навук. супрацоўнік,
з 1992 дацэнт БДУ. Даследуе сац. і эт-
накультурныя працэсы на Беларусі 19—
20 ст. Аўтар падручнікаў, даведачна-ін-
фармацыйных дапаможнікаў: «Гісторыя
Беларусі» (1994), «Гісторыя Беларусі
Навучальны дапаможнік...» (1996) і інш.
Тв Руплівец нашай старасветчыны: Яўстах
Тышкевіч. Мн., 1991 (разам з Г.А.Каханоў-
скім).
КАХАНОЎСКІ Генадзь Аляксандравіч
(8.1.1936, в. Дамашы Маладзечанскага
р-на — 15.1.1994), бел. гісторык, архео-
лаг, краязнавец, фалькларыст, літарату-
разнавец. Д-р гіст навук (1992). Скон-
чыў Маскоўскі пед. ін-т (1963). 3 1964
супрацоўнік, нам. дырэктара, дырэктар
Мінскага абл. краязнаўчага музея ў Ма-
ладзечне, з 1981 ст навук. супрацоўнік
Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфп і
фальклору АН Беларусі, з 1991 ст. на-
вук. супрацоўнік, заг. аддзела Нац. на-
вук.-асв. цэнтра імя Ф.Скарыны. Ініцы-
ятар стварэння і першы старшыня Бел
краязнаўчага т-ва (1989). Даследаваў
гісторыю археалогіі, музейнай справы,
краязнаўства, пытанні аховы помнікаў
гісторыі і культуры Беларусі. Выступаў
у друку пад псеўданімамі Габрук, Вера-
сень, Г.Гак. Аўтар літ.-краязнаўчых на-
рысаў пра Я.Купалу, М.Багдановіча,
Я.Баршчэўскага, А.Гурыновіча, Ф.Тап-
чэўскага, М.Чарота, гіст -эканам нары-
саў «Вілейка» (1974), «Маладзечна»
(1988) і інш. Адзін з аўтараў помніка
«Дарозе» ў в. Мясата на Маладзечан-
шчыне
Тв.: Алчыніся, таямнша часу Мн, 1984,
Археалогія і гістарычнае краязнаўства Белару-
сі ў XVI—XIX стст. Мн.. 1984; Повязь часоў
Мн., 1985; Беларуская фалькларыстыка: Эпо-
ха феадалізму. Мн., 1989 (разам з Л.А.Малаш,
К.А.Цвіркам), Прадвесне навукі. Мн.. 1990,
Руплівец нашай старасветчыны: Яўстах Тыш-
кевіч. Мн., 1991 (разам з А.Г.Каханоўскім), А
сэрца ўсё імкне да бацькоўскага краю...: 3
біяграфіі М.Багдановіча. Мн., 1991.
КАХАНОЎСКІ
КАХАНОЎСКІ Корвін-Каха-
н о ў с к і (Копуіп-Косііаполузкі) Ян
Кароль (30.1.1869, Ражэнек каля Алоч-
на, Сандамірскае ваяв, Польшча —
6.10 1949), польскі псторык. Чл. Поль-
скай АН (1919). Вучыўся ў Кракаўскім і
Вронлаўскім ун-тах. У 1905—16 гал. рэ-
дактар час. «РгаевЦсі ІііЫогусхпу» («Гіс-
тарычны аглял»), у 1908—12 выкладаў у
Т-ве навук курсаў, у 1919—34 праф
Варшаўскага ун-та Пасол сейма
(1928—30). Даследаваў палеаграфію,
выдаваў дакументы па гісторыі сярэдне-
вяковай Польшчы. Аўтар біяграфій Ві-
таўта, Казіміра III, гісторыі Замойскай
акадэміі. Вывучаў гіст.-сацыялагічныя
праблемы Гістарыясофныя эсэ К. вы-
трыманы ў неарамантычным духу
«Водгаласы прагісторыі і бліскавіцы гіс-
тарычных законаў на фоне сучаснасш»
(1910, спроба абагульнення вопыту рэ-
валюцыі 1905), «Над Рэйнам і Віслай:
Гістарычны кантраст» (1913), «Прагрэс
гуманізму як выяўленне псіхічных зако-
наў развіцця» (1917).
Тв' Вгіеіе Акаёетіі Тато|5кіе^ (1594—
1784). Кгакб», 1899—1900; ЗУіюІё, «іеікі
Іііе»8кі: ХіпОупт Іняогусгпе
1900; 8гкісе і ёгоЬіагві йіяогусгпе. 8егіа 1—2
УУагагаіуа, 1904—08.
Літ.: Катіепіескі \У. Німогусу і
роіііусу «агзгаіУБсу 1900—1950. ЗУгосГа*, 1992
Валерый Пазднякоў
Мемарыяльны комплекс «Кадюша» Фраімент
М.С Капар.
КАХЛЁЎСКІ (КосЫетекі) Пётр (?,
Польшча — 23.8.1647), палітычны і рэ-
ліг. дзеяч Рэчы Паспалітай, пісьменнік,
кальвініст У маладосці стаў дваранінам
К.Радзівіла і пасяліўся ў ВКЛ, у Брэс-
цкім пав., быў уласнікам вёсак Бары-
шын, Воля Нурэцкая, Дужы Лес, Зуба-
ча, Клюковічы, Ломна, Нурэц, Тумін,
Цяляцічы, а таксама дзяржаўцам кара-
леўскага маёнтка Палонцы. У 1621—22
у Інфлянтах прымаў удзел у вайне Рэчы
Паспалітай са Швецыяй 1600—29. Калі
быў у Зах. Еўропе, выконваў тайныя да-
ручэнні К.Радзівіла па падрыхтоўцы пе-
равароту, каб скінуць Жыгімонта III і
замяніць яго Гастонам Арлеанскім
Пасля раскрыцця змовы хаваўся ад улад
і часова адышоў ад паліт. дзейнасці.
Удзельнік сеймаў канвакацыйнага і
элекпыйнага 1632, каранацыйнага 1633,
сеймаў 1635—40, дзе адстойваў інтарэ-
сы дысідэнтаў. 3 1635 войскі брэсцкі, з
1638 суддзя земскі брэсцкі У 1633—45
пастаянны ўдзельнік кальвінісцкіх ві-
ленскіх правінцыяльных сінодаў, часта
выбіраўся на генеральныя сіноды (гл. ў
арт. Кальвінізм) У 1638 на ўласныя
сродкі пабудаваў у Нурцы кальвінскі
збор са школай і шпіталем. Аўтар тво-
раў «Мемарыял, або Настаўленне для
жонкі і дзяцей маіх...» (1646), «Перас-
цярога і настаўленне набожнага еванге-
ліка для братоў таго ж веравызнання»,
«Меркаванне безыменнага евангеліка аб
рэлігійнай талерантнасці ў Польшчы»
(апошнія 2 у рукапісах) і інш Пісаў рэ-
ліг вершы і паэмы на польскай і лац.
мовах.
Літ : Т г а V/ і с к а 2. ВгіаЫпоіі роіііусгпа
і геГогтоасу)па Рюіга Косіііеадкіево //
СМпхІгепіе і КеГоппаср * Роксе (Уагага™,
1963. Т. 8.
КАХОЎСКІ (Косікжзкі) Веспасіян
(1633, в. Гай каля г. Вішнева, Поль-
шча — 6.6.1700), польскі гісторык, па-
эт. Вучыўся ў калегіуме Навадворскіх у
Кракаве У 1650-я г. ў войску, удзельні-
чаў у бітве з укр. казакамі пад Берас-
цечкам (1651), у 1654 — у вайне з Расі-
яй, потым у вайне са Швецыяй. 3 1658
жыў у маёнтку ў Кракаўскім ваяв.,
удзельнічаў у паліт. жыцці, займаўся
паэзіяй. У 1683 выдаў на лац мове 1-ы
т. псторыі Рэчы Паспалітай за 1648—54
(«Аналы Польшчы ад адрачэння Ула-
дзіслава IV. Клімактэр першы»), які
прынёс К. вядомасць як гісторыку Ка-
роль Ян П! Сабескі прызначыў яму
пенсію і званне прывілеяванага (пры-
дворнага) пстарыёграфа У гэтай якасш
удзельнічаў у Венскай бітве 1683 з тур-
камі, якую апісаў у рэляцыі «Запіска аб
бітве з туркамі пад Венай» і ў паэме
«Божая справа, або Песні вызвалення
Вены» Наступныя тамы псторыі Рэчы
Паспалітай выдаў у 1688 (за 1655—61) і
1698 (за 1662—68), 4-ы том застаўся ў
рукапісе (скарочаны польск. пераклад
выйшаў у 1853). Гісторыю дзяржавы
пад уплывам антычнай традыцыі падзя-
ліў на 7-гадовыя перыяды (клімактэры);
праводзіў думку аб Польшчы як «пад-
мурку хрысціянства». Асаблівае месца
адводзіў войнам Яна II Казіміра суп-
раць укр. казакоў, Расіі, Швецыі, якія
апісаў у эпічным стылі.
Літ С 2 н Ь е к I. \Уе5раг^ап г Косіюзда
Косіютекі 8шгііііпі ЬювгаЯсгпе. Кгакб», 1901;
Еііаіасіііежісг М, М а) е » 5 к і ЗУ.
№0 Іігукаті ХУе^рагрпа КосІюШоево.
\Угос+а« еіс., 1986. Валерьш Пазднякоў.
КАЦАР Міхаіл Сяргеевіч
[25.10(7.11).1906, в. Клімавічы Сеннен-
скага пав., цяпер Сенненскі р-н —
30.3 1995], бел гісторык мастацтва, пе-
дагог Д-р мастацтвазнаўства (1952),
праф. (1956). Скончыў Маскоўскі ін-т
псторыі, філасофіі і л-ры (1939).
Удзельнік Вял Айч вайны. 3 1946 у АН
БССР' да 1950 у Ін-це мовы, л-ры і
мастацтва (з 1947 заг. сектара выяўл.
мастацтва), з 1950 у Ін-це л-ры і мас-
тацтва, у 1957—73 у Ін-це мастацтва-
знаўства, этнаграфіі і фальклору (у
1957—64, 1969—70 заг. сектараў выяўл.
мастацтва і збору помнікаў гісторыі і
культуры Беларусі). Адначасова ў
1953—56 заг. кафедры выяўл. мастацтва
Бел. тэатральнага ін-та. Аўтар кніг па
гісторыі бел стараж і сучаснага выяўл.,
дэкар.-прыкладнога мастацтва і архітэк-
туры, асобных артыкулаў для «Гісторыі
мастацтва народаў СССР» (т. 3—-4,
1974—76; т. 7—8, 1972—77). У апошнія
гады працаваў над гісторыяй бел арна-
ментыю ў ткацтве, вышыўцы, кераміцы
і г.д.
Тв Белорусская советская скульптура
Мн„ 1954; Белорусская архнтектура: Йст.
очерк Мн , 1956; Скульптура Савецкай Бела-
русі. Мн„ 1957; Нарысы па гісторыі выяўлен-
чага мастаіггва Савецкай Беларусі Мн , 1960;
Язобразнтельное нскусство Белорусснн доок-
тябрьского пернода Очеркм. Мн , 1969; На-
родно-прнкладное нскусство Белорусснн (от
первобытного обшества до 1917 г) Мн,
1972; Беларускі арнамент: Ткацтва, вышыўка.
Мн„ 1996
КАЦЭБЎ (КоІгеЬііе) Аўгуст Фрыдрых
Фердынанд фон (3.5.1761, г. Веймар,
Германія — 23.3.1819), нямецю пісь-
меннік, публшыст, псторык. Чл.-кар.
Пецярбургскай АН (1815), д-р філасо-
фіі. Скончыў Іенскі ун-т (1780) Слу-
жыў на адм пасадах, займаўся выдавец-
кай дзейнасцю У 1781—90, 1795—97,
1800—01, 1807—13 жыў у Расіі (Пецяр-
бургу, Прыбалтыцы). 3 1813 выдаваў у
Берліне па заказу рас. імператара Аляк-
сандра I час. «КікяізсЬ-деШзсЬез
УоІкзЫап» («Руска-нямецкі народны
лісток») Забіты як «рэакцыянер» і «рус-
кі шпіён» студэнтам К.Ф.Зандам. Аўтар
раманаў, апавяданняў, драм. Падзеям
гісторыі ВКЛ прысвяціў грунтоўную
працу «Світрыгайла, вялікі князь літоў-
скі...» (1820; рус пер 1835), дзе зме-
шчаны звесткі з твораў літ., ням. і рус.
гісторыкаў (А.Каяловіч, В М.Тацішчаў,
М.М.Шчарбатаў і інш.), а таксама з да-
кументальных крыніц. Найб. каштоў-
ным з’яўляецца выкарыстанне актаў з
Кёнігсбергскага сакрэтнага архіва, што
высока ацэнена М.М.Карамзіным К.
лічыў Свідрыгайлу адным з найб. вы-
датных князёў ВКЛ, незаслужана пры-
ніжаным ранейшымі гісторыкамі.
Юрый Бажэнаў.
«КАЦЮША», мемарыяльны комплекс у
Оршы ў гонар першага залпа «кацюш*
(народная назва баявых машын рэак-
тыўнай артылерыі), які быў зроблены
па ням.-фаш. захопніках 14.7 1941 бата-
рэяй капітана І.А.Флёрава. Створаны ў
1966 (арх. Ю.Градаў, В.Занковіч, ЛЛе-
він). На мосце цераз Дняпро і 17-мет-
ровым адхоне на розных узроўнях раз-
мешчаны гал. часткі мемарыяла. Пры
ўваходзе на тэр. комплексу невял. куб з
інфармацыйным надпісам. На ўзвыш-
шы на 7 тумбах устаноўлены 8-метро-
выя жалезабетонныя элементы, якія
сімвалізуюць залп з 7 рэактыўных міна-
мётаў. У цэнтры самай высокай пля-
цоўкі на пастаменце рэактыўная ўста-
Кацярына I. Масгак Ж.М.Нацье. 1717.
Кацярьіна II Партрэт У.Л .Барашкоўскага
ноўка «БМ-13». Аб’ядноўвае кампазі-
цыю бетонны стылабат.
КАЦЯРЫНА I [5(15)4.1684, каля Ма-
рыенбурга, цяпер г. Алуксне, Латвія —
6(17).5.І727[, расійская імператрыца
[1725—27]. Сапраўднае імя Марта
Скаўронская. Паходзіла з бел. сялян
Мінскага ваяв., прыгонных Сапегаў, ка-
толікаў. Яе бацька Самуіл Скаўронскі
(паводле інш. звестак, Янка Скаўра-
шчук, Скаварошчанка або Скавароцкі)
155
КАЦЯРЫНА
збег у Інфлянты, дзе арандаваў фальва-
рак каля Марыенбурга. Бацькі Марты
памерлі ў час эпілэміі, яе ўзяў на выха-
ванне і перавёў з каталіцтва ў лютэран-
ства пастар Э.Глюк з Марыенбурга. У
жн. 1702 выйшла замуж за шведскага
драгуна Е.Рабэ. На пач. верасня 1702
пасля ўзяцця Марыенбурга рас. арміяй
трапіла ў палон да Б.Шарамецева, які
перадаў яе фаварыту цара Пятра I
А.Д.Меншыкаву, а той саступіў цару
Марта прыняла праваслаўе і атрымала
імя Кацярына Аляксееўна. 3 1705 фак-
тычная жонка нара, у 1710 атрымала
тытул гасударыні. Выйшла замуж за ца-
ра ў лют. 1712, нарадзіла 8 дзяцей, з
якіх засталіся 2 дачкі — Ганна (1708—
28), герцагіня гальштэйнская, маці рас
імператара Пятра 111, і Лізавета (1709—
62), будучая рас. імператрыца. Разам з
Пятром I удзельнічала ў Пруіікім пахо-
дзе 1711, дзе, ахвяраваўшы свае каштоў-
насці, правяла збор грошай сярод афі-
цэраў і салдат, каб падкупіць гурэцкага
пашу і даць магчымасць арміі выйсці з
акружэння. Пасля паходу Пётр 1 у 1714
заснаваў для ўзнагароджання жанчын
ордэн святой Кацярыны. Мела ўплыў
на цара. Вакол К. I гуртавалася новая
знаць, у т.л. выхадцы з Беларусі: Мен-
шыкаў, П.І.Ягужынскі, П.П.Шафіраў і
інш. К. 1 прымала ўдзел у барацьбе суп-
раць ірупоўкі царэвіча Аляксея Пятро-
віча, каб адхілшь яго ад трона і забяс-
печыць яго сваім дзецям. У 1724 кара-
навана як імператрыца. У тым жа годзе
ледзь не страціла статус з-за любоўнай
сувязі са сваім камергерам В.І.Монсам,
які быў пакараны смерцю Пасля смер-
ці Пятра I 28.1(8.2). 1725 дзякуючы пад-
трымцы гвардзейскіх палкоў і новай
знаш на чале з Меншыкавым К. I абве-
шчана імператрыцай. Сама К. I дзярж.
справамі не займалася. У час яе пана-
вання рас. ўрад пачаў выкупляць з пры-
гону ў паноў на Беларусі і ў Літве бра-
тоў і сясцёр К. I. Яны і іх нашчадкі ў
1742 ад імператрьшы Лізаветы Пятроў-
ны атрымалі ірафскія тытулы (Скаў-
ронскія, Гендрыкавы, Яфімоўскія). У
1727 К. I выдала замуж за Пятра Сапегу
сваю пляменніцу Софію Скаўронскую,
бацька П.Сапегі Ян Казімір у 1726 ат-
рымаў чын рас. ген.-фельдмаршала.
Пасля смерці К. I трон наследаваў сын
нарэвіча Аляксея Пятровіча Пётр II
[1727—30]
Літ:. Соловьев С.М. Сочнненяя. Кн.
9—10. М„ 1993; Очеркя нсторнн СССР: Пе-
рнод феодалнз.ма: Россня во второй четвертн
XVIII в. М„ 1957; Андреев В. Предсгавн-
телн аластн в Росснн после Петра I: Репр
воспр. нзд. 1871 г. Мн„ 1990; С е м е в -
с к н й М.П. ІДарнца Катернна Алексеевна,
Анна н Внллнм Монс, 1692—1724. 2 нзд.
СПб„ 1884; Павлснко Н.Н. АД.Меншн-
ков. 3 нзд. М„ 1989. Анатоль Грыцкеаіч.
КАЦЯРЬІНА П [21.4(2.5). 1729, г. Шчэ-
цін, Польшча — 6(17).11.1796], расій-
ская імператрыца (1762—96]. Народжа-
ная ням. прынцэса Софія Фрэдэрыка
156
КАЧАЛАЎ
Аўгуста Ангальт-Цэрбсцкая. 3 1744
жонка будучага рас. імператара Пятра
ІП Выкарыстаўшы непапулярнасць му-
жа сярод радавітага дваранства, з дапа-
могай гвардыі ўчыніла дварцовы пера-
варот і захапіла прастол. У 1760-я г.
праводзіла палітыку «асветнага абсалю-
тызму» Пры ёй заснавана Вольнае эка-
нам. т-ва, пачата Генеральнае межаван-
не. Гал. заканадаўчыя акты К. 11: Уста-
наўленне для кіравання губерняў 1775,
Даравальная грамата дваранству 1785,
Даравальная грамата гарадам 1785 —
упарадкавалі дзярж. апарат кіравання і
канчаткова аформілі саслоўныя прыві-
леі дваранства. Падавіла сялянскую
вайну ў Расіі пад кіраўніцтвам Е.І.Пуга-
чова 1773—75. Знешняя палітыка ха-
рактарызавалася ўзмоцненай тэр. эк-
спансіяй на Пд і 3 — у абсяп турэцкага
панавання і Рэчы Паспалітай. У выніку
рас.-турэцкіх войнаў 1768—74 і 1787—
91 да Расіі далучаны Паўн. Прычарна-
мор’е і Крым, забяспечана панаванне
на Каўказе.
Прамое ўмяшанне ў справы Рэчы
Паспалітай К. II пачала з узвядзення на
прастол аднаго са сваіх фаварытаў —
Станіслава Аўгуста Панятоускага і за-
вяршыла трыма падзеламі Рэчы Паспа-
літай (1772, 1793 і 1795), у выніку якіх
да Расіі адышлі землі Беларусі, Права-
бярэжнай Украіны і Літвы. Вяла ба-
рацьбу супраць Франц. рэвалюцыі
1789—94, прагрэсіўных пераўтварэнняў
у Рэчы Паспалітай, задушыла паўстанне
1794 Выдавала сябе за абаронцу інтарэ-
саў праваслаўных і пратэстантаў ад ка-
таліцкага ўціску. Далучаныя тэр. Бела-
русі і Украіны лічыла спрадвечна рускі-
мі, праводзіла цэнтралізатарскую палі-
тыку з мэтай зліцця іх з асн. рас.
рэгіёнамі стварыла тут адм. органы і
ўстановы на агульнарас. ўзор, правяла
В.І Качалау.
Я I Качанаў
губернска-павятовы падзел тэрыторыі,
ключавыя пасады аддавала чыноўнікам
з цэнтр Расіі. Мясц шляхта атрымала
правы рас дваранства пры ўмове пры-
нясення прысягі на падданства Расіі.
Маёнткі страчвалі толькі тыя феадалы,
якія заставаліся за мяжой ш выступалі
супраць новай улады (гл. ў арт Канфіс-
каваныя сяляне, Секулярызацыя царкоў-
ных уладанняў). Усяго на Беларусі яна
раздала болып за 180 тыс. рэвізскіх душ
На землі Беларусі была пашырана рас
падатковая сістэма, уведзена рэкруцкая
п’авіннасць, скасавана магдэбургскае
права, а на гарады і мястэчкі, прызна-
чаныя цэнтрамі паветаў, пашыраны
прынцыпы рас. гарадскога самакіраван-
ня. Для яўрэйскага насельніцтва ў 1794
вызначана мяжа яўрэйскай аселасці,
якая ўключала бел і частку ўкр. губер-
няў. У цэлым была захавана канфесія-
нальная сітуацыя, якая склалася раней,
дзейнічаў нават забаронены папам рым-
скім ордэн езуітаў. Але каталіцкаму і
уніяцкаму духавенству было забаронена
схіляць у сваю веру праваслаўных. У
час паўстання 1794 К. II паспрабавала
перавесці уніятаў у праваслаўе (указ
22 4.1794), але не давяла гэту справу да
канца Яна дала пачатак пераарыента-
цыі эканам., паліт. і культ. жьшня Бела-
русі на Усход, зрабіла першыя крокі для
адкрышія рус школ у губернскіх і па-
вятовых гарадах, увядзення выкладання
геаграфіі і гісторыі Расіі, пашырэння
рас. перыяд. выданняў. Асабістымі
якасцямі (слава- і ўладалюбства, воля,
працавітасць, дыпламатычнасць) і
здольнасцямі К. 11 значна вылучалася
сярод інш. рас. манархаў. Займалася
таксама літаратурнай творчасцю, публі-
цыстыкай.
Кр ПСЗ. Собр I. Т 19—23. СПб. 1830;
Архмв Государственного Совета. Т. 1. СПб.,
1869; Пнсьма нмператрнцы Екатернны ІІ-й к
Т.Н.Тутолмнну // Рус. архяв. 1873. Кн. 2; Бе-
седы нмператрнцы Екатернны II с Далем,
1772—1777 // Рус старнна 1876. № 9; Сбор-
ннк документов, касаюшмхся адмнннстратнв-
ного устройства Северо-Западного края прн
нмператрнце Екатернне II (1792—1796).
Внльна, 1903
Літ Соловьев СМ Псторня Россня
с древнейшнх времен. Кн. 13—15. М., 1965—
66; Брнкнер А.Г. Псторня Екатернны
Второй. Ч. 1—5. СПб., 1885; Бнльбасов
В А. Мсторня Екатернны Второй Т 1—2.
СПб., Берлнн, 1890—91, Внноградов
А.А Значенне царствовання нмператрнцы
Екатернны II для Северо-Западного края. 2
нзд. Внльна, 1904, Белецкнй АВ Заботы
нмператрнцы Екатернны II о распростране-
ннн образовання в Полоцкой н Могнлевской
губерннях. Внльна, 1905; Семевскнй В.
Пожаловання населенных нменнй в царство-
ванне Екатернны ІІ-й. СПб., 1906; Ілья-
ш э в і ч М Расейская палітыка на землях
былага Беларуска-Літоўскага гаспадарства за
панавання Кацярыны II і Паўлы I (1772—
1801). Вільня, 1933; Тарле Е.В. Екатернна
Вторая н ее днпломатня. Ч I—2. М . 1945;
Мсторня СССР с древнейшнх времен до на-
шнх дней. Т 3 М , 1967 Уладзімір Сосна.
КАЧАЛАЎ (сапр. Шверубовіч)
Васіль Іванавіч [30.1(11.2). 1875, Віль-
ня — 30 9 1948], рускі акцёр. Нар арт.
СССР (1936) Беларус па паходжанні
Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це. Праца-
ваў у тэатрах Пецярбурга (1896—97),
Казані (1897—1900), Саратава 3 1900 у
трупе МХАТа. У 1918—19 чл Белару-
скага навукова-культурнага таварыства
ў Маскве. Акцёр шырокага творчага
дыяпазону Лепшыя ролі: Трафімаў, Ту-
зенбах («Вішнёвы сад», «Тры сястры»
А.Чэхава), Барон, Захар Бардзін («На
дне», «Ворагі» М.Горкага), Чацкі («Гора
ад розуму» А.Грыбаедава), Гамлет,
Юлій Цэзар (аднайм п’есы У Шэкспі-
ра), Іван Карамазаў («Браты Карамаза-
вы» паводле Ф.Дастаеўскага), Ад аўтара
(«Уваскрэсенне» паводле Л.Талстога),
Вяршынін («Браняпоезд 14-69» У Івана-
ва). Стварыў жанр эстраднага выканан-
ня драм. твораў, т. зв. мантажы, у якіх
іграў па некалькі роляў. Раскрыўся як
непераўзыдзены майстар маст слова.
Здымаўся ў юно. Дзярж. прэмія СССР
1943.
Літ.. В.Н.Качалов: Сб. статей, воспомнна-
нвй. пнсем. М, 1954; Внленкнн В.Я.
Качалов. М., 1962, Слесарэнка А. На
святло памяці // Маладосць 1991 № 3
КАЧАНАЎ Яўген Іванавіч (20.8.1919, в.
Доўгавічы Мсціслаўскага пав. Магілёў-
к
скай губ., цяпер Мсціслаўскі р-н —
28.1.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У
Вял. Айч. вайну з 1942 на Крымскім,
Цэнтр., 1-м Укр франтах Камандзір
стралк. аддзялення сяржант К. вызна-
чыўся ў баях на Одэры 27 1 1945 аддзя-
ленне К. першае фарсіравала раку і ў
баі за расшырэнне плацдарма знішчыла
каля 100 гітлераўцаў. Цяжка паранены
К. не пакінуў поля бою 28 студз. аса-
бістым прыкладам падняў воінаў у ата-
ку. Загінуў у гэтым баі. Яго імем назва-
на вуліна ў Магілёве, на радзіме ўста-
ноўлена мемар. дошка.
КАЧАНОЎСКІ Утадзімір Васілевіч
[ 1(13)3.1853, в Вялікі Лес Кобрынскага
пав, цяпер Кобрынскі р-н —
11(24)4.19011, псторык, філолаг-славя-
назнавец. Магістр філалопі (1882). 3
сям’і святара. Скончыу гіст -філал ф-т
Варшаўскага ун-та (1876), у 1878—86
праііаваў у ім. У 1886—88 прыват-да-
цэнт Казанскага ун-та, у 1889—1901
праф. Нсжынскага гіст.-філал. ін-та.
Чытаў лекцыі на кафедрах парк.-сла-
вянскай мовы, гісторыі рус. мовы і сла-
вянскіх дыялектаў. У 1878—83 працаваў
у б-ках і архівах Пецярбурга, Масквы,
Кіева, Анкары, Афін, Бухарэста, Кан-
станцінопаля, Парыжа, Рыма Сафн У
1888—96 выдаваў перыяд зборнік «Вес-
тннк славянства». Апублікавау больш за
200 навук прац па псторыі і мовазнаў-
стве слав. народаў Даследаваў сербскія,
харвацкія. візантынскія і інш помнікі
як гіст крыншы.
Тв Памятнккя болгарского народного
творчества Вып 1 СПб , 1882; Псторня Сер-
бнн с половмны XVI до конца XV вв. Т I
Кяев. 1899
Літ: Нсторнко-фнлологпчсскпй пнстнтут
князя Безбородко в Нсжнне 1875—1900:
Преподавателм н воспнтаннпкн Нежнн.
1900 Славяноведеняе в доревотюппонной
Росснн Бнобнблногр словарь М 1979
Ваіерый Чарапіца
КАЧКОЎСКІ (Касхкот«кі) Юзаф Пстр
(31 1 1876, в. Манятычы каля Люблі-
на — 20 1 1940) польскі юрыст, псто-
рык Скончыў Варшаускі ун-т (1902),
займаўся адвакацкай дзейнасцю Гал.
працы прысвечаны гандлёваму праву
Вывучаў гісторыю Польшчы, часткова
Беларусі, пераважна 19 ст.
7в Оопасуе » КгоІеЧте РоКкіт ХУап.2а»а,
1917; КопГічкаІу па гіетіасгі роіякісіі ро<1
габогет гочуркіт ро рончапіасй г 1831 і 1863.
Уі’агчгана. 1918.
Ваіерый Пазднякоў
КАЧМАРЧЫК (Касхтагс2}к) Здзіслаў
(19 8 1911, Кракаў — 9 8 1980). польскі
псторык. Д-р габпітаваны (1944), праф
(1946) Скончыў Пазнанскі ун-т. дзе
потым працаваў Адзін з арганізатараў
Зах. ін-та Польскай АН. Вывучаў псто-
рыю Польшчы пры Казіміру III, ням
каланізацыю Польшчы ў сярэдневякоўі,
гісторыю заходняпольскіх і далмацін-
скіх гарадоў Выдау т 10. Ваіюміна Ле-
гу» (1952). дзе сабраны канстытуцыі
Гродзенскага сейма 1793 Адзін з аўта-
рау абагульняльных прзц па псторыі
дзяржавы і права Польшчы і ВКЛ, гіс-
торыі дыпламатыі.
А.М.Кашкурэвіч Кірыла Тураўскі Літагра-
фія 1993.'
Те МопагсЬіа Кагітіегга ХУіеІкіево. Т I—2.
Рогпап. 1939—46. Коіолігасза шетіеска па
н’чсЬосі о<1 Огігу Рогпагі, 1945.
Літ Зшгііа і таіегіаіу гіо гігіезон' ЗУіеІко-
ройкі I Ротогга Т 13, г. 1. ЗУагчгана. Рогпагі.
1979 Валерый Пазднякоу
КАЧУБІНСКІ Аляксандр Аляксандра-
віч [22.10(3 11). 1845. Кішынёў —
13(26)6.1907]. рускі філолаг-славіст.
гісторык. Д-р слав. філалогіі (1877).
Скончыў Маскоўскі ун-т (1867). 3 1871
выкладаў слав. філалогію ў Новарасій-
скім ун-це (Адэса), з 1873 дацэнт, з
1877 ардынарны прафесар. Праводзіў
ідэю яднання славянства і культ -гіст
місп Расіі Лічыў каталіцызм варожым
Расіі і славянству. Асуджаў палітыку ца-
рызму 1815—40-х г., накіраваную на за-
душэнне нац.-вызв. руху. у тл славян.
аднак быў супраць паўстання 1863—64
бо, на яго думку. палякі — «парушаль-
нікі славянскага міру». Зрабіу уклад у
славістыку: стараж гісторыю славян-
ства на тэр. Усх. Еўропы. у т.л. Белару-
сі. псторыю Чэхй 14—16 ст.; пст. геаг-
рафію і этнаграфію славян; Гісторыю
рас славяназнаўства 19 ст.
Тв Мы нонн(І7І1—1878) Очеркн нсто-
рніі іі полнтнкн славян Олесса. 1878 К воп
росу о взапмных отношенпях славянскнх на-
речнп Т. I—2 Одесса. 1877—78
Літ Л 11 н н н ч е н к о А К А А Кочу
бннскпп. 1845—1907 Одесса, 1916
Дзмітрый Карау
КАШКУРЭВІЧ Арлен (Арсен) Міхай-
лавіч (н 15.9.1929. Мінск), беларускі
графік. Засл. дз. маст. Беларусі (1973).
Нар. мастак Беларусі (1991). Скончыў
Бел тэатр.-маст. ін-т (1959). дзе выкла-
дау у 1959—69 Працуе ў галіне кніж-
най і станкован графікі. Творы выкана-
ны у розных складаных графічных тэх-
ніках (афорт, літаграфія. вугаль. малю-
нак пяром), адметныя гіст тэматыкай,
глыбокім філас асэнсаваннем. Сярод
станковых работ. прысвечаных псторыі
і культуры Беларусг серыі «Партызаны»
157
КАШУЦКІ
(1969—70) і «Купаліяна» (1971, за абе-
дзве Дзярж прэмія Бетарусі 1972).
«Блакада» (1979), «Янка Купала ў Ляў-
ках», «Янка Купала ў Смаленску» (абе-
дзве 1981), трыпшх «Прысвячэнне
В Быкаву» (1984), серыі «Асветнікі»
(1989), «Святыя зямлі Беларускай» (з
1993). У ліку лепшых твораў кніжнай
графікі: іл да выданняў «Курган» Я.Ку-
палы (1967), «Песня пра зубра» М Гу-
соўскага (1973). «Каласы пад сярпом
тваім» (1968) і «Дзікае паляванне караля
Стаха» (1983) У Караткевіча. «Снежныя
зімы» I Шамякіна (1970). «Хатынская
аповесць» А.Адамовіча (1974). «Фауст»
I В Гётэ (1976), Францыск Скарына.
або Сонца маладзіковае» А.Лойкі
(1990); «Найвышэншая песня Саламо-
нава» (1995) і інш
Літ: Ганчароў М 1. А М Кашкурэвіч
Мн , 1976, Шматаў В.Ф Сучасная бсла
руская графіка, 1945—1977 Мн, 1979,
Б 0 й к а У Майстар прагне манстэрства . //
Беларусь. 1991. № 6; А д а м о в і ч Г. «...Чы-
таю ілюстрацыю, як літаратурны твор...» //
Мастацтва. 1993 № 8—9 Галія Фатыхава.
КАШТАЛЯН (ад лац саыеііііт замак).
пасада ў ВКЛ і Попьшчы Узнікла ў
Польшчы ў 13 ст. Першапачаткова К
загадваў замкам і меу пэўныя судовыя
функцыі. да пач 14 ст страціў прак
тычную ўладу. У ВКЛ уведзены ў 1413 у
Вільні і Троках. у 1566 — у іншых вая-
водскіх гарадах. У 1598—1677 існавалі
К. всндэнскі. дорпцкі і парнаўскі, у
1677 замест іх утворана пасада К ін-
флянцкага. К не меў акрэсленых фун-
кцын. у службовай іерархн займаў мес-
ца пасля ваяводы Уваходзіу у Раду
ВКЛ, з 1569 — у Сенат Рэчы Паспалі-
тай У час адсутнасш ваяводы склікаў
ссймік галоўнага павета ваяводства і
старшынстваваў на ім. Пры скліканні
паспалітага рушэння збірау шляхту з га-
лоўнага павета і перадавау яе пад кіраў-
ніцтва ваяноды
У.іадзіс іаў Вяроўкін-Шзлюта
КАШЎЦКІ (Козгніхкі) Станіслаў (?—
1559), перакладчык твораў антычных
аўтараў. паэт, мыслшель-гуманіст
Адзін з першых прыхільнікаў Рэфарма-
цыі ў ВКЛ. Як мяркуюць вучыўся ў Ві-
тэнбергскім ун-не Каля 1547 паступіў
на службу да Радзівілаў, быў сакратаром
каралевы Барбары Радзівіл Пасля яс
смерці пасяліўся ў Вільні дзе да канца
жыцця займаў пасаду бібтіятэкара Жы-
гімонта II Аўгуста. Пераклау з лац на
польск мову трактат Цынэрона «Пра
абавязкі» (1559), у якасш дадатка да яго
напісаў падрабязную біяграфію «Жыгшё
Цынэрона» (выд. ў Лоску, 1575, псра-
выдаваўся ў 1583. 1593, 1606. 1766). Пе-
раклаў на польск мову твор РЛорыха
«Кніга пра выхаванне і адукацыю дзяр-
жаўнай асобы» (выд. у 1558 разам з пе-
ракладам «Прамовы Ісакрата аб кіра-
ванні дзяржавай» Э Глічнера) Аўтар па-
эт твораў, прысвечаных Жыпмонту II
Аўгусту і Мікалаю Радзвівілу
158
КЛШЧЭЛІЧЫ
Літ Подокшян С.А. Яден матерна-
лнзма н дналектнкн в комментарнях С.Ко-
шутского // Нден матерналнзма н дналектнкн
в Белорусснн. Мн., 1980. С. 20—31.
Сямён Падокшын.
КАШЧЭЛІЧЫ. гарадзішча штрыхава-
най керамікі кулыпуры на паўд.-зах. ус-
краіне в. Кашчэлічы Валожынскага
р-на. Пляцоўка авальнай формы (39x42
м). часткова пашкоджана кар’ерам. Рас-
копкі праводзілі А.А.Егарэйчанка (1986)
і А.М.Мядзведзеў (1987—89, 1991).
Культурны пласт 0,2—2,2 м. Датуецца 1
ст. да н.э. — мяжой 4—5 ст. н.э. Рас-
копкамі раскрыты рэшткі абарончых
збудаванняў. Вылучаюцца 5 храналагіч-
ных этапаў, на працягу якіх умацаванні
развіваліся ад простай драўлянай сцяны
па краі пляцоўкі да двайной сцяны на
вяршыні землянога вала (выш. да 2 м).
Гарадзішча было забудавана шматка-
мернымі «доўгімі» дамамі слупавой кан-
струкцыі (захаваліся агнішчы і ямы ад
слупоў), якія размяшчаліся па краі пля-
цоўкі. На апошнім этапе «доўгія» дамы
зрубнай канструкцыі пабудаваны ў
цэнтр. частцы пляцоўкі. Выяўлены
рэшткі гасп. пабудоў — кузня з камен-
ным кавадлам (паглыбленая ў зямлю
пабудова слупавой канструкцыі) і жале-
заробчая печ. Знойдзены бронзавыя
бранзалеты, падвескі, спіралі. фібула,
скроневае кольца, жалезныя посахапа-
добныя шпількі, наканечнік кап’я, ся-
керы, сярпы, гліняныя пацеркі, грузікі,
касцяныя коп’і, шылы, каменныя сяке-
ры, зерняцёркі і інш. Асн. тып гліняна-
га посуду — гаршкі рабрыстых формаў;
пераважае кераміка з штрыхаванай па-
верхняй, сустракаецца таксама гладка-
сценная, шурпатая і глянцаваная
Літ' Медведев А.М О хронологяп
памятняков культуры штрнхованной керамн-
кн в I—V вв. н.э. (по матерналам Понеманья)
// ВагЬагісшп. \^агега»а. 1994. УоІ. 3.
Аляксандр Мядзведзеў.
КАШЫРА Юрый (Ежы) Фадзеевіч
(4.4.1904, в. Александрова Дзісенскага
Гарадзішча Капголічы
А.Каяловіч. Гісторыя Лгтвы. Ч. I Гданьск.
1650. Тытульны ліст.
пав. Віленскай губ., цяпер Міёрскі
р-н — 18.2.1943), бел. рымска-каталіц-
кі святар Скончыў гімназію ў Друі,
Усх. папскі ін-т у Рымс (1930). 3 пра-
васлаўнай сям’і, у 1922 прыняў каталіц-
тва, з 1926 манах Друйскага кляштара
марыянаў. у 1935 пасвечаны ў ксяндза.
Выкладаў Закон Божы ў Вільні і Друі. 3
1938 на Палессі, з 1939 у Літве. У ліп.
1942 вярнуўся ў Друю, потым пераехаў
у в. Росіца (цяпер Верхнядзвінскі р-н).
Там спалены ням. фашыстамі разам з
групай мясц. жыхароў, католікаў і пра-
васлаўных (адхіліў прапанову аб асабіс-
ТЫМ выратаванні). Янка Траццяк.
КАШЫЦ (Казхус) Язэп (1795, каля
Пінска — 1868), удзельнік паўстання
1830—31. 3 заможнага шляхецкага роду
У 1811 паступіў на матэматычны ф-т
Віленскага ун-та, але, пакінуўшы наву-
чанне, уступіў у 17-ы полк уланаў, які
фарміраваўся ў Літве. Удзельнічаў у
ванне 1812 на баку Напалеона. Тры га-
ды прабыў за мяжой. потым жыў у На-
вагрудскім пав. У 1830 абраны маршал-
кам шляхты. У 1831 узначаліў паўстанне
ў Навагрудскім і Слонімскім паветах. У
сваім маёнтку стварыў паўстаннкі ат-
рад, у які ўваходзілі шляхта, чыноўнікі,
вучнёўская моладзь (да 400 чал.). Да
ліп. 1831 атрад вырас да 1 тыс. чал.
Паўстанцы мелі сутычкі з урадавымі
войскамі каля вёсак Гарадзішча, Ка-
менны Брод, Кошалева, Радзюкі, Наві-
ны, нападалі на Дзятлава, захап іі мяст.
Беліца; у Навагрудку раззброілі вайско-
вую каманду, адбілі астрог і вызвалілі
арыштаваных. 12(24) ліп. атрад злучыў-
ся з корпусам Г.Дэмбінскага і перайшоў
на тэр. Польшчы. Пасля разгрому паўс-
тання эмігрыраваў у Францыю, дзе
зблізіўся з А.Чартарыйскім, сябраваў з
А.Мінкевічам. Потым адышоў ад ак-
тыўнай паліт. дзейнасці Памёр у Фран-
цыі Вячасіаў Швед.
КАЯЛ ОВІЧ (Віюк-Каяловіч)
Альберт (Войцех; 1609, Ковенскі
пав. —6.10.1677). гісторык, геральдык,
рэлігійны дзеяч Рэчы Паспалітай. У
1627 уступіў у ордэн езуітаў. У 1628—32
вучыўся ў Віленскім і Нясвіжскім кале-
гіумах, у 1634—38 — у Віленскай ака-
дэміі. Адзін з арганізатараў Ковенскага
калегіума. У 1644—45 праф. палемічнай
тэалогіі ў Браневе (Польшча). У 1645
атрымаў у Вільні ступень д-ра тэалогіі і
да 1658 выкладаў у Віленскай акадэміі
схаластычную тэалопю (з 1649 падкан-
цлер акадэміі, у 1654—55 яе рэктар). 3
1658 пры двары віленскага біскупа-суф-
рагана А.Сапегі, біскупа Я.Даўгялы. па-
дарожнічаў па ВКЛ У 1662—66 прэпа-
зіт (настаяцель) дома манахаў у Вільні,
намеснік правінцыяла ордэна езуітаў. 3
1666 прэфект у Варшаўскім калегіуме.
Аўтар 34 друкаваных прац (лічачы пе-
раклады). Першыя публікацыі (1635) —
палеміка з кальвіністамі. Гал. яго
твор — «Гісторыя Літвы» на лац. мове
(ч. 1—2, 1650—69). 1-я частка гэтага
твора па сутнасці з’яўляецца перакла-
дам «Хронікі» М.Стрыйкоўскага. Аднак
К адкінуў шмат яго фантастычных
звестак і больш сістэматычна разгледзеў
дахрысціянскую гісторыю Літвы. Гэта
праца пазнаёміла краіны Зах. Еўропы з
гісторыяй ВКЛ. Ход ваенных дзеянняў
супраць укр. казакоў у 1648—49 апісаў
у кн. «Аб ваенных дзеяннях 1648 і 1649
г. супраць запарожскіх казакоў» (Віль-
ня, 1651). Генеалогіі роду Радзвілаў
прысвяціў «Летапіс Радзівілаў» (Вільня.
1653), але з прычыны раскрыцця таям-
ніц іх роду праследаваўся Радзівіламі. У
рукапісах засталіся генеалагічныя творы
пра Хадкевічаў і Сапегаў. Род Сапегаў
выводзіў не ад Гедзіміна, а ад баярына
Сунігайлы, чым настроіў іх супраць ся-
бе. У 1648 пачаў працу над кнігай па
гісторыі шляхты ВКЛ. Яе друкаванне у
1656 спынена па патрабаванні адной
шляхецкай сям’і, якая палічыла сябе
абражанай. Гэты арыгінальны твор за-
хаваўся ў 3 рэдакцыях: старэйшая на
польск. мове, дзе роды размешчаны па-
водле старшынства і годнасці; «Кам-
пендыум» («Сотрепгіішті») на польск.
мове, дзе матэрыял выкладзены паводле
гербаў (надрукаваны ў 1897); «Намен-
клятар» («Мотепсіаіог») на лац. мове,
дзе матэрыял пададзены паводлс проз-
вішчаў (надрукаваны часткова ў 1905—
06).
Літ: Сііогіупіскі I. гіуксіопагх
осгопусЬ Роіако»... Ь»о». 1933; V/і 5 г -
п і е гу 5 к і М. НіМогуа Іііегаюгу роізкіеў Т.
7—8. Кгакон’. 1845—51; Тнюнелнте Я.
Альберт Вяюк Кояловвч — хроннст XVII в.//
Асіа ВаІіісо-БІауіса. ЗУагегахуа, 1973. Т. 8
Альбіна Семянчук.
КАЯЛОВІЧ Міхаіл Восіпавіч
[20 9(2.10). 1828, мяст. Кузніца Саколь-
скага пав. Гродзенскай губ., пяпер Бе-
ластоцкае ваяв. Польшчы —
23.8(4.9). 1891], бел. і рус. гісторык, пу-
бліцыст і грамадскі дзеяч. Сын уніяцка-
га святара Вучыўся ў Супрасльскім ду-
хоўным вучылішчы, Літоўскай духоўнай
семінарыі ў Вільні, скончыў Пецярбург-
скую духоўную акадэмію (1855). Выкла-
даў у Рыжскай і Пецярбургскай семіна-
рыях,'з 1856 у Пецярбургскай духоўнай
акадэміі, праф. (1862). Асн. працы
прысвечаны гісторыі Беларусі, Поль-
шчы і Расіі. Аўтар гіст.-этнагр. даследа-
ванняў «Пра рассяленне плямён Заход-
няга краю Расіі», «Пра этнаграфічны
атлас заходніх губерняў» (абодва 1863),
«Пра этнаграфічную мяжу паміж Заход-
няй Расіяй і Польшчай» (1864) і інш.
Да зб. «Дакументы, якія тлумачаць гіс-
торыю Заходнярускага краю і яго адно-
сіны да Расіі і да Польшчы» (СПб.,
1865) дадаў этнагр. карту. Закранаў пы-
танні этнагенезу і этнічнай гісторыі бе-
ларусаў, рускіх, літоўцаў і інш. Бел. на-
роднасць, на яго погляд, склалася ў
10—11 ст. з плямён крывічоў і дрыгаві-
чоў і раднілася па веры, мове і этнагр.
традыцыях з рускімі і ўкраінцамі.
Аазначыў пэўную розніцу паміж усх. і
зах. беларусамі, што тлумачыў вынікамі
міжэтнічных кантактаў з літоўцамі і па-
лякамі ў 14—18 ст„ а таксама паліты-
кай акаталічвання і паланізацыі ў Рэчы
Паспалітай. Далучэнне Беларусі і Укра-
іны да Расіі ў канцы 18 ст„ на думку
К„ адрадзіла старарускае адзінства.
Выступаў супраць паўстання 1863—64.
У 1885—87 апублікаваў нататкі пра па-
дарожжа па Беларусі і Літве. Актыўна
супрацоўнічаў са славянафільскай прэ-
сай. Ажыццявіў выданне шматлікіх гіст.
крыніц: «Дзённік апошняга паходу Ста-
фана Баторыя на Расію...» (СПб., 1867),
«Дзённік Люблінскага сейма 1569 г.»
(СПб., 1869), дакументаў Смутнага часу
ў Расіі («Руская гістарычная бібліятэка»,
т. 1. СПб., 1872) і інш.
Тв: Лмтовская церковная уняя. Т. I—2.
СПб., 1859—61; Лекцнн по ясторнв Запа.і
ной Россня. М., 1864, Нсторня воссоедяне-
няя западнорусскях уняатов старых времен.
СПб., 1873; Йсторяческая жявучесть русского
народа н его культурные особенностн. СПб.,
1883; Псторяя русского самосознаняя: По
нст. памятннкам я науч. сочнненням. 4 нзд.
Мн., 1997
Літ: П а л ь м о в Н.С. Памятя М.П.Коя-
ловнча. СПб., 1891; Цьвікевіч А. «За-
падно-руссязм»; Нарысы з гісторыі ірамад.
мысьлі на Беларусі ў XIX і пач. XX ст. 2 выд.
Мн.. 1993. С 142—184. Ігар Чаквін
КАЯЛОВІЧЫ, дзеячы навукі і культуры
канца 19 — пач. 20 ст„ нашчадкі
М.В Каяловіча.
Аляксандр Міхайлавіч
(1859, Пецярбург — ?), старэйшы сын
Міхаіла Восіпавіча. Інспектар нар. ву-
чылішчаў Варшаўскай губ., рэдактар
газ. «Неделя окранны» (Варшава, 1906).
Міхаіл Міхайлавіч
[7(19).11.1862, Пецярбург —
18(31)7.1916), сярэдні сын Міхаіла Во-
сіпавіча. Публіцыст, журналіст, пісь-
меннік. Вучыўся ў Пецярбургскім
ун-це. Рэдагаваў час. «Правда» (1888—
89), друкаваўся ў час. «Современннк»,
«Огонек», «Новое слово», «Театр н нс-
кусство», газетах. У разуменні рус. гіс-
торыі прытрымліваўся поглядаў бацькі;
крытыкаваў філас. пазіцыі У.С.Са-
лаўёва, лічыў яго «прыслужнікам пап-
ства» і «саюзнікам прускага мілітарыз-
му». Значная частка маст. твораў увай-
шла ў літ.-гіст. зб. «Новыя апавяданні»
(СПб., 1895). Асобныя апавяданні
(«Юдзіф з берагоў Дзвіны», «Адстаўка
дыктатара») прысвечаны падзеям паў-
стання 1863—64.
Барыс Міхайлавіч
(2(14).5.1867, Пецярбург—пасля 1928),
малодшы сын Міхаіла Восіпавіча. Ма-
тэматык. Скончыў фізіка-матэматычны
ф-т Пецярбургскага ун-та (1883). Д-р
чыстай матэматыкі (1903). 3 1915 рэ-
дактар матэматычнага аддзела ў «Но-
вым энцыклапедычным слоўніку». Пра-
фесар Вышэйшай гасп. акадэміі (Пет-
раград, 1921—24), Вышэйшай інжынер-
най акадэміі (Петраград, 1922—23).
Сгарэйшы метролаг Гал. палаты мер і
вагаў. Аўтар прац па матэматыцы.
Міхаіл Міхайлавіч (1889,
Пецярбург — 1941), сын Міхаіла Мі-
хайлавіча. Філосаф і матэматык. Скон-
чыў фізіка-матэматычны (1916) і сац,-
эканам. (1920) ф-ты Петраградскага
ун-та. Выкладаў у розных ВНУ Ленін-
града. У 1922—23 друкаваўся ў час.
«Кннга н революцня». Загінуў у час
блакады Ленінграда. Аўтар прац па ма-
тэматьшы і філасофіі, у т.л. «Аб асэн-
соўванні сэнсу гісторыі» (Пг„ 1922).
Валерый Чарапіца.
КВАРТА [лац. чііагіа (рагз) чвэрць),
адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў і
вадкасці ў сістэме мер ВКЛ. Раўнялася
0,70577 л. 4 К. складалі гарнец, 144 ма-
лыя, або шынковыя, гарцы складалі
бочку віленскую — 406,54 л. Адзінка, у 4
разы меншая за К„ называлася кватэр-
ка.
«КВАРТАЛЬНІК ПСТОРЫІ КУЛЬ-
ТУРЫ МАТЭР’ЯЛЬНЭЙ» («К\\'агТа1пік
йікіогіі кііішгу таіегіаіпеі»), штоквар-
тальны часопіс Ін-та археалогіі і этна-
логіі (да 1992 Ін-т гісторыі матэрыяль-
най культуры) Польскай АН. Выдаецца
з 1953 у Варшаве. Змяшчае артыкулы па
гісторыі і метадалогіі, мстодыцы дасле-
давання матэрыяльнай культуры Поль-
шчы і інш. еўрап. краін са стараж. ча-
соў да 20 ст„ гісторыі матэрыяльнай
вытв-сці (прам-сці, сельскай і лясной
гаспадаркі, буд-ва, горнай справы), ган-
КВАСЕВІЦКІЯ
длю, шляхоў і сродкаў зносін, вайск.
справы, дэмаграфіі, побыту. Публікуе
гіст. дакументы і матэрыялы Шмат ар-
тыкулаў датычаць гісторыі Беларусі, у
г.л. Ю.Казімерскага «Інвентар памсры
Бранчыцкага ключа на Беларусі 1682 г.»
(1955, № 2), Е.Ахманскага «Фальварко-
вая гаспадарка ў гаспадарскіх уладаннях
на Кобрыншчыне» (1958, № 3) і «Вялі-
кая аграрная рэформа ў Літве і Беларусі
XVI ст.» (1960, у дадатку «Егеоп II»),
Б.Бараноўскага «Рукапісныя крыніцы
па гісторыі матэрыяльнай культуры ў
Кіеве і Мінску» (1959, № 1), Э.Венцка
«Гісторыя Белавежскай пушчы ад па-
дзелаў да 1918 г.» (1963, № 2), З.Гульда-
на «Вываз жалеза з Кароны ў Літву і
Беларусь у пачатку XVII ст.» (1978, №
2). Змяшчае рэцэнзіі на працы бел. гіс-
торыкаў.
Літ: 5 г іе I у IIо 3. Нес тег^ішг — 40 Іаі
«Кжап.ііпіка І1І5ІОГІІ кнішгу таіегіаіпе)» //
Кл»агІаІііік ІііЯогіі кііішгу таіепаіпе). 1993
№ 1. Валерый Пазднякоў
«КВАРТАЛЬНІК ГІСТОРЫЧНЫ»
(«Кхуапаіпік Іііхіогусхпу»), польскі гіста-
рычны часопіс. Засн. ў 1887 у Львове
гісторыкам К.Ліскім. Пасля 2-й сусв.
вайны выходзіў у Кракаве, з 1950 — у
Варшаве, з 1953 орган Інстытута гісто-
рыі імя Тадэвуша Мантэйфеля Поль-
скай АН. Выдаецца 4 разы ў год. Змя-
шчае артыкулы па ўсеаг. і польск. гісто-
рыі тэарэт., метадалагічнага і канкрэт-
на-даследчага характару, матэрыялы
навук. дыскусій, рэцэнзіі, навук. хроні-
ку. Рэгулярна друкуе матэрыялы па гіс-
торыі Беларусі, рэцэнзіі на працы бел
гісторыкаў.
КВАСЁВІЦКІЯ ВЫСТУПЛЁННІ СЯ-
ЛЯН 1881—84, выступленні сялян пры
спагнанні штрафу за патравы сенажаці
памешчыка. Сяляне в. Квасевічы Ко-
саўскай вол. Слонімскага пав. Гродзен-
скай губ. прэтэндавалі на частку сена-
жаці памешчыка Ф.У.Пуслоўскага. У
снеж. 1879 іх прэтэнзіі былі прызнаны
беспадстаўнымі. Не пагадзіўшыся з ра-
шэннем улад, сяляне самавольна пра-
пягвалі пасвіць там жывёлу. У судовым
парадку на сялян быў накладзены
штраф. Для продажу з таргоў сялянскай
маёмасці 25.5.1881 у вёску прыбыў су-
довы прыстаў з атрадам падіцыі. Сяля-
не, узброеныя каламі і косамі, заявілі,
што не аддадуць сваёй маёмасці і бу-
дуць яе абараняць. Пра супраціўленне
прыстаў склаў пратакол. На новыя тар-
гі, прызначаныя на 3.2.1882, прыбыло
больш за 100 падіцэйскіх, аде сяляне
зноў не дазволілі прадаваць сваю маё-
масць і заявілі, што іх не падохаюць ні
высылка ў Сібір, ні катаржныя работы.
Натоўп у некалькі соцень чалавек на
дазволіў паліцыі арыштаваць зачын-
шчыкаў. Па распараджэнні губернатара
ў вёску накіраваны 2 эскадроны ўланаў.
3 іх дапамогай улады прымусілі сялян
заплаціць штраф. Але пасля вываду ўла-
наў сяляне зноў пачалі самавольна ка-
КВІТ
рыстаыца сенажацямі і адмовіліся вы-
плацшь нядоімкі па казённых плаця-
жах Рашэннем суда іх маёмасць быіа
апісана і прызначана на продаж Трой-
чы, 24 крас., 31 мая і 18 чэрв. 1884, ула-
ды спрабавалі спагнаць цітраф, але каля
300 жыхароў Квасевічаў адмовіліся яго
плаціць і аказалі ўладам узбр. супраціў-
леннс; паліцыя ў колькасці да 220 чал
была вымушана пакінуць вёску. У кан-
цы чэрв ў вёску прыбылі грбдзенскі гу-
бернатар і акр пракурор Зачыншчыкі
былі арыштаваны, а сялян прымусыі
падпарадкавацца рашэнню суда
Літ: Дакументы і матэрыялы па псторыі
Беларусі Т 2. Мн., 1940, Крестьянское двн-
женне в Россян в 1881—1889 гг.: Сб. док. М .
1960. Уюдзімір Крук
КВІТ, квітанцыя рэверс, рэ-
в е р с а л, у справаводстве ВКЛ у 16 —
18 ст. назва даутавога абавязацельства
пазыковы запіс, распіска ў атрыманні
грошай або рэчаў. Выдаць квіт, квіта-
ваць — пісьмова пацвердзіць атрыман-
не грошай ш рэчаў. вызвалшь ад даў-
гоў. абавязкаў.
КВІЦІНСКІ Вячаслау Антонавіч
(25 11.1920, в Антавільна Лепельскага
пав Віцебскай губ цяпер пас. Ленінскі
Лепельскага р-на — 30.11.1995), Герой
Сав Саюза (1945) Скончыў Кзеўскі
ун-т (1950) Удзельнік сав-фінл. ванны
1939—40. У Вял Айч. вайну з чэрв.
1941 на Паўд.-Зах. фронце 3 кастр.
1941 чл Наваград-Валынскай падп.
арг-цыі, з чэрв. 1942 у )-м Валынскім
партыз. атрадзе. камандзір дыверсіннан
групы. 3 мая 1943 камандзір дыверсін-
нага атрада, які дзейнічаў на Украіне і ў
Брэснкай вобт. 27.6.1944 атрад выса
джаны дэсантам у Львоўскай вобл , паз-
нсй здзейсніў рэнд у Польшчу, з вер
1944 у Чэхаславакіі, пераўтвораны ў
Асобную партыз. брыгаду імя К Гот-
вальда, якая ўдзельнічала ў Славацкім
нац паўстанні 1944 Ганаровы грама-
дзянін г. Наваград Валынск (Украіна) і
Бардзяёў (Славакія) Аўтар кніг успамі-
наў «Фронт без тылу» (1971). «Парты-
занскія Татры» (1982)
КВЯТКОЎСКАЯ Ала Віктараўна (н.
17.7 1956, Брэст), бел археолаг Канд
пст н. (1994) Скончыла БДУ (1980). 3
1978 працуе ў Ін-це псторыі АН Бела-
русі. Даследуе старажытнасш балцкіх
плямён на тэр Беларусі, праводзіла
раскопкі сярэдневяковых каменных мо
пльнікаў Наваселкі. Мінешчына Ваука-
выскага. Вензаушчына Шчучынскага,
Куклі Воранаўскага р-наў і інш
Тв Каменные могнльннкн Белорусского
Понеманья // Краткне сообшення Нн-та ар-
хеологня АН СССР. М , 1986 Вып 183; Вяс-
ковы жаночы касцюм XI—XVII стст. (па ма-
тэрыялах каменных мопльнікаў Беларусі) (ра-
зам з Ю М Боханам) // Гіст-археал зб Мн ,
1994 № 4. Вясковы мужчынскі строй XI—
XVII стст. паводле матэрыялау каменных мо-
пльнікаў Беларусі // Крыуя 1996. № I.
КЕБІЧ Вячаслау Францавіч (н
10 6.1936. в Канюшаушчына Валожын-
В .Ф Кебіч
М А Кетышка
скага р-на). дзярж дзеяч Беларусі.
Канд. эканам н (1990) Засл. машына-
будаўнік Беларусі (1978). Скончыу БПІ
(1958), Мінскую ВПШ (1984). 3 1958
інжынер-тэхнолаг, нач. участка, цэха,
нам гал. інжынера Мінскага з-да аўта-
матычных ліній. з 1973 гал. інжынер,
дырэктар Мінскага станкабуд. з-да імя
Кірава, з 1978 ген дырэктар Мінскага
вытв. аб’яднання імя Кірава па выпуску
працяжных і адразных станкоў У
1980—85 2-і сакратар Мінскіх гаркома.
абкома КПБ заг аддзела цяжкан
прам-сці ЦК КПБ У 1985—90 нам
Старшыні СМ, старшыня Дзяржплана
БССР. У 1990—94 Старшыня Савета
Міністраў Рэспублікі Беларусь 3 1994
прэзідэнт Бел гандлева-фінансавага са-
юза Нар дэп СССР у 1989—91, дэп
ВС Рэспублікі Беларусь у 1990 і 1995—
96, Палаты прадстаўнікоў Нац сходу
Рэспублікі Бетарусь з 1996. Чл НК
КПБ у 1986—91, чл ЦК КПСС у
1990—91. Дзярж. прэмія Беларусі 1992
КЕДЬІШКА Мікалай Аляксандравіч
(13.8.1923. Мінск — 7.11 1943), адзін з
арганізатараў і кіраўнікоў Мінскага пат
рыятычнага падпояля Герой Сав Саюза
(1965). Быў рабочым Мінскага будтрэс-
та Восенню 1943 з групай моладзі ства
рыў і ўзначаліў падп групу, якая да
крас. 1943 вырасла у буйную арг-ііыю
(«Андруша»). 3 лют. 1943 у складзе гру-
пы Мінскага падп гаркома ЛКСМБ.
члены якон падтрымлівалі сувязь з
партыз. брыгадай «Штурмавая», падп
арг-цыямі горада. Уладкаваўшыся пра-
цаваць на хлебазавод «Аўтамат», з гру-
пай рабочых вывеу са строю 4 электра-
маторы, канвеер для падачы хлеба, у га-
ражы спаліў 3 аўтамашыны Удзельнічаў
у дыверсіях на электрастанцыі. чыг
вузле і інш Загінуў у баі з гітлераўцамі,
якія акружылі явачную кватэру. У Мін-
ску яго імем названа вуліца
КЕЗГАЙЛЫ К е ж г а й л ы, магнацкі
род герба «Задора» Паходзяць са ста
раж літ баярства, ахрышчанага у ката-
лштва пасля 1385, ад баярына Бушкі
(каля 1320? — пасля 1385) і яго сына
Валімонта (каля 1350 9 — пасля 1398),
уладальнікаў Дзевялтова, Солаў і Свя-
дасш ў Вількамірскім павеце. Прозві-
шча роду К паходзшь ад імя трэпяга з
сыноў Валімонта — Кезганлы (Міхала
каля 1380 — каля 1450). намесніка
вількамірскага (1409—12), старосты жа
мойнкага (1412—32, 1440—41 і з 1442),
кашталяна віленскага (з 1445) Валодаў
часткай Дзевялтова, Солаў і Свядасш,
атрымаў ад Вітаўта Крожы, Плоцеле і
інш маснткі ў Жамойш
Міхаіл (каля 1410—76). сын Кез
гайлы. яшчэ пры жыпш бацькі стаў
каннлерам ВКД (1444) адначасова вая-
вода віленскі (з 1459) Ад вял кн Казі-
міра атрымаў у 1451 частку Лукомльс
кай вол (пазненшы маёнтак Халопені-
чы). Дварэц 1 Ельну ў Новагародскім
пав . воласць Бакшты (пазнейшыя Ду-
кора і Смілавічы) у Менскім пав., у
1465 — Любчу на Нёманс і Ракау са
складу Заслаускага княства. Памер без
нашчадкаў.
Я н (каля 1415—85), сын Кезганлы.
агрымаў у 1451 ад вял кн Казіміра
Мсцібогау у Ваукавыскім пав , у спад
чыну пасля бацькі — частку Дзевялто-
ва, Крожаў і інш. маёнткаў у Літве і
Жамонш. Староста жамонцкі (з 1465) і
адначасова кашталян віленскі (з 1478).
Атры.маў спадчыну бяздзстных братоу
пасля чаго стау адным з багацейшых
магнатау ВКЛ Ад яго сыноу Станіслава
і Міхаіла паншлі 2 галіны К
Станіслаў (мянушка Рэкуць, ка-
ля 1450 — 1527), сын Яна, пры падзеле
бацькоўскіх маёнткаў атрымаў частку
Дзевялтова. Крожаў і інш. у Літве,
Мсшбогаў, Ракаў, частку Бакштаў. па-
водле завяшчання цёткі Мілохны —
частку Налібак і Дзераўную ў Менскім
пав. Староста жамоішкі пасля банькі (з
1485). часова гетман найвышэншы
(1501—02), кашталян впенскі (з 1522)
Да канца жыцця валодаў Жамонцкім
староствам Ад вял кн Аляксандра ат-
рымаў Зэльву ў Ваўкавыскім пав., сёлы
ў Любашанскім старостве, праз шлюб з
Ядвіган. дачкой Алехны Судзімонтаві-
ча — Палачаны, Лужаны і Занарач у
Ашмянскім пав Дачка Барбара выншла
за Яна Забярэзінскага Трэці сын Ста-
ніслаў (каля 1500—1532). староста жа
мойнкі (з 1527), адначасова кашталян
трокскі (з 1528). ставіў у войска 371
к
конніка са сваіх маёнткау і 246 — з ма-
ёнткау жонкі Ганны, удавы Яна Радзіві-
ла.
Мікалай (1461? — 1512), малод-
шы сын Яна, пры падзеле спадчыны
бацькі атрымаў частку Крожаў, Дзсвял-
това. Дварэц, Ельну і інш., ад цёткі Мі-
лохны — частку Налібак Пакінуў сына
Мікалая (каля 1495—1529). які ў 1528
ставіў у войска 151 конніка, дачок Бар-
бару (жонку Андрэя Завішы) і Ганну
(жонку Станіслава Шэмета). Яго ўнук
Станіслаў Мікалаевіч (каля 1520—54)
выхоўваўся пад апекай Юрыя Радзівіла,
потым паступіў у світу вял. кн Жыгі-
монта Аўгуста. У 1545 кухмістр. потым
стольнік ВКЛ. Пакінуу двор пасля жа-
ніцьбы караля ў 1548 У 1549 атрымаў
тытул графа «Свяшчэннай Рымскін і.м-
перыі», тытулаваўся графам на Крожах.
3 1551 падчашы ВКЛ. Перайшоў у пра-
тэстанцтва. Пакінуў 7-гадовага сына
Яна, які памёр праз паўгода пасля бань-
кі. На гэтым род К згас яго уладанні
падзялпі родзічы па жаночай лініі —
Завішы і Шэметы.
Літ.. Ріеікіезуісх К Кіе/^аііоххіс і ісЬ
ІаІуГнпдінт 4о роіочуу XVI у.іско. Рогпагі, 1982.
Вячасіаў Насевіч
КЕЙДАНСКІ ДАГАВОР 1655. пагад-
ненне пра аб'яднанне ВКЛ са Швецы-
яіі. Заключаны ў час вайны Расіі з Рэччу
Паспа.йтай 1654—61 у Кеііданах (Жа-
мойнь). Ініцыятарам дагавора быў вял.
гетман ВКЛ Я.Радзівіл. Калі ў час нас-
туплення маскоўскай арміі вайну суп-
раць Рэчы Паспалітай пачала і Шве-
цыя. Радзівіл летам 1655 афшыйна аб-
вясціу пра гатоўнасць прызнаць швед-
скага караля Карла X Густава вял.
князем ВКЛ. У Рыгу тэрмінова выехаў
пасол ВКЛ Г.Любянецкі прасіць пра-
тэкцыі і ваен. дапамогі. Быў прывезены
праект пагаднення, падпісаны ў Кейда-
нах 17 жн. Радзівілам. польным гетма-
нам ВКЛ В.А.Корвін-Гасеўскім. іерар-
хамі каталіпкай царквы і многімі ваен.
чынамі (436 чал ). але выратаваць Віль-
ню ад захопу рас. войскам не ўдалося.
Большасць шляхты не прыняла гэты
дакумент і засталася на баку караля Яна
11 Казіміра. Пагадненне прадугледжвала
аб'яднанне (унію) ВКЛ са Шнецыяп на
роўных правах, што спецыяльна пад-
крэслівалася ў дагаворы. Унія ВКЛ з
Польшчай аўтаматычна касавалася.
Шведскі кароль абавязнауся выгнаць з
ВКЛ маскоўскае воііска. а страчаныя
замкі, гарады і землі вярнуць былым
уладальнікам Дэкларавалася і свабода
веравызнанняу У дачыненні да тых, хто
не падпіша дагавор. прадугледжвалася
канфіскацыя ма масці 3 прычыны раз-
ладу ў лагеры прыхільнікаў дагавора
пасля далейшых перагавораў са Шве-
цыяй 20 жн прыняты новы варыянт
дакумента Яго падпісалі 1142 чал са
шляхты і каталіцкага духавенства. Ен
прадугл зджваў у асн. тыя ж умовы
аб’яднання ВКЛ са Швепыяй У выніку
К.д. Швецыя ўзяла пад ахову сваіх уз-
бор. сіл частку зах. зямель ВКЛ Пасля
смерці гал ініцыятара дагавора Я Радзі-
віла ў крас. 1656 у Жамойці адбылося
антышведскае паўстанне. Шведская ад-
Кенстут.
161
КЕЛЬТ
міністрацыя і войска адышлі ў Інфлян-
ты. У выніку К.д канчаткова страціў сі-
лу
Цубл: Копорсгугіхкі Ьер-
\ г у К. Акіа о₽о<Іу кіе)<1агіхкіе| 1655 гоко.
ХУіІпо, 1935.
Пячаткі Ксйстута
Літ: Тнл а А А. Ксданнская уння 1655 г.
межлу Вслякпм княжеством Лнтовскнм я
НІвспяей і Сканлннавскяіі сборнпк. Тал-
лян, 1978 Вып. 23; XV і <> п е г Н. Кок 1655
І.іішіе: реігакіасуе ге 8г»есуц і кшеміа
шугпапіоша // ОсІгоДхепіе і КеГоппасіа V/
Роічсе. ЗУгосІаг*' еіс., 1981 Т. 26.
Генагізь Сагановіч.
КЕЙСТУТ (?—1382), князь ВКЛ сын
Гедзімі іа. бацька Вітаўта. У 1345 разам
з брата.м Альгердам выступіў супраць
свайго малодшага брата Яўнута, які
пасля смерці Гедзіміна (1341) займаў
велікакняжацкі пасад. К. захапіў Віль-
ню і ўзяў у палон Яўнута. аднак пры-
знаў вял. князем Альгерда, бачачы за ім
як уладаром большай усх. часткі дзяр-
жавы магутную сілу. На К., які ўлада-
рыў у зах. частцы ВКЛ, прыпадаў га-
лоўны цяжар б-арацьбы з крыжанкай аг-
рэсіяй і Потьшчай У шэрагу выпадкау
дапамагаў Альгерду ў пашырэнні межаў
дзяржавы на У і Пд. Маючы рэзідэн-
цыю ў Троках, К. пранікся інтарэсамі
Жамойці і пасля смерці Альгерда (1377)
імкнуўся навязаць сыну апошняга Ягай-
лу, які стаў вял князем, палітыку. вы-
гадную для яс. У 1381 выступіў супраць
Ягайты. але ў хуткім часе быў ім захоп-
лены, прывезены ў Крэва і там задуша-
ны. Трагічная смсрць К. азначала крах
імкненняў жамойцкай знаці заняць вя-
дучае мссца ў ВКЛ
Літ Полное собранпе русскпх лстопнсей.
Т 32. 35. М , 1975. 1980; Соловьев СМ
Сочннення. Кн 2. Псторня Россяя с древ-
неГішнх времен. т. 3—4. М. 1988; Ерма-
л о в і ч М. Старажытная Беларусь: Віленскі
перыяд. Мн., 1994 С. 76—81
Мікола Ермаловіч
КЁЙСТУТАВІЧЫ. княжацкі род у ВКЛ
у 14—15 ст.; адгалінаванне Гедзімінаві-
чаў. Паходзяць ад сына Гедзіміна вял.
кн. ВКЛ Кейстута (? — 1382). які меў
6 сыноў. 3 іх Вітаўт і Жыгімонт Кей-
стутавіч былі вял князямі ВКЛ. Пастя
смерці Міхаіла Жы, імонтавіча (1385—
1452). які нс пакінуў нашчадкаў, род К.
па мужчынскай лініі перарваўся.
Вячас.іаі Насеаіч.
КЕЛЬТ (ад позналац. сеіііх долата), ста-
ражытная сякерападобная прыл іа з
утулкай, размешчанай у абушкован час-
тны перпендыкулярна да ляза. і кален-
чатым дзяржаннем. Вырабляліся з
бронзы і жалеза. У Еўропе пашырыліся
з 2-га тыс. да н.э і ўжываліся да пач.
2-га тыс. н.э. (зах. Літва). На тэр. Бела-
русі найб. раннія К. (8—7 ст. да н.э.)
адносяцца да т.зв. меларскага тыпу
Яны маюць авальную адтуліну для
дзяржання, круглаватае вушка недалёка
ад краю ўтулкі, упрыгожаны 3 гарызан-
тальнымі валікамі на ўзроўні вушка і
зігзагападобным арнаментам па абуш-
ковай частцы. Выпадкова выяўлены ка-
ля в. Курган Мінскага. Смалькоўская
Буда Каспюковінкага. Прудзішча Сма-
лявшкага р-наў. у Мінску (вял. скарб) і
інш У апошняй чвэрці 1-га тыс. да
н.э. — пач. 1-га тыс. н.э ў Беларусі
6. Зак. 2
з’явіліся жалезныя К. з прамавугольнай
адтулінай Яны вядомы на помніках мі-
лаградскай (Стара-Краснае і інш.), за-
рубінецкай (Чаплін), штрыхаванай кера-
мікі (Івань, Слуцк, Пятровіч і Гарадзі-
шча Мядзельскага р-на) культур. Пасля
1 ст. н.э. К. такога тыпу выходзяць з
ужытку. Аляксандр Мядзведзеў.
КЕМЕЛІШКІ. вёска, цэнтр сельсавета
Астравецкага р-на. За 70 км на Пд ад
Астрауца, 75 км ад чыг ст. Гудагай 722
ж., 281 двор (1997).
Упершыню згадваецца ў 1644 у інвен-
тары маёнтка Свіраны як сяло, якое
мела 24 валокі зямлі. У час вайны Расіі
з Рэччу Паспалітай 1654—67 спустоша-
ны маскоўскім войскам. Маёнтак Сві-
раны, у склад якога ўваходзілі К., у
17—18 ст. напежаў Сангушкам, Даніле-
вічам. Корвін-Пятроўскім. Апошнія
прадалі яго ў 1757 мінскаму крайчаму
Ю.Прушынскаму. Яго сын генерат вой-
ска ВКЛ Станіслаў Прушынскі пабуда-
ваў у 1781 у К драўляны касцёл Нара-
джэння Дзевы Марыі (асвячоны ў
1799). 3 канца 18 — пач. 19 ст. К. згад-
ваюцца як мястэчка. У 1886 цэнтр во-
ласці Свянцянскага пав. Віленскай губ.,
пражывала 269 католікаў, 26 яўрэяў, 4
праваслаўныя. У 1-ю сусв. вайну акупі-
раваны герм. войскам, у 1919—20 заня-
ты польскім войскам, Чырв. Арміяй. 3
1920 у складзе Сярэдняй Літвы, з 1922 у
Польшчы. У 1931 мястэчка, нэнтр гмі-
ны Свянцянскага пав. Віленскага ваяв.,
714 ж., 135 жылых дамоў; існавалі сіна-
гога, кляштар місіянерак св. Сям’і пры
парафіяльным каспёле, школа. 3 1939 у
БССР, з 1940 у Астравецкім р-не, вё-
ска. У 1941—44 акупіраваны ням. фа-
шыстамі. У 1962—^5 у Ашмянскім
р-не. з 26.6.1965 цэнтр сельсавета.
Цэнтр калгаса «Кемелішкі». Ляснштва,
сярэдняя школа, муз. школа, дзіцячы
сад, участковая бальніца. Дом культу-
ры, аддз. сувязі, 2 магазіны. Магіла ах-
вяр фашызму. Помнік архітэктуры —
касцёл Нараджэння Дзевы Марыі.
Гермап Брэгер.
КЕНАТАФ (ад грэч. кепоіарйіоп пустая
магіла), магіла без пахавання. К. рабілі
многія народы свету (стараж. Грэцыі,
Рыма, Егіпта, Сярэдняй Азіі і інш.) у
тым выпадку, калі нябожчыка (напр..
памерлага на чужыне) нельга было па-
хаваць. Гэты звычай быў звязаны з уяў-
леннем, што душы памерлых, якія не
маюць магьт, не знаходзяць супакаення.
К. трапляюцца пры раскопках стараж.
могільнікаў на тэр. Беларусі.
КЕНЕВІЧ Баляслаў Альбінавіч
[8(21).11.1907, в. Дварэн Пінскага пав.
Мінскай губ., цяпер Лунінецкі р-н —
3.5.1969], генерал-лейтэнант (1946).
Скончыў Вышэйшыя акад. курсы
(1948). У Чырв. Арміі з 1926. Удзельнік
сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч.
вайну на Зах., Паўн.-Зах., 1-м Бел.
франтах, камандзір стралк. палка, дыві-
зіі. 3 снеж 1943 у Войску Польскім:
Да арт. Кельт: 1 — бронзавы кельт са Смаля-
вііікага р-на; 2 — жалезны кельт з в. Га-
радзішча Мядзельскага р-на.
нач. штаба корпуса, арміі. камандзір
дывізіі. Удзельнік баёў пад Масквой.
вызвалення Варшавы, Вісла-Одэрскай,
Берлінскай аперацый. У 1945—54 на
адказных пасадах у Войску Польскім і
Сав. Арміі.
КЕНЁВІЧ (Кіепіем'ісх) Стафан
(20.9.1907. маёнтак Дарашэвічы Мазыр-
скага пав. Мінскай губ., цяпер Петры-
каўскі р-н — 2.5.1992), гісторык. Акад.
Польскай АН (1969), д-р габілітаваны
(1946), праф. (1958). Паходзіў з бел.
шляхецкага роду уладальнікаў маёнтка
Дарашэвічы. 3 1919 сям’я К. ў Варшаве.
Скончыў Пазнанскі ун-т. 3 1937 праца-
ваў у Скарбовым архіве ў Варшаве. У
2-ю сусв. вайну ўдзельнічаў у падп. ба-
рацьбе Арміі Краёвай. У час Варшаў-
скага паўстання 1944 паранены, зняво-
лены ў каннлагеры Дахаў. У 1946—П
выкладаў у Варшаўскім ун-це. Аўтар ка-
ля 1000 прац, больш за 10 манаграфій
Даследаваў гісторыю барацьбы Поль-
шчы за незалежнасць у канцы 18—19
ст., грамадскіх рухаў 19 ст., развіццё
польск. нац. самасвядомасці, гісторыю
Варшавы. Манаграфія «Легіён Мінкеві-
ча 1848—1849» (1957) пра гісторыю
стварэння вайск. фарміравання ў Італіі
з ураджэнцаў Польшчы. Беларусі. Укра-
іны і Літвы на чале з А.Мінкевічам.
Паўстанню 1863—64 прысвечаны кнігі
«Студзеньскае паўстанне» (2-е выд.,
1983) і «Дарашэвічы 1863» (1986) і інш.
Іншыятар выдання сумесна з навук
ўстановамі СССР і адзін са складальні-
каў серый зб-каў матэрыялаў і дакумен-
таў «Паўстанне 1863 года» (1961—65).
«Студзеньскае паўстанне» (т. 1—25,
1961—85, на польск. мове).
Тв.: А4ат 8аріеЬа (1828—1903). Іл'о», 1939.
ВешоІііс)а роі&ка 1846 гоко. \Уагяга»а, 1950;
8атоіпік ЬткхеІ.чкі: Орозсіе.сс о расЫтіе
Ьеіешеііі. 2 \»у4. \Уагхгаг«а, 1960; Тггу рон'Мапіа
пагоОоже: Коясіоягкожккіе, ІімораДоссе. Мусг-
піочуе. 2 »у<1. ХУагзгажа. 1994 (у сааўт.).
Літ.: І.о.чу Роіака» IV XIX—XX ».: 8нк1іа
оГіагоссапе РгоГечогоссі 8іеГапо\»і Кіепіешісгон'і
ч» оыетгігіемціц госгпісу Ле^о огодгіп.
ЗУат.'ігал'а, 1987. Валерый Пазднякоў.
КЕНЁВІЧ Фелікс (1802, Мазыршчы-
на — 1863). удзельнік паўстання
1830—31 на Беларусі. Паходзіў з мясц
шляхты. Вучыўся ў Віленскім універсі-
тэце. У маі 1831 узначаліў паўстанне ў
Мазырскім пав Заклікаў да ўдзелу ў
паўстанні ш.тяхту і сялян. абяцаў ім
зямлю ва ўласнасць і пазбаўленне ад
паншчыны. У створаны ім паўстанцкі
атрад ўваходзілі сяляне (60%), шляхта,
чыноўнікі. Асн. дзейнасць атрада адбы-
валася ў чэрв.—ліп. 1831 У чэрв. 1831
атрад спрабаваў захапіць Мазыр, але
беспаспяхова і вымушаны быў перанес-
ці дзеянні ў Рэчьшкі пав. У канцы паў-
стання К. у якасці мазырскага пасла
ўдзельнічаў у пасяджэнні сейма ў Вар-
шаве. на якім былі распрацаваны ўмо-
вы капітуляцыі паўстанцаў. Пасля пара-
жэння паўстання эмігрыравау у Галі-
цыю. Прасіў у царскіх улад дазволу вяр-
нуцца на радзіму, але атрымаў адмову.
як «злачынца 2-й катэгорыі», які не мо-
жа разлічваць на царскую літасць У
1833 у Францыі. Удзельнічаў у паліт
жыцці польскай эміграцыі, сябраваў з
І.Лялевелсм. Паводле некаторых звес-
так, быў эмісарам на Палессі, у Галіцыі,
на Валыні, у Коўне (у 1835—39, 1844—
46). У 1857, скарыстаўшы амністыю,
вярнуўся у Мазыр, дзе спрабаваў вяр-
нуць канфіскаваную маёмасць
Вячасіаў Швед
КЕНСКІЯ (М і н ь к е в і ч ы ), татарскі
княжацкі род. Прозвішча паходзіць ад
назвы маёнтка Кена (Кена-Кадышэві-
чы) ў Віленскім пав.. якім валодалі ў
17—18 ст. 3 гэтага роду князь Абрагім
Алеевіч Мінькевіч-К. (?—?). прызнача-
ны 20.11.1619 харужым татарскім вілен-
скім (найманскім). Удзельнічаў у пахо-
дзе супраць турак у 1621. Пазбаўлены
пасады ў сувязі з прысудам да баніцыі
(выгнання з дзяржавы). 27.8.1640 атры-
маў прывілей на аднаўленне ў званні
праз суд; у 1642—44 вёў працэс са сваім
пераемнікам. але прайграў. К пацвер-
дзілі сваё дваранства (з гербам «Радван»
і княжацкім тытулам) у Віленскай губ.
8.6.1817; Герольдыян тытул не прызна-
ны. Яшчэ адна сям’я князёў К. валода-
ла часткай таго ж маёнтка. 3 іх князь
Фурс Тактамышавіч К ўпамінаецца ў
рэвізіі татарскіх маёнткаў 1559. У 1631
часткай Кены-Кадышэвічаў валодалі
яго праўнукі, каля 1676 сям’я разам з
інш. татарамі эмігрыравала ў Турцыю.
Магчыма, што ў сваяцтве з адной з гэ-
тых сем’яў татарскі род Кінскіх. які
4.6.1819 пацвердзіў сваё дваранства ў
Падольскай губ. (без тытулу і без пака-
зання герба). Іх продкі разам з інш. та-
тарамі перасяліліся на Украіну ў сярэ-
дзіне 17 ст. Прозвішча К. часам ужыва-
ла татарская сям’я Мухі (Мурза-Мухі),
якая пацвердзіда сваё дваранства (з гер-
бам «Кена») у Царстве Польскім і Гро-
дзенскай губ.; сувязь іх радавода з папя-
рэднімі сем’ямі не прасочваецца.
Літ.: Д у м н н П.В. Татарскне князья в
Велнком княжестве Лнтовском // Асіа
ВаІІІсо-8Іахіса. ХУгосІа» еіс., 1991. Т. 20;
XV о I ГГ I. Кпіагіоте Іііечсчко-ігічсу схі коііса
сгіетаме^о ссіеко. ХУ'аг.чгасуа. 1895; Вгіа-
4 іі I е № і с г 8. НегЬагг гоОгіп іаіагекісЬ «
Роксе. ХУіІпо, 1929. Станіслаў Думін.
КЕРАМІКА (грэч. кёгатох гліна), выра-
бы з прыродных глін і іх сумесей з мі-
неральнымі і арганічнымі дамешкамі,
абпаленыя да каменепадобнага стану.
Паводле прызначэння К падзяляеіша
на посуд (сталовы, кухонны, тарны і
інш.), будаўнічыя вырабы (плітка, цэг-
ла, дахоўка, кафля), рэчы мастацтва або
культу (дэкаратыўныя вазы, статуэткі,
фігуркі, барэльефы, урны пахавальныя) і
інш. Па гатунках гліны К. падзяляюць
на звычайную (з афарбаванан. ажалез-
ненай гліны) і фарфора-фаянсавую (з
белай гліны — кааліну); па дамешках у
глінянае цеста — на тэракотавую (з
чыстан чырвангватан гліны), з арганіч-
ным (раслінным) дамешкам, з тоўчаны-
мі ракавінамі, пяском (кварцам), жар-
ствой (тоўчаным каменем), крывавікам
(балотнай рудон), шамотам (здробнены-
мі кавалкамі посуду); на фарфоравую (з
дамешкам у каалін кварцу, мармуру,
мелу), фаянсавую (з дамешкам гіпсу) і
інш. Стараж К. змяшчае ў сабе тэхна-
лагічную, храналапчную (стадыяль-
ную), тэрытарыяльную, культурна-архе-
ал. інфармацыю. Тыпы. формы і арна-
ментацыя гліняных вырабаў (найперш
посуду) з’яўляюцца асн. вызначальнымі
прыкметамі пэўнай археал. культуры, а
часам і этнічнай прыналежнасці. Па-
водле спосабу вытворчасці К падзяля-
юць на ляпную (вырабленую рукамі) і
ганчарную. Па апрацоўцы паверхні ке-
рам чны посуд бывае гладкасценны, з
адбіткамі шнура (вяроўкі), з расчосамі
грэбенем, шурпаты, штрыхаваны. храп-
каваты (абляпаны), тэкстыльны (з ад-
біткамі тканіны), глянцаваны, палірава-
ны, маёлікавы (гл. Маёліка) і інш.
Вытворчасць глінянага посуду пача-
лася 8—6 тыс. г. да н.э. ў Пярэдняй
Азіі (Месапатамія), на Блізкім Усходзе і
ў Інданезіі У Еўропе найб. стараж. по-
суд (6—5.8 тыс. г. да н э.) знойдзены на
Балканскім п-ве (Македонія, Балга-
рыя). У 5—4-м тыс. да н.э. вытворчасць
К. стала вядома насельніцтву Валыні. з
канца 5-га тыс. да н.э. — плямёнам
нечанскай кулыпуры (ПдЗ Беларусі), у
4-м тыс. да н.э. дасягнула Прыбалтыкі і
Падзвіння. Па наяўнасці архаічнай К ў
лясной паласе Еўропы вызначаецца па-
чатак эпохі неаліту. Для стараж. посуду
характэрна выкарыстанне расннных да-
мешкаў у цесце гліны, якія пры тэмпе-
ратуры 300—400 °С часткова выгаралі
Абпал посуду на адкрытым вогнішчы
быў слабы, пры тэмпературы 500—
600 °С утвараўся аксід жалеза, што
афарбоўваў паверхню ў чырванаваты
колер
На тэр. Беларусі самай пашыранай
формай неалітычнага посуду былі вас-
традонныя гаршкі з тоўстымі сценкамі і
слабаразвітым венчыкам. Фарміравалі
посуд са стужак кальцавым, у сярэднім
неаліце — тарцовым налепам ні бака-
вым прылепам. Амаль уся тэр. Беларусі
(Падняпроўе, бас. Прыпяці, частка Па-
азер’я і інш.) уваходзіла ў этнакультур-
ную вобласць' грабеньчатай і накольча-
тай керамікі, якая названа так з-за пе-
равагі ў арнаментацыі посуду ямкавых
Да арт Кр мк Гарпікі і кхріашіага
могільніка Глшішча Полапкага р-ііа 10 ст.
Да арт Кераміка. Посуд 17 ст. з Нясвіжа.
наколаў і адбіткаў грэбеня (гл. Верхне-
дняпроўская культура, Днепра данецкая
культура, Нарвенская культура). Арна-
ментацыя К. была вельмі разнастайная.
Асн. яе элементы — адбіткі грэбеня,
наколы і лініі. К. сярэднедняпроўскай
культуры з дамешкамі дробназярністага
пяску і кварцу. Паверхня посуду добра
загладжана або мае сляды тонкай
штрыхоўкі. Абпалены .посуд нераўна-
мерна. пра што сведчаць цёмныя пля-
мы на яго паверхні. К. сосніцкай куль-
туры прадстаўлена высокімі пласкадон-
нымі гаршкамі з слаба выпуклым тула-
вам адагнутым венчыкам, краі якога
патоўшчаны і коса зрэзаны. Іх сценкі
чырвонага і жоўтага колеру, у гліне да-
мешак пяску. Для паўночнабеларускай
культуры характэрны вастра- і пласка-
донны посуд з дамешкам тоўчаных ра-
кавін у гліне, арнаментаваны адбіткамі
грэбеня, насечкамі і наколамі. Плямёны
прыбалтыйскай культуры выраблялі гар-
шкі і амфары, упрыгожаныя шнуравымі
адбіткамі, насечкамі, нарэзкамі, нако-
ламі і інш. У плямён тшцінецкай куль-
туры былі пашыраны гаршкі з патОў-
шчаным венчыкам, глыбокія міскі, куб-
кі, вазападобныя пасудзіны, аздобленыя
ружанцавым, вусеневым і шнуравым
163
КЕРАМІКА
арнаментам. Для шнуравой керашкі Па-
лесся культуры характэрны гаршкі з 8-
падобным профілем і вушкамі, кубкі.
амфары, арна.ментаваныя адбітка.мі
шнура. лінейным штампам, наколамі.
налепамі і інш.
У жал. веку ў фармовачную масу най-
часцей да.мешвалі жарству ці буйназяр-
ністы пясок, посуд фар.мавалі стужачна-
кальцавым спосабам на спец. цвёрдай
падстаўцы. Спачатку выбівалі ці выціс-
калі донца, потым нарошчвалі сценкі.
Абпальвалі ў скляпеністых горнах, дзе
тэмпература дасягала 1000 °С, калі мі-
неральныя дамешкі пачыналі плавіцца,
а пазней і 1200—1400 °С, пры якой ад-
бывалася іх крышталізацыя і чарапок
набываў «звонкасць». Вырабляліся раз-
настайныя па форме гаршкі, слоікапа-
добныя гладкасценныя і штрыхаваныя
пасудзіны. У К. мілаградскай культуры
пераважалі яйца- або шарападобныя
гаршкі і глыбокія міскі. Характэрная
рыса посуду штрыхаванай керамікі куль-
туры — яго своеасаблівая арнамента-
цыя, зробленая пучком саломы ці травы
па ўсёй яшчэ не прасушанай паверхні.
Пераважалі слоікападобныя пасудзіны з
конусападобным і гаршкі з выпуклым
тулавам, плоскім ці акруглым дном.
Дтя плямён днепра-дзвінскай кузьтуры
характэрны гладкасценны посуд слоіка-
падобных формаў з грубай гузаватай па-
верхняй, арнаментаваны скразнымі ад-
тулінамі і слабапрафіляваны з ямкавымі
ўпісканнямі ў верхняй частцы Пля-
мёны паморскай культуры выраблялі
грубаляпныя гаршкі з гузаватай шурпа-
тай паверхняй, глянцаваныя збаны,
міскі. вазападобныя пасудзіны. кубкі.
накрыўкі карычневага і чорнага колеру
і інш К зарубінецкай культуры прад-
стаўлена трыма ўстойлівымі формамі
ляпнога посуду высокімі гаршкамі ці
жбанамі сярэдняга памеру, міскамі, не-
вял. падобнымі да кубкаў пасудзінамі з
ручкамі Значная частка посуду з глян-
цаванай паверхняй. У гэты час з гліны
пачаті вырабляць рыбалоўныя грузікі,
прасліцы, пацеркі. тыглі і льячкі (для
плаўлення і разлівання бронзы). У пля-
мён кіеўскай культуры былі пашыраны
слабапрафіляваныя гаршкі, міскі, пасу-
дзіны маленькіх памераў, зрэдку арна-
ментаваныя насечкамі і пальцавымі
ўцісканнямі па краях ці расчосамі грэ-
беня па тулаве.
Славянская К. пражскага тыпу на
тэр. Беларусі прадстаўлена ляпнымі па-
судзінамі з дамешкамі пяску і жарствы
ў цесце, злёгку загладжанай паверхняй.
К з гарадзішча і селішча Хатомель па-
кладзена ў аснову класіфікацыі кераміч-
ных комплексаў пражскай культуры на
гэр. Беларусі. К. калочынскай культуры
з дамешкам у цесце жарствы абпалена
нераўнамерна. Гаршкі слоікакруглавата-
бокай, цюльпанападобнай і рабрыстай
формы. Некаторыя пасудзіны ўпрыго-
жаны наляпным гарызантальным валі-
КЕРЗАНА
кам з косымі насечкамі. У К. банцараў-
скай куіьтуры вылучаюць 6 асн. тыпаў:
слабапрафіляваны, цюльпанападобны,
слоікападобны. рабрысты. цыліндрыч-
ны і акруглабокі ляпны посуд. У К. доў-
гіх курганоў паўночнай Беларусі культуры
п раважаюць гаршка- і міскападобныя
формы. У цесце вял. колькасць дрэнна
размяшаных жарствы і пяску. Абпал не-
дасканалы, а таму посуд нетрывалы. У
К. полацкіх крывічоў 8 — пач. 10 ст.
вылучаюць 3 тыпы: грршкі, патэльні.
міскі. Гаршкі маюць прамы ці ледзь
адагнуты верхні край, выразныя плечу-
кі, што адрознівае іх ад слабапрафілява-
нага калочынскага посуду і цюльпана-
падобнага банцараўскай культуры.
Зрэдку траптяюцца пасудзіны, арна-
ментаваныя па краі зашчыпамі ці на-
сечкамі. Як правіла, гэта нізкія прыса-
дзістыя гаршкі, найбольшае расшырэн-
не іх тулава прыпадае на верхнюю част-
ку. Такая К. непасрэдна пераходзіла ў
раннеганчарную.
Усх. славяне ганчарны посуд пачалі
вырабляць у сярэдзіне 10 ст Першапа-
чаткова ганчарны круг выкарыстоўвалі
толькі для загладжвання ўжо гатовага
начыння ці частковай яго фармоўкі.
Асн. яго формай былі гаршкі. зробте-
ныя на павольным крузе На плечуках і
тулаве часта бывае лінейны арнамент з
глыбока пракрэсленых ліній, без інтэр-
валу паміж імі На крузе фармаваўся і
нізкі посуд накшталт місак і патэльняў.
На 3 і ПнЗ Бсларусі. дзе пераважаюць
тлустыя гліны. ганчары дадавалі ў гтіну
шмат жарствы ці буйнога пяску. Таму
стужачна-кальцавы налеп захаваўся тут
як асн прыём фар.мавання К. нават
пасля з’яўлення нажнога ганчарнага
круга. На Магілсушчыне, дзе пераважа-
юць абястлушчаныя гліны. фармовач-
ную масу для кухоннага начыння рабілі
з некалькіх гатункаў гліны. Форма па-
судзін тут была больш складаная. Гэта
характэрна і для ганчарнага посуду ўсх.
Палесся Са з’яўленнсм нажнога ган-
чарнага круга на Беларусі стаў выка-
рыстоўвацца спосаб тачэння або выцяг-
вання пасудзіны з аднаго кавалка гліны.
Асабліва шмат ганчарнай К. ў культур-
ных пластах гарадоў 12—13 ст. Частка
К. добра абпалена ў горне. Паводле
прызначэння гліняны посуд гэтага часу
падзяляецца на кухонны (пячныя гар-
шкі розных тыпаў. накрыўкі, патэльні),
сталовы (міскі. кубкі), тарны (карчагі,
сярод іх і таўстасценныя амфары. якія
прывозілі ў 11—12 ст. разам з віном у
гарады Беларусі з Прычарнамор’я) Не-
каторыя гаршк маюць на донцах рэль-
ефнае кляймо ў выглядзе канцэнтрыч-
ных акружнасцей. колаў са спіцамі. пя-
ціканцовых зорак. свастыкі, трызубпа і
інш (гл. /Сіеймы). У 12 ст. ў Полацку
існаваў цэнтр вырабу гліняных пацерак
з каляровай палівай.
Пасля прыняцця хрысціянства (988) у
гарадах Кіеускай Русі разгарнулася
буд-ва цэркваў, што адрізу расшырыла
Да арі Керамікя Гліняныя прасчп ы з га-
радзішча Леніна Слуцкага р-на. 7—1 ст. да
н.э.
Да арт. Кераміка. Галаснік 12 ст. з Гродна.
асартымент К. 3 гліны пачалі выраб-
тяць плінфу (шырокую цэглу), архітэк-
турныя дэталі, у т.л. галаснікі, для аз-
даблення падлогі і сцен выраблялі пліт-
кі, якія часам пакрываліся паліхромны-
мі палівамі. Найб. ранняя (11—13 ст.)
плінфа была добра абпалена, мела чыр-
воны колер. Яе памер 25—20x15—20
см. таўшчыня 3—5 см Плінфа выка-
рыстоўвалася на буд-ва По іацкан Са-
фіі, цэркваў у Віпебску і інш. У 12 ст
паліваныя пліткі і арх. дэкаратыўныя
дэталі выраблялі ў Гародні для аздаб-
тення фасадаў Барысаглебскай (Калож-
скай) царквы. сцен, падлогі Ніжняй,
падлогі Пакроўскай цэркваў, у Полапку
для аздаблення падлогі Вят сабора
Бельчыцкай рэзідэнцыі і магільнага
склспа полацкіх князёў. У 14 ст. з’явіла-
ся, а ў 16—17 ст. шырока распаўсюдзі-
лася брусковая буйнапамерная (пры-
блізна 30x15x10 см) цэгла-пальчатка з
адбіткамі і баразёнкамі ад пальцаў
Частка цэглы перапальвалася і ператва-
ралася ў цэглу-жалязняк цёмна-шэрага
колеру. што выкарыстоувалася на дэ-
кор У гэты час ганчары навучыліся за-
гартоўваць посуд у растворы хлебнага
квасу. у выніку з’явілася «абварная»,
«гартаваная». «рабая» К, дэкор якой
меў выгляд плям на светла-ружовым
фоне Працягваўся выраб дробнай
пластыкі ў форме жывёл і птушак. У 14
ст. рамеснікі ВКЛ перанялі ў ням. май-
строў уменне вырабляпь кафлю. аблі-
поўваць ёю печы.
Аб’яднанне рамеснікаў у цэхі ў сярэ-
дзіне 16 ст. спрыяла павышэнню якасці
К. Асабліва гэтаму садзейнічала асваен-
не нажнога ганчарнага круга Посуд
стау больш тонкі і сіметрычны. Пашы-
рыўся яго асартымент: кухонны — гар-
шкі, патэльні, макотры, рынкі, латкі,
сталовы — міскі, талеркі, сподачкі,
кубкі. сальніцы; тарны — збаны. глякі.
крынкі, біклагі, спарышы. Пачалі вы-
рабляць курыльныя люлькі. скарбонкі.
цацкі-свістулькі і інш. рэчы. Прадук-
цыя ганчароў паступала на рынкі, на-
бывала таварны характар. Шмат бела-
глінянага посуду — т.зв. «каменнага та-
вару» трапляла з Рэйнскай вобласці ў
гарады Беларусі ў 16 ст. Росквіт кера-
мічнай вытв-сці на Беларусі прыпадае
на кансц 16 — 1-ю пал. 17 ст. 3 канца
15 — пач. 16 ст. посуд і кафлю пакры-
валі пераважна зялёнай палівай, з сярэ-
дзіны 16 ст. сталі вырабляць маёлікавы
посуд і кафно, аздобтсныя паверх ніз-
карэльсфнага малюнка жоўтаіі, белай ці
зялёнай эмаллю не ражком, як гэта ра-
білі ў 12— 15 ст„ а пэндзлем непасрэд-
на па непрасушаным чарапку. Для дэ-
карыравання посуду выкарыстоўвалі
дымленне, глянцаванне, падглазурную
размалёўку ангобам і надглазурную эма-
тямі. К таму часу асвоены выраб кафлі
самага разнастайнага прызначэння
сцянной, каронкавай, вуглавой, ме-
дальённай. пера.мычкавай. Кафляныя
печы выконвалі функцыю малых арх.
формаў у інтэр’ерах замкаў, культавых
будынкаў, убранстве жылля мяшчан у
гарадах і фальварковай шляхты Культа-
вае і жыллёвае мураванае буд-ва выклі-
кала павелічэнне вырабу цэглы, пліткі
для падлогі і керамічнай дахоукі (чара-
піцы). Росквіт вытв-сці паліхромнан
кафлі на Беларусі ў 16—17 ст. дазволіў
зкспартаваць яе ў Маскоўскую дзяржа-
ву. Туды ж вывозыі і палонных бел.
майстроў керамічнай справы. Цаніннікі
Сцяпан Палубес (Іваноў) з Мсціслава,
П.Заборскі, 1 Максімаў, С Грыгор’еў,
старац Іпаліт з Оршы і інш ўпрыгожва-
лі кафлямі маскоўскія і падмаскоўныя
храмы, харомы, церамы і манастыры,
наладзілі выраб кафлі пры Іверскім ма-
настыры на Валдаі. Бсл. майстры зрабі-
лі значны ўклад у вытв-сць архітэктур-
на-дэкаратыўнай К. ў Расіі. У 17 ст. на
Беларусі з’явіўся і маёлікавы посуд,
падсвечнікі, аздоб іеныя кобальтавай
размалёўкан
Літ Акунова .1Ф. Крапнвнн
В.А Технологня пронзво.к ін.і н декорнрова-
пне художественных кер.імнческнх нзделнй
М.. 1984; Бобрннскнн А.А Гончарство
Восточпой Европы. Нсточннкн н методы нзу-
чення. М., 1978; Левко О.Н. Срелпевеко-
вое гончарство северо-восточной Белорусснп
Мн.. 1992; Здановіч Н.І.Трусау АА
Беларуская паліваная кераміка XI—XVIII
стст Мн.. 1993; Гапецкая І.У Маёліка
на Беларусі ў XI—XVIII стст Мн.. 1995
іііна Здановіч, 3 іадзімір Ісаенка.
Валянтн Собаль. Гсоргій Штыхаў.
Мая Яніцкая
«КЕРЗАНА ЛІНІЯ*. умоуная назва лі-
ніі, якую прапанавала тэрытарыяльная
:амісія Парыжскай мірнай канферэнцыі
'919—20 як часовую ўсх. граніцу Поль-
цчы Зацверджана Вярх саветам Ан
анты 8 12 1919. Праходзіла праз Грод-
іа — Ялаўку — Няміраў — Брэст-Лі
оўск — Дарагуск — Усцілуг, на У ад
'рубяшова, праз Крылоў і далей на 3 ад
’авы-Рускай, на У ад Перамышля да
Сарпат Атрымала назву ад імя Дж Кер-
ана — міністра замсжных спраў Англп
1а даручэнні Вярх савета Антанты ен
іакіраваў 11.7 1920 сав. ўраду ноту з г.
2па (Бельгія), дзе ў той час праходзіла
іанферэнцыя краін Антанты сумесна з
ірадстаўнікамі Германіі з патрабаван
іем спыніць наступленне Чырв Армн
іа гэтай лінп ў крытычны час для
юльск інтэрвентаў у савецка-польскую
іайну 1920. Нота адлюстроўвала ўзгод-
іеныя рашэнні Англіі і Франпыі па
юльск пытанні, прынятыя у адказ на
іварот польск Савета абароны ад
1.7.1920 пра аказанне дапамоп Поль-
вчы і зафіксаваныя ў пагаднснні ад
0.7 1920 паміж Польшчай з аднаго бо-
:у і Англіяй і Францыяй — з другога.
Іольскі ўрад абавязваўся падпісаць пе-
іамір’е з Сав Расіяй на асновс «К.Л.»
Іырв Армія павінна была спыніцца за
І0 км на У ад названай лінп Адзнача-
іася. што г. Вільня будзе тэрмінова пе-
іададзены Літве і выключаны з паласы,
ікую займала Чырв Армія. Пагадненне
ірадугледжвала скліканнс канферэнцыі
Лондане з удзелам Польшчы, Сав Ра
іі, Фінляндыі. Літвы. Латвп пад апекай
іянкіх дзяржау, а таксама абавяза-
іельствы Польшчы прыняць любос ра-
вэнне Вярх. савета Антанты аб літоўс-
:іх межах. Падкрэслівалася. што калі
іольскі урад прыме ўсе умовы дзяржаў.
о ўрад Вялікабрытаніі нсадкладна зро-
ішь прапановы сав ўраду спыншь нас-
упленне У выпадку адмовы сав ўрада
ід заключэння перамір’я дзяржавы Ан-
анты акажуць Польшчы ваен дапамо-
у. У адказе на ноту сав урад падкрэс-
ііў. што ён пагодзшца на некат адступ-
іенні на карысць Полыпчы ад прапана
іанай граніцы пры ўмове непасрэднага
івароту да яго Польшчы аб мірных пе-
іагаворах Аднак, калі становішча на
іронне змянілася на карысць польскіх
аойск, урад Польшчы адмовіуся ад сваіх
ібавязацельстваў На завяршальным
ітапе вайны польск войскі захапілі тэр
Іах Бсларусі і Зах. Украіны. Паводле
Рыжскага мірнага дагавора 1921 сав -
юльская граніца праходзіла далёка на У
ад «К.л». У вер 1939, калі польская
ізяржава фактычна перастала існаваць,
гіесправядлівы для Беларусі Рыжскі да-
гавор страціў сэнс. юрыд сілу і значэн-
не У адпаведнасці з сакрэтным прата-
колам Рыбентропа—Молатава ад
23 8 1939 Зах Беларусь была занята
Чырв. Арміян і ўз’яднана з БССР Пры
заключэнні дагавора аб граншы з Гср
маніяй 28.9 1939 сав ўрад абмежаваўся
голькі ўз’яднаннем этнічных бел і ўкр.
зямель, сав -германская гранша прахо-
дзіла на 3 ад «К.Л.». Пры вызвалснні
Польшчы ад ням -фаш. захопнікаў сав
урал прапанавау устанавшь граніцу па
між Польшчай і СССР у адпаведнасш з
К.І .Ксрнажыцкі
«К.Л.». Крымская канферэнцыя 1945
вырашыла, што ўсх гранша Польшчы
павінна праходзшь уздоўж «К.л» з ад-
ступленнем ад яе на карысць Польшчы
ў некаторых раёнах ад 5 да 8 км.
16 8 1945 у Маскве быў падпісаны дага
вор паміж Польшчай і СССР. які ў ад-
паведнасш з рашэннем Крымскай кан
ферэнцыі устанаўліваў дзярж граншу
паміж суседнімі дзяржавамі Польшча
дадаткова атрымала бел землі ад 10 да
25 км на У, ёй уступалася тэр Беларусі,
якая знаходзілася на У ад «К л.» да рэк
Зах Буг і Салакія, а таксама частка Бе-
лавежскай пушчы «К л » не была дак
ладным вызначэнне.м мяжы паміж Бе-
ларуссю, Украінай і Польшчай на пад-
ставе этнагр прынныпу і не адпавядала
нац.-дзярж інтарэсам Беларусі Завяр-
шэннем прапэсу міжнар.-прававога
прызнання мяжы паміж Беларуссю і
Польшчай стаў Дагавор паміж Рэспуб-
лікай Беларусь і Рэспублікай Польшча
ад 25 6 1992 аб добрасуседстве і супра-
цоўнштве Ён папвсрдзіў існуючыя ме
жы паміж суседнімі дзяржавамі
Літ Вкешняя полнтнка СССР: Сб док Т
4 М . 1946 Внешняя полнтнка Советского
Союза в пернод Отечественной воііны: Док н
матерналы Т 3 М . 1947; 8ргаша Роічка V.
сгаьіе бпі^іе) но)пу <\ліа1оу.е| па агепіе
т$4гупаго<1о\леі 2Ьіог бокііпіепіом. Х9агхга\»а.
1965 Документы й матерналы по псторіш со
ветско польскпх отношеннй Т 2—3, 7—8,
II М. 1964—65 1973—74 1983; Мйх
н ю к В Н Соцйалйстйческме преобразова-
нйя в западных областях БССР (сент 1939 —
йюнь 1941 гг.): Нстормогр очерк Мн.. 1979;
В о л а ц і ч М Лінія Керзона на фоне падзе
яў і тэрытарыяльных зьменау у Усходняй Еў
ропе Ц Спадчына 1993. Ьё 5—6; Снапкоў
скі У. Міжнародныя аспекты вызначэння
савецка-польскай мяжы ў 1943—1945 гг. //
Бел гіст часоп 1994 № 3. Угадзшір Міхнюк.
КЕРНАЖЫЦКІ Канстаншн Іванавіч
[25.9(8 10) 1902, в Выдранка Чэрыкаус-
кага пав Магпёўскай губ., цяпер Крас
напольскі р н — 28 2 1942]. бел псто-
рык Канд пст н (1934) Скончыў
БДУ (1926). У 1930—37 працаваў у
Ін-це псторыі АН БССР, адначасова
выкладаў у БДУ. У 1937 арыштаваны, у
1939 асуджаны на 8 гадоў зняволення
Выселены ў Сібір. памёр у Канскан
бальншы Краснаярскага краю Даследа-
165
КЖАЧОЎСКІЯ
ваў агр. псторыю Беларусі познафеад і
капіталіст. эпох, эвалюпыю феад спо-
сабу вытв-сці ў канцы 17 — І-й пал. 19
ст і гісторыю генезісу капіталізму Пер-
шы зрабіў спробу вырашыць праблему
распаду феад.-прыгонншкай сістэмы,
перыядызацьп гісторыі познафеад пе-
рыяду на Беларусі. Разам з Дз А Дудко-
вым абгрунтаваў капіталіст характар
агр ладу Беларусі пасля сял рэформы
1861 пры адначасовым захаванні знач
ных перажыткаў прыгоннштва Адзін са
складальнікаў зб. дакументаў «Гісторыя
Беларусі ў дакументах і матэрыялах»
(т I. 1936). Рэабілітаваны ў 1958.
Тв: Аграрная рэформа ў Бабруйскім ста-
ростве і эканамічнае становішча яго насель-
нштва з XVII да паловы XIX ст Мн , 1931;
Да гісторыі аграрнага руху на Беларусі перал
імперыялістычнай вайной Мн 1932; Гаспа
ларка прыгоннікаў на Беларусі ў каішы XVIII
і першай палове XIX ст.: (Да праблемы разла-
жэння феадалізму ў Беларусі) Мн.. 1935.
Літ: Токарев Н «Его работы сохраня-
ют свою научную ценность» // Навіны Бел
Акалэміі навук 1992 25 верас.; П а н ю ц і ч
В. «На парэформеннай Беларусі развіцце аг
рарнага лалу мела капіталістычны характар»
// Там жа 1992, 27 лістап. Вячасіау Ііанюціч.
КЖАЧОЎСКІЯ, Крачэўскія, род
татарскіх мурзаў у ВКЛ Родапачыналь-
нік Нурсеіт Чэрчыч, пісар татарскан
канцылярыі ВКЛ. атрымаў ад Жыгі-
монта 1 Старога маёнтак Крачэвічы ў
Радунскай вол Лідскага пав Жыпмонт
II Аўгуст пацвердзіў уладанне маенткам
яго ўдаве Медзе Карачыне і сынам Ах
мету, Мартузе і Абулю Нурссітавічам;
дзеці і іх нашчадкі ўжо насілі прозвішча
Крачэўскія (Кжачоўскія) Палкоўнік та-
тарскай харугвы Самуэль Мур-
за - К (?—1730) разам са сваім атра-
дам атрымаў ад Яна 111 Сабескага ў
1679 землі ў Круглянах Лужанах і Не-
тупах (Белагорцах) у Гродзенскай эка-
номн. з правам спадчыннан перадачы
звання палкоўніка Крушынянскай та-
тарскай харугвы. абавязанай служьшь
асабіста каралю У 1696 ен упамінаецца
як земскі татарскі харужы Віленскага
ваяв Яго сын ротмістр Аляксандр
М у р з а - К быў земскім татарскім
харужым Гродзенскага пав Пасля яго
гібелі ў бітве пад Калішам (27 10 1706)
гэту пасаду ў 1710 атрымаў яго брат
Я к у б , якому пасля смерш бацькі да
равана і званне крушынянскага палкоў-
ніка. Яго пераемніка.м у якасш павято
вага татарскага харужага (1761) і пал-
коўніка крушынянскага атрада (1765)
стаў пляменнік Аляксандр
М у р з а - К , каралеўскі ротмістр
Пасля яго смерці павятовым харужым
прызначаны Якуб Мурза-К , а палкоу-
нікам Самуэль К (абодва ў 1788)
Пасля падзелу Рэчы Паспалітай 1795
пасады перасталі існаваць і К страцілі
адм ўладу над крушынянскімі татарамі.
але захавалі радавыя ўіаданні Даказалі
дваранства ў Гродзснскай губ ў 1820 з
гербам «Нурсеіт» (маіюнак невядомы.
166
кжывлнь
назва ад імя родапачынальніка) і тыту-
лам мурза
Літ Ду чнн С В Татарскне князья в
Велнком княжестве Лмтовском // Асіа
ВаІІісо-БІачіса. ХСгосЬу. еіс., 1991 Т 20
Пгіагініеххісг 8 НегЬагг тосігіп Іаіаг-
хкісіі V/ Роіссе УУіІпо. 1929 8. 182—184
Станіслаў Думш.
КЖЬІВАНЬ Анеля Тадэвушаўна (1925,
Зах. Украіна — 12.10.1943), удзельніца
баёў на Беларусі ў Вял. Айч вайну Ге-
рой Сав Саюза (1943) Полька У 1943
добраахвотна ўступіла ў жаночую роту
аўтаматчыкаў 1-й Польскай дывізп імя
Т Касцюшкі. Вызначылася 12.10.1943 у
час бою каля в Леніна Гарадоцкага
р-на Калі ў час бамбардзіроукі загарэ
лася машына з дакументамі штаба дыві
зп, К кінулася ратаваць дакументы і
параненых. Загінула ў агні. Яе імем наз-
вана вуліпа ў в. Леніна.
КГДАЛЬНАЯ ЗБРОЯ, зброя далекага
бою прызначаная для паражэння пра-
ціўніка на адлегласці, недасягальнан
для ўступлення з ім у рукапашны бой.
Складаецца са снарада і механізма для
яго кідання або толькі са снарада У
якасш снарада спачатку выкарыстоўва
лася звычайная ручная зброя універ-
сальнага характару У эпоху позняга па-
леаліту з’явіўся першы ўзор спецыяліза-
ванай К з —лук У антычнасш распаў-
сюдзілася кідальная артылерыя ў
выгтядзе машын рознай канструкцыі,
якія кідалі снарады значнай вагі і прыз-
началіся для паражэння жывой сілы
прашўніка і знішчэння яго збудаванняу
Паводле траекторыі палёту снарада яны
падзяляліся на машыны навясной і
плоскай траекторыі, паводле крыніцы
энергіі лля выкідання снарада — на ба-
рабалістычныя (рычажныя) і неураба-
лістычныя, у якіх выкарыстоўвалася
энергія пругкасш эластычнага матэрыя-
лу У той час узнік ручны варыянт неу-
рабалістычных машын — арбалет — у
выглядзе механізаванага лука, прымаца-
ванага да ложа-прыклада. Па ранейша-
му выкарыстоуваліся прашча і лук. У
сярэдневякоўі ў Еўропе, у т.л. на Бела-
русі. выкарыстоўваліся практычна ўсе
віды К.з., вядомыя ў старажытнасці, а
таксама некат тыпы аблегчанай дрэўка-
вай зброі (сулша, ошчап) 3 пашырэн-
нем агнястрэльнай зброі К з трацшь ак-
туальнасць, хоць асобныя яе віды (арба-
лет) ужываліся для палявання, а лук у
краінах Усходу — і на вайне У наш час
ручную К з выкарыстоўваюць у спар-
тыўных спаборніцтвах
Літ : Б е х а й м В Энцмклопедвя оружня:
Пер. с нем. СПб , 1995; Медведев А.Ф
Ручное метательное оружне (лук н стрелы
самострел) VIII—XIV вв М , 1966
Кжаіліемісг XV 1000 Моу.' о Ьгопі Ьіаіе^ і
цгЬгоіепіц осЬгоппут. [2 »у<1.] ХУапгахха, 1989,
М о V,' а к Т. 2 бгіе^бу,' іесЬпікі у,о)еппе] XV
ёаххпе^ Роівсе Х^агьга^а, 1965
Юрась Бохан
КІЕВА-МАГІЛЯНСКІ КАЛЕПУМ (з
1701 Кіеўская акадэмія), гу-
манітарная навуч. ўстанова для права-
АТ Кжываяь
слаўных у 1632—1817 у Кіеве. Засн.
мітрапалітам кіеўскім П Магілаю павод-
ле прапановы С.Косава ў выніку аб’яд-
нання школы Кзеўскага правасл брац-
тва (створана адначасова з брацтвам у
1615) і школы Кіева-Пячэрскай Лауры
(створана ў 1631 па іншыятыве мітрапа-
літа) Названы ў гонар заснавальніка
Размяшчауся пры бравкім манастыры і
знаходзіўся пад сумеснай апекай Мап
лы і прадстаўнікоў брацтва Выкладанне
вялося на ўзор зах.-еўрап. навуч. уста-
ноў Спачатку калегіум меў 7 класаў:
падрыхтоўчы (аналопя або фара), 3 ні-
жэйшыя (інфіма, граматыка, сінтаксі-
ма) і 3 вышэйшыя (паэтыка, рыторыка,
філасофія) У падрыхтоўчым і ніжэй-
шых класах гал. чынам вывучаліся мо-
вы «славяна-руская» (тагачасная літа-
ратурная мова, якая ўжывалася на Бе-
ларусі і Украіне), царк -славянская,
польская, лапінская і грэчаская. пазней
у праграму ўключаны зах.-еўрап. мовы.
У старэйшых класах вывучаліся *сем
вольных мастацтваў* і філасофія, а так-
сама даваліся звесткі па гісторыі і геа-
графіі. У 1689 адкрыты 8-ы клас, у якім
вывучалі тэалогію, што ставіла калегіум
на ўзровень вышэйшай навуч устано-
вы Статус акадэміі надалзены калепуму
указам цара Пятра 1 У год стварэння ў
калегіуме вучылася каля 160 чал , на ру-
бяжы 17—18 ст. — 1000 чал., у сярэдзі-
не 18 ст. — 1200 чал. У 1817 установа
была зачынена, замест яе адкрыта ду-
хоўная семінарыя, якая ў 1819 перау-
творана ў духоуную акадэмію (праісна-
вала да 1920). К.-М.к. адыграў вял ро-
лю ў пашырэнні асветы не толькі на
Украіне, але і на Беларусі, даваў магчы-
масць вучыцца бел правасл моладзі
(усе навуч ўстановы такога ўзроўню на
Беларусі таго часу былі ў падпарадка-
ванні католікаў). Сярод навучэнцаў і
выкладчыкаў калепума былі вядомыя
на Беларусі царк дзеячы: Іосіф Канано-
віч-Гарбацкі, Г Каніскі, Косаў, Сімяон
Полацкі, псторык М.М Бантыш-Камен-
скі і інш У калепуме атрымлівалі аду-
кацыю таксама студэнты з Балгарыі
Грэцыі, Малдавн, Расіі, Сербіі
Літ Булгаков М Мсторня Кневской
Академмм СПб., 1843, Хвжняк 3 Н. Кне-
'во-Могнлянськая Академня Кнів, 1988;
Очеркн нсторнн школы н педагопіческо
мыслв народов СССР с древнейшмх време
до конца XVII в. М., 1989 Юрась Лаўрыі
«КНЕВСКАЯ СТАРННА». штомесячні
гіст часопіс ліберальнага кірунку Вы
даваўся ў 1882—1906 у Кіеве на рус
мове Заснавальнік і першы рэдакта,
гісторык Ф Г.Лебядзінцаў. Друкава
даследаванні па псторыі, этнаграфіі
л-ры, фальклоры Украіны і інш слаг
народаў. Упершыню апублікавані
«Дзённік» Ф Еўлашоускага (1886, т. 14)
аўтабіяграфія вандроўнага святара 18 ст
ГМ Турчыноўскага «Жыццё і пакутьп
(агульны помнік бел і ўкр л-ры), арты
кул М Ф Сумцова «Прамова Івана Мя
лешкі як літаратурны помнік» (1894, т
45). Змяшчаў рэцэнзіі на праць
М.В Доўнар-Запольскага, Я Ф Карска-
га, А Кіркора Е.Р Раманава. П В Шэй
на, АЯ Багдановіча і інш , агляды но-
вай л-ры па нар. творчасці, этнаграфн
гісторыі славян. У 1907 выходзіў на ўкр
мове пад назвай «Украіна»
Літ Снстематнческнн указатель журнал;
«Кневская старнна» (1882—1906). Полтава
1911
КІЕЎСКАЕ ВАЯВОДСТВА Існавала ’
15—18 ст у ВКЛ і Польсюм каралеў
стве Утворана ў 1471 замест Кіеўскагі
княства Першы кіеўскі ваявода —
Маршн Гаштольд (гл. ў арт Гаштоль
ды) У 1507 К.в. атрымала ад вял. князі
Жыпмонта Старога ўстаўную грамату
якая гарантавала ваяводству пэўныя аў-
таномныя правы На Люблінскім сенмі
1569 у час абмеркавання ўмоў унп ВІСГ
з Польшчай дэпутаты К.в. выступілі зі
далучэнне ваяводства да Польскага ка
ралеўства, што зацверджана 5 6 1569
Шляхта Мазырскага пав К.в не згадзі
лася на гэта, і павет далучаны да Мін
скага ваяводства ВКЛ У 2-й пал. 16 —
1-й пал 17 ст. ў склад К в ўваходзіл
Кіеўскі, Жытомірскі і Оўруцкі пав , Бе-
лацаркоўскае, Багуслаўскае, Канеўскае
Корсунскае, Раманаўскае, Чаркаскае
Чыгірынскае староствы, частка Левабя-
рэжнай Украіны. У складзе Кіеўскап
пав крайнія паўд -ўсх землі сучасн
Беларусі, у тл Брапн і Лоеў. Паводлі
Збораўскага дагавора 1649 паміж гетма-
нам Б Хмяльніцкім і каралём Янам I
Казімірам некат. тэрыторыі К.в., у т.л
Кіеўскі пав., аддзены ў гетманскае кіра-
ванне, у 1660 зноў падпарадкавань
Польшчы Паводле Андросаўскага пера
мір 'я 1667 у К в засталіся толькі права
бярэжныя паветы (без Кіева), цэнтрах
ваяводства стау Жытомір. Пасля 2-п
падзелу Рэчы Паспалітай (1793) тэр
К в ўвайшла ў склад Кіеўскага і Ва
лынскага намесніцтваў Рас імперыі
Валерый Пазднякоў
КІЕЎСКАЕ КНЯСТВА Існавала ў 11-
15 ст. на тэр сучасных Кіеўскай і Жы-
томірскай абласцен Украіны і ПдУ Бе-
ларусі (нізоуі Прыпяш з гарадамі Брапг
і Мазыр) Пасля замацавання ў 11—1і
ст княстваў і зямель Кіеўскай Русі зг
асобнымі галінамі Рурыкавічаў застало-
ся пад непасрэдным кантролем кіеўска-
га князя Уладальнік К.к лічыўся вяр-
хоўным сюзерэнам усёй Русі, але з кан-
167
КІЕЎСКАЕ
іа 12 ст яго верхавенства ў значнан
тупені фармальнае. К.к. не мела тры-
іалай княжацкай дынастыі і пастаянна
іераходзіла да прадстаунікоў найб.
начных у той час галін Рурыкавічаў.
іарнігаўскіх Ольгавічаў, валынскіх, сма-
іенскгх і ўладзіміра-суздальскіх Мана-
гахавічаў. Пасля заваявання Кіева тата-
>амі ў 1240 перайшло пад улалу Залатой
<рды. ханы якой спачатку перадавалі
:няства залежным ад сябе князям, з 2-й
іал. 13 ст., верагодна, кіравалі ім праз
ваіх упаўнаважаных — баскакаў Па-
юдле бел.-літ летапісаў у часы княжан-
ія Гедзіміна падпарадкавана ВКЛ
болыдасць даследчыкаў ставіпь гэта
іад сумненне). У 1331 побач з баскакам
'памінаецца кіеўскі князь Фёдар, якога
ідны даследчыкі лічаць братам вял. кн.
'едзіміна, другія — выхадцам са сма-
іенскай княжацкай дынастыі. У 2-й
іал. 14 ст. вял. кн. Альгерд, карыстаю-
іыся аслабленнем Залатой Арды, далу-
іыў К.к. да ВКЛ і ўтварыў там удзел
іля свайго сына Уладзіміра Альгердавіча,
ікі ў канцы 14 ст. карыстаўся значнай
амастоннасцю і выпускаў уласную ма-
іету. Тэрыторыя К.к. ў гэты час значна
іашырылася на ПдУ, уключыла былыя
Іераяслаўскае і Канеўскае княствы. На
эр Беларусі яго межы былі прыкладна
акімі ж, як і ў папярэдні перыяд. Каля
394 вял. кн. Вітаўт адабраў К.к. ад
Лтадзіміра і перадаў брату апошняга
Зкіргайлу. У канцы 14 ст. К.к. было ча-
ова ператворана ў намеснштва, але ў
440 адноўлена і перададзена ва ўдзел
ыну Уладзіміра Алельку Уладзіміраві-
чу. Пасля яго смерці ў 1455 К.к. перай-
шло да яго сына Сямёна Алелькавіча. У
гэты час яно складалася з асобных кня-
жапкіх і баярскіх вотчын, а таксама з
валасцей, якімі кіравалі па чарзе кіеўс-
кія баяры На тэр. Беларусі знаходзіліся
Бчьшкая (Пціцкая), Мазырская, Бра-
гінская, Уборцкая воласці. Пасля смер-
ці кн Сямёна (1470) К.к. канчаткова
скасавана і ператворана ў Кіеўскае вая-
водства. Вяча аў Насевіч.
КІЕЎСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1068—69,
выступленне жыхароў Кіева супраць
Кісўскас паўстаннс 1068—69 Міпіяцюра Ралзівілаускага лстапісу. 15 ст
вял кн. Ізяслава Яраславіча. Арганізава-
на кіеўскімі рамеснікамі і гандлярамі,
якія ўваходзілі ў гарадскую дружыну.
Падставай лля паўстання стала пара-
жэнне аб’яднаных сіл князёў Яраславі-
чаў ад полаўцаў на р. Альта ў вер 1068
і нежаданне Ізяслава раздаць зброю і
коней кіеўскім гарадскім воінам лля но-
вай бітвы. 15 вер. кіяўляне сабралі веча
Замні ў населвных пуннтах
А Цэрнвы
Н А С Е Л
паводле адміністрацыйнага
значэння
О Цэнтры паветаў
ф Цэнтры буйнейшых
уладанняў (валасцей)
О Іншыя населеныя пуннты
Е Н Ы Я П У
лаводле тыпу
ласелішча
МАЗЫР Гарады
ХаойнІкІ Мястэчк)
МінулЫы Вбскі
н н т ы
лаводле прыналежнасці
* Дзяржаўная ўласнасць
• Шляхецная ўласнасць
ф Уласнасць праеаслаўнай
царнвы
* Уласнасць наталіцнай царквы
МЕЖЫ
Рэчы Паспалітай
Вялінага ннястеа
Літоўскага
оаяводстваў
паветаў
Сучасная граніца Рэс-
публікі Беларусь
----- Найаажнейшыя дарсп
Аўтар карты Міхаіл Слірыдонаў
МАШТАБ 1:1 300 000
13 0 13 26 км
168
КІЕЎСКАЯ
на Падольскім таргавішчы. Спачатку іх
абвінавачванні былі накіраваны супраць
ваяводы Каснячкі. Удзельнікі веча пай-
шлі да яго двара ў Верхні горад («на га-
ру»). Не застаўшы там ваяводы, яны
спыніліся каля двара полацкага князя
Брачыслава Ізяславіча (рэзідэнцыя по-
лацкіх князёў у Кіеве). Магчыма, тут
паўстанцы атрымалі зброю. Частка па-
ўстанцаў накіравалася на княжацкі
двор, дзе пачала спрачацца з Ізяславам,
другая рушыла да склепа, каб вызваліць
«сваю дружыну». На думку гісторыкаў,
у склепе ўтрымліваліся або кіеўскія дру-
жыннікі, якія выступілі супраць пару-
шэння Ізяславам 10.7.1067 пад Оршай
прысягі і захопу ў палон полацкага кня-
зя Усяслава Брачыславіча, або захопле-
ныя пад Оршай полацкія воіны. Дру-
жына разам з паўстанцамі таксама з’я-
вілася на княжацкім двары, з радоў
паўстанцаў прагучаў заклік да вызва-
лення з поруба (вязніцы) Усяслава.
Вызвалены Ўсяслаў Брачыславіч бьіў
абвешчаны («праслаўлены») князем кі-
еўскім. Княжанне Усяслава ў Кіеве пра-
цягвалася 7 месяцаў. Яго ўладу прызна-
лі чарнігаўскі і пераяслаўскі князі —
Святаслаў і Усевалад Яраславічы, ігу-
мен Кіеўскага Пячэрскага манастыра
Антоній. Ізяслаў Яраславіч уцёк у
Польшчу. Вясной 1069 ён з дапамогай
сваяка польскага караля Баляслава
Смелага рушыў на Кіеў. Усяслаў з кіяў-
лянамі выступіў насустрач, але пад Бел-
гарадам ноччу таемна пакінуў войска і
ўцёк у Полацк. Кіяўляне пачалі перага-
воры з Ізяславам пры пасрэдніцтве
Святаслава і Усевалада. Ізяслаў спачат-
ку накіраваў у горад свайго сына
Мсціслава, які жорстка расправіўся з
паўстанцамі: 70 чал. былі забіты, некат.
аслеплены. 2.5.1069 Ізяслаў зноў заняў
кіеўскі велікакняжацкі стол.
Літ:. 3 а я ц Ю.А. Полоцкнй князь Всес-
лав ц Ярославнчн в 1065—1066 гг.: От Пскова
до Белгорода // Гіст.-археал. зб. Мн., 1994.
№ 4. Юрый Заяц.
КІЕЎСКАЯ ЗЯМЛЯ, гістарычная назва
ў 9—15 ст. тэрыторыі на правым беразе
сярэдняга цячэння Дняпра з цэнтрам у
Кіеве. Да 1130-х г. у складзе Кіеўскай
Русі, пасля распаду якой утварылася Кі-
еўскае княства. У 1240 спустошана ман-
гола-татарамі. 3 1362 у складзе ВКЛ, у
1471 на тэр. К.з. ўтворана Кіеўскае вая-
водства. Георгій Штыхаў.
КІЕЎСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная
культура плямён, якія ў 2—3 — сярэ-
дзіне 5 ст. жылі на тэр. сярэдняга і час-
ткова верхняга Падняпроўя. Назву ат-
рымала ад помнікаў, знойдзеных у Кіе-
ве і яго наваколлі. Насельніцтва жыло
на селішчах пл. 0,5—2 га (зрэдку да 6—
8 га), займалася пераважна земляроб-
ствам і жывёлагадоўляй. Жытлы 2 ты-
паў: прамавугольныя ў плане паўзям-
лянкі, паглыбленыя ў зямлю на 0,4—
1,2 м, пл. 8—24 м2 і наземныя слупавой
ці зрубнай канструкцыі з адкрытымі аг-
нішчамі. Пахавальны абрад — трупа-
спаленне; перапаленыя косці змяшчалі-
ся ў круглыя ці авальныя ямкі глыб.
0,2—-0,6 м, вядомы таксама урнавыя
пахаванні. Пахавальны інвентар: побы-
тавыя рэчы, прадметы ўбрання, рэшткі
трызны. Кераміка (гаршкі, міскі, пасу-
дзіны маленькіх памераў, дыскі-на-
крыўкі і інш.) ляпная, зрэдку арнамен-
таваная насечкамі і пальцавымі ўціс-
каннямі па краях ці расчосамі грэбеня
па тулаве. Сустракаецца глянцаваны
посуд. 3 жалеза і сталі выраблялі нажы,
свердлы, нажніцы, сярпы, зброю і інш.;
з косці — іголкі, спіцы, шылы; з глі-
ны — тыглі, льячкі, грузілы, прасліцы;
з каменю — тачыльныя брускі, зер-
няцёркі, жорны. Тыповыя для плямён
Верхняга Падняпроўя — вырабы з вы-
емчатай эмаллю (бронзавыя падвескі,
фібулы і інш.). 3 рубяжоў рымскіх пра-
вінцый на тэр. плямён К.к. траплялі
чырваналакавая кераміка, бронзавыя
пасудзіны, пінцэты, шкляныя пацеркі,
манеты. Большасць даследчыкаў лічаць,
што К.к. сфарміравалася на аснове поз-
назарубінецкіх старажытнасцей з уклю-
чэннем некат. традыцый, запазычаных
у плямён пшэворскай культуры і штры-
хаванай керамікі культуры. Існуе мерка-
ванне, што насельніцтва К.к. з’яўляец-
ца продкамі славян, некат. лічаць іх усх.
балтамі.
Літ:. Г о р ю н о в Е.А. Раннне этапы нс-
торнн славян Днепровского Левобережья. Л.,
1981; Обломскнй А.М. Этннческне про-
цессы на водоразделе Днепра н Дона в I—V
вв. н.э. М.; Сумы, 1991; Терпнлов-
скнй Р.В., Абашнна Н.С. Памятннкн
кневской культуры (свод археологнческнх нс-
точннков). Кнев, 1992. Валянціна Вяргей.
КІЕЎСКАЯ МІТРАПОЛІЯ, царк.-адм.
адзінка праваслаўнай царквы, утвораная
ў Кіеўскай Русі ў канцы 10 ст. пасля
ўвядзення хрысціянства. На працягу
стагоддзяў межы мітрапбліі мяняліся
Яна ахоплівала тэр. Украіны, Беларусі,
Літвы, часткова Расіі. Узнікла як адна з
60 епархій Канстанцінопальскага пат-
рыярхата. Месцазнаходжанне мітрапалі-
та Кіеўскага і ўсяе Русі быў Кіеў. Міт-
раполія падзялялася на епархіі, коль-
касць якіх мянялася. Тэр. Беларусі ўна-
ходзіла ў склад Полацкай, Тураўскай,
Навагрудскай, часткова — Уладзіміра-
Брэсцкай, Смаленскай і Чарнігаўскай
епархій. Мітрапаліт выбіраўся саборам
епіскапаў па ўзгадненні са свецкай
дзярж. уладай і запвярджаўся канстан-
цінопальскім патрыярхам, аднак быў
незалежным ад апошняга ва ўнутр. кі-
раванні мітраполіяй. У кампетэнцыю
мітрапаліта ўваходзілі стварэнне новых і
закрьшцё існуючых епархій, прызна-
чэнне і зняцце епіскапаў і суд над імі,
скліканне сабораў і выданне правіл,
што датычаць царк. спраў унутры епар-
хій Мітрапаліты карысталіся аўтарытэ-
там і рабілі пэўны ўплыў на паліт. жы-
ццё Кіеўскай Русі, ВКЛ, Маскоўскай
дзяржавы. Першыя мітрапаліты былі
грэкамі ці балгарамі: Міхаіл (990—992),
Лявонцій (992—1007) і інш. Аднак і на-
мінальная залежнасць ад Візантыі была
ў цяжар для вял. князёў кіеўскіх, якія
імкнуліся прызначаць мітрапалітамі
мясц. ураджэнцаў, напр. Іларыёна
(1051—54), Клімента Смаляціча (1147—
55). У сярэдзіне 13 ст. з заняпадам Кіе-
ва пасля мангола-татарскай навалы
цэнтр К.м. перанесены ва Уладзімір-на-
Клязьме, у пач. 14 ст. — у Маскву. У
сувязі з уваходжаннем тэр. б. Кіеўскай
Русі ў розныя дзярж. ўтварэнні з’явіліся
тэндэнцыі да падзелу мітраполіі на 3
царк.-адм. адзінкі. У 1303 у Галіцка-Ва-
лынскім княстве створана Галіцкая міт-
раполія з 7 епархій, у т.л. Тураўскай, да
гэтай мітраполіі імкнулася тады і По-
лацкая епархія. У 1316 пры вял. кн.
ВКЛ Гедзіміне канстанцінопальскі пат-
рыярх прызначыў 1-га мітрапаліта кі-
еўскага ў ВКЛ Феафіла з рэзідэнцыяй у
Навагрудку, што адлюстроўвала сапер-
ніцтва царк. і свецкіх улад ВКЛ з маск.
князямі і мітрапалітамі за першынства
ва ўсх.-слав. землях. Маскоўскія і на-
вагрудскія мітрапаліты вялі барацьбу за
статус мітрапаліта «кіеўскага і ўсяе Ру-
сі». Абодва бакі звярталіся за прызнан-
нем і падтрымкай да канстанцінопальс-
кіх патрыярхаў. Да сярэдзіны 15 ст. міт-
рапаліты прызначаліся ў Навагрудак не- .
рэгулярна, самастойнасць мітраполіі з;
цэн^рам у Навагрудку перыядычна не
прызнавалася (Галіцкая мітраполія бы-
ла канчаткова закрыта ў 1347). Найб.
вядомыя кіеўскія мітрапаліты ВКЛ:
Грыгорый Цамблак (выбраны епіскапа-
мі па загадзе вял. кн. Вітаўта некананіч-
на, без згоды Канстанцінопаля) і
Герасім (1433—37, падтрымліваў Сві-
дрыгайлу ў вайне супраць Жыгімонта
Кейстутавіча, аднак быў спалены Сві-
дрыгайлам у Віцебску па падазрэнні ў
здрадзе). У 1458 мітрапалітам кіеўскім,
літоўскім і ўсяе Русі з дазволу папы
рымскага Калікста III быў прызначаны
прыхільнік Фларэнтыйскай уніі 1439
Грыгорый Балгарын. Яго прэтэнзіі на ка-
нанічную ўладу над усёй тэр. б. Кіеў-
скай Русі і спробы пашырыць унію вы-
клікалі рэзкі пратэст з боку Масквы.
Агульная К.м. канчаткова падзялілася
на 2 самастойныя: К.м. ў ВКЛ і Галіцыі
з цэнтрам у Навагрудку (часам у Вільні)
і Маскоўскую (афіцыйна наз. з 1459).
Нягледзячы на прызнанне епіскапамі
Грыгорыя Балгарына, унію ні яны, ні
ўсё духавенства, ні вернікі не прынялі.
У 1472 Грыгорый вярнуўся да права-
слаўя і быў зацверджаны канстанціно-
пальскім патрыярхам як мітрапаліт кі-
еўскі, галіцкі і ўсяе Русі. У 1569 мітра-
паліт Міхаіл Рагоза падтрымаў Брэсцкую
унію 1569, была створана уніяцкая цар-
ква. Мітрапаліцкая кафедра перайшла ў
рукі уніятаў, а уніяцкія мітрапаліты так-
сама наз. кіеўскімі і галіцкімі. У 1620
іерусалімскі патрыярх Феафан аднавіў
правасл. К.м. з цэнтрам у Кіеве. У вы-
ніку вайны Расіі з Рэччу Паспалітай
1654—67 частка мітраполіі (Левабярэж-
ная Украіна і Кіеў) адышла да Расіі. У
1660—80-я г. К.м. распалася на 2 час-
ткі: пад маскоўскай юрысдыкцыяй на
Левабярэжнай Украіне і пад патрыяр-
шай канстанцінопальскай у Рэчы Пас-
палітай. У 1685 пад націскам рас. свец-
кіх і духоўных улад, пры садзеянні гет-
мана Украіны І.Самайловіча абраны
мітрапаліт кіеўскі Гедэон. Уся К.м. бы-
169
КІЕЎСКАЯ
ла перавезена пад юрысдыкцыю Мас-
коўскага патрыярхата і стала адной з
яго царк.-адм. адзінак. У 1686 перавод
быў прызнаны канстанцінопальскім
патрыярхам. Мітрапаліт страціў раней-
шае значэнне ў грамадскім жыцці і быў
абмежаваны ў сваёй дзейнасш іухоуны
мі справамі. Паводле мірнага дагавора
1686 паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай
ён прызнаваўся гал. іерархам правасл.
царквы ў Рэчы Паспалітай, аднак зака-
надаўства гэтай дзяржавы ўсКладняла
яго зносіны з духавенствам і насельніц-
твам Правабярэжнай Украіны і Белару-
сі.
Кіеўскія мітрапаліты ў ВКЛ Феаф і
(1316—30), Раман (1354—62), Кіпрыян
(1375—89), Грыгорый Цамблак (1415—
20), Герасім (1433—37), Грыгорый Бал-
гарын (1458—72 або 1473), Місаіл Пес-
тручэй (1475—80), Сімяон (1481—88).
Іона 1 Глезна (1489—94), Макарыіі Чорт
(1495—97), Іосіф I Булгарынавіч
(1498—1501), Іона 11 (1503—07),
Іосіф II Солтан (1507—21 або 1522),
Іосіф III (1522—34), Макарый II
(1534—55), Сільвестр Бялькевіч (1556—
67), Іона Пратасевіч (1568—77), Ііья
Куча (1577—79), Анісіфар Дзевачка
(1579—89), Міхаіл Рагоза (1589—96)
Літ.. Голубннскнй Е. Нсторня рус-
ской церквн. Т. 1. 2 нзд. М., 1901; Прн-
с е л к о в М.Д. Очеркн по церковно-полнтн-
ческой нсторнн Кневской Русн X—XII вв.
СПб.. 1913; М а р т о с А. Беларусь в нсторн-
ческой государственной н церковной жнзнн'
Репр. язд. Мн., 1990; О г і е н к о І.І. Украін-
ська церква. Т. 1—1. Кні'в, 1993.
Святлана Марозава.
КІЕЎСКАЯ РУСЬ, раннефеадальная
старажытнаруская дзяржава ўсх. славян.
Склалася ў 2-й пал. 9 — 1-й пал. 10 ст
Сталіца — Кіеў (адсюль назва). Існава-
ла як адносна адзіная дзяржава да пач.
12 ст. Займала тэр. ад Прычарнаморскіх
стэпаў да Паўн. Дзвіны, ад Днястра і
Зах. Буга да Волга-Окскага міжрэчча
Гісторыя, дзяржаўнасць. Нараджэнне
К.Р. — шматвяковы працэс гісторыі
ўсх. славян. У 8—9 ст. узніклі тэр.-па-
літ. аб’яднанні — племянныя саюзы ду-
лебаў (потым іх месца занялі бужане і
валыняне), палян, драўлян, дрыгавічоў,
харватаў, ціверцаў, улічаў. севяран, вяці-
чаў, радзімічаў, крывічоў (іх зах. галі-
на — палачане), ільменскіх славен. Па-
водле звестак летапісаў. некат. плямёны
мелі дзярж. ўтварэнні — кня.жанні з га-
радамі-цэнтрамі; у палян Кіеў, у іль-
менскіх славен Ноўгарад, у крывічоў
Полацк і Смаленск, у дрыгавічоў Тураў,
у севяран Чарнігаў, у драўлян Іскарас-
цень (Корасцень). Аб’яднаўчыя тэндэн-
цыі славян выходзілі за межы племян-
ных княжанняў. Наўгародскія славены і
крывічы разам з фінскім племем весь
стварылі паўн. саюз княжанняў. Анала-
гічны працэс на базе княжання палян
адбыўся ў сярэднім Падняпроўі. Каля
850 ва Усх. Еўропе з’явіліся варагі, якія.
Аўтар карты Г В Штыхаў
170
КІЕЎСКАЯ
паводле летапіснага падання, называлі-
ся руссю (адсюль назва дзяржавы —
Русь). 1х з’яўленне не мела вырашаль-
нага значэння для ўзнікнення К.Р., але
паскорыла яго. Паўн. саюз княжанняў у
862 запрасіў правіць у Ноўгарадзе вара-
га Рурыка. Яго пераемнік варажскі кн.
Алег [879—912] авалодаў у 882 Кіевам,
забіўшы князёў Аскольда і Дзіра, пашы-
рыў уладу на многія ўсх.-слав. і некат
неславянскія плямёны. Кн. Ігар [912—
945] ажыццявіў 2 паходы (у 941 і 944)
на Царград (Канстанцінопаль), у 943 —
на Каўказ. У 945 яго забілі драўляне,
якія паусталі супраць збірання празмер-
най даніны. Удава Ігара княгіня Вольга
[945—964] у 956 жорстка расправілася з
драўлянамі, аднак устанавіла нормы да-
ніны, час і месцы (пагосты) яе збору.
Сын Ігара і Вольгі кн. Сеятаслаў Ігара-
віч [964—972] значна пашырыў межы
дзяржавы. разграміў Хазарскі каганат,
Булгарыю Волжска-Камскую, перамог
ясаў і касогаў, далучыў да К.Р. вяцічаў.
Найвышэйшага росквіту К Р. дасягнула
ў часы княжання Уладзіміра Святасла-
віча [980—1015] і яго сына Яраслава
Мудрага [1019—54]. Каля 980 Уладзімір
захапіў Полацк, забіў полацкага князя
Рагвалода, а князёўну Рагнеду Рагвало-
даўну прымусіў стаць сваёй жонкай.
Пры ім амаль завершана аб’яднанне
ўсх.-слав. зямель, умацавана дзярж кі-
раванне, уведзена хрысціянства як
дзярж рэлігія (988—989). Ён ажыццявіў
паходы на яцвягаў, далучыў да К.Р. т.зв.
Чэрвенскія гарады па Зах. Бугу. Пры
Яраславе ўзмацніліся гандл., паліт. і
культ. сувязі з Паўн. Прычарнамор’ем,
Візантыяй, Б. Усходам, Сярэдняй Азі-
яй, з прыбалт., скандынаўскімі і ням.
землямі. з Польшчан. Венгрыяй, Фран-
цыяй. Пачалося складанне зборнікаў
законаў —т.зв. Руская праўда. Аднак, у
канцы яго княжання намеціліся кня-
жацкія міжусобіцы і распад К.Р. на са-
мастойныя дзярж. ўтварэнні. Прычына-
мі распаду К.Р. былі: далейшае развіццё
феадалізму, узмацненне мясц. знаці,
эканам. і паліт. ўзмацненне асобных
княстваў. якія імкнуліся выйсці з-пад
улады вял. князя. У 1-й чвэрці 11 ст. ад
Кіева аддзяліўся Полацк, спрабавалі ад-
дзяліцца Ноўгарад, Тураў. Значныя на-
маганні па спыненні міжусобнай ба-
рацьбы і аб яднання сіл Русі супраць
полаўцаў прыклалі вял. князь Уладзімір
Усеваладавіч Манамах [1113—25] і яго
сын Мсціслаў Уладзіміравіч [1125—32].
У 1116, 1119 Манамах учыніў паходы
супраць мінскага кн. Глеба Усяславіча і
захапіў яго ў палон. У 1127 Мсціслаў
арганізаваў вял. паход на Полацкую зям-
лю з мэтай яе падпарадкавання. Пасля
смерці Мсціслава К.Р. распалася на са-
мастойныя княствы, найб. з іх: Кіеўскае
княства, Чарнігаўскае княства, Смален-
скае княства, Тураўскае княства, Ула-
дзіміра-Суздальскае, Галіцкае, Валын-
скае і інш. княствы, Наўгародская рэс-
публіка. Улада над імі кіеўскіх князёў
Да арт Кіеўская Русь Хрышчэнне князя
Уладзіміра Святаславіча і яго дружыны.
Мініяцюры Радзівілаўскага летапісу
Да арт Кіеўская Русь. Кіеўскі Сафілскі са-
бор. II ст.
стала намінальнай. Самастойным княс-
твам-дзяржавай працягвала заставацца
Полацкае княства. Адасобленыя княс-
твы не змаглі процістаяць нашэсцю ў
1230-я г мангола-татараў і большасць іх
трапіла ў працяглую няволю. Зах. землі
К.Р. ўвайшлі ў Вялікае княства Літоўс-
кае.
Эканоміка У 9—II ст. князі К.Р збі-
ралі даніну са свабодных абшчыннікаў.
У час палюддзя князь з дружынай з’яў-
ляўся ў назначаным месцы і атрымліваў
даніну з мясц. насельніцтва. Збіранне
даніны архаічным спосабам, большасць
сярод сялян свабодных абшчыннікаў,
якія плацілі гэту даніну, значная доля
рабскай працы (рабамі напачатку былі
ваеннапалонныя) пацвярджаюць, што ў
К.Р. ў 10—11 ст. не было феад. грамад-
ства, але ўжо існавалі асобныя яго эле-
менты У К.Р не склалася ў развітой
форме іерархічная структура зямельнай
уласнасці — «феадальная лесвша», ха-
рактэрная для заходнееурапейскага феа-
далізму. Са зборніка законаў Руская
прауда вынікае, што ў К.Р. доўга існа-
валі перажыткі родаплі мяннога ладу.
Смерды былі паўсвабоднымі княжацкі-
мі даннікамі. чэлядзь і халопы — раба-
мі. У 2-й пал. 11 — 1-й пал. 12 ст. ўтва-
раецца вотчына, заснаваная на ўласна-
сці на зямлю, што складала аснову
панавання феадалаў. Збяднелыя аб-
шчыннікі ператвараліся ў феадальна за-
лежных сялян і станавіліся закупамі.
Эканоміка К.Р. была шматукладнай.
Суіснавалі 3 эканам. ўклады: першабыт-
наабшчынны. які быў на схіле, рабаўла-
дальніцкі, які не атрымаў значнага раз
віцця, і феадальны, якому належала бу-
дучае панаванне ў грамадстве. Да пач.
13 ст. гаспадарка значна феадалізавала-
ся, але гэты працэс не быў завершань
Узнікненне і рост гарадоў На тэр.
К.Р. ў 9—10 ст. летапісы называюць ка-
ля 20 гарадоў. Да пач. 13 ст. ёсць звес-
ткі пра 271 горад. Буйныя гарады з’яў-
ляліся адм., эканам. і культ. цэнтрамі
асобных зямель, княстваў ці валасцей.
былі крэпасцямі і адыгрывалі вял. ролю
ў абароне ад варожых нашэсцяў У га-
радах К.Р. былі развіты гандаль (спа-
чатку з далёкімі краінамі) і рамяство.
асабліва ў 12 — пач. 13 ст., калі тут
знаходзіліся двары феадалаў, засноўва-
ліся цэрквы і манастыры. Сац. склад
насельніцтва гарадоў вызначаўся раз-
настайнасцю: купецтва, рамеснікі, бая-
ры, князі, дружыннікі. духавенства. Пры
дварах феадалаў знаходзіліся чэлядзь і
халопы. У этнічных адносінах перава-
жалі мясц. жыхары, было нямала вы-
хадцаў з іншых слав племянных кня-
жанняў і прадстаунікоў неславянскага
насельніцтва Жыхары гарадоў былі
звязаны з сельскай гаспадаркай. мелі
агароды, гадавалі жывёлу. Малыя гара-
ды доўга захоўвалі аграрна-гандлёвы ш
аграрна-рамесніцкі характар. Буйней-
шым горадам усх. славянства быў Кіеў.
Спачатку на высокім беразе Дняпра іс-
наваў куст протагарадскіх слав. паселі-
шчаў. У 9—10 ст. Кіеў сфарміраваўся
як сапраўдны горад, у 12—13 ст. ён на-
лічваў да 40 тыс. жыхароу У 2-й пал. 12
ст. пасля распаду Русі ўтварылася Кі-
еўскае княства, да якога адносіліся га-
рады Вышгарад Белгарад, Канеў, Ро
дзень, Іскарасцень і інш. Буйнейшымі
гарадам Галіцка-Валынскага княства
былі Галіч, Перамышль, Уладзімір-Ва-
лынскі, Львоў. Найважнейшым горадам
на шляху «з варагаў у грэкл быў Ноўга-
рад. У 1136 ён стаў своеасаблівай сярэд-
невяковай рэспублікай. У Наўгародскай
зямлі былі гарады Пскоў, Ладага, Із-
борск, ва Уладзіміра-Суздальскай —
Растоў, Белавозера, Суздаль, Уладзімір
(на Клязьме). Упершыню пад 1147 у ле-
тапісе названа Масква. У 9—12 ст. на
тэр. Беларусі вядомы гарады: Полацк
(862), Віцебск (974), Тураў (980), Ізяс-
лаў (Заслаўе, канец 10 ст.), Бярэсце
(1019), Копысь (1059), Браслаў (1065),
171
КІЕЎСКАЯ
Ленск і Орша (абодва 1067), Друцк,
Іукомль, Лагойск (усе 1078), Пінск
1097), Барысаў (1102), Слуцк (1116),
Сіецк (1127), Гародня (1127), Крычаў
1136), Прупой (Слаўгарад, 1136), Го-
«ель (1142), Рагачоў (1142), Брагін
1147), Давьш-Гарадок (сярэдзіна 12
т), Мазыр і Мсціслаў (абодва 1156),
Іачэрск (1159) і інш
Дзяржаўна-палітычны лад К.Р скла-
алася з розных тэр. адзінак. Яны назы-
іаліся воласць, зямля, вобласць. Некат.
іх былі княствамі-дзяржавамі: Полац-
;ае, Наўгародскае, Тмутараканскае і
нш. К.Р. кіраваў вял. князь кіеўскі пры
іапамозе ваен. дружыны. Пэўную ролю
вырашэнні важных пытанняў адыгры-
іаў княжацкі савет з баяр і старэйшых
іружыннікаў — баярская дума. У некат.
арадах існавала веча — народны сход.
1а адміністрацыі належалі пасаднікі,
пысяцкія. агнішчане, швуны, мечнікі, вір-
пкі. ратайныя старасты. Кульміна-
іыйнцм пунктам развіцця К.Р было
;няжанне Уладзіміра Святаславіча. Ён
іасова падпарадкаваў сваёй уладзе По-
іапк. раздаў землі-княствы сваім шмат-
іікім сынам Адносіны яго дзяцей да
іацькі нагадвалі васалітэт Сыны вял.
;нязя глядзелі на свае ўладанні як на
ютчыны. Першым пачаў імкнуцца да
юўнай самастойнасці тураускі кн. Свя-
паполк Яраполчыч, потым Яраслаў Муд-
іы. які княжыў у Ноўгарадзе Калі сн
іераехаў у Кіеў, то падзяліў тэр К.Р з
іратам — тмутараканскім кн. Мсцісла-
іам і прызнаў самастоннасць Полацкага
;няства. Пасля смерці Мсціслава (1036)
ладу ў К.Р. захоўвалі толькі 2 княжац-
;ія галіны — Яраслаў Мудры ў Кіеве і
іраўнук Рагвалода Брачыслаў Ізяславіч у
Іолацку. У той час, калі ўсе інш. землі
іа тэр стараж -рус. дзяржавы перахо-
ізілі паводле старшынства да нашчад-
;аў Яраслава, Полацк устойліва знахо-
ізіўся ў руках мясц княжацкага роду
гл. Ізяславічы). Полацкія князі на.мага-
ііся пашырыць свае ўладанні ў першую
гаргу за кошт тэрыторый, здаўна засе-
іеных крывічамі. Асабліва вызначаўся ў
этым Усяслаў Брачысзавіч [1044—1101].
Перыядычныя спробы кіеўскіх князёў
прымусіць Полацк і Менск падпарадка-
зацца ўладзе Кіева прыводзілі да ваен-
ных сутычак. Працэс распаду К.Р пас-
тя с.мерці Яраслава Мудрага ўзмацніўся.
Кожнае ўладанне яго сыноў Яраславічаў
зтала падзяляцца на ўдзелы. Княствы-
іемлі падзяліліся паміж прадстаўнікамі
ной дынастыі. Любецкі з'езд 1097 па-
нвердзіў прынцып валодання валасцямі
(«отчнна.мн») паволле формулы «няхай
кожны (князь) трымае зямлю свайго
5ацькі». Для новага этапу гісторыі К.Р.
карактэрны вельмі заблытаныя адносі-
ны паміж прадстаўнікамі дынастыі Ру-
оыкавічаў. якія варагавалі паміж сабой і
змагаліся за кіеўскі трон, што фармаль-
на лічыўся велікакняжацкім.
Этнічнае развіццё. У выніку інтэнсіў-
нага асваення славянамі значнай часткі
Усходнеславянскай раўніны ў 8—9 ст.
склаліся этнічна блізкія супольнасці
слав. насельніцтва. якія ў летапісе на-
званы княжаннямі Продкі ўсх. славян.
Да арт Кіеўская Русь. Наўгародскі Сафійскі
сабор. 11 ст.
Да арт Кісўская Руск Полацкі Сафійскі са-
бор. 11—18 ст.
якія рассяліліся ў Прыпяцкім Палессі,
асімілявалі балцкія плямёны. У выніку
гэтага на тэрыторыі, якую займалі
прыдняпроўскія балты, узніклі ўсх,-
слав. плямёны — дрыгавічы. крывічы-
палачане, радзімічы — продкі сучасных
беларусаў. На тэрыторыі, дзе раней жы-
лі іранскамоўныя (скіфа-сармацкія)
плямёны, узніклі паляне, севяране, улі-
чы і інш. — продкі сучасных украінцаў
У 2-й пал. 1-га тыс. адбывалася асіміля-
цыя фіна-угорскіх плямён, якая прывя-
ла да ўзнікнення наўгародскіх славен,
вяцічаў, часткова верхняволжскіх кры-
вічоў — продкаў сучасных рускіх. У ле-
тапісных запісах 12 ст. тая частка ўсх
сіавян, якая жыла вакол Кіева, Пераяс-
лаўля, Чарнігава, лічылася Руссю. Пер-
к
шапачаткова толькі гэта тэр. называла-
ся Рускай зямлёй. 3 пач. 13 ст. назва
Русь пашырылася на ўсіх усх. славян.
Але тады не было адзінай мовы, якой
бы карысталася ўсё насельніцтва К.Р. У
гутарцы крывічоў, наўгародцаў кіяўлян
існавалі пэўныя адрозненні. але жыха-
ры розных краёў К.Р. маглі без асаблі-
вых цяжкасцей разумець адзін аднаго. 3
часам у мове развіваліся асаблівасці,
якія пазней акрэслілі спецыфіку бел.,
укр. і рус. моў. У 12 ст. ўзнікла назва
Украіна (з асновы «край»), якая потым
дала назву ўкр. народу.
Царква і культура. Прыняцце хрысці-
янства ў Кіеве ў 988 па візантыйскім
абрадзе мела значныя вынікі ў землях
усіх усх. славян. На чале царквы на Русі
стаяў мітрапаліт. які назначаўся кан-
станцінопальскім патрыярхам. Усход-
неслав. царква была часткай візантый-
скай «грэка-праваслаўнай» царквы. Яе
структура адпавядала структуры свец-
кай улады. 5' канцы 10 ст. ўзнікла Кіеў-
ская мітраполія, пачалі стварацца царк.
акругі — епархіі (епіскапіі); каля 992 —
Полацкая, у 1005 — Тураўская. Усход-
неславянская царква кіравалася кано-
намі (правіламі і пастановамі) візантый-
скай царквы. Драбленне К.Р. выклікала
і драбленне царк. арганізацыі. Епархіі
ўсё больш адасабляліся ад мітраполіі,
хоць культавае адзінства захоўвалася.
Кіеўскі мітрапаліт ставіў епіскапаў на
кафедры, першапачаткова сам выбіраў
кандыдатаў з грэкаў, якія прыязджалі
на Русь, а зрэдку і з слав. манахаў. Паз-
ней выбранне кандьшата стала правам
мясц. свецкай улады. Епіскап быў у
сваёй епархіі вышэйшым прадстаўніком
царквы. Духавенства падтрымлівала
свецкую ўладу і клапацілася пра ўлас-
ныя царк. выгоды. Царква атрымлівала
ад князёў дзесятую частку дзярж. дахо-
даў, мела і значныя зямельныя ўладан-
ні Яна адстойвала прагрэсіўную на той
час ідэю неабходнасці моцнай княжац-
кай улады. Свецкія ўлады ў сваю чаргу
аказвалі садзейнічанне царкве. У выніку
большасць духавенства далучалася не да
пакрыўджаных, бедных і пакутных, а да
багатых і моцных. Царква зрабіла моц-
ны ўплыў на развіццё новай феад. куль-
туры. Найб. важнай галіной мастацтва
была архітэктура. Разам з хрысшян-
ствам з Візантыі ў гарады ўсх. славян
прыйшлі мураванае дойлідства і ману-
ментальны жывапіс. Мураваная архітэк-
тура прадстаўлена пабудовамі культава-
га характару — саборамі і цэрквамі.
Мураваныя будынкі ўзводзіліся най-
больш у Кіеве. Усх.-слав. архітэктура 11
ст. прадстаўлена помнікамі манумен-
тальнага дойлідства Кіева, Ноўгарада,
Полацка, у кожным з іх пабудаваны Са-
фійскі сабор. У 12 ст. ўзнік і пашырыў-
ся новы тып царк. будынкаў. Аслаблен-
не княжацкай улады, распад вял. княс-
тваў на дробныя адбіліся на развіцці
арх. формаў. Замест грандыёзных збуда-
172
КІЕЎСКІ
ванняў, якія ўзводзіліся ў 11 ст. ў бун-
ных гарадах, з’явілася значная коль-
касць будынкаў невял. памераў, з ад-
ным купалам (Міхайлаўскі Залатаверхі
сабор у Кіеве, Полацкая Спаса-Ефрасін-
неўская царква, царква Спаса-на-Нярэ-
дзіцы ў Ноўгарадзе, Успенскі і Дзміт-
рыеўскі саборы ва Уладзіміры на
Клязьме). У наваколлі гарадоў размя-
шчаліся манастыры з цэрквамі і сабора-
мі. Ва ўдзельных княствах узнікаюць
самастойныя арх. школы (кіеўская, наў-
гародская, полацкая, уладзіміра-суз-
дальская і інш.). Разам з культавым
буд-вам развівалася свецкая архітэктура
(княжацкія палаты і інш). Высокага
ўзроўню дасягнула манументальнае
мастацтва — мазаіка, фрэска (Кіеў,
Ноўгарад, Полацк). Значнае месца ад-
водзілася выявам святых (вобраз Хрыс-
та, выявы апосталаў, евангелістаў), рас-
паўсюджанай была кампазіцыя «Еўха-
рысція». Развіваўся іканапіс. Скульпту-
ра (каменныя абразкі, рэльефы)
паводле свайго характару была блізкая
да разьбы па дрэве. Пашырэнне адука-
цыі і пісьменнасці абумовіла развіццё
мастацтва афармлення рукапісных кніг
мініяцюрамі, застаукамі. канцоўкамі,
ініцыяламі У дэкар.-прыкладным мас-
тацтве пашыраны ювелірныя вырабы
(бранзалеты, колты, завушніцы, дыядэ-
мы, грыўні), перагародчатыя эмалі, роз-
ныя прылады (чашы. абклады для кніг і
абразоў), керамічныя вырабы (посуд,
глазураваныя размаляваныя пліткі).
Шэдэўр усх.-слав. мастацтва — крыж
Ефрасінні Полацкай, зроблены ў 1161
майстрам-ювелірам Гі.Богшам у Полац-
ку. У 11 ст. ў К.Р. пачалося летапісанне.
У пач. 12 ст. была створана *Аповесць
чінулых гадоў» — гіст.-мастацкі твор
усх. славянства.
Літ.. Г р е к о в Б.Д. Кневская Русь. [6
нзд.] М., 1953; РІсторня СССР с древнейшнх
времен до нашнх лней. Т 1. М., 1966; То-
лочко П.П. Древняя Русь; Очеркн соц.-
полнт. нсторнн. Кнев, 1987; Ермаловіч
М Старажытная Беларусь: Полапкі і Новага-
ролскі перыялы. Мн., 1990; Фроянов
РІ.Я. Древняя Русь: Опыт нсслеловання нсто-
рнн соц. н полнт. борьбы. М.; СПб., 1995.
Георгій Штыхаў.
КІЕЎСКІ ЛЕТАПІС гістарычна-літара-
турны помнік Кіеўскай Русі. Захаваўся
ў Іпацьеўскім іетапісе, пж працягвае
кАповесць мінулых гадоў» і папярэднічае
Галіцка-Валынскаму летатсу. Ахоплівае
падзеі з 1118 да 1200. Складзены ў Кіе-
ве ў Выдубецкім манастыры на падставе
мясц. летапісаў і асобных пагадовых за-
пісаў. У адрозненне ад «Аповесці міну-
лых гадоў» прысвечаны пераважна
мясц. падзеям (гісторыі Кіева і Кіеўс-
кай зямлі) і больш свецкі паводле змес-
ту (апісваецца жыццё і дзейнасць кіеўс-
кіх князёў). У творы асуджаюцца кня-
жацкія ўсобіцы, апісваецца барацьба
ўсх. славян з полаўцамі. Захаваў ціка-
выя і каштоўныя запісы пра важныя
падзеі ў Полацкай зямлі ў сярэдзіне 12
ст., якія, паводле меркавання некато-
АМ.Кіжаватаў
рых вучоных, з’яўляюцца фрагментамі
згубленага Полацкага летапісу.
Літ.. Ереммн Н.П. Кневская летопнсь
как памятннк лнтературы // Еремнн РІ.П
Лнтература древней Русн: (Этюды н характе-
рнстнкм) М.; Л.. 1966; Рыбаков Б.А
Русскне летопнсцы н автор «Слова о полку
РІгореве». М.. 1972; Чамяры цкі В А. Да
пытання аб раннім летапісанні Беларусі
(XII—XIII стст.) // Весці АН БССР. Сер. гра-
мад. навук. 1965. № 3; Франчук В.Ю.
Кневская детопнсь: Состав н нсточннкн в
лннгвнстнч. освешеннн Кнев, 1986.
Вячасяа^ Чамярыцкі
КІЖАВАТАЎ Андрэй Мітрафанавіч
[9(22).8.1907, с. Селікса Пензенскага
пав., цяпер с. Кіжаватава Бяссонаўскага
р-на Пензенскай вобл., Расія —
29.6.1941), удзельнік абарончых баёў на
Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав.
Саюза (1965). У Чырв. Арміі з 1929.
Быў нач. 9-й пагранзаставы 17-га Брэс-
цкага пагранатрада, які размяшчаўся ў
Цытадэлі Брэсцкай крэпасці. Воіны
заставы пад камандаваннем лейтэнанта
К. раніцай 22.6.1941 прынялі першы
бой з ням.-фаш. захопнікамі, адбілі 6
атак, двойчы контратакавалі. Кіраваў
участкам абароны каля Цярэспальскіх
варот, быў некалькі разоў паранены.
Загінуў у баі, прыкрываючы групу пра-
рыву. Імя К. прысвоена пагранічнай
Да арт К мбараўскія цыстэрцыянскія кля-
ііггары. Агульны выг.тяд касцёла цыстэрцыя-
нак.
заставе, дзе ўстаноўлены яго бюст, у го-
нар яго названы вуліцы ў Брэсце, Мін-
ску, Камянцы, Кобрыне
КІМБАР Іосіф Канстаншнавіч
[3( 16).9.1905, Мінск — 17.7.1974|, гене-
рал-лейтэнант танк. войск (1945).
Скончыў Ваен. акадэмію бранятанк.
войск (1937). У Чырв. Арміі з 1921 У
Вял. Айч. вапну на Зах., 1-м Бел. і 1-м
Укр. франтах: нач. штаба брыгады, ды-
візіі, нач. ваен. вучылішча, камандзір
танк. корпуса. У 1946—61 камандуючы
бранятанк. і механіз. войскамі ваен ак-
ругі, 1-ы нам. нач. цэнтр. афіцэрскіх
курсаў «Выстрал».
КІМБАРАЎСКІЯ ЦЫСТЭРЦЫЯН-
СКІЯ КЛЯШТАРЫ, мужчынскі і жано-
чы кляштары каталіцкага манаскага ор-
дэна цыстэрцыянцаў у Кімбараўцы
(прыгарад Мазыра, цяпер у межах гора-
да) Мужчынскі кляштар іс-
наваў з пач. 18 ст. да 1864. У 1711 срод-
кі на яго даў навагрудскі кашталян Ан-
тоній Аскерка, у 1740-я і 1780-я г. яго
мецэнатамі былі Рафаіл Алаі ій і Казі-
мір Мацей Аскеркі. У 1717 кароль Рэчы
Паспалітай Аўгуст II даў кляштару 30
валок зямлі, у 1742 Аўгуст III — яшчэ
20. У 1825 цыстэрцыянцы мелі юрыды-
ку ў Кімбараўцы з 6 хатамі, вёскі Новікі
і Юхнаўка (18 дымоў), 24 валокі зямлі
ворнай і пад лесам. 3 1730 вакол кляш-
тара існ вала парафі і з капліцамі ў вё-
сках Кочышчы, Кузьмічы, Нароўля,
Новікі, Санюкі, Юзафоука. Пры кляш-
тары працавала школа (у 1819 было 10
вучняў), б-ка з 850 тамоў. У 1864 кляш-
тар скасаваны, касцёл пераабсталяваны
ў правасл. царкву. Ж а н о ч ы
к л я ш т а р існаваў у 1744—1888. Зас-
наваны па ініцыятыве прыёра мужчын-
скага кляштара Бенядзікта Ражанскага.
Казімір Сапега падараваў 30 тыс. зло-
тых, свой уклад зрабіла і мазырская
шляхта. Былі пастаўлены мураваныя бу-
дынкі. Існавала школа, у 1809 вучылася
28 дзяўчат. Пасля закрыцця кляштара ў
1887—88 манашкі выехалі ў Імбрамо-
віцкі кляштар (каля Кельцаў, Поль-
шча). Захаваліся будынкі касцёла і част-
кова жылога корпуса.
Літ: Согбаша М. КіптЬагбжка //
Ксслггаіпік Іііеш.чкі. 1910. № 4.
Аляксандр Ярашэвіч
КІМІЯ. гарадзішча 6 ст. да н.э. — 4 ст.
н.э. штрыхаванай керамікі кулыпуры ка-
тя в Кімія Барысаўскага р-на. Пляцоў-
ка памерам 64x42 м, умацавана з У ва-
лам і ровам. Адкрыў у 1931 А.МЛяў-
данскі, даследаваў у 1950 А.Р.Мітрафа-
наў. МЗе 3-слойны культ. пласт. У
ніжнім і сярэднім слаях знойдзены жал
сярпы, нож, посахападобныя шпількі,
бронзавы бранзалет, касцяная шпілька,
дзяржанне шыла, гліняныя прасліцы.
грузікі дзякоўскага тыпу, ляпныя пасу-
дзіны, аналагічныя па форме кераміцы
мілаградскай кулыпуры. Выяўлены рэш-
ткі горнаў для выплаўкі жалеза, назем-
нага жытла. агнішча з пляскатых ка-
мянёў. У верхнім пласце выяўлены аб-
ломкі вастрарэберных пасудзін
Літ:. Мнтрофанов А.Г. Железный
век средней Белорусснн (VII—VI вв. до
н.э. —VIII в. н.э.) Мн., 1978.
КІНАДАКУМЕНТЫ, візуальныя або
аўдыёвізуальныя дакументы, якія фік-
суюць гіст. падзеі з дапамогай кінема-
таграфічнай тэхнікі; від гістарычных
крыніц. Стварэнне К. пачалося з вына-
ходніцтва кіно ў 1895. Паводле прызна-
чэння К. падзяляюцца на хроніка-даку-
ментальныя, мастацкія, навукова-папу-
лярныя, вучэбныя фільмы, кіначасопі-
сы, спецвыпускі, кінасюжэты; паводле
тэхнікі вытворчасці — на чорна-белыя і
каляровыя, нямыя і гукавыя Боль-
шасць К. захоўваецца ў дзярж. архівах,
на Беларусі — у Бел. дзярж. архіве кі-
нафотафонадакументаў. Асн. крыніцамі
камплектавання К. з’яўляюцца спецыя-
лізаваныя ўстановы кіно: дзярж. і не-
дзярж. кінастудыі, тэлестудыі, кінаад-
дзелы і лабараторыі н.-д. устаноў. Ас-
ноўныя крытэрыі адбору К. на захоў-
ванне ў архіве: значнасць зафіксаванай
падзеі, яе час, меспа, сапраўднасць,
аўтарства вядомага майстра, здавальня-
ючы тэхнічны стан. Да спецыфічных
крьггэрыяў адбору адносяцца: каштоў-
наспь К. як твора мастацтва, кампазі-
цыйна-сюжэтная цэласнасць, выраз-
насць і арыгінальнасць К. Дакументаль-
ныя кінафільмы, кіначасопісы, спецвы-
пускі паступаюць на дзярж захоўванне
ў камплекце: чорна-белыя К — нега-
тыў выявы. негатыў фанаграмы пераза-
пісу, магнітны арыгінал фанаграмы,
прамежкавы пазітыў выявы, эталонная
копія; каляровыя К — каляровы нега-
тыў выявы, негатыў фанаграмы пераза-
пісу, магнітны арыгінал фанаграмы, су-
мешчаная монафанічная магнітная фа-
награма музыкі і шумаў. монафанічная
магнітная фанаграма музыкі, негатыў
фону надпісаў і эталонны каляровы па-
зітыў, эталонная каляровая копія, уста-
новачны ролік і пашпарт. За адзінку за-
хоўвання К прымаецца фізічна адасоб-
лены рулон плёнкі. Адзінкі захоўвання
размяшчаюцца паводле элементаў кам-
плекта. а ўнутры іх — па парадку нума-
роў частак К. За адзінку ўліку К. пры-
маецца камплект фільма, спецвыпуску,
кіначасопіса, кінасюжэта К. дапаўня-
юцца суправаджальнай дакументацыяй:
мантажнымі лістамі з поўным вопісам
зместу выявы, актамі тэхнічнага стану
К., пасведчаннем органаў па кантролі
за кінарэпертуарам. У архіве К. сістэма-
тызуюцца паводле жанраў і відаў, зано-
сяцца ў кнігі ўліку, дзе кожнаму кіна-
твору надаецца архіўны нумар, паказва-
юцца вытв. нумары, поўная назва К., ад
каго і калі ён паступіў; год вытворчасці,
від дакумента паводле тэхнікі выканан-
ня, колькасць адзінак захоўвання і мет-
раж кожнага элемента камплекта. Найб.
даўнія К. ў Бсл. дзярж. архіве кінафота-
фонадакументаў адносяцца да рубяжа
19 і 20 ст. Яны адлюстроўваюць прыезд
на Беларусь цара Мікалая 11, будаўнш-
тва Маскоўска-Брэсцкай чыгункі, Кур-
лоўскі расстрэл 1905 у Мінску, братан-
не салдат на франтах 1-й сусв. вайны
Захоўваюцца К. аб грамадз. вайне, пер-
шых пяпігодках, калектывізацыі (філь-
мы «На ўздыме», «Беларусь індустры-
яльная», «На Гродзенскім шклозаводзе
♦ Нёман», «У калгасе «Новы побыт»,
«Дэкада бел. мастацтва ў Маскве»), Дзе-
сяткі тыс. метраў К адлюстроўваюць
падзеі Вял. Айч. вайны (фільмы «У пер-
шым партызанскім атрадзе Беларусі»,
«Дзеянні партызан пад камандаваннем
Лабанка», «У партызанскім атрадзе
бацькі Міная», «Бітва за Віцебск», кіна-
сюжэты з вобразамі Г.К.Жукава,
А.М Ваі ілеўскага, І.Д.Чарняхоўскага).
Найб ў архіве К. аб пасляваеннай адбу-
дове прам-сці, сельскай гаспадаркі і
культуры (фільмы «Мінск аднаўляец-
ца», «Аўтаград», «Агні Беларусі»), сучас-
най гісторыі Беларусі.
Да арт Кіналккументы Цар Мікалай II абыходзіць строй салдат. Беларускі дзяржаўны архіў
кінафотафонадакументаў.
Да арт. Кіналакументы. Сгаршыня ЦВК і СНК БССР А.Р.Чарвякоў. Беларускі дзяржаўны ар-
хіў кінафотафонадакументаў.
КІНЖАЛ
Літ. Основные правнла работы государ-
ственных архнвов с кннофотофонодокумен
тамн. М., 1980; Магндов В.М. Кннодоку-
менты: проблемы нсточннковедческого
аналнза н нспользовання в нст. нсслед. //
Псторня СССР 1983. № 1; Яго ж Кнно-
фотофонодокументы как нсторнческнй нс
точннк // Отеч. нсторня. 1992. № 5.
Алена Грыневіч
КІНЖАЛ (араб. ханджар), клінковая ха-
лодная зброя блізкага бою, прызнача-
ная для колючага ўдару. У старажыт-
174
КІНО
насці выраблялі з крэменю ці рогу, паз-
ней з металу Найб. пашыраны на Ус-
ходзе, дзе ўжываўся да 20 ст і захаваўся
да нашых дзён як парадная зброя (каў-
казская кама) Усх. К. мае простае ці
выгнутае лязо, часам хвалістае. У Еўро-
пе, у т.л. ў Беларусі, папярэднікам К.
быў вял. баявы нож. Атрымаў пашы-
рэнне ў часы сярэдневякоўя, калі на-
быў простую форму 1-, 2-лязовага або
штыкападобнага клінка На Беларусі
называўся п у й н а л (ад італьян.
рпвпаіе). 1- і 2-лязовы К. 14 ст. зной-
дзены ў каменным могільніку Вензаў-
шчына (раскопкі А.В.Квяткоўскай) і ў
Лідзе У 16 ст. з’явіўся фехтавальны К.
для левай рукі (дага), з вузкгм клінком,
кароткім дзяржаннем з трохвугольнай
гардай і падоўжанай крыжавінай; выка-
рыстоўваўся ў спалучэнні са шпагай.
Падобныя камплекты былі і ў арсеналах
бел. феадалаў. 3 17 ст. ў Беларусі К.
паступова траціць баявое значэнне і
выкарыстоўваецца ў асн. як парадная і
дэкаратыўная зброя.
Літ.'. Т р у с а ў А.А. Зброя Лшскага замка
// Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1980.
№ 2; Бе х ай м В Энцнкяопедвя оружмя:
Пер. с нем. СПб., 1995; ВегзоЬп М.
ІЭачмпа гЬпуоіУпіа К5і^2ці Каёгтііібім №
Міе5\міе2іі. ХУагзгахма, 1904; Клаіпіе» ісг
XV. 1000 5Ібч/ о Ьгопі Ьіаіе) і цгЬго)епіц
осЬгоппут. [2 хмуд.] ХУагзгахма, 1989
Юрась Бохан.
КІНО Афшыйнай датай нараджэння К.
лічыцца 28.12.1895, калі французы бра-
ты Люм’ер наладзілі першы публічны
сеанс запатэнтаванага імі кінематогра-
фа. Кінамастацтва як новы тэхнагенны
від мастацтва заснавана на маст. асэн-
Да арт Кшідакуменгы Нямецка-фашысцкія войскі ў Мінску. Беларускі дзяржаўны архіў кіна
фотафонадакументаў.
саванні асаблівасцей рухомай фатагра-
фіі і гуку. Спачатку дэманстраваліся ня-
мыя фільмы з муз. акампанементам. У
2-й пал. 1920-х г. узнікла гукавое К., у
сярэдзіне 20 ст. пачало развівацца каля-
ровае, панарамнае, стэрэаскапічнае,
шырокаэкраннае, шырокафарматнае,
кругарама (панарамнае К. з гарызан-
тальным вуглом ахопу 360°) 3 2-й пал
20 ст. развіваецца тэлевізійнае К., у т.л.
шматсерыйнае, экранная камп’ютэрная
відэаграфіка (кліпы).
На Беларусі да 1920-х г кінавытвор-
часш не было. Першыя дакумент кі-
наздымкі зроблены аператарамі-кіна-
хранікёрамі Петраграда і Масквы Існа-
ваў прыватны пракат замежных стужак
нямога К. У 1914 было 56 стацыянар-
ных кінаўстановак, у якіх перад сеанса-
мі і ў час дэманстрацыі фільмаў высту-
палі тапёры, спевакі, музыканты, куп-
летысты У 1922 створана ўпраўленне
«Кінарэсбел» («Кіно рэспублікі Белару-
сі»), у 1924 — арг-цыя «Бел. пралеткі-
но», якія займаліся пракатам. У 1924
створана Дзярж. ўпраўленне па справах
кінематаграфіі і фатаграфіі «Белдзярж-
кіно», якое займалася вытворчасцю і
пракатам карцін, у 1928 — кінастудыя
Савецкая Беларусь» (у 1928—39 у Ле-
нінградзе), з 1946 — «Беларусьфільм». У
1935 створана Мінская студыя кінахро-
нікі. Бел. К. з’яўляецца летапісам гісто-
рыі свайго народа, бо ў дакумент і
маст стужках захавала экранную спад-
чыну (вобразы, твары, постаці гіст.
асоб, важныя моманты гіст. падзей) Кі-
нематограф як частка маст. культуры
народа адлюстроўваў у сваім развіцці
ўсе складанасці гіст. лёсу Беларусі. Бел.
К. пачало свой шлях з кінахронікі.
Стужкі «Такая наша Беларусь», «Завая-
ваная зямля», «3 багны балот» «Бела-
руская вёска» зафіксавалі маляўнічыя
мясніны, стварылі партрэт працавітага
беларуса, які змагаецца за лепшую до-
лю У 1920-я г. 25 першых кінамехані-
каў, выпускнікоў спец курсаў, выехалі
ў аддаленыя вёскі з кінаперасоўкамі У
1926 на экраны выйшаў першы маст.
фільм «Лясная быль» рэж. Ю Тарыча па
аповесці М.Чарота «Свінапас». У карці-
не «Да заўтра» (1929) Тарыч звярнуўся
да тэмы Зах. Беларусі. Сімвалічная наз-
ва стужкі выказвала спадзяванне ства-
ральнікаў на аб’яднанне ў перспектыве
бел. зямель у адзінай дзяржаве. Пры-
годніцкі. авантурны жанр пры трактоў-
цы гіст. сюжэта быў выкарыстаны ў
фільме «Кастусь Каліноўскі» (1928, рэж.
У.Гардзін), які паказаў кіраўніка паўс-
тання як рамантычнага персанажа
авантурна-крымінальнай псторыі. Кар-
ціна «У агні народжаная» (1930, рэж.
У.Корш-Саблін), аллюстраваўшы ў воб-
разна-метафарычнай форме гіст падзеі
мінулага бел. народа, які дарэмна ста-
годдзямі шукаў папараць-кветку, сцвяр-
джала, што Сав. Беларусь, народжаная
ў агні рэвалюцыі. стала сімватам кветкі
шчасця У 1931—32 знята 14 паўнамет-
ражных аптпрапфільмаў. Гал дасягнен-
нем бел. К таго часу стаў беларуска-
моўны фільм «Двойчы народжаны»
(1934, рэж. Э.Аршанскі), у якім былога
канакрада Рыгора Лапуха (арт. У.Кры-
ловіч) перавыхоўвае работа ў калгасе.
З’яўляецца гукавое К. У кінакамедыях
Корш-Сабліна «Шукальнікі шчасця»
(1936) і «Маё каханне» (1940) загучала
музыка І.Дунаеўскага. У бел. даваенным
К. дамінавдла тэма Кастр. рэвалюцыі У
1930-я г. ў многіх фільмах побач з гал.
героем абавязковымі персанажамі ста-
новяцца «ворап народа», шшёны, ды-
версанты. Паступова героіка рамантыч-
ная натхнёнасць змяняецца афіц па-
раднасцю і прапагандай, дзе цэнтр ге-
роем становіцца камісар: «Першы
ўзвод» (1933, рэж. Корш-Саблін), «Бал-
тыйцы» (1938, рэж. АФайнцымер),
«Адзінаццатае ліпеня» (1938, рэж. Та-
рыч), < Вогненныя гады» (1939, рэж.
Корш-Саблін) і інш. Корш-Саблін на
дзесяшгоддзі становіцца афіц майстрам
манументапьных гіст.-рэв. стужак. Яго
карціны «Запомнім гэты дзень» (1967),
«Крушэнне імлерыі» (1974) —кананіч-
ныя парадныя эпапеі, традыцыі якіх ад-
біліся на фільмах інш майстроў: «Руда-
бельская рэспубліка», «Хлеб пахне по-
рахам», «Полымя», «Чорная бяроза»,
«Пераправа», телесерыяле «Дзяржаўная
граніца».
Тэма Вял. Айч. вайны, адна з вяду-
чых у бел. К., мае пэўную «кардыягра-
му»: у 1940—50-я г. гераічная патэтыка
і адкрытая публіцыстычнасць, у 1960-я
г. лірыка-рамантычная танальнасць
апавядання пра ваен. дзяцінства, у
1970-я г. імкненне да эпічнага ахопу
175
КІНО
падзей. у 1980-я г. трапчнае ўспрыняп-
це вайны, у 1990-я г. яе трактоўка праз
агульна-чалавечыя маральна-філас. вы-
сновы. Нязменным застаецца разумен-
не перыяду Вял Айч ванны як часу
пст выпрабаванняў лёсу народа, які
быў асуджаны фашызмам на генацыд,
але выстаяў і не страціў сваіх высокіх
чалавечых якасцей, дапамог выратаваць
інш. народы. Пачатковы перыяд асва-
ення ваен. тэматыкі — старонкі кінале-
тапісу, знятага франтавымі і партыз
аператарамі (М.Бераў, І.Вейняровіч,
У.Няслюк). У 1942—44 у Маскве вы-
пускаўся кіначасопіс «Савецкая Бела-
русь», які складаўся з франтавых матэ-
рыялаў, сюжэтаў пра злачынствы аку-
пантаў на тэр. Беларусі, жыццё і дзей-
насць партызан У пасляваенныя гады
бел. дакументалісты стварылі фільмы-
нарысы пра нац. герояў: «Сустрэча ге-
рояў Брэста» (1961), «Дачка партыі»
(1961, пра В.Харужую), «Марат Казей»
(1962), «Бацька Мінай» (1963, пра
М.Шмырова), «Генерал Даватар»
(1967), «У агні жыцця» (1970, пра К.Ар-
лоўскага) і інш. У мастацкім К гісто-
рыя вайны спачатку паўставала як геро-
іка-рамантычны расказ пра подвігі ге-
рояў' «Канстанцін Заслонаў» (1949,
рэж. Файнцымер і Корш-Саблін,
Дзярж. прэмія СССР 1950), «Гадзіннік
спыніўся апоўначы» (1958, рэж. М.Фі-
гуроўскі). У гэтых карцінах, як і ў нека-
торых наступных («Бацька», 1971, пра
Шмырова, рэж Б.Сцяпанаў), дакумен-
тальнасць гіст. фактаў спалучалася з мі-
фалагізацыяй гісторыі, дзе гал. перса-
наж выглядаў як герой плаката, помні-
ка, манумента. У 1960-я г. чалавек на
вайне ў К. паказаны як самастойная
каштоўнасць, як унікальная, непаўтор-
ная асоба. Такая тэндэнцыя праявілася
ў лірыка-рамантычных фільмах, нярэд-
ка аўтабіяграфічных, пра «дзяцінства,
апаленае вайной»: «Праз могілкі» (1965,
у 1994 рашэннем ЮНЕСКА аднесены
да 100 лепшых фільмаў свету), «Я родам
з дзяцінства» (1966) і дылогія «Партыза-
ны» (1967—69, рэж. усіх В.Тураў), «Па-
караны смерцю ў 41-м» (1967, рэж.
В.Чацверыкоў), «Іван Макаравіч» (1968,
рэж. І Дабралюбаў). У 1970-я г праяві-
лася афіц. тэндэнцыя да стварэння ма-
нументальных эпапей, дзе панарама
гіст. падзей паказвалася як здзяйсненне
волі кіраўніка буйнамаштабных апера-
цый: шматсерыйны тэлефільм «Руіны
страляюць...» (1970—72), кінаэпапея
«Полымя» (1975, рэж. абодвух Чацверы-
коў). У той жа час з’явіўся светлы па
танальнасці і настальгічна ўзнёслы
фільм пра ваен. дзяцінства «Вянок са-
нетаў» (1976, рэж. В.Рубінчык, прэмія
Ленінскага камсамола Беларусі 1978).
На экран былі перанесены многія тво-
ры В Быкава «Пастка» (1963, рэж.
Л.Мартынюк), «Трэцяя ракета» (1963,
рэж Р.Віктараў), «Альпійская балада
(1965), «Воўчая зграя» (1975, рэж. абод-
вух Сцяпанаў), «Круглянскі мост»
(1989, рэж. А.Мароз). Пра Быкава і яго
радзіму Ушаччыну расказала дакумент.
стужка «Край перакуленых нябёс»
(1994, рэж. С.Пятроўскі). Фільм Л.Ша-
Да арт Кіно. Кацр з філь.ма «Двойчы наро-
джаны». 1936.
піцька «Узыходжанне» (1977, «Мас-
фільм», па аповесці «Сотнікаў») і даку-
ментальны ВДашука «Васіль Быкаў.
Узыходжанне» (1985) цесна звязаны па
сваёй маст. і гіст. канцэпцыі. Да зда-
быткаў тэлевізійнага К належаць філь-
мы па творах Быкава: тэлесерыял «Доў-
гія вёрсты вайны» (1975, рэж. А.Кар-
паў), «Фруза» (1981, рэж. В.Нікіфараў),
«Пайсці і не вярнуцца» (1992, рэж
М.Князеў). Гэтыя ж рысы адчуваюцца ў
лепшых сцэнах фільма «Знак бяды»
(1986, рэж. М.Пташук). Бел. К. раскры-
вае рысы характару народа, які ў цяж-
кія моманты гісторыі не губляе сваёй
душы, міласэрнасці, не становіцца ка-
там. што з вялікай маст сілай адлюс-
травана ў фільме «Ідзі і глядзі» (1985,
рэж. Э.Клімаў, паводле «Хатынскай
аповесці» і «Карнікаў» А.Адамовіча;
Дзярж прэмія СССР 1985), дакумент.
Да арт. Кіно. Кадр з фільма «Лясная быль» 1926.
цыклах ВДашука «Жанчына з забітай
вёскі» (1975—78, паводле дакумент.
кнігі Адамовіча. Я.Брыля, У.Калесніка
«Я — з вогненнай вёскі»), «У вайны не
жаночы твар» (1981—84, паводле даку-
мент. кнігі С.Алексіевіч, за ўсе Дзярж.
прэмія СССР 1985). У тэлефільме
«Сведка» (1985, рэж. В.Рыбараў, павод-
ле аповесці В.Казько «Судны дзень») з
вял. трагічнай сілай паказаны лёс пад-
летка — ахвяры фаш. генацыду. Гэтыя
стужкі — вышыні ў распрацоўцы тэмы
вайны на экране.
3 2-й пал. 1980-х г. бел. экран звяр-
нуўся да новых сюжэтаў і герояў. Утва-
рылася Рэспубліка Беларусь і ў нац. К.
выявіліся 2 асн. тэндэнцыі — новы по-
зірк на сучаснаспь і асаблівая цікавасць
да гісторыі. З’явіліся карціны пра пакі-
нутых дзяцей («Двое на востраве слёз»
В.Дашука, «Гамункулус» А.Карпава-ма-
лодшага), падлеткаў, што збіраюцца ў
бацды («Мяне клічуць Арлекіна» Рыба-
рава), злачынцаў («Віцебская справа»
В.Дашука, «Грэх» УДашука), салдат-
афганцаў («Боль», «Сорам» С.Лук’янчы-
кава). Гіст. тэма пачала развівацца ў 2
кірунках. Перш-наперш звязана з пера-
асэнсаваннем гісторыі сав. часу, і асн.
месца ў ім набыла тэма палітычных
рэпрэсій. Аб гэтым расказваюць даку-
мент. фільмы «Цішка Гартны» (1988,
рэж. Ю.Цвяткоў), «Спецперасяленцы»
(1992, рэж. В.Жыгалка), «Ля берага чо-
вен чакае мяне» (1995, рэж. С.Галавец-
кі). У фільме «Наш бронецягнік» (1988)
рэж. Пташук паказаў драму былога
ахоўніка ў ГУЛАГу (арт. У.Гасцюхін).
Другі (і асноўны) кірунак — зварот да
аддаленай у вяках гісторыі народа. Ра-
ней фільмы «з далёкай гісторыі» не
176
КІНО
ствараліся Амаль адзінае выключэн-
не — стужка «Я, Францыск Скарына»
(1969, рэж Сцяпанаў) Пашырыўся
ахоп гіст. падзей — гісторыя народа
стала не толькі рабоча-сялянскай, але і
шляхецкай, магнацкай, яе героямі сталі
таксама святары, асветнікі Рэж В.Ша-
вялевіч стварыў дакумент маст. тэле-
цыкл з фільмау «Па шляхах «Слова пра
паход Ігаравы», «Прыйдзі і віждзь»
(1992), «Кола лёсу» (1993), «Пастка для
зубра» (1995), дылогіі «Да вас, сучаснікі
Да арт Кіно. Кадр з фільма «Ідэі і глядзі». 1985.
Да арт Кіно Кадр з фільма «Я—Францыск Скарына. 1970.
мае» <1989—90), якія аб’ядноўвае тэма
зямлі, чалавека на ёй, яго сумлення
праз паказ вобразаў Рагнеды, Кірылы
Тураўскага, Ефрасінні Полацкай, Ягай
лы, Вітаўта і інш. Гіст асобы старажыт-
насш сталі героямі дакумент стужак
1992—94 «Усяслаў-чарадзей» (рэж
В.Кавалёў), «Леў Сапега. Канцлер»
(рэж Р.Ясінскі і В.Сукманаў), «Гетман
найвышэйшы» (рэж В.Каралёў), «Свят-
каванне 500-й гадавіны Ф Скарыны»,
«Кірыл Тураўскі», «Самотная Альба
верніка» (рэж усіх С Гайдук) Роду Ра
дзівілаў прысвечаны фільмы «Партрэт
на фоне замка» (рэж Ю.Марухін),
«Ветрык арэляў» (рэж Гайдук) Упер-
шыню на экране загучалі рэліг маты-
вы, вобразы «людзей-свечак» («Улады-
ка», рэж Шавялевіч; «Кон аніма (3 ду-
шою)», рэж М Жданоўскі; «Крык тя
дарогі», рэж С.Галавецкі, «Беларусь.
Свята праваслаўя», рэж Каралёў; «Аб-
разы Беларусі», рэж. Ю Гарулёў|. Даку-
мент. фільмы В.Моракавай «Ефрасіння
Полацкая», «Рэгенцкі клас», «Тайна глі-
няных урнаў», «Куфэрак старажытнас-
цей» узнауляюць старонкі гіст памяш
беларусау Маст. эксперыментам з’яўля-
ецца тэлефільм Г.Нікалаева «Музы па-
лацаў і замкаў старадаўніх», у якім ву-
чоны-мастацтвазнавец Г Барышаў пера-
носіць гледача ў гіст мінулае Шмат да-
кумент фільмаў створана пра дзеячаў
бел культуры «Янка Купала» (1962,
рэж. РДзодзіева), «А зязюля кукавала»
(1972, рэж В.Дашук), «Янка Купала.
Паклон мой народу за песні» (1982,
рэж І.Калоускі), «Ніколі я не паміраў»
(1992), «Імша па Купале» (1993, рэж.
абодвух У.Бокун), «Юрый Тарыч»
(1984, рэж А Канеўскі), «Максім Га-
рэцкі. Алея жыцця» (1986, рэж Калоў-
скі), «Максім Багдановіч» (1992, рэж
Каралеў) Дакумент. стужка іКалі Ві-
цебск быу Парыжам» (1991, рэж Бо-
кун) паказвае творчую атмасферу ў Ві
цебску ў пач 20 ст. Маст. тэлефільм
«Крыж на зямлі і поўня ў небе» (1992,
рэж. В.Басаў) апавядае пра мастака
В Бялыніцкага-Бірулю
Бел К звярталася да экранізацый
твораў У Караткевіча «Хрыстос пры-
зямліўся ў Гародні» (1966, рэж У.Быч-
коў, свет пабачыў у 1989), «Дзікае паля-
ванне караля Стаха» (1980, рэж. Рубін-
чык), «Чорны замак Атьшанскі» (1984,
рэж Пташук), «Маці ўрагану» (1990,
рэж. Марухін). У традыцыях фантас-
тычнага рэалізму рэж. Тураў экраніза-
ваў аповесць Я Баршчэўскага «Шляхціц
Завальня. альбо Беларусь у фантастыч-
ных апавяданнях» у фільме «Шляхцш
Завальня» (1994). Значным поспехам
бел К з’явілася экранізаныя рамана
I Мележа — кінадылогія Турава «Людзі
на балоце» (1981, 2 серыі) і «Подых на-
вальншы» (1982, 2 серыі), якія разам са
створаным на яго аснове 8-серыйным
тэлефыьмам «Блізкае і далёкае» (1984)
склалаюць маст. версію гісторыі даваен
бел вёскі (Дзярж прэмія СССР 1985,
прэмія імя ЮТарыча 1985) Псіхалагіч-
на дакладна паказана жыцце бел. сялян
у б Зах Беларусі напярэдадні 2-й сусв
вайны ў фільме «Чужая бацькаушчына»
(1982. рэж Рыбараў, паводле рамана
В.Адамчыка) Экалагічная тэма ў К
праходзіць пад знакам Чарнобыльскай
трагедыі, прыродных і маральных страт,
небяспечных для душы чалавека. «Вы-
сокая кроу» (1989) і «Чорны бусел»
(1993, рэж. Тураў), Душа мая, Марыя»
(1993, рэж Нікіфараў), дакумент стуж-
кі «Эпілог» (1994. рэж Дабралюбаў),
«Бяда» (1992, рэж Цяслюк), «Жылі-бы-
лі людзі» (1991, рэж В.Жыгалка), «Ім-
гненні радасці» (1993, рэж Басаў).
У кантэкст сусв культуры ўпісаны
экранізацыі бел кінематаграфістамі
творау рус класікі У 1930-я г экраніза-
ваны апавяданні А Чэхава «Мянтуз» і
Маска» (1938, рэж С Сплашноў),
«Мядзведзь» (1938) і «Чалавек у футара-
ле» (1939, рэж. абодвух I Аненскі). На
гіст. матэрыяле эпохі Паўла 1 створаны
фільм «Паручнік Кіжэ» паводле Ю.Ты-
нянава (1934, рэж. Файнцымер). Алмет-
нымі атрымаліся экранізацыі лірычных
твораў 1 Тургенева, сугучных светаўс-
прыманню беларусаў: «Жынцё і смерць
двараніна Чартапханава» (1971, рэж Ту-
раў), «Гамлет Шчыгроўскага павета»
(1976, рэж Рубінчык), «Зацішша» (1981,
рэж В Чацверыкоў), «Бацькі і дзеці»
(1984. рэж Нікіфараў, Дзярж прэмія
СССР 1986) Звяртаючыся да сусв. кла-
сікі, бел. К дакранаецца да філас праб-
лем сэнсу жыцня Гэта адметная рыса
фільмаў «Дуброўскі» (1988, рэж Нікіфа-
рау, паводле А Пушкіна), «Няспешная
вясна» (1991, рэж У.Талкачыкаў. па-
водле 1 Буніна), «Запіскі маладога док-
тара» (1992, рэж. М.Якжэна, паводле
М.Булгакава), «Хам» (1993, рэж.
Дз.Зайцаў, паводле Э Ажэшка).
У бел. К развівасцца своеасаблівы кі-
рунак этнамузыкалогіі. Па сцэнарыях
музыказнаўца-фалькларыста 3. Мажэйка
створаны цыкл дакумент. стужак «Па-
лескія калядкі» (1972), «Галасы вякоў»
(1979). «Памяць стагоддзяў» (1982, рэж.
усіх Н.Сава), «Палескія вяселлі» (1986),
Крывавыя вечары» (1993, рэж. абодвух
ЮЛысятаў), «Пранясі, Божа, хмару»
(1990, рэж А Шклярэўскі) Фільмы
цыкла атрымалі прызы на шматлікіх кі-
нафестывалях, Дзярж прэмію Беларусі
1995
Сваё адмстнае аблічча мае бел К для
дзяцей Найб. значныя ў ім кінарэ-
жысёры Л Голуб і Л .Нячаеу У карцінах
Голуба гісторыя паказвалася як лзіцячы
варыянт дарослых гсроіка-рамантычных
прыгодніцкіх стужак «Міколка-пара-
воз» (1957), «Анюшна дарога» (1968) —
пра рэвалюцыю «Дзеці партызана»
(1954), «Дзяучынка шукае бацьку»
(1959). «Вуліна малодшага сына» (1962),
«Паланэз Агінскага» (1971), «Маленькі
сяржант» (1977)—пра Вял Анч вайну.
Традыцыі Голуба адчувальныя ў філь-
мах Дабралюбава «Іван Макаравіч»
(1968). Нікіфарава «Зімаролак» (1972).
Мартынюка «Ветразь майго дзяцінства»
(1982). Нячаеў развіў у бел. дзшячым К
жанр казачнага мюзікла «Прыгоды ў
горадзе. якога няма» (1974). «Прыгоды
Бураніна» (1975). «Пра Чырвоную Ша-
пачку» (1974), «Прададзены смех»
(1982), «Казка пра зорнага хлопчыка»
(1983). «Рыжы, сумленны, закаханы»
(1984), «Пітэр Пэн» (1987), «Не пакі-
дан» (1989).
Бел К. ў лепшых сваіх фільмах ства-
рыта на экране вобраз беларуса — цяр-
плівага і летуценнага, мужнага і лірыч-
нага, гордага чалавска, які жыве ў су-
ладдзі са сваім сумленнем і светам пры-
роды
Літ Красінскі А.В.. Смаль ВІ,
Тарасевіч ГП Беларускае кіно. Мн,
1962: йсторня белорусского кнно. 1924—
1945 Мн . 1969; Мсторня белорусского кнно.
1945—1967 Мн., 1970; Кнно Советской Бе-
лорусснн М 1975, Кнно Белорусснн М
1982. Современное беіорусское кнно Мн ,
1985; Экран н культура: Бел. кмно н телевн
денне в снстеме хулож культуры Мн.. 1988,
Нечай ОФ Экран н мы Мн, 1971, Яе
ж. Геронка Велнкой Отечественной войны на
белорусском экране Мн., 1975; Я е ж. Ста-
новленне художественного телефйльма Мн.,
1976; Я е ж. Большой мнр малого экрана
Мн . 1979 Я е ж Телевнденне как хуложес
твенная снстема Мн . 1981; Яе ж Ракурсы:
О телевнзнонной коммуннкацнн н эстетнке.
М 1990. Нечай ОФ. Ратннков ГВ
Основы кннонскусства. Мн., 1978; Б о н д а -
рева ЕЛ. В кадре н за кадром Мн , 1973;
Я е ж Кінематограф і літаратура Тв бел
пісьменнікаў на экране Мн , 1993; Б о н д а
рева Е, Красннскнй А Кнно Бело
русснн М , 1982, Красннскнй АВ Эк
ран землн белорусской М, 1973; Яго ж
Фнльмы Герон. Время Мн„ 1975. Я го ж.
Кннодокумент н образ временн. Мн., 1980;
Я г о ж Кйно нгровое плюс локументаль-
ное. Мн . 1987, Ратннков ГВ Жанровая
прнрода фнльма Мн . 1990 Вольга Нячаа
КІПА (Кіра) Эмідь (17 3 1886. Львоу —
5.1 1958), польскі гісторык. Д-р габілі-
таваны (1947), праф. (1954). Скончыў
Львоўскі ун-т (1910) У 1919—39 і з
1945 супрацоўнік Мін ва замежных
спраў Польшчы, выкладаў у Школе па-
літ навук, Гал. гандлёвай школе, Воль-
ным ун-це ў Варшаве. У час ням. аку-
пацыі ў Варшаўскай гар. управе, быў
звязаны з Арміяй Краёван Пасля вай-
ны выкладаў у Пазнанскім і Варшау-
скім ун-тах Вывучаў гісторыю Рэчы
Паспалітай, Польшчы перыяду асвет-
ніцтва і напалеонаўскіх войнаў, масон-
ства, дзейнасць Я.Ясінскага, Т.Кас-
цюшкі, Г Калантая. Удзельнічаў у вы-
ланні Актау паўстання Касцюшкі», ме-
муараў Ю У Нямцэвіча
Тв ргуйегук Сепіт а РоЬка 1794—1831.
Ктакоту; ЗУагхтажа, 1911; Кч Норо Коііфаў
ілуоіу. 1912; 5ш<1іа і зхкісе Іііыогустле. ЗУгосІа»;
ХУаг*іТ.а\»а, 1959. Валерыа Пазднякоў.
КІПЕЛЬ Вітаут Яўхімавіч (н. 30 5 1927,
Мінск), псторык, бібліеграф, грамадскі
дзеяч Д-р геал н. (1955) Ганаровы
Ла арт Кіно Кадр з фьтьма «Людзі на балоце» 1982
КІПЕЛЬ
праф. Гродзенскага ун-та (1993). Скон-
чыў Каталшкі ун-т у г. Лювен (Бельпя,
1953) і Ратгерскі ун т у г Нью-Брансуік
(ЗША, 1962) Сын Я Кіпеля У 1935—42
разам з маш жыў у Арле, у 1942 сям’я
вярнулася ў Мінск. 3 1944 на эміграцыі
У 1945—48 вучыўся ў Бел. гімназіі імя
Я Купалы ў Зах Германіі 3 1955 у
ЗША, працаваў у навукова-прамыст
кампаніях, у Балтыморскім ун-це, пры-
маў удзел у рабоце грамадскіх арг цый
бел эмігрантаў (Бел к-т паліт дзеян-
няў, Федэрацыя бел. рэспубліканскіх
клубаў і інш ). У 1962—85 супрацоўнік
Нью-Норкскай публічнай б-кі, займаў-
ся складаннем і апрацоўкай бел. біблія-
графіі З’яўляўся членам амерыканскіх
навук. т-ваў славяназнауцаў. бібліятэка-
раў, віцэ-старшынёй Нац. канфедэра-
цыі амерыканскіх этнічных груп, у
1978—82 узначальваў Этнічную дарад-
чую раду пры губернатары штата Нью-
Джэрсі У 1982—85 рэдагаваў месячны
бюлетэнь «№\у ІесЬпісаІ Ьоок.ч» («Но-
выя тэхнічныя кнігі»). 3 1982 старшыня
Беларускага інстытута навукі і мастац-
тва ў Нью-Йорку 3 1993 нам. старшы-
ні згуртавання беларусаў свету «Баць-
каўшчына Аўтар прац па псторыі
Беларусі і бел э.міграцыі, рыхтаваў ма-
тэрыялы пра Беларусь для энцыклапе-
дычных даведнікаў, быў членам рэд. ка-
легіі 47-томнага выдання «Амсрыкан-
скія этнічныя групы Еўрапейская спад-
чына» (1978—80) Разам з 3 Кіпель
склаў бібліяграфію «Янка Купала і Якуб
Колас на Захадзе» (1985), хрэстаматыю і
бібліяграфію «Беларуская дзяржаў-
насць» (1988) Займаецца кнігавыдавец-
кай дзейнасцю
Тв '. Беларусы ў ЗША Мн , 1993.
Літ Максімюк Я Беларуская пмна
178
КІПЕЛЬ
зія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне
1945—1950. Ныо Грк; Беласток, 1994.
Марыя Міцкевіч, Святлана Сачанка.
КІПЕЛЬ Зора Лявонаўна (н. 1.7.1927,
Мінск), літаратуразнавец, перакладчык,
публіцыст, бібліятэказнавец, грамддскі і
культ. дзеяч. Жонка В.Кіпеля. Скончыла
Каталіцкі ун-т у г. Лювен (Бельгія,
1955), бібліятэчны (1966) і параўнальна-
га літаратуразнаўства (1983) ф-ты Рат-
герскага ун-та ў г. Ныо-Брансуік
(ЗША). Вучылася ў Бел. настаўніцкай
семінарыі ў Мінску. У 1944 эмігрырава-
ла ў Германію. Скончыла Бел. гімназію
імя Я.Купалы (1948). 3 1955 у ЗША,
працавала ў навук. лабараторыі ун-та
Дж Хопкінса (1956—58). У 1966—81 ка-
талагізатар навук. л-ры, у 1981—91 нам.
заг. славянскага аддзела Нью-Йоркскай
публічнай б-кі. Рэдактар газ. «Беларус»
(ліп. 1991 — вер. 1992, з 1994). Чл.
Амерыканскай асацыяцыі славянскіх
даследаванняў, управы Бел. ін-та навукі
і мастацтва ў Нью-Йорку. Аўтар «Да-
ведніка пра этнічныя групы штата
Нью-Джэрсі» (1978, на англ. мове). Ра-
зам з В.Кіпелем апрапавала бібліягра-
фію «Янка Купала і Якуб Колас на За-
хадзе» (1985), хрэстаматыю і бібліягра-
фію «Беларуская дзяржаўнасць» (1988).
Даследуе рукапісную бел. л-ру 16 ст.
Пераклала на англ. мову «Аповесць аб
Трышчане», зрабіла да яс навук. камсн-
тарый і выдала асобнай кнігай у «Гар-
ландскай серыі сярэдневяковай літара-
туры» (1988). Напісала даследаванне
«Эгнічныя элементы ў беларускім
Трыстане XVI ст ». Аўтар артыкулаў па
бібліятэчнай справе, асвеце, літарату-
разнаўстве, нац. культуры беларусаў.
Святлана Сачанка.
КІПЕЛЬ Яўхім Яўсеевіч (25.12.1895
(7.1.1896), в. Байлюкі Бабруйскага пав.
Мінскай губ., цяпер Глускі р-н —
27.7.19691, бел. грамадска-паліт. дзеяч,
біёлаг, педагог. Скончыў БДУ (1926). 3
1915 у дзеючай царскай арміі. Пасля за-
канчэння 2-й Кіеўскай ваен. школы
прапаршчыкаў на Румынскім і Паўн.
франтах. 3 1918 у Чырв. Арміі, у 1919—
20 у склддзе Зах. дывізіі на сав.-поль-
скім фронцс, камандаваў ротай, ба-
тальёнам. 3 1921 у Мінску, чл. Навуко-
ва-тэрміналагічнай камісіі пры Наркам-
асвеце БССР. У 1922—27 выклддаў бел.
мову і прыродазнаўства ў сярэдніх шко-
лах Мінска. 3 1926 сакратар аддзела
прыроды і нар. гаспддаркі Ін-та бел.
культуры. У 1926—28 лектар 2-гадовых
пед. курсаў у Мінску. У студз. 1928 за-
цверджаны аспірантам БДУ, у кастр.
1929 выключаны «за неадпаведнасць
сваёй навуковай дзейнасці марксісцкай
ідэалогіі». 3 сак. 1930 выклддчык Мін-
скіх пед. курсаў пры педтэхнікуме. У
чэрв. 1930 арыштаваны па справе «Са-
юза вызвалення Беларусі», у крас. 1931
высланы на 5 гадоў у г. Налінск Вяцкай
вобл. Паўторна арыштаваны ў снеж.
1935 у Арле, асуджаны на 5 гадоў зня-
волення. Пасля вызвалення працаваў
настаўнікам у Саратаве. У пач. 1942 ма-
білізаваны ў дзеючую Чырв. Армію. 3
чэрв. 1942 у Мінску. Працаваў у 1н-
спектарыяце бел. школ пры ген. каміса-
рыяцс Беларусі, быў чл. Мінскай акр.
рады Бел. нар. самапомачы (БНС). 3
1943 працаваў у аддзеле культуры БНС,
рэдагаваў газ. «Голас вёскі». 3 1944 кі-
раўнік навук. аддзела Бел. цэнтр. рады
(БЦР). На Другім Усебеларускім кангрэсе
абраны яго старшынёй. 3 1944 у Герма-
ніі, працаваў у Бел. прапагандысцкім
аддзеле сувязі, падрыхтаваў для друку
кнігу ўспамінаў пра жыццё ў сав. канц-
лагерах «3 іхняга раю», брашуру «Што
такое нацыя і нацыянальны рух». Пры-
хільнік аднаўлення БЦР у пасляваен.
гады, ініцыятар стварэння Бел. нар.
партыі. 3 1950 у ЗША, з 1951 уваходзіў
у Бел. кангрэсавы к-т Амерыкі, стварыў
Аб’яднанне бел. вязняў сав. канцлаге-
раў. Змяшчаў у бел. эміграцыйнай прэ-
се артыкулы пра грамадска-паліт. жы-
ццё ў БССР у 1920-я г. Успаміны К. за-
хоўваюцца ў архіве Бел. ін-та навукі і
мастацтва (БІНІМ) у Нью-Йорку. Рэа-
білітаваны ў 1988.
Тв: Шляхі да паляпшэння чалавечага роду
// Полымя. 1927. № 2; Як нас вучылі // Запі-
сы Бел. Ін-та навукі і мастаптва. 1977. № 15.
Літ:. Васілеўскі Ю. 3 гісторыі бсла-
рускага маладзёжнага руху // Маладосць.
1994. № 1;ЛяхоўсКі У. Пра Яўхіма Кіпе-
ля // Спадчына. 1995. № 3.
Уладзімір Ляхоўскі.
КІПРЫЯН (каля 1330 — 16.9.1406),
царкоўны і дзярж. дзеяч ВКЛ і Маскоў-
скай Русі, пісьмсннік, перакладчык.
Многія гісторыкі лічаць К. балгарынам
або ссрбам. «Поўны праваслаўны бага-
слоўскі энцыклапедычны ’слоўнік», а
потым і В.Ластоўскі наз. яго ўраджэн-
цам Літвы. Аб гэтым сведчаць пэўныя
моўныя асаблівасці яго твораў. У пач.
1370-х г. жыў у Візантыі, у т.л. на св.
гары Афон. Каля 1373 канстанціно-
пальскі патрыярх паслаў яго ў ВКЛ і
Цвер для прымірэння літ. і цвярскога
князёў з мітрапалітам Аляксеем. У 1374
ён выступіў ініцыятарам праслаўлення
трох віленскіх пакутнікаў, забітых у
1347, і перанясення ў Канстанцінопаль
іх мошчаў. Вял. кн. ВКЛ Альгерд з пры-
чыны варожых адносін з Масквой па-
прасіў у 1375 канстанцінопальскага пат-
рыярха Філафея прызначыць для ВКЛ
асобнага мітрапаліта. Падтрымліваючы
Альгерда і не жадаючы канчатковага
падзелу Кіеўскай мітраполіі, Філафей
прыняў кампраміснае рашэнне:
2.12.1375 пасвяціў К. ў мітрапаліта «кі-
еўскага, рускага і літоўскага» з тым, каб
ён пасля смсрці мітрапаліта Аляксея
аб’яднаў абедзве часткі мітраполіі, стаў-
шы мітрапалітам «кіеўскім і ўсяе Русі».
К. жыў у ВКЛ (Вільні, Навагрудку, Кі-
еве), а летам 1378 пасля смерці Аляксея
прыехаў у Маскву, каб узначаліць нано-
ва аб’яднаную мітраполію. Аднак вял.
кн. маскоўскі Дзмітрый Іванавіч паса-
дзіў К. ў цямніцу, а потым выслаў з
краіны. У 1381 вял. князь усё ж запрасіў
К. вярнуцца ў Маскву, але ў 1382 зноў
выгнаў. У 1389 К. рашэннем канстанці-
нопальскага патрыярха Антонія абве-
шчаны мітрапалітам «кіеўскім і ўсяе Ру-
сі». У 1390 ён прыбыў у Маскву і быў
прыняты новым вял. кн. Васілём Дзміт-
рыевічам. У 1404 К. наведаў Вільню,
быў прыняты вял. кн. ВКЛ Вітаўтам. У
1405 прысутнічаў на сустрэчы Вітаўта з
польскім каралём Ягайлам у Мілалюб-
не. Па патрабаванні Вітаўта К. пазбавіў
сана тураўскага епіскапа Антонія, абві-
навачанага ў падбухторванні татарскага
хана Шчадыбека да нападу на гарады
ВКЛ. К. вянчаў Васіля Дзмітрыевіча з
дачкой Вітаўта Соф’яй, аб чым паве-
дамляс «Хроніка Быхаўца». Традыцый-
на К. лічаць аўтарам шэрагу твораў, у
т.л. «Летапісу аб пачатку зямлі рускай»,
«Жыція св. мітрапаліта Пятра», «Звод-
най кормчай», «Малітвы дазволіці цара
і князя і ўсякага хрысціяніна...», 8 гра-
мат, 4 пасланняў Сергію Раданежскаму
і інш. У сваім летапісе ён паказаў гісто-
рыю маскоўскага княства з пункту гле-
джання адзінства ўсх. славян, упершы-
ню ў маскоўскай гістарыяграфіі даў
звесткі па гісторыі ВКЛ, адзначыў васн.
талент Альгерда і гал. ролю яго ўнука
Асцея пры абароне Масквы ад войск
залатаардынскага хана Тахтамыша ў
1382. К. быў прыхільнікам збліжэння
ВКЛ і Маскоўскай Русі. Высокую ацэн-
ку яго дзейнасці даў Ластоўскі ў сваёй
«Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі»
(1926). Кананізаваны правасл. царквой.
Літ: Архнмандрят Амфнло-
х н й Что внес св. Кнпрнан, мнтрополнт
Кяевскнй н всея Росснн. а потом Москов-
скяй н всея Росснн, нз своего родного наре-
чня н нз переводов его временн в нашн Бо-
гослужебные кннгн? // Тр Третьего археол.
сьезда в Росснн, бывшего в Кневе в авг. 1874
г. Кнев, 1878. Т. 2; Прохоров Г.М По-
весть о Мнтяе: Русь н Внзантня в эпоху Ку-
лнковской бнтвы. Л., 1978; Казбярук У.
Пошукі духоўнай і палітычнай гармоніі: Міт-
рапаліт Кіпрыян // Вяртання маўклівая спо-
ведзь. Мн., 1994. Уладзімір Казбярук.
КІПРЫЯНОВІЧ Мікалай Якаўлевіч
[28.1(9-2). 1855, мяст. Крайск Вілейскага
пав. Віленскай губ., цяпер вёска ў Ла-
гойскім р-не — пасля 1917], гісторык і
педагог. 3 сям’і святара. Брат Р.Я.Кіп-
рыяновіча. Скончыў Літоўскую духоў-
ную ссмінарыю, Пецярбургскі гіст.-фі-
лал. ін-т (1881). 3 1877 настаўнік гісто-
рыі ў Рыжскай Аляксандраўскай гімна-
зіі, з 1881 у Юр’еўскай гімназіі (цяпер
Тарту, Эстонія), з 1907 дырэктар Юр’-
еўскага рэальнага вучылішча, з 1910
дырэктар гімназіі ў Псрнаве (цяпер
Пярну, Эстонія), адначасова старшыня
Пернаўскага пед. т-ва. Аўтар шэрагу ар-
тыкулаў па гісторыі ранняга хрысціян-
ства, крыніцазнаўстве і краязнаўстве
Латвіі і Эстоніі, змсшчаных у «Русском
вестннке», «Русской школе», «Русской
старннс», «Рнжском вестннке», «Уче-
ных запнсках Юрьевского уннверснте-
та». Найб. значныя: «Пра рэлігію стара-
жытных рымлян», «Лівонская хроніка
Генрыха Латыша», «Старажытныя рус-
кія манеты X—XVI стагоддзяў у Эс-
тляндыі», «Пра рускую мову ў Прыбал-
ТЫЙСКІМ краі». Валерый Чарапіца.
КІПРЫЯНОВІЧ Рыгор Якаўлевіч
(1851, мяст. Крайск Вілейскага пав. Ві-
ленскай губ., цяпср вёска ў Лагойскім
р-не — пасля 1915), паркоуны псто-
рык. педагог. 3 сям’і святара. Брат
М.Я.Кіпрыяновіча. Магістр багаслоўя
(1873). Скончыў Літоўскую духоўную
семінарыю, Пецярбургскую духоўную
акадэмію (1869). Выкладаў латынь, гіс-
торыю, педагогіку ў Літ. духоўнай семі-
нарыі, Віленскай гімназп і Віленскім
жаночым вучылішчы духоунага ведам-
ства. Друкавауся пераважна ў «Лнтов-
скмх епархнальных ведомостях». У 1899
прыняў удзел ва Увараўскім конкурсе
на лепшы твор пра мітрапаліта Сямаш-
ку
Тв: Мсторнческнй очерк православня, ка-
толнчества н уннн в Белорусснн н Лнтве с
лревнейшего ло настояшего временн Впльна.
1895; Жмзнь Моснфа Семашкм. мнтрогюлнта
лнтовского н внленского, н воссоеднненне
западнорусскнх уннатов с православной цер-
ковью в 1839 г. 2 нзд. Вмльна, 1897; К нсто-
рнн женского образовання в Западной Рос-
снн: (Нст. запнска ко дню 50-летня Внлен-
ской, Гродненской н Ковенской гнмназнй),
1860—1910. Внльна. 1910; Архнепнскоп по-
лоцкнй н- внтебскнй Мосафат Кунцевнч. за-
паднорусскнй мученнк за унню с Рнмом: (По
новым научным данным). Внльна, 1912.
Літ Жуковнч ПН. Отзыв о представ-
ленном на сонсканне Уваровской премнн со-
чнненнн Г Я.Кнпрнановнча. 2 нзд СПб.,
1899; Чарапіца В.М. Са скарбншы кніж-
ных паліц: (Нарысы пра аўтографы даследчы-
каў гісторыі Беларусі у канцы XIX — пачатку
XX стст.). Мн , 1994 Валерый Чаратца.
КІРАЎСК гар. пасёлак, цэнтр Кіраўска-
га раёна, на р. Ала. За 87 км ад Ма-
гілёва. 25 км ад чыг ст Бярэзіна на лі-
ніі Асіповічы—Жлобін. На аўтадарозе
Бабруйск—Магілёў. 10 тыс. ж. (1997).
На месцы К. ў 19 ст. быў маёнтак Ка-
чэрычы Качэрыцкай вол. Бабруйскага
пав.; з ліп. 1924 у Старцаўскім с/с Баб-
руйскага р-на Пасля ўтварэння Кіраў-
скага р-на 12.2.1935 (названы ў гонар
С М.Кірава, часовы цэнтр — в. Стар-
цы, 20.4.1939 перайменавана ў в. Кіра-
ва) каля в. Старцы на месцы маёнтка
пабудаваны пас. К., куды пазней пера-
несены раённы цэнтр. У Вял. Айч. вай-
ну 30.6.1941 акупіраваны ням. фашыс-
тамі, якія загубілі тут 152 ж У К дзей-
нічала антыфаш група (кіргунік
ІІ.С.Коржаў), члены якой распаўсю-
джвалі лістоўкі. збіралі для партызан
зброю і звесткі аб варожых гарнізонах.
Вызвалены 26.6.1944 воінамі 3-й арміі
1-га Бел фронту ў ходзе Бабруйскай
аперацыі 1944. У 1944—54 у Бабруйскай
вобл. У ліст. 1955 в. Кірава злілася з К.,
з 17.11.1959 — гар. пасёлак. У 1971 —
4.7 тыс. ж., у 1977 — 5,8 тыс. ж. У К
працуюць агароднінасушыльны завод,
маслазавод (філіял Бабруйскага малоч-
нага завода), ільнозавод. хлебакамбінат,
вытворчае дрэваапр. аб’яднанне, камбі-
нат быт. абслугоўвання. 2 сярэднія. муз.
і дзіцяча-юнацкая спарт. школы, 4 даш-
кольныя ўстановы, Дом культуры, 2
б-кі, бальніца, 2 аддз. сувязі, 16 магазі-
наў; царква. Брацкія магілы сав. воінаў,
партызан і ахвяр фашызму. Помнік са-
дова-паркавага мастацтва пач. 20 ст. —
парк.
КІРАЎСКІ РАЁН. Размешчаны на ПдЗ
Магілёўскай вобл. Пл. 1,3 тыс. км2, нас
27.9 тыс. чал. (1997). Цэнтр — г.п. Кі-
раўск Тэр. раёна знаходзіцца ў межах
Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Пра-
цякаюць рэкі Ала Добасна, Кострычка,
Бярэзіна з Ольсай, Друць з прытокамі
Вепрынка, Хмелінка, Белая (з Чараба-
міркай). На р. Друць створана Чыгі-
рынскае вадасховішча. Пад лесам 40%
тэр. раёна. Зоны адпачынку Чыгірынка,
Бераснёўка. Праходзіць аўтадарога Ма-
гілёў—Бабруйск
Утвораны 12.2.1935, уключаў 16 сель-
саветаў: Асаўніцкі, Баравіцкі, Бе-
раснёўскі, Гарадзецкі, Грыбавецкі, Ка’-
зуліцкі. Капусцінскі, Лешчанскі, Любо-
ніцкі, Мышкавіцкі, Падрэцкі. Пад-
сельскі, Паўлавіцкі, Старцоўскі,
Харлапавіцкі, Чыгірынскі. 3 20.2.1938 у
Магілёўскай вобл. У Вял. Айч. вайну з
ліпеня 1941 акупіраваны ням. фашыста-
мі. якія загубілі ў раёне больш за 3 тыс.
чал., правялі на тэр. раёна карныя апе-
рацыі «Хрушч № 3—4», «Хрушч»,
«Асенняе паляванне», спалілі нас. пун-
кты Ахоцічы, Бераснёўка, Боркі, Гара-
дзец, Гогаль, Грыбава Слабада, Дзяр-
жынскі, Доўгае Поле, Закрынічча, Збы-
шын, Казулічы, Колбава, Кострыцкая
Слаболка. Кострычы, Пралетарскі, Хва-
таўка, Чыгірынка, Чырвоны Араты. У
раёне дзейнічалі партыз. брыгады: 9-я
Кіраўская, 5-я Клічаўская, 8-я Рагачоў-
ская, 61-я; партыз. палкі; 152-і, 208-ы
імя Сталіна, 277-ы, 425, 810-ы; Кіраў-
ская ваенна-аператыўная група; асоб-
ныя партыз. атрады; 25-ы, 115, 225, 278,
435, 620-ы імя Чапаева і 830-ы; Кіраў-
скія падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ,
выдавалася падп. газ. «Кіравец». Вызва-
КІРАЎСКІ РАЁН
Л.
1
о
(
КІРАЎСКІ
лены ў чэрв. 1944 войскамі 3-й арміі
1-га Бел. фронту ў ходзе Бабруыскай
аперацыі 1944 3 20.9.1944 у Бабруйскай,
з 8.1.1954 у Магілёўскай абл. На
1.1.1997 у раёне 127 нас. пунктаў, 9
сельсаветаў; Баравіпкі. Грыбавецкі, Да-
баснянскі, Казуліцкі. Любоніцкі, Мыш-
кавіцкі, Паўлавіцкі. Скрыпліцкі, Стай-
каўскі; 14 калгасаў і 2 саўгасы. Прад-
прыемствы: цагельны з-д у пас. Сугроб,
вапнавы з-д у в. Кострыцкая Слабодка,
хлебапякарня ў пас. Жылічы, цэх дрэ-
ваапрацоўкі ў пас. Скачок, Чыгірын-
ская ГЭС У раёне Жыліцкі саўгас-тэх-
нікум, 10 сярэдніх, 10 базавых, 3 пач.
школы, дзіцяча-юнацкая спарт. і 2 муз.
школы. 18 дашкольных устаноў; Палац
культуры ў пас. Мышкавічы, 28 клубаў,
27 бібліятэк; 2 бальніцы, 2 паліклінікі, 2
урачэбныя амбулаторыі, 21 фельчарска-
акушэрскі пункт. Выдаецца раённая газ.
«Кіравец» Археал. помнікі каля в. Пад-
сёлы. Рудня. Чыгірынка. Брацкія магі-
лы сав. воінаў і партызан (в. Грыбавец,
Жылічы, Любонічы, Падсёлы, Паўлаві-
чы. Пацава Слабада, Стаўпішча. Хвай-
ніца), магілы ахвяр фашызму (в. Боркі.
Збышын, Казулічы, Кострьшкая Сла-
бодка, Любонічы. Новыя Стаўпішчы,
Пясцова, Хвайніца). Помнікі ў гонар
партызан (пас. Скачок), К.П.Арлоўска-
му (в. Мышкавічы), помнік архітэктуры
Палацава-паркавы ансамбль 18—19 ст.
(в. Жылічы). У К.р. нарадзіўся бел.
пісьменнік Ядвігін 111
180
КІРЖНІЦ
Літ'. Збор помнікаў псторыі і культуры
Беларусі: Магілёўская вобл. Мн., 1986 С
223—232.
КІРЖНІЦ Абрам Давыдавіч
(3(15) 8 1887, г. Бабруйск — 15 4.1940],
бібліёграф, псторык, журналіст. Скон-
чыўшы 4 класы камерц. вучылішча,
працаваў прыватным настаўнікам.
Удзельнік 1-га Усерас з’езда па біб-
ліятэчнай справе (1911). У сярэдзіне
1910-х г. уступіў у Бунд. За рэв дзей-
насць неаднаразова быў арыштаваны, у
1915 высланы ў Сібір, дзе супрацоўні-
чаў з Іркуцкай газ «Снбнрь» і інш дэ-
макр выданнямі, даследаваў перыяд.
друк Сібіры У перыяд калчакаўшчыны
пераехаў у Харбін, займаўся журналіс-
тыкай. 3 1924 у Маскве, заг аддзела
бібліяграфіі ў газ. «Дер Эмес» («Праў-
да») Узначальваў бібліягр. секцыю Т-ва
па вывучэнні Урала, Сібіры і Далёкага
Усходу, удзельнічаў у падрыхтоўцы
«Снбнрской советской энцнклопеднн».
У 1930-я г. працаваў у Цэнтр савеце
Т-ва па землеўпарадкаванні працоуных
яўрэяў. У 1938 рэпрэсіраваны, у пач.
1940 вызвалены. Даследаваў гісторыю
Бунда, яур рабочага руху і друку,
Кастр рэвалюцыі і грамадз. вайны на
Беларусі Навуковым працам уласціва
ідэаліздцыя яўр рабочага руху, пера-
большванне ролі Бунда ў рабочым і
с -д руху. Складальнік кніг «Яурэйскі
рабочы» (т 4, ч. 1. 1927) і «Яўрэнскі ра-
бочы рух Агляд, матэрыялы і дакумен-
ты» (1928, абедзве на рус. мове).
Тв Кввжное дело в перводвческая печЬть
в Сябврм // Снб. эап 1916 № 4 У порога
Кмтая М 1924; ВШІеннн в ссылке Л .
1924, В годы нмпервалнстнческой войны
Очерк рабочего двнження Росснн М . 1924:
Ленскнй расстрел М , 1925, Еврейская прес-
са в Советском Союзе (1917—1927) Мн..
1928 Еврейская пресса в Белорусснн (1917—
1927) Мн 1929 Еврейская пресса в бывшей
Росснйской нмпермм (1823—1916) М . 1930;
Начало соцналнстйческой печатн на еврей
ском языке в Росснн // Революцнонное двн-
женне средн евреев. М 1930 Сб, 1 Ок
тябрьскне днн в Белорусснн // Пролетарская
революцмя 1927 № 12. Сто дней Советской
властн в Белорусснн (12 нояб 1917 г — 19
февр 1918 г.) // Там жа. 1928. № 3; У няволі
буржуазнага нацыяналізму // Бальшавік Бе-
ларусі. 1928 № 3
Літ Кн рж н й іі Д.А. Бнблнограф де-
мократнческой печатн // Сов бнблнографня
1987. №6. Мйхнюк ВН Становленне й
развнтне нсторнческой наукн Советской Бе-
лорусснн (1919—1941 гт ) Мн 1985
Давыд Кіржша
КІРКІЖ Купрыян Восіпавіч
(29 9(11 10)1886. в. Смалянцы Ле-
пельскага пав Вшебскай губ., цяпер в
Вял Смалянцы Чашніцкага р-на —
4 5 1932], савецкі парт і дзярж дзеяч.
У 1911—12 чл аптац калегіі Вшебскага
к-та РСДРП, з 1912 на падп. парт ра-
боце ў Рызе, з 1915 у Харкаве У 1917
чл Харкаўскага к-та РСДРП(б) Адзін з
арганізатарау Чырв гвардыі ў Харкаве
У 1919 ваенком асобнай Данецкан бры-
гады, часцей правага ўчастка Екацяры
наслаускага напрамку У 1920 нач тылу
АГ.К.Кіркор
і камісар дывізіі, удзельнік баёў супраць
Дзянікіна і Махно. 3 1922 нам старшы-
ні Харкаўскага губвыканкома, сакратар
Харкаўскага губкома КП(б)У. 3 1925
заг. аддзела ЦК КП(б)У, з 1926 нарком
Рабоча-сял інспекцыі УССР У 1927—
29 сакратар ЦК КП(б) Узбекістана 3
1929 старшыня ЦК прафсаюза сав
гандл служачых, з 1931 — ЦК Саюза
рабочых машынабудавання. Канд. у чл
ЦК ВКП(б) у 1924—25, чл. ЦК ВКП(б)
у 1925—30, чл. ЦКК ВКП(б) з 1930 Чл
ЦВК СССР, канд. у чл Прэзідыума
ЦВК СССР у 1929—31. Пахаваны на
Краснай тошчы ў Маскве
КІРКОР Адам Ганоры Карлавіч
(21 1.1818, в Слівіна Клімавшкага пав
Маплёўскан губ., цяпер Манастыр-
шчынскага р-на Смаленскай вобл —
23 11 1886), бел. і польскі псторык, эт-
нограф, археолаг, публіцыст, выдавец,
грамадскі дзеяч Чл -кар Імператарска-
га археал т-ва (1856), чл Рус. геагр.
т-ва (1857), Акадэміі ведаў у Кракаве
(1873) 3 небагатага бел дваранскага
роду Вучыуся ў Маплёускай (да 1834) і
Віленскай (да 1838) пмназіях Літара-
турную дзеннасць пачау у 1842. Выда-
ваў у Вільні навукова-літ. альманахі
♦ Радэгаст» (1843), «Разумовыя дзённікі»
(т 1—3, 1845—46), «Віленскі альма-
нах», час «Тека У/і1егіхка» («Вьтенскі
зборнік», т. 1—6. 1857—58), у якім змя-
шчаў свае працы па гісторыі, этнаграфн
і археалопі Беларусі і Літвы. 3 1849 чл
Віленскага статыстычнага к-та, рэдак-
тар (1850—54) «Памятной кннжкн Вн
ленской губерннн». 3 1855 чл. Вііенскай
археалагічнай камісіі, кіраўнік Вйенскага
чузея старажытнасцей, якому ахвяра-
вау сваю археалагічна-этнагр калек-
цыю Вёу археал раскопкі ў Ашмян-
скім, Барысаўскім, Вілекскім, Вілен-
скім, Лідскім, Мінскім, Навагрудскім,
Свянцянскім пав., даследаваў каля
1000 курганоў У 1859—65 рэдактар газ.
«Вііяенскнй вестнчк» 3 1859 уладальнік
друкарні ў Вільні. Адзін з выдаўцоў газ
«Новое время» (Пецярбург, 1868—71). 3
1872 у Кракаве, чытау лекцыі па гісто-
рыі слав літаратур, у т.л беларускай, у
Кракаўскім прамыслова-тэхнічным му-
зеі У публікацыях «Рэшткі язычншкіх
звычаяў на Беларусі» (1839), «Аб этна-
графічнай мяжы літоўскай і славянскай
народнасцей у Літве» (1857), «Этнагра-
фічны погляд на Вілснскую губерню»
(1857—59), у працах «Літоўскае Палес-
се» і «Беларускае Палессе» («Жывапіс-
ная Расія», т. 3, ч. 1—-2, 1882) К адзін
з першых пазнаёміў навук свет Расп і
Польшчы з багаццем духоўнай і матэ-
рыяльнай культуры беларусау, адлюс-
траваў пст і этнагр своеасаблівасці
бел народа, даў этнічную і сац.-быта-
вую характарыстыку тыпаў беларусаў.
адзначаў самастойнасць бел мовы. У
кнізе «Пра літаратуру братніх славян-
скіх народаў» (1874) выказаў ідэю аб
бел. культуры як цэласнай шматвяковай
гіст. з’яве у адзінстве пісьмовых і вусна-
паэтычных. фальклорных відаў творчас-
ш. Аўтар успамінаў
Літ Я нчу к Н А.К Кнркор Краткйй
очерк жязнв н деятельностн М , 1888; 3 я м -
к е в і ч Р Адам Ганоры Кіркор (Біягр -біб-
ліягр. нарыс у 25 летнюю гадавіну смерш)
Вільня. 1911 Дзмітрыц Караў
КІРКОР (Кігког) Станіслау (17 5 1898,
Кракаў — 18.1.1983), польскі эканаміст,
гісторык Вучыўся ў Кракаускім, Вар-
шаўскім ун-тах, Парыжы. У 1933—39
фінансавы дырэктар Варшаўскан гар.
управы, потым у эміграцыі, супрацоў-
нік фінансавых устаноў урада Польскай
рэспублікі ў Парыжы і Лондане Выву-
чаў гісторыю Польшчы. Літвы і Белару-
сі напалеонаўскай эпохі псторыю роду
Кіркораў
Тв Роічсу гіопаіапшге ІЧароІеопа Ьошіуп.
1974; Роіасу V/ піешоіі ап^іеКкіеу 1803—1814
Кгакб», 1981 Ісріа Ма<І№І<і1апчка. Гогкіуп,
1981. Ро4 чгіапдагапп ІЧароІеопа Еопгіуп. 1982.
Валерый Пазднякоў
КІРКОРЫ. шляхецкі род уласнага гер-
ба «Кіркор» у ВКЛ Мелі ўладанні ў
Лідскім (маёнтак Кіркаўшчына). Аш-
мянскім пав , Полацкім. Мсшслаускім,
Брэсцкім ваяв Першы вядомы прад-
стаўнік роду каралеускі баярын Ян упа-
мінаецца ў 1549 Найб вядомыя з роду
Тадэвуш Ігнацы, паліт дзеяч
Рэчы Паспалітай, з 1763 ротмістр
Мсніслаўскага ваяв , дзе ў 1768 аргані-
заваў канфедэрацыю ў падтрымку Бар-
скай канфедэрацыі Сабраў атрад шлях-
ты, з якім рушыў у Вшебск, але быу
разбіты рас вонскамі пад Раснан 3
1769 маршалак Мсціслаўскай канфедэ-
рацыі Ваяваў у Беларусі з прашунікамі
Барскай канфедэрацыі, потым рушыў у
Кракаўскае і Сандамірскае ваяв , зімой
1770—71 — на Беласточчыну, хадзіў
пад Гродна Пад Суражам разбіты рас
войска.м, потым захоплены каронным
гетманам Я К Браншкім (чл Барскай
канфедэрацыі, але выступаў супраць
Кіркора з-за яго рабаўніцтва шляхты)
Пасля смерш гетмана (1771) выпушча-
ны, але трапіў у рас палон, вызвалены
ў 1772
Антоні Інацэнты (7 1 1756—
1847), вайсковы дзеяч Рэчы Паспалітай
Уступіў у пешую гвардыю ВКЛ, у 1781
з кадэтаў узведзены ў падхаружыя. з
1788 кандуктар Корпуса інжынерау у
Варшаве. з 1790 харужы 5-га палка
стральцоў кароннай артылерыі. 3 1793 у
адстаўцы Удзельнік паустання 1794.
181
КІРПІЧОВЫ
падпалкоўнік сандамірскай міліцыі,
палкоўнік 8-га пешага палка ВКЛ. Пас-
ля ў Італіі. У час Італьянскай кампаніі
1796—97 ваяваў на баку Напалсона. У
1812 шэф батальёна ў штабе Часовага
ўрада ВКЛ у рангу маёра. Да 1830 нач.
9-й кампаніі Корпуса ветэранаў Цар-
сгва Польскага.
Адам Ганоры Карлавіч,
гл. Кіркор А.Г.К.
Міхал (17.10.1871, г. Сувалкі —
25.1.1907), лекар. Вучыўся ў Варшаўскім
ун-це. За ўдзел у антыўрадавай дзейнас-
ці на 3 гады сасланы ў Перм. У 1895—
99 вучыўся ў Кракаўскім ун-це. Праца-
ваў у санаторыі ў Закапанэ.
Станіслаў, гл. Кіркор С.
Літ: В о п і е с к і А. НегЬаг/ Роіякі.
ЗУагагажа. 1907. Т. 10. 8. 79—80: Роі.чкі акнупік
ЬіоргаГісгпу. ЗУгосІа» еіс.. 1966—67. Т. 12. 8.
475—482: К і г к о г 8., К о п а г а к і 8г.
Кігкогоіміе 1і1е«8су. 2 »у<1. ЬопЬуп, 1974.
Валерый Пазднякоў.
КІРМАНОВІЧ Уладзімір Мікала&віч (н.
5.11.1919, г. Кобрын), Герой Сав. Саюза
(1945). Скончыў курсы мал. лейтэнан-
таў (1942), Ваен. акадэмію імя Фрунзе
(1955). У Вял. Айч. вайну з мая 1942 на
Бранскім, Цэнтр., 3-м і 4-м Укр., 1-м і
2-м Прыбалт. франтах. Камацдзір зні-
шчальнай процітанк. батарэі капітан К.
вызначыўся пры вызваленні Латвіі.
22.8.1944 у час танк. контратакі праціў-
ніка ў раёне пас. Букайшы Добельскага
р-на батарэя на чале з К. першая пры-
няла ўдар, падбіла і спаліла 6 танкаў, 3
самаходныя гарматы, што садзейнічала
поспеху наступлення сав. войск. Да
1975 у Сав. Арміі, палкоўнік.
КІРМАШОВАЕ СВЯТА, святочныя
гульні ў час кірмашу ў бел. гарадах 15—
19 ст. Бярэ пачатак ад розных урачыс-
тасцей у час стараж. гандлёвых збораў,
традыцыйным стала з афармленнем не-
залежнага статусу гарадоў. У прывілеях
на магдэбургскае права кірмашы звы-
'чайна прымяркоўвалі да хрысціянскіх
(часцей да праваслаўных) свят. Трады-
цыйна «афіцыйнас» свята адбывалася да
абедні, а пасля пачынаўся кірмаш. 3 16
ст. гэта стала нормай звычаёвага права.
Свята пачыналася разам з гандлем на
рыначнай плошчы. Менавіта таму слова
«кірмаш» у бел. мове, як і ў заходнееў-
рапейскіх, абазначае не толькі рынак,
але і свята, вячоркі. К.с. складалася з
т.зв. кірмашовага тэатра (выступленні
скамарохаў і музыкаў, батлейка, інтэр-
медыі), цэхавых канунаў-братчын, гуль-
няў, варажбы і г.д. Апрача мясцовых га-
раджан у К.с. ўдзельнічалі замежныя
(польск., ням., рас. і інш.) купцы, сяля-
не, засцянковая шляхта, цыганы, яўрэі,
дробныя гандляры (шкоты), жабракі.
Асн. ўдзельнікамі выступленняў былі
скамарохі: мядзведнікі, музыкі (скрып-
нікі, дуднікі), штукары (акрабаты і фо-
куснікі, казачнікі, камедыянты, лялеч-
нікі). На К.с. з’язджаліся «сляпцы» —
лірнікі, якія выконвалі рэліг., гіст. і
жартоўныя песні, школа падрыхтоўкі
якіх існавала каля Турава; студэнты-
вандроўнікі са сцэнкамі-інтэрмедыямі,
разлічанымі на 2—3 персанажы Зрэдку
адбываліся паказы гар. школьнага тэат-
ра. У гэтым выпадку спектакль ішоў на
нар., зразумелай усім бел. мове. Важ-
ную ролю ў К.с. займала карчма — не
толькі месца піцця і заключэння ган-
длёвых дагавораў, але і грамадскага ад-
пачынку з музыкамі, скамарохамі, спе-
вамі і танцамі, батлейкай, гульнёй у
карты. Да К.с. гараджане мелі права
«безмытна кгорелкн н меду вармтн».
К.с. стварала ілюзію ўссагульнай роў-
насці, на хвіліну прыўносіла ддчуваннс
радасці быцця, зямнога раю, жыцця
«адвечнага народнага цела».
Літ:. Даркеввч В.П. Народная культу-
ра средневековья: (Светская праздннчная
жнзнь в нскусстве IX—XVI вв.). М., 1988;
Народны тэатр. Мн., 1983; Котлярчук
А.С. К нзученшо городской праздннчной
кулыуры // йсторнческая поступь цнвнлнза-
цнй. Брянск, 1994; Бахтян М.М. Творчес-
тво Франсуа Рабле н народная культура сред-
невековья н Ренессанса. 2 нзд. М., 1990.
Андрэй Катлярчук.
КІРМАШЫ, форма арганізацыі ган-
длю, пры якой торг адбываецца ў час
перыяд. з’езду гандляроў у пэўным мес-
цы і на працягу вызначанага тэрміну
адзін або некалькі разоў у год. Дазвол
на адкрыццё К. давалі магдэбургскае
права, прывілеі вял. князёў ВКЛ і ка-
ралёў польскіх, пастановы і ўказы цар-
скага ўрада. Унутр. распарадак на К.
вызначаўся мясц. пастановамі і статута-
мі гандлю, кантраляваўся атрадамі палі-
цыі ці спец. створанымі кірмашовымі
к-тамі. Звычайна К. адбываліся або па-
чыналіся ў дні рэліг. свят. Большасць
К. праходзіла з вясны да пач. восені
(май—кастрычнік), дамінавалі 1 —
2-дзённыя таргі. Гандл. абарот К. вагаў-
ся ад некалькіх сотняў да мільёнаў ру-
блёў. У іх удзельнічалі ад некалькіх дзе-
сяткаў да 10—15 тыс. чалавек.
На Беларусі першыя К. афіцыйна за-
фіксаваны дазволамі ў Гродне (з 1496),
Полацку (1498), Слоніме (з сярэдзіны
16 ст.), Мінску (1571), Магілёве (1577),
Віцебску (1597). У 18—19 ст. К. прахо-
дзілі амаль ва ўсіх гарадах і мястэчках
Беларусі. У Віцебскай губ. ў 1832 адбы-
лося 27 К., у 1863 — 42, у 1894 — 379;
у Гродзенскай губ. адпаведна — 111,
105 і 315; у Мінскай губ. — 44, 60, 176;
у Магілёўскай — 47, 73, 246 К. Найб.
значныя К. ў мястэчках: Петрапаўлаўскі
ў Бешанковічах (Лепельскі пав.), Ган-
ненскі ў Зэльве, Успенскі ў Свіслачы
(Ваўкавыскі пав.), Вадохрышчанскі ў
Любавічах (Аршанскі пав.), Ефраксіеў-
скі ў_ Парычах (Бабруйскі пав.) і інш.
Буйныя К. мелі міжнар. значэнне, ус-
танаўлівалі сувязі з Прыбалтыкай,
Польшчай, Украінай, Расіяй. Рэформы
1860-х г_, буд-ва чыгунак, удасканаль-
ванне сістэмы крэдытаў, рост грашовага
абароту прывялі да змяншэння ролі К.
У канцы 19 — пач. 20 ст. паглыбілася
спецыялізацыя К. Буйнымі ляснымі К.
былі Мінскі, які арыентаваўся на ган-
даль з Германіяй, і Гомельскі, які аб-
слугоўваў лесагандляроў у паўд. Расіі.
Жывёльныя К. адбываліся ў Лідзе, На-
вагрудку, Ігумене. У 1913 на Беларусі
было больш за 60 важнейшых К. (у
Зэльве, Свіслачы, Любавічах, Гомелі,
Полацку, Бешанковічах, Мінску, На-
вагрудку, Нясвіжы, Барысаве, Ашмя-
нах, Радашковічах, Пінску і інш.). К.
былі не толькі гандлёвымі, але і свое-
асаблівымі грамадска-культ. мерапры-
емствамі нас. пунктаў. на іх адбываліся
нар. гулянні, дзейнічаў кірмашовы тэ-
атр ці батлсйка і г.д. К. ажывіліся з пе-
раходам да нэпа. На сучасным этапе
робяцца спробы адрадзінь К. як форму
рэалізацыі тавараў сельскай гаспадаркі.
прам-сці, а таксама як свята ўраджаю з
выступлсннямі самддзейных артыстаў і
нар. забавамі (у Століне, Скідзелі,
Жыткавічах і інш ).
Літ: Бейлькнн Х.Ю. Сельскохозяй-
ственный рынок Белоруссйй 1861—1914 гг
Мн., 1989; Ш вед В.В. Торговля в Беларусн
в пернол крнзйса феодалнзма (1830—1850-е
годы). Гродно, 1995. Вячаслаў Шеед
КІРШЧ Герасім Аляксеевіч
[2(15). 1.1909, с. Яцкі Васількоўскага
пав. Кіеўскай губ., цяпер у Васількоў-
скім р-не Кіеўскай вобл.], адзін з кіраў-
нікоў партыз. руху ў Магілёўскай вобл.
ў Вял. Айч. вайну. Скончыў ВПШ пры
ЦК КПСС (1958). 3 1931 у Чырв. Арміі.
У партызанах са жн. 1941; з сак. 1942
камандзір разведгрупы, з мая — пар-
тыз. брыгады «Чэкіст», у жн. 1943 —
чэрв. 1944 — Шклоўскай ваенна-апера-
тыўнай групы. У 1944—68 на парт. і
сав. рабоце.
КІРПІЧНІКАЎ Анатоль Мікалаевіч (н.
25.6.1929, Ленінград), рускі археолаг і
гісторык. Д-р гіст. н. (1975), праф.
(1991). Засл. дз. культ. РСФСР (1990).
Скончыў Ленінградскі ун-т (1953). 3
1955 у Ін-це гісторыі матэрыяльнай
культуры Рас. АН у Санкт-Пецярбургу
(з 1974 заг. сектара, з 1986 заг. аддзела
слав.-фінскай археалогіі). Даследуе
ўзбраенне, ваенную справу і фартыфі
кацыю, пытанні археалогіі, гісторыі і
культуры Русі 9—15 ст. У 1950—60-я г.
ўдзельнічаў у раскопках помнікаў архі-
тэктуры 12 ст. ў Полацку і Навагрудку.
Те: Древнерусское оружне. Вып. 1. Мечн н
саблн IX—XIII вв. М.; Л., 1966; Древнерус
ское оружйе. Вып. 2. Копья, сулнцы, боевые
топоры, булавы, кнстенй IX—XIII вв. М.; Л.,
1966; Древнерусское оружне. Вып. 3. Доспех,
комплекс боевых средств IX—XIII вв. Л..
1971; Снаряженне всадннка н верхового коня
на Русн IX—XIII вв. Л„ 1973; Военное дело
на Русй в XIII—XV вв. Л., 1976; Кулнковская
бнтва. Л , 1980; Древнйй Орешек: Ріст.-архе
ол. очеркн о городе-крепостн в нстоке Невы
Л., 1980; Каменные крепостн Новгородской
землн. Л . 1984; Россмя XVII в. в рнсунках н
опнсанйях голландского путешественннка
Ннколааса Внтсена. СПб., 1996; Старая Ладо-
га — древняя столнца Русн СПб., 1996 (ра-
зам з В Д.Сараб’янавым).
КІРПІЧОВЫ, ваенныя вучоныя, браты.
3 полацкіх дваран. Скончылі Полацкі
кадэцкі корпус.
Леў Львовіч (1840—90), ген -
маёр артылерыі (1885), праф. (1888).
Скончыў Міхайлаўскую артыл. акадэ-
мію (1861) у С.-Пецярбургу, з 1866
выкладаў у ёй. Удзельнічаў ва ўзвядзен-
182
КІРПІЧОЎ
ні абарончых збудаванняу на зах. грані-
цах, у выпрабаваннях скарастрэльных
гармат. Аўтар навук. прац: «Агульныя
асновы механікі» (1870, Міхайлаўская
прэмія), «Пачаткі механікі» (1871 і
1889), «Пачаткі балістыкі» (1889) і інш ,
літ. нататак.
Канстаннін Львовіч
(26.6(8.7).1844—30.3(11.4)1910], інжы-
нер-генерал, праф. (1890). Скончыў Мі-
калаеўскую інж. акадэмію У рус.-тур.
вайну 1877—78 вызначыўся пры буд-ве
мастоў цераз Дунай. 3 1878 выкладчык
фартыфікацыі ў Мікалаеўскай інжынер-
най акадэміі ў С.-Пецярбургу 3 1891
памочнік нач. Гал. інжынернага ўпраў-
лення ўзбр. сіл. 3 1909 у адстаўцы. Аў-
тар навук. прац: «Аб культурным зна-
чэнні падрыўных работ» (1879), «Пе-
раправы ў кампаніі 1877—78 гг.» (1881)
1 інш
Віктар Львовіч (1845—1913),
інжынер, тайны саветнік, праф. (1876).
Скончыў Міхайлаўскую артыл. акадэ-
мію (1870), працаваў у ёй выкладчыкам
механікі. 3 1876 у адстаўцы, праф.
прыкладной механікі ў Пецярбургскім
тэхналагічным ін-це. 3 1889 дырэктар
Харкаўскага тэхналагічнага ін-та, з
1898 — Кіеўскага палітэхнікума. У 1902
адхілены ад пасады за салідарнасць са
студэнтамі ў час студэнцкіх хваляван-
няў. 3 1903 праф Пецярбургскага полі-
тэхн ін-та. Аўтар прац: «Супраціўленне
матэрыялаў» (1884), «Асновы графічнай
статыкі» (1902), «Гутаркі аб механіцы»
(1907) і інш.
Міхаіл Львовіч (1847—75),
артылерыст-хімік, капітан. Скончыў
Міхайлаўскую артыл. акадэ.мію, праца-
ваў у ёй выкладчыкам. Аўтар навук. ар-
тыкулаў у «Журнале русского хнмнче-
ского обшества» ў 1871—72.
Ніл Львовіч [2(14).11.1850, г
Полацк — 1927], інжынер-гвн. (1917),
праф. (1889). Скончыў Мікалаеўскую
нжынерную акадэмію (1874), з 1879
выкладаў у ёй. Удзельнічаў у стварэнні
праектаў і буд-ве мастоў у Пецярбургу
(Охценскага, Троіцкага, Палацавага), а
таксама моста цераз Сырдар’ю, гідра-
тэхн. збудаванняў на Амуры, Ладажска-
га водаправода і інш. 3 1894 чл. Інжы-
нернага к-та Гал інжынернага ўпраў-
лення. 3 1911 старшыня Паветрапла-
йальнага к-та пры Гал. інжынерным
упраўленні. У 1918—20 кіраўнік справа-
мі інжынернага к-та пры Гал. ваен -ін-
жынерным упраўленні Чырв. Арміі,
пазней — выкладчык Ваен.-інжынер-
най акадэміі РСЧА Аўтар прац: «Будаў-
нічая механіка (Тэорыя супраціўлення
матэрыялаў)» (1898), «Будаўнічая меха-
ніка (Графічная статыка)» (1899), «Ас-
новы тэарэтычнай механікі. Курс 1»
(1903) і інш. Юрый Іваноў.
КІРПІЧОЎ Іларыён Паўлавіч ]н.
21.10(3.11).1914, в. Якаўлевічы Аршан-
скага пав. Магілёўскай губ., цяпер у Ар-
шанскім р-не|, Герой Сав. Саюза
(1940). Скончыў Вышэйшую афіцэр-
Кірыла 1 Мяфодаій
скую бранятанк. школу (1945), Вышэй-
шую афіцэрскую школу самаходнай ар-
тылерыі (1952). У Чырв. Арміі з 1936.
Камандзір танка старшына К. вызна-
чыўся ў сав.-фінляндскую вайну 1939—
40. 22.2.1940 экіпаж яго танка прарваўся
да акружанай праціўнікам сав. часці,
дапамог ёй устанавіць сувязь з каманда-
ваннем Пасзя танк падарваўся на міне
і больш за суткі акружаны экіпаж адбі-
ваў націск ворага. У Вял. Айч вайну
ўдзельнік абароны і вызвалення Паўн.
Каўказа. Да 1960 у Сав. Арміі, падпал-
коўнік
КІРСАНАЎ Аляксандр Васілевіч
[11(23).12.1898, г. Казань — 18.11.1994],
удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял.
Айч. вайну, ген.-маёр (1943). Герой
Сав. Саюза (1944). Скончыў Кіеўскую
аб’яднаную ваен. школу (1926), Ваен.
акадэмію Генштаба (1949). У Чырв. Ар-
міі з 1920. 3 вер. 1941 на Паўд., Сталін-
градскім, Цэнтр. і Бел. франтах. Вызна-
чыўся пры фарсіраванні Дняпра ў Чар-
нігаўскай вобл., вызваляў Брагінскі р-н,
Калінкавічы. Да 1960 у Сав. Арміі, да
1974 прарэктар БДУ. Ганаровы грама-
дзянін г.п. Брагін. г. Калінкавічы. Чар-
нігаў
КІРХГОЛЬМСКАЯ БІТВА 1605. Адбы-
лася ў час вайны Рэчы Паспалітай са
Швецыяй 1600—29 каля в. Кірхгольм
(сучасны г. Саласпілс, Латвія). У жн.
1605, калі войска ВКЛ на чале з вял
гет.манам Я.К.Хадкевічам знаходзілася
пад Дэрптам. шведскі кароль Карл IX з
арміяй (12 тыс. чал.) падступіў да Рыгі.
Горад не мог вытрымаць аблогі, таму
Хадкевіч рушыў на дапамогу. Харугвы
ВКЛ спыніліся лагерам за 13 км ад Рыгі
каля в. Кірхгольм. На досвітку 27 вер.
да іх падышла армія Карла IX (6840 чал.
пяхоты, 450 коннікаў і 11 гармат). Хад-
кевіч меў 4350 чал., з іх 3310 коннікаў.
Пасля доўгага процістаяння гетман
ажыццявіў манеўр: загадаў лёгкай кон-
ніцы, якая была наперадзе, адступаць,
каб выму іць шведаў пайсці ў наступ-
ленне і пакінуць зручныя пазіцыі. Карл
IX паверыў у адыход непрыяцеля і зага-
даў наступаць, але, калі яго пяхота з
гарматамі спусцілася з узвышша, па ёй
з флангаў ударылі рэйтары Хадкевіча. У
выніку шведскае войска страціла раней-
шую самкнутасць і стала безабароннае
перад коннінай ВКЛ Гусары В.Войны
атакавалі корпус пяхоты, а конніца
ТДамбровы і полк Я.П.Сапегі (гусары і
пяцігорцы) — рэйтараў. Шведы пачалі
ўцякаць. У пагоню кінуліся татарскія
харугвы, якія вартавалі абоз Хадкевіча.
Шведы страцілі каля 6 тыс. забітымі,
усе гарматы і 60 харугваў. Быў паране-
ны і Карл IX. У войску ВКЛ загінула
каля 100 чал. і некалькі сотняў атрымалі
раны.
Літ. V/ і 5 п е г Н. Кігсіюіп 1605
М/аг52а*а, 1987. Генадзь Сагановіч
КІРЬІЛА I МЯФОДЗІЙ , славянскія ас-
ветнікі, стваральнікі слав. азбукі, прапа-
веднікі хрысціянства. Браты Кірыла (да
прыняцця манаства ў 869 — Канстан-
цін; каля 827 — 14.2.869) і Мяфодзій
(815—6.4.885) нарадзіліся ў г. Салунь
(сяпер Салонікі, Грэцыя) у сям’і воена-
чальніка. Большаспь вучоных, паводле
ўскосных сведчанняў, лічыць іх балга-
рамі. Паводле афонскага падання, баць-
ка іх быў балгарынам, а маці грачанкай
Кірыла ва ўзросце 14 гадоў узяты ў
Канстанцінопаль у двор імператара Мі-
хаіла, атрымаў выдатную адукацыю,
прыняў сан святара і стаў бібліятэкарам
патрыярха Фоція. Потым прызначаны
настаўнікам філасофіі, за што празваны
Філосафам. Пасля перамогі ў публіч-
ны.м дыспуце над б. патрыярхам ікана-
борцам Арыем неаднаразова наведваў
краіны Міжземнамор’я, у т.л. Балгарыю
і Сірыю, для пропаведзі візантыйскага
хрысціянства. У пач. 860-х г. у час місі-
янерскага падарожжа да хазараў у грэ-
часкай калоніі Херсанес у Крыме (ця-
пер у межах г. Севастопаля) знайшоў
мошчы св Клімента Рымскага. Паводле
«Жыція Кірылы і Мяфодзія», менавіта ў
Херсанесе Кірылу трапіліся Евангелле і
Псалтыр, напісаныя хутчэй за ўсё на
ўсх.-слав. мове відазмененымі грэчаскі-
мі літарамі Мяфодзій пайшоў на ваен.
службу і 10 гадоў кіраваў адной з пад-
уладных Візантыі славяна-балгарскіх
абласцей, поты.м быў ігуменам мана-
стыра. У 863 К. і М. па просьбе мараў-
скага князя Расціслава накіравань ім-
ператарам Міхаілам і патрыярхам Фоці-
ем у Маравію для пропаведзі хрысціян-
ства. Сюды К. і М. прыбылі са
створанай імі слав. азбукай і ўласнымі
перакладамі рэліг. кнігі на слав. мову,
вялі па-славянску царк. службу. Іх пос-
пехі выклікалі незадаволенасць ням. мі-
сіянераў, якія ў сваёй службе выкарыс-
тоўвалі латынь, і браты вымушаны былі
пакінуць Маравію. Па запрашэнні папы
Мікалая I у 867 яны прыбылі ў Рым
(хрысціянская царква тады яшчэ не па-
дзялілася на правасл. і каталіцкую) і
абаранялі перад папай права славян на
родную мову ў літургіі. Пасля смерці
Кірылы ад хваробы Мяфодзій быў па-
свячоны ў епіскапа і вярнуўся ў Мара-
183
КІРЫЛІЦА
вію, дзе працягваў прапаведніцкую і ас-
ветніцкую дзейнаснь Імёны братоў К і
М сталі сімвалам культурнай еднасці і
самастойнасш славянства Назва ста-
раж слав азбукі кірыліца паходзшь ад
імя Кірылы Асветнікі сталі фактычна
стваральнікамі літ старастав мовы,
зразумелай тады для ўсіх слав народаў
На Беларусі пра дзейнасць К. і М
добра ведалі ўжо з 11 ст. праз творы
Чарнарызца Храбра «О пмсыменах» (пе-
радрукаваны ў Вільні ў пач 17 ст ). Еф-
расіння Полацкая карысталася Святым
Пісаннем перакладзеным К і М і
прывезеным з Візантыі або перапіса-
ным манахамі-кніжнікамі Асветнікі ка-
нанізаваны правасл царквой як Роўна-
апостальныя К і М., настаўнікі Сла-
венскія. Свята 11 мая старога стылю ў
Балгарыі, а з 1986 у слав рэспубліках б.
СССР, у т л ў Беларусі, адзначаецца як
дзень слав пісьменства і культры (у
1990 агульнасаюзныя урачыстасці адбы-
валіся на Беларусі) К. і М ушаноўва-
юцца як святыя і каталіцкай царквой
Імёнамі К і М названа адна з вулш
Мінска. У Мінскай Святадухаўскай
царкве есць прьггвор К і М , дзейнічае
Кірыла-Мяфодзіеўскае брацтва Бела-
рускі Экзархат праводзіць семінар
«Спадчына св братоў Кірылы і Мяфо-
дзія і славянскія мовы» У Балгарыі іс-
нуе ордэн К і М , якзм на Беларусі
ўзнагароджаны П Броўка, Н Гілевіч,
В.Нікіфаровіч
Літ Сказання о начале славянской пнсь-
менностн М. 1981. Бернштейн СБ
Константнн-фнлософ н Мефоднй М 1984.
Нстрнн В А 1100 лет славянской азбукн
2 нзл М 1988 Гамна Тварановіч
КІРЫЛА ТУРАЎСКІ (каля 1113, Ту-
раў — пасля 1190), беларускі і ўсход-
неславянскі царкоўны дзеяч, пісьмен-
нік, багаслоў. Магчыма, сын тураўскага
намесніка вял кн кіеўскага Святаполка
Ізяславіча, а магчыма, кн Яраслава Свя-
таполчыча. Хроснае імя невядома (імя
Кірыла — манаскае або велікасхімнае)
Атрымаў класічную тагачасную адука-
цыю. каля 1123 пайшоў у Нікольскі ма-
настыр, дзе пасля трохгадовага паслуш-
нштва прыняў манаскі пострыг Каля
1143 стау іераманахам, у 1144—48 на-
стаяцель Нікольскага манастыра Вера-
годна, пасля выбрання мітрапалітам
Клімента Смаляшча стаў пустэльнікам і
зачыніўся ў «стаўпе». Каля 1159 выбра-
ны тураўскім вечам і кн. Юрыем Свята-
полчычам на епіскапскую кафедру. у
1161 адбылася яго епіскапская хіратонія
(пасвячэнне). У якасці тураускага іерар-
ха занмаўся ўладкаваннем епархп, пра-
паведншкай, экзегетычнай і царк , па-
літ. дзеннасцю, будаваў храмы У 1169
выступіў на Кіеўскім саборы з абвіна-
ваўчай прамовай па справе растоўскага
епіскапа-ерэтыка Фёдара. У 1184 гіст.
крыніцы згадваюць тураўскім епіскапам
Лаўрэнція, што, верагодна, сведчыць
пра смерць К Т да гэтага часу Паводле
звестак інш крыніц і з твораў самога
К.Т вынікае, што каля 1184 ён пакінуў
свяціцельскую кафедру і памер праз 9
гадоў у чыне вял схімы ў Тураўскім Ба-
рысаглебскім манастыры Магчыма,
Кірыла Тураўскі Мастак I Пратасеня
ужо ў пач. 13 ст. К Т шанаваўся як свя-
ты (пра афіцыйную яго кананізацыю
звестак няма). Захавалася каля 70 тво-
рау К Т розных жанрау малітвы, паву-
чанні, пропаведзі, прытчы. каноны
(большасць з іх сучасная навук трады-
цыя называе толькі прыпісанымі свяш-
целю) У ігуменскі перыяд ім напісаны
«Сказанне пра чын чарнарызца» і «Сло-
ва пра паходжанне манаскага жыцця», у
«стоупніцкі» перыяд — малітоўны сяд-
мічны цыкл (32 вядомыя зараз маліт-
вы) Верагодна, у епіскапскі перыяд
складзены ўрачыстыя і дыдактычныя
пропаведзі (10 казанняў на святы Велі-
коднага цыкла, «Слова на Богаяўлен-
не», «Словы на Пяцідзесятніцу», у ня-
дзелі 1, 18 і 19-ю пасля Пяцідзесятніцы
у нядзелю посную), павучанні (аб зыхо-
дзе душы, аб страху Божым, аб мудра-
спі, аб карыснасш чытання кніг), прыт-
ча аб чалавечай душы і целе (аб кульга-
вым і сляпым), 3 Вял каноны (На
успенне княгіні Вольп, Малітоўны, Па-
каяльны) «Штодзеннае спавяданне і
памінанне» і інш творы. Да Барыса-
глебскага перыяду належаць «Слова пра
тое, каб не забываць сваіх настаўнікаў»,
і 2 пасланні-прытчы да Кіева-Пячэр-
скага ігумена Васіля (пра нямудрага ца-
ра і пра схіму) Не захаваліся або заста-
ліся неідэнтыфікаванымі каментарыі
К Т на Свяшчэннае Пісанне, пасланні
да Андрэя Багалюбскага і магчыма, эў-
халапчны цыкл «Малітвы за.мілавання»
У Тураве К.Т. пастаўлены помнік
Тв Творення Кнрнлла. епнскопа Туров-
ского Кяев. 1880; Молнтвы на всю седмнцу
св. Кнрнлла, епкскопа Туровского Казань,
1857; Хрэстаматыя па старажытнай беларус-
кай літаратуры Мн., 1959.
Літ Сухомлннов М Н О сочнненй
ях Кярнлла Туровского // Рукопнсн графа
АСУварова СПб., 1858. Т 2, вып. 1; Ере
мнн ЙП Лптературное наследне Кярнлла
Туровского // Тр Отд древнерусской лнтера-
туры. 1955—58 Т II—13, 15; Мельня-
ков А.А Путь непечален Нст свядетель-
ства о святостн Белой Русй. Мн , 1992; Л а -
б ы н ц а ў Ю «Напой росою благодатм >:
Малітоўная паэзія Кірыла Тураускага Мн
1992 Аляксей Мелыцкаў
КІРЫЛАЎ Пётр Іванавіч [2(15). 1908, в
Навагольскае Новахапёрскага пав. Ва-
ронсжскай губ., цяпер у Новахапёрскім
р-не Варонежскай вобл — 12 6 1985),
адзін з кіраўнікоў партыз руху ў Віцеб-
скай вобл. ў Вял. Айч вайну 3 1926 у
Чырв Армп. У Вял Айч ванну ў пар-
тызанах са жн 1941 камандзір групы, з
мая 1942 —атрада, у жн—-ліст. 1942 —
Багушэўскай партыз. брыгады. у маі
1943 — чэрв 1944 — Лёзненскай пар-
тыз. Орыгады Пасля ванны на парт у
1953—80 на гасп і сав. рабоце
КІРЫЛІЦА старажытная славянская
азбука. створаная ў 9 ст. на аснове грэ-
ка-візант ўстаўнага пісьма Назва ад
імя славянскага асветніка Кзрылы-філо-
сафа (гл ў арт Кірыла і Мяфодзій) Ад
другой слав азбукі — глаголіцы — ад-
рознівалася іншым тыпам і больш
простай формай літар Мела 43 літары:
24 візант паходжання, 19 створаны
ўпершыню 27 літар выкарыстоуваліся
для абазначэння лічбаў Літарны склад
К. адпавядаў гукавон сістэме стараслав
мовы Найб. стараж кірыліцкія помні-
кі — надпісы на сценах і плітах ў
Праславе (9—10 ст , Балгарыя), на глі-
нянай пасудзіне з раскопак курганоў
пад Смаленскам (10 ст.) і інш 3 10 ст
абслугоўвала усе тыпы стараж -рус лі-
таратурнай мовы Напачатку выступала
пераважна ў выглядзе ўстава, з 14 ст
выкарыстоўваўся і яе дэкаратыўны ва-
рыянт — вязь Ад стараж -рус пісьмен-
ства К перайшла ў спадчыну старабсл ,
старарус і стараўкр пісьменствам У
ранні перыяд старабсл графіка мела ўсе
літары К Аднак у працэсе развшця бел
мовы літарны склад алфавіта перастаў
адпавядаць гукавой сістэме: адпала па-
трэба ў дублетных літарах. якія без
шкоды для пісьмовых зносін маглі за-
мяняцца адна адной, але працягвалі
ўжывацца па традыцыі (о — ш, е — < —
ф, і — н — у у — — ж. га — ж; з —
э, ф — «, 3 — ксм. 4 — псн), з’явіла-
ся неабходнасць у графічных сродках
для зычнага), афрыкаты »дж», гукаў [о]
пасля мяккіх і [е| пасля цвёрдых зыч-
ных На бел глебе выйшлі з ужытку лі-
тары ж. к, узніклі новыя графемы э (ка-
нен 15 ст.) і й (канец 16 ст ), у дзелавым
пісьменстве перасталі выкарыстоўвацца
ў гукавым значэнні знакі I. у 4. а. ф.
у помніках інш. жанраў сталі трапляцца
радзей літары у, 3, 4, а Спрашчэнне і
ўдасканаленне графічнай сістэмы абу-
моўлівалася агульным развіццём пісь-
менства, якое з ростам школ і асветы,
пашырэннем грамадскіх функцый пісь-
мовай мовы паступова перастала быць
манаполіяй духавенства і стала здабыт-
кам больш шырокіх колаў грамадства
Напачатку ўдасканаленне графікі адбы-
184
КІРЭЕНКА
валася стыхійна, таму дублетныя літары
былі абмежаваны ва ўжытку, але не ад-
кінуты. Значным крокам наперад у раз-
віцці К. з’явілася замена ўстаўнага пісь-
ма паўуставам (14 ст.), а пасля і скора-
пісам (15 ст.), дзякуючы чаму намнога
паскорыўся працэс пісання. Выдатным
дасягненнем старабел. графікі было
стварэнне бел. першадрукаром і асвет-
нікам Ф.Скарынай на аснове паўустава
друкарскага варыянта К., які стаў
узорам для інш. усх.-слав. друкароў. Ці-
кавай з’явай у гісторыі бел. кнігадрука-
вання было вынаходніцтва спец. курсіў-
нага шрыфту (прапанаваў Грынь Івано-
Нірыліца Грэчаскае ўстаўнае пісьмо Нірыліца Грэчаснае ўстаўнае пісьмо
Літары і іх назвы Лічбавае значэнне Літары і іх назвы Лічбавае значэнне
А — аз 1 д X — хер 600 X
Б — буні (*) — амега 800 О)
В- ведзі 2 Е ч — цы 900
Г- глаголь 3 Г V — чэрв 90
А- дабро 4 д ш — ша
€ — есць 5 € — шта
Ж- 8 — жыввце зяло 6 •ь — ёр
ы — еры
?- зямля 7 2
1 - і 10 1 ь — ер
Н- іжэ 8 Н ь — яць
К- кака 20 К ю — ю
Л- людзі 30 Л м — я
М — мыслеце 40 м ю — е
Ы- наш 50 м А — юс малы
о_ он 70 0 & — юс вялікі
П- паной 80 п — ётаваны
юс малы
Р- рцы 100 р № — ётаваны
юс вяліні
С- слова 200 с — .нсі 60 'І
Т- твврда 300 т V — псі 700 у
<н- У* 400 0 — фіта 9 е
ф - ферт 500 ф у — іжыца V
Кірыліца.
віч), які сваёй канфігурацыяй надзвы-
чай удала імітаваў скорапіс 2-й пал. 16
ст. Гэтым шрыфтам у друкарні Мамоні-
чаў надрукаваны «Трыбунал Вялікага
княства Літоўскага» (1586) і «Статут Вя-
лікага княства Літоўскага» (1588). Пра-
цэс удасканалення К. спыніўся на Бе-
ларусі ў 18 ст. па прычыне заняпаду
старабел. пісьменства. У Расіі ў выніку
рэформы Пятра I у 1708 быў створаны
(удзельнічаў і беларус І.Капіевіч) грама-
дзянскі шрыфт, які пазней стаў асновай
сістэм пісьма ўсх.-слав. і некат. інш.
народаў. Грамадзянскі шрыфт стаў ас-
новай і новага бел. гіісьменства. Выпра-
цаваны ў выніку кантамінацыі рус. гра-
мадзянскага шрыфту са старабел. вары-
янтам К., сучасны бел. алфавіт вызна-
чаецца большай дакладнасцю. У ім
няма дублетных літар, ёсць знакі для
спалучэння гукаў «йо» (ё) і спецыфічна-
га бел. гука кароткага «ў», афрыкаты
«дж» і «дз» перадаюцца дыграфамі, раз-
дзяляльную функцыю выконвае апос-
траф.
Літ.: К а р с к н й Е.Ф. Славянская кярнл-
ловская палеографяя. М., 1979; Нстрян
В.А. Возннкновенне н развнтне пнсьма. М.,
1965; Булыка А.М. Развіцпё арфаграфіч-
най сістэмы старабеларускай мовы. Мн.,
1970. Аляксандр Булыка.
КІРЭЕНКА Кастусь (Канстанцін Ціха-
навіч; 12.12.1918, в. Гайшын Быхаўскага
пав. Магілёўскай губ., цяпер у Слаўга-
радскім р-не — 15.9.1988), бел. паэт.
Засл. дз. культ. БССР (1970). Скончыў
Гомельскі пед. ін-т (1940). У Вял. Айч.
вайну карэспандэнт армейскай газ. «За
Родмну» на Зах. і 2-м Бел. франтах,
удзельнік абароны Масквы, вызвалення
Беларусі, Польшчы. 3 1945 у час. «Бела-
русь», гал. рэдактар час. «Бярозка»
(1962—72), «Полымя» (1972—86).
Друкаваўся з 1939. Першы зб. вершаў
«Ранак ідзе» (1945). У зб. «Пасля на-
вальніцы» (1947) і «Мая рэспубліка»
(1949) выразна акрэсліліся грамадзян-
ска-патрыят. гучанне, публіцыстычны
пафас у спалучэнні са шчырасцю па-
чуцця і мяккім лірызмам. 3 цягам часу
творчасць паэта скіравалася ў бок філа-
сафічнасці і паглыбленага псіхалагізму
(«Кніга ста песень», 1971, Дзярж. прэ-
мія Беларусі імя Я.Купалы 1972; «Сіні
вырай», 1976, «Вёсны веснаваць», 1979;
«Дэкрэтам сэрца», 1983; «Надзея»,
1985). Філасофскай напоўненасцю,
выключнай сілай эмацыянальнага
ўздзеяння вызначаецца ліра-эпічная па-
эма «Трыпутнік» (1976), прысвечаная
асэнсаванню духоўных праблем сучас-
насці. У паэмах «Іспанка» (1966), «Пом-
ста» (1981), «Алёна» (1983) адлюстрава-
ны падзеі Вял. Айч. вайны. Героіка-ра-
мантьічная паэма «Слёзы Раданы»
(1967) узнаўляе адну з гераічных старо-
нак нац. гісторыі: барацьбу супраць
прышэльцаў-шведаў. Аўтар зб. апавя-
данняў «Ручаіны шукаюць ракі» (1967),
аповесці «Вандроўнае шчасце. Рыбац-
кая паэма» (1977), кніг публіцыстыкі
«Амерыка здалёку і зблізку» (1971) і
«Заўсёды з Радзімай» (1980). Пісаў для
дзяцей. Займаўся перакладамі. Дэп. ВС
БССР у 1980—85. Літ. прэмія імя Я.Ку-
палы 1964 за кн. «Смага» (1962).
Тв 36 тв. Т 1—3 Мн., 1986—88.
Літ.: Гурская А. Адказнасць перал ча-
сам: Нарыс творчасці К.Кірэенкі. Мн., 1986.
Алена Гурская.
КІСЕЛЬ Віктар Паўлавіч (н. 15.5.1941,
в. Стары Капыль Капыльскага р-на),
бел. гісторык і краязнавец. Канд гіст.
н. (1979) Скончыў Маплёўскі пед. ін-т
(1964), Мінскую ВПШ (1973). Акадэ-
мію грамадскіх навук прьі ЦК КПСС
(1979). 3 1966 сакратар Кобрынскага
райкома ЛКСМБ, Камянецкага райко-
ма КПБ, заг. сектара ЦК КПБ. У
1987—91 ст. выкладчык Мінскай ВПШ,
дацэнт Ін-та паліталогіі і сац кіравання
Кампартыі Беларусі. У 1991—94 вы-
кладчык гісторыі, геаграфіі і краязнаў-
ства ліцэя Бел. гуманітарнага адукацый-
185
КІСЯЛЁЎ
на-культ. цэнтра. 3 1994 заг. рэдакцыі
геагр. навук выд-ва «Беларуская Эн-
цыклапедыя». Даследуе прабле.мы сац.
перабудовы сучаснай вёскі, павышэння
культуры сельскага побыту. Вывучае
гіст.-краязнаўчыя пытанні развіцця
асобных гарадоў і раёнаў Беларусі, ад-
раджэння нац. духоўнасш, сусветнай
гіст,- культ. спадчыны.
Тв: Каменец: Нст.-экон. очерк Мн., 1975;
Рабочнй класс н переустройство быта совре-
менного села. Мн , 1982; Соцйальное переус-
тройство села. Мн., 1985; Нас спасет лухов-
ность// Коммуннст Белорусснн. 1990. № 12.
КІСЛЯК Мікгілай Аляксандравіч [н.
9(22). 10.1916, г. Тамбоў|, Герой Сав.
Саюза (1945). Беларус. Скончыў Чугу-
еўскае ваен. авіяц. вучылішча (1940),
Вышэйшыя афіцэрскія лётна-тактыч-
ныя курсы (1951) У Вял. Айч. вайну на
фронце з 1941 Удзельнік абароны і
вызвалення Крыма. вызвалення Таман-
скага п-ва, Малдовы, аховы баявых ка-
раблёў на Чорным моры. Штурман зні-
шчальнага авіяпалка Чарнаморскага
флоту капітан К. зрабіў 302 баявыя вы-
леты, правёў 500 паветр. баёў, збіў 12
самалётаў праціўніка. Да 1958 у Сав.
Арміі, палкоўнік
КІСЛЯКОЎ Іван Андрэевіч (1895, мяст.
Бобр Аршанскага пав., цяпер г п. Бобр
Крупскага р-на — 1955), бел. вучоны-
аграрнік. грамадскі дзеяч. Скончыў
Маскоўскі межавы ін-т (1923). У снеж
1918 — сак 1919 настаўнічаў у мяст.
Бобр, потым працаваў аграномам у
Сенненскім пав. 3 чэрв 1923 у Наркам-
земе Беларусі. адначасова ў Інбелкуль-
це. 3 1925 дацэнт, з 1929 праф. Бел.
с.-г. акадэміі, старшыня навук. т-ва па
вывучэнні Беларусі ў Горках. Са снеж.
1929 працаваў на цэнтр. бульбяной
станцыі Бел. НДІ сельскан і лясной
гаспадаркі. Распрацоўваў пытанні агр.
палітыкі ў БССР, удзельнічаў у падрых-
тоўцы «Пяцігадовага плана народнай
гаспадаркі і культурнага будаўніцтва
БССР на 1928/29—1932/33 гг.». Быў
прыхільнікам пасялковай, хутарской і
аднаасобнай формаў вядзення сельскай
гаспадаркі. Арыштаваны 27.6.1930 па
справе «Саюза вызвалення Беларусі»
Пастановай калегіі АДПУ СССР ад
10.4.1931 высланы на 5 гадоў у г. Амут-
нінск Кіраўскай вобл. Пасля адбыцця
ссылкі перасхаў у г. Паўлаў-на-Ацэ, по-
тым у Вязьму. У 1941 прызваны ў Чырв.
Армію. у 1942 дэмабілізаваны з-за хва-
робы. У 1942—55 жыў і працаваў у
Амутнінску. Рэабілітаваны 19.9.1960.
7в' Характернстнк.1 тнпов сельского хо-
зяйства БССР н нх эволюцмя // Перспектнв-
ный план развнтня сельского н лесного хо-
зяйства БССР на 1925/26—1929/30 г. Мн..
1927. С 51—83; Пасёлкі: Оптымум тэрыторыі
і эфект землеўпарадкавання. Мн., 1928.
Уіадзімір Міхнюк
КІСЦЯНІ. гарадзішча мілаградскай
культуры (2-я па.л. 1-га тыс. да н.э. —
1-я пал. 1 ст. н.э.) каля в. Кісцяні Рага-
чоўскага р-на. Даследаваў у 1975—76
Э.М.Загарульскі. Культурны пласт 0,3—
1,7 м. Выяўлены рэшткі наземнай пабу-
довы слупавой канструкцыі. Знойдзены
фрагменты яйцападобных ляпных пасу-
І.АКіслякоў
Г.В.Кісялёў
дзін (нека пакрыты штрыхоўкан), жал.
сярпы, шпілька, кольцы. бронзавыя
кольцы, арнаментаваны абломак позна-
лужыцкага бранзалета, бранзалеты з па-
тоўшчанымі каннамі, касцяныя пракол-
кі, шкляныя і гліняныя пацеркі і інш.
Магчыма, у 6—7 ст. гарадзішча выка-
рыстоўвалася як сховішча. Знаходкі
сведчаць пра этнічныя кантакты з
плямёнамі штрыхаванай керамікі куль-
туры.
Літ: П о 6 о л ь Л.Д Городнше Кнстенн
// Матерйалы й йсследовання по археологнн
СССР. М., 1970. № 176. Эдуард Загарульскі
КІСЯЛЁВА РЭФОРМА, гл. Дзяржаўнай
вёскі рэфорча 1830—50-х гадоў.
КІСЯЛЁЎ Васіль Кузьміч (н. 1.5.1945,
Масква), бел. гісторык. Канд. гіст н
(1977). Скончыў БДУ (1968). 3 1968 у
Ін-це гісторыі партыі пры НК КПБ, у
1975—94 выклаааў у БДУ. Даследуе гіс-
торыю Беларусі ў перыяд Вял. Айч.
вайны: станаўленне і развіццё партыз
разведкі і контрразведкі ў перыяд ням,-
фаш. акупацыі, дзсйнасць спец. груп
ваен. разведкі і дзярж. бяспекі ў тыле
ворага.
Тв. Враг нх боялся // Военные контрраз-
ведчнкн. М., 1978; Партнзанская разведка
Сентябрь 1943 — нюль 1944. Мн . 1980
КІСЯЛЁЎ Генадзь Васілевіч (н.
19.3.1931, г. Каломна Маскоўскай
вобл.), бел. гісторык, літаратуразнавец.
археограф, пісьменнік. Канд. гіст. н.
(1964), д-р філал. н. (1994). Скончыў
Маскоўскі гіст-архіўны ін-т (1953) V
1953—56, 1960—71 навук. супрацоўнік
у архіўных установах Вільнюса. 3 1971 у
Ін-це л-ры імя Я.Купалы АН Беларусі,
старшы, вядучы. гал. навук. супрацоў-
нік. Даследуе гісторыю гра.мадскан дум-
кі і вызв. руху Беларусі 19 ст, паўстан-
не 1863—64, жыццё, дзейнасць і свста-
погляд К.Каліноўскага, яго паплечнікаў
і наступнікаў («Сейбіты вечнага», 1963;
«3 думай пра Беларусь», 1966; «Паплеч-
нік Каліноўскага». 1976). Аўтар прац па
гісторыі бел. культуры 19—20 ст., праб-
леме аўтарства паэм «Энеіда навыварат»
і «Тарас на Парнасе», дзе выкарыстоў-
вае жанр займальнага літаратуразнаў-
ства («Загадка беларускай «Энеіды»,
1971; «Пошукі імя», 1978; «Расшукваец-
ца класік. », 1989). Распрацаваў тэарэт.
асновы літ. крыніцазнаўства як асобнай
навук. дысцыліны («Ад Чачота да Багу-
шэвіча», 1993). Складальнік і рэдактар
серыі дакументаў і матэрыялаў «Паў-
станне 1863» («Рэвалюцыйны ўздым у
Іітве і Беларусі ў 1861—1862 гг.», 1964;
«Паўстанне ў Літве і Беларусі 1863—
1864 гг », 1965). Ажыццявіў пошук. вы-
вучэнне і выданне крыніц па гісторыі
бел. л-ры 19—20 ст.: «Пачынальнікі»,
«Пуцявінамі Янкі Купалы», «3 жыццяпісу
Якуба Коласа». Распрацаваў канцэпцыю
і склаў 1-ы выпуск (1990) гіст.-літ. зб.
«Ш яхам гадоў». Дзярж. прэмія Белару-
сі імя Я.Коласа (1990).
Тв: Героі і музы: Гіст.-літ. нарысы. Мн..
1982; Спасшгаючы Дуніна-Марцінкевіча:
Спроба навук сістэматызацыі дакументаў і
матэрыялаў. Мн., 1988 На пераломе лзвюх
эпох: Паўстанне 1863 г на Міншчыне. Мн .
1990; Радаводнае дрэва: Каліноўскі — эпо-
ха — наступнікі. Мн., 1994
Літ: Ал екса н дровіч С. Плён наву-
ковага пошуку // Азександровіч С. Слова —
багацце Мн., 1981; Гітевіч Н. Вачыма і
сэрцам — да факта // Гілевіч Н Удзячпасць
і абавязак. Мн., 1982; Мальдзіс А. У по-
шуках залатых самародкаў // Мальдзіс А 1
ажываюць спадчыны старонкі. Мн., 1994,
Б а т в і н н і к М.Б Г.В.Кісялёу — даслед-
чык жынця, дзейнасці і светапогляду К.Калі-
ноўскага // Весці АН Беларусі. Сер. гуманіт.
навук. 1995. № 3; Кароль факта // Бел. мінуў-
шчына. 1996. № 6 Віталь Скалабан
КІСЯЛЁЎ Кузьма Венядзіктавіч
[19.10(1.11) 1903, в Лабковічы Чэрыка-
ўскага пав.. цяпер у Крычаўскім
р-не — 4.5.1977], партыйны і дзярж.
дзеяч БССР. дыпламат. Канд. мед н.
(1936). Скончыў Варонсжскі ун-т
(1928). 3 1937 нарком'аховы здароўя
БССР. У 1938—40 старшыня СНК
БССР, у 1943—58 першы нам. старшы-
ні СНК (з 1946 Савета Міністраў)
БССР. 3 1944 нарком, у 1946—66 мі-
ністр замежных спраў БССР Меў ранг
надзвычайнага і паўнамоцнага пасла.
Узначальваў дэлегацыі БССР на Сан-
Францыскай канферэнцыі Аб’яднаных
Нацый 1945 (на якой падпісаў Статут
ААН), Парыжскай мірнай канферэнцыі
186
КІСЯЛЁЎ
1946 (па выніках якон 10.2 1947 падпі-
саў у Парьіжы мірныя дагаворы БССР з
Балгарыян, Румыніяй, Венгрыяй, Італі-
яй і Фінляндыяй), сесіях Ген Асамблеі
ААН 1946—65 Чл ЦК КПБ у 1938—
66 Дэп Вярх Савета СССР у 1937—38,
Вярх Савета БССР у 1938 —67 Яго
імем названа школа на радзіме.
Тв Запвскн советского лнпломата М ,
1974 Уладзшір Снапкоўскі
КІСЯЛЁЎ Мацвей Сяменавіч
(18 11.1896, мяст Крычаў Чэрыкаускага
пав Магілёўскай губ., цяпер горад —
1942), удзельнік грамадз вайны, першы
кавалер 2 ордэнаў Чырв Сцяга (1919,
1920) Скончыў курсы пры Ваен акадэ-
міі імя Фрунзе (1926) Змагаўся за сав
уладу ў Крычаве і Чэрыкаўскім пав 3
1918 у Варонсжскім губ ваенкамаце У
вер.—кастр 1919 нач. штаба ўдарнай
групы вомск па барацьбе з корпусам
Мамантава удзельнік абароны Вароне-
жа 3 1920 у Кісве ваенком інжынерна-
га ўпраулення, камандзір брыгады асо-
бага прызначэння, камендант горада,
нач. стралк. корпуса. 3 1926 у Маскве.
працаваў у мілшыі і ў буд арг-цыях
КІСЯЛЁЎ Павел Дзмітрыевіч
[8(19) 1 788, Масква — 14(26) 11.1872|,
дзяржаўны дзсяч Рас імперыі Перша-
пачатковая кар'ера звязана з вайсковай
службай. Удзельнік вайны 1812 і руска-
турэцкай вайны 1828 —29 Пасля кіра-
ваў Малдавіян і Валахіяй, дзе правеў
шэраг прагрэс рэформау 3 1835 нач. V
Аддзялення імператарскай канцылярыі
(«штаба па сялянскай частцы»), з
1837 — першы міністр дзярж маёмас-
цей Прыхільнік абмежавання і лібера-
лізацыі феад -прыгонніцкіх адносін,
тонкі палітык. У запісцы Мікалаю I «Аб
палітычным становішчы паўднева-за-
ходніх губерняў» (1835) сцвярджаў ідэю
«апоры на сялян» з мэтай ізаляцыі шля-
хецкага апазіц руху, чым кіраваўся ў
сваёй практычнай дзейнасці адносна
Літвы Бетарусі і Правабярэжнай Укра
іны Правеу дзяржаунаіі вескі рэформу
1830—50- V гадоў, ініцыіравау інвентар-
ную рэформу 1840—50-х гадоў Пераў-
тварэнні К сустрэлі супрашўленне па-
мешчыкау-прыгоннікаў, таму пры
Аляксандру II у 1856 быў адхілены ал
спраў і адпраўлены паслом у Францыю
Літ 3 а б л о ц к в й - Д есятовск н й
А П Граф П Д Кнселев н его время Т I—4
СП6, 1882; Дружнннн НМ Государ-
ственные крестьяне н реформа П Д Кнселева
Т 1—2. М Л . 1946—58 Уладзшір Сосна
КІСЯЛЁЎ Уладзімір Мікалаевіч (н.
28 4 1931 в Шацк Пухавшкага р-на),
бел краязнавец. Канд эканам н
(1986). Засл работнік жыллёва-каму-
нальнай гаспадаркі Беларусі (1981).
Скончыў Маскоўскі аўтадарожны ін-т
(1955). У 1955—-92 працаваў у Мінску
на гар транспарце, у Мін-ве жыллева-
камунальнай гаспадаркі, Бел. політэхн
акадэміі. Аўтар краязнаўчых прац,
лрысвечаных Наднямонню (Уздзенскі
р-н), нарысаў пра вучоных У Завітневі
Ц Я Кіся.теў.
ча і Я Наркевіча-Ёдку Вывучае псто-
рыю нар. гаспадаркі.
Тв На нстоках неманскнх Мн., 1985;
Прафесар электраграфп і магнетызму Якуб
Наркевіч-Ёлка Мн , 1988 (разам з В.П Грыб
коўскім. В А Гапоненка); Пуцявінамі Надня-
моння Мн 1994
КІСЯЛЁЎ Ніхан Якаўлевіч
[30 7(12 8) 1917 в Агародня Кузьмінш-
кая Гомельскага пав цяпер у Добруш-
скім р-не — 11.1.1983), дзяржаўны і
партыйны дзеяч БССР Герой Сац
Працы (1977). Скончыў Гомепьскі пед
ін-т (1941), ВПШ пры ЦК ВКП(б)
(1946) 3 1936 на пед рабоце ў школах
Ельскага р-на У 1941—44 выкладчык,
дырэктар школы ў Сталінградскай вобл
3 1944 інструктар Гомельскага абкома, з
1946 кіраўнік лектарскай групы Брэс-
цкага абкома КП(б)Б 3 1948 у апараце
ЦК КП(б)Б: заг аддзела школ упрау-
іення прапаганды і аптацыі, нам за-
гадчыка, заг аддзела прапаганды і агі-
гацыі 3 1952 1-ы сакратар Брэсцкага
абкома КПБ. 3 ліп 1955 сакратар, з ліп
1956 2-1 сакратар ЦК КПБ У 1959—78
Старшыня СМ БССР. У 1978—80 1-ы
нам старшыні СМ СССР 3 кастр 1980
1-ы сакратар ЦК КПБ Чл ЦК з 1952
Бюро ЦК КПБ у 1955—78, з 1980 Чл
ЦК КПСС з 1961 Дэп ВС БССР з
1951, ВС СССР з 1954, нам старшыні
Савета Нацыянальнасцей ВС СССР у
1958—62 Чл Прэзідыума ВС БССР і
СССР з 1981 Пахаваны на Усходніх
моплках у Мінску Яго імем названа ву-
ліца ў Мінску
Тв Советская Белоруссня М., 1982; Ятбр
статьн н выступлення Мн . 1984
КІСЯЛІ, гарадзішча каля в Кісялі Та-
лачынскага р на. Пляцоўка прамаву-
гольная (42x42 м), умацавана 3 валамі
Даследавалі ў 1956 Л В Аляксееў, у
1986—89 В М Ляўко. Культурны пласт
0,4—2 м У часы засялення носьбітамі
штрыхаванай керамікі культуры і днеп-
ра-дзвінскай культуры пляцоука была
умацавана драўлянай агароджай слупа-
выя ямы і развалы агнішчаў сведчаць
пра існаванне шматкамерных жытлаў У
6—7 ст гарадзішча ўмацавана кальца-
вым у эпоху Кіеўскай Русі — падкова-
падобным валам, пляцоўка пашырана
Знойдзены слоікападобныя слабапрафі-
ляваныя пасудзіны рабрыстай формы,
кераміка мілаградскага тыпу, банцараў-
скай культуры, бронзавыя фібулы (у т.л.
латэнскага тыпу), пярсцёнкі, бранзале-
ты жал прылады працы. касцяныя гар-
пуны, дзяржанне, гліняныя, шыферныя
і бурштынавыя прасліцы, шкляныя
бранзалеты, каралі і інш
КГГ Барыс Уладзіміравіч [н
11(24) 3 1910, Санкт-Пецярбург).
удзельнік нац -вызв руху ў Зах. Белару-
сі, педагог Д-р філасофн (1983), акад
Міжнар акадэміі астранаўтыкі ў Пары-
жы (1991) Бацька К. паходзіў з в Ага-
роднікі Навагрудскага пав (цяпер На-
вагрудскі р-н), у 1918 вярнуўся з сям’ёй
на радзіму К скончыў нар школу ў
Карэлічах (1926), Навагрудскую бел.
гімназію (1928), фіз-матэм. ф-т Вілен-
скага ун-та (1933). 3 1931 выкладчык
матэматыкі ў Віленскай бел гімназп, з
1939 яе дырэктар За рэв дзейнасць
двончы арыштоўваўся польскімі ўлада-
мі 3 восені 1939 дырэктар Навагруд-
скай бел гімназіі. потым школьны ін-
спектар у Баранавшкай вобл., аргані-
зоўвау пачатковыя і сярэднія бел. шко-
лы У 1941 з пачаткам акупацыі
Беларусі ням-фаш. захопнікамі, каб
пазбегнуць арышту і расстрэлу, некато-
ры час жыў на нелегальным становішчы
ў в. Лебедзева Маладзечанскага р-на,
дзе пазней пачау настаўнічаць у мясц.
нар школе У 1943 арганізаваў настаў-
нінкія семінарыі ў Маладзечне і Паста-
вах і стаў іх дырэктарам заснаваў Адмі-
ністрацыйна-гандлёвы ін-т у Маладзеч-
не Пасля закрыцця ў 1944 ням. акупац
ўладамі гэтых навуч устаноў К арыш-
таваны гестапа Ад расстрэлу К вырата-
валі былыя яго вучні АДасюкевіч і
К Касяк У канцы вайны эмігрыраваў у
Германію, у 1945—48 вывучаў медыцы-
ну ў Мюнхенскім ун-це і адначасова
выкладаў матэматыку ў мясц гімназіях
3 1948 у ЗША, удзельнічаў у арганіза-
цыі бел суполкі ў Саўт-Рыверы (штат
Нью-Джэрсі) 3 1950 астранаўтычны
даследчык амерыканскай фірмы ракет-
ных і касмічных даследаванняў Норт
Амерыкэн Авіэйшэн (цяпер Роквзл Ін-
тэрнэншанэл) у Лос-Анджэлесе, пры-
маў удзел у стварэнні першых міжкан-
тынентальных ракетных сістэм. У
1960-я г. ў аддзеле даследавання і бу-
даўніцтва спадарожнікаў сувязі фірмы
Інтэрнэйшанэл Тэлеграф энд Тэлефоўн
Карпарэйшэн у Вашынгтоне. 3 1972 у
ФРГ, праф. матэматыкі ў еўрап. аддзеле
Мэрылендскага ун-та. Аўтар першага ў
гісторыі падручніка па ракетнай тэхні-
цы і ракетным паліве (1960), адзін з аў-
тараў кн. па гісторыі і сучасным стане
савецкай астранаўтыкі (1964) і інш.
З’яўляўся фундатарам многіх эмігра-
цыйных бел. выданняў, кніг М.Сяд-
нёва. Чл. шэрагу міжнар. астранаўтыч-
ных арг-цый і ўстаноў. Т-вам імя Гер-
мана Оберта (ФРГ) за заслугі ў галіне
астранаўтыкі ўзнагароджаны залатым
медалём.
Літ.. С а в і к Л. Вяртанне. Мн., 1993; Я е
ж . Космас беларуса: Жыццяпіс Б. Кіта, ас-
ветніка, вучонага, патрыёта. Мн., 1996.
Алесь Скараход.
КІТАБЫ (араб. кнігі), кнігі, напісаныя
на бел. мове арабскім пісьмом. Ствара-
ліся з 16 ст. татарамі, што пасяліліся на
Беларусі і ў Літве ў 14—15 ст. і пасту-
пова забылі сваю родную мову. Змест
К. — усх. легенды, казкі, прыгодніцкія
аповесці, апісанні мусульманскіх рьггуа-
лаў, т. зв. Мерадж (паэма пра ўзнясенне
Магамета на неба), маральна-этычныя
павучанні для моладзі (пра шанаванне
бацькоў, гасцей, бедных, сірот, суседзяў
і інш.), варажба па літарах Карана, раз-
гадка сноў. Акрамя К. выдзяляюць пі-
саныя арабскім пісьмом тэфсіры, тэ-
джвіды, хамаілы. К. напісаны і чытаюц-
ца справа налева, тэкст пачынаецца
там, дзе ў слав. кнігах заканчваецца.
Колькасць старонак 70—1000. Радок
суцэльны, няма падзелу на словы, зна-
каў прыпынку, вял. літары. Новы твор
(раздзел) пачынаецца словам «баб»
(раздзел, пачатак новага зместу) ці «хі-
кайет» (аповесць, апавяданне). Іншы
раз гэтых слоў няма, тады на палях вы-
пісваюцца першапач. словы (першы
сказ) раздзела. Мова К. адрозніваецца
ад мовы стараж. бел. пісьмовых помні-
каў, яна блізкая да бел. нар. мовы. У К.
адлюстраваны побыт, звычаі, традыцыі
татар-перасяленцаў, таму іх тэксты —
каштоўны матэрыял для лінгвістаў, эт-
нографаў, літаратуразнаўцаў, гісторы-
каў. Навук. вывучэнне К. пачалося ў 19
ст. Транслітараваныя ўрыўкі з К. надру-
каваў А.В.Мухлінскі ў працы «Даследа-
ванне пра паходжанне і стан літоўскіх
татар» (СПб., 1857). У пач. 20 ст. пра К.
пісалі Я.Ф.Карскі, І.Ю.Крачкоўскі,
І.ІЛуцкевіч і інш. Найб. грунтоўна іх
даследаваў А.К.Антановіч. У кнізе «Бе-
ларускія тэксты, пісаныя арабскім пісь-
мом, і іх графіка-арфаграфічная сістэ-
ма» (Вільнюс, 1968) ён разгледзеў 24
арыгінальныя тэксты, сярод іх 8 кіта-
баў. К. даследуюць мовазнаўцы В.І.Нес-
цяровіч, ЧЛапіч, В.М.Чэкман, Г.Алек-
сандровіч-Мішкінене і інш.
Літ.’. Луцкевіч I. Ай-Кітаб — Кіцёп //
Скарыніч. Мн., 1993. Вып. 2; Яго ж. Ай
Кітаб // Спадчына. 1992. № 3; Карскі
Я.Ф. Беларуская мова арабскім пісьмом //
Вестн. Нар. комнссарната просвешення. 1922.
Старонка кітаба пач. 19 ст.
№ I; Шлюбскі А Беларуская мова араб-
скай транскрыпцыяй // Наш край. 1926. №
6—7; В о л ь с к і В. Асноўныя прынцыпы
арабскай транскрыпцыі беларускага тэксту ў
«кітабах» // Узвышша. 1927. № 6; Я г о ж
Аб асаблівасцях жывой мовы беларускіх татар
і арабскай транскрыпцыі «Аль-Кітабаў» //
Наш край. 1928. № 8—9; Кітаб з фондаў Ка-
занскага універсытэту (№ 1446) // Запісы
Бел. Ін-та навукі і мастацтва. 1994. Кн. 21;
Е а р і с 7. Сх КіІаЬ Таіаібч/ Іііежяко-роІхкісЬ:
(раіеовгайа. ^гаГіа, )?гук). Топіп, 1986.
Віктар Несцяровіч.
КІТАЙЦЫ (саманазва х а н ь ), нацыя,
асн. насельніцтва Кітайскай Нар. Рэс-
публікі (КНР) — 1042,48 млн. чал.
Герб «Кітаўрас*.
187
«КІТАЎРАС»
(1990). Веруючыя канфуцыянцы, бу-
дысты, даасісты. На Беларусі паводле
перапісу 1989 жыло 78 чал. З’явіліся тут
у пач. 20 ст. (інтэрніраваныя з часоў
руска-японскай вайны 1904—05). Найб.
жылі на Віцебшчыне (са 119 чал., што
жылі ў 1926 у Беларусі, 58 чал. былі ў
Віцебскай акрузе). К. займаліся дроб-
ным гандлем, працавалі ў пральнях, за-
латарамі. 3 1928 у наваколлі Віцебска
існавала кітайская с.-г. арцель (пазней
кітайскі калгас «Маркавічы», потым імя
Гікалы, што спецыялізаваўся на выро-
шчванні садавіны і гародніны, старшы-
ня Джан Ванфу). У Вя.і. Айч. вайну ў
Віцебску ў складзе Віцебскага патрыя-
тычнага падполля дзейнічала падп. гру-
па ў пральні на чале з А.І.Ліпці і В.Чу
Чалінам. У пасляванны час колькасць
К. скарацілася. У канцы 1980-х г. у Ві-
цебскай вобл. жыло 9 К., у Гомель-
скай — 20, у Мінскай — 15, у Мін-
ску — 5. Адбылося пераразмеркаване
К. паволле роднай мовы: у 1926 з 58
чал. 50 лічылі роднай мовай кітайскую,
8 — рускую, у 1989 роднай мовай 69 К.
лічылі рускую, 6 — кітайскую, 3 — бе-
ларускую. На побытавым узроўні К. ад-
вольна мяняюць кітайскія імёны на
МЯСЦОВЫЯ. Ігар Карашчанка.
«КІТАЎРАС», «Г і п а ц э н т а ў р »,
прыватнаўласніцкі герб, якім на Бела-
русі і ў Літве карысталася больш за 30
родаў, у т.л. Дуброўніцкія, Гедройцы,
Гальшанскія, Гарнастаі, Свірскія, Стра-
вінскія, Сясіцкія, Яманты. На сярэбра-
ным полі выява сярэбранага кентаўра,
які страляе з лука, замест хваста ў яго
змяя. Клейнод шляхецкага варыянта
герба — над прылбіцай з каронай тры
страусавыя пёры. Вобраз кентаўра на
герб трапіў з папулярных у стараж. Русі
перакладных грэчаскіх «Аповесці аб Кі-
таўрасе» (аднак у кентаўра там хвост
скарпіёна) і «Александрыі», дзе адзна-
чана, што кентаўры служылі лучнікамі ў
войску Аляксандра Македонскага. Як
геральдычная фігура кентаўр сустрака-
ецца на стараж.-рус. пячатках і манетах
14—16 ст. У ВКЛ выявы кентаўра вядо-
мы на пячатках князя С.І.Гальшанскага
пры дакументах 1388, 1431 (кентаўр мае
шчыт і меч) і 1433 (кентаўр у кароне,
рукі ў бокі). 3 гэтага часу выява кентаў-
ра ператварылася ў герб «К.» спачатку
роду Гальшанскіх, потым і іншых. У 16
ст. ўзнікла легенда аб паходжанні герба
«К.», адлюстраваная ў беларуска-літоў-
скіх летапісах. Паводле легенды, герб
належаў Даўспрунку, які ў часы рым-
скага імператара Нерона разам з Пале-
монам і інш. перасяліўся з Італіі ў Літ-
ву. Нашчадкамі Даўспрунка лічыліся
вял. князь ВКЛ Трайдзень і яго на-
шчадкі, т. зв. дынастыя Кітаўрасаў, ад
якой выводзілі свой род Гедройцы і
інш. Паводле летапісаў, князь Нары-
монт з роду Кітаўрасаў, калі быў вял.
князем ВКЛ, адмовіўся ад уласнага гер-
188
КІТОВІЧ
ба «К» і прыняў «Пагоню», якая стала
гсрбам дзяржавы
Літ Улашчк Н Н. Введенпе в нзуче-
нне белорусско-лнтовского летопнсання М ,
1985 С 130—169; Чернецов А.В 06
нзображенмях кентавра, обнажаюшего меч //
Краткне сообшення РІн-та археологнн АН
СССР 1981 Вып 166 Ваяерый Пазднякоу
КІТОВГЧ (Кііо\уіС2) Енджэй
(1 12.1728 — 3.4 1804), польскі гісто-
рык, мемуарыст Служыў пры магнацкіх
дварах У 1768 змагаўся на баку Барскай
канфедэрацыі У 1771 паступіў у семіна-
рыю ордэна місіянераў, стаў капланам і
атрымаў прыход у Рэчыцы каля Равы
Мазавецкай 3 1793 канонік калішскі
Аўтар «Успамінаў», якія ў форме
дзённіка ахопліваюць падзеі 1743—98 а
таксама першай па гісторыі побыту ў
Рэчы Паспалітай працы «Апісанне звы-
чаяў падчас панавання Аўгуста III», дзе
шырока пададзены з’явы духоўнай і ма-
тэрыяльнай культуры (жыллё, адзенне,
транспартныя сродкі, вераванні. школа,
выхаванне, сям’я, забавы).
Тв Раті^пікі. сгуіі НіМогіа роіхка
ЗУагхгаад'а 1871 Оріч оЬусга)о№ га рапо№апіа
Апршіа III 3 №у<і ЗУагхгажа. 1985
Літ В а г у с г Н Згіакаті <1гіеіоріхагМ№а
чіагороіхкіе^о ЗУгосІа№. Кгако», 1981
Валерыц Пазднякоу
КІХЕЛЬ (Кіесйеі) Самуэть (1563—
1619). нямецкі падарожнік. Паходзіў з
сям’і гандляра г. Ульм. У 1585—39 зра-
біў вял падарожжа па краінах Еўропы і
Азіі У 1586 праязджаў па Беларусі, Літ
ве, Інфлянтах (Гродна—Вільня—Рыга)
У справаздачы даў звесткі пра заняткі,
лад жыцця, гандаль жыхароу ВКЛ,
адзначаў іх верацярпімасць Упершыню
надрукавана ў 1820 у час. «Агсіпу хш
Оео^гаГіе, НіЫопе, 8іаа15-ппс! Кпе^з-
кпп$і» («Архіў геаграфіі, псторыі, дзяр-
жаўнай палітыкз і ваеннага мастацтва»)
Літ Аделунг Ф Крнтнко-лнтератур
ное обозренме путешественннков по Росснн
до 1700 г. н нх сочнненнй: Пер с нем. М .
1864 Ч I С. 233—238; Грыцкевіч В
Мальдзіс А Шляхі вялі праз Беларусь
Мн., 1980 С 20. 33, 56. 61, 64.
Валерьш Пазднякоў
КІШКА Леу (Лука; 1668, г Ковель,
Луцкае ваяв , цяпер у Валынскай вобл ,
Украіна — 19 12 1728), уніяцкі царк
дзеяч Рэчы Паспалітай, рэліг пісьмен
нік і перакладчык Епіскап уладзімірскі
і брэсцкі (1711—28). Мітрапаліт кіеўскі
і гачіцкі уніяцкан царквы (1714—-28)
Паходзіў са шляхецкага роду герба
«Дуброва» 3 1684 чл ордэна базыльян
Вучыўся ў школе пры Быценскім кляш-
тары базыльян (1683—88), скончыў Ка-
лепум прапаганды веры (Рым 1693) са
ступенню доктара багаслоўя Праф ры
торыкі і філасофіі ў базыльянскай шко-
ле г Уладзіміра-Валынскага (1694—96)
Прапаведнік і вікарый (намеснік ігуме-
на) у 1696, ігумен (1697—99) Віленскага
манастыра св Тройцы Абараніў гэты
цэнтр уніяцтва ад дамаганняў епіскапаў
і канчаткова падпараакаваў яго базыль-
янскаму ордэну (1703). Архімандрыт
Леў Кішка
Полацкага манастыра св. Барыса і Гле-
ба (1699—1708). Протаархімандрыт (га-
лава) ордэна базыльян (1703—13) Архі-
мандрыт Супрасльскага манастыра
(1709—28). Уключыў у склад ордэна
шэраг манастыроў, раней падпарадкава-
ных епіскапам, умацаваў аўтарытэт і
уладу протаархімандрыта (палічыу не-
сапраўднымі выбары мітрапаліта Г Він-
ніцкага ў 1708. якія адбыліся без яго
ўдзелу, дамогся паўторнага галасаван-
ня) Рэгулярна наведвау манастыры, у
т.л. архімандрыі, што не ўваходзілі ў ор-
дэн Аднавіў шэраг зруйнаваных кляш-
тараў і цэркваў, у т.л. ў Беразвеччы,
Супраслі. дзейнасць Супрасльскай дру-
карні, заснаваў паперню Падрыхтавау і
АКМЛ ІГЬУ5ТЯ.І5 ЛС МЛСМЕІСІ
РгІпарІ1,0,Ыш>п1> КгГсу, рпегцІ! 51«
пч(ісік Сірігіпгі.егсаі.егахг.
1К ЕЛВЕМ ЛКМЛ ЛП ІР5УМ ГЯ1К
сІрет.5І.Вц<І. іесіЛісЬоп /«{кісопг
сйпрЬы Кре,
Дмігм/іе СЫ/ўІ Луаріын явеі I
Іц’іікн Мі',№&ерЫеіЫіг, т
5‘> егмі ЫгеяЛм, р*г >еЛ/ Ы/мг,
ра’Ые іег/іе яте (МічІПрее/ые ыіірчя)
ЦЫЯ ееЫусгўгер'н ямм «ігд /**«г<
ру/еп/еяег/ іеНі , я/ улеўірўі Лг*/^,
Цч’ зетеріееі Л/г« «**д /** і
А/1 ^ея/яі еі/т е'Ы яцін /ііеяні /іреен,
8“ реОеі Лгг е/*/е/е нігі.
Панепрычны верш Сымона Буднага на герб
Яна Кішкі «Новы запавет» Яоск 1574
правёў Замойскі сабор 1720 Імкнуўся да
адзінаўладдзя, хацеў цалкам паднача-
ліць сабе базыльянскі ордэн Спрабаваў
утварыць з манастыроў на Украіне
асобную правінцыю і падначалшь не-
пасрэдна сабс Клапаціўся пра адука-
цыю белага духавенства Выдаў на ста-
рабсл мове адной кнігай дапаможнік
для святароў з катэхізісам для вернікаў
«Собранме прнпадков краткое» (Суп-
расль, 1772), «Лекснкон» (слоўнік цар-
коўнаславянска-польскі, Супрасль.
1722), «Букварь языка словенского»
(Супрасль, 1727). Быў прыхільнікам
частковага захавання ўсх. абраднасці ў
грэка-каталіцкай царкве, хоць не мог
супрацьстаяць лацінізацыі Імкнуўся
пераадолець абрадавую разнастайнасць
і недахоп богаслужэбнан л-ры (з гэтай
мэтай выдадзены вял тыражом уніфіка-
ваны для ўсіх парафій «Служэбнік»,
Супрасль, 1727—32)
Літ Петров Н Очерк ястормн базяля-
анского орлена в бывшем Польше // Тр Км-
евской Духовной академнн 1870 № II
Долматов Н Супрасльскнй Благовеіцен-
скнн монастырь СПб . 1892; Опнсанне до-
кументов архнва западно-русскнх уннатскнх
мнтрополнтов Т 2 СПб , 1907, Б і к о № 5 к і
Е Огіе|е кохсюіа ппіскіе^о па І.пмпе і Кпм V.
XVIII і XIX №іекіі Сг. I 2ч/у<1 іУаіхгаіуа, 1906
Сяргеіі Казуля
КІ1ІІКА Ян Станіслававіч (? —
26 7 1592), дзяржаўны дзеяч ВКЛ 3 ро-
ду Кішкау Вучыўся ў Базелі (1563), з
1564 у Цюрыху, Рыме. Неапалі, Балон-
ні 3 1569 крайчы ВКД, з 1579 падчашы
ВКЛ і староста жмудскі. з 1588 кашта-
тян віленскі, з 1589 ваявода брэсцкі,
дзяржаўца быстрыцкі і швун эйрагольс-
кі У час Лівонскай вайны 1558—83 у
1580 на чале свайго атрада ўдзельнічаў у
паходзе караля Стафана Баторыя на Вя-
лікія Лукі У сваіх маёнтках пашырыў
арыянства, замяняючы кальвінісцкіх
міністраў (пастыраў) арыянскімі Засна-
ваў арыянскую акадэмію ў Іўі, друкар-
ню ў Вснграве (1570), Лоскую друкарню
На арыянскіх сінодах у Лоску ў 1578 і
1581, а таксама ў Любчы ў 1582 высту-
піў супраць левай радыкальнай плыні ў
арыянскім руху Аўтар некалькіх рэліг
трактатау На сейме 1589 выступіў у
абарону верацярпімасці
Анатояь Грыцкевіч
КІШКА Януш Станіслававіч (каля
1568 — 13.1 1654), вайсковы і дзярж
дзеяч ВКЛ 3 роду Кішкаў Напачатку
кальвініст, потым перайшоў у каталіц-
тва Вучыуся ў Падуі (Італія, 1624—26)
Вайск службу пачаў у 1604 пад каман-
дай гетмана Я К Хадкевіча ў час вайны
Рэчы Паспамтай са Швецыяй 1600—29
На чале ўласнага атрада ўдзельнічаў у
Кірхгольмскай бітве 1605, у 1609 каман-
давау гусарскай харугвай. 3 1610 старос-
та парнаускі У 1611 удзельнічаў у вайне
Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609—18, у
1621 — вайне з Турцыяй і ў Хацінскай
бітве 3 1621 ваявода полацкі. У 1622
ваяваў са шведамі пад Мітавай У час
вацны Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—34
абараняу Полацк (1633), вёў баі пад
Смаленскам 3 1640 староста дрыскі 3
1635 гетман польны, з 1646 — гетман
вялікі ВКЛ Валерый Пазднякоу
КІШКІ Кішкі-Цеханавец-
к і я , магнацкі род герба «Дамброва»
(«Дуброва») у ВКЛ Заснавальнік роду
Паве.і Струміла ў пач 15 ст быў адным
з уладальнікаў Дмошына ў Вышагрод-
скай зямлі (Польшча) Яго сын Ежы
(Юрый, Юшка) у апошнія гады праў-
лення Вітаўта займаў пры яго двары
пасаду пасцельнічага Атрымаў ад вял
князя для бацькі г Цеханавец, а для ся-
бе маенткі на Падляшшы Пасля смерці
Вітаута Е Струміла (ш яго аднамменны
сын) вярнуўся ў Карону Польскую. зай-
маў пасады харужага (1443), падкамора-
га (1461), кашталяна (1485) львоўскага
Кар'ера Е Струмілы прывабіла ў ВКЛ
яго братоў Мацея (Мацька) і Пятра,
якія атрымалі ў спадчыну Цеханавсц У
Метрыцы ВКЛ захавауся недатаваны
запіс пра падараванне братам паводле
распаралжэння ваяводы віленскага Доў-
гірда (1434—43) «шесть чоловеков Бо-
рнвойніішкн» ў Медншкай воласш,
якія раней належалі Е Струмілу Маць-
ка стаў родапачынальнікам Цеханавец-
кіх. Яго брат Пётр (Пятрашка Страміла,
Цеханавецкі-Страміла, Страмілка) у
1463 і 1469 староста драпчынскі, у 1477
кухмістр вял княпні Альжбеты, у 1483
намеснік лідскі і маршалак гаспадарскі,
памер у час пасольства ў Крым (да
1493) Пётр, всрагодна, першы насіў
мянушку Кішка, якая стала прозвішчам
роду Большасць прадстаунікоў К зай-
малі высокія пасады ў ВКЛ Найб вя-
домыя К
Станіслаў Пятрашкавіч
(? — 1513 або 1514), падстолі ВКЛ у
1487—88, маршалак гаспадарскі і на-
меснік лідскі ў 1493, каля 1512 прызна-
чаны маршалкам земскім ВКЛ Другі
шлюб узяў з дачкой ваяводы трокскага
П Я Мантыгердавіча, ад якой меу сына
Пятра і дачку Ганну Яны атрымалі ў
спадчыну Нясвіж, Алыку, Лахву, Іуе.
Петр Станіслававіч (? —
1534), староста драпчынскі, дзяржаўца
ожскі і пераломскі. з 1521 ваявода по-
лацкі, з 1532 кашталян трокскі і старос-
та жмудскі Адзін з буйненшых магна-
таў ВКЛ, валодаў Лоскам, Крожамі,
Рамбалцішкамі, Еўнішкамі, Меднікамі і
інш У 1528 выстаўляў у вонска 224
коннікау Меў сыноў Станіслава, Пят-
ра, Мікалая
Станіслаў Пятровіч (’ —
1.11 1544), староста брацлаўскі (1522),
дзяржауца ўсвяцкі і азярышчанскі, вая-
вода віцебскі з 1544
Ян Станіслававіч.гл Кішка
ЯС
Януш Станіслававіч, гл.
Кішка Я С.
Мікалай Станіслававіч
(? — 315 1644), ваявода дэрпцкі з 1617,
мсшслаўскі з 1627, кашталян трокскі з
1636, падскарбі ВКЛ з 1640 Памёр бяз-
дзетным
Крыштоф Станіслававіч,
чашнік ВКЛ з 1632, ваявода мсціслаўскі
з 1636, віцебскі з 1639 Яго дачка Альж-
бета была замужам за падкаморым мін-
скім кн Т Жыжэмскзм, апошняя ў ро-
дзе К
Большая частка багацця згаслага род>
К перайшла да неаднаразова пародне-
ных з ім Радзівілаў
Літ ХусЬІігічкі Т. 2іо<асгіасгііу
роккіеў Рогпагі, 1891 Т. 13 8. 28—35,
В о п і е с к і А НегЬагг Роічкі ЗУапгала
1907. Т 10 8 101—105; Яго ж Росгеі
гогіоу/ XV ХМіеІкіепі Кчі^мшіе І.ііеад'ккіет V/ XV і
XVI №. ХУагчгаіса, 1887. 8. 125—130;
ІакііЬсгак 8 Зеггу 8іпітіІІо — рггужоііса
копГесіегас|і ішожвкіеў 1464 // Зроіесгегімісо
Роічкі іге<1піоу.'іесгпе| кУагчгаіса, 1992 Т 5
Станіслау Думін
КІШЧАНКА Аляксандр Міхайлавіч (н
13.5.1933, в. Белы Калодзеж Багучар-
скага р-на Варонежскай вобл., Расія),
мастак Нар. мастак Беларусі (1993).
Скончыў Львоўскі ін-т прыкладнога і
дэкар мастацтва (1960) Працуе у ману
ментальным і станковым жывапісе, га-
белене. Творы адметныя мстафарычнай
сімволікай жанравай і тэматычнан раз-
настайнасцю, роздумам над праблемамі
часу, над мінуушчынай роднай зямлі
Да гіст. гэмы звяртаецца ў манумен-
тальных работах: размалёўцы «Эстафета
пакаленняў» (1973, з М.Савіцкім) у са-
наторыі «Беларусь» у Місхоры (Крым).
мазаічных кампазіцыях «Беларусь пар-
тызанская» на фасадзе гасціншы «Ту-
рыст» (1973), «Кастрычнік» на адм бу-
дынку на Юбілсйнай плошчы (1975),
абедзве ў Мінску. Адыграў значную ро-
лю ў адраджэнні мастацтва габелена на
Беларусі, стварыў новы тып сучаснага
габелена — манументальна-дэкаратыу-
ны, распрацавау праблему чалавека ў
гіст. прасторы: «Легенда пра беларускіх
партызан» (1972, з А.Бельнюковай);
«Ленінізм» (1977) і «СССР Эгапы ба-
рацьбы і перамог» (1979, з Савіцкім;
Дзярж. прэмія Беларусі 1980) для кан-
ферэнн-залы ў будынку Адміністрацыі
Прэзідэнта Беларусі, габелен-заслону і
Помнік на ўвекавечашіе ахвяр Кішчыцкаіа расстрэлу 1905.
КШІЧЫЦКІ
6 габеленаў для фае («Беларусь», «Му-
зыка», «Космас», «Рэвалюцыя», «Пес-
няры», «Скарына») Дзярж т-ра оперы і
балета Беларусі (1978—85), «Песняры
Беларусі» і «Гімн вызвалення» для Бел
т-ра імя Я Коласа ў Вшебску (1984—
85), «Чарнобыль» у будынку ААН
(Нью-Йорк, 1991), «Габелен стагоддзя»
(1995; Дзярж. прэмія Беларусі 1996) Ці-
кавае вобразнае вырашэнне ўласціва
творам станковага жывапісу: «Старшы-
ня 1943» (1970), «Камсамольцы 1970-х
гадоў», «Агонь бацькоў» (абодва ў 1972).
Літ Васілеўскі П Кропкі зорнага
дажджу // Мастацтва Беларусі 1987 ЬЬ II
Наталля Шаранговп
КІШЧЫЦКІ РАССТРЭЛ 1905. рас-
стрэл урадавымі войскамі сялян в Кі-
шчыцы Чавускага пав. Маплёўскай губ.
Жыхары в. Кішчыцы на працягу многіх
гадоў судзіліся з памешчыкам А А Габе-
лем, уладальнікам маёнтка Сасноўка, за
права пасвіць жывёлу на памешчыцкім
лузе Вясной і летам 1905 неаднаразова
адбываліся сутычкі сялян з паліцыяй.
Па распараджэнні губернатара ў маён-
так накіраваны член губернскай канцы-
лярыі Каханаў, горацкі і чавускі спраў-
нікі, 2 земскія начальнікі і інш. палі-
цэйскія чыны Адначасова ў Сасноўку
камандзіраваны казённыя каморнікі,
якія павінны былі пракласці мяжу па-
між Горацкім і Чавускім пав , што з’яў-
лялася адначасова мяжой паміж уладан-
нямі памсшчыка і зямлёй сялян в Кі-
шчыцы 17 чэрв група каморнікаў пад
аховай паліцэйскіх і роты салдат пачала
працу Сяляне імкнуліся перашкодзіць
каморнікам Спроба коннай паліцыі ад-
190
КЛАСІЦЫЗМ
цясніць і разагнаць натоўп скончылася
беспаспяхова, адбылася рукапашная су-
тычка. Па прапанове Каханава каман-
дзір роты загадаў адкрыць агонь па ся-
лянах У выніку 8 чалавек забіты, 15 па-
ранены. У 1955 на месцы К.р. пастаўле-
ны помнік.
Літ.: Ш а 6 у н я К Н. Аграрный вопрос н
крестьянское двнженне в Белорусснн в рево-
люцнн 1905—1907 гг. Мн., 1962.
Уладзімір Філякоў.
КЛАСІЦЫЗМ (ад лац. сІазысііБ узор-
ны), кірунак у еўрапейскай мастацкай
культуры 2-й пал. 17 —пач. 19 ст. Сут-
наснь яго ў кананізаныі антычнай кла-
сікі як дасканалага ўзору. Адметны уні-
версальнасцю (ахапіў усе віды мастац-
тва, роды і жанры л-ры, эстэтыку, кры-
тыку і ў пэўным сэнсе элітарны лад
жыцця) і адносным стылявым адзін-
ствам Грунтаваўся на традыцыях Адра-
джэння і адначасова сінтэзаваў у пераў-
творанай форме дасягненні процілегла-
га яму барока, якое папярэднічала і час-
ткова суіснавала з К. Пастулатам К , як
і Адраджэння, былі разумнасць, упарад-
каванасць і гарманічнасць быцця. Але ў
рэнесансавым мастацтве гэта вынікала з
пантэістычнай філасофіі, а ў К. яны ба-
зіраваліся на дэкартаўскай канцэпцыі
дваістасці матэрыяльнай і духоўнай ас-
новы (субстанцыі) быцця.
На Беларусі тэндэнцыі К. прыкмет-
ныя з 17 ст. ў тэорыі (курсы паэтыкі і
рыторыкі) і ў маст. практыцы (пераваж-
на ў архітэктуры, сілабічнай паэзіі і тэ-
атры). На лац. паэзію і антычную эстэ-
тыку як на ўзоры арыентаваўся
М.К.Сарбеўскі (яго трактаты на лац.
мове «Пра дасканалую паэзію, або Вер-
гілій і Гамер», «Пра трагедыю і каме-
дыю, або Сенека і Тэрэнцый», «Свое-
асаблівасці лірыкі, або Гарацый і Пін-
дар», «Пра вартасці і недахопы элегіі,
або Авідзій» і інш.). Спалучэнне стыляў
рэнесансу, барока і К. прыкметнае ў Сі-
Да арт Класшызм Жыліцкі палац. 1830-я г.
мяона Полацкага. Больш паслядоўна К.
у шматмоўнай л-ры Беларусі выявіўся ў
2-й пал. 18 — пач. 19 ст. Асноўныя яго
рысы (абагульненасць вобразаў, зада-
дзенасць ідэі, культ антычнасш, ім-
кненне да гармоніі) уласцівы творчасці
шэрагу пісь.меннікаў, якія нарадзіліся
або жылі на Беларусі, але пісалі на
польскай (А.Наруш: віч, Ю.Нямцэвіч,
Ф.Багамолец, У.Радзівіл, Т.Глінская),
рускай (І.Сакольскі, І.Галянеўскі) і ла-
цінскай (М Карыцкі) мовах. Патрабую-
чы для «высокіх» жанраў «высокай» мо-
вы (польск., рус., лац. або стараслав.) і
дапускаючы бел. прастамоўе толькі для
«нізкіх» жанраў, нарматыўная эстэтыка
К. стрымлівала развіццё бел. л-ры. Ты-
повым прыкладам класіцысцкага моў-
нага «раздваення» з’яўляецца творчасць
групы драматургаў, звязаных з Забельс-
кім школьным т-рам на Полаччыне. Іх
трагедыі («Свабода ў няволі» К.Мара-
шэўскага, «Фемістокл» М.Цяцерскага.
«Крэз» 1 Юрэвіча) прысвечаны «ўзвы-
шаным» тэмам, узятым з антычнай гіс-
торыі, напісаны па-польску, але ў «ніз-
кую» камедыю («Камедыя» Марашэўс-
кага, «Доктар па прымусу» Цяцерскага)
уводзілася бел. мова. Біблейскія і ан-
тычныя сюжэты парадзіраваліся ў бел.
бурлескнай паэзіі (калядкі «Таго дня
вельмі слаўнага», «Стары Восіп барада-
ты», паэма «Энеіда навыварат»), Эстэ-
тыка К. зрабіла ўплыў на пісьменнікаў
19 ст., якія пісалі на польскай і бел. мо-
вах: Я.Чачота (філамацкія вершы).
Я.Баршчэўскага («Рабункі мужыкоў»,
«Гарэліца»), В.Дуніна-Марцінкевіча
(«Ідылія», «Залёты»), у якіх класіцыс-
цкія рысы спалучаліся з элементамі
сентыменталізму, рамантызму і рэаліз-
му.
У мастацтве Беларусі К. з’явіўся ў 2-й
пал. 18 ст. Найб. росквіту дасягнуў у дэ-
кар.-прыкладным мастацтве (мэбля,
шкло, тканіны, размалёўкі). Дакладнас-
цю і строгасцю формаў, гармоніяй пра-
порцый, прастатой і яснасцю дэкору
вызначаюцца вырабы з урэцка-налібоц-
кага шкла. У аздабленні палацава-пар-
кавых ансамбляу, гар. і сельскіх сядзіб
выкарыстоўвалі гермы, карыятыды, ат-
ланты, рэльефы з адлюстраваннямі кла-
сіцыстычных эмблем, алегарычных
фігур (палац Храптовічаў у г.п. Бешан-
ковічы, «Паляўнічы домік» у Гомелі,
палац Радзівілаў у в. Паланэчка Барана-
вінкага р-на і інш.). Рысы К. ўласшвы
жывапісным творам І.Аляшкевіча
(«Групавы партрэт», «Партрэт А.Чарта-
рыйскага» і інш.), Ф.Смуглевіча
(«Уступленне Баляслава Храбрага ў Кі-
еў»), Зваротам да антычных сюжэтаў
вызначаюцца раннія творы В.Ванькові-
ча («Кампазіцыя на антычную тэму») і
Я.Дамеля («Выкраданне Еўропы»),
Архітэктура К была заснавана на вы-
карыстанні структурных і маст.-дэкар.
магчымасцей антычнай ордэрнай сістэ-
мы (пераважна дарычнай), на прапар-
ныянальнасці і сувымернасці аб’ёмаў і
дэталей будынка. У архітэктуры Белару-
сі К. выявіўся ў 1770-я г. Ен развіваўся
паралельна з познім барока, а ў канцы
стагоддзя стаў асн. маст. кірункам. Для
яго характэрна спапучэнне зах.-еўрап і
рус. культур з мясцовымі маст. трады-
цыямі Сярод помнікаў пераходнага
стылю Ружанскі і Свяцкі палацы. Ста-
наўленне К. звязана з інтэнсіўным раз-
віццём горадабудаўніцтва. Горад разгля-
даўся як цэласная спланаваная сістэма
(праект планіроўкі комплексу Ласосна
каля Гродна). У Мінску, Віцебску, По-
лацку і інш. вялося ўпарадкаванне ву-
лічнай сеткі, узбуйняліся кварталы.
ствараліся новыя плошчы. У палацава-
сядзібным буд-ве К абумовіў геамет-
рычнасць планіроўкі (пераважна сімет-
рычна-восевай) тэр. сядзібы. Палац або
сядзібны дом размяшчаўся паміж па-
радным дваром і паркам (палац у в.
Алешкавічы Мастоўскага р-на). Паявіў-
ся новы тып палаца — цэнтрычная
кампактная ў плане пабудова з купалам
(Грудзінаўская сядзіба ў Быхаўскім
р-не), у кампазіцыі якой часта былі га-
лерэі-каланады, размешчаныя паўкру-
гам або франтальна. Гал. кампазіцыйны
акцэнт сядзібнага дома — манумен-
тальны поршк. Сярод выдатных помні-
каў бел. К. Гомельскі, Жыліцкі (Кіраў-
скі р-н), Сноўскі (Нясвіжскі р-н) пала-
цы і інш. Засваенне новых арх. прын-
цыпаў і формаў К адбывалася таксама
ў культавым дойлідстве касцёлаў і цэр-
кваў. Сярод прадстаўнікоў К. ў архітэк-
туры бел. дойліды Б.Захарэвіч, А. і
П.Макарэвічы і інш. Для Беларусі пра-
ектныя работы выконвалі і архітэктары-
класіцысты інш. школ: віленскай (Л.Гу-
цэвіч, М.Шульц, К.Падчашынскі), пе-
цярбургскай (М.Львоў, І.Староў, В.Ста-
саў, А.Мельнікаў, А.Штаўберт),
варшаўскай (Ш.Цуг, А.Ідзкоўскі). Знач-
ны ўклад зрабілі італьянец К.Спампані,
англічанін Дж.Кларк.
У бел. музыцы 18 ст. К не склаўся ў
цэласную з’яву ці шырокі кірунак. У
муз. спадчыне кампазітараў Беларусі
(Міхал Казімір Агінскі, М.Радзівіл,
В.Казлоўскі} існаваў у спалучэнні з сен-
тыменталізмам, элементамі рамантыз-
му, барока і ракако; развіваўся ў рэчы-
шчы агульнаеўрап традыцый, меў шмат
рыс і тэндэнцый, агульных з муз. куль-
турай Захаду. У 1770—90-я г. ў магнац-
кіх тэатрах Беларусі (Нясвіжы, Слоніме,
Гродне) ставілі камічныя оперы італь-
янскіх кампазітараў («Фраскатанка, ці
Залатая дзева» Дж.Паізіела, «Джаніна і
Бернардоне» Д.Чымароза, «Вясковыя
сцэны рэўнасці» Дж.Сарці і інш.). Ты-
повыя рысы, характэрныя для еўрапей-
скага опернага мастацтва, увасобіліся ў
адзіным, што дайшоў да нас, муз. пом-
ніку школьнага бел. тэатра — оперы
«Апалон-заканадаўца, ці Рэфармаваны
Парнас» (кампазітар Р.Вардоцкі, драма-
тург М.Цяцерскі), створанай для тэатра
Забельскага дамініканскага калегіума.
Рысы К. маюць творы ням. кампазітара
Ё.Д.Голанда (1746—1827), паслядоўніка
берлінскай і венскай класічных школ,
які жыў і працаваў на Беларусі (оперы
«Агатка», «Чужое багацце нікому не на
карысць», уверцюра да балета «Арфей і
Эўрыдыка»), музыка М.Радзівіла
(1757—1831; 6 паланезаў для камернага
аркестра, дывертысмент для 2 скрыпак,
альта, 2 'флейтаў, 2 валторнаў, фагота,
віяланчэлі і кантрабаса), В.Казлоўскага.
У традыцыях ранняга К. напісаны тво-
ры літургічнай музыкі Беларусі 18 ст. К.
панаваў непадзельна ў жанры тагачас-
най месы (у гонар Дзевы Марыі, у го-
нар Нараджэння Хрыста і інш.) і шмат-
галосым муз. рэпертуары, занатаваным
у рукапісах розных каталіцкіх кляшта-
раў Беларусі.
Літ:. Ренессанс. Барокко. Класснннзм:
Проблема стнлей в западноевропейском нс-
кусстве XV—XVII в. М., 1966; Дробаў
Л.М. Беларускія мастакі XIX ст. Мн., 1971;
Дорошевнч Э., Конон В. Очерк нс-
торнн эстетнческой мыслн Белорусснн. М.,
1972; Гісторыя беларускай дакастрычніцкай
літаратуры. Т. I—2. Мн., 1968—69; Конон
В.М. От Ренессанса к класснцнзму: (Станов-
ленне эстет. мыслн Белорусснн в XVI—XVIII
вв.). Мн., 1978; Гісторыя беларускага тэатра.
Т. I—3. Мн., 1983—87; Софронова Л.А.
Польская театральная культура эпохн Прос-
вешення. М., 1985; Музыкальный театр Бело-
русснн: Дооктябрьскнй пернод. Мн., 1990;
Беларуская музыка XVI—XVII стст. Мн.,
1990; Дадномова О.В. Музыкальная
культура городов Белорусснн в XVIII в. Мн.,
1992.
Уладзімір Конан (эстэтыка і літаратура),
Алена Шапашнікава (мастацтва),
Валерый Марозаў (архітэктура),
Наталля Сазановіч (музыка).
КЛАСЫ ГРАМАДСКІЯ, вялікія сацы-
яльныя групы, якія звязаны агульнасцю
прыкмет і складаюць ядро сац. структу-
ры грамадства. Паняцце «клас» у пач.
19 ст. шырока выкарыстоўвалі франц.
гісторыкі Ф.Гізо і А.Цьеры, франц. і
англ. эканамісты А.Сміт і Д.Рыкарда.
Напр., Сміт вылучаў такія асн. класы
тагачаснага грамадства, як наёмныя ра-
бочыя, капіталісты і буйныя зямельныя
ўласнікі, і адрозніваў іх гал. ч. паводле
крыніц даходу (заработная плата, пры-
бытак, рэнта). Вучэнне аб класах найб.
развіта ў марксізме, які абгрунтаваў
эканам. прычыны ўзнікнення класаў.
Паводле К.Маркса і Ф.Энгельса, дыфе-
рэнцыяцыя грамадства на класы — вы-
нік грамадскага падзелу працы і фармі-
равання прыватнаўласніцкіх адносін.
Поруч з неабходным з’явіўся і прыба-
вачны прадукт, які паступова канцэн-
траваўся ў руках асобных членаў аб-
шчыны — старэйшын, военачальнікаў,
жрацоў. Гэта вяло да расслаення, а по-
тым і распаду першабытнай абшчыны.
Фарміраванне класаў, з пункту гле-
джання марксістаў, адбывалася ў выніку
вылучэння з першабьггнай радавой аб-
шчыны эксплуататарскіх вярхоў, пера-
тварэння ў рабоў ваеннапалонных і
збяднелых аднапляменнікаў. У.ІЛенін у
праны «Вялікі пачын» класамі назваў
«вял. групы людзей, якія адрозніваліся
па іх месцы ў гістарычна пэўнай сістэме
грамадскай вытв-сці, па іх адносінах
(большай часткай замацаваных і афор-
мленых у законах) да сродкаў вытв-сці,
па іх ролі ў грамадскай арганізацыі пра-
цы, а значыць, па спосабах атрымання і
памерах той долі грамадскага багацця,
якую яны маюць. Класы — гэта такія
групы людзей, з якіх адна можа пры-
свойваць сабе працу другой дзякуючы
розніцы іх месца ў пэўным укладзе гра-
мадскай гаспадаркі». Марксізм падкрэс-
лівае, што адносіны паміж пануючымі і
эксплуатаванымі класамі маюць харак-
тар класавай барацьбы, якая з’яўляецца
рухальнай сілай грамадскага развіцця.
Марксісцкая тэорыя вылучае асн. і не-
асн. класы. Існаванне асноўных класаў
абумоўлена пануючымі ў пэўным гра-
мадстве эканам. адносінамі, і перш за
ўсё адносінамі ўласнасці. Неасноў-
ныя — гэта рэшткі папярэдніх класаў у
новай фармацыі ці зарбдкі новых кла-
саў, якія прыйдуць на змену асн. у но-
вай фармацыі. Прадстаўнікі розных па-
літ. плыней і школ па-рознаму вылуча-
юць асн. прыкмету класа. Калі марксіс-
цкая тэорыя першаснымі лічыць месца
ў грамадскай вытв-сці, адносіны да
сродкаў вытв-сці, то размеркавальная
тэорыя (К.Кауцкі, М.І.Туган-Бараноўс-
кі) — спосабы атрымання і памеры да-
ходаў, а арганізацыйная тэорыя
(А.А.Багданаў) — ролю ў арганізацыі
грамадскай вытв-сці. Праблема падзелу
грамадства на класы тэарэтычна выра-
шаецца па-рознаму — ад адмаўлення іх
існавання наогул да імкнення даказаць
адвечнасць, непазбежнасць класавага
падзелу. Ням. сацыёлаг і палітолаг кан-
ца 19 — пач. 20 ст. М.Вебер у многім
згодны з марксавай тэорыяй класаў, ад-
нак да класаваўтваральных адзнак ён
прылічваў і інш. фактары; кваліфіка-
цыю працаўнікоў, наяўнасць дыплома,
пэўных навыкаў, уменняў, вопыту.
Амер. сацыёлаг П.Сарокін вызначаў
класы як супольнасць людзей, якія ва-
лодаюць блізкімі пазіцыямі ў адносінах
эканам., паліт. і прафесійных статусаў;
франц. сацыёлаг П.Бурдзье вызначае
класы як сукупнасць агентаў, што зай-
маюць падобную пазіцыю і ў падобных
умовах маюць падобныя інтарэсы.
Амер. сацыёлаг Э.Райт да класа капіта-
лістаў адносіў тых, хто кантралюе ўсю
сістэму вытв-сці, а да рабочага класа
тых, хто не здзяйсняе ніякага кантролю.
Амер. сацыёлаг Э.Гідэнс да ліку асн.
класаў на сучасным этапе адносіць вы-
КЛАЧОЎСКІ
шэйшы клас (багатыя прадпрымальнікі,
прамыслоўцы, вярхі кіраўніцтва), ся-
рэдні клас (спецыялісты — «белыя каў-
няры»), рабочы клас (людзі, занятыя
ручной працай — «сінія каўняры»), ся-
лянства (асобы, занятыя с.-г. працай).
Ням. сацыёлаг і палітолаг Р.Дарэндорф
трактуе класы як канфліктуючыя сац.
групы, якія ўзаемадзейнічаюць для
ажыццяўлення ўлады; грамадства ён па-
дзяляе на тых, хто мае, і тых, хто не мае
ўлады. Марксісцкаму вучэнню аб кла-
сах як аснове сац. структуры грамадства
ў немарксісцкай сацыялогіі процістаіць
тэорыя сац. стратыфікацыі (ад лац.
ЫгаШт насціл, слой + Гасеге рабіць). Яе
прадстаўнікі лічаць, што паняцце класа
прыдатнае для аналізу сац. структуры
грамадства мінулых часоў, у сучасным
постіндустрыяльным грамадстве ўжо не
адлюстроўвае рэальнасці, бо ў гэтым
грамадстве адносіны ўласнасці страцілі
сваю акрэсленасць у выніку шырокага
акцыяніравання, выключэння асн. ула-
дальнікаў акцый са сферы кіравання
вытв-сцю і замены іх наёмнымі мене-
джэрамі. Таму, на іх думку, тэрмін
«клас» правамерна замяніць тэрмінамі
«грамадская група», «пласт», «слой» і
г.д.
Літ:. А н д р е е в А.А. Классы как субьек-
ты соцяального рнтма // Соц.-полнт. журн.
1993. № 8; Бурдье П. Соцнальное прос-
транство н генезнс «классов» // Бурдье П.
Соцнологня полнтнкн: Пер. с фр. М., 1993;
Гндденс Э. Стратнфнкацня н классовая
структура: Пер. с англ. // Соцнол. нсслед.
1992. № 9, 11; Л е н і н У.І. Вялікі пачын //
Тв. Т. 29 (Полн. собр. соч.; Т. 39); М а р к с
К., Э н г е л ь с Ф. Маніфест Камуністычнай
партыі. Мн., 1968; Маркс К. Капітал. Т.
I—3. Мн., 1952—53; Сорокнн П. Соцн-
альная стратнфнкацня н мобнльность // Со-
рокнн П. Человек. Цнвнлнзацня. Обшество:
Пер. с англ. М., 1992; Соцнальный облнк
современного западного обшества. М., 1993;
Энгельс Ф. Паходжанне сям’і, прыватнай
уласнасці і лзяржавы. Мн., 1970; ЗУгівЬі
Е.О. СІазз. Боікіоіі, 1985. Адам Мельнікаў.
КЛАЧОЎСКІ (КІосгозуькі) Ежы (н.
29.14.1924, в. Багданы каля г. Пшас-
ныш, Астралэнцкае ваяв., Полыпча),
польскі гісторык. Д-р (1950), ганаровы
д-р Гродзенскага ун-та (1993). У 2-ю
сусв. вайну з восені 1941 у Арміі Краё-
вай, удзельнічаў у Варшаўскім паўстан-
ні 1944, трапіў у ням. палон. Скончыў
Пазнанскі ун-т (1948). 3 1950 працуе ў
Каталіцкім ун-це ў Любліне, адначасова
з 1957 дырэктар Ін-та гісторыі царкоў-
най геаграфіі ў Любліне. 3 1980 нам.
старшыні Міжнар. камісіі параўнальнай
гісторыі цэркваў, з 1991 узначальвае
Ін-т Цэнтральна-Усходняй Еўропы ў
Любліне, Польскі камітэт ЮНЕСКА.
Арганізуе ў Любліне міжнар. канферэн-
цыі па гісторыі, гісторыі рэлігіі, сацыя-
логіі Цэнтр. і Усх. Еўропы, у якіх пры-
маюць удзел бел. вучоныя. Аўтар каля
600 навук. прац, у т.л. па гісторыі Бела-
русі. Найб. значныя з іх «Хрысціянскія
супольнасці» (1964), «Славянская Еўро-
КЛЕЙМЫ
па ў XIV—XV стст.» (1984), «Гісторыя
хрысціянства ў Польшчы» (т. 1—2,
1987—91), «Цэнтральна-Усходняя Еў-
ропа ў гістарыяграфіі краін рэгіёна»
(1993) і інш.
Тв'. Бел. пер. — Беларусь, Літва і Украіна
ў «Атласе» грамадска-рэлігійнай гісторыі Рэ-
чьі Паспалітай многіх народаў // Беларусіка-
АІЬэпнІіепіса. Мн., 1994. Кн. 3.
Адам Мальдзіс.
КЛЕЙМЫ г анчарныя, рэльефныя
адбіткі разнастайных знакаў на доннах
гліняных пасудзін у 11 —15 ст. на тэр.
Усх. Еўропы. Найчасцей іх выразалі ў
цэнтры падстаўкі ручнога ганчарнага
круга Маглі быць знакам манстра ці
заказчыка, мелі сімвалічны ці магічны
характар. На Беларусі традыцыя кляй-
мення гар. керамічнага посуду вядома
да 15 ст. (Гродна, Мазыр, Мінск,
Мсціслаў, Полацк і інш.). Пераважная
большасць К. у выглядзе круга ці фігу-
ры на яго аснове (кола са спіцамі. выя-
ва сонца, канцэнтрычныя кругі, у т.л. з
перапонкамі паміж імі, крыж, упісаны ў
круг), камбінацыі ламаных ліній. геам.
фігуры (пяцівугольная зорка), «трызу-
бец» (княжацкі знак), разнастайныя па
форме крыжы (гл. ў арт. Салярныя зна-
кі). Адзін і той жа малюнак К. сустра-
каецца ў мсжах аднаго паселішча на по-
судзе рознага дыяметра і прызначэння,
нават на накрыўках (Гродна), гаршко-
вай кафлі 14—15 ст. (Лідскі замак),
плінфе (Полацк). Па матэрыялах раско-
пак Гарадзішча (Мінскі р-н) заўважана,
што з цягам часу малюнак К. на гар-
шках паступова ўскладняецца: на больш
стараж. посудзе 1 круг, пазней — 2—3,
усярэдзіне з’яўляюцца перакрыжаваныя
2, 3, 4 лініі. На думку Г.В.Штыхава, К.
маглі быць знакамі ганчароў і сведчаць
аб спадчыннасці ганчарнага рамяства:
нашчадак дапаўняў малюнак новым
элементам. К 11—12 ст. больш выраз-
ныя за пазненшыя. 3 пераходам вырабу
керамічнага посуду на нажным ганчар-
ным крузе К. знікаюць.
Літ.'. Ш т ы хов ГВ Города Полонкон
землн (IX—XIII вв ). Мн , 1978
Ніна Здановіч
КЛЕЙН Барыс Самуілавіч (н. 1.11.1928,
г. Віцебск), бел. гісторык. Д-р гіст. н.
(1989), праф. (1990). Скончыў Ленін-
градскі ун-т (1951) 3 1951 працаваў
пам. пракурора ў Ленінградскай вобл.,
юрысконсультам Гродзенскага аддзела
Бел. чыгункі. 3 1955 у праўленні Гро-
дзенскага абл. аддзялення т-ва «Веды».
3 1964 на кафедры гісторыі КПСС Гро-
дзенскага мед. ін-та. У 2-й пал. 1960-х
г. выступіў з крытыкай паліт. курса
цэнтр. кіраўніцтва, асудзіў увод войск
Варшаўскага Дагавора ў Чэхаславакію
У 1971 выключаны з КПБ, пазбаўлены
вучонай ступені і звання, вызвалены ад
работы. Працаваў юрысконсультам у
Гродзенскім гархарчгандлі, кіраўніком
групы сацыялапчных даследаванняу
Гродзенскага хімкамбіната. У 1976 ра
шэннем бюро ЦК КПБ адноўлены у
Да арт. Клеймы. Кляймо на донцы гаршка 12
ст. э Полапка
Да арт Клеймы. Кляймо «трызубец» на ло-
нцы гаршка т селішча каля в. Гарадзшіч
Міпскаіа р-на. Канец 10 — пач. 11 ст
КПБ, у 1979 адноўлены вучоныя сту-
пень і званне. 3 1979 на кафедры гісто-
рыі СССР і БССР Гродзенскага ун-та.
3 1992 у ЗША, навук. супрацоўнік ун-та
Мінесоты. Даследуе рэв. барацьбу і
нац.-вызв. рух Беларусі, Літвы і Расіі
Аўтар працы «Рэвалюцыйны рух у Віль-
нюскім краі ў 1920—1939 гг.» (Вільнюс,
1961), складальнік і аўтар каментарыяў
да зб. «Вільнюскае падполле» (1966).
Тв.. Найлено в архмве. Мн., 1968; В годнну
нспытаннй. Мн.. 1986; За дело правое- Борь-
ба КПЗБ с буржуазным террором (1920—1938
гг). Мн.. 1986; Время выбора Мн., 1987;
Взляд нз прошлого. Мн., ІЭВУ.Вячаслаў Швед.
КЛЕЙН Леў Самуілавіч (н. 1.7.1927, г.
Віцебск), археолаг. Скончыў Ленінград-
скі ун-т (1951). У 1960—81 выкладчык
кафедры археалогіі Ленінградскага
ун-та. 3 1990 чытае лекныі ў Берлін-
скі.м. Капенгагенскім, Кембрыджскім,
Мадрыдскім, Оксфардскім і інш.
ун-тах. Даследуе пытанні паходжання
славян і інш. народаў, слав. язычніцкую
рэлігію, праблемы тэарэт. археалогіі. У
1948 удзельнічаў у раскопках стараж
Мінска, у 1955—56, 1958 абследаваў
стаянкі каменнага веку зах. часткі Верх-
няга Панямоння.
Тв К постановке вопросов о пронсхожде-
ннн славян // Проблемы отечественной н
всеобшей нсторнн. Л., 1969; Археологнческне
прнзнакя мнграцнй: (Докл. сов. делегацнн на
IX МКАЭН в Чнкаго) М , 1973; Археологн-
ческне нсточннкн. Л.. 1978; Археологнческая
тнпологпя. Л.. 1991
КЛЁЙНБАРТ Леў Мак імавіч
[15(27). 10.1875, г Капыль —
20.11.1950], крытык і публіцыст. Скон-
чыў Слуцкую гімназію. 3 1896 вучыўся
на прыродазнаўчым і юрыдычным
ф-тах Пецярбургскага ун-та, адкуль не-
аднаразова выключаўся за ўдзел у сту-
дэнцкіх хваляваннях. Супрацоўнічаў у
час. «Образованне» (1903—08), «Мнр
божнй» (1904—05), «Современный
мнр» і «Вестннк Европы» (1912—17)
Удзельнічаў у рэв. руху Беларусі і Расіі.
У 1920-я г. кіраваў літ. студыямі Нар-
камасветы і ленінградскага Пралеткуль-
та. Літ. дзейнасць пачаў у 1902 артыку-
іамі пра нар. адукацыю. Асн. тэмы —
станаўленне і развіццё пралет. культуры
[«Нарысы народнай літаратуры (1880—
1923)»; «Нарысы рабочай журналістыкі
(1873—1923)», абодва 1924; «Рабочы
клас і мастацтва», 1926|, барацьба нар.
мас супраць царызму (*У турме і ссыл-
цы», 1917; «Першы Савет рабочых дэ-
путатаў», 1917; «Нарысы рабочай дэ-
макратыі», т. 1—2, 1922—23; «Гісторыя
беспрацоўя ў Расіі. 1857—1919 гг.»,
1925). Даследаваў асн тэндэнцыі і кі-
рункі бел. літ. руху, праблемы нац
культур, эвалюцыю пст. і эканам. раз-
віцця Беларусі, развіццё грамадскай
думкі і паліт. рухаў на Беларусі з канца
19 ст., узнікненне і станаўленне бел.
нац. адраіджэння ў канцы 19 — пач. 20
ст. (кн. «Маладая Беларусь. Нарыс су-
часнай беларускай літаратуры. 1905—
1928», 1928); творчасць А.Александрові-
ча, А.Бабарэкі, Ц.Гартнага, А.Гурло,
А.Дудара, У Дубоўкі, Я.Пушчы, М Ча-
рота, Ф.Шантыра і інш. Аўтар першай
манаграфіі пра Я.Купалу «Янка Купала.
Спроба характарыстыкі літаратурнай і
біяграфічнай» (1929—34. не надрукава-
на з-за нападак на К. вульгарна-сацыя-
лагічнай крытыкі, рукапіс у Літаратур-
ным музеі Я.Купалы). Грамадска-паліт.
праблемы асвятляў у нарысах «3 міну-
лага беларускай грамадскасці», «Ц.Гар-
тны і яго радзіма Капыль», «Руская па-
літычная эміграцыя», «Правакатары»,
«Ад народніцтва да марксізму» і інш.
Аўтар успамінаў пра літ. і рэв. рух у Ка-
пылі. Творчыя матэрыялы К. захоўва-
юцца ў БДАМЛіМ (ф. 157), перапіска з
бел. пісьменнікамі ў Рукапісным аддзе-
ле Ін-та рус. л-ры (Пушкінскі дом) Рас.
АН (С.-Пецярбург, ф. 586)
Тв ГЗ.Елясеев. Пг , 1923; Очеркй рабочей
ннтеллнгенцнн Т 1—2. Пг., 1923; Русскнй
чнтатель-рабочнн. Л , 1925 Таццяна Кекеіееа.
КЛЕЙНОД, к л е й н о т (ням Кіеіпсхі,
польск. кісрюі каштоўны прадмет), 1)
к
вайсковыя знакі адрознення ў казацкіх
войсках, сімвалы ўлады гетманаў ВКЛ і
Польшчы, казацкіх атаманаў у 16—18
ст Звычай насшь ці мець пэўны К за-
пазычаны ў туркаў. 2) У ВКЛ К назы-
валі таксама пэўныя каштоўныя ўпры-
гожанні знатных асоб 3) Дэталь герба,
якая размяшчалася на прылбіцы на
фоне паўлінавага або страусавага пер’я
Аншполь Цітоў
КЛЕПАЧЫ, каменны могільнік (больш
за 200 пахаванняў) канца 14 — пач 17
ст каля в. Клепачы Слонімскага р-на,
на беразе воз Бяздоннае. Даслелавалі ў
1955 ФДГурэвіч, у 1982 А В Квяткоў-
ская. У галавах пахаванняў вял камяні
Пахавальны абрад — трупапапажэнне ў
аваіьных ямах гатавоп на ПлЗ ці 3,
зрэдку на Пн. У большасці пахаванняў
выяўлены рэшткі дамавін, пахавальны
інвентар (скроневае кольца, завушншы,
пярсценкі, спражкі, шпількі) толькі ў
найб. стараж. магілах. Побач з магіль-
нымі ямамі прасочаны рэшткі рытуаль-
ных вогнішчаў Пад вымасткамі, зрэлку
ў запаўненні магільных ям знойдзены
фрагменты непаліванай, у т.л моранай.
ганчарнай керамікі канца 14—17 ст Да
пач 16 ст. нябожчыкаў яшчэ хавалі па
язычншкім абрадзе Паводле мясц. па-
дання, у лаўнія часы на месцы возера
была вёска Аднойчы завітаў сюды Бог
у абліччы старога жабрака і папрасіў ка-
валак хлеба Толькі адна жанчына дала
яму бохан у ларогу Бог вырашыў пака-
раць люлзей за сквапнасць, а жанчыну
папярэдзіў, каб ішла з вёскі і не азіра-
лася Але тая не вытрымала. азірнула-
ся — за спінам раскінулася вял возера.
жанчына ператварылася ў камень, па-
добны на жаночую фігуру з доўгай ка-
сой, жыхары — у камяні, раскіданыя
па пагорку. Ала Квяткоўская.
«КЛЕТКА МАЛПЫ» («АДепкаМ»), ко-
давая назва карнай аперацыі ням -фаш.
захопнікаў супраць партызан і цывіль-
нага насельнштва ў Гарадоцкім, Мехаў-
скім, часткова Невельскім (Расія) р-нах
у ліст 1942 Праводзілася сіламі 12 й
танк лывізіі, батальена з ахоўнай дыві
зн і паліцэйскімі з мясц. гарнізонаў 11
ліст. гітлерауцы пачалі сцягваць кальцо
акружэння вакол лагераў 4-й Беларус-
кай партыз брыгады, пад ахову якон
пайшло насельнштва з вёсак. Манеўру-
ючы ў лясіста-балоцістай мясцовасці,
партызаны пазбягалі адкрытых сутык-
ненняў з варожымі танка.мі і замацава-
ліся ў цяжкадаступным для праціуніка
лясным масіве Не дасягнуўшы намеча-
най мэты, гітлераўцы разрабавалі і зні-
шчылі 58 вёсак, у т.л. Ахрамеева, Вусце,
Гумнічына, Падранды, Петрачыха, Ру-
дзіха, Янава і інш , расстралялі больш
за 1200 чал.: пераважна старых і жан-
чын з малалетнімі дзецьмі, якія там за-
сталіся. У справаздачы ворага аб карнай
аперацыі «Зі.мовы лес» адзначана, што
адшукаць жывелу і прадукты харчаван
ня 286-я ахоўная лывізія не змагла з-за
амаль поўнасцю разбураных 12-й танка-
вай лывізіяй вёсак у Гарадоцкім р не ў
выніку праведзенай аперацыі «К.м.»
I? Зак 2
Да арт Клейнод Герб «Дамброва» («Ду
брова») э клейнодам у выглялзе птушынага
крыла, прабітага стралой Малюнак пач 19
ст Нацыянальны пстарычны архіў Ріс
публікі Беларусь
КЛЕЎЖЫЦ Аўдоцця (Еўлакія Якаўлеў-
на; 28.11.1895, в Сінкевічы Пінскага
пав Мінскай губ., цяпер Лунінецкі
р-н — 31.12.1975), народная спявачка,
носьбітка традыцыйнай бел. культуры
Аснову яе песеннага рэпсртуару склада-
ла каляндарна- і сяменна-абрадавая па-
эзія: калядкі, шчадроўкі, веснавыя, тра-
ецкія, жніўныя. хрэсьбінныя або ра-
лзінныя песні. а таксама замовы, бала-
ды і жартоўныя творы. Выкананне спя-
вачкі вызначалася шчырасцю, пра-
нікнёнаспю, арганічным адчуваннем
паэтычна-песеннай традыцыі народа.
Глыбока ведала і маляўніча ўзнаўляла
старадаўнія бел. звычаі і абрады земля-
робчага календара, міфалагічныя ўяў-
ленні. вераванні аб русалках, купальс-
кай ночы і інш Валолала фенаменаль-
най памяццю Песні К увайшлі ў кніп
«Радзінная паэзія» (1971). «Дзіцячы
г.нш
КгЕсгкум КілаА\
Клепк. Граьюра Т Макоўскага Пач. 17 ст
193
КЛЕЦК
фальклор» (1972), «Жніуныя песні»
(1974). «Балады» (кн. 1, 1977), «Весна-
выя песні» (1979), «Вяселле Песні» (кн
1, 1980; кн 2, 1981. кн 4, 1985, кн 6,
1988) акад збору «Беларуская наролная
творчасць». Фанаграмы з запісам пе-
сень К захоўваюцца ў архіве ІМЭФ АН
Беларусі Арсень Ліс
КЛЕЦК, горад, цэнтр Клецкага раёна,
на р. Лань За 140 км на ПдЗ ад Мін-
ска. Чыг станныя на лініі Асіповічы—
Баранавічы, аўтадарогамі звязаны з
Нясвіжам, Баранавічамі, Слуцкам. 11,1
тыс ж (1997)
Археалапчныя раскопкі ў Клецку
праводзілі I Ф.Лысенка на лзядзінцы ў
1966—67 Т С Бубенька і ВС.Паздня-
коў на вакольным горадзе ў 1986, Паз-
лнякоу на дзядзінцы і вакольным гора-
лзе ў 1987—90. У 1983 вал дзядзінца аб-
слелаваў М А Ткачоў. У 1988 А М Куш
нярэвіч даследаваў рэшткі фарнага
касцёла Устаноўлена, што ў 1—5 ст на
месцы К было паселішча культуры
штрыхаванай керамікі. Славянскае па-
селішча існавала з канца 10 ст як
цэнтр воласш лрыгавшкага насельнш-
тва ў вярхоўях Лані Горад (першапа-
чатковае ўмацаванне-дзядзінец) пабула-
ваны ў сярэдзіне 11 ст.. верагодна,
Яраславам Мулрым У 12—13 ст ство-
раны ўманаванні вакольнага горада (гл
Клецкія абарончыя умацаванні), К стаў
значным гандлёвым і рамесным цэн-
трам У летапісах (лстапісны
Кльчьск. Клечьск, Клн-
ч е с к ) упершыню ўпамінаецца ў 1127
як цэнтр Клецкага княства. калі клецкі
князь Вячаслаў Яраславіч па зголзе вял
кіеўскага князя Мсшслава Уладзіміраві-
ча Вялікага ўдзельнічаў у паходзе на
Полацкую зямлю Пасля 1142 вял кіеў-
194
КЛЕЦКАЕ
к
скі князь Усевалад Ольгавіч перадаў К.
брату Святаславу, аднак новы вял. кіеў-
скі князь Ізяслаў Мсціславіч у 1146
адабраў горад. У 1149 Святаслаў атры-
маў К. ад Юрыя Далгарукага, калі ён
"заняў кіеўскі пасад. У сярэдзіне 13 ст.
горад, магчыма, разбураны манголамі,
прыйшоў у заняпад. 3 14 ст. ў складзе
ВКЛ, у 1398 упамінаецца клецкі князь
Ямант Тулунтавіч. Вял. кн. Вітаўт у
1401 перадаў К. свайму брату Жыгімон-
ту Кейстутавічу, а ў 1404 — кн. Раману
Фёдаравічу. У 1433 пад К. адбылася біт-
ва паміж войскамі Жыгімонта Кейсту-
тавіча і Свідрыгайлы, у якой апошні
быў разбіты. Паводле Хронікі Быхаўца,
Казімір Жыгімонтавіч хутка пасля за-
няцця ў 1440 велікакняжацкага пасада
аддаў К. і інш. гарады старэйшаму бра-
ту Міхаілу, каб замірыць яго ў барацьбе
за ўладу. У К. Міхаіл задумаў змову
супраць Казіміра. Іншыя крыніцы не
пацвярджаюць гэтых звестак. Каля 1492
вял. кн. Казімір перадаў горад і княства
кн. Івану Васілевічу Яраславічу, які па-
кінуў іх у спадчыну свайму сыну Фёда-
ру. У 1503 К. спалены крымскімі тата-
рамі. 5.8.1506 каля горада татары разбі-
ты войскамі ВКЛ на чале з кн. Міхаі-
лам Глінскім (гл. Клецкая бітва 1506). У
1522—56 К. валодала вял. кн. Бона
Сфорца. У 1552 у горадзе каля 700 ж.,
137 двароў, 4 царквы, манастыр, кас-
цёл. 3 1558 К. валодалі Радзівілы (горад
і княства падараваны Мікалаю Радзівілу
Чорнаму вял. кн. Жыгімонтам Аўгустам
у 1551). У 1586—1939 цэнтр Клецкай
ардынацыі Радзівілаў. У 1560-я г. ў
кальвінскім зборы, пераробленым з
касцёла, служыў міністрам (прапаведні-
кам) Сымон Будны. Новы мураваны
касцёл пабудаваны Я.М.Бернардоні (?)
у канцы 16 ст. У 1595 горад — месца
збору войск для падаўлення паўстання
Лалівайкі. У 1626 у К. каля 2000 ж., 390
двароў, у 1641 — каля 2300 ж., 448 два-
роў. У 1655 у час вайны Расіі з Рэччу
Паспалітай 1654—67 К. разбураны ат-
радам рас. стольнікам Р.М.Ізмайлава,
насельніцтва скарацілася ўдвая. У 1683
у горадзе каля 1100 ж., 217 двароў. У
17—18 ст. у Клецку тры рамесныя цэхі.
У 17—19 ст. існавалі драўляныя уніяц-
кія цэрквы Ушэсця і Васкрасенская.
С.К.Радзівіл у 1683 заснаваў дамінікан-
скі кляштар з Дабравешчанскім касцё-
лам. У 1706, у час Паўночнай вайны
1700—21, пад К. шведскі атрад разбіў
рас. войска, а горад разбурыў. У 1713 у
К. каля 600 ж., 152 двары. У выніку
2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) у
Рас. імперыі, мястэчка Слуцкага пав.
Мінскай губ., цэнтр воласці. У 1897 —
4700 ж. У ліст. 1917 у К. ўстаноўлена
сав. ўлада. У лют. 1918 захоплены герм.
войскам. Сав. ўлада адноўлена ў снеж.
1918, лзейнічалі рэўком і камбед. У жн.
1919 — ліп. 1920 пад польскай акупа-
цыяй. У 1921—39 у складзе Полыіічы, у
Нясвіжскім пав. Навагрудскага ваяв. У
1920-я г. працавала Клецкая беларуская
гімназія. 3 1939 у БССР, 7900 ж., з 1940
цэнтр Клецкага раёна. 3 26.6.1941 па
4.7.1944 акупіраваны ням.-фаш. захоп-
нікамі, дзейнічалі падпольныя райкомы
КП(б)Б і ЛКСМБ. У 1959 — 4100 ж. У
1962—66 у складзе Нясвіжскага р-на. У
горадзе працуюць кансервава-вінаробчы
завод, маслазавод, вытворча-харчовы,
камбікормавы з-ды, сярэдняе прафесій-
на-тэхн. вучылішча механізацыі мелія-
рацыйных работ, 2 сярэднія, музычная і
дзіцяча-юнацкая спартыўная школы,
Клецкі гісторыка-этнаграфічны музей.
Мемарыяльны комплекс сав. воінам,
партызанам і землякам, поаднік у гонар
перамогі ў Клецкдй бітве 1506.
Літ.'. Л ы с е н к о П.Ф. Города Туровской
землн. Мн., 1974; Г рнцкевнч А.П. Час-
тновладельческне города Белорусснн в XVI—
XVIII вв. Мн., 1975; Бушенко А.С.
Клецк: Мст.-экон. очерк. Мн., 1978; Ч о р -
н ы Д.М. Клецк: Гіст.-экан. нарыс. Мн.,
1991; Збор помнікаў гісторыі і культуры Бела-
русі: Мінская вобл. Мн., 1987. Кн. 1. С. 207—
212; Кушнярэвіч А.М. Культавае дой-
лідства Беларусі XIII—XVI стст. Мн.. 1993. С.
101—103; Габрусь Т. Касцёл места Клец-
кага // Мастацтва. 1993. № 2; Оглоблнн
Н.Н. Бой со шведамн у местечка Клецка,
журнал С.П.Неплюева, 19-го апреля 1706 г. //
Рус. старнна. 1891. Т. 72; П а з н я к о ў В.,
Бубенька Т. Подых незвычайнай эпохі:
Клецкая кафля XVI ст. // Мастацтва Белару-
сі. 1991. № 3; Пазднякоў В.С. Пахо-
джанне і ранняя гісторыя Клецка // Весці АН
Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1993. № 3;
Я г о ж . Хрысціянскія святыні Клецка XV—
XIX стст. // Гіст.-археал. зб. Мн., 1996. № 10.
Валерый Пазднякоў.
КЛЁЦКАЕ КНЯСТВА Існавала ў 12—
18 ст. У 9—11 ст. воласць, якая ахоплі-
вала дрыгавіцкае насельніцтва вярхоўя
р. Лань. Першы клецкі ўдзельны князь
Вячаслаў Яраславіч упамінаецца ў 1127
як васал вял. кіеўскага князя. Пасля
1142—46 і ў 1149 К.к. належала Свята-
славу Вольгавічу, таксама васалу Кіева,
у 14—15 ст. — князям і вял. кн. ВКЛ.
Вял. кн. Казімір у пачатку свайго пана-
вання называў К.к. воласцю, пазней —
Клецкім пав., бо яно ўваходзіла ў яго
ўладанні непасрэдна разам з інш. валас-
цямі і паветамі. Вял. князі Аляксандр і
Жыгімонт I называлі К.к. паветам.
Прыкладна з 1492 і да 1521—22 княства
належала кн. Івану Васілевічу і Фёдару
Іванавічу Яраславічам, але тэрмін
«К.к.» ў дакументах не сустракаецца
(звычайна — «іменье», «добра»), потым
перайшло да каралевы і вял. кн. Боны
Сфорца з тымі правамі, якімі валодалі
яе папярэднікі. Бона ў дачыненні да
К.к. карысталася тэрмінамі «павет» і
«княства», апошнім — каб падкрэсліць
сваю ўладу, якая ажыццяўлялася праз
клецкіх намеснікаў і падстаростаў. У
1552—55 Бона правяла ў княстве адну з
першых у Беларусі валочных памер. У
гэты час была ажыццёўлена адм. рэфор-
ма: падзел К.к. на 6 дзесяткаў (Валас-
ны, Вяжэвіцкі, Канюшскі, Малеўскі,
Сіняўскі, Цяцераўскі) быў заменены
падзелам на 5 войтаўстваў. Непасрэдна
Боне ў К.к. належалі 698 валок зямлі, у
т.л. зямля Клецка (каля 45 валок), мяст.
Сіняўка і 52 сялы. 3 1558 княствам ва-
лодалі Радзівілы ў межах, у якіх яго ме-
ла Бона (прыкладна тэр. сучаснага
Клецкага р-на і паўд. палова Нясвіж-
скага р-на). Да 1575 колькасць княжац-
кіх сёл скарацілася да 38 з-за іх узбуй-
нення, колькасць ворнай зямлі павялі-
чылася да 809 валок. У 1586 Радзівілы
ўстанавілі, разам з Алыцкай і Нясвіж-
скай, Клецкую ардынацыю — буйное
неадчужальнае магнацкае ўтварэнне ў
складзе Клецкага і Давыд-Гарадоцкага
княстваў. Паняцце «К.к.» ў 16 ст. Радзі-
вілы амаль не выкарыстоўвалі, ужыва-
лася назва «Клецкае панства». Тэрмін
«К.к.» зноў пачынае ўжывацца ў радзі-
вілаўскіх дакументах з 17 ст. Пры Радзі-
вілах К.к. мела атрыбуты дзяржаўнай
адм. адзінкі ВКЛ: замкавы суд, асобны
ваенны атрад клецкай шляхты. У 1791 з
Клецкага, Нясвіжскага і Слуцкага княс-
тваў Радзівілаў утвораны Случарэцкі
пав. Навагрудскага ваяв.
Літ: Любавскнй М. Областное деле-
нне н местное управленне Лнтовско-Русского
государства ко временн нздання первого Лн-
товского статута. М., 1892; Грушевскнй
А. Пннское Полесье XIV—XVI вв.: Нст.
очеркн. Кнев, 1903. Валерый Пазднякоў.
КЛЁЦКАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ГІМНАЗІЯ
Існавала ў Клецку ў 1924—31. Заснава-
на па ініцыятыве бел. грамадскасці
Клецка і навакольных вёсак з дазволу
польскіх улад. Утрымлівалася на дабра-
чынныя ахвяраванні і плату за навучан-
не. Дырэктар Р.У.Якубёнак. Прымаліся
вучні, якія скончылі 4 класы нар. вучы-
лішча. Выпускныя экзамены навучэнцы
здавалі ў Віленскай або Навагрудскай
гімназіях. За час існавання гімназія вы-
пусціла 3 патокі абітурыентаў, каля 20
атрымалі пасведчанні аб сярэдняй аду-
кацыі. У 1924/25 навуч. г. займалася 58
юнакоў і дзяўчат у 1 —4-м класах і 20 у
падрыхтоўчым, у асн. дзеці местачкоў-
цаў, сялян з навакольных вёсак Клеч-
чыны і Стаўбцоўскага пав. У
1925/26 — 78 вучняў у 1—5-м класах і
20 у падрыхтоўчым, у 1930/31 — 160
навучэнцаў у 1—8-м класах з усёй Зах.
Беларусі. Для маламаёмных сял. лзяцей
адкрыты 3 інтэрнаты, іх вызвалялі ад
платы за навучанне. Выкладчыкамі пра-
цавалі В.М.Арэнь, Чарнецкі, В.Я.Сіні-
цына, В.Русак, Я.Драчан, М.Рудакевіч,
А.В.Кішкель, Ю.Мушкат, А.М.Валын-
чык і інш. У гімназіі існавалі літ. і драм.
гурткі, хор і аркестр. У канцы 1920-х г.
у гімназію паступова пранікала паліты-
зацыя, якая спачатку мела нан.-адра-
джэнскі характар. У 1928 створана падп.
камсамольская арг-цыя, гімназісты пад-
трымлівалі сувязь з Бел. сялянска-ра-
ботніцкім клубам «Змаганне». У 1929
гімназію папоўніла група гімназістаў,
выключаных за рэв. дзейнасць з Вілен-
скай, Навагрудскай і Радашковіцкай
гімназій. На тэр. сучаснага Клецкага
р-на ў 19 вёсках навучэнцы гімназіг
стварылі камуніст. ячэйкі, у якіх было
88 камсамольцаў. У жн. 1931 польская,
дэфензіва выкрыла падп. дзейнасць на-
вучэнцаў гімназіі і правяла арышты.
Гімназія была закрыта. У канцы 1932,
адбыліся судовыя працэсы, больш за 20'
гімназістаў былі засуджаны на розныя
тэрміны турэмнага зняволення
Літ Сокал В. Клецкая гімнаэія // Бел.
мінуўшчына 1994 № 4
Васіль Сокал, Дарафев Чорны
КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 Адбылася 5
жн паміж войскам ВКЛ на чале з
М Л Глінскім (гл ў арт Глінскія) і вой-
скам крымскіх татар. якое вялі сыны
Менглі Гірэя Беш і Бурнаш На тэр
ВКЛ татары ў колькасці 12 тыс (па
інш звестках 6 тыс.) уварваліся ў ліпе-
ні, лайшлі ла Слуцка і Клецка, адтуль
распускалі загоны на Навагрудак і Ліду
Кароль польскі і вял князь ВКЛ Аляк-
сандр пра татарскі наезд даведаўся ў Лі-
дзе. кулы толькі што прыехаў з жонкай
Аленай Іванаўнай, дваром і скарбам
Хворы Аляксандр загадаў адвезці яго
назад у Вільню, а кіраўнштва дзярж
справамі даручыў гетману С.П Кішку і
маршалку лворнаму М Л Глінскаму. 3
панскіх поштаў і наемнай конніцы бы-
то сабрана 6—7 тыс вонска Яно не-
калькі дзён стаяла каля Навагрудка. а 4
жн , калі была атрымана інфармацыя,
што гал татарскі кош (лагер) знахолзш-
ца пад Клецкам. войска рушыла тулы
Па ларозе захварэў Кішка і кіраўніцтва
войскам пераняў Глінскі Раніцай 5 жн
коннша падышла да Клецка і спынілася
перад р. Лань На супрацьлеглым беразе
ракі стаялі падрыхтаваныя да бітвы та-
тары Некалькі гадзін ішла перастрэлка.
За гэты час войска ВКЛ падрыхтавала 2
гаш. па якіх коннікі пачалі пераправу
Па правап гаці пераправа ішла хутчэй,
татары атакавалі правае крыло, нанеслі
вял страты Глінскі прыспешыў рух ле-
вага крыла і імклівым ударам конншы
разрэзаў татарскае войска на дзве час-
ткі Правае крыло таксама перайшло ў
наступленне Частка татар трапіла ў аб-
цугі, іншыя пачалі ўцякаць Харугвы
Глінскага пайшлі ў пагоню, бралі па-
тонных каля Слуцка, Петрыкава, на
ўкр шляхах Было вызвалена каля 40
тыс нявольнікаў, якіх татары збіраліся
весш ў Крым. узята 30 тыс коней На
месцы бітвы пастаулены помнік (1996)
Літ ПСРЛ М, 1975 Т 32 С 172, Ва-
р о я і н В Два лісты пра бітву пад Клецкам
у 1506 г // Бел гіст. агляд 1995. Т 2, сш. 2;
Г і п к е I Ь Ьічі МісЬаІа Сііпэкіе^о о Ьпшіе
ро<1 Кіескіст » 1506 г // Кшагіаіпік Нічюгусгпу
1915 К 29 г 1/4 Генадзь Сагановіч
КЛЕЦКІ ГІСТОРЫКА-ЭТНАГРА-
ФІЧНЫ МУЗЕЙ Засн у 1961 у г
Клецк як школьны. з 1979 дзяржаўны
Пл экспазшыі 194 м2, больш за 4,5
тыс адзінак асн. фонду (1997). Сярод
экспанатаў крамянёвыя прылады працы
эпохі неаліту і бронзы. посуд, крэсівы,
касцяныя грабеньчыкі II—17 ст,
шкляныя бранзалеты 12—13 ст., хрус-
талёвыя пацеркі 11—16 ст., сярэлневя-
ковыя наканечнікі стрэл і коп’яў, кафля
16—17 ст з археал. раскопак на Клец-
кім гарадзішчы і інш помніках раёна,
сярэбраныя і мелныя манеты 16—20
ст., зброя 18 — пач 20 ст., ням карта
ваен. лзеянняў у 1915 на Усх фронце,
матэрыялы пра ўдзел жыхароў раёна ў
грамадз. вайне, барацьбе за сац. і нац.
вызваленне ў Зах. Беларусі, пра ўзнік-
ненне і разгортванне партыз руху і пад-
полля ў часы Вял Айч вайны, вызва-
ленне раёна і горала ад ням -фаш. аку-
пантаў, аднаўленне гаспадаркі, кніп з
аўтографамі К Крапівы, Г Гарэцкага,
успаміны А.Іверса, творы жывапісу,
гірылады працы і побыту бел сялян
19 — пач 20 ст , муз інструменты, ка-
лекцыі нар адзення, тканін. вырабаў
маст плянення і керамікі Дарафеа Чорны
КЛЕЦКІ КЛЯШТАР ДАМІНІКАН-
ЦАЎ Існаваў з 1680-х г да 1832 у
Клецку Засн скарбнікам навагрулскім
Ежы Казімірам Булгакам і яго жонкай
Кларай з Галтоўскіх (у 1682 запісалі як
Навучэнцы Клецкай беларускай гімназіі 1927
Да арт Клецкі кляштар дамінікамцаў Будынак касцёла 1930-я г
КЛЕЦКІ
ірундуш фальварак Чаркоушчыну і в
Даматканавічы каля Клецка) і маршал-
кам літ Станіславам Радзівілам (у 1683
выдзеліў пляц у 7 маргоў) У 1730 і 1811
кляштар атрымаў аднаразовыя грашо-
выя паступленні ад Марціна і Юзафа
Радзівілаў, да 1796 манахам выплачва-
лася 1% прыбытку з Ракаўскага граф-
ства (па распараджэнні жонкі С.Радзіві-
ла) У 1818 дамініканцы мелі ў Дамат-
канавічах 21 валоку зямлі, 28 лымоў,
КЛЕЦКІ
конны млын, бровар, цагельню. Скла-
даўся з мураванага касцёла Звеставання
Маці Божай (асвячоны 6.6.1684), жыло-
га 2-павярховага корпуса (пабудаваны ў
1784—1810), паміж ім і касцёлам былі
агароды, сад, пляцоўкі з кветкамі. У
1832 кляштар зачынены. касцёл перааб-
сталяваны пад правасл. царкву. Будынкі
захаваліся. Аіяксандр Ярашэвіч
КЛЕЦКІ РАЁН. Размешчаны на ПдЗ
Мінскай вобл. Пл. 1 тыс. км2, нас. 42,1
тыс. чал (1997). Цэнтр — г. Клецк.
Паўн. ч. тэр. раёна знаходзіцца ў межах
Капыльскай грады, цэнтральная на
Клецкай раўніне, крайні Пд у межах
Прыпяцкага Палесся. Працякае р. Лань
з прыгокамі Нача, Цапра, Балванка, на
мяжы з Капыльскім р-нам р. Морач.
Пад лесам 26% тэр. Праходзяць чыг
Асіповічы—Баранавічы, аўтадарога
Брэст—Бабруйск з адгалінаваннямі.
Утвораны 15.1.1940 у складзе Барана-
віцкай вобл. 12.10.1940 падзелены на 17
сельсаветаў: Бабаевіцкі, Галавачоўскі,
Галынкаўскі. Г рыцэвіцкі. Даматкана-
віцкі, Заастравецкі, Заляшанскі, Зуб-
коўскі. Ліскаўскі, Межнаслабодскі, Мо-
рацкі, Нагорненскі, Сіняўскі. Слабод-
каўскі. Старасельскі, Цецеравецкі,
Шчэпіцкі. У канцы чэрв. 1941 акупіра-
ваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загу-
білі ў Клецку і раёне 7,6 тыс. чал. Дзей-
нічалі партыз. брыгады 27-я імя Чапае-
ва. 18-я імя Фрунзе. асобныя партыз.
атрады 620-ы імя Чапаева, імя Кірава,
200-ы, «Сокалы»; падп. клецкія райко-
'мы КП(б)Б іЛКСМБ; выдавалася падп.
газ. «За Савецкую Беларусь». Вызвале-
ны ў ліп. 1944 у ходзе Мінскаа аперацыі
1944. 3 1954 у Мінскай вобл. 25.12.1962
скасаваны, тэр. раёна перададзена ў
Нясвіжскі р-н. Адноўлены 30.7.1966. На
1.1.1994 у раёне 95 населеных пунктаў,
13 сетьсаветаў: Галынкаўскі, Грыцэвіц-
кі, Гурнаўшчынскі, Даматканавіцкі, За-
астаравенкі, Зубкоўскі, Кухчыцкі. Мо-
рацкі. Нагорненскі. Сіняўскі, Тучанскі,
Чырваназоркаўскі, Шчэпіцкі; 15 калга-
саў, 1 саўгас, племзавод «Чырвоная
Зорка». Дзейнічаюць цагельны з-д. мэб-
левая ф-ка, 23 сярэднія, 2 базавыя (у
т.л. школа-інтэрнат), 2 пач., дзіцяча-
юнацкая спарт. і 2 муз. школы. 22 даш-
кольныя ўстановы, 38 клубных і 42 біб-
ліятэчныя ўстановы. 18 кінаўстановак.
5 бальніц, 19 фельч.-ак. пунктаў. 4 ура-
чэбныя амбулаторыі і інш. Выдаецца
газ. «Да новых перамог». Гарадзішчы ў
в. Гарбуноўшчына, Логнавічы. Брацкія
магілы сав. воінаў і партызан у вёсках
Гурнаўшчына, Даматканавічы, магілы
ахвяр фашызму ў вёсках Колкі, Межная
Слабада і Туча. Помнік на месцы бою
1943 у в. Машукі Помнікі архітэктуры
драўляныя цэрквы 19 ст. ў вёсках Бабі-
чы, Галынка, Ёдчыцы, Межная Слаба-
да, Туча, мураваная царква 19 ст. ў в
Заастравечча, касцёл пач 20 ст. ў в. На-
горнае. ветраны млын у в. Шэйкі. сві-
ран у в. Галынка, сядзібы ў вёсках Да-
матканавічы. Стралкава, Туча, Чырво-
ная Зорка, Янавічы, паштовая станцыя
1-й пал. 19 ст. ў в. Сіняўка.
Літ.: Збор помнікаў псторыі і культуры
Беларусі: Мінская вобл. Мн., 1987. Кн I. С
207—223.
КЛЁЦКІЯ АБАРОНЧЫЯ ЎМАЦА
ВАННІ, комплекс драўляна-земляных
умацаванняў Кіецка ў 11—18 ст. Скла-
даліся з дзядзінца (Высокага замка) і
вакольнага горада (Дольнага замка).
Першапачатковы дзядзінец збудаваны
на марэнным пагорку каля ўпадзення
р. Сільная ў Лань. Пляцоўка мае бліз-
кую да круга форму памерам 90x100 м,
пл. 0,75 га. Дзядзінец умацаваны валам
шыр. 14 м і выш. 2,5—3 м, з боку поля
абведзены ровам Меў лраўляную сця-
ну. верагодна. у выглядзе састаўленых
клецей (адсюль назва горада — Клецк).
Збудаваны, відаць, Яраславам Мудрым
у сярэдзіне 11 ст., быў узмоцнены ў 1-й
пал 13 ст., шырыня вала дасягнула 18
м. вышыня 5 м, стромкасць схілаў, ума-
цаваных глінап, склала 30—40°, глыбі-
ня рова каля 11 м Вакольны горад пл.
7,7 га паўкальном ахоплівае дзядзінец.
Умацаванні вакольнага горада збудава-
ны. верагодна. у 12—13 ст. Складаліся з
зсмтянога вала з драўлянай сцяной і
рова шыр. з усх. боку 8 м. глыб. 2.2 м.
Вакольны горад мостам злучаўся з дзя-
лзінцам. меў адзін праход у поле ў паўд.
напрамку. У сярэдзіне 13 ст. ўмацаванні
разбураны. верагода. мангола-татарамі.
V 1503 спалены крымскімі татарамі, по-
тым адбудоўваліся. П івіннасць пад-
трымліваць умзцаванні ў належным
стане ляжала на клецкай шляхце з яе
падданымі 3 пач 16 ст дзядзінец і ва-
кольны горад у д'ікументах называюцца
замкам і парканам Інвентар 1552 упа-
мінае 2 вежы-брамы на паркане. Інвен-
тар 1626 падае назвы дзядзінца і ва-
кольнага горада як Высокі і Дольны
замкі На тэр. Дольнага замка ўжо ад-
сутнічалі сядзібы гараджан, тут месціўся
асабісты двор Рад: ів лау. Драўляныя
сцены замка названы парканам. у ім
было 10 вежаў і 2 вежы-брамы. У Высо-
кі замак вё мост які выходзіў да вежы-
брамы з гадзіннікам. Драўляныя сцены
замка мелі канструкцыю тыпу кленсн
Унутры яго знаходзіліся мураваны
склсп і цэйхгауз са зброяй. у т.л з 8
бронзавымі і 3 жал. гарматамі. Ніжэй
замкаў на р. Лань была грэбля. якая па-
дымала ваду ў рацэ і дапамагала зап V
няць ёю замкавыя равы Умацаванні
разбураны ў 1655 рас. іюнскам у час
ваііны Расіі з Рэччу Паспалітап 1654—
67. Паводле плана 1694 замкі павінны
былі адбудаваць. а ўвесь гораа абвесні
драўлянымі ўмацаваннямі з 3 «сцен»
(праслаў) 4 вежаў-брам на важнейшых
вулшах. Пасля разбурэння горада шве-
дамі ў 1706 і наступнага заняпаду Клец-
ка план рэалізаваны часткова (пастауле-
ны брамы на Жыдоўскай і Цаперскай
вул.) У 18 ст. ўсе ўмацаванні канчатко-
ва разбурыліся.
Літ:. Пазднякоў В С. Умацаванні
Клецка XI—XVII! стст // Гіст археал зб
Мн . 1993. Ч 2 Ва іерыіі Пазднякоў
КЛЕЦЬ традыцынная сялянская гасп
пабулова для захоўвання збожжа, пра-
дуктаў, адзення і інш. рэчаў. Найчасцей
гэта аднакамсрны зруб з падлогай.
столлю і адгароджанымі засекамі У К
часта ставілі ложак, на якім у летнюю
пару спалі (там звычайна клалі спаць у
першую ноч маладажонаў) У вял сем’-
ях. лзе быпо нскалькі сыноў, для кож-
най маладой пары булавалі асобную К
У ёй захоўваўся пасаг нявесты, які быў
недатыкальны Традыцыйна размяшча-
лася насупраць падоўжнай спяны хаты
каб яе лзверы былі відаць з вокнаў Ча-
сам К прыбулоувалі праз сенцы да ха-
ты На Беларусі была пашырана ўсюды
Больш бедныя сяляне замяняті яе ка-
морай-кладоукай У наш час страшла
свае функцыі: у ёй звычайна складва-
юць гасп. прылады, паліва і інш
КЛІМАВІЦКАЕ КАМСАМОЛЬСКА
МАЛАДЗЁЖІІАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я -
лікую Айчынную ванну.
Дзейнічала з кастр 1941 да вер 1943 на
тэр Клімавшкага р-на Налічвала 42
чал . 2 групы: Клімавшкая (25 чал.. кі-
раўнік В С.Даніленка) і Круглянская
(17 чал., кіраўнік АЛ Траццякоў, нам
I К Чаркасау), 6 падгруп Вясной 1942
была наладжана сувязь паміж групамі і
партызанамі 2-й Клятнянскай, 5 й Вор
гаўскай брыгад Смаленскай вобз во-
сенню 1942 — з 45-м атрадам «За Ра-
лзіму» Магілёўскаіі вобл Падпольшчыкі
распаўсюджваіі зводкі Саўінфармбюро,
лістоўкі, праволзілі агіт работу сярол
насельнштва, ваеннапалонных, у гарні
зонах вайсковых падраздзяленняў пра-
шўніка, лзякуючы чаму ў 45 ы партыз
атрад былі накіраваны групы моладзі,
васннапалонных, 18 чал. з варожых
фарміраванняў. Разам з партызанамі
падпольшчыкі правялі аперацыю па за-
хопе рэзідэнта герм. развелкі
КЛІМ.АВІЦКА ЧЭРЫКАЎСКАЕ ПАЎ-
СТАНІІЕ СЯ1ЯП 1906. адно з бупней-
шых сял выступленняў на Бстарусі ў
рэвалюцыю 1905—07 Адбылося ў кан-
цы снсж. 1905 — студз. 1906 на тэр
Клімавіцкага і Чэрыкаўскага пав Ма-
гыёўскай губ Значную ролю ў яго арга
нізацыі адыгралі рабочыя шахтау Дан-
баса — мясц ураджэнцы, якія вярнулі-
ся на банькаушчыну. каб падзятшь па-
мешчыцкую зямзю Паводле свелчання
маплёўскага губернатара, сялянс грамілі
сядзібы памсшчыкаў, высякалі іх лясы.
аказвалі ўзбр. супрашўлснне ўладам. ад-
маўляліся піацшь падаткі спрабавалі
захопліваць землі і маёмасць памсшчы-
каў. Найб вастрыні барацьба дасягнула
ў паўд. частцы Клімавіцкага пав У в
Царковішча лзейнічаў сял к-т на чале з
братамі Л і С.Васілеускімі. які спраба
ваў арганізаваць падзел памешчынкай
зямлі Каля 600 сялян в Забычанне і
навакольных весак пад кіраўнштвам
шахцёраў у ноч на 28 снеж (8 студз.)
напалі на маёнтак памешчыка Камара,
раззброілі атрал стражнікаў. арыштавалі
прыстава Былі разгромлены маёнткі
Дзігаўка, Дзямідавічы, Кісялёўка, Кана-
валава, Хоцімск і інш У Чэрыкаўскім
пав каля тысячы сялян в Горы і Сілі-
чы прыншлі ў маёнтак, прагналі адмі
ністрацыю, рабочых бровара і эканоміі.
палзялілі паміж сабой жывёлу і маё-
масць Для задушэння выступлення ў
маёнтак Горы прыбылі 50 стражнікаў і
ураднікаў на чаде з прыставам 30 снеж
пры спробс арышту ў в. Дзернавая ад
наго з кіраунікоў сял руху М Барыскіна
падшыя сустрэла адпор 5 тыс сялян.
якія сабрадіся з навакольных вёсак, у
т.л. з пагранічнай Чарнігаўскай губ.,
мнопя былі ўзброены. У сутычцы з па-
ліцыяй былі забітыя і параненыя У
студз 1906 сяляне разграмілі маёнткі
Бакуновічы, Вепрын. Вылранка, Янаўка
і інш Усяго ў Клімавшкім і Чэрыкаў
скім пав разгромлена і спалена поўнас-
цю 18, часткова 9 маёнтка) 11(24)
студз. супраць паўстанцаў накіраваны
карныя экспедыцыі на чаде з маплеу-
скім губернатарам Гагманам Да пач
лют 1906 паўстанне задушана
Кр Революцнонное двяженне в Белорус
сян 1905—1907 г Док н матерналы М
1955
Літ Ш а 6 у н я К Н. Аграрный вопрос н
крестьянское лвмженне в Белоруссям в рево-
люцнн 1905—1907 гг Мн., 1962; Фнля-
к о в В Г Революцяонные связн рабочях Бе
лоруссяя н Росснн в конце XIX — начале XX
вв Мн.. 1987 Уладзшір Філякоу
КЛІМАВІЦКАЯ ЖАНОЧАЯ ГІМНА-
ЗІЯ сярэдняя агульнаадук навучадьная
ўстанова ў 1912—18. Засн. 11 жн ў Клі-
Клсць V в Бе іая ( марговскаіа р на
КЛІМАВІЦКАЯ
мавічах. Утрымлівадася за кошт платы
за навучанне, якая складада 70 руб за
год. Тэрмін навучання 6 гадоў У 1915
адкрыты дадатковы пел клас. У 1916
было 311 навучэнак. з іх дзеці дваран
склададі 18%, духоуных асоб — 4,5%,
60% належада гарадскім. 17,5% —
сельскім саслоуям 53% вучанш права-
слаўнага. 8% — катадшкага. 39% — іу-
дзейскага веравызнанняў Вывучадіся
Закон Божы, рус , ням , франц. мовы,
педагопка, арыфметыка. геаметрыя. ад-
гебра. фізіка. касмаграфія, гісторыя,
геаграфія, прыродазнаўства, маляванне,
чыстапісанне, рукадзелле, танцы, пм-
настыка Неабавязковыя прадметьі —
лац мова, спевы Праволзіліся літ му-
зычныя, танцавальныя вечары, дабра-
чынныя канцэрты і спектаклі
Алена Еўдакшава
КЛІМЛВІЦКАЯ мужчынская
ГІМНА31Я. сярэдняя агульнаадук на-
вучадьная ўстанова ў 1911—17 Засн 1
ліп ў Клімавічах Тэрмін навучання 5, з
1914 — 8 гадоу Утрымлівалася за кошт
лзярж казны (54%) і спец. сродкаў
Плата за навучанне складада 60 руб У
1916 305 навучэнцаў, 36% дзяцей два-
ран. 4% лухоуных асоб, 33% лзяцеп га-
радскіх і 27% сельскіх саслоўяу 72%
вучняў праваслаўнага, 12% — катадш-
кага, 16% — іудзейскага веравызнан
няў Выклададіся Закон Божы , рус.,
лац , ням , франц мовы, філас. прапе-
дэўтыка (уволзіны ў філасофію), за-
каназнаўства, мзтэматыка. фізіка, гіс-
торыя, геаграфія, прыродазнаўства, ма-
ляванне, чыстапісанне. спевы (неаба-
вязковы прадмет) Абмяркоуваліся
рэфераты па славеснасш і псторыі, пра-
водзіліся сумесныя чытанні класічных
твораў. літ. і муз. вечары, дабрачынныя
198
КЛІМАВІЦК1
спектаклі і канцэрты і інш Быў створа-
ны балалаечны аркестр і пст музей Іс-
навалі вучнёўская (2476 кніг) і фунда-
ментальная (3380 кніг) б-кі, выпісавала-
СЯ 29 Часопісаў. Аэеііа Еўдакімава
КЛІМАВІЦКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЁЙ
Адкрыты ў 1984 у г Клімавічы. Створа-
ны на базе матэрыялаў краязн. музея
сярэдняй школы № 3. Пл экспазіцыі
282 м2, больш за 3,5 тыс. экспанатаў
Аўтар В Л Насввіч
КЛІМАВІЦКІ РАЁН
асн фонду (1997) Сярод матэрыялаў
бівень маманта, каменныя прылады
працы 3—2-га тыс. да н.э., фрагменты
керамічнага посуду, жаночыя ўпрыго-
жанні, знойдзеныя на археал. помніках
Клімавшкага р-на, рэдкія выданні
(«Трэбнік» 2-й пал 19 ст, мінея на
крас 1868) У экспазіцыі. прысвечанай
Вял Айч вайне 1941—45, сабраны ма-
тэрыялы пра стварэнне і дзейнасць пад-
полля і партыз. руху, баявы шлях дыві-
зій Сав Арміі. якія ўдзельнічалі ў выз-
валенні раёна ад ням -фаш. захопнікаў,
пра ўраджэнцаў раёна Герояў Сав Саю-
за Дз.П Жмуроўскага, \.С.Нікалаева,
КЗ.Петушкова, КС.Петушкова,
М Ф. Рабчэўскага, М А Старавойтава,
Дз М Цырубіна. кавалераў ардэна Славы
А В Кмцко, І.К.Купрыенку, пісьменні-
каў. мастакоў, дзеячаў навукі Зберага-
юцца калекцыі нар. адзення. вырабаў
ткацтва саломапляцсння, разьбы па
дрэве. Л.М Андрушкова
КЛІМАВІЦКІ МАНЕТНЫ СКАРБ,
буйнейшы скарб антычных манет на
тэр. Беларусі Знойдзены ў 1804 у г
Клімавічы Схаваны, магчыма. у 2 ст
н.э. Складаўся з 1815 сестэрцыяў і дэ-
нарыяу «псршых рымскіх імператараў»
Скарб здадзены ў Прыдворнае казна-
чэйства (Пецярбург), 8 12 1804 перада-
дзены ў Эрмітаж, адтуль 17 снеж вер-
нуты ў Казначэнства, далейшы лес не-
вядомы
Літ Рябцевнч ВН Нахолкн антнч-
ных монет на террнторніі Белорусснн // Воп-
росы нсторнн Мн . 1968
КЛІМАВІЦКІ ПАВЁТ. Існавау на Бела-
русі з канца 18 ст да канца 1923. Утво-
раны 22.3.1772 пасля 1-га падзелу Рэчы
Паспалітап у складзе Маплёускай губ
Цэнтр — г Клімавічы 12(23) 12 1796
пры скасаванні Маплёўскан губ павет
ліквідаваны. яго тэр ўвапшла ў склад
Беларускап губ Адноўлены
27.2(113)1802 пры аднауленні Ма-
гілёўскай губ. Пл. 3711,4 кв. вярсты,
нас. 143 287 чал. (1897), з іх 82,6% бела-
русаў, 10,7% яўрэяў, 5,3% рускіх Па-
дзяляўся на 13 валасцей Беразкоўскую,
Бялынкавшкую, Забялышынскую, За-
гусцінскую, Каснюковіцкую, Машэу-
скую, Мітаславшкую, Надзейкавшкую,
Раднянскую, Хатавіжскую, Хошмскую,
Ціманаускую Шумяцкую. На тэр паве-
та 543 нас пункты, у т.л 12 мястэчак,
36 сёл, 340 вёсак, 139 хутароў, 82 фазь-
варкі (1908) 3 26 4 1919 у складзе Го-
мельскай губ. РСФСР У снежні 1923
Клімавшкі і Чэрыкаўскі пав аб’яднаны
ў Калінінскі пав з цэнтрам у Клімаві
чах.
Угадзімір Фыякоу
КЛІМАВІЦКІ РАЁН. Размешчаны на У
Магілёускап вобл Пл 1,6 тыс. км2, нас
34,2 тыс чал (1997) Цэнтр — г Кнма-
вічы Тэр раёна ў межах Аршанска-Ма
гілёўскай раўніны Пранякаюць рэкі
Іпуць, Лабжанка, Асцёр, Сасноўка,
Дзяражня, Жадунька. Сураў. Пад лесам
24% тэрыторыі. Праходзяць чыгункі
Орша—Унеча, Магілёў—Рослаўль, аў-
тадароп на Касцюковічы, Крычаў, Рос-
лаўль
Утвораны 17 7 1924 у складзе Качі-
нінскап акр. 20 8 1924 падзелены на 15
сельсаветау Асмолавшкі, Аўтухоускі.
Гразівецкі, Гусаркаўскі. Дамамерыцкі.
Івандарскі, Клімавшкі. Красавшкі, Ла-
зовіцкі. Малашкавшкі, Раднянскі, Сту-
дзянецкі, Судзілаўскі, Хатовіжскі. Ціма-
наўскі. 4.8.1927 далучаны Галіцкамыз-
скі, Галіцкі, Звянчацкі, Кісялёвабудскі.
Макеевшкі, Мілаславшкі. Пуцімельскі.
Склімінскі с/с скасаванага Мілаславш-
кага р-на. 3 96 1927 да 26.7 1930 у Ма
гілёўскан акр , з 20 2 1938 у Маплеускай
вобл. На 1.1.1941 раён уключаў г Клі-
мавічы і 21 сельсавет. У Вял Айч вай
ну ў жн 1941 акупіраваны ням фашыс
тамі, якія загубілі ў раёне 1346 чал,
спалілі в Карпачы Дзейнічалі Кнмавіц-
кае камсамольска-маладзёэкнае падполле,
партыз. брыгада 13-я Касцюковшкая,
атрады 2-і Хоцімскі, 45-ы «За Радзіму»,
110-ы, «Алеся», «Ананава», «Валянціна
Маёрава», «Чапай». Клімавіцкія падп
райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, выдавалася
падп газ «За Советскую Родпну» Выз-
валены ў вер. 1943 воінамі 50-й арміі
Бранскага фронту у ходзе Бранскай апе
рацыі 1943. 17 4 1962 далучаны Забялы-
шанскі і Трасцянскі с/с скасаванага Хо-
цімскага р-на. Пасля катастрофы на
Чарнобыльскай АЭС 1986 тэр. раёна
ўваходзіць у зону радыяцыйнага кан-
тролю. Адселены вёскі Азяксандраўка,
Будзішча, Гарадзешня-1, Гарадзешня-2,
Горкі, Гразівец, Дзяражня, Замашэнне,
Ігнатаука, Канчыры, Кашаноўка, Кіс-
лядзь, Савінічы, Селішча, Стулзянец,
Цітаўка, Шышкаука. На 1.1 1997 у ра-
ёне 172 нас пункты, 10 сельсаветаў:
Высакоўскі Галшкі, Гусаркаўскі, Дама
мерьшкі, Кісялёвабулскі, Лабжанскі
Лазовшкі, Мілаславіцкі, Раднянскі, Ці-
манаўскі; 10 калгасаў, 7 саўгасаў, плем-
завод «Ціманава», навуч. гаспадарка
СПТВ, эксперым база трэста па насен-
няволстве бульбы, торфапрадпрыемства
♦Клімавінкае» ў пас. Вялікі Мох. ца-
гельны з-д у в Муравец У раёне 16 ся-
рэдніх. 7 базавых (у тл дапаможная
школа-інтэрнат), 6 пач школ, лзшяча-
юнацкая спарт і 5 муз школ, 23 да-
школьныя ўстановы, 6 сельскіх дамоў
культуры, 28 клубаў. 35 бібліятэк, 4
бальншы. паліклініка. 5 урачэбных ам-
булаторын, 23 фельчарска-акушэрскія
пункты Выдаецца раённая газ ♦Ролная
ніва» Археал. помнікі — курганныя
мопльнікі (в. Іванаўск, Стары Дзедзін,
Хатовіж) Брацкія маплы сав воінаў
(пас Вялікі Мох. в Дамамерычы, Ера-
шоука. Круглае. Мілаславічы. Склінім)
Помнік камандзіру 45-га стралк корпу-
са ген -маёру Э Я Магону, які запнуў у
1941 (в Малашкавічы) Помнікі архі-
тэктуры мураваная царква 19 ст (в
Мілаславічы), драўляныя цэрквы 19—
20 ст (в Дх'бравшка. Куляшоўка, Лазо-
віца)
Літ Збор помнікаў псторыі і культуры
Маплёўская вобл Мн 1986 С. 233—242
КЛІМАВІЧЫ, горад, цэнтр К'іімавіцка-
га раёна Магілёўскай вобл За 124 км на
ПдУ ад Маплёва Чыг ст на лініі Ор-
ша—Унеча Аўтадарогамі звязаны з
Крычавам. Касцюковічамі. Хоцімскам
17,3 тыс ж (1997) У пісьмовых крыні-
цах упершыню ўпамінаецца ў 14 ст. ў
адным з дакументаў, звязаных з родам
дваран Асмалоўскіх 3 пач 17 ст — па-
селішча ў Мсціслаўскім ваяв ВКЛ У
1626 тут заснаваны кляштар ламінікан-
цаў 3 1720 К належалі Бялецкім, з
1758 — Галынскім 3 1772 у складзе
Рас імперыі 3 1777 горад. цэнтр павета
Магілёўскай губ У 1781 атрымаў герб у
блакітным полі выява залатой пчалы У
1850-я г ў К 3 гарбарні, 5 пачатковых
навуч устаноў, бібліятэка, бальнша, ап-
тэка У 1897 —4714 ж , з іх 50.2% пра-
васлаўных. 47,9% іудзеяу, 1,5% католі-
каў У пач 20 ст 18 вуліц, 6 завулкаў, 2
шошчы. 750 будынкаў (7 мураваных), 3
царквы. 3 яур малітоўныя ламы. У 25
рЬмесных майстэрнях, друкарні і 2 фа-
таграфіях працавала 120 рабочых, дзен-
нічап жаночая і мужчынская гімназіі, 4
вучылішчы, бальніца, аптэка, бібліятэ-
ка Сав. ўлада ўстаноўлена ў ліст 1917
3 ліп 1924 цэнтр раёна. Росту К спры-
яла бул-ва чыгункі ў 1929—30 У
1939 — 9.6 тыс ж. 3 10 8.1941 да
28.9.1943 акупіраваны ням -фаш. захоп-
нікамі, якія загубілі тут больш за 800
чал Дзейнічала Клімавіцкае камсамоль-
ска-маладзёжнае падполле У 1959 —
11,6 тыс ж._ у 1970 — 12,7 тыс ж. Асн
галіны прам-сш К — перапрацоўка
с -г прадукцыі і будаунічая. Працуюпь
заводы сухога абястлушчанага малака,
лікера-гарэлачны. хлебапрадуктаў, ме-
талавырабаў, камбінат будматэрыялаў,
рамонтна-механічныя майстэрні Саў-
гас-тэхнікум, сярэдняе ПТВ сельскай
гаспадаркі, 4 сярэлнія, музычная, лзшя-
чая спартыўная школа, 8 дзіцячых са-
лоў, Дом культуры, кінатэатр. 6 клубаў.
4 бібліятэкі. бальніца, К'нмавіцкі края-
знаўчы музец Дзсйнічае правасл Мгхай-
Герб Клімавіч 1781
лаўская царква. ьрацкія магілы сав. во-
інау У 1804 у К знондзены самы буй-
ны на тэр Беларусі скарб антычных
манет Уладзімір Філякоу
КЛІМАЎ Іван Фролавіч
[28.8(10.9) 1903, в. Касцюкоўка Го-
мельскага пав., цяпер рабочы паселак у
Гомельскім р-не — 9.10 1991), парт і
лзярж. дзеяч БССР, адзін з арганізата-
раў і кіраўнікоў партыз. руху на тэр
Мінскай і Вілейскай абл. у Вял Айч
ванну Засл. работнік культуры БССР
(1980) Скончыў Камуніст ун-т Белару-
сі (1931). ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1949)
3 1923 на прафс., камсам і парт. рабо-
це 3 1940 1-ы сакратар Вілейскага аб-
кома КП(б)Б У чэрв.—ліст. 1942 сак-
ратар Мінскага, у снеж. 1942 — крас
1943 — Вілейскага абкомаў КП(б)Б (у
сав. тыле). 3 мая 1943 ла ліп 1944 1-ы
сакратар Вілейскага палп абкома
КП(б)Б 3 1944 сакратар Вілейскага,
Маладзечанскага, Баранавіцкага абко-
маў партыі 3 1953 1-ы нам , нам , у
1962 нам Старшыні СМ БССР, у
1968—74 нам Старшыні Прэзідыума
ВС БССР, у 1980—86 старшыня камісіі
па справах былых партызан і падполь-
шчыкаў пры Прэзідыуме ВС БССР Чл
ЦК КП(б)Б у 1949—76. Дэп ВС БССР
у 1947—75, 1980—85, ВС БССР 1954—
1 Ф К-ігмаГ
199
КЛІМОВІЧ
66 Аўтар кн. Партызаны Вілейшчы-
ны» (2-е выд 1970, з М Е Гракавым),
♦Далёкае і блізкае» (1987).
КЛІМЁНТ СМАЛЯЦІЧ Клім
С м а л я ц і ч (?, Смаленск — пасля
1161), царкоуны лзеяч, пісьменнік.
Ёсць звесткі, што алукацыю атрымаў у
Канстанцінопалі. Быў манахам Заруб-
скага манастыра (пад Кіевам) У
1148 — каля 1155 мітрапаліт кіеўскі і
ўсея Русі. Пастаўлены кіеўскім кн Ізяс-
лавам Мсціславічам без санкцыі кан-
станшнопальскага патрыярха, падтрым
ліваў ідэю моцнай Кіеўскац мітраполн
незалежнай ад Канстаншнопаля. Пасля
смерш Ізяслава быў вымушаны пакі
нуць кафедру. У сак 1155 сасланы кн
Юрыем Далгарукім ва Уладзімір-Ва-
лынскі У 1158 новы кіеўскі кн. Мсш-
слаў Ізяславіч зноў прызначыў К С. міт-
рапалітам, алнак кафелра была ўжо
занята стаўленнікам Юрыя грэкам Кан-
станшнам Такое некананічнае суісна-
ванне лвух мітрапалітаў працягвалася ла
1161, калі замест іх быў пастаўлены но-
вы мітрапаліт Феадор Пасля смерш
апошняга зроблена спроба яшчэ раз уз-
весці К.С на кафелру, але беспаспяхо-
ва К.С ведаў антычную культуру, тво-
ры Гамера. Арыстопеля. Платона У
Іпацьеўскім летапісе ахарактарызаваны
як кніжнік і філосаф, ♦якіх на Русі не
было яшчэ» Заснавальнік сваёй літ
школы. сярод яго вучняў іканапісец і
рыторык Аурамій Смаленскі Захаваўся
адзіны літ твор К С — «Пасланне
смаленскаму прэсвітэру Фаме» (частка
вял. перапіскі з Фамой)
Літ Някольсквй Н О лнтератур
ных трудах мктрополнта Клкмента Смолятн-
ча, пвсателя XII в СПб 1892. Ермало
в і ч М Старажытная Беларусь Полацкі і
новагародскі перыяды Мн.. 1990 С 262.
КЛІМЕЦ Міхаы Паўлавіч (н 2 7 1938.
в Роубіцк Пружанскага пав Палескага
ваяв цяпер у Пружанскім р-не), бел
краязнавец Скончыў БДУ (1967) У
1942—44 малалетні вязень у канцлагеры
Чарнавесь (Польшча). У 1960—80-я г
на камсамольскай, парт і сав рабоце У
1980—93 выкладчык псторыі ў навуч
установах Брэста, з 1993 старшыня
Брэсцкага абл. аб’яднання былых вяз-
няў фашызму. Даслелуе пытанні псто-
рыі рэв. руху ў Зах Беларусі, Вял Анч
вайны нас пунктаў Брэстчыны і пом
нікаў псторыі Белавежскай пушчы
Адзін з аўтараў давелніка ♦Брэст» (1987)
і кніп «Памяць» Пружанскага р-на
(1992). Васіль Ласковіч
КЛІМОВГЧ Адольф (1900, в Клюшча-
ны Свянцянскага пав Віленскай губ.,
цяпер в. Клюшчані Астравецкага
р на — 24 11.1970), бел грамадскі дзе-
яч, журналіст, выдавец Скончыў Вілен-
скую бел гімназію, Пражскі ун-т
(1928) Удзельнік Беларускай канферэн-
цыі 1918 у Вільні Адзін з арганізатараў
выдання час ♦Маладое жыццё» У час
200
КЛІМОВІЧ
к
вучобы ў Празе кіраўнік аддзела між-
нар. зносін Аб’яднання бел. студэнцкіх
арг-цый (АБСА), удзельнічаў у міжнар.
з’ездах і кангрэсах у Рыме, Жэневе і
інш. У 1932—39 рэдагаваў гаспадарчы
час. «Самапомач». Дзеяч Бел хрысціян-
скай лэмакратыі. прымаў улзел у вы-
данні газ. «Беларуская крыніца» (1939—
40). Працаваў у Бел. ін-це гаспадаркі і
культуры, адначасова выкладаў у Вілен-
скай бел. настаўніцкай семінарыі. У
2-ю сусв. вайну працаваў у Бел. нар. са-
мапомачы ў Лідзе. У 1952 арыштаваны
органамі НКУС. 28.2.1953 ваен. трыбу-
налам Маскоўскай ваен. акругі прыга-
вораны ла вышэйшай меры пакарання.
у крас. 1953 расстрэл заменены 25 гада-
мі лагераў. У 1956 вярнуўся ў Вільню,
склаў біягр. слоўнік бел культурных і
паліт. лзеячаў (рукапіс зберагаецца ў
Цэнтр навук б-цы АН Беларусі).
Генадзь Каханоўскі.
КЛІМОВІЧ Віксншп Восіпавіч (каля
1830, в. Пярэсека Навагрудскага пав.
Гролзенскай губ.. цяпер Навагрулскі
р-н — каля 1880), удзельнік рэв руху
на Беларусі 1850—60-х г. 3 казённы:
сялян Працаваў арганістам і настаўні-
кам музыкі ў Навагрудку, потым на-
стаўнікам сельскай школы і валасным
пісарам у мяст. Паланэчка Навагруд-
скага пав. Належаў да мінскай рэв.
арг-цыі «чырвоных», удзельнічаў у пад-
рыхтоўцы паўстання 1863—64, вёў пра-
паганду сярод сялян Сябраваў з паэтам
В.Каратынскім, мастаком Э.Паўлові-
чам. Аўтар музыкі ла элегіі Каратынска-
га «Туга на чужой старане». У сак. 1863
арыштаваны і пасля працяглага зняво-
лення ў мінскай турме сасланы ў Сібір.
Памёр у Іркуцку.
Літ:. К і с я л ё ў Г. Віннэсь Клімовіч з
вёскі Перасека // Кісялёў Г Героі і музы.
Мн.. 1982; РауЛоуас/. Е. УАротпіепіа:
Мочуо^гоііек — У/іу/.іепіе — УУу^папіе. Ьн'оч».
1887. Генадзь Кісялёў.
КЛІМЎК Пётр Ілыч (н. 10.7.1942, в.
Камароўка Дамачоўскага р-на, цяпер у
Брэсцкім р-не), лётчык-касманаўт
СССР (1973), лвойчы Герой Сав. Саюза
(1973, 1975), ген.-лейт. авіяцыі (1992),
акад. Касмічнай АН (1991), канд. тэхн.
н. (1995). Скончыў Чарнігаўскае вы-
шэйшае ваен. авіяц. вучылішча лётчы-
каў (1964), ваенна-паветр. акадэміі імя
Ю.Гагарына (1977) і імя Леніна (1982).
У 1965—78 у атрадзе касманаўтаў (Зор-
ны Гарадок, Расія). Ажыццявіў палёты
ў космас: 18—26.12.1973 у якасці ка-
манлзіра карабля «Саюз-13»; 24.5—
26.7.1975 — камандзіра карабля «Саюз-
18» і на арбітальнай станцыі «Салют-4»;
27 7—5.8.1978 — камандзіра карабля
«Саюз-30» і арбітальнай станныі «Са-
лют-6» 3 1976 нам камандзіра. нач. па-
літаддзела, з 1991 нач. Цэнтра падрых-
тоўкі касманаўтаў імя Гагарына (з 1995
Рас. лзярж. н.-л. выпрабавальны Цэнтр
падрыхтоўкі касманаўтаў імя Гагарына)
Аўтар навук. прац Стваральнік лаку-
мент. стужкі «Звычайны космас» (1976)
В.В К.іімовіч
П 1 Клімук
Дэп. ВС СССР у 1979—92. Дзярж. прэ-
міі СССР 1978, 1981.
КЛІНОЦКІ БОЙ 1942, бой партызан
208-га партыз. атрада з ням.-фаш. за-
хопнікамі. якія праводзілі карную эк-
спелыцыю ў Кліноцкім лесе Чэрвень-
скага р-на ў Вял. Айч. вайну 5—
7.3.1942. У пач. сакавіка 2 палкі пяхоты
гітлераўцаў, падтрыманыя авіяцыяй і
артылерыяй. акружылі каля 400 парты-
зан у лесе за 6 км на Пн ад в. Клінок
5 сак. пасля паветр. развелкі і артыл,-
мінамётнай падрыхтоўкі гітлераўцы па-
чалі наступленне на партыз. лагер. але,
трапіўшы пад перакрыжаваны агонь
флангаў партыз. абароны, адышлі на
зыхолныя пазіцыі. Са здабытых у час
бою лакументаў і картаў партызаны
ўлакладнілі размяшчэнне сіл праціўніка
і за ноч на 6 сак. перанеслі месца лыс-
лакацыі на 5 км на Пн. вывезлі тулы
параненых, боепрыпасы, узрыўчатку,
гаручае, занялі абарону. На месцы ста-
рога лагера пакінулі заслон з 2 узводаў.
Раніцай 7 сак. гітлераўцы пасля 2-га-
лзіннаіі артыл. падрыхтоўкі ўвайшлі ў
лес, але былі контратакаваны партыза-
намі з флангаў і спынены. Увечары ат-
рад на чале з камандзірам У.І.Нічыпа-
ровічам зрабіў прарыў у напрамку в.
Чырвоны Кастрычнік Пухавіцкага р-на
Партызаны рассеялі засадную групу
праціўніка. знішчылі мінамётную бата-
рэю. 4 кулямёты. перасеклі шашу Чэр-
вень—Пухавічы і выйшлі з акружэння.
Не ласягнуўшы поспеху, фашысты жор-
стка расправіліся з мясц насельніц-
твам спалілі в. Лужыца разам з жыха-
рамі.
КЛІНЦЭВІЧ Сямён Аляксандравіч
(крас. 1899, мяст Трабы Ашмянскага
пав. Віленскай губ., цяпер вёска Іўеў-
скага р-на —7.10.1937), дзеяч рэв. руху
ў Зах. Беларусі. У час І-й сусв. вайны ў
бежаннах пад Самарай. 3 1918 у атрадзе
Чырв. гвардыі, улзельнік грамадз. вай-
ны. Увосень 1919 на курсах у Саратаў-
скай губпартшколе. 3 ліст. 1920 чл.
РКП(б). 3 чэрв 1921 на Беларусі у
Слуцкім пав. к-це КП(б)Б і пав. выкан-
коме, у канцы 1921 на падп. рабоце ў
Зах. Беларусі. 3 1923 чл. КПЗБ. Неад-
наразова арыштаваны польск. ўладамі.
У маі 1924 эміграваў у БССР, накірава-
ны на вучобу ў Камуніст. ун-т Беларусі.
3 канца 1926 у Заслаўскім райвыканко-
ме, з чэрв. 1927 — у Зах. Беларусі.
16.3.1928 разам з К.Р Капункім па дару-
чэнні ЦК КПЗБ забіў М.І Гурына-Ма-
разоўскага. У 1929 арыштаваны польск.
паліцыяй і прыгавораны да пажыццёвай
катаргі. 15.9.1932 у выніку абмену па-
літвязнямі паміж Польшчаіі і СССР пе-
раехаў у Мінск. У снеж. 1933 прыцягну-
ты на лопыт па справе «Бел. нац. цэн-
тра». 21.8.1937 арыштаваны НКУС
БССР як удзельнік контррэв. арг-цыі і
польскі шпіён 5.10.1937 прыгавораны
ла расстрэлу Рэабілітаваны 11.5.1957.
Тв: Як я расправіўся э правакатарам Гуры
ным // У суровыя гады падполля Успамінь
былых членаў КПЗБ... Мн.. 1958
Мікалай Кіімовіч, У'іадзімір Міхнюк
КЛІПА (ад швед. кіірре рэзаць нажніца-
мі), назва манет квадратнай формы з
адціснугымі на іх выявамі ў традыцый-
най кампаноўцы круглай манеты. Вы-
раблялі з мэтай паменшыць затраты
працы (пераплаўка адхолаў ад вырубкі
кружкоў-загатовак, наступная апрацоў-
ка метал. ліста для новай чаканкі). Шы-
рока вядомы К. з пач. 16 ст. ў Данп,
Швецыі. Арыгінальную кампаноўку ме-
лі талеры караля Рэчы Паспалітай Аў-
густа 11 [1697—1706, 1709—33]. У 2-й
пал. 19 — пач. 20 ст ў Рас. імперыі ў
форме К. выпускалі манеты прыватныя
асобы ш прадпрысмствы з-за нелахопу
дзярж. плацежных сродкаў. Часам К.
называюць манеты на 6- або 8-гранных
пласшнах
КЛІЧАЎ, гар. пасёлак, цэнтр Кіічаўска-
га раёна, на р. Ольса. За 91 км ад Ма-
гілёва, 7 км ад чыг ст. Нясета на лініі
Магілёў—Асіповічы. 8,6 тыс. ж. (1997).
Вяломы з 1592 як в. Клічава Віцеб-
скага ваяв. У 1798 сяло ў Любашанскім
старостве Аршанскага пав., 20 гаспада-
рак, лзярж. ўласнасць Пасля 2-га па-
лзелу Рэчы Паспалітай (1793) у складзе
201
КЛІЧАЎСКІ
Рас. імперыі. У 19 ст. ў Ігуменскім пав.
Мінскай губ., былі школа, млын, цар-
ква. У 1897 у К. 608 ж., 2 разы на год
праводзіліся кірмашы. У 1901 заснава-
ны шклозавол. 3 1924 цэнтр раёна, мяс-
тэчка. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. У Вял.
Айч. вайну з 5.7.1941 акупіраваны ням.
фашыстамі, якія загубілі ў К. і раёне
504 чал. 20.3.1942 К. вызвалілі партыза-
ны, была створана Клічаўская парты-
занская зона. У 1943 партызаны разгра-
мілі ў К. адноўлены гарнізон ворага (гл.
Клічаўскія баі 1942, 1943). Каля К. існа-
ваў першы на Беларусі партыз. аэрад-
ром. Вызвалены 28.6.1944 войскамі 3-й
арміі 1-га Бел. фронту ў ходзе Бабруй-
скай аперацыі 1944. 3 1944 у Бабруй-
скай, з 1954 — Магілёўскай абл. У
1962—65 уваходзіў у Кіраўскі раён. У
1972 — 5,3 тыс. ж. У К. працуюць хле-
базавод, маслазавод, цэх харчовых пра-
дуктаў Бабруйскага кансервава-вінароб-
нага завода, дрэваапр. камбінат, лясгас,
лесаўчастак Бабруйскага доследнага
леспрамгаса, камбінат быт. абслутоў-
вання, Магілёўскі саўгас-тэхнікум, 2 ся-
рэднія, пачатковая, муз. і дзіцяча-юнац-
кая спарт. школы, 4 дашкольныя ўста-
новы, Дом культуры, 2 б-кі, Кіічаўскі
музей народнай славы, бальніца, аддз.
сувязі, 17 магазінаў, царква. Брацкая
магіла чырвонаармейцаў, якія загінулі ў
грамадз. вайну; брацкая магіла сав. воі-
наў і партызан, магілы ахвяр фашызму.
Помнікі: у гонар партызан, на месцы
прызямлення самалёта, курган Славы ў
гонар партызан і воінаў-вызваліцеляў.
КЛІЧАЎСКАЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ 30-
НА ў Вялікую Айчынную
в а й н у, тэрыторыя Клічаўскага, часткі
сумежных з ім Асіповіцкага, Бялыніц-
кага, Бярэзінскага, Кіраўскага і інш.
р-наў Магілёўскай вобл., якую кантра-
лявалі партызаны. Стваралася з кастр.
1941 у ходзе баёў партызан за вызвален-
не Клічаўскага р-на ад ням.-фаш. за-
хопнікаў. У кастр. 1941 — сак. 1942
партызаны разграмілі больш за 80 варо-
жых гарнізонаў і паліцэйскіх участкаў
на тэр. Клічаўскага і прылеглых да яго
раёнаў (гл. Клічаўскія баі 1942, 1943).
3.4.1942 у в. Усакіна на сходзе камуніс-
таў раёна прынята пастанова аб аднаў-
ленні сав. улады ў Клічаўскім р-не. На
канец 1942 вызваленая тэр. склала каля
1,9 тыс. км2, яе ўтрымлівалі 7 партыз.
атрадаў. На пач. 1944 у зоне, тэр. якой
перавышала 3 тыс. км2, знаходзілася
больш за 70 тыс. мірных жыхароў, аба-
ранялі яе больш за 18 тыс. партызан. У
жн.—кастр. 1942 на тэр. зоны базірава-
ліся Бабруйскі падп. міжрайком
КП(б)Б, з кастр. 1943 — Магілёўскі
падп. абком КП(б)Б, штаб Магілёўскай
ВАГ, пры ім раённыя падп. райкомы
КП(б)Б і ЛКСМБ. Выдаваліся газ. «За
Радзіму», «Голас партызана» і інш. 3
чэрв. 1942 падтрымлівалі радыёсувязь з
Вял. зямлёй, у Клічаве і в. Галынка Бя-
рэзінскага р-на дзейнічалі партыз. аэ-
радромы. Абарона К.п.з. ажыццяўляла-
ся фарміраваннямі Клічаўскага партыз.
злучэння (гл. Клічаўскі аператыўны
цэнтр), Магілёўскай ваенна-аператыў-
най групай па абарончых рубяжах, што
праходзілі па рэках Друць, Ольса, Су-
ша, Бярэзіна, Нясета. Больш за 2 гады
партызаны змагаліся з намнога боль-
шымі сіламі праціўніка ў акружэнні
больш як 20 ням. гарнізонаў, створаных
203-й і 286-й ахоўнымі лывізіямі і палі-
цэйскімі батальёнамі ўздоўж шашэйных
дарог і на асобных участках чьіг. Ма-
гілёў—Асіповічы, выстаялі ў час кар-
ных аперацый, нанеслі ворагу страты ў
жывой сіле. У баях на р. Ольса ва Уса-
кінскім лесе 30.6—9.8.1942 партызаны
разбілі гітлераўскі батальён «Бярэзіна»,
знішчылі частку асобага батальёна СС
Дырлевангера і 608-га ахоўнага палка, у
час Кучынскага бою 1942 4 байны 61-га
партыз. атрада, змагаючыся да апошня-
га патрона, падарвалі гранатамі сябе ра-
зам з ворагам. Стойкая абарона зоны
забяспечвала амаль пастаянную сувязь з
Вял. зямлёй, абарону насельніцтва ад
карнікаў. У чэрв. 1944 партыз. фарміра-
ванні зоны злучыліся з Чырв. Арміяй. У
Клічаве ў гонар партызан насыпаны
курган Славы і пастаўлены помнік,
помнік таксама на месцы прызямлення
1-га самалёта з Вял. зямлі.
КЛІЧАЎСКІ АПЕРАТЬІЎНЫ ЦЭНТР,
орган кіраўніцтва Клічаўскім партыз
злучэннем, якое дзейнічала ў Вял. Айч.
вайну на акупіраванай тэр. Магілёўскай
вобл. на 3 ад Дняпра і некат. суседніх
раёнаў інш. абласцей. Складаўся ў ходзе
баёў партызан за вызваленне Клічаўска-
га р-на ад ням.-фаш. захопнікаў. Арга-
нізацыйнае афармленне пачалося
3.4.1942, калі камандаванню 208-га пар-
тыз. атрада імя Сталіна былі падпарад-
каваны 128, 277, 620, 752, 760-ы атрады
і створана Клічаўскае партыз. злучэнне.
2.9.1942 паводле распараджэння ЦШПР
камандаванне злучэння вызначана як
К.а.ц. Гэта найменне пашырылася і на
злучэнне. На працягу 1942 у злучэнне
ўключаны атрады, якія дзейнічалі асоб-
на, і створаны новыя, у ліст. яны зве-
дзены ў 6 брыгад: 1, 2, 4, 5-ю Клічаў-
скія, 3-ю Бярэзінскую, 6-ю Магілёў-
скую, у лют.—сак. 1943 у яго склад
уключаны 1-я Асіповіцкая, 8-я Рагачоў-
ская, 9-я Кіраўская, 10-я Журавіцкая
партыз. брыгады. На пач. крас. 1943 пад
кіраўніцтвам К.а.ц. было 10 партыз.
брыгад, 6,5 тыс. чал. Камандзіры:
У.І.Нічыпаровіч (крас.—вер. 1942),
П.В.Яхантаў (вер. 1942 — крас. 1943);
камісары: К.М.Якаўлеў (крас.—вер.
1942), І.Р.Іваноў (вер. 1942— люты
1943), Р.І.Шчарбакоў (люты—крас.
1943). Расфарміраваны 6.4.1943 у сувязі
з утварэннем ваенна-аператыўнай гру-
пы пры Магілёўскім падп. абкоме
КП(б)Б (гл. Магілёўскае партызанскае
злучэнне).
КЛІЧАЎСКІ МУЗЁЙ НАРОДНАЙ
СЛАВЫ. Засн. ў 1967, адкрыты ў 1969 у
г.п. Клічаў. Пл. экспазіцыі 200 м2,
больш за 4 тыс. адзінак асн. фонду
(1997). Сярод экспанатаў гіст. мінуў-
шчыны Клічаўшчыны дагавор 1909 на
куплю панскай зямлі т-ва сялян і ўвод-
ны ліст 1910 на права валодання імі гэ-
тай зямлёй; вырабы шклозавода Грэн-
гаўза ў Клічаве (1889—1915); прадметы
побыту, прылады працы, адзенне, ка-
лекцыі вышываных, плеценых, ганчар-
ных вырабаў 19 ст.; рэчы з асабістага
фонду і першы школьны падручнік геа-
графіі бел. вучонага ўраджэнца Клічаў-
шчыны КАСмоліча. Сярод матэрыялаў
часоў Вял. Айч. вайны дакументы пра
стварэнне першага партыз. атрада ў ра-
ёне, першыя баявыя дзеянні партызан,
дзейнасць падполля, выданне падп. газ.
«За Радзіму», «Голас партызана», лру-
карская машына, лістоўкі, спісы сав.
воінаў, партызан, мірных жыхароў, што
загінулі ў час вайны, бюст і рэчы Героя
Сав. Саюза ўраджэнца Клічаўшчыны
ПА.Крываноса, Героя Сав. Саюза
П.І.Кавалёва, дыярамы партыз. лагера і
аэрадрома, разгрому фаш. гарнізона ў
Клічаве ў 1942 мастака партыз. друкарні
А.Шкляра, творы графікі і жывапісу
маст. Э.Белаіурава, В.Юркова і інш.
Наталля Храмянкова.
КЛІЧАЎСКІ РАЁН. Размешчаны на
ПдЗ Магілёўскай вобл. Пл. 1,8 тыс.
км2, нас. 23,5 тыс. чал. (1997). Цэнтр —
г.п. Клічаў. Тэр. раёна ў межах Цэн-
тральнабярэзінскай раўніны. Працяка-
юць р. Бярэзіна і яе левы прыток Ольса
(з прытокамі Нясета, Сушанка, Суша) і
Друць з прытокам Даўжанка. Пад лесам
56% тэр. раёна. Праходзіць чыг. Асіпо-
вічы—Магілёў, аўтадарогі на Беразіно,
Бабруйск, Быхаў. Па Бярэзіне судна-
ходства.
Утвораны 17.7.1924 у Бабруйскай акр.
20.8.1924 падзелены на 12 сельсветаў:
Бацэвіцкі, Ваевіцкі, Ганчанскі, За-
польскі, Клічаўскі, Кабылянскі, Каўб-
чанскі, Новамаксімавіцкі, Нясянкі,
Убалацкі, Уладзіміраўскі, Усакінскі.
8.7.1931 далучаны Астроўскі, Віркаўскі,
Сялібскі, Якшыцкі с/с скасаванага
Свіслацкага р-на і Грыбавецкі, Доўгаў-
скі, Дубнянскі, Ядранаслабодскі с/с
скасаванага Чачэвіцкага р-на. 3
20.2.1938 у Магілёўскай вобл. На
1.1.1941 уключаў г.п. Клічаў і 18 сельса-
ветаў. У Вял. Айч. вайну ў ліп. 1941
акупіраваны ням. фашыстамі, якія загу-
білі 1797 чал., спалілі в. Вязень, Дубно,
Сялец. У кастр. 1941 — сак 1942 на
тэр. К.р. створана Клічаўская партызан-
ская зона, адноўлена сав. ўлада. Дзейні-
чалі Клічаўскі аператыўны цэнтр, Клі-
чаўская ваенна-аператыўная група, Ма-
гілёўскі падп. абком КП(б)Б, Клічаўскія
падп. райкомы КП(б)Б і райвыканком,
2, 4 і 5-я Клічаўскія. 8-я Рагачоўская,
11-я Быхаўская, 61-я партыз. брыгады,
15, 113, 152, 208-ы імя Сталіна, 255,
277, 537-ы партыз. палкі, 25, 115, 252,
257, 258, 260-ы імя Чапаева, 720, 760-ы
імя М.Беразоўскага асобныя партыз. ат-
рады; выдавалася падп. газета «Голас
партызана». Вызвалены ў чэрв. 1944 во-
інамі 3-й арміі 1-га Бел. фронту ў ходзе
Бабруйскай аперацыі 1944. 3 20.9.1944 у
Бабруйскай, з 8.1.1954 у Магілёўскай
КЛІЧАЎСКІЯ
абл 25 12 1962 раен скасаваны, тэрыто-
рыя лалучана да Кіраускага р-на
6.1.1965 Кр адноўлены На 1 1 1995 у
раёне 140 нас пунктаў; 8 сельсаветаў:
Акцябрскі, Бацэвшкі. Віркаўскі, Ган-
чанскі, Доўгаўскі, Каўбчанскі, Нясяцкі,
Патоцкі і Клічаўскі пас Савет, 8 калга-
саў і 5 саугасаў. Дзейнічаюць спіртзавод
у в. Нясята, цагельны завод у в Бацэві-
чы, торфапрадпрыемства «Ганчанскае»
У раёне 12 сярэдніх, 7 базавых 7 пач
школ, дзшяча-юнацкая спарт і 2 муз
школы, 9 дашкольных устаноў, 18 клу-
баў. 26 бібліятэк. 6 бальнш, паліклініка.
урачэбная амбулаторыя. 19 фсльчарска-
акушэрскіх пунктаў. Вьідаецца раённая
газ. «Сцяг Саветаў» Археал помнікі —
курганныя мопльнікі (в Віркаў, Запол-
ле. Лянёўка, Нясята, Пярэкаль) Брац-
кая магіла чырвонаармейцаў, якія загі-
нулі ў грамадз вайну (в. Таценка 1-я).
брацкія мапты сав воінау і партызан
(в Акцябрск Бацэвічы Вялікая Стары-
на. Гонча Коубча, Нясята, Уладзіміраў-
ка). вайсковыя могілкі (в Кавяза, Уса-
кіна); магілы ахвяр фашызму (в Люці-
на, Нясята, Паплавы, Усакіна) Помні-
кі: на месцы злучэння партызан з
часцямі Сав. Арміі (в Паплавы). у го-
нар партызан (в. Усакіна). на месцы
спаленых весак Вязень і Сялец. Помнік
прыролы Бердаўскае лесанасаджэнне. У
К р нарадзіліся нарадаволец I Я Грыня-
віцкі, бел вучоны, грамадскі і паліі
дзеяч А ВСмоліч і інш.
Літ Збор помнікаў гісторыі і культуры
Беларусі Маплеўская вобл Мн 1986 С
243—251 Памяць Гіст-дакум хроніка Клі
чаўскага р-на Мн 1995
КЛІЧАЎСКІЯ БАІ 1942, 1943. баі пар-
тыз фарміраванняў Магілёўскай вобл з
ням.-фаш. захопнікамі ў Вял Айч. вай-
ну ў г п Клічаў 20 3 1942 і 21 4 1943
У выніку баявых дзеянняў партызан
Маплёўскай вобл ў сак 1942 акупанты
бын выгнаны амаль з усёй тэр Клічаў-
скага, часткова Асіповшкага і Кірауска-
га р-наў, у г.п Клічаў быў блакіраваны
варожы гарнізон (каля 250 гітлераўцаў).
У ноч на 20.3.1942 партыз. атрады за-
вяршылі падрыхтоўку да аперацыі па
разгроме Клічаўскага гарнізона Гал
улар па цэнтры паселка наносілі атралы
Клічаўскі (камандзір А.С Юркауцаў) і
В 1 Лівенцава, з Пн — атрад В П Свіс-
тунова. Шляхі магчымага адыходу пра-
ціўніка і прыбыцця падмацавання кан-
тралявалі атрады 620-ы (камандзір
В М Сырцоў) і частка атрада Свістуно-
ва. На досвітку партызаны з лвух бакоу
уварваліся ў паселак, у выніку 12 га-
дзіннага бою Клічау быў поўнасцю выз-
валены 3 разгромам гарнізона ў Кліча-
ве завяршылася вызваленне ўсяго Клі-
чаўскага р-на, створана Клічаўская пар-
тызанская зона, стала магчымым
прымаць самалеты з Вялікан зямлі
Партызаны утрымлівалі Клічау на пра
цягу 3 месяцаў. У ліп 1942 пад нашс-
кам намнога большых сіл прашўніка
яны вымушаны былі пакінуць пасёлак
Бон за Клічаў 21 4 1943 быў распра-
цаваны Магілёўскай ваенна-аператыу-
най групай (ВАГ) Каардынаваў дзен-
насць партыз брыгад яе нач штаба
С Г Сідарэнка-Салданенка Клічаускі
гарнізон (каля 200 птлерауцаў) меу на
ўзбраенні гармату, 4 мінамёты, каля 20
кулямётаў і інш зброю, быў умацаваны
некалькімі дзотамі. сістэмай акопаў У
адпавсднасш з планам 2-я Клічаўская
партыз брыгада ва узаемадзеянні з 5-й
Клічаўскан і ротаіі 1 -й Клічаўскай пар
тыз брыгады у 3 гадз раншы 21 крас
пачала наступань на Клічаў з Пд. уз-
доўж правага бсрага р. Ольса. 5-я Клі-
чаўская — уздоўж цэнтра пасёлка яны
уварваліся ў Клічаў і занялі яго, акрамя
ўмацаваных пазіцый гарнізона Аднак
прашунік атрымаў падмацаванне, вы
кліканая авіяцыя правяла масіраваную
бамбардзіроўку Паводлс загаду каман-
давання ВАГ партызаны адышлі. заха-
пілі 3 кулямёты. мінамёт, 37 вінтовак 5
гонар баявых лзеянняу партызан у Клі-
чавс насыпаны курган Славы (1967),
пастаулены помнік (1957).
КЛІШЭВГЧ Уладзімір Сідаравіч
[27.2(12 3) 1914. в Краснадворцы Слуц-
кага пав., цяпер у Салігорскім р-не —
14 11.1978), бсл паэт. Скончыў пед.
курсы ў Слуцку, вучыўся ў Мінскім
пед ін це (1933—36). У 1936 незаконна
арыштаваны і ў 1937 сасланы на Калы-
му (Верхні Ат-Урах) У жн. 1939 верну-
ты ў мінскую турму на даследаванне 5
час акупацыі Беларусі супрацоўнічаў з
фашыстамі, жыў у Слуцку, рэдагаваў
*Газэту С.іуччыны» У складзе т. зв бел
лэлегацыі ездзіў у Германію пасля чаго
выступіў у акупац лруку з артыкуламі і
всршамі, у якіх усхваляу ням. парадкі. У
1944 уцек у Германію з 1948 у ЗША
Рэлагавау ратапрынтны час «Бсларус у
Амерыцы», выкладаў у каледжы Неад-
наразова навелваў БССР, выказваў у
лруку сваё захапленне сав парадкамі,
пасля чаго эмігранцкі друк пачаў з.мя-
шчаць пра К фельетоны, эпіграмы і ка-
рыкатуры, у якіх асуджалася яго «здра
да» Друкавацца пачау у 1931 у акр і
раённан перыёдыцы У вайну змяшчаў
вершы ў акупац. выданнях «Беларуская
газэта» (Мінск). «Новы шлях» (Рыга),
«Беларускі работнік», «Раніца» (Берлін)
Улзельнічаў у калсктыуных зб-ках
«Песняры Случчыны» (1943, Слуцк),
«Ля чужых берагоў» (1955 Мюнхен) У
паэме «Васіль Каліна» (1965. Лондан)
паказаў жыццё бел. вёскі ў псрыяд ка-
лектывізацыі. масавыя рэпрэсіі супраць
сялян і інтэлігенцыі. Паэма «Шлях у
светлае» прысвечана псторыі БССР і
СССР
Тв Далячынь Вершы Саўт-Рывер. 1964
Сняцца дні мне залатыя Мн , 1973; (Вершы)
//Туга па Ралзіме Мн , 1992
Адам Мальдзіс, Барыс Сачанка
КЛОПАЎ Аніс Андрэевіч 11(14) 5 1914,
в Наваселле Лепельскага пав. Віцеб-
скай губ, цяпер Ушацкі р-н —
4.2 1995), поўны кавалер ордэна Славы
У Вял Амч вайну з 1941 на Зах., Калі-
нінскім, 1-м Прыбалт і 3-м Бел фран-
203
КЛЮКОЎСКІ
тах. Камандзір сапёрнага аддзялсння
мал сяржант К вызначыўся ў баях ва
Усх. Прусіі. 10.1.1945 размініраваў варо-
жае міннае поле шырынёю 40 м:
16.2.1945 адзін з першых фарсіраваў р.
Штрадык і знішчыў з кулямёта каля 20
гітлераўцаў; у крас. 1945 у час прарыву
абароны на падыходзе да Кенігсберга
зрабіў праход у мінным полі, разам з
пяхотай уварваўся у варожыя траншэі і
знішчыў 13 гітлераўцаў, паранены пра-
цягваў бой. Удзельнік Парада Псрамогі
1945.
КЛОПАЎ I ван Восіпавіч
[13(25).11.1865, г. Ліда — 1949|, дзеяч
рэв. руху ў Беларусі і Літве. 3 1887 афі-
цэр пях. палка ў Вільні. Алзін з аргані-
затараў афіцэрскага нарадавольскага
гуртка. 3 канца 1880-х г. марксіст. Алзін
са стваральнікаў Віяенскай арганізацыі
РСДРП (1901) Напісаў і вьідаў разам з
Ф В.Гусаравым ад імя РСДРП псршую ў
зах. краі адозву «Да афіцэраў», арганіза-
ваў нелегальны склад газ «Нскра»
(1901). У 1902 стварыў і ўзначаліў ваен-
на-рэв. групу. якая вяла с.-д. прапаган-
ду ў арміі Пасля II з’езда РСДРП далу-
чыўся да бальшавікоў. У 1904 адпраўле-
ны на Далёкі Усход. 3 пач. 1906 адзін з
кіраўнікоў васнна-рэв. арг-цыі Вілен-
скага к-та РСДРП, чл. рэдакцыі газ.
«Солдатская жнзнь» У 1906 за рэв.
дзейнасць лвойчы арыштаваны і зволь-
нены з вайск. службы. У 1910 сасланы ў
Краснаярск. Пазнен ад рэв руху ады-
шоў Пасля Кастр. рэвалюцыі на адм -
гасп. рабоце у Томску, Туле, Самаркан-
дзе.
«КЛОСЫ» («КІоху», «Каласы»), ілюс-
траваны навукова-літаратурны часопіс
памяркоўна-ліберальнага кірунку. Вы-
даваўся ў 1865—90 у Варшаве на
польск. мове Да 1875 рэдактар К.Вуй
ціцкі, потым А.Пяткевіч (А Плуг, з 1879
гал. рэдактар). Змяшчаў артыкулы па
л-ры, гісторыі, археалогіі, этнаграфіі,
фальклоры, краязнаўстве, нататкі з апі-
саннямі мясцовасцсй. пераклады за-
межных лп твораў, мясцовую і за.меж-
ную карэспандэнцыю, багаты ілюстра-
цыйны матэрыял Выданне вылучалася
высокім графічным і маст. узроўнем.
Ілюстрацыі для яго выконвалі мастакі
М.Э.Андрыёлі, Ф Кастшэўскі, С Вітке-
віч і інш. У арт. М.Камінскага «Танцы
народа Павілля» (1866, т. 3) даецца ад-
но з першых апісанняў бел. нар. танцаў
«Мяцелша», «Падушачка», харэаграфіч-
на-этнагр кампазіцыі «Жаніцьба Пя-
рэшкі». У «Апавяданні з вандроўкі па
краі» (1887, т 44) Э.Хлапіцкі падзяліўся
ўражаннямі ад паездкі з Беластока ў
Вільню, а адтуль у ваколіцы Маладзеч-
на і Валожына У нарысе «На азёрах»
(1869, т. 9) В.Поль ахарактарызаваў
Брэсцка-Пінскае Паазер’е і яго жыха-
роў У нарысе «Экскурсія ў Пінск і на
Піншчыну» (1877, т. 24) З.Шчэры рас-
казаў пра геаграфію, гісторыю і насель-
ніцтва краю, а В.Бютнер у арт. «Пера-
жыткі язычніцтва на Палессі» (1890, т
50) прааналізаваў язычніцкія вераванні
беларусаў-палешукоў. А.Плуг прысвяціў
А.А. ІСіпплу
Я. комаў
свае артыкулы Мірскаму замку («Разва-
ліны замка ў Міры», 1877, т. 24), гісто-
рыку і краязнаўцу Кіркору (1886, т. 43).
Часопіс публікаваў творы Ю.І.Крашэў-
скага, Э Ажэшкі, А Э.Адынца, М.Радзе-
віча, У.Сырако.млі. У ім змясціў свой
першы верш «Раскоша натхнення»
(1886) Ян Неслухоўскі (Янка Лучына). 3
часопісам супрацоўнічалі вучоныя
А.Кольберг, Т.Корзан, 3 Глогер, К.Эс-
трэйхер. У 1890 «К.» зліты з час.
«Тузсхіпік ііікігом'апу» («Ілюстраваны
штотыднёвік»).
Літ.’. 5 г у п <11 е г В. Ту^схігіік іііімгоы’апу
«Кіочу» (1865—1890). ^госіа», 1981.
Юрый Вашкевіч, Анато.іь Літеіновіч
КЛОЧКІ, шляхецкі род у ВКД герба
«Павяла». Родапачынальнік Ян жыў у
сярэдзіне —2-й пал. 15 ст., пакінуўсы-
ноў Войпеха, Міхну, Мікалая і Азехну.
3 іх Войцех [каля 1450 (?) — 1514) слу-
жыў ахмістрам вял кн. Алены Іванаў-
ны, набыў маёнтак Дарагова ў Новага-
родскім пав. У канцы жыцця быў на-
меснікам ковенскім. Яго сын Мацей
(каля 1480—1543), ваявода віцсбскі з
1532 і адначасова намеснік Аболецкага
маёнтка каралевы Боны з 1533, староста
жамойцкі з 1542, часам ужываў прозві-
шча Ахмістровіч. Быў жанаты з Каця-
рынай Глябовіч, спадчынніцай маёнтка
Рудка на Падляшшы. У 1528 ставіў у
войска 47 коннікаў са сваіх маёнткаў і
18 — з жончыных. Памёр без нашчад-
каў Іншыя галіны роду К. згаслі ў 2-й
ПаЛ. 16 СТ. Вячасіаў Насевіч.
КЛУМАЎ Яўген Уладзіміравіч [падп.
псеўд. Самарын; 1(16).12.1876,
Масква — 10.2.1944], удзельнік Мінска-
га патрыятычнага падполля ў Вял. Айч.
вайну Герой Сав. Саюза (1965). Канд.
мед. навук (1935), праф. (1938). Скон-
чыў Маскоўскі ун-т (1902). 3 1905 зем-
скі ўрач у Рэчыцкім пав. У гады 1-й
сусв. і грамадз. войнаў хірург і ўрач
шпіталяў на Зах. фронце. 3 1921 у мед.
установах Мінска. У Вял Айч вайну з
восені 1941 у 1-й гар. бальніны. Дапа-
магаў параненым падпольшчыкам і
партызанам, лячыў сав. патрыётаў, за-
бяспечваў падпольшчыкаў і многія пар-
тыз. атрады медыкаментамі, хірургічны-
мі інструментамі, поўнасцю абсталяваў
2 партыз шпггалі. У кастр. 1943 арыш-
таваны, адмовіўся супрацоўнічаць з
акупантамі. Загінуў у фаш. душагубцы
раза.м з жонкай Т М Клумавай, якая да-
памагала я.му ў падп. дзеннасш. У Мін-
ску яго імем названы вуліца, сярэдняя
школа і 3-я клінічная бальніца, на бу-
дынку якой мемар. дошка.
КЛЫКУША Андрэй, майстар разьбяр-
най і сталярнай справы 17 ст. Працаваў
у Аружэйнан палаце Маскоўскага
Крамля, дзе разам з інш. майстрамі-бе-
ларусамі рабіў крэслы, куфэркі, паднас-
ныя сталы і інш рэчы для царскага до-
ма
КЛЮГЕ (Кін^е) Ганс Гюнтэр фон
(30.10.1882, г. Познань, цяпер Поль-
шча — 19.8.1944), германскі ваенны
дзеяч. Гсн.-фельдмаршал (1940). Скон-
чыў Ваен. акадэмію (1912). Удзельнік
1-й сусв. вайны. 3 1934 камандуючы ва-
ен. акругай У 1938 удзельнічаў у захопе
Аўстрыі і Судэцкай вобл. Чэхаславакіі.
3 1939 камандуючы 4-н палявой арміяй,
якая ўдзельнічала ў баявых дзеяннях
супраць Польшчы, Францыі, СССР.
Войскі арміі ў складзе ням.-фаш. групы
армій «Цэнтр» летам 1941 захапілі тэр.
Беларусі і пацярпелі паражэнне ў Мас-
коўскай бітве 1941. Са снеж. 1941 К ка-
мандаваў групай армій «Цэнтр», якая
дзейнічала на цэнтр. участку герм.-сав.
фронту, у склад тэрыторыі аператыўна-
га тылу групы ўваходзіла значная частка
тэрыторыі ўсх. абласцей Беларусі (на У
ад лініі Глыбокае—Барысаў — воз.
Чырвонае). 3 ліст. 1943 звольнены ў за-
пас. 2.7—16.8.1944 галоўнака.мандуючы
войскамі «Захад». Быў звязаны з удзель-
ніка.мі змовы супраць Гітлера (1944),
аднак у рашаючы момант заняў пазі-
цыю чакання. Пасля адхілсння ад паса-
ды скончыў самагубствам на шляху ў
Берлін. Аляксей Літвін
КЛЮКОЎСКІ Фелікс Людвік Фабіяна-
віч [22.5(3.6).1841, маёнтак Шчарбінава
Навагрудскага пав. Гродзенскай губ
(цяпер Ляхавіцкі р-н) — паміж 21 і
ключ
25.4.1863|, удзельнік паўстання 1863 у
Беларусі. Студэнт Кіеўскага ун-та, вёў
працу ў рэв. падполлі ў Кіеве. 3 ліст.
1863 у Мінску, дамаўляўся аб сумесным
выступленні паўстанцаў вясной 1863 на
мяжы Украіны і Беларусі. Незадаволе-
ны пасіўнасцю ці асцярожнасцю мін-
чан, адправіўся «у народ» па Случчыне
і Піншчыне. 3 пач. ўзбр. выступлення
на Міншчыне (19.4.1863) дзейнічаў на
Случчыне, у паўстанцкім атрадзе У.Ма-
шэўскага, па некаторых звестках, быў
ад’ютантам апошняга. 21.4.1863 у баі
каля в. Азярцы Ігуменскага пав. цяжка
паранены трапіў у палон. Памёр ад ран
у Слуцку.
Літ . К і с я л ё ў Г. Фелікс Клюкоўскі —
самая цудоўная і чыстая постаць паўстання //
Голас Радзімы. 1995. 26 кастр., 2 лістап.;
Я г о ж. На пераломе дзвюх эпох- Паўстанне
1863 г. на Міншчыне. Мн., 1990. С. 9, 26; Об-
шественно-полнтнческое двмженме на Укран-
не в 1863—1864 гг: Матерналы н документы.
Кнев, 1964. С. 27—28. Генадзь Кісялёў.
ключ, адм.-гасп. комплекс з некачькіх
вёсак з фальваркамі ці без іх у Беларусі,
Польшчы і Літве ў 16—19 ст. Існавалі ў
дзярж. і прыватных уладаннях. На К.,
як правіла, падзяляліся дзярж. эканоміі
Гродзенская эканомія ў 18 ст. складала-
ся з 22 К. Брэсцкі К. у Брэсцка-Коб-
рынскай эканоміі ў 1786 меў 5 вёсак
(Рэчыца, Сычы, Нехалсты, Яцковічы,
Скокі; усяго 245 сялянскіх дымоўў Бы-
хаўскае графства Сапегаў у 1752 падзя-
лялася на 5 К.: Сапежынскі. Баркала-
баўскі, Гарадзецкі, Лучыцкі і Навабы-
хаўскі (усяго 42 вёскі, 1840 ды.моў). У
Смядынскім графстве Радзівілаў у 1781
былі 4 К.: Смядынскі, Асавецкі, Люб-
чанскі і Дарашэвіцкі (усяго 17 вёсак,
520 дымоў) К мог быць часова вылуча-
ны з латыфундыі і перададзены ў зало-
гавае ці арэнднае трыманне, у гэтым
выпадку адміністрацыя ўласніка не рас-
паўсюджвалася на яго. Напр., ключ
Глыбокае ў Ашмянскім пав. ў 18 ст. пе-
раходзіў некалькі разоў з рук у рукі роз-
ных трымальнікаў, застаючыся ўладан-
нем Радзівілаў. У гэтым К. былі 3 фаль-
варкі. Глыбокае, Шарабан, Порплішча,
за кожным з якіх была замацавана вё-
ска; усяго ў 1752 тут налічваліся 603
дымы. К. маглі называцца староствамі.
Нсвял. Высакадворскі маёнтак, які ў
канцы 18 ст меў 79 дымоў, у розных
дакументах называецца і К., і старо-
ствам. У адм.-гасп. адносінах К. быў
падобны да воіітаўства.
Літ Похнлевнч Д.Л Крестьяне Бе-
лорусснн н Лнтвы во второй половнне XVIII
в. Впльнюс. 1966, Горбачевскнй Н.І4
Словарь лревнего актового языка Северо-За-
падного края н Царства Польского. Внлыіа.
1874. Павел Казлоўскі.
КЛЮЧНІК, земская пасада ў ВКЛ На-
мінальна меў ключы ад брам горада і
павінен быў зачыняць іх на ноч. У 16—
17 ст. вядома пасада К віленскага.
Уіадзісгаў Вяроўкін-Шзлюта
КЛЮЧЭЎСКІ Васіль Восіпавіч
116(28). 1.1841, в. Вазнясенскае Пензен-
В.В.Ключэўскі
скай губ. — 12(25).5.19111, рускі псто-
рык. Акад. Пецярбургскай АН (з 1900,
чл.-кар. 1889). 3 сям’і святара. Вучыўся
ў пензенскіх прыходскім духоўным ву-
чылішчы і духоўнай семінарыі. скончыў
гісторыка-філал. ф-т Маскоўскага ун-та
(1865). 3 1867 пачаў выкладчыцкую
дзейнасць. 3 1871 прыват-дацэнт Мас-
коўскай духоўнай акадэміі, адначасова
ўзначальваў кафедру ў Аляксандраўскім
ваен. вучылішчы, чытаў лекцыі на Вы-
шэйшых жаночых курсах. У 1872 абара-
ніў магістэрскую дысертацыю «Стара-
жытнарускія жыція святых як гістарыч-
ная крыніца», у 1882 — доктарскую
«Баярская дума Старажытнай Русі» 3
1879 дацэнт. з 1882 праф. Маскоўскага
ун-та. 3 1880-х г. чл. маскоўскіх т-ваў:
археал.. гісторыі і старажытнасцей ра-
сійскіх, аматараў расійскай славеснасці.
У першай навук. працы «Сказанні ін-
шаземцаў аб Маскоўскай дзяржаве»
(1866) у якасці крыніцы поруч з шэра-
гам заходнееўрапеўскіх аўтараў выка-
рыстаў працу Міхалона Літвіна «Аб но-
равах татар, літоўцаў і масквіцян». Аў-
тар даследаванняў па гісторыі Расіі да
19 ст., у т.л. «Паходжанне прыгоннага
Да арі Клясііііікія баі 1812. Лубачпая карпінка э выянай бітны ІІры К.іясінн іх
права ў Расп • (1885), «Гісторыя саслоў-
яў у Расіі» (1913). Яго лекцыі па рус
гісторыі, гістарыяграфіі і крыніцазнаўс-
тве ляглі ў аснову «Курса рускай гісто-
рыі» (ч. 1—4, 1904—10). У перыядыза-
цыі гісторыі спалучаў геаграфічны, па-
літычны і эканам фактары, вылучаў 4
перыяды рус. гісторыі: Русь Дняпроў-
скую, якую не лічыў адзінай дзяржавай,
Паўн.-Усх. Русь; пачатак дзяржаўнай
магутнасці Расіі; утварэнне Рас. імпе-
рыі. Закранаючы пытанні гісторыі Бе-
ларусі, сцвярджаў, што парадкі сама-
дзяржаўна-дваранскага праўлення ў Ра-
сіі здаўна прымушалі расійскіх сяпян
уцякаць у Рэч Паспалітую Оічыў, што
ўцёкі сялян за зах. межы дзяржавы.
асабліва ў 18 ст., сталі нац. бедствам
Расіі. Разглядаў праблему далучэння Бе-
ларусі да Расіі. Крытычна пераглядаў
летапісны матэрыял і адзначаў уплыў
летапісання на погляды гісторыкаў 18—
19 ст. Вучнямі К. былі гісторыкі
П.М.Мілюкоў, М.К.Любаўскі, А.А.Кізе-
ветэр, М.М.Пакроўскі.
7в.: Соч. Т I—9 М., 1987—90; Аформзмы.
Нсторпческне портреты н этюды. Дневнмкн.
М.. 1993; Русская нсторня- Полн. курс. лек-
цнй: В 3 кн. Кн. I. М.. 1993.
Лгт Нечкнна М.В В. О Ключевскпн
Мсторня жнзнн н творчества. М.. 1974.
Юрыгі Драгун
КЛЯВІІІА. вёска ў Граўжышкаўскім с/с
Ашмянскага р-на. За 23 км ад Ашмян,
41 км ад чыг. ст. Ашмяны. на аўтадаро-
зе Ашмяны — в. Дзевянішкі (Літва).
252 ж., 98 двароў (1997).
Вядома ў пісьмовых крыніцах з пач.
16 ст. як двор Васіля Глінскага ў Аш-
мянскім пав. У 1508 перададзена Фёда-
ру Калантаю і ў гэтым жа годзе ваяводу
віцебскаму Юрыю Глябовічу. У 16—18
ст маёнтак К. складаўся з 3 частак:
Глебавічоўскай, Авадоўскай, Кашчы-
чоўскай. Уладальнікамі іх былі Глябові-
чы, Авадоўскія, Булгакі, Нарушэвічы.
Сапегі, Валовічы, Касцяшы-Жабы і
інш Канчаткова ўсе маёнткі аб’яднаны
ў 1746 ва ўласнасш А.Грабскага. 3 1795
у складзе Рас імперыі У 19 ст. всска і
фальварак Умястоўскіх у Граўжышкаў-
скай вол Ашмянскага пав Віленскай
губ У 1866 у вёсцы К 137 ж , 18 два-
роў, каплша У 1915 у 1-ю сусв ванну
акупіравана герм. войскам У 1919—20
занята позьскім войскам, Чьірв Армі-
яй У 1920—22 у складзе Сярэдняй Літ
вы У 1922—39 у складзе Польшчы, вё-
ска, двор і пасёлак Граўжышкаўскай
гміны Ашмянскага пав Віленскага ва-
яв У 1938 у вёсцы 246 ж.. 41 двор, у па-
сёлку 146 ж , 23 двары 3 1939 у БССР.
з 1940 у Граўжышкаўскім с/с Ашмян
скага р-на У Вял Айч вайну ў чэрв
1941 —ліп 1944 акупіравана ням фаш
захопнікамі У пасляваенны час паселак
зліўся з вескай У 1972 — 320 ж., 78
двароу У складзе калгаса імя Крупскай
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка,
фельч -акушэрскі пункт, аддз сувязі.
магазін Помнік землякам, якія запнулі
ў Вял Айч вайну 2 курганныя могі.ть-
нікі за 0,5 км на Пн і за 5 км на ПнЗ
ад вёскі.
Літ. 3 а п к о мі х к і Сг. Рошіаі очгтіапчкі
РеіегчЬог^, Кг.іко», 1898 Сг 3. 5. 156—159.
Валерыіі Шаблюк
КЛЯСЦІЦКІ ГУСАРСКІ ПОЛК, вай-
сковая часць у рас арміі ў 1806—1918.
Сфарміраваны з рэкрутаў і эскадронаў
Александрынскага і Альвіяпольскага гу-
сарскіх палкоу як Гродзенскі гусарскі
полк, з 17 2 1824 К г.п. (з 1816 — 11-ы,
з 1829 — З-і, з 1833 — 2-і, з 1856 —
6-ы); у 1882—1907 наз Клясціцкі дра-
гунскі полк. У 1909 прысвоена імя
Я П Кульнева. Баявыя дзеянні пачаў у
Прусіі ў час руска-пруска-франц вайны
1807 Удзельнічаў у руска-шведскай
вайне 1808—09 у баях, якія прадвызна-
чылі перамогу Расн над Швеныяй. У
1809—10 ахоуваў узбярэжжа Балтый-
скага мора. са студз 1811 дыслацыра-
ваўся ў Вшебскан губ. Са студз 1811 да
чэрв 1812 шэфам палка быў Кульнеў У
вайну 1812 полк уваходзіў у корпус ген
П X Вітгенштэйна 1-й Зах арміі,
удзельнічаў больш як у 20 баях, у т.л.
Клясціцкіх баях 1812. Полацкіх бітвах
1812. у бітве пад Барысавам, вызваленні
г. Вільні Прымау удзел у замсжных па
ходах рус арміі 1813—14. у баях пад
Берлінам (18—20 2 1813). Магдэбургам
(243.1813). пры Люцэне (20 4 1813) і
Бауцэне (8—9.5.1814). пад Лейпцыгам
(4—7 10 1813). у штурме Парыжа (17—
18 3 1814) Полк выкарыстоўваўся для
падаўлення паўстання 1830—31 і
1863—64 у Польшчы. Бсларусі і Літве,
пасля чаго да пач 1-й сусв вайны удзе-
лу у ваен дзеяннях нс прымаў У
1914—17 дзеннічау на Паўн -Зах фрон
це ў складзе 6-н кав дывізіі, якая
прыкрывала ў Прусіі армію ген
А В Самсонава. ваявала ў раёнс воз
Нарач Расфарміраваны 1.3 1918 павод-
ле ўказа сав урада
Літ Керсновскнй АА Мсторня
русской армнн Т 3 4 М. 1994. Харке
внч В 14 Вонна 1812 г От Немана до Смо-
ленска Впльна. 1901 Шаміль Бекшнееу
КЛЯСЦІЦКІЯ БАІ 1812 Адбыліся 18—
20 ліп (30 ліп — 1 жн ) каля в Кляс-
ціцы і ў яе наваколлі па шляху По-
іацк—Себеж (цяпер тэр. Расонскага і
Полацкага р-наў) паміж рус 1-м пях
корпусам П X Вітгенштэйна (каля 23
тыс чал. пры 108 гарматах) і франц
2-.м корпусам Н Ш.Удзіно (37—40 тыс
чал. пры 114 гарматах) у вайну 1812.
Удзіно наступаў ад Дынабурга (Даугаў-
пілс) праз Браслаў і Міёры, 8(20) ліп
яго авангард выйшаў да Дзісны і пачаў
пераправу на правы бсраг Зах Дзвіны
Вітгенштэйн. корпус якога размяшчаў-
ся на правым беразе. першапачаткова
спрабаваў напасш на прашуніка, але
абмежавауся партыз дзеяннямі атрада
КЛЯСЦІЦКІЯ БАІ 1812 г
205
КЛЯСЦІЦКІЯ
Я П Кульнева на левым беразе і адвёў
14(26) ліп. свас гал. сілы да Роыцы. У
той жа дзень войскі Удзіно занялі По-
тацк. 15(27) ліп Удзіно вырашыу насту-
паць на Себеж, каб адрэзаць Вітген
штэйну адыход на Пскоў і Пенярбург, і
раніцай 18(30) ліп яго перадавыя часці
дасягнулі Клясціц Вітгенштэйн разу-
меючы небяспеку. вырашыў тюбон ца-
ной прарвацца да себежскага шлях} Ен
206
кляцко
сканцэнтраваў свае вонскі на р Своіь-
на каля в Кацярынава (цяпер Марач
кова) і высунуу уперад па дарозе на
Клясціцы авангард пад камандаваннем
Кульнева У 2-й пал. дня пасты абодвух
бакоў сустрэліся на лясной дарозе на 3
ад в Якубова. пачаўся авангардны бой
Кульнеў выбіу французаў з лесу і раз-
гарнуўся ў баявы парадак насупраць
Якубова Контратакі дывізй ген
К ЖЛеграна былі адбіты. Увечары да
рус авангарда прыбыў Впгенштэйн з
егерскай брыгадан Фралова і павёў ата-
ку на лсвы фланг французаў На дапа-
могу Лсграну падышла 8-я пях дывізія
гсн Ж.А Вердзье. Удзіно нанёс беспас-
пяховы ўдар па цэнтры рус войск За
ноч Вптенштэнн сцягнуў да Якубова
ўсе свае сілы (апрача кав рэзсрву) і да-
сягнуу прыкладнай колькаснай роунас
Ш з французамі На світанні 19(31) нп
французы адбілі ўдар па ключавым пун-
кцс сваёй пазіцыі, атакаваті цэнтр і ле-
вы фланг Вптенштэнна, аднак былі
спынены артыл. агнём. Вітгенштэнн
контратакавау цэнтр і абодва флангі
франпузау і прымусіў Удзіно ааступаць
у бок Клясцш Контратака рэзсрву
Удзіно забяспечыла бесперашкодны
адыход яго 2-га корпуса на левы бераг
р Нішча (адзіны мост быў падпалены).
Пасля спроб рускіх фарсіраваць Нішчу
Удзіно загадаў адступшь на рубеж р
Дрыса (каля 20 км у бок Полацка) Рус
войскі занялі Клясціцы. а авангард
Кульнева пачаў праследаваць францу-
заў Пад вечар франпузы пераншзі
Дрысу і сталі загсрам у раёне в Белае
(цяпср Азіна) Кузьнеу таксама перап
равіўся цсраз Дрысу і размясціў свон
атрал на Пд ад в Сівошына Разумею-
чы колькасную слабаснь. ізаляванае
становішча і нязручную пазіцыю Куль-
нева. група франн войск пад каманда-
ваннем Лсграна ў ноч на 20 ліп (I жн )
скрытна падышла да размяшчэння рус-
кіх і раптоўным кав і штыкавым уда-
рам адкінула іх у раку Рус. авангард
быў амаль цалкам знішчаны. нскалькі
сотняў чалавек узяты ў палон, Кульнеў
смяротна паранены 3 раніцы дывізія
Вердзье працягвала праследаваць рэшт-
кі атрада Кульнева і за Дрысай. Вітген-
штэйн заняў моцную пазшыю каля в.
Галоўчыцы паміж лесам і р Нішча
Вердзье ўсімі сіламі атакаваў рускіх, але
Удзіно зрабіў тую ж памылку. што на-
пярэдадні Вітгенштэнн. — дапусціў ад-
рыў свайго авангарду і не забяспечыу
яго падтрымку Вітгенштэйн абышоў
фзангі, а потым ударыў па цэнтры
французаў Вердзье адступіў у бок Сіво-
шына На наступны дзень Удзіно пачаў
адвод сваіх часцей да Полацка Аде Віт-
генштэйн. з прычыны колькаснай пера-
вагі французаў. стомленасш і разладжа-
насш свайго войска і са.м паранены ў
галаву, не рызыкнуў перайсці Дрысу і
напасш на Полацк. Страты за 3 дні
баеў склалі каля 4—5 тыс. чал. з кожна
га боку К б былі першай і адзінан у
АВ К-іянкі)
ходзе ванны перамоган рус. вонск над
большымі сіламі прашуніка У выніку
гэтых баёў французы псрайшлі да аба-
роны на ўсім паун стратэпчным фтан
гу. пагроза для камунікацый Вітген
штэйна была нквідавана Нягледзячы
на ўзмацненне групоукі Удзіно войска-
мі 6-га корпуса ген Л Гув’ён-Сен-Сіра,
Вітгенштэйн адважыуся аднавіпь нас-
тупленне. што прывяло да першан з
Полацкіх бітваі 1812
Літ. Отсчественная война 1812 г Атакп у
Клясгіш 20 нюля Кнев. (19І0|, Краса
вннкнй П М Г енерал маіюр Я П Купьнев
н бой нол Клястнцамн Внтебск 1912
МагЬоі Метоігея Т 3 Рагй. (1891]
Ва іерый Аптонаў
КЛЯЦКО Апанас Васпевіч [н.
18(31) 1 1911. в. Куляшоўка Клімавінка-
га пав Маплёўскаіі губ . цяпср у Кліма-
вшкім р-не|. поуны кавалср ордэна
Славы У Вял Апч ванну на фронце з
1943. сапёр Удзельнік вызвалення Бе-
зарусі. Польшчы Вызначыўся у баях на
тэр Германіі у жн 1944 узарваў мост
цераз р Шырвінта. што спыніла танк.
атаку ворага, у студз 1945 у час варо-
жай артпадрыхтоўкі зрабіў 4 праходы ў
мінных пазях праціўніка. зняў 79 мін; у
крас 1945 каля нас пункта Візенаў зра
біў для сав разведчыкаў праход у мін-
ных палях і драцяном загародзе.
КЛЯШТАРЫ каталінкія на
Б е л а р у с і Каталшкія манахі-місія
неры вядомы на тэр Беларусі з сярэдзі-
ны 13 ст. К , што належалі пэўным ор-
дэнам манаскім, узніклі неўзабавс пасля
хрышчэння Літвы (1387) і былі тады
нешматлікія Крыніцы даюнь пра іх ча-
сам супярэчлівыя звесткі Найб стара-
жытныя К францысканцаў у Пінску
(1396) і Ашмянах (1505), аўгусцінцаў у
Быстрыпы (цяпер Астравецкі р н),
Брэсце і Гродне (заснаваны Вітаўтам),
бернардзінцаў у Впьні (1471), Гродне і
Полацку (1498) Большасць К заснава-
на ў перыяд Контррэфармацыі, іх фун-
датарамі былі каралі Рэчы Паспалітай,
магнаты (Сапегі, Глябовічы, Радзівілы,
Пацы і інш ), шзяхта. У канцы 18 ст на
бел землях ВКЛ (без Вьзьні) дзеннічалі
50 К. і рэзідэнцьш дамініканцаў, 27 —
бернардзінцаў, 23 — францысканцаў,
22 — кармелітау, 6 — трынітарыяу.
4 — аўгусціныаў, 4 — баніфратаў, 4 —
місіянераў, 3 — цыстэрцыянцаў, 2 —
капуцынаў. па 1 — картэзіянцау. рахі-
таў, марыянау Існавалі жаночыя К
5 — бенедыкшнак, 4 бернардзінак, 2
брыптак. 1 цыстэрцыянак Мэтай зас-
навання К фундатары звычайна назы-
валі місіянерства, асаблівае становішча
займалі сзуіцкія і піярскія ка.іегіу.мы.
якія вырашалі адукацыйныя задачы
Пры многіх К працавалі нсвял шпіта-
лі. Пераважная большаспь К зачынена
пасля паўстанняў 1830—31 і 1863—64
па абвінавачванні ў нелаяльнасш мана
хаў улада.м, апошнія адзінкавыя — V
1870—80-я г Іх жытыя будынкі най
часцеіі прыстасоувалі пад шпіталі. ка
зармы. базьншы. іх касцёлы псратвара-
ліся у парафіяльныя або перараблялі ў
правасл храмы Аіяксандр Ярашзвіч
КЛЯШТОРНЫ Тодар Тодаравіч
[26 2(11 3) 1903. в Парэчча Лепельскага
пав Вшебскай губ цяпер Лепельскі
р-н — 30.10.1937|. бел паэт Скончыў
БДУ (1931) Працавау на радыё. у рэ-
дакцыях бел. газет і часопісаў Чл нт.
арг-цын «Маладняк». «Узвышша»,
БезАПП У 1936 рэпрэсіраваны. зняво-
лены ў турму , у 1937 прыганораны да
вышэйшай мсры пакарання Рэабіліта-
ваны ў 1957 Псршьія свас всршьі апуб-
зікаваў у 1925 у час «Аршанскі малад-
няк» Аўтар паэт кніг «Кляновыя завеі»
(1927), «Светацені» (1928), «Ветразі»
(1929), «П.ілі загаманілі» (1930), «Праз
шторм —на штурм» (1934) Тагачасная
крытыка нс вельмі прыхільна сустрэза
яго паэзію Паэта абвінавачвалі ў «ба-
гемнасці», песімізме, які супярэчыў ба-
дзёрым настроям сацыяліст буд-ва
Найб жорсткім нападкам падвсргзася
паэма «Калі асядае муць» (1927—28),
якая была водгукам на грамалскую сіту-
ацыю канца 1920-х г Паэма «Бсларусь»
(1928) узнаўляла вобразы недалёкага мі
нулага Бацькаушчыны Апавяданне пра
паўстанне К Каліноўскага паэт уклаў у
вусны старога. якога крытыка назвала
«самабытным нацыяналістычным дзе-
дам», а хлопчык-унук успрымае яго
слова як спадчынны код, што трэба
пранесці праз пакаленні, каб нс стра
цшь канчаткова сваю пст памяць і нац.
самабытнасць «Калісьш даўно генерал
Мураўёў // Мячамі, агнём і прымусам
// На тонкай сасне беларускіх гаёў //
Павесіў душу Беларусі». Уласцівая К
схільнасць да імпрэсіяністычнай воб-
разнасці ахавала яго паэзію ад выра-
джэння ва «ўдарншкую». не растварыла
ў агульнапрынятан «пралеткультаўскан»
паэтыцы непауторнасць яго творчан ін-
дывідуальнасш і светаадчування.
7в Заллтое вязьмо Выбр вершы Мн
1960; Выбр вершы Мн , 1970
Ірына Багданоыч
КЛЯШЧОЎ Аляксей Яўхімавіч
[ 12(25) 2 1905. в Міхнавічы Мазырскага
пав. цяпср у Калінкавшкім р-не —
13 12 1968|, партыйны і дзярж дзеяч
БССР. адзін з кіраунікоў партыз руху ў
Пінскай вобл у Вял Айч. вайну Герой
Сав Саюза (1944) Гсн маёр (1943) У
ліп—вер 1941 чл Пінскага падп абко-
207
КНІГА
ма КП(б)Б. 3 вер. 1942 упаўнаважаны
ЦК КП(б)Б па Пінскай вобл., у крас.—
кастр 1943 1-ы сакратар Пінскага падп.
абкома КП(б)Б. адначасова з мая в.а.
камандзіра Пінскага партыз. злучэння.
3 1944 1-ы сакратар Пінскага і Полац-
кага абкомаў і гаркомаў КП(б)Б У
1948—53 Старшыня Савета Міністраў
БССР Чл ЦК КПБ у 1948—53 Дэп
ВС СССР у 1946—54. дэп ВС БССР у
1947—55.
КМЕТ, к м е ц ь . тэрмін, якім у сярэд-
невякоўі ў славянскіх народаў абазнача-
ліся розныя катэгорыі нассльніцтва
Першапачаткова "К. называлі свабодных
членаў абшчыны. племя. У Кіеўскай
Русі К. — воін. віцязь. лружыннік; у
ВКЛ — свабодны селянін; у Поль-
шчы — залежны селянін. які меу поў-
ны надзел зямлі; у Балгарыі і Сербіі —
сельскі стараста; у Босніі і Чэхіі — асо-
ба. якая займала пэўную пасаду. а так-
са.ма некаторыя катэгорыі сялян; у Хар-
ватыі — залежны селянін. васал.
КМІТА Пётр Бластус (Бластусо-
віч Пётр), выдавец і паэт 1-й пал. 17
ст. Працаваў друкаром у Вільні, з 1612
да канца 1620-х г узначальваў Любчан-
скую друкарню. У нскаторых яс выдан-
нях змешчаны вершы самога К у «Ка-
талізісе...» Я.Л Намыслоўскага, у зб.
прыказак С.Рысінскага (1618), аўтару-
збіральніку якога паэт дае высокую
ацэнку. Дапоўніў і пашырыў «Апафег-
маты» Б.Буднага. даў прадмову да іх
Паводле сведчанняў Рысінскага праз
рукі К праходзіла тайная перлпіска
пратэстанцкіх мыслшеляў, калі пачаліся
ганенні на арыян 3 1632 выдаўцом
Любчанскай друкарні быў яго сын Ян
Кміта. Якаў Парэцкі
КМІТА-ЧАРНАБЫЛЬСКІ Філон Сямё-
навіч (каля 1530 —да 29.11 1587), ваен-
ны дзеяч ВКЛ 3 шляхсцкага роду Кмі-
таў У час Лівонскай вайны 1558—83 ка-
мандаваў войскамі на ўсх мяжы дзяр-
жавы У 1562 як дзяржаўца замка Асцёр
каля Кіева на чале 300 коннікаў разбіў
2-тысячны атрад рас. войск На чале ат-
рада з 1400 коннікаў аблажыў і захапіў
Чарнігаў Разам з ротай К В.Астрожска-
га перамог утрая большы рас. атрад кн.
Мяшчэрскага. 3 1000 коннікамі зрабіў
рэйд да Старадуба, у час вяртання раз-
біў рас. атрад на р. Сноў. У студз. 1564
абараняў з ПдЗ наступлснне гал. сіл ар-
міі ВКЛ (камандуючы М.Радзівіл Руды)
на Полацк. Скарыстаўшы перамогу
войск ВКЛ у Ульскай бітве, К.-Ч. гнаў
рас. вой кі да Смалснска. Лстам 1565
на чале 1600 коннікаў уступіў у Ссвер-
скую зямлю і ўзяў Почап. За ваен. зас-
зугі ў 1566 атрымаў каралеўскі прывілен
на прызначэннс дзяржаўцам Чарнобыля
(адсюль другая частка прозвішча). У
1566 прызначаны аршанскім старостам
з абавязкам ахоўваць аршанска-смален-
скае пагранічча. У 1568 з 4-тысячным
атрадам ваяваў на Смаленшчыне, разбіў
частку смаленскага гарнізона, зрабіў
рэйд да Вязьмы. 3 Оршы дасылаў у
Вільню панам-радзе ВКЛ данясенні пра
становішча на дзярж. мяжы і ў Расіі
(захавалася 30 лістоў за 1573—74). Да-
А.Я.Клянічоў
нясенні напісаны эмацыянальна, публі-
цыстычна. з выкарыстаннем нар. пры-
казак. з’яўляюцца помнікзм стараж.-
бел. літаратуры. У час полацкага паходу
1579 яго атрад прыкрываў ар.мію Рэчы
Паспалітай з боку Смаленшчыны У
1579 прызначаны ваяводам смаленскім
(пасада намінальная і беспрыбытковая.
бо Смаленск застаўся ў Расіі, але давала
К.-Ч месца ў Сенаце Рэчы Паспалі-
тай). У час паходу на Вял. Лукі 1580 з
9-тысячным войскам уварваўся на Сма-
зеншчыну, але быў разбіты і вярнуўся
да Оршы. Прызначаны намеснікам у г.
Вял. Лукі У 1580—81 пашыраў адабра-
ныя ў Расіі землі, арганізаваў паспяхо-
вы паход па заваяванні г. Холм. право-
дзіў рэйды ў глыб рас. тэрыторыі.
Тв Лісты Ц Помнікі старажытнай бела-
рускай пісьменнасці. Мн., 1975.
КМІЦІЧ, Кміта, Самуіл (?—1692),
ваенны дзеяч ВКЛ. Паходзіў з дробнай
аршанскай шляхты. Вайсковую службу
пачаў паручнікам у 1654. Удзельнік вай-
ны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 3
полацкай. віцебскай і аршанскай шлях-
ты стварыў харугву, якая ўвайшла ў
полк Б.Радзівіла і ўдзельнічала ў зімо-
вым контрнаступленні войск ВКЛ У
жн. 1655 далучыўся да канфедэрацыі,
што ўтварылася пад Вярбілавам супраць
вял. гетмана Я.Радзівіла, потым узнача-
тіў полк у дывізіі П.Сапегі. Удзельнічаў
у бітвах са шведамі. У вер. 1658 на чале
12 харугваў дзейнічаў у глыбокім тыле
маск. войска ва ўсх. Беларусі. У 1659 на
чале палка ваяваў супраць шведаў у
Курляндыі, у 1660 — на Падляшшы
Зацяты праціўнік караля Яна Казіміра,
інспіратар бунту войска ў інтарэсах вял.
гетмана Сапегі. У крас. 1660 дывізія Са-
пегі сканфедэравалася і абвясціла К.
сваім «генеральным палкоўнікам».
Удзельнічаў у бітве пад Палонкай
28.6.1660, потым у дзеяннях супраць
рус. арміі на У Беларусі. У 1663 зрабіў
глыбокі рэйд за Смаленск. У 1664
удзельнічаў у паходзе пад Рослаў і
Бранск. потым да 1665 блакіраваў маск
гарнізон у Полацку. Пасля вайны жыў
на Аршаншчыне, актыўна ўдзельнічаў у
грамадска-паліт. жыцці Рэчы Паспалі-
тай.
Літ. В а с Іі н Ь а А КопГегіегафі
Ктісісом.чка і ^імцгек Вгаіегчкі ыюрка
Ійе^ькіе^о ІаіасК 1660—1663 ХУагч/аті.
1989 Генадзь Сагановіч
КНАЦЬКО Галіна Дзмітрыеўна (н
28.1.1945, в. Чамаданава Бяссонаўскага
р-на Пензенскай вобл., Расія), бел. гіс-
торык. Канд. гіст. н. (1976). Скончыла
БДУ (1968). 3 1964 у Ін-цс гісторыі АН
Беларусі, у 1979—86 заг. ссктара збору і
публікацый дакументаў і гіст. мемуараў.
3 1993 заг. аддзела публікацый дакумен-
таў Нац. архіва Рэспублікі Беларусь.
Асн. даследаванні па гісторыі, крыні-
цазнаўстве і гістарыяграфіі 2-й сусв.
вайны. Адзін з рэдактараў. аўтараў і
складальнікаў зб. ўспамінаў «Партыйнае
падполле на Беларусі, 1941—1944»
(1984—86), «Гомельская стралковая»
(1989), даведніка «Мінскае антыфашыс-
цкае падполле» (1995) зб. дакументаў
«Беларускія остарбайтэры» (т. 1—2.
1996—97). Аўтар прац «Рукапісныя вы-
данні партызан Беларусі» (1979), пра
военачальнікаў Дз.Р.Паўлава (1991),
Л.Р.Пятроўскага (1992) і інш
КНІГА, 1) пэўная колькасць друкава-
ных, рукапісных або чыстых (для нас-
тупных запісаў) аркушаў, злучаных у
адно цэлае 2) Твор. пісаннс або яго
частка (напр . К. Свяшчэннага Пісан-
ня). У філас. значэнні К — форма за-
мацавання і ўзнаўзення семантычнай
інфармацыі (тэксту), найважнейшы
сродак масавай інфар.мацыі. адукацыі і
фактар культуры. К. з’яўляецца прадук-
там кніжнай справы. якая ўключае
стварэнне і раз.мнажэнне К. (гл Рука-
пісная кніга. Кнігадрукаванне), распаў-
сюджванне К (рэклама. кнігагандаль).
захаванне і выкарыстанне К. (гл. Біб.пя-
тэкі. Бібліяграфія гістарычная). Сучас-
ная К. — звычайна неперыядычнае вы-
данне ў выглядзе збрашураваных арку-
шаў аб’ёмам больш за 48 старонак
Складаецца з шэрагу эле.ментаў матэ-
рыяльнай канструкцыі і паліграфічнага
афармлення Тытульны ліст (тытул) —
звычайна першы загалоўны аркуш
К — змяшчае т. зв. выхадныя звесткі
(прозвішча аўтара. назву К., выдавец-
тва. месца і год выдання і інш.). Ён бы-
вае ардынарны (1-старонкавы). разва-
ротны, разгорнуты, або расхінны (2-ар-
кушавы, з авантытулам і контртыту-
лам — 1-й і 2-й старонкамі, на якіх
змяшчаюпь асн. выхадныя звесткі) Ты-
тульны ліст з’явіўся ў К. венецыянскага
друкара Э.Ратдольта ў 1476, ва ўсх -
слав. друку — у выданнях Ф.Скарыны
Каб паўтарыць або дапоўніць звесткі
тытульнага ліста, у рукапісных К. і ста-
радруках у канцы змяшчалі калафон —
пасляслоўе з выхаднымі звесткамі, ча-
сам з друкарскай або выдавецкай чар-
кай. На авантытуле — 1-й старонцы
разгорнутага тытула — змяшчаюць наз-
ву кніжнай серыі, выдавецтва, выдавец-
кую марку і інш., на яго адвароце можа
быць фронтыспіс — ізюстрацыя, пар-
208
КНІГА
трэт, карта або контртытул, які змя-
шчае звесткі пра шматтомнае ці серый-
нае выданне або з’яўлясцца тытульным
лістом на мове арыгінала ў перакладных
выданнях Тытульнаму лісту і раздзелам
К можа папярэднічаць шмуцтытул —
аркуш, які ў старадруках засцерагаў К
ад забруджвання. На ім змяшчаюць ка-
роткі загаловак К. або назву раздзела.
эпіграф. прысвячэнне, выдавецкі знак,
застаўку і інш Даведачны апарат К
ўключае выхадныя звесткі, змест, пры-
кніжную анатацыю, рэферат, паказаль-
нікі. заўвагі, каментарыі, біблі графіч-
ны спіс, дадаткі, зноскі, спасылкі. У
верхняй частцы старонак змяшчаюць
калонтытулы — загалоўкі асобных раз-
дзелаў. Сістэмай калонтытулаў і фзлія-
цыяй (нумарацыяй выдавецкіх аркушаў
з дапамогай калонлічбаў) карыстаўся
Скарына. Парадкавая нумарацыя старо-
нак К. называецца пагінацыяй (упер-
шыню выкарыстаў А.Мануцый у 1494)
У рукапісных К і старадруках, каб пра-
кантраляваць парадак аркушаў і аблег-
чыць чытанне. унізе старонак змяшчалі
кустоды — першыя сзовы тэксту на-
ступных старонак Памер старонкі К.
(фармат выдання) пазначаецца ў мілі-
мстрах (напр., 143x225) або фарматам
аркуша паперы ў сантыметрах і долі,
якую складае ад гэтага аркуша старонка
К пасля брашуроўкі кніжнага блока
(напр , 60x90 ’/іь). Фарматы выданняў
Да арт Кніга Выі.ніні Ф.Скарыпы. 16 ст.
склаліся ў 15 ст.. у цяперашні час яны
стандартызаваныя (на Беларусі іх да
40). Калі аркуш друкарскан паперы
складаўся пры друкаванні К ўдвая, то
фармат называўся іп Гоііо (2°. адсюль
слова фаліянт — кніга вял. фармату),
калі ўчацвёра — іп чнапо (4°), у 8 ра-
зоў — іп осіэуо (8°) і г.д. К. і кніжную
справу ў гіст. і сучасных аспсктах выву-
чае кнігазнаўства. У 1990 у час святка-
вання 500-годдзя Скарыны адкрыты
першы ў Безарусі музей кнігі — Паіац-
кі музей беіарускага кнігадрукавання.
Літ Гт. пры арт. Кнігазнаўства і Кнігадру-
каванне Воіерый Герасімаў
«КНІГА БЕЛАРЎСІ», 1517—1917.
зводны каталог, які змяшчае бібліягра-
фічныя апісанні кніг на бел. (незалежна
ад месца выдання), царкоўнаслав. і рус.
мовах, якія выдадз ны на тэр. Беларусі
ад пачатку бел. кнігадрукавання да
1917. Выйшаў у 1986 у Мінску на бел. і
рус. мовах. Падрыхтаваны Дзярж. б-кай
БССР і *Бел Энцыклапедыяй». Навук
рэдактары С.Х.Александровіч. Н.Б.Ва-
тацы, І.П.Хаўратовіч. Мае раздзелы
«Старадрукаваныя кірылічныя выданні
XVI—XVIII ст.» (складальнік Г.Я.Га-
ленчанка). «Выданні на беларускай мо-
ве. XIX — пачатак XX ст.», «Выданні
на рускай мове XIX — пачатак XX ст »
(складальнікі Т.В Нспарожная і Т.К Ра-
дзевіч). У 1-м раздзеле апісаны 390 кніг
з 19 друкарняў (у дадатку — 9 кірыліч-
ных кніг грамадз. друку з 6 друкарняў).
Раздзелу папярэднічае ўступны нарыс
пра гісторыю бел. кнігадрукавання кі-
рыліцкім шрыфтам. Пры апісанні кож-
нага выдання даюцца бібліягр. характа-
рыстыка і спасылка на л-ру. у якой апі-
сана гэта выданнс, месца захоўвання
экзэмпляраў. Бібліягр. характарыстыка
ўключае імя і прозвішча аўтара, скаро-
чаную або поўную назву кнігі, звесткі
пра месца выдання. друкарню і дату
выхаду кнігі ў свст; прыведзена і поўная
назва кнігі па тытульным лісце або па-
чатковам паласе; паказаны фармат кнігі
(у долях аркуша). фармат паласы набо-
ру. козькасць радкоў на паласе, вышы-
ня 10 радкоў шрыфту, псралік асн. раз-
дзелаў кнігі са спасыпкамі на нумара-
цыю аркушаў або старонак Дадзены
звесткі пра наяўнасць кустод. ігнатур.
фаліяцыі. арнаменту (застаўкі, канцоў-
кі. ініцыяты) і гравюр. У бібзіягр. спа-
сылках прывсдзсны скарочаныя абазна-
чэнні каталогаў і апісанняў старадрука-
ваных кніг, а таксама манаграфій і на-
вук. артыкулаў, у якіх ёсць апісанні
гэтага выдання У 2-м раздзеле апісаны
448 выданняў (кніг, часопісаў. газет) на
бел. мовс. у 3-м раздзеле — 3947 кніг
на рус мовс. Прыведзены поўныя наз-
вы выданняў, месца год выдання, дру-
карня. колькасць старонак. звссткі пра
тыраж і цану. Некаторыя пазіцыі забяс-
печаны кароткімі анатацыямі Названы
бібліятэкі, у якіх ёсць адпаведныя вы-
данні Змешчаны паказальнікі. выявы
тытульных лфтоў і гравюры бел. стара-
друкаў
«КПІГА ПАСОЛЬСКАЯ МЕТРЫКІ
ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКА-
ГА...» («К ннга Посольская
Метрнкн Велнкого Кня-
жества Лнтовского. »), вы-
данне кніг-копій Метрыкі Вялікага
княства Літоускага дыпламатычнага
зместу. Выдадзена ў Маскве ў 1843 у
2 т. (на тытульных лістах нумарацыя
тамоў не пазначана). Падрыхтавана па-
водле даручэння Маскоўскага т-ва гіс-
торыі і старажытнасцсй расійскіх
М.А.Абаленскім, І.М.Данілові ам (т 1),
М.П Пагодзіным, Д М.Дубенскім (т
2). У т. 1 апублікавана кніга Метрыкі.
якая змяшчас дыпламат. перапіску вял.
князя ВКЛ і караля польскага Жыгі-
монта II Аўгуста з Крымскім ханствам.
Турцыяй, Расіяй. Прусіяй. Валахіяй і
інш. за 1545—72 (усяго 195 дакумен-
таў). У прадмове да тома выкладзена
гісторыя Мстрыкі ВКЛ і Кароннай
Мстрыкі, у дадатках змсшчаны вопіс
кніг Метрык, нскаторых актаў Метрык.
мірны дагавор Алысрда і Казіміра III
1366, факсіміле старонкі апублікаван. й
пасольскай кнігі. табліпа філігрансй У
т. 2 апублікавана кніга Мстрыкі з даку-
мснтамі дыпламат характару вял. князя
ВКЛ і караля потьскага Стафана Бато-
рыя за 1576—83 (усяго 104 дакумснты)
У асноўным дакументь цатычаць адно-
сін Рэчы Паспалітай з Расіяй. Змешча-
ны таксама нскат. больш раннія акты.
факсіміле старонкі пасольскай кніп.
табліца філіграней.
Літ Улашнк НН Очеркн по архео-
графнн н нсточннковеденню нсторнн Бело-
русспн феодального пернода. М.. 1973. С
44—17. Ваіерый Пазднякоў
209
КНІГАДРУКАВАННЕ
КНІГАДЕУКАВАННЕ коміілекс вы-
творчых працэсаў па вырабе друкаванац
кнігі. У дачынемні да сучаснай вытв-сці
кніг карыстаюцца таксама тэрмінамі
«паліграфія», «паліграфічная прамысло-
васць*. Друкаванай кнізе папярэднічала
рукапісная кніга. Найб. раннім спосабам
мех. ўзнаўлення тэкстаў і ілюстрацый
была ксілаграфія — друкаванне з граві-
раванай на дрэве формы. ІІсршае дру-
каванае выданне «Ал.мазная сутра» ўба-
чыла свет у 868 у Кітаі Еўрап. спосаб
К. з дапамогай наборнага шрыфту вы-
найдзены ў сярэдзіне 15 ст. І.Іутэнбер-
гам Першая слав. (на чэшскай мове)
друкаваная кніга «Траяпская хроніка»
выйшла ў Чэхіі каля 1468. ІІершыя ста-
радрукі кірыліцкага шрыфту «Акгоіх» і
«Часаслоў» выдалзены Ш.Фіёлем у
Кракаве ў 1491. ІІершая рус. датаваная
друкаваная кніга «Алостал» выдалзена ў
1564 І.Фёдаравым і 1І.Мсціслаўцам. На
Украіне К пачалося з выдання Фёлара-
вым у 1574 у Львове «Апостала». Пер-
шая кніга на літоўскай мове — «Катэхі-
зіс» (Кенігсберг, 1547).
Бел К ўзнікла ў 1-й чвэрці 16 ст і
звязана з дзейнасцю Ф.Скарыны. Яго
кнігавыдавецкая дзейнасць пачалася ў
Празе з кніг Бібліі. У 1517—19 ён вы-
даў у Пражскай лрукарні 23 кнігі Ста-
рога запавету агульным аб’с.мам каля
1200 аркушаў. Праз некалькі галоў Ска
рына пераехаў у Вілыію Гут у лрукарні,
арганізаванай у доме бурмістра Я.Бабі-
ча, ён надрукаваў «Малую паларожную
кніжку» (каля 1522) і «Аностал» (1525).
Пераемшкамі Скарыны ў бел. кіры-
лііікім К. былі нясвіжскія кнііавыдаўцы
С.Будны. М Кавячынскі, Л. Крышкоўскі
Яны выпусцілі нскалькі кірыліцкіх вы-
данняў, з якіх да нашаіа часу дайшоў
толькі «Катэхізіс» на бел мовс (1562).
Пазней выдавецкую лзейнасць ажыц-
цяўляў бел шляхціп 13.М.ііяпінскі на
Полаччынс. всраюлна. у ралавым маён
тку Цяпіна. Яго друкарня вынусціла ад-
но выданне — «Евангелле», налрукава-
нае паралельна на царк.-слав. і бел. мо-
вах. Па філігранях і інш. адзнаках мож-
на мсркаваць, што кніга выладзена ў
1570-я г. У 2-й пал. 16 ст. Фёдараў і
Мсціславец, асталяваўшыся ў бсл. мяст
Заблудаў, выпусцілі ў 1569 «Евангелле
вучыцельнае», а Фсдараў у 1570 —
«Псалтыр з Часаслоўцам» (гл. Забіудаў
ская друкарня). Тут, магчыма. працаваў і
вучань Фёларава мясц. ўраджэнец
Г.Івановіч. пазней вядомы майстар па
вырабс шрыфтоў. У пач. 1570-х г. дру
карня спыніла сваю дзейнасць, Фёдараў
пераехаў на Украіну, дзе арганізаваў
друкарні ў Львове і Астрогу. Мсцісла-
вец з 1569 асталяваўся ў Вілыіі, куды
яго запрасілі бел. купны Мамонічы.
Праз паўстагоддзе пасля Скарыны лру-
карня Мсціслаўца ў Вілып адрадзіла кі-
рыліцкае К. У ёй выпушчаны мапумен-
тальныя прыгожа аформленыя кнігі.
«Евангеллс» (1575), «Псалтыр» (1576),
«Часоўнік» (1574—76). Дзейнасцю
Мсціслаўца і другоіа віленскага друкара
ВЗЛ.Гарабурды (1580-я г.) фактычна
скончыўся перыяд існаванпя прыват-
Да арт. Кнігадрукаванне. Друкарня. Гравюра
І.Амана. 16 ст.
ных бел. кірылшкгх друкарняў. Выклю-
чэнне складала прывілеяваная друкарня
Мамонічаў, якая дзякуючы супрацоў-
ніцтву выдаўцоў з уралам і уніяцкай
царквою працягвала сваю дзейнасць. У
ёй надрукаваны першыя ў бел. К. кіры-
ліцкія выданні прававога характару
«Трыбунал» (1586) і «Статут Вялікага
княства 1 тоўскага» (1588). Друкарня
праіснавала да пач. 1620-х г., выііусціла
больш за 50 кірыліцкіх выданняў і
больш за 35 польскамоўных лацінскьм
шрыфтам.
Важнейшым кірункам у бсл. кірыліц-
кім К. з канца 16 ст. становіцца брацкае
кнігадрукаванне Вял. ролю ў развіцці
розных сфср бел. культуры, мовы, пісь-
мсннасці адыгралі Віленская брацкая
друкарня, Еўінская друкарня, Куцеінская
друкарня, Магілёўская брацкая друкарня.
Іх выданні (творы С. і Л.Зізаніяў,
Л Карповіча, М.Сматрыпкага і інш.)
I а б л і ц а
Кірыліцкія друкарні 16—18 ст.
Назва друкарні выдавеп або друкар Меспазнаходжанне друкарні Час дзейнасці друкарні (паводле выхадных звестак выданняў што захаваліся) Колькасць выданняў што захаваліся
Ф Скарына Прага 1517—19 1(23)
Ф Скарына Выьня каля 1522—25 2(22)
С.Будны, М.Кавячынскі, Л.Крышкоўскі Нясвгж 1562 1
В Цяпінскі Цяпіпа (?) 1570-я г 1
I Федараў П Мсціспавец Заблудаў 1569 1
I Фёдараў Заблудаў 1570 1
П Мсціславец у друкарні Ма- монічаў Впьня 1575—76 3
В.Гарабурда Вілыія каля 1580—82 2
Мамонічы Выьня 1583—1621 51
Брацкая друкарня Вільня 1595—1652, 1693—97, 1705 75
П Дамжыў-Лютко- ВІЧ Мінск (?) 1622 1
Троіцкая уніяцкая друкарня Вільня 1628, 1691, 1767—1800 48*
С. Собаль Куцейна, Буйнічы, Магілёў 1631—канец 1630-х г. 13
1 Трунэвіч Куцейна 1636—54 14
Брапкая лрукарня Магілёў пач 1640-х г.—1649, канец 17 ст —канец 18 ст 16
М Вашчанка Магілёў 1693—каля 1707 16**
Без пазначэння друкарні Магілёў пач. 18 ст.—1761 9
Супрасльская Супрасль 1690-я г—канец 18 ст. 99
Акадэмічная Вільня 1779, 1791 2
Гродзенская (кара леўская) Гродна 1781—95 29
Усяго 385
* Уключаны віленскія выданні, якія выйшлі без пазначэння друкарні ў апошняй
трэці 18 ст. і большасць якіх надрукавана ў Троіцкай друкарні
** Уключаны выданні, надрукаваныя ў друкарні Магілёўскага брацтва.
КНІГАДРУКАВАННЕ
выкарыстоўваліся ў ідэалаг. і паліт мэ-
тах, у патеміцы з прыхільнікамі каталі-
цызму і царк. уніі. Больш за 70% іх кніг
да 1654 выйшла на царк.-слав і бел.
мовах (або царкоўнаславянскай у бел.
рэдакцыі), 25 выданняў — на польскай.
Непасрэдна на тэр. Беларусі брацкія
друкарні не выпускалі кніг на польск
мове. У выніку абмежавання брацкага
кнігадрукавання ўрадам Рэчы Паспалі-
тай у 2-й чвэрці 17 ст. албываецца пе-
рамяшчэнне гал цэнтраў кірыліцкага
К з зах абласцей ВКЛ ва ўсходнія — у
Маплёў і Куцейна. Атрымалі пашырэн-
не перасоўныя прыватныя друкарні,
фактычна цесна звязаныя з брантвамі.
Прыклад узаемасувязі ўсх.-слав. наро-
даў у галіне К. — дзейнасць вандроўна-
га бел друкара С.Собаля У 1620-я г ен
заснаваў друкарню ў Кіеве, потым пе-
равёз яе ў Беларусь, у 1637 прывёз для
маск друкара В Бурцава матрыцы для
адліўкі шрыфтоў і інш. друкарскія ма-
тэрыялы 3 2 й пал 17 ст ў бел кіры-
лшкім К пачаўся зацяжны крызіс У
канцы 18 ст. бел К. не існавала зусім,
на бел мове не было надрукавана ні-
воднай кнігі.
У тэматыцы К пабольшала ўдзельная
вага літурпчных выданняў Кунеінская
друкарня ў сярэдзіне 1650-х г. была пе-
равезена ў Іверскі манастыр пад Ноўіа-
радам Дзейнічала толыа брацкая дру
карня ў Магілеве Адноснае развшцё ў
гэты час атрымала уніяцкае кірыліцкае
К , цэнтр якога ў канцы 17 ст перамяс-
ціўся з Вільні ў Супрасль. 3 1-й чвэрці
18 ст Супрасльская друкарня мела мана-
польнае права на выданне літургічнай
уніяцкай л-ры нован царк. рэдакцыі.
Новы свецкі змест і змены вонкавага
выгляду кніп характарызуюць яе вы-
данні 2-й пал. 18 ст на польск і лац
мовах. У 18 ст. Супрасльская друкарня,
Віленская базыльянская друкарня і Гро-
дзенская друкарня выпусцілі шэраг вы-
данняў для старавераў на ўзор рус *да-
ніканаўскіх» кніг. 3 2 й чвэрці 18 ст
бел. друкарні выдавалі кніп амаль вык-
лючна на царк.-слав , польск. і лац. мо-
вах.
У 16—18 ст. выданні на польск., лац.
і інш. мовах выпускаліся гал чынам рэ-
Да арт Кнігадрукавалне Мінскі наліграфічны камбінат МВПА імя Я Коласа.
Да арт Кнігадрукшанне Сучасная маіпына
афсетнага друку
фармацыйнымі друкарнямі (гл. Рэфар
мацыйнае кнігадрукаванне, Брэсцкія дру-
карні, Нясвіжская друкарня, Лоская дру
карня, Любчанская друкарня) і каталіцкі-
мі выд вамі (у Вільні, Бялынічах,
Слуцку, Пінску, Нясвіжы, Маплёве.
Гродне Слоніме. Полацку, гл. Езуіцкае
кнігадрукаванне) Польскамоўныя вы
данні (пераважна палемічную л-ру і па
непрыкі) у 1-й пал 17 ст. выпускала і
правасл. Віленскае брацтва У 17—18
ст кніп на польск , лац., франц і інш
мовах выпускалі уніяцкія друкарні —
Супрасльская. Мінская, Віленская ба
зыльянская, на яўрэйскай мове (іўры
це) — друкарні Ьаруха Рома ў Гродне і
Вільні Шклоўская друкарня Польска
моўныя і лацінамоўныя выданні ў па-
раўнанні з кірыліцкімі былі болып раз
настайнымі па сваей жанравай структу-
ры і афармленні.
У 19 ст. К ў свеце было звязана з
бурным ростам капіталіст. адносін і да
канпа стагоддэя ператварылася ў буй-
ную вытв галіну. Вынаходннггва літа-
графп (1798) стварэнне друкавальнай
машыны (1814), спецыялізацыя выда-
вецкіх прадпрыемстваў паклалі пачатак
сучаснай паліграфц У Беларусі развіц-
цё кніжпай справы ў 19 ст ішло па
складаным і няроўным шляху. Інтэнсіў-
на пашыралася К на замежных мовах
У псторыі К. Беларусі 19 ст вылучаюць
2 перыяды: дарэформенны і парэфор-
менны (э 1861) За першую трэць ста
годдзя тут выйшла 725 кніг. 410 на
польск., 171 на лац., 88 на яўр., 16 на
рус 12 на латышскай, 12 на ням., 11
на франц., 5 на італьян. мове, але па-
куль што ніводнай на бел мове ІІраца-
вала 36 друкарняў: 30 прыватных, 4 ка
зённыя. 2 царкоўныя Яны складалі ка-
ля паловы ад усіх друкарняў Рас. імпе-
рыі. Але магутнасць іх была невялікая
Прыватнае К., забароненае ў 1796 Ка-
цярынай II атрымала ў Беларусі знач-
нае развіццё пасля алмены забароны
Аляксандрам I у 1801 Друкаваліся кніп
навую, навук.-папулярнага і прыклад-
нога характару па псторыі, медыпыпе,
ветэрынарыі, сельскай гаспадарцы, да
маводстве. Найболын выпусцыа кніг
выдавецтва Нахімовіча. (Гродна Віль-
ня), сярод яго выданняў першыя на Бе-
ларусі дысертацыя па хірурпі кніп па
кухарскім майстэрствс і інш. Значнымі
былі друкарні Іцковіча і Фанбашовіча
якія спецыялізаваліся на выпуску яўр
л-ры. Яўр. кніп на Беларусі выдаваліся
ў 6 друкарнях, але дзсйпасць іх была
болын-менш працяглай толькі ў Шкло-
ве (133 выданні) і Копысі (69 выдан
няў). Царк. друкаріп Полацкай езушкай
акалэміі (пазней піярскага вучылішча) і
рымска каталшкай кансісторыі ў Мап
леве былі добра абсталяваны і вызнача-
ліся актыўнай выдавецкай дзейнасцю
(486 кніг у 1801—32; больш за палову
ўсёй кніжнай прадукныі Ьеларусі) У
полацкай друкарні вылаваўся першы на
тэр. Бсларусі часопіс «Месенчнік полоц
кі» («Полацкі штомесячнік») Тут уба-
чылі свет «Лаціна-польскі лексікон».
творы Цыцэрона, Карнелія Непата і
інш. Казённыя Віцебская губернская
друкарня. Мінская губернская друкарня
(алкрыты ў 1797), Гродзенская губер
нская друкарня (1820), Магілёўская гу
бернская друкарня (1833) выдавалі пера-
важна афіц дакументы. Сярод выпу-
шчаных імі кніг першы на Беларусі
друкаваны грамадзянскім шрыфтам
мастацкі твор «Арлы і шпакі» П.І.Сума-
рокава (Віцебск, 1806), нотнае выданне
«Спеў для паланэза» (Мінск, 1817) і
інш У 1833—60 функцыяніравала 21
друкарня (17 прыватных і 4 губернскія)
У гэты час рэзка скарацілася колькасць
выданняў на польсю, лац., яўр мовах,
павялічылася — на рус мове, што было
абумоўлена павелічэннем рускага ўплы-
ву замсст польскага пасля падаўлення
польскага паустання 1830—31 Мнопя
выланні на польск. мове, падрыхтава-
ныя на Беларусі друкаваліся ў Пецяр-
бургу, Маскяе, Варшаве. Сярод іх кнігі
К Вайцшкага «Песні народа Бслахро-
батаў, Мазураў і Русі над Бугам »
(Варшава, 1836—37, ёсць бел фальк-
лор), Я.Тышкевіча «Апісанне Барысаў-
скага павета» (Вільня, 1847; першае
гіст.-этнагр даследаванне Бсларусі),
Р.Зянькевіча «Простанародныя песні
Піншчыны» (Коўна, 1851), Л Кандрато-
віча «Вандроўкі па маіх былых ваколі-
цах» (Вільня, 1853) і інш
Выдаваліся кнігі на рус. мове на пс-
торыі, этнаграфіі і фальклоры Беларусі
(А Я.Багдановіча, М В Доўнар-Заполь-
скага, П А. Гільтэбранта, М Я.Нікіфа-
роўскага, Е.Р Раманава, А П.Сапунова і
іпш. вучоных). У 1870 надрукаваны
♦Слоўнік беларускай мовы» 1 І.Насові-
ча, у 1874 — псторыка-тэрміналагічны
«Слоўнік старажытнай актавай мовы
Паўночна Заходняга краю і Царства
Польскага» М.1 Гарбачэўскага, за які ён
атрымаў Увараўскую прэмію. Стнораная
ў 1864 Віленская археаграфічная камісія
за паўстагоддзе выдала 63 фаліянты
крыніц (каля 35 000 старонак). Шмат
дакументаў па гісторыі Беларусі надру-
кавалі ў сваіх выданнях Пецярбургская,
Віцебская і Кіеўская археаграфічныя
камісіі. У агульным аб’ёме К. на рус.
мове значны працэнт займалі выданні
губ. стат. к-таў («Працы», «Справазда-
чы», «Агляды»). 3 1860 пачалі выходзіць
«Памятныя кніжкі», якія сталі трыбу-
най мясц. краязн. думкі. 3 1830-х г. ў
рус. і польск. друку сталі часта з’яўляц-
ца фальклорныя тэксты на бел. мове.
Адзінкавыя творы пачынальнікаў новай
бел. л-ры Я.Баршчэўскага, А Рыпінска-
га, Я.Чачота і інш. выходзілі ў польска
або рускамоўным афармленні.
Першая з вядомых у 19 ст. надрукава-
ных амаль цалкам на бел. мове лац.
шрыфтам (толькі тытульны ліст і не-
калькі старонак на польск. мове) кніга
«Кароткі збор навукі хрысціянскай. Для
вяскоўцаў, якія гавораць мовай поль-
ска-рускай вызнання рымска-каталіц-
кага» выйшла ў Вільні ў 1835 (магчымы
аўгар М. Баброўскі). Першыя бел. кнігі
(лац. шрыфтам) В.Дуніна-Марцінкевіча
выйшлі ў Мінску ў 1855 («Вечарніцы» і
«Гапон»), Напярэдадні і ў час паўстан
ня 1863—64 на бел. мове распаўсю-
джваліся агітацыйныя выданні як рэв.
кірунку («Гутарка старога дзеда»), так і
ў абарону існуючага ладу («Бяседа ста-
роіа вольніка», «Апавяданні на беларус-
кай гаворцы»). Важную ролю ў пашы-
рэнні бел. друкаванага слова адыграла
першая беларускамоўная газета (лац.
шрыфт) «Мужыцкая праўда» К.Каліноў-
скага. Валуеўскія цыркуляры 1863, 18б5
і Эмскі указ 1876 аб забароне друкаван-
ня лацінскім шрыфтам літоўскай і
ўкраінскай л-ры ўлады пашырылі і на
бел. выданні. Бел. кнігі сталі друкаваць
за мяжой і падпольна дастаўдяць на Бе-
ларусь: С.А.Падалінскага «Пра багацтва
ды беднасць» (Жэнева, 1881), «Дзядзька
Антон» (Тыльзіт, 1892), Ф.Багушэвіча
«Дудка беларуская» (Кракаў, 1891) і
«Смык беларускі» (Познань, 1894),
А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш» у перакла
дзе А.Ельскага (Львоў, 1892) і інш.
Фальклорныя выданні алносна свабод-
на выходзілі на бел. мове кірыліцай, у
т.л. «Тарас на Парнасе» (Віцебск, 1896,
1898, 1904; Гродна, 1896; Магілёў, 1900,
1902). У канцы 19 ст. ўзніклі падп. дру-
карні рэв. арганізацый. Усяго ў 19 ст.
на Беларусі выдадзена 3157 кніг, у т.л.
38 (разам са зборнікамі гіст. дакументаў
і фальклорных твораў 75) на бел. і 2181
на рус. мовах.
У канцы 19 — пач. 20 ст. ў сусвет-
ным К. адбыўся агульны працэс дэмак-
ратызацыі кнігі. Бел. нац. рўх на пач. 20
ст. садзейнічаў і небываламу ўзлёту К.
У 1905 уступіў у дзеянне закон аб сва-
бодзе друку. Пачаўся «нашаніўскі» этап
бел. К. Утварыліся 2 цэнтры выдання
бел. кніг: Пецярбург і Вільня. Найб.
уклад у выданне бел. кніг зрабіла бел.
выдавецкая суполка «Загляне сонца і ў
наша аконца» (Пецярбург, 1906—14).
Права выпуску кніг, газет і часопісаў
мела «Друкарня Марціна Кухты»
(1906—17) у Вільні. Тут убачылі свет
кнігі класікаў бел. л-ры, у т.л. адзіны
прыжыццёвы зборнік вершаў М.Багда-
новіча «Вянок» (1913), а ў 1906 — 1-ы
нумар газеты «Наша ніва». Акгыўна
працавалі выд-вы (кніжныя суполкі, та-
варыствы, рэдакцыі газет), у Вільні —
Выдавецтва «Нашай нівы» (1907—13),
«Наша хата» (1908—11), Беларускае вы-
давецкае таварыства (1913—15, 1919—
30), Выдавецтва Б.А.Клецкіна (1913—
37), Выдавецтва В.Ластоўскага (1916—
18), «Зніч», «Гоман», «Палачанін», «Са-
ха». «Беларус»; у Пецярбургу —
«Грамада» (1906—07), выд-ва А.Грыне-
віча (засн. ў 1910); у Мінску — «Мін-
чук», «Лучынка», «Вясёлка». На хвалях
нац. адраджэння багата выдавалася кніг
на польск. і яўр. мовах (выд-ва Клецкі-
на было найбуйнейшым у Еўропе па
выпуску яўр. л-ры). На рус. мове шмат
л-ры выдавалася земскімі органамі са-
макіравання, партыямі і арг-цыямі роз-
ных ідэйных кірункаў. За 1900—17 у
Беларусі на бел. мове выйшла 191 вы-
данне (паводле інш. падлікаў 245 або
279 тыражом 286 тыс. экз.), на рус. мо-
ве — 4355 (частка двухмоўных кніг у
падліках дубліруецца).
У К. першых гадоў пасля 1917 вылу-
чаюць 2 блокі: К. выдавецтваў БНР і іх
наступнікаў у блізкім замежжы і К. ў
БССР. У 1917—23 (гады, па якіх маюц-
ца статыстычныя дадзеныя) у РСФСР,
БССР і СССР выйшла 95 кніг на бел.
мове, а за мяжой і ў час ням. і польск.
акупацый (калі дзейнічала БНР) — 247.
Найб. інтэнсіўна выпускалі кнігі
выд-вы: «Вольная Беларусь» (Мінск),
Бел. выдавецкае т-ва, Выд-ва Клецкіна,
Выд-ва Ластоўскага, «Гоман», (усе
Вільня), Выд-ва імя Ф.Скарыны (Коў-
на), Выд-ва Вайсковай камісіі (Мінск,
Лодзь). Кнігі выдавалі таксама Нар.
сакратарыят і Мін-ва міжнар. спраў
БНР, Мін-ва бел. спраў у Літве, Бел.
культ.-асв. т-ва «Бацькаўшчына» і інш.
Знаходзіліся яны ў Беластоку, Брэславе
(Вроцлаве), Берліне, Варшаве, Вільні,
Гродне, Кіеве, Коўне, Мінску, Нясві-
жы, Слуцку. Многія з іх пасля закан-
чэння грамадз. вайны прадоўжылі пра-
цу ў Літве, Латвіі (разам з новымі
выд-вамі т-ваў «Беларуская хата»,
«Рунь», «Культура і праца», Бел. аддзе-
ла Мін-ва асветы Літвы, Т-ва белару-
саў-выбаршчыкаў) і ў Зах. Беларусі (ра-
зам з новымі Выдавецтвам Беларускага
інстытута гаспадаркі і культуры, Выда-
вецтвам Беларускага сялянска-работніц-
кага клуба, Выдавецтвам Таварыства
беларускай школы, Выдавецтвам У.Зна-
мяроўскага, выд-вам «Вызваленне», Бел.
каталіцкім выд-вам). Важную ролю ў
выданні бел. кніг, газет і часопісаў у
Зах. Беларусі ў 1926—40 адыграла Бел.
друкарня імя Ф.Скарыны ў Вільні (ула-
дальнік, выдавец і рэдакгар ксёндз
АСтанкевіч), якая выпусціла больш за
70 кніг. Сярод прадукцыі зах.-бел. вы-
давецтваў кнігі Л.Родзевіча «Беларусь»
(выд-ва не пазначана, друкарня «Друк»,
КНІГАДРУКАВАННЕ
1922), У.Жылкі «На ростані», К.Сваяка
«Мая ліра» (абедзве — Бел. выдавецкае
т-ва, 1924), Н.Арсеньевай «Пад сінім
небам» (выд-ва Клецкіна. 1927), М.Ва-
сілька «Шум баравы» (выданне Н.Ілья-
шэвіч, 1929), М.Танка «Журавінавы
цвет» (выданне Ф.Стацкевіча і Р.Шыр-
мы, 1937), «Рунь веснаходу: Зборнік
твораў паэтаў і пісьменнікаў Заходняй
Беларусі» (Бел. выдавецкае т-ва, 1928).
У цэлым паліграф. ўзровень бел. кніг
быў невысокі, бо выдаваліся яны не-
дзярж. выд-вамі на сціплыя сродкі бел.
дзеячаў. У сярэдзіне 1930-х г. у сувязі з
усталяваннем у суседніх з БССР краі-
нах паліцэйскай цэнзуры дзейнасць
бел. К. была там амаль спынена.
У БССР К. бярэ пачатак ад бальша-
віцкаіа выд-ва «Звязда» (1917). Пазней
працавалі выл-вы Белнацкома, Наркам-
асветы і інш. наркаматаў, Віцебскае і
Гомельскае аддзяленні Дзярж. выд-ва
РСФСР. Створанае ў ліст. 1920 Бел. ад-
дзяленне Дзярж. выд-ва РСФСР (кіраў-
нік З.Жылуновіч) за 9 месяцаў выпусці-
ла ў Берліне 10 кніг, у асноўным бела-
рускамоўныя падручнікі агульным ты-
ражом 138,5 тыс. экз., што дазволіла
пачаць у краіне бел. школьную справу.
У 1921 паводле пастановы ІІрэзідыума
ЦВК БССР «Аб стварэнні Дзяржаўнага
выдавецтва Беларусі і цэнтралізацыі
друкарскай справы» створана Дзярж.
выл-ва БССР (ДВБ), са снеж. 1922 яно
ў складзе Белтрэстдруку. У 1922 пад кі-
раўніцтвам Жылуновіча пачало дзей-
насць каап. выд-ва «Адраджэнне» (пас-
ля «Савецкая Беларусь»). У 1924 Бел-
трэстдрук і выд-ва «Савецкая Беларусь»
аб’яднаны ў Бел. дзярж. выд-ва (з 1933
Дзярж. выд-ва БССР), якое стала буй-
нейшай выдавспкай установай рэспуб-
лікі. Дзейнічалі таксама выд-ва Інбел-
культа, Дзярж. выд-ва па выцуску наву-
кова-тэхн. л-ры (1931—34), Ваеннае
выд-ва, Парт. выд-ва ЦК КП(б)Б
(1932—38). Наркаматы, парт. і сав. ор-
ганы, ірамадскія арг-цыі выпускалі ве-
дамасныя выданні. У перыяд беларусіза
цыі багата выдавалася нацыянальна
арыентаванай л-ры: падручнікі, тэрмі-
налагічныя слоўнікі, маст. творы. Вял.
значэнне мела выданне зборніка вер
шаў Я.Купалы «Спалчына» (выд-ва
«Адраджэнне», 1922), рамана Ц.Гартна-
га «Сокі цаліны», «Беларускага леман-
тара» С.Некрашэвіча (выдадзены ў Бер-
ліне, 1922), выпушчаныя Бел. дзярж.
выд-вам творы К.Чорнага «Апавяданні»
(1925), Я.Коласа «Казкі жыцця» (1926),
М.Гарэцкага «У чым яго крыўда?»
(1926), З.Бядулі «Апавяданні» (1926),
А.Гаруна «Матчын дар» (1929), Я.Маўра
«Палескія рабінзоны» (1930), першы на
Беларусі зборнік перакладаў замежнай
паэзіі «Кветкі з чужых палёў» Ю.Гаўру-
ка (1928). Аднак у 1930-я г. шматлікія
выданні былі аб’яўлены «шкоднымі»,
яны канфіскоўваліся і знішчаліся Гал
ўпраўленне па справах л-ры і выдавец
212
КНІГАДРУКАВАННЕ
тва (Галоўліт), палажэнне аб якім за-
цверджана СНК БССР 5.1.1923, ажыц-
цяўляла «папярэдні прагляд усіх пры-
значаных да апублікавання або да рас-
паўсюджвання твораў», складала «спісы
твораў друку, забароненых да продажу і
распаўсюджвання». У 1937 у такім спісе
было 399 выданняў БССР на бел. і рус.
мовах. Падлягалі знішчэнню або пера-
даваліся ў спецсховішчы творы Р.Ас-
троўскага, Ф.Аляхновіча, С.Баранавых,
А.Гаруна, М.Доўнар-Запольскага, У.Іг-
натоўскага, ЯЛёсіка, АЛуцкевіча,
В Ластоўскага, А.Смоліча і інш. Самым
выдаваемым аўтарам у БССР да Вял.
Айч. вайны быў У.ІЛенін: 225 яго кніг
выйшлі агульным тыражом 2 млн. 200
тыс. экз. У гады 2-й сусв. вайны ў Мас-
кве працавала Дзярж. выд-ва БССР. На
акупіраванай тэр, Беларусі ў падполлі і
ў партызанскіх зонах таксама выдавалі-
ся іазеты, часопісы, кнігі. У 1943 дру-
карня слуцкай падпольнай газеты «На-
родны мсцівец» выдала кнііу вершаў
ААстрэйкі «Слуцкі пояс». Частка бел.
інтэлігенцыі акгыўна супрацоўнічала з
ням.-фаш. акупантамі. Яны выдавалі
кнігі ў Мінску, Берліне, Варшаве, Пра-
зе, Вільні, Рызе Сярод іх чытанка «Бе-
ларуская школа» К.Езавітава (Рыга, 3-е
выл, 1943), «Песні выгнання» ТЛебя-
ды (Мн., 1944), «Круці, не круці —
трэба памярці» Ф.Аляхновіча (Мн.,
1944) і інш. Пасля 1945 у БССР створа-
ны новыя выд-вы «Беларускі Дом дру-
ку», «Народная асвета», «Ураджай»,
«Вышэйшая школа», «Полымя», «Універ-
сітэцкае», «Юнацтва», «Навука і тэхні-
ка», «Мастацкая літаратура». Бел. К.
дасягнула значных поспехаў, а па не-
кат. пазіцыях (у мастацкім афармленні
выданняў, раскрыцці праз друкаванае
слова нац.-культ. спадчыны) заняло вя-
дучыя месцы ў свеце. Значнай падзеяй
у бел. л-ры было выданне Дзярж.
выд-вам БССР (з 1963 выд-ва «Бела-
русь») кніг В.Быкава «Жураўліны крык»
(1960), І.Шамякіна «Трывожнае шчас-
це» (1960), І.Мележа «Людзі на балоце»
(1962), Я.Брыля «Птушкі і гнёзды»
(1964), У.Караткевіча «Каласы пад сяр-
пом тваім» (1968). Болып за 500 кніг
выпусціла з часу заснавання ў 1967
выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя» імя
П.Броўкі. Гэта першая універсальная
12-томная «Беларуская Савецкая Эн-
цыклапедыя» (1969—75; Дзярж. прэмія
БССР 1976), універсальная 18-томная
«Беларуская энцыклапедыя» (выходзіць
з 1996), персанальныя энцыклапедыі,
прысвечаныя Купалу і Скарыну, шэраг
рэгіянальных галіновых і тэматычных
энцыклапедычных выданняў, у іх ліку
«Энцыклапедыя літаратуры і мастацгва
Беларусі» (1984—87). 5-томная «Эн-
цыклапедыя прыроды Беларусі» (1983—
86) з’яўляецца самым грунтоўным да-
веднікам па прыродзе краіны (змяшчае
болып за 15 тыс. артыкулаў). Па рэка-
мендацыі ЮНЕСКА падрыхтаваны пер-
шы ў свеце 7-томны «Збор помнікаў гіс-
торыі і культуры Беларусі» (1984—88;
Дзярж. прэмія БССР 1990). 3 1993 вы-
даецца «Энцыклапедыя гісторыі Бела-
русі». Выд-ва «Мастацкая літаратура» ў
1989 пачало выпуск беларускамоўнай
100-томнай серыі «Скарбы сусветнай
літаратуры». У 1996 кнігай выбраных
твораў Я.Чачота Міжнар. фонд «Бела-
рускі кнігазбор» пачаў выданне аднай-
меннай серыі бел. л-ры і л-ры пра Бе-
ларусь ад старажытнасці да нашых
дзён, у якой 180 пазіцый. Збор дзіцячай
л-ры складаюць шматтомныя выданні
выд-ва «Юнацгва»: «Бібліятэка дзіцячай
літаратуры народаў СССР» (1983—94),
«Бібліятэка беларускай дзіцячай літара-
туры», «Бібліятэка замежнай дзіцячай
літаратуры» (абедзве выдаюцца з 1994).
Штогод сярод выд-ваў праводзіцца
конкурс «Мастацгва кнігі», з 1967 іх пе-
раможцам прысуджаецца Дыплом імя
Скарыны. Бел. кніга экспартуецца
больш чым у 100 краін і атрымала су-
светнае прызнанне. Усяго ў БССР да
1988 выдадзена 95 168 кніг і брашур ты-
ражом 1201,8 млн. экз. Найб. колькасць
назваў кніг і брашур выпушчана ў
1985 — 3431, самы вялікі тыраж выдан-
няў быў у 1993 — 98,4 млн. экз. Маса-
вымі тыражамі выйшлі зборы і асобныя
выданні твораў В.Дуніна-Марцінкевіча,
М.Баідановіча, Я.Купалы, Я.Коласа,
З.Бядулі, К.Чорнага, П.Броўкі, П.Глеб-
кі, К.Крапівы, МЛынькова, А.Куляшо-
ва, П.Панчанкі, В.Быкава, Я.Брыля,
І.Шамякіна і многіх інш. бел. пісьмен-
нікаў. Згодна з дадзенымі дзярж. кніж-
най статыстыкі за 1918—92, сярод мас-
тацкай л-ры найболын выдадзена кніг
Я.Коласа (216), Я.Купалы (130), А.Які-
мовіча (102), МЛынькова (93), М.Тан-
ка (82). Найболыпыя тыражы ма-
юць вьіданні АЯкімовіча (11 447,9 тыс.
экз.), Я.Коласа (5720,8 тыс. экз.),
А.ІЗольскага (4879,1 тыс. экз.), М.Танка
(4409,5 тыс. экз.), В.Зуёнка (4156,6 тыс.
экз.). Сярод небеларускіх аўтараў най-
больш выдадзена кніг М.Горкага (100),
Л.Талстоіа (68), А.Пушкіна (60),
АДзюма (33), Дж.Чэйза (34), У.Шэк-
спіра (20). У К. БССР змяншаўся вы-
пуск кніі на бел. мове. Калі ў 1930 на
Беларусі 88,4% кніг (1170 назваў тыра-
жом 7842,4 тыс. экз.) выдадзена на бел.
мове, 5% (66 назваў тыражом 307,8 тыс.
экз) — на яўр. мове, 4,2% (56 назваў
тыражом 147,1 тыс. экз.) — на рус. мо-
ве, 2,4% (31 назва тыражом 131 тыс.
экз.) — на інш. мовах, то ў 1990 на рус.
мове выдадзена 81,7% (2307 назваў ты-
ражом 44 793,6 тыс. экз.), на бел. мо-
ве — 15,4% (435 назваў тыражом 9238,3
тыс. экз.), на інш. мовах — 2,9% (81
назва тыражом 877,5 тыс. экз.). Новы
перыяд бел. К. пачаўся ў 1990-я г. з
ліквідацыяй ідэалаг. і цэнзурных абме-
жаванняў. Ён адметны актыўным пера-
выданнем нац. кніжнай спадчыны і па-
шырэннем недзярж. К. Ярка прадстаў-
ляюць бел. К. поўныя зборы твораў
М.Багдановіча (выд-ва «Навука і тэхні-
ка», т. 1—3, 1991—95) і Я.Купалы
(выд-ва «Мастацкая літаратура», выда-
ецца з 1995), «Новы запавет. Псалтыр»
(Выдавецкі пэнтр «Банькаўшчына»,
1995). 3 1980, калі ў Наваполацку былі
неафіцыйна зроблены 30 ратапрынтных
экзэмпляраў «Падручнага расійска-
крыўскага (беларускага) слоўніка»
ВЛастоўскага (1924), у Беларусі атры-
маў шырокую практыку самвыдат (не-
фармальны друк). У 1985 у Лондане
выйшла першае бел. дысідэнцкае вы-
данне «Роднае слова і маральна-эстэ-
тычны прагрэс» АБембеля. Многія
суб’екгы самвыдата пазней ператвары-
ліся ў прыватныя выд-вы. У 1995 у К.
ўдзельнічалі 11 дзярж. выд-ваў і 1262
недзярж. выдаўцы. У 1995 выпушчана
3205 назваў кніг тыражом 62,9 млн. экз.
Цэнтрам дзярж. статыстыкі друку, на-
вукова-тэхн. інфармацыі і прапаганды ў
галіне выдавенкай справы, паліграфіч-
най прам-сці і кніжнага гандлю з’яўля-
ецца Нацыянальная кніжная палата Бе-
ларусі (засн. ў 1922). У 1972 заснавана
міжнар. сістэма стандартнай нумарапыі
кніг (І8ВМ). Нумар І8ВІ\ забяспечвае
ідэнтыфікацыю кніг, з’яўляецца кодам
для абмену інфармацыяй аб выданнях
на сусв. кніжным рынку. У 1993 між-
нар. агенцтва І8ВЫ зарэгістравала Рэс-
публіку Беларусь як незалежную дзяр-
жаву са сваім уласным самастойным
ідэнтыфікатарам выданняў (І8ВІ9 985-
000-000-0). Функцыі Нац. агенцтва
І8ВІ9 на Беларусі нададзены Нац. кніж-
най палаце Беларусі. Першым органам,
які з 1921 ажыццяўляў кіраванне выда-
вецкай справай у Беларусі, з’яўлялася
Дзярж. выд-ва Беларусі. У далейшым
гэтым займаліся пераважна спецыяліза-
ваныя к-ты пры ўрадзе, з ліст. 1995 —
Дзярж. к-т Рэспублікі Беларусь па дру-
ку.
К. бел. пасляваеннай эміграцыі пача-
лося ў Зах. Германіі, пасля ў Францыі,
Вялікабрытаніі і ЗША. Адной з першых
кніг бел. эміграцыі быў «Лемантар»
А.Радкевіч (Рэгенсбург, 1946). 3 канца
1950-х г. ЗША становяцца найб. замеж-
ным бел. кнііавыдаўцом. У 1920—95
бел. дыяспарай у свеце выдадзена 1131
назва кніг (разам з формамі малога дру-
ку), пераважна мастацкая, навуковая і
навукова-папулярная л-ра па гісторыі і
культуры Беларусі. У 1973 упершыню ў
перакладзе (некананічным) Я.Станкеві-
ча на бел. мове выдадзена ўся Біблія. За
пасляваенны час шмат бел. кніг вый-
шла на Беласточчынс ў Полынчы, дзе
пражывае шмат беларусаў. Пачатковы
перыяд бел. К. на Беласточчыне цесна
звязаны з дзейнасцю Беларускага гра-
мадска-культурнага таварыства. У 20
ст. бел. К. заняло адну з самых адмет-
ных і каштоўных пазіцый у сусв. куль-
туры.
Літ.-. Чатырохсотлецце беларускага друку,
1525—1925. Мн., 1926; 450 год беларускага
кнігадрукавання. Мн., 1968; Белорусскмй
просветмгель Францнск Скормна я начало
кннгопечатання в Белоруссмн н Лмтве М.,
1979; Немнровскнй Е.Л. Нван Федо-
ров в Белоруссмм. М., 1979; Я г о ж. Фран-
цнск Скорнна: Жнзнь м деягельность бел.
просветнтеля. Мн., 1990, Г аленчанка
Г.Я. Францыск Скарына — беларускі і
ўсходнеславянскі першадрукар. Мн., 1993;
Я г о ж. Ндейные н культурные связн вос-
213
КНІГАЗНАЎСТВА
точнославянскнх народов в XVI — середлне
XVII в. Мн., 1989; Летапіс друку Беларусі:
Дзярж. бібліягр. паказ. (1924—1996). Мн.,
1924—96; Летапіс беларускага друку. Ч. 2.
Паасобныя выданні на беларускай мове,
1835—1916 іт. /Склад. Ю.Бібіла. Мн., 1929;
Летапіс беларускага друку. Ч. 3. 1917—1924
гг. Сш. 1. Выданні на беларускай мове
/Склад. Ю.Бібіла. Мн., 1927; Перлін Г.
Да гісторыі яўрэйскага друку на Беларусі //
Наш край. 1927. № 8—9; Кнігаспіс Беларус-
кай кнігарні Беларускага выдавецкага тава-
рыства. Вільня, 1930; Каталог (кнігаспіс) бе-
ларускіх кніг Кнігарні «Пагоня». Вільня,
1937; Александровіч С.Х Пуцявіны
роднага слова: Праблемы развіцця бел. літ. і
друку другой паловы XIX — пач. XX ст. Мн.,
1971; В о л к АА, Р а к о в н ч АН. Кннго-
нздательское дело в Белорусснн. Мн., 1977;
Сакольчнк АА Дооктябрьская кннга
на русском языке о Белорусснн (1768—1917
гг.): Бнблногр. указ. 2 нзд. Мн., 1976; Друк
Беларускай ССР, 1918—1980: Стат. зб. Мн.,
1983; Кніга Беларусі, 1517—1917: Зводны кат.
Мн., 1986; Цыпрыяновіч С. Беларус-
кая друкарня імя Францішка Скарыны ў
Вільні (1926—1940). Лондан, 1991; Лав-
рнк Ю.Н. Самнздат в Белорусснн // Сов.
бнблнографня. 1991. № 5; К і п е л ь В. Бе-
ларусы ў ЗША Мн., 1993; Езігеісйег
К, Езігеісйег 8. ВіЫіовгаГіа роізка. Сг.
3,1. 12—34. Кгакбм/. 1891—1952; АЬ га гп о -
гуісг I.. Сгіегу у/іекі дпікагзіта * \Уі1піе,
1525—1925. У/і1по, 1925; Опікагге дажпеі
Роккі од XV до XVIII вдекц. Хезг. 5. ЗУіеІкіе
Кярііуо І.ііетекіе. У/госІа»; Кгако», 1959;
УІадігпігочаз Ь. Кпувоз іяогца. Уііпігіз,
1979; Т о р о 15 к а М.В. Сгуіеіпік і кхід/ка *
У/іеІкіш Кзі^зііуіе Ідіегузкіт » доЬіе
Вепе&апмі і Вагока У/госІа», 1984.
Георгій Галенчанка, Валерый Герасімаў.
КНІГАЗНАЎСТВА, навука пра кнігу як
з’яву культуры і яе бытаванне ў грамад-
стве. У вызначэнні К. існуе некалькі
падыходаў: як комплексная грамадская
навука пра кнігу і кніжную справу, якая
вывучае працэсы стварэння, распаўсю-
джвання і выкарыстання твораў пісь-
менства і друку; як комплекс адносна
самастойных дысцыплін (тэорыі і арга-
нізацыі кнігавыдання і кнігагандлю,
бібліятэказнаўства, бібліяграфазнаўства
і інпі.); як асобная вузкаспецыяльная
навука, якая вывучае гісторыю кнігі і
тэорыю яе грамадскіх дачыненняў. Сі-
нонімамі К. ў розныя часы былі тэрмі-
ны «бібліялогія», «бібліягнозія», «біблія-
софія». У кнігазнаўчых даследаваннях
гіст. кірунку вылучаюць гісторыю пісь-
ма, рукапіснай кнігі (кадыкалогія), дру-
каванай кнігі, гісторыю мастацгва кнігі
і бібліяфільства. Сярод дапаможных гіс-
тарычна-кніжных дысцыплін — палеа-
графія, археаграфія, крыніцазнаўства,
філіграналогія, бібліяпегія (вывучэнне
пераплётаў) і інш.
Пачынальнікам К. лічаць аўстр. біблі-
ёграфа МДэніса, які адзін з першых
ужыў тэрмін «К.». Яго погляды развілі
аўстр. і франц. спецыялісты кніжнай
справы 18 ст. У Рас. імперыі першымі
тэарэтыкамі К. былі В.С.Сопікаў,
В.Р. Анастасевіч, М.МЛісоўскі, А.М.Ла-
вягін, М.АРубакін, М.М.Куфаеў. У
1894—96 у Маскве выдаваўся штоме-
сячны час. «Кнмговеденне». Уздым К
пачаўся ў канцы 1950-х г. Праблемамі
К. займаецца ЮНЕСКА (з 1982 выдае
серыю «Даследаванні пра кнігу і чытан-
не»).
На Беларусі зараджэнне К. цесна звя-
зана з развіццём пісьменства. Гуманіс-
тычную ролю кнігі абгрунтоўвалі ў сваіх
творах (пропаведзях, прыпавесцях, па-
вучаннях, казаннях) Ефрасіння Полац-
кая, Кірыла Тураўскі, Клімент Смаляціч,
Аўрамій Смаленскі. Мэтам дэмакраты-
зацыі і ўзвышэння кнігі, каб зрабіць яе
эстэтычна прыгожай, зразумелай і да-
ступнай «людем посполмтым», каб яны
«чтучн моілн лепей разуметн», служыў
Ф.Скарына. У прадмовах, пасляслоўях,
каментарыях да сваіх выданняў Скары-
на і яго паслядоўнікі С.Будны, В.Цяпін-
скі, браты Мамонічы, друкары брацкіх
друкарняў высока ўзнялі кніжную спра-
ву Беларусі, сцвердзілі значнасць бел.
кніжнасці ў аіульным рэчышчы еўрап.
Рэнесансу. Кнігазнаўчая праца право-
дзілася ў Віленскай акадэміі, калегіу-
мах, буйных манастырскіх і прыватных
бібліятэках. Многія з прадстаўнікоў
магнацкіх родаў Радзівілаў, Сапегаў,
Хадкевічаў, Алелькавічаў, Зяновічаў,
Храптовічаў і інш. выдатна разумелі
значэнне кнігі ў адукацыі і культуры.
Добрае веданне юрыд. л-ры свайго часу
Л.Сапега выкарыстоўваў пры ўкладанні
і рэдагаванні Статута ВКЛ 1588. Кніга-
знаўчы кірунак мелі вопісы бібліятэк.
Вопіс бібліятэкі Слуцкага Троіцкага ма-
настыра 1494, складзены архімандрытам
Іосіфам, — першы з вядомых у Белару-
сі. У аналагічным вопісе бібліятэкі Суп-
расльскага манастыра 1557 архімапдры-
там Кімбарам улічана і часткова апісана
афармленне 211 кніг, у тл. каваных зо-
латам, серабром і інш. У 19 ст. развіццё
К. на Беларусі звязана з Віленскім
ун-там і дзейнасцю ў ім іЛялевеля, які
ў працы «Што такое бібліяграфія?»
(1826) вылучыў навукі: пра друкаваную
кнііу (тыпаграфію), пра рукапісы (гра-
фіку), пра бібліятэчную кнігу (біблія-
тэчную справу). У 1829 АМ.Багаткевіч
чытаў ва ун-це факгычна першы ў Рас.
імперыі курс К. У 19 ст. вялася работа
па апісанні бел. старадрукаў, стварэнні
каталогаў прыватных і грамадскіх біблі-
ятэк, кнігарняў (К.П.Гільтэбрант,
Ф.М,Дабранскі, А.І.Мілавідаў, С.Л.Пта-
шыцкі, Р.КЗямкевіч і інш.). Асобныя
аспекты К. і гісторыі стараж. бел. кніж-
насці разглядаліся ў працах П.У.Уладзі-
мірава «Доктар Францыск Скарына.
Яго пераклады, друкаваныя выданні і
мова» (1888) і Я.Ф.Карскага «Беларусы»
(т. 1—3, 1903—22). У 1920-я г. на ніве
бел. К. працавалі Ю.І.Бібіла, Дз.ГДІтў-
гяла, М.В.Мялешка, УА.Пічэта,
М.М.Шчакаціхін, БА.Эпімах-Шыпіла.
Многія працы выходзілі за межамі
БССР: «Матэрыялы да крыўскай гісто-
рапісі: Доля кнігасховаў і архіваў зямель
крыўскіх і беларускіх Вялікага Княства
Літоўскага» АШлюбскага (Коўна,
1925), «Гісторыя беларускай (крыўскай)
кнігі» В.ЮЛастоўскага (Коўна,
1925) — першая вял. анталогія па гісто-
рыі бел. кніжна-літаратурнага і даку-
ментальнага пісьменства 10 — пач. 19
ст. У БССР у 1926 выйшла калектыўнае
даследаванне «Чатырохсотлецце бела-
рускага друку, 1525—1925». У 1926—29
у Мінску працавала Бел. т-ва бібліяфі-
паў (старшыня Шчакаціхін, сакратар
М.Х.Каспяровіч). У 1928 яно выдала пер-
шую ў БССР працу аб кніжных знаках
(кніга Шлюбскага «ЕхІіЬгіз’ы А.Тычы-
ны»). У цяперашні час пытанні К. рас-
працоўваюць Бібліятэка нацыянальная
Беларусі, Бібліятэка цэнтральная наву-
ковая АН Беларусі, Прэзідэнцкая біблі-
ятэка (раней — Бібліятэка Урадавая
Рэспублікі Беларусь), Нацыянальная
кніжная палата Беларусі, Бел. ун-т
культуры, кафедра гуманітарнага профі-
лю ВНУ. Шмат зрабілі ў галіне К. ву-
чоныя СК.Александровіч, М.В.Бат-
віннік, Г.Я.Галенчанка, АП. Грыцкевіч,
В.П.Грыцкевіч, Л.І.Збралевіч, КЛ.Каўка,
У.М.Конан, Ю.АЛабынцаў, АА.Маль-
дэіс, ЯЛ.Неміроўскі, М.В. Нікалаеў,
СА.Падокшын, І.В.Саверчанка, В.У.Ска-
лабан, ВМ.Чамярыцкі, В.Ф. Шматаў,
Я.Я.Янушкевіч, бібліятэкары-прафесія-
налы Л.М.Рабок, Т.І.Рошчына, Т.А.Са-
майлюк, А.П.Фурс, Р.М.Чыгірова і інш.
Артыкулы па К. друкуюцца ў штогодні-
ку «Пытанні бібліяграфазнаўства і біб-
ліятэказнаўства» (выдаецца з 1980).
Значны абаіульняльны і канкрэтна-гіст.
матэрыял па К сістэматызаваны ў фун-
даментальных выданнях, тэматычных
зборніках і манаграфіях, прысвечаных
500-годдзю Скарыны: «Біблія Скары-
ны» (факс. выд., т. 1—3, 1990—91),
«Францыск Скарына і яго час: Энцыкл.
давед.» (1988), «Францыск Скарына:
Жыццё і дзейнасць: Паказ. л-ра»
ЯЛ.Неміроўскага і Л.АОсіпчыка
(1990), «Францыск Скарына — бела-
рускі і ўсходнеславянскі першадрукар»
Г.Я.Галенчанкі (1993) і інш. Выдатны
ўзор вынікаў працы бел. кнігазнаў-
цаў — выданне да 400-годдзя зацвер-
джання «Статута Вялікага княства Лі-
тоўскага 1588» (1989), у якім змешчаны
арыгінальны і адаптаваны тэксты Ста-
тута, каментарыі да яго артыкулаў, эн-
цыклапедычны даведнік тэрмінаў. Ад-
метнасць сучаснага бел. К. ў тым, што
даследаванне асобных праблем суправа-
джаецца выхадам адпаведных серый
кнігазнаўчых выданняў. Вызначэнню
зместу паняццяў «нацыянальны даку-
мент», «кніжная спадчына Беларусі» і
інш. тэарэт. пытанням прысвечана се-
рыя выданняў Нац. б-кі «Здабыткі: Да-
кументальныя помнікі Беларусі», рэс-
тытуцыі кніжных каштоўнасцей — се-
рыя Бел. фонду культуры і Нац. б-кі
«Вяртанне», міжнар. славяназнаўчай
праграме «Гісторыя кніжнай культуры
Падляшша» — аднайм. серыя, ком-
плексным праблемам культуры і гісто-
рыі — серыя Міжнар. асацыяцыі бела-
русістаў і Навук.-асв. цэнтра імя
Ф.Скарыны «Беларусіка=А1ЬапЛЬепіса».
Выдавецгва «Мастацкая літаратура» вы-
дае серыі «3 гісторыяй на «Вы», «Ска-
рыніч: Літ.-навук. гадавік», «Шляхам
214
КНІГІ
гадоў: Гіст.-літ. зб.», пошукам кнігалю-
баў і лёсу асобных рарытэтаў прысвеча
на выданне «Свіпязь: Альманах біблія-
філаў Беларусі» Пытанні гісторыі кніж-
най справы на Беларусі асвятляюцца ў
выданнях суседніх краін «400 гадоў
рускага кнігадрукавання» (М , 1964),
«Украінская кніга» (Кіеў, 1965), «Гісто-
рыя кнігі Лпвы: Паказ. л-ры, 1659—
1982» ( Вільнюс, 1982), «Кнігазнаўства
Энцыкл. слоўнік» (М., 1981), «Друкары
старажытнай Полыпчы з XV да XVIII
ст. Сш. 5. Вялікае княства Літоўскае»
(Вроцлаў: Кракаў, 1959), «Слоўнікдзея
чаў польскай кнігі» (Варшава; Лодзь,
1972). У бел замежжы кнігазнаўчыя
ласледаванні вялі Бел. бібліягр служба
(Германія), Беларускі інстытут навукі і
мастацтва (ЗША), Беларуская бібліятэ-
ка і музей імя Францішка Скарыны (Вя-
лікабрытанія) і асобныя даследчыю:
М Панькоў, М Вакар, ЛАкіншэвіч,
В Тумаш (С.Брага), АНадсон, В. і З.Кі-
пелі, Я.Запруднік, А.Ружанеп Ружан-
цоў. Сярод найб значных прац кнігі
А.Калубовіча «Мова ў псторыі беларус-
кага пісьменства» (т. 1, Мюнхен; Лон-
лан. 1974—75; т 2, Кліўленл, 1978),
В Тумаша «Пяць стагоддзяў Скарынія-
ны, XVI—XX» (Нью-Йорк, 1989).
Літ : Кніга Беларусі, 1517—1917 Зводны
кат Мн., 1986, Кннговеденне в Белорусснн
Мн 1977, Белоросснка Кннговеденне, нс
точннкн, бнблнографмя. Мн., 1980, Кннга в
Белорусснн: Кннговеденне, нсточннкн, бнб-
лнографня. Вып. 1—2. Мн„ 1981—83, М н -
гон ь К. Наука о кннге: Очерк проблематн
кн' Пер. с пол М , 1991 Валерый Герасімаў
КНІП ЧОРНЫЯ, спецыяльныя кнігі, у
яюх суды ВКЛ вялі ўлік крадзяжоў ма-
ёмасці. Статут ВКЛ 1588 абавязваў піса-
раў заносгць у К.ч данясенні возных і
заявы бакоў пра злачынствы, не блы-
таць іх з інш справамі.
КНІЖНАЯ ГРАФІКА. раздзел графікі,
які ўключае афармленне, ілюстраванне
і канструяванне кніл. На Беларусі бярэ
пачатак з аздобаў і мініяцюр рукапісаў
11—14 ст (Тураўскае, Аршанскае,
Мсшжскае, Друцкае, Лаўрышаўскае
евангеллі), Радзівілаўскага летапісу
(спіс 15 ст ) і інш 3 выдавецкай дзей-
насцю Ф Скарыны звязана ўзнікненне
на Беларусі (і ва ўсх.-слав. рэгіёне ў цэ-
лым) кніжнага дрэварыту, які ў 16—18
ст. заняў важнае месца ў друкарнях
Вільні, Еўя. Заблулава, Брэста, Нясві-
жа, Куцейна, Супрасля, Магілёва,
I родна. У гэтай тэхніцы працавалі
11 Мсціславец, Г Івановіч, ФАнгілейка,
М. і В Вашчанкі, П.Комар, Паісій і
шш. 3 17 ст. ў Кг стала шырока разві-
вацца тэхніка медзярыту. У бел. кіры-
лаўскай кнізе да яго першым звярнуўся
С.Собаль (тытул «Актоіха». Кіеў, 1628),
пазней М Вашчанка (ілюстрацыі да
«Акафістаў і канонаў», Магілёў, 1693).
Выдатнымі мастакамі медзярыту былі
АТарасевіч (ілюстрацыі да «Разарыу-
ма...», Аўгсбург, 1672), Л Тарасевіч,
Ла арт Кніжная графіка Ілюстрапыя АТара-
севіча да кнігі •Разарыум» 1672.
К.Іетке, Д.Вілатц, Д.Пелыіэльда,
І.Шчырсю, Г.Шнопс. Л.Кршановіч і
інш. У канцы 18 ст. ў бел. К.г. назіраў-
ся заняпад, закрываліся друкарні. Толь-
ю ў пач 20 ст ў сувязі з бел нац вызв.
рухам наглядаецца новы ўздым гэтага
выу мастаптва фарміруецца пап школа
К.г Невял фармату кніп выпускаліся ў
мяккіх пераплётах, акцэнт у афармлен-
ні рабіўся на вокладку («Жалейка»
Я.Купалы, 1908, мастак Якубоўскі;
«Песні жальбы» Я Коласа, 1910, і «Вя-
нок» М.Багдановіча, 1913, мастакі абод-
вух невяд.; «Курганная кветка» К.Буй-
ло, 1914, мастак Я.Драздовіч). У 1920-я
г. ў перыял беларусізацыі К.г. атрымала
асаблівае развіццё. Для К.г. таго часу
характэрны пошую рэаліст. падыходу да
ііюстравання і афармлення выданняў,
іх нац. самабытнасці. Вонкавае афар-
мленне вырашалася звычайна з дапамо-
гай наборных і сімволіка-алегарычных
сродкаў. Уклад у развіцпё К.г ў 1920-я
г зрабілі мастаю П Гуткоўскі, В.Двара-
коўскі. Г Змудзінскі, М Малевіч, А.Ты-
чына, М.Філіповіч. У 1930—40-я г. ў
афармленні кніг часам ігнараваліся нац.
традыцыі, выявілася тэндэнцыя да пам-
пезнага дэкору. арнаментыю у гэты час
працавалі АВолкаў, І.Давідовіч, А.Пас-
лядовіч, С.Раманаў, АТычына, Я Ціха-
новіч. У 1960—70-я г. больш увагі адда-
валася ілюстраванню, афармленню і
канструкцыі выданняў. У кнізе выка-
рыстоўваліся складаныя графічныя тэх-
нікі: лінагравюра, афорт, літаграфія і
шш. Створаны цыклы ілюстрацый, дзе
мастак не толькі суправаджае літ. тэкст,
але і дапаўняе яго ў адпаведнасці з
уласным прачытаннем і маст. трактоў-
кай. Сярод майстроў бел. К.г 1960—
80-х г. А.Атександровіч, В.Александро
віч, У і М.Басалыгі, Ю Герасіменка,
А.Дзямарын, Ю.Зайцаў, Я.Зельская,
М.Казлоў, А.Кашкурэвіч, Я.Кулік,
М.Купава, А.Лось, Л.Палякова, Г. і Н
Паплаўскія, У.Савіч, М Селяшчук,
В.Славук, Ю Цюрын, В Шаранговіч,
А.Шэвераў і інш.
Літ Церашчатава ВВ Беларуская
кніжная графіка, 1917—1941. Мн., 1978;
Шматаў ВФ Сучасная беларуская графі-
ка, 1945—1977. Мн., 1979; Яго ж. Беларус-
кая кніжная гравюра XVI—XVIII стст. Мн ,
1984. Віктар Шматаў
КНбРЫН (Кнорыньш) Вшьгельм
Георгіевіч [17(29)8.1890, б. хутар Цыелі
Цэсіскага пав. Ліфляндскай губ , цяпер
у Цэсісюм р-не, Латвія — 29 7.1938|,
савецкі дзярж. і парт. дзеяч, псторык,
публіцыст, літ крытык Д р гіст н.,
праф (1935) Скончыў настаўніцкую
семінарыю ў г Валміера ў Латвіі (1910).
Настаўнічаў у вёсцы. гандлёвай школе ў
Рызе 3 1910 чл. С.-д партыі Латвіі,
пазней у РКП(б); прапагандыст і лектар
культ -асв курсаў розных рабочых
т-ваў, аўтар публікацый па пытаннях
л-ры і мастацтва ў с.-д. выданнях Ла-
тышскага краю У час 1 й сусв вайны
радавы ў дзеючай арміі, вёў падп баль-
шавіцкую работу сярод салдат Разам
з А Ф Мясніковым. К.І.Ландарам,
I Я Алібегавым удзельнічаў у стварэнні
сав. органаў улады на Зах. фронце, кан-
салілацыі арг-цый РСДРГІ(б) Паўн -
Зах. рэгіёна. 3 мая 1917 сакратар Мін-
скага Саеета рабочых і салдацкіх дэпу-
татаў, чл. яго бальшавіцкай фракцыі,
чл Мшскага к та РСДРП(б). Алзін з
рэдактараў газ. кЗвязда». У час Кастр.
рэвалюцыі 1917 чл ВРК Зах вобласці і
фронту, камісар друкарняў у Мшску
Пасля акупацыі Ьеларусі герм войскамі
сакратар Паўн.-Зах абл. к-та РКП(б). У
1918 старшыня Смаленскага губ к-та
РКП(б) Кіраваў падрыхтоўкай і правя-
дзеннем у снеж 1918 VI Паўн Зах абл
канферэнцыі РКП(б), на якой абраны
сакратаром Цэнтр. бюро навастворанан
КП(б)Б. 3 1919 кіраўнік спраў Часовага
рабоча сялянскага савецкага урада Бела
русі. 3 сак. 1919 сакратар ЦК КП(б)Б
Літвы і Беларусі, чл Савета абароны
Літ.-Бел ССР Ал імя КП(б)ЛіБ
31.7.1920 палпісаў Дэкларацыю аб абвя
шчэнні незалежнасці Савецкай Сацыяліс-
тычнац Рэспублікі Беларусь Сакратар
Цэнтр. бюро КП(б)Б у 1920—22, 1-ы
сакратар ЦК КП(б)Б у 1927—28. У
1922—27 у апараце ЦК і Маскоўскага
к-та ВКП(б). У 1928—35 у выканкоме
Камінтэрна. 3 1932 дырэктар Ін-та
чырв прафесуры, чл. рэлкалепі газ.
«Правда» (1932—34). гал. рэдактар час
«Коммуннстнческнн йнтернацнонал» і
«Большевнк» (1934—37). У 1935—37
нам. заг. аддзела прапаганды і аптацыі
ЦК ВКП(б) Чл ЦК ВКІІ(б) з 1927 Чл
Цэнтр. рэвіз. камісн ВКП(б) у 1925—
27. Чл. Цэнтр. бюро КП(б)Б у 1919—
23 чл ЦК КП(б)Б у 1927—29. Чі
ЦВК БССР у 1919—22 і яго Прэзідыу-
ма ў 1920—22, чл ЦВК Літ -Бел. ССР у
1919. 28.7.1938 Ваен. калегіяй Вярх. су-
да СССР прыгавораны да расстрэлу.
Рэабілітаваны Ваен калегіяй Вярх. суда
СССР 30 11 1955
Месца і роля К ў навсйшай гісторыі
Беларусі аб’ектыўна залежаць ад агуль-
нам палітыю РКП(б), ВКП(б), улад
РСФСР, пазней СССР адносна бел
пытання. нац.-дзярж самавызначэння
бел. народа, развіцця БССР У бел
справе прайшоў прыкметную эвалю
цыю: ад адмаўлення беларусаў як этшч-
най супольнасці і самастойнага народа,
процідзеяння снробам адраджэння бел
дзяржаўнасці з боку не толькі нац.-дэ-
макратычнай (Усебел. з’сзд 1917, БНР)
але і сав.-балынавіцкай [Бел нац камі-
сарыят, Бел сскцыі РКП(б)] плыней у
бел руху да паступовага зразумення
пст. непазбежнасці развіцця Беларусі
як асобнай дзяржавы. хоць дапускаў гэ
ту асобнасць выключна ў форме сав
рэспублікі, у федэратыўным саюзе з
інш. сав. рэспублікамі. Як вядучы паліт
лідэр БССР спрыяў умацаванню дзярж
асноў, аднаўленню і развіццю эканомі
кі, нар асветы, навукі, культуры ў кра
ше, правядзенню беларусізацыі, нейтра
лізацыі антыбел., асімілятарскіх сіл і
настрояў Яго дзеннасць абумоўлівалася
інтарэсамі і межамі балыпавіцкай кан
цэпцыі пабудовы сацыялізму, устанаў
лення дыктатуры пралетарыяту, а фак
тычна аднон ВКІ!(б) — з вынікаючымі
пст наступствамі для лесаў БССР
СССР асабіста К. 3 пазіцый класава
пралетарскай «чысціні» асэнсоуваў і пс-
торыю станаўлення сав. улады на Ьсла-
русі (працы «Рэвалюцыя і контррэва
тюцыя ў Беларусі» ч. 1, 1920, «ІІяць
гадоў Кароткі канспект псторыі КПЬ»,
1922; «1917 год на Беларусі і на Заход-
нім фронцс», 1925; «Замсткі да псторыі
дыктатуры пралетарыяту ў Беларусі»,
1934). Лічыў бальшавізм адзша выра
шальнан палп сілай і нсзаменным га
рантам росквіту Беларусі, адмаўляў па
зітыўную ролю ў гэтым сэнсе за бел
рэвалюцыйнымі нац.-дэмакр , патрыя-
тычнымі партыямі і групоўкамі (Бел
сацыяліст ірамада, Ьел партыя сацыя-
лістаў-рэвалюцыянераў і інш ), адносіў
іх да варожага бальшавікам стану бур-
жуазных дробнабуржуазных нацыяна
лістычных і контррэв. сіл Ідэяй нарт -
балыпавшкага місіянерства прасякнуты
яго тэарэт і публшыст. выступленні па
пытаннях бел культуры, л ры, навую.
рэцэнзія на паэму М Чарота «Босыя на
вогншічы» («Звязда» 1921, 11 ліст.), зб
«За культурную рэвалюцыю» (1928) і
шш 3 пазшый вяршэнства «чыстай»
пралетарскай культуры адмоуна, часам
варожа ставіўся да ідэй бел нац. адра
джэння, да старабел культ спадчыны
(Кірыла Тураўскі, Ф Скарына і інш ),
нац вызв традыцый пісьменнікаў на-
шаніўцаў Быў адным з нспасрэдных
распрацоўшчыкаў ідэалаг установак аб
контррэвалюцыннасш т зв бел буржу-
азнага нацыянал лэмакратызму і нсаб-
ходнасці рашучай ідэалаг барацьбы з
яго праявамі ў грамадскьм жыцці рэс
публікі На гэтан падставе з канца
1920 х г на фонс агульнага курсу
ВКП(б) на абвастрэнне класавага про
ціборства ў БССР разгарнулася масавая
ідэолага паліт. кампанія па «выкрыцці»
праяў і носьбпаў «нацыянал дэмакра
тызму», завершаная ў канцы 1930-х г , у
час якой была зншічана патрыятычна
свядомая, навук, творчая, часткова
парт інтэлігенцыя Ьеларусі Ахвярай
рэпрэсій стаў і сам К.
Тв Нэбраііные статьм н речн Мн , 1990
К А Атрашэўскі
КНЙРЫНГ Карл Ьагданавіч (1775—
1817), рускі военачальнік Ген. маер
(1812) На вайсковай службе з 1796 . 3
1806 камандзір Татарскага легкаконнага
палка, сфарміраванага ў крас. 1797 пад
Пінскам з літоускіх татар Удзельнік
войнаў з Напалеонам 1799—1815 У
В.Г Кнорын
бітве пад Пултускам (Усх Прусія)
14(26) 12.1806 татарсю полк разбіў
франц кавалерыйскі полк, за што К
узнагароджаны ордэнам св Георпя 4 й
ст. і прускім ордэнам Чырв Арла. У
1809 на чале Татарскага палка (у 1807
перайменаваны ва уланскі) удзельнічаў
у паходзе рус. вонск у Галіцыю У пач
вайны 1812 на чале уланскага палка
ўдзельнічаў у бітве пад Кобрынам
15(27) ліп. і Пружанамі 27 ліп (9 жн ),
вызначыўся ў бітве каля мяст. Гарадзеч-
на (Кобрынскі р-н). 30 кастр. (12 ліст )
К. з 4 кав палкамі заняў г Нясвіж і ад
біў у французаў нарабаваныя ў Маскве
каштоўнасці на 1 млн руб Пасля вы
звалення ад французаў Мінска 4(16)
ліст — 2(14) снеж ваен. камендант го-
рада. У час замежных паходаў рас армп
1813—15 удзельнічаў у бпвах пад Калі
шам, Люцэнам, Баўцэнам; у баі
17(31) 8.1813 пад Кульмам (г. Хлумец у
Чэхіі) у выніку 2 атак захапіў вышыню,
што вырашыла зыход бітвы 3 1816 у
алстауцы
Літ Богданов ЛР Русская армня в
1812 г М , 1979; М н х а й л о вс к н й - Д а
ннлевскнй АМ Опнсанне второй вой-
ны нмператора Александра с Наполеоном в
1806 н 1807 гг. // Полн собр соч. СПб,
1849 Т 1, Яго ж. Опнсанне Отечествепной
войны в 1812 г Ч 3. 3 нэд. СПб., 1839, По-
ход русской армнн протмв Напо.эеона в 1813
г н освобожленне Гермапнн М , 1964
ІІІаміль Бекцінееу
КНЯІІНІН Княгініна, веска,
цэнтр сельсавета ў Мядзельскім р-не,
чыг. ст на лшіі Маладзечна—Полацк.
За 30 км на ПдУ ад Мядзела 1097 ж ,
464 двары (1997).
У 1493 шляхецкая ўласнасць Княгшь.
У 16 ст. сяло і маёнтак у Аш.мянскім
пав. Віленскага нав. ВКЛ, уласнасць
Я.Слізеня, потым Козел-Паклеўскіх 3
1713 у К. царква (некаторы час уніяц
кая). 3 1793 у Рас імперыі, цэнтр во-
ласці Вілейскага пав. У 1846 у маёнтку
3 карчмы, 2 млыны бровар 3 186о пра
цавалі мужчынскае і жаночае нар. ву-
чылішчы. У 1904 сяло (17 ж ), маентак
Стара-К. (46 ж), царква, фельчарсю
пункт, шынок. У 1-ю сусв. вайну тут
працаваў ваенны шпіталь У 1921 К у
215
КНЯЖАТЫ
складзе Польшчы. у Касцяневшкай.
Стара К у Крывіцкай гмінах Вілейска
га пав У 1924 сяляне падавалі прашэн
не, каб выкладанне ў школе вялося на
бел. мове, але атрымалі адмову У
1925—27 у вёсцы існаваў драм. гурток.
актывісты якога ў 1926 сталі чл. Ьел
сялянска работніцкан грамады 3 1939 у
БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Крывш
кага, з 1962 — Мядзельскага р-наў 3
1957 цэнтр саўгаса «Крывічы» У 1966
да К далучаны пасёлак чыг станцыі
Стара К вёскі Міцкавічы і Васютькі
У 1972 — 1132 ж, 367 двароў У К
працуюць сярэдняя школа, дзшячы сад.
Дом культуры, б-ка, аптэка, амбулато-
рыя аддз сувязі, 7 магазшаў Брацкая
магіла рускіх салдат што запнулі ў час
Нарачанскаы аперацыі 1916 Помнік
землякам, яюя загінулі ў Вял Айч вай-
ну. Помнік архітэктуры 19 ст — цар
ква. Вольга Князееа
КНЙЖАННЕ, тэрмін, яюм у «Аповесці
мінулых гадоў» абазначаны грамадсю
лад некаторых усх -слав. племянных
аб'яднанняў Звестю пра К змсшчаны
ва ўступнай, недатаванай частцы іета
пісу пасля апавядання пра юеўсюх юія
зёў Кія, Шчэка і Хорыва «Й по снхь
братьн держатн почаіпа родь нхь кня-
женье в поляхь, а в леревляхь свое а
дреговнчн свое. а словенн свое в Нове
городе, а другое на Полоте, нже поло
чане» 3 1950-х г распрацоўваліся тэо-
рыі, паводлс яюх К — прамсжкавая
стадыя паміж саюзам плямен і дзяржа
вай «зародкавая» форма дзяржаунасці.
Рысамі К лічылі наяунасць князеу
(юіяжацкай улады), ваен. арганізацыі
(дружыны), сістэмы умацаваных паселі
шчаў-градаў, сістэмы падаткаабкладан
ня. права Час існавання К ў розных
племянных аб’яднаннях вызначаўся ла
іх уваходжання ў Кіеўскую Русь Існуе
думка (АС.Львоў), што слова «К»
кніжнага паходжання і было ўстаўлена
ў летапіс толью ў 12 ст
Літ Мавроднн ВВ О племенных
княженнях восточных славян // Нсследова
ння по соцнально-полнтнческой нсторн
Росснн. Л 1971 Львов АС Лекснка
«Повестн временных лет». М 1975
Валерьш Пазднякоў
КНЯЖАТЫ. нашчадю ўдзелыіых кня-
зёў, прадстаўнію феад знаш ў ВКЛ у
15—17 ст Мнопя К. захавалі вотчыны
з поўным правам распараджэння імі.
Частку сваіх зямель яны перадавалі за
вайсковую і інш. службу баярам і слу-
гам, якія былі іх васаламі Некаторыя
К павялічвалі свае ўладанні стварыў
шы буйныя маёнтю (князі Друцкія,
Друцкія-Саколінскія, Друцкія-Горскія,
Талачынскія, Заслаўскія, Мсціслаускія,
Яраславічы, ІІІамячычы, Свірскія пазней
Курбсюя Радзівілы і інш ) Разам з інш
феадаламі выконвалі агульнадзярж ван
сковую службу ў апалчэнні (са сваімі
васаламі) Ужо ў 2-й пал 15 ст К ра-
зам з панамі радай склалі магнацкую
216
КНЯЖАЦКІЯ
феад групу Да сярэдзіны 16 ст. захоў-
валі некаторую незалежнасць ад вял
князя. У апалчэнні атрады («почты») К
ставіліся асобна ал павятовых атрадаў
баяр-шляхты і падпарадкоўваліся сваім
К У 17 ст. тэрмін «К » знікае ў сувязі з
канчатковым ураўнаваннем шляхецкіх
правоў Анатоль Грыцкевіч
КНЯЖАЦКІЯ ЦАРКОЎНЫЯ СТА
ТЎТЫ, княжацкія паркоў-
ныя ўставы , граматы князёў 10—
15 ст якімі рэгулявалася юрыд і матэ
рыяльнае становішча рус правасл. цар-
квы. Першая такая грамата дадзена вял.
кн кіеўскім Уладзімірам Святаславічам
у 996 новазбудаванай Кіеўскай Дзеся
цшнай паркве, на карысць якой вызна
чана дзесятая доля кожнага штрафу з
княжацкага суда, гандл. здзелак. кня
жацкай ланіны, штогаловага ўраджаю і
прыплоду свойскай жывёлы насельніц
тва. Другой граматай 1007—11 Уладзі-
мір Святаславіч пацвердзіў рус. царкве
права суда па духоўных справах паводле
нормаў візант. права. Паміж 1011 і 1015
гэтая грамата дапоўнена пералікам пад-
судных царкве спраў і падсудных па
ўсіх справах духоўнаму суду катэгорый
насельнііггва У 11—12 ст абедзве гра
маты аб’яднаны ў т.зв. «Статут Уладзі
міра». Да 17 ст. з’явілася 7 яго рэдак
цый; захавалася болып за 200 спісаў
статута 14—19 ст.. у т.л. ў зборшку 1495
разам з Аўрамкі летатсам, у кормчай
кнізе 1480-х г. епіскапа тураўскага і
пшскага Яўфімія II. у трэбніку 16 ст
Супрасльскага манастыра і шш. рукапі-
сах. У Тураўскай епіскапіі ў 14 ст. скла-
дзена асобная рэдакцыя «Статута Ула
лзіміра», у якой удакладнены віды і па-
мсры дзесяцшы на карысць епіскапа і
распрацаваны парадак духоўнага суда.
Тэкст дакумента захаваўся ў спісе сярэ-
дзіны 17 ст.
У час праўлсння вял кн. кіеўскага
Яраслава Уладзіміравіча Мудрага
[1019—54] склалзены «Статут Ярасла-
ва» — кодэкс сямейнага і шлюбнага
права Русі. Да 16 ст. ўзнікла 6 рэдакцый
статута больш чым у 90 спісах. У 1499
вял кн ВКЛ Аіяксандр па просьбе міт
рапаліта кіеўскага Іосіфа зацвердзіў дзе-
яннс статута ў ВКЛ у невядомай рэдак-
цыі, гэтая грамата пацвярджалася кара-
лямі польскімі і вял. кн. ВКЛ Уладзіс-
лавам IV у 1638 і Станіславам Аўгустам
Панятоўскім у 1766. На Беларусі ў
15 — пач. 16 ст. ўзнікла асобная рэдак-
цыя «Статута Яраслава» (т. зв. «Скрутак
Яраслава») Яго дзсянне пацвердзіу вял
кн. Аляксацдр у 1502 па просьбе епіс-
капа полацкага і луцкага Лукі. «Скрутак
Яраслава», змацаваны подпісам уніяц
кага мітрапаліта І.Вельямін-Руцкага,
быў зафіксаваны полацкім архіепіска-
пам І.Кунцэвічан у актавай кнізе 1619—
20 віцебскага зсмскага суда.
Комплекс з 4 грамат 12 — пач 13 ст.
смаленскай кафедральнай царквы Бага
родзшы захаваўся ў спісе 1-й пал. 16 ст.
1-й граматай 1136 смаленскі кн. Расціс-
лаў Мсціславіч вызначыў новазаснава-
най Смаленскай епіскапскай кафедры
дзесятую долю княжацкай даніны, па-
дараваў ёй некаторыя землі ў Смален-
скім княстве, вызначыў падсудныя
епіскапу справы. У дакуменце ўпершы
ню ўпамінаюцца гарады Крычаў, Лу-
чын, Прупой (Слаўгарад) 2 й граматай
1136 епіскап Мануіл пацвердзіў дар
Расціслава 3-й граматай 1150 Расціслаў
падараваў царкве Багародзіцы зямлю,
на якой яна стаяла. У асобным даку-
менце 1210-х г запісаны памеры «пага-
роддзя» (даніны з гарадоў) і «пачэсьця»
(платы епіскапу за служэнне ў інш.
цэрквах)
У комплекс тураўскіх статутных запі-
саў уваходзяць грамата вял. кн. кіеўска-
га Уладзіміра Святаславіча 1005—06
пра заснаванне Тураўскай епіскапн (ве
рагодііасць дакумента спрэчная, магчы-
ма, ён быў складзены ў 14 ст.) і статут
ны запіс 14 ст. аб дзесяціне (пэўнай до
лі з гандл. здзелак і вытв-сці моцных
напояў) на карысць тураўскага епіска-
па Дакументы захаваліся ў спісе сярэ-
дзіны 17 ст.
Мясц. характар мелі статутныя грама
ты цэрквам 12—15 ст наўгародскіх кн
Святаслава Ольгавіча, Яраслава, Усева-
лада Мсціславіча, галіцкага кн. Льва
Данілавіча, .іуцкага і ўладзімірскага кн
Любарта Гедзімінавіча 1321, маскоўска
га вял кн. Васіля Дзмітрыевіча 1404, кі-
еўскага кн. Аляксандра (Алслькі) Ула
дзіміравіча 1441 і інш.
Публ Нсторнко-юрндаческме матерналы
Внтебск, 1871 Вып 1. С. 363—364; ІП а-
п о в Я Н Туровскяе уставы XIV в о десятм
не // Археографнческйй ежегодннк за 1964 г
М 1965 Древнерусскяе уставы XI—XV вв
М 1976
Літ Ю ш к о в С.В Устав кн Владамнра.
(Пст.-юрпдач нсслед.) // С В ІОшков М
1989; ІЦ а п о в Я.Н. Княжескне уставы н
церковь в Древней Русн XI—XIV вв М
1972; Алексеев Л.В. Смоленская земля в
IX—XIII вв : Очеркн нсторнн Смоленшнны
н Восточной Белорусснн М. 1980; Яннн
В.Л Заметкн о комплексе документов Смо-
Княжыцкі кляштар дамініканцаў Касцёл.
ленской епархнн XII в. // Отеч. нсторня
1994 № 6 Валеоый Пазднякоу
КНЯЖЫЦКІ КЛЙШТАР ДАМІНІ-
КАНЦАЎ Існаваў з 1670-х г. да 1832 у
в Кляжыцы (цяпер Магілёўскі р-н)
Засн. надворным харукжым ВК.-І Кан
станцшам Пацам, які перадаў 18 тыс
злотых і фальварак з с Балочычы (81
валока 3 дзес. ворнай зямлі і інш.)
Крыштоф Пац запісаў кляштару 15 тыс
злотых (1724), Антон Міхал Пац — 2
тыс. злотых (1750), Андрэй і Соф’я
Крукоўскія — 2 тыс злотых (1739)
Першыя будынкі былі драўляныя. у 3-й
чвэрці 18 ст. пастаўлены мураваны кас
цёл св. Мікалая. асвячоны ў 1780 біску
пам С.І.Богушам-Сестранцэвічам
Апошні драўляны корпус кляштара па
будаваны ў 1801 (мураваны быў толькі
флігель). У 1832 кляцпар зачынены
касцёл заставаўся парафіяльным, у 1865
ен пераабсталяваны пад царкву св
Аляксандра Неўскага.
Наталля Пятровіч, Аляксандр Ярашэвіч
КНЯЖЫЦЫ, гарадзішча і селішча ся
рэлзшы — 3-й чвэрці 1 га тыс н э і
12—13 ст. каля в. Кзіяжыны Шклоўска
га р-на, на правым беразе р. Капуснік
Гарадзішча даследавау у 1989
А.А.Седзін. Пляцоўка авальная, умаца
вана валам. Культурны пласт мае 2 га
рызонты, на мацерыку прасочваюцца
ямы ад слупавых канструкцый У нгж
нім гарызонце знойдзены жал. цуглі.
лязо сякеры, нож з прамой спінкай,
шыла, ляпны посуд; у верхнім — жал.
падковы, ключ, шкляныя бранзалеты.
ганчарны посуд С е л і ш ч а (на ПдУ
ад гарадзішча) даследаваў у 1994 Седзін
Знойдзены жал. шнора, утулка, ляпны
посуд сярэдзіны — 3-й чвэрці 1 га тыс
н. э. і ганчарны посуд 12—13 ст., а так
сама фрагмснты кафлі часоў позняга
сярэднявечча Анатоль Седзін
КНЯЗЕВІЧ Кароль Ота (4 5 1762, Асі-
тэн, Курляндыя — 9 5.1842), вайсковы
дзеяч. 3 бел. шляхты. У 1771 сям’я К
пераехала пад Варшаву У 1774—77 ву
чыўся ў Варпгаўскан рыцарскай школе
Вайсковую службу пачаў падафіцэрам у
кароннай артылерыі. Служыў у Бсла-
стоку, Седльцах, на Падоллі Змагаўся
супраць рас. войск у 1792, у бітве пад
Дубенкай прыкрываў адыход войск
Т.Каспюшкі Удзельнічаў у паустанні
1794, у бітвах пад Хслмам, Голкавам.
Варшаван Атрымаў званнс ген маёра
У Мацяёвіцкаіі бітве 1794 камандаваў
левым крылом, трашў у палон. Вызва
лены 7 11.1794, высхаў у Італію, дзе
ўдзелыпчаў у баявых дзеяннях на баку
Напалеона як генерал брыгады. У 1800
удзельнічаў у вайне супраць Аўстрыі У
1801 выйшаў у адстаўку, жыў на Валы
ні. Адмовіўся ад прапановы А Чарта
рыйскага і цара Аляксандра I стварыць
польск. армію ў Рас. імперыі. У 1812
зноў паступіў на службу ў папалеонаў-
скую армію, генерал дывізіі ў штабе
Жэрома Банапарта У Гродне прыняў
камандаванне 18-й дывізіяй. Ваяваў пад
Смаленскам. Барадзіном, у бітве на Бя
рэзіне прыняў камандаванне корпусам
пасля ранепня генералаў Ю Заенчка і
Я Г Дамброўскага, таксама паранены і
іютым у баявых дзеяннях не ўдзсльні-
чаў. У сак. 1813 зноў далучыўся да вой
ска ў Кракаве, але хутка выйшаў у ад
стаўку ў знак пратэсту супраць польск.
палітыкі Напалеона Іігтэрніраваны аў-
стрыйскімі ўладамі. У 1814 па прапано
ве Аляксандра I увайшоў у Ваясковы
камгтэт для арганізацыі арміі Каралсў-
ства Польскага, з 1815 у алстаўцы. Жыў
у Дрэздэне. У час паўстання 1830 па
сланы паўстанцкімі ўладамі ў Парыж,
каб атрымаць палтрымку ад Францыі,
але вынікаў не дамогся. Застаўся ў Па
рыжы Валерый Пазднякоў
КНЯЗЕВІЧ (Княжэвіч) ІОрый Ры-
гор (9.1.1737—1804), грамадскі дзеяч,
педагог, псторык 3 бел. шляхты. Ву-
чыўся ў езуіпкіх установах у Вільні і
Слуцку, у 1759—69 у Варшаве Аднача-
сова выкладаў у Варшаўскім (1758—60,
1766—68) і Слуцкім (1763—64) калегіу-
мах. у Категіумс Нобіліуме ў Варшаве
(1764—66) 3 1770 на службе (землямер,
навуковы дарадца) у віленскага біскупа
І.Я Масальскага, які прыцягнуў К да
дзейнасш ў Адукацыцнаы камісіі. У 1775
К стварыў Т-ва элсментарных кніг.
Выступаў за наданне алукацыі практыч
нага характару, вывучэнне ў інколах
сельскай гаспадаркі і ветэрынарыі суп
раць клерыкалізму, рэліг. нецярпімасці,
забабонаў У 1777 пакінуў камісікі Пас-
ля смерці Масальскага (1794) апынуўся
ў нястачы. дамогся пенсіі ад цара Паўла
I. Памер у Вільні. Асн. творы і перакла-
лы К. прысвечаны сельскай гаспадарцы
і псторыі. Пераклаў на польск мову
«Сельскагаспадарчы каляндар» Р.Ьрэд-
п, ананімную кнігу «Фальварак, у якім
землі ніколі не застаюцца пал папарам»
(абелзве Вільня, 1770), у 1801 выдаў у
Вільні «Гаспаларскі дзеннік» у 2 т. і
«Развап аб кандуктарах ш матэрыі ма
ланкі, або Аб засцярозс ад маланак» У
галше псторыі пераклаў на польск. мо-
ву кніп ЖЛекома «Гісторыя мінулых
змен у расійскан лзяржавс» (Варшава,
1766) і Л.Мураторы «Жыцце Юзафа
Бальзамо, вядомага пад імем граф Калі-
естра» (Вільня, 1793). 3 рус мовы пе-
раклаў «Гісторыю генерала Банапарта»
(Вітьня 1793) і «Дадатак замест заўваг
да твора «Жыццё, дзеянні і вылаленне
Банапарта» Арыгіналыіыя пст творы
К. (шматтомная «Гісторыя Еўропы ал
амерыканскан ванны» «Гісторыя жыц
ця біскупа Масальскага») не захаваліся.
Валерый Пазднякоў
КНЯЗЕЎ Васіль Аляксандравіч
(9 1 1920 г.п Бобр Крупскага р-на —
22.7 1968), Герой Сав. Саюза (1943).
Скончыў Вшсбсю аэраклуб, Адэскую
ваен авіяц. школу лётчыкаў (1940). У
Чырв Армн з 1938 У Вял Амч. вамну
на фронце з 1941 Удзельнік вызвалсн-
ня ІІаун. Каўказа, Украіны, Ьеларусі.
Камандзір эскадрыллі авіяпалка ст.
лсйтэнант К зрабіў 1088 баявых выле
таў, правёў 139 паветр. баёў, збіў 20 са-
малетау ворага. Да 1962 у Сав Армн
палкоўнік.
КНЯЗЬ (старажытнаслав кьнезь),
прадстаўнік вышэйшай арыстакратыі ў
славян і некаторых інш. народаў, ула-
дар княства. Першапачаткова К — ва-
енны і часткова сакральны правадыр
племя на протадзяржаўнай стадыі (т. зв.
ваеннай дэмакратыі). У гэтым сэнсе
славянскі К. адпавядаў германскаму ко-
нунгу, балцкаму кунігасу, цюркскаму
хану. Тытул К перадаваўся ў спадчыну
і звычайна не мог быць набыты інакш.
чым праз нараджэнне ў сям’і К Улада
К. магта быць спадчыннай або выбар
най, але выбар ажыццяўляуся сярод
асоб, якія мелі княжацкі тытул. Адносі-
ны паміж К маглі будавацца на ўмовах
васалітэту. 3 утварэннем Кіеўскай Руа
вярх. ўлалу манапалізаваў княжацю род
Рурыкавічаў, з утварэннем ВКЛ — лі-
тоўсю род Гедзімінавічау У ВКЛ на
шчалю Рурыкавічаў і літоўскіх княжац
кіх родау, выхадцаў з татарсюх ханаў і
замежнай тытутаванай знані карысталі-
ся княжацкім тытутам, хоць не заўсёды
займалі вышэйшыя месцы ў дзярж іе-
рархіі і мелі ўласныя княствы Гытулам
К таксама карысталіся пажыцгіева
прадстаўнію каталіцкага вышэйшага ду-
хавенства — біскуны і канонію 3 раз-
віццём феад грамадства на працяіу
15—16 ст. становішча К. ў ВЮІ (за
выключэннсм кіраўніка дзяржавы —
вялікага князя) набліжалася ла станові
шча нетытулаванай феад. знаш — па
ноў і шляхты. Працэс разрастання і
іраблення княжацкіх родаў вёў да дэ-
вальвацыі тытула. 3 1554 гэты тытул не
даваў сац. і юрыд. пераваг у параўнанпі
са шляхтай. Каб вылучыцца з масы К
найбольш заможныя з іх, у т.л родзічы
вял. К , ужывалі тытул княжаты 3 дру-
гога боку, самыя заможныя з нетытула
ваных магнатаў — Радзівілы — у 1-й
пал 16 ст. набылі ад імператара Свя-
шчэннай Рымскай імперыі ганаровы
тытул імперскіх К яюм карыстаюцца і
цяпср. У 18 ст. такі ж тытул набылі Са-
пеп 3 18 ст. практыка надання кня
жацкіх тытулаў замапавалася таксама ў
Рас імперыі Вячаслау Насевіч
КНЯСТВА, дзяржаўнае ўтварэнне з
пэўным узроўнсм сувсрэнітэту ці аўта
номіі, якое кіравалася князем; феал
1 М Кобзун.
217
КОБЗУН
ўладанне князя. Ва ўсх славян племян
ныя К (летапісныя княжанні) узніклі
яшчэ на пераддзяржаўнан стадыі. На
тэр. Беларусі ў 9—10 ст. існавалі К. па-
зачан дрыгавічоу, радзімічау У 2-й пал
10 ст ўтварыліся К.Рагвалода і Тура (?).
3 узнікненнем Кіеўскац Русі уводзгліся
К.-намеснштвы. яюмі кіравалі бліжэй-
шыя родзічы юеўскага князя Часта іх
тэрыторыя сунадала з тэрыторыян ко-
лшппх племянных К Пазней за гмі за
мацавалася назва «землі». На меры раз
растання дынастыі Рурыкавічау у 11 —
12 ст. асобныя яе галіны (напр , Ізясза-
вічы) замапавалі ўлалу над такімі К. як
над сваімі вотчынамі Дэцэнтралізацыя
палп. улады ў Кісўскай Русі зрабіла ў
12 ст. К землі самастойнымі На Ьела-
русі гэта былі Полацкае і І ураўскае К.
Са складу К -зямель вылучаліся ўдзель-
ныя К.. яюя былі часовымі ці пажыц-
невымі ўладаннямі асобных прадстауні-
коў княжацкан галшы. 3 цягам часу
яны таксама ператвараліся ў вотчыны,
што вяло да лалейшага лраблення тэр.
структуры У 12—14 ст існавалі Ваўка-
выскае, Віцебскае. Галіцка Валынскае,
1 арадзенскае, Давыд-Гарадоцкае, Друц
кае Ізяслаўскае, Капыльскае, Кісўскас,
Клецкае. Кобрынскае, Крэўскае, Ла-
гожскае, Лукомскае. Мснскае, Мсшс
лаўскае, Новагародскас, Ншскае, По-
лацкае, Свіслацкае, Слуцкас Смален-
скае, Тураўскае, Уладзіміра Валынскае,
Чарнігаўскае К (гл. алпаведныя арты
кулы) 3 канца 14 ла 1-й пал. 16 ст. час-
тка іх ператворана у намесніцтвы вая
водствы і паветы, частка раздрабпілася
на асобныя маентю. Адм.-тэр. рэформа
1565—60 афіцыйна скасавала К як тэр
адзшкі ВКЛ, але назва К. нрацягвала
традыцыйна ўжывацца ў 17—18 ст у
дачыненні да Клецкага, Капыльскага і
Слуцкага К, якія захавалі адносную
тэр кампактнаспь, хоць фактычна былі
вялізнымі магнацкімі вотчыпамі.
Вячас.'іау Пасевіч.
КОБЕНЦЛЬ ФОН ІІРОСЕГ (КоЬепЛ
уоп Ргожсе) Ганс (у рус. крыншах Ян
К г н і см невяд ), канцлер і рыцар
нямецкага ордэна 16 ст. У 1575 накіра
ваны імператарам Максімілянам II у
якасці памочніка пасла Д. фон Бухава ў
Маскву ла цара Івана IV Грознага У
стулз. 1576 пасля сустрэчы з царом у
Мажайску К.ф.П. высхаў у Вільню, дзе
спрабаваў садзейнічаць узвядзенню на
польсю прастол аўстр. эрціерцага Эр-
нста. Аўтар успамінаў пра сваё пада
рожжа.
КЙБЗУН Іван Міхайлавіч (24.11 1902,
в Барсукі Дрысенскага пав. Віцсбскан
губ., цяпер у Верхнядзвінскім р-нс —
1942), Герой Сав. Саюза (1940). У
Чырв. Арміі з 1925. Удзельнік сав. фінл
вайны 1939—40. Камандзір узвода
станковых кулямётаў К. з групай бай
цоў 27.1 1940 трапіў у акружэнне пра
ціўніка. Пяжка паранены пасля 46 лзен
218
КОБРЫН
няроўнага бою вывеў групу з акружэн-
ня. Загінуў у Вял. Лйч. вайну.
кбБРЫН горад. цэнтр Кобрынскага
р-на, прыстань на р. Мухавец, чыг. ст.
на лініі Брэст—Гомель За 52 км на У
ал Брэста, аўтадарогамі звязаны з Брэс-
там, Ковелем, Маларытай, Мінскам,
Пінскам 51,6 тыс. ж. (1996)
Паводле падання, заснаваны ў 11—12
ст. нашчадкам кіеўскага кн Ізяслава на
месцы рыбацкага паселішча на востраве
пры ўпадзенні р Кобрынка ў Мухавеп.
Упершыню ўпамінаецна ў Іпацьеўскім
летапісе пад 1287 як уласнасць кн. Ула-
дзіміра Васількавіча, унука галіцка-ва-
лынскага кн Рамана Мсціславіча. 3 1-й
пал. 14 ст ў ВКЛ. У 14 ст на гарадзі-
шчы пабудаваны замкі (гл. Кобрынскія
замкі). Трактат 1366 пацвердзіў правы
вял. кн ВКЛ Альгерда на К. з паветам,
потым яго сына Фёдара Ратненскага, з
1404 — яго сына Рамана (ролапачы-
нальніка кн Кобрынскіх). 3 1404 цэнтр
Кобрынскага княства, з 1519 — Коб-
рынскага староства, у 1520—66 — Коб-
рынскага павета Падляшскага ваяв., з
1566 у склалзе Брэсцкага ваяв 3 1532
традыцыйна «даравалася» польск. кара-
левам Боне, Ганне Ягелонцы, Канстан-
цыі Аўстрыйскан. У 16—18 ст цэнтр
Кобрынскай эканоміі. У 1589—1766 меў
магдэбургскае права і герб — шчыт з
выявамі св. Ганны і Маці Божай з дзі-
це.м. У сярэдзіне 17 ст. ў К каля 1700
ж., каля 500 дамоў. Горад моцна пацяр-
пеў у час войнаў сярэдзіны 17 — пач.
18 ст. У час народна вызваяенчай і ан-
тыфеадальнай вайны 1648—51 адбыўся
Кобрынскі бой 1648 У 1791—1940 цэнтр
Кобрынскага пав. Брэсцкага ваяв У
вер. 1794 горад заняты войскамі
А.В.Суворава (гл Крупчыцкі боц 1794)
У 1790-я г. ў К болын за 2 тыс ж 3
1795 у Рас. імперыі, павятовы горад
Да арт Кобрын. Гандлёвыя рады на пл. Свабоды. Пач. 20 ст.
Герб Кобрына 1589
Слонімскай з 1797 Літоўскай, з 1801
Гродзенскай губ., належаў фсльдмарша-
лу А.В.Сувораву (маёнтак Кобрынскі
ключ). У канцы 18 — пач. 19 ст. ў К
ратуша, Спасаўскі манастыр, Прачыс-
ценская, Мікалаеўская і Петрапаўлаў-
ская цэрквы, драўляныя касцелы. У
вайну 1812 тут адбыўся Кобрынскі бой
1812. Пасля 1830-х г. пачаўся паступо-
вы гасп. ўздым, адноўлены Дняпроў
ска-Бутскі канал, з’явілася паштовая
экспедыцыя 1870-я г адбылося Коб-
рынскае выступленне сялян 1874 У 1882
праз К. пракладзена Палеская чыгунка
У 1897 у горадзе 10 355 ж., каля 30
прадпрыемстваў (157 рабочых). У рэв.
1905—07 дзейнічаў к-т Усерас. саюза
чыгуначнікаў У 1915 горад акупіраваны
герм., у 1919 — польск. войскамі У
ліп. 1920 дзейнічаў павятовы ВРК. У
1921—39 К у складзе Полынчы, цэнтр
павета Палескага ваяв Дзейнічаў павя-
товы к-т КПЗБ, адбыліся дэманстрацыі
ў 1931, 1936, Кобрынскае ўзброенае вы-
ступленне сялян 1933. 3 канца 1939 у
Брэсцкай вобл. БССР, з 15.1 1940 цэнтр
Кобрынскага раёна 3 23 6 1941 да
20.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі
якія за час акупацыі загубілі ў К. каля
6900 чал. У горадзе і раёне дзейнічалі
патрыят падполле, партыз. брыгалы і
атрады Вызвалены войскамі 1-га Ьеі
фронту ў ходзе Люблін-Брэсцкай апера-
цыі 1944, 12 вайск. часцям нададзены
найменні «Кобрынскіх». 3 1946 працуе
Кобрынскі ваенна гістарычны музец У
1959 у К. 13,7 тыс. ж 3 7.3 1963 К —
горад абл. падпарадкавання. У 1970 —
24 9 тыс. ж. У горадзе працуюць інстру-
ментальны і аўтарамонтны з-ды, пра-
дзільна ткацкая і швейная ф-ю, ільно-
завод, хлебазавод, масласырзавод, кан-
сервавы з-д, птушкафабрыка, мэблевая
ф-ка «Сельгастэхніка», друкарня, 8 ся
рэдніх, базавая, муз., 2 спарт. школы,
школа інтэрнат, 2 бібліятэкі, 2 кінатэ-
атры, Дом культуры, бальніца. Брацкая
магіла сав. воінаў, магіла ахвяр фашыз-
му, месца расстрэлу яўрэяў у 1942.
Помнікі: А.В.Сувораву, перамогі 1812.
партызанам, падпольшчыкам, што зап-
нулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архі-
тэктуры: гарадскі парк, Дняпроўска-
Бугскі канал, Спасю манастыр (1497),
Мікаласўская царква (1750), Сядзібны
дом Суворава (1794) касцёл (1843), са-
бор Аляксандра Неўскага (1868), буды-
нак б. сінагоп (2-я пал 19 ст ), Петра
паўлаўская царква (пач 20 ст). пашто-
вая станцыя (1846). Радзіма Героя Сав.
Саюза У М Кірмановіча Леу Казлоў
КбБРЫНЕЦ Петр Мікалаевіч
(25.8.1946, в Дубна Мастоўскага
р-на — 3.11.1994), бел. гісторык Д-р
гіст. н. (1988), праф. (1989). Скончыў
Гродзенскі пед. ін-т (1968). Працаваў
настаўнікам у Мастоўскім р-не, вы-
кладчыкам Мінскага пед. ін-та замеж-
ных моў. 3 1973 выкладчык, заг. кафед-
ры псторыі слав дзяржаў Гродзенскага
ун-та. Аўтар прац па гісторыі барацьбы
беларусаў супраць ням.-фаш захопні
каў у Вял Айч. вайну, пытаннях нац.
адносін.
Тв Патрнотазм учмтелей н школьннков
Белорусснн в борьбе протав немецко-фа-
шнстскнх оккупантов. Мн., 1980 (у сааўт),
Могучнй факгор мужества н геронзма: Нн
терн.-патрнот воспнтанне трудяшяхся Бело-
русснн в тылу врага (1941—1944 іт). Мн
1985; О нацнональных отношеннях в Совет-
ской Белорусснн. Гродно, 1992 (разам з
А1 Залескім)
КЙБРЫНСКАЕ ВЫСТУІІЛІіННЕ СЯ-
ЛЯН 1874 выступленне сялян Гара-
дзецкай вол. Кобрынскага пав. Адбыло-
ся ў адказ на спагнанне штрафу за са-
мавольны выпас жывёлы на спрэчным
з памешчыкам выгане. Балотна-лугавы
ўчастак зямлі (каля 3 тыс. дзес.) здаўна
служыў сялянам вёсак Дашэвічы, Аніс-
кавічы, Чалшічавічы, Дубіны, Стара-
дубцы, Вацэвічы, Мелянковічы, Савілі
месцам выпасу жывёлы. Праверачныя
камісн прапанавалі сялянам яго выку-
піць, але тыя адмовіліся. Спрэчка была
вырашана ўладамі на карысць паме-
шчыка. Сяляне не пагадзіліся з такім
рашэннем і працягвалі самавольна ка-
рыстацца ўчасткам, за што ў 1874 міра-
вы суддзя прыгаварыў іх да грашовага
штрафу ў суме 1643 руб. Для спагнання
штрафу прыбыў судовы прыстаў. Сяля-
не адмовіліся выплаціць штраф і заяві-
лі, што не дапусцяць продажу жывёлы.
У распараджэнне прыстава было накі-
равана больш за 200 паліцэйскіх. Але
сяляне не дапусцілі іх да вопісу маёмас-
ці. 15 ліст. ў вёскі былі ўведзены 3 роты
104-га Усцюжскага іых. палка. Нягле-
дзячы на падтрымку вайскоўцаў, прыс-
таву ўдалося апісаць жывёлу толькі ў 9
гаспадароў. Не падзейнічалі на сялян
нават арышт і зняволенне ў Кобрынскі
астрог найб. актыўных удзельнікаў вы-
ступлення. Сітуацыя ўскладнілася на-
столькі, што ўлады накіравалі на месца
падзей яшчэ 3 роты салдат. Адчуваючы
сваё бяссілле, сяляне скарыліся. 26 ліст.
яны ўнеслі ірошы, арышт з іх маёмасці
быў ЗНЯТЫ. Уладзімір Крук.
КбБРЫНСКАЕ ВЫСТУПЛЁННЕ СЯ-
ЛЙН 1933 уЗаходняй Белару-
с і, рэвалюцыйнае выступленне сялян
Кобрынскага пав. 3—4.8.1933 супраць
сац. і нац. прыгнёту. Паволле рашэння
Брэсцкага акр. к-та КПЗБ на 4 жн. быў
прызначаны паход сялян Кобрынскага
пав. ў маёнтак паноў Малачэўскіх (в.
Булькова), каб тыя заплацілі за палявыя
работы. 3 жн. сяляне па дарозе да мес-
ца збору ў в. Вял. Радванічы разірамілі
некалькі сядзіб асаднікаў, забралі
зброю, сапсавалі тэлеф. сувязь. Больш
за 100 сялян, узброеных паляўнічымі
стрэльбамі і наганамі, некалькі гадзін
трымалі ў асадзе паліцэйскі ўчастак у
Навасёлках. Раніцай 4 жн. паліцыя,
атрымаўшы падмацаванне з Брэста, ра-
загнала сялян. Кобрынскі пав. быў аб-
вешчаны на асадным становішчы. Ула-
ды сцягнулі туды паліцыю і войскі, па-
чалі аблавы, вобыскі, арышты. Аргані-
затары выступлення Л.Багдановіч,
А.Гузюк, І.Кіцель, С.Казловіч, ГЛіско-
віч, Р.Мацюк, В.Нікончык, Р.Цімашук і
інш., а таксама сакратар Брэсцкага акр.
к-та КПЗБ Р.Каплан аддадзены пад ва-
енна-палявы суд. На абарону арышта-
ваных выступілі працоўныя Зах. Бела-
русі. Смяротны прыгавор 8 чал. замене-
ны пажыццёвай катаргай, Каплан пры-
гаворана да 15 гадоў, больш за 30
чал. — да розных тэрмінаў турмы. У в.
Навасёлкі (Кобрынскі р-н) у памяць
пра выступленне сялян пастаўлены
помнік.
Літ.: Курковіч М. За што судзілі рэ-
валюцыйных сялян у Кобрыне? Вільня, 1933;
Ласковіч В.П. Узброенае выступленне
сялян у вёсцы Навасёлкі // У суровыя гады
падполля. Мн., 1958.
КбБРЫНСКАЕ КНЙСТВА, феадальнае
княства ў басейне р. Мухавец і Коб-
рынка. Цэнтр — г. Кобрын. Узнікла ка-
ля 1404 у выніку падзелу ўладанняў
князя Фёдара Ратненскага (сына вял.
кн. ВКЛ Альгерда) паміж яго сынамі
Сангушкам (родапачынальнік князёў
Сангушкаў) і Раманам (родапачыналь-
нік князёў Кобрынскіх). На працягу 15
ст. самастойная адм.-тэр. і судовая ак-
руга ў складзе ВКЛ Падзялялася на
Кобрынскую і Прушанскую (Пружан-
скую) воласці. У пач. 16 ст. ў сувязі са
згасаннем роду князёў Кобрынскіх К.к.
скасавана, а яго тэрыторыю вял. кн.
ВКЛ і кароль польскі Жыгімонт I Ста-
ры ў 1519 у якасці староства перадаў у
пажыццёвае валоданне маршалку ВКЛ
В.Косцевічу, мужу Ганны Сямёнаўны
Кобрынскай (Бельскай). Пасля яго
смерці ў 1532 староства ў якасці павета
далучана да Падляшскага ваяв.. у 1566
увайшло ў Берасцейскі павет.
Валерый Пазднякоў.
КбБРЫНСКАЯ ЭКАНбМІЯ, феадаль
нае зямельнае ўладанне, падпарадкава-
нае каралю, «сталовы маёнтак» у ВКЛ у
16—18 ст. Фактычна ўзнікла ў 1519 як
староства, аддадзенае ў дзяржаву. Юры
дычна аформілася ў 1532, калі каралева
Бона атрымала ад Жыгімонта I Старога
правы на Кобрынскае староства. У адм.
адносінах уваходзіла спачатку ў Пад-
ляшскае, з 1566 — у Брэсцкае ваяв.
Канчаткова К.э. як «сталовае ўладанне»
выдзелілася паводле «Ардынацыі аб ка-
ралеўскіх прыбытках» 1589 у выніку па-
дзелу паміж дзярж. і каралеўскім скар-
бам. Апрача Боны ў 16—17 ст. К.э. ва-
лодалі каралевы Ганна Ягелонка, Кан-
станцыя Аўстрыйская. У 1549, 1563,
1597 праводзіліся рэвізіі, матэрыялы
якіх з’яўляюцца каштоўнай гіст. крыні-
цай. На 1563 у К.э. было каЛя 77 тыс.
дзес. зямлі, у тш. 89 валок фальварко-
вай ворнай зямлі і 612 валок, замацава-
ных за цяглымі сялянамі. Уключала га-
рады Кобрын, Дабучын (Пружаны),
мяст. Гарадзец. Лепшая арганізацыя
працы, інтэнсіфікацыя гасп. вытв-сці,
асваенне новых зямель (меліярацыя,
высяканне лясоў) у спалучэнні з узмац-
неннем эксплуатацыі сялян павысілі
даходнасць эканоміі пад канец 17 ст.
амаль у 8 разоў. 3 пач. 18 ст. К.э. зблі-
жаецца з Брэсцкай, разам яны выступа-
юць у інвентарах, рэвізіях, кантрактах,
маюць агульную адміністрацыю і рахун-
кі. У 1757 Е.Флемінг атрымаў агульнае
дзяржаўства на Брэсцкую і К.э. тэрмі-
нам на 6 гадоў. Замест падзелу на во-
ласці (Кобрынская, Блудзенская, Ве-
жацкая, Гарадзецкая, Дабучынская, Ча-
равачыцкая) і войтаўствы адбыўся па-
дзел на губерні і ключы, да якіх
дапісваліся яшчэ асобныя вёскі, фаль-
варкі і інш. 'Гакім чынам узнікла Коб-
рынская губерня з 8 ключоў: Кобрын-
скага (г. Кобрын і Агароднікі Кобрын-
скія, вёскі Дубовая, Лахчыцы, Лягаты,
Паляцічы, Патрыкі, Плоскае, Рухавічы,
Сухоўчыцы і Хідры, фальваркі Гарыз-
дрычы і Залессе), Вежыцкага (Агародні-
кі Вежыцкія, вёскі Глінянкі, Лышчыкі,
Мацясы, Песцянькі і Стаўпы), Гара-
дзецкага (мяст. Гарадзец, вёскі Асмало-
вічы, Вуглы, Грушава, Камень Каралеў-
скі, Худлін і Чалішчавічы), Закросніц-
кага (вёскі Закросніца, Астромеч, Быс-
трыца, Сялец і Турна), Ліцвінкаўскага
(вёскі Ліцвінкі, Вострава, Клешчы,
КОБРЫНСКІ
Ластаўка і Пруска), Ілоўскага (вёскі
Ілоўск, Баршчы, Бярэзна, Засімы, Лы-
шчыкі і Стрыі), Тэвельскага (вёскі Тэў-
лі, Залессе, Мацы і Рымкі), Чаравачыц-
кага (Агароднікі Чаравачыцкія, вёскі
Батчы, Глінянкі, Мельнікі, Пяркі, Пяс-
кі, Шыпавічы і Якаўчыпы), да якога
яшчэ былі прыпісаны фальварак і сяло
Шматы, фальваркі Адамкаў, Пельчыцы
і Фаўстынаў, с. Плоскае. Ваен. дзеянні,
агульны гасп. заняпад прывялі да скаса-
вання ў 1766 самакіравання, але К.э.
захавалася. Яе рэарганізацыяй заняўся ў
1768 А.Тызенгаўз, аднак скарачэнне
колькаспі населыііцтва, прыцягненне
значных сіл да буд-ва Каралеўскага ка-
нала, агульнае паліт. пагаршэнне сітуа-
цыі ў краіне не далі станоўчых вынікаў.
У 1795 К.э. ўвайшла ў склад Рас. імпе-
рыі. Землі эканоміі з сялянамі былі па-
дараваны, часткова прададзены прыват-
ным асобам.
Літ.: У л а пі н к Н.Н. Кобрннская эконо-
мня после проведення волочной померы //
Уч. зап. Нн-та славяноведення. М., 1957. Т.
15; Плнско Н.М., Козлов Л.Р. Коб-
рнн: Нст.-экон. очерк Мн., 1987;
Коісіаікожвкі 5. 2с па<1
Д/іеіаті екопотіі кгоіен'хкісЬ па І.іівде ЗУіІпо,
1914; >Уу8Іоііс1і 8. Кохжбі вгапіс і
іегуіогішп рожіаш КоЬгупвкіево бо роіому XVI
яіекіі. ІУіІпо, 1930. Леў Казлоў.
КбБРЫНСКІ БОЙ 1812 Адбыўся
15(27).7.1812 у г. Кобрын і яго навакол-
лі паміж рус. дывізіямі К.В.Ламберта і
Я.І.Чапліца 3-й Зах. арміі А.П.Тармаса-
ва і атрадам саксонскага корпуса Ж-
Л.Рэнье ў еайну 1812. 5(17) ліп., выкон-
ваючы загад выступіць на Брэст, Коб-
рын і Пружаны і дзейнічаць у тыле
франц. арміі, Тармасаў загадаў Ламбер-
ту і А.Р.Шчарбатаву рухацца на Брэст, а
потым павярнуць на Кобрын, куды з
Ковеля павінны былі падысці асн. сілы
3-й арміі. Каб адцягнуць частку саксон-
скіх войск ад Кобрына, асобы атрад
ген. А.П.Мелісіна павінен быў рухацца
да Пінска. 13(25) ліп. атрад Шчарбатава
заняў Брэст, злучыўся з дывізіяй Лам-
берта, і раніцай 15 ліп. яны падышлі да
Кобрына. Ламберт зрабіў захады, каб
закрыць дароіу для адступлення сак-
сонцаў у напрамку Пружан і Брэста.
Пасля падыходу перадавога атрада 3-й
рус. арміі на чале з Чапліцам пачаўся
аіульны штурм Кобрына. Саксонцы
вымушаны былі адступіць з горада, які
загарэўся, і здацца. У выніку 9-гадзін-
нага бою было забіта каля 2 тыс. сак-
сонцаў, рускія захапілі ў палон 2 гене-
ралаў, 76 афіцэраў, 2382 чал. ніжніх чы-
ноў; страты рускіх склалі 77 чал. забі-
тымі і 182 параненымі. К.б. быў першай
з пачатку вайны перамогай рус. войск.
У выніку супраць арміі Тармасава
французы павінны былі трымаць знач-
ныя сілы, што адмоўна паўплывала на
армію Напалеона ў час яе адступлення
ад Масквы.
Літ.: Двенадцатый год: Нст. док собствен-
ной канцелярнн главнокомандуюшего 3-ею
220
КОБРЫНСКІ
Заладною армпею генерала от кавалернн
А.П.Тормасова. СПб., 1912; Богдано-
вн ч М.Н Нсторня Отечественной войны
1812 г по достоверным нсточннкам. Т. 1
СПб., 1859; Нестерчук Л.М. Отечес-
твенная война 1812 г. на Брестчмне. Брест,
1990. Шаміль Бекцінееў, Вячас/іаў Швед.
КбБРЫНСКІ ВАЕННА ГІСТАРЫЧ-
НЫ МУЗЁЙ імя А.В.Сувора-
в а Засн. ў 1946 у Кобрыне, адкрыты ў
1948 у доме, дзе ў 1797 і 1800 жыу Су-
вораў У 1989 пабудаваны новы буды-
нак, у якім размяшчаецца экспазіцыя
ваен. псторыі Ьеларусі. Пл. экспазшыі
897 м2, больві за 35 тыс экспанатау, у
т.л. больш як 13 тыс. адзінак асн. фон-
ду (1997). Сярод экспанатаў сцягі рус.
арміі 18 ст., баявыя ордэны і медалі,
калекцыя рус і трафейнай зброі, узбра
енне 16—-20 ст., абмундзіраванне, аму-
ніцыя і рыштункі рус. і зах.-еўрап.
войск розных часоў, фотакопп дакумен
таў аб жыцці і дзейнасш Суворава,
«Арыфметыка» Л.Магніцкага (1703),
кшга Я.Браўна «Найноўшая аснова і
практыка артылерыі» (1709), «Малітоў-
нік і служэбнік» 18 ст., скарб манст
16—17 ст., батальныя карціны бел. мас
такоў С.Раманава, У.Стальмашонка,
Я Ціхановіча, А Шыбнева, скульгттуры
З.Азгура, Я.Вучэціча,С.Селіханава Му-
зей мае бібліятэку (каля 21 тыс. тамоў).
Нша Пліско
Да арт Кобрынскі бой 1812. Помнік перамоп 1812 у Кобрьпіе
КОБРЫНСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзш
ка ў 1520—66, 1791—1940 у Падляш
скім і Брэсцкім ваяв. ВКЛ, з 1795 у
Слонімскай, з 1797 у Літоўскай, з 1801
у Гродзенскай губ Рас імперыі. з 1921
у Палескім ваяв Польшчы, з 1939 у
БССР (з снеж. 1939 у Брэсцкай вобл )
Цэнтр — г. Кобрын. У 1886 у павеце 31
воласць: Адрыжынская, Азяцкая, Анто
пальская, Асавецкая Асаўншкая, Ьа-
лоцкая, Ьездзежская, Брашэвіцкая. Ва
лавельская, Варацэвшкая, Верхалеская.
Гарадзецкая Дзівінская, Драпчынская,
Дружылавшкая, Залеская, Збіражская
Зёлаўская, Іванаўская, Ілаская, Казі
шчанская, Кобрынская, Макранская,
Мотальская, Опальская, Падалеская
Прускаўская Рагазнянская, Стрыгш
ская, Сяхновіцкая. Хомская У студз.
1940 павет скасаваны, яго тэр. ўвайшла
ў склад Кобрынскага раёна і суседніх ра
ёнаў. Леў Казлоу
КбБРЫНСКІ Ііяхбтны ПОЛК, вай
сковая часць у рас армп ў 1811—1918
Сфарміраваны 17 1 1811 з роты Кюме-
нягарлскага батальена і губернскай ро-
ты Гродзенскай губ. як Гродзенскі губ.
паўбатальён, з 27.3 1811 Гродзенскі ба
тальён (з 14 7.1816 I родзенсю гарнізон
ны батальен, з 1864 I родзенсю губ ба-
тальён, з 26.8.1874 Гродзенскі мясц. ба
тальён, з 31.8.1878 — 20-ы рэзервовы
пях батальён) У гонар перамоп рус
войск над французамі пад Кобрынам
15.7.1812 батальён 25.3.1891 атрымаў
назву Кобрынскі пях. рэзервовы ба
тальён. 1 12.1892 перафарміраваны ў
Кобрынсю 184-ы пях рэзервовы полк,
з 1 1.1898 псрайменаваны ў Кобрыпсю
171-ы пях. полк. Удзсльнічаў у ванне
1812 у складзе 1-й Зах армп, у замеж
ных паходах рус. армп 1813—15. У кан
цы 19 ст. ўваходзіў у 43-ю пях. дывізію
2 га арм. корнуса і быў раскватараваны
ў Гродне (Віленская ваен. акрута) У
1 ю сусв. вайну ў 1914—17 дзейнічау на
Зах. фронце. Расфарміраваны 1.3.1918
паводле ўказа сав. ўрала.
Літ Звегнпцов ВВ. Хронологвя
русской армнн. 1700—1917 гт Ч 1 Формм
рованне частей по парствовапням н родам
войск Парнж, 1961; Орловскнй ЕФ
Гродненская губерння в 1812 г Нст очерк
Гродно, 1912 Шаміль Бекшнееў
кбБРЫНСКІ РАЕН Размешчаны на 3
Брэсцкай вобл. 11л. 2 тыс. км2, нас. 41,1
тыс. чал (1997, без Кобрына) Цэнтр —
г. Кобрын. Большую частку тэр. займае
Брэсцкае Палессе. Працякаюць р. Му
хавец (канал Мухавец) з прытокамі
Дахлоўка. Шэўня (правыя). Кобрынка,
Ірасцянша (левыя), у межах раена
Дняпроўска Бугскі і Арэхаўскі каналы.
Пад лесам 24% тэр раена. ІІрахолзшь
чыгунка Брэст—Го.мель, аўталароп на
Мінск, Брэст, Пінск. Маларыту.
Утвораны 15 1.1940 у Брэсцкай вобл
12.10.1940 падзелены на 13 сельсаветаў:
Батчынскі, Жухавіцкі Закросншкі, За-
сімаўскі, Казішчынскі Кісялёвіцкі,
Красналескаўскі, Лепясоўскі, Пескаў-
скі, Стрыгаўскі, Тэвельскі, Хідрынскі,
Яромшкі. У Вял. Айч. вайну ў чэрв.
1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія
зншічылі ў Кобрыне і раёне 8038 чал.
Барацьбу з акупантамі вялі партыз.
брыгады імя Сталіна, імя Чапаева, «Са-
вецкая Ьеларусь>. асобныя партыз ат
рады імя Катоўскага, «Сокалы», група
«Іскра», падп райкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ. Раён вызвалены ў ліп. 1944
войскамі 1 га Бел. фронту ў ходзс Люб
лін-Бржцкаіі аперацыі 1944. 8.8.1959 да
К.р. далучаны Лніскавіцкі, Гарадзецкі і
Грушаўсю с/с скасаванага Лнтопаль-
скага р-на, Верхалесю, Дзівінскі, Нава-
сёлкаўскі, Павіццеўскі, Хабовіцкі с/с
скасаванага Дзівінскага р на 14 4 1960
да К.р. далучаны Стрыганецкі с/с Брэс-
цкага р-на, 25.12.1962 — Осаўскі с/с
Маларыцкага р-на. На 1.1.1997 у К. р.
164 населеныя пункты, 13 сельсаветаў:
Аніскавіцкі, Астроміцкі, Батчынскі, Бу-
хавіцкі, Гарадзецкі, Дзівінскі. Залескі,
Кісялёвіцкі, Навасёлкаўскі, Осаўскі,
Павіццеўскі, Тэвельскі, Хідрынскі; 33
калгасы, 3 саўгасы Дзейнічаюць прад-
прыемствы: рамонтна-механічны і ага-
ролнінасушыльны з-лы, участак Коб-
рынскай вытв. ганддёван фірмы «Су-
зор’е», Гарадзецю кансервавы з-д,
дзярж вытв. гандлёвыя прадпрыемствы
«Лспясы» і «Хімік», дрэваапрацоўчы
камбінат «Аграпрамдрэў»; торфапрад-
прыемства «Кобрынскае» У расне 24
сярэднія (у т.л. 1 школа інтэрнат), 10
базавых. 6 пачатковых, 5 муз., 2 дзпія-
КОБРЫНСКІ
ча-юнацкія спарт. школы, 18 дашколь-
ных устаноў, 6 бальнш, 10 амбулато-
рый, 26 фельч.-акушэрскіх пунктаў, 46
клубных устаноў, 53 бібліятэкі. Вылаец
ца газ. «Кобрынскі веснік». Археал
помнікі. стаянка эпохі мезалпу і неаліту
і паселішча бронзавага веку каля в. Дзі-
він. Вайск. могілкі салдат рус. арміі,
якія загінулі ў 1-ю сусв. вайну, брацкія
магілы чырвонаармейцаў, якія запнулі
ў сав.-польскую вайну 1920 (в Паляш
чы, Тэўлі); брацкія магілы сав воінаў і
партызан (в Гірск, Дзівін, Засімы,
Стрыгава, Турная. Тэўлі), магілы ахвяр
фашызму (в Барысаўка, Боркі, Быкі,
Дзівін. Каменка, Навасёлкі, Рэчыца,
Чаравачыцы). Помнікі: у гонар перамо-
гі ў вайне 1812 (в. Стрыгава), удзельні-
кам рэв выступлення сялян у 1933 (в.
Навасёлкі). Помнікі архітэктуры: 17
ст. — Пакроўская парква (в Бухавічы);
18 ст. — цэрквы Пакроўская (в. Вял.
Корчыцы), Вазнясенская (в Гарадзец),
Парасксва-Пятншкая (в. Дзівін), Дзміт-
раўская (в. Лелікава), Мікаласўская (в.
Халынічы), Міхайлаўская (в. Яромічы),
Дзмітраўская капліца (в. Тэўлі); 19
ст. — цэрквы Параскева Пятншкая (в.
Балоты), Крыжаўзвіжанская і ІІетра
паўлаўская (в. Бяроза). Мікаласўская
(в. Верхалессе), Міхайлаўская (в. Нава-
сёлкі), Успснская (в Тэўлі) 20 ст. —
цэрквы Пакроўская (в. Акпябр), Пра-
чысценская (в Дзівін), Свята-Ірошкая
(в. Казішча), Прачысценская (в Павіц-
це), Пакроўская (в. Хабовічы).
Літ Свод памятнмков нсторнн н культу-
ры Белорусхнн: Брсстская обл. Мн., 1990
КОБРЫНСКІ САЬбР 1626. царкоўны
сабор з мэтаю прымірэння праваслаў
ных і грэка-католікаў Рэчы ІІаспалітай.
скліканне якога абвешчана уніяцюм
мітраналітам I В Руцюм і каралём Жы
пмонтам III. Але непрыняццс гэтай ідэі
рымскай курыяй і кіраўнііггвам пра
васл. царквы зрабыа правядзснне аб'яд-
наўчага сабора нсмагчымым. У вср.
1626 у Кобрыне адбыўся толькі сабор
грэка-каталіцкага вышэйшага і сярэд-
няга кліра на чалс з Руцкім. К.с. пры
няў пастанову пра адкрыццё уніяцкай
семінарыі для палрыхтоўкі духавспства
(існавала ў 1650-я г. пры Мінсюм ба-
зыльянскім кляштары), асудзіў сімонію
(набыццё царк. пасад за грошы), па
цвсрлзіў аўтапомію базыльянскага ордэ
на ў царкве і забараніў вышэйшаму бе-
ламу духавснству займаць у ім пасады,
абавязаў епіскапаў і протаархімандрыта
(генерала) базыльян даваць штогаловыя
справаздачы мітрапаліту, а апошцяга —
Кангрэгацыі прапаганды веры ў Рымс
Вырашана склікаць агулыіыя царк. са-
боры кожныя 4 гады Рашэнні К с. з
шэрагам змен і прапаноў зацверджаны
папам Урбанам VIII у 1629
Літ.. Стрельбнпкнй М Уннатскмс
нерковные соборы Внлыіа 1888, Р у д о
внч 1. Кобрянськнй сннод 1626 р // Бого
словія Львів, 1924 Т 1 кн. 1, Плохнй
КОБРЫНСКІ
С.Н Папство н Укранна Клев, 1989 НІ51опа
Коісіоіа V.' Роксе. Т 1, сг 2. Рогпагі;
\Уаге/а«а, 1974 Сяргей Казуля
кбьрынскі СПАСКІ МАНАСТЫР
Існаваў у 1497—1839 у Кобрыне Засн
як праваслаўны кн. Кобрынскімі пры
драўлянай Спаскай наркве (царк. гісто-
рыкі 19 ст адносілі яе пабудову да ча
соў валынскага кн. Уладзіміра Васілька-
віча — канец 13 ст., але звестак аб ма-
настыры да 1497 не выяўтена) У 1501
удава І.С Кобрынскага княгіня Фядора
(з Рагатынскіх) адпісала манастыру с.
Корчыцы з людзьмі і ўсімі данінамі. 2
карчмы ў Кобрыне, дэесятую мерку
жыта з млына на р Кобрынка і дзеся-
гую капу жыта і яравога збожжа з Коб-
рына Інвентар К С м 1549 надрукава
ны ў 6-м томе «Актаў Віленскай камі-
сіі». Пасля Брэсцкай унп 1596 манастыр
стаў уніяцкім належаў ордэну базыльян,
меў свайго архімандрыта. некаторы час
падпарадкоўваўся непасрэдна літ пра-
вінцыялу (у 1713 архімандрыя адноўле
на). Тут праходзіў Кобрынскі сабор 1626.
Указам рас імператара 1828 у К.С м.
адчынена духоўнае вучылішча. Пасля
Полацкага царкоўнага сабора 1839 ма-
настыр закрыты. Захаваўся мураваны
жылы корпус, верагодна, 2 й пал. 18
ст., помнік архітэктуры барока Мерка-
ванне аб існаванні мураваных пабудоў у
пач. 16 ст. не пацвярджаецца археагра
фічнымі матэрыяламі. Аляксандр Ярашэеіч
КЙБРЫНСКІЯ княжапкі род іерба
«Пагоня» ў ВКЛ. Паходзяць ад вял. кн.
ВКЛ Азьгерда, які ў дакуменце 1366
паэначаны як уладар г. Кобрын. Вера-
годна, непасрэдна ад Альгерда горад з
навакольнымі землямі перайшоў да яго
сына Федара Ратненскага (упамінаецца
ў дакументах 1387—94, валодаў у асн.
землямі на Чырвонай Русі), які меў сы
ноў Гурку, Сангушку (родапачынальнік
Кобрынскі Спаскі маністыр. Галоўны фасад жылога корпуса. Сучасны выгтяд.
Да арт Кобрынскія Пячатка князя Рамана
Фёдаравіча. 1387
князёў Сангушкау) і Рамана — родапа-
чынальніка князёў К.
Раман Фёдаравіч (? — пас
ля 1417) упамшаецца ў дакументах з
1387. У 1393 узначальваў войска наўга-
родцаў у паходах на ўладанні вял. князя
маскоўскага Васіля I, у 1394 — пад
Пскоў. У 1404 вял князь Вітаўт выдаў
Раману Фёдаравічу грамату на валодан-
не Кобрынам і навакольнымі маёнткамі
(Грушава Несухагжы, Міланавічы і
інш.; гл. Кобрынскае княства), што маг-
ло быць пацвярджэннем нравоў на дзе-
дзічныя ўладанні У 1411—17 Раман
Фёдаравіч нры двары польск. караля
Ягайлы
Сямен Раманавіч (? — каля
1460), сын Рамана Фёдаравіча, жанаты
з дачкой князя Сямёна Галыпанскага
Ульянай У 1431 дапамагаў вял князю
Свідрыгайлу бараніць Луцк ад войск
Ягайлы.
Іван Сямёнавіч (’ — каля
1490), сын Сямёна Раманавіча. Зрабіў
шмат наданняў цэрквам Кобрыншчы-
ны, у 1473 — царкве Божаіа Нараджэн-
ня ў Дабучыне (ІІружанах). Апошні
мужчынскі прадстаўнік роду К Пасля
яго смсрпі Кобрынскае княства пакіну-
та вял. князем ВКЛ і польск. каралём
Казімірам IV Ягелончыкам яго ўлаве
Фядоры Іванаўнс з ролу Рагацінскіх,
якая ў 1500 прыняла каталіцкую веру з
імсм Соф’я (памерла ў ліп або жн
1512).
Марыя Сямёнаўна (? — ка-
ля 1510), дачка Сямёна Раманавіча,
жонка маскоўскага князя Івана Васіле-
віча Краснага.
Г а н н а С я м ё п а ў н а (’ — тю
ты або сак. 1519), дачка Сямена Рама-
навіча У 1481 выдалзсна замуж за кня-
зя Фелара Уладзіміравіча Ьетьскага. які
пасля шлюбу ўцёк у Маск. дзяржаву
з-за выкрыцця яго ўдзслу ў змове суп-
рапь Казіміра IV Да 1502 выншла за-
муж за Венцлава (Вацлава) Станіслава
віча Косцевіча. 3 1512 трымала Коб-
рынскае княства, якое пасля яе смерці
псрайшло ла мужа.
Літ.' V/ о 1Г Г I. Кпіа/іо'ліе Іііежіко-ішсу
оіі когіса с/іетачіеі’о міекіі М/апгай'а 1895 8.
162—168. Валерый Пазднякоў
КбБРЫНСКІЯ ЗАМКІ. Існавалі ў 14—
18 ст. на р. Кобрынка, верагодна, на
месцы дзядзінпа і вакольнаіа г. Коб-
рын. Паводле інвентароу 16 ст. умаца
ванні Кобрына складаліся з драўляных
Ніжняга («Прыгародак») і Верхняга
(«Высокага») замкаў. На падыходзе да
Ніжняга замка шлях перагароджвала
Кобрынка, цераз якую быў мост. На
яго траплялі праз вежу браму. На лру-
гім канцы маста (апошні яго пралет
быў пад’ёмны) стаяла лругая 2-павярхо-
вая вежа-брама Ніжні замак ахоўваўся
5 вежамі, гароднямі і парканам. У ад
ной з вежаў размяшчаўся млын. Шлях у
Верхні замак ішоў праз вежу-браму і
мост цераз абарончы роў, што раздзя
ляў замкі. Мост быў на палях з лазняй
пасярод і ўпіраўся ў вежу-браму Вер-
хняга замка. Размешчаны ў ёй пал’ём-
ны мсханізм падымаў перад брамай
апошні пралёт моста. Акрамя брамы,
тут стаялі яшчэ 4 вежы з гароднямі і
парканам, на якіх размяшчаліся баявыя
пляцоўкі — бланкаванне са стрэшкамі,
крытымі дранкай Усе вежы былі на-
крыты гонтай. У 1597 узбраенне К.з.
складалася з 2 «дел ляных», 5 серпанці-
наў, 16 гакаўніц, 17 ручніц, 2 кіёў, се-
ры, волава і інш. рыштунку У канцы
18 ст. па загалзе А.В.Суворава. які вало-
даў тады горалам, К.з. разбураны і ска-
паны. Замкавыя насыпы знесены ў
1840-я г. пры пракладцы Маскоўска-
Варшаўскай шашы. Міхась Ткачоў
кбВЕНСКАЯ ГУБЕРНЯ Існавала ў
1843—1919 на тэр. Літвы і Беларусі
Цэнтр — г. Коўна (Каўнас) Утворана
1.7.1543 паводле ўказа «Аб пераўтварэн-
ні паўночна-заходніх губерняў» ад
18.12.1842. Да 1912 уваходзіла ў Вілен-
скае генерал-губернатарства. Складала-
ся з 7 паветаў, якія раней уваходзілі ў
Віленскую губ.: Вількамірскага, Ковен-
скага, Новааляксандраўскага (Браслаў-
скага), Панявсжскага, Расіенскага,
Цяльшэўскага, Шавельскага Пл. 35 712
223
КОЗЕЛ
кв. вёрст, паводле перапісу 1897 нас
1544 6 тыс чал , з іх 66% літоўцаў, 9%
палякаў, 4,7% русктх, 2,3% латышоў,
2% беларусаў. Лсн маса беларусаў жы-
ла ў Новааляксандраўскім пав., дзе яна
склалала 16,8% У 1919 асн частка К.г
адышла да Літвы, а ўсх. з г Браслаў і
Відзы акушравана Польшчай і ў 1922—
39 уваходзіла ў склал Віленскага ваявод
ства. Уладзімір Філякоў
КОГЛН Петр Сямснавіч [8(20) 5.1872, г
Ліда — 2.5.1932}, гісторык літаратуры,
крытык Вучыўся ў Маскоўскім ун-це; у
1910 здаў магістэрскія экзамены пры
Пецярбуріскім уп-це і быў прыват да-
цэнтам на кафсдры рамана.-германскай
філалопі адначасова чытаў лекцыі на
Вышэйшых жаночых курсах Пасля
1917 праф. Маскоўскага ун-та і інш.
ВНУ У 1921—29 прэзідэнт Дзярж ака
дэміі мастацкіх навук. Друкаваўся з
1895 у час. «Кннговеденне», супрацоў-
нічаў у выданнях «Русская мысль»,
«Образованне», «Современный мнр» і
інш 3 пазшый барацьбы супраць кры
тыкаў-ідэалістаў нашсаў «Нарысы па
псторыі заходнееўрапейскіх літаратур»
(т. 1—3, 1903—10), «Нарысы па псто-
рыі старажытных лггаратур» (т 1. Грэ
чаская лгтаратура, 1907), «Нарысы па
гісторыі навейшай рускай літаратуры»
(т 1—3, 1908—12), тэатразнаўчыя ра
боты. Аддаваў даніну вульгарна-сацыя-
лапчным поглядам
7в Белннскяй н его врсмя М 1923,
АМ.Горькмй М . Л., 1928. Внльям Шек
спнр М Л 1931 Валерыіі Чарапіца
КбЖАР Ілья Паўлавіч (21.7(3.8) 1902.
в Малое Гальцэва Аршанскага пав.
Магілёўскай губ., цяпер Талачынскі
р-н — 13.10 1967], алзін з арганізатараў
і кіраўнікоў парт. палполля і партыз
руху на тэр. Гомельскай вобл. ў Вял
Айч вайну, ген маёр (1943), 1 срой
Сав. Саюза (1944). Скончыў ВПШ пры
ЦК ВК1І(б) (1949 ) 3 1924 на сав рабо
це ў Аршанскай акрузе. Чл. КПСС з
1926. 3 1927 на нарт. рабоце ў Раснян
скім, Круглянскім, Брагінскім р-нах 3
1932 сакратар Брапнскага, у лютым
1935 — маі 1938 1 ы сакратар Веткаў
скага, Лоеўскага РК КП(б)Б. 3 жн. 1940
рэдактар газ «Гомельская праўда», сак
ратар Гомельскага абкома КП(б)Ь. У
Вял Айч. вайну ў тыле ворага 3 жн
1941 сакратар Гомельскага падп. абкома
КП(б)Б, адначасова з ліст. 1942 камап-
дзір Гомельскага партыз злучэння 3
1943 сакратар Гомельскага абкома
КП(б)Ь у апараце ЦК КП(б)Ь У
1947—63 дырэктар Рэсп. парт школы
пры ЦК КПЬ (з 1956 Мінскай ВПШ),
выкладчык БДУ. Чл. ЦК КПЬ у 1952—
61. 3 1961 член, у 1963—66 старшыня
Рэвіз камісп КПБ Дэп Вярх. Савета
БССР у 1951—63, 1967. Яго імем назва
ны вуліца ў I омелі. Коханаўская сярэд-
няя школа ў Талачыпскім р не; на бу
дынках Мінскай ВПШ і Коханаўскай
сярэдняй школы мсмар дошкі
КбЗЕЛ (Казела, Козел-Пак-
леўскі) Вікепцій (Вшцэнты) Івана-
віч [1838, маёнтак Сэрвач Вілсйскаіа
І.П Кожар
1.1 Козел.
пав., цяпер Віленскі р-н —
16(28)5.1863], адзін з кіраўнікоў паў-
стання 1863—64. Брат іЛ.Козела. 3
сям’і ліберальнага памешчыка, ганаро-
вага папячыцеля школ Мінскай губ. У
час вучобы ў школе гв падпрапаршчы
каў і інж. акадэміі належаў ла пецяр-
бургскай афіцэрскай рэв. арг-цыі. Слу-
жыў ваен. інжынерам у Вільні і Свеа-
боргу. У 1863 паўстанцкі ваен. началь-
нік Вілейскага пав., сфарміраваў
значны (больш за 200 чал.) паўстанцкі
атрад. Супраць яго атрала былі кінуты
вял. ваен. сілы. Загінуў у баі каля в
Уладыкі Вілейскага пав. (цяпер Вілей-
скі р-н). Пахаваны спачатку разам з
інш. забітымі ў гэтым баі паўстанцамі
(68 чал., паводле некат. звестак —
больш) у брацкай магіле каля Улалы-
каў, потым яго цела было тайна выка-
пана і перапахавана ў родным Сэрвачы
Літ: Кісялёў Г.В. На пераломе дзвюх
эпох: Паўстанне 1863 і на Міншчыне. Мн.,
1990; К о 1 іі т п а 7. Ратічіка <Па іодгіп
роккісЬ Кгако», 1868. Сг 2. 8. 24;
8 і е 11 с к і Е Ке(ўоп доІІнгкжіко-ЬіккІаі*-
іко кгхуліскі па <іа»пе( \Уі1егі52сгу±піе:
Кготка Ьіяогус/па \УгосІа*. 1989 8. 68—69
Генадзь Кісялёў.
КОЗЕЛ (Казела. Козел-Пак-
л е ў с к і) Іван (Ян) Іванавіч [псеўд.
Скала, 1837, маёнтак Сэрвач Вілей-
скага пав., цяпер Вілейскі р-н —
7(19).5 1896], адзш з кіраўнікоў паў
стання 1863—64. Брат В \ Козела. У час
вучобы ў школе гв палпрапаршчыкаў і
шж акадэмп належаў да пецярбургекай
афшэрскай рэв. арг-цыі. 3 1859 у ад-
стаўцы Папаўняў адукацыю ў Гал вай-
сковай шксле ў Парыжы. Пасля вяр-
тання на ралзіму (1861) адзін з засна-
вальнікаў арг цыі «чырвоных» у Мш
ску. 3 восені 1862 чл. Літоўскага
правінцыяльнага качітэта, бліжэйшы
паплечнік К.Каліноўскага. 3 крас 1863
у Варшаве (у ваен аддзеле паўстанцкага
ўрада, камендант горада), з восені —
ваенны нач. Аўгустоўскага і Гродзен-
скага ваяводстваў, са снсж — нач 3-га
корпуса паўстанцкіх узбр. сіл. Пасля
палаўлення паўстання — у эміірацыі
(Францыя). Удзелыіічаў у франка-прус-
кай вайне (каманлзір атрада вольных
стралкоў. пам нач. штаба арміі). У 1872
вярнуўся ў Расію, сасланы. вёў булаўні
чыя работы ў Сярэдняй Азп 3 1883 на
радзіме. Памёр у Бабруйску. Яго пака-
занні 1872 у Віленскан следчай камісіі
аб акалічнасцях свайго ўдзелу ў пау
станні і жыцці на эміграцыі — важная
гіст. крыніца
Літ: Дьяков В.А Деятелм русского м
польского освободнтельного двнження в цар-
ской армнн 1856—1865 гг.. (Бнобнблногр.
словарь). М 1967, Сіеуэхіог 1
Раті^іпікі г Іаі 1857—1865 \Уі1ло 1913 Т 1.
Генадзь Кісялёў
КбЗЕЛ-ГІАКЛЁЎСКІЯ. шляхецкі род
уласнага герба «Козел» у ВКЛ. Пахо-
дзяць з Прыдняпроўя. Родапачынальнік
Казёл у 1415 быў паслом вял. князя
ВКЛ у г. Вісліца (Польшча). У 1504
упамінаюцца Ян і Мікалай Казлы. лож
нічыя караля польскага і вял. кн. ВКЛ
Аляксандра. Верагодна, у 16 ст Савіч
Казёл перасяліўся з Прыдняпроўя ў
паўн.-зах. Беларусь. 3 пач 17 ст. род
пачаў звацца К.-П. ал назвы свайго ма-
ёнтка ІІаклева ў Ашмянскім пав., вало-
даў таксама Сухадоламі (Ашмянскі
пав.), землямі ў Віцебскім ваяв і інш. 3
1667 да 1793 пралстаўнікі роду былі ста-
ростамі дзісенскімі, займалі розныя па-
салы ў Ашмянскім, Вількамірскім, Ар-
шанскім пав., Інфпянтах. У канцы 18
ст. ўтварыліся 2 новыя галіны роду; лі-
тоўская з сядзібай у Антокалі (Вілька
мірскі пав.) і віцсбская з сядзібай у Бы
каўшчыне (Лепельскі пав ) Найб вядо-
мыя:
Амброжы (каля 1735, Сухадо-
лы — пасля 1791), паліт. дзеяч ВКЛ,
харужы ашмянскі, староста дзісенскі У
1767 абраны маршалкам Радамскай
канфедэрацыі ў Ашмянскім пав. Актыў-
224
КОЗІЧ
ны ўдзельнж Ьарскай канфелэрацыі,
зняволены рас ўладамі ў Львове і Сло-
німе потым удзельнічаў у палгг жыцш
Альфонс [1809. Быкаўпічына —
28 8(9 9) 1890], прадпрымальнік Вучыў-
ся ў Віленскім уп-це. Супрацоўнік ген,-
губернатара Зах Сібіры П Гарчакова,
чыноўнік па спец. даручэннях эканам
аддзела ген.-іубернатарскага праўлення.
Пасля арганізаваў уласную прамысл -
гандл. кампанію ў Табольскай і Цю-
менскай губ. Уводзіў у сібірскую
прам-сць паравыя машыны, арганізаваў
паравое суднаходства па Обі, Іртышы і
Туры. Дапамагаў сасланым удзельнікам
паўстаппя 1830—31 і 1863 —64.
Я н (Іван), удзельнік паўстання
1863—64, гл Козел 1.1.
В і н ц э н т ы , удзельнік паўстапня
1863—64, гл. Козел В.І.
Міхал [1847, Сэрвач —
16(28) 5 1863], удзельнік паўстання
1863—64 Загінуў у баі разам з брагам
Вшцэнтам.
3 я н о н (1842, Сэрвач — ?) удзель-
нік паўстання 1863—64. Сасланы ў сал-
даты ў Арэнбург
Юзаф (1845, Сэрвач — ?), удзель-
нік паўстання 1863—64 Сасланы ў сал-
даты ў Омск Тадэвуш Паклеўскі-Козел
кбзіч Іван Сямёнавіч (н 3.3 1920 в
Старыя Маргі Мінскага пав, цянср у
Узлзенскім р не), I ерой Сав Саюза
(1943). Скончыў Барысаўскі аэраклуб
(1938), Адэскае ваен авіяц. вучылішча
(1940), Чугуеўскую ваен авіяц школу
пілотаў (1941) У Вял. Айч. вайну з
кастр 1941 у ППА Масквы. на Бран
скім, Цэнтр., Бел., 1-м Бел. франтах
Лётчык знпнчалынк К зрабіў 423 бая-
выя вылеты, правёў 31 паветраны бой.
збіў 20 самалстаў праціўніка У 1950—
77 на іасп. рабоце.
КОЗЫРАЎСКІЯ ІІАРІЫЗАНЫ
удзсльнікі барацьбы сунрапь польск. ін
тэрвентаў у ваколіцах Мінска ў 1919—
20. ІІартыз. атрад створаны ў кастр
1919 пал кіраўніцтвам Мінскага палн
к-та КІ1(б)ЛіЬ У яго ўваходзілі жыхары
прыгарадпых вссак Козырава. Калялзі-
чы, Сенпіца і іпш. Камандзір С.С.Пла
шчынскі Партызаны распаўсюджвалі
бальшавшкую л-ру, вялі аптацыю сярод
насельнііпва і польскіх салдат, перада
валі камандаванню Чырв Армн звесткі
аб праціўніку. учынялі дыверсп на ка
мунікацыях і лініях сувязі, знішчалі
жывую сілу ворага Падп. парт к-т пла
наваў нанесці ў маі 1920 сіламі парты
зан Мінскага і Ігуменскага пав аднача
совы ўдар па варожых камунікацыях
Але дэфензіва натрапіла на след пал
польшчыкаў і партызан і 27—28 4 1920
правяла арышты 24 партызан у Мінску,
весках Козырава. Калядзічы і Гатава 7
мая расстраляны В С.Васілеўскі,
А.І Кепс, В II Папрэйчык. С Р.ІІла
шчынскі, С.С.ІІлашчынскі, М.Процкі.
Л В Путырскі, У В Шумскі (пахаваны ў
Гербролу Коіеі Паклсўскіх
Мінску на Вайсковых моп-іках, на магі
ле помнік).
кбЙДАНАВА. назва г. Дзяржынск да
1932 і сучасная назва чыі станцыі
КбЙДАНАЎСКАЯ БІТВА 1249 гл.
Крутагорская бітва
КОЙДАНАЎСКАЯ ВОЛАСЦЬ Кой
данаўскае староства (да ся
рэдзіны 16 ст.), Койданаўскае
графства (з сярэдзіны 16 ст. да
канца 18 ст), Койданаўскі ма-
ё н т а к , буйное феад. ўладанне ў Мін
скім пав ў 16—19 ст. Цэнтр — Койда
нава (цяпер г. Дзяржынск). Ахоплівала
большую частку тэр сучаснага Дзяр
жынскага р-на. Да 1483 налсжала вял
князям літ потым рус кн В М.Вярэй
скаму (Удалому), пазней Гаштольдам, з
1542 — вял. князям Жыгімонту I Ста
рому Жыгімонту 11 Аўгусту У 1551 —
1831 уласнасць Радзшілаў, якія перай-
мснавалі староства ў графства 3 1793 у
Рас. імперыі. у Мінскім нав У 1791 у
Койданаўскім графстве было 1300 валок
(26 тыс дзесяцш) пашы, 2324 сялянскія
дымы. 3 канца 16 ст. да канпа 19 ст. ў
воласць уваходзіла ад 20 да 66 весак За
ўдзел Радзівілаў у паўстанні 1830—31
маентак канфіскаваны ў казну, у 1878
нсраладзены рас чыноўнікам Касакоў-
скаму і Сакалову, якім належаў да 1917
У 1924 К в (адм.-тэр. адзінка) разам з
Велікасельскай, Станькаўскай, Стара-
ссльскай і часткай Заслаўскай валасцей
увайшла ў Койданаўскі р-н.
Літ Валахановмч АП, Кула
1 н н АН. Дзержнншяна Пронілое н насто
яшее Мн , 1986 Анатоль Валахановіч.
КОЙДАНАЎСКАЯ «САМАСТОЙНАЯ
РЭСІІУЬЛІКА» Існавала ў мяст. Кой
данава (сучасны г Дзяржынск) Мшска-
га пав. і нейтральнай зонс каля яю ў
пст 1920. Створана ў выніку арганіза
ванага антыбальшавіцкага паўстапня
(кіраўнік II Калечыц) Паўстанцкі пггаб
размяшчаўся ў фальварку Янава каля в
Дзягільна, базы паўстанцаў знаходзіліся
ў в Дзяпльна і Касілава Паўстанцы аб-
вясцілі ў Койданаве і нейтральнай зоне
Койдапаўскую «самастойную рэспублі-
ку», прынялі адозву да насельніцтва у
якой заклікалі змагацца «за вольную
Беларусь», выдалі загад пра налалжван-
не абароны мястэчка. «Рэспубліка»
пратрымалася 4 дні. пасля яе ліквідацыі
часцямі Чырв Армн барацьба набыла
форму партыз. змагання, якое працяг-
валася да падпісання Рыжскага мірнага
дагавора 1921.
Літ Ш о с п і к В Коцданаўская Сама-
стойная Рэспубліка // ЛіМ 1994 2 всрас.
Вадзім ІІІосцік
КбЙДАНАЎСКІ ЬОЙ 1812 Албыўся
пад Койданавам (зараз г. Дзяржынск
Мінскай вобл ) на дарозе Нясвіж—
Мінск паміж рус. корпусам К В.Лам-
берта і франц.-польск атрадам Ф.К.Ка-
сецкага 3(15) ліст ўвайну1812 Камап
дуючы авангардам 3-й Зах. рус. арміі
Ламберт 30 кастр (11 ліст ) накіраваў
атрад палк К. БКнорынга да Нясвіжа.
а сам з гал сіламі 1(13) ліст выбіў часці
ген. Касепкага з Нова-Свержаня Іэта
з явілася печаканасцю для франц. гу-
бсрнагара Мшска М.Д К Бранікоўскага,
які заіадаў Касецкаму ўзяць з Мінскага
гарнізона 5 тыс. чал і 2 гарматы і адкі-
нуць рус войскі ад Нясвіжа. Наступ-
тенне рус вонск было такім імклівым,
што французы не паспелі зпішчыць
мост цераз р. Нёман. Касецкі адступіў
ца Конданава дзс 3(15) ліст адбылася
гал. бітва. Пад націскам памнога боль-
шых рус сш франц -польскія вонскі
пачалі адступаць у напрамку Мшска,
але былі акружаны і прымуіпаны здац-
ца Касецкі пад Койданавам страціў ка-
ля 3 тыс. чал палоннымі, а за 2 дні (1 і
3 ліст ) больш за I тыс. чал. забітымі. 65
афіцэраў і 3870 чал. ніжніх чыноў па-
лоннымі. Разам з Кассцкім у Мінск
прарваліся паводле адных звестак 500
чал., паводле другіх — каля 100 чал У
выніку К.б. быў алкрыты інлях 3-й Зах
арміі П.В.Чычагова на Мінск і Барысаў
Пасля страты 4(16) ліст Мінска у якім
знаходзіліся значныя запасы харчаван-
ня, амуніцыі і боепрыпасаў, Напалсон
вымуніаны быў адступаць па разбура
най рансй дарозе на Вілыію.
Літ Боглановяч М Нстормя Оте-
чественной войны 1812 г. по лостоверным
нсточннхам Т. 3. СПб., 1860, К р а с н я н
с к м й В Г Мннсккй департамент Велнкого
княжества Лятовского (яіміо.1 нз нсторнн
войпы 1812 г.) СПб., 1902; Мяхайлов-
скнй Данмлевскмй АП Опмсапме
Отечественной войны в 1812 г. Ч I СПб.,
1839. ІІІаміль Бекцінееў
КбЙДАНАЎСКІ ЗАМАК Існаваў у
мяст. Койданава (з 1932 г. Дзяржынск).
Драутяны замак пабудаваны, верагодна,
у 12—13 ст. Размяшчаўся на ўзвышэн-
ні, быў абнсссны зсмляным валам і ро-
вам, злучаным з р Няцечай Выконваў
важную ваенна-стратэгічную ролю на
мяжы Поланкага княства У 1-й пал 16
ст. заменспы мураваным 9-вежавым
замкам У плане круглыя всжы з байні-
цамі мелі дыяметр каля 10 м і таўпічы-
ню сцен да 1,5 м, былі накрыты шатро-
225
КОЛЛС
вымі стрэхамі. Уваход у замак запіраўся
традыц. брамай.. У 1613 пад аховай зам-
ка пабудаваны Койданаўскі кальвінскі
збор. Каменныя пабудовы К.з. існавалі
да 1840-х г.
Літ Я к і м о в і ч Ю. Ці быў V Койдана-
ве замак? // Помнікі гісторыі і культуры Бе-
тарусі “1985. № 3. Анатоль Валахановіч
КбмДАНАЎСКІ КАЛЬВІНСКІ ЗБОР
3 2-й пал. 16 ст. Койданава — адзін з
найб. цэнтраў кальвіцізму. Каля 1564
Мікалай Радзівіл Руды пабудавау тут
драўляны кальвінскі збор. Мураваны
збор існаваў з пач. 17 ст. да 1-й пал. 20
ст. Набудаваны ў 1613 у, стылі готыкі
Крыштофам Мікалаем Радзівілам (Пе-
руном) на месцы стараж. гарадзішча
(бытуюць назвы: урочышча Крутагор’е.
Акопішча. Гаштольдава гара, Кальвін-
шчына). Тэр. збору ўяўляла сабон зам
кнуты арх. комплекс, абнесены мурам з
9 круглымі шатровымі вежамі і адзінай
брамай. земляным валам і ровам які
быў запоўнены вадою з р. Нянеча. У
цэнтры ўзвышаўся нрамавугольны ў
плане храм-крэнасць з высокім 2-схіль-
ным дахам і 4-яруснай всжан-званіцай з
боку гал. фасада. Всжа была квадратнай
у аснове (2 ніжнія ярусы) і васьмнран-
най уверсе. На ёй былі гадзіннік (пра-
цаваў да 1909) і вял. звон. У храме збе-
рагаўся адзін з экзэмпляраў Брэсцкай
Бібліі. У 2-й пал. 19 ст. збор пачаў раз-
бурацца, набажэнствы спыніліся. Аднак
Койданаўская кальвінісцкая парафія іс-
навала да 1913. У пач. 20 ст. яна ахоп
лівала 3 паветы (Мінскі. Ігуменскі. На
вагрудскі) і налічвала каля 200 прыха-
джан. Збор моцна нацярпеў у час 1-й
сусв. ванны, у 1930-я г. разабраны па
патрэбы будаўніцтва. канчаткова зруй-
наваны ў Вял. Айч. вайпу. Захаваліся
рэшткі муроў, якія ахоўваюцца дзяржа-
вай.
Літ.\ Шпілеўскі І.Т., Бабровіч
Л А Мястэчка Койданава. Мн , 1929. С. 5—
7; Валахановмч А.Й., Кулагмн
АН. Дзержннпінна: нрошлое н настояшее.
Мн., 1986. С. 127. 142—144; Ткачсв М.А
Замкм Белорусснн. Мп.. 1987. С. 214—217,
Сыракомля У. Вандроўкі па маіх былых
ваколіцах: Успаміны. даследаванні гісторыі і
звычаяў. Мн., 1992. С. 134—135.
Анатоль Валахановіч
КОЙДАНАЎСКІ РАЁН, назва Дзяр-
жынскага раёна з 17.7.1924 да 15.3.1932,
з 15.3 да 29.6.1932 наз. Конданаускі
пац. польскі раён.
КОКС (Сохе) Уічьям (1747, Лонлан —
1828), англійскі гісторык і паларожнік.
Вучыўся ў Кембрыджскім ун-це. Аўтар
працы «Гісторыя аўстрыйскага двара»
(1807), кніг пра Іспанію і Фрапцыю
Двойчы наведаў Расію, у 1779 праяз-
джаў праз Бсларусь. У кпізе «Надарож-
жы праз Польшчу, Расію, Швецыю і
Данію» (Лондан. 1784) апісаў выгляд
гарадоў Гродна. Навагрулка. Міра,
Мінска. Барысава. Оршы. вёсак і побыт
іх жыхароў.,
Тв По Росснн н По іыпе в нсхоле XVIII в
(1779—1785): Путевые кіісчатлепня англмча-
ншіа // Рус. старнна. 1907. Т 131—132, №
8—10. 12.
І.АКолас.
Я.Колас 1902
Я Колас і жонкан і сыпам. Перм. 1917
Літ.. Грыцкевіч В., Мі чьдзіс А
Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980.
Адам Мальдзіс.
КОЛАС Іван Андрэевіч (н. 5.6.1923, в.
Каратынічы Мазырскай акругі, цяпер у
Лельчыцкім р-не), адзін з арганізатараў
партыз. руху на Палессі ў Вял. Анч.
вайну, разведчык, Герой Расіі
(25.11.1994), палк. (1985). Скопчыў Ма-
зырскае пед. вучылішча (1939), праца-
ваў у пач. школе ў в. Грабовец Белас-
гоцкай вобл. 3 ліп 1941 курсант ваеп.
авіявучылішча ў г. Вольск Саратаўскай
вобл. 3 мая 1942 у распаралжэнні раз-
ведупраўлення Генштаба Чырв. Арміі,
выконваў заданні на акуніраванай тэр.
Харкаўскай вобл 3 канца 1942 па падп.
рабоце ў Лельчыцкім р-пе, камандзір
нартыз. атрадаў імя Кутузава, Калініна і
інш. У кастр. 1943 адкліканы ў Маскву
і зноў накіраваны ў тыл ворага: у Піп-
скі, Ьаранавіцкі, Лідскі, Ваўкавыскі
р-ны; ноты.м — у Польшчу, рэзідлгг
сав. разведкі (падн. мянушкі Пан Янэк,
Аіег,. Пашукоў, Пан Каласоўскі, Жа-
лезны Колас). У вер. 1944 у час Вар-
шаўскага антыфаш. паўстання па залан-
ні Стаўкі Вярх. камандавання закінуты
разам з радыстам у Варшаву. Потым ла
канца вайны вёў разведку ў Бсрліне. У
студз. 1945 прадстаўлены да зваппя Ге-
роя Сав. Саюза, але дакумепты зіубілі-
ся. У 1947 дэмабілізаваны, працаваў ды
рэктарам сярэдняй школы. заг. Люб-
чанскага райана (цяпср Навагрудскі
р-н). 3 1949 супрацоўнік Гал. развсд.
упраўлепня Мін-ва абароны СССР. Аў-
тар кніг «Рэйкавая вайна на ІІалессі»
(1962). «Скачок у цемру» (1968). «За га
дзіну да світання» (1979), «Па заданні
цэнтра» (1989) і інш. Андрэй Каіас.
КбЛАС Якуб [сапр. М і ц к е в і ч Кан-
станцін Міхайлавіч; інш. псеўд.: Ага-
р а к, К.А д з і н о к і, К.А л ь б у ц к і,
Андрэй « с а ц ы я л і с т » , К. Бе-
юрус,Гамаш Булава,Ган-
на Груд, 'Гарас Гушча,
Дземяноў Гуз, Пятрусь
Дзягель, Дзядзька Карусь,
Карусь Лапаць, Мікалае-
вец, К.Наднёманец, Свой
чалавек, Стары шут, Л.Г. і
інш.; 22.10(13.11).11.1882, засценак
Акінчыцы Мінскага пав. (цяпер у мс
жах г. Стоўбцы) — 13.8.19561, бел. паэт,
празаік, драматург, крытык, публіцыст,
перакладчык, вучоны, педагог, гра.мад-
скі дзеяч; адзін з заснавальнікаў сучас-
най бел. л-ры і бел. мовы. Нар. паэт
Беларусі (1926). Акад. АН Беларусі
(1928). Засл. дз. навукі Беларусі (1944).
Двойчы лаўрэат Дзярж. прэмій
СССР — за зб. всршаў (1946) і паэму
«Рыбакова хата» (1949).
Нарадзіўся ў сям’і лссніка. Вучыўся ў
Мікалаеўшчынскім нар. вучылішчы
(1892—94). Скончыў Нясвіжскую на-
стаўнідкую ссмінарыю (1902) Працаваў
настаўнікам у в. Люсіна (1902—04) і
8. Зак. 2
226
КОЛАС
Пінкавічы (1904—06) Пінскага пав. За
рэв. прапаганду ў 1906 пераведзены ў
Верхменскае нар. вучылішча Ігуменска-
га пав. За актыўны ўдзел у нелегальным
настаўніцкім з'ездзе ў в. Мікалаеўшчы-
на (ліп. 1906) пазбаўлены працы ў шко-
ле У леснічоўцы Смалярня адкрыў
прыватную школу (зіма 1906—07). На
пр^нягу шасці тыдняў у 1907 быў заг.
літ. аддзела газ. »Наша ніва». 3 пач.
1908 настаўнічаў у прыватнай школе ў
в. Сані Сенненскага пав. (цяпер Тала-
чынскі р-н). 15.9.1908 выязной камісіяй
Віленскай судовай палаты ў Мінску за-
суджаны на 3 гады турэмнага зняволен-
ня, якое адбываў у Мінскім астрозе.
Пасля выхаду з турмы ў вер. 1911 жыў у
мяст. Лунінец. У маі 1912 умоўна пры-
значаны на пасаду настаўніка ў в Ку-
пяцічы каля Пінска, потым пераведзе-
ны ў 3-е прыходскае вучылішча г.
Пінск. У пач. 1-й сусв вайны (1914)
разам з сям’ёй эвакуіраваўся ў Маскоў-
скую губ. У 1915 мабілізаваны ў армію.
Скончыўшы Аляксандраўскае ваен. ву
чылішча, у званні прапаршчыка служыў
у запасным палку ў г. Перм. Летам 1917
у званні падпаручніка накіраваны на
Румынскі фронт. Кастр. рэв. падзеі сус-
трэў у г. Абаянь Курскай губ., дзе жыла
і яго сям’я. У 1918 як настаўнік вызва-
лены ад вайск. службы і настаўнічаў у
в. Малыя Крукі і Ліпавец Курскай губ.
(1919), быў школьным інспектарам у г.
Абаянь (1920) Па выкліку ўрада БССР
у 1921 вярнуўся ў Мінск. Працаваў у
Навук.-тэрміналагічнай камісіі Наркам-
асветы, у літ. камісіі Інбелкульта па збі-
ранні вуснай нар. творчасці. чытаў лек-
цыі на настаўніцкіх пед. курсах у Слуц-
ку, выкладаў у Бел пед. тэхнікуме. у
БДУ. У 1927 абраны правадзейным чле-
нам Т-ва аматараў рас. славеснасці пры
Маскоўскім ун-це, у 1928 — акадэмі-
Ц.СГарбуноў, Я Колас, П.Броўка сярод удзетьнікаў нарады маладых шсьменнікаў. 1955.
Да арт Ко.іас Я. Думы пра Беларусь. Маст
С.Федарэнка. Алей. 1993
кам АН БССР. Са студз. 1929 чл. Прэ-
зідыума і віцэ-прэзідэнт АН БССР
Удзельнічаў у рабоце 1-га Усебел. з’езда
сав. пісьменнікаў і 1-га з’езда сав. шсь-
меннікаў, дзе абраны чл. прэ ідыума і ў
кіруючыя органы СП БССР і СП
СССР (летам 1934). У складзе дэлега-
цыі СССР выязджаў на Сусв. кангрэс
абароны культуры ў Парыжы, на якьм
выступіў з прамовай (1935). У пач. Вял
Айч. вайны вакуіраваўся ў Клязьму.
потым у Ташкент. Удзельнічаў у рабоце
АН БССР, Усеславянскага антыфаш
к-та, сустракаўся з франтавікамі, пар-
тызанамі, выступаў у друку і па радыё з
палымянай публіцыстыкай. У 1944 вяр-
нуўся ў Мінск. Канд. у чл. ЦВК БССР
у 1927—29, чл. ЦВК БССР у 1929—31,
1935—38. Чл. ЦК КПБ у 1952—56
Дэп. Вярх. Савета СССР у 1946—56.
Вярх. Савета БССР у 1938—56. Чл.
Усесаюзнага к-та па Дзярж. прэміях у
га. ше літаратуры і мастацтва Выбіраў
ся віцэ-старшынёй Усеславянскага
к-та, старшынёй Бел. і чл. Сав. к-та
абароны міру.
Першыя яго літ. спробы адносяцца да
часу вучобы ў настаўніцкай семінарыі.
Пачаткам творчасці лічыцца верш
«Наш родны край», апублікаваны ў газ
»ІІаша доля» 1(14).9.1906. Першы зб.
вершаў «Песні-жальбы» (1910) паэтызуе
вобраз беларуса-мужыка, які, нягледзя-
чы на цяжкія сац. ўмовы, застаецца ап-
тымістам і верыць у адраджэнне родна-
га краю. У зб. «Апавяданні» (1912),
«Нёманаў дар», «Тоўстае палена» (абод-
ва 1913) стварыў разнастайныя і глыбо-
кія вобразы сялян. У прозе К «малень-
кі чалавек» добра ўсведамляе сваю год-
насць, яго духоўны свет багаты, а лёс
драматычны. Герой праходзіць шлях ад
сумнай іроніі над сваёй доляй да актыў-
нага пратэсту (апавяданні «Нёманаў
дар», «Бунт», «Васіль Чурыла»). У зб.
«Казкі жыцця» (1921) у алегарычнай
форме выкладзены погляды К. на гісто-
рыю і жыццёвую філасофію беларусаў
як нацыі, іх месца сярод народаў-сусе-
дзяў. У зб. вершаў «Водгулле» (1922) гу-
чыць трывога паэта за лёс Беларусі ў
новых пст. акалічнасцях, адначасова
заклік да творчай працы на карысць
свайго краю. У эп чнай паэме «Новая
зямля» (1911—23) створаны абагульнс-
ны вобраз Маці-Беларусі, яе прыроды,
тыповыя бел. характары, адлюстраваны
вострыя сац. і нац. супярэчнасці канца
19 — пач. 20 ст. К. апаэтызаваў духоў-
нае хараство і маральную веліч чалавека
працы, яго адвечную мару быць гаспа-
даром на ўласнай зямлі, паказаў траге-
дыйнасць яго гіст. лёсу. У ліра-эпічнай
паэме «Сымон-музыка» (1911—25) на-
маляваны вобраз маладога беларуса —
свядомага творцы свайго лёсу, які рых-
туе сябе да вял. працы па духоўным ад-
раджэнні «забытага краю», верыць у
творчыя магчымасці свабодных лю-
дзей — будаўнікоў нац. культуры суве-
рэннай Беларусі. У публіцыстычным
адступленні паэмы аўтар выказвае кан-
цэпцыю своеасаблівага нац. шляху бе-
ларусаў, якім выпала жыць на скрыжа-
ванні розных культур, рэлігійных кан-
фесій, геапаліт. памкненняў («Край
мой родны! Дзе ж у свеце край другі та-
кі знайсці. »). У трылогіі «На ростанях»
(1921—54) вобраз «скрыжавання», «рос-
тані» напаўнясцца вялікім гіст., сац. і
філасофскім сэнсам. К. стварае галерэю
партрэтау нац. інтэлігенцыі першага па-
калення, «адраджэнцаў», «нашаніўцаў»,
у дзейнасці якіх выявілася ідэалагічная
сутнасць духоўных пошукаў лепшых
прадстаўнікоў народа ў пач. 20 ст К і
ва ўмовах панавання сацыяліст. рэаліз-
му здолеў паказаць супярэчлівую карці-
ну ідэйных пошукаў, інтэлектуальных
спрэчак, грамадскіх плыней. намаля-
ваць запамінальныя вобразы і характа-
ры ўдзельнікаў гіст. падзей. У апавядан-
нях сав. перыяду, у аповесцях «На
прасторах жыцця» (1926), «Адшчапе-
нец» (1932), «Дрыгва» (1934), у наэме
♦На шляхах волі» (няскончаная) узнаў-
ляюцца важныя моманты бел. гісторыі:
грамадз вайна, працэс беларусізацыі,
калекгывізацыя. У эпічнай паэме «Ры-
бакова хата» (1939, 1946—47) К зрабіў
спробу асэнсаваць у паэтычнай форме
лёс жыхароў Зах. Беларусі ў міжваенны
перыяд. У лірыцы перыяду Вял. Айч.
вайны. у паэмах «Суд у лесе» (1943),
«Адплата» (1944), у публіцыстыцы вы-
казваюцца настальгічныя пачуцці пісь-
менніка па ралзіме, які воляю лесу
апынуўся далёка ад «родных межаў»
услаўляюцца мужнасць воіна чырвона
армейца, гераізм і патрыятызм бел. нар-
тызан.
Творы К неаднаразова перакладаліся
на мнопя замежныя мовы На сцзнах
шматлікіх тзатраў ставіліся п'есы па-
водле яго апавяданняў, аповесцей, тры-
тогіі. Мнопя яго творы, у т.л. трылопя
♦На ростанях», экранізаваны Жыцце і
творчасць К сталі аснован для даку
мент маст фільмаў: «Народны паэт»
(сцэнарый Ю.Тарыча. М.Лужаніна,
1952), «Якуб Колас» (сцэнарый А.Зво-
нака, 1962), «Дзядзька Якуб» (сцэнарый
В Адамчыка, А.Вялюгіна, 1982), «Песня
вясны» — экранізацыя аповесці «На
прасторах жыцця» (сцэнарый У.Гардзі-
на і Л.Ляжневіча, пастаноўка I ардзіна,
1929) і інш. Па паэме «Новая зямля»
створана аднайменная опера Ю Семя-
някам, па аповесці «Дрыгва» — опера
«У пушчах Палссся» А.Багатыровым.
На словы К. папісаны песні М.Чуркіна,
А.Туранкова, Я Цікоцкага і інш Вобраз
К ўвасоблены ў жывапісе многімі бел
мастакамі (І.Ахрэмчык, М.Ьупавей,
М Купава, Я Раманоўскі, У.Стальмашо-
нак, В Шаранговіч, Л .Шчамялёў і
інш ). У 1959—65 прысуджалася літара-
турная, з 1971 раз у 2 галы прысуджаец-
ца Дзярж прэмія імя Я.Коласа за леп-
шыя празаічныя творы і літаратуразнаў-
чыя працы. Яго імя прысвоена Мінска
му паліграф. камбінату, Ін-ту
мовазнаўства АН Ьеларусі, Віцебскаму
драм. тэатру, Цэнтр навук. б-цы АН
Беларусі і інш. бібліятэкам, школам,
плошчам і вуліцам гарадоў і нас пун-
ктаў Беларусі. Помнікі К пастаўлены
на плошчы яго імя ў Мінску, на радзі-
ме ў в. Мікалаеўшчына, у Навагрудку, у
в. Плоскае Талачынскага р-на Мема-
рыяльныя дошкі ўстаноўлены на бу
дынках, у якіх ён жыў ці працаваў. У
Мінску існуе Коласа Якуба дзяржауны
літаратурна-мемарыяльны музей, яго фі-
ліялы — у Акшчыцах, Смольні і Альбу-
ці У мнопх нас. пунктах і школах Бе
ларусі створаны грамадскія лп. музеі
Пахаваны К на Вайсковых моплках у
Мінску.
Тв 36 твораў Т 1—14. Мн., 1972—78.
Літ Адамовіч АМ Беларускі раман
Станаўленне жанра Мн , 1961, Адамовіч
[Антон] Якуб Колас у супраціве саветызацыі
Мюнхен, 1955; Жураўлёў В. Якуб Колас
і пазтыка беларускага рамана Мн 1991; 3
жыішяпісу Якуба Коласа Дак і матэрыялы
Мн, 1982, Запруднік Я Спадчына
бацькоў' «Агледзіны» Да 100 годдзя ад нара-
джэння Я Купалы і Я.Коласа. Нью-Ерк. 1982;
Каласавіны 36 навук прац з нагоды
дня нараджэння нар паэта Беларусі Я Кола
са Мн , 1986; Каласавіны Тэз. дакл і
паведамленняў навук канф., прысвечанай
100-й гадавіне з дня нараджэння і 85-годдзю
пачатку літ. дзейнасці Я.Коласа. Мн , 1991;
Каласавіны: Тэз. дакл. і паведамленняў
навук. канф., прысвечанай 105-й гадавіне з
дня нараджэння нар паэта Беларусі Я.Кола-
са Мн., 1987, Каласавіны Тэз дакл і
паведамленняў навук канф прысвечанай
107-й гадавіне з дня нараджэння ндр паэта
Беларусі Я.Коласа і 30-годдзю адкрыцця му-
хя песняра Мн., 1989, Каласавіны
Тэз. дакл і паведамленняў навук. канф,
прысвечанай 65 годдзю выхаду ў свет паэмы
Я Коласа «Сымон-музыка» Мн., 1990
Л ойка А А «Новая зямля» Якуба Коласа
Вытокі, веліч, хараство Мн., 1961; Лужа-
н і н М Колас расказвае пра сябе Мн
1982; Мушынскі М Якуб Колас Леталіс
жыцця і творчасці. Мн . 1982; Н а в у м е н
к а 1 Якуб Колас Духоўны воблік героя 2
выд. Мп , 1981, Пшыркоў Ю. Эпас рэва
люцыі. Мн.. 1975; Творчая спадчына Янкі
Купалы і Якуба Коласа і развшцё славянскіх
моў і літаратур Рэспубл. навук канф., пры
свечаная 100 годдзю з дпя нараджэння нар.
паэтаў БССР Я.Купалы і Я Коласа Тэз. дакл
Мн , 1982, Успаміны пра Якуба Коласа Мн.,
1982; Янка Купала і Якуб Колас, 1882—1982
Вянок успамінаў пра іх. Гранд Рапідс (ЗША)
1982, Скаруліс С «Лістападаўская спра
ва» і Якуб Колас // Полымя 1992 № 11
М і п к е в і ч М Якуб Колас Жыццевы
шлях і творчасць // Маладосць. 1992 V 11,
К і п е л і В і 3. Янка Купала і Якуб Колас
на Захадзе Бібліягр. Ныо Ёрк 1985
Міхась Тычына
кбЛАСА ЯКУБА ДЗЯРЖАЎНЫ Л1-
ТАРАТЎРНА-МЕМАРЫЯЛЬНЫ МУ-
ЗЕЙ Засн. ў 1956 у г Мшск алкрыты
ў 1959 Размешчаны ў ломе, дзе жыў
паэт з канца 1944 да 1956. Пл. экспазі-
цыі 255 м2, каля 30 тыс. экспанатаў асн.
фонду (1996). Захаваны прыжыццёвы
інтэр’ер кабінета і спальні, на сядзібе
растуць дрэвы, пасалжаныя Я Коласам
У фондзе рукапісаў (1597 адзінак) рука-
пісы твораў (вершаў ташкенцкага перы-
яду, дакастр часу на рус. і бел мовах,
паэм «Сымон музыка», «Рыбакова ха-
та», «Суд у лесе» і інш.). сшыткі з запі-
самі фальклору, зробленымі ў перыяд
вучобы паэта ў Нясвіжскай настаўніц-
кай семінарыі і настаўніцтва на Палессі
(1899—1904), перапіска з ролнымі. зна
ёмымі, грамалскімі дзеячамі, пісьменні
камі, пераклалчыкамі, вучонымі і інш.
Фонд кінафотадакументаў налічвае 3436
алзінак У фонлзе выяўл мастацтва
Булынак Коласа Якуба дзяржяўнага літаратурна-мсмарыяльнага музея 1995
КОЛЕСАВА
(1037 адзінак) прыжыццёвыя партрэты
Я Коласа, напісаныя мастаком 3 Паў-
лоўскім і графікам Т.Жырмунскай. кар-
ціны, падараваныя паэту ў 1952 («Зіма ў
Ьеларусі» П.Радзімава, «Нёман у вако-
пцах Мікалаеўшчыны» Г.Гарэлавай-Аз-
іур), творы Л.Гумілеўскага, У.Сулкоў-
скага, Я Драздовіча. С.Федарэнкі, гра-
фічныя работы Г Паплаўскага, А.Каш-
курэвіча, У. і М.Басалыгаў і інш.,
скульптараў ЗАзгура, Л.Гумілеўскага,
С.Селіханава і шш Кніжны фонд на
лічвае звыш 10 тыс. адзінак У музеі
зберагаюцца таксама прадметна-рэча-
выя помнікі (864 адзінкі), дакументы
(830 адзінак), архіў (547 адзінак), аса
бісты архіў паэта (6500 адзінак) і інш 3
1985 штогод музей праводзіць літ свята
і навук. канферэнцыю «Каласавіны».
Дзейнічаюць філіялы музея на радзіме
Я Коласа ў Стаўбцоўскім р не мемары
яльныя сядзібы ў Смольні (1967)
Акінчыцах (1982), Альбуці (1990).
Літ: Пратасевіч М. 1 Літаратурны
муэей Якуба Коласа Мн., 1981, Кама
роўская ЗМ Літаратурны музей Якуба
Коласа. Мн., 1989 Зінаіда Камароўская
КОЛЕСАВА Алена Фёдараўна (8.6.1920,
в. Колесава Яраслаўскага пав., цяпер
раёна, Расія — 11.9 1942), удзельнша
партыз руху ў Мшскай вобл ў Вял
Айч вайну Гёрой Сав. Саюза (1944) 3
1941 медсястра, з групай разведчыц не-
алнаразова пераходзіла лінію фронту
для дыверсійнай работы ў варожым ты
ле. 3 мая 1942 камандзір дыверсійнай
групы, якая разграмыа ў Ьарысаўскім і
Крупскгм р-нах 6 гарпізонаў, з удзелам
шш. груп узарвала 11 эшалонаў ворага і
інш. Загінула ў баі каля в. Выдрыца
к
228
КОЛІНЗ
Крупскага р на На яе маітле ў г.п.
Крупкі помнік
КбЛІНЗ (Соіііік) Сэмюэл (? — да
1671), англімсю ўрач Медыцыне ву-
чыўся ў Кембрыджы і Оксфардзе. з
1650 д-р медыцыны. У 1659 запрошаны
ў Расію, да 28.6.1666 урач цара Аляксея
Міхайлавіча. Пакінуў запіскі. у якіх
шмат звестак пра царскі двор, побыт,
гандаль. рэліпю, гаралы і наролы Расіі.
Раздзелы 18-ы і 19-ы кніп прысвечаны
норавам шляхты Рэчы Паспалітай К
адзначаў яе адукаванасць і гасціннасць.
асуджаў п’янства і свавольства; змясціў
звесткі аб хваробах банку пра ўцёкі
польскага караля і вя_і кн ВКЛ Генры
ка Валезы і інш
Тв Рус пер — Нынешнее состоянне Рос
снн. нэложенное в пнсьме к другу, жявушему
в Лондоне // Чтення в О-ве нсторнн м древ
ностей Росснйскнх 1846. Кн. 1, отд. 3.
Валерый Пазднякоў.
♦ КОЛОКОЛ», першая руская рэв. газе-
та. Выдавалася ў 1857—67 у Лондане і
Жэневе (з 1865) А 1 Герцэнам і М.П Ага-
ровым на рус і франц мовах. Мела да-
даткі «Под суд» (1859—62) і «Обшее ве-
че» (1862—64) Выйшла 245 нумароў
Тыраж дасягнуу 2500 экз Газеце нале-
жыць вял роля ў разгортванні рэв руху
ў Расіі Выступала супраць самалзяр-
жаўя, прыгоннага лалу. выкрывала зла-
чынствы царскай бюракратыі, аігубліка-
вала шмат звестак пра ўнутр. палітыку
рус нарызму. становішча сялян, наро-
лаў, якія ўвахолзілі ў склал Рас. і.мпс-
рыі. Раснаўсюджвалася нелегальна. ме-
ла карэснандэіпаў у Расн, у т.л. ў Бела-
русі. Спрыяла папіырэнню рэв.-дэмакр
ідэй у Бсларусі Іолыа за перыял
1859—64 надрукавана 49 артыкулаў. за-
метак і шфармацын пра Беларусь. бяс-
нраўнае становішча бел сялян, дэспа
тызм памешчыкаў, бюракратыі і арміі.
Палтрымала паўстанне 1863—64. нісала
пра «Мужыцкую праўду», асуджала палі-
цэйскія рэпрэсіі. рэзка крытыкавала
дзейнасць віленскага ген.-губсрпатара
М .М Мурауёва Прапагандавала рэв.-дэ-
макр. шлях вырашэння нац. пытання,
адстойвала права бел народа вырашаць
свой лсс. У серыі ларожных нататак
(«Ад Віцебска да Коуны», 1862. №
128—130) невядомы аутар апісаў Ві-
пебск, Оршу, Маплёў, Барысаў. Мінск,
расказаў пра сял. хваляванні. У 1862 з
Герцэнам і Агаровы.м сябраваў Ф.Зян-
ковіч — паплсчнік К. Ка.йноускага.
ІІубл.. «Колокол» Вып 1—11 (Факс. язд.)
М., 1960—64
Літ Кісялеў Г Па слядах аднаю
пісьма .М П.Агарова і А1 Герцэна '/ 3 думай
пра Беларусь Мн 1966 Яго ж. Героі і му-
зы Мн , 1982; Эйдельман НЯ Герце-
повскнй «Колокол' М, 1963; Цікоцкі
М 3 гісторыі беларускай журналістыкі XIX
ст Мн . 1960; Мепшксвіч ВУ Бела
русь у выданнях Вольнага рускага друкч
(1857—1865 гг.) // Веспі АН БССР Сер гра
мал навук 1978 2.
Сярэбраныя ко.тгы канца 12 —нач 13 ст з
іарадлшча Вішчын Рагачоўскага раена.
Супервоклалка «Поўнаіа збору прап» О Коль-
берга (т 52. 1968).
КОЛТ. старажытнае жаночае ўпрыго
жанне 11—13 ст., пустацелая метатіч
ная падвеска, якую прымацоувалі да га
іаўнога ўбору з 2 бакоу на ланцужках
або стужках Да 12 ст. вырабтялі з зола
та серабра. упрыгожвалі перагароіча
тай эмаллю. зярненнем. сканню. чар
неннем Знойлзены на Берасценскім
гарадзгшчы (выраблены з 2 спаяных ся
рэбраных ііласціп, арнаментаваных шс
нёным узорам), у Вішчынскім грашова
рэчавым скарбе (4 экз.). 3 канца 12 ст
аналагічныя па форме і арнаменце. алс
больш танныя К адлівалі са сплаву во
лава і свінцу. На Мінскгм гаралзішчы
знойлзены К з выяван птушак якія
сцерагуць «дрэва жыцця».
Літ. Дэкаратыёна-прыкладное мастацті
Бетарусі XII—XVIII стст Мн 1984
Георгій ІІІтыхаі
КЙЛЬБЕРГ (КоІЬеі^) Оскар (222 1814
в. Прысуха Апочынскага нав. Кслецка
га ваяв.. Полыпча — 3.6.1890), польскі
этнограф. фалькларыст. кампазітар.
Акад. Акадэміі ведаў у Кракаве (1875.
чл.-кар 1873) У 1837 хатні настаўнік
музыкі ў Літве, Ьеластоку. Гомелі (на
ведаў таксама Мшск і Выьню). Для
фартэпіяна пісаў паланэзы. мазуркі.
кракавякі рабіў апрацоукі нар. пссень.
аўтар оперы «Кароль пастухоў» (1859)
Збіраў фалькл -этнагр матэрыялы ў
Полыпчы, Літве, на Беларусі, Украше
у Венгрыі. Аўтар працы «Народ Яго
звычаі, лал жыцця. мова, падашіі. пры-
казкі. абрады. забабоны, забавы, песні,
музыка і танны» (1857—90. каля 40 т ).
У 52-м т. (Беларусь—Палсссе, 1968)
♦Поўнага збору прац» (т 1—68, 1961 —
90) змешчаны 723 песні, 105 нотных за
пісаў, зробленых у наваколлі Віпебска
Кобрына, Ковеля Магілева, Мазыра.
Мінска, Оуруча. Полацка, у т.л. стараж
несня пра Яшчура запісаная ў Сапоц
кіне на Гродзеншчыне 14 казак і па
ланняў, 33 прыказкі, 16 анісанняу бел
вяселля. 4 — пахавальных абрадаў. нар.
лексіка, апісанпі адзеііпя і жылля. вера-
ванняў і звычаяў У раздзеле «Нарол»
нрыведзена шмат выказванняў і думак
таследчыкаў пра характар, псіхалопю
светасузіранне і вераванні беларусаў.
матэрыялы пра сац і эканам станові
шча бел. сялян іх стравы, адзенне за
няткі. промыс.іы гандаль. пра іх жы
лыя і гасп пабуювы, волны транспарт
на Палессі і іпш Шмат матэрыятаў пра
пст і культурнас мінулае многіх мясцін
Бсларусі, у т.л. Жыровічаў. Мазыра.
Міра, Навагрулка, ІІінска, Рэчыцы,
Слоніма. Слупка і інш. Завяршае том
бібліяграфія па бел фальклоры і этна-
ірафн Пераважную болыпасць матэры
ялаў К узяў з пран Э Ажэшкі. П В Баб
роўскага. Л Га.іамбеускага. Р С.Зянькеві-
ча. Ю I Крашэускага і\ Ф Рыпінскага.
Я.П Тышкевіча. рукапісаў певяломых
аўтараў Аутар прац «Казкі з ІІалесся»,
«Вясельныя звычаі і абралы з Палесся»
(абсдзве 1889). «Этнаграфічныя зама
лёўкі» (т. 1—11, 1882—91)
Літ Малаш-Аксамітава Л.А.,
Сабаленка Э.Р Беларусь у этнаграфіч-
на-фа.'іьклорнай спадчынс АКольбсрга //
Вссці АН БССР Сер. грамад. навук. 1970. №
3. Гудас А (Мальдііс АВ ) Беларусю том
Кольбсрга // Потымя 1970 8. В а с і л е -
віч УА Оскар Кольбсрг (1814—1890) //
Беларуская фалькларыстыка Мн . 1989
Яго ж Збіратыпкі Мн . 1991 С 5—20
Соломевнч й Нэлаію в Полыпе // Не
мап. 1969 X' 11 6 о г ч к і К. СХкаг КоІЬег^
М/ап>/ана 1974 Янка Саіачевіч
КОЛЬЧАК Мікалай Мікалаевіч
[29 6(12.7) 1905, пас Янаў-Палсскі Коб-
рынскага пав. Гродзепскай губ., цяпер
і Іванава Ьрэспкай вобт. — 14 2.1969],
Іерой Сав Саюза (1945). Скончыў Ле-
шнгралскую пях. школу (1928). Удзедь-
нік грамадз ванны У 1921—24 праца
ваў на бул ве Вотхаўскай ГЭС 3 1925 у
Чырв Армн 3 1937 выкладчык курсаў
«Выстрал». У Вял. Айч. вайну з 1942
нач. снанпсрскай ніколы. з 1944 каман
ізір стралк палка на 3-м Бсл. фронце
Полк пад камандаваппсм палкоўіпка К
вызначыуся 15—17 8 1944 у баях за вы-
хал на граніцу з Усх Прусіяй, дзе албіў
229
КОНАН
10 контратак нраціўніка, знішчыў 11
танкаў, 13 аўта- і бронемашын, 12 куля-
мётаў, 2 артбатарэі і больш за 500 гітле-
раўцаў. Да 1946 у Сав. Арміі.
КОМАЛАЎСКІ БОЙ 1942. Албыўся па-
між партызанамі 125-га атрала імя Ста-
ліна (каманлзір СА.Рыжак) і ням.-фаш.
акупантамі 19 чэрв. каля раз’езда Кома-
лава Дзяржынскага р-на на лініі
Мінск—Баранавічы ў Вял. Айч вайну.
У выніку 1,5-гадзіннага бою з намнога
большымі сіламі праніўніка партызаны
спалілі будынак умапаванага блокпаста,
ператворанага гітлераўцамі ў дот, зні-
шчылі танк, процітанкавую гармату, 2
радыёстанцыі, 15 бочак гаручага; атрад
выйшаў з-пад агню, у час бою загінулі
камандзір атрада, яго ад'ютант і нач.
штаба.
«КОММУНЙСТ БЕЛОРУССНП»,
штомесячны тэарэт. і паліт часопіс ЦК
КПБ. Выдаваўся з мая 1922 да кастр.
1991 у Мінску. Да 1925 наз. «Вперед», у
студз.—лют. 1927 выйшаў здвоены ну-
мар пад назвай «Весткі Цэнтральнага
Камітэта Камуністычнай партыі (баль-
шавікоў) Беларусі». 3 сак. 1927 наз.
«Бальшавік Беларусі» (выходзіў на бел.
мове, з вер. 1948 на бел. і рус. мовах), з
піст. 1952 «Камупісз Ьеларусі» (да 1965
выходзіў на бел. і рус. мовах, да кастр.
1991 на рус. мове) I Ірапаганлаваў ідэі
марксізму-лснінізму, асвятляў прабле-
мы тэорыі і практыкі камуніст. будаў-
ніцтва, абагульняў вопыт парт.-аргані-
зац. і ідэалаг. работы КПЬ. практыкі кі-
раўніцтва гасп. і сац.-культ. жыццём у
рэспубліцы. Друкаваў матэрыялы з’ез-
даў КПСС і КПБ, плепумаў ЦК партыі,
артыкулы па пытаннях дзярж. будаўніц-
тва, навук. саныялізму, гісторыі, філа-
софіі, паліт. эканоміі, л-ры і мастацтва.
навукова-метадычныя распрацоўкі ў да-
памогу слухачам сеткі парт. асветы і
інш. Сярод матэрыялаў гіст. тэматыкі
артыкулы С.Х.Агурскага «Роля дробна-
буржуазных партый на Беларусі ў Кас-
трычніцкай рэвалюцыі» (1927, №5, 7),
«Паалей-сіянізм як агентура буржуазіі і
англійскага імперыялізму» (1934. № 5),
АД.Кіржніца «У няволі буржуазнага
нацыяналізму» (1928, № 3), У.М.Ігна-
тоўскага «Да пастаноўкі пытаінія аб
паўстанні 1863 г.» (1928, № 6—7),
І.А.Данільчыка і Я.І.Карпейчыка «Суп-
раць нацыяна.і-дэмакратычных выпраў-
ленняў гісторыі Савецкай Беларусі»
(1930, № 1—2), М.А.Поташа «Супраць
фальсіфікацыі гісторыі КП(б)Б і ЬССР»
(1932, № 19—24), «Контррэвалюцый-
ная роля Бунла ў Акцябарскай рэвалю-
цыі» (1934, № 19), А.І.Зюзькова «Пад-
няць выклаланне гісторыі бальшавізму
на належную вышыню» (1935, № 9),
«1905 год на Ьеларусі» (1935, № 15),
Дз.А.Дудкова «Контррэвалюцыйны бс-
ларускі нацыянал-дэмакратызм на
службе ў белапольскіх акупантаў» (1935,
№ 10—11), І.Ф.Лочмеля «Адмена пры-
гоннага права на Беларусі ў 1862 г.»
(1939, № 5), Л.С.Абэцэдарскага,
В.І.Яфрэмавай, Карнейчыка, К.І.Шабу
ні «Насуперак гістарычным фактам»
(1963, № 5), М.С.Сташкевіча «Сацыя-
лісты-федэралісты» (1991, № 7). «Эсэ-
ры: мінулае без будучага» (1991, № 9).
М.Ф.Шумейкі «У Рызе: 70 год таму на-
зад: Лісты А.Р.Чарвякова пра савецка-
польскія перагаворы 1921 г.» (1991, №
9) і інш. Шэрагу публікацый уласцівы
вульгарна-сацыялаг. падыход, адсут-
насць крытычнага погляду, суб’екты-
візм і дагматызм. Буйным пст. падзеям
на Беларусі прысвечаны артыкулы
К.І.Шабуні «Рэвалюцыйны рух на Бе-
ларусі ў 1905—1907 гт.» (1955, № 2),
Ц.Е.Саладкова «Бальшавікі Беларусі ў
гады новага рэвалюцыйнага пад'ёму
(1910—1914)» (1956, № 11), М.С.Арэх-
вы «Да пытання аб гісторыі Камуніс-
тычнай партыі Заходняй Беларусі (1957,
№ 8), С.З.Пачаніна «У галы грамадзян-
скай вайны (ліпень 1918 — лістапад
1920)» (1970. № 2), М.Я.Шкляра «Аба-
гульненпе вопыту сацыялістычнага бу-
даўніцтва ў БССР» (1970, № 11),
І.С.Краўчанкі «Помніць урокі мінулага»
(1971, № 6), І.М.Ігнаценкі «Бальшавікі
Беларусі ў перыяд падрыхтоўкі і правя-
дзення Кастрычніцкай рэвалюцыі»
(1977, № 9) і інш. Інфармаваў пра па-
дзеі міжнар. жыцця, сувязі Беларусі з
замежпымі краінамі. змяшчаў рэцэнзіі і
водгукі на новыя кнігі, рабіў агляды пе-
рыяд. выданняў рэспублікі. Аўтарамі
часопіса былі парт., сав. і гасп. работні-
кі, вучоныя, пісьменнікі. публіцысты. У
пасляваен. перыяд гал рэдактары
«К.Б.»: Г.В.Булай, У.П.Вялічка,
Д.І.Драгуп, І.М.Ільюшын. Я.І.Качан.
І.І.Саладкоў. Выйшла 800 нумароў.
Іван Марчанка. Эдуард Ліпецкі.
КОМСЕНІЧЫ вёска, цэнтр сельсавета
Круглянскага р-на. Каля аўтадарогі Ма-
гілёў—Круглае (2 км). За 13 км на ПдУ
ад Круглага, 65 км ад Магьіёва, 32 км
ад чыг. станцыі Талачын. 600 ж., 228
двароў (1997).
У 18 ст. ўладанне вя.і гетмана ВКД
М.К.Агінскага. Пасля 1-га падзелу Рэ-
чы Паспалітай (1772) перададзены кня-
пні К.РДашкавай. Апрача земляроб-
ства вяскоўцы займаліся вырабам воў-
ны і абутку. У 1880 — 552 ж., 74 двары.
царква, хлебазапасны магазін; у 1885 —
451 ж , 75 двароў. У 1909 К. ў Чарна-
руцкан вол. Магілёўскага павета. 797
У.М.Конан
ж„ 106 двароў. 3 пач. 1920-х г. існавалі
пач. школа, нар. дом, хата-чытальня. 3
1924 у Круглянскім р-не Аршанскай
акругі (да 26.7.1930). У 1926 — 352 ж.,
76 двароў. У 1931 — у Шклоўскім р-не.
3 1938 у Магілёўскай вобл. У 1959—66
у Бялыніцкім р-не. У 1971 — 265 ж., 87
двароў. Сярэдняя школа, бібліятэка,
Дом культуры, бальніца, аддз. сувязі, 2
магазіны. Брацкая магіла сав. воінаў і
партызан. Помнік землякам. якія загі-
нулі ў Вял. Айч. вайну.
Агяксандр ІПчарбатаў.
КОН. 1) адзінка плошчы зямлі ў ВКД
уладальнікі якой павінны былі ў час
вайны выставіць пэўную колькаспь лю-
дзей для выканання конна-наштовай
службы, абароны замкаў. К. аднавядаў
6 валокам (у Себежскім і Невельскім
графствах у 18 ст.). 2) Паласа зямлі,
якую апрацоўвалі адным канём (пера-
важна ў гаспаларках дробнай шляхты
Магілёўскай губ. ў канцы 18 ст.).
Літ.. КусМікоша 1. Оек1а5ас)а ЛгоЬпе)
57ІасІНу роккіеі * Се5аг5і»іе Ко5уі5кіпі //
РггевЦё Ні5іогус7пу 1988. Т. 79. г 1.
Яўген Анішчанка
«КОНАДНІ». ілюстраваны літаратурна-
мастацкі часопіс бел. эміграцыі ў ЗША.
Вылаваўся Беларускім інстытутам на-
вукі і мастацтва ў Нью-Йорку на бел.
мове ў 1954—55, 1958 і 1963 (выйшла 8
нумароў, № 5—6 здвоеныя). Друкаваў
паэзію, прозу, літ. крытыку, публшыс-
тыку бел. эмігранцкіх пісьменпікаў,
хроніку літ. і навук. жыцця. Друкавалі-
ся пераклады з ня.м., укр.. польскай лі-
таратур, рэпрадукцыі карцін М.Сеўру-
ка, П.Мірановіча, М.Навумовіча і інш.
КбНАН Уладзімір Міхамлавіч (н.
23.4.1934, в. Вераскава Навагрудскага
ваяв., цяпер у Навагрудскім р-не), бел.
філосаф, гісторык, літаратуразнавец
Д-р філас. н. (1982). Скончыў гіст. ф-т
БДУ (1959). У 1959—61 настаўнік і лы-
рэктар Стражоўскай школы Вілейскага
р-на. 3 1962 у Ін-це філасофіі і права
АН Беларусі: навук. супрацоўнік, заг.
сектара эстэтыкі і сац. псіхалогіі. 3 1991
заг. аддзела псторыі і тэорыі культуры
Нан. навук.-асв. цэнтра імя Ф.Скары-
ны. Даследуе гісторыю эстэт. думкі Бе-
ларусі, бел. філасофіі, культуралопю,
нраблемы фалькларыстыкі і літарату-
разнаўства. Дзярж. нрэмія Беларусі 1984
за ныют работ па гісторыі філасофіі і
грамадскай думкі Ьеларусі дакастр. пс-
рыяду.
Тв.. Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі
(1917—1934 гг.). Міі., 1968; Демократнчсская
эстетнка Белорусснн, 1905—1917. Мн., 1971;
Очерк нсторнн эстетнческой мыслн Белорус-
снн М„ 1972 (разам з Э.Дарашэвічам); Алам
Бабарэка: Крытыка-біягр. нарыс. Мн.. 1976;
От Репессанса к класснішзму: Становленне
зстет. мыслн в Белоруссмн в XVI—XVIII вв.
Мн„ 1978; Эстетнческая мысль Советской
Белорусснн. Мн„ 1978; Проблемы нскусства
н эстетнкн в обшественной мыслн Белорус-
снн начала XX в. Мн., 1985; Ля вытокаў са-
мапазнання станаўленне духоўных каштоў-
230
КОНАНАЎ
насцей у святле фальклору. Мн., 1989; Бос-
кая і людская мудрасць (Франнішак Скары-
на: жыццё, творчасць, светапоіляд). Мн.,
1990; Святло паээіі і цені жыцця: Лірыка
Максіма Багдановіча. Мн., 1991; Архетыпы
нашай культуры // Адукацыя і ныхаванне.
1996. № 1, 3—11.
КбНАНАЎ Міхаіл Дзмітрыевіч
(10(23). 1.1906, мяст. Бобр Сенненскага
пав. Магілёўскай губ., цяпер гар. пасё-
лак Крупскага р-на — 10.5.1972], Герой
Сав. Саюза (1945). Скончыў Ленінград-
скія хіміка-тэхнал. ін-т (1937), Вышэй-
шую афіцэрскую бранятанк. школу
(1951). У 1937—41 працаваў на з-дзе ў
Ленінградзе. Удзельнік сав.-фінл. вай-
ны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з 1941
на Лснінірадскім, 1-м Бел. франтах.
Удзельнік абароны Ленінграда, вызва-
лення Эстоніі, Полынчы, баёў у Герма-
ніі. Камандзір танк. батальёна К. вы-
значыўся ў студз. 1944 у Леніградскай
вобл.: батальён прарваўся ў тыл і дэзар-
ганізаваў абарону ворага; 17—25 студз.
знішчыў 5 танкаў, 29 гармат, 9 дзотаў,
18 кулямётных кропак і каля 300 гітле-
раўцаў; у баях за вызваленне Польшчы
танкавы батальён пад камандаваннем
К. прарваў абарону праціўніка, авалодаў
пераправай цераз р. Піліца, забяспечыў
фарсіраванне ракі, замацаваўся на яе
левым беразе. У складзе галоўнай бая-
вой разведкі батальён уварваўся ў г.
Скернявіцы, разграміў полк няхоты
праціўніка і поўнасцю вызваліў горад.
Да 1959 у Сав. Арміі, падпалкоўнік. Яго
імем названа вуліца ў г.п. Бобр.
КбнНАЯ ШЛЯХТА, назва ў попісах
войска ВКЛ 16 ст. і інш. афіцыйных да-
кументах шляхты (баяр), якая выконва-
ла вайсковую павіннасць земскай служ-
бы на кані. Складала пераважную боль-
шасць войска ВКЛ і магнацкіх войск.
Паводле попісу 1567—68 шляхта, якая
мела маёнткі да 20 дымоў, складала
амаль 80% усёй шляхгы. Яна падзяля-
лася на розныя катэгорыі. Паводле сей-
мавай пастановы 1529 адна група К.ш.
выстаўляла 1 каня ад 8 сялянскіх служ-
баў, другая — ад 1—7 службаў (конь і
ўзбраенне маглі быць горшыя), трэцяя
ўвогуле не мела падданых сялян
(«служба сваімі галовамі»).
Кр.: Русская всторнческая бнблмотека. Т.
33. Пг., 1915.
Літ.: Доўнар-Запольскі М. Са-
цыяльна-эканамічная структура Літоўска-Бе-
ларускае дзяржавы ў XVI—XVIII ст. // Гіст -
археал. зб. Мн., 1927. №1; Ьозугпіагіхкі Н.
8ш<1іа пад дхіеіаті ХУіеІкіе^о КыдМгеа
Ьііеялкіе^о. Рогпагі, 1983. Анатоль Грыцкевіч.
КбнНЫЯ МЯШЧАНЕ, ірупа вайско-
ва-служылых мяшчан у ВКЛ у 16—17
ст. Нашчадкі былых баяр, якія перася-
ліліся ў горад, але захавалі свае маёнткі
і абавязак выконваць вайсковую зем-
скую службу ў феад. апалчэнні свайго
павета. У 16 ст. як асобная сац. група
існавалі К.м. віцебскія (каля 100 сем’-
яў). Яны падзяляліся на 2 групы: жыха-
ры Віцебска або яго прадмесця; жыха-
ры Віцебскага ваяв. (выселіліся назад з
горада). У прывілеі Віцебску на магдэ-
бургскае права 1597 жыхары Віцебска
былі ўраўнаваны ў правах з інш. мя-
шчанамі. К.м., якія жылі ў маёнтках і
сёлах («пасельскія»), атрымалі ад вял.
кн. Жыгімонта III Вазы прывілей
(24.3.1626), паводле якога захавалі свае
маёнткі, але былі пераведзены пад
юрысдыкцыю ваяводы з-пад юрысдык-
цыі гродскага і земскага судоў Віцеб-
скага пав. Гэта невял. група займала
прамежкавае становішча паміж сялян-
ствам і шляхтай, частка ўвайшла ў раз-
рад дробнай шляхты. Аналагічная не-
вял. сац. ірупа была ў Слуцку ў 1-й пал.
17 ст. Паводле статута Слуцка, выдадзе-
нага Крыштофам Радзівілам 5.5.1621,
усе купцы горада і багатыя мяшчане,
што жылі ў дамах на Рыначнай пло-
шчы, цэхмістры і сотнікі гар. апалчэння
павінны былі складаць конны атрад
апалчэння. Частка з іх таксама з’яўля-
лася нашчадкамі баяр, што пасяліліся ў
горадзс. Гэта група знікла да сярэдзіны
17 ст.
Літ: Л а п п о М. К нсторнм сословного
строя Велнкого княжества Лнтовского: Кон-
ные меідане внтебскне в XVI ст. // Сборннк
статей, носвяшенных В.О.Ключевскому. М.,
1909; Грнцкевнч АП. Частновладель-
ческне города Белорусснн в XVI—XVIII вв.
Мн., 1975. Анатоль Грыцкевіч.
КОНТРРЭВАЛібЦЫЯ (ад франц.
сопіге супраць + гсуоіііііоп рэвалюцыя),
грамадскі працэс, процілеглы сацыяль-
най рэвалюцыі. К. заўсёды накіравана
на рэстаўрацыю ці захаваннс ранейшых
парадкаў. Паколькі сацыяльныя рэва-
люцыі праяўляюцца ў розных тыпах
(нац.-вызв., буржуазныя, дэмакр., са-
цыялістычныя), існуюць аналагічныя,
адэкватныя ім (толькі з процілеглым
знакам) тыпы К. Сацыяльныя К. адроз-
ніваюцца размахам, характарам, рухаю-
чымі сіламі, мэтамі і задачамі. К. можа
праяўляцца як узбр. супраціўленне, гра-
мадз. вайна, мяцеж, змова, акт сабата-
жу, дыверсіі і да т.п., а таксама ў выгля-
дзе ўнутр. проціборства розных паліт.
сіл і знешніх выступленняў у адносінах
да той ці інш. краіны (экспарт К.). Ні-
якія намаганні знешняй К. не ў стане
прывесці да крызіснай сітуацыі без уза-
емадзеяння з унутр. К. Паліт. база К.
фарміруецца ў выніку перапляцення
знешняга ўмяшальніцтва ў справы тых
ці інш. дзяржаў і дзеянняў унутр. фак-
тараў К. К. з’яўляюцца рэстаўрацыя
Сцюартаў у Англіі (1660—88), Бурбонаў
у Францыі (1814-—30), паражэнне рэва-
люцыі 1848—49 у Германіі і Парыж-
скай камуны ў Францыі (1871) і інш.
Банапартызм як спецыфічная дыктатар-
ская форма К., якая апіраецца на ваен-
ных і балансуе на супярэчнасцях паміж
сац. інтарэсамі розных класаў і слаёў
грамадства, упершыню ўзнік у Францыі
пасля бурЖ. рэвалюцыі канца 18 ст. ў
перыяд дыктатуры Напалеона Банапар-
та. Прыкладамі К. з’яўляюцца масавыя
расстрэлы рабочых пасля падаўлення
рэвалюцыі 1905—07 у Расіі, белы тэ-
рор, ірамадз. вайна і ваенная інтэрвен-
цыя пасля Кастр. рэвалюцыі 1917. Не-
кат. зах. палгголагі лічаць. што існуе
фаталыіы «закон тэрмідора» і што ўся-
кая рэвалюцыя непазбежна перарастае
ў К. і заканчваецца рэстаўрацыяй ста-
рых парадкаў. Падзеі, якія адбыліся ў
краінах былой сусв. сістэмы сацыялізму
на рубяжы 1980—90-х г. і прывялі яе да
распаду і псраходу гэтых дзяржаў да
ўстанаўлення рыначных адносін, некат.
грамадазнаўцы і палітыкі марксісцкага
кірунку лічаць контррэв. актамі, праяў-
леннем класавай барацьбы. наступлен-
нем сусв. буржуазіі на заваёвы працоў-
ных. Палітыкі і ідэолагі ліберальнага кі-
рунку разглядаюць іх як дэмакр. рэва-
люцыі ў таталітарных рэжымах, якія
з’яўляюцца зыходным пунктам на шля-
ху да стварэння плюралістычных паліт.
і грамадскіх сістэм, да сапраўднай дэ-
макратыі. Адам Мельнікаў
КОНТРРЭФАРМАЦЫЯ, рэлііійна-па-
літ. рух у Еўропе ў 2-й пал. 16—17 ст.,
узначалены папствам і накіраваны суп-
раць Рэфармацыі; форма ўмацавання
феад. ладу ў эпоху яго распаду. Мела на
мэце рэстаўрацыю пазіцый, страчаных
каталіцызмам у шэрагу краін у 1-й пал.
16 ст. Ахапіла палітыку, ідэалогію.
культуру.
Дакгрыну і царк. палітыку каталіцкай
царквы эпохі К. вызначыў Трыдэнцкі
сабор (1545—47, 1551—52, 1562—63),
які адхіліў кампраміс з пратэстантамі,
пацвердзіў безумоўны аўгарытэт пап у
справах веры, замацаваў набажэнства
выключна на лац. мове, жорсткую царк.
цэнзуру. Усякае адхіленне ал пастаноў
сабора разглядалася як ерась і падляга-
ла ганенням. 3 мэтай рэстаўрацыі сваіх
пазіцый папства звярнулася да арганіза-
цыйнай і ідэйнай перабудовы касцёла.
У 1542 у Рыме ўтворана інквізіцыя,
якая разгарнула ў каталіцкіх краінах ба-
рацьбу з рэлігійным іншадумствам, рэ-
фармацыйнымі плынямі. На кастры
былі спалены Дж.Бруна і Дж.Ваніні,
праследаваліся Т.Кампанела, Г.Галілей
і інш., арганізоўваліся пагромы пратэс-
тантаў (Варфаламееўская ноч у Пары-
жы 24.8.1572), рэліг. войны (Трыцпаці-
гадовая вайна 1618—48). У 1559 надру-
каваны першы віндэкс забароненых
кніг». Створаны шэраг навуч. устаноў
для падрыхтоўкі каталінкіх місіянераў,
якіх накіроўвалі ў краіны, дзе пачалася
барацьба супраць Рэфармацыі. 3 1577
кадры прапагандыстаў каталіцызму на
ўсх.-слав. землях з іх ураджэнцаў рых-
таваў грэчаскі Афанасьеўскі калегіум у
Рыме. У 1622 у Ватыканс створана Кан-
грэгацыя прапаганды веры, адказная за
місіянерскую дзейнасць. Рэфармаваліся
і ствараліся новыя ордэны манаскія. Гал.
стаўку папства зрабіла на ордэн езуітаў
(створаны І.Лаёлам у 1534).
У ВКЛ пачаткам К. лічыцца 1569, ка-
лі ў Вільню прыйшло 13 першых езуі-
таў: паляк (паводле інш. звестак бела-
рус) Станіслаў Варшавіцкі, харват Та-
маш Здэлярыч, шатландзец Ян Гай,
белыіец Францішак Фабрыцыус, ірлан-
дзец Давыд Дымус і інш. Іх выклікаў
віленскі біскуп Валяр’ян ПраТасевіч
(яго паства амаль уся перайшла ў каль-
вінізм) для барацьбы з Рэфармацыяй і
арганізацыі ун-та ў сталіцы княства
Вільні. Праз год у ВКЛ было ўжо 300
езуітаў. Талерантнасць дзяржавы ства-
рала добры грунт для іх дзейнасці. У
ахопленыя Рэфармацыяй бел. землі ор-
дэн накіраваў дасведчаных місіянераў,
багасловаў, прапаведнікаў і пісьменні-
каў: П.Скаргу (гал. ідэолаг К. ў ВКЛ),
Францішка Суньера, Антонія Пасевіна,
Станіслава Влошака і інш. Акрамя місі-
янерска-прапаведніцкай дзейнасці езуі-
ты выкарыстоўвалі прымусовыя і нават
гвалтоўныя меры: закрывалі пратэстан-
цкія і правасл. школы і друкарні, учы-
нялі пагромы, палілі кнігі апанентаў
(упершыню ў 1581 у Вільні) і інш. У
16—18 ст. акрамя езуіцкага на тэр. Бе-
ларусі асталяваліся яшчэ 24 каталіцкія
манаскія ордэны (у 16—17 ст. фран-
цысканцы адкрылі 17 кляштараў, дамі-
ніканцы — 41, кармеліты — 16, а так-
сама бенедыкцінцы, піяры і інш.). На
Беларусі працэс К. па часе амаль супаў
з Рэфармацыяй, што стала прычынай
асабліва напружанай барацьбы. Аднак
выпрацаваныя стагоддзямі раней нор-
мы рэліг. талерантнасці не дапусцілі тут
такіх жудасных і агідных формаў, як у
Зах. Еўропе. К. ў ВКЛ была накіравана
не толькі супраць пратэстантызму, але і
супраць праваслаўя. Беларускім землям
у планах Ватыкана адводзілася роля
плацдарма для пранікнення ў Маскоў-
скую дзяржаву (гэты план выкладзены
ў працы А.Пасевіна «Масковія»), а праз
яе — далей у Азію, да Індыі і Кітая.
Папа Клімент VIII так заяўляў пра гэта:
♦О, мае русіны! Спадзяюся праз вас пе-
равярнуць у каталіцызм увесь Усход!»
Польскія духоўныя і свецкія ўлады ім-
кнуліся ў ходзе К. ліквідаваць полікан-
фесійны характар ВКЛ і ўмацаваць
дзярж.-паліт. адзінства Рэчы Паспалі-
тай. Актыўна падтрымлівала К. кара-
леўская ўлада. Стафан Баторый гава-
рыў: «Калі б я не быў каралём, то быў
бы езуітам». Граматай ад 27.3.1577 ён
забараніў будаваць у Вільні некаталіцкія
храмы і школы. Жыгімонт III называў
сябе езуіцкім каралём. На хвалі К. на-
радзілася Брэсцкая унія 1596 і створана
уніяцкая царква. Супраць каталіцкай эк-
спансіі былі вымушаны разам змагацца
пратэстанцкія абшчыны і'брацтвы пра-
васлаўныя, царк. пісьменнікі-палемісты.
У 1599 акт аб узаемнай дапамозе суп-
раць ваяўнічага каталіцызму падпісалі
168 бел. і літ. правасл. і пратэстанцкіх
магнатаў і шляхціцаў. Супраціўленне
гвалтоўнаму акаталічванню і насаджэн-
ню уніяцтва не раз вылівалася ў нар.
паўстанне (выступленні супраць увя-
дзення грыгарыянскага календара ў По-
лацку ў канцы 16 ст., Віцебскае паў-
станне 1623', антыкаталіцкую накірава-
насць мела народна-вызваленчая і ан-
тыфеадальная вайна 1648—51). Хоць у
абставінах рэліг. бараньбы ў Статут
ВКЛ 1588 быў унесены артыкул аб ве-
рацярпімасці, аднак гэта фактычна не
змяніла сітуацыі. 3 Цягам часу К. пера-
магла, рэліг. талерантнасць ВКЛ пасту-
пова скасавана. Асаблівым ганенням з
боку каталіцкай царквы і дзяржавы
падлягалі антытрынітарыі. Прыгаворам
сеймавага суда 1647 былі закрыты ўсе іх
друкарні і школы, у 1648 яны пазбаўле-
ны апекі Варшаўскай канфедэрацыі
1573, а сейм 1658 прыгаварыў іх да вы-
гнання з Рэчы Паспалітай. Пад націс-
кам К., дзярж. санкцый, з-за ўнутр. су-
пярэчнасцей і адсутнасці адзінства ў
канцы 16 ст. рэфармацыйны рух на Бе-
ларусі пачаў паступова згасаць. Найб.
адчувальная да паліт. кан’юнктуры
кальвінісцкая шляхта ў новых умовах
стала пераходзіць у каталііггва. Яе гнаў
туды таксама страх перад нарастаючай
хваляй нар. рухаў і радыкалізм Рэфар-
мацыі. Большасць пратэстанцкіх і пра-
васл. бел. феадалаў да пач. 17 ст. канса-
лідавалася з польскімі на аснове ката-
ліцтва. М.Сматрыцкі ў творы «Фрынас»
(1610) назваў 47 магнацкіх правасл. ро-
даў, якія далучыліся тады да рымска-
каталіцкай царквы (Сапегі, Валовічы.
Храптовічы, Сангушкі, Скуміны, Чар-
тарыйскія і інш.). Прынялі гэту веру і 4
сыны пратэктара Рэфармацыі ў ВКЛ
Мікалая Радзівіла Чорнага (адзін з іх
Мікалай Крыштоф Сіротка прымусіў
кальвіністаў пакінуць Нясвіж, Клецк,
Ішкалдзь, Койданава), дзеці і ўнукі
«стаўпа праваслаўя» Канстанціна Ас-
трожскага. Мала схільнай да каталінтва
была дробная правасл. шляхта, аднак у
17 ст. большая яе частка прыняла унію.
У 1660 у Рэчы Паспалітай католікі
складалі 43%, уніяты — 33, праваслаў-
ныя — 10, іудзеі — 9 і інш. — 5% ад
колькасці ўсіх жыхароў дзяржавы. Нас-
туп К. працягваўся і ў 2-й пал. 17—18
ст. пасля разгрому рэфармацыйнага ру-
ху. Сейм 1668 адступніцтва ад каталіц-
тва прыраўняў да злачынства, якое цяг-
нула за сабой выгнанне з краіны, а ў
1764 вынес рашэнне караць за гэта
смерцю. Сеймавай пастановай 1712 за-
баранялася замацоўваць дзярж. пячат-
кай дакументы, якія прадугледжвалі
якую б ні было карысць для асоб нека-
таліцкага веравызнання. «Пастырскае
пасланне» 1717 і рашэнні сейма 1733
пазбавілі правасл. шляхту і духавенства
права займаць пасады ў сенаце, сейме,
судах і інш. дзярж. установах. 3 1673 па
1790 колькасць каталіцкіх прыходаў на
Беларусі павялічылася з 153 да 277. У
езуіцкіх колах выношваўся план поўна-
га знішчэння іншаверцаў. У 1717 абна-
родаваны «Праект знішчэння Русі», у
якім невядомы аўтар (магчыма, езуіт
АКулеша) прапанаваў вытанчаную
працраму барацьбы з праваслаўем і уні-
яцтвам, якое не апраўдвала надзей як
сродак паланізацыі бел. і ўкр. народаў.
Не ўдалося канчаткова задушыць пра-
васлаўе з-за «Артыкулаў для заспакаен-
ня рускага народа» (1633), якія ўзаконь-
валі існаванне правасл. царквы, а так-
сама з-за пастаянных патрабаванняў
рас. ўрада аб спыненні ганенняў на
праваслаўных. У канцы 18 ст. права-
слаўныя складалі 6,5% агульнага на-
сельніцтва Беларусі, уніяты — 75% (у
сельскай мясцовасці 80%). Ідэі К. вы-
значалі духоўнае жыццё Беларусі амаль
КОНТРРЭФАРМАЦЫЯ
да сярэдзіны 18 ст. У 2-й пал. 17 — 1-й
трэці 18 ст. адбывалася амаль поўная
клерыкалізацыя культуры і падпарадка-
ванне яе рэлігіі. Навук. веды абвяшча-
ліся грахоўнымі. Былі страчаны многія
бліскучыя дасягненні навукі і культуры
папярэдніх стагоддзяў. У параўнанні з
эпохай Адраджэння ўзровень адукацыі
панізіўся. У аснову навучання былі па-
кладзены тэалогія, схаластычная філа-
софія і лац. мова. Выдавалася пераваж-
на клерыкальная л-ра на лац. і польск.
мовах. У філасофіі непадзельна панава-
ла схаластыка, у поглядах на мінулае і ў
сацыялоіі адраджаліся правідэнцыялізм,
затухаў радыкалізм грамадска-паліт.
думкі. Спробы развіцця нерэліг. філасо-
фіі праследаваліся, пра што сведчыць
трагічны лёс К.Лышчынскага. К. не
спрыяла станаўленню бел. культуры ў
яе нац. формах. На змену добраахвот-
най паланізацыі папярэдняга часу ў 17
ст. прыйшла прымусовая (выцясненне
бел. мовы з афіц. справаводства ў 1696).
Масавая паланізацыя пануючага класа
Беларусі праз акаталічванне ў 17 ст.
ўскладніла працэс кансалідацыі бел. на-
роднасці, запаволіла фарміраванне яе
самасвядомасці. Аднак у выяўленчым
мастацтве ўздзеянне К. не было такім
адмоўным, як у л-ры і грамадска-філас.
думцы. Пануючым стылем стала барока,
якое адпавядала імкненню К. да пыш-
насці, пампезнасці, уздзейнічала на па-
чуцці вернікаў сінтэзам розных відаў
мастацтва. Найб. поўна яно выявілася ў
манументальнай архітэктуры. У 1730—
40-я г. на змену К. прыйшла эпоха
Асветніцтва. У сав. гістарыяграфіі К.
ацэньвалася адназначна адмоўна як рэ-
акцыйныя, дэнацыяналізатарскія тэн-
лэнцыі і засілле рэліг. ідэалогіі. Пана-
ваў погляд, што К. ператварыла Бела-
русь у канцы 17 ст. амаль што ў інтэ-
лекгуальную пустыню. Аднак гэта не
зусім так. Складанасць і супярэчлівасць
эпохі, наднацыянальная неаднарод-
насць культуры Беларусі 17—18 ст., яе
полілінгвістычнасць, інтэграванасць у
сістэму культуры Рэчы Паспалітай, бес-
перапыннасць працэсу фарміравання
нац. асаблівасцей л-ры, навукі, філасо-
фіі і мастацтва ва ўмовах перавагі кас-
мапалітычных тэндэнцый даюць пад-
ставу гаварыць аб шматзначнасці духоў-
на-культурнай функцыі К. на Беларусі.
Літ.'. Подокшнн С.А Реформацня н
обшественная мысль Белорусснн н Лмтвы
(вторая половнна XVI — начало XVII в.).
Мн., 1970; Я г о ж. Філасофская думка эпохі
Ацраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Ска-
рыны да Сімяона Полацкага. Мн., 1990; Б н -
р а л о АА Фмлософская н обгцественная
мысль в Белорусснм н Лнтве в конце XVII —
середнне XVIII в. Мн., 1971; Мараш Я.Н.
Ватнкан н каголнческая церковь в Белорус-
снм (1569—1795). Мн., 1971; Я го ж . Очер-
кн нсторнн экспанснн католнческой церквм
в Белорусснн XVIII в. Мн., 1974; Конон
В.М. От Ренессанса к класснцнзму: Сганов-
ленне эстет. мыслн в Белорусснн в XVI —
XVIII вв. Мн., 1978; Мальдзіс А На
к
232
«КОНТРРЭФОРМЫ»
скрыжаванні славянскіх традыцый: Літ. Бела-
русі пераходнага перывду (другая палавіна
XVII —XVIII ст.). Мн., 1980; Блмнова
Т.Б. Незунты в Белорусснн. Мн., 1990;
Т а / Ь і г I. Міеіоіегапсіа \уу7папіо*а і
»У8папіе агіап. \Уаг57а»а, 1957.
Святлана Марозава.
«КОНТРРЭФОРМЫ», заканадаўчыя
пераўтварэнні, праведзеныя ў 1880 —
пач. 1890-х г. у Расіі. Накіраваны на аб-
межаванне і перагляд бурж. рэформаў
1860—70-х г., на ўмацаванне ўлады са-
мадзяржаўя і дваран. У заканадаўчыя
акгы, якія складаюць сутнасць «К.»,
уваходзяць прынятыя 27.8.1882 часовыя
правілы аб друку, якія ўводзілі т.зв.
«карную цэнзуру». У 1884 новы універ-
сітэцкі статут скасаваў аўтаномію ВНУ.
У 1885 заснаваны Дваранскі зямельны
банк, мэтай якога была падтрымка два-
ранскага землеўладання. У 1886 уведзе-
ны абмежаванні сямейных падзелаў для
сялян і закон аб найме с.-г. рабочых. У
1887 зменены цэнз для выбрання пры-
сяжных засядацеляў у судзе з мэтай па-
велічэння колькасці прадстаўнікоў ад
дваран і адхілення прадстаўнікоў най-
менш заможных бурж. слаёў. Цыркуляр
ал 18.7.1887 забараніў прымаць у гімна-
зіі дзяцей фурманаў, прачак, дробных
крамнікаў і г.д., г. зн. аднавіў у пачат-
ковай і сярэдняй школе саслоўныя
прынцыпы. 12.7.1889 прыняты закон аб
земскіх начальніках, скасаванні інсты-
тута міравых судоў і ўстанаўленні кан-
тролю павятовых прадвадзіцеляў два-
ранства нал павятовымі з’ездамі земскіх
начальнікаў. У 1889 заканалаўча зама-
цаваны канфіскацыя шэрагу судовых
спраў (асабліва тых, якія датычылі суп-
раціўлення ўладам) з вядзення суда
прысяжных і абмежаванне публічнасці
судоў. 12.6.1890 прынята земскае пала-
жэнне, паводле якога ўведзены саслоў-
ныя курыі для выбаршчыкаў, што знач-
на ўзмацніла пазіцыі дваранства. Сяля-
не былі пазбаўлены права нспасрэднага
выбару земскіх гласных, якія цяпер
назначаліся губернатарам з ліку выбра-
ных у валасцях кандыдатаў. У выніку
перагляду гар. рэформы 11.6.1892 быў
прыняты закон, паводле якога ніжэй-
шыя слаі — прыказчыкі і дробныя ган-
лляры — былі выключаны з гарадскіх
выбаршчыкаў. «К.» прывялі да абмежа-
вання, а часам і скасавання лібераль-
ных рэформаў 1860—70-х г. На Белару-
сі палітыка «К.» не вызначыла такога
рэзкага павароту ва ўнутр. жыцці, як у
рус. губернях. У сувязі з паўстаннсм
1863—64 тут дзейнічаў рэжым выключ-
ных законаў, таму большасць рэформаў
1860—7()-х г. і «К.» уводзілася на Бела-
русі са значным спазненнем і істотнымі
адступленнямі. Напр., суд прысяжных і
ў поўным аб’ёме судовыя статуты ўве-
дзены ў Беларусі ў 1883, ін-т земскіх
начальнікаў —толькі ў 1900 у Магілёў-
скай, Віцебскай і Мінскай губ. Земскае
палажэнне 1890 наогул не было пашы-
рана на Беларусь.
Літ.: Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. Мн.,
1972; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1. Мн.,
1994; Самбук С.М. Полнгнка царнзма в
Белорусснн во нторой половнне XIX в. Мн.,
1980. Марына Сакаюва.
кбнтрым Казімір (1776, в. Багданаў
Вілейскага пав. — 11.6.1836), экана-
міст, публіцыст. Удзелыгічаў у паўстан-
ні 1794. Пазбегшы рэпрэсій, працаваў
пам. бібліятэкара, ал’юнктам Віленскага
ун-та. Супрацоўнічаў у газ. «Ром/ххесііпа
^агеіа Іііегаска» («Усеагульная літара-
турная газета»), у 1815-—18 рэдактар
час. «Дзеннік віленьскі», у 1820—22 гал.
рэдактар час. «Дзее доброчынносьці краё-
вэй і загранічнэй...». У 1817—22 выдаваў
«Вядомосьці бруковэ» — орган літара-
турна-грамадскага т-ва шубраўцаў «Вя-
домосьці бруковэ», напісаў для т-ва ко-
дэкс. Заснаваў т-ва дапамогі незамож-
ным вучням. У 1829—30 чыноўнік
Польскага банка ў Варшаве, рэдагаваў
час. «ВіЫіоіека ІгаікПохуа» («Гандлёвая
бібліятэка») і газ. «ХУіаботоксі Ьапсііо-
ууе» («Гандлёвыя паведамленні»). Дас-
ледаваў Палессе, яго эканам. стан і ган-
длёвыя шляхі. Вынікам падарожжа ста-
ла выдалзенае ў 1829 у некалькіх экзэм-
плярах апісанне Палесся (перавыдаў у
1839 Э.Рачынскі), у якім прыведзены
звесткі пра насельніцтва. флору, фауну,
прам-сць, сельскую гаспадарку, судна-
ходства.
Тв.: Росігог КопПута, іігг?гіпіка Ьапка
роккіе^о, огіЬуІа V.' гокч 1829 ро Роіегіп Рогпагі,
1839. Альбіна Семянчук.
КОНЬ, 1) баявая адзінка ў войску ВКЛ
у 13—15 ст. Складалася з конніка, яго
збраяносца і пахолкаў (слуг), якія дапа-
магалі конніку рыхтавацца да бою, а
часта і ў баі. Уся група алпавядала бая-
вой адзінцы ў Зах. Еўропе — рыцарска-
му кап’ю. К. вёў бой самастойна і ў
складзе атрада. 3 16 ст. К. замяняюцца
коннымі атраламі (почгамі) з аднолька-
вым узбраеннем 2) Умоўная адзінка
зямлі з сялянамі, з якой шляхта і інш.
ваенна-служылае населыгіцтва ВКЛ па-
вінны былі выстаўляць у войска аднаго
конніка. Павіннасць фіксавалася ў по-
пісах войска ВКЛ. Спачатку землеўлас-
нік выстаўляў конніка ад 8, потым ад
10 сялянскіх службаў. У больш позні
час паняцпс «К.» захавалася ў магнац-
кіх латыфунлыях для ваенна-служылай
піляхты і зямян, у 16—18 ст. звычайна
К. раўняўся 5 еалокам (каля 107 га), мог
быць і меншым (да 3 валок). Павелі-
чэнне шляхецкага насельніптва вяло да
драблення ўчасткаў і калектыўнага вы-
канання воінскай павіннасці; адзін вы-
ходзіў на кані, а іншыя (чыншавая
шляхта) удзельнічалі ў забеспячэнні
службовага зямяніна зброяй, вайск.
формай і інш.
Літ.: Грнцкевнч АП. Хозяйственное
н правовое положенне военно-служнлого на-
селення в Слуцком княжестве в XVI—XVIII
вв. // Ежегодннк по аграрной нстормн Вос-
точной Европы.1962 г. Мн., 1964; Я го ж.
Форммрованне феодального сословня в Ве-
лнком княжестве Лмтовском н его правовые
основы (XV—XVI) // Первый Лнтовскнй
Статут 1529 г.: (Матерналы респ. науч. конф.,
посввгц. 450-летню Первого Статута). Внль-
нюс, 1982. Анатоль Грыцкевіч.
КбПАЦЬ Юзаф (16.5.1762, Пінскі
пав. — 1827), рэвалюцыянер, падарож-
нік, мемуарыст. Удзельнік паўстання
1794, брыгадзір. У пач. 1794 прывёў
сваю кав. часць з-пад Валыні для злу-
чэння з гал. войскам Т.Касцюшкі, за
гэта ўзнагароджаны залатым пярсцён-
кам з надпісам «Айчына — свайму аба-
ронцу». У бітве пад Мацяёвіцамі пара-
нены трапіў у палон, прыгавораны ва-
ен. судом у Смаленску да ссылкі на
Камчатку. Амнісціраваны імператарам
Паўлам 1, у канцы 1790-х г. вярнуўся на
радзіму. Сваё знаходжанне на Камчат-
цы і падарожжа па Еўразійскім мацеры-
ку апісаў у «Дзённіку падарожніка Юза-
фа Копаця праз усю Азію», які быў вы-
сока ацэнены А.Міцкевічам. Дзённік К.
шмат разоў перавыдаваўся на польскай
мове, у Берліне, Брэславе (Вроцлаве),
Парыжы і інш. гарадах Еўропы; поўны
пераклад на рус. мову апублікаваны ў
псцярбургскім час. «Псторнческнй вес-
тнмк» (1896, т. 66, №10—12).
Літ.: Худзнковская Я.,Ястер Я.
Людн велнкой отвагн: Пер. с пол. М., 1957.
С 76—96. Валерый Ярмоленка.
КбпНЫ СУД (ад капа — грамада), суд
сельскай і гарадской грамады ў ВКЛ.
Разглядаў пераважна справы простых
людзей. Збіраўся ў пэўных мссцах —
капавішчах, на майдане. Судаводства
мела 2 формы: звычайную і гвалтоўную.
Звычайная капа збіралася па ініцыяты-
ве зацікаўленых асоб у загадзя вызнача-
ныя тэрміны, якія найчасцей нрымяр
коўваліся да рэліг. свят. Разглядаліся ў
асн. грамадзянскія справы, межавыя
спрэчкі, дробныя крадзяжы, сваркі,
прычыненне шкоды, чараўніцтва і інш.
Суддзямі маглі быць усе гаспадары мяс-
новасці, найчасцей 10—20. На судзе
прысутнічалі старцы і прадстаўнікі
дзярж. або панскай адміністрацыі, якія
сачылі за правільнасцю выканання нор-
маў копнага права. Пастанова суда бы-
ла «завітая» (канчатковая, не падлягала
апеляцыі). Гвалтоўная капа збіралася ў
выпадках забойства, падпалу, нападу.
Пэўнага месца збору не мела. ІІакрыў
джаны крычаў («палымаў гвалт»), і ўсе
дарослыя, хто чуў, павінны былі бегчы
да месца здарэння, дзе і адбываўся К.с.
Усе былі суддзямі і мелі роўныя галасы
ў прыняцці пастановы. Калі злачынцу
ўдавалася ўцячы ці схавацца, уся капа
разам ішла па «гарачаму следу» і ў вы-
падку затрымання вінаватага ў межах
воласці выносіла прыгавор, магла пака-
раць нават смерцю. Здаралася, што зла-
чынец уцякаў у суседнюю воласць. Та-
ды капа спынялася на мяжы, накіроў-
вала пасланцоў да суседзяў і здавала ім
«гарачы след». 3 іэтага моманту ўсе
страты і навязка ўскладаліся на воласць.
куды збег злачынец. Суседзі ў сваю
чаргу мелі права гнаць «гарачы след»
далей за межы сваёй тэрыторыі і т.ч.
пазбавіцца ад неабходнасці выплаты
страт. Рашэнне К.с. магло быць скаса-
вана. калі капа адбывалася не на сваім
капавішчы. Дакумснты сведчаць, напр .
што ў 1599 па заявс вознага так зрабілі
з рашэннем К.с. грамады в. Гатава
Мінскага пав., які адбыўся не на вы-
значаным капавііпчы, а ў суседняй в.
Мацавічы. Дзейнасць К.с. на Беларусі
спынена ў 17—18 ст.
Кр.-. Акты. мздаваемые Вмленскою Архео-
графнческою комнссмею. Т. 18. Акгы о коп-
ных судах. Внлыіа, 1891. Генадзь Маслыка.
кдпці, дзяржаўныя дзеячы ВКЛ, род
герба «Роля» («Крое») змененая. Рола-
пачынальнік Копаць у 1447—53 служыў
«рускім» пісарам ў вял. кн. Казіміра IV
Ягелочыка. У 15 ст. род падзяліўся на
смаленскую і віцебскую галіны. Браты
Васіль і Іван Іванавічы К. валодалі дзе-
дзічнымі маёнткамі Рослаўскае і Арго-
шчынскае. Казімір падараваў ім маён-
так Шумяцічы ў Смаленскім пав. (гэта
пацвердзіў у 1501 вял. кн. Аляксандр
баярыну Сідару Васілевічу). Сынам Іва-
на Іванавіча Юрыю і Міхаілу Жыгімонт
I даў 8 ненаселеных вёсак у Браслаў-
скім пав. і 30 людзей. Міхаіл са смален-
скіх уладанняў у пач. 16 ст. ставіў у
войска ВКЛ 3 коннікаў і ў 1528—38
коннікаў. Найб. вядомыя прадстаўнікі
роду:
Сідар Васілевіч ( К о -
паць Васілевіч;? — 1531), сын
Васіля Іванавіча. 3 1506 служыў у велі-
какняжацкай канцылярыі Аляксандра і
Жыгімонта I як «рускі» пісар, у 1524 —
у канцылярыі вял. княгіні Боны Сфор-
ца. У 1520 адначасова маршалак гаспа-
дарскі. Атрымаў ад Аляксандра шматлі-
кія зямельныя падараванні. У 1510 на-
меснік жыжмарскі, у 1516 перавальскі,
у 1527 дзяржаўца медніцкі, потым дар-
сунішскі. Са сваіх маёнткаў у 1528 ста-
віў у войска 28 коннікаў.
Богуш (? — 1611), сын Барыса.
Ротмістр каралеўскі ў 1564, браслаўскі
пісар земскі ў 1578, паборца (зборшчык
падаткаў) у 1580, падкаморы ў 1590,
маршалак у 1597.
Лукаш Васілевіч (? —
1621),1612 падкаморы, з 1615 кашталян
брэсцкі.
Васіль Васілевіч (? — лют.
1636), падкаморы брэсцкі, з 1626 каш-
талян навагрудскі.
Ян Кароль (? — 1.5.1681), сын
Васіля Васілевіча. У 1630—40-я г. ву-
чыўся ў Навадворскай акадэміі ў Кра-
каве, Кракаўскай акадэміі, Падуанскім
ун-це. Пасол на сеймы 1648, 1650, 1653.
Староста брэсцкі ў 1652—65 і 1670—80.
Чашнік ВКЛ (1656), падстолі ВКЛ
(1658), ваявода полацкі (1658). У паліт.
дзейнасці цесна звязаны з ваяводам ві-
ленскім і вял. гетманам ВКЛ П.Сапе-
гам, нясвіжскім ардынатам М.К.Радзіві-
лам. У 1664—65 падтрымліваў групоўку
Пацаў, выступаў разам з імі за пажыц-
цёвае абранне караля. У 1660-я г. стаў
дзяржаўцам дрыскім, бельскім, ковен-
скім, атрымаў Гродзенскую эканомію.
Незадаволеная ім полацкая шляхта
выступіла ў падтрымку Б.Радзівіла,
прызначанага полацкім ваяволам яшчэ
ў 1654; спрэчка паміж імі скончылася
пераводам у 1670 Яна Караля на пасаду
кашталяна трокскага.
Францішак Аляксандр
(? — пасля 1709), сын Лукаша, у
1643—51 кашталян брэсцкі, на сейме
1648 удзельнічаў у падпісанні акта аб
элекцыі (выбранні) каралём Яна II Ка-
зіміра.
Юзаф (16.5.1762 —1827), гл. Ко-
паць Ю.
Літ.: В о п і е с к і А. НеіЬагг Роккі.
ЗУаіждаа, 1907. Т. 11. 8. 113—118; Роккі
51о»тіік Ьіоегаіісгпу. У/госІа» еіс., 1967—68. Т.
13 8. 628—633. Валерый Пазднякоў.
кдіІЫСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАД-
ГідЛЛЕ. Дзейнічала ў 1941—44 у г.п.
Копысь Аршанскага р-на. Аб’ядноўвала
больш за 40 чал., складалася з 3 груп.
Падпольшчыкі здабывалі звесткі аб
праціўніку і перадавалі іх партызанам,
праводзілі дыверсіі, выводзілі са строю
тэхніку б. МТС; з радыёпрыёмніка за-
пісвалі зводкі Саўінфармбюро і распаў-
сюджвалі іх сярод насельніцгва. У 1943
і 1944 акупанты высачылі групы, арыш-
тавалі і закатавалі многіх падполыпчы-
каў. У Копысі ў іх гонар устаноўлена
мемар. дошка.
кдіІЫСКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ РСДРП.
Існавала з пач. 1904 да 1910 (?). Увахо-
дзіла ў Палескі к-т РСДРП(б). На 1-м
з’ездзе с.-д. арг-цый Палескага р-на
(май 1905) прызнана паўнамоцнай.
Дзейнічала сярод рабочых кафляных
з-даў Копысі, сялян і парабкаў нава-
кольных маёнткаў. На канец 1905 на-
лічвала 125 чл. Найб. актыўная была ў
час рэвалюцыі 1905—07. Вясной 1905
арганізавала стачку парабкаў маёнткаў
Бабінічы, Смётанка, Ляўкі і інш. з па-
трабаваннем скараціць рабочы дзень,
павялічыць аплату працы. У пач. ліпеня
правяла сход рабочых (каля 600 чал.) з
патрабаваннем павялічыць аплату пра-
цы, які перарос у дэманстрацыю і су-
тычкі з паліцыяй. 24.7.1905 арганізавала
паліт. забастоўку і дэманстрацыю (1500
чал.) пад лозунгам «Далоў самадзяр-
жаўе». Арг-цыя распаўсюджвала рэв.
л-ру, выдавала лістоўкі. Перастала існа-
ваць у гады рэакцыі.
кдіІЫСКІ ЗАМАК. Існаваў у 14—18
ст. у г.п. Копысь Аршанскага р-на. З’яў-
ляўся ваен.-адм. цэнтрам стараж. гора-
да. Размяшчаўся на ўзвышаным левым
беразе Дняпра, на месцы першапачат-
ковага мысавага гарадзішча летапіснай
Копысі. Гарадзішча круглаватае ў плане
(каля 0,5 га) мела ўваход з усх. боку. У
ходзе археал. даследаванняў зафіксава-
ны 2 буд. этапы. Першапачатковы вал
быў насыпаны з дробнага пяску з гуму-
саванымі праслойкамі, што сведчыць
пра існаванне раней неўмацаванага па-
селішча. Стараж. вал вышынёй каля 5
м узведзены ў 2-й пал. 11 — пач. 12 ст.
Пазней яго расшырылі і падсыпалі
ўверх яшчэ на 2 м. У выніку ваен.-буд.
работ струкгура ўмацаванняў гарадзі-
шча значна змянілася. Перыметр вала
склаў 370 м, памеры ўнутр. пляцоўкі —
80 х 60 м. У 16 — 18 ст. важную ролю ў
планіровачнай струкгуры ўмацаванняў
Копысі адыгрывалі невял. рэкі Стра-
шаўка і Сморкаўка, якія абгіналі замак
з 2 бакоў і ўпадалі ў Дняпро. Вусце
Сморкаўкі было перагароджана дамбай,
233
копыскі
а воды абедзвюх рэк, падпёртыя плаці-
най млына, утваралі штучнае вадасхові-
шча. Млын ахоўваў подступы да замка
з Пд, У і ПнУ. Праезд у К.з. ішоў па
запрудзе млына, якая падводзіла да
пад’ёмнага моста перад замкавай бра-
май. Копысь у сувязі з размяшчэннем
на скрыжаванні важных сухапутнага і
воднага шляхоў часта была ў эпіцэнтры
ваен. дзеянняў. Замак і горад неаднара-
зова разбураліся і спальваліся. Рамон-
там умацаванняў К.з. займалася гар. і
навакольнае насельніцтва, у т.л. і нова-
заснаванага мяст. Барань. Мяшчане,
сяляне, зямяне-шляхта, баяры панцыр-
ныя і путныя ў час ваен. небяспекі па-
вінны былі з’яўляцца для абароны Ко-
пысі, а ў мірны час адбываць у замку
«старажоўшчыну». У 1597 паводле зага-
ду кн. Мікалая Радзівіла была заснава-
на Бараньская кульня па в-сці ядраў і
куль для гармат і гакаўніц. Паводле
распараджэння адміністратара К.з. ў
1598 14 бараньскіх «кульнікаў» павінны
былі «на кожны рок давать до замку
Копыского з кожной волокм куль же-
лезных велнкмх... до дел Копыскнх по
30, до гаковннц Копыскмх куль по ко-
пе». Гіст. крыніцы за 1597—99 строга
вызначаюць ваен.-будаўнічую павін-
насць сялян воласці — «замок Копыс-
кнй... направоватн». Баяры ж. што ва-
лодалі, як правіла, надзелам у 5 валок
зямлі, мелі абавязкі «...подчас войны м
кожной потребы Его Мнлостн Князя
на кожную потребу замку Копыского
конь 1 по козацку ставмтн, также з лнс-
ты езднтн н по тыдню в замку Копыс-
кнм мешкатн повннны будут, стереіучн
в нем меж собой чергамн, водлуг опн-
санья той повннностн у ннвентаре го-
ловным». Акрамя таго, яны павінны
былі «работу альбо направу замку, на
мх прмходячую, отправлять». Пра ўмо-
вы землекарыстання і павіннасці ко-
пыскіх пушкароў можна меркаваць па
прывілеі, дадзеным у 1599 пушкару Ся-
мёну Івановічу. У час правядзення ва-
лочнай памеры «прн месцы Копыскнм»
яму выдзелілі ў в. Завеі 6 валок зямлі
«водлуг порадку разданя ннвентару
опнсанного». За гэта пушкар «...верно н
цнотлнве Его Мнлостн Князю пану
свойму в замке Копыском служмтн ма
ет повннность свою пушкарскую, буду-
чн готовы до каждой потребы пушкар-
ской замковой. К тому армата, якая
есть н напотом будет на замку Копы-
ском, за каждой потребой его, поров-
навшнся з нншнмн пушкарамн замко-
вымн, што на него прнпадет, хендо-
жыть н направлять тое, што реместву
належать будет, до которой направы
той арматы врадннк копыскн железа
мает давать. До того ж з волок свонх 20
фунтов ручнмчного н 40 фунтов дель-
ного н гаковнмчего пороху до эконома
Его Мнлостн Князя копыского отда-
вать муснть на каждый рок часу певно-
го прн сведках». Паводле інвентара Ко-
КОПЫСКІ
пысі за 1651, у замку былі 2 брамы з
«форткамі» — вялікая для ўезду з боку
«места» і моцна нахіленая («опавшая»)
вежападобная, якая стаяла над Дняп-
ром і патрабавала рамонту. Пэўную ро-
лю ў абароне К.з. выконваў і вял. 2-па-
вярховы дом, «розным маляваннем по-
малёванный», і абведзены кругом гале-
рэяй верхняга бою — «бланкованьем».
Усе гэтыя пабудовы былі абнесены час-
таколам. Да пач вайны Расіі з Рэччу
Паспалітай 1654—67 абарончыя ўмаца-
ванні К.з. не былі прыведзены ў належ-
ны стан. Мясц. насельнігггва, распрапа-
ганпаванае манахамі і святарамі Куце-
шскага манастыра, 13.5.1654 здало
дрэнна ўмацаваны горад войску ваяво-
ды Замятні Лявонцьева. Барон А.Маер-
берг, праязджаючы ў вер. 1661 праз Ко-
пысь, адзначаў, што горад абараняўся
драўляным замкам, які стаяў пасярэдзі-
не высокага пагорка. У 1668 пачаліся
вял. работы па рэканструкцыі ўмаца-
ванняў К.з. і запруды млына, дзякуючы
якой замкавы «капец вада наўкола аблі-
вала». Замак умацавалі земляным валам
і 4 бастыёнамі — «больверкамі» (у 1668
тры з іх былі ўжо ўзведзены, а будаў-
ніцтва 4-га заканчвалася) Была пакіну-
та толькі адна ўязная брама, перад якой
размяшчаліся пад'ёмны мост і вадзяны
млын. Істотную ролю ў абароне подсту-
паў да К.з. адыірывала вада сажалкі.
Аднак вясной 1668 паводка, асабліва
воды Страшаўкі, сарвала млынавы
«спуст» і яго перанеслі на інш. месца. У
цэнтры замкавага двара знаходзілася
(^гудня з пад’ёмным колам і акаваным
жалезам вядром. Работы па перабудове
ўмацаванняў К.з. працягваліся ў 1670 і
1688. На той час туг меліся 4 гарматы,
22 жалезныя гакаўніцы, 4 мушкеты, за-
пас пораху, волава, ядраў, куль, а такса-
ма харугва-сцяг на малінавым. шоўку
кн. Радзівіла Багуслава. Паводле інвен-
тара Копысі ад 18.10.1684, замкавыя
ўмацаванні былі моцна «надруйнаваны-
мі». У арсенале К.з. налічваліся 3 цэлыя
палявыя гарматы, 17 даўжэйшых і 5 ка-
рацейшых гакаўніц, запас ядраў, пора-
ху, волава, кнатоў, рознай амуніцыі. У
час Паўночнай вайны 1700—21 рус.
войскі, якія адступалі на Пд, у 1707
поўнасцю спалілі Копысь, іамкавыя
ўмацаванні і забралі ўсю зброю з арсе-
нала. У 1713 сяляне Копыскай воласці
не маглі справіцца з ваен.-буд. работамі
ў замку, паколькі быў «галодны час і на
хлеб цяжкі». Вадзяны роў вакол К.з.
заплыў пяском, і яго з цяжкасцю ачы-
шчалі. Сярод праведзеных рус. войска-
мі ў Паўн. вайну фартыфікацыйных ра-
бот у Копысі інвентары згадваюць толь-
кі ўзвядзенне штыкету на земляным ва-
ле. Акрамя сялян Копыскай воласці,
штыкет ставілі тады і жыхары многіх
інш. навакольных валасцей, якія вазілі
дрэва з бліжэйшых лясоў. Усе наступ-
ныя 12 інвентароў Копысі за 1726 — 73
удакладняюць планіроўку замка і паве-
дамляюць пра элементы яго ўмацаван-
няў: 4 бастыёны, драўляныя сцены (па-
лісад), якія рэгулярна рамантаваліся.
Уязная драўляная вежа-брама мела
двайныя вароты з магутнымі запорамі.
Яе 2-і паверх займала зала з 4 вокнамі,
вакол якой была зроблена крутавая га-
лерэя верхняга бою. Памяшканне залы
выкарыстоўвалася для захоўвання руч-
ной агнястрэльнай зброі, у якасці ляму-
са, а таксама бажніцы, дзе спраўлялі
«святую імшу». Вежа была накрыта гон-
там. Яе завяршаў бляшаны флюгер-
«ветранік» у выглядзе арла. Пасля 1772
умацаванні К.з. больш не аднаўляліся і
з цягам часу зніклі. Археал. даследаван-
ні К.з. праводзіў у 1972 Э.М.Загаруль-
скі.
Літ Ткачоў М.А. Замкі і людзі. Мн.,
1991. Міхась Ткачоў.
КбіІЫСКІ ІІАВЕТ. Існаваў у 1777—
96, 1802—61 у Магілёўскай губ.
Цэнтр — г. Копысь. Утвораны на час-
тцы тэр. скасаваных Аршанскай і Магі-
лёўскай правінцый паводле імператар-
скага ўказа ад 22.3.1777. Пл. каля 2,3
тыс. км2. Уключаў 115 панскіх маён-
ткаў, мястэчкі Абольцы, Барань, Зубрэ-
Аўтар В.Л Насевіч
вічы, Саколіна, Смаляны, Стараселле,
Талачын. У 1794 да К.п. далучана тэр.
на 3 ад р. Друць з мястэчкамі Абчуга,
Бобр, Зарэчны Талачын, Крупкі, пасля
чаго пл. павета склала каля 3,1 тыс.
км2. У 1796 К.п. скасаваны, у 1801 ад-
ноўлены. Паўторна скасаваны ў 1861,
тэр. ўключана ў Аршанскі, Горацкі,
Магілёўскі і Сенненскі пав.
Вячаслаў Насевіч.
КбпыСКІЯ ЗАБАСТбЎКІ 1903. маса
выя выступленні рабочых Копысі з па
трабаваннямі павелічэння заработнай
платы На працягу года адбылося 15 за
бастовак. У асн. баставалі рабочыя каф-
лянага з-да Пясельніка — самага буй-
нога ў горадзе (100 чал.). У лют. пачалі
забастоўку 17 рабочых у абарону 3
звольненых таварышаў. 26 крас. спынілі
працу фармоўшчыкі з-да Пясельніка,
якія патрабавалі павелічэння заработ-
най платы, праз тры дні да іх далучылі-
ся больш за 200 рабочых астатніх каф-
ляных з-даў Копысі і з-да ў в. Смятан-
ка. Фабрычны інспектар Магілёўскай
губ. прызнаў справядлівасць іх патраба-
ванняў. Кампраміснае рашэнне дасяг-
нута 7 мая. 27 мая дамагліся перамогі
рабочыя кафлянага з-да ў в. Смятанка.
Аднак праз 2 дні яны аднавілі забастоў-
ку, пратэстуючы супраць звальнення
ініцыятараў папярэдняга выступлення.
3 гэтай жа прычыны 17 чэрв. забастава-
лі 15 рабочых на з-дзе Пясельніка, неў-
забаве іх колькасць павялічылася да 80.
У жн. 2-дзённую забастоўку з патраба-
ваннем павышэння расцэнак арганіза-
валі рабочыя з-даў Шапіры і Альпярові-
ча (20 чал.). Каб не дапусціць пашы-
рэння стачкі, прадпрымальнікі пайшлі
на ўступкі. Забастовачны рух рабочых
Копысі паўплываў на ўздым барацьбы
працоўных суседніх паветаў.
Літ: Б нч М.О. Рабочсе двнженне в Бе
лорусснн в 1861 — 1904 іт. Мн., 1983.
Уладзімір Філякоў.
КбпЫСЬ, гарадскі пасёлак у Аршан-
скім р-не, на левым беразе Дняпра. За
30 км на Пд ад Оршы. 1,5 км ад чыг.
ст. Копысь на лініі Орша—Магілёў, на
аўтадарозе Орша—Шклоў. 950 ж.
(1997).
235
КОРАНЬ
Узнік у раннім сярэдневякоўі як па
межная крэпасць на месцы неўмацава-
нага паселішча крывічоў. Упершыню
згалваецца ў Ніканаўскім зетапісе пад
1059 Сафійскі нершы летапіс паведам-
ляе, што тут у 1060 памёр архіепіскап
наўгародскі Лука Жыдзята, «ндя нз Кн-
ева на Копысе, месяца окгября 15» Да
11 ст. адносяцца і найб. раннія матэры-
ялы археал даследаванняў стараж дзя-
дзінца пры вусці р Сморкаўкі. У той
час гэта было невял ўмацаванае паселі-
шча на ўсх. мяжы Полацкага княства. У
1116 К. адышла да Смаленскага княс-
тва, калі ў час паходу Уладзіміра Мана-
маха на Мінск яго сын, смаленскі кн.
Вячаслаў захапіў Оршу і К «н взя Вя
чеслав Рьшю н Копысу». Памеры феад.
пабораў, паволле ўстаўных грамат за
1136 і 1150, сведчаць аб гар статусе К.
3 12 ст. тут існавалі керамічнае, ка-
вальскае, юве.іірнае, касцярэзнае ра-
мествы У К. збіраліся гандл пошліны з
таварау, што праходзілі па Дняпры і за
перавоз цераз раку, карчомная даніна з
пастаялых двароў. 3 2-й пал 14 ст. з во-
ласцю — велікакняжацкае ўладанне ў
Вшебскім ваяв. ВКЛ 3 пач 16 ст. горад
належаў кн. Астрожскім, у 1594 у якасці
пасагу княжны Кацярыны Астрожскай
перайшоў да Радзівілаў, у 1695 — 1744
ва ўладанні прынцэс Нейбургскіх. Па-
водле некаторых звестак, К. мела маг-
дэбургскае права. У 14—18 ст існаваў
Копыскі замак. 3 пач. Паўн. вайны
1700—21 значна ўмацаванае ў 1707 па
загадзе Пятра I замчышча атрымала
назву «Пятроўскі вал» (пл 60 х 80 м,
выш. каля 8 м). Да замка з 3 прымыка-
лі гандл плошча, на якой стаялі 80
крам, царква, вадзяны млын. Уздоўж
дарогі на Оршу размяшчаліся кальвін-
скі збор з плябаніяй (пабудаваны ў 16
ст Крыштофам Радзівілам), Святаду-
хаўская царква, карчма. Абнесены ас-
трогам і ўмацаваны гароднямі горад меў
6 брам, да якіх вялі гал вулшы У 1651
у горадзе 384 двары (з іх 113 у прадмес-
цях), у 1663 — 17 вуліц, у 1759 — 22
вуліцы, 369 двароў; у Аршанскім прад-
месці 135 двароў 3 1772 К у складзе
Рас імперыі горад, цэнтр павета У
1778 зацверджаны 1-ы генплан К.,
16 8 1781 — герб: у зялёным полі выява
чорнага зайца 3 1796 заштатны горад, з
1802 цэнтр павета, з 1861 заштатны го-
рад Горацкага пав. У вайну 1812 9(21)
ліст атрад Дз.В Давыдава захапіў у К
франц. абоз, 600 салдат непрыяцеля,
вызваліў з палону 500 рус воінаў К —
адзін з найб. стараж цэнтраў маст ке-
рамікі на Беларусі. Копыская кафля вя-
дома з канца 15 ст , найб. пашырэнне
яе вытв-сці прыпадае на канец 19 —
пач 20 ст. У 1897 у К. 3384 ж. 3 1904
дзейнічала Копыская арганізацыя
РСДРП. Сав ўлада ўстаноўлена ў ліст
1917 3 1919 К у складзе РСФСР, з
1924 у БССР. 3 17.7.1924 да 26.7.1930
цэнтр раёна 3 25 7 1931 К у Аршан-
скім р-не. з 27.9.1938 — гар пасёлак. 3
ліп 1941 да 27 6.1944 акупіравана ням,-
фаш войскамі. Дзейнічала Копыскае
патрыятычнае падполле. 1555 ж. (1970).
У К. працуюць кафляны цэх Аршанска-
га вытв аб’яднання «Оршабудматэрыя-
лы», філіял раённага камбіната быт. аб-
слугоўвання, сярэдняя школа, б-ка,
аддз. сувязі, дзіцячы сад, бальніца, ма
газін. Брацкая магіла сав. воінаў і пар-
тызан, мапла ахвяр фашызму Помнік
архітэктуры 20 ст — Спаса Праабра
жэнская царква. Зберагліся рэшткі
«Пятроўскага вала» (18 ст.).
Літ ІПынкевіч А М Аршанская
даўніна Мн , 1992. Аляксандр Шынкевіч
♦ КОРАБ», прыватнаўласніцкі герб, якім
карысталіся каля 180 родаў на Беларусі,
Украіне, у Літве і Польшчы, у тл.
Ажэшкі, Дамброўскія, Дзяконскія. Лас-
кія, Русоцкія, Эйсманты Мае на чырв
фоне выяву залатога карабля з ільвіны-
мі галовамі спераду і ззаду і мураванай
вежай з зубцамі. Клейнод — на прылбі-
цы шляхецкая карона з такім жа караб-
тём з вежай. У Полыпчы вядомы з кан-
ца 13 ст., спачатку меў выяву карабля з
мачтан і ветразем.
КОРАНЬ, вёска ў Гайненскім с/с Ла-
гойскага р-на. За 20 км на ПнЗ ад Ла-
гойска, 52 км ад чыг. ст Смалявічы
403 ж., 137 двароў (1997).
Узнікла не пазней 14 ст. як сяло на
тэр Лагожскага княства Упершыню
ўпамінаецца ў 1395, калі разам з сусед-
нім сялом Ганявічы і інш. было падара-
вана вял. кн ВКЛ Вітаўтам капітулу ві-
ленскага касцёла св Станіслава, по-
тым — цэнтр т. зв. прэтыманіяльнага
капітульнага маентка, даходы з якога
ішлі канонікам віленскага капітула: у
складзе Менскага пав. У 1500 вял. кн.
ВКЛ Аляксандр пацвердзіў капітулу ва-
лоданне маёнткам У 1518 у К. 2 феад
двары ў карыстанні канонікаў Жукоў-
скага і Вяжынскага. У 1536 і 1566 пра-
ведзены размежаванні зямель капггуль-
ных сёл К., Церахі і Прудкі з суседнімі
маёнткамі Слагавішча. Губа і Хатынь
В.Тышкевіча. У 1558 у час Інфлянцкай
вайны 1558—82 маёнткі спустошаны У
1575 у К. пабудаваны драўляны касцёл,
які ў 1596 уключаны як філіяльны ў Га-
енскую парафію, у 1605 адноўлены са-
мастойны прыход. У 1611 К разрабава-
ны жаўнерамі палка Я Кішкі. У 1653
капітульны маёнткавы комплекс скла-
даўся з 2 двароў у К. (88 дымоў), двара
ў Прудках (35 дымоў) і плябанскіх ула-
данняу кораньскага ксяндза (10 дымоў).
Значна пацярпеў у вайну Расіі з Рэччу
Паспалгтай 1654—67. У 1730-я г. пабу-
даваны новы касцёл. Паводле апісання
Кораньскай парафіі ў 1740 да плябаіш
належала 13 двароў. Прыход ахопліваў
капггульныя маёнткі Вял і Малы Кора-
ні, Прудкі. 3 1793 у складзе Рас імпе-
рыі, у Докшыцкім, з 1796 у Барысаў-
скім пав. Мінскай губ., уладанні вілен-
скага капітула канфіскаваны і ўвайшлі
КОРБ
ў склад маёнтка Красны Бор, падарава
нага Кацярынай II мінскаму ген. губер-
натару І.Няплюеву 'Сяло К з заспен-
кам Нарбутава засталіся ва ўласнасці
плябаніі. У 1816 у К. 62 ж., 9 двароў
Пасля паўстання 1830—31 маёнтак К
канфіскаваны і далучаны да дзярж мае
іггка Гайна У 1858 у К 76 ж 11 два
роў Пасля адмены прыгоннага права
(1861) К. у Гайна-Слабодскай вол Ба-
рысаўскага пав., у Гаенскім сельскім
т-ве. У 1897 — 267 ж., 46 двароў, у
1917 — 58 двароў з іх 43 сялянскія
(226 ж), якія мелі 33 коней, 56 кароў
74 авечкі, 84 свівні, 5 двароў былі без
зямельныя. У 1918 веска акупіравана
гер.м., у 1919 — 20 — польск. войскамі
У 1924 — 60 цэнтр сельсавета ў Лагой
скім р-не У 1941—44 акупіравана ням
фашыстамі. У 1972 — 205 ж , 71 двор
Цэнтр калгаса «Коранскі» У весцы ся
рэдняя школа, дзіцячы сад, б-ка, Дом
культуры, амбулаторыя, аддз. сувязі,
магазін. Брацкая магіла партызан, пом
нік землякам што заіінулі ў Вял Айч
вайну Вячаслау Насевіч
КОРБ (КогЬ) Іаган Георг (каля 1670,
Ноймаркт. Баварыя — каля 1742), дып-
тамат падарожнік Сакратар пасольства
аўстр імператара Леапольда I у Расію
(1698—99) У 1700 у Вене на лац мове
выдаў «Д.зёншк падарожжа ў Маско-
вію», у якім ёсць звесткі пра Вільню,
Ашмяны, Баруны, Мінск, Барысаў,
Друцк, Шклоў і інш бел. гарады і вёс-
кі побыт іх жыхароў, касцёлы, кляшта-
ры, шляхі зносін і інш.
Тв Рус пер — Дневннк путешестпня в
Московню (1698 н 1699 гг ). 2 нзд. СПб
1906.
Літ Грыцкевіч В., Мальдзіс
А Шляхі вялі праз Беларусь. Мн.. 1980.
Валянцін Грыцкевіч
КОРБУТ, Корбут - Карафа (Ког-
ЬцЦ-КагаГГа) Габрыэль [ 13(25)3.1862,
Пецярбург — 9 1.1936], польскі гісто-
рык літаратуры бібліёграф, мовазнавеп
Паходзіў з бел шляхецкага роду Чл,-
кар Польскай АН (1919) Скончыў
Дэрпцкі ун-т (1890). Праф. гісторыі
л-ры ў Вольным польскім ун-це ў Вар-
шаве Адзін з засцавальнікаў Варшаў-
скага навук. т-ва (1907). Гал праца
К — бібліяграфія «Польская літаратура
ад пачаткаў да студзеньскага паўстання»
(т. 1—3, 1917—21; 2-е выд. — «Поль-
ская лпаратура ад пачаткаў да сусвет
нан вайны», т 1—4, 1929—31, «Дада-
так» да яе выд. 1934), дзе змешчаны ма-
тэрыялы пра польск пісьменнікаў, якія
жылі на Беларусі і ўраджэнцаў Беларусі.
На ўзор гэтай працы Ін-т літаратура-
знаўчых даследаванняў Польск АН з
1963 выдае «Біблгяграфію польскай лі
таратуры «Новы Корбут»
Літ Зопіуклуа В СаЬпеІ КоЛш 2усіе і
<І7іеІа ЗУгосіаіу, 1978
КОРБУТ Пётр Юльянавіч
[16(29) 9.1908, Пінск — 4 2 1944], Герой
Сав Саюза (1944). Працаваў на з-дзе
П.Ю Корбут
«Чырвоны прафінтэрн» (г.Бранск). Ву
чыўся ў маш -буд ін-це 3 1931 у Чырв
Армп Скончыў Ваен. акадэмію механі
запыі і матарызацыі Чырв Армн (1941)
У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах.,
Паўд., 4-м Укр франтах. Камандзір
танк. брыгады палкоўнік К. вызначыўся
ў лютым 1944 у баі на Нікапальскім
плацдарме Брыгада пад яго каманда
ваннем удзельнічала ў прарыве варожай
абароны, знішчыла 6 танкаў, 12 сама-
ходных, 47 палявых гармат, 79 кулямё
таў, 22 аўтамашыны. Загінуў у баі Яго
імем названа вуліца ў Пінску.
«кбРВІН», прыватнаўласніцкі герб,
якім карысталіся каля 80 родаў на Бе-
ларусі, Украіне, у Лпве і Полыпчы, у
тл. Бянкоўскія Дмахоўскія Каханоў-
скія, Крукоускія, Урублеўскія Мае ў
чырв. полі выяву крумкача, які сядзшь
на бервяне з адсечанымі чатырма сука-
мі і трымае ў дзюбе пярсцёнак Клей
нод — на прылбіцы з шляхецкай каро-
Герб «Корвін»
Корд іЛіды 15 ст
най тры страусавыя пёры Герб «К » ад-
галінаваўся ў пач. 16 ст. ад герба «Сле-
паўрон*
кбРВІН-КРУКОЎСКАЯ (Ж а к л а р )
Ганна Васілеўна [6(18).10 1843, Мас-
ква — 2(14).9.1887], пісьменніца, рэва-
люцыянерка. Сястра С.Кавалеўскай
Паходзшь з бел шляхецкага роду Пер-
шыя апавяданні надрукавала ў 1864 у
час. Ф М Дастаеўскага «Эпоха» У
1867—68 у Пецярбургу, зблізілася з
членамі рэв. арг цый. 3 1869 жыла ў
Германн, Францыі, выйшла замуж за
франц. рэвалюцыянера Ш В.Жаклара.
Чл. Рускай секцыі I Інтэрнацыянала,
перапісвалася з К.Марксам, пераклала
на франц. мову урыўкі з т.і «Капітала»
Удзельнша Парыжскай камуны чл. ЦК
Саюза жанчын, прымала ўлзел у рабоце
К-та пільнасці, была заснавальніцай і
карэспандэнтам газ. »Га косіаіівіе» («Са-
цыялістка»). Пасля паражэння Парыж-
скай камуны жыла ў Швейцарыі, Расіі,
займалася літ дзеннасцю, у 1886—87 яе
апавяданні лрукаваліся ў час «Север-
ный вестнік». Ірына Масляніцына
КОРВІН-МІЛЕЎСКІ Іпаліт Аскаравіч
[6(18)8.1848, в Друскенікі Гродзенска-
га пав., цяпер г Друскінінкан Лгтва —
11 2 1932), дзяржаўны I грамадсю дзеяч
Беларусі і Літвы, публіцыст Д-р права
Скончыў Дэрпнкі ун-т (1868). Служыў у
Касацыйнай палаце Сената, Дзярж. са-
веце 3 1877 жыў у радавым маентку на
Ашмяншчыне, які за кароткі час пера-
тварыў ва ўзорную гаспадарку Быў чл
управы Віленскага с.-г. т-ва. Як прад-
стаўнік кансерватыўна настроеных зем-
леўладальнікаў Беларусі і Літвы пад-
трымліваў т. зв. згодншкі («цвобому»)
кірунак у польск руху 3 1 9 1905 ла
1 12 1905 выдаваў у Вільні газ. «Кцпег
Ьііегухкі» («Літоўскі кур’ер»). Падтры.м-
тіваў ідэю канстытуцыйнага абмежаван-
ня самауладдзя, выступаў за пашырэнне
правоў прадстаўнічых органаў улады за
ўвядзенне земстваў на Беларусі і Лгтве
Падкрэсліваў адметнасць інтарэсаў мяс-
цовых, «краёвых» палякаў, быў адным з
кіраўнікоў краёуцау кансерватыўнага кі-
рунку У 1906 абраны чл Дзярж савета
Расп ад Віленскай губ , уваходзіў у т. зв
«цэнтр», аднак па пытаннях адносін да
рэв. руху. радыкальнай агр рэформы.
усеагульнага выбарчага права і інш са-
ліларызаваўся з «правымі» У 1910 у
знак пратэсту супраць палгг курсу
П Сталыпіна пакінуў Дзярж савет
Аказваў фін. падтрымку аднаўленню
Польскага тэатра ў Вільні. Не прымаў
асн. патрабаванняў бел нац. руху (увя-
дзенне бел мовы ў касцельнае наба-
жэнства, радыкальная агр. рэформа і
шш ) Не прызнаваў беларусаў за са-
мастойны этнас, лічыў неабходным па
шырэнне сярод іх польск. мовы і куль-
туры У 1915 выехаў у Парыж На ста-
ронках франп друку выступаў з ідэяй
федэрацыі Польшчы з бел лггоўскім
краем 3 1919 у Польшчы.
Тв Внутренннй крнзнс в Россмм н нарол-
ное представнтельство. Внльна, 1905;
Зіесіетдгіемці Іаі у/зротшеп, 1855 — 1925 2
жусі У/аг,7а«/а, 1993 Аляксандр Смалянчук
237
КОРК
КОРД, сякучая зброя блізкага бою з ал-
налязовым простым або злёгку выгну-
тым клінком. Пераходны варыянт ад
мяча да шаблі Ьыў пашыраны ў сярэд-
невяковай Зах Еўропе. На Ьеларусі
шырока выкарыстоўваўся у 15—17 ст.,
калі стаў уваходзіць у баявы рыштунак
шляхецкага войска Пазней доўга заста
ваўся асабістай зброяй дробнай шляхты
У пісьмовых крыніцах 16—18 ст. К
часта называлі сякучую зброю з доўпм
клінком. На Беларусі цэлы К знойд.зе
ны археолагамі каля Ліды.
Літ Трусаў АА Зброя Лідскага замка
// Помнікі псторыі і культуры Бсларусі. 1980
№ 2, К*.а5піе*.іст V/ 1000 $1о» о Ьголі Ьіаіез і
іі/Ьгоіегіііі осЬгоппут. |2 мугі.] УУавгажа,
1989 Генадзь Сагановіч
КОРЖ Васіль Захаравіч [псеўд К а
мароў; 1(13) 1.1899, в. Хорастау Ма-
зырскага пав. Мгнскай губ , цяпер Салі
горскі р н — 5 5 1967), адзін з арганіза
тараў і кіраўнікоў партыз. руху на Бела-
русі ў Вял. Айч. вайну, ген. маёр (1943),
Герой Сав Саюза (1944). Скончыў Ва
ен. акадэмію Гснштаба (1946) Удзель-
нік партыз. руху ў Зах. Беларусі ў
1922—25 3 1925 старшыня калгасаў у
Слуцкім і Старобшскім р нах 3 1931 у
органах НКУС БССР Удзельнік вайны
ў Іспаніі 1936—39. У 1939—40 дырэк-
тар саўгасаў у Красналарскім краі і ў
Добрушсюм р-не Гомельскай вобл 3
1940 заг. секгара Пінскага абкома
К1І(б)Б У першыя дні Вял. Айч. вайны
сфарміраваў і ўзначаліў адзш з першых
на Беларусі партыз. атрадаў які з ліп
1941 вёў баі з ням.-фаш. захопнікамі.
Увосень 1941 на чале атрада разам з
партызанамі Палесся і Міншчыны
праншоў рэнда.м па раенах Палескай і
Мінскан абл 3 жн 1942 Пінскага падп
абкома КП(б)Б, з ліст. 1942 камандзір
Пшскага партыз. злучэння У 1949—53
нам мшістра лясной гаспадаркі БССР
У 1953—63 старшыня калгаса «Парты-
занскі крап» Лунінецкага (цяпер Салі-
горскага) р-на. Яго імем названы вулі-
ны у Мінску, Пінску, Салігорску, Да-
выд Гарадку, Лунінцы. Століне в Ма-
кава Ганцавіцкага р-на, Хорастаў,
плошча ў р.п. Мікапіэвічы Лунінецкага
р-на, калгас на радзіме, сярэдняя шко-
ла у Пінску У в Хорастау помнік Аў-
тар успамінаў
Тв Народная борьба протнв фашнстскнх
оккупантов на Пнншнне // РІэ нсторнм пар-
тмзанского двнженмя в Белорусснн (1941—
1944 гт) (Сб. воспомннаннй) Мн , 1961; В
первые днн войны // Славная дочь бе.торус
ского народа 2 нзд. Мн 1962
Літ ІЦербаков А Мзбранннк солдат
ской судьбы: (О команднре партнзан. соедн
нення В 3 Корже) // Людн тегенд М 1968
Вып 3; К о р ж Е.С Вся жнзнь — Отчнзне
Мн , 1984
КОРЗАН (Ког/оп) Тадэвуш Сільвестр
[28 10(9 11) 1839, Мшск — 8 3 1918),
польскі псторык. Правадз чл ГІоль-
скай АН у Кракаве (1903). Скончыў
Мінскую пмназію (1855), Маскоўскі
ун т (1859) За рэв дзейнасць у 1859
арыштаваны ў Коўне і прыгавораны да
пакарання смерцю, якое ў 1861 замене
на высылкан у Арэнбург У 1869 пера-
В 3 Корж
АР Корзун
браўся ў Варшаву, працаваў прыватным
настаўнікам, выкладчыкам пмназіі За
прапаганду нац ідэй у 1886 пазбаўлены
права выкладання, з 1897 дырэктар б-кі
Красшскіх. У 1889—1901 чл рэдкалегп
і аўтар мнопх артыкутаў «Вялікай уні
версальнай ілюстраванай энцыклапе-
дыі». Адзін з ініцыятараў заснавання ў
1905 час. «РггекЦіі іігііогусгпу» («Гіста
рычны агляд»), у 1907 — т-ва аматараў
гісторыі. Аўтар манаграфій, падручнікаў
па агульнай гісторыі, артыкулаў па тэо
рыі і методыцы гіст. даследаванняу гіс-
тарыяграфіі. У гал. сваёй працы «Унут-
раная псторыя Полыпчы пры Станісла-
ве Аўгусце» (т 1—4 1882—86, т. 1—6,
2-е выд , 1897—98) раскрыў розныя ба
кі сац. эканам. і паліт. псторыі Рэчы
Паспалгтай у 2-й пал 18 ст Даследаваў
праблемы эканомікі Полыпчы Буржуа
зію і звязаную з ёй шляхту лічыў асн.
сілай, здольнай змагацца за адраджэнне
крашы Гал ролю ў ператварэнні Поль-
шчы ў бурж. дзяржаву адводзіў рэфор
мам, выступаў за пагадненне з царыз-
мам. Як прадстаўнік варшаўскай пст
школы, выступаў супраць канпэпцый
кракаўскай гіст. школы, крытыкаваў яе
за клерыкалізм і палгг тэндэнцын-
насць
Тв КО5СШ5/.ко ВіовгаГіа г Докотепіоу.
шузпШа. 2 у-уб Кгако», 1894, Воіа і піебоіа
Іапа БоЬіехкіево Т 1—-3. Кгако» 1898, Моі
ратцішк рггедЬБіогусгпу Кгакоіу, 1912,
Е>гіе)е іуоіеп і «'о)5ко»оісі «' Роксе. Т. 1 —3 2
зууд Бзебзе еіс., 1923 (т 3 разам з Б.Гемба-
жэўскім)
Літ ЗУіобагсгук 1 Тагіешг Коггоп:
Сібм'пе Копсерс)е Ьіяогусгпе і ЬіЯогіо-
Вгайсгпе Ьо<12, 1958. Дзмітрый Караў
КОРЗУН Андрэй Рыгоравіч
[29.11(12.12).1911, в. Дуброва Рэчыцкага
пав. Мінскай губ., цяпер Нараўлянскі
р н — 5.11.1943], Герой Сав. Саюза
(1944) 3 1931 працаваў у Палескім хім-
тясгасе У Вял. Айч. вайну на фронце з
1941 Удзельнік абароны .Іеншграда
5.11.1943, калі гарматны разлік выйшаў
са строю, адзін працягваў весш агонь
Цяжка паранены, накрыў сабой скрын
ку з артыл снарадамі, якая загарэлася,
цаной сванго жыцця папярэдзіў выбух.
Пахаваны ў Ленінградзе. Яго імем на-
звана вулша ў г Нароўля, сярэдняя
школа ў в. Дуброва На радзіме і ў Ле
нінградзе яму ўстаноўлены мемар лош
кі.
КОРЗУН Міхаіл Сямёнавіч (н
10.8.1935, в. Мышкавічы Кіраўскага
р-на Магілёўскай вобл ), бел. гісторык.
Д р гіст. н. (1996), праф (1997). Скон
чыў БДУ (1957). 3 1957 дырэктар школ
у Дунілавіцкім і Кіраўскім р-нах, з 1965
на кафедры псторыі стараж свету і ся-
рэднгх вякоў БДУ. Даследуе псторыю
Стараж. Грэцыі. аўтар прац па псторыі
рус. правасл. царквы.
Тв Соцнально-полнтнческая борьба в
Афннах в 444—425 гг до н э. Мн 1975, Рус
ская православная церковь на службе эксплу-
ататорскмх классов, X в — 1917 г. Мн., 1984.
Русская православная церковь 1917—1945 іт
Мн , 1987 К вопросу о соцнальной ролн ре
лнгнм в Древней Грецнм: (По поэмам Гомера
н Геснода) // Веснік БДУ. Сер 3. 1989 \°2:
Правоставно соцналыіая докгрнна м «Сен-
тенцня» Е М.Пугачеву // Там жа. 1993. №1
КОРЗУН Павел Пятровіч
[23.7(4 8) 1892, в Клешава Слуцкага
пав. Мшскай губ, цяпер в Клешау
Слуцкага р-на — 16.9.1943], генерал-
лейтэнант (1942). Скончыў Ваен акадэ-
мію імя Фрунзе (1936) У армп з 1913 у
Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік 1-й сув
вайны. грамадз вайны на Усх. і Іур-
кестанскім франтах камандзір узвода.
эскадрона, палка 3 1936 нам камандзі
ра і каманлзір дывізіі, ст. выкладчык
акадэмп. У Вял Айч вайну на Бран
скім Паўд Зах і Варонежскім франтах
камандзір корпуса, з 1942 камандуючы
арміяй. Загінуў у баі. Яго імем названа
вулгца ў Слуцку
КОВК Аўгуст Іванавіч [22 7(3 8). 1887, в
Ардлан Юр'еўскага пав. Ліфляндскай
губ , пяпер Эстонія — 12.6.1937] сав
ваенны дзеяч, камандарм 2 га рангу
(1935). 3 сялян Скончыў Чугуеўскае
пях вучылішча (1908), Акадэмію Ген
штаба (1914). Служыў у штабе Вілен
238
КОРМЧЫЯ
скай ваен акруп. У 1-ю сусв. вайну на
роэных штабных пасадах злучэнняў Зах
фронту, падпалкоўнік. 3 чэрв. 1918 у
Чырв Арміі. Працаваў у аператыўным
адзеле Усерас. гал. штаба 3 кастр 1918
нач аддзялення штаба Зах. фронту і
нач аператыўна-развед. аддзела штаба
9-й арміі. Са снсж. 1918 кансуіьташ
пры Наркамваене Эстляндскай працоў-
най камуны, нач. штаба Эстляндскай
арміі, пам. камандуючага 7-й арміяй. 3
317.1919 камандуючы 15-й арміяй, з
кастр. 1920 — 6-й арміяй, удзельнік ба-
ёў супраць Юдзеніча, Урангеля, савец-
ка-польскай вайны 1920 3 мая 1921 ка-
мандуючы Харкаўскай ваен. акруган.
нам камандуючага ўзбр сіламі Украіны
і Крыма, камандуючы Туркестанскай
ваен. акрутай. Са снеж 1923 нам ка
мандуючага, з 1924 камандуючы Зах.
ваен. акругай. 3 лют. 1925 камандуючы
Каўказскай Чырв Арміяй, з ліст ка-
мандуючы Зах. ваен. акруган (у 1926
перайменавана ў Беларускую ваенную
акругу). 3 мая 1927 камандуючы Ленш
градскай ваен. акругай, ваен. аташэ ў
Германіі. 3 1929 камандуючы Маск. ва-
ен. акрутай. з 1935 — нач. Ваен. акадэ-
міі імя Фрунзе. Неаднаразова быў чл.
ЦВК СССР і ЦВК саюзных рэспублік,
чл. ЦВК БССР 8 га склікання (1927)
Аўтар навук. арт. «Ваенная дактрына»,
«Нацыянальная і класавая стратэпя і
тактыка» «Узяцце Перакопска-
Юшуньскіх пазіцый войскамі 6-й арміі
ў тістападзе 1920». Узнагароджаны 3
ордэнамі Чырв Сцяга і ганаровай рэв
зброяй 12.5.1937 арыштаваны, 11 6 1937
па абвшавачванні ў прыналежнасці да
«антысав трацкісцкай ваен. арг-цыі»
прыгавораны спец. судовай установай
Вярх. суда СССР да расстрэ.ту. 31.1.1957
Ваен. калегіяй Вярх. суда СССР рэабі-
літаваны. Панцеляймон Селіванаў.
КбРМЧЫЯ КНІГІ (стараж -славянскае
крьмьчнн — стырнавы, рулявы), збор-
нікі царк. і свецкіх законаў, якія выка-
рыстоўваліся пры кіраванні царквой і ў
духоўных судах паўд. і ўсх.-слав краш
Паходзяць ад аналапчных візант збор-
нікаў — номаканонаў, якія аб ядноўва-
лі царк. правілы. пастановы усяленскіх
і памесных сабораў, імператарскія пас-
тановы адносна царквы, вытрымкі з за-
канадаўчых зборнікаў.
Т. зв. Кормчая 14 тытулаў
без тлумачэнняў (Старажытна-
славянская кормчая) — пе-
раклал з грэчаскай мовы. зроблены ў
Балгарыі ў пач. 10 ст. На Русь трапіла ў
11 ст., маічыма. пры вял кн. кіеўскім
Яраславе Мудрым |1019—54]. Некат.
даследчыкі лічаць, што стараж -слав.
пераклад зроблены ў той час непасрэд-
на на Русі. Найб. ранні спіс помніка —
наўгародская Яфрэмаўская кормчая
пач 12 ст., самая старажытная руская
К.к Напачатку свайго існавання на Ру-
сі К.к. не мелі пашырэння як кодэксы
дзеючага права з-за неадпаведнасці
А.1 Корк.
сац.-эканам. развіцця Русі і Візант. ім-
перыі. Каб лапасаваць кодэкс права ві-
зант. царквы да ўмоў Русі у 12—13 ст.
зроблены скарачэнні Стараж -слав К.к.
за кошт другасных і лакальных права-
вых нормаў. Некат палажэнні з К.к.
ўключаны ў мясц. помнікі царк. права
(апрацоўкі «Статута Уладзіміра»). Гіста-
рыяграфічны матэрыял К.к выкарыс-
тоўваўся пры напісанні рус. летапісаў
У канцы 12 ст. на Афопе (Грэцыя)
складзена асобая рэдакцыя К.к, якая
бьіла пераклалзена ў Сербіі ў 1-й пал.
13 ст. на стараж слав мову і атрымала
назву Сербскай рэдакцыі. У
ёй вылучаюць 5 частак: пачатковыя ар-
тыкулы (пра ўсяленскія і памесныя са-
боры, тлумачэнні малггваў і сімвала ве-
ры); уводныя артыкулы, сістэматычны
паказальнік і паказальнік зместу; кана-
нічная частка (правілы апостальскія,
усяленскіх і памесных сабораў 4—9 ст.,
правілы і пасланні айцоў царквы 3—11
ст); грамадзянска-кананічная частка
(візант. імператарскія, патрыяршыя і сі-
налальныя пастановы, правілы і па-
сланні епіскапаў, творы пра іканабор-
цаў і інш ерасі, палемічныя творы суп-
раць лацінян і інш ), дадатковыя арты-
кулы (творы супраць нестарыянскай
ерасі, творы Іаана Дамаскіна, табліца
ступеней роднасці і інш ) Па просьбе
рус. мітрапаліта Кірылы спіс К.к. Сер-
бскай рэдакпыі без некат артыкулаў у
1262 перапісаны ў Балгарыі і высланы ў
Кіеў. Гэта К.к. змяшчала новыя закана-
даўчыя палажэнні ў параўнанні са Ста-
раж.-славянскай кормчай і таму атры-
мала вял. пашырэнне. Вядома каля 30
яе спісаў 13—19 ст. рус., бел. і ўкр. па-
ходжання. Найб. пашырэнне Сербская
рэдакпыя К.к. мела ў 15-—16 ст. на зем-
лях ВКЛ. Гэтаму садзейнічала паўд,-
слав. паходжанне кіеўскіх мітрапалітаў
Кіпрыяна, Грыгорыя Цамблака, Грыго-
рыя Балгарына Т зв. Румянцаўскі спіс
апошняй трэці 15 ст. на тэр. Турава-
Пінскай епархц і перапісаны ў адным
зборніку са статутамі кн. Уладзіміра і
Яраслава і Судзебнікам 1468 Гэта свед-
чыць, што Сербская К к. разглядалася ў
той час як дзеючы кодэкс права. Бел.
спіс кормчай 2-й пал. 16 ст. (т. зв. Бар-
саўскі 3-і) знаходзіўся ў 17 ст. ў Турый-
ску. У спісе Т-ва аматараў стараж. пісь-
менства 1-й чвэрці 17 ст.. які бытаваў у
ВКЛ, знаходзшпа выпіска з жыпія 3 лі-
тоўскіх пакутнікаў Антонія, Іаана і Яў-
стафія Пінскі спіс 1634, зроблены ва
уніяцкім Пінскім Ляшчынскім манас-
тыры для Жыровшкай лаўры мае
ўстаукі на бел мове пра саборы Жыро
віцкаму манастыры належаў таксама
спіс пач 17 ст 3 ВКЛ Сербская рэдак
цыя трапіла ў Маскоўскую Русь Маг
чыма адзін са спісаў даставіў каля 1460
епіскап Яўфімій, які ўцёк у Суздаль.
Спіс Сербскай рэдакцыі патрыярх Іосіф
паклаў у аснову надрукаванай у Маскве
ў 1649—53 К.к. (т. зв Іосіфауская і Ні-
канаўская К.к., названыя па ьмёнах
патрыярхаў). У 1787 выйшла т.зв. Каця
рынаўская кормчая (ад імя імператры
цы), апошняе выланне К к. датавана
1816
У 1260—70-я г. на Русі ўзнікла Р у с
кая рэдакцыя К.к. на аснове
больш ранніх рэдакцый з дапаўненнем
тэкстаў мясц паходжання: правіл кіеў-
скага мітрапаліта Іаана, наўгародскага
епюкапа Ніфанта, царк. сабора, скліка
нага мітрапалітам Кірылам у 1273 Асн
тэкст Рускай К.к сюіадаўся з 70 раздзе-
лаў. Верагодна, гэта рэдакцыя ўзнікла ў
Кіеве пры мгграпаліце Кірылу. У канцы
1270 — пач. 1280-х г. Руе. кормчая да-
поўнена (магчыма, у Растове або Ула-
дзіміры) амаль 40 новымі артыкуламі:
«Законам судным людзям», інш юрыд
помнікамі, правіламі царк. службы, ма-
наскімі статутамі і правіламі (у т.л
«Сказаннем аб чарнарызскім чыне» Кі-
рылы Тураўскага), аскетычна-містыч
нымі творамі тлумачэннямі бібленскіх
рэалій і сімволікі, гіст. і біягр творамі.
К.к Рус рэдакцыі былі пашыраны па
ўсёй Русі У канцы 13—14 ст. ўзшк яе
Валынскі звод, які распаўсюлзіўся на
ўкр. і бел. землях. На землях Маскоў-
скай і Наўгародскай Русі ў 14—15 ст
ствараліся мясц. зводы Рус. К.к. Так
званы Харкаўскі спіс у 15—16 ст. зна-
ходзіўся ў Полацкім Іаана-Багаслоўскім
манастыры, а ў 18 ст. — у Жыровіцкім
Румянцаўскі 3 і спіс у 18—19 ст захоу
ваўся ў веткаўскіх старавераў. Спісы
Сербскай рэдакцыі К.к. на землях Ук-
рашы і Беларусі (захавалася больш за
10) колькасна пераважалі над спісамі
Рус рэдакцыі (3 экз ), што тлумачыцца
яе больш раннім распаўсюджваннем
Публ Бенешевмч В.Н. Древнесла-
вянская кормчая XIV тнтулов без то.ткова-
ннй Т. 1—2. СПб.; Софня, 1906—87.
Літ. Срезневскнй М.11. Обозренне
древннх русскмх спнсков кормчей кнмгн
СПб., 1897; Ш а п о в Я.Н Внзантвйское н
южнославянское правовое наследне на Русн
в XI—XIII вв М 1978; Мнлов ЛВ О
древнейшей нсторнм кормчнх кнмг на Русн
// Мстормя СССР 1980 №5.
Валерый Пазднякоу
кбРНЕУ Леанід Сямёнавіч [1915, в
Спас Слабада Полацкага пав. Віцеб-
скай губ., цяпер у межах Полацка —
20.10.1944], Герой Сав. Саюза (1945).
Скончыў ваен пях. вучылішча (1943). У
Вял. Айч. вайну на фронце з мая 1942.
Нам. камандзіра батальёна па палітчас-
тцы ст. пейтэнант К вызначыўся
5.9.1944: з групай байцоў фарсіраваў р.
Нараў (Польшча) і кіраваў пераправай
батальёна, які захапіў плацпарм і адбі-
ваў варожыя контратакі. Памёр ад ран.
КбРСАК Рафаіл (свецкае імя Мікалай;
каля 1595—28.8.1640), уніяпкі царк.
дзеяч Рэчы Паспалітай. 3 бел. кальві-
нісцкай шляхты. Выхоўваўся ў Нясвіж-
скім езуіцкім калегіуме, дзе прыняў ка-
таліцтва лапінскага абраду. Пад уплы-
вам мітрапаліта I Руцкага перайшоў ва
уніяцтва і ўступіў у ордэн базыльян пад
манаскім імем Рафаіл (1620—21). Вы-
вучаў філасофію ў папскіх калегіумах
Брунсберга (цяпер Брансва, Польшча) і
Прагі (1618—20), тэалогію ў калегіуме
св. Афанасія ў Рыме (1621—24). Архі-
мандрыт манастыроў Віленскага св.
Тройцы (1625—37), Ануфрыеўскага
(Мсціслаўскае ваяв. 1631). Кобрынскага
св. Спаса (1632—33), Жыдзічынскага
(1637—40); протаархімандрыт (генерал)
базыльянскага ордэна (1626—40); епіс-
кап Галшкай (1626—32) і Турава-Пін-
скай (1632—37) епархій Кароль Жыгі-
монт III прызначыў 8.7.1626 каад'юта-
рам (памочнікам-намеснікам) мітрапа-
літа Руцкага. Пасля занвярджэння
каралевічам Уладзіславам «Пункгаў за-
спакаення Русі», якія легалізавалі пра-
васл. царкву, К. пасланы Руцкім у Рым,
дзе дамогся адмовы папы Урбана VIII
прызнаць гэтыя «Пункгы...» Як мітра-
паліт грэка-каталіцкай царквы Рэчы
Паспалітай (1636—40) К. падтрымаў
курс караля Уладзіслава IV на прымі-
рэнне уніятаў і праваслаўных. У 1639 ён
прасіў у папы Урбана VIII дазволу склі-
каць сумесны сабор абедзвюх цэркваў і
стварыць адзіны «рускі» патрыярхат Рэ-
чы Паспалітай. Клапаціўся аб беатыфі-
капыі (абвяшэчння святым) 1. Кунцэвіча.
Памёр у Рымс, пахаваны ў царкве св.
Сергія і Бакха.
Літ:. П лохнй С.Н. Папство н Укранна.
Кяев, 1989. Сяргей Казуля.
КбрСАК Са.муэль (каля 1745 — пасля
снеж 1795), грамадска-паліт. і вайско-
вы дзеяч ВКЛ. 3 роду Корсакаў. Быў
паслом ад Навагрудскага ваяв. на сейме
1773, які зацвердзіў 1-ы падзел Рэчы
Паспалітай. Спачатку ўваходзіў у апазі-
пыю на чале з Т.Рэйтанам і С.Багушэ-
вічам, якая імкнулася не дапусціць па-
дзелу Рэчы Паспалітай. Разам з Рэйта-
нам падаў 21.4.1773 у Варшаўскі гродскі
суд маніфест супрапь рас. стаўленіка
маршалка сейма А.Панінскага, а пасля
яго непрыняцця адмовіўся ўдзельнічаць
у сейме. Пазней належаў да пракара-
леўскай партыі на чале з падскарбіем
надворным ВКЛ А.Тызенгаўзам. Пал-
коўнік кавалерыі войска ВКЛ, чл. Ка-
місіі скарбовай ВКЛ (1784—88). Адзін з
удзельнікаў падрыхтоўкі паўстання
1794, падпісаў віленскі акт паўстання
24.4.1794. Уваходзіў у Найвышэйшую лі-
тоўскую раду. Пасля падаўлення паў-
стання К шукалі паводле загаду Каця-
рыны II як аднаго з адказных за смя-
Л.С.Корнеў
Р.Корсак.
ротны прысуд гетману Ш.Касакоўскаму.
У пач. снеж. 1795, магчыма, ужо рэабі-
літаваны, К удзельнічаў пры разглядзе
судовай справы ў Навагрудскім земскім
судзе. Уладзімір Емяльянчык.
КОРСАК Тадэвуш (1741 ?, в. Заскаркі
або Данева Полацкага р-на —
4.11.1794), дзяржаўны і вайск. дзеяч
ВКЛ 3 роду Корсакаў. Па пратэкцыі
караля Станіслава Аўгуста Панятоўска-
га ў 1787 стаў віленскім земскім суд-
дзёй. Быў адным з самых актыўных
паслоў ад ВК-1 на Чатырохгадовым сей
ме 1788—92, дамагаўся стварэння асоб-
най для ВКЛ скарбовай і паліцэйскай
адміністрацыі. У пачатку паўстання
1794 у ВКЛ прыбыў у Вільню на чале
некалькіх дзесяткаў узбр. навакольных і
ўласных сялян. У маі 1794 увайшоў у
склад паўстанцкай парадкавай камісіі
Віленскага ваяв. 19—20 ліп. ўдзельнічаў
у абароне Вільні разам з атрадам ген.
Меена. 31.8.1794 атрымаў ад А. І'.Кас-
цюшкі званне ген.-маёра. Загінуў пры
абароне Прагі — прадмесця Варшавы.
Пахаваны разам з Я.Ясінскім пры вар-
шаўскім касцёле «На Камёнку».
Уладзімір Емяльянчык
КОРСАКІ
кбРСАК Уладзімір Антонавіч
[22.4(4.5). 1838, Магілёўская губ. —
6(18).6.1863], удзельнік паўстання
1863—64. 3 небагатай шляхты. Скон-
чыў Канстанцінаўскі кадэцкі корпус у
Пецярбургу (1858), служыў у арміі, ар-
тыл падпаручнік. Належаў да афіцэр-
скай рэв арг-цыі. У крас. 1863 упёк з
часці, што стаяла ў Магілёве, і прыняў
удзел у фарміраванні Чарнаруцкага паў-
станцкага атрада пад камандаваннем
К.Алендскага ў Магілёўскім пав. Пасля
паражэння паўстанцаў пад Славенямі
(27.4.1863) схоплены і паводле прыгаво-
ру ваен. суда расстраляны ў Магілёве
разам з ТАнцыпам і братамі М і ІТМан-
цэвічамі.
Літ:. ВДРатч] Очеркм мятежного двмження
в Могнлевской губерннм в 1863 г. Вмльна,
1865. С. 14—20; Дьяков В.А Деятелм
русского н польского освободнгельного двн-
женмя в царской арммн 1856—1865 гг.: (Бмо-
бмблмогр. слов.). М., 1967. С. 85, 214, 227;
Кок 1863: У/угокі яшіегеі. ЗУіІпо, 1923. 8. 24,
25, 78. Генадзь Кісялеу
КОРСАКІ, шляхецкі род уласнага герба
«Корсак» (змененая «Катвіца») у ВКЛ.
Паходзяць з полацкага баярства. Рода-
пачынальнік Фёдар упамінаецца ў 1385,
калі ён атрымаў ад кн. Андрэя Альгер-
давіча землі каля воз. Беразвеч у По-
лацкай зямлі. Яго сын Дзмітрый К. меў
сыноў Саву, Якава (Яшку) і Васіля,
якія ўзвысіліся пры вял. кн. Свідрыгай-
лу [1430—32]. Ал Савы пайшла галіна.
якая карысталася прозвішчам Савічы
К і гербам «Ліс», дапоўненым выявай
герба «Катвіца» ў клейнодзе. Прадстаў-
нікі гэтай галіны ў 15 ст. валодалі маён-
ткам Узда ў Менскім пав., мелі землі ў
Новагародскім і Менскім ваяв., у 19 ст.
атрымалі дваранства Рас. імперыі.
Найб. вядомыя К
Васіль Дзмітрыевіч (каля
1380 —1452), намеснік полацкі пры
вял. кн. Сывідрыгайлу, потым служыў у
яго радзе, калі апошні быў валынскім
князем.
I о с і ф (каля 1540 — 1618), уладаль-
нік Залесся і Лятоўшчыны, войскі по-
лацкі з 1570, суддзя зсмскі полацкі з
1586, кашталян менскі, пстым полацкі
з 1597; памёр бяздзетным.
Іосіф Львовіч (каля 1570 —
1643), заснавальнік базыльянскага
кляштара ў Беразвеччы і кармеліцкага ў
Глыбокім, староста з 1629 і ваявода
мсціслаўскі з 1639.
Ян Раманавіч (каля 1620—97)
уладальнік Псуі, падчашы полацкі з
1658, падкаморы полацкі з 1659, з 1661
кашталян полацкі.
Ян Грыгор'евіч (каля 1560—
1625), харужы полацкі з 1598, гараднічы
полацкі да 1611. 3 1620 кашталян дэр-
пцкі, з 1621 — полацкі, ў канцы жыцця
прызначаны ваяводам смаленскім. Гл.
таксама Корсак Рафа , Корсак Самуэль,
Корсак Тадэвуш.
240
«КОРЧЛК»
Літ. В о п і е с к і А НегЬаіх Роккі.
УУапяалта, 1907 Т 11. 8. 116—192
Вячаслау Насевіч.
«КЙРЧАК» прыватнаўласніцкі герб,
якім карысталіся каля 270 рояаў у Бела-
русі Украіне, Літве і Полыпчы, у тл
Баратынскія. Брапіцкія, Есьмапты, За-
ранкі, Іллінічы, Катовічы, Мялешкі,
Млечкі. Мае ў чырв полі тры папяроч-
ныя сярэбраныя бэлькі, якія звужаюцца
да нізу. Клейнод — над прылбіцай з
шляхепкай каронай у залатой чары па
лова сярэбранага сабакі. Існуюць вары
янты герба з дзвюма перакрыжаванымі
гардамі над бэлькамі і трыма страуса-
вымі пёрамі у клейнодзе (герб «Лопат»),
з сярэбраным месяпам пад бэлькамі ра-
іамі ўгор> і інш. У Польшчы вядомы з
канца 14 ст Паводлс Я Длугаша герб
утвораны каралём Люлвікам I; ён дадаў
тры бэлькі, якія выцеснілі сабаку з тар
чы ў клейнод. У ВКЛ нашырыўся пасля
прыняцця Гарадзельскага прывілея 1413
КОРЧЫК Павел |сапр Лагіновіч
Іосіф Каятанавіч. парт. і літ псеўд
Корчык Сямён, Павел,
Сямсн, Паўлючонак. Ян
коўскі Іосіф. Янушксвіч
Іосіф ішш, 14(26) 2.1891, в. Заўшы-
цы Слупкага пав. Мінскан губ., цяпер
Салігорскі р-н 15 4.1940], дзеяч рэв ру
ху ў Зах Беларусі і Польшчы. Скончыў
Слупкае гар вучылшіча (1907) Да 1912
настаўнічаў на Капылынчыне У 1910
увайшоў у склад ірупы прыхілыпкаў
Ьеларускаы сацыялістычнай грамады,
якая дзейнічала ў Канылі. У 1912—17 у
армп, у 1-ю сусв. вайну на фронце У
сак. 1917 як старшыня салдацкага к та
батарэі выбраны дэлеіатам па I з’езд
салдацкіх дэпутатаў 12-й арміі. Увахо-
дзіў у склад Выканкома Савета салдац-
кіх дэпутатаў армн, па ўсіх тагачасных
ныгання^ вайны і міру адсгонваў так
тычныя ўстаноўкі партыі эсэраў У
1918—19 камісар мяст Круговічы (ця-
пер в Вял Круговічы Ганнавткага
р-на), з лета 1920 кіраўнік саўгаса «Ста-
рыца» ў Слупкім пав Удзельнічаў у
Слуцкіх падзсях 1920, потым знаходзіў-
ся ў лагеры для інтэрніраваных у I Іоль-
шчы Пасля вызвалсння з мая 1921 ла
1922 працаваў у Вільні карэкгарам у
розных бел перыядычных выданнях,
пам сакратара Бел выбарчага к-та ў
польскі сенм Разам з Родзевічам і
А.Канчэўскім быў стваральнікам у 1922
Беларускаы рэвалюцыйнаы арганізацыі
(БРА), з 1923 з’яўляўся рэдактарам-вы-
даўцом яе органа — газ. «Наш сцяг»
(гл. «Вольны сцяг»), У 1922—23 чл Бел.
нац к-та ў Вільні і яго прэзідыума. 3
уваходжаннем БРЛ у КПЗБ (снеж
1923) кааптаваны ў склад ЦК КПЗБ
Пасля вяртапня з V кангрэса Камінтэр-
на (чэрв.—ліп. 1924, Масква) у Зах Бе-
ларусь арыштаваны польск. ўладамі ў
Стоўбцах, аднак неўзабаве вызвалены
партызанамі, і пераехаў у БССР 3 во-
сеш 1924 працаваў у Бюро дапамогі
Гсрб >корчак>
Кампартыі Заходняц Беларусі пры ЦК
КП(б)Б у Мінску. 3 лют. 1925 на падп
рабоце ў Зах. Беларусі. Арганізатар не
тегалыіай нарады ў Сопане (жн 1925)
прадстаўнікоў левага крыла нац.-вызв
руху ў Зах. Беларусі з прадстаўнікамі
ЦК КПЗБ, ЦК КП(б)Б і ЦК КПП ба
рацьбы з сэцэсіяй. 3 восені 1925 да
П Корчык
У.В.Корчыц
тют 1936 паліт. сакратар ЦК КПЗБ, са
снеж 1925 да 1929 чл. Палітбюро ЦК
КПП і прадстаўнік ЦК КПЗБ у ЦК
КПІІ У канцы 1920 — пач 1930 х г.
прыхілыіік левай тэндэнцыі ў камуніст.
руху Польшчы У маі 1928 на пася-
джэнні ЦК КПП у Берлше арыштава
ны ням. паліцыяй і выслапы ў СССР. У
сак.—жн 1933 кіраваў работай Бюро
ЦК КІІЗБ у Мшску Са снсж 1933 зноў
на падп. рабоцс ў Зах. Бсларусі. Аўтар
артыкулаў па паліт. і такгычных пытан-
нях КПЗБ і КПП нац вызв. руху ў
Зах. Беларусі, надрукаваных у часопісах
«Бальшавік» — органе ЦК КПЗБ,
«КІом/у рг/е&ідсі» («Новы агляд») — ор-
ганс ЦК КПП «Балыпавік Беларусі» —
оргапе ЦК КП(б)Б, газетах «Еднасць»,
«Родная страха» «Наша будучыня»,
«Наш сцяг» і інііі 19 2 1936 арыштава-
ны органамі НКУС БССР «як агент
польскай палітычнай паліцыі».
25 6.1936 асуцжапы на 5 галоў папраў
ча-працоўных лагераў. Пакаранне ад-
бываў у Ухтапячлагу (Комі АССР). Па
водле рашэння т.зв тройкі УНКУС Ар-
хангельскай вобл 15.3.1938 «за кон
тррэвалюцыйную агітацыю сярод
зняволспых» асуджаны да вышэйшай
меры пакарання. якая па псвядомай
прычынс нс была выканана. У 1938
спсц. канвосм вернуты з лагера ў Мшск
і 26.10.1939 Васн. трыбуналам Бел
фронту па абвінавачванні ў шпіянажы
на карысць польск. і герм. разведслуж
баў прыгавораны да расстрэлу Памёр у
турмс Рэабілпаваны 31.8 19э5 Ваен. ка-
лепяй Вярх Суда СССР
Літ Ладысеў У. І.К.Лагіновіч: Нарыс
жыцця і палітычнай дзейнасці // Бел. гіст
часопіс. 1996. 3—4
Уіадзімір Ладысеў, Уладзімір Міхнюк
КОРЧЫЦ Уладзіслаў Вікенцьевіч
(20 8(1 9) 1893, в Багдановічы Слонім
скага пав. Гродзенская губ., цяпер Сло-
німскі р-н — 17.10.1966), ваенны дзеяч
Ген. палк. (1946). Скончыў курсы стар
шага камсаставу «Выстрал» (1923, 1930),
Вышэйіныя акад. курсы пры Ваен ака-
дэміі Існштаба (1953) У армн з 1914. у
Чырв. Арміі з 1919 Улзелыіік 1-й сусв
і грамадз. войнаў. 3 1926 камандзір пал
ка. нач. штаба лывізіі, корпуса, выклал
чык Вышэйшай ваен школы штабнон
службы, Ваен. акадэміі імя М.В Фрупзе
У Вял Айч. вайпу з чэрв 1941 на
Паўн. Зах фронпе камандзір іывізп.
нач штаба армій 3 1944 у Войску
Польскім: нач. штаба, камандуючы 1-й
арміяй на 1-м Бсл фронце. У 1943 -54
нач I енштаба Войска По.іьскага, алпа
часова з 1950 вшэ-мшістр Нац. абароны
Польшчы. 3 1954 у Сав Саюзе
КОРШ-САБЛІН (санр С а б л і н )
Уладзімір Уладзіміравіч [16(29) 3.1900
Масква — 6.7 1974), бел кінарэжысср
Нар. артыст БССР (1955), нар. артыст
СССР (1969). Засл дз. мастацтваў
БССР (1935). Іворчую дзейнасць пачаў
у 1923 (працаваў у тэатрах Расіі, зды-
маўся ў кіно, быў асістэнтам рэж
Ю Тарыча) 3 1926 яго дзенпасць звяза
на з бсл. кіпсматоірафам. Дэбютаваў як
пастаноўшчык філь.маў «У аіні наро
241
КОСЛК
джаная» (1929), прысвечаным 10-гол
дзю БССР Фыьмы «3 багны балот»
(1930), «Шчаслівая краіна», «Сталёвы
шлях» (абодва 1931) належалі да культ.-
асв. кінанрадукцыі. У «Сонечным пахо-
дзе» (1931) схематычна паказаны пра
цэсы, якія албываліся на вёсцы Псршы
гукавы фільм у бел. ігравым юно «ІІср
шы ўзвод» («Заходні фронт», 1933)
прысвечаны падзеям 1 й сусв. вайны.
Фыьм «Залатыя агні» (1935) пра будаў-
нікоў першай па Беларусі электрастан-
цыі вызначаўся палзелам герояў на свя-
домых і нссвядомых, увядзеннсм у сю-
жэт харакгэрнай для тагачаснай драма
тургіі тінн шкодннггва. У кінааповесш
«Дачка Радзімы» (1937) наказана друж-
ба калгаснікаў з сав. наіранічнікамі, іх
сумесныя пошукі лыверсантаў Поспс-
хам карысталіся лірычныя камсдыі
«НІукальнік шчасця» (1936) «Мас ка
ханнс», у якіх ідэалізуецца сав. рэчаіс-
насць. «Вогненпыя галы» (1939) —
гіст рэв фпьм нра вызваленне Бсла-
русі ад нггэрвентаў. У гады Вял. Амч
вайны К -С паставіў «Бсларускія наве
лы» (з Тарычам. 1942), кінаканцэрт
«Жыві, родная Бсларусь'» (з М.Садкові-
чам, 1944). з франтавых здымкаў ства
рыў дакумснт. фільм «Вызвалснне Са
всцкай Ьсларусі» (з Садковічам 1944).
3 фыьма «Новы дом» (1947) началося
аднаўлспне ў рэспублшы ігравоіа кіно
Да сучаснасці звяртаўся ў фьіьмах «I Ія
юць жаваранкі» (з К Сапнікавым,
1953). «Хто смясцца апошнім» (1955) па
п’есах К.Крапівы. «ІІасеялі дзяўчаты
лён» (1956), але пыбокага асэнсавання
закранугых праблем не ласягнуў. Лсп.
юрунак творчасці К С — паказ гсроікі
барацьбы за ідэалы рэвалюцыі. Філь.мы
гэтай тэматыкі розныя на жапрах і
маст. вартасцях «Канстанцш Заслонау»
(з Л Фаннцымерам, 1949. Дзярж. прэ
мія СССР 1950) узнаўляў падзсі бараць-
бы налполынчыкаў і партызан Бсларусі
з ням.-фаш. акупантамі. У нку лспшых
твораў бел кіно — фьіь.м «Чырвопае
ліснс» (1958) пра рэв падзсі ў Зах Бс
ларусі ў 1930 я г Факты з гісторыі сав.
дыіпаматыі склалі змест фільма «Мас-
ква—Іёнуя» (з Л Спешневым, II Лр
манлам. 1964. Дзярж прэмія БССР
1968). Фыьм «Запомпім гэгы лзснь»
(1967) створаны па капопах сав гіст.
рэв кіно Падзеі Лютаўскай рэвалюпыі
1917 з храшкальнай лаюіадпаспю
ўзноўлсны ў «Крушэпні імпсрыі» (1970
апопіняя пастапоўка рэжысёра). Лсоб
нае месца ў яго творчасці займае дыло-
пя «Першыя выпрабаванпі» (1960—61)
па матывах трылоіп Я.Коласа «На рос
танях» Многія калізп, сюжэтныя лініі
ўвасоблены з уласцівай рэжысёру кінс-
матаірафічпай выразпаспю, аднак па-за
кадрамі засталіся пыбпшас спасшжэн
пс першаасповы пац. алметпасць ха
ракгараў. Маст. кіраўнік кінастулыі
«Бсларусьфільм», періпы сакратар Саю-
за кіпематаграфістаў БССР (1957—74)
Літ Нсторпя белорхсского кпно |Ч 1 —
2] Мн , 1969—70 Кмно Советской Бслорус
снм М , 1975, Бопдарсва Е..1. В кадрс н
за кадром Мп. 1975. Я е ж Кюютснта
длнною в жнлпь. Мп 1980
Ефрасіння Бондарава
Троіцкі каспсч у Косавс
КОРШУК Уладзімір Канстанцінавіч (н.
25.8.1935 г.п. Урэчча Любанскага р-на),
беларускі гісторык Д р пст н. (1980),
праф. (1982). Скончыў Маскоўскі ун т
(1958). Працаваў настаўнікам. з 1960
выкладае ў ВНУ, з 1982 заг. кафедры
ЬДУ. У 1984—94 гал. рэдакгар серыі
«Вссніка БДУ». Даследуе сац.-эканам і
налгт гісторыю Беларусі, праблемы гра-
мадскіх рухаў і паліт. партый, гісторыю
Вял. Лйч. вайны. Лдзіп з аўтараў навуч.
дапаможшкаў «Палітычная гісторыя XX
стагоддзя» (1990), «3 гісторыі палгтыч
пых партый» (1993), «Праграмныя ла-
кументы палітычных нартый» (1994).
Тв. В труле воспнтывается чсловек буду
піего. Мн 1963; На галоўным нанрамку
Мп. 1971 Рост трудовой актнвностн рабоче
го класса Мн . 1976.
КбРШУНАЎ Атяксандр Фаміч
(4.3 1924, в. Палішына Горацкага
р-на —12.7.1991), беларускі гісторык
стараж. літаратуры, тэкстолаг Канд. фі-
лал. н. (1956). Скончыў БДУ (1950).
Удзслыіік Вял. Айч. вайны 3 1954 у
Ін-це л-ры імя Я Куналы ЛН Бсларусі.
Дасле іаваў стараж. бел л ру, творчасць
ФСкарыны («Прадмовы і паслястоўі»,
1969; «Іворы», 1990), С.Булнага, В.Ця
пінскага царк.-налемічную і мемуар
ную л ру 16—17 ст Апублікаваў «Ьар
кулабаускую хроніку» і «Лісты» Ф.Кмі
ты-Чарнабыльскаіа («Помнікі стара-
жытнан беларускай нісьмепнасці»,
1975), «Дзённікі» Ф.Еўлашоўскага і
Я.Цадроўскаіа («Помнікі мемуарнан лі
таратуры Ьеларусі XVI ст », 1983). Да-
слсдаваў асабтівасці выданняў Скары-
пы, уздзеянне тэхнікі і мастацтва яго
кннадрукавання на творчасць Буднага,
Цяшнскага, І.Фёдарава, П.Мсціслаўца,
РХадкевіча. Складальнік «Хрэста.матыі
па старажытнан бсларускан нтаратуры»
(1959), адзін з аўтараў «Гісторыі бела-
рускан дакастрычнпікай літаратуры» (т
1, 1968) Дзярж прэмія Беларусі імя
Я Коласа 1980
Тв Афанаснй Фнтшіповнч Жнэнь н
творчсство. Мн.. 1965.
Літ Батвіннік М Б Даследчык бела-
рускай старажытнай літаратуры // Весш АН
Рэспуб.нкі Бетарусь Сер грамад. навук
1992. № 3—4, Кароткі У «3 зычлнвостн
ку моей отчнзнс ..» // Шляхам гадоў: Гісі.-
тіт. зб. Мп 1994 Марат Батвіннік
КОСАВА. горад у Івапэвшкім р не. За
15 км на ІІнЗ ад Івацэвічау, 13 км ад
чыг. ст. Косава-Палескас на лініі Ьара
навічы—Брэст. 2675 ж. (1997).
Паводле пісьмовых крыпіц вя юма з
1494 калі вял. князь ВКД Аіяксандр
падараваў К. маршалку І.Храптовічу
Належала Сангушкам. з 1611 — Сапе
гам, у 2 й пал 18 ст. — Пуслоўсюм У
1597 мела 80 двароў, 2 вутіцы, 27 кор
чмаў, шынок. царкву. касцёл. 3 1795 у
складзе Рас. імперыі, мястэчка Слонім
скага пав. У 1-й пал. 19 ст. ў К 2 су
конныя мануфактуры, на буйнсншан з
іх устаноўлсна першая на Ьеларусі па
равая машына. У сярэдзінс 19 ст. каля
750 ж У 19 ст. за 1,5 км да К пабуда-
ваны палан і закладзсны дэндралагічпы
парк (спраектаваны ў 1838 арх.
Ф.Яшчолдам), царква на могілках; у
1868 у К. ўзведзена Антоньеўская цар
ква. у 1878 — Гроіцкі касцёл. У 1897 —-
3092 ж, іірацавалі 4 паравыя млыпы
(13 рабочых), сельскае пар вучылшіча.
прыёмны пакон, аптэка 3 1915 акуш
равана гсрм., у 1919—20 польск. вой-
скамі 3 1921 у складзе Польшчы, го
рад. цэнтр павета ІІалескага ваяв У
лютым 1927 палпіыя расстраляла тут
дэманстрацыю працоўных (гл. Косаўскі
расстрэя 1927). 3 1939 — у складзс
ЬССР, у 1940—49 цэнтр Косаускага
раена У 1939 — 3,7 тыс ж 3 25.6 1941
ла 13 7 1944 акупіравана ням фаш вон
скамі, яюя загубілі ў К і раене 3112
чал ., дзсйпічала Косаўская раённая ан-
тыфашысцкая аргашзацыя паміж пар-
тызапамі і гтглераўцамі адбыўся Коса\
скі боіі 1942. У 1959 — 2.6 тыс ж У К
працуе мэблевас вытв. аб’яднапнс. ся-
рэдпяя і муз. школы, дашкольная ўста-
нова, Дом кулыуры, б-ка, балыііпа.
аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. вопіаў і
партызан. Помпікі ў гонар дэманстра-
цыі 1927. партызанам, што загінулі ў
Вял. Айч. ванну. Помнікі архітэктуры
19 ст Лнтоньеўская парква, Троіпкі
каспёл.
кбСАК (Ко.чзак) Войцсх Іаранын
(1.1.1857, ІІарыж — 29 7 1942). польскі
жывапісец Сып Ю.Косака. Вучыўся
жывашсу ў Кракавс (1871—73) Мюн-
хсне (1874), Парыжы (1877—83) Слу
жыў у Кракаўскім палку аўстра вепгер-
242
КОСАК
скай армп (1876—77). У 1894—1902 у
Германп, працаваў па заказах імперата-
ра Вільгельма II. Паларожнічаў па Іспа-
ніі, Егіпне, Англіі ЗША 3 1916 праф
школы прыгожых мастацтваў у Варша
ве, потым жыў у Кракаве Гал месца ў
творчасці займае гіст і батальны жан
ры. найб. ўвагу аддаваў нападеонаўскім
войнам, паустанню 1830—31 Паустан
ню 1863—64 прысвечана карціна «Успа
міны з дзяцінства» (1891), рэвалюцыі
1905—07 — «Крывавая нядзеля ў Пе-
цярбургу» (1905). Сааўтар батальных па
нарам на тэму паўстання 1794 «Рацлаві-
цы» (1892—94) і вайны 1812 «Пераход
цераз Бярэзіну» (1895—96). Творы К
зберагаюцца ў Нац музеі і Музеі Вой
ска Польскага ў Варшаве і інш. Аўтар
«УспаМІнаў» Аксана Варатнікова
кбСАК (Кояак) Фартунат Юліуш
(15.12 1824, в Вісніч каля Кракава —
3.2 1899), польскі жывапісец, ілюстра-
тар. Бацька В Г Косака Вывучаў права
ў Львоўскім ун-це жывапісу вучыўся ў
Я Машкоўскага. Падарожнічаў па Ва-
лыні, Падоллі, землях б. ВКЛ Удзель-
нічаў у падзеях аўстрыйскай рэвалюцыі
1848 у Львове. 3 1851 жыў у Пецярбур-
гу, з 1852 — у Варшаве, Бруселі, у
1855—61 у Парыжы вучыўся ў А Вернэ
У 1862—68 кіраўнік маст аддзела вар-
шаўскага час «Тувосіпік ііпзігоіуапу»
(«Бтюстраваны штотыднёвік») Пасля
падарожжаў па Баварыі і Аўстрыі асеў у
Кракаве Шмат увап аддаваў гіст жан
ру, напісаў шэраг батальных карцш з
псторыі Польшчы і ВКЛ 15—17 ст
«Уладзіслаў Ягайла пад Грунвальдам»
(1862), «Выручэнне Смаленска» (1879),
«Сабескі пад Венай» (1882), «Паход та-
тарау» (1887), «Уезд Яна III у Вену»
(1897). Вайне 1812 прысвечана карціна
«ТТышкевіч пеоаходзшь Дзвіну» (1890)
ФЮ Косак Ілюсірацыя да рамана Г Сянкевіча «Патоп»
В Г Косак
Ф К) Косак
і інш. Ілюстраваў гіст. «Трылопю»
Г Сянкевіча, творы А Мшкевіча («Пан
Тадэвуш», «Гражына» і інш.), Ю Сла-
вацкага, Дж Байрана Аўтар партрэтаў
дзярж дзеячаў Рэчы Паспалітай. псто-
рыка І.Лялевеля і інш
Аксана Варатнікова
КОСАЎ Сільвестр (канец 16 ст , маён-
так Жаробычы Віцебскае ваяв —
23.4.1657), правасл царк. дзеяч Рэчы
Паспалітай, пісьменнік-палеміст Са
шляхецкага роду Скончыў Віленскую
брацкую школу, Люблінскі езушкі ка-
легіум і Замасцянскую акадэмію. Вы
кладаў рыторыку ў Вільні і Львове 3
1631 праф філасофн ў Кіева Пячэрскай
школе У 1631—32 разам з мгграпалггам
Пятром Маплаю праводзіў рэформу на
вуч. устаноў Кіева. Паводле прапановы
К. ў 1632 школа Кіеўскага правасл
брацтва і Кіева Пячэрская школа аб яд
наны, у выніку ўтвораны Кіева-Магілян-
скі калегіум 3 1633 К — архімандрьп
Кіева-Пячэрскай лаўры, з 1634 епюкап
магілёўскі, аршанскі і мсціслаўскі; кан-
фліктаваў з полацкім і віцебскім уніяц
кім архіепіскапам Антоніем Сяляваю У
1646 заснаваў Магілёўскі жаночы ма-
настыр пры царкве св Мікалая У
1647—57 мітрапалгт кіеўскі і ўсяе Русі
(у межах Рэчы Паспалітай), экзарх кан-
станцшопальскага патрыяршага прасто-
ла. У 1647 блаславіў Б.Хмяльніцкага на
барацьбу з палякамі У час вачны Расіі з
Рэччу Паспалітаы 1654—67 выступаў
супраць падначалення Кіеўскай мітра-
полп Маскоўскаму патрыярхату і суп-
раць далучэння ўкр і бел. зямель да Ра-
сіі. Аўтар шэрагу публіцыстычных і ба-
гаслоўскіх твораў «Экзэгезіс» (1635,
Вільня, прапанаваў новую сістэму аду-
кацыі, абараняў правасл святароў ад
абвшавачванняў у пратэстантызме),
«Патэрыкон, або Зборнік жыццяў свя-
тых пячорскіх айцоў» (1635, перавыл ў
1661 і 1678, у ім выказаў погляд на
складанае пытаннс аб часе хрышчэння
бел і ўсіх усх.-слав зямель, падаў хра
налогію ўсх слав. мітрапалітаў); нрамо-
вы ў празаічным і вершаваным варыян-
тах на смерць свайго папярэдніка па
магілёўскай кафсдры Іосіфа Бабрыкові-
ча Капета-Аняхожскага (1635); «Дыдас-
калія або Навука для святароў» (1637) і
інш.
Літ Саверчанка ІВ Сільвестр Ко-
саў // Бел. гіст часоп. 1995 № 3.
Іеан Саверчанка
КбСАЎСКАЯ РАЕННАЯ АНГЫФА-
ШЫСЦКАЯ АРІАНІЗАЦЫЯ ў В я л і -
кую Айчынную вайну. Дзей
нічала з крас. 1942 да ліп 1944 на тэр
Косаўскага р на, уваходзіла ў Брэсцкую
абл. антыфаш арг-цыю Створана на
базе падп патрыятычных груп, што
ўзніклі ў нершыя месяцы вайны Скла
далася з ячэек, аб’яднаных у падраены
Арг-цыю ўзначальваў к т, у які ўвахо-
дзілі камунют М Ф Трында б чл
КПЗБ А.М.Мініч, ВТРадзюк. К-т на-
ладзіў сувязь з падполыпчыкамі Сло
німскага р-на і дапамагаў ім у стварэнні
Слонімскай раённай антыфашысцкац ар
ганізацыі Падполыпчыкі вялі аптацыю
243
кот
сярод насельніцтва, збіралі і перадавалі
партызанам зброю, боепрыпасы, харч.
прадукгы, медыкаменты, адзенне, пару-
шалі сувязь ворага, палілі і разбіралі
масты, з дапамогай насельніцгва пера-
копвалі дарогі на Ружаны, Пружаны і
інш., рабілі на іх завалы; удзельнічалі ў
Косаўскім баі 1942. Віталь Скалабан.
КбСАЎСКІ БОЙ 1942, бой партыз ат
радаў імя Дзімітрава, імя Шчорса (ка-
мандзір П.В.Пранягін) і імя Варашыла-
ва (камандзір І.С.Зайкоў) супраць ням,-
фаш. гарнізона (60 салдат і 150 паліцэй-
скіх) у г. Косава ў Вял. Айч. вайну.
Напярэдадні аперацыі партызаны раз-
ведалі сілы праціўніка, размяшчэнне іх
агнявых пунктаў і сістэмы аховы. У ноч
на 3 жн. партызаны з дапамогай пад-
полыпчыкаў нанеслі раптоўны ўдар і
пасля 2-гадзіннага бою разграмілі гарні-
зон, разбурылі вузел сувязі, спалілі мас-
ты, смалакурны з-д, камендатуру і інш.
адм. будынкі, захапілі шмат зброі, бое-
прыпасаў, харч. прадуктаў. На працягу
месяца пасля бою Косава было пад
кантролем партызан. У Косаве ў гонар
партызан пастаўлены помнік.
КбСАЎСКІ ПАВЁТ. Існаваў у 1921—39
у складзе Палескага ваяв. Полыпчы.
Цэнтр — г. Косава. Пл. 3561,4 км2, на-
сельніцгва 83 696 чал. (1931). Працавалі
13 лесапільных, 2 смалакурныя (Коса-
ва, Івацэвічы), кафельны (Ружаны)
з-ды, 2 бровары, канатная ф-ка (Ружа-
ны), 3 млыны; з 4.12.1939 у складзе
БССР у Пінскай вобл. 15.1.1940 К.п.
ператвораны ў Косаўскі раён.
Сеятлана Марозава.
КдСАЎСКІ РАЁН. Існаваў у 1940—47
у Брэсцкай вобл. Цэнтр — г. Косава.
20.9.1947 перайменаваны ў Івацэвіцкі
раён.
КдСАЎСКІ РАССТРдл 1927 у За
ходняй Беларусі, расстрэл
польск. ўладамі дэманстрацыі працоў-
ных у мяст. Косава, якія выступілі ў
абарону Бел. сялянска-работніцкай гра-
мады (БСРГ). Па закліку Косаўскага
райкома КПЗБ 3.2.1927 у Косава на дэ-
манстрацыю пратэсту супраць разгрому
польск. ўладамі БСРГ сабралася болып
за 1,5 тыс. сялян. 3 чырв. сцягамі,
транспарантамі, на якіх былі надпісы
«Вызваліць рабоча-сялянскіх дэпутатаў,
вызваліць усіх палітзняволеных!», «Да-
лоў фашысцкую дыктатуру Пілсудска-
га!» з рэв. песнямі дэманстранты прай-
шлі па вуліцах Косава, правялі мітынг.
Атрады самаабароны прагналі паліцыю,
якая спрабавала яго разагнаць. Калі дэ-
манстранты зноў рушылі па мястэчку,
паліцыя пачала страляць. Забіта 6 чал.
(М.Еўтух, І.Ракевіч, П.Гаўрус, М.Тапта-
ла, І.Кучук, С.Верабей), некалыіі дзе-
сяткаў паранена. Пахаванне забітых вы-
лілася ў маніфестацыю пратэсту суп-
раць самавольства паліцыі і дыктатар-
скага рэжыму Пілсудскага.
Іосіф Хаўратовіч.
КдСАЎШЧЫНА, курганны могільнік
балцкіх (усх.-літ.) плямён 10—11 ст. ка-
ля в. Косаўшчына Лідскага р-на. Заха-
валася 13 насыпаў дыям. 6—14 м, выш.
0,7—1 м. Усе курганы абкладзены ка-
мянямі. Каля падножжа асобных насы-
паў прасочваюцца аплылыя раўкі, мес-
цамі захаваліся каменныя вымасткі. У
1974—76 Я.Г.Звяруга і В.С.Вяргей рас-
капалі 7 курганоў. Пахавальны абрад —
трупаспаленне. У 5 выпадках рытуаль-
ныя вогнішчы прасочваліся на гары-
зонце па ўсёй плошчы курганоў. Паха-
вальны інвентар: наканечнікі коп’яў,
баявая сякера, шыла, спражка, пяр-
сцёнкападобнае кольца, абломкі па-
шкоджаных агнём бронзавых упрыго-
жанняў. Яраслаў Звяруга.
КдСБЕРГ Сямён Арыевіч
[1(14).10.1903, г. Слуцк — 3.1.1965], са-
вецкі канструктар, вучоны ў галіне аві-
яцыйных і ракетных рухавікоў. Д-р
тэхн. н. (1959). Герой Сац. Працы
(1961). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т
(1931). Працаваў у буйнейшых праек-
тных арг-цыях авіяц. прам-сці СССР. 3
1941 гал. канструктар канструктарскага
бюро. Зрабіў вял. ўклад у стварэнне ру-
хавікоў для знішчальнікаў Ла-5, Ла-7.
Пасля Вял. Айч. вайны пад яго кіраў-
ніцгвам сканструяваны шэраг вадкас-
ных рухавікоў для рэактыўных самалё-
таў АЛ.Мікаяна і А.С.Якаўлева. 3 1958
К. працаваў у канструктарскім бюро
гал. канструктара сав. ракетна-касміч-
ных сістэм С.П.Каралёва. Адзін са ства-
ральнікаў ракет-носьбітаў штучных спа-
дарожнікаў Зямлі, касмічных караблёў
«Усход», «Узыход», ракеты-носьбіта
«Пратон», якая даставіла апараты на
Месяц, на планеты Марс і Венера.
Імем К. названы кратэр на адваротным
баку Месяца. Ленінская прэмія 1960.
Загінуў у аўтакатастрофе.
Уладзімір Бычэня.
кдсіч Марыя Мікалаеўна (1860, хутар
каля в. Расуха Мглінскага пав. Чарні-
гаўскай губ., цяпер у Бранскай вобл.,
Расія — ?), бел. фалькларыстка, этно-
граф і пісьменніца. Адукацыю атрымала
ў Пецярбургу. Друкавалася ў час. «Жп-
вая старнна». У працы «Ліцвіны-бела-
русы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і
песні» (1901) апісала абрады і звычаі па
месяцах і порах года, у прадмове аха-
рактарызавала жыццё і побыт сялян-бе-
ларусаў, іх вераванні, паданні, песні,
асаблівасці гаворкі, спевы. У арт. «Аб
пабудовах беларускага селяніна Чарні-
гаўскай губерні...» (1906), змясціла ін-
фармацыю пра матэрыяльную культуру
беларусаў. Аўтар паэмы «На перасялен-
не. Расказ цёткі Домны з Палесся»
(1903), працы «Пераклад некаторых ба-
ек Крылова на беларускую мову»
(1903). Галіна Пятроўская.
кдСМАН (Козтап) Марцэлі (н.
8.5.1940, в. Ізбіца Куяўска, Улацлаўскае
ваяв., Полыпча), польскі гісторык. Д-р
габілітаваны (1971), праф. надзвычайны
(1980), праф. звычайны гуманітарных
навук (1988). Скончыў Пазнанскі ун-т
імя А.Міцкевіча. 3 1967 у Ін-це гісторыі
Польскай АН у Познані, з 1976 дырэк-
тар Курніцкай б-кі Польскай АН, у
1983—93 заг. кафедры гісторыі Усх. Еў-
ропы Вышэйшай пед. школы ў Аполе
(цяпер Апольскі ун-т), з 1987 заг. аддзе-
ла журналістыкі Ін-та паліталогіі і жур-
налістыкі Пазнанскага ун-та. Аўтар
прац па гісторыі культуры новага часу,
царквы ў ВКЛ, дыпламатыі, гісторыі
Беларусі і Літвы, у т.л. болып як 30 на-
вук. кніг, эсэ, падручнікаў.
Тв'. ЗУіеІкі кзіц/е ХУіІоШ. ЗУагегаі^а. 1967.
ЗУІагіузІау/ Іа^іеІІо. ЗУагегаіуа, 1968; КеГогпіасіа
і КоіЛпеГогтасіа н- ЗУіеІкіт К$і$8№е Бііеіук-
кіт IV іімеііе ргора^апгіу «ухпапіоіуеі.^госіаіу
еіс., 1973; Бго^і хапіка роеапМіуа н Ваііоіу
ЗУгосІаіу, 1976; РгоіеМапсі і копіггеГогтада: 2
ііхіеід» іоіегапсіі IV Кгесгуро8ро1і1е] XVI—
XVIII ігіекіі. ЗУгосІаіу, 1978; НіМогіа Віаіопііі.
ЗУгосІаіу еіс., 1979; 2тіеггс1і Регкііпа сгуіі
охіаіпі ро^апіе пад Вакукіет. ЗУагегаіуа, 1981;
2 <1хіе)д\* ВіЫіоіекі Котіскіе). ХУгосІау/, 1984;
ЬіСеу/хка ГеЛпоіа су/апзеІіско-геГогтоу/апа о<1
рокжу XVII іу. до 1939 г. Ороіе, 1986; І.ііі^а
ріет/оіпа: Мііу, 1е(гепду, Гакіу. ЗУагегаі^а, 1989;
ОігеІ і Ро^огі. ЗУагегаі^а, 1992; Степіагге
данпе^о ХУіІпа. Тогші, 1994.
КдСМАЧ Генадзь Аркадзевіч (н.
7.7.1953, в. Асташкі Маладзечанскага
р-на), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1990),
праф. (1991). Скончыў БДУ (1976). 3
1993 заг. кафедры ўсеагульнай гісторыі
Бел. пед. ун-та. Даследуе барацьбу Кам-
партыі Аўстрыі супраць фашызму ў
1920-я г., ролю рабочага класа і гісто-
рыю паліт. партый Веймарскай рэспуб-
лікі, сав.-герм. і бел. адносіны ў 20 ст.
Аўтар прац «Крызіс германскага лібера-
лізму ў гады Веймарскай рэспублікі»
(1989), «Трагедыя куміраў рэвалюцыі»
(1994, з М.Космач), сааўтар навуч. да-
паможніка для 9-га кл. «Сусветная гіс-
торыя навейшага часу» (кн. 1—2, 1993).
КдСЦЕВІЧЫ, дзяржаўныя дзеячы ў
ВКЛ. Родапачынальнік Станіслаў ў
канцы 15 ст. быў намеснікам ковен-
скім. Значнымі асобамі былі яго сыны:
Я н у ш (каля 1460—1527), маршалак
дворны з 1510, ваявода віцебскі з 1514,
ваявода падляшскі з 1520, адначасова
староста драгічынскі з 1522 і ковенскі з
1523, дзяржаўца радунскі, ожскі і пера-
ломскі. В е н ц л а ў (каля 1470—1532),
намеснік дарсунішскі, маршалак двор-
ны з 1511. Быў жанаты з князёўнай
Ганнай Сямёнаўнай Кобрынскай. У
1519 атрымаў прывілей на пажыццёвае
валоданне Кобрынскім княствам. У 1528
ставіў у войска 41 конніка. Яго адзіны
сын Пётр памёр малады, на ім род К.
скончыўся. Вячаслаў Насевіч.
КОТ Васіль Андрэевіч [н. 10(23).2.1916
в. Найда Мазырскага пав. Мінскай губ.,
цяпер Жыткавіцкага р-на], Герой Сав.
Саюза (1945). Скончыў Хабараўскае ва-
ен.-паліт. вучылішча (1940). У Вял.
Айч. вайну пагранічнік на Далёкім Ус-
ходзе. 18.8.1945 інструктар палітаддзела
стралк. дывізіі ст. лейтэнант К. у час
дэсантнай аперацыі на Курыльскіх
а-вах пад агнём праціўніка першы вы-
садзіўся на в-аў Шумшу, замяніў пара-
ненага камандзіра атрада захопу. У
244
кот
цяжкім баі атрад утрымаў нлацдар.м. Да
1963 у Сав. Армп, палкоўнік. Ганаровы
ірамадзянін г. Паўночна Курыльск Са
халінскай вобл
КОТ (Коі) Станіслаў (22.10.1885, Руда
Жэшаўскага ваяв., Польшча —
26.12.1975), польскі псторык культуры,
паліт дзеяч Правадз чл Польскай АН
(1928) Вучыўся ў Львоускім ун це У
1912—14 даследаваў архівы і б-кі ў Зах
Еўропе. У 1920—23 праф. Кракаўскага
ун-та, пазбаўлены кафедры з-за пратэс-
ту супраць арышту кіраўнікоў «Цэнтра
лева» (гл Саюз абароны правоў і сваооды
народа). Чл. партыі -Стронніцтво тдо
вэ», з 1933 уваходзіў у склад яе кіраў-
ніцтва. У 1939 выехаў у Францыю, адзін
з блізкіх супрацоўнікау ген У.Сікорска-
га. У вер 1941—ліп. 1942 пасол Поль
шчы ў СССР (удзельнічаў у перагаворах
Сікорскага са Сталіным), у 1942—43
дзярж міністр ўрада Польшчы на Бліз-
кім Усходзе, у 1943 міністр інфармацыі
у 1945—49 пасол у Італп Застаўся ў
эміграцыі, жыў пераважна ў Парыжы 3
1955 старшыня партыі «Польске строн
ніцтво людовэ» (Польская народная
партыя) у замежжы Даследаваў гісто-
рыю паліт і ірамадскай думкі Рэчы
Паспалітай яе культ сувязі з краінамі
Еўропы Заснавальнік выдання «Рэфар
мацыя ў Полыпчы» (т. 1—8, 1921—39)
Аўтар мемуараў.
Тв Нгесгроіроіііа Рокка V,' Іііегаішге
роіііусгпе) 2асЬ<х!іі Кгакоіс 1919; Ап<1г/<і
Еіусг МоЛггехуькі Кшсіішп г Цгіе|оч' кіііпігу
роккіс) чіскіі XVI. 2 Ь’усі Кгакон, 1922
Ідеоіовіа роіііусгпа і іроіесгпа Вгасі РоккісЬ
гжалусЬ алапапп Уіаггаста, 1932, Нвіола
«усЬоссаша Т. 1—2 2 жуд Ёшдк, 1933, Іляу
г Коуі до веп. Бікоіхкіево Ьопсіуп. 1955
Когшому г Кгетіет. Ьошіуп 1959 Зеггу
Кіетігусг: V/ 300-1есіе іівоЛу Ьаёгіаскіеі
Рагу?, 1960; Рокка Хіоіево ЗУіеко а Ечгора
Уўагьгала, 1987
«КОТЬУС» («СоііЬік»), кодавая назва
карнай аперацыі ням фаш акупантау у
Вял Айч ванну. Праводзілася супраць
партызан і мясц. насельніцтва ў Бягом-
льскім, Лепельскім, Плешчаншкім і
Халопеніцкім р нах 20 5—21 6 1943
спец карнымі часцямі СС, жандарме-
рыяй, ахоўнымі войскамі, паліцыян
пры падтрымцы рэгулярных войск з
танкамі, артылерыяй. авіяцыяй — усяго
больш за 80 тыс чал У раёне Домжа
рыцкіх і Паліцкіх балот карнікі акру
жылі партыз брыгады «Жалязняк».
«Дзядзькі Колі», імя Кірава, але ў ноч
на 19 чэрв. партызаны выйшлі з блака-
ды. За час аперацыі карнікі спалілі
дзесяткі весак, у т.л. Будзяніцкая Рудня
(загубілі 103 чал ), Жамойск (27 чал ),
Іканы і Гарэты Луг (576 чал ), Асовы
(178 чал ), Сасновая (96 чал.) Бягомль-
скага р-на, Кветча (60 чал ), Крайцы
(21 чал.) Лепельскага р на і інш , у г п
Бяюмль забілі 300 чал , загубілі каля 10
тыс мясц жыхароў, вывезлі ў Германію
6053 чал., захапілі 6500 галоў жывелы.
сельгаспрадукгы. Не дасягнуўшы гал
Б 1 Коўзан.
мэты — зншічэння партызан, фаш ка
мандаванне спыніла аперацыю
Лт Гл. аа арт Акупацыйны рзжым
«КОТВІЧ», прыватнаўласніцкі герб,
якім карысталіся больш за 70 ролаў у
Безарусі. Украіне, Літве і ІІольшчы у
т.л Калячыцкія, Крыцкія, Лянкевічы,
Радамшкія, Смолікі, Струпінскія, Тал
качы. Мае ў сярэбраным полі чырв по-
яс Кзейнод — над прылбіцай з шля-
хецкан каронан рука ў татах з мячом
Існуюць варыянты герба сярэбраны
пояс у чырв полі, чорны пояс у сярэб
раным полі, у клейнодзе — тры страу
савыя пёры і інш. У Полынчы вядомы
з сярэдзіны 14 ст , пазней вельмі пашы
раны ў ВКІ
КОТЧАНКА Фёдар Пятровіч (н
15.5.1918, в Смакава Вшебскага р-на),
удзельнік партыз. руху на тэр. Гомель-
скан вобл ў Вял Айч вайну, Герой
Сав. Саюза (1944 Скончыу Гомсльскі
каап тэхнікум (1960) 3 1937 працаваў
на Гомельскім аўтарамонтным з-дзе, у
Талачынскім леспрамгасе. 3 15.8.1941 у
партыз. атрадзе. пазней у партыз бры-
гадзе «Бальшавік»: нам. камісара атрала
па камсамоле, камандзір падрыўной
групы, якая пусціла пад алхон 10 эша-
лонаў і браняпоезд праціўніка. удзель-
нічала ў разгроме варожых гарнізонаў
Насля ванны на адм гасп. рабоце ў Го-
мельскан вобл Яго імем названа вуліца
ў г.п. Сураж Віцебскага р-на.
КбЎЗАН Ьарыс Іванавіч (7.4.1922, г
Шахты Растоўскай вобл., Расія —
31.8.1985), Герой Сав. Саюза (1943). Бе-
іарус Скончыў Ьабруйскі аэраклуб,
Адэскую ваен. авіяц. школу лётчыкаў
(1940). На фронце з 1941, лётчык-зні-
шчальнік, удзельнік абароны Гомеля
Адзіны ў свеце тетчык, які тараніў 4
варожыя самалёты 29 10.1941 пад г. За-
райск Маскоўскай вобл , 22.2.1942 пад
г. Таржок Калінінскай вобл., 9.7.1942
пал ст. Любнша і 13.8.1943 каля г. Ста-
рая Руса Наўгародскан вобл Зрабіў 380
баявых вылетаў, правеу 127 паветр. ба-
ёў, збіу 28 самалетаў праціўніка Да
1958 у Сав. армп. палкоўнік.
кбЎКЕЛЬ Іван Іванавіч (н. 31.10 1942
в Вялікае Сяло Лідскага р на), бел. гіс-
торык. Канд гіст н (1979), дацэнт
(1981) Скончыў Гродзенскі пед ш-т
(1964). У 1964—69 працаваў настаўні-
кам У 1972—86 у Гродзенскім пед
ш це (з 1978 Гролзенскі ун т), у 1986—
91 заг кафедры Гродзенскага абл ін-та
ўдасканалення настаўнікаў 3 1991 на
кафелры гісторыі Ьеларусі Гродзенскага
ун-та. Даследуе гісторыю паліт. партый
і грамадскіх рухаў на Беларусі, псторыю
Гродзеншчыны, распрацоўвае метадыч
на вучэбныя дапаможнікі па псторыі
Беларусі.
Тв: Почему не состоялась БНР’ Мн., 1980
(разам з М С Сташкевічам). Сморгонь Мст -
экон очерк Мн , 1984 (разам з 1Я Мара
шам); Мосты Мст -эконом. очерк Мн.. 1986
(разам з Я Н Марашам і АС Себасцьянам)
Гродно Нст-экон очерк Мн . 1988 (у са-
аўт); Польска-літоўскі канфлікт і роля ў ім
бсларускіх палітычных партый і арганізацый
(1920—1923) // Беларусіка=А1ЬапііІіешса Кн
3. Нацыянаіьныя і рэпянальныя культуры, іх
узаемадзеянне Мн 1994
КОЎТУН (дзявочае Н о в і к ) Валянці-
на Міхайлаўна (н 6 4 1946, в. Дземяхі
Рэчыцкага р-на), бел паэтэса, празаік.
літаратуразнавец. Канд філал н. (1979)
Скончыла БДУ (1969) Працавала нас-
таўніцай у Астравецкім р-не, у «Сель-
ской газете», у выд-ве «Юнацтва», час
«ІІолымя» 3 1994 прэзшэнт міжнар не-
залежнан грамадскай арг-цыі Усебела
рускі жаночы фонд св Ефрасінні По-
лацкай. Друкуецца з 1966 У кнігах паэ-
зіі «Каляровыя вёслы» (1971), «На ўзлё-
це дпя» (1977), «На зломе маланкі»
(1981) «Метраном» (1985; тіт прэмія
імя А.Куляшова 1986) «Лісты да цябе»
(1988) шчырая сповелзь пра час і сваё
пакаленне. пра людзей вёскі і прабле-
мы грамалскага жыцня Многія творы
набудаваны на фальклорных сюжэтах
Драматызаваныя паэмы «На зломе ма-
ланкі» (1979), «Суд Алаізы» (1985), ра-
ман «Крыж міласэрнасці» (1987, алнай
мснны маст. фільм, 1989—90) прысвс-
чаны бел. нісьменніцы і грамалскай
дзяячцы Цстцы (А Пашкевіч). Вобраз
Я Куналы ў паэме «Выйду з песняй, як
з паходняй...» (1992). Аўтар кніг для
дзяцей. Выступас з артыкуламі і рэцэн-
зіямі па праблемах сучаснага літ. жьшця
і пытаннях фальклору ў сучаснай паэзп.
Займаецца перакладамі
Тв Святло народнага слова: Пазтычны
лад бел. нар песні. Мн 1984 Крыніца паэ-
эіі: На шляхах эпізацыі Мн , 1987; Калінавая
гронка залатая Апавяданні Мн., 1988.
Любоў Горзлік
КбЎШ Аляксандр (1890, в. Рыдзялі
Гролзенкага пав., цяпер Гродзенскага.
р-на — 1943), беларускі грамадска-па-
літ і царк. лзеяч Скончыўшы Свіслан
кую настаўніцкую семшарыю, настаўні-
чаў на Століншчыне Пасля закацчэння
бухгалтарскіх курсаў нрацаваў у Люб-
лінскім аддзеле Расійскага дзярж бан-
ка, з якім у пач 1 й сусв вайны эваку
іраваны ў Разань, потым у Майкоп. У
1921 вярнуўся ў Зах Беларусь і ў Грод-
не пасвячоны ў святары 3 1925 у Віль-
ні, настаяцель прыхода ў Шнпншках
(цяпер у межах горала), гал. бухгалтар
Бел. каап. банка, выклалчык Закона
Божага ў Віленскай бел. пмназн. Вы
ступаў у лруку з артыкуламі па пытап
нях беларусізацыі правасл. царквы, ад-
наулення бел дзяржаўнасці. У 1927 у
сувязі з забаронай дзейнасці Бел ся-
лянска-работншкай грамады арыштава-
ны польскімі ўладамі, аднак у 1928 ан-
раўданы У 1928—29 рэдакгар-выдавец
царк грамадскага час. вБе.-іаруская зар
ніца», кіраўнік секцыі Чырв Крыжа
пры Бсл цэнтры За ўдзел у нац. вызв
руху пазбаўлены польскгмі ўладамі мес-
ца настаяцеля Пятншкай царквы ў
Вільні і высланы святаром у в Кастылі
Вілейскага пав. У 1939 вярнуўся ў Віль-
ню, быў настаяцелем царквы св Міка
лая У 1941 прызначаны ў выдавецкую
камісію пры мінскім архірэі. У 1943 за
садзеянне ў выратаванні яўр. населыііц-
тва арыштаваны гестапа ў г.п. Плешча-
ніцы і расстраляны Арсень Ліс
кбЎШ Святаслаў Аляксацдравіч (?,
мяст. Ілья Выейскага пав , цяпер веска
ў Вілейскім р не — ?), рэлігійна гра
мадскі дзеяч бел. замсжжа, пісьменнік.
Сын ККаўша Скончыўшы Віленскі
ун-т. дзе вывучаў права, пасвячоны ў
дыяканы Быў псаломшчыкам у в. За-
сулле (цяпер у Стаўбцоўскім р-пе) 3
1939 завуч сярэдняй школы ў Стаўбцоў-
скім р не У 1941—44 супрацоўнічаў з
ням -фаш акупац. ўладамі, служыў у іх
адмшістрацыі быў старшынёй павста ў
Клецку 3 1944 у Германіі (ка.мендант
бел лагера для перамешчаных асоб у
Ватэнштэне, настаўнік бел пмназц гмя
М.Баглановіча), з 1949 у ЗША У 1969
пасвячоны ў святары. У 1969-—77 нас-
таяцель бел. прыхода св. Кірылы Тураў-
скага ў Рычманд Ііле (Нью-Йорк) у
1976—86 — прыхода св. Ефрасінні По-
лацкай у г.Саўт-Рывер (штат Нью-
Джэрсі) 3 1970 чл. епархіяльнай рады
Бел. правасл. царквы Паўн. Амерыкі і
Канады У 1977 выбраны адміністрата-
АКоўш
рам бел правасл прыходаў ЗША і Ка-
нады, якія падлягаюць юрысдыкцыі
канстанцінопальскага патрыярха. У
1976—88 старшыня Бел.-Амсрыканска-
га дапамогавага к-та Пасля 1976 рэда-
гаваў час. «Царкоўны сьветач», выдаваў
«Беларускі праваслаўны каляндар» Аў
тар кнігі балад і прозы «Русалчына ба-
лада», аповссці «На дарогах вайны» і
інш.
Літ:. К і п е л ь В Беларусы ў ЗША Мн ,
1993 Ларыса Языковіч
КОХАНАВА. гарадскі пасёлак у Гала-
чынскім р-не. За 24 км на ІІнУ ад Та-
лачына. Чыг. ст. на лініі Мінск—Орша,
аутадарогамі злучаны з Оршай і Тала
чыном. 5,3 тыс. ж. (1996).
Узнік не пазней як у пач. 16 ст ў
частцы Друцкага княства якая належа
ла кн. Івану Васілевічу Друцкаму-Крас-
наму 3 1551 уладанне паноў Гарнаста-
яў. У выніку адм. рэформы ВКЛ 1565—
66 К ўключана ў Аршанскі пав У 1590
унук Івана Гарнастая Ерангм Гаўрыла
віч Гарнастай прадаў сваю долю К кн
Льву Іванавічу Сапегу У інвентары за
1624 К ўпамінаецца як мястэчка ў
складзе маёнтка Стараселле Л І.Сапегі,
мела 14 рыначных пляцаў, 235 валок
зямлі. Пазней К. засталося ў складзе
маёнтка Стараселле 3 1772 у Рас. імпе-
рыі, у Копыскім пав Магілёўскай губ.
У 1785 у мястэчку К 324 ж , 57 лвароў
У пач 20 ст. 1,2 тыс ж нар вучылі-
шча, сельская лячэбніца. У Вял. Айч
вайну з ліп. 1941 да 28.6 1944 акупірава-
на нямецка-фаш. захопнікамі. У 1923—
31, 1946—56 цэнтр раёна, у 1931—46 і з
1956 у Талачынскім р-не 3 19.2 1947
гар. пасёлак. У К. вытв. аб’яднанне
«Будшдустрыя», ільнозавод, лясніцтва,
прафесійна-тэхн. вучылішча №173, ся-
рэдняя і дзшяча-юнацкая спартыўная
школы, школы мастацтваў і тэхн. твор-
часці, 2 дашкольныя ўстановы, Дом
культуры, 2 б-кі, бальнша паліклініка,
ветлячэбнша, Дом быту, аддз. сувязі.
Брацкая магіла сав воінаў і партызан
Каля К. быў помнік эпіграфікі 12 ст. —-
Рагвалодаў камень.
Вячослаў Насевіч
245
КП(б)Б
КОХАНАЎСКІ РАЁН Існаваў у БССР
у 1924—31 і 1946—56. Утвораны
17.7 1924 у складзе Аршанскац акругі (да
26.7.1930). Цэнтр раёна — г.п. Кохана-
ва 20 8 1924 падзелены на 12 сельсаве-
таў: Аболецкі, Алёнавіцкі, Гальцэўскі
(Вялікагальцэўскі), Коханаўскі Мала-
тынскі (Малатнянскі), Палюдаўсю (Но-
вапалюдаўскі), Перавалачнянскі. Роска-
Сялецкі (Сялецкг), Сіманаўскі (Замас-
цянскі), Смалянскі, Туміншкі (Лісуноў-
скі), Шыбецкі. Скасаваны 8.7.1931.
Адноўлены 9.9 1946 у Віцебскан вобл
Уключаў 11 сельсаветаў (акрамя Мала-
тынскага). К.р скасаваны 17.12 1956,
тэр. ўвайшла ў склад Галачынскага і
Аршанскага р-наў (гл. адпаведныя арт.).
КбШАЛЕЎ Уладзімір Сяргеевіч (н
1.6.1947, в Сасноўка Пружанскага
р-на), бел. гісторык-усходазнавец Д р
гіст. н (1988), праф. (1990), чл. Бел
акадэмп адукацыі (1994) Скончыў БДУ
(1967), працуе там жа, з 1989 заг ка
федры новай і навейшай гісторыі Дас-
ледуе праблемы сусветнай гісторыі, у
тл. Егілта і інш. краін Арабскага Усхо-
ду, новага і навейшага часу праблемы
эвалюцыі традыцыйнага грамадства, ге-
незісу парт. сістэмы, дзейнасць мусуль-
манскіх нацыяналіст арг-цый Адзін з
аўтараў вучэбных дапаможнікаў па сусв
псторыі для сярэдняй школы.
Тв Егнпет до Эль-Аламейна нз нсторнн
внутрнполнт. борьбы (1939—1942). Мн .
1977 Егнпет урокн нсторнн Борьба протнв
колоннального господства п контрреволюцнн
(1879—1981) Мн., 1984; Егнпет от Орабн-па-
шн до Саада Заглула, 1879—1924 М 1992
КбШЧЫЦ (Кох/стус) Вацлаў, псеўда-
нім польскага пісьменніка В В Ва.юдзь
кі.
«КП(б)Б У РЭЗАЛібЦЫЯХ». зборнік
дакументаў па гісторыі Камуніст. пар-
тыі (бальшавікоў) Ьеларусі Выдадзены
ў 1934 у Мінску 1н там гісторыі партыі
пры ЦК КП(б)Б. Выйшла ч. 1 (ахоплі-
вае перыяд 1903—21) з запланаваных
трох. За аснову плана зборніка ўзяты
прынцып пабудовы зб. «ВКП(б) у рэза
люцыях» (ч. 1, М., 1933). У зборніку
змешчаны тэксты рэзалюцый I з'езда
Кампартыі Літвы і Зах Ьеларусі I—IV
з’ездаў КП(б)Б, 21 канферэнцыі і схо-
даў акр. і раенных арг-цый і груп
РСДРП, у тл. I—5-й Паўн. Зах абл
канферэнцый РСДРП(б), 1 й абл. кан-
ферэнцыі арг-цый РСДРП Паўн.-Зах.
краю і інш. Дакументы ахопліваюць пе-
рыяд ад моманту ўзнікнення і афар
млення с.-д. і бальшавінкіх груп і парт
цэнтраў у Беларусі да пераходу да нэпа.
У раздзеле «Дадаткі» апублікаваны
найб. важныя рашэнні, што зберагліся,
цэнтр органаў партыі — Аблвыкамза
ха, Цэнтр. Бюро КП(б)Б і ЦК Кампар-
тыі (бальшавікоў) Літвы і Беларусі. У
заўвагах да дакументаў зборніка дадзе-
ны спасылкі на архіўныя крыніцы, пе-
рыяд друк. У зб. змешчаны рэзалюцыі
КРАЁВАЯ
меншавіцкага характару, прынятыя на
канферэнцыях арг-цый РСДРП Дзвін-
скай акр. (вер. 1905) і грул РСДРП Ві-
ленскага р-на (студз. 1906).
Юрый Несцяровіч.
КРАЁВАЯ ПАРТЫЯ ЛІТВЫ I БЕЛА-
РУСІ (КПЛіБ), палітычная партыя
«краёвага» кірунку польскага нац. руху
у Беларусі і Літве пач. 20 ст. Гл. ў арт.
Краёуцы.
КРАЁЎЦЫ, плынь польскага нац. руху
пач. 20 ст. ў Беларусі і Літве. У сваёй
грамадска-паліт. дзейнасці зыходзілі з
пазіцый нац.-культ., эканам., рэліг. і
гіст. асаблівасцей бел.-літ. краю, кірава-
ліся мясц. (краёвымі) інтарэсамі. Яны
адчувалі свае бел. або літ. карані, вый-
шлі з той часткі ірамадства, свядомасць
якой акрэслівала формула: «літвін па
паходжанні, паляк па нацыянальнасці».
Актыўную дзейнасць вялі ў час рэвалю-
цыі 1905—07. Ва ўмовах уздыму бел. і
літ. нац. рухаў сваю палітыку лічылі
адзіна магчымай, каб захаваць пазіцыі
палякаў у краі. Выступалі за аўтаномію
Беларусі і Літвы. Падзяляліся на 2 кі-
рункі: кансерватыўны і ліберальна-дэ-
макратычны. Дамінаваў кансерватыўны.
Яго прадстаўнікі (Э.Вайніловіч, Т.Дам-
боўскі, І.Корвін-Мілеўскі, Р.Скірмунт і
інш.) абаранялі інтарэсы землеўладаль-
нікаў, выступалі супраць адчужэння па-
мешчыцкіх зямельных уладанняў, раз-
лічвалі захаваць сваё пануючае станові-
шча на Беларусі і ў Літве, выступалі
супраць нац.-культ. і сац.-эканам. пат-
рабаванняў бел. і літ. рухаў. 3 К.-кан-
серватараў складаліся аб’яднанні дэпу-
татаў ад Беларусі і Літвы ў I—IV Дзярж.
думах, у Дзярж. савеце. Іх органы дру-
ку: газ. «Кпгіег Іііехтакі» («Літоўскі
кур’ер», 1905—12), «Ыомгіпу УУіІегіккіе»
(«Віленскія навіны», 1906), «СІО8
Роівкі» («Польскі голас», 1907), «Сопіес
сосігіеппу» («Штодзённы веснік»,
1910—11). К.-лібералы (і\ .Абрамовіч,
Б.Крыжаноўскі, М.Ромер, Т.Урублеўскі
і інш.) падтрымлівалі сувязі з польскімі
дэмакратамі і партыяй кадэтаў, былі
супраць усіх праяў нац. шавінізму, у т.л.
і польскага, выступалі за адчужэнне па-
мешчыцкіх зямель на карысць сялян.
Аднак яны былі на перыферыі польск.
руху і не мелі шырокай падтрымкі гра-
мадскасці краю. Іх органы друку: газ.
«Сіауеіа УУіІегізка» («Віленская газета»,
1906), «Кшіег кгаўжу» («Краёвы
кур’ер», 1912—14), «РггекЦсі У/іІегівкі»
(«Віленскі агляд», 1911—15). К. даміна-
валі ў польскім руху у Беларусі і Літве ў
час рэвалюцыі 1905—07. У 1907 К.
стварылі Краёвую партыю Літвы і Бела-
русі (КПЛіБ). 3 прапановай стварэння
краёвай партыі ўпершыню выступіў
Р.Скірмупт. У ліст. 1905 ён надрукаваў
у газ. «Літоўскі кур'ер» зварот «Краёвай
партыі Літвы і Русі» — фактычна праг-
раму партыі, якая патрабавала ўвядзен-
ня ўсіх дэмакр. свабод і найперш свабо-
ду нац. жыцця і роўнасць нацыяналь-
насцей, краёвага самакіравання, пад-
крэслівала прынцып недатыкальнасці
прыватнай уласнасці. У пач. 1906 Скір-
мунт паўтарыў зварот, змяніўшы толькі
назву партыі — «Краёвая партыя Белай
Русі і Літвы». 17.6.1907 па ініцыятыве
Скірмунта ў Вільні адбыўся з’езд зем-
леўладальнікаў 6 бел.-літ. губсрняў, які
прыняў рашэнне пра стварэнне «Краё-
вай партыі Літвы і Беларусі», зацвердзіў
яе праіраму (падпісалі 23 дэпугаты з
30). Праграма заклікала да самакіраван-
ня краю, роўнасні ўсіх нацый, увядзен-
ня адукацыі на роднай мове, але лічыла
недапушчальным адчужэнне паме-
шчыцкай зямлі. Старшынёй рады пар-
тыі абрапы Э.Вайніловіч, намесні-
кам — Я.Талочка. Друкаваны орган
партыі — газ. «Польскі голас». Прад-
стаўнікі Ковенскай губ. і Скірмунт не
ўвайшлі ў партыю: іх не задавальняла
тое, што КПЛіБ ўзнікла як выключна
польская партыя, а Скірмунт імкнуўся
стварыць партыю, якая б мела тры
фракцыі — польскую, літоўскую і бела-
рускую. Паступова партыя пачала рас-
падацца. У 1908 знікла з паліт. арэны,
зноў актывізавалася ў час 1-й сусв. вай-
ны. Па мсры адраджэння Польшчы як
незалежнай дзяржавы краёвасць пера-
стала быць кірункам польскага грамад-
ска-паліт. руху.
Літ.: Огіе)е гіет ЗУіеІкіе^о кгірагуа
І.ііеулкіево // «Аіта таіег Уі1леп5І8». Ьопсіуп,
1953. Т. 3.; Вагдасіі 3. О <1а™еі і
піейасепеі ЬіКуі^. Рогпаіі, 1988; Смалян-
ч у к А Беларускае пытанне і польскі рух //
Полымя. 1994, №6. Алесь Смалянчук.
«КРАЙ» («Кгаз»), польскі штотыднёвы
грамадска-паліт. часопіс. Выдаваўся ў
Пецярбуріу ў 1882—1909. Значнае мес-
ца адводзіў матэрыялам з гісторыі,
культуры, навукі, л-ры і мастацтва слав.
народаў. Меў дадаткі: «РгхевЦсІ Іііегаскі»
(«Літаратурны агляд») і «ІІ/іаІ аПуяу-
С2по-1йегаскі» («Л ітаратурна- мастацкі
алдзел»). У 1898—1902 да кожнага ну-
мара часопіса дадавалася альбомная
старонка. У часопісе змяшчаліся творы
Э-Ажэшкі, ЯЛучыны (вершы «На мо-
гілках», 1890, №29, «Прадвесце», 1892,
№14), карэспандэнцыі Ф.Багушэвіча з
Вільні, артыкулы і допісы А.Ельскага
(«Пра беларускую гаворку», 1885, №5,6;
«Адам Міцкевіч на Беларусі», 1885, №
46; некралог В.Дуніну-Марцінкевічу
«Беларускі песняр», 1885, №10), апублі-
каваны некралогі Я.Лучыну (1897,
№37), «Францішак Багушэвіч» (1900,
№22). Уладзімір Мархель.
КРАЙКО Аляксей Іванавіч
[5(18).5.1911, в. Раўнаполле Ігуменскага
пав. Мінскай губ., цяпер Пухавіцкі
р-н — сак. 1943], Герой Сав. Саюза
(1943). На фронце з 1941, радавы. Вы-
значыўся 2—6.3.1943 у баях на Паўд.-
Зах. фронце: каля чыг. пераезда ст. Та-
раноўка Харкаўскай вобл. ўзвод пад ка-
мандаваннем лейт. П.М.ІПыроніна, у
складзе якога быў К., адбіваў шматлікія
атакі пяхоты, знішчыў 10 баявых ма-
шын, шмат жывой сілы праціўніка. К.
загінуў у баі. Станцыя Тараноўка пе-
райменавана ў станцыю імя 25 герояў-
шыронінцаў.
КРАЙСК, вёска ў Лагойскім р-не,
цэнтр сельсавета і калгаса. За 55 км на
ПнЗ ад Лагойска, 40 км ад чыг. ст. Ві-
лейка, на аўтадарозе Даўгінава—
Мал.Нястанавічы. 398 ж., 132 двары
(1997).
Паводле пісьмовых крыніц вядомы з
1523, уласнасць дзяцей Ю.Зяновіча, з
1590 — Я.Насілоўскай, Я.Осціка, паз-
ней Пташынскіх, Каменскіх, Тышкеві-
чаў. У 1593 у К 1 вуліца, сядзіба, млын,
правасл.царква. 3 27.9.1630 мястэчка. 3
пач. 18 ст. ў К. існаваў манастыр. Да
1793 у складзе Ашмянскага пав Вілен-
скага ваяв. У 1866 цэнтр воласці, 180
ж., 33 двары, мураваная царква, сінаго-
га, вадзяны млын. Да 1921 у складзе Ві-
лейскага пав., потым вёска Барысаўска-
га пав., з 1924 цэнтр сельсавета Пле-
шчаніцкага, з 1962 — Лагойскага р-наў.
У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням,-
фаш. захопнікамі, якія ў 1944 часткова
спалілі вёску, загубілі 112'жыхароў. У
1972 — 250 ж., 83 двары. Працуюць
лясніцтва, швейная майстэрня. Сярэд-
няя школа, дашкольная ўстанова. б-ка.
Дом культуры, аддз. сувязі, магазіны,
царква. Юрась Бохан.
КРАЙЧЫ, пасада ў ВКЛ і Полыпчы.
Да 13 ст. прыдворны, які павінен быў
пасля падрыхтоўкі стала стольнікам на-
разаць пададзеныя стравы для свайго
пана. У ВКЛ вядомы з 15 ст. У Рэчы
Паспалітай ВКЛ і Польшча мелі асоб-
ных вялікіх К. 3 17 ст. пасада вялікага
К. ВКЛ — дыгнітарская (гл. Дыгніта-
рыі). У паветах былі пасады К. земскіх,
таксама дыгнітарскія.
Уладзіслаў Вяраўкін-Шзлюта.
КРАМА, памяшканне, будынак або яго
частка, прызначаная для гандлю. На
Беларусі ўзнікла ў часы вылучэння ра-
мёстваў у самастойную галіну гасп.
дзейнасці. У гарадах 10—12 ст. існавалі
ў рамесніцкіх пасадах, на гандл. пло-
шчах, каля дзядзіннаў, паблізу буйных
гандл. шляхоў, на прыстанях, пераво-
зах, кірмашах. Пашырэнне ў 15—16 ст.
ірашовай рэнты спрыяла стварэнню да-
датковай сеткі дзярж. і прыватнаўлас-
ніцкіх таргоў, вакол якіх фарміраваліся
гандлёва-рамесніцкія паселішчы з вял.
колькасцю К. Паводле архітэктурна-
планіровачнай і функцыянальнай будо-
вы вылучалася некалькі тыпаў К.: не-
вял. будынак з гандл. памяшканнем і
каморай; 1- ці 2-павярховы будынак,
які спалучаў уласна К., жыллё рамесні-
ка-гандляра і яго майстэрню (пры 1-па-
вярховым варыянце К. выходзіла на ву-
ліцу ці плошчу, пры 2-павярховым —
размяшчалася ў цокальным ці на 1-м
паверсе); памяшканне ў комплексе
гацдл. радоў на плошчы горада ці мяс-
тэчка (у г.п. Антопаль Драгічынскага,
Мір Карэліцкага, в. Трабы Іўеўскага
р-наў, Брэсце, Лунінцы, Паставах, По-
лацку, Шклове і інш.). Адметнасцямі К.
з’яўляліся ганак з падчэнямі (адкрытай
галерэяй), аканіцы, падвойныя дзверы з
жал. заваламі (скобы для запірання
247
КРАМЯНІЦКІ
Крамы у мястэчку Белша Лідскага павета Пач 20 ст
к
дзвярэй) маляваныя шыльды на шчы-
це-франтоне ( у Кобрыне). К., змыкаю-
чыся дахамі, галерэямі, утваралі шчы-
льную забудову вуліцы ці плошчы. У
гарадах, якія мелі магдэбургскае права,
нярэдка аб’ядноўваліся з ратушамі (у
Гродне, Драпчыне і інш ). У наш час К
наз. невял гандл. памяшканне
Лляксандр Лакотка
КРАМЯНЕЦКАЕ СВЯЦІЛІШЧА, пом
нік язычніцкага культу каля в Крамя
нец Лагойскага р-на, у лесе. Пасярод
выбрукаванай камянямі прамавуголь-
най пляцоўкі (выяўлсна ў выніку раско-
пак у 1986 Э М.Зайкоўскім) ляжыць т.
зв. Дажбогаў (Святы) камень (даўж.
1,03. шыр. ла 0,7, выш. 0,6 м) На яго
Крамяніцкі кляшпр юшоніхаў латэранскіх Георгіеўскі касцёл.
амаль плоскай паверхні ёсць адпаліра
ваныя паглыбленні штучнага паходжан-
ня (3 авальныя, 2 круглыя), зробленыя,
верагодна, па асацыяцыі з формай Сон-
ца ў гонар Дажбога. На 3 да пляцоўкі
прымыкае невял трапецападобны вы
ступ, складзены з камянёў. Раней па-
блізу каменя быў калодзеж, вада з якога
лічылася святой Да гэтага часу да ка
меня ў час рэліг. свят (найперш на Вя-
лікдзень) прынята прыносіць ахвяра
ванні, у асн. манеты, кветкі Паводзе
павер’я, гэта дапамагае пры розных ня
шчасцях. Напр., каб выклікаць дождж,
некалькі ўдоў павінны былі павярнуць
або прыпадняць святы камень.
Эдвард Зайкоўскі
КРАМЯНІЦА вёска, цэнтр сельсавета
ў Зэльвенскім р-не. За 12 км на ПнЗ ад
Зэльвы, за 4 км ад чыг. ст Лябяды (на
лініі Ваўкавыск—Баранавічы). 158 ж ,
73 двары (1997).
Вядома з 2 й пал. 15 ст. як двор Рач-
ковічаў у Ваўкавыскім пав У 1498 вял
кн ВКЛ Аляксандр пацвердзіў правы
на маёнтак К кухмістру вял. княпні
Алены Іванаўны Мікалаю Юнлзілавічу
(Рачковічу) Юндзілы-Рачковічы вало-
далі К. у 16—18 ст. На карце Т Макоў
скага (1613) К. пазначана як мястэчка.
На працягу 17 ст маёнтак быў падзеле-
ны на 2 часткі: К. і Старая К (пазней
Горная К. і Дольная К ). У 1617 у Доль-
най К кашталянам Вольскім заснаваны
мураваны Юр’еўскі касцёл. У 1690
Дольнай К. (15 дымоў) валодаў віцебскі
стольнік Міхал Юндзіл, а Горнай К.,
разам з мястэчкам К. (82 дымы, 2 кар-
чмы, 2 млыны). У 1790 у мястэчку К.
былі млын, карчма, шпіталь дзя бед-
ных 3 1795 у складзе Рас імперыі У 19
ст. мястэчка і маентак Самаравіцкай
вол. Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ.
У 1897 в. Горная К. (238 ж., 32 двары, 2
крамы, кузня) і маёнтак Дольная К. на-
лежалі графу дэ Жэльві Пазней усе на-
селеныя пункты з назвай К зліліся ў
адну вёску К. У 1-ю сусв. вайну акупі-
равана герм войскамі. У 1921—39 у
складзе Польшчы, у Ваўкавыскім пав.
Беластоцкага ваяв. 3 1939 у БССР, з
1940 цэнтр сельсавета Зэльвенскага
р-на. У 1962—66 у складзе Ваўкавыска-
га р-на. У 1972 — 297 ж , 84 двары У
складзе калгаса «Прагрэс», механічная
майстэрня па рамонце тэхнікі, Дом бы-
ту, сярэдняя школа, б-ка, аддз сувязі,
магазін. Помнік сав. актывістам, якія
загінулі ў 1947—49, магіла невядомага
салдата Вял. Айч. вайны. Помнік архі-
тэктуры рэнесансу — Юр’еўскі касцёл
(1617). Валерый Шаблюк
КРАМЯНІЦКІ КЛЯШТАР КАНОНІ-
КАЎ ЛАТЭРАНСКІХ. Існаваў у 1617—
1832 у в. Крамяніца (цяпер Зэльвенскі
р-н). Засн. 20.6 1617 віцебскім кашталя-
нам М Вольскім і яго жонкай Б Вой-
най. Першыя манахі прыйшлі з Крака-
ва На ўтрыманне кляштара аддадзены
фальварак Вольгаўшчына з в Марціно-
вічы (50 валок зямлі), 15 маргоў ссна-
жаці нал р Зэльва пры в Падбалоцце і
поле вакол кляштара пл. 1,5 валокі. У
1620 пабудаваны касцёл Цела Хрысто-
ва, у 1657 асвячоны біскупам Даўгялам,
адначасова будаваліся жылыя памяш-
канні кляштара. Сын Вольскага Казі-
мір, пакаёвы дваранін каралеўскі, пра-
даўжаў будаўніцтва і даў кляштару в.
Кватэры Пры кляштары існаваў шпі-
таль, Ружанцовае брацтва, б-ка ў 1783
мела 1055 кніг. Пасля закрыцця кляш-
тара яго будынкі пераддзены ваен. ве-
дамству. Касцёл застаўся парафіяль-
ным, у ім захаваліся разны алтар і ам
бон 1-й пал. 17 ст., надмагіллі Вольска-
248
КРАНДО
га і Войны Жылы будынак разбураны ў
1940-я Г. Аіяксандр Ярашэвіч.
КРАНДб Мікалай Паўлавіч
[19 2(3.3).1904, чыг. ст. Талька Бабруй-
скага пав , цянер у Пухавіцкім р-не —
29.6.1989], генсрал-лейтэнант (1960).
Скончыў Ваенна гасп акадэмно (1939).
У Чырв армн з 1926. Удзелыпк сав -
фінл вайны 1939—40 У Вял. Айч вай
ну на Зах., Паўд.-Зах., 3-м Прыбалт і
1-м Далёкаўсх. франтах нач. алдзялен
ня, групы і аддзела штаба Упраўлення
тылу Зах. фронту нач штаба Унраўлен
ня тылу арміі, фронту і нач. тылу фрон-
ту Удзелынк абароны Масквы вызва
лсння Прыбалтыкі Да 1969 у Сав. Ар-
мн
КРАНІЯЛбПЯ (ад грэч кгапіоп чэрап
+ ІО8О8 навука), раздзсл анатомй чала-
вска і жывёл, які вывучае індывідуаль-
ныя і групавыя варыяцыі памераў і
формы чэрапа і асобных яю частак У
антрапалапчных даслславаннях матэры-
ялы К выкарыстоўваюць пры вывучэн-
ні этапаў фізічнай эвалюныі, шляхоў
фарміравання расавых тыпаў чалавека.
высвятлення зтнагенезу розных плямен
і народаў. Краніялапчнымі даслсдаван
нямі займаюцца краніяметрыя (методы-
ка вымярэнняў), краніяскапія (апісанне
асаблівасцей і дэталей будовы чэрапа),
краніяграфія (атрыманне замалевак
формы чэрапа ў розных праекцыях з
дапамогай спец. прылад). Антраполап
рэканструююць твар па чэрапе паводле
методыкі М.М.Герасімава. Краніялагіч-
нас вывучэнне стараж ўсходнеслав. на-
селыіштва пачаў А.П.Багданаў, працяі-
валі В В Ьунак, Г.Ф Дэбец, В П.Аіяксе-
еў і інш. У Беларусі калекцыі матэрыя-
лаў К са стараж пахаванняў началі
стваранца ў 2 й нал. 19 ст. Частка іх за-
хоўваецца ў НДі і Музеі антрапалогн
пры Маскоўскгм ун-це (160 чарапоў), у
Выснскім (67 экз.) і Кракаўскім (81
экз.) ун тах Матэрыялы з раскопак
А.М Ляўдапскага і І.А Сербава ў 1920 я
г стварылі псршую крапіялапчную ка-
лекцыю АН Беларусі, якая налічвала
больш за 100 чарапоў з курганных наха
ванняў 10—13 ст полацкіх крывічоў
дрыгавічоў, радзімічаў. упершыню дас-
ледаваныя ў 1932 Дэбсцам Калекцыя
зншічана ў Вял. Айч. вайну адноўлсна
ў пасляваен гады Яна дазваляс праса
чыць лакалыіыя асаблівасці і трансфар
маныю фізічнага тыпу населыіііггва
розных гіст. нсрыядаў. Стараж нассль
ніцтва бронзавага веку прадстаўляюць 2
мужчынскія чарапы з раскопак
М М.Чарняўскага ў гп. Краснассльскі
Ваўкавыскага р-на (сярэдзіна 2-га тыс
да н.э.) і А I Калсчыц у пас ііратетар
скі Всткаускага р-на (1 я пал. 2 га тыс
да н.э ). Да перыяду 10—13 ст адно-
сяцца 250 чарапоў з курганных паха
ванняў у в Малыя Зволы Ьрэспкага.
Войская. Хашнава. Кусцічы Клмянсн-
кага (архсолаг I М Каробушкіна). Дара
К Крапіва. 1916.
хі Іарадоцкага, Домжарыцы Лепсльска
га Перавоз Глыбоцкага (Л.У.Дучыц.
I В Штыхаў). Вепзаўшчына Шчучын
скага (А.В Квяткоўская). Ізбішча Ла-
гойскага (В У Казей, Шгыхаў) р-наў, >
наваколлі г Навагрудка (Ф Д Гурэвіч.
К В Паўлава) г Заслаўе (Ю.А.Заяц,
Штыхаў) Да нсрыяду 14—17 ст.
адносіцца каля 190 чарапоў, найб. з мо-
пльнікаў Хвелзсвічы Смаргонскага
(Я I Звяруіа). Горы Горацкага (Ш І.Бс
кціпееў) р наў, Салігорска („1 У Каля
дзйіскі). каменных магіл Клепачы. На-
васёлкі Зэльвснскага. Куклі Воранаў
скага. Мінеўшчына Ваўкавыскага
(Квяткоўская) р наў. 3 вясковых моп-
іак 18—19 ст (1.1 Салівон) вядома каля
200 экз Краніялапчныя даследаваніп ў
сувязі з нытаннямі этнагенезу бс іарусаў
нраводзяць супраноўіпкі Ін та мастац
твазнаўства, этнаірафп і фальклору АН
Бсларусі Салівон. А I Кушнір. 1 У.Чак-
вш
Літ Лчексесв В П Промсхожлснне
народов Восточной Европы (Кранполог яс-
след) М 1969; А тексеева ТІ4 Эгно
генсз восточных ставян по танпым антропо
юггпі М 1973, Салівон 11. Квят
коўская А.В.. Кушнір А.І Краніяло-
пя насс.іьнштва Бе іарускага Панямоння па
матэрыя іах камснпых могілыпкаФ // Весні
ЛІІ БССР Сер грамаі павук. 1989 \еЗ;
КоробушкнпаТН Сатнвон 1414
Сельское ііасе.тсннс Среднсго Побужья IX—
XIII вв ( по матерналам курганных могніь-
ннков) // Сов архео.югня 1990 \«3
Аіяксандр Кушнір, Інеса Сазівон
КРАІПВА (сапр. Атраховіч) Кан
драт Кандратавіч [22.2(5.3 ) 1896 в Ні-
зок Ігуменскага пав. Мінскай губ., ця-
пер Уздзенскі р н — 7 1 19911, бел. тра-
матург, паэт, празаік, мовазнавец, гра-
мадсю дзеяч Нар пісьмсннік Ьсларусі
(1956). Акад АН Беларусі (1950, чл -
кар 1940), л-р філал н. (1953) Герой
Сац Працы (1975) Засл дзеяч навукі
БССР (1978) Скончыў ЬДУ (1930). У
1913 у Мінску экстэрнам здаў экзамены
на звапнс нар пастаўніка, у 1914—15
працавау у Мнпнанскім земскім нар
вучылішчы Мінскага пав. Удзельнік 1-й
сусв вайны (1915—17), у 1920—23 у
Чырв Армн У 1925—26 іпструктар
Цэнтр бюро краязнаўства пры Інбел
кульце. у 1932—36 заг. аддзела час
«Полымя рэвалюпыі». Удзельнічаў у па-
ходзе ў Зах. Ьеларусь (1939) і сав фінл
вайне (1939—40) У Вял Айч ванну
працаваў у франтавых газ «Красноар-
мейская правда» і «За Савснкую Бела-
русь» (1941—42) рэдагаваў сатыр. газе-
ту-плакат «Раздавім фашыснкую гадзі-
ну» (1943—45) 3 1945 рэдактар час
«Вожык». 3 1947 заг. сектара Ін-та мо-
вы літаратуры і мастацтва АН Беларусі
з 1952 дырэктар 1н та мовазнаўства АН
Беларусі 3 1956 вніэ-прэзідэнт АН Ье-
тарусі, у 1982—89 вялучы навук супра-
цоўнгк Ін-та мовазнаўства імя Я Коласа
АН Беларусі Літ лзейнасць пачаў у
1922. Супрацоўнічаў з газ «Савецкая
Ьеларусь», друкаваўся ў газ «Бслару-
ская вёска», час «Чырвоны сейбіт»,
«Малалняк», «Узвыніша», «Полымя рэ
валюцыі» і іпш. 3 1925 вылаюцца яго
кіпгі і зборнікі. Першыя творы пера
важна гумарыстычнага і сатырычнаі’а
іыана. У гх высмсйваў старыя паралкі і
звычаі (всршы «Самагоначка». «У суш-
ні», «Грымча», 1922. «Гол Снянана лай
така», 1923; апавяданііе «Люлзі-сусс-
дзі». 1925). выступаў гарачым пранаган
дыстам новага ўклалу жышія (вершы
«Хто за намг?», «Булуйне лазні!», «Ціт
заводзіць новы быт», 1923), пісаў на
модную ў 1920-я г. антырэліг. тэму
(вершы «ІІлёткары», 1922, «Мы не па-
клонімся богу», 1923; апавяланні «Спо-
ведзь», 1923; «Як сн стаў бязбожіпкам».
1924 паэма «Ьібтія», 1926), а таксама
на міжнар. тэматыку (всршы «На Крэ-
сах Усходніх», «Да ноты Ксрзана», «А1
начосткі ныюць косткі». 1923). 3 сярэ-
ізіны 1920 х і асабліва іьтснна праца
ваў у жанры байкі, стварыў у бел л-ры
ненсраўзылзсныя яе ўзоры («Дзел і Ьа
ба», 1925; «Дыпламаваны баран». 1926
«Сава, Асёл лы Сонца», «I анарцісты
парсюк» 1927; «Махалыпк Івапоў»
1928 і ніш ). Аўтар паэмы «Хвялос чыр-
воны нос» (1930) У 1-й частны рамана
«Мядзведзічы» (1932) паказаў жыццс
всскі напярэдадні калсктывізацыі 3
1933 пайболыпую ўваіу аддаваў драма-
тургіі Падзеі лрамы «ІІартызаны»
(1937) адбываюцца ў грамадз. вайну.
п есы «Кансц лружбы» (1934) — у скла
ланы нерыял калектывізаныі І эмс Вял
Анч ванны нрысвечаны п'ссы «Проба
аінем» (1943). «3 наролам» (1948), «.1к>-
дзі і д'яблы» (1958). ІІра пасляваен
жыццё вёскі распавядалася ў камедыі
«Пяюць жаваранкі» (1950, Дзярж прэ-
мія СССР 1951) пра падзсі ў гарадскім
асяроддзі — у п есе «Зацікаўленая асо
ба (1953). Маральна-этычная прабле
матыка ў аснове п есы пра нашу сучас
насць «На вастрыі» (1982). Вяршыні ў
драматурпчнай творчасці К —вострыя.
надзённыя камедыі «Хто смяецца
апошнім» (1939, Дзярж прэмія СССР
1941) «Мілы чалавек» (1945). «Ьрама
неўміручасш» (1973 Дзярж. прэмія Ье
ларусі і.мя Я.Купалы 1974). Драматурпя
К алыграла вял ролю ў развшці бел.
тэатр мастацтва Працаваў у галіне
публіцыстыкі і літ. крытыкі Псраклаў
творы У. Шэкспіра, 1 Крылова, VI Гога-
ля, А Астроўскага, 1 Шаўчэнкі, А Міц-
кевіча і інш Значны ўклад зрабіў у бел
мовазнаўства (Дзярж прэмія СССР
1971 за комплекс работ па лпп вагсаіра-
фп) Дэпутат Вярх Савета ЬССР у
1947—90 Удзелыпк 1-й сесіі Іен
Асамблеі ААН у Лондане (1946)
Тв 36 твораў Т 1—5 Мн . 1974—76,
Выбр тв Т 1—2. Мн., 1986
Лйп.. Канлрат Крашва Бі&ііягр давед.
Мн . 1963; СемяноВІЧ А Каіідрат Кра
шва Мн . 1956 К а з е к а Я Канлрат Кра
шва Крытыка-біягр парыс Мп. 1965, Б V
г а ё ў Дз. Зброяй сатыры зброяй нраўды
Мн , 1971. Л а ў ш у к С. Канлрат Крапіва і
беларуская драматургія Мн 1986, Саба
леўскі А Канлрат Крашва Парыс жыцня
і творчаспі Мн , 1989 Анашоль Сабаіеускі
КРА1ПВ1Н Пётр Фёдаравіч (6.2 1903. г
Пултуск, Польшча — 19.11.1968). бел
філолаг, тэкстолаг, даслелчык старабс і
мовы Канд. філал. н (1959) Скончыу
Цюмснскі пед ін т (1941). Улзельнік
Вял Айч вайны Працаваў у 1 родзен
скім і Мінскім пел ш тах, Ін це філа
софіі і права АН ЬССР Удзсльнічаў у
псракладзе на сучасную рус мову і пад-
рыхтоўны да лруку тэксту Статута Вя-
пкага княства Літоускага 1529. У пра
цы «Паходжанне назваў «Русь», «Ьеіая
Русь», «Чорная Русь» і «Чырвоная Русь»
(1956) зрабіў груптоуны аглял л-ры па
пытанні аб паходжанні і значэнні «ка
ляровых» назвау Русг выказаў мерка
ванне, што іх аснову варта шукаць у
слав дапсторыі, у стараж тапаніміі.
Тэрмш «Ьслая Русь» выволзіў ад нер-
шапачатковай славянскай назвы вод-
ных крыніц «белая вада» Аўтар дасле
даванняў: «Слоўнікавы склал «Адпісак»
Фыона Кміты Чарнабыльскага» (1954),
♦Да пытання аб часе з’яўлення «Прамо
вы Івана Мялешкі» і яе аўтарстве»
(1955), «Аб кракаўскай копіі «Ліста да
Філіла Абуховіча» — помніка белару-
скай пісьменнасш XVII ст » (1958), «Аб
рукапісах і выданнях ІІершага Літоу-
скага Статуга» (1959, з Ю І.Чарнецкан)
«Дзеясловы «гаварэння» ў беларускай
мове XVI ст.» (1961) і шпі.
Генадзь Сагановіч
КРАІПВІН Сяргей Сяргеевіч (н.
23.8.1956, г.п Поразава Свіслацкага
р-на). бел журналіст краязпавец.
Скончыў БДУ (1978) Працаваў у бел.
рэсп друку, ЬелТА—ГАСС. 3 1990 у
«Народнай газеце». Даследуе пст. лёсы
бел. нац дзеячаў, псторыю дарэв Мш
ска. Аўтар аповесці «Гімназія на скры-
жаванні» пра Мінскую мужчынскую
пмназію (1803— 1918), нарысаў пра
К.Арлоўскага, Я Фарботку, Г Лістапада
і інш.
Тв Воры нз шайкм Розенберга (разам з
ГДз Кнацько) // Вяртанне-3 Мн., 1996,
Квартнра дважды кавалера Мн . 1996
КРАСАВІЦКІ Пётр Мацвеевіч
[24.11(6.12) 1873, Віцебск — 6 9 1950]
бел краязнавец Скончыў Вшебскую
духоўную семінарыю, мед. ф т Тарту
скага ун-та (1902) 3 1903 служыў у ар-
міі. удзельшк рус.-японскай ванны
1904—05. У 1906—14 займаўся прыват-
най мел. практыкай у Вгцебску, аднача-
сова ў 1911—12 выкладаў у настаўніц-
кім ін-це Чл Вшебскай вучонай архіў-
най камісіі (1909—18) У 1-ю сусв вай-
ну працаваў у санітарным упраулепні
арміі, жыў у Петраградзе. Свеаборіу,
Гельсішфорсе У 1920—24 працаваў у
Вшебскім губ стат бюро, ін-це нар ас-
веты Чл. камісіі на аховс помнікаў даў-
ніны і мастацтва (1919—24), ініцыятар
адбудовы Віцебскай Ільінскай царквы
У 1906 набыў хутар Саломінка каля Бе-
шанковічаў, заклаў парк, сад і жыў там
у 1924—31 3 1931 у Маскве. Аутар дас-
ледаванняў пра культавыя помнікі Ві
цебшчыны Ьіеграф героя вайны 1812
Я П Ку.іьнева
Тв Памятнмкв церковной старнны По-
лоцко- Внтебского края н нх охрансцнс Вм-
тебск, 1911; Генерал майор Я П Ку.тыіев н
бой іюд Клястмцамн Внтебск, 1912 Сад Са-
юмшіка // Вінебшчына. Віцебск. 1925 Т 1
Аркадзь Падзіпскі.
КРАСАВІЦКІЯ РАБЙЧЫЯ ІАЬАС-
ГбЎКІ 1991. Пачаліся 3 крас ў Мш-
ску, калі ў адказ на павышэнне цэн са-
юзным урадам узнік стыхійны мітынг
на электратэхн. з-дзе, да якога далучы-
ліся рабочыя з-даў аўтаматычных лінш і
шасцерняў Мггынгуючыя перапышлі
транспартны рух на вул. Даўгабродскай
4 крас. сныніў работу Мінскі аутазавод
У гэты дзень рабочыя правялі марш да
Н I
' ІІІІІІІІІ IIIII !
I ІІІІІІІІІ ІІПІІІ)ІІІ| І||| ІІІІІІі
I ІІІІІІІІІ11ІІНІІярр"
Я’ІІІІІІІІІ IIЛІІІППЗГГІЯ ваІІІІІ
<ад1нЖ1^ІН|Н>ППі1ІІІІІІІІІІІІІ,ВІ?ШН
ЦПШЛТЛМ
ІЛЛІІПЛІ
гллллг
ГЛЛЛГм
ЛПЛГ^
1а арт Красавіцкія рабочыя забастоўкі 1991 Мітынг к.сія Дома ўрада 4 красаыка
КРЛСІНКІ
Дома урада, дзе адбыўся мітынг пратэс-
ту (нрысутнічала каля 40 тыс чал ). На
мітынгу прыняты патрабаванні; павы
шэнне зарплаты адпаведна росту цэн,
адстаўка прэзідэнта СССР М.С.Гарба-
чова, саюзнага і рэсп ўрадаў, адклікан
не нар дэпутатаў, якія не апраўдалі да-
веру народа. Створаны стачачны камі-
тэт (сустаршыні С Антончык, Г Быкаў,
Г Мухш), які аб’яднаў рабочых 98 прал-
прыемстваў горала Стачачныя к-ты
створаны ў Оршы, Гомслі, Маладзечне,
Барысаве, Лідзе. Салігорску і інш 3 10
крас да бастуючых прадпрыемстваў
Мінска далучыліся працоўныя інш га-
радоў Беларусі СМ БССР задаволіў
эканам. патрабаванні, Прэзідыум Вярх.
Савета БССР адмовіўся разгтядаць па-
ііт. патрабаванні, пасля чаго прадстаў-
нікі рэсп. стачкомаў абвясцілі пра ал
наўленне забастоўкі з 23 красавіка
Напружанае становішча склалася ў Ор-
шы, дзе бастуючыя блакіравалі чыг
рух 24 крас блакаду чыг. вузла ўдалося
зняць ІІасля аршанскіх падзей забас-
тоўка прыпынена. Аляксандр Газькевіч
КРАСІНСКІ Анатоль Віктаравіч (н
25.11.1930, в. Круглае Круглянскага
р-на), бел. кіназнавец. Д-р мастацтва-
знаўства (1985). Скончыў Усесаюзны
дзярж ш т кінематаграфіі (1955). У
1955—57 працавау на кшастудыі «Бела-
русьфільм». 3 1960 у Ін-це мастацтва-
знаўства этнаграфіі і фальклору АН
Ьеларусі (з 1970 заг ссктара тэатра і кі-
но, з 1977 — кшо і тэлебачання) 3
1991 сустаршыня, з 1994 старшыня Бел.
саюза кінематаграфістаў. Даследуе
праблемы сучаснага кшацрацэсу, гісто-
рыю бел кіно Аўтар раздзелаў у кн.
«Беларускае кшо» (1962), «Іісторыя бе-
іарускага кшо» (ч. 1—2, 1969—70),
«Гісторыя савецкага кіно» (т 2, 1973),
І||і Іінпці
Іці іііі'іці
|||| ІІІІІІІІІ
250
КРАСІНСКІ
«Кіно Савецкай Ьеларусі» (1975), «Эк-
ран і культура» (1988).
Тв.: Юрнй Тарнч. Мн., 1971; Беларускія
акцёры ў кіно. Мн., 1973; Экран землн бело-
русской. М., 1973; Фнльмы. Герон. Время.
Мн., 1975; Кннодокумент н образ временм.
Мн., 1980; Кнно: Ягровое плюс документаль-
ное. Мн., 1987
КРАСІНСКІ Валяр’ян (1795, Бела-
русь — 22.12.1855), гісторык, публі-
цыст, паліт. дзеяч. Вызнаваў евангеліс-
цка-рэфармацкую веру. У 1818—22 ву-
чыуся ў Віленскім ун-це. 3 1822 у Вар-
іпаве, ва Урадавай камісіі рэліг.
вызнанняў і грамадскай асветы. 3 1824
камер-юнкер імператарскага двара.
Прыняў актыўны ўдзел у паўстанні
1830—31, выступаў за пашырэнне яго
на ўсю тэр. ВКЛ і Рас. імперыю, уста-
наўленне агульнаслав. манархіі. У 1831
выехаў у Англію. У эміграцыі займаўся
паліт. дзейнасцю, літ. справай і гіст.
даследаваннямі. Гал. праца — «Гіста-
рычны нарыс узнікнення, развіцця і за-
няпаду рэфармацыі ў Польшчы і ўплыў,
які аказалі ідэйныя дактрыны на літа-
ратуру, мараль і паліт. адносіны гэтай
краіны» (т.1—2, 1838—40; на англ. мо-
ве). Кніга перакладзена на франц. і
ням. мовы. 3 1845 К. выкладаў у Кем-
брыджскім ун-це. Пад уплывам славя-
назнаўчых прац П.І.Шафарыка і Ф.Па-
лацкага ў 1849 выдаў «Лекцыі па рэлі-
гійнай гісторыі славянскіх народаў». У
працах «Расія і Еўропа, або Магчымыя
вынікі цяперашняй вайны», «Расія,
Полыпча і Еўропа, або Непазбежныя
вынікі цяперашняй вайны» і інш.,
прысвечаных Крымскай вайне 1853—
56, прапаноўваў англ. ўраду планы ад-
раджэння Польскай дзяржавы ў якасці
бар’ера ад Расіі.
Тв.: 7агу8 Цгіедж ро»5іапіа і іірагікіі
геГогтаср V. Роіхсе. Т.1—2. ЗУагехаіуа, 1903—
05. Валерый Пазднякоі.
КРАСІНСКІ (Кгаягівкі) Ян Андрэй
(14.8.1550, в. Шчукі, Мазовія —
13.4.1612), польскі гісторык. Паходзіў
са шляхты. Вучыўся ў Венскім і Рым-
скім езуіцкіх калегіумах, ун-це ў Балон-
ні (1570—72). 3 сярэдзіны 1570-х г. у
Рэчы Паспалітай, займаў розныя царк.
пасады, прыдворны караля Стафана
Баторыя Суправаджаў яго ў час Лівон-
скай вайны 1558—-83, выконваў дыпла-
мат. даручэнні. У 1573 апублікаваў пра-
мову аб выбранні на трон Генрыка Ва-
лезы (панегірык каралю і Францыі).
Для яго напісаў гал. сваю працу «Пало-
нія» — першае друкаванае палітыка-ге-
агр. апісанне Рэчы Паспалітай. Кніга
вызначалася змястоўнасцю і багаццем
матэрыялу, у ёй К. ўхваляў дзярж. лад
Рэчы Паспалітай як шляхецкай рэспуб-
лікі. Твор адыграў значную ролю ў фар-
міраванні на Захадзе ўяўленняў пра Рэч
Паспалітую. Нарыс К.. пра Лівонскую
вайну не захаваўся.
КРАСКбЎСКІ Іван Ігнатавіч (24.6.1880,
в. Дубічы Бельскага пав. Гродзенскай
губ., цяпер Польшча — 23.8.1955), бе-
ларускі паліт. дзеяч, недагог. Скончыў
Пецярбургскі ун-т. Працаваў у Кіеве ў
Земсаюзе. Быў чл. Бел. сацыяліст. гра-
мады, Бел. с.-д. партыі. Прадстаўляў
бел. нац. арг-ці на з’ездзе народаў (Кі-
еў, вер. 1917). У 1918 уваходзіў у склад
урада Украінскай Нар. Рэспублікі, яе
пасол у Грузіі. У 1920 старшыня Бел.
нац. к-та ў Вільні. 3 1922 дырэктар
Дзвінскай дзярж. бел. гімназіі. 3 лета
1925 у Мінску, працаваў у БДУ, Інбел-
кульце, БелАН, старшыня сац.-культ.
секцыі і чл. прэзідыума Дзяржплана
БССР. 3 1930 у Маскве ў Дзяржплане
СССР. 8.7.1930 арыштаваны па справе
«Саюза вызвалення Беларусі» і пастано-
вай калегіі АДПУ ад 10.4.1931 сасланы
на 5 гадоў у Самару. 4.11.1937 зноў
арыштаваны, 19.3.1940 вызвалены. Пас-
ля Вял. Айч. вайны выехаў да сваякоў у
Чэхаславакію. Рэабілітаваны ў 1988.
Мікалай Клімовіч, Уладзімір Міхнюк.
КРАСНАЕ, вёска, цэнтр сельсавета ў
Маладзечанскім р-не. За 16 км на ПдУ
ад Маладзечна, чыг. ст. Уша на лініі
Мінск—Маладзечна. На аўтадарозе
Мінск—Маладзечна. 3283 ж., 1216 два-
роў (1997).
У пісьмовых крыніцах упершыню
ўпамінаецца ў 2-й пал. 15 ст. пад наз-
вай Краснае Сяло як велікакняжацкі
двор. У 1486 мястэчка, дзе да 1500 засн.
касцёл. У канцы 15 — 1-й пал. 16 ст.
цэнтр павета, да 1793 цэнтр староства
Менскага ваяв. У 1765 у мястэчку 58
двароў, касцёл, карчма. 3 1793 у скла-
дзе Рас. імперыі, у 19 ст. мястэчка Ві-
ленскага пав. Мінскай губ. пад назвай
К. У 1897 мястэчку 1019 ж., 152 двары,
царква, 2 школы, нар. вучылішча, пош-
та, фельч. пункт, 22 крамы, 8 корчмаў.
3 1921 у Польшчы, цэнтр гміны Мала-
дзечанскага пав. 3 1939 У БССР, у Ра-
дашковіцкім р-не, у 1940—54 гар. пасё-
лак. 3 25.6.1941 да 4.7.1944 акупіравана
ням.-фаш. захопнікамі, якія 5.3.1943
расстралялі тут 2000 сав. грамадзян, за-
губілі 800 сав. ваеннапалонных. 3 1954
вёска, цэнтр сельсавета Радашковіцка-
га, з 1960 Маладзечанскага р-наў. У
1972 — 2989 ж., 611 двароў. Цэнтр кал-
гаса «Краснае». У К. працуюць кансер-
вавы з-д і льнозавод, вытв. ўчасткі мін-
скага з-да «Белпласт» і Маладзечанска-
га камбіната хлебапрадуктаў, лесапе-
рапр. участак камбіната быт. абслугоў-
вання і вытв. ўчастак Маладзечанскага
лясгаса; сярэдняя школа, дашкольная
ўстанова, бібліятэка, Дом культуры, аб-
мулаторыя, аддз. сувязі, магазіны. Дзей-
нічаюць Свята-Пакроўская царква, кас-
цёл, царква хрысціян веры евангель-
скай. Магіла ахвяр фашызму, сав. ваен-
напалонных, брацкія магілы сав.
воінаў, партызан, сав. лётчыкаў, чыгу-
начнікаў, помнік танкістам. На ПдЗ ад
вёскі гарадзішча эпохі феадалізму, за
0,5 км на Пд ад К. гарадзішча ранняга
жал. веку. Валерый Шаблюк.
КРАСНАПбЛЛЕ, гар. пасёлак, цэнтр
Краснапольскага р-на, у вярхоўі р. Ту-
р’я і на правабярэжжы р. Маластоўка.
Вузел аўтадарог на Чэрыкаў, Касцюко-
вічы, Чачэрск, Слаўгарад. За 109 км ал
Магілёва, 51 км ад чыг. станцыі Каму-
нары на ліні Крычаў—Унеча. 6,1 тыс.
ж. (1997).
Вядома з 1784 як мястэчка Маластоў-
ка Чэрыкаўскага пав. Магілёўскай губ.,
цэнтр Краснапольскай воласці. Назву
атрымала ад суседняга маёнтка Красна-
полле (за 1 км ад мястэчка). У 1890 у К
2310 ж., 412 дамоў, царква, аптэка, 60
крам, 3 гарбарні, 9 маслабоень, бровар,
млын, 4 кірмашы ў год. Належала гра-
фам Бенкендорфам. У 1897 — 3248 ж.
3 1924 цэнтр раёна Калінінскай, з
1927 — Магілёўскай акругі. У 1926 у К.
2548 ж., у 1939 — 3572 ж. 3 27.9.1938
гар. пасёлак, раённы цёнтр Магілёўскай
вобл. У Вял. Айч. вайну з 15.8.1941 да
1.10.1943 акупіравана ням.-фаш. захоп-
нікамі, якія загубілі ў К. і раёне 1302
чал. Дзейнічала Краснапольскае патрыя-
тычнае падполле. Вызвалена часцямі
3-й арміі Бранскага фронту ў ходзе
Бранскай аперацыі 1943. У К. завод за-
менніку цэльнага малака, хлебазавод,
камбінаты буд. матэрыялаў і быт. абслу-
гоўвання, лясгас, раённае аграпрамыс-
ловае аб’яднанне. 2 сярэднія і муз.
школы, дзіцячая і раённая бібліятэкі,
Дом культуры, бальніца, вузел сувязі. 2
брацкія магілы сав. воінаў, магіла ахвяр
фашызму. К. знаходзіцца ў зоне, што
пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай
АЭС 1986. У 1996 устаноўлены помнік
«Чорная быль Краснапольшчыны».
КРАСНАПбЛЬСКАЕ ПАТРЫЯ-
ТЬІЧНАЕ ПАДПбЛЛЕ ў В я л і ку ю
Айчынную вайну. Дзейнічала з
крас. 1942 да вер. 1943 на тэр. Красна-
польскага р-на. Кіраўнік С.П.Паршын.
Налічвала 18 падпольшчыкаў — жыха-
роў г.п. Краснаполле, в. Вял. Хутары,
Маластоўка, Турэйск, б. ваеннаслужа-
чых. Трымала сувязь з 41-м партыз. ат-
радам і 47-й партыз. брыгадай «Пера-
мога». Падполыпчыкі перадавалі пар-
тызанам разведданыя, атрымлівалі ад іх
лістоўкі і газеты і распаўсюджвалі сярод
насельніцтва, знішчылі тэлефонную су-
вязь ворага. 7.11.1942 падполыцчыку
І.П.Галярку, які працаваў тэхнікам на
мясц. радыёвузле, удалося настроіць
апаратуру на Маскву і ўключыць у
трансляцыйную сетку, за што акупанта-
мі ён быў павешаны.
КРАСНАПбЛЬСКІ РАЁН Размешча-
ны на ПдУ Магілёўскай вобл. Пл. 1,2
тыс. км2, нас. 13,7 тыс. чал. (1997).
Цэнтр — г.п. Краснаполле. Тэр. раёна ў
межах Аршанска-Магілёўскай і Чачор-
скай раўнін. Працякаюць рэкі Тур’я,
Ельня, Галуба, Якушаўка, Жавуніца,
Покаць, Палуж, Каўпіта. Пад десам
35% тэр. раёна. Праходзяць аўгадарогі
на Касцюковічы, Слаўгарад, Чачэрск,
Чэрыкаў.
Утвораны 17.7.1924 у Калінінскай
акр. 20.8.1924 падзелены на 16 сельса-
ветаў: Беразяцкі, Выдранскі, Гарадзец-
кі, Гаразнянскі, Гніліцкі, Горнаўскі,
Горскі, Кажамякінскі, Казельскабудскі,
Клясінскі, Краснапольскі, Мхініцкі,
251
КРАСНАСЕЛЬСКІ
КРАСНАПОЛЬСКІ РАЁН
К
Наваельненскі, Палужскі. Пачапоўскі,
Сабалёўскі. 3 9.6.1927 да 26.7.1930 у
Магілёўскай акр., з 20.2.1938 у Магілёў-
скай вобл. На 1.1.1941 уключаў г.п.
Краснаполле і 15 сельсаветаў. У Вял
Айч. вайну ў жн. 1941 акупіраваны
ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі
больш за 1300 чал. Дзейнічалі партыз.
брыгады 47-я «Перамога», асобныя пар-
тыз. атрады 2, 41, 45-ы «За Радзіму»,
«Валянціна Маёрава» І.А.Стафаненкі,
падп. Краснапольскія райкомы КП(б)Б
і ЛКСМБ, Краснапольскае патрыятыч-
нае падполле, выдавалася падп. газ.
«Красное знамя». Вызвалены ў кастр.
1943 воінамі 3-й арміі Бранскага фрон-
ту ў ходзе Бранскай аперацыі 1943. Пас
ля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС
1986 тэр. раёна ўваходзіць у зону рады-
яцыйнага кантролю. 10 весак пахаваны:
Антонаўка, Высокі Борак, Госліў, Жа-
лезніца, Жаліжжа, Мануйлы, Саснові-
ца, Сцяпанаў Хутар, Шалухоўка, Шы-
ракаўвелле, 38 вёсак адселены: Асінавы,
Асінаўка, Беразянкі 1-я, Беразянкі 2-я,
Болін, Восаў, Вялікі Восаў, Гарадок,
Гатавец, Горна, Драгамілава, Драга-
тынь, Дуброўка, Дубяец, Ельня, Зава-
док, Калініна, Карма Доўгая, Карма-
Пайкі, Крутароў, Ласінка, Малы Восаў,
Мар’іна Була, Новая Ельня, Паджалез-
ніца, Папараткі, Пятровічы, Расумаха,
Радзілеў, Раўнішча, Сасноўскі, Старая
Буда, Хатыжын, Чырваназорны, Чыр-
воная Зара, Чырвоны Сцяг, Чэрнін,
Чэрня, Якушоўка. На 1.1.1997 у раёне
172 нас. пункты, 6 сельсаветаў: Высака-
борскі, Горскі, Мхініцкі. Сідараўскі,
Іур’еўскі, Яноўскі, 8 калгасаў, 1 саўгас.
Дзейнічаюць цагельны з-д у в. Забор’е,
лесапільны цэх у в. Кажамякіна, цэх
шырспажыву лясгаса ў в. Выдранка. У
раёне 8 сярэдніх, 9 базавых, 4 пач.
школы, 1 муз. школа, 10 дамоў культу-
ры, 13 клубаў, 22 бібліятэкі, 1 бальніца,
7 фельчарска-акушэрскіх пунктаў. Вы-
даецца раённая газ. «Голас Краснаполь-
шчыны». Археал. помнікі — курганны
могільнік (в. Клясін, Князёўка, Палуж
1-ы, Сідараўка), гарадзішча (в. Горы).
Брацкія магілы сав. воінаў (в. Беразянкі
1-я, Выдранка, Гарадзецкая, Ельня,
пас. Наўмесны), партызан і ахвяр фа-
шызму (в. Выдранка, Сідараўка), мема-
рыяльны комплекс землякам у в. Кажа-
мякіна. Помнік архітэктуры — царква
Дзмітрыя Растоўскага канпа 19 — пач.
20 ст. (в. Выдранка). К.р. — радзіма
металурга М.К.Куракі, бел. пісьменні-
каў М.Г.Дуброўскага, М.Г.Ткачова і
інш.
Літ. Збор номнікаў гісторыі і культуры
Беларусі: Магілёўская вобл. Мн„ 1986. С.
252—261.
КРАСНАСЕЛЬСКІ, гарадскі пасёлак у
Ваўкавыскім р-не. На р. Рось (левы
прыток Нёмана). За 15 км на Пн ад
Ваўкавыска, 4 км ад чыг. ст. Рось. 7,5
тыс. ж. (1997).
У пісьмовых крыніцах упамінаецца ў
1569 як Краснае Сяло, цэнтр воласці
маёнтка Рось Ваўкавыскага пав. Нава-
грудскага ваяв., уласнасць Хадкевічаў.
У 17—18 ст. належаў Хадкевічам, Гля-
бовічам, Сапегам, Браніцкім, Патоцкім.
У 1761 — 50 двароў. 3 1795 у Рас. імпе-
рыі. У 19 ст. сяло Роскай вол. Ваўка-
выскага пав. Гродзенскай губ. У 1897 —
589 ж., 48 двароў, магазін. У 1914 пу-
шчаны ў эксплуатацыю цэментны з-д
акц. т-ва «Валынь». У 1-ю сусв. вайну з
1915 акупіраваны герм. войскам. У
1921—39 у складзе Полыпчы, вёска
гміны Рось Ваўкавыскага пав. Бела-
стоцкага ваяв. 3 1939 у БССР, у 1940
цэнтр Краснасельскага с/с Ваўкавыска-
га р-на 3 30.4.1958 рабочы пасёлак, з
24.6.1968 гар. пасёлак. У К. арэнднае
прадпрыемства «Ваўкавыскцэментна-
шыфер», Гродзенскае абл. міжкалгаснае
прадпрыемства па вырабе цэменту. Ся-
рэдняя і базавая школы, 4 дашкольныя
ўстановы, 2 б-кі, 2 дамы культуры,
бальніца, 3 аддз. сувязі, 17 магазінаў. За
0,5 км на ПдЗ ал К. унікальны помнік
археалогіі — Краснасельскі археалагічны
комплекс. Валерый Шаблюк
КРАСНАСЕЛЬСКІ АРХЕАЛАГІЧНЫ
КбМПЛЕКС, група археал. помнікаў
каменнага і бронзавага вякоў (шахты па
здабычы крэменю, крэменеапрацоўчыя
майстэрні, стаянкі, могільнік), селішчы
жал. веку і сярэдневякоўя каля пас.
Краснасельскі Ваўкавыскага р-на і су-
седніх з ім вёсак. У розны час археал.
даследаванні праводзілі Б.Рыдзеўскі,
З.Шміт, Н.М.Гурына, М.М.Чарняўскі,
М.У.Вераціла, А.М.Гутоўскі, В.Я.Кудра-
шоў, ВЛЛіпніцкая, А.М.Мядзведзеў,
А.В.Квяткоўская. Раскопкамі ўстаноў-
лена, што першапачатковае засяленне
гэтага рэгіёна адносіцца да ранняга ме-
заліту (9-е тыс. да н.э.). Найб. коль-
касць помнікаў адносіцца да эпохі неа-
літу і бронзавага веку. Каля пас. Крас-
насельскі, в. Навасёлкі і Карпаўцы вы-
яўлены крэменездабыўныя шахты.
Захавалася больш за 80 шахтавых вы-
працовак. У адной з шахтаў выяўлена
пахаванне шахпёра шнуравой керамікі
культуры, яго выява зроблена паводле
рэканструкцыі І.У.Чаквіна Апрацоўка
Да арт. Краснасельскі археалагічны комплекс.
Выява старажытнага шахцёра (2-е тыс. да
н.э.). Рэканструкцыя І.У Чаквша, скулыттар
Л.П.Яшэнка.
252
КРАСНАЎКА
сыравіны праводзілася ў майстэрнях, а
таксама на стаянках па берагах р. Рось,
на якіх апрача шматлікіх рэшткаў крэ-
менеапрацоўкі і крамянёвых прылад
працы знойдзена кераміка арэнбургскай
культуры, позняга этапа нёманскай
культуры, тшцінецкай культуры, зарубі-
нецкай кулыпуры, фрагменты ганчарнага
посуду эпохі Стараж. Русі, позняга ся-
рэдневякоўя, выяўлены рэшткі паўзям
лянкі 9—12 ст. На могільніку культуры
шарападобных амфар (3-е тыс. да н. э.)
знойдзены рэшткі пахавання чалавека і
свойскай жывёлы, гліняныя гаршкі, ам-
фара, касцяныя наканечнікі стрэл, бур-
штын і інш. На селііпчы ранняга сярэд-
невякоўя выяўлены рэшткі 2 жытлаў,
верагодна, зрубнай канструкцыі, з рэш-
ткамі печаў-каменак; на селішчы каля
в. Навасёлкі раскапаны падмурак драў-
лянай пабудовы з кафлянай печчу,
знойдзены фрагменты кухоннай, стало-
вай і буд. керамікі, шкляны посуд і
інш.
Літ.: Чарняўскі М.М. Старажытныя
шахты па здабычы крэменю // Весці АН
БССР. Сер. грамад. навук. 1963. № 3; Я г о
ж. Могільнік на Росі // Помнікі гісторыі і
культуры Беларусі. 1972. № 4; Г у р н н а
Н.Н. Древнне кремнедобываюгцне шахты на
террмторнн СССР. Л., 1976.
Міхась Чарняўскі.
КРАСНАЎКА, два паселішчы эпохі ме-
заліту каля в. Краснаўка Светлагорскага
р-на, выявіў у 1974 і даследаваў у 1977 і
1981 У.П.Ксяндзоў. На п а с е л і -
ш ч ы - I днепра-дзяснінскай культуры
знойдзена больш за 300 вырабаў з «сож-
скага» крэйдавага крэменю шэрага ко-
леру (наканечнік стралы, скрабкі, скоб-
лі, праколкі, долатападобныя прылады і
інш.). На паселішчы-2 яніславіц-
кай культуры выяўлены прылады пра-
цы, як і на паселішчы-1.
Літ.: К с е н з о в В.П. Палеолнт н мезо-
лнт Белорусского Поднепровья. Мн., 1988.
КРАСНІК Іван Міхайлавіч
(30.7(12.8).1906, в. Іванск Лепсльскага
пав. Віцебскай губ., цяпер Чашніцкі
р-н) — 18.2.1957], Герой Сав. Саюза
(1945). У Чырв. Арміі з 1928. Скончыў
Мінскае артыл. вучылішча (1932), Вы-
шэйшыя афіцэрскія курсы пры Ваен.
акадэміі бранятанк. войск (1947). У
Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах.,
Калінінскім, Ленінградскім і 1-м Бел.
франтах. Полк самаходных гармат пад
камандаваннем падпалкоўніка К. вы-
значыўся ў баях на тэр. Германіі 16—-
22.4.1945: прарваў варожую абарону,
авалодаў участкам шашы Франкфурт—
Берлін, адбіў 12 контратак, знішчыў 24
танкі і самаходныя гарматы, 51 гармату,
87 мінамётаў, 49 кулямётаў, 24 дзоты
праціўніка. Да 1956 у Сав. Арміі, пал-
коўнік.
КРАСНЫ БОР, селішча позняга этапу
зарубінецкай культуры і ранняга феада-
лізму ў межах в. Красны Бор Лагойска-
Краснасельскі археалагічны комплекс (план-
схема): 1 — нераскапаныя шахты; 2—3 —
раскопы шахгаў; 4, 6, 7 — стаянкі-май-
стэрні; 5 — стаянка і селішча; 8 — майстэ-
рня; 9 — могільнік.
га р-на. Пл. каля 2 га. Адкрыў у 1962 і
даследаваў у 1963 Л.Д.Побаль. Культур-
ны пласт 0,4—0,5 м. Знойдзены фраг-
менты гладкасценнага посуду, ганчарны
посуд перыяду Стараж. Русі, сопла ад
горна. 3 селішчам звязваюць знойдзе-
ныя ў вёсцы ў сярэдзіне 19 ст. 5 сярэб-
раных паясоў, упрыгожаных эмалямі.
Літ.: Р о Ь о I Б. 8каЛ теіаІоіуусЬ раьб» г
окгеіп ггупккіе^о ойкгуіу V*' тіе)5сосео5сі
Кгахпуі Вог (В88К) // \Уіа<1ото5сі
агсЬеоІовісгпе. \Уаізга%а, 1972. Т. 37, г. 2.
«КРАСНЫЙ АРХЙВ», навукова -ГІСТ.
часопіс. Выдаваўся ў 1922—41 у Маскве
Упраўленнем Цэнтр. архіва РСФСР
пры ВЦВК (з 1929 — Цэнтр. архіўным
упраўленнем пры ЦВК СССР, з
1938 — Гал. архіўным упраўленнем
НКУС СССР). Выходзіў 6 разоў на год.
У 1922—24 выйшла 6 нумароў; з № 8
уведзена двайная нумарацыя. Папярэд-
нікам «К.а.» можна лічыць час. «Нсто-
рцческый архцв». Адным з ініцыятараў
стварэння і фактычным кіраўніком
«К.а.» да 1932 быў М.М.Пакроўскі. Ча-
сопіс друкаваў дакументальныя матэры-
ялы па гісторыі народаў СССР, гра-
мадз. вайны, міжнар. адносін, бальша-
віцкай партыі. Удзельная вага публіка-
цый дакументаў з мясц. архіваў, у т.л.
беларускіх, была невялікая. Усяго зме-
шчана 866 публікацый, з якіх асноўны-
мі з’яўляліся матэрыялы па гісторыі пе-
рыяду каніталізму. Найперш часопіс
звяртаўся да гіст.-рэв. тэматыкі. Гісто-
рыя міжнар. адносін пераважала толькі
ў 1920-я г., калі грамадскасць праяўляла
да яе асаблівую цікавасць. Невял. коль-
касць публікацый па гісторыі перыяду
феадалізму тлумачылася выданнем з
1937 неперыядычнага зб. «Нсторыческые
запаскы». дзе ў асн. друкаваліся матэры-
ялы па гэтай праблематыцы. У «К.а.»
змешчаны дакументальныя матэрыялы
па гісторыі Беларусі з цэнтр. архіваў
Масквы і Ленінграда, у тл. «Да гісторыі
польскага паўстання 1863 г. (Невядо-
мыя рукапісы А.Авейды)» [1933, №
2(57)]; «Агітпаездкі М.І.Калініна ў гады
грамадзянскай вайны» (1938, № 1(86);
«Германскія акупанты на Палессі»
[1938, № 6(91)]; «Становішча сялян у
Заходняй Беларусі ў XIX ст.» [1940, №
1(98)]; «Да гісторыі рэвалюцыі 1905—07
гг. на Беларусі» |1940, № 5(102)] і інш.
Выйшла 106 тамоў.
Літ.: Красный архмв: Снстемат. указ. пуб-
лмкацнй м статей 1922—1941 іт. М., 1957;
Красный архнв: Нст. журн. 1922—1941: Ан-
нотярованный указ. содержання. М., 1960;
М а х н о в а Г.П. К нсторнм журнала «Крас-
ный архнв» // Пстормя н нсторлкн: Нс-
торногр. ежегодннк, 1973. М., 1975.
Міхась Шумейка.
КРАСНЙНСКІ Уладзімір Гаўрылавіч
[9(21).7.1863, с. Руціна Валдайскага пав.
Наўгародскай губ. — 4.5.1930), бел. гіс-
торык. Скончыў Пецярбургскі гіст.-фі-
лал. ін-т (1886). Настаўнік рус. мовы ў
Беластоцкім рэальным вучылішчы
(1886—96), гісторыі і геаграфіі ў Мін-
скай гімназіі (1896—1903), пам. архіва-
рыуса Віленскага цэнтр. архіва стараж.
актаў, кіраўнік канцылярыі Віленскай
навуч. акругі (1903—06), дырэкгар
Мсціслаўскай гімназіі (1906—11). 3
1911 у Віцсбску, дырэктар рэальнага ву-
чылішча (1911—17), лектар і выклад-
чык у навуч. установах (1918—21), заг.
музея В.Федаровіча, ін-та нар. адука-
цыі, навук. супрацоўнік, нам. дырэкта-
ра гіст. музея (1921—27). Чл. Віцебскай
вучонай архіўнай камісіі (1911—-18), ка-
місіі па ахове помнікаў даўніны і мас-
тацтва (1919—24), акруговага т-ва края-
знаўства (1924—27). Краязнаўчую дзей-
насць пачаў з раскопак курганоў у Ба-
рысаўскім пав. (1890). Аўтар прац пра
падзеі вайны 1812 у Беларусі, гісторыі
Мсціслава, Мінскай гімназіі, па музей-
най справе і стараж. архітэктуры Віцеб-
ска. Значны яго ўклад у стварэнне му-
зеяў Віцебска ў 1920-я г.
Тв.: Пэ нсторнв польского мятежа 1863 г.:
Мннская пімназня в 1861—1865 гг. // Мст.
вестн. 1901 Т. 84, нюнь; Мннскнй денарта-
мент Велнкого княжества Лнтовского: (эпм-
зод нз нсторнн войны 1812 г). СПб., 1902;
Город Мстнславль (Могнлевской губерннн).
Внльна, 1912; Г. Борнсов н Борнсовскнй уезд
в Отечественную войну 1812 г. Гродно, 1913;
Віцебскі гандаль у 1605 г. // Зап. аддз. гума-
ніт. навук Ін-та бел. кулыуры. Мн., 1928. Кн.
3. Пр. класа гісторыі, т. 2; «Чарцёж» места
Віцебску 1664 г. як дакументальйы помнік да
гісторыі беларускага драўлянага будаўніцгва.
Мн., 1928.
Літ.: Падліпскі А Краязнавец і дас-
ледчык // Помнікі гісторыі і культуры Бела-
русі. 1985. № 1; Я го ж. Краевед Владнмнр
Краснянскнй. Внтебск, 1997
Аркадзь Падліпскі.
КРАСбЎСКІ Мікалай Ілыч
[6(19).12.1908, Полацк — 11.4.1982],
бел. парт. і дзярж. дзеяч, гісторык.
Канд. гіст. н. (1973). Скончыў Мінскі
пед. ін-т (1937). 3 1929 дырэктар Уль-
скай школы сялянскай моладзі, з
1932 — сярэдняй школы ў Полацку. 3
1939 сакратар Брэсцкага гаркома і аб-
кома КПБ. У гады Вял. Айч. вайны
нач. аддзела па рабоце ў тыле ворага
3-й ударнай арміі Калінінскага фронту,
упаўнаважаны ЦК КПБ і БШПР па
253
КРАСЦІНСКІ
Мінскай вобл. 3 1944 на парт. рабопе
сакратар Брэспкага і Ьабруйскага абко-
маў КІІБ. нам. нач ўпраўлення прапа
ганлы і агітацыі, 1-ы нам заг. аддзела
парт органаў, заг. аддзела навукі і ВНУ
ЦК КІІБ 3 1959 нам мшістра вышэй
шай і сярэдняй спец. адукацыі БССР, з
1973 ст. выкладчык БДУ Даследаваў
псторыю вышэйшай школы Беларусі,
абарону Брэсцкай крэпасці, псторыю
бел культуры. Адзін з рэдактараў збор-
ніка ўспамінаў пра абарону Брэсцкай
крэпасці «Гераічная абарона» (4-е выд ,
1971).
Тв Высшая школа Советской Белорусснп
2 нзд. Мн., 1972.
КРАСбЎСКІ Сцяпан Акімавіч
[8(20) 8.1897, в. Глухі Быхаўскага пав
Магілёўскай губ цяпер Ьыхаўскі
р-н — 21.4.1983], I ерой Сав Саюза
(1945), маршал авіяцыі (1959). Праф
(1966) Скончыў Ваенна-паветр інж
акадэмпо імя М Я Жукоўскага (1936). У
арміі з 1916, з 1917 у Чырв гвардыі, з
1918 у Чырв Арміі Удзельнік грамадз
вайны. сав.-фінл. вайны 1939—40. 3
1940 пам камандуючага, з чэрв. 1941
камандуючы ВПС Паўн Каўказскай
ваен. акруп У Вял Айч вайну каман
дуючы ВПС 56-й арміі, Бранскага і
Паўд. Зах фронту, 2 м і 17-й паветр
арміямі. Удзельнічаў у баявых аперацы
ях на Каўказе, у Сталінградскай і Кур-
скай бітвах, у вызваленні Украшы.
Полынчы. Чэхаславакіі, у Вісла-Одэр-
скай, Берлінскай і Пражскай аперацы-
ях. Пасля вайны камандуючы ВПС ак-
руг, паветр арміяй, у 1955—56 у ЬВА, у
1956—70 нач Ваенна-паветр акадэмн
імя Ю.А.Гагарына, з 1970 у Групе ген
шспекгараў Мін ва абароны СССР Чл
Цэнтр. рэвіз камісц КПСС у 1961—66
Чл. ЦК КПБ у 1956—60 Аўтар кн ус-
памінаў «Жыццё ў авіяпыі» (3 е выд ,
1976) Яю імем названы плошча ў г.
Ьыхаў, вутша ў г. Варонсж
КРАС'бЎСКІ Яўген Яустафавіч
[16(29)11 1908. Баку — 14.7.1980] бел.
жыванісец і графік Засл работнік
культ Беларусі (1975) Скончыў Віцеб
скі маст тэхнікум (1930), вучыўся ў Кі
еускім маст ш пе (1935—36) 3 1942
супраіюўнічаў у Маскве ў перыяд вы-
данні ЦК КПЬ «Разлавім фашысцкую
галзіну», час «ІІартызанская лубінка».
Пасля вайны ў Мінску. нрацаваў у галі-
не сюжэтна тэматычнан карпшы. пар-
трэта, пейзажа нацюрморта. станкован
графікі, экслібрыса. У шэрагу карпін
звяртаўся да пст. тэматыкі «Штаб Рэў-
ваенсавета на Зах. фронце ў 1919» (эк-
спанавалася ў 1940 у Мінску і Маскве),
Зямля» (1943). «Вызваленне з няволі»
(1946). «Мшкевіч у Гурзуфе» (1956),
♦ Кастусь Калшоўскі псрал пакараннем»
(1961), «Перад штурмам» (1967) і шш;
аутар партрэтаў «Бсларус» (1935), «Ма
лады партызан ІІстр Кашэн» (1944),
«Ветэран вайны А.М Лебедзеў» (1974) і
шш. I воры К зберагаюцца ў Нац маст
музеі. Бел. дзярж Музеі гісторыі Вял.
Амч вайны Карпіны, напісаныя да
ванны, не зберагтіся
СА Красоўсю
Літ А р а в а '1 В Яўгеній Красоўсю
Мн . 1983 Галія Фатыхава
крастЬўскі Усевалад Уладзіміравіч
(11(23).2.1840. с. Малая Беразанка Кіеў-
скай губ.. цяпер Ягацінскі р-н Кісўскай
вобл — 18(30) 1 1895], рускі пісьмен-
нік, псторык, журналіст. Вучыўся ў Пе-
цярбургскім ун-це. Скончыў экстэрнам
Цвярское кав вучылшіча (1870). 3 пач
1860 х г супрацоўнічаў з час. «Русское
слово», «Русскмй вестннк», «Отечес-
твенные запнскм» У 1866—72 прахо-
дзіў вайск. службу ў 14-м уланскім Ям-
бургскім палку, раскватараваным у
Свіслачы, Гродне і інш мясцінах Гро-
дзенскай губ У пач. 1870-х г прыка-
мандзіраваны да Гал. штаба для напі-
санпя псторыі палка У 1870—90-я г
ваен. карэспандэіп на Балканах, Далё-
кім Усходзе. Сярэдняй Азіі. 3 1892 рэ-
дактар іаз. «Варшавскнй дневннк». Пад
уражаннем ад знаходжання ў Беларусі
пасля паўстання 1863 напісаў раманы
«Панургавы статак» (1869) і «Дзве сілы»
(1874), аб’яднаныя у дылопю «Крывавы
Я Я Красоўскі Мшск. 1945
пуф», пазней — трылопю «Цемра Еп-
пецкая» (1892) Аўтар апавяданняў,
прысвечаных прыродзе і нар. побыту
Беларусі. «На траве», «Белавежская пу
шча», «Базарны дзень у Свіслачы».
Тв Собр соч Т 1—8. СПб., 1899—1900.
Петербургскне трушобы Кн 1—2 Мн
1993, Тьма Егнпетская Роман-трнлогня. Т
1—2. М 1993, Кровавый пуф: Роман-днто-
гяя Т. 1—2. М 1995
Літ Черепнца В. Второе рожденмс
шісателя /, Черепнца В. Преодолсннс врсме
нн. Мн , 1996 Валерьш Чаратца.
КРАСЦІНСКІ Мікалай Мікалаевіч
113(25).10 1883. Маплёў — 15.3 1938],
савецкі парл і дзярж дзеяч, дыіыамат
Чл. КНСС з 1903 Вучыуся ў Магілёў-
скай і Выенскай гімназіях Скончыў
юрыд. ф-т Пецярбургскага ун та (1907),
працаваў прысяжным павераным У
рэв руху з 1901 Удзельнік рэвалюцыі
1905—07 у Беларусі, вёў парт работу ў
Вшебску, Вільні, Коўне 3 1907 праца-
ваў у Пепярбургу ў складзе с.-д. фрак-
цыі Дзярж. думы. Неаднойчы быў
арыштаваны і сасланы Пасля Лют рэ
валюцыі 1917 старшыня Уральскага аб-
іаснога. нам. старшыні Екацярынбур
гскага гар к-таў РСДРП(б). У час
Кастр рэвалюпыі 1917 старшыня Ека
цярынбургскага ВРК Са снеж. 1917 чл.
калегіі Наркамата фінансаў РСФСР,
гал камісар і нам старшыні Нар бан-
ка. камісар юстыцыі Пстраградскай
працоўнай камуны і саюза камун Паў-
ночнай вобл 3 1918 нарком фшансаў
РСФСР. адначасова ў 1919—21 сакра-
тар ЦК РКП(б) 3 1921 паўпрэд
РСФСР (СССР) у Германй, з 1930
нам , 1-ы нам наркома замежных спраў
СССР У сак — маі 1937 нам. наркома
юстыпыі СССР У перыяд барацьбы за
Брэсцкі мір (1918) належаў да «левых
254
КРАЎЦОЎ
камуністаў», у дыскусіі аб прафсаюзах
(1921) палтрымліваў Л.Д.Тропкага, у
1927 далучыўся да яго «платформы
83-х». На VI—IX з’ездах РКП(б) выбра-
ны чл ЦК. Чл Палітбюро ЦК РКП(б)
у 1919—21 Чл ЦВК СССР у 1922—37
У маі 1937 арыппаваны па справе «ан-
тысавецкага праватрацкісцкага блока»,
выключаны з партыі, 13.3.1938 прыга-
вораны да вышэйшай меры пакарання і
расстраляны. Рэабілітаваны 8.7.1963 ва-
ен. калепяй Вярх. суда СССР
Літ С о к о л о в В «Я не прнзнаю себя
внновным» // Архнвы раскрывают тайны
Мсждунар вопросы: событая н людн М
1991. Алесь Скараход
КРАЎЦЙЎ Альгерд Ціханавіч [н.
6(19) 7.1912, в. Забалоцце Рагачоўскага
пав. Маплёўскай губ., цяпер Буда-Ка
шалёўскі р-н — 12.12.1993], Герой Сав.
Саюза (1945) Скончыў Ленінградскае
ваен.-інж. вучылішча (1938), Ваен. ака-
дэмію імя М В Фрунзе (1950) У Вял
Айч. вайну з 1942 на Паўд.-Зах., Ста-
лінградскім, Данскім, Варонежскім і
І-м Укр. франтах. Камандзір матарыза
ванага пантонна-маставога батальёна
маер К. вызначыўся ў 1944 пры фарсі
раванні Віслы каля г. Баранаў-Санда-
мерскг і ў баях за плацдарм ноччу 2
жн. пад варожым агнём арганізаваў пе-
раправу танкаў і артылерыі цераз раку
4 жн сіламі батальёна адбіў варожыя
коіпратакі, да падыходу сав. танкаў і
пяхоты ўтрымліваў пераправу і рубеж.
Да 1961 у Сав. Арміі, палкоўнік
КРАЎЦбЎ Макар [сапр. Касцевіч
Макар Мацвеевіч, 6(18).8 1891, в Баб-
роўня Гродзенскага пав., цяпер у Гро-
дзенскім р-не — ?], дзеяч бел. нац-
вызв. руху, паэт, публіцыст, пераклад-
чык. Дзядзька паэта М.Васілька. Скон-
чыў Свіслацкую настаўніпкую
семінарыю (1910), працаваў настаўні-
кам на Гродзеншчыне. 3 1915 у арміі,
узначальваў салдацкі к-т 44-га армсй-
скага корпуса Наўд-Зах. фронту ад
якога абраны дэлегатам на Усебеларускі
з’езд 1917. У 1917—19 у Мінску, пад-
рыхтаваў да друку «Беларускі лемантар»
(звесткі пра яго выданне не выяўлены).
3 1918 чл. Бел партыі сацыялістаў-рэ-
валюцыянераў. Пасля ўтварэння Мініс-
тэрства беларускіх спраў у Літоўскім
урадзе (1919) ствараў бел. органы ўлады
ў Сакольскім пав. Гродзенскай губ Са
снеж. 1919 уваходзіў у склад Беларускай
вайсковай камісіі. Аўтар верша «Мы
выйдзем шчыльнымі радамі» (пакладзе-
ны на музыку У В.Тэраўскім), які стаў
пмнам Беларускай Народнай Рэспублікі
(апубл. 30.10.1919 газ. «Беларусь» пад
назвай «Ваяцкі пмн») Удзельнік Слуц-
кага паўстання 1920, Першай Усебела-
рускай канферэнцыі ў Празе (вер 1921)
3 1921 жыў і працаваў у Вільні, займаў-
ся літ. і грамадскай дзейнасцю, настаў-
нічаў У крас 1923 зрабіў спробу вы-
дання час. «Саха» (забаронены пасля
1-га нумара) Удзельнічаў у рабоце Бе-
М М.Красцінскі
М Краўцоў
ларускага навуковага таварыства У
1926 быў арыштаваны польск. ўзадамі
Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР
з кастр 1939 працаваў у рэдакцыі газ.
«Віленская праўда». У канцы 1939
арыштаваны разам з інш дзеячамі бел
вызв руху (АЛуцкевічам, Я Пазняком,
С.Буслом, А.Трэпкам, В.Грышкевічам,
У.Самойлам і інш ) Матэрыялы пра аб-
ставіны смерці К. не выяўлены.
Літ дзейнасць пачаў у 1918 Выступаў
пад псеўд. Дзын-Дзылін, Звончык, Ма-
кар, Язэп Светазар, Рісоіо, БшгеЬ/угійа,
крыпт. 3-ык, КМ Кр М , М К Дру-
каваўся ў газ. «Вольная Беларусь»,
«Звон», «Беларусь», «Наша думка», «Бе-
ларуская крыніца», «Сялянская ніва»,
«Беларускае слова», «Родны край», ча-
сопісах «Рунь», «Маланка», «Беларуская
культура», «Шлях моладзі» і інш. Аўтар
літаратуразнаўчых артыкулаў пра твор-
часць Я Купалы, Я Коласа, М.Багдано-
віча, У.Жылкі, К.Сваяка, К.Буйло, Яд-
вігіна Ш., Цёткі, А.Гаруна і інш., успа-
мінаў пра сучаснікаў, дзеячаў нац -
вызв. руху І.Луцкевіча, А.Астрамовіча,
П.Крачэўскага, АД аруна, а таксама аб
Усебел. з’ездзе 1917. Пераклаў на бел.
мову творы М.Гогаля, М Горкага,
М Зошчанкі, А Купрына, М.Лерманта-
ва, А.Міцкевіча, Л.Талстога, Г.Сянкеві-
ча, Т.Шаўчэнкі і інш Рукапісы К час-
ткова зберагаюцца ў Цэнтр. б-цы АН
Літвы, Цэнтр навук. б цы АН Беларусі.
Літ.'. Гарэцкі М Краўцоў Макар //
Гарэцкі М Гісторыя беларускас літаратуры
Вілыія, 1920; Ц ы х у н А Лёс Макара Краў
цова // ЛіМ. 1992 3 крас , Г е с ь А Макар
Краўцоў пра Уссбеларускі з’сзд // Спадчына
1996 № 1 Аляксандра Гесь
КРАЎЦЙВІЧ Аляксандр Канстанцша-
віч (н. 13 9.1958, в Лупачы Мастоўскага
р-на), бел. археолаг, гісторык-медыя-
віст. Канд. гіст. н. (1988). Скончыў БДУ
(1981). 3 1985 супрацоўнік Ін-та гісто-
рыі АН Беларусі, у 1987—94 працаваў у
сістэме рэстаўрацыі. У 1994—95 1-ы
прарэктар Гродзенскага ун-та. Асн. да-
следаванні па матэрыяльнай культуры
гарадоў, мястэчак і замкаў Бел Паня-
моння 14—17 ст. (Ашмяны, Гродна, Лі-
да, Любча, Мір Наваірудак і інш),
даследуе пачатковуто гісторыю ВКЛ.
Аўтар прац «Майстар — наш продак»
(1990), «Гарады і замкі Беларускага Па
нямоння XIV—XVIII стст» (1991),
«Стары Мір», «Гродзенскі замак», «Тэў-
тонскі ордэн ад Ерусаліма да Грунваль-
да» (усе 1993), «Матэрыяльная культура
Міра і Мірскага замка» (1994).
КРАЎЧАНКА Іван Сяргеевіч
[29 8(12 9). 1902, в Дзмітраўка Баброў-
скага пав , Варонежскай губ., цяпер Бу-
турлінаўскі р-н Варонежскай вобл. —
12 6.1979], бел. гісторык. Акад АН
БССР (1969, чл.-кар. 1959), д-р гіст. н.,
праф (1959) Засл. дзеяч навукі БССР
(1977). Скончыў Паўн.-Каўказскі каму-
ніст ун-т (1930), Ін-т чырв прафесуры
(1933), Акадэмію грамадскіх навук пры
ЦК ВКП(б) (1948). У 1938—41 дэкан
Мшскага, дырэктар Беластоцкага пед.
ін-таў, з чэрв 1941 сакратар Беластоц-
кага абкома КП(б)Б. Удзельнік Вял
Айч. вайны. 3 1948 у Ін-це гісторыі АН
БССР: нам. дырэктара, дырэктар
(1953—64), заг. сектара Вял Айч. вай-
ны. ІІрацы па псторыі Вял Айч вай-
ны. Чл. рэдкадегіі, адзін з аўтараў «Гіс-
торыі Беларускай ССР» (т. 1—2, 1954—
58, 2-е выд., 1961), чл. рэдкалегн «Гіс-
торыі Беларускай ССР» (т 1—5,
1972—75), гал рэдакгар і сааўтар 4-гат
гэтага выдання, чл рэдкалегіі «Гісторыі
СССР» (т 1—11, 1966—80) і сааўтар яе
т. 10 (1973)
Тв Падпольны бальшавшкі друк у Белару-
сі ў гады Вялікай Айчыннай вайны Мн ,
1950, Беларуская ССР Мн , 1958 (разам з
М.Т Раманоўскім, Т К Хадкевічам); Работа
Камлартыі Беларусі ў тылу ворага (1941—
1944 гг) Мн 1959, Белорусскнй марод в го-
ды Вслнкой Огечественной войны Мн 1959
(разам з А 1 Залескім)
КРАУЧАНКА Ігар Уладзіміравіч (н
25.11.1926, в Барысаўшчына Хойншка-
га р-на), бел. скулыггар Скончыў Бел
тэатр.-маст. ш-т (1966). У маст. выстаў-
ках удзельнічае з 1958. Працуе ў стан-
ковай і манументальнай скулыгтуры.
Сярод твораў; помнікі сав вошам і пар-
тызанам, якія загінулі ў Вял. Айч. вай-
ну, у калгасе «Сцяг Перамоп» Сеннен-
скага р-на (1968), у пас. Самахвалавічы
Мінскага р-на (1979), «Вошская слава»
ў г п Глуск (1970), «Ахвярам фашызму»
255
КРАЧЭТНІКАЎ
ў г. Верхнядзвінск (1977), в Хорастава
Салігорскага р-на (1983) і інш , бюсты
Я Коласа ў в Мікалаеўшчына Стаў-
бцоўскага р-на (1968), К.С.Заслонава
на чыг. ст. Заслонаў Лепельскага р-на
(1971) праф М М Аляксандрава ў Мгн-
ску (1983) і шш. Аўтар шэрагу мемар.
дошак у Мінску, станковых кампазі-
цый.
КРАЎЧАНКА Пётр Кузьміч (н
13.8 1950, г. Смалявічы), дзяржаўны
дзеяч Беларусі, псторык Скончыў БДУ
(1972). Канд. гіст. н. (1976). 3 1975 вы-
кладаў у БДУ, быў на парт рабоце (з
1985 сакратар Мінскага гаркома КПБ)
У 1990—94 міністр замежных спраў
Рэспублікі Беларусь. Мае дыпламатыч-
ны ранг надзвычайнага і паўнамоцнага
пасла СССР (1990) Кіраунік дэлегацыі
Беларусі на 45—48-й сесій Ген Асам-
блеі ААН Даследуе псторыю знешне
эканам. сувязей Беларусі ў 1920—30 я
г., праблемы культуры Дэп. Вярх Са-
вета Рэспублікі Беларусь у 1990 і 1995—
96. Старшыня камісіі па міжнар спра
вах Рэспублікі Ьеларусь (1996)
КРАЎШАР (Кгаікйаг) Аляксандр
(псеўд Алькар; 17.1.1843, Варша-
ва — 1.12.1931), польскі псторык, пуб
лшыст, юрыст У 1862—67 вучыўся ў
Варшаўскай гал. школе. У час паўстан-
ня 1863—64 супрацоўнічаў у газетах,
арганізаваў друкаванне ў Лейпцыгу бра-
шур для паўстанцаў. 3 1871 адвакат
Прытрымліваўся ліберальных поглядаў
Вывучаў гісторыю Рэчы Паспалітай
16—19 ст. Спец. даследаванні прысвя-
ціў паліт адносінам Рэчы Паспалітай з
Расіяй у 18 ст, псторыі яўрэяў Поль-
шчы і ВКЛ, паўстанню 1830—31 Яго
працы вызначаюцца багаццем архіўнага
матэрыялу (часам другаснага і некры-
тычна апрапаванага). які ў значнай сту-
пені не захаваўся Выдаваў гіст крыні
цы, у т.л мемуары Ю.У Нямцэвіча Па
кінуў успамшы
Тв.. Нкіогіа 2усіом' ч/ Роксе. Т 1—2.
\Уагега*,а 1865—66; Кяг^е Кершп і Рокка *
ріспгегут сгіегоіесііі рапокапіа 8іапі5Іа»,а
Аіі^шіа Т 1—2. 3 'ууіі \Уагаа»а, 1900, Капкі
г ратіеішка Аікага Т 1—2. Кгако*. 1910—
13, Ког*6) скіе;орІ5аг5і»а роккіево. У/апгача,
1928
«КРАХ НЯМЕЦКАЙ АКУІІАЦЫІ Ў
БЕЛАРЎСІ Ў 1918 г.», «К р а х н е -
мецкой оккупацмн в Бе-
лорусснн в 1918 г.», зборнік
дакументаў і матэрыялаў перыяду аку
пацыі Беларусі герм войскамі ў студз
1918 — студз. 1919 Падрыхтаваны ў
1939, выйшаў з друку ў 1947 у Мшску.
Уключае 196 дакументаў пераважна з
партархіва ЦК КП(б)Б, ЦДАКР БССР,
Дзярж архіва Мшскай вобл Дакументы
згрупаваны ў 7 раздзелаў: бальшавіцкая
партыя — арганізатар перамог над ням
акупантамі (23 дакументы) барацьба
Чырв гвардыі, Чырв Армп і партыз
атрадаў супраць ням акупантаў (22)
працоўныя Беларусі ў барацьбе за Саве-
ты рабочых, сялянскіх і чырвонаармей
скіх дэпутатаў (37), рабаванне, лютая
1. С. Кріўчянка.
I У Краўчавка Бюст В.З.Каржа
расправа ням рэжым акупацыі на Бе
ларусі (53), крывавы шлях здраднікаў
радзімы (24), барацьба супраць польскіх
леііянераў і корпуса Доўбар-Мусніцкага
(18); разлажэнне ням. войск. пад уплы-
вам бальшавшкай аптацыі, крах ням
акупацыі (19). Асн. вшы дакументаў
заклікі парт. к-таў да насельнштва Ье
ларусі аб барацьбе супраць акупантаў,
пратаколы іх пасяджэнняў; справазда-
чы. загалы галоўнакамандуючага Зах
фронтам; тэлеграмы, даклады. пратако-
лы ўцекачоў-беларусаў, пастановы
агульных сходаў грамадзян Віцебскай,
Маплёўскай губ, маракоў-беларусаў
Ьалтфлоту, г Кранштата з пратэстамі
супрапь акупапыі; лісты ў адрас герм
камандавання пра рабаванні акупантамі
насельніцтва; дакументы Мінскай гар.
думы пра рэпрэсіі супраць жыхароў
Мінска дакументы БНР: тэлеірама да
герм кайзера, ліст да герм пасла пры
ўрадзе УНР ад 25.4.1918, пастанова
Нар. сакратарыята БНР ад 12.7.1918 пра
адмену ўсіх дэкрэтаў СНК РСФСР на
Беларусі, лісты да герм кайзера і прэзі-
дэнта ЗША ад 20.10.1918, паведамленні
сав органаў улады Вшебскай і Маплёў-
скай губ пра паўстанні сялян супрань
сав улады вясной—летам 1918, пра
пагром у Вшебску 30 4 1918 і інш Збор
нік мае нізкі ўзровень археаграфічнай
падрыхтоўкі; значная колькасць даку-
ментаў публікуецца з купюрамі без ага-
ворак складальнікау пераклады тэкстау
не агавораны 1 інш. Міхась ІЦумейка
КРАЧКОЎСКІ Юльян Фаміч (25.7.1840,
в. Азяты Кобрынскага пав., цяпер Жа
бінкаўскі р-н — 25.7.1903), бел. этно-
іраф, фалькларыст, археограф Скон-
чыў Пецярбургскую духоўную акадэмію
(1861) Адмовіўся ад духоўнага сану і
каля 30 гадоў займаўся пед. дзейнасцю
выкладаў у Маладзечанскай настаўніп-
кай семінарыі. працаваў інспектарам
нар вучылішчаў Тульскай губ. і Вілен-
скай навуч. акруп, дырэктарам ІІолац
кай настаўншкай семінарыі і Віленска-
га настаўншкага ін-та, Туркестанскай
настаўніцкай семінарыі. У 1888—1902
старшыня Віленскаы археаграфічнац ка
міаі У 1868 апублікаваў арт «Вясель-
ныя абрады заходнярускіх сялян», у
1869 — «Нарысы быту заходнярускага
селяніна» У зб. «Быт заходнярускага
селянша» (1874) змясціў апісанне бел
вяселля, больш за 200 песень, 90 пры
казак. некалькі нар паданняў і казак,
звесткі пра нар каляндар беларусаў, ка-
ляндарныя і пахавальныя абрады і інш.
Складальнік 16 га і 20-га т , аўгар прад-
мовы да іх і да 25-га т. Актау Віленскаіі
камісн рэдактар і аўтар прадмоў да
12-га і 13-га т. Археаграфічнага зборніка
дакументаў. Паслядоўна праводзіў па-
літ.-шэалагічныя погляды рус ўрада на
Беларусь як на «нсконн русскне» землі.
Те Старая Внльна до конца XVII столе
тня Внльна 1893; Псторнческнй обзор дея-
тельностм Внленского учебного округа за
нервый пернод его сушествованмя, 1803—
1832 г Отд. 1 Внльна 1903
Літ Улашнк Н.Н. Очеркн по архео-
графнм м нсточннковеденюо нсгорнн Бело
русснм феодального псрмода. М., 1973. С.
111—114.
КРАЧЭТНІКАЎ Міхаш Мікітавіч
(1729—9 5.1793), расійскі ваенны і
дзярж. дзеяч Са стараж роду наўгарод-
скіх баяр. Вучыўся ў Сухапутным' шля-
хецкгм корпусе У час Сямігадовай ван
ны 1756—63 палкоўнік, у вайну з Тур
цыяй 1768—74 — ген маер У 1772—
75 пскоўскі губернатар. У 1773 кіраваў у
Полацку нарадай па рэарганізацыі кага-
лаў на бел землях, далучаных да Рас
імперыі. У 1775 гал. камісар па канчат-
ковай дэмаркацыі мяжы паміж Рас ім
перыяй і Рэччу Паспалітай, за што
атрымаў званне ген.-паручніка 3 1775
намеснік Астраханскай, Цвярской, Ка
лужскай і Разанскай губ., а пасля іх рэ
арганізацыі (1777) — Тульскай, Разан
скай і Кадужскай. У 1790 упраўляючы
новарасійскімі губернямі, ген.-аншэф
11.5 1792 камандаваў увядзеннем 73 ты
256
КРЛЧЭЎСКІ
сячнага рас. войска ў Рэч Паспалггую
8.12 1792 прызначаны галоўнакаманду-
ючым і ген губернатарам Мінскай.
Ізяслаўскай і Брацлаўскай губ. Атрымау
у Веліжскім старостве Полацкай губ
1849 сялян і 8173 дзесяціны зямлі (ма
енткі Іхарына і Хухава) У 1793 атры
маў тытул графа
Літ Днсвныс эапмскм о двмжснмн н дей
ствнях войск русскмх в Ведаком княжсстве
Лнтовском м Полыне в 1792 г , находавшнх-
ся под начальством генсрал-аншефа
М Н Кречетннкова // Чтсння в О ве нсторнн
н древностей Росснйсккх 1863 К 4; Пнсьма
к генералу н кавалсру М Н Кречетннкову
графа З.Г Чернышева н другнх с 1769 по 1785
г // Тамсама Федоров НН Граф
М Н Кречетннков Каменец Подо.тьскнн.
1893; А н і ш ч а н к а Я Акоп уздоўж мяжы
// Спадчына 1992 № 3; Я г о ж' Просім
пан генэрал // Наша ніва. 1994 № 7
Яўген Анішчанка
КРАЧЭЎСКІ (Крэчэўскі) I Іётр
Антонавіч (7.8.1879, Кобрынскі пав
Гродзенскай губ. — 8 3 1928). бе і па
літ дзеяч паэт. драматург і гісторык
Скончыў Вьтенскую духоўную семгна
рыю (1902). 3 1902 настаўнічаў у Белас
тоцкім і Ваўкавыскім нав., з 1909 нра-
цаваў у Віленскім дзярж банку. 3 1914
на вайск службе Пасля Лют. рэвалю-
цыі 1917 старшыня Барысаўскага Саве-
та салдацкіх і рабочых дэпутатаў Дэлс-
гат Усебе.іарускага з 'езда 1917. У 1918 у
склалзе Народнага сакратарыята Бе.іа-
русі, выконваў абавязкг дзярж кантра-
лёра, нар сакратара фінансаў, нар сак-
ратара гандлю і нрам-сці Узначальваў
Цэнтр. бел гандлёвую палату Адзін з
лідэраў Беларускай партыі сацыялктау
федэрамстау. 3 13 12 1919 старшыня
Рады БНР 3 1920 знаходзіуся ў эмігра
цыі ў Літве Чэхаславакн Выступаў у
Ю I Крашэўскі Мастак АЛафосс
Ю I Крашэўскі. Гродзенскі іамак Малюпак пяром.
П АКрачэўскі
аоарону штарэсаў Беларусі на міжнар
арэне, асуджаў Рыжскі мірны дагавор
1921. рашэнш Другой Усебеларускаы
канферэнцыі (Берлін, 1925) Аўтар вер
шаванай драмы «Рагнеда» (1921), вер-
шаў, псракладаў з чэшскай і ўкр моў
рэдактар зборшка па псторыі, культуры
і эканомшы Ьелдрусі «Замежная Бела-
русь» (Прага, 1926) Пахаваны ў Празе
Тв Кто быт па 1-ом Всебеторусском сьез-
де? // Варта 1918 № 1; Мандаты БНР //
Спадчына 1993 № 1. [Вершы| // Там жа. V?
2: Рапісла // Там жа № 3
Лт Краўцоў М. ПАКрэчэўскі //
ІПлях моладзі 1937. № 3: Маэец ВГ
ІІосьбіт прамяністай беларускай гдэі // Готас
Радзімы 1994 4 жн Ваіянцін Мазец
КРАШЭЎСКІ (Кгах/свдкі) Люцыян
(24.7.1820, г Пружаны — 2 2 1892),
мастак, фатограф. Брат Ю Крашэўскага
Скончыў Свіслацкую пмназію. Дэрппкі
(г I арту) ун т. Жыў у радавым маёнтку
Доўгае каля Пружан У 1857 наведаў
мастацкія галерэі ў Бельгіі, I аландыі і
Германіі. Удзельнік наустання 1863—
64, за дапамогу ўдзельнікам паўстання
1863—64 сасланы у г Кунгур Пермскай
губ Пасля заканчэння ссылкг пасяліўся
ў Варшаве. Ілюстраваў творы Ю Кра-
шэўскага Адлюстроўвау асаблівасці
жыцця Польшчы, Ьеларусі і Літвы на
пярэдадні паўстання Стаў адным з пер-
шых польскгх фатоірафаў і фотарэпар-
нераў
КРАШЭЎСКІ (Кгадхемгскі) Юзаф Ігна
цы (28.7.1812, Варшава — 19 3.1887)
польскі нісьмеіінік, псторык, грамадскг
лзеяч ліберальнага кірунку Акад АН у
Кракавс (1872). 3 сям’і нружанскага ха
ружага Дзяцшства правсў у в. Доўгае
каля Пружан Вучыўся ў Свіслацкай
пмназп Віленскім ун не. За удзел у ан
тыцарскай змовс ў 1830—32 зняволены
ў гурму. 3 1834 жыў у Доўпм і на Валы-
ні Заспавалынк і рэд віленскага час
«АНіепаешп» («Атэнэум», 1841—51). 3
1859 у Варшаве, рэд. «Са/еіу
соб/ісппсу» [«Шгодзённай газеты», з
1861 наз. «Сіа/сіа Роіхка» («Польская га-
зета»)] Пасля падаўлення паўсгання
1863—64 та канна жыння знаходзіўся ў
эміграцыі. Як празаік дэбютаваў у 1831
Напісаў паэтычную трылогію з гісторыі
Літвы «Анафеляс» (1840—45), якую рэ
цэнзаваў Я Чачот. Аўтар 223 раманаў і
аповесцей Паказаў цяжкае жыццё бел
і ўкр сялянства Стварыў у польск
л-ры новы тын рэалістычнаіа гіст ра-
мана Мінуламу Польшчы. Беларусі,
Літвы і Украшы прысвяціў раманы
«Апошняя з слуцкіх князёў» (1841),
«Жыпмоптаўскія часы» (1846) «Залаты
яблык» (1853), «Графшя Козсль» (1873),
«Старая казка» (1876), «Кароль у Нясві-
жы, 1784» (1885) і інш., камедыі «Пане
Каханку», «Радзівіл у гасшне» Аўтар
навук прац «Вільня» (т. 1—4, 1840—
42), «Старажытная Літва Яе псторыя,
законы, мова, вера, звычаі, песні »
(1847—50), «Барысаў» (1848), «Мастац-
тва ў славян, асабліва ў Польшчы і доб
рахрысшянскай Літвс» (1860), «Поль-
піча ў час трох падзслаў Даслелаванні
па гісторыі духа і звычаяў» (т 1—3
1873—75) і інш. Падарожжы па Белару-
сі апісаў у нарысах «ІІінск і ІІіннічына»
(1838), «Уснаміны Валыні, ІІалесся і
Літвы» (1840), «Малюнкі з жыцця і па-
дарожжаў» (1841—42), «Адзенне сялян і
мяшчан з ваколіц Брэста, Кобрына і
Пружан» (1860). Выдаў каля 60 т. гіст.
крыніц, пераважна дзённікау (Станісла-
ва Аўгуста Панятоўскага і інш.) і пера-
піскі. Маляваў тыны бел. сялян, вяско-
выя пабудовы, пейзажы. I Іерапісваўся з
В.Каратынскім, А.Плугам. А.Ельскім,
А.Кіркорам, В.Дуніным-Марцінкевічам.
Тв. Бел. пер —Хата за вёскай. Мн., 1989;
Рус. пер. —Собр. соч Кп. 1—52. Пг , 1915;
Графння Козел; Брюль: Романы. Мн., 1993;
Пз времен ссмм етней войны: Роман Мн.,
1994.
Літ: Г> а п е 1с IV. ІбіеГ 1$>пасу Кгахтем^кі:
Хагуз Ьіо$>гаГіс7Пу. \Уап>7а«а, 1976.
Адам Мальдзіс
КР.АЯВЫ КАМІТгУГ КАМУНІС-
тьічных арганізАцый ьеларўсі
I ЛП'ВЫ Існаваў у жн.—снеж 1918 у
Мінску, кіраваў дзсйнасцю падп. нарт.
арг-цый Беларусі і Літвы. Створаны па-
водле рашэння 1-й канферэнцыі каму-
ніст. арг-цый акупіраваных абласцей
Беларусі і Літвы (8—11.8.1918, Сма-
іенск) з пралстаўнікоў ІІаўн.-Зах. абл.
к-та, падн Міпскай. Ьабруйскай, Магі-
лёўскай і Літоўскай парт. арг-цый. У
яго увашнлі. АМ.Крыніцкі, П.Ф.Равін-
скі, Б.З.Ранцэс. ГІ.М Серабракоў,
А.С.Славінскі ад палп. арг-цын Белару-
сі, К.Керновіч, Ю.Ліцкевіч, П.Эйдукя-
вічус ад палп. арг-цый Літвы, І.Агол ад
ІІаўн.-Зах. абл. к-та РКП(б) Выдаваў
лістоўкі, газ. «Подпольная нравда».
Увосень 1918 нравёў парт. канфсрэнцыі
ў Мінску, Гомелі, Ьабрумску, Кайкаве,
Рагачове і інш.
КРАЯВЫ САКРАТАРЫЙТ ЦК КПЗБ
(у 2-й нал. 1920 х г. Краявое бю-
ро ЦК КІІЗБ), цэнтралыіы кіру-
ючы орган Камуністычнаіі партыі За-
ходняй Беларусі ў 1924—37. Працаваў у
падполлі. Фактычна з’яўляўся часткан
Цэнтральнага камітэта КІІЗБ з 3—4
яго членаў, якія настаянпа знаходзіліся
на нелегальнай рабоце ў Вільні, з канца
1920-х г. у Варніаве. У асобных выпал-
ках у склад сакратарыята ўваходзілі
канд. ў чл. ЦК КПЗБ ІІрацаваў пад кі-
раўніцтвам Бюро ЦК КПЗБ, агульнае
паліт. кіраўніцтва яго дзсйнасцю ажыц-
цяўляў Краявы сакратарыят ЦК КІІІІ
(знаходзіўся ў Варшавс). Кіравау Цэнтр
краявой рэдакцыяй, Цэнтр. тэхнікай
(падп. друкарні, раснаўсюлжванне
л-ры), акр. к-тамі КПЗБ, ЦК КСМЗЬ.
ЦК МОІІР Зах. Беларусі, цэнтрамі бел.
нац.-вызв. руху і іх легальнымі выдан-
нямі, вёў парт. касу; падтрымліваў кан-
спіратыўную сувязь з Нрадстаўніцтвам
11К КПЗБ пры ЦК КІ1(б)Б у Мінску У
розны час К.с. ЦК КГІЗБ узначальвалі
члены Бюро ЦК А.А.Аіьшэўскі,
Л.Н.Аранштам, М.С.Арэхва, І.КэІагіно-
віч (П.Корчык). С.Т.Мілер. Л.М.Янкоў-
ская; у яго склал уваходзілі члены Бюро
і канл ў чл. ЦК КПЗБ Я.С.Бабро-
віч, РД.Вольф, М.І.Гурын Маразоўскі,
Г.МДуа, А.У.Канчэўскі, С.М.Малько,
М.Л.Перавалоцкі, Ф.Б.Пірышка,
А.Х.Раф, Л.І.Родзевіч, А.М.Розенштайн
I інш. Уладзімір Ладысеў.
КРАЯЗНАЎСТВА, усебаковае вывучэн-
не асобнага рэгіёна ці нас. пункта мясн
насельніцтвам, а таксама спецыялістамі
навук. устаноў. Даследуе прыроду, эка-
номіку, дэмаграфію., гісторыю, мову,
культуру. Комплекснае К. разглядае ўсе
звесткі ва ўзаемасувязі. Галіновае К
паглыблена вывучае асобныя яго кірун-
кі: гістарычны, геаграфічны, этнагра-
фічны. літаратурны. тапанімічны. мема
рыяльны, ахову помнікаў і інш. У за-
лсжнаспі ад асаблівасцей канкрэтнага
рэгіёна пэўны кірунак можа быпь пры
ярытэтным. Адмстнасць набывае К. рэ
гіёнаў, пацярпелых ад аварыі на Чарно-
быльскай АЭС. Асн. метад К. — збор
разнастайнай інфармацыі: архіўных і
літ. крыніц, нралметаў матэр. культуры,
вынікаў назіранняў за прыроднымі з’я-
вамі, анкетаванне і г.д. Ролю навук.-ме
тадычных цэнтраў у рэгіёнах выконва-
юць краязнаўчыя музеі, турыстычныя
станцыі, краязн. цэнтры пры аддзелах
нар. адукапыі. На Беларусі дзсйнасць
усіх краязнаўчых арг-цый каардынуе
Рада Беларускага краязнаўчага таварыс-
тва (БКТ)
К. мас стараж. традыпыі. Разнастай
нымі краязнаўчымі эвесткамі пра Ьела-
русь напоўнены першыя нісьмовыя
крыніцы, асабліва бел.-літ. летапісы і
хронікі. У сярэднявеччы цікавасць да
вывучэння краю набыла рысы навуко-
васці, развівалася пад уплывам ідэй Ад-
раджэння. Рознабаковасцю і грунтоў-
насцю вызначаліся працы ЯДасіцкага
(1534—1605). Яго звесткі нра звычаі,
рэліг. вераванні, архітэктуру, кнігадру-
каванне суправаджаліся навук. аналі-
Да арт Краятааўства Вокл тка «Іішебскай
даўніпы». Т. 4. Віцебск, 1835.
КРАЯЗНЛЎСТВЛ
зам. Каштоўнай краязн. крыніцай з’яў-
ляецца «Зборнік прыказак і нрымавак»
(Любча, 1618), выдадзсны бсл. вучопым
С Рысінскім. У 1582 выйшла класічнае
краязн. выданне — «Хроніка нольская,
літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі»
М.Стрыйкоўскага. Краязн. крыніцай
э’яўляецца і паэма М.Гусоўскага «Пес-
ня пра зубра». Звесткі апісальнага ха-
рактару ёсць у дзснніках (дыярыушах),
мсмуарах падарожнікаў, што навсдвалі
Беларусь у 15—17 ст., фламандца Ж. дэ
Ланаа, ням. дынламата С Герберштэйна,
чэха Б.Танера, рус. столыііка П.А. Тал-
стога, італьянца К.Гваныні, сакратара
пасольства «Свяшчэннай Рымскай ім-
нерыі» ЕI Корба, нанскага нунцыя
К.Рангоні і інш. У тон жа час беларусы
праяўлялі зацікаўленасць да вывучэння
інш. краін. Грунтоўны «Дзённік» пакі-
нуў Мікалай Радзіві Сіротка пасля па-
дарожжа ў 1582—84 у Еппст, Сірыю,
ІІалесціну. Аналіз матэр. і духоўнай
культуры народаў. Зауралля і Сібіры
зрабіў у 1660-я г. К.Каменскі. На грунце
рэфармацкага руху значна ўзрасла ціка-
васць да К. ў канцы 18 ст. Расшырыліся
існуючыя і заснаваны новыя прыват-
ныя б-кі і музейныя зборы. Вял. б-кі,
архівы, карцінныя галерэі, нумізматыч-
ныя, мінералапчныя і інш. калекцыі іс-
навалі ў рэзідэнцыях магнатаў: у Нясві-
жы Радзівілаў, у Шчорсах Храптовічаў,
у Дзярэчыне і Ружанах Сапегаў, у Сло-
німе Агінскіх Багатыя зборы былі пры
некаторых манастырах і павуч. устано-
вах. У пач. 19 ст. збіральніцкай дзсй-
насцю і К захапіліся многія пралстаў
нікі сярэдняй шляхты. інтэлігенныі, ду-
хавенства. Гэтаму спрыялі рэформы ў
адукац. сістэме, выланне алпавелнай
л-ры, нерысдыкі, календароў. Унікаль-
ныя зборы мслі Чанскія, Тызенгаўзы,
Плятэры, Гюнтэры, Ельскія, ІІшаздзец-
кія, Ходзькі, Тышкевічы і інш. Збіраль-
ніцкая нраца суправалжалася навук.
ласледаваннямі. У тон час навук. паез-
дкі па Беларусі ажыццявілі і рус. вучо-
ныя: мінералог В.М.Севярпн, батанік
А.К. Башняк, якія пазней выдалі аба-
гульнялыіыя краязнаўчыя працы. Вял.
група даследчыкаў займалася гіст. К
На багатым дакумент. матэрыяле пал-
рыхтавана «Гісторыя літоўскага народа»
(т. 1—9, 1835—41) Т.Нарбута. Класіч-
най стала нраца васн. тапоірафа
М.В.Без-Карніловіча «Гістарычныя звес-
ткі пра выдатныя мясціны на Беларусі з
далаткам іншых звестак, якія да яе ж
адносяцца» (1855). Ш.матграннасцю і
фундаментальнасню вызначаліся працы
братоў К.П. Тышкевіча і Я.\\.Тышкевіча,
заснавальнікаў айч. навук. археалогіі
этнаграфіі, фалькларыстыкі, музеязнаў
ства. Зборы іх музея ў Лагойску сталі
асновай для стварэння Віленскага музея
старажытнасцей, а публікацыі —- фун
даментам для далейіпага развіцця роз-
ных кірункаў К Асобныя рэгіёны Бела-
русі ў 19 ст. вывучалі 3 Я.Даленга-Хада-
9. Зак. 2
258
КРАЯЗНЛЎСТВА
коўскі, Э.Ф Плятэр, К Халдзіеўскі,
А М.Семянтоўскі, К.А.Гаворскі,
Р А.Падбярэскі, ЛФ Рыпінскі, А П Сапу-
ноў (Полаччына і Падзвінне) П М Шпі-
леўскі (Міншчына, Палессе), Р С Зянь
кевіч, О.Кольберг (Палессе), А Кіркор
(Віленшчына, Маплеўшчына Палессе),
М Ф Кусцінскі (Віцебшчына), Ч Янкоў-
скі (Віленшчына, Гродзеншчына).
Своеасаблівымі краязнаўчымі даслела
ваннямі з’яўляліся асобныя творы паэ-
таў і пісьменнікаў. Пра гісторыю і пом
нікі Палесся, Брэстчыны і Віленшчыны
пісаў (О.Крашэўскі, краязн. працы пра
Міншчыну і Гродзеншчыну паюнулі
У Сыракомля, Я Ходзька (Ян са Свісла-
чы) і інш. Фальклор і этнаграфію выву-
чалі Я Чачот, Я Баршчэускі. Паэтычнай
энцыклапедыяй ведаў пра Беларусь ста-
ла паэма А Міцкевіча «Пан Іадэвуш».
Вял. ўклад у К. мастакоў (О.Пешкі,
М Кулешы, \\.Орды Бел даследчыкі 19
ст а таксама высланыя за межы Бела-
русі ўдзельнікі паўстанняў 1794 1830—
31, 1863—64 пакшулі прыкметны след у
развіцні розных галін К. інш. народаў:
Сібіры і Камчаткі ((О.Копаць), Забай
калля (Ф.Цяцерскі), Зауралля (Т.Зан,
Чачот), Сібіры, Манголіі, Кітая
(В М.Кавалеўскі), Казахстана (А.М Яну-
шкевіч), Японіі ( IА Гашкевіч), Сібіры
(Е.ЗФялінская), Усх. Сібіры і Д Усходу
(Т М Аўгусціновіч, Б І .Дыбоўскі, Я Д Чэр-
скі), Паўд. Амерыкі (I (.Дамейка,
К.Ельскі).
На працягу 19 ст на Беларусі аргані
зоўваліся і дзейнічалі грамадскія, на
вук., прафесіянальныя т вы розных кі
рункаў, што ставілі за мэту даследаван
не краю. Яны аб’ядноўвалі асобных
Да арт Краязнаўства Праўленне краязнаўчага таварыства БДУ на чале і рэктарам
У.І.Пічэтам. 1929
аматараў, навукоўцаў, дзеячаў культуры,
мецэнатаў Прыкметную ролю ў станаў-
ленні К. ў 1 й пал 19 ст адыгралі гур-
ткі пры Віленскім універсітэце, Вілен-
скае т ва дабрачыннасці, Беларускае
вольнае эканамічнае таварыства ў Ві-
цебску. У 2-й пал. 19 ст. разгарнулася
дзейнасць Віленскай археаграфічнай ка-
місіі, Віленскага музея старажытнасцей,
Віленскаы археалагічнаіі камісіі, Паўноч-
на-Заходняга аддзела Рускага геаграфіч
нага таварыства Разнастайныя краязн
звесткі збіралі і публікавалі стат. к-ты
У 1860-я г выдадзены шматтомныя
»Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі
Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага
штаба», дзе прыведзены адносна па
драбязныя звесткі па геаграфп, гісто-
рыі, эканоміцы дэмаграфп, адукацыі,
ахове здароўя Беларусі Матэрыялы па
К змяшчаліся ў губ і епархіялыіых ве
дамасцях, »Памятных кнігах губерняў»,
«Памятных кніжках Віленскай наву
чальнан акруп», перыядычных ілюстра
ваных часопісах, што выдавалюя на
польск мове (СГыгоднік ілюстрованы»,
*Клосы») і інш. У канцы 19 ст. выйшла
шматтомнае энцыклапедычнае выданне
на польск. мове *Слоўнік геаграфічны
Каралеўства Польскага і іншых славян-
скіх краін», у якім сістэматызаваны кра-
язн звесткі ца нас. пунктах Беларусі.
На мяжы 19—20 ст. павялічылася коль-
касць навук т ваў, камісій, к таў, іур
ткоў у т.л. ў асобных рэгіёнах У 1902
засн Т ва вывучэння бел. краю ў Мап
леве (гл. Таварыства вывучэння Магілёў-
скай губерні) У 1906 створаны Польскае
т-ва краязнаўства у Варшаве, дзейнасць
якога распаўсюджвалася і на Беларусь, і
Да арт Крмзнаўстм Фрагмент экспазіцыі Мінскага абласнога
краязнаўчага музея
Да арт Краязнаўстм Фрагмент экспазіцыі Лепельскага
краязнаўчага музея
на Віленскае т-ва сяброў навук. Краязн.
працу праводзілі т-вы, арганізаваныя
пад патранатам царквы. Нягледзячы на
некат. русіфікатарскія тэндэнцыі, яны
адыгралі станоўчую ролю ў збіранні і
захаванні гіст.-культ. спадчыны. У 1908
пры Мінскай епархіі створаны Мінскі
царкоўны гісторыка-археалагічны камі-
тэт, у якім працавалі вучоныя
Дз.ЕДаўгяло, АК.Снітка, АА.Шахма
таў. У 1909 засн. Віцебская вучоная ар-
хіўная камісія, у 1911 па яе ініцыяты
ве — Віцебскае аддзяленне Маскоўскага
археалагічнага інстытута, у 1912 Мін-
скае таварыства аматараў прырода-
знаўства, этнаграфіі і археалогіі. Адным
з вынікаў навук. дзейнасці краязнаўчых
т-ваў было выданне зб-каў дакументаў і
матэрыялаў «Віцебская даўніна», «Мін-
ская даўніна», «Магілёўская даўніна»,
«Полацка-Віцебская даўніна». Матэрыя-
лы па этнаірафіі, археалогіі друкаваліся
ў «Загшсках Северо-Западного отдела
Русского географыческого обіцества». На
пач. 20 ст. дзейнасць асобных аматараў
краязнаўцаў і вучоных каардынавала
газ. «Наша ніва». У ёй друкаваліся асв.,
навук., публіцыстычныя, метадалагіч
ныя матэрыялы па К. У канцы 19 —
пач. 20 ст. ў плеяду бел. краязнаўцаў
уваходзілі Я.Ф.Арлоўскі, А.Я.Багдановіч,
М.ВДоўнар-Запольскі, АК.Ельскі,
У З.Завітнееіч, Я Ф.Карскі, Ю.Ф.Крач-
коўскі, В.Ю.Ластоўскі, І.І.Луцкевіч,
М.Я.Нікіфароўскі, Ф.В. Пакроўскі,
З.Ф.Радчанка, Е.Р Раманаў, Сапуноў,
ІА.Сербаў, К.К.Сержпутоўскі, I I.Стаб-
роўскі, У К.Стукаліч, Г.Х.Татур, Г.Тэа-
даровіч, А.М.Уласаў, В.П. Федаровіч,
М.Федароўскі, ВА.Шукееіч, П.В.Шэйн і
інш. У пач. 20 ст. засн. краязнаўчыя
студэнцкія іурткі па вывучэнні Беларусі
пры С.-Пецярбургскім ун-це: у 1907
Гурток для навук. вывучэння Гродзен-
скай губ., у 1912 — Беларускі навукова-
літаратурны гурток.
Грунтоўная навук. і практычная дзей-
насць розных кірункаў К. пачалася ў
1920-я г. Краязн. аб’яднанні ствараліся
пры навуч. і навук. установах, аддзелах
нар. асветы: Мінскае т-ва гісторыі і ста-
расветчыны пры Мінскім пед. ін-це
(1919), Беларускае вольна-эканамічнае
таеарыства пры Бел. політэхн. ін-це
(1921), Камісія беларусазнаўства пры
Слуцкім пав. аддзеле нар. асветы
(1922), Губ. бюро К. пры Гомельскім
іуб аддзеле нар. асветы (1923) і інш. 3
1922 каардынацыйным цэнтрам краязн.
арг-цый стаў Інстытут беларускай
культуры. Пры ім з 1923 існавала Камі
сія па рэарганізацыі краязн. арг-цый, з
1924 — Цэнтральнае бюро краязнаўства
(ЦБК). 3 1924 краязн. рух набыў маса-
вы характар. У ліст. 1924 адбылася Пер-
шая Усебеларуская краязнаўчая канфе
рэнцьаг, 7—11.2.1926 — Першы Усебела-
рускі краязнаўчы з’езд. З’езд вызначыў
прыярытэтныя задачы краязн. арг-цый:
вывучэнне дыялектаў бел. мовы, ахова
помнікаў, захаванне мясц. архіваў, пры-
родазнаўчыя даследаванні, лектарска-
экскурсійная праца. У пач 1928 існава-
ла 301 краязн. арг-цыя (10 510 чл.).
Краязнаўцы сабралі 150 тыс. картак
слоў мовы, болып за 30 тыс. узораў
фальклору, каля 200 розных калекцый;
створаны Віцебскі (1918), Мінскі, Го-
мельскі, Магілёўскі (1919), Слуцкі
(1921), Полацкі (1926), Мазырскі (1929)
і інш. краязнаўчыя музеі. 3 кастр. 1925
ЦБК выдавала штомесячны час. «Наш
край» (у 1930—33 «Савецкая краіна»),
Выходзілі мясц. неперыялычныя збор-
нікі («Віцебшчына», «Полаччына»,
«Магілёўшчына» і інш.). Актыўную вы-
давецкую дзейнасць разгарнула Віцеб-
скае акруговае таварыства краязнаў-
ства. Непасрэдны ўдзел у краязн. руху
прымалі: З.Бядуля (рэдактар «Нашага
краю»), ДМ.Васілеўскі, З.Х.Жылуновіч
(Ц.Гартны), М.1. Гарэцкі, Даўгяла,
В.Д.Друэкчыц, І.І.Замоцін, V .М.Ігнатоў-
скі, М.І.Каспяровіч, Я.Колас, К.Крапіва,
А.Крукоўскі, У.І. Пічэта (узначальваў
краязн. т-ва БДУ), В.А.Самцэвіч,
П.Самцэвіч, С.В.Скандракоў, М.М.Ула-
шчык, А.АШлюбскі, М.М.Шчакаціхін і
інш. Прыродазнаўчыя кірункі курыра-
валі навукоўцы Беларускай сельскагаспа-
дарчай акадэміі ў Горы-Горках.
Развівалася К. і ў Зах. Беларусі. У
многіх гарадах існавалі філіі Польскага
краязн. т-ва. Мясц. краязн. аб’яднанні
(Палескае т-ва краязнаўства ў Пінску,
Т-ва сяброў навук у Гродне і інш.) ар-
ганізоўвалі музеі, экскурсіі, канферэн-
цыі. Намаганнямі мясц. краязнаўцаў
адкрыты краязнаўчыя музеі: Гродзенскі
гістарычны (1922), Пінскі (1924), Бара-
навіцкі і Слонімскі (1929) і інш. У
1920—30-я г. выдадзены кнігі з выні-
кам даследаванняў асобных рэгіёнаў
Зах. Беларусі, метадалагічнымі рэка-
мендацыямі па К. У многіх з іх Бела-
русь разглядалася як «крэсы ўсходнія»
Полыіічы, але інфармац. база гэтых вы-
данняў надзвычай каштоўная. Найб.
поўныя звесткі па асобных рэгіёнах
прыведзены ў працах Р.Гарашкевіча,
Е.Нязбжыцкаіа, Ч.Пяткевіча (Палессе,
Брэстчыца), С.Адляніцкага-Пачобута,
Э.Паўловіча (Навагрудчына), Б.Таўра-
гінскага (Нясвіж), О.М.Гедэмана (Брас-
лаўшчына), Э.Малішэўскага (Вілен-
шчына), Ю.Ядкоўскага (Гродна) і інш.
Актыўнымі краязнаўцамі былі У.Абра-
мавічус, Я.Н.Драздовіч, Л.І.Дубейкаўскі,
АІ.Луцкевіч, АНеканда-Трэпка, У.І.Са-
мойла, П.Сергіевіч, БА.Тарашкевіч і
інш. Вызначаюцца мастацтвазнаўчыя
нарысы аб помніках архітэктуры СЛо-
рэнтца. Багатую краязнаўчую спадчыну
пакінуў фатограф-краязнавец Я.Булгак.
Шмат матэрыялаў па К. друкавалася ў
ілюстраваным час. «Хіешіа» («Зямля»)
Польскага краязнаўчага т-ва, а таксама
ў мясц. выданнях «Хіетіа Рігіака»
(«Пінская зямля»), «Хіетіа Еісіхка»
(«Лідская зямля»), «Хіетіа Г)гвіегі$ка»
(«Дзісенская зямля») і інш. Вывучэннем
заходнебеларускага краю займаліся Бе-
ларускае навуковае таварыства, Бела-
рускі інстытут гаспадаркі і культуры,
Беларускі музей імя ІЛуцкевіча, Бел.
навук.-краязнаўчае т-ва ў Латвіі (1920—
40-я г.). Матэрыялы пра дзейнасць
апошняга друкаваліся ў газ. «Галас бела-
руса» і час. «Беларуская школа ў Латвіі».
259
КРАЯЗНАЎСТВА
У пач. 1930-х г. К. ў БССР фактычна
вынішчана, многія вядомыя вучоныя і
мясц. краязнаўцы рэпрэсіраваны. У
1932 прынята пастанова СНК БССР
«Аб мерапрыемствах па разгортванню
краязнаўчага руху», якая прадпісвала
краязнаўцам даследаваць і паказваць
выключна поспехі сацыяліст. будаўніц-
тва. Кіраўніцтва краязн. арг-цыямі пе-
рададзена Наркамату асветы БССР. У
пасляваен. час найб. ўвага скіроўвалася
на даследаванні гісторыі вайны, партыз.
руху на Беларусі, пошукавую працу.
Актывізавалася школьнае і турысцкае
К. Па ініцыятыве мясц. краязнаўпаў і
на аснове вынікаў іх пошукаў адкрыты
шэраг краязнаўчых музеяў: Баранавіцкі
(1946), Мазырскі (1949), Слуцкі (1952),
Лепельскі (1954), Лідскі і Мінскі (1959),
Крычаўскі (1961), Веткаўскі музей нар.
творчасці (1978) і інш.
У наш час К. займаюцца Беларускае
добраахвотнае таварыства аховы помні-
каў гісторыі і кулыпуры, Бел. т-ва аховы
прыроды, Беларускі фонд культуры, Та
варыства беларускай мовы імя Ф.Ска-
рыны і інш. У снеж. 1989 Усебел. кан-
ферэнцыя краязнаўцаў абвясціла аб ад-
наўленні работы БКТ. Акрэслены зада-
чы краязн. арг-цый: пошукавая
архіўна бібліягр. работа, выяўленне
помнікаў гісторыі і культуры, арганіза-
цыя музеяў, напісанне гісторыі вёсак і
гарадоў, вывучэнне помнікаў прыроды,
тапанімікі, збіранне вуснай нар. твор-
часці, дапамога органам асветы. Пашы-
рэнню цікавасці да вывучэння краю
спрыяюць раённыя краязн. канферэн-
цыі, у шэрагу. раёнаў яны сталі трады-
цыйнымі (Браслаў, Навагрудак). Існу-
юць краязн. аддзелы пры некаторых
б-ках. Матэрыялы, сабраныя краязнаў-
цамі, уключаюцца ў навук. даследаван-
ні, экспазіцыі музеяў, выкарыстоўваюц-
ца пры падрыхтоўцы праектаў рэстаўра-
цыі помнікаў. У выніку пошукавай ра-
боты выяўляюцца мемарыяльныя і
памятныя гіст. мясціны. 3 выкарыстан-
нем матэрыялаў па К. выдадзены «Збор
помнікаў гісторыі і культуры Беларусі»
(7 тамоў), выдаецца шматтомная серыя
кніг «Памяць». Праблемы К. асвятля-
юцца ў перыяд. выданнях, бюлетэні
«Помнікі гісторыі і культуры Беларусі»
(з 1989 час. «Спадчына»), час. «Бела-
руская мінуўшчына», «Родная прыро-
да», «Роднае слова» і інш. У шэрагу ра-
ённых газет існуюць тэматычныя кра-
язн. старонкі. Выдаюцца неперыядыч-
ныя рэгіянальныя навук. краязн.
зборнікі, часопісы і альманахі («Сві-
цязь», «Гарадзенскія запісы», «Віцебскі
сшытак», «Магілёўская даўніна», «Магі-
лёўшчына», «Палессе» і інш ). У мэтах
тэарэт. падрыхтоўкі адпаведных спецы-
ялістаў, гуманітарызацыі навучання ў
планы шэрагу навуч. устаноў (у т.л. не-
каторых тэхнічных) уключаны курсы К.
(беларусазнаўства).
У рознай ступені краязн. даследаван-
260
КРВАЎНІЦКІ
нямі займаюцца бел. навук.-культ.
арг-цыі за мяжой: Беларускае грамад-
ска-культурнае таварыства ў Польшчы,
Беларускі інстытут навукі і мастацтва
ў ЗША, Беларуская бібліятэка і музей
імя Францішка Скарыны ў Лондане,
Т-ва бел. культуры ў Маскве, Згурта-
ванне беларусаў Казахстана і інш.
Значны ўклад у развіццё К. ў пасля-
ваен. перыяд зрабілі і робяць М.І.
Алексяюк, У.А.Калеснік, В.ЯЛяшук,
М.П.Клімец (Брэст), А.М.Мартынаў (г.
Кобрын), А.М.Падліпскі, М.Плавінскі,
Ю.АЯкімовіч, М.Паўлаў (Віцебск),
К.С.Шыдлоўскі (г. Браслаў), В.АЕрма-
лёнак (г. Міёры), А.Райчонак (в. Герма-
навічы Шаркаўшчынскага р-на),
У.М.Верамейчык (в. Ведрыч Рэчыцкага
р-на), Ф.Шкляраў (г. Ветка), АМ.Пят-
кевіч (г. Гродна), УА.Урбановіч (в. Ва-
леўка Навагрудскага р-на), Э.С.Корзун
(в. Галыпаны Ашмянскага р-на),
А.М.Белакоз (в. Гудзевічы Мастоўскага
р-на), МЛяпеха (в. Кушляны Смаргон-
скага р-на), АПалубінскі (г.п. Свіслач),
Е.І.Філіповіч (Магілёў), УЛіўшыц (г.
Горкі), М.Ф.Мельнікаў (г.Крычаў),
Г.А. Каханоўскі, МА.Ермаловіч, М.А.Тка-
чоў, Г.П.Кісялёў, У.М.Кісялёў, А.П./ды-
цкевіч, А.І.Мальдзіс, А.КЦітоў, С.ХАле-
ксандровіч, У.І.Содаль, В.У.Скалабан,
Я.С.Пархута, В.Ф.Феранц, А.Ненада-
вец, А.Федарук, У.Ф.Ісаенка, ВЛ.Насе-
віч, З.Я.Мажэйка, Э.М.Загарульскі,
Л.У.Дучыц, ЭАЛяўкоў, У.М.Дзянісаў,
КА.Цвірка, Л.М Лыч, АМ.Карлюкевіч,
АСЛіс (Мінск), ВАЛяшковіч (г. Ма-
ладзечна), Р.Родчанка (г. Слуцк),
М.М.Улашчык, А.К.Каўка, Ю.АЛабын-
цаў, Я.Шыраеў (Масква), В.П./рыі(ке-
віч, М.В.Нікалаеў (Санкт-Пецярбург),
АЛатышонак, І.Матус, Д.Фёнік (Бела-
сток), А.Цеханавецкі (Лондан), А.Шу-
келойш», Я.Запруднік, В. і З.Кіпелі
(Нью-Йорк) і інш.
Літ.: Алексеев Л.В. Археологня м
краеведенне Белоруссхн XVI в. — 30-е годы
XX в. Мн., 1996; Амельковнч Л.Г. Дея-
телыюсть Центрального Бюро краеведення
Белорусснн (1923—1933 іт.) // Вопросы бнб-
лнотековедення н бнблмографоведення. Мн.,
1975; Грыцкевіч В.П., Мальдзіс
АІ. ПІляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980; Ін-
стытут беларускай культуры. Мн., 1993; Йс-
торнческое краеведенне Белорусснн. Мн.,
1980; Каспяровіч М.І. Краязнаўства.
Мн., 1929; Каханоўскі Г.А Археалогія і
гістарычнае краязнаўства Беларусі XVI—XIX
стст. Мн., 1984; Краязнаўства: 36. праірам і
інструкцый краязнаўчай працы. Мн., 1929;
М а т ю ш н н Г.Н. Нсторнческое краеведе-
нне. М., 1987; У л а ш ч ы к М.М. Была та-
кая вёска: Гіст.-этнагр. нарыс. Мн., 1989;
Урбановіч У.А Шляхамі паэтаў і геро-
яў. Мн., 1970; Р о 1 к о V/ 5 к і В. Кгаіогпап'са.
ЗЎаізхажа, 1931. Людміла Трэпет
КРВАЎНІЦКІ (Клуахупіскі) Юзаф
(парт. псеўд. К у н д з і ч Эдвард,
Максімовіч; 1889, мяст. Міхалова
Беластоцкага пав., цяпер у Беластоцкім
ваяв., Польшча — пач. студз. 1921),
дзеяч рэв. руху ў Польшчы, Літве і на
Беларусі, удзельнік грамадз. вайны. Чл.
СДКПіЛ з 1917. У 1913 за рэв. дзей-
насць арыштаваны і высланы ў Арэн-
бургскую губ. 3 1917 у Чырв. гвардыі,
старшыня Курскага губ. Савета рабочых
дэпутатаў. У 1918 камандзір узвода Кур-
скага партыз. атрада, інструктар губ. на-
дзвычайнай камісіі, з студз. 1919 у спец.
аддзеле ў Вільні. У крас. 1919 у Чырв.
Арміі, удзельнік баёў за Вільню. 3
28.5.1919 на парт. рабоце ў Беластоку. У
чэрв. 1919 пры пераходзе праз фронт
арыштаваны польскай дэфензівай у
Ваўкавыску, пасля вызвалення на падп.
рабоце ў тыле інтэрвентаў. Са снеж.
1919 чл. Мінскага падп. к-та КП(б)ЛіБ.
Адзін з заснавальнікаў арг-цый кампар-
тыі Полыпчы ў Беластоку, Міхалове,
Крынках, Гродне, Ваўкавыску і інш. 3
крас. 1920 у Мінску, дзеяч КП(б)ЛіБ.
Забіты польск. інтэрвентамі каля чыг.
ст. Новасвянцяны. Васіль Семенякоў.
«КРЕСТЬЯННН», сельскагаспадарчы і
грамадска-паліт. часопіс. Выдаваўся
штотыднёва ў Вільні ў 1906—15 на рус.
мове. Орган т-ва «Селянін». Заснаваль-
нік і выдавец С.Кавалюк. У выданні
ўдзельнічалі П.Каранкевіч, Л.Саланевіч,
АУруцэвіч. Часопіс прызначаўся для
заможных праваслаўных бел. сялян. Ён
заклікаў умацоўваць асновы самадзяр-
жаўя, працаваць «у рэчышчы рускіх па-
чаткаў у краі»; падтрымліваў сталыпін-
скую агр. рэформу, выступаў супраць
рэв. і нац.-вызв. руху, не прызнаваў са-
мастойнасці бел. мовы і кулыуры, рас-
пальваў варожасць да палякаў і яўрэяў,
якіх лічыў гал. прычынай цяжкага ста-
новішча бел. вёскі. Друкаваў матэрыя-
лы супраць газ. «Наша ніва» і бел. л-ры
ўвогуле, змяшчаў творы мясц. аўтараў,
урыўкі з твораў М.Някрасава, Л.Талсто-
га. Атрымліваў урадавую субсідыю.
Я.Купала ў эпіграмах і сатыр. вершах
«Алекунам», «Два мужыкі і глушэц»,
«Лямант пана Кавалюка» дасціпна вы-
смейваў змест «К.» і дзейнасць яго рэ-
дактара. Мікола Забаўскі.
«КРЕСТЬЯНСКАЯ ГАЗЕТА», орган
выканкома Савета сялянскіх дэпутатаў
Мінскай і Віленскай губ. Выдавалася з
10(23).6 да 23.10(5.11).1917 у Мінску
2—3 разы ў тыдзень на рус. мове. Да
канца ліп. ў склад рэдакцыі ўваходзілі
М.В.Фрунзе (адказны рэдактар), І.Мак-
рэеў і Д.Фейнберг (сакратар). 3 1-га ну-
мара абавязалася «абараняць інтарэсы
працоўнага народа» на вёсцы, заклікала
сялян да арганізацыі зямельных к-таў,
да прадухілення гвалтоўных метадаў
вырашэння агр. пытання. Мясц. жыццё
адлюстроўвалася ў рубрыках «Па раё-
не», «Па паветах». Публікавала справа-
здачы і рэзалюцыі губ. і пав. з'ездаў
сял. дэпутатаў, пастановы сельскіх схо-
даў, пісьмы чытачоў і інш. Паводле
ідэйнага зместу была непартыйным вы-
даннем агульнадэмакр. кірунку. Але
знаходжанне на чале рэдакцыі Фрунзе
абумовіла публікацыю матэрыялаў
балыпавіцкага кірунку (арт. «Анархія
або арганізацыя», «Да харчовага пытан-
ня»), У шэрагу публікацый кіраўнікі
сял. арг-цыі скіравалі свае намаганні
супраць прыхільнікаў кадэцкай агр.
праграмы і Бел. нац. к-та. Балыпавіцкі
путч 3—5.7.1917 быў асуджаны на ста-
ронках газеты. Паводле рашэнняў 2-га
з’езда сял. дэпутатаў (30.7—2.8.1917)
бальшавікі выдалены з кіраўніцгва губ.
сял. арг-цыі. У жн. газету стаў рэдага-
ваць адзін з мясц. лідэраў партыі эсэраў
І.Несцераў. 3 20 нумара змянілася наз-
ва газеты — «Крестьянская газета
«Земля н воля». Значнае месца ў ёй ста-
лі займаць ідэалаг. матэрыялы, скірава-
ныя супраць балыпавікоў, артыкулы
К.Брэшка-Брашкоўскай, В.Чарнова і
інш., перадрукаваныя з цэнтр. парт.
выданняў. Выйшла 39 нумароў.
Літ.: Калмыков АГ. М.В.Фрунзе на
посту редактора «Крестьянской газеты» //
Рабочнй класс Росснм, его союзннкн н полн-
тнческне протнвннкн в 1917 г.: Сб. науч. тр.
Л., 1989. Мікалай Сяменчык.
КРМАН (Кппап) Даніэль (28.8.1663, в.
Амшэне, Славакія — 23.9.1740), сла-
вацкі рэліг. і грамадскі дзеяч, падарож-
нік. Вучыўся ў Браціславе, Лейпцыгу,
Вітэнбергу. Выкладаў у славацкіх навуч.
установах. Уваходзіў у склад пратэстан-
цкага пасольства да шведскага караля
Карла XII, якога суправаджаў у паходах
1708—09. Аўтар дзённіка на лац. мове,
у якім апісаў гаспадарку, кулыуру,
прыродныя і нац. асаблівасці Полыпчы,
Літвы, Беларусі, Украіны, Малдовы, даў
звесткі пра Палтаўскую бітву 1709 і
інш. У 1729—40 адбываў пажыццёвае
зняволенне ў Браціславе. Пакінуў вял.
літ. спадчыну.
Те.: Іііпегагішп. Сезіогпеі ііеплік. ВгаіЫаяіа,
1969.
КРбМЕР (Кготег) Марцін (1512, г.
Беч, Полыпча — 23.3.1589), польскі
гісторык, пісьменнік, дыпламат. Вучыў-
ся ў Кракаўскай акадэміі (1528—30) і
ун-це Балонні, дзе ў 1539 атрымаў сту-
пень доктара права; у Рыме вывучаў тэ-
алогію і прыняў духоўны сан. Пасля
вяртання на радзіму быў сакратаром
біскупа Пятра Гамрата, з 1544 — кара-
ля Жыгімонта II Аўгуста. Пасада дала
яму магчымасць пазнаёміцца з найваж-
нейшымі механізмамі дзярж. улады і
быць у эпіцэнтры паліт. жыцця. У 1544
атрымаў пасаду кракаўскага каноніка і,
натхнёны Жыгімонтам Аўгустам, пачаў
працаваць над гісторыяй Полыпчы. Ад-
начасова займаўся ўпарадкаваннем Ка-
роннага архіва ў Кракаве (1550—51).
Неаднаразова выконваў дыпламатыч-
ныя даручэнні. Удзельнічаў у Трыдэн-
цкім саборы 1562—63, Люблінскім сей-
ме 1569. 3 1570 каад’ютар (нам. біску-
па), з 1579 вармінскі біскуп. Прыхільнік
моцнай каралеўскай улады. Праца «Аб
паходжанні і гісторыі палякаў» (на лац.
мове; 6 выданняў у 1555—89) ахоплівае
перыяд ад легендарных часоў да 1506. У
значнай ступені гэта кампіляцыя хронік
Я.Длугаша, М.Мяхоўскага, Б.Вапоўскага,
звесткі якіх К. крытычна пераасэнсаваў.
Часта бываючы ў ВКЛ, ён ведаў бел,-
літ. летапісы, крытычна ставіўся да ле-
генды пра рымскае паходжанне літоў-
скай знаці. У выданнях яго «Гісторыі»
пасля 1584, асабліва ў першым перакла-
дзе на польск. мову М.Блажоўскага
261
КРОШЫН
(Кракаў, 1611) шмат інфармацыі пра
ВКЛ Як рэліпйны палеміст К быу ад
ным з пзеячаў Контррэфармацыі У
працы «Аб веры і навуцы лютэраўскай.
Размовы шляхціца з манахам» (1551 —
54), палемізуючы з С.Ажахоўскім і
АФрыч-Маджэўскім, адстойваў догма-
ты каталіцызму. Яго кніга «Польшча,
або Аб становшічы, звычаях, уладзе і
кіраванні Каралеўства Польскага»
(Кёльн, 1577) напісана для караля Ген-
рыка Валезы як дапаўненне да твора
«Аб паходжанні і псторыі палякаў». У
ёй К даў звесткі пра адм. падзел Рэчы
Паспалггай, яе ландшафты, прыродныя
багацці, этнічны склад, гарады, звычаі,
гербы, сац групы насельннггва, паліт.
лад і дзярж ўстановы, змясціў поўны
спіс сенатараў пасля Люблшскай уніі
1569 На польск мову кнііу пераклаў
У Сыракомля (Вільня, 1853). Сучаснікі
называлі К «князем польск гісторы-
каў», «польскім Цітам Лівіем» Ён аўтар
музычных трактатаў «Асновы музыкі»
(1532) і «Аб стварэнні музыкі» (1534).
Тв Рокка сгуіі о роіо&пш, Ішілозсі,
оЬусга)асЬ, іігт^ДасЬ і крга^асЬ рііЫісгпусЬ
КтбІеЯша Роіікіево кхіда й*іе. Октіуп, 1977.
Альбіна Семянчук
КРбіІАТАУ Дзмітрый Мікалаевіч
(1873 — пасля 1915), псторык і педа-
гог. Выкладаў псторыю ў I родзенскім
рэальным вучылішчы. Адзін з засна-
вальнікаў Гродзенскага пед. т-ва
(1907—14), кіраўнік аб’яднання гро-
дзенскіх псторыкаў (1908—14) 3 1911
супрацоўнік, у 1913—14 рэдактар перы-
яд выдання пед т-ва «Педагогнческое
дело» Восенню 1915 выехау з Іродна,
далейшы лёс невядомы. Аўтар шэрагу
артыкулаў па педагогіцы, методыцы
выкладання псторыі, вучэбнага дапа
можніка па гісторыі культуры Стараж.
Усходу.
Лйп Отчет о 3-летней дсятельноств йсто-
рнческой іюдсеюівн прн Гродненском педа
тогнчсском обіцествс (2 февр 1908 г — 5
мая 1910 г). Гродно, 1910; Чарапіца
В.М Са скарбніцы кніжпых паліц Мн , 1994
Валерый Чаратца.
КРбСНЫ, прыстасаванне з навітай ас-
новай для вырабу тканін у хатшх умо-
вах Прататыпам К. лічаць вядомыя з
эпохі неаліту спец. квадратныя дошчач-
кі з дзіркамі па 4 вуглах, у якія прапус-
калася аснова; пры паварочванні до-
шчачак у аснове ўтвараўся зеў для пра-
пускання ўтку У 19— пач 20 ст. пры
дапамозе дошчачак ткалі паясы. Ста-
раж прыстасаваннем было таксама бёр-
дзечка — прамавуголыіая дошка паме-
рам 25—30 х 18—25 см, на якой рабілі-
ся круглыя дзірачкі для прапускання
цотных нітак асновы і падоўжаныя —
для няцотных, пры перамяшчэнні бёр-
дзечка ўніз і ўверх утварауся зеу. Найб
стараж. былі прымітыўныя К на «со-
хах», у якіх адсутнічалі бакавыя станіны
(ставы), абодва навоі мацаваліся на
падстаўках (слупках), укапаных у зем-
ляную падлогу развілкай уверх, захава
ліся ў канцы 19 — пач 20 ст. на У і
ПлУ Беларусі. Больш дасканалымі былі
К са ставамі (стацівамі), якія рабілі са
Люстра ў касцёле в. Крошын
ствала дрэва, выкапанага з каранямі,
што служылі ножкамі, навой з асновай
размяшчаўся на лаве, ніты, як і ў К. на
«сохах», мацавалі да столі; у 19 ст. па-
шыраны ў цэнтр. і ўсх. раёнах. Самымі
пашыранымі былі рамныя К, аснову
якіх складала рама з 4 падставак, злуча-
ных унізе папярочкамі, навоі мацавалі-
ся на ставах, з боку ншянога навоя —
стойкі з перакладзінай (паднёбнік), на
якія падвешвалі ніты. У 2-й пал. 19 ст.
атрымалі пашырэнне тэхнічна больш
удасканаленыя К — варштаты, якімі
напачатку карысталіся на саматужных
промыслах, потым з некат зменамі —
сяляне. У 20 ст на Беларусі пашыраны
рамныя К. і варштат Ганна Курыловіч
КРбТАЎ Раман Цімафеевіч (н.
1 1.1923, в. Рэкта Рагачоўскага пав. Го-
мельскай іуб , цяпер Слаўгаралскі р н),
поуны кавалер ордэна Славы Скончыў
Мінскі фінансавы тэхнікум (1956) У
Вял Айч. вайну з чэрв. 1943 у 10-й Жу-
равшкай партыз. брыгалзе, з кастр 1943
на фронце Разведчык радавы К. вызна-
П.СКрохалеў Трактарыста забілі 3 трыпціха «Аб зямлі, аб калсктывіэацыі» 1967
чыўся ў баях за вызваленне Украіны,
Польшчы і Венгрыі: 3.5.1944 першы
ўэняўся ў атаку, знішчыў 9 гітлераўцаў,
паранены працягваў бой; 15.7.1944 зні
шчыў 12 птлераўцаў, 1 узяў у палон,
14 3 1945, знаходзячыся ў разведцы, вы
явіў на ПдЗ ад Будапешта вял коль-
касць пяхоты і танкаў праціўніка. Да
1990 працаваў у Брэсцкай вобл.
КРбХАЛЕЎ Петр Серапіёнавіч (н
5.10 1919, с Мыльнікава, цяпер Шад
рынскі р-н Курганскан вобл., Расія),
бел жывапісец, педагог. Засл. дз маст
Беларусі (1970) Праф. (1982). Скончыў
Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэкту-
ры імя Рэпіна ў Ленінградзе (1952). 3
1939 у Чырв. Арміі, удзельнік сав -фшл
1939—40 (разведчык) і Вял. Айч. (ка
мандзір танка) воннаў У 1961—90 вы-
кладчык Бел. АМ У творах станковага
жывапісу пераважаюць тэмы: станаў
лення новай вёскі («Арганізацыя калга-
са ў 1929 годзе», трыпціх «Аб зямлі, аб
калектывізацыі», 1967; «Першая камуна
ў Беларусі», 1960), гераізму сав людзей
у Вял Айч. вайну прысвечаны карціны
«Былыя паходы» 1958, «Абаронцы
Брэста», 1962; «Праводзілі на фронт»,
1968; «На заданне», 1974; дыярама
«Мінскі кацёл» для Бел. дзярж. музея
псторыі Вял Айч вайны, у сааут
(1971); сённяшняга дня Галія Фатыхава
КРЙШЫН, вёска, цэнтр сельсавета ў
Баранавіцкім р-не, за 15 км на ПнУ ад
г. Баранавічы, чыг. ст. на лініі Барана
262
КРОШЫНСКІЯ
вічы—Мінск, каля аўтадарогі Баранаві-
чы—Мінск. 706 ж., 275 двароў (1997).
Верагодна, радавое гняздо князёў
Крошынскіх. Перад 1499 у велікакня-
жацкай уласнасці, калі вял. кн. Аляк-
сандр даў двор К. ваяводу кіеўскаму кн.
Дз.Пуцяцічу. У 16 ст. надежаў кн.
Друцкім-Талачынскі, Горскім, з канца
16 ст. — Радзівілам, у 18—19 ст. —
Прушынскім, Валовічам, Радзівілам,
Юрачам-Гедройцам, з сярэдзіны 19
ст. — Заводскім. У 1818 пабудаваны
парафіяльны касцёл Божага Цела (не
збярогся). У К. нарадзіўся і жыў бел.
паэт П.Багрым. 3 2-й пал. 19 ст. чыг. ст.
на лініі Брэст—Масква. У 1886 мястэч-
ка Навагрудскага пав., 636 ж., 77 два-
роў, касцёл, яўр. малітоўны дом. У час
акупацыі герм. войскам (1918 — студз.
1919) сяляне К. разабралі частку чыг.
пуці каля станцыі, чым затрымалі ваго-
ны з узрыўчаткай для герм. арміі. У сак.
1919 — ліп. 1920 і з вер. 1920 акупіра-
ваны польск. войскам. У 1920-я г. пабу-
даваны касцёл, у якім зберагаенца вы-
каваная Багрымам жырандоль. У
1921—39 К. у складзе Польшчы ў Бара-
навіцкім пав. Навагрудскага ваяв. 3
1939 у БССР, з 1940 цэнтр сельсавета ў
Гарадзішчанскім, з 1962 у Баранавіцкім
р-нах. У 1972 — 456 ж., 156 двароў. У
вёсцы сярэдняя школа, дашкольная
ўстанова, Дом культуры, б-ка, аддз. су-
вязі, магазін. Брацкая магіла сав. воі-
наў, магіла П.Багрыма. Помнік архітэк-
туры — касцёл.
Уладзіслаў Вяроўкін-Шзлюта.
КРбШЫНСКІЯ, княжацкі рол у ВКЛ.
Верагодна, былі адгалінаваннем сма-
ленскіх ці чарнігаўскіх князёў. Карыс-
таліся гербам, які ў герадьдычных тво-
рах 16—17 ст. называўся «Ліхтар» і быў,
відаць, мадыфікацыяй трохзубца Руры-
кавічаў. Першы вядомы прадстаўнік ро-
ду кн. Іван Раманавіч упамінаецца ў
1446—50. У 2-й пал. 15 ст. некалькі
князёў К. валодалі вотчынамі на У
Смаленскай зямлі, занятай у 1487 мас-
коўскім кн. Іванам III. Узамен кн. Кан-
станцін Фёдаравіч К. (? — пасля 1513),
акольнічы і казначэй смаленскі, атры-
маў ад вял. кн. ВКЛ у 1503 маёнткі
Дубна і Лунна ў Гарадзенскім пав. Іван
Піліпавіч К. (? — каля 1527) валодаў
Асташынам у Новагародскім пав., праз
шлюб з князёўнай Ганнай Буйніцкай
атрымаў Буйнічы каля Маіілёва. Яго
сын Васіль (? — да 1539) праз шлюб
набыў маёнтак Шупені ў Цяцерынскай
вол. На яго сыне Іване (каля 1510—61)
гэтая галіна К. скончылася. Другі сын
Піліпа Цімафей (? — каля 1543), аколь-
нічы смаденскі, у 1514 атрымаў ад вял.
кн. Жыгімонта Старога ў пажыццёвае
вадоданне Раканцішкі ў Жамойці, якія
пазней разам з інш. жамойцкімі маён-
ткамі сталі асн. ўладаннямі яго нашчад-
каў. 3 іх Іван Цімафеевіч (? — каля
1570), намеснік упіцкі (1546), браслаў-
скі (1554—58), у 1553 купіў у Івана Гар-
настая маёнтак Сакалова ў Слонімскім
пав., са сваіх, пераважна жамойцкіх,
маёнткаў у 1567 ставіў у войска 33 кон-
нікі. Гэта гадіна існавала ў Літвс і Жа-
мойці да канца 17 ст.
Літ: ЗУоІГГ 2. Кпіахіожіе ІііенУіко-пвсу
од когіса стіетахіево «'іекв. ІУагехатта, 1895. 8.
186—193. Вячаслаў Насевіч.
«КРУГ БЕЛАРЎСКАЙ НАРбДНАЙ
ПРАСВЁТЫ I КУЛЬТУРЫ» («Круг
беларускі»), культурна-асветная
арганізацыя ў Пецярбуріу ў 1902—04. У
яе ўваходзілі В.Л.Іваноўскі, браты І.І. і
А.ІЛуцкевічы, бел. студэнты, якія ву-
чыліся ў ВНУ Пецярбурга. Займадася
друкаваннем і распаўсюджваннем бел.
выданняў, у т.л. тых, што выпускаліся
за мяжой, пошукам сродкаў для выдан-
ня бел. л-ры ў Расіі. Фінансавую і інш.
падтрымку арг-цыі аказвалі браты К. і
АКастравіцкія. Мела цесныя сувязі з
прыхільнікамі бел. кнігі ў Варшаве і
Кракаве. Выдада паэтычны зб. «Вязан-
ка» ЯЛучыны (1903, у цэнзуру быў
прадстаўлены як напісаны на балг. мо-
ве), на гектографе — зб. «Калядная пі-
санка на 1904 год» і «Велікодная пісан-
ка» (1904). У 1902 чл. арг-цыі спрабава-
лі выдаць нелегадьную газ. «Свабода».
Літ.: Александровіч С.Х. Пуцяві-
ны роднага слова. Мн., 1971; Рагойша В.
Кантакгы. Мн., 1982; Тагоп е к 1. ЗУасІа»
І«/апо\*/$кі і оДгогіхешс Віаіошаі. ЗУагхга^а,
1992. Уладзімір Філякоў.
КРЎГЕР (Кгіівег) Освадьд (каля 1598,
Прусія — 6.4.1655), матэматык, архі-
тэктар, оптык, астраном, філолаг. Д-р
філасофіі і вольных навук (1632). Не-
мец па паходжанні. 18.7.1618 у Вільні
ўступіў у ордэн езуітаў. У 1618—20
выкладаў граматыку ў Нясвіжскім езуіц-
кім калегіуме. У 1622 вывучаў у Рыме
філасофію, у 1623—25 — філасофію і
тэадогію ў Вільні. У 1630 і 1633 у Няс-
віжы, у 1631 у Пултуску (Польшча),
выкладаў матэматыку, у 1634 у Віль-
ні — матэматыку і стараж.-яўр. мову.
Выконваў у Вільні функцыі рэгента
папскага пансіёна і дыяцэзіяльнай семі-
нарыі (1641—48 і 1651). У 1648 пера-
вёўся ў Нясвіж, дзе выкладаў матэматы-
ку і маральную тэадогію, з 1653 рэктар
калегіума. Архітэктар адбудовы Нясвіж-
скага замка пасля пажару. У 1655 пры-
значаны карадеўскім інжынерам, нагля-
даў за будаваннем ваен. машын у Грод-
не. Аўтар кніг на лац. мове па магэма-
тыцы, оптыцы, астраноміі і інш.
Юрась Лаўрык.
КРУГЕР Янкель Мордухавіч [Якаў
Маркавіч; 2(14).5.1869, Мінск —
19-3.1940], бел. жывапісец і педагог.
Засл. дз. мастацгваў БССР (193?). Ву-
чыўся ў Кіеўскай школе малявання
М.І.Мурашкі (1882—86), у Л.Горавіца ў
Варшаве (1887), у акадэміі Жуліяна ў
Парыжы (1888—95), у Вышэйшым
маст. вучылішчы пры АМ у Пецярбургу
ў У.Макоўскага (1897—1900). 3 1900 у
Мінску. У 1904 арганізаваў «Курсы ма-
лявання і жывапісу», у 1906 — прыват-
ную школу мадявання (дзейнічала да
1914; сярод вучняў Х.Суцін і М.Кікоін).
У 1914—20 выкладаў малюнак у Казані,
з 1921 — на рабфаку пры БДУ. У
1921—23 па заданні Наркамасветы збі-
раў матэрыялы ў краязнаўчых экспеды-
цыях Бел. дзярж. музея, удзельнічаў у
афармленні Музея рэвалюцыі БССР. У
сваіх творах адлюстроўваў пераважна
гіст. падзеі і сцэны з яўр. жыцця і по-
быту: «Пагром» (да 1905), «Пісец То-
ры», «Духоўны суд», «Хедэр» (1900—
10-я іт.) Ствараў партрэты парт. і
дзярж. дзеячаў (У.ІЛеніна, К.Я.Вара-
шылава, 1930-я г.), прадстаўнікоў бел. і
яўр. інтэлігенцыі (Я.Коласа, Я.Купалы,
1923; З.Бядулі, Ю.Р.Жухавіцкага, 1897, і
інш.). Аўтар серыі пастэляў пра яўрэяў-
калгаснікаў (1929).
Літ.: О р л о в а М.А Нскуссгво Совет-
_кой Белорусснв. М., 1960. Надзея Усаеа.
КРЎГЛАЕ, гарадскі пасёлак, цэнтр раё-
на Магілёўскай вобл., на р. Друць. За
78 км на ПнЗ ад Магілёва, 19 км ад
чыг. ст. Талачын на лініі Орша—
Мінск, вузел аўтадарог на Магілёў, Ор-
шу, Шклоў, Талачын, Бялынічы. 8,1
тыс. ж. (1997).
К. вядома з сярэдзіны 16 ст. як пры-
ватнаўласніцкая вёска, з канца 16 ст. ў
Аршанскім пав. Віцебскага ваяв. У 2-й
пал. 18 ст. мястэчка (328 ж.), належала
гетману ВКЛ М.Агінскаму. Паводле
1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) у
Рас. імперыі, аднесена да разраду вёсак,
належада кн. КРДашкавай. У 1784 у
К 462 ж., 41 двор, вінакурны завод, па-
латняная фабрыка. 3 1785 мястэчка. У
Айч. вайну 1812 у К. знаходзілася гал.
кватэра рус. войск на чале з М.І.Куту-
завым. 3 1870 маёнтак К. надежаў кн.
К.С.Крапоткіну. У 1880 — 119 двароў,
нар. вучылішча, правасл. царква, яўр.
малітоўная школа, 3 млыны, 2—3 кір-
машы на год. У пач. 20 ст. ў К. 1,6 тыс.
ж., крухмальны завод, 22 гандл. прад-
прыемствы, народнае і царк.-прыход-
скае вучылішчы. У лют.—кастр. 1918
акупіравана герм. войскамі. 3 1917 К. у
Заходняй вобл. (з вер. 1918 —Заходняй
камуне), са студз. 1919 у БССР, з крас.
1919 у Гомельскай губ. РСФСР, у
1923 — 1622 ж. 3 17.7.1924 да
8.7.1931 — цэнтр раёна ў Аршанскай
акрузе БССР. 3 1925 вёска, 1344 ж., 250
двароў. У 1920-я г. ў К. дзейнічалі На-
родны дом, бібліятэка, радыёвузел,
7-гадовая школа; працавалі кавальская,
швейная майстэрні, ільнозавод, МТС.
У 1931—35 К. ў Талачынскім р-не. 3
лют. 1935 цэнтр раёна. 3 1938 у Магі-
лёўскай вобл. У Вял. Айч. вайну
8.7.1941 акупіравана ням. фашыстамі,
якія загубілі ў К. і раёне 3379 чал.
Дзейнічала Круглянскае патрыятычнае
падполле. Вызвалена 28.6.1944 у ходзе
Беларускай аперацыі 1944. У 1959—66
К. ў Бялыніцкім р-не. 3 11.3.1967 гар.
пасёлак. Працуюць ільнозавод, мадака-
завод, камбінат каап. прам-сці. Сярэд-
няя школа, школа-інтэрнат, 5 дашколь-
ных устаноў, 2 дамы культуры, 2 б-кі,
бадьніца, Круглянскі гісторыка-краяз-
наўчы музей, выдаецца (з 1935) раённая
газета. У гар. пасёлку брацкая магіла
сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фа-
263
КРУГЛЯНСКІ
шызму, барацьбітоў за сав ўлалу Пом-
нік падпольшчыкам.
Аляксандр Шчарбатаў
КРУГЛІКАЎ Мікіта Конанавіч
[6(19)5.1914, в. Залессе Рагачоўскага
пав. Магілёўскай губ., цяпер Чачэрскі
р-н — 8 12 1943), Герон Сав Саюза
(1944) Скончыў Харкаўскае танк. ву-
чылішча (1943). У Вял Анч вайну на
фронце з ліп 1943 Ноччу 4 11.1943
танк. ўзвод пад камандаваннем лейт К
ў баях пад Кіевам атакаваў апорны
пункт ворага, уварваўся ў размяшчэнне
прашўніка, вызваліў пас. Святошына і
алрэзаў шлях адступлення ворагу па
шашы Кіеў—Жытомір. Запнуў у баі.
Яго імем названа вулша ў Чачэрску
КРУГЛІЦА, стаянка эпохі неалпу каля
в. Кругліца Стаўбцоўскага р-на. У л-ры
вядома пад назвай Лысая Гара. Дасле-
даваў у 1962, 1964, 1965 М М Чарняўскі
Выяўлены рэшткі агнішчаў, крамянёвы
і керамічны матэрыял ад ранняга неалі-
ту да сярэднябронзавага часу (4-е —
сярэдзіна 2-га тыс. да н.э). Знаходкі
адметных прылад працы. фрагментаў
вастрадонных гаршкоў сярэдняга неалі-
ту, упрыгожаных адбіткамі лінейнага
штампа, тэкстылю, наколкамі, паслу-
жылі падставай для вылучэння сярэд-
няга этапу нёманскаіі культуры Выяўле-
ны таксама нешматлікія матэрыялы
шнуравой керамікі культуры. пахаванні
сярэднябронзавага часу з рысамі сосніц-
каіі культуры.
КРУГЛЯНСКАЕ ІІАТРЫЯТЫЧНАЕ
ІІАДІібЛЛЕ ўВялікую Айчын
ную вайну. Дзейнічала з ліп 1941
да снеж 1943 у г.п Круглае і Круглян-
скім р-не. Кіраўнікі: П.ААтяксееў,
Я.В.Бендзік, Н.С.Радзько, Л.Н.Раку-
шаў, М М Ракушаў і інш Налічвала
больш за 70 падпольшчыкаў, існавалі
групы ў Круглым, вёсках Ліхінічы, Па
сырава, Радча, Ражкі, Слабодка і інш
Падпольшчыкі падтрымлівалі сувязь з
партыз. брыгадамі 8-й Круглянскай,
♦Чэкіст», магілёўскім патрыятычным
падполлем, з падпольшчыкамі суседніх
раёнаў, распаўсюджвалі сярод насель-
ніцтва лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро
Здабывалі для партызан зброю, харча-
ванне, медыкаменты, звесткі пра аба-
рончыя ўмацаванні, перадыслакацыю і
ўзбраенне ворага, папярэджвалі пра
карныя аперацыі. У 1942 у Круглым
спалілі друкарню, склад збожжа і сена,
нарыхтаванае для адпраўкі ў Германію,
у 1943 — бензасклад, у в Слабодка —
маслазавод; псавалі тэлефонна-тэле-
графную сувязь з Талачыном і Магілё-
вам. ІІад уплывам іх агітацыі рабочыя
Круглянскага льнозавода псавалі абста-
ляванне, затрымлівалі зборку машын,
сяляне зрывалі пастаўкі харч прадуктаў
і збожжа для акупац. армп, салдаты ва-
рожага «казацкага батальена» перайшлі
да партызан Пасля арыштаў уцалелыя
падполынчыкі пайшлі ў партызаны і
падполле спышла дзейнасць
Людміла Аржаева
М К Крутлікаў
КРУГЛЯНСКІ ГІСТбРЫКА-КРАЯЗ-
НАЎЧЫ МУЗІЙ Засн ў 1990 у г.п.
Круглае, адкрыты ў 1994. Мае больш за
4,5 тыс. адзінак асн фонду (1997). Ся-
род экспанатаў ляпны і ганчарны по-
суд, жаночыя ўпрыгожанні з археал.
помнікаў Кругляншчыны, манетны
скарб 17 ст., дакументы, фотаздымкі і
асабістыя рэчы ўдзельнікаў Вял. Айч.
вайны, бел. нар адзенне, прылады пра-
цы і побыту еялян 19—20 ст., вырабы
дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва
(калекцыя карункаў, вырабы з саломкі)
і шш
КРУГЛЯНСКІ РАЁН Размешчаны на
ПнЗ Магілёўскай вобл. Пл 0,9 тыс.
км2, нас. 19,6 тыс чал (1997) Цэнтр —
/д Археаяапчныя помніяі
Помнікі і ламятныя мясціны
звязаныя з імёнамі выдатных
лмдзей
Помнікі і мясшны. звязаныя
э падзеямі Вялікам Айчыннай
вамны 1941-45 гг.
Помнікі архітэктуры
Лічбамі на карцв лазначаны:
I Ражкі: 2 Аляксандрава.
3 Саабода
О Помнікі ахвярам фашызму
г.п. Круглае Тэр. раёна знаходзіцца ў
межах Аршанска-Магілёўскай і Цэн-
тральнабярэзінскай раўнш Працякае р
Друць з прытокамі Аслік, Каменка,
Гнілка, Вабіч На Друці створана Цяце
рынскае валасховішча Пад лесам 25%
тэр. раёна. ІІраходзяць аўтадарогі на
Магілёў, Бялынічы, Талачын, Шклоў.
Утвораны 17.7.1924 у Аршанскай акр.
20.8.1924 падзелены на 10 сельсаветаў:
Загаранскі, Комсеніцкі, Круглянскі,
Кручанскі, Ляснянскі, Новапалескі,
Паулавшкі, Скуратаўскі, Стаінскі, Ця
церынскі 8.7.1931 раён скасаваны, Ста-
інскі і Цяцерынскі сельсаветы перада-
дзены Бялыніцкаму р-ну, Круглянскі,
Кручанскі, Ляснянскі, Новапалескі,
Паўлавіцкі, Скуратаўскі — Талачын-
скаму, Загаранскі, Комсеншкі —
Шклоўскаму р-нам 12.2 1935 Кр утво
раны зноў, уключаў 13 сельсаветаў —
вернуты ранейшыя, акрамя Стаінскага,
далучаны Мархлеўскі нацыянальны
польскі (скасаваны 3 9.1937) Галачын-
скага, Сіманавіцкі і Шапялевіцкі Бялы
ніцкага р-наў. 3 1938 у Магілеўскай
вобл На 1.1.1941 уключаў г.п. Круглае,
12 сельсаветаў У Вял Айч. вайну ў ліп
1941 акупіраваны ням.-фаш захопніка-
мі, якія загубілі больш як 3 тыс. чал.,
знішчылі разам з жыхарамі вёскі Бяроз-
ка, Гоенка. Дзейнічалі партызанскія
брыгады 8-я Круглянская, «Чэкіст»,
партызанскія фарміраванні Круглян
скай ваенна-аператыўнай, Шклоўскай
264
КРУЗЕ
ваенна-аператыўнай груп, Круглянскае
патрыятычнае падполле, Круглянскія
падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, вы-
давалася падп. газ. «Партнзанскнй
путь». Вызвалены ў канцы чэрв. 1944
воінамі 3-га Бел. фронту ў ходзе Бела-
рускай аперацыі 1944. 16.9.1951 раён
скасаваны, тэр. адышла да Бялыніцкага
р-на. 30.7.1966 раён адноўлены. На
1.1.1997 у раёне 166 нас. пунктаў, 7
сельсаветаў: Комсеніцкі, Круглянскі,
Кручанскі, Ляснянскі, Рубежскі, Цяце-
рынскі, Шапялевіцкі, 10 калгасаў, 7
саўгасаў. Дзейнічаюць цагельны з-д
«Бразгучка» каля в. Новая Елькаўшчы-
на, Цяцерынская ГЭС. У раёне 10 ся-
рэдніх, 4 базавыя (у т.л. школа-інтэр-
нат), 9 пач. школ, дзіцяча-юнацкая
спарт. і муз. школы, 20 дашкольных
устаноў, 33 клубы. 26 бібліятэк, 4 баль-
ніцы, 13 фельчарска-акушэрскіх пун-
ктаў, 3 амбулаторыі. Выдаецца раённая
газ. «Сельскае жыцц Археал. помпікі:
селішча (в. Варгуцьева). курганныя мо-
гільнікі (в. Арава, Варгуцьева, Шупені),
гарадзішча (каля в. Прыгані 1-я). Брац-
кія магілы сав. воінаў і партызан (в.
Комсенічы, Пасырава, Цяцерына, Ша
пялевічы), партызан (в. Новае Палсс-
се), магілы ахвяр фашызму (в. Белаўка,
Бярозка, Гоенка, Круча, Навапруддзе);
магіла рускага жывапісца М.В.Неўрава
(в. Лыскаўшчына). Помнік архітэкту-
ры — Пакроўская царква 19 ст. (в. Ду-
даковічы). К.р. — радзіма рэвалюцыя-
нера П.А.Залуцкага.
Літ. Збор помніхаў гісторыі і культуры
Беларусі: Магітёўская вобл. Мн., 1986 С.
262—270. Памяць: Крутлянскі р->і. Мп.,
1996.
КРЎЗЕ (К р у с ) Апалон Якаўлевіч
(3(15) 12.1892, Пецярбург — 6.5.1967],
сав. ваен. дзеяч. Ген.-лейт. (1949). Бела-
рус. Скончыў Ваен. акадэмію імя
Фрунзе (1941). 3 жн. 1912 у арміі, з
ліст. 1917 у Чырв. гвардыі, з 1918 у
Чырв. Арміі. У грамадз. вайну ўдзельнік
баёў супраць Махно, Урангеля, польск.
інтэрвентаў. 3 1936 камандзір палка,
выкладчык Ваен. акадэміі, нач. курсаў
удасканалення камсаставу У Вял. Айч.
вайну на Варонежскім, Сцяпным, 2-м і
3-м Укр. франтах: камандзір стралк.
дывізіі, стралк. корпуса. Удзельнік выз-
валення Украіны. Яска-Кішынёўскай
аперацыі, баёў у Венгрыі і Славакіі. У
1945—58 у Мін-ве абароны СССР, нач.
ваен. кафедры, нам. нач. Ваен. акадэміі.
КРУК Уладзімір Пятровіч (н. 14.8.1947,
в. Караліна Мінскага р-на), бел. гісто-
рык. Кацд. гіст. н. (1985). Скончыў
БДУ (1970). 3 1972 навук. супрацоўнік
Ін-та гісторыі АН Беларусі. У 1993—95
заг. аддзела Нац. архіва Рэспублікі Бе-
ларусь, нам. дырэктара Нац. гіст. архіва
Беларусі, з 1995 нач. аддзела Дзярж.
к-та па архівах і справаводстве Рэспуб-
лікі Беларусь. Аўтар прац па гісторыі
сялянства і сельскай гаснадаркі Белару-
сі перыяду капіталізму.
Тв.. Сялянскі рух на Бсларусі 1864—1900
тт. Мн., 1993; Ці ведаеце Вы гісторыю сваёй
краіны? 2 выд. Мн., 1995 (разам з В.Ф.Голу-
бевым, П.АЛойкам); Месцы прымусовага
ўтрымання грамадзянскага насельніцгва на
часова акупіраванай тэрыгорыі Бсларусі ў га-
ды Вяліхай Айчыннай вайны: Давед. Мн.,
1996 (у сааўт.).
КРЎКАЎ Іван Ігнатавіч [28.12.1909
(10.1.1910), в. Чарнава Ігуменскага пав.,
цяпер Чэрвеньскага р-на — 20.7.1994],
Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў аў-
тадарожны тэхнікум у г. Канск Красна-
ярскага краю (1936). У Вял. Айч. вайну
з чэрв. 1941 на Варонежскім, 1-м Укр..
1-м Бел. і інш. франтах. Ст. вадзіцель
пантонна-маставога батальёна яфрэйтар
К. вызначыўся ў 1943 пры фарсіраванні
Дняпра ў Кіеўскай вобл.: з 25 вер. да 8
кастр. пад варожым агнём забяспечыў
пераправу на пароме 2,5 тыс. воінаў, 47
гармат, каля 4 тыс. скрынак з боепры-
пасамі.
КРУКбЎСКІ Уладзімір Якаўлевіч (н.
6.3.1937, г. Асіповічы), бел. мастак-пла-
катыст. Скончыў Віцебскі пед. ін-т
(1972). 3 1979 мастацкі рэдактар час.
«Маладосць». «Мастацтва Беларусі»,
бюлетэня «Помнікі гісторыі і культуры
Беларусі», з 1989 — час «Спадчына».
Аўтар плакатаў гіст. тэматыкі: «Адновім
помнікі дойлідства», «Павага да мінула-
га...», «Сівая легенда», «У бітвах за во-
лю, у бітвах за долю», «120 гадоў «Му-
жыцкай праўдзе», «Назаўсёды ў памяці
народа», «Кожны чацвёрты» і інш.
Многія плакаты прысвечаны славутым
дзеячам Беларусі: М.Гусоўскаму,
Ф.Скарыне, В.Цяпінскаму, К.Каліноў-
скаму, Цётцы (АПашкевіч), Я.Купалу,
Я.Коласу, ГЛуцкевічу, Я.Драздовічу.
Аўтар (разам з Я.Куліком) эталона б.
дзярж. герба Рэспублікі Беларусь «Па-
500ГАДЭТ13 ДНЯ НАЯАДЖЭН-ІЯ МГУССМХАГА
I
песцяпразубра
выдаліны твор беларускай паэзіі
хуістагоддчя
I
У Я Крукоўскі. «Песня пра зубра». Плакат
1970.
гоня» (1991), публікацый па гісторыі
бел. прыватнай геральдыкі (час Спад-
чына», 1993—95). Творы К. адметныя
лаканізмам адлюстравання, выразнасцю
колеру, дакументальнасцю.
Галія Фатыхава
КРУКбЎСКІ Фелікс Антонавіч (Ста-
ніслававіч; 1804, Гродзенская губ. —
18(30).1.1852], расійскі ваенны дзеяч.
Ген.-маёр (1848). Скончыў езушкі сале-
гіум. 3 1821 на вайсковай службе ў Та-
тарскім уланскім і Рыжскім драгунскім
палках. 3 1839 камандзір Горскага лі-
нейнага палка на Кауказе, потым Ха-
пёрскага казацкага і Ніжагародскага
драгунскага палкоў. Удзельнічаў у баях
супраць горцаў, нёс ахоўную службу па
верхнім Цераку і ў Малой Кабардзе, не
дапусціў у 1843 захопу чэчэнцамі г. Пя-
цігорск, рассеяушы намнога большыя
сілы праціўніка пад станіцай Бекешаў-
скай. 3 1848 наказны атаман Каўказска-
га лінейнага войска. Узнагароджаны 4
ордэнамі. Загінуў у баі ў ауле Дуба
(Чэчня), трапіўшы ў засаду. Пахаваны ў
станіцы Екапярынаградскай.
Юрьш Іваноў.
КРЎМІНЬ Іван Андрэевіч (н
13(26).9.1915, г. Гарадок Віцебскай
вобл.], Герой Сав. Саюза (1943). Скон-
чыў Віцебскі каап. тэхнікум (1934), па-
скораны курс Гомельскага мінамётнага
вучылішча (1942), ВІІШ пры ЦК
КПСС (1955). У Вял. Айч. вайну на
фронце з 1942. Камандзір мінамётнага
ўзвода лейтэнант К. вызначыўся ў 1943
пры фарсіраванні Дняпра ў Лоеўскім
р-не: у кастр. пераправіўся цераз раку,
паранены карэкціраваў агонь артыле-
рыі, якая знішчала агнявыя кропкі пра-
ціўніка. Да 1946 у Чырв. Арміі.
КРЎМПЛЕВА, стаянка ранняга мезалі-
ту Кунда культуры каля в. Крумплева
Полацкага р-на. Адкрыла і даследавала
ў 1957 Н.М.Гурына, у 1967 даследаваў
І.М.Ціханенкаў. Культурны пласт меза-
літу (8—7-е тыс. да н.э.) парушаны дру-
гасным засяленпем у сярэднявеччы.
Знойдзены крамянёвыя прылады працы
(тронкавыя наканечнікі стрэл свідэр-
скай культуры, канцавыя скрабкі, лан
цэтападобныя вастрыі, праколкі, скоб-
лі, долатападобныя вырабы і інш.).
КРЎІІКІ, горад, цэнтр Крупскага р-на,
на р. Бобр. За 118 км ад Мінска, 6 км
ад чыг. ст. Крупкі, на аўтадарозе
Мінск—Масква. 8,9 тыс. ж. (1997).
3 сярэдзшы 16 ст. мястэчка ў Аршан-
скім пав. Віцебскага ваяв. ВКЛ, улас-
насць Сангушкаў. 3 1793 у складзе Рас.
імперыі, у Бобрскай вол. Сенненскага
пав. Магілёўскай губ. У 1859 пабудава-
ны млын з сукнавалыіяй (у 1861 — 17
рабочых), у 1896 — запалкавая ф-ка (у
1900 — 52 рабочыя), у 1900 — леса-
пільны з-д (16 рабочых). У 1897 у К.
1523 ж., больш за 166 дамоў, правасл.
царква, паштова-тэлеграфнае аддзялен-
не, царк.-прыходская школа, 24 крамы.
У час рэвалюцыі 1905—07 баставалі ра-
бочыя запалкавай ф-кі і лесапільнага
з-да. 3 26.2 да 21.11.1918 акушраваны
265
КРУПСЮ
герм войскамі. 3 1919 у Вшебскай губ.,
з 1923 у Аршанскім пав. 3 1924 цэнтр
раёна У 1926 у К. 2097 ж., лесапільны
з-д, швейная арцель МТС. У 1933 за
снаваны дрэваапрацоўчая арцель «Удар-
нік», ільнозавод, ветэрынарны тэхні
кум. 3 1938 у Мшскан вобл., з 27.9.1938
гар пасёлак У 1939 — 3455 ж 3
I 7 1941 да 28 6 1944 акушраваны ням -
фаш. захопнікамі, якія загубілі тут 1,8
тыс. ірамадзян. У 1977 — 5,5 тыс. ж. 3
1991 горад Працуюць дрэваапрацоўчы
камбінат, пьнозавод, лясгас, пладова
агароднінны з-д 3 сярэднія, музычная
школы, Дом культуры, 2 бібліятэкі,
бальніца. Ьрацкая мапла партызан, сав
воінаў, ахвяр фашызму. ІІомнік Героям
Сав Саюза А Ф Колесавай, У.М Мар
цінкевічу, бюст двойчы Героя Сав. Са
юза лётчыка-касманаўта У В Каваленка
Помнік архгтэктуры — сядзібны дом
пач. 20 ст.
КРУІІНІКАЎ Аляксанлр Маркавіч
[9(21)5 1 892, в Залессе Слонімскага
р на — 30.3 1976), генерал-лейтэнант
(1958). Скончыў Ваен акадэмію імя
Фрунзе (1926). У армн з 1913, у Чырв
Армн з 1918 У грамалз вайну на Усх і
Паўд. франтах У Вял Айч. вайну на
Крымскім, Паўн Каўказскім, Закаўказ-
скім, Цэнтр., 1-м і 2 м Бел., 1-м і 4-м
Укр франтах: камандзір стралк. дывізіі,
нам. камандуючага арміяй, пам каман-
дуючага войскамі фронту, нам. нач ты-
лу франтоў Удзельнік Чарнігаўска-
Прыпяцкай, Гомельска-Рэчыцкай,
Львоўска Сацдамірскай, Мараўска Ас-
траўскай і Нражскай аперацый. Да 1958
нач. тылу ваен акруг
КРЎПСКІ РАЁН Размешчаны на ПнУ
Мінскай вобл. Пл. 2,1 тыс. км, нас 35,3
тыс чал. (1997). Цэнтр — г. Крупкі.
Большая частка раёна знаходзіцца ў ме-
жах Цэнтральнабярэзінскай нізіны, не-
вял. частка — у межах Аршанскага і
Мінскага ўзвышшаў Па тэр. раёна пра
цякае р. рэкі Бобр з правым прытокам
Нача і левымі Можа, Еленка, Пліса,
верхняе цячэнне р. Эса. Найб. азёры
Сялява, Абіда, Радамля, Нерыб. Пад
лесам 45% тэр. раёна Праходзіць чы-
гунка Мінск—Орша, аўтадарогі на Ба-
рысаў, Оршу, Лепель, Чашнікі, Беразі-
но.
Утвораны 17.7.1925 у Барысаўскай
акр., 20.8.1924 падзелены на 11 сельса-
ветаў: Бобрскі. Выдрыцкі, Жаберыцкі
(Малажаберыцкі), Ігрушкаўскі, Круп-
скі, Нацкі, Сакаловшкі Стараслабод
скі, Ухвальскі, Шэнкаўскі, Шынкаўскі
У чэрв 1927 — ліп 1930 у Мінскай і
Аршанскай акр. 8.7 1931 да раёна далу-
чаны Вялікахальнявіцкі, Дубаўскі, За-
борскі, Абчугскі, Смародзінскі с/с лік-
відаванага Чарэйскага р на, Грыцкавіц-
кі, Траянаўскі, Узнацкі, Халопеніцкі,
Хацюхоўскі с/с ліквідаванага Халопе
ніцкага р на 12 2 1935 Вялікахальнявіц
кі, Грыцкавіцкі, Дубаўскі, Заборскі,
Траянаўскі, Узнацкі, Халопеніцкі і Ха-
цюхоўскі с/с перададзены адноўленаму
Халопеніцкаму р-ну 3 20.2.1938 Кр у
Мінскай вобл У Вял Айч вайну ў пач
ліп. 1941 акупіраваны ням.-фаш. захоп-
нікамі, якія загубілі ў Крупках і раёне
каля 3,5 тыс чал., спалілі разам з жыха-
рамі вёскі Маладзілава (не адрадзілася),
Сомры і Узнаж. На тэр раена дзейшча-
лі партыз. брыгады 1 я Клічаўская, 1-я
Смаленская, 3, 5, 8 я Круглянскія, Гуд-
кова, Лёзненская, імя Кірава, імя Па-
намарэнкі, 2-я Беларуская імя Панама-
рэнкі (2-га складу); партыз. палкі:
208-ы імя Сталіна, 255-ы, 177-ы, «Тры-
наццаць»; асобна дзеючыя атрады: «Ба-
ец», 8, 24, 28, 30, 252, 257, 258-ы, «Ар-
тур», А.Я.Васілеўскага, «Слаўны», «Трэ-
ція». І.АЯраша, падп ранкомы КП(б)Б
КРУПСКІ РАЁН
і ЛКСМЬ, выдавалася падп. газ «Пар-
тнзанскмй путь». Раен вызвалены ў
канцы чэрв. 1944 часцямі 3 га Бел.
фронту ў ходзе Віцебска Аршанскач апе-
рацыі 1944 20.1.1960 да раена далучаны
Вялікахальнявіцкі, Заборскі, Халопе-
ніцкі, Хацюхоўскі с/с і г.п. Халопенічы
ліквідаванага Халопеніцкага р-на
1.1.1997 у раёне 234 нас. пункты, у тл.
гар паселкі Бобр і Халопенічы, пасёлкі
266
КРУПЧЫЦКІ
Крупскі і Лянок, 11 сельсаветаў: Абчуг-
скі, Акцябрскі, Выдрыцкі, Дзянісавіцкі,
Дакудаўскі, Ігрушкаўскі, Крупскі, Нац-
кі, Ухвальскі, Хацюхоўскі, Янаўшчын-
скі. Прадпрыемствы раёна: філіял Мін-
скага станкабуд. з-да імя Кірава, масла-
сырзавод, хлебапякарня ў г.п. Халопе-
нічы; вытв. ўчастак Крупскага
дрэваапр. камбіната, асфальтавы з-д,
з-д муз. дэталей (філіял Барысаўскага
ВА муз. інструментаў), лясгас, хімлясгас
у пас. Крупскі; торфабрыкетны з-д
«Туршоўка», хлебапякарня ў в. Ухвала;
ільнозавод у пас. Лянок; цагельны з-д
Крупскага дрэваапр. камбіната ў в. Ху-
даўцы. На 1.1.1995 у раёне 22 калгасы,
3 саўгасы, эксперым. база «Эса» рэсп.
трэста па насенняводстве бульбы (в.
Слабада). У раёне 25 сярэдніх, 6 база-
вых, 6 пач., дзіцяча-юнацкая спарт.,
муз. школы, школа-інтэрнат; 27 даш-
кольных устаноў; 11 дамоў культуры, 4
бальніцы, 27 фельч.-акушэрскіх пун-
ктаў, 2 паліклінікі, 3 амбулаторыі, 28
клубных устаноў, 45 бібліятэк, 22 кіна-
ўстаноўкі. Выдаецца ,газ. «Ленінскім
курсам». Археал. помнік каля в. Кліша-
на. Брацкія магілы сав. воінаў і парты-
зан у вёсках Абгуча, Вялікія Хальняві
чы, Знаменка, Нача, Смародзінка, Уз-
нацк, Ухвала, Хацюхова, Язбы; магілы
ахвяр фашызму ў вёсках Абчуга, Гум-
ны, Колас, Купленка, Лебедзева,
Майск, Новая Слабада, Прудзіны, Сом
ры, Узнаж, Ухвала. Помнікі ў гонар
Крупскага падп. райкома КП(б)Б у в.
Бярозка, на месцы гібелі партызанкі
А.Ф.Колесавай у в. Выдрыца. Помнікі
архітэктуры — Праабражэнская царква
18 ст. ў в. Грыцкавічы, цэрквы 19 ст. ў
в. Калодніца і Багародзіцкая ў в. Худаў-
цы. Радзіма двойчы Героя Сав. Саюза
лётчыка-касманаўга У.В.Кавалёнка.
Літ.: Збор помнікаў гісторыі і культуры
Беларусі. Мінская вобл. Кн. 1. Мн., 1987.
КРЎПЧЫЦКІ БОЙ 1794, бой паміж
паўстанцамі і рус, войскам у час паў-
стання 1794. Адбыўся 17.9.1794 каля в.
Крупчыцы Кобрынскага пав. (цяпер
Жабінкаўскі р-н). 3 абодвух бакоў
удзельнічала каля 20 тыс. чал. Дзякую-
чы выгаднай стратэгічнай сітуацыі паў-
станцы пад камандаваннем К.Серакоў-
скага з дапамогай артылерыі (28 гармат)
паспяхова стрымлівалі атакі кавалерыі і
пяхоты непрыяцеля. Аднак пасля абы-
ходнага манеўру А.В.Суворава і вываду
ім часткі войска цераз р. Трасцяніца ў
фланг абароны паўстанцаў апошнія па-
чалі адыходзіць у напрамку Брэст-Лі-
тоўска. У час бою абодва бакі страцілі
каля 300 чал. забітымі і параненымі. 19
вер. каля в. Цярэспаль Брэсцкага пав.
рус. войскі разбілі паўстанцаў.
Літ.: Емяльянчык У. Паланез для
касінераў: (3 падзей паўстання 1794 г. пад кі-
раўнштвам Т. Касцюшкі на Беларусі). Мн.,
1994. Уладзімір Емяльянчык.
КРЎІІЧЫЦКІ КЛЯШТАР КАРМЕ-
ЛІТАЎ. Існаваў з 2-й пал. 17 ст. да 1832
у с. Крупчыцы (цяпер у складзе в. Чы-
жэўшчына Жабінкаўскага р-на). У да-
кументах часам наз. Нелаевіцкім (узнік
на землях маёнтка Нелаевічы). Карме-
літы асталяваліся каля Крупчыц у 2-й
пал. 17 ст., у лісце ад 24.3.1676 яны наз.
сябе «крупчыцкімі кармелітамі». Пер-
шае падараванне выдадзена 24.5.1676
брэсцкім зямянінам А.Асоўскім (з па-
цвярджэннем у 1682). У кастр. 1699 па
хадайніцтве дзяржаўцы навакольйых зя-
мель Я.П.Нестаровіча царк. кіраўніцтва
зацвердзіла канчатковую дабудову
кляштара; яго плошча 300 м2. Будынак
жылога памяшкання цагляны, 2-павяр-
ховы, на каменным падмурку, накрыты
гонтай і саломай, у канцы 18 ст. — ча-
рапіцай. Да 1701-—02 дабудаваны ўвесь
комплекс, куды ўваходзіў і драўляны
касцёл з гасп. пабудовамі. У 1729 кас-
цёл асвячоны пад назвай Нявіннага За-
чацця. На працягу 18 ст. мясц. шляхта
падаравала манахам фальварак Нелаеві-
чы (1701), в. Чыжэўшчына і фальварак
Багданы (1714), з 1737 Нестаровічы ча-
сова перадалі ў заклад кармелітам маён-
так Ківаверты-Хадасы. У 1728 у касцёле
быў устаноўлены арган. У 1738 М.Не-
пакайчыцкая заснавала пры кляштары
брацтва св. Юзафа, а кн. В.Шуйскі ад-
пісаў у 1747 кармелітам 4 тыс. злотых,
забяспечаных маёнткам Рыкавічы. У
2-й пал. 18 ст. ў кляштары жылі 14 ма-
нахаў на чале з прыёрам. У час паў-
стання 1794 каля вёскі адбыўся Круп-
чыцкі бой 1794. Кляштар і касцёл былі
пашкоджаны, бо ў час бою некалькі
паўстанцаў спрабавалі замацавацца за іх
сценамі і былі выбіты адтуль наступаю-
чымі рас. войскамі. Указам імператара
Паўла I (1797) кляштар перададзены з
Луцка-Брэсцкай у Віленскую дыяцэзію.
У 1800 віленскі біскуп Я.Н.Капакоўскі
па хадайніцтве Нестаровічаў ператварыў
касцёл у прыходскі. У канцы 18 — пач.
19 ст. пры кляштары заснавана духоў-
ная школа (у 1817 вучылася 7 сірот). У
яе б-цы было 278 тамоў на лац. і
польск. мовах, што давала магчымасць
праводзіць заняткі па тэалогіі, гісторыі,
філасофіі і інш. У 1830-я г. памяшкан-
не б-кі аддадзена пад склад. Кляштар
валодаў 12 валокамі зямлі (прыкладна
256 га); яму належала 17 сялянскіх ся-
дзіб (26 сем’яў). У 1832 кляштар зачы-
нены. Касцёл праіснаваў да 1864, у
1866—67 ператвораны ў правасл. цар-
кву. Рэшткі жылога памяшкання раза-
браны ў 1891. У 1894 на іх месцы пабу-
давана Уладзімірская царква.
Літ.: Альбом суворовскнх полей сраженнй:
Мзд. ред. «Варшавского военного журнала».
Варшава, 1900. Фотографнн 22—29;
Кцгсгежхкі 3. ВккырЯгуо ІУіІеійкіе.
У/ІІпо, 1912. 8. 236, 261, 314; Бензярук
А Кармяліцкі кляштар у Крупчыцах // Бел.
мінуўшчына. 1996. № 2. Анатоль Бензярук.
КРУПЯНКбЎ Яўген Якаўлевіч (н.
18.8.1941, г. Магілёў), бел. гісіорык.
Канд. гіст. н. (1978). Скончыў Магілёў-
скі пед. ін-т (1969). 3 1977 працаваў у
Ін-це гісторыі АН БССР, з 1980 — у
Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПБ. У
1991 заг. сектара ЦК КПБ, нам. дырэк-
тара н.-д. цэнтра кіравання Бел. навук,-
прамысл. асацыяцыі. 3 1992 заг. аддзела
Нац. банка Рэспублікі Беларусь. Дасле-
дуе праблемы сац.-эканам. узаемаадно-
сін горада і вёскі ў Беларусі ў 2-й пал.
1960—70-х г., дзярж. і грамадскія
арг-цыі ў паліт. сістэме рэспублікі ў
1980-я г.
Тв.: ЦІефсгво города над деревней в Бело-
русской ССР (1959—1979 гг). Мн., 1980.
КРУТАГОР’Е, назва г. Дзяржынска ў
12—15 ст.
КРУТАГбРСКАЯ БІТВА 13 ст. У гіст.
крыніцах сустракаецца і назва К о й -
данаўская бітва. IІаводле не-
каторых звестак, адбылася паміж вой-
скам ВКЛ і татарамі каля Крутагор’я
(Койданава, цяпер г. Дзяржынск) на
ПдЗ ад Мінска. У саюзе з татарамі вы-
ступілі галіцкія кн. Даніла і Васілька
Раманавічы, якія помсцілі кн. Міндоўгу
за набегі і рабаванні Галіцка-Валынска-
га княства. Бітву розныя гісторыкі хра-
налагічна адносяць да 1241, 1249, 1272 і
1276. Татары і іх саюзінкі былі разбіты.
Паводле падання, татарскімі войскамі
камандаваў хан Койдан (Кайдан). Тут
ён нібыта быў забіты і пахаваны; тата-
ры, якія былі з ім, пасяліліся на гэтай
зямлі, а іх нашчадкі жывуць тут і цяпер.
Пасля бітвы Крутагор’е было перайме-
навана ў Койданава. Аднак летапісы ар-
хеал. т-ва (17 ст.), Рачынскага (16 ст.),
Еўраінаўскі (канец 17 ст.), якія апавя-
даюць пра 13 ст., не ўпамінаюць Кой-
дана. «Хроніка Быхаўца» (16 ст.), «Хро-
ніка польская, літоўская, жамойцкая і
ўсяе Русі» (1582) М.Стрыйкоўскага
сведчаць, што паход на Навагрудак ар-
ганізаваў хан Заволжскай арды Балак-
лай (Булаклай; асоба міфічная). У бітве
пад Крутагор’ем ён нібыта быў разбіты
войскам вял. кн. ВКЛ Скірмунта (асоба
таксама міфічная). Іпацьеўскі, Супрас-
льскі, Нікіфараўскі і Слуцкі летапісы
(16 ст.) упамінаюць імя Койдана пры
пераліку самых вядомых татарскіх вое-
начальнікаў, але не звязваюць яго з біт-
вай пад Крутагор’ем. «Хроніка Вялікага
княства Літоўскага і Жамойцкага» на-
зывае Койдана ўнукам Батыя, але
сцвярджае, што татарамі камандаваў
Балаклай. Позні час напісання гіст.
крыніц (праз 3—4 ст. пасля падзеі),
упамінанне міфічных асоб, шмат супя-
рэчнасцей даюць падставу меркаваць,
што К.б. — верагодна, міф, створаны ў
16 ст.
Літ.: Шпнлевскмй П.М. Путешес-
твне по Полесыо н белорусскому краю. Мн.,
1992. С. 92; У л а ш м к Н.Н. Введенме в нзу-
ченне белорусско-лнтовского летопмсання.
М., 1985. С. 154, 166—167; Ермаловіч
М.І. Па слядах аднаго міфа. 2 выд. Мн., 1991.
С. 50—53. Анатоль Валахановіч.
КРУТАЛЁВІЧ Вадзім Андрэевіч (н.
4.7.1922, в. Малы Хонаў Быхаўскага
пав., цяпер Магілёўскі р-н), бел.
юрыст, гісторык, сацыёлаг. Д-р юрыд.
н. (1974), праф. (1987). Скончыў Мас-
коўскі ун-т (1950). Удзельнік Вял. Айч.
вайны. 3 1954 старшы навук. супрацоў-
нік, з 1979 заг. секгара, з 1989 вядучы, з
1992 гал. навук. супрацоўнік Ін-та філа-
софіі і права АН Беларусі. Даследуе
267
КРЫВЛВЫ
тэорыю і псторыю дзяржавы і ітрава,
гісторыю бел нац. руху, пытанні нап -
дзярж. самавызначэння Ьеларусі, сістэ-
матызацыю заканадауства, канстыту-
цыйнае права Аўтар 2-томнай манагра
фіі «Нараджэнне Беларускай Савецкай
Рэспублікі» <1975 —79), прац па гісто-
рыі адм-тэр палзелу БССР Алзін са
склалальнікаў і аўтар прадмоў да зб каў
дакументау і матэрыялау «Рэвалюцый
ныя камітэты БССР » (1957—61) і
«Барацьба за Савснкую ўладу ў Бслару-
сі, 1918—1920 іт» (1968), даведніка
«Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўла-
лкаванне БССР» (т. 1—2, 1985—87).
Тв Адмннпстратнвно террнгормальное
устройство БССР Мн , 1966 Формнрованне
сельского поселенмя нового тнпа Мн., 1977,
Станаўленне дзяржаўнасці Мн , 1989 На пу
тях нацнонального самоопределення БНР —
БССР — РБ. Мн , 1995, О констнтуцмонном
суде, таконностм, рефсрендум Мн., 1996;
Правдмво освешать нсторню создання бело-
русской государствснностн // Коммуннст Бе
лорусснн. 1963 № 6, Освобожденне Белорус-
снн от оккупацнн после аннулнрованмя
Брест Лнтовского договора // Йсторня
СССР 1968 № 1 Абвяшчэнпе Рэспублікі //
Полымя. 1968. № 9; От войны к ммру // Не-
ман 1968. 3—4, Янка Купала і нацыя-
нальна дзяржаўнае алраджэнне // Полацак
1993 К° 9 10. 1994 № 1 Віталь Скалабан
КРУЦІЛІНА Гаццяна Мікалаеўна (н.
22.2.1933, пас Свірбуд Ладзейнапольс-
кага р-на Ленінградскай вобл), бел
гісторык эканомікі Канд эканам н.
(1969). Скончыла Бел. дзярж. ін-т нар.
гаспадаркі (1955) У 1959—91 ст навук
супрацоўнік у Ін-це эканомікі АН Бе-
ларусі Даследавала псторыю прамысл
вытв-сці, жыллёва камунальнай гаспа
даркі Беларусі Адзін з аўтараў прац
«Гісторыя дзяржавы і права БССР» (т.
1. 1970), «Развіццё эканомікі Беларусі ў
1928—1941 гг» (1975), «Эканоміка Бе-
ларусі ў перыяд пасляваеннага адра-
джэння» (1988) і інш.
Тв: Экономнка Белорусснн в эпоху ммпе
рналнзма, 1900—1917 Мн , 1963 (у сааўт );
Экономнческая нстормя БССР Мн , 1965 (у
сааўт); Экономнка Советской Белорусснн,
1917—1967 г. Мн , 1967 (у сааўт ); Соцналь-
но-экономнческне преобразовання в Бело-
русской ССР за годы советской властн Мн ,
1970 (у сааўт), Развнтне экономнкн Белорус-
енн в 1921—1927 гг Мн., 1973 (у сааўт).
КРУЧА, веска, цэіггр сельсавета Круг-
лянскага р-на, на р. Аслік. За 18 км на
3 ад Круглага, 96 км ад Магілёва, 9 км
ал чыг. ст. Спаўнае 473 ж., 189 двароў
(1997).
Вядома з 18 ст. 3 1772 у складзе Рас.
імперыі. У ліст. 1812 партыз атрад
А М Сяславша каля всскі знішчыў час
тку атрада напалеонаўскай арміі 3 1820
К. — мястэчка, 425 ж., 35 двароў. У
1880 — 430 ж., 62 двары, карчма,
млын, 3 кірмашы ў год праз К прахо-
дзіў Віленскі паштовы тракт У 1909 —
672 ж , 95 двароў, мястэчка ў Паўлавіц-
кай воласці Магілёўскага пав Дзейніча-
лі аддз. сувязі, фельч.-акушэрскі пункт,
казённая вінная крама, крэдытнае т-ва,
царкоўнапрыходская школа. 3 20.8.1924
у Круглянскім р-не Аршанскай акругі
3 1925 К — вёска. У 1931—35 у Тала-
В А Круталевіч.
чынскім р не, з 1938 у Маплёўскай
вобласці. У 1959—66 у Бялыніцкім
р-не. У 1940 — 620 ж., 170 двароў У
Вял. Айч. ванну з ліп. 1941 да 27 6.1944
акупіравана ням.-фаш. захопнікамі,
якія 17.9 1942 поўнасцю спалілі вёску,
знішчылі 191 жыхара. Адноўлена пасля
вайны. У 1972 — 453 ж., 97 двароў У
В майстэрні па рамонце с г тэхнікі,
лесапільня, сярэдняя школа, бальніца,
Дом культуры, б-ка, аддз сувязі, дзіця-
чы сад. Помнік землякам, якія загінулі
ў Вял АЙЧ. вайну. Аляксандр Шчарбатаў
КРУЧбк Раман Раманавіч (н.
25.3.1923, в Навасеткі Барысаўскага
р-на), бел. псторык. Кацд пст н.
(1955). Скончыу БДУ (1952) Удзельнік
Вял Айч. вайны У 1952—91 у Ін-це
гісторыі АН Беларусі. Асн. даследаванні
па гісторыі Беларусі ў эпоху феадалізму,
падзей Кастр. рэвалюцыі 1917, нар -
вызв руху ў Вял. Айч ванну. Адзш са
складальнікау зб «Усенародны парты-
занскі рух на Беларусі ў гады Вялікай
Айчыннай ванны» (т. 1-—3, 1967—82),
«Усенародная барацьба на Беларусі суп-
раць нямецка-фашысцкіх захопнікаў»
(т 2, 1984), адзін з аўтараў «Гісторыі
Беларускай ССР» (т. 4, 1975), «Гісторыі
рабочага класа Беларускай ССР» (т. 3,
1985), аўтар манаграфіі «Станаўленне
партызанскага руху на Беларусі і друж-
ба народаў СССР» (1980, з А Ф Хацке-
вічам) і інш.
КРУЧбК Рыгор Раманавіч (2.10.1918, в.
Навасёлкі Барысаўскага р-на —
4.3.1987), бел вучоны ў галше гісторыі
медыцыны Д р мед. н. (1965) праф
(1967). Скончыў Мінскі мед ін-т
(1940). Удзельнік Вял. Айч. вайны 3
1945 працаваў у аддзелах аховы здароўя
Баранавіч, Мінска, старшыней рэсп.
к та прафсаюзаў мед работнікаў, нам.
мшістра аховы здароўя, у 1952—73 у
Мшскім мед ш-це, у 1973—82 кіраўнік
аддзела Усесаюзнага НДІ мед і меды-
катэхн. інфармацыі, з 1982 заг. кафедры
Гродзенскага мед. ін-та. Даследаваў гіс-
торыю развіцця сельскай медыцыны ў
1 й пал 19 — сярэдзіне 20 ст, нар. ле-
карства ад вытокаў да пач 20 ст, ап-
тэчнай снравы, мед адукацыі і навук
думкі на Беларусі. Аўтар манаграфн
«Нарысы гісторыі медыцыны Беларусі»
(1976), навук. прац у зборніках. час
«Здравоохраненне Белорусснн» і інш
Таццяна Святловіч
КРУШЫНА Рыгор (сапр. К а з а к,
3 12 1907, паводле шш звестак 1908 в
Бязверхавічы Слуцкага пав., цяпер
Слуцкі р-н — 27.3.1979), бел. пісьмен-
нік і грамадскі дзеяч Скончыў Маскоў
скі ін-т кінематаграфп (1935) Дзіцячыя
гады прайшлі ў Вільні. У 1914 як бе-
жанцы сям’я асела ў Разані Пасля вай-
ны вярнуўся на Случчыну. У 1924 па-
ступіў на Слуцкія агульнаадукацыйныя
курсы, быў актывістам беларусазнаўчага
гуртка, удзельнікі якога ставілі за мэту
стварыць незалежную вольную Бела
русь. У 1925 паступіў у Мінскі педтэхні-
кум У 1925 арыштаваны разам з малод
шым братам Міколам па справе Ю Ліс
тапада, выпушчаны. 3 1927 уліт. аб'яд
нанні «Маладняк». вучыўся ў Мінскім
пед ін-це. Літ. працу пачаў у 1927, вы-
ступаў пал псеўд Апавядальнік Алесь,
Кастусь Рамановіч У 1930 у сааутарстве
з «кавалерыстамі маладнякоуцамі»
С Ракітан, В Палескім выдаў у Гомелі
паэт. зб. «Разгон». У 1931 у Мінску
выйшаў яго зб. вершаў «Паэзія чырво
наармейца». Да вайны пісаў аб прыро-
дзе, каханні, важнае месца занмала тэ-
ма сацыяліст пераутварэнняў. Стварыў
шмат агітац. вершаў дэкларацыйнасцю
паэзп вельмі нагадваў У Маякоўскага 3
пач Вял Айч. вайны застаўся ў Белару-
сі. Друкаваўся ў калабарацыянісцкіх бе
ларускамоўных выданнях (газ. «Бела
руская газэта», «Беларускі работнік»,
Раніца»). 3 1944 жыў у Германп У
1950—60-я г ў Мюнхене, пранаваў у
бел рэдакцыі радыестанцыі «Свабода»
У 1960-я г. выехаў у ЗША Адзін з зас-
навальнікаў Бел. ін-та навукі і мастац-
тва ў Нью-Йорку (1951), рэлактар час
«Конадні». У эміграцыі пераважна вы
ступаў пад псеўд Р Крушына Выдаў
зб кі лірыкі: «Лебедзь чорная» (1947),
«Выбраныя творы» (1957), «Вясна ўво
сень» (1972), «Сны і мары» (1975) і інш
36. «Рэквіем» (1979) застаўся ў рукапісе.
Літ Акулін Э Рыгор Крушына //
Родннк 1992. № 5, 6, Рагой ша В. Душа
беларуса — крышталь // Беларусь. 1993 №
6, С к о 6 л а М. На акропалі казачных сноў
Нататкі пра Рыгора Крушыну // Роднае сло-
ва 1993 № 8. Святлана Сачанка
КРЫВАВЫ НАГАВбР, абвінавачванне
яўрэяў' у забойствах іншаверцаў (звы-
чанна хрысціян) у рытуальных мэтах
Міф пра К.н узнік у першыя стагоддзі
н.э. ў дачыненні да першых хрысшян,
бо антычныя язычнікі тлумачылі хрыс-
ціянскае таінства прычашчэння (вшом)
як рэальнае абрадавае ўжыванне чала-
вечай крыві Пазней хрысціяне ўзвялі
К н на яўрэяў: быццам яўрэі выкарыс-
тоуваюць кроў хрысціян для выпечкі
мацы або для дабаўлення ў вшо на свя-
268
КРЫВАЛЫДЭВІЧ
та ІІасхі Выпадкі такога абвшавачання
мелі месца ў хрысціянскіх краінах Еў-
ропы з 12 ст (Англія, Германія, Італія,
Аўстра-Венгрыя і інш), у 19 ст. — ся-
род мусульман Турцыі. Гэта прыводзіла
да пагромаў, разні, часам да знішчэння
або выгнання яўр. абшчын. 3 13 ст., па-
чынаючы з герм імператара Фрыдрыха
II, многія хрысціянскія манархі (у тл.
кароль Рэчы Паспалітай Стафан Бато
рый у 1574) і рымскія папы (напр., па-
па Мікалай V у 1447) развенчвалі леген
ду пра К н і забаранялі праследаваць за
гэта яўрэяў. У Беларусі вядома 11 вы
падкаў К.н. У 1657 у мяст. Ружаны
(Пружанскі р-н) у яўр. квартале напя
рэдадні Насхі знайшлі труп хрысціян
скага дзіцяці, але ўладальнгк мястэчка
не дапусціў тады пагрому. Праз 2 гады,
калі гаспадар алсутнічаў, мяшчане ўчы-
нілі самасуд пакаралі 2 мясц рабінаў
У 1799 у г. Сянно (Віцебская вобл.) у
забойстве жанчыны-хрысніянкі былі
абвшавачаны 4 яўрэі (сенненская спра
ва). Абвінавачванне падтрымаў сенатар
паэт Г.Р Дзяржавін, які прыбыў у
Шклоў, аднак па ўказанні імператара
Наўла 1 справа была спынена У 1816
узнікла т зв. гродзенская справа, але па
загадзе імператара Аляксандра I гэта
справа спынена ў 1817, як і справа, што
ўзнікла ў в Голені Чавускага пав. Мап-
леўскай губ (1821). Аднак, калі ў крас
1823 у мяст. Веліж Віцебскай губ. (ця-
пер Смаленская вобл , Расія) быў зной-
дзены труп трохгадовага дзгцяці, у яго
забойстве былі абвінавачаны мясц. яў
рэі. Абвшавачанне падтрымаў ген.-гу-
бернатар М М Хаванскі. Імператар
Аляксапдр I загадаў правесці пільнае
расследаванне. Па веліжскай справе
было арыштавана 40 чал , у 1830 справа
перададзена ў Сенат, потым — у
Дзярж савет і закрыта толькі ў студз.
1835. Падсудныя былі апраўданы, а
лжэсведкі сасланы ў Сібір.
Літ Хвольсон Д О некоторых срел
невековых обвмненнях протнв евреев СПб.,
1880. Якаў Басін
крывальцЭвіч Мікалай Мікалаевіч
(н 1 1 1958, в. Канстанцінаўка Любан-
скага р-на), беларускі археолаг. Канд.
гіст н (1991) Скончыў Мінскі пед
ін-т (1982). 3 1987 у Ін-це псторыі АН
Беларусі Вывучае археал культуры
эпохі бронзы, праблемы стараж. мас-
тацкан творчасці, гіст. краязнаўства
Бел. Палесся
Тв Культ каменных сякер на Беларусі //
Старонкі гісторыі Беларусі. Мн., 1992, Кера
ммка Прмпятского Полесья в ранннй пернол
бронзового века // Сууепхіесш іг кегапйко&
гаійа Ьаііц 2етё$е Уііпіік, 1994, Помнікі
тшцінецкага часу на поўдні Беларусі // Гіст -
археал эб. Мн., 1995. № 6, Самае найстара-
жытнае мастацкае аздабтенне на касцяных
вырабах эпохі каменя // Мастацтва 1993. №
5; Курапаты 2 выд. Мн., 1994 (у сааўт).
КРЫВАНбС Павел Ананьевіч (1920, в
Альхоўка Ігуменскага пав., цяпер Клі-
чаўскі р-н — 27.6 1944), Герой Сав Са-
П.АКрыванос.
юза (1945). Скончыў Бабруйскі леса-
тэхн. тэхнікум (1940), Саратаўскае танк
вучылішча (1943) У Вял. Айч. ванну на
фронце з 1941 Камацдзір танк ўзвода
мал лейтэнант К. вызначыўся ў 1944
пры ліквідацыі варожай групоўкі каля
Віцебска 27 ліп бранёю свайго танка
закрыў танк камандзіра палка, паране-
ны працягваў камандаваць баявымі дзе-
яннямі узвода ІІамёр ад ран. Пахаваны
ў в Скрыдлёва Вшебскага р на Яго
імем названы вуліца і сярэдняя школа,
устаноўлена мемар. дошка ў г п. Клічаў.
КРЫВАШгПН Апалон Канстанцшавіч
[1883, мяст. Шклоў, цяпер горад у Ма-
гілёўскай вобл. — 12(25) 11 1902), ра-
сійскі дзярж дзеяч. Скончыў Рышэль-
еўскі лшэй у Адэсе і Міхайлаўскае ар
тыл вучылішча ў Пецярбургу, слухаў
лекцыі ў Парыжскім ун-це і Франц ка
лежы. 3 1866 у Растове на-Доне, гар
галава 3 1886 у МУС, з пач 1891 ды-
рэктар гасп. дэпартамента Пры яго
ўдзеле праведзена рэформа статыстыкі
страхавой і харчовай спраў Чл. Дзярж
савета (1881—94). Міністр шляхоў зно-
сін (1892—94). Па яго прапанове ство
раны Гал інспекцыя шашэйшых і вод
ных дарог, суднаходныя інспекцыі пры
начальніках дыстанцый на рэках Мас
ква, Ака, Зах Дзвіна, упраўленне па
буд ве Сібірскай чыгункі Западозраны
ў злоўжываннях (нібыта прадаваў небу
даўнічы лес па завышаных цэнах) вый-
шаў у адстаўку. Апошнія галы жыў у
Шклове, дзе і пахаваны.Эсіуа/к) Карніловіч
КРЫВАШ^ІН Мікалан Іванавіч
(1885 — ?), удзельнік Кастр. рэвалюцыі
і грамадз. вайны ў Беларусі. 3 1915 на
Зах фронце, вёў рэв. аптацыю сярол
салдат Чл. РСДРП(б). 3 сак. 1917 чл
Мінскага Савета рабочых і салдацкіх
дэпутатаў, з крас. чл. бальшавіцкай
фракныі выканкома Зах. фронту 1-га
склікання, дэлегат 1 й Паўн Зах. абл
канферэнцыі РСДРП(б), дэп. Устаноў
чага сходу ад Зах акруп і фронту 3
ліст чл часовага бюро ВРК Зах. фрон
ту, старшыня выканкома Савета сял
дэпутатаў Мінскай і Віленскай губ, га-
наровы старшыня Мазырскага Савета
сял. дэпутатаў. Удзельнічаў у разгоне
Усебеларускага з'езда 1917. 3 студз. 1918
нам. старшыні Мшскага Савета рабо-
чых і салдацкіх дэпутатаў, з лют. чл.
штаба Зах. фронту, са снеж. нач. гарні-
зона Мшска. 3 ліп 1919 на Зах. фрон-
це, камандаваў чырвонаармейскім атра-
дам пад Баранавічамі Эдуард Карніловіч
КРЫВАШгІІН Сямен Мансеевіч
[16(28).11.1899, г. Варонеж —
16.9.1978), удзельнік вызвалення Бела-
русі ў Вял. Айч. вайну, ген.-лейт. танк.
войск (1943), Герой Сав Саюза (1945).
Скончыў Ваен акадэмпо імя Фрунзе
(1931), Вышэншыя акад. курсы пры Ва-
ен. акадэміі Генштаба (1952) У Чырв.
Армп з 1919. Удзельнік грамадз. вайны,
вайны ў Іспаніі 1936—37, баёў каля воз
Хасан (1938), сав.-фінл. вайны 1939—
40. 3 1941 на Цэнтр., Калшінскім, 1-м
Укр., 1 м Бел. франтах Часці корпуса
пад яго камандаваннем вызначыліся
пры фарсіраванні р Шчара, вызваленні
Слоніма, Брэста, Варшавы, Берлша Да
1953 у Сав Армп I анаровы грамалзя
нін Брэста (1974) Яю імем названы ву
ліцы ў Брэсце і Пружанах
КРЫВЕЦ Сяргей Міханлавіч (1909, в.
Дубна Гродзенскага нав , цяпер Мас-
тоўскі р н — 28 4.1945), бел. наэт,
удзельнік рэв вызв руху ў Зах Белару-
сі. 3 1915 у бежанцах у Саратаўскай губ.
Пасля вяртання ў 1921 на радзіму быў
пастухом, парабкам. цесляром 3 1925
сакратар гуртка Т ва бел школы Вёў
культ асв работу на весцы. 3 1930 жыў
і працаваў у Гродне, з 1933 — у Бела-
стоку Вучыўся ў Беластоцкім пед. ін це
(1940—41) У 1944, пасля вызвалення
Беластока, прызваны ў Сав Армію за-
гінуў нры штурме Гдыні. 3 1928 друка-
ваў у час «Заранка» всршы нра цяжкае
жыцце працоўных Зах. Беларусі («Кры-
зіс», «Думы безработнаіа» і інш ). Аўтар
вершаў-заклікаў да сац. і нац. вызва-
лення, лірычна філас разваг, паэт.
намфлетаў
Тв Дубок. Мн , 1972, у кн Сцяп і паход-
ні. Мн., 1965, у кн Крывею сэрца Мн ,
1967. Аляксей Ііяткевіч
КРЫВІЦКАЕ (БЕЛАРУСКАЕ) НАВУ-
КбВАЕ ТАВАРЫСТВА і м я 11 р а н -
ціша Скарыны (КНГ) Існавала
ў 1946—49 у Іерманіі у 1949—76 у
ЗША Засн 23.6 1946 у лагеры для пе-
рамешчаных асоб у г Рэгенсбург (Гер-
манія) па ініцыятыве Я Станкевіча. Ся
род заснавальнікаў т-ва Л Акшшэвіч,
ААдамовіч, А.Багдановіч і інш. Яго
старшынямі ў розны час былі Станке-
віч, Адамовіч і А Махноўскі, чл В Па
нуцэвіч, А I аляк, М Куліковіч, Н Ар-
сеннева, М Панько і шш Кіруючы ор-
ган — штогаловы з'езд, на якім уносі-
ліся папраўкі ў статут, прымаліся новыя
члены, выбіралася кіраўнштва Паводле
статута, т ва мела на мэце аб’яднаць
намаганні незалежных вучоных-белару-
саў для навук. працы ў галіне белару-
сазнаўства 5 5.1949 цэнтр т-ва перане-
сены ў Нью-Йорк, 23.11.1959 яно афш
зарэпстравана амерыканскімі ўлаламі,
атрымала правы культ і навук. устаноў,
створаны яго аддзелы ў Чыкага (ЗША) і
269
«КРЫВІЧАНІН»
Аўстраліі. Пры т-ве дзейнічалі секцыі:
літаратурная (з 26.8.1950), мовазнаўчая
(з 28.4.1951), гіст. і педагагічная (з
25.1.1953). 27.4.1952 пры КНТ заснава-
ны Ін-т навейшай гісторыі Беларусі (кі-
раўнік М.Чатырка) і Прэсавае бюро (кі-
раўнік Віцьбіч). Т ва займалася зборам
дакументаў, рукапісаў, бел. выданняў,
якія захоўваліся ў створаным пры КНТ
Бел. архіве (дырэктар Шукелойць). 3
1957 уваходзіла ў Бел.-амерыканскую
дапамогу (Нью-Норк) і Задзіночанне
слав. навук. арг-цый ЗША. Т-вам выда-
дзены «Паказальнік беларускіх выдан-
няў на чужыне за 1945—50 гг.» Панько-
ва (1952), «Маленькі маскоўска-бела-
рускі (крывіцкі) слоўнічак фразеалагіч-
ны і прыказак, а таксама прывітанняў,
зычэнняў і інш.» Станкевіча (2-е выд.
1953), кнігі «Лявон Вітан-Дубейкаўскі»
К.Вітана (1954), «Ул. Жылка. Творы: Да
20-х угодкаў смерпі» (1953, усе ў Нью-
Йорку). Выдавала навукова-літ. час.
«Веда». Спыніла дзейнасць у 1976 у су-
вязі са смерцю Станкевіча.
Анфіса Ляднёва.
«КРЫВІЦКІ ВЯЗбк», беларускае ас-
ветнае т-ва ў Пецярбургу ў 1868—70.
Стваральнік і кіраўнік («галава») паэт
В.Саеіч-Заблоцкі. Мэта — удасканале-
нае вывучэнне бел. мовы, выданне па-
пулярных кніг, падручнікаў для «чарна-
люду». Збірала матэрыялы па гісторыі
Беларусі. Знаходзілася пад уплывам
«хаджэння ў народ». Распалася з-за
рэпрэсій з боку ўлады.
КРЫВІЦКІ РАЁН Існаваў у 1940—62.
Утвораны 15.1.1940 у Вілейскай вобл.
Цэнтр — вёска Крывічы (з 1958 гар.
пасёлак). 12.10.1940 падзелены на 14
сельсаветаў: Бубнаўскі, Восаўскі, Па-
госцкі, Сцешыцкі (усе скасаваны ў
1954), Вераб’ёўскі (скасаваны ў 1959),
Будслаўскі, Ваўкалацкі, Даўгінаўскі,
Жарскі, Княгінінскі, Крывіцкі, Міль-
чанскі, Пузыроўскі, Сіўцаўскі. 3 1944 у
Маладзечанскай, з 1960 у Мінскай абл.
25.12.1962 раён скасаваны: Крывіцкі
гарпассавет, Будслаўскі, Княгінінскі,
Пузыроўскі, Сіўцаўскі с/с перададзены
Мядзельскаму, Ваўкалацкі, Даўгінаўскі,
Жарскі і Мільчанскі — Вілейскаму
р-нам.
«КРЫВІЧ», літаратурна-навук. і іра-
мадскі часопіс нац.-дэмакр. кірунку.
Выдаваўся з чэрв. 1923 па сак. 1927 у
Коўне (Каўнас) на бел. мове. Рэдакгары
ВЮ.Ластоўскі і К.С.Дуж-Душэўскі. Ча-
сопіс ставіў за мэту «ня толькі абслу-
жыць у роднай мове духовыя вымагань-
ні сярэдняга беларускага інтэлііента,
але і прылажыць усіх высілкаў да адшу-
каньня шляхоў к самавызначэньню Бе-
ларусі ў сферы духовасьці» (1923, № 1).
Вызначаўся разнастайнай тэматыкай,
змястоўнасцю публікацый. Меў раздзе-
лы: літ. (творы бел. пісьменства, пера-
клады, пераважна адаптаваныя, з іншых
моў), навук.-крытычны (шматлікія да-
следаванні ў галіне беларусазнаўства),
«запіскі» (розныя звесткі пра беларусаў,
іх гіст.-культ. спадчыну), інфармацый-
тіі н™
нн®
МЕСЬПНІК
АІТЭРАТ6РЫ
КбАЬТ&РЫ I
ГРгіМгіАЗКгі
Ггі /ЬЫЦЬЦН
ПМ» ж""'ем-1523
„К Р V V I С"
МЕСЯЧНІК
ЛІТЭРЛТУРЫ, КУЛЬ-
туры і граммдінйгд
жыцьця.
Ш нтмі і мспішгі 1і іііЦійшгі
1923 г. || Ж Н I в Е Н Ь [ 2* 3.
В. ЛАСТОЎСКІ
Паэт. ты еольнага Пэгаса
ў прыгожых лум ярмо ўпрагай
і тучны чорназём.
мшуўшчыны радэімай,
у ськібы стройныя складяй’
Бо толькі гэта глеба
дасьць н»м жадіыы агнямвет.
якім Крывіцкі гепій
счаруе сьвет
Бо толькі родны чорнааГм.
цяплом духовым абагрэт,
здалее даць літомае мрасы.
праднўны квет
Вокладка (зверху) і псршая старонка часо-
піса «Крывіч». 1923.
ны (бібліягр. агляды і водгукі). Аўтар
болыпасці матэрыялаў Ластоўскі. Сярод
іх аповесць «Лабірынты», дзе перапля-
таюцца мінулае і сучаснасць; успаміны
пра М.Багдановіча; уражанні ад паездкі
ў Мінск на Акад. канферэнцыю па рэ-
форме бел. правапісу і азбукі 1926;
слоўнікавыя матэрыялы, тэрміналогія
па анатоміі, фізіялогіі, батаніцы, лацін-
ска-рус. бел. слоўнік па арніталогіі (ап-
рац. разам з Т.іваноўскім, Дуж-Душэў-
скім). Артыкулы пра першабытную і
сярэдневяковую айч. гісторыю развівалі
яго «крыўскую» тэорыю і канцэпцыю
самабытнага шляху бел. народа: «Аб
найменнях «Гуды» — «Крывічы» —
«Русь», «Пачатны летапіс аб крывічах у
асьвятленьні гістарычнай крытыкі»,
«Смаленская легенда аб св. Меркурыі»,
<Да шуканьня крыніп народнай твор-
часці», «Крыўскі варыянт быліны аб Іл-
лю Мурамцы», «Што спрыяе разросту і
ўпадку народаў і дзяржаў», «Прычыны
заняпаду крыўскай мовы ў XVII ст.» і
інш. Закраналіся пытанні з гісторыі
нац. культуры: пра камяні-краўцы, ко-
наўкі, знішчэнне уніяцкіх кніг пасля
1839. Брэсцкая унія 1596 разглядалася
як нац.-культ. з’ява. Гісторыя асветы
адлюстравана ў аўтабіягр. артыкуле
«Старабеларуская вясковая школа» і ў
публікацыі «Віленская Грэка-Лацінска-
Руская акадэмія». Друкаваліся матэрыя-
лы, прысвечаныя Ф.Скарыне, Л. і С.Зі-
заніям, А.Міцкевічу, Ф.Дастаеўскаму.
Часопіс змясціў невядомы аўтограф
Ф.Баіушэвіча; творы М.Багдановіча
(сярод іх папраўлены варыянт «Апок-
рыфа»), даследаванне яго паэт. спалчы-
ны А.Узнясенскім; працы ў галіне мо-
вазнаўства Я.Станкевіча. Надрукаваў
апрацаваныя ўрыўкі кітаба, пераклады
«Песні песняў» Саламона з Бібліі, тво-
раў Ю.Ахо, І.Білюнаса, В.Бонзельса,
Г.Гаўптмана, С.Інгмана, Р.Кіплінга,
Р.Тагора, А.Талстога, О.Уайльда,
А.Франса і інш. Вайсковая гіст. тэматы-
ка асвятлялася ў артыкулах А.Ружанцо-
ва, успамінах К.Езавітава пра Цэнтр.
бел. вайсковую раду. Грунтоўнасцю
вызначаліся працы А.Шлюбскага «Ма-
тэрыялы да крыўскае гісторапісі: Доля
кнігасховаў і архіваў...», «Матэрыялы да
гісторыі крыўскай этнаграфіі» і інш.,
нарысы пра эстонскую нар. творчасць.
Змяшчаў агляды грамадска-паліт. і
нац.-культ. жыцця беларусаў у БССР і
інш. рэгіёнах СССР, Зах. Беларусі, Літ-
ве, Латвіі, Чэхаславакіі і інш. краінах.
Друкаваў рэцэнзіі на выдадзеныя ў роз-
ных частках Беларусі кнігі і часопісы.
Падрабязна паказаў дзейнасць К-та па-
няволеных Полыпчай нацый у Парыжы
і Жэневе, пратэсты супраць антыбел.
скіраванасці канкардату 1925 паміж
польскім урадам і Ватыканам і супраць
разгрому ў 1927 рэжымам Ю.Пілсудска-
га Бел. сял.-работніцкай грамады. Вый-
шла 12 нумароў. Выданне спынілася з
пераездам Ластоўскага ў БССР.
Літ.: Беларусіка-АІЬаплЬепіса. Кн. 4. Мн.,
1995. Аляксандр Вабішчэвіч.
«КРЫВІЧАНІН», палітычна-літаратур-
ны часопіс. Выдадзены ў кастр. 1918 у
Вільні на бел. мове. Выйшаў 1 нумар.
Надрукаваны бел. варыянтам лацініцы.
Рэдактар-выдавец В.Ластоўскі. У зваро-
це ад імя рэдакцыі ставілася задача тэа-
рэтычнай распрацоўкі бел. пытання і
яго папулярызацыі сярод грамадзян-
ства. Увага акцэнтавалася на эканам.
аспекце пазнання Бсларусі і духоўнай
сферы, у т.л. прыгожага пісьменства і
мастацтва; выказвалася думка, «што Бе-
ларусь мае ўсе эканамічныя шансы да
незалежнага дзяржаўнага будавання...».
270
КРЫВІЧЫ
Змешчаны арт «Нацыянальнае пытан
не» пст нарыс «Тураўскае княства»,
стат. агляд тэрыторыі і насельніцтва Бе-
ларусі ў яе этнагр межах, кароткі аналіз
этнічнай сггуацыі на Віленшчыне (гіст
і сучасны стан), прытча Ластоўскага
«Прыповесць аб старым мужу і гожай
дзеве», тэкст паэмы «Энеіда навыва
рат», апавяданне З.Бядулі «Русалкі»,
эцюд М Багдановіча «Санет» і «Памят
нік» Гарацыя ў яго перакладзе У руб-
рыцы «Усяго па каліву» аналітычны
разбор легенды «Жалезны воўк» пра
заснаванне Вільні, заметак пра герб
«Пагоня» і пра наданне ў 1274 на 2-м
Ліенскім саборы імя патронкі Беларусі
Праксэлзе Ефрасінні Полацкай У руб
рыцы «Кроніка» інфармацыя пра засна-
ванне 24 8 1918 у Вільні «Сувязі куль-
турна нацыянальнага адраджэння бела-
рускага народу» і пра з’езд каталіцкіх
святароў Дзісенскага дэканата На вок-
ладцы пазначаны, графічна і тэкстам,
план эвакуацыі з У ад Бярэзіны ням.
акупац. атрадаў, прыняты паводле
Брэсцкага міру 1918 3-за ваен.-паліт
змен чарговы нумар часопіса не вый-
шаў Часопіс паслужыў правобразам
•Крывіча* Арсень Ліс.
КРЫВІЧЫ, аб’яднанне ўсх.-слав пля
мен, якія жылі ў бас верхняга Дняпра,
Зах Дзвіны, Волгі, на Пд Чудскага воз.
Вядомы па археал помніках і пісьмо-
вых крыніцах. На думку адных вучо-
ных, назва паходзіць ад слова «крэў-
ныя» (блізкія па крыві), на думку ін-
шых — ад імя легендарнага родапачы-
нальніка Крыва, ад язычніцкага
першасвяшчэнніка Крыва Крывейтэ, ад
узгоркавай мясцовасці (крывізна), дзе
яны жылі. Працэс фарміравання К. ад-
бываўся ў 2-й пал 1-га — пач. 2-га
тыс н.э. ў выніку асіміляцыі славянамі
мясц балцкіх і зах. фінскіх плямён. У
канцы 1-га тысячагоддзя племянное
аб’яднанне К распалася на 3 групы —
полацкую, смаленскую, пскоўскую (па-
водле назвы іх гал. гарадоў). Для полац-
кіх К , ш палачан, як яны названы ў ле-
тапісе, характэры даўгія курганы, у якіх
захавалася шмат рэчаў матэрыяльнай
культуры балтаў Смаленскія К па
культуры вельмі блізкія да полацкіх, та-
му ў этнагр адносінах іх звычайна раз-
глядаюць як полацка-смаленскую групу
плямён На тэр рассялення полацкіх К.
вывучаліся гарадзішчы ў Віцебску, По-
лацку, Заслаўі, Лукомлі, селшічы і кур
ганныя мопльнікі каля весак Баркі,
Бельчыца, Бяльмонты, Вышадкі, Глі-
вш, Гліншіча, Дарахі, Ізбішча, Кублі-
шчына, Лісна. Плусы, Пуцілкавічы,
Сінчукі, Сосенка, Чарневічы, Янкавічы
і інш. На мяжы 10—11 ст у К діаявілі-
ся круглыя курганы з пахавальным аб-
радам трупапалажэння на гарызонце,
пазней — трупапалажэнне ў ямах
зрэдку ў насыпах Большасць нябожчы
каў арыентавана паводле слав. звычаю
галавой на 3, трапляюцца мужчынскія
ККТШКЛПІМ
Віеіапізкі раШуём-ІНегаіштіу шіезІаСпік
К«Ф>кіжг-ж7аа*ім:Ш.еА5ТО05КС I-----РАПЧМОА СЕМА.-------
---) \*ШЛІА. Ха«а1пв> 7 (—— | п« Ыхі 0 ваоЬпу п—ц 60 іза.
М 1. | КмЬуЫк 1118 8. Г I Ыхі
Мангріу сЬ Огокш вш&і» «рвшкФаЛай | ка/аарлнміе^сіі о Яе-
«лйУМНСаН Н» пюГпа гаэуШ і ц ЫсЬпмЛа] фочгі». ' э і«<5у
ртпі і к ш аОгпалц ______________________________
Ал Ртемг-Шк IV
Ь«йв МіІМг СомУегпетелі Ы аосп
йга Кгуж^мкіа.
РеоасМ Егійроьі—16«.
Першая старонка часошса «Крывічанін»
1918 Фрагмент.
пахаванні з адваротнай арыенціроукай
(галавой на У) або мерыдыяльныя
(Пн—Пд). Лічаць, што ўсх арыенці-
роўка — перажытак балцкага паха-
вальнага рытуалу, мерыдыянальная —
фіна угорскага У курганах трапляюцца
багатыя пахаванні з мноствам рэчаў або
бедныя з невял. колькасцю інвентару ці
зусгм без яго, што сведчыць пра мае
масную няроўнасць. Трапляюцца і
драўляныя дамавіны. Ёсць у могільні
ках і кенатафы Пры даследаванні кур-
ганоў выяўлены прыкметы трызны і
стравы Для полацкіх і смаленскіх К
характэрны пэўны тып упрыгожан
няў — бранзалетападобныя драцяныя
скроневыя кольцы дыяметрам 5—11 см
з завязанымі канцамі і шкляныя зала
чоныя пацеркі, у жаночых пахаван
нях — шкляныя і сердалікавыя пацер-
кі, пярсценкі, бранзалеты, шыйныя
грыўні У якасці падвесак выкарыстоў-
Да арт Крывічы Выява крывіча Рэканструк-
цыя І.У.Чаквіна па чэрапе і курганнага
моіільніка Кублшічына Міерскага раёна 11
ст. Скулыггар Л.П.Яшэпка.
валі сярэбраныя манеты дырхемы і гх
імітацыі, дэнарыі візаіггыйскія мілія
рысіі. У мужчынскіх пахаваннях трап-
ляюцца сякеры, нажы, крэсівы, спраж
кі, зрэдку наканечнікі коп яў і стрэл
Гліняны посуд, драўляныя вёдры, сяр-
пы есць у мужчынскіх і жаночых паха
ваннях Курганныя мопльнікі дружын
нікаў выяўлены каля Полацка і Луком-
ля, асобныя пахаванні — каля Заслауя
У курганах II—12 ст трапляюцца
язычніцкія амулеты з прасвідраваных
іклаў і зубоў жывел, вельмі рэдка —
металічныя крыжыкі, якія насілі як уп
рыгожанні ў маністах Пахавальны аб-
рад і швентар сведчаць, што язычніцкія
вераванні ў сельскай мясцовасш захоў
валіся да канца 12 ст Асн гасп. адзін-
кай К у 2 й пал 1 га тыс н.э. па-ра
нейшаму заставалася вял патрыярхаль
ная сям’я працэс вылучэння малых
сем’яў пачаўся ў 8—9 ст У сац. адносі-
нах К — федэрацыя плямен, у рамках
якгх фарміраваліся класы, дзяржаўнасць
(княжанні), пранароднасць. Паводле
«Аповесці мінулых гадоў» у Полацку іс
навала свае княжанне К — палачан У
ваенна-адм адносінах племянныя кня
жанні абапіраліся на сістэму ўмацаван
няў (Нолацк, Вшебск, Лукомль, Брас-
лаў), на аснове якіх пазней сфармірава-
ліся гарады К (відаць, пскоўскія)
упершыню ўпамшаюцца ў «Аповесці
мінулых гадоў» пад 859. Яны ўдзельні-
чалі ў паходах Алега (907) і Ігара (944)
супраць Візантыі У канцы 10 ст на
тэр. рассялення полацюх К. склалася
Полацкае княства, насельніцтва якога
названа К. ў летапісах пад 1127, 1129,
1140, 1162. Назва «крывшкія землі» за-
хоўвалася ў асобных выпадках за тэры
торыяй паўн Беларусі да 1 й чвэрці 14
Ла арт Крывічы Выява крывічанкі Рэкан
струкцыя 1 У Чаквша па чэрапс з курганнага
могільніка Дроздава Талачынскага раёна
Скульпгар Л П Япіэнка.
271
КРЫВІЧЫ
ст У латышскай мове тэрмінам «К»
называюнь усх славян, «балткрыеві» —
беларусаў Ал этноніма К., відаць, пахо
дзяць назвы вёсак у Зэльвенскім, Іў-
еўскім, Салігорскім, Ілыбоцкім Пін-
скім, Докшыцкім, Лшмянскім, Мя
дзельскім, Смаргонскім і інш. раёнах
Беларусі
Лт Очеркя по археологвв Белорусснм
Ч. 2 Мн , 1972; С е д о в В В Восточные
славяне в VI—XIII вв М, 1982; Яго ж.
Славяне Верхпего Поднепровья н Подвннья
М., 1970 (Матерналы н нсслед по археоло
інн СССР, № 163); Штыхаў ГВ Крыві
чы Мп , 1992 Георгш Штыхау
КРЫВІЧЫ гарадскі населак у Мя
дзельскім р-не. За 39 км на ІІдУ ад Мя
дзела, 7 км ад чыг ст Княпнш 3 км ал
чыг. прыпынку Крывічы на лінп Мата
дзечна—Полацк 1932 ж , 612 двароў
(1997).
Паселшіча К вядома з 12 ст. Мярку
юць што ў стараж часы тут існавала
калонія смаленскіх крывічоу Пад 1493
Эгнавыэначальныя рэчы крывічоў
упамінаюцца як шляхецкая ўласнасць.
Паводле «рэвізп Полацкага ваяводства»
у 1552 К. — вёска пана Д.Корсака, ме-
ла 8 дымоў Пазней уласнасць Кшікаў.
Каля 1640 пабудавана Свята Троіцкая
царква. 3 1684 належала Укольскім, Хо-
дзькам, Любанскім і Швыкоўскім У
1770 швун і падкаморы трокскі
А.Укольскі дазволіў пасяліцца туг тры
іптарыям і выдаў грамату кляштару на
крывіцкія землі. У 1777 пабудаваны му-
раваны касцёл, з 1796 быў прыход, у
1832 кляштар ліквглаваны. 3 1776 К —
мястэчка Ашмянскага пав. Віленскага
ваяв , з 1793 — цэнтр воласці Вілейска
га пав ў складзе Рас імперыі У
1860 — 485 ж., 55 двароў У 1884 засна-
ваны бровар У 1886 у К валасная
ўправа, царква, касцёл, капліца, бага-
дзельня, 3 крамы, 3 заезныя дамы, кар-
чма, школа, нар вучылішча, 2 разы на
Аўтар карты Г В Штыхаў
272
КРЫВОШЫН
год праводзіліся кірмашы. У 1897 —
719 ж. У пач. 20 ст. пабудавана чыг.
станцыя. У 1-ю сусв. вайну ў К. знахо-
дзіліся армейскія склады групы рус.
войск ген. Балуева, якая ўдзельнічала ў
Нарачанскай аперацыі 1916. 3 1921 у
Полыцчы, цэнтр гміны Вілейскага пав.
У 1921 у мястэчку 623 ж., у фальварку
13 ж., на чыг. станцыі 151 ж., управа,
касцёл, 4 млыны, бальніца, пошта, ап-
тэка, штотыднёвы кірмаш. 3 1939 у
БССР, у 1940—62 цэнтр Хрывіцкага ра-
ёна, у 1940—58 — сельсавета. У Вял.
Айч. вайну з 28.6.1941 да 4.7.1944 акупі-
раваны ням.-фаш. захопнікамі, якія за-
губілі ў К. і раёне 2189 чал. 3 28.6.1958
гар. пасёлак, з 1962 у Мядзельскім р-не.
У К. працуюць філіял Мядзельскага
камбіната каап. прадпрыемстваў (хлеба-
завод), вытв. ўчастак Нарачанскага мас-
ласырзавода, з-д металавырабаў. Сярэд-
няя, муз., дапаможная школы, да-
школьная ўстанова, Дом культуры, 2
б-кі, бальніца, паліклініка, аптэка, аддз.
сувязі, камбінат быт. паслуг, 6 магазі-
наў. Брацкая магіла сав. воінаў і парты-
зан, маплы ахвяр фашызму. Помнікі
архітэкгуры: кляштар трынітарыяў 2-й
пал. 18 ст., царква 2-й пал. 19 ст.
Вальга Князева.
крывдшын, вёска, цэнтр сельсавета
Ляхавіцкага р-на. За 24 км на ПдЗ ад
Ляхавіч, 18 км ад чыг. ст. Райтанаў, аў-
тадарогай звязаны з г.п. Ганцавічы і з
шашой Брэст—Мінск. 774 ж., 330 два
роў (1997).
У 17 ст. належаў кн. Радзівілам. У
1772 перададзены каралём Рэчы Паспа-
лггай Станіславам Аўтустам Панятоў-
скім літ. падекарбію А.Тызенгаўзу, по-
тым належаў Патоцкім. У 1670 нясвіж-
скія езуіты заснавалі ў К. касцёл. У
1800—09 у маёнтку Рэпіхава каля К.
(цяпер парк у межах вёскі) жыў паэт
Я.Чачот. 9.6.1863 у Рэпіхаўскім лесе ў
час паўстання 1863—64 адбыўся бой
паміж паўстанцамі пад камандаваннем
Б.Міладоўскага і царскімі войскамі. У
1886 мястэчка, цэнтр воласці Навагруд-
скага пав., 290 ж., 18 двароў, царква. У
1-ю сусв. вайну ў 1915—16 каля К. пра-
ходзіла лінія фронту, потым мястэчка,
акупіравана герм. войскамі, у 1919—20
занята польскім войскам, Чырв. Армі-
яй. У 1921—39 у складзе Польшчы, у
Баранавіцкім пав. Навагрудскага ваяв. 3
1939 у БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельса-
вета Ляхавіцкага р-на. У 1941—44 аку-
піраваны ням.-фаш. захопнікамі. У
1972 — 783 ж., 280 двароў. Цэнтр кал-
гаса, лясніцгва, цэх перапрацоўкі драў-
ніны, цэх шырспажыву. Сярэдняя шко-
ла і філіял муз. школы, дзіцячы сад, 2
б-кі, Дом культуры, 2 бальніцы, амбу-
латорыя, аптэка, аддз. сувязі, 4 магазі-
ны. Брацкая маііпа сав. воінаў і парты-
зан, мемарыяльная пліта Я.Чачоту, кур-
ган Памяці ў гонар паўстанцаў 1863.
ІІомнік архітэкгуры — Пакроўская
царква (1670, б. касцёл езуітаў).
Леанід Чаранкевіч.
«КРЫГАЛбМ», літаратурна-мастацкі
часопіс. Выдаваўся ў Вільні ў лют. 1935
на бел. мове. Рэдактар-выдавец Ю.Кі-
пель. Змяшчаў матэрыялы пра грамад-
скае і літ. жыццё Зах. Беларусі. Апублі-
каваў вытрымкі з прац КМаркса,
Г.В.Пляхавана, П.А.Гольбаха, Э.Сін-
клера, інфармацыю пра 1-ы Усесаюзны
з’езд сав. пісьменнікаў, вершы М.Танка
(«Першы снег», «Этап» і інш.),
Ф.Грышкевіча («Іскры залатыя», «Ніко-
лі не любіў»), Меў рубрыку «Культур-
ная хроніка». Выйшаў 1 нумар. Польс-
кія ўлады канфіскавалі часопіс і забара-
нілі далейшае яго выданне.
КРЫЖ геральдычны, сімвалічны
і дэкаратыўны знак (звычайна 2 пера-
крыжаваныя прамыя), вядомы з перша-
бытнай эпохі ў культурах розных наро-
даў свету. Найчасцей лічыўся сімвалам
вышэйшых сакральных каштоўнасцей.
У міфалогіі К. падкрэсліваў ідэю цэнтра
і асн. кірункаў, якія ідуць ад цэнтра. На
думку многіх даследчыкаў міфалогіі, К.
сімвалізаваў духоўныя аспекты: узыхо-
джанне духа, імкненне да Бога і веч-
насці. 3 першабытных часоў К. высту-
пае як геаметрызаваны варыянт сусвет-
нага дрэва, звязаны таксама з сімволі-
кай сонца і агню (салярны знак). Часта
К. выступаў як мадэль чалавека і антра-
паморфнага божышча. У спалучэнні з
колам лічыўся знакам злучэння муж-
чынскага і жаночага пачаткаў. К. на
шары — вярхоўная ўлада, перамога ду-
хоўнага. Адной з разнавіднасцей К.
з’яўляецца свастыка, якая вядома ў Еў-
разіі з верхняга палеаліту і абазначае
епрыяльны, шчаслівы аб’екг, салярны
сімвал, знак святла і шчодрасці. На тэр.
Беларусі, пераважна ў яе паўн. і сярэд-
няй частках, выявы свастык сустрака-
Да арт. Крыж. Крыжы: 1 — грэчаскі; 2 —
лацінскі; 3 — патрыяршы, латарынгскі; 4 —
папскі; 5 — праваслаўны; 6 — ацдрэеўскі
(св. Андрэя); 7 — антоніеўскі (св. Антонія);
8 —відэльцападобны; 9 —мылічны; 10 —
іерусалімскі; 11 — перакрыжаваны; 12 —
трохліставы; 13 — кардынальскі; 14 — яка-
рны; 15 —пашыраны; 16 —кавалерскі (ры-
ііарскі); 17 —павысяканы; 18 —мальтанскі
(мальтыйскі).
юцца ў жал. веку і сярэдневякоўі. У
хрысціянстве К. лічыцца сакральным
сімвалам, бо на ім, паводле Евангелля,
быў распяты Ісус Хрыстос. Найб. па-
шыранымі формамі хрысціянскага К.
з’яўляюцца: чатырохканцовы (яго раз-
навіднасці грэчаскі К., дзе вертыкальны
брус і перакладзіна аднолькавыя, і
лацінскі, дзе вертыкальны брус даўжэй-
шы за гарызантальны), Т-падобны,
андрэеўскі (2 брусы складзеныя як
дыяганалі), рускі праваслаўны (з 2 пе-
ракладзінамі, верхняя гарызантальная
даўжэйшая, ніжняя дыяганальная), ла
тарынгскі (з 2 гарызантальнымі пера-
кладзінамі, верхняя карацейшая), вась-
міканцовы (у форме латарынгскага К. з
кароткай перакладзінай унізе, дыяга-
нальнай або гарызантальнай). 2 апош
нія К. розныя даследчыкі называюць
«патрыяршыя К». Форма К. мае прак-
тычнае значэнне для хрысціянскіх кан-
фесій: католікі і пратэстанты карыста-
юцца амаль выключна чатырохканцо
вым К., праваслаўныя — шасціканцо-
вым і васьміканцовым розных
варыянтаў, часам чатырохканцовым,
стараверы прызнаюць толькі васьмікан
црвы К.
У геральдыцы налічваецца больш за
200 разнавіднасцей К., якія выступаюць
у якасці гербавых фігур. У ВКЛ і Рэчы
Паспалітай К. рознай формы былі са-
стаўнымі часткамі гар. гербаў Гродна,
Крычава, Лепеля, Ліпнішак, Любчы,
Оршы, Ружан, Слоніма, „Цырына, а
таксама шэрагу шляхецкіх гербаў
(«Бойча», «Бродзіц», «Касцеша», «Ла-
да», «Ліс», «Любіч», «Пілява», «Сыра-
комля», «Тарнава», «Ястрэмбец» і інш.).
На шчыце конніка з герба ВКЛ вПаго-
ня» змешчаны К., які адносіцца да шас-
ціканцовых, ці шасцівугольных. Ён за-
лацістага колеру, з 2 гарызантальнымі
перакладзінамі. На большасці першых
выяў «Пагоні» К. на шчыце мае больш
кароткую верхнюю перакладзіну, паз-
ней — з перакладзінамі аднолькавай
даўжыні. Гэтак жа ён выглядаў на гер-
бах БНР (ужываецца эміграцыяй і ця-
пер), Бел. цэнтр. Рады (БЦР) і сучас-
най Літоўскай Рэспублікі. На дзярж.
гербе Рэспублікі Беларусь (з 9.9.1991 да
7.6.1995) на шчыце конніка быў выка-
рыстаны стары варыянт К. — з больш
кароткай верхняй перакладэінай. Пра
паходжанне і семантыку К. на іербе
«Пагоня» існуюць 2 асн. пункты гле-
джання. Паводле аднаго з іх, К. мае
хрысціянскае паходжанне. Шэраг ге-
ральдыстаў 19 — пач. 20 ст. К. «Пагоні»
наз. «патрыяршым К.», інш. — «па-
двойным К.», або «дынастычным гер-
бам Ягайлавічаў». Прыхільнікі іншага
пункгу гледжання лічаць, што К. «Па-
гоні» мае дахрысціянскае паходжанне і
з’яўляецца салярным сімвалам. К з га-
рызантальнымі перакладзінамі адполь-
кавай даўжыні яны наз. «К. Ярылы»
(бог сонца ў стараж. славян).
Літ: Цітоў АК. Гарадская геральдыка
Беларусі. Мн., 1989; Зайкоўскі Э. Кра-
самоўнасць пракаветнага: Сакральныя вытокі
герба Патоня // Мастацгва Беларусі. 1990. №
10; Б е л я м у к М. Эмблема на шчыце герба
«Пагоня» // Полацак. 1991. № 8, 1992. №
273
КРЫЖАЦКІЯ
6(16); «Пагоня» ў сэрцы —тваім і маім Мн ,
1995. Эдвард Зайкоўскі
КГЫЖ ЕФГАСІННІ НОЛАЦКАЙ уні-
кальны помнік старабел эмальернага
мастацтва Зроблены нолацкім ювелі-
рам Лазарам Богшам (1161) па заказу
Ефрасінні Полацкаа Крыж шасціканцо-
вы (дауж. 51 см), аснова яго драуляная
На пярздняй і адваротнай плоскасш
прымацавапа па 11 залатых пласцін, аз-
добленых перагародчатымі каляровымі
эмалямі з выявамі святых арнаменталь-
нымі кампазшыямі, капггоўнымі камя-
нямі. Размяшчэнне святых нагадвас
іканашсную кампазіцыю пашыранага
дэісуса: на всрхніх канцах крыжа размс
цгіаны паірудныя выявы Ісуса Хрыста,
Іаана Прадцечы, Маці Божай; у цэнтры
ніжняга сяродкрыжжа — 4 евангелісты,
на канцах —архангелы Гаурыіл і Міха-
іл; унізс крыжа выявы святых Ефрасін-
ні, Софп Іеорпя (патронаў заказчыцы
і яе бацькоу) Бакі крыжа абкладзсны
сярэбранымі пазалочанымі пласцінамі
На іх прасечаны надпіс, у якім паве-
дамляецца гісторыя стварэння рэліквіі,
дата, імя майстра Да 1941 зберагаўся ў
Магілеўскім краязнаўчым музеі, адкуль
вывезены ням фаіп захоннікамі
Мая Яніцкая.
КРЫЖАКІ, пашыраная ў бел гіст
л-ры назва членаў сўрап. рыцарска ма-
наскіх ордэнаў псзалсжна ад іх назвы і
мссцазнаходжання [Нямецкага ордэна
(Гэўтонскага), Інфлянцкага ордэна]
Іэрмін запазычаны з польск пст. л-ры,
у якой крыжакамі называюць рыцараў
суседняга Нямецкага ордэна па выяве
крыжа на плашчы. У бел лгг летапісах
ордэнскія рыцары называюцца «немпа-
мі», «немцамі прускімі», «немцамі ліф
лянцкімі», «псмцамі інфлянцкімі».
Генадзь Сагановіч
КРЫЖАНІЧ (Кпіапіс) Юрый (каля
1618, г. Біхач Боснія —2 9.1683), дзеяч
славянскам культуры, каталшкі царк.
дзеяч Д р багаслоўя (1642) 3 харвацка-
га шляхецкага роду. Вучыўся ў Заграб-
скай каталіцкай семінарыі, Венскім ка-
лсгіуме, Балонскай венгера-харвацкай
калоніі, Калепуме св Афанасія ў Рымс
У 1641 прапанаваў папскай Кангрэга-
цыі прапаганды всры план падпачален-
ня Рыму правасл царквы ў Расп і ўвя-
дзення там зах.-еўрап. сістэмы адука-
цыі. У 1642 атрымаў сан місіянера, слу-
жыў прыхолскім святаром у Харватыі. 3
1646 падначалены смалснскага біскупа
П Парчэўскага, у 1647 разам з ім пры-
быў у Смаленск Гам перайшоу да уні
яцкага спіскапа А.Квашнша Залатога,
потым хатні святар С.Галынскага ў Ча
рэі. У 1647 у складзе насольства Рэчы
Паспалітак наведаў Маскву У 1650—51
як перакладчык удзельнічаў у пасольс-
тве Свяшчэннай Рымскай імперыі ў
Стамбул У 1659 праз Украіну прыехаў у
ГГуіпўль на рас мяжы, назвауся сербам
Юрыем Іванавічам Белшым (Ьілішам) і
прыняты ў Маскве на службу ў Прыказ
Вял палаца ІІрэтэнлаваў на ролю цар-
скага дарадчыка. прылворнага псторы
ка і бібліятэкара. Прапаноўваў нашсаць
Крыж Ефрасінш Полацкай.
Да арт Крыжакі Рыцары Тэўгонскага ор-
дэна. 14 ст.
абвяржэнче на погляды, бышіам Ра
сія — тыранія (каб схілшь украшцаў
над рас. палданства) перакласці на рус
мову зах -еўрап. кніп, выдаць славян
скую граматыку і Біблпо Яму было да
ручана толькі скласці граматыку. У пра-
цы «Обзясньеіуе Вмводно о пмсмь
Словьнскомь» (1660) рус. мову падзя
ляў на 3 часткі: рус. размоўную (веліка-
рускую), беларускую (укр. бел шсьмо
вую) і царкоўнаславянскую У 1660 у
Масквс сустракаўся з Сімяонам ІІолац
кім і высока адзываўся аб ім. Западоз-
раны ў паліт. нядобранадзейнасці, у
1661 высланы ў Табольск, дзе напісаў
некалькі кніг У працы «1 раматнчно мз-
казаіце обь рускомь )езмку» (1661) на
магаўся распрацаваць штучную агуль-
наславянскую мову на падставе рус
лексікі і харвацкай граматыю Грактат
«Палітыка» (1663) утрымліваў парады
манарху, як разумна кіраваць народам
У ім К. выказваўся за самаўладдзе і
падначаленне славянскага свету Расп У
працы «Тлумачэнне гістарычных пра
роцтваў» (1674) прапаноўваў унпо пра
васл і каталшкай цэркваў пад вяршэн
ствам рымскага папы, аб’яднанне паля
каў і рускіх у адзінай дзяржаве з нас
тупным далучэннем да яе астатніх
славян для барацьбы з Асманскай імпс-
рыяй У 1676 вернуты са ссылкі у 1678
пакінуў Расію. Знаходзіўся ў дамппкан
скім шшталі ў Друі, потым у Вільні
ўступіў у дамініканскі ордэн (манаскае
імя Аўгусцін) У 1682 выехаў у Рым для
справаздачы. Па дарозе залічаны капе
ланам у войска Рэчы Паспалітай, якое
накіроўвалася вызваляць Вену ад турэп
кай аблоп, дзе і запнуў Аўтар прац па
тэалогіі, філасофн, палітыцы мовазнаў
стве, геаірафн, гісторыі, якія з-за па-
вярхоўнасці не набылі шырокай вядо-
масці. Паліт планы К. вызначаліся
авантурнасцю і няжыццяздольнасцю
Яго панславісцкія ідэі прапагандаваліся
ў рас. навуцы 19—20 ст.
Тв Собр соч Вьпі 1—3. М 1891—92
Полвтнка М 1965
Літ Марке вмч А Юрнй Крнжаішч н
его лнтературная деягельность Варшава,
1876, Епнфанов ПП Пронскн Ватккана
в Росснн н Юрнй Крнжаннч // Вопр нсто-
рнн 1953. № 10; Пушкарев Л Н Юрнй
Крнжаннч: Очерк жмзіш м творчества М ,
1984 Валерый Пазднякоу
КРЫЖАЦКІЯ ХРбНІКІ, прускія
х р о н і к і , пстарыяграфічныя творы,
напісаныя ў 14—15 ст. ў Тэутонскім ор
дэне і прысвечаныя гал. чынам яго
дзейнасці Першы вял твор ордэнскай
храністыкі — «Хроніка Прускай зямлі»
Пятра Дусбурга, нашсаная па лацінску,
скончана на 1326, а пасля праверкі вял
магістрам ордэна даведзена да 1330
Падрабязна ашсаны экспедыцыі рыца-
раў на Гродна, Наваірудак (Новагаро-
дак) і інш землі Беларусі Паміж 1331 і
1341 ордэнскі святар Мікалай Ярошын
пераклаў твор на ням. мову. Гэты пе
раклад стаў шырокадаступным і класіч-
ным, да 17 ст. на яго апіраліся ўсе
прускія храністы Наступным значным
творам сярэдзшы 14 сг. стала «Старэй
шая Оліўская хроніка» святара Герарда
фон Браўнсвальда, у якой ашсаны па-
дзеі з канца 12 ст да 1350. Хроніка іс
тотна адрозніваецца ад твора Дусбурга
КРЫЖОВЫЯ
адыходам ад афіцыйнай ордэнскай пс
тарыяірафп і нават змяшчае крытыку ў
адрас ордэна. Новая гісторыя орлэна —
рыфмаваная хроніка Віганда з Марбур
га, герольда вял магістра, складзеная ў
канцы 14 ст. У ёй апісаны падзеі
1311—94. У шнтры ўвагі Віганда ба
рацьба рыцараў з «нявернымі», але аў-
тар адышоў ад канонаў «святой вайны»
Для яго больш важныя самі падзеі, ён
аддае надежнас мужнасці падякаў, ліц
вінаў і русінаў У канцы 14 ст. з’явіўся
рыфмаваны «Расказ пра лггвіна» Но-
вым гістарыяграфічным творам стада
«Хроніка Прускай зямлі» Еі-ана ІІозіль-
ге Народжаны ў Прусіі, аўтар выступас
з пазіцый не рыцара, а пруса. які лю
бшь радзіму і дазваляе сабс крытычныя
выказванні пра ордэн Яго твор — пе
раход ад ордэнскай да краевай храніс
тыкі Аўтар вял. ўвагу аддаваў апісанню
падзей, звязаных з Польшчай і ВКЛ. 3
працягамі інш. аўтараў твор даведзены
да 1419, яго звесткі шмат у чым уні
кадыіыя Наступным помнікам ордэн
скай храністыкі стаді «Тарунскія ана
лы» Яны пачынаюцца нататкамі пра
заваяванне Прусіі і канчаюцца апісан-
нем Грунеальдскаіі бітеы 1410 У сярэ-
дзіне 15 ст. створана «Старэншая вялі-
камапстарская хроніка» (ахоп падзей за
1190—1433), а пасля 1492 — «Мадод-
шая вялікамапстарская хроніка» (даве-
дзена да 1466), якія завяршылі афіцый-
нае ордэнскае псторыяпісанне. Заняпад
ордэнскай дзяржавы вызначыў тон гэ-
тых твораў: аўтары захапіліся марадіза-
цыяй і дыдактыкай. а ў апошняй хроні
цы нават звязаді мінулае ордэна са свя-
той гісторыяй.
Публ: 8сгіріоге5 Кепілі Рпі55ісалілі Всі 1 —
5. Ьеірхіе, 1861—74
Літ: С <1 о А СезсІнсЫхвсйтеіЬітв ігп
Ргсйзхепіапсі Ьі5 гшп Аііхвадв <1е5 XVI фз //
ІаЬіЬпсЬ Гйг <1іе СехсЬісЬіе Міііеі-цікі
О5І<ісііІ5сЫап<!5 1970 [В<11 19; 800 ЗаЬге
ОенЬсЬег Опісп СіііепІоЬ, МйпсЬеп, 1990
Генадзь Сагановіч
КРЫЖОВЫЯ НАХОДЫ агульная наз-
ва ваенна-падіт кампаній, якія право-
дзіліся еўрап. феададамі ў 11—15 ст
пад рэліг лозунгамі з санкцыі папскага
прастола. У вузкім сэнсе — серыя такіх
паходаў на Блізкі Усход у 1096—1270.
Прынята адрозніваць 8 К п. Тэалапчна
прававой асновай паходаў сталі хрысці-
янскія ідэі падомніцтва і «святой вай
ны» з «нявернымі». Удзельнікі К.п. на-
шываді на плашчы крыж з чырвонага
сукна, таму іх называді крыжакамі. Ва
Усх Прыбалтыцы папамі толькі ў
1217—65 было абвешчана больш за 100
К п 3 1147 ням рыпары з бласлаўлен-
ня папы пачаді наступ на палабскіх
славян, з 1155 шведы — на фінаў, з
апошняй трэці 12 ст датчане — на эс-
таў. У 1186 з пабудовай ням. місіянерам
Мейнардам у Ікескюлі (Ніжняе ГІа-
дзвінне) касцёла пачалося хрышчэнне
ліваў. Яно суправаджадася захопамі зя-
мель і запрыгоньваннем мясц. насель-
У М Крыловіч
ніцтва, выклікада сутыкненні крыжакоў
з Герцыке і Кукенойсам — васадьнымі
княствамі Полацкай зямлі. У 1202 зас-
наваны Лівонскі ордэн, які пасля поўна
га разгрому яго літоўцамі і земгадамі ў
Шаўляйскай бітве 1236 зліўся з Нямец
кім ордэнам. У 1235 да апошняга даду-
чылася большая частка рыцараў Даб-
жыпскага ордэна, а тая частка, ппо за-
хавала самастойнасць, была разбгга Да-
нілам Гадіцкім у Драгічынскац бітве
1238 Ьуйныя бггвы рус і літ. князёў з
крыжакамі адбыліся на Чудскім возеры
(гл. Лядовае пабоішча 1242), каля воз.
Дурбе (1260), на р. Стрэва (1346) Стра-
тэгічныя планы нрыбадт. крыжакоў
прадугледжваді захоп тэр сучасных
Польшчы, Літвы, Беларусі, Украшы
Маддовы, паўн.-зах. Расіі 3 канца 13
ст. да 1410 яны здзейснілі болын за 140
нападаў на Літву і Беларусь (гл. [Іаходы
Нямецкага ордэна на Беларусь) У адказ
бел. і літ атрады зрабілі больш за 60
рэйдаў на крыжацкую тэрыторыю 3
канца 14 ст. асн аб'ектам крыжацкай
агрэсіі стада Жамойць Нягледзячы на
часовыя ўступкі гэтай тэр. ордэну (гл
Салінскі дагавор 1398, Рацёнжскі дагавор
1404), ВЮІ удадося захаваць Жамойць
за сабой (Мельнскі дагавор 1422) ВКЛ
і Польшча неаднаразова (1356, 1415
1454) прапаноўвалі перанесці дзейнасць
крыжакоў у Паўн Прычарнамор е з мэ
тай абароны хрысціянскага свету ад та-
тар і туркаў, але гэтыя прапановы адхі
ляліся. 3 хрышчэннем Лггвы (1387) і
Жамойш (1413) зніклі фармальныя пал
ставы для вядзення К.п. у Прыбадты
цы. Афіцыйна яны спынены 9.9.1403.
калі папа Баніфацый IX забараніў Ням
ордэну нападаць на ВКЛ і Польшчу,
аде іх фактычным працягам былі Вялі
кая ваына 1409—11 і Трынаццацігадовая
ваына 1454—66. Вырашальнай у спы-
ненні К п у Прыбалтыцы была Грун-
вальдская бітва 1410. У выніку К.п.
ням. рыцарамі былі заняволены лівы,
эсты. куршы, латгалы, часткова земга
лы і селы, знішчаны або асіміляваны
прусы, ятвяп, падабскія славяне Разам
з тым К.п. аб'ектыўна спрыялі кансаді-
дацыі рознаэтнічнага і разнавсрнаіа на-
сельнштва Літвы і Беларусі ў адзіную
дзяржаву — ВКЛ, уключэнню апошням
у арбіту зах.-еўрап. цывілізацыі. запазы
чанню ёю некат. нормаў і формаў іра
мадскага жыцця 3 мэтай супольнай ба
рацьбы супраць крыжакоў Нолынча і
ВКЛ заключылі Крэўскую унію 1385,
што мсла вырашадьнае значэнне для
гіст. лёсу наролаў гэтых дзяржаў
Літ Шаскольсккй М П Борьба Ру
сн протвв крестоноспой агрссснм ка бсрегах
Балтнкн в XII—XIII вв Л . 1978, Б е л ы А
Пад крыжом Святога Гсорпя // Падарожнік
1996 №2; К. н п с і т а п 8 А Ьікіогу оГ іЬе
Спі5а<1е5 Уоі 1—3 СатЬп<1|>с 1951—54
Р а к а г к 1 і 5 Р Ктутшобіц хаІууЬеь ьапКаг
коь ЬпюУаі Кавпа5. 1948 І.іепітіц Каіа5 яі
кгуЛпосіаіх Уіілшз, 1964, СгЬап \У ТЬе
Ваінс Спікасіе СЬісаво, 1975, С Ь г і х 11 а п
хе п Е. ТЬе ІЧопЬегп Спіхаёев: ТЬе Ваіііс агкі
іЬс СаіЬоІіс Ггопіісг, 1100—1525 Ьоікіоп
1980 Алесь Белы
КРЫЛОВІЧ Уладзімір Мікадаевіч
[20.10(1 11) 1895, в Крыловічы Мінска-
га пав, цяпер Дзяржынскі р-н —
23.10.1937], бел. акцёр Засл. артыст Бе-
ларусі (1931) Скончыў Мінскае гар ву
чылішча (1914). У гады грамадз. вайны
акцёр вандроўнай укр трупы Сагайдач-
нага, потым у тэатры Гадоўнадітасветы
3 1921 у Бел. дзярж. тэатры (цяпер Нац
тэатр імя Я Купалы). Акцср шырокага
творчага дыяпазону. Стварыў вобразы
фалькл.-бытавога і сатырычнаіа кірун-
ку Сцяпан Крыніцкі («Паўлінка» Я К>
пады), Кручкоў («Пінская шляхта»
В.Дуніна-Марнінкевіча), Ваявода («Ка-
валь ваявода» Е.Міровіча) Асабліва яр-
ка выявілася ў яго творчасці рамантыч
ная плынь, звязаная з беларусізацыяй
1920-х г. і народжаная верай у нац ад-
раджэнне Палкім бунтаром, нар
мсціўнам паўставаў К у легендарным
вобразе Машэкі, у пст вобразс Кастуся
Каліноўскага ў аднайм драмах Мірові-
ча 3 тонкім псіхадапзмам выконваў ро
лі сваіх сучаснікаў: Мароза («Гута»
Р Кобеца), Чадава («Жыццё кліча»
У Ьіль- Ьелацаркоўскага), Рыгора Лопу
ха (фільм «Двойчы народжаны») Чл
ЦВК БССР з 1935
Літ Есакоў А Уладоімір Крыловіч:
Жыццевы і творчы шлях Мн 1956, Р а м а
н о в і ч Я Уладзімір Крыловіч // Слова пра
майстроў сцэны. Мп , 1967, Сабалеўскі
А Ажыццсўленае і няздоейсненае // Тэатр
Беларусь 1995. № 2 Анатоль Сабалеўскі.
КРЫЛОВІЧ Фёдар Ацдрэевіч
[10(23)3 1916, Мінск — 7 11 19591,
адзін з арганізатараў Асіповіцкага пат
рыятычнага падполля ў Вял Айч. вайну
Удзельнік баёў каля воз Хасан (1938),
на р. Халхін-Гол (1939), сав.-фінл вай-
ны 1939 —40. У Вял. Айч. вайну ства-
рыў некадькі падп. груп, адну з іх узна-
чадьваў. 30 7.1943 на чыг. ст. Асіповічы
арганізаваў буйную дыверсно, у выніку
якой знішчаны 4 эшадоны ворага, у т_п
1 з новымі танкамі «тыгр» і бронема-
шынамі Са жн 1943 у 752-м атрадзс
1-й Бабруйскай партыз брыгады, кіраў-
нік дыверсіннай ірупы У лют.—ліп
1944 упаўнаважаны ЦК ЛКСМБ па Асі
повічах Пасля вайны працаваў на чы-
гунцы Яго імем названа вуліца ў Асіпо-
вічах.
КРЫлбЎ Сямён Мікалаевіч (крас.
1892, г. Белы Смаленскай губ., цяпер
Цвярская вобл. — 13.5.1938), удзельнік
Лют. і Кастр. рэвалюцый і грамадз. вай-
ны ў Беларусі. У 1909—12 вёў рэв. агі-
тацыю сярод рабочых г. Белы і маскоў
скага з-да «Гужон». 3 1913 у арміі. У
1916—17 двойчы быў арыштаваны.
Пасля Лют. рэвалюцыі ў Віцебску:
старшыня палкавога, дывізіённага
к-таў, нам. старшыні карпуснога к-та. 3
27.10.1917 ваен. камендант і нач. гарні-
зона Віцебска, чл. губ. выканкома і
старшыня ваен. аддзела (губваенком).
Арганізаваў разгром часцсй Ю.РДоў-
бар-Мусніцкага на тэр. іуберні, абарону
Віцебска ад кайзераўскіх войск. У 1919
старшыня Віцебскага губ. к-та РКП(б).
3 сак. 1919 на Паўд. фронце: камандзір
брыгады, дывізіі. У 1920—21 старшыня
Севастопальскага ВРК, гарсавета. У
1921—23 нам. старшыні, старшыня вы-
канкома Віцебскага губсавета. Пазней
на ваен., парт. і сав. рабоце: старшыня
Сярэдняволжскага крайкома ВКП(б),
заг. с.-г. аадзела газ. «Правда», у апара-
це ЦК ВКП(б).
КРЫМСКАЕ ХАНСТВА, феадальная
дзяржава ў Паўн. Прычарнамор’і ў
1428—1783. Займала тэр. Крымскага
п-ва (акрамя паўд.-ўсх. часткі, якая кі-
равалася непасрэдна Асманскай імпе-
рыяй), частку прычарнаморскага стэпу
ад вусця Дняпра да вусця Дона і Куба-
ні, узбярэжжа да Грузіі. Пл. да 26 тыс.
км2. Нас. 180—300 тыс. чал. (у асн. та-
тары, у паўд. частцы таксама італьянцы,
ірэкі, армяне, караімы, яўрэі, туркі,
французы, на Пн ад Перакопскага пе-
рашыйка нагайцы). Да сярэдзіны 15 ст.
тэр. К.х. належала ханам Залатой Арды.
Заснавальнікам Крымскага юрга (удзе-
ла) лічаць Арам-Цімура, які атрымаў
яго ад свайго дзядзькі хана Менгу-Ці-
мура ў 2-й пал. 13 ст. У канцы 13 ст.
военачальнік Нагай намагаўся засна-
ваць новую ардынскую дзяржаву з цэн-
трам у Крыме. Да 15 ст. Крымскі юрт
узначальваў намеснік залатаардынскага
хана. Яму падпарадкоўваўся аглан —
гал. начальнік аб’аднанага войска ў час
набегаў, туман — начальнік 10-тыс.
войска. Сфарміраваліся 4 асн. саслоўі:
дваранскае, духоўнае, народ і нявольні-
кі (рабы). Сярод дваранства вылучаліся
ўрадавая і радавая групы, якія кіравалі
асн. справамі Крымскага юрта. Духоў-
нае саслоўе ўзнікла ў 13 ст. з прыняц-
цем ісламу, на чалс яго стаяў муфтэй.
Народ (татары і інш.) быў свабодным,
нявольнікамі былі ваеннапалонныя або
купленыя, пераважна ў рус. землях. У
сувязі з аслабленнем і распадам Залатой
Арды ў сярэдзіне 15 ст. ў Крыме ўста-
лявалася дынастыя Прэяў. Першы
крымскі хан Хаджы-Гірэй падтрымліваў
добрыя адносіны з вял. князем ВКЛ і
каралём Польшчы Казімірам Ягелончы-
кам, вял. князямі маскоўскімі Васілём
II і Іванам III. Пры ім сталіца К.х. пе
ранесена з Кыркіча ў Бахчысарай. У
1466 ханам стаў Менглі-Гірэй. Яго за-
мацаванню на троне садзейнічалі туркі,
якія пасля заваявання Візантыі асадзілі
ў 1475 генуэзскія крэпасці ў Крыме. 3
гэтага часу К.х. — васал Турцыі. У вы-
ніку перагавораў паміж турэцкім і
крымскім бакамі вырашана, што турэц-
кі султан будзе прызначаць крымскіх
ханаў з нашчадкаў Гірэяў, не будзе ка
раць смсрцю нікога з гэтага роду. Да
Турцыі адышлі стратэгічныя крымскія
пункты: Кафа, Гюзлеў, Балаклава,
Керч. Турэцкі ўрад пільна сачыў, каб
крымскія ханы не ўмацоўваліся на сва-
ім пасадзе. Да 1757 на крымскім троне
змяніліся 62 ханы, кожны з якіх пана-
ваў у сярэднім 5 гадоў, больш за 20 па-
наванняў было ад некалькіх месяцаў да
2 гадоў. Многія ханы прызначаліся на
пасад па 2—4 разы. За службу крым-
скім татарам турэцкі ўрад плаціў гро-
шы. Крымскія войскі ўдзельнічалі ў
войнах з Персіяй, Польшчай, ВКЛ,
Маскоўскай дзяржавай, на Балканскім
п-ве, грэчаскіх астравах. У 1-й пал. —
сярэдзіне 16 ст. К.х. часта выступала
саюзнікам ВКЛ і Польшчы. У 1507
ажыццёўлены іх сумесны паход супраць
Масквы, у 1521 Польшча падтрымала
Крым у паходзе на Маскоўскую дзяр-
жаву. Саюзы К.х. з ВКЛ і Польшчай
супраць Масквы заключаліся ў 1507,
1512, 1532, 1535, 1540, 1542, 1559, яны
псрамяжоўваліся перыядамі варожасці.
Саюзныя дагаворы К.х. з Рэччу Паспа-
літай заключаліся ў 1607 і 1623. У 1660
татары ўдзельнічалі ў кампаніі палякаў
супраць рас. войска на Украіне, у
1663—64 — у няўдалым паходзе караля
Яна Казіміра ў Залняпроўе. У 15—17
ст. адбываліся шматлікія татарскія на-
пады на Украіну, Беларусь, Польшчу.
Псршы набег татар К.х. адбыўся ў 1474
на Чырвоную Русь і Падолле, у 1482 —
на Кіеўшчыну. У 1494 татары разбілі
войска ВКЛ каля Вішнёўца, разам з
туркамі ўдзельнічалі ў нападзе на Поль-
шчу. У 1519 яны разірамілі палякаў пад
Сокалам. Набегі татар на Падоллс,
Чырвоную Русь і Валынь адбыліся ў
1549 і 1589. У 1618 татары разбілі
польск. войска пад Арынінам, у 1626
нанеслі вял. паражэннс над Белай Цар-
квой. Няўдачай скончыўся іх паход на
Украіну ў 1661—62. Яны ўдзельнічалі ў
польска-турэцкай вайне 1672, у 1675 Ян
III Сабескі разбіў татар пад Львовам. У
1683 яны ўдзельнічалі ў баях пад Венай.
У 1695 татары напалі на Львоў, апош-
няя бітва татарскіх і польск. войск ад-
былася пад Падгайцамі ў 1698. На Бе-
ларусь татары рабілі набегі ў канцы
15 — 1-пал. 16 ст. (гл. Татарскія набегі
на Быарусь), буйнейшай ваен. падзеяй
была Клецкая бітва 1506. Адносіны К.х.
з Маскоўскай дзяржавай былі вельмі
складаныя. У 1517 і 1541 крымскія тата-
ры здзейснілі паходы на Маскоўскую
дзяржаву. У 1552 рус. войска авалодала
Крымам, але ў 1555 татары разбілі мас-
коўскія войскі пад Тулай. У 1559 рус.
армія пад камандаваннсм Д.Ф.Адашава
ажыццявіла паход у Крым, а татары на
чале з ханам Дэўлет-Гірэем у 1571 заха-
пілі і спалілі Маскву. Скончыліся няў-
дачай паход Дэўлет-Гірэя на Маскву ў
1572, бой 1587 на р. Ака, паход 1591 Га-
зі-Гірэя 11 на Маскву. У 1592 татары
КРЫМСКАЯ
спусташылі паўд. раёны Расіі. У 1593
наміж К.х. і Расіяй заключаны мірны
дагавор, які быў парушаны ў 1607, і ва-
енныя падзеі адбываліся да 1617, калі
было заключана новае пагадненне. У
1632 ваен. дзеянні паміж Крымам і Ра-
сіяй аднавіліся. Па загадзе турэцкага
султана татары ўдзельнічалі ў няўдалай
аблозе Азова 1637—41, а ў 1645 зрабілі
паход на Расію. У 1646—47 Расія і Рэч
Паспалітая сумесна дзейнічалі супраць
К.х. У 1687 і 1689 рас. войска пад ка-
мандаваннем В.В.Галіцына ажыццявіла
паходы на Крым У 1695 і 1696 крым-
скія татары ўдзельнічалі ў абароне Азо-
ва ад войска Пятра I, у 1711 — у баях
за Малдову. У 1736, 1737 і 1738 адбылі-
ся паходы рас. арміі ў Крым. У 1770
туркі і татары разбіты на р. Ларга вой-
скам П-А.Румянцава. У 1771 армія
В.М.Далгарукага зруйнавала ўсе гарады
Крыма, загінула болып за 33 тыс. жыха-
роў. Пасля гэтага крымскі курултай
выбраў ханам Шагін-Гірэя, які абвясціў
незалежнасць К.х. ад Турцыі. Паводле
Кучук-Кайнарджыйскага тракгата 1774
паміж Турцыяй і Расіяй султан адмовіў-
ся ад правоў на К.х. У 1776, 1778 і 1783
Расія ўводзіла ў Крым войскі для «на-
вадзення парадку». У лют. 1783 Шагін-
Гірэй пад прымусам адрокся ад прасто-
ла і перадаў К.х. імпсратрыцы Кацяры
не II.
Літ:. Дубровнн Н.Ф. Прнсоеданенне
Крыма к Россвм. Т. 1—4. СПб., 1885—89;
С м н р н о в В.Д. Крымское ханство под
верховенством Оггоманской Порты до начала
XVIII в. СПб., 1887; Я г о ж. Крымское хан-
ство под верховенством Оттоманской Порты
в XVIII в. Одесса, 1889; Г р е к о в Б.Д.,
Якубовскмй АЮ Золотая Орда н ее
паденне. М.; Л., 1950; Надннскнй П.Н.
Очеркн по нстормп Крыма. Ч. 1—4. Снмфе-
рополь, 1951—67; Саннн Г.А Отноше-
ння Росснн н Украмны с Крымскмм хан-
ством в середане XVII в. М., 1987; Крым:
прошлое м настояшее. М., 1988; В о з т р н н
В.Е. Нсторнческне судьбы крымскмх татар.
М., 1992; РосІНогоёескі I.. СЬапаі
Кгушзкі і іево зіозшікі г РокЦ V, XV—XVIII
*. ІУаіюахга, 1987. Ібрагім Канапацкі.
КРЫМСКАЯ (ЯЛЦІНСКАЯ) КАНФЕ-
РЙНЦЫЯ 1945, канферэнцыя кіраўні-
коў урадаў трох саюзных у другой су-
светнай вайне 1939—45 дзяржаў —
СССР, ЗША, Вялікабрытаніі. Адбылася
4—11.2.1945 у Лівадзійскім палацы па-
блізу г. Ялта (Крымская вобл.). У яе ра-
боце ўдзельнічалі І.В.Сталін (СССР),
Ф.Рузвельт (ЗША), У.Чэрчыль (Вялі-
кабрытанія), міністры замежных спраў,
нач. штабоў і саветнікі саюзных дзяр-
жаў. Праходзіла ў перыяд, калі ў выніку
наступальных удараў Сав. Арміі і ваен.
дзеянняў саюзнікаў, якія 6.6.1944 ад-
крылі 2-і фронт у Еўропе, вайна суп-
раць гітлераўскай Германіі ўступіла ў
завяршальную стадыю. Канферэнцыя
прыняла важныя стратэг. рашэнні па
пытаннях далейшага вядзення вайны і
пасляваен. ўладкавання свету. Нягле-
КРЫНІЦА
дзячы на сур’ёзныя разыходжанні па
шэрагу праблем паміж СССР, з аднаго
боку, ЗША і Вялікабрытаніяй — з дру-
гога, удзельнікі канферэнныі дасягнулі
ўзгодненых і ўзаемапрымальных ра-
шэнняў, якія адпавядалі інтарэсам ан-
тыгітлераўскай кааліцыі ў цэлым. Кі-
раўнікі трох дзяржаў вызначылі свае
планы ў мэтах канчатковага разгрому
аіульнага ворага, дамовіліся аб правя-
дзенні агульнай палітыкі ў адносінах да
Германіі пасля яе поўнага паражэння і
ўмовах безагаворачнай капітуляцыі. Не-
каторыя рашэнні канферэнцыі прама ці
ўскосна закраналі інтарэсы Беларусі.
Пры абмеркаванні пытання аб стварэн-
ні універсальнай міжнар. арг-цыі для
падтрымання міру і бяспекі (будучай
ААН) бакі засяродзілі ўвагу на прабле-
ме першапачатковага членства ў ёй. Гэ-
та праблема не была вырашана на Кан-
ферэнцыі прадстаўнікоў СССР, ЗША
і Вялікабрытаніі ў Думбарган-Оксе
(21.8—28.9.1944, прыгарад Вашынгто-
на) у сувязі з адмоўнай рэакцыяй аме-
рыкана-англ. дыпламатыі на сав. прось-
бу пра ўключэнне ўсіх 16 саюзных рэс-
публік СССР у лік ініцыятараў новай
міжнар. арг-цыі. У Ялце Сав. Саюз ска-
раціў сваё патрабаванне да 3 ці 2 саюз-
ных рэспублік — УССР, БССР і
ЛітССР, якія панеслі найболыпыя стра-
ты ў вайне і былі першымі тэрыторыя-
мі, на якія ўварваліся ням.-фаш. аірэ-
сары. Сав. прапанову падтрымаў Чэр-
чыль, які асабліва падкрэсліў вял. ўклад
Беларусі ў барацьбу з ворагам. Рузвельт
лічыў, што праблему першапачатковага
членства трэба вырашаць пасля ства-
рэння арг-цыі, выступаў супраць таго,
каб адна дзяржава мела ў ёй некалькі
галасоў. Пасля тлумачэнняў Сталіна ад-
носна трох галасоў, якія патрэбны яму
для адабрэння інш. сав. кіраўнікамі
ўдзелу СССР у стварэнні арг-цыі, Руз-
вельт пагадзіўся. Крымская канферэн-
цыя пастанавіла, што на канфсрэнцыі ў
Сан Францыска будзе канчаткова выз-
начаны спіс першапачатковых членаў
міжнар. арг-цыі. Пры гэтым ЗША і Вя-
лікабрытанія падгрымаюць сав. прапа-
нову аб допуску да першапачатковага
членства УССР і БССР. Зах. дзяржавы
адмовіліся падтрымаць кандыдатуру
Літвы, паколькі не прызнавалі інкарпа-
рацыю яе (як і Латвіі і Эстоніі) у склад
СССР. Пытанне пра членства 2 сав.
рэспублік увайшло ў сакрэтны пратакол
канферэнцыі. «Вялікая тройка» пагадзі-
лася, што ў аснову вырашэння прабле-
мы ўсх. граніцы Польшчы павінна быць
пакладзена «.Керзана лінія». Сталін зая-
віў, што на болыдае катэгарычна не
пойдзе. Было дамоўлена, што ўсх.
псльская мяжа (з Літвой, Беларуссю і
Украінай) провдзе ўздоўж «Керзана лі-
ніі» з адступленнямі ад яе ў некат. мес-
цах на 5—8 км на кдрысць Польшчы.
Гэта азначала, што болыная частка Бе-
ластоцкай вобл. перадавалася Поль-
шчы. У адпаведнасці з рашэннямі кан-
ферэнцыі Германія павінна была вы-
плаціць саюзнікам рэпарацыі, пэўную
часгку якіх пасля вайны праз аіульна-
саюзныя пастаўкі атрымала і БССР.
Удэельнікі канферэнцыі падпісалі шэ-
раг двухбаковых пагадненняў пра абы-
ходжанне з ваеннапалоннымі і грамадз.
асобамі краін — удзельніц пагадненняў
у выпадку іх вызвадення войскамі са-
юзных дзяржаў і ўмовах іх рэпатрыяцыі.
Дакументы прадутледжвалі рэпатрыя-
цыю ўредамі ЗША, Вялікабрытаніі і
Францыі сав. грамадзян, якія не жадалі
вяртацца ў СССР. Вынікі сустрэчы «вя-
лікай тройкі» садзейнічалі ўмацаванню
антыгітлераўскай кааліцыі на заключ-
ным этапе вайны і дасягненню перамо-
гі над Германіяй. Далейшае развіццё
падзей паказала, што рашэнні канфе-
рэнцыі фактычна азначалі падзел Еўро-
пы на сферы ўплыву (савецкі і заходні),
які прадвызначыў лёс кантынента да
канца 1980-х г„ калі ў выніку заканчэн-
ня «халоднай вайны», аб’яднання Гер-
маніі і дэмакр. рэвалюцый ва Усх. Еў-
ропе было пакончана з ялцінска-пат-
сдамскай сістэмай пасляваен. ўладка-
вання Еўропы.
Літ: Крымская конференцня руководнте-
лей трех союзных держав — СССР, США н
Велмкобрнтаннн (4—11 февр. 1945 г.). Т. 4.
М„ 1984; Снапковскнй В.Е. Путь Бе-
ларусн в ООН, 1944—1945 гт. Мн„ 1994;
Я г о ж. Міжнародныя аспекты вызначэння
савецка-польскай мяжы ў 1943—1945 гт. //
Бел. гіст. часоп. 1994. № 3.
Уладзімір Снапкоўскі.
КРЫНІЦА, вёска, цэнтр сельсавета
Пружанскага р-на. За 32 км на ПнЗ ад
Пружан, за 44 км ад чыг. ст. Аранчыцы.
313 ж., 108 двароў (1997).
Упершыню згадваецца ў 1641 у рэвізіі
каралеўскіх пушчаў ВКЛ як урочышча.
У 1759 вёска, 15 двароў. 3 1795 у скла-
дзс Рас. імперыі, педаравана Кацяры-
най II палкаводцу П.А.Румянцаву-Заду-
найскаму. У Айчынную вайну 1812 15
ліп. каля вёсак К., Сухопаль і Роўбіцк
адбыўся бой рус. арміі ген. А.П.Тарма-
сава з напалеонаўскімі войскамі. 3 1834
К. — уладанне памешчыкаў Яблонска-
га, Дзяконскага. У час паўстання
1863—64 у К. была база паўстанцаў. У
пач. 20 ст. паштовая станцыя ў Бела-
всжскай пушчы. 3 1921 у Полыпчы, у
Бельскім пав. Беластоцкага ваяв. У
1925—38 дзейнічаў падпольны Бела-
всжска- Крыніцкі райком КПЗБ, жыха-
ры вёскі ўдзельнічалі ў Белавежскай за-
бастоўцы рабочых лесараспрацовак
1932—33. 3 1939 у БССР, з 1940 цэнтр
сельсавега Шарашоўскага р-на, у вёсцы
арганізаваны першы ў раёне калгас. У
Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 да
16.7.1944 акупіравана ням. фашыстамі,
якія ў ліп. 1941 спалілі вёску. 3 1956 К.
ў Пружанскім р-не. Цэнтр калгаса «Но-
вая Крыніца». Дом культуры, б-ка,
фельчарска-акушэрскі пункг, аддз. су-
вязі, магазін. Брацкая магіла чырвона-
армейцаў, якія загінулі ў сав.-польскую
вайну 1920; за 13 км ад вёскі магіла ах-
вяр фашызму, помнік паіранічніку
Р.І.Кафанаву. Помнік архітэктуры —
правасл. капліца (1821, на могілках).
Літ.: К л і м е ц М.П. У гады падполля //
Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1987.
№ 3. Міхаіл Клімец.
«КРЫНІЦА», назва газ. «Бёларуская
крыніца» ў 1917—25 і 1939—40.
«КРЫНІЦА», «Р о д н н к », літаратур-
на мастацкі, купьтуралагічны часопіс.
Выдаецца штомесячна са студз. 1988 у
Мінску на бел. і рус. мовах, з ліп. 1994
на бел. мове. Засн. як масавас псрыяд
выданне для моладзі, з ліп. 1994 культу-
ралагічны штомесячнік. Заснавальні-
кі — Саюз пісьменнікаў Беларусі і ка-
лектыў рэдакцыі. Змяшчае арыгіналь-
ныя творы прозы і паэзіі, перакладную
л-ру, публіцыстыку, ілюстраваныя ма-
тэрыялы, якія тычацца музыкі, кіно, тэ-
атра, выяўл. мастацгва. Мае рубрыку
«Постаці», прысвечаную дзеячам бел.
гісторыі. У 1990 апублікаваў «Кароткі
нарыс гісторыі Беларусі» У.М.Ігнатоў-
скага. Уладзімір Някляеў.
КРЫНІЦА Антук (сапр. Ж д а н о в і ч
Антон Паўлавіч; 18.4.1898 —
26.12.1937), бел. акцёр. Брат Ф.П.-ЖЗа-
новіча. 3 1917 у трупе Першага бел. т-ва
драмы і камедыі, з 1918 у Бел. сав.
т-ры, з 1920 у БДТ-1. У 1937 рэпрэсіра-
ваны, расстраляны ў Мінску. Рэабіліта-
ваны ў 1958. Стварыў арыгінальныя
сцэнічныя характары: Лявон, Сцяпан
Крыніцкі («Раскіданае гняздо», «Паў-
лінка» Я.Купалы), Ваявода, Красінскі,
начальнік брыгады («Каваль-ваявода»,
«Кастусь Каліноўскі», «Перамога»
Е.Міровіча), Бжазіцкі («Над Нёманам»
М.Грамыкі), Дрэўка («Пашыліся ў дур-
ні» М.Крапіўніцкага), Сымон Мікула і
Паўлюк («Рысь» і «Хам» паводле
Э.Ажэшкі) і інш.
крыніцазнАўства, гістарычная
дысцыпліна, якая распрацоўвае тэо-
рыю, гісторыю і методыку вывучэння
крыніц гістарычных. Аб’ект К. — сукуп-
насць гіст. крыніц, прадмет — выву-
чэнне крыніц, іх формы, зместу, маг-
чымых метадаў атрымання з іх гіст. ін-
фармацыі і ўдасканаленне гэтых мета-
даў. Гісторыя К. разглядае пытанні
тэорыі, методыкі і практыкі вывучэння
і выкладання К. ў развіцці і на сучас-
ным этапе. Тэорыя К. распрацоўвае
пытанні прыроды крыніцы, яе ўласці-
васцей, адмежавання К. ад сумежных
дысцыплін (гіст. навукі, музеязнаўства,
архівазнаўства, бібліяграфіі гістарычнай,
інфарматыкі, археаграфіі}, выкарыстан-
ня, сістэматызацыі і класіфікацыі кры-
ніц. У задачы тэорыі К. ўваходзіць
даследаванне крыніц у эўрыстычным
(тыпалогія крыніц, арыентаванне ў іх
пошуку) і методыка-аналітычным (рас-
працоўка метадаў крытыкі крыніц) кі-
рунках. Класіфікацыя крыніц распра-
цоўваецца для выяўлення аб’ектыўных
уласцівасцей іх вял. груп паводле пахо-
джання ў рамках гіст. перыядаў. Павод-
ле відаў, метадаў і формаў адлюстраван-
ня рэчаіснасці вылучаюць 4 катэгорыі
крыніц: рэчавыя, пісьмовыя, фанічныя
і выяўлснчыя, апошнія ў сваю чаргу па-
дзяляюцца на выяўленча-графічныя,
КРЫНІЦЫ
выяўленча-мастацкія, выяўленча-нату-
ральныя. Тэорыя К. распрацоўвае і ме-
тады эўрыстыкі (выяўлення) крыніц,
для чаго выкарыстоўваюцца картатэкі і
каталогі бібліятэк, бібліяграфічныя па-
казальнікі, энцыклапедычныя, біягра-
фічныя, тлумачальныя, тэрміналагічныя
і інш. слоўнікі, навукова-даведачны
апарат архіваў і музеяў з мэтай выяў-
лення і адбору неабходных даследчыку
крыніц. У 'задачы методыкі К. ўвахо-
дзіць крытыка іфыніц, якая ўключае ў
сябе ўстанаўленне іх сапраўднасці або
падробкі, магчымых мэт іх фальсіфіка-
цыі, прачытанне і разуменне зместу
крыніц, выяўленне розных рэдакцый і
напластаванняў у крыніцы, рэканструк-
цыю тэкстаў, якія не захаваліся. Нас-
тупныя этапы крытыкі крыніц — вы-
тлумачэнне, г.зн. устанаўленне сэнсу,
укладзенага ў тэкст крыніцы аўтарам,
высвятленне прамога тэксту, алегорый,
іншасказанняў, замоўчванняў і іх пры-
чын, вывучэнне канкрэтных гіст. абста-
він стварэння крыніцы, часу і месца яе
ўзнікнення, устанаўленне імя аўтара
(гл. Атрыбуцыя). Для высвятлення на-
вук. каштоўнасці інфармацыі, прыве-
дзенай у крыніцах, вывучаецца ўплыў
умоў, пры якіх узнікла інфармацыя, яе
паўната, верагоднасць і дакладнасць,
уплыў групавых (этнічных, дзярж., па-
літ., саслоўных, рэліг. і інш.) поглядаў
на аўтара, на інфармацыю, змешчаную
ў крыніцы. Наступны этап у методыцы
К. — сінтэз інфармацыі з комплексу
крыніц, якія вывучае даследчык, пасля
чаго ён можа пачынаць рэканструкцыю
гіст. падзей. К. шырока выкарыстоўвае
метады спецыяльных гістарычных навук,
якія вывучаюць або асобныя ірупы
крыніц (палеаграфія, дыпламатыка,
сфрагістыка, геральдыка, генеалогія, ну-
мізматыка і інш ), або асобныя бакі
крыніц (храналогія, метралогія, гіста-
рычная геаграфія, антрапаніміка, тапа-
німіка і інш.). У сучасную структуру К.
нс ўваходзіць традыцыйнае пералічэнне
і апісанне асобных груп крыніц, бо гэта
не ў стане раскрыць іх сутнаснае зна-
чэнне. Значэнне крыніцазнаўчага пады-
ходу і мсгадаў вывучэння пастаянна па-
вялічваецца, а К. ўзаемадзейнічае з усё
больш новымі галінамі гуманітарных і
прыродазнаўчанавуковых ведаў.
Валянцін Грыцкевіч.
Літ.. Гл. пры арт. Крыніцы гістарычныя.
КРЫНІЦКІ Аляксанлр Іванавіч
[28.8(9.9) 1894, г. Цвер, Расія —
30.10.1937], савецкі парт. і дзярж. дзеяч.
Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1913—
15). Удзельнічаў у студэнцкім рэв. руху.
Чл. РСДРП з 1915, арыштаваны і ў вер.
1915 асуджаны на вечнае пасяленне ў
Сібір. Вярнуўся пасля Лют. рэвалюцыі
1917, быў старшынёй Цвярскога губко-
ма. У 1918—24 на парт. рабоце ва Ула-
дзіміры, Саратаве, Маскве, Омску, Да-
нецку. 3 вер. 1924 да мая 1927 у БССР:
сакратар, са снеж. 1925 1-ы сакратар
ЦК КП(б)Б. 3 мая 1927 заг. агітацый-
на-прапагацдысцкага аддзела ЦК
ВКП(б), з 1929 сакратар Закаўказскага
крайкома ВКП(б), потым нам. наркома
РСІ СССР, адначасова чл. рэдкалегіі
час. «Болыпевнк», нам. заг. с.-г. аддзела
ЦК ВКП(б), з 1933 нач. Палітупраўлен-
ня і нам. Наркамзема СССР, сакратар
Саратаўскага крайкома (абкома) партыі.
Канд. у чл. (1924—34), чл. ЦК ВКП(б)
з 1934, чл. ЦК і Бюро ЦК КП(б)Б
(1924—27), чл. ЦВК БССР і яго Прэзі-
дыума (1925—27). 20.7.1937 арыштава-
ны, абвінавачаны ў прыналежнасці да
арганізацыі правых і шніянажы на ка-
рысць Полыпчы, расстраляны. У 1956
рэабілітаваны.
На Беларусі К. як тыповы прадстаў-
нік парт. эліты праводзіў у жыццё ідэі
ўмацавання СССР як адзінай звышцэн-
тралізаванай саюзнай дзяржавы, каман-
дна-адм. кіравання эканомікай, поўнай
манаполіі на ўладу кампартыі. Аднача-
сова зведваў уплыў моцнага ў 1920-я г.
мясц. нацыянальна-арыентаванага кры-
ла КП(б)Б. Індустрыялізацыю ў БССР
праводзіў з істотнымі адрозненнямі ад
установак XIV з’езда ВКП(б); вітаў раз-
віццё прам-сці па перапрацоўцы мясц.
с.-г. сыравіны, садзейнічаў забеспячэн-
ню вёскі неабходнымі с.-г. машынамі і
прыладамі, развіццю прадукцыйных сіл
вёскі і мястэчка, саматужнай прам-сці і
г.д. Адначасова ў БССР шырока вялося
культ. будаўніцгва, ажыццяўлялася бе-
ларусізацыя і каранізацыя, К. спрыяў
авалоданню бел. мовай і карыстанню
ёю ўсімі чл. КП(б)Б. У той жа час у
сак. 1926 па яго ініцыятыве прынята
пастанова ЦК КП(б)Б «Аб рабоце ся-
род інтэлігенцыі», створана камісія, па
прапановах якой прадстаўнікоў навук.,
творчай і культ.-асв. інтэлігенцыі па па-
літ. матывах адхілялі ад займаемых па-
сад. Пачалося «выцясненне» з актыву
КП(б)Б былых удзельнікаў непралетар-
скіх партый (БПСР, Бунд і інш ), якое
заканчвалася выключэннем з партыі,
арыштамі. Паміж К. і старшынёй СНК
БССР ЯА.Адамовічам склаліся ненар-
мальныя адносіны, якія прывялі да ад-
клікання абодвух з Беларусі. У пач.
1930-х г. гэтыя адносіны былі кваліфі-
каваны як праяўленне ірупаўшчыны ў
КП(б)Б з праваапартуніст. і нацыяна-
ліст. афарбоўкай. Расціслаў ІІлатонаў.
КРЫНІЦКІ Арон Маркавіч [парт.
псеўд. Бампі; 2(14).12.1896,
Мінск — 21.2.1971], удзельнік каму-
ніст. падполля ў гады грамадз. вайны ў
Мінску. Чл. РКП(б) з 1918. Скончыў
БДУ (1925), Ін-т чырв. прафесуры
(1931). У час ням. акупацыі Беларусі
(1918) адказны сакратар Мінскага падп.
парт. к-та, адзін з арганізатараў партыз.
руху, чл. Краявога к-та камуніст.
арг-цый Беларусі і Літвы. Пасля вызва-
лення Мінска нам. старшыні Мінскага
Савета, чл. Мінскага рэўкома. На 1-м
з’ездзе Саветаў (люты 1919) выбраны
чл. ЦВК БССР. 3 сак. 1919 ваенком
палка, з 1920 нач. аддзела РВС Зах.
фронту. У ліл. 1920 прымаў удзел у пад-
пісанні Дэкларацыі аб абвяшчэнні не-
залежнасці Беларускай ССР. У 1921 —
24 у Мінскім гарсавеце. 3 1931 нам.
нач. Галоўнавукі Наркамасветы
РСФСР, у 1933—41 і ў 1945—67 на
выкладчыцкай рабоце ў Маскве.
Удзельнік Вял. Айч. вайны.
Тв:. Коммунвстнческая партня в подполье
(1918 г.) // Пролетарская революцня. 1927.
№ 8/9. Панцеляймон Селіванаў.
КРЫНІЦЫ ПСТАРЫЧНЫЯ, матэры-
яльныя аб’екты, якія маюць сацыяль-
ную прыроду паходжання, адлюстроў-
ваюць гіст. мінулае грамадства, уцягну-
ты ў сферу гіст. даследавання і служаць
сродкам гіст. пазнання. Знаходзяцца ў
працэсе гіст. пазнання паміж аб’ектам
вывучэння (гіст. з’явамі, падзеямі) і
суб’ектам (гісторыкам), які вывучае.
К.г. існуюць ў форме рэальных аб’ектаў
і не залсжаць ад людзей, якія іх ствары-
лі. Яны нясуць у сабе суб’ектыўны па-
чатак, які адлюстроўвае свайго ства-
ральніка чалавека, яго патрэбнасці,
свядомасць, магчымасці. Аб’ектыўнае і
суб’ектыўнае ў Г.к. існуе непарыўна.
К.г. ўзнікаюць ў канкрэтных гіст. умо-
вах і адлюстроўваюць іх. Пры даследа-
ванні К.г. важна ведаць прычыны іх уз-
нікнення, месца крыніц у падзеях, мэ-
ты іх стварэння. Асяроддзе жыхарства
чалавека з’яўляецца ўмовай чалавечай
дзейнасці, а не прычынай гіст. падзеі і
можа служыць К.г. толькі тады, калі ча-
лавек прыклаў да яго сваю дзейнасць у
пэўных практычных мэтах (лесасекі, за-
паведнікі, нлаціны, штучныя вадаёмы,
ворная зямля і сады, дамбы, каналы,
асушаныя балоты, свойскія пароды жы-
вёлы, культываваныя віды раслін) і рэ-
алізаваў у іх свае думкі і пачуцці У
большасці выпадкаў К.г. — створаныя
чалавекам у практычных мэтах рэчы,
якія пры іх вывучэнні даюць інфарма
пыю аб мінулым. Групуюць К.г. па хра-
налагічных перыядах, тэрыторыях,
тэмах, спосабах захавання ці тэхніцы
выканання. Больш высокім узроўнем
групавання К.г. з’яўляюцца сістэматы-
зацыя і класіфікацыя. Сістэматызацыя
бярэ за аснову пэўныя істотныя прык-
меты К.г. (храналагічныя, рэгіяналь-
ныя, этнічныя, веравызнавалыіыя,
праблемныя, персанальныя і інш.).
Класіфікацыя раскрывае ўнутраныя іс-
тотныя сувязі паміж катэгорыямі
К.г. — тыпамі, відамі, родамі. Найб.
пашыраны падзел К.г. на віды — ком-
плексы крыніц з падобнымі прыкмета-
мі іх структуры і ўнутранай формы, якія
склаліся гістарычна. Больш буйныя
груны — роды, а яшчэ больш шырокія
катэгорыі — крыніцы. Л.М.Пушкароў
прапанаваў падзел К.г. на 7 тыпаў:
пісьмовыя, рэчавыя, этнаграфічныя,
моўныя, фальклорныя, кінафотадаку
менты і фонадакументы. У гэтай сістэ-
ме адны групы К.г. вылучаны паводле
формы адлюстравання рэчаіснасці, дру-
гія — паводле аб’екта адлюстравання.
ГДз.Кавальчанка прапанаваў падзяляць
К.г. на пісьмовыя, рэчавыя, фанічныя і
выяўленчыя. Расшыфроўка інфармацыі
рэчавых і інш. непісьмовых К.г. немаг-
278
КРЫНКЛЎСКІ
чыма без прыцягнення пісьмовых К г,
бо шфармацыя ў першых закадзіравана
з дапамогай спецыфічных метадаў і
формаў выяўлення. Каб гэту інфарма
цыю прачытаць і выкарыстаць, недас-
таткова яе дэшыфраваць, трэба мець
дадатковую інфармацыю з пісьмовых
К.г., якія толькі адны маюць магчы
масць замацаваць мову ў яе натураль-
най форме і перадаваць на адлегласці,
неаднаразова прыбягаючы да яе аналізу
без асаблівых тэхн. прыстасаванняў (у
адрозненне ад фанічных К.г.) Пушка
роў прапанаваў падзел родаў рус пісь-
мовых К г. на віды: картаграфічныя
крыніцы (карты, планы пстарычныя,
карты, планы палітычныя; карты, пла-
ны эканамічныя); статыстычныя крыні-
цы (эканам статыстыка, статыстыка
народанасельніцтва, паліт і культ ста-
тыстыка); акгавыя крыніцы (акты палі-
тычныя, акты сацыяльна-эканамічныя,
акгы юрыдычныя), канцылярскія кры-
ніцы (граматы, рэестры, кнігі, указы,
дзелавая перапіска); асабістыя крыніцы
(лісты, дзеннікі, мемуары); мастацкія
крыніцы (нарысы (карэспацдэнцыі), лі-
рыка, драма, раманы, аповесці, апавя
данні], пстарычныя крыншы (гістарыч-
ныя аповесці, хранографы, летапісы);
навуковыя крыншы (гіст., філасофска-
сапыялапчныя працы, геаір. апісанні).
Можна падзяліць гэтыя 8 груп відаў
К г. на 2 роды справаволныя або даку-
мснталыіыя (першыя 4 вшы) і апавя-
далыіыя (астатнія) Ніводная самая дас-
каналая класіфікацыя не ў стане аха-
іііць усе віды К.г. Адны віды К.г. зніка-
юпь (летапісы), другія з явіліся адносна
нядаўна (кінафотадакументы), трэція не
трапілі ў схсму Пушкарова (дакументы
паліт. партый, святыя кнігі вернікаў,
багаслоўскія, прыродазнаўчанавуковыя,
тэхн працы) Гэта не зніжае значэння
падобных спроб класіфікапыі К.г., бо
яны даюць магчымасць не толькі аддзя-
ляць К.г. адну ад адной, але і сінтэза-
ваць іх, супастаўляць разнародныя
абекты як крыншы шфармацыі і ды-
ферэнцыраваць методыку здабывання
інфармацыі Б Р.Лггвак прапанаваў па-
дзяляць пісьмовыя К г. на унікальныя і
масавыя Масавымі ён прапанаваў лі-
чыць К.г. з ардынарнасцю, паўтараль-
насцю зместу, аднатыпнасцю формы,
якая імкнецца да стандарту, першаснас-
цю, г.зн крайняй блізкасцю да гіст
факга, які адлюстроўваецца.
Лт Пронштейн АП Мстолнка мс-
торнческого мсточннковеденмя Ростоя н/Д,
1976; Пушкарев Л.Н. Классмфнкацня
русскмх пмсьменных нсточннков по отечес
твенной нсторнн М, 1975, Лнтвак Б.Г
Очеркм мсгочнмковеденмя массовой доку
ментацмн, XIX — начало XX вв. М 1979
Медушевская ОМ Современное зару
бежное нсточннковеденне М , 1983, Я е ж
Ясточннковеденне теорня, нсторня н метод.
М., 1996, Пронштейн АП , Данн-
левскнй П Н Волросы теорнн н ме-
тодмкм нсторнческото мсследовання. М
Вадянцін Грыцкееіч
П.С Крынчык
КРЬІНКАЎСКІ РАЁН Існаваў у БССР
у 1940—44. Утвораны 15.1.1940 у скла-
дзе Беластоцкай вобл Цэіпр — г.
Крынкі Пл. 0,9 тыс. км2 (1941). Падзя-
.тяўся на 13 сельсаветаў: Алекшыцкі,
Вялікабераставіцкі, Галынкаўскі, Глеба-
віцкі, Гуранскі, Данілкаўскі, Ёдкавіцкі,
Крушынянскі, Крынкаўскі, Макаравец-
кі, Малабераставіцкі, Хамантоўскі, Эй-
смаптаўскі 20 9 1944 у сувязі з пераня-
сеннем цэнтра раёна ў г.п. Вял. Берас-
тавша псрайменаваны ў Бераставіцкі
раён і ўключаны ў склад Гродзенскай
вобл
КРЫНЧЫК Павел Сцяпанавіч
(5(17)9 1898, в Едначы Слонімскага
р-на — 22.9 1975], дзеяч рэв. і нац,-
вызв руху ў Зах. Беларусі У рэв. руху з
1918. Скончыў Екацярынаслаўскі палі-
тэхнікум шляхоў зносін (1921). 3 1927
віцэ-старшыня Слонімскай акр упра
вы, з мая 1929 чл. Гал. управы Таварыс-
тва беларускаы школы 3 1928 дэп.
польскага сейма па спісе КПЗБ Увахо-
дзіў у зах бел. к-т па падрыхтоўцы Еў-
рапейскага сялянскага кангрэса ў Бер-
ліне. Адзін з арганізатараў і чл. Гал
сакратарыята еЗмагання» За рэв дзей-
насць у жн. 1930 арыштаваны і прыга-
вораны да 10 гадоў турмы У выніку аб-
мену паліт. зняволенымі з вер. 1932 у
СССР на гасп рабоце 26 11 1935
арыштаваны органамі НКУС БССР
1 4 1937 паводле пастановы Асобай на
рады НКУС СССР прыгавораны да 5
гадоў папраўча працоўных лагераў. Рэа
білітаваны Ваен трыбуналам Бел ваен
акругі 30 3.1956. Пасля адбыцця тэрміну
пакарання жыў у Слоніме. Аўтар успа
мінаў «Як мы змагаліся за ўдзел у Еўра-
пейскім сялянскім кангрэсе» (у кн. «У
суровыя гады падполля», 1958).
КРЫІІТАГРАФІЯ (ад грэч. кіуріоз тай
на, схаваны + віарі10 пішу), 1) т а й -
н а п і с спосаб пісьма, які ўжываецца,
каб зрабіць тэкст зразумелым толькі
асобам, якім прызначаецца напісанае
Надпіс ці дакумент, зроблены крыпта-
ірафічным спосабам, наз. крыптагра
ман На Беларусі крыптаграмы вядомы
з сярэднявечча, у тл. гумарыстычныя
іірыпіска-крыіггаграма да кнігі 16 ст
«'ыпорг ан ынург мад умат ьтётчорп еіс
отк» (перапісчык Маршн з Гальшан
ужыў сістэму адваротнага запісу тэксту
«кто сіе прочтеть, таму дам ірушь на
грошь»). Некаторыя бел сярэдневяко-
выя крыптаграмы не разгаданы Напі-
саныя тайнапісам тэксты часта ўводзяп
ца ў сюжэт літ. твораў прыгодніцкага
жанру («Чорны замак Альшанскі» У Ка
раткевіча). 2) Галіна палеаграфіі, якая
вывучае тайнапіс. Адзін з кірункаў
К. — расшыфроўка забытых пісьмён
старажытнасці
Літ К а р с к я й Е Ф Славянская кв-
рнлловская палеографня Л., 1979, Спе-
ранскяй М Н. Тайнопмсь в югославян
скнх н русскнх памятннках пнсьма Л., 1929,
Кондратов А.М., Шеворошкнн
В В Когда молчат пмсьмена М , 1970
Мікола Нікалаеў
КРЫІІЯКЁВІЧ Іван ІІятровіч (25.6 1886,
г. Львоў, Украша — 21 4 1967), украш
скі псторык. Акад АН УССР (1958)
д-р пст. н (1941), праф. (1939). Засл
дз. нав УССР (1961). Скончыў Львоў
скі ун т (1908) У 1909—39 выкладаў
псторыю ў школах Львова 3 1911 чл
Навук т-ва імя Шаўчэнкі ў Львове 3
1939 у Львоўскім ун-це, заг кафедры,
дэкан пст ф-та Адначасова з 1940 уз-
начальваў Львоўскае аддзяленне Ін-та
псторыі АН УССР. 3 1951 заг аддзела,
у 1953—62 дырэктар Ін-та грамадскіх
навук АН УССР у Львове Занмаўся
пытаннямі гісторыі Украіны эпохі феа-
далізму Даследаваў гіст. сувязі Украіны
і Расп (манаграфія «Сувязі Заходняй
Украшы з Расіяй да сярэдзшы XVII
ст », 1953) У нарысе «Беларусы» (1909)
разглядаў псторыю і пісьменства Бела-
русі, культ сувязі з Украшай, ацэньваў
творчасць бел. пісьменнікаў. Аўтар да-
следаванняў «Багдан Хмяльншкі і пш-
ская шляхта» (1917), «Вольны порт» у
Старым Быхаве 1657 г» (1929) Перак
лаў на ўкр мову «Дыярыуш» А Філшо-
віча
Тв Богдан Хмелыінцькнй Кшв, 1954
Джерела з історіі Галнчннн перюду феодаліз-
му (до 1772 р ). Кмів, 1962
Літ К і з л і к О Д. I П Крнп якевнч Біб-
тіогр. покажчкк. Львів. 1966 Сяргей Панізнік
КРЫЎДА, юрыдычны тэрмін у ВКЛ,
які абазначаў маральныя і матэрыяль-
ныя страты, пагрозу жыццю і здароўю,
шш. шкоду асобе, прычыненую ў выні-
ку чыіх небудзь наўмысных проціпраў
ных дзеянняў, знявагу яе штарэсаў, ча-
лавечай голнасці. Характар і памер
кожнай К. вызначаўся Статутамі ВКЛ у
залежнасці ад пэўных яе акалічнасцей,
паходжання, грамадскага і службовага
Становішча пакрыўджанага боку. Гэта
ўплывала на ступень адказнасці вшава-
тага і від пакарання Напр., калі К на-
носілася велікакняжацкаму ўрадніку ці
ў двары вял князя адказнасць за яе
была болып суровая Па справах аб К.,
прычыненых залежным людзям, істцамі
выстуналі іх гаспадары Асобна вылуча
ліся выпалкі, звязаныя з прычыненнем
К чужаземцу мясц жыхарамі Тэрмін
судовага разгляду такіх спраў быў ска-
рочаны. Агульная іскавая даўнасць па
КРЫЧАЎ К
справах аб К. абмяжоўвалася 3-гадовым
ТЭрмІнам. Таісія Доўнар.
«КРЫЎДА», прыватнаўласнінкі герб,
якім карысталіся болып за 50 родаў у
Беларусі, Украіне, Літве і Польшчы, у
тл. Жавускія, Лапы, Манюшкі, Сен-
ніцкія, Сухадольскія, Хмары. Чарноц-
кія. У блакігным полі выява сярэбранай
падковы, унутры якой залаты крыж, на
падкове — другі крыж без аднаго кан-
ца. Клейнод — над прылбіцай з шля-
хецкай каронай 3 страусавыя пёры. Іс-
нуюць варыянты герба з сярэбранымі
крыжамі, з 5 страусавымі пёрамі ў
клейнодзе і інш. З’явіўся, верагодна, у
16 ст. як варыянт герба *Любіч».
КРЫЦА, бясформенная цвёрдая маса
жалеза са шлакавымі ўключэннямі, по-
рамі, нераўнамерным размеркаваннем
вугляроду. Пры археал. раскопках гара-
дзішчаў і селішчаў К. трапляюцца з 7
ст. да н.э., калі з балотнай руды ў сыра-
дутных печах атрымлівалі цробныя ка-
валю масай у сотні грамаў. 3 павелічэн-
нем аб’ёму плавільнай печы маса К. па-
вялічылася да некалькіх кілаграмаў, у
перыяд позняга сярэдневякоўя — 25—
30 кг. 3 крычнага жалеза выраблялі
прылады працы, зброю, прадметы
ўжытку, упрыгожанні. Міхаіл Гурын
КРЫЧАЎ, горад абл. падпарадкавання
(з 1963), цэнтр Крычаўскага р-на, на
беразе р. Сож (прыток Дняпра). Вузел
чыгунак на ОрпІў, Магілёў, Унсчу, Рос-
лаў, на аўтадарозе Бабруйск—Масква;
за 104 км на У ад Магілёва. 31,9 тыс. ж.
(1997).
У пісьмовых крыншах упершыню
згадваецца ў 1136 ва Устаўнай грамаце
смаленскага князя Расціслава Мсцісла-
віча пад назвай Крэчуг. Стараж. цэн-
трам К. быў Крыча кі замак у сутоках
рэк Сож і Ставок. У 12—13 ст. горад у
Смаленскім княстве, у 1-й пал. 14 ст.
далучаны да Мсціслаўскага княства. 3
2-й пал. 14 ст. ў ВКЛ Жыхары К
ўдзелыіічалі ў Грунвальдскай бітве 1410.
3 канца 15 ст. К. — цэнтр Крычаўскай
воласці, уладанне вял. князя ВКЛ, кіра-
ваўся яго намеснікамі. сярод якіх Шо-
лухі, Весялоўскія, Пацы. 3 сярэдзіны 16
ст. ў Мсціслаўскім ваяв. Пад 1592 упа-
мінаецца ў Баркулабаўскім летапісе.
23.8.1653 атрымаў магдэбургскае права і
герб: на чырв. полі выява залатога кры-
жа і сярэбранага мяча. 3 17 ст. К. —
цэнтр Крычаўскага староства, уладанне
Радзівілаў. Моцна пацярпеў у час вой-
наў Расіі з Рэччу Паспалітай 17 ст., та-
му пастановай сейма двойчы (у 1652 і
1661) вызваляўся ад пастояў салдат і
дзярж. павіннасцей. У Паўночную вай-
ну 1700—21 летам 1708 пад К. быў ла-
гер рус. войск на чале з Пятром 1. У час
Крычаўскага паўстання 1743—44 у
студз. 1744 каля К. адбыўся бой паміж
сялянамі і шляхецкім войскам. Пасля
1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) К.
у Рас. імперыі, мястэчка ў Чэрыкаўскім
пав. Магілёўскай губ. У студз. 1776 Ка-
цярына 11 падаравала Крычаўскае ста-
роства (14 247 чал.) графу Р.А.Пацёмкі-
ну. У 1779 у К. 1594 ж., 470 двароў. У
Герб «Крыўда».
Герб Крычава 1633.
канцы 18 ст. К. — важны цэнтр ману-
фактурнай прам-сці. Дзейнічалі Кры-
чаўская суднаверф, Крычаўскія мануфак-
туры, а таксама вінакурны, цагельны,
шкляны, гарбарны, медналіцейны заво-
ды, млыны. У студз. 1787 у час паездкі
па новых губернях Расіі К. наведала
Кацярына 11. У 1847 у К. 630 двароў, 6
цэркваў, касцёл, малітоўная школа,
праводзіліся 3 кірмашы на год. У
1880 — 4570 ж., 761 дом, 5 царк.-пры-
ходскіх школ, нар. вучылішча, пашто-
вая станцыя і аддз. паштовай канторы,
4 крупадзёркі, хлебазапасны магазін, 87
крам. аптэка, 6 цэркваў, 4 малітоўныя
школы, касцёл. У 1897 мястэчка, цэнтр
воласці, 6221 ж., 972 двары, 3 гарбар-
ныя і мылаварны заводы, 4 крупадзёр-
кі, 4 маслабойні, 2 нар. вучылішчы,
паштова-тэлеграфная кантора, хлебаза-
пасны магазін, 125 крам, 7 цэркваў,
касцёл, 5 сінагог, 5 пастаялых двароў, 4
кірмашы за год. 3 мая 1919 у складзе
Гомельскай губ. РСФСР, з 20.8.1924 у
БССР, цэнтр Крычаўскага раёна Калі-
нінскай, з чэрв. 1927 Магілёўскай ак
руг, з лют. 1938 у Магілёўскай вобл. У
1926 — 5592 ж., 2395 двароў. 3
17.12.1931 горад. У 1930-я г пабудаваны
цэментны завод, ЦЭЦ, фасфарытны,
мелавы, ільнозавод. 3 17.7.1941 да
30.9.1943 акупіраваны ням.-фаш. захоп-
нікамі, якія заіубілі ў горадзе і раёне
каля 24 тыс. чал. Дзейнічала Крычаўскае
патрыятычнае падполле. Вызвалены
часцямі 50-й арміі Бранскага фронту ва
ўзаемадзеянні з часцямі 10-й арміі Зах
фронту ў ходзе Бранскай аперацыі 1943.
3 30.9.1943 да пач. 1944 у К. знаходзіўся
адм. цэнтр Магілёўскай вобл. У 1962—
65 у Мсціслаўскім р-не. У 1959 — 19
тыс. ж., у 1972 — 26,5 тыс. ж. Дзейні-
чаюць ВА «Крычаўцэментнашыфер»,
з-ды гумавых і жалезабетонных выра-
баў, мэблевая ф-ка, мясакамбінат, мас-
лазавод, хлебазавод, піваварны завод, 9
Крычаў у канцы 18 ст. 3 акварэлі М.іванова.
280
КРЫЧАЎСКАЕ
школ. 11 дашкольных устаноў, 4 дамы
культуры, 4 бібліятэкі, 3 бальніцы. 6
паліклінік, Крычаускі краязнаучы музей
Помнікі архгтэктуры палац (1778-^-87),
паштовая станцыя (19 ст), Мікаласу
ская царква (канец 19 — пач. 20 ст ).
Збярогся звон, адліты ў 1748 для цар
квы ІІарасксвы Пятншы Ьрацкія магі-
лы: сав. воінаў, сав воінаў і ваеннапа-
лонных, сав. воінаў, падпольшчыкаў,
васннапалонных і ахвяр фашызму, пом-
нік сав ваеннацалонным, курган Славы
на ўшанаванне памяці землякоў, якія
загінулі ў Вял Айч вайну. Помнікі ар-
хеалогіі — гарадзішчы Гарадзец (рання-
га жал веку, 5—7 ст. і эпохі Кзеўскай
Русі) і Замкавая гара (эпохі Кіеўскай
Русі)
Літ Закалмнская ЕП Вотчннные
хозяйства Могнлевской губерннм во второй
половнне XVIII в. Могнлев, 1958, Збор пом
нікаў псторыі і культуры Беларусі Магілёў
ская вобл Мн., 1986, К о п ы с с к й й З.Ю
Соцнально полнтаческое развнтне городов
Белорусснн в XVI — первой половнне XVII
в. Мн., 1975; Крмчев: Нст зкон очерк. Мн ,
1986 Памяпь Беларусь: Рэсп кніга Мн,
1995 Уладзімір Бянько
КРЬІЧАЎСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
ПАДІІОЛЛЕ ўВялікую Лйчын
ную вайну Дзейнічала з вер 1941
да жн 1943 у Крычаве і Крычаўскім
р не Кіраўнікі К.А.Равуцкі, з вер 1942
АЛ Гаўрылснка. Налічвала 74 падполь-
шчыкі ў складзе 5 груп: у горадзе 2, у
вёсках Бацвінаўка, Касцюшкавічы, Мі-
хеевічы Падпольшчыкі распаўсюджвалі
сярод насельшцтва лістоўкі, зводкі Саў-
інфармбюро, здабывалі для партызан
зброю, боепрыпасы, звесткі пра дысла-
кацыю войск і чыг перавозкі ворага,
аргашзоувалі ўцёю ваеннапалонных з
лагераў, забяспечвалі іх дакументамі,
зрывалі спробы акупантаў аднавіць цэ
ментавы з-д, на чыг вузле падарвалі 2
цэхі, бензасклад, мініравалі паравозы,
узарвалі чыг лінію, эшалон У лютым
1943 фашысты арыштавалі частку пад
полыпчыкаў. Тыя, хто пазбсг арышту,
стварылі Крычаўскі 48 ы партыз. атрад
У Крычаве помнік на брацкай магіле
запнуўшых сав ваеннапалонных і пад-
полыпчыкаў.
КРЫЧАЎСКАЕ ПАЎСТЛННЕ 1743—
44 буйное антыфеад выступленне ся
лян Крычаўскага староства князеў Ра-
дзівілаў Выклікана ўзмацненнем феад -
прыгонніцкага прыгнёту, жорсткай эк-
сплуатацыяй сялян. Паўстанне
ўзначалілі мясц сяляне Васіль Вашчыла
і яго паплечнікі Іван Карпач, Стэсь
Бачко, Васіль Вецер і інш
Доўпя гады сяляне вялі ўпартую ба
рацьбу супраць самавольства адмшіс-
трацыі староства і арандатараў, адмаў-
ляліся плаціць падаткі адбываць пан-
шчыну і шш прымусовыя павіннасці,
збівалі панскіх прыказчыкаў, уцякалі на
Украшу і інш Кульмінацыі хваляванні
дасягнулі ў канцы 1743, калі ўзбр сяля-
не пачалі нападаць на маснткі шляхты.
дамы купцоў і ліхвяроў, дзяліць іх мае-
масць, знішчаць судовыя і даўгавыя
кнігі, разганяць адміністрацыю. Каб за-
душыць паўстанне, Геранім Фларыян
Радзівіл 15 1 1744 накіраваў у Крычау
значную колькаспь войск на чале з
палк. Пястжэцкім. Гал. сілы паўстанцаў
у той час знаходзіліся ва ўсх. частцы
староства за р Сож 18 1 1744 яны па
дышлі да Крычава і атакавалі яго сіламі
каля 2 тыс чал 1х падтрымала бедната
горада. Аднак добра абучанае і ўзбр
войска, падтрыманае артылерыяй зам
ка. вымусіла сялян адступіць. Больш за
100 паўстанцаў запнула, 500 парансна і
77 узята ў палон, з якіх толыа 3 засталі
ся жывымі: старац і 2 бурмістры, а ас-
татнія былі павешаны або пасаджаны
на кол. Паўстанцы адступілі і каля в.
Царкавшіча стварылі новы лагер Яны
сталі папаўняцца люлзьмі і за кароткі
час іх колькасць дасягнула амаль 4 тыс
Быў распрацаваны план акружэння і
асады замка, якую меркавалася распа-
чаць 26 студзеня. Але ў ноч перад аса
дай на лаіер нечакана напалі атрады
Пястжэцкага, які агрымаў падмацаванні
з Себежа і Невеля. Захопленыя знянац-
ку сяляне адступілі, пакінуўшы на полі
бою болып за 200 забггых і шмат пара
нсных, 176 чал., у тл. некалькі кіраўні
коў паўстання, трапілі ў палон. У пач.
лют. 1744 паўстанне было задушана
канчаткова Улады жорстка расправіліся
з яго кіраўнікамі і актыўнымі ўдзельні-
камі 60 паўстанцаў пасля бою былі жы-
вымі пасаджаны на калы ці павешаны
на круках і шыбсніцах, 16 чал. пакара
ны смсрцю паводле рашэння суда ад
22.2.1744, да розных мер пакарання бы
лі прыгавораны ўсе актыўныя паўстан
цы, якія трапілі ў палон Да паражэння
К п прывялі неарганізаванасць, стыхій
насць і лакальнасць, уласцівыя ўсім
сял паўстанням часоў феадалізму
Г Ф Радзівіл абмежаваўся асобнымі
ўступкамі: замяніў прымусовыя работы
на будах ірашовым чыншам, зняў не-
кат. абмсжаванні ў сял. гандлі, аб’явіў
пра намер не здаваць староства ў арэн-
ду і інш.
КГЫЧЛЎСКЛЯ ВОЛЛСЦЬ Т XVII—XVIII етет
Лабкоеічы
Камаро»
М С
І Брацькавіч^
Палўж
БахаІІл\,^В^)
РЫЧАЎ і
амамерычы
Межы Лічбамі пазначаны войтаўствы:
---дэяржаў 1Палн8ов,2 Дамнмерыцнае^З Мі
---вояасці лаславіцкае(Вуглянснае),4.3аоы-
— - еойтаўстааў чанснае (Лучыцнае).Б.Хоцімскае
' Сучасная граніца Рэслубліні Беларусь
ПАПОВА /ГАРА
сБаронын
'Мокрйе
С *
Аўтар В.Л Насевіч
Літ Мялешка ВІ, Лойка ПА.
Паўстанне сялян пад кіраўніцтвам Вашчылы
Мн., 1988, 1 х ж а. I ўзняўся люд просты
Мн , 1992. Васіль Мялешка.
КРЫЧАЎСКАЯ вбЛАСЦЬ К р ы -
чаўскае староства, буйны
дзярж маентак у ВКЛ Вылучылася ве-
рагодна у канцы 15 ст са складу
Мсціслаускага княапеа пасля зі-асання
мясц. дынастыі Лугвенавічаў і часовага
пераходу княства ў дзярж. ўласнасць.
Пасля паўторнага падаравання Мсці-
слава кн М І.Заслаўскаму (1499) заста
лася ў вял. князя ВКЛ і кіравалася яго
намеснікамі, У 1526 да К в далучана
Алучыцкая воласць (займала тэр. сучас-
нага Касцюковіцкага р-на), якая заста-
лася ў складзе ВКЛ у вышку мірнага
пагаднення з Вял княствам Маскоў-
скім 1522. Паводле адм. рэформы
1565—66 К.в. увайшла ў Мсціслаўскае
ваяводства На працягу 16—17 ст. з яе
вылучыўся шэраг дробных прыватных і
лзярж маёнткаў, у выніку чаго тэр во-
ласці набыла шматковы выгляд У пач.
17 сі ўключала каля 40 паселшічаў. 3
17 ст наз староствам і ёю валодалі буй-
ныя феадалы пераважна на ўмовах зак-
ладу, якія фактычна не адрозніваліся ад
прыватнага ўладання Крычаўскімі ста
ростамі (часам з дадатковым тытулам
алучыцкага дзяржаўцы) былі кн Багдан
Саламярэцкі (1580—1602), кн Фрыдэ
рык Лукомскі (1602—11) Удава апош
няга Барбара Венжыкаўна выйшла за
муж за Себасцяна Мірскага, які набыў
адначасова і закладнас права на К в
якое ў 1629 з дазволу караля нерадаў
сыну Крыштофу У далейшым належа
ла Стафану ІІацу, пасля яго смсрці ў
1640 — удаве Ганне з Рудамінау Дусян
кіх, з 1642 — іх сыну Мікалаю Пацу,
які перадаў свае правы на К в Міхалу
Казіміру Радзівілу 3 гэтага часу на пра
цягу 3 пакаленняў староства было ў ру
ках нясвіжскай галіны Радзівілаў. У
К.в адбылося Крычаўскае паўстанне
1743—44 У гэты час воласць налічвала
каля 130 паселішчаў, падзялялася на 5
войтаўстваў: Дамамерыцкае, Забычан
скае (Лучыцкас), Мілаславшкае (Упян
скае), Палявое, Хоцімскае У 1760 яна
перайшла да польскага магната Ежы
Аўгуста Мнішака У 1772 далучана да
Рас. імперыі, у 1776 псрададзена Каця
рынай 11 князю Р А Пацёмкіну, пасля
чаго канчаткова ператварылася ў пры
ватную латыфунлыю (Крычаўскае граф
ства) Вячаслаў Насееіч
КРЫЧАЎСКАЯ СУДНАВЁРФ, прыгон-
ныя майстэрні для аснасткі Чарнамор
скага васн. флоту і буд-ва рачных суд
наў каля мяст Крычаў, на р. Сож. Па-
будавана ў 1785 мясц. насельніцгвам
паводле загаду кн. Р А Пацёмкша, яко-
му з 1772 належала Крычаўскае старос
тва Магілёўскага намесніцтва. К.с
складалася з парусінавай (172 станы) і
канатнай (180 рабочых) мануфакгур,
суднабудаўнічай верфі, медналшейнага
з-да. На тэр. суднаверфі размяшчаўся
будынак Крычаўскага аддзялення Хер-
сонскага адміралцейства ІІарусіна і ка
281
КРЫЧАЎСКІ
Крычаўская суднаверф. 3 малюнка 1786.
к
нат паступалі ў Херсон і Крамянчуг, дзе
будаваліся ваен. парусныя марскія суд-
ны, туды ж сплаўляўся па Сажы і
Дняпры мачтавы і буд. лес. У 1786 на
К.с. пабудавана 13 яхтаў і 12 ластавых
суднаў, якія былі падрыхтаваны да па-
дарожжа Кацярыны II у Наваросію ў
наступным годзе. 3 1787 флатылія ўвай-
шла ў склад Чарнаморскага флоту. У
пач. 19 ст. на К.с. працавала толькі па-
русінавая мануфактура.
КРЫЧАЎСКІ ЗАМАК Існаваў у 14—18
ст. на правым беразе р. Сож. Займаў
пляцоўку берагавога плато плошчай
больш за 0,5 га і вышынёй каля 15 м
над узроўнем ракі, дзе ў канцы 11—13
ст. месціўся дзядзінец стараж. Крычава.
Замак аддзяляўся ад горада глыбокім
(каля 15 м) і шырокім (болып як 42 м)
ровам. Круглаватая ў плане пляцоўка
К.з. была абведзена па перыметры
кальцавым валам вышынёй болып за 5
м над замкавым падвор’ем. У розны час
вал не менш як 5 разоў падсыпаўся, а ў
1-й пал. 17 ст. рэканструяваны, у выні-
ку чаго на зах. участку абароны ён быў
зрэзаны і перамешчаны ў бок абаронча-
га рова. Картаграфічныя матэрыялы
16—17 ст. і інвентары замка 17—18 ст.
сведчаць пра стабільнасць планава-кам-
пазіцыйнай схемы драўляных абарон-
чых збудаванняў на працягу стагоддзяў.
Комплекс умацаванняў замка складаўся
з 5 вежаў, у т.л. вежы-брамы. Сцены
фартыфікацыі мелі выгляд «клетей зам-
ковых» тыпу 2-ярусных гародняў. Уяз-
ная прамавугольная ў плане 2-павярхо-
вая замкавая вежа-брама рубілася з бру-
соў таўшчынёй у 2 бервяны (тэхніка
«совнто»), мела падвойныя 2-створка-
выя вароты. На доле размяшчаліся кар-
дэгарда, вязніца-турма, стража з 6 чал. з
мушкетамі і бердышамі, 2—3 гарматы
(у 1693 — 1 шмыгаўніца і 2 бронзавыя
палявыя гарматы). Ход на 2-і паверх,
дзе таксама стаялі гарматы, быў зробле-
ны з боку замкавага двара ў выглядзе-
«ўсходаў з ганкам, накрытым драніца-
мі». Над гонтавай страхой узвышаўся
бляшаны ветранік. Уздоўж усх. краю
замкавай гары, ад Сажа, знаходзіліся
ўчасткі «кватэры валасной», якая ўклю-
чала гародні і дзве 2-ярусныя вежы —
Сярэднюю і «другую Рагавую», або
«Патаемную», ад якой быў ход да ракі.
Ад «Патаемнай» вежы траса вала пава-
рочвала на Пд, дзе знаходзілася апош-
няя, 5-я вежа, — «Кутняя». На замка-
вым двары месціліся драўляная царква
св. Міколы, дом дзяржаўцы, свірны,
стайні, паграбы, жылыя будынкі слу-
жак, цэйхгауз-«скарбец» для захоўвання
пораху, амуніцыі і рознай зброі. Знеш-
нія прыродныя ўмацаванні («крэпасці
самародныя») К.з. складаліся з р. Сож і
штучнага стана — «Зубялышынскай са-
жалкі», зробленай на ручаі з ПдЗ, а так-
сама сухога абарончага рова з 3. Цераз
роў быў перакінуты драўляны мост. На
працягу стагоддзяў канструкцыя моста
неаднаразова мянялася. Пасярэдзіне
яго быў пад’ёмны пралёт-«узвод» на 4
жал. ланцугах і 2 вял. завесах з крукамі.
Пры ўездзе на мост стаяла будка фельд-
вахты, быў шлагбаум. За «ўзводам» зна-
ходзіліся 2 невял. брамкі-«форткі», праз
якія траплялі да брамы. Як і ў кожным
тагачасным замку, у К.з. меўся «звон
ратный». Ён вісеў у царкве св. Міколы
і ў выпадку ваен. небяспскі апавяшчаў
жыхароў горада. К.з. перажыў аблогі ў
1507, 1508, 1514, 1535, 1633 (тройчы),
1648, 1651, 1654, 1658, 1661 і 1744. Гар-
маты і інш. агнястрэльная зброя пастаў-
ляліся ў замак цэнтралізавана з Вілен-
скага арсенала. 3 1-й чвэрці 16 ст. Кры-
чаў, Крычаўская, Лучыцкая і інш. во-
ласці «з веку» давалі на ахову замка
вартаўнікоў-клікуноў «на неделн по пя-
тн человек». Паводле інвентара за 1673,
у К.з. меліся па 2 бронзавыя і жал. па-
лявыя гарматы, 1 шмыгаўніца, 24 гакаў-
ніцы, 13 жал. ппурмачкоў, 33 мушкеты,
270 фунтаў пораху, 1,5 тыс. мушкетных,
230 гарматных і гакаўнічых куль, грана-
ты, волава, мушкетны кнот і інш. За-
хоўваліся болын за 150 бочак збожжа. У
1693 да К.з. былі прыпісаны 17 пушка-
роў, у 1720 — 19, у 1723 — 24, у
1765 — «6 родаў пушкароў аселых». Са-
мы старадаўні род крычаўскіх пушка-
роў — Карпачы, якія служылі ў замку
да сярэдзіны 18 ст. Найб. цяжкія вып-
рабаванні замак зведаў у вайну Расіі з
Рэччу Паспалітай 1654—67. У чэрв.—
вер. 1654 яго асадзіла войска ваявод
Шарамецева і Шчарбатага. Рускі ерта-
ульны полк (авангардная конніца) не
змог прамымі штурмамі авалодаць зам-
кам. У адпісцы цару ваяводы паведам-
лялі, што «город Крнчев крепок, стомт
на осыпм высокой, н ров глубок, н
вьезд н выезд однн, а пншалей затнн-
ных н вннтовочных в городе много».
Стральцам было загадана адмовіцца ад
ранейшай тактыкі штурму і стаць у
прыкрыццё, «промышляя над городом
зажогом, нзождав ветру» і інш. спосаба-
мі. У жніўні цар загадаў перакінуць сю-
ды з-пад Дуброўны «жнлецкме н татар-
скнс сотнн». Гарнізон К.з. адмовіўся
здавацца Шарамецеву і Шчарбатаму і,
калі рус. войскі адышлі, да перагавораў
пра здачу падключыўся магілёўскі
шляхціц-перабежчык К.Паклонскі.
Агульная ваен. сітуацыя восенню 1654
складвалася не на карысць войск Рэчы
Паспалітай, што паўплывала на знясі-
лены гарнізон, і ён мусіў здацца Пак-
лонскаму. Хоць у канцы 17 ст. К.з. уда-
лося цалкам аднавіць, сляды вайны
яшчэ адчуваліся доўга. Паводле інвен-
тароў за 1709 і 1729, у час Паўн. вайны
1700—21 замак быў канчаткова разбу-
раны. Адрадзіўся ён толькі перад 1744,
калі змог вытрымаць штурмы паўстан-
цаў В.Вашчылы ў час Крычаўскага паў-
стання 1743—44. У 1778 рус. ваен. та-
поцрафы, якія здымалі план Крычава,
зафіксавалі замак з частаколам на вяр-
шыні вала і амаль засыпаны роў. Пасля
1780-х г. Кз. страціў сваё ваен. значэнне.
Літ.-. Любавскнй М. Областное деле-
нне н местное самоуправленне Лмтовско-рус-
ского государства ко временн мздання перво-
го Лнговского статута: Нст. очеркн. | М.,
1892]; Яго ж. Лнговско-Русскнй сейм. М.,
1900; Акты Лнтовско-Русского государства.
Вып. 1. М., 1899; Лнговская метрмка. СПб.,
1903. Т. 1. С. 1173; Довнар-Запольс-
к н й М. Очеркм по органмзацнн западно-
русского кресгьянства в XVI в. Кнев, 1905;
Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах.
Т. 1. Мн., 1936; Мялешка В. Крычаў-
скае паўстанне // Полымя. 1971. № 1, Т к а -
ч е в М.А Работы отряда по нзученню воен-
ного зодчества Белорусснн // Археологнчес-
кне открытмя 1973 г. М., 1974.
Міхась Ткачоў.
КРЫЧАЎСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ
Засн. і адкрыты ў 1961 у г. Крычаве на
базе экспанатаў, сабраных М.Ф.Мельні-
кавым. Пл. экспазіцыі 318 м2, болып за
15,4 тыс. экспанатаў асн. фоцду (1997).
Сярод экспанатаў матэрыялы археал.
раскопак Крычаўскага замка, калекцыі
манет ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Расіі,
зброі 11—19 ст., матэрыялы пра Грун-
вальдскую бітву 1410, Паўн. вайну
1700—21, пра Крычаўскае паўстанне
1743—44, Крычаўскую суднаверф, пра
дзейнасць народнікаў Р.П.Ісаева,
С.П.Каваліка, М.К.Судзілоўскага, рэва-
люцыянераў УДз.Бонч-Бруевіча, П.М.Ле-
пяшынскага, В.А.Радус-Зяньковіча, па-
дзеі рэв. 1905—07, абарону, партыз.
рух і вызваленне Крычаўшчыны ў час
Вял. Айч. вайны. Захоўваецца звон, ад-
літы ў 1748 у Крычаве, асабістыя рэчы
ўраджэнцаў Крычаўшчыны М.С.Кісялё-
ва, Героя Сав. Саюза ІЛ.Гусакоўскага,
А.Я. Смалякова і інш., творы жывапісу,
скулыггуры, калекцыі нар. адзення,
прылады працы і побыту сялян 19 —
пач. 20 ст., вырабы мясц. ганчароў, тво-
ры прыкладнога мастацгва.
Наталля Марозава.
КРЫЧАЎСКІ РАЁН. Размешчаны на У
Магілёўскай вобл. Пл. 0,8 тыс. км2, нас.
10,8 тыс. чал. (1997. без г. Крычаў).
Цэнтр — г. Крычаў. Тэр. раёна знахо-
282
КРЫЧАЎСКІЯ
дзшца ў межах Аршанска-Магілёўскай
раўншы. Працякаюць рэкі Сож, Чорная
Натапа, Бялянка, Добрасць, Волчас,
Асцср, Худобычка, Лабжанка Пад ле-
сам 23% тэр. раёна. Праходзянь чыіункі
Орша—Унсча і Магілёў—Рослаў, аўта-
дароп на Бабруйск, Рослаў, Мсціслаў,
Касцюковічы.
Утвораны 17.7 1924 у Калінінскай
акр. 20.8.1924 падзелены на 11 сельса-
ветаў: Баеўскі, Бацвінаўскі, Бедьскі, Ва-
ранеўскі, Дарлівенскі, Кашанскі, Кры-
чаўскі, Маляціцкі, Паланіцкі, Прахо-
раўскі, Сакольніцкі У 1927—30 раен у
Магілёўскай акр., з 1938 у Магілёўскай
вобл На 1 1 1941 уключаў г Крычаў і
10 сельсаветаў. У Вял. Айч. вайну ў
ліп.—жн. 1941 на тэр расна ішлі жор-
сткія баі войск Зах. фронту супраць
часцей ням. 2-й танкавай групы ген.
Гудэрыяна Часці Чырв. Арміі ўтрымлі-
валі фронт да 8 жн., у акружэнні сав.
вошы змагаліся да 16 8.1941, чым ска-
валі значныя сілы прашўніка Ням-
фаш. акупанты знішчылі на тэр раёна
каля 24 тыс. чал., спалілі вёскі Анто-
наўка і Маляцічы. Дзейнічалі партыз.
полк «Трынаццаць», атрады 3-і, 48-ы
«Крычаўскі», 48-ы Прапойскі, Ананава,
«Анатоля», «Другія», «Чапай», «Алеся»,
«Валянціна Маёрава», Крычаўскае пат
рыятычнае падполле, падп. Крычаўскі
райком ЛКСМБ. Вызвалены ў вер. 1943
воінамі 50-й арміі Бранскага фронту ва
ўзаемадзеянні з часцямі 10-й арміі Зах.
фронту ў ходзе Бранскай аперацыі 1943.
16.9 1959 да К.р далучаны 12 сельсаве-
таў скасаванага Чэрыкаўскага р-на:
Вепрынскі, Верамейскі, Глінскі, Горац-
кі, Зябенскі, Лабанаўскі, Мірагошчан-
скі, Рэчыцкі, Ушакоўскі, Халмоўскі,
Шароеўскі, Язёрскі. 8.7 1960 яны скаса-
ваны (акрамя Вепрынскага, Верамей-
скага. Рэчыцкага). 25.12.1962 раён ска-
саваны; Чырванабудскі с/с перададзены
Клімавіцкаму р-ну, г Чэрыкаў, Веп-
рынскі, Пільнянскі, Рэчыцкі і Сормаў-
скі с/с — Краснапольскаму, г Крычаў,
Бацвінаўскі, Касцюшкавіцкі, Лабковіц
кі, Маляціцкі с/с — Мсціслаўскаму,
Всрамейскі — Чавускаму р-нам
6.1.1965 раён адноўлены ў межах 1962.
30 7 1966 г. Чэрыкаў, Вепрынскі, Вера-
мейскі, Лабанаўскі, Рэчыцкі, Сормаўскі
с/с перададзены Чэрыкаўскаму р-ну
ІІасля катастрофы на Чарнобыльскай
АЭС 1986 тэр. раёна ўваходзіць у зону
радыяцыйнага кантролю. На 1.1 1997 у
раёне 110 нас. пунктаў, 5 сельсаветаў:
Бацвінаўскі, Касцюіпкавіцкі, Лабковіц-
кі, Маляціцкі, Чырванабудскі, 11 калга-
саў, 1 саўгас. Дзейнічаюць райаб’яднан-
не Сельгастэхнікі (ст Крычаў), цэх па
вытв-сці спірту ў саўгасе «Крычаўскі».
У раёне 8 сярэдніх, 3 пач. школы, 4
дашкольныя ўстановы, 7 дамоў культу-
ры, 10 бібліятэк, 2 бальніцы, 2 амбула-
торыі, 15 фельчарска-акушэрскіх пун-
кгаў. Выдаецца раённая газ. «Ленінскі
кліч» Археал помнікі — селішчы (в.
Волчас, ГорЮ, Паклады), гарадзппчы
(в. Волчас, Горкі, Ягораўка), курганныя
могільнікі (в. Бацвінаўка, Ягораўка).
Брацкія магілы сав. воінаў (в. Зарубец,
Паланша, Чырвоная Буда) Помнікі
першым калгаснікам-трактарыстам (в
Касцюшкавічы), падпольшчыкам (в
Чырвоная Буда), на месцы загубы сав
ваеннапалонных, падполыпчыкаў і мір-
ных жыхароў (в. Прудок) К р — радзі
ма аднаго з кіраўнікоў народніцкага ру-
ху 1870-х г. С П Каваліка, дзярж дзеяча
Беларусі К.В.Кісялёва, двойчы Героя
Сав. Саюза І.І.Гусакоўскага і шш.
Літ Збор помнікаў псторыі і ку іьтуры
Беларусі: Маплеўская вобл Мн, 1986. С.
271—283
КРЫЧАЎСКІЯ МАНУФАКТЎРЫ Тры
мануфактуры, якія дзейнічалі ў канцы
18 — 1 й пал. 19 ст ў мяст Крычаў Чэ-
рыкаўскага пав. (цяпер г Крычаў). 1-я
парусінавая мануфактура
існавала ў 1783—1845 Уладальнік граф
Р.А.Пацёмкш. Да 1790 працавалі сотні
прыгонных, акрамя жанчын графства
якія пралі пяньку і лён: кожная за зіму
па 1 пуду, а ўсе — па 6 пудоў пражы за
год. За тыдзень вырабляла каля 100 ка-
валкаў (5 тыс. аршынаў) парусіны У
1783 выраблепа 820 кавалкаў паруснага
палатна вагой 1120 пудоў. У 1786 расхо-
давана каля 1200 пудоў пражы У 1797
было 112 станкоў, працавалі 224 пры-
гонныя, выраблена 900 кавалкаў парусі-
ны, большасць якой рэалізавана ў Хер-
соне. Прадукцыя мануфаклуры ішла на
Крычаўскую суднаверф, а таксама ў Хер-
сон і Крамянчуг. 3 крычаўскай парусі-
ны былі ветразі на караблях эскадры
адмірала Ф Ф.Ушакова 2-я п а р у с і
навая мануфактура існавала
ў 1786—1831. Уладальнік памешчык Га-
лынскі. Вырабляла белае і шэрае налат-
но (50 тыс. аршынаў у 1796), брызента-
вую тканіну (33 тыс. аршынаў у 1797),
суравое палатно (77 тыс. аршынаў у
1823). У 1786 было 170 ткацкіх станкоў
(па станку на 1 ткача). У 1797—1814
мелася 120 рабочых, акрамя сялянак
прадзільшчыц, якія працавалі ў весках у
залік паншчыны. Большасць прадукцыі
ішла на марскія і рачныя судны рус ар-
міі ў Херсон, Крамянчуг, інш. чарна-
морсюя парты, а таксама ў Рыгу і Пе-
цярбург. Канатная мануфак-
тура існавала ў 1785—98. Размяшча-
лася ў 2 будынках Былі 24 колы, печ
для варкі смалы з попелам Попел зда-
валі сяляне ў залік аброку па чвэрці з
душы. за пгто атрымлівалі дровы на па-
ліва Пражу скуплялі ў навакольных
вёсках. Працавала каля 300 прыгонных
У 1787 выраблялася па 1000 пудоў ка
натаў за тыдзень. У 1785 для Херсон
скага адміралцейства выпушчана кана-
таў на 117,2 тыс. руб Максім Болбас
КРЫЧЫНСКІ Лявон Канстанцшавіч
(25.9 1887, Вільня — 11 11.1939?), гісто-
рык, выдавец, дзеяч татарскага культ -
нац. руху. 3 роду Крычынскіх Скончыў
юрыд. ф-т Пецярбургскага ун та, дзе з
1907 быў сакратаром студэнцкага Гур-
тка польскіх татар. У 1916—-17 сакратар
Саюза татар Польшчы, Літвы, Беларусі
і Украіны ў Петраградзе, з 1917 сгар-
шыня I Іетраградскага мусульманскага
клуба. Дырэктар канцылярыі ўрадаў
Крымскай Рэспублікі (1918) і Азербай
283
КРЫШКОЎСКІ
джана (1919—20). У 1920—30-я г. жыў
у Польшчы, займаў судовыя пасады,
разам з братам Альгерлам узначальваў
рух за нац адраджэнне літ татар У
1927—29 старшыня грамадскага к та па
выданні «Гербоуніка татарскіх сем'яў у
Полыпчы» С Дзядулевіча Арганізатар
татарскага музея ў Вільні (1929; раз-
громлены ў час 2-й сусв. вайны). Сак
ратар, з 1938 старшыня Цэнтр Рады
культ -асв саюза татар Польскай Рэс-
публікі. Падрыхтаваў і апублікаваў 2
бібліягр. паказальнікі па псторыі татар.
Выдавец часопісаў «Рг/с^ІДСІ І81атп8кі»
(«Ісламскі агляд», Варшава, з 1930) і
«2усіе Таіагекіе» («Татарскае жыццё»,
Вільня, з 1934). У 1930—39 гал. рэдак
тар і сталы аўтар «Татарскага штогодні-
ка» У канцы 1930 х г. суддзя акругова-
га суда ў Гдыні Расстраляны гітлераў
цамі, бібліятэка і архіў К. запнулі
71 Бнблнографнческяе матерналы по нс
торня татар Польшв, Лмтвы, Белорусснм н
Укранны. Пг, 1917; ВіЫіовга!)а <іо Ызіогіі
Таіагоч' роЕкісЬ 2ато5с 1935
Літ I. Кгусгуткі » 25-Іесіе <1гіа1а1по5сі
ьроіесгпе) 1 Шегаскіеі !/ Рг/евЦД кіат.'.кі
1937 № 1—3; Ьеоп Кгусуггіікі рко <1акг і
«Косгтка Таіагькіево» » ІаіасЬ 1930—1939 Ц
Еусіе Міігііітаткіе. 1988. № 8
Станіслаў Думін
КРЫЧЫНСКІ Станіслаў Браніслававіч
(3 5.1911, г Новы Сонч, Польшча —
1 11.1941), псторык, этнограф, арыента
ліст Са збяднелай каталіцкай галіны
татарскага княжацкага роду Крычынскіх
Вучыўся ва ун-тах Кракава Львова і
Варшавы. У 1930-я г. супрацоўнік «Та-
тарскага штогодніка» і інш. татарскіх
выданняў Аўтар класічнай працы «Лі-
тоўскія татары» (1938), навук. і навук,-
папулярных публікацый, у т_л біягра
фій выдатных лгг. татар для «Польскага
слоўніка біяграфічнага»
Тв Сепегаі ІогеГ Віеіак, 1741—1794 //
Косгпік Таіагекі. ЗУіІпо, 1932. Т 1; Росгдікі
годіі кіц/ді СІіпікісЬ // Ргасе НіЯогусгпе *
30-Іесіе <1гіаіаІпо5сі рго(е5ог5кіе) 8іапь1а»а
2акгге»8кісцо. І,*<>» 1934; Ве) Ьаіхкі. 5гкіс г
<І2іс)(>» Таіато* роккісЬ » XVII * Ц Косгінк
Таіатхкі. 2ато5с, 1935 Т. 2; Маіепаіу <1о
Ьйюгіі рніко» іаіаіькісЬ » Роксе (1777—1791)
// Тамсама.
Лчп Тухгкіежісг 3. 81апі5Іа»
Кіусгугіькі эев° «Кгопіка н/ріеппа Таіаго*'
ІЛе№5кісЬ» // РггевЦсі Ншпапі5Іусгпу 1984 №
2 Станіслаў Думін
КРЫЧЫНСКІЯ, татарскі княжацкі род
у ВКЛ гербаў «Радван» і «Радван» зме-
нены. Радавая мянушка Мурза Най-
манскі (Найман-Мурза) У іх уласным
радаводзе і ў большасці генеалапчных
прац паказаны нашчадкамі першапач.
уладальнікаў маентка Крычын у Ар-
шанскім пав (гл Канграты) Часам да-
давалі да прозвішча мянушку Аляшкс-
віч (Алішкевіч), узводзячы сябе да та-
тарскага кандрацкага (мерапілянскага)
харунжага кн. Мартузы Аляшкевіча На
самай справе К — галіна князеў Най-
манау Пятровічау Продак К князь Аб-
рапм Асанавіч Кадышэвіч (7 — каля
1617), харунжы татарскі віленскі (най-
манскі), які ў 2 й пал. 16 ст. набыў час-
М Крычэўскі Пасмяротны Партрэт (з гра
вюры па рыс 1649)
тку Крычына ў Аляшкевіча Быў жана
ты з хрысціянкай, шляхцянкай Ягенкай
(Нетай) Карчэўскай, мсў 6 сыноў
Прозвішча К. канчаткова прынялі ўнукі
Абрагіма Асанавіча. Акрамя Крычына
(страчаны да 18 ст.) К. валодалі радавы-
мі маенткамі пад Крэвам у Ашмянскім
пав — Даўбучышкамі, Паніззем і інш
Род даказаў дваранства з княжацкім ты
тулам і гербам «Радван» у Віленскай
губ ў 1819 Шмат якія з К. служылі ў
афіцэрскіх і генеральскіх чынах у вой-
ску ВКЛ і Рас. імперыі. Найб. вядомыя
Ян Абрагімавіч (? — каля
1650), сын Абрапма Асанавіча Кадышэ-
віча Служыў у каралеўскай надворнай
казацкан харугве, 12 3 1633 атрымаў
званне маршалка татарскага найманска-
га Віленскага ваяв , 22.12 1646 саступіў
маршалкоўства брату Геляшу Абрагіма-
вічу. 1.4 1636 атрымаў новазаснаваную
пасаду харунжага татарскага дарагабуж-
скага северскага, а таксама землі ў Да-
рагабужскім пав Смаленскага ваяв.
пасля татар, якія перайшлі на бок Расп
ў час вайны Расп з Рэччу ІІаспалпан
1632—34. Яму падпарадкоўваліся тата-
ры, якім былі падараваны землі з аба-
вязкам ваеннай службы пры Дарага-
бужскім замку.
Аляксандр (? — 13 11 1673),
ротмістр 3 пачатку паўстання Б Хмяль-
ніцкага (1648) камандаваў татарскімі ха-
ругвамі каронных войск на Украіне,
удзельнічаў у бітвах супраць рас войск.
У час вайны з Турцыяй 1672—73 узбун
таваў частку татарскіх харугваў, якія
шмат гадоў не атрымл валі жалавання, і
перайшоў з імі на султанскую службу
Быў прызначаны беем захопленай тур
камі крэпасці Бар, але ў хуткім часе
быў абвінавачаны супольнікамі ў здра
дзе і забпы
Стафан Самуілавіч (? —
1922), архітэктар, будаўнік пецярбур-
гскай саборнай мячэці.
Альгерд Канстанцінавіч
(1884—1940?), у 1919—20 вшэ-міністр
юстыцыі Азербайджана Потым жыў у
Польшчы, дзе разам з братам Лявонам
(гл. Крычынскі Л К.) узначальвау татар-
скі культ.-нац. рух, з 1929 старшыня
Цэнтр. рады Культ.-асв саюза татар
Польскан Рэспублікі.
Станіслаў Браніслава-
в і ч , гл Крычынскі С Б
Літ Д у м н н С.В. Татарскне князья в
Велнком княжестве Лнтовском // Асіа
Ваііісо Біахіса ІУгосІагу еіс., 1991 Т 20,
Огіаіііііеіуісг 5. НеЛагг пхігіп
ІаіапкісЬ * Роксе. ІМіІпо, 1929 8. 163—181;
КгусгуЙ5кі 8. Веі Ьагзкі // Косгпік
Таіаіхкі 2ато5с, 1935 Т 2. Станіслаў Думш
КРЫЧЭЎСКІ Міхайла [у каталнпве
Станіслаў; ?, каля г. Ьрэст — 24.7
(3.8).1649], казацкі военачальнік,
удзельнік народна-вызваленчай і анты
феадальнай вайны 1648—51, палкоўнік
кіеўскі (1648—49). 3 дробнага бел. шля
хецкага роду, які ў канцы 16 — пач 17
ст. пераншоў з праваслаўя ў каталіцтва
У 1620-я г. служыў у каронным войску
У 1627 удзельнічаў у вайне са Швецы
яй. 3 1643 палкоўнік казацкіх рэсстра-
вых войск. У 1647 садзейнічаў уцёкам
Б.Хмялынцкага з турмы ў Крылове ў За-
парожскую Сеч ІІасля бпвы пад Жоў-
тымі Водамі (5—6.5.1648) па здрадншку
забраны ў палон крымскімі татарамі.
Б Хмяльніцкі, які стаў у гэты час гетма
нам Украіны, выкупіў К за 4 тыс тале
раў (12 тыс. польскіх злотых), і ён ак
тыўна ўключыўся ў вызв. вайну ўкр. на
рода, перайшоу у праваслаўе і змяніў
імя на Міхайла. Каб не дапусціць летам
1649 заходу войск ВКЛ у тыл сваёй ар-
міі з Пн, Б Хмяльніцкі накіраваў шмат
лікія казацкія загоны (атрады) пал ка-
мандаваннем К. на Беларусь насустрач
праціўніку. Да 15 тыс. казакоў далучы-
лася амаль столькі ж сялян паўстанцаў
Беларусі У ходзе Лоеускаы бітвы 1649
войска К было разбіта, а сам ён, цяжка
паранены, знойдзены на полі бою і да
стаўлены гетману польнаму ВКЛ Я Ра
дзівілу, які разлічваў атрымаць ад К.
звесткі пра ваен. планы Хмяльншкага.
Але К не выдаў таямншы і памер ад
ран на 3 і дзень пасля бпвы
Кр.: Документн Богдана Хмельннцького,
1648—1657 Кмів. 1961.
Літ.: КоІІчЬа) Е. Хусіе іапцхга
ВаіігпуШа УЛІло, ІУііеЬьк, 1859, 2 гігіеубм/
І.'кгашу: К5І?ва рапн^ікожа, кд сгсі ІМогігі-
тіегга Апіопожісга, Раііііпа ^ші^сіскіево і
Тадеіі5га Куккіево Кіудм', 1912.
Васіль Мялешка
КРЫШКдУСКІ Лаўрэнцій, дзеяч рэ
фармацыйнага руху, гуманіст, пісьмен-
нік 2 й пал 16 ст. У 1550 я г прыхіль-
нік вучэння Чэшскіх братоў у Вял.
284
КРЫШНЁЎ
ГІольшчы У 1558 у друкарні г. Шамату-
лы (Польшча) выдаў кнігу «Размова ча-
тырох братоў закону хрысціянскага» 3
1561 кальвінісцкі прапаведнік у Нясві
жы. У 1562 у Нясвіжскай друкарні ра
зам з С Будным і М Кавячынскім выдаў
на бел мове «Катэхізіс», «Пра апраў-
данне грэшнага чалавека перад богам»
Каля 1563 перайшоў на пазіцыі анты-
трынітарызму, пазней падтрымліваў рэ-
ліпйныя і сац. ідэі анабаптызму. Пры
дапамозе Буднага пераклаў і выдаў на
польск мове «Гутарю святога Юсціна
філосафа...» (Нявіж, 1564). У сваіх про
паведзях выступаў з крытыкай прыгон-
нштва як ганебнай формы феад гра-
мадства, адстойваў прынцып верацярпі-
масці, прапагандаваў грамадска карыс-
ную працу. Паводле ацэнкі
К Ф Калачдовіча Будны, Кавячынскі і
К. «зрабілі беларускую мову кніжнай»,
а кнігу даступнай шырокаму колу чыта-
чоў.
Літ. Подокшмн С.А. Реформацня н
обшественная мысль Белорусснн н Лнтвы.
(Вторая половнна XVI — нач. XVII в ). Мн.,
1970, С о г 5 к і К 8шдіа пад <1гіеіагпі
роккіез Іпегаішу апіуііупііапкіе) XVI V
Кгакочм, 1949. Георгш Галенчанка
КРЫШНЁЎ Іоў Апанасавіч
[4(17) 5.1901, в. Яшчыцы Рагачоўскага
пав., цяпер у Жлобінскім р-не —
5.1 1972], адзін з кіраўнікоў падп. і пар-
тыз. руху на тэр. Жлобінскага і Стрэ-
шынскага р наў у Вял. Айч вайну
Удзельнік грамадз. вайны. Да 1940 на
гасп і парт рабоце, 2-і сакратар Жло-
бінскага РК КП(б)Б. У пач. вайны
ўдзельнічаў у абароне Жлобіна ў скла-
дзе знішчальнага батальёна. У чэрв.
1942 накіраваны ў Жлобінскі р-н ддя
арганізацыі партыз. руху; з вер каман
дзір партыз. атрада «Смерць фашызму»,
адначасова з кастр. сакратар Жлобш
скага падп. міжрайкома, у маі — вер.
1943 сакратар Жлобінскага падп РК
КП(б)Б, потым да снеж. 1944 1-ы сак-
ратар Жлобінскага РК КП(б)Б. 3 1945
на парт і гасп. рабоце ў Бабруйску. Яіо
імем названа вуліца ў Жлобіне.
Яўген Карцаў
КРЫШТАФОВІЧ Мірон Емяльянавіч
[18(30)8.1899, в Пшяны Пружанскага
пав., цяпер Пружанскага р-на —
10.5.1985], удзельнік рэв. руху ў Зах Бе
ларусі, адзін з арганізатараў партыз. ру-
ху і антыфаш. падполля ў Брэсцкай
вобл ў Вял Айч вайну. Скончыў Ка-
муніст ун-т нац. меншасцей Захаду
(1935). 3 1923 сакратар Харкаўскага
падп падранкома КПЗБ. У 1925—29 за
рэв. дзейнасць зняволены. 3 1929 на
падп. рабоце У 1935—38 сакратар Гро
дзенскага, Навагрудскага, Беластоцкага,
Слонімскага, Брэсцкага акр к таў
КПЗБ 3 вер. 1939 у Пружанскім рай
спажыўсаюзе, сгаршыня Красненскага
с/с. У Вял. Анч вайну з вер 1941 сак
ратар Пружанскага антыфаш. к-та, з
мая 1942 заг. аддзела Брэсцкага міжра
еннага «Камітэта барацьбы з нямецкімі
М Е Крыштафошч
акупантамі», з ліп. 1943 нам. сакратара
Брэсцкага абл. антыфаш. к та, аднача-
сова з ліст 1943 камісар партыз. брыга-
ды імя П.К.Панамарэнкі. 3 ліп. 1944
старшыня Пружанскага райвыканкома,
у 1947—61 нам, старшыня, 1-ы нам.
старшыні Брэсцкага аблвыканкома
Канд у чл ЦК КП(б)Б у 1949—52, чл.
ЦК КІІБ у 1952—60. Дэп ВС СССР у
1946—58, дэп ВС БССР у 1951—55,
1959—63, нам. Старшыні Прэзідыума
ВС БССР у 1951—55 Ганаровы грама-
дзянін Брэста. У Брэсце на доме, дзе
жыў К., мемарыяльная дошка
КРЭВА вёска, цэнтр сельсавета ў
Смаргонскім р не, на р. Краўлянка За
22 км на Пд ад Смаргоні, 20 км ад чыг.
ст. Смаргонь, аўтобусная ст. на скры
жаванні аутадарог на Маладзечна,
Смаргонь, Ашмяны, в. Гальшаны. 837
ж., 340 двароу (1997)
У пісьмовых крыніцах вядома з 13 ст.
як сталіца Нальшчан, у пач 14 ст —
Крэускага княства 3 1338 належала
Альгерду, пазней — Ягайлу. У Крэўскім
замку заключана Крэуская унія 1385 па-
між ВКЛ і Польшчай. У 14—15 ст по-
бач з замкам сфарміравалася паселішча.
У 1387 пабудаваны адзін з першых у
ВКЛ касцёлаў. 3 1486 мястэчка. У 2-й
пал 15 — 1 й пал. 16 ст цэнтр павета
У пач. 16 ст. замак разбураны татарамі
3 2-й пал. 16 ст. мястэчка Ашмянскага
пав Віленскага ваяв, цэнтр староства.
У 17—18 ст. мела магдэбургскае права
На працягу 17—18 ст. двор у К нале-
жаў Нарушэвічам, Францкевічам, Мар-
санам, Слізням, Важынскім. 3 1795 у
складзе Рас імпсрыі У 19 ст. мястэчка,
цэнтр воласці Ашмянскага пав. Вілен-
скай іуб. У 19 — 1 й пал 20 ст адзін з
буйнейшых цэнтраў керамічнай
вытв-сці У 1897 у К. 1380 ж., 217 два
роў, 2 царквы, сінагога, вучылішча,
школа, 2 магазіны, 5 кірмашоў штогод.
У 1-ю сусв. вайну каля К. праходзіла
лінія фронту, у 1918 акупіравана герм.
войскамі, у 1919—20 занята Чырв. Ар-
міяй, польскім войскам. У 1921—22 у
складзе Сярэдняй Літвы, у 1922—39 у
складзе ІІольшчы, у Ашмянскім пав
Віленскага ваяв. 3 1939 у БССР, з
12.10 1040 цэнтр сельсавста Смаргон
скага р-на. У 1972 — 1155 ж., 403 два-
ры. Цэнтр калгаса «Кастрычніцкі»,
кафляны цэх, дрэваапрацоўчы цэх
«Крэва», лясніцтва, камбінат быт. аб-
слугоўвання. Сярэдняя школа, дзіцячы
сад, клуб, б-ка, бальніца, аптэка, аддз.
сувязі, сталовая, 6 магазшау Касцсл
Праабражэння Гасподняга Ьрацкія мо-
гілкі салдат рус. армн, якія заіінулі ў
1 ю сусв. вайну. Помнікі зсмлякам,
што загінулі ў Вял. Айч. вайну; парты-
зану падполыдчыку ААКамінскаму
Помнік архітэктуры — царква св.
Аляксандра Неўскага (1854). На зах. ус-
краінс К захаваліся руіны замка За 2,5
км на Пд на вёскі гарадзішча.
Літ Дзярновіч АІ.Трусаў АА
Чарняўскі І.М. Лёс Крэва Мн , 1993
Валерый Шаблюк
КРгІЙЗЕР Якаў Рыгоравіч
[22.10(4 11). 1905, г. Варонеж —
29.11 1969], удзельнгк баёў на Ьеларусі ў
Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза
(1941), ген армп (1962). Скончыў па-
скораны курс Ваен. акадэміі Генштаба
(1941) У Чырв Армпз 1921. 3 1941 на
Зах., Бранскім, Сталінградскім, Паўд.,
4 м Укр., 1-м і 2-м Прыбалт. і Ленін
градскім франтах камандзір дывізіі,
нам камандуючаі-а, камандуючы армія
мі. У ліп 1941 у абарончых баях за Ба-
рысаў і Оршу 1 я Маскоўская мотас-
тралк. дывізія пад яго камандаваннсм
на 2 сутак затрымала наступленне пра
ціўніка на р. Бярэзіна, на некалькі су-
так — у напрамку р. Днянро У ліп.
1944 войскі 51-й арміі пад яго каманда-
ваннем удзсльнічалі ў баях каля Полац
ка. Пасля вайны камандаваў войскамі
ваен акруг. узначальваў курсы «Выс-
трал» Дэп. ВС СССР у 1962—66.
КР^ЙЦАР ТРАЙНЫ (ням Огеікгец-
гег), білонная манста Рэчы Паспалітай,
якую ў 1615—18 выпускалі для гандлю
з Сілезіяй На аверсе выява Жыпмонта
III Вазы, на рэверсе — геральдычны
шчыт з гербам Рэчы Паспалпай (адна-
галовы арол Польшчы і «Пагоня»
285
КРЭПАСЦЬ
ВКЛ), гербы дынастыі Вазаў і вял пад
скарбія кароннага С.Ваўжанскага (вГаб-
данк»)
КРЭМЕНЕЗДАБЫЎНЫЯ ШАХТЫ,
выпрацоўкі ў тоўшчы вапняковых або
крэйдавых адкладаў, у якіх першабыт-
ныя людзі ў неаліце і бронзавым веку
здабывалі крэмень — асн сыравіну для
вырабу прылад працы У Беларусі вядо-
мы ў сярэднгм цячэнні р Рось каля г п.
Краснасельскі і в Карпаўцы Ваўкавыс-
кага р-на. Упершыню выяўлены і да-
следаваны ў 1920-я г Б.Рыдзеўскім і
3 Шмпам, у 1960—70 я г. даследавала
Н М Гурына; у розны час К ш вывучалі
М.М.Чарняўскі, М.У.Вераціла, В.П.Ча-
меза, Л Р Панічава, В.Л.Ліпншкая,
В Я.Кудрапюў К ш — пераважна вер
тыкальныя калодзежы дыяметрам да 1,5
м, глыбінёй у болынасці 2,5—3 м, асоб-
ныя да 5 м і бсльш. Па ходзе залягання
крамянёвых канкрэцый ад калодзежа
адыходзілі падбоі даўжынёй 1-—2 м. Су-
седнія выпрацоўкі часам злучаліся пра-
лазамі-штрэкамі У залежнасш ад раз
мяшчэння сыравшы шахты маглі мець
ярусы падбояў, мехападобныя пашы-
рэнні каля асновы, у некат вынадках
утвараліся глыбокія шчылінападобныя
траншэі Багатыя крэмснем участкі
крэйдавых адкладаў выкарыстоўваліся
максімальна — тут выяўлены мнопя
дзесяткі шахтаў Стараж шахцеры тры-
маліся пэўных правіл бяспекі — у ад-
носна рыхлай крэйдавай пародзе гары
зантальныя выпрацоўкі былі асабліва
доўгія, іх столь мела скляпеністасць, а
паміж палбоямі і штрэкамі заўсёды па
кідаліся мацавалыіыя слупы ці выступы
непарушанай пароды. Работа вялася
разнастайнымі рагавымі інструментамі:
каленчатымі кіркамі з рагоў аленя, кір
камі з прасвшраванай адтулінай для
драўляных рукаятак, састаўнымі прыла-
дамі з кінжалападобным лязом, завос-
транымі каначамі для праходкі вузкіх
участкаў. Здабыты крэмень апрацоўвау
ся ў размешчаных побач з шахтамі ман
стэрнях, на якіх вырабляліся пераважпа
загатоўкі сякер Першымі шахцерамі на
Росі былі прышлыя з Павіслення нось-
бгты шарападобных амфар культуры.
Крэменем карысталася і мясц насель
ніцтва нёманскай культуры а ў бронза
вым веку — шнуравоа керамікі культур,
тшцінецкай кулыпуры і інш. Пашырэнне
ў 1 й пал. 1 га тыс. да н э жалезных
прылад працы прывяло да заняпаду
шахцёрскай справы К.ш., звязаныя з
імі майстэрні, сезонныя і сталыя пасе
лішчы крэменездабытчыкаў, іх паха
вальныя помшкі ўтвараюць унікальны
Краснасельскі археалагічны комплекс.
Літ Г у р н н а II 11 Древнне кремнедо
бываюшне шахты на террнторнн СССР. Л
1976 Чарняўскі ММ. Старажыгныя
шахты па эдабычы крэмсню // Весці АН
БССР Сер грамад навук 1963. №3, Чар-
няўскі ММ Кудрашоў ВЯ.Ліп
н і ц к а я В 1 Старажытныя шахцёры на
Росі. Мн , 1996. Міхась Чаркяўскі
КРЭМЕНЬ мшсральнае утварэнне, з
якога першабытпыя людзі выраблялі
разнастайныя прылады працы: нака
Разрэз крэменездабыўной шахты Красна
сельскі архсалапчны комплекс
нечнікі стрэл дроцікаў скрабкі, разцы,
праколкі і шш Прыладамі з К. чалавек
карыстаўся на працягу каменнага і
бронзавага вякоў, асобныя вырабы
трапляюцца і сярол помшкаў рапняга
жал веку, пакуль металічныя прылады
канчаткова не выцеснілі іх. Складаецца
з крышталічнага і аморфнага крэменя
зему 81О2 У першасным заляганні
трапляецца ў асадкавых народах (вап-
няку, меле, даламітах) у выглядзе жаў-
лакоў лінзаў і праслоек. У Беларусі ба
гатыя праслойкі К залягаюць у мела
вых адорвенях у Гродзенскай вобл , дзе
яго здабывалі ў крэменездабыуных шах-
тах з данамоган раіавых прылад; на
аголеных пакладах мелу па берагах Са
жа. Дняпра, у вярхоуях Немана і на ле
давіковых адкладах Палесся К проста
Да арт Крэпасць Бастыснная сістэма ўмаца
ванняў Слуцха План 2-й пал 18 ст.
збіралі і апрацоўвалі ў прылады працы,
зброю 1 1НШ Вольга Лтніцкая
КРг)МЕР Сямён Давыдавіч
[29.1(10.2).1900, г. Гомель — 1990], ге
нерал маер танк войск (1944). I ерой
Сав Саюза (1944) Скончыў ваен ф-т
Камуніст ін та імя Свярдлова (1922),
Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934), Вы-
шэйшыя акад курсы пры Ваен акадэ-
міі Генштаба (1952) 3 снеж 1917 у Го-
мельскім чырвонагв. атрадзе, у 1918 у
Чырв Армп. Удзелыіік грамадз. вайны
на Зах фронце У 1937—42 у замсжнай
камандзіроўцы У Вял Айч. ванну з
1942 нач. ф-та Ваен. ін та замежных
моў 3 ліп 1943 на Бранскім, Цэнгр
1 м Укр 3-м Ьел , 1 м Прыбалт фран
тах камандзір механіз брыгады, нам
камандзіра механіз. корпуса. Удзельнік
Курскай бітвы, вызвалення Украіны,
Ьеларусі Літвы, Латвіі, Паўн Зах Кі
тая Вызначыўся пры вызваленні г.
Шаўляй (Літва) і Елгава (Латвія). Да
1956 у Сав Армп Ганаровы грамадзя
нін гарадоў Маладзечна (Мінская вобл )
і Тукумс (Латвія).
КРЭНЬ Іван Платонавіч (н. 25 11 1936,
в Кузявічы Ьаранавшкага р на), бел.
гісторык Канд гіст. н. (1981), праф
(1991). Скончыў Гродзенскі пед ін т
(1959) У 1959—67 нрацаваў настаўні
кам 3 1967 у Гродзснскім пед ін це (з
1978 ун-т): ст. выкладчык, дацэнт, з
1990 заг кафедры псторыі, з 1995 дэкан
ф та псторыі і культуры. Даследуе дзей
насць грамадскіх арг-цын (прафсаюзаў і
інш ), гісторыю нас. пунктаў Гродзен-
шчыны, пст краязнаўства, навукова
метадычнае забеспячэнне курсаў гісто-
рыі Беларусі і дапаможпых пст дыс
цыплін.
Тв Гродно Нст -экон очерк Мн . 1988 (у
сааўт.) ІЦучнн Мст экон очерк. Мн., 1989
(разам з Я.Н Марашам); Іўе Гіст.-экан. на-
рыс Мн., 1991 (разам э М.В Васілючакам,
Я Н Марашам)
КРЭПАСЦЬ, умацаваны пункт з паста-
янным гарнізонам, узбраеннем і розны-
мі прыпасамі, прызначаны для круга-
вой абароны і доўгай барацьбы ва ўмо-
вах аблоп. Асн. абарончыя збудаванні
К земляныя валы, равы, драўляныя ці
мураваныя сцены і вежы з банніцамі
(машыкулямі) брамы, барбаканы, бас-
тыёны, равеліны. На Беларусі тэрмін
«К» у сучасным значэпні вядомы з 18
ст У эпоху Кіеўскай Русі функцыі К
выконвалі некат парубежныя гарады
(Герцыке, Гродна, Камянец, Кукепойс і
інш.) і феад. замкі. 3 2 й пал. 18 ст. за
мест традыц драўляна земляных збуда-
ванняў пачало пашырацца буд-ва бас-
тыённай сістэмы, калі па вуглах або па
перыметры крапасной агароджы размя
шчаліся бастыёны (пяцівуюльныя ўма
цаванні) для абстрэлу мясцовасці напе-
радзе і ўздоўж крапасных сцен, равоу
перад імі, т.зв «мёртвай зоны» Вылуча
ліся К. Быхава, Ляхавіч, Магілёва, Няс-
286
КРЭСІВА
віжа, асабліва Слуцка, які да канца 18
ст. называлі «бастыёнам Вялікага княс-
тва Літоўскага». Павелічэнне далёкасці і
магутнасці ашю артылерыі прывяло да
ўзнікнення ў 19 ст. фортавай К. Яна
складалася з ядра (звычайна старой К.)
і вынесеных уперад на 2—3 км асобных
фортаў (абарончае ўмацаванне, прыста-
саванае для самастойнай доўгатэрміно-
вай абароны) на адлегласці 1,5—2 км
адзін ад аднаго. Такія ўмацаванні мелі
Бабруйская крэпасць і Брэсцкая крэпасць.
У перыяд паміж 1-й і 2-й сусв. войнамі,
з развіццём узбраення і ваен. майстэр-
ства, усе краіны адмовіліся ад фортавых
збудаванняў і пачалі ствараць умацава-
ныя раёны і палосы. На Беларусі акра-
мя маіутных абарончых К. у іарадах
(Віцебск, Гродна, Полацк і інш.) кра-
паснымі збудаваннямі былі таксама
мноіія цэрквы (Камайскі касцёл, Мура-
ванкаўская царква-крэпасць, Супрасльс-
кая царква-крэпасць, Сынковіцкая цар-
ква-крэпасць) і жылыя дамы (Гайцюніш-
скі дом-крэпасць, Гродзенскі каралеўскі
палац).
Літ.: Ко^аізкі М., ХаЬогошзкі
М. Гоііуйкасіа тегоіаі і сіхів. УУаіхгахха, 1975;
ВосЬепек К. 1000 51о» о іпіупіегіі і іогіу-
ОкасіасЬ. УУагега^а, 1980; Во^ёапожккі
1, Н о 1 с е г 7.., К о г п і е с к і М. Маіу
йоххпік 1егтіпо1о@іспу <1а№пеі агсЬіІекішу
оЬіоппеі уі Роксе. Кіакоіу, 1986.
КРсІСІВА, к р а с а л а, металічная
прылада для высякання агню з крэме-
ню. Бытавала з эпохі жал. веку на пра-
цягу многіх стагоддзяў. Найб. стара-
жытнае К. на тэр. Беларусі датуецца
2—5 ст. Паводле формы вылучаюць 5
тыпаў К.: абаранкападобнае (з язычком
пасярод ударнага ляза і без яго), 2-ля-
зовае авальнае, 2-лязовае прамавуголь-
нае, санкападобнае і ў выглядзе прама-
вутольнай пласцінкі з адагнутымі ўверх
канцамі; існавалі і індывідуальныя фор-
мы. Высечаная з крэменю іскра пад-
пальвала цэру (маса накшталт ваты з
вываранага і высушанага дрэвавага гры-
ба). Крэмень, К. і цэру насілі звычайна
ў магалейцы — скураным мяшэчку ка-
ля пояса з левага боку. Са з’яўленнем у
19 ст. запалак бытаванне К. заняпала
спачатку ў горадзе, потым і ў вёсцы. У
Вял. Айч. вайну выкарыстанне К. на-
сельніцтвам аднавілася, замест цэры
ўжывалі вату, лямпавы кнот ці скруча-
ную тканіну. Станіслаў Цярохін.
«КРгІСЫ ЎСХбдНЕ» (польск. кгез
вобласць, мяжа, кардон), назва, якую
ўжывалі афіцыйныя польскія ўлады ў
дачыненні да Заходняй Беларусі і Зах.
Украіны, калі яны ўваходзілі ў склад
Полыдчы (1921—39).
КРгІЎЗА Леў (Лявон; 2-я пал. 16 ст.,
Падляшша — 1639), уніяцкі царк. дзе-
яч, пісьменнік-палеміст. Манах, з 1617
архімандрыт Віленскага манастыра св.
Тройцы, з 1621 протаархімандрыг (ге-
нерал) ордэна базыльян, з 1623 архі-
епіскап смаленсю і чарнігаўскі. Удзель-
нік Львоўскага сабора 1629. У палеміч-
ным творы «Абарона царкоўнай еднас-
ці, або доказ, які сведчыць, чаму
грэчаская царква павінна быць аб’ядна-
на з лацінскай» (Вільня, 1617) даў звес-
ткі пра кіеўскіх міграпалігаў і выказаў
думку, што многія з іх імкнуліся да
адзінства з Рымам. Аўтар «Абароны ма-
настыра св. Тройцы» (Вільня, 1702) і
інш. Ідэі К. зрабілі ўплыў на наступныя
пакаленні прадстаўнікоў інтэлекгуаль-
най эліты уніяцкай царквы.
Святлана Марозава.
КРЙЎСКАЕ КНЙСТВА, удзельнае
княства ў бас. Зах. Бярэзіны. Існавала ў
14 ст. Цэнтр — Крэва. Каля 1338 вял.
князь ВКЛ Гедзімін аддаў К.к. свайму
сыну Альгерду. Пазней належала сыну
Альгерда Ягайлу. Верагодна, ужо ў 14
ст. страціла значэнне ўдзела, пазней пе-
раўтворана ў староства ў Віленскім вая-
водстве. У навук. л-ры часам сцвярджа-
ецца, што ў 1387—91 К.к. належала
брату Ягайлы кн. Вігунду (Аляксандру),
на самай справе той валодаў г. Кернаў у
Лігве.
Літ.: Леонтовнч Ф.Н. Очеркл мсто-
рнм лнтовско-русского права. СПб., 1894. С.
39.
КР&ЎСКАЯ ЎНІЯ 1385, акт дзярж. са-
юзу паміж ВКЛ і Полыпчай. Заключа-
ны 14.8.1385 у Крэўскім замку. К.у. —
дакументальнае зацвярджэнне вял. кня-
зем ВКЛ Ягайлам папярэдне прынятых
абавязацельстваў перайсці ў каталіцтва і
ахрысціць паводле лацінскага абраду
ўсіх язычнікаў-літоўцаў, а таксама ства-
рыць дзярж. саюз (унію) ВКЛ і Кароны
Польскай. Акт зафіксаваў, што польскія
паслы абяцалі Ягайлу ад імя сваёй
дзяржавы аддань у жонкі малалетнюю
польскую каралеву Ядвігу, а з ёю і
польскую карону. К.у. папярэднічалі
перагаворы паміж абодвума бакамі, у
тл. і пасольства Скіргайлы (брата Ягай-
лы). Заключэнне уніі было аблегчана
Акт Крэўскай уніі 1385.
ўзмацненнем улады Ягайлы і яго пры
мірэннем з Вітаўтам, які вярнуўся з
ІІрусіі і атрымаў ад Ягайлы ў якасці
ўдзельнага княства Гародню (Гродна) і
Падляшша. К.у. падпісалі Ягайла, князі
трокскі Скіргайла, мсціслаўскі Лугвен,
ноўгарад северскі Карыбут, Вітаўт.
Агульнымі гал. фактарамі саюзу была
барацьба абедзвюх дзяржаў з Тэўтон-
скім ордэнам, небяспека з боку якога
ўзмацнілася і пагражала стратай зямель
Полыпчы і ВКЛ. У стварэнні саюзу бы-
лі зацікаўлены як літоўскія і бел. феада-
лы, так і польская шляхта (найперш
малапольская), якая хацела спыніць
вайсковыя канфлікты з ВКЛ з-за Валы-
ні, а таксама каталіцкая царква, якая
мірным шляхам атрымала магчымасць
ахрысціць апбшні язычніцкі народ у
Еўропе. Абедзве дзяржавы аб’ядноўваў
адзін манарх (праўда, ненадоўга), але
кожная з іх мела сваю сістэму кіраван
ня, праводзіла самаст. палітыку. Кан-
чатковае зацвярджэнне уніі адбылося ў
1386. 11 студз. прадстаўнікі ІІолынчы ў
Ваўкавыску перадалі Ягайлу акт аб пе
равыбранні яго каралём польскім і ад-
дачы яму ў жонкі Ядвігі. 2.2.1386 ад-
быўся з’езд польскай шляхты ў Люблі
не, дзе Ягайлу аднагалосна абралі кара-
лём Польшчы. 12.2.1386 Ягайла прыбыў
у Кракаў, праз 3 дні прыняў з братамі
Карыгайлам, Свідрыгайлам, Вігандам і
сваімі баярамі каталіцгва і атрымаў імя
Уладзіслаў. Вітаўт з праваслаўя перай-
шоў у каталіцтва. 18.2.1386 Ягайла ажа-
ніўся з Ядвігай, а 4.3.1386 каранаваны
польскай каралеўскай каронай як Ула-
дзіслаў II. У 1387 утворана каталіцкае
Віленскае біскупства, пры ўдзеле Ягай
лы ахрышчана лгтоўскае язычніцкае на-
сельніцгва. Першыя вынікі К.у. былі
дасягнуты, але ў 1390 Вітаўт узнавіў ба
рацьбу за велікакняжацкі трон, якая
скончылася кампрамісным Востраўскім
пагадненнем 1392. Ягайла абвешчаны
«вярхоўным князем» Літвы і Русі, а Ві-
таўт застаўся фактычным кіраўніком
287
КРЭЎСКІ
лзяржавы, вял. князем. Працягам К.у.
была Віленска-Радамская унія 1401. Ад-
даленыя вынікі К.у. — гэта даволі тры-
валы дзярж. саюз (трымаўся на перса-
нальнай уніі) ВКЛ і Польшчы на пра-
цяту 14—16 ст., да заключэння Люблін-
скай уніі 1569, якая стварыла ўжо
федэратыўную дзяржаву — Рэч Паспа-
лпую, паступовае збліжэнне дзярж. ін-
стытутаў ВКЛ і Польшчы, а таксама
культ. збліжэнне вярхоў грамадства.
Дзякуючы саюзу ўдалося ліквідаваць
пагрозу з боку Тэўтонскага ордэна, пе-
рамагчы яго ў Грунвальдскай бітве
1410, адкрыць гандд. шляхі ў Зах. Еўро-
пу. На ўсходзе ВКЛ з дапамогай Поль-
шчы ўдалося стрымліваць націск з боку
Маскоўскай дзяржавы. Адным з выні-
каў уніі быў шырокі дыпламатычны вы-
хад ВКЛ у Еўропу, а таксама культ
збліжэнне з інш. краінамі Еўропы.
Пу6л.\ КііІггеЬа $ет і о»ісг V/.
Акіа шці Роккі г Ізгіу^, 1385—1791. Кгако»,
1932; Косгегзка М. Ашепіусгпозс
йокшпепш шш кгежхкіеі 1385 гокч //
Кжагіаіпік Ьімогусгпу. 1992. № 1.
Літ. кісторня Лнтовской ССР. Внльнюс,
1978; Ю х о Я.А. Кароткі нарыс гісторыі
дзяржавы і права Беларусі. Мн., 1992,
ОсЬшап$кі 3. Нвіогіа Ьіііуу. 2 і*у<1.
ІА/госІа* еіс., 1982; ВагдасЬ 3., Ееіпо-
гіогхкі В., Ріеіггак М НіЯогіа рагіяжа
і ргажа Роккіево 4 іууіі. У/агетажа, 1985,
ВагдасЬ 1 $1ш1іа г ікігоді і ргажа
ЗУіеІкіево КзіуЯжа Бііежвкіеро XIV—XVII ».
М/агхгажа, 1970; Кггуіапіакожа 3.,
ОсЬ ш агі 5 кі 3. У/Іагіухіа* II Іа^іеііо.
ЗУгосІа* еіс., 1990. Анатоль Грыцкееіч.
КРЙЎСКІ ЗАМАК, комплекс абарон-
чых збудаванняў каля в. Крэва Смар-
гонскага р-на. Пабудаваны ў 14 ст.
(ёсць падставы меркаваць, што яго
буд-ва пачалося ў канцы 13 ст.) каля
сутокаў рэчак Краўлянка і Шляхцянка.
Асн. частка збудаванняў замка была
размешчана на балоцістым поплаве, па-
лова паўн.-ўсх. і паўн.-зах. абарончых
муроў узведзены на штучна расшыра-
най пясчанай дзюне. Замак у плане —
няправільны чатырохвугольнік, абнесе-
ны мураванымі сценамі. Паўн. сцяпа
даўжынёй 85 м, усходняя — 108,5 м,
паўднёвая — 71,55 м, заходняя — 97,2
м. Таўшчыня сцен 2,5—3 м, вышыня
каля 12—13 м. Сцены ад асновы пад-
муркаў да ўзроўню баявой галерэі вы-
мураваны з палявога каменю. На вы-
шыні каля 7 м ад паверхні сцены па
вонкавым перыметры аблямаваны поя-
сам шыр. 2 м з буйнанамернай цэглы
Замак меў 2 вежы, размешчаныя па ды-
яганалі. Паўн. нарожная Княжацкая ве-
жа амаль квадратая ў плане (18,65 х 17
м) выступае за перыметр абарончых му-
роў Мела не менш як 4 паверхі і
склеп-турму ўнізе, пераходы паміж імі
былі зроблепы ў тоўшчы сцен. Сцены
да выш. 3 м вымураваны з камянёў, вы
шэй — з буйнапамернай цэглы, пра-
межкі забутаваны камянямі, бітай цэг-
лай на вапнавай рошчыне. ІІершапа-
чатковыя перакрыцці паміж паверхамі
бэлечныя. У сярэдзіне 15 ст. па цэнтры
вежы пастаўлены крыжападобны ў пла-
не слуп, на які апіраліся нервюрныя
скляпенні. Столь і сцены верхніх па-
верхаў былі аздоблены фрэскамі, выка-
нанымі пераважна ў цёплай колернай
гаме. Аснову іх складаў геаметрычны
арнамент і выявы людзей. Уваход у ве-
жу знаходзіўся на ўзроўні баявой гале-
рэі. 3-і і 4-ы паверхі мелі вял. аконныя
праёмы са спічастымі завяршэннямі, іх
адкосы былі размаляваны фрэскамі. На
гэтых паверхах размяшчаліся княжацкія
пакоі. Ад Княжацкай вежы па дыягналі
праз замкавы двор да паўд. Малой ве-
жы, прыбудаванай знутры да замка-
вых муроў, вяла брукаваная дарога
шыр. каля 8 м. Памеры паўд. вежы
11 х 10,65 м. Уязная брама размяшчала-
ся ў паўд.-ўсх. сцяне. Уздоўж паўн.-зах.
сцяны на дзюне размяшчаліся жылыя і
гасп. драўляныя будынкі (ад іх захавалі-
ся фундаменты з камянёў і часткі драў-
ляных канструкцый). На адлегласці ка-
ля 14 м ад Княжацкай вежы пад сцяной
размяшчалася кузня, каля самай ве-
жы — канавязь. На зах. краі дзюны
бліжэй да ўязной брамы стаяў прамаву-
гольны ў плане мураваны жылы буды-
нак (даўж. каля 8 м) са склепам (глыбі-
нёй 3 м). У зах. паніжанай частцы зам-
кавага двара размяшчаўся стаў з вадой.
Мураваныя пабудовы К.з. былі накры-
ты жалабковай дахоўкай, драўляныя —
гонтамі. У 14—15 ст. печы выкладаліся
з гаршковай кафлі. У канцы 16—17 ст
выкарыстоўвалася кафля з вонкавай
пласцінай, аздобленай раслінным, геам
і сюжэтным арнаментамі. Іх асн. часткі
былі пакрыты зялёнай палівай. Калек-
цыя археал. знаходак сведчыць пра ін-
тэнсіўнае жыццё ў замку ў 14—17 ст,
калі ён з’яўляўся рэзідэнцыяй вял. кня-
зёў. Шырока прадстаўлены керамічны,
сталовы і кухонны посуд (гаршкі, зба-
ны, гпякі, гладышы, біклагі, кафлі, та-
леркі, рынкі, латкі і іх фрагменты), аб-
ломкі шкляных імпартных пасудзін, ме
талічныя вырабы (падковы, замкі, клю-
чы, адмычкі, кавальскія прылады і інш.
гасп. начынне, наканечнікі стрэл і бал-
ты арбалетаў).
К.з. быў сведкам і месцам многіх гіст.
падзей. У хуткім часе пасля пабудовы
ён падвергся нападу. Пра гэта сведчаць
рэшткі спаленай баявой галерэі і ка-
Руіны Крэўскага замка. Гравюра Н.Орды. 19 ст.
менныя ядры, знойдзеныя ў час раско-
пак пад зах. сцяной. У 1382 у падзямел-
лі цэнтр. вежы паводле загаду вял. кн.
ВКЛ Ягайлы быў задушаны яго дзядзь-
ка вял. кн. Кейстут — асн. прэтэндэнт
на велікакняжацкі трон У 1385 у замку
выпрацоўваліся ўмовы Крэўскай уніі
1385 — аб’яднання ВКЛ і Польшчы
пад уладай вял. кн. Ягайлы. У 1433 К.з.
авалодаў кн. Свідрыгайла, які прэтэнда
ваў на велікакняжацкі трон. Летапіс па-
ведамляе: «П прцде ко Креву, н стояша
2 днн, взяша Крево мурованны н сож-
же, людей много посекоша н в полон
поведоша». У 1503—06 замак неадной-
чы асаджалі і значна пашкодзілі пера-
копскія татары. Ням. падарожнік і дып-
ламат Э.Герберштэйн, які праязджаў
тут у той час, пісаў: «Крэва — мястэчка
з пакінутай крэпасцю». Але замак хутка
быў адноўлены, бо ў 1519 у ходзе глы-
бокага рэйду на Беларусь войскі мас-
коўскіх ваявод «воеваша н пленнша...
Крев». У 2-й пал. 16 ст. тут жыў збеглы
рус. князь Андрэй Курбскі. Паступова
К.з. траціў абарончае значэнне. Аднак у
18 ст. ён быў яшчэ ў добрым стане.
Пазней пачалося яго разбурэнне, якое
лавяршыла 1-я сусв. вайна, калі праз
Крэва праходзіла лінія фронту і больш
як 3 гады вяліся пазіцыйныя баі. Замак
апынуўся на тэрыторыі, захопленай
немцамі. У яго Малой вежы і каля
паўд. сцяны былі збудаваны бетонныя
сховішчы, у замку створаны назіраль-
ныя пункты. У час іх абстрэлу будынак,
асабліва Княжацкая вежа, моцна па
цярпеў: на 10° нахілілася паўн сцяна,
абвалілася абліцовачная цэгла. Польс-
кія рэстаўратары ў 1929 умацавалі яе
контрфорсам шыр. 2 м і закансервавалі;
абліцоўку Княжацкай вежы звязалі жал
сцяжкамі, залілі вапнавым растворам
шчыліны, падмуравалі ўмацаваныя эс-
карпам рэшткі паўн.-ўсх. сцяны. Бел.
рэстаўрацыйна-праектны ін-т распра
цоўвае праект яго кансервацыі і рэстаў-
рацыі. Замак даследавалі экспедыцыя
Ін-та гісторыі АН Бсларусі пад кіраў-
288
КСЁНДЗ
ніцгвам М Л.Ткачова (1970), арх.-архе-
ал. экспедыцыя вытв. аб’яднання «Бел-
рэстаўрацыя» і археал. атрад гіст. ф-та
Гродзенскага ін-та на чале з А.А.Труса-
вым і Ткачовым (1985). 3 1988 арх.-ар-
хеал. вывучэнне праводзіць экспедыцыя
Бел. рэстаўрацыйна-праектнага ін-та
пад кіраўніцтвам І.М.Чарняўскага.
Помнік уключаны ў турыстычны мар-
шрут.
Літ:. Т к а ч е в М.А, Т р у с о в О.А Лс-
торнческне н архнтектурно-археологнческне
мсследовання Кревского эамка // Вопросы
архнтектуры Лмтовской ССР. Внлыпос, 1988.
№ 9(1); Д з яр н о віч АІ., Трусаў АА,
Чарняўскі І.М. Лёс Крэва. Мн., 1993.
Міхась Ткачоў, Ігар Чарняўскі.
КСЁНДЗ (ад старапольск. кзіфіг князь),
у бел. і інш. ўсходнеслав. мовах назва
рымска-каталіцкага святара. На Белару
сі К. часам наз. і уніяцкіх святароў. У
польскай мове тэрмін К. можа ўжывац
ца і ў дачыненні да духавенства інш.
хрысціянскіх канфесій.
КСЯНДЗбВА ГАРА, паселішча (2200—
1400 да н.э.) сярэднедняпроўскай кулыпу-
ры на паўд. ўскраіне г. Быхава, на пра-
вым беразе Дняпра, на ўзгорку, які
насельніцтва называе Ксяндзова гара.
Адкрыў у 1928 К.М.Палікарповіч, да
следаваў у 1956, 1958 І.І.Арцёменка.
Культурны пласт 0,3—0,4 м. Выяўлены
рэшткі наземных жытлаў слупавой кан
струкцыі, складзеныя з камянёў агні-
шчы, ачаговыя ямы. Знойдзены крамя
нёвыя прылады працы (скрабкі, скрэб
лы, нажы, клінападобныя сякеры, на-
канечнікі дроцікаў і стрэл), фрагменты
керамікі 3 тыпаў: посуд з крутлаватым
тулавам і плоскім дном, упрыгожаны
адбіткам перавітай вяровачкі, лінейным
і зубчастым штампам, наразнымі лінія-
мі; нсарнаментаваныя пласкалонныя
пасудзіны слоікападобнай формы; тан-
касценныя пасудзіны з шарападобным
тулавам і круглаватым дном.
Літ.: Очеркм по археологнн Белорусснм.
Мн., 1970. Ч. 1. С. 119. Вячаслаў Капыцін.
КСЯНДЗбЎ Рыгор Васілевіч [н.
10(23) 4.1916, в. Рэчкі Гомельскага пав.,
цяпер Веткаўскі р-н[, Герой Сав. Саюза
(1946). Скончыў Гомельскі заатэхнікум
(1937), Краснадарскае ваен. авіяц. ву
чылішча (1940), Першую Разанскую
вышэйшую ваен. школу штурманаў і
лётчыкаў авіяцыі далёкага дзеяння
(1942), Краснадарскую вышэйшую афі
цэрскую авіяц. школу (1952). У Вял.
Айч. вайну на фронце з 1941. Удзельнік
абароны Масквы, Сталінірадскай біт-
вы, прарыву блакады Ленінграда, Бел.
апсрацыі 1944, вызвалення Прыбалты-
кі, Украіны, Польшчы, штурму Берліна
Штурман бамбардзіровачнай эскадрыл-
лі авіяцыі далёкага дзеяння капітан К.
зрабіў 255 баявых вылетаў, з іх 24 да
партызан Беларусі. Да 1961 у Сав. Ар-
міі, палкоўнік.
КСЯНДЗбЎ Уладзімір Паўлавіч (н.
25.7.151, в. Чарнаўцы Брэсцкага р-на),
бел. археолаг. Д-р гіст. н. (1994). Скон-
чыў Магілёўскі пед. ін-т (1973). Праца
ваў выкладчыкам у сярэдняй школе, з
1978 супрацоўнік Ін-та гісторыі АН Бе-
ларусі. Даследуе помнікі палеаліту і ме
заліту на тэр. Бел. Падняпроўя і бас.
Зах. Дзвіны. Вылучыў 2 этапы засялен
ня тэр. Беларусі ў каменным веку, выя-
віў у мезаліце Падняпроўя і Падзвіння
помнікі грэнскай, яніславіцкай, днеп
ра-дзяснінскай і Кунда археал. культур.
Тв: Палеолмг в мезолнг Белорусского
Поднепровья. Мн., 1988.
КУБЛІЦКІ Аляксей Аляксандравіч
(1.10.1919, в. Міхайлава-Шахава, цяпер
Тайшэцкага р-на Іркуцкай вобл., Ра-
сія — 3.6.1989), Герой Сав. Саюза
(1945). Беларус. Скончыў Іркуцкую
парт. школу (1948), юрыд. школу
(1951). У Вял. Айч. вайну з лютага 1943
на Цэнтр., 1-м Бел. і інш. франтах.
Удзельнік Ьабруйскай аперацыі 1944.
Камандзір аддзялення роты сувязі ст.
сяржант К. вызначыўся 7.9.1944 пры
фарсіраванні р. Нараў у Польшчы і ў
баях за плацдарм: сярод першых пера-
правіўся цераз раку, наладзіў сувязь з
падраздзяленнямі; з яго удзелам адбіта
9 варожых контратак; знішчыў кулямёт-
чыка і з яго кулямёта адкрыў агонь па
ворагу, процітанк. гранатамі падбіў са
маходную гармату. Двойчы паранены,
не пакінуў поля бою. Пасля вайны на
адм.-гасп. рабоце.
КЎБЛІЧЫ, гарадзішча (4 ст. да н.э. —
3 ст. н.э.) днепра-дзвінскай кулыпуры на
в-ве Кубліцкага воз., каля в. Кублічы
Ушацкага р-на. Даследаваў у 1964—66,
1968 К.П.Шут. Культурны пласт 0,25—
1,2 м. Уздоўж краю пляцоўкі выяўлены
рэшткі наземных жытлаў слупавой кан
струкцыі з адкрытымі агнішчамі, абкла-
дзенымі камянямі, рэшткі печы-домні
цы, у якой выплаўлялі жалеза. Сярод
знаходак жал. нажы, сярпы, наканечні-
кі стрэл. жал. і бронзавыя шпількі, пяр-
сцёнкі, бранзалеты, прылады працы з
крэменю, каменныя кавадлы, зерняцёр-
кі. Знойдзены слабапрафіляваныя слоі-
кападобныя гаршкі днепра-дзвінскай
(90%) і штрыхавапай керамікі культур.
Літ: Шут К.П. Городнше Кублнчн
Ушачского района // Древностн Белорусснм.
Мн., 1969. Вадзім Шадыра.
КУБЛІШЧЫНА, курганны могільнік
балта-слав. насельніцтва 10—12 ст. ва
ўрочышчы Валатоўка каля в. Кублішчы
В. Кубэ ўручае ўзнагароду Я.Калубовічу.
Міёрскага р-на. Абследавалі ў 1938—39
А.Цэгак-Галубовіч і У.Галубовіч, дасле-
давалі ў 1977—78, 1980 Л.У.Дучыц, у
1986 Дучыц і В.І.Шадыра, раскапана 25
курганоў. Пахавальныя абралы — тру
паспаленне ў ямах, трупапалажэнне на
гарызонце галавой на 3, у парным па
хаванні жаночы шкілет арыентаваны на
ПдЗ, мужчынскі — на ПнУ. Пахаваль-
ны інвептар: нажы, крэсіва, наканечнік
кап’я, бранзалеты з завязанымі канца-
мі, спражкі, бразготкі, спіральныя пра
нізкі, паясныя і паўтараабаротныя
кольцы, ляпны і ганчарны посуд.
Літ: Л у чн ц Л.В. Курганная грушіа у д
Кублмшнно // Древностм Белорусснн н Лнт-
вы. Мн., 1982. Людміла Дучыц.
КЎБЭ (КііЬе) Рыхард Пауль Вілы’ельм
(13.11.1887, г. Глогаў, Германія, цяпер
Польшча — 22.9.1943), кіраўнік нямец
кай цывільнай акупац. адміністрацыі ў
Бсларусі ў Вял. Айч. вайну. 3 сям’і ва
еннаслужачага. Скончыў Берлінскі
ун-т. Быў дамашнім настаўнікам, рэ-
дактарам газет. Чл. Нацыянал-сацыя-
лісцкай рабочай партыі Гсрманіі
(НСДАІІ), з 1928 гаўляйтэр партыі ў
правінцыі Остмарк (з 1933 Курмарк). 3
1924 чл. рэйхстага, прускага ландгага
(фракцыя НСДАП), обер-прэзідэнт
Брандэнбурга-Берліна, Познані. У 1936
як обер-прэзідэнт адпраўлены ў адстаў-
ку. 17.7.1941 указам А.Гітлера прызна-
чаны ген. камісарам Генеральнай акругі
Беларусь. 1.9 1941 прыбыў у Мінск. Пад
яго кіраўніцтвам праводзілася палітыка
генацыду, рабавання і знішчэння нац.
багаццяў Беларусі. Імкнуўся з дапамо-
гай аддзелаў працы і герм. т-ваў адна-
віць работу прам-сці, транспарту і сувя-
зі на карысць вермахта і рэйха. Ініцыі
раваў выданне рэйхсміністрам усх
мін-ва А.Розенбергам 3.6.1943 дэкрэта
аб прыватызацыі зямлі на Усходзе. Па
яго ініцыятыве і пры садзейнічанні
сгвораны Беларуская народная сомапо-
мач (кастр. 1941), Беларускае навуковае
таварыства, Беларускі корпус самааховы
(чэрв. 1942), Беларуская рада даверу,
Саюз беларускай моладзі (чэрв. 1943) і
інш. арг-цыі, праз якія да супрацоўніц
тва была прыцягнута частка бел. інтэлі-
генцыі. Як член НСДАП з’яўляўся ан-
тысемітам, нрыхільнікам тэорыі «кан-
чатковага вырашэння яўрэйскаіа пы-
тання». У час яго кіраўніцтва (вер.
1941— вер 1943) была знішчана боль-
шая частка яўрэяў на падначаленай К.
тэрыторыі, а таксама дастаўленых з Зах.
Еўропы. Як паслядоўны антыкамуніст
К. не абмяжоўваў паліцыю бяспекі і СД
у сродках і метадах барацьбы з партыз.
рухам і падполлем. У вер. 1941 — вер.
1943 на Беларусі праведзена каля 100
карных аперацый супраць насельніцтва
і партызан, выяўлены і жорстка пакара-
ны многія ўдзельнікі антыфаш. падпол-
ля, у т.л. Мінскага. Патрыёты рыхтава-
лі акцыю пакарання К. Забіты у ноч на
22.9.1943 у выніку выбуху міны ва ўлас-
най кватэры ў Мінску. У надрыхтоўцы
гэтай акцыі ўдзельнічалі мінскія пад-
польшчыкі Ь.В.Мазанік, М.Б.Осіпава,
П.В.Траян і інш.
Л™.: №ече ДеііІхсЬе ВіовгарЬіе. Вд XIII
МііпсЬеп, 1982. 5 156—157; Т у р о н а к Ю
Беларусь пад нямецкай акупацыяй: Пер. з
пол. Мн., 1993. Галіна Кнацько.
КУДАБА (сапр. X у д а б а ) Часлаў
Францавіч (25.6.1932, в. Кабыльнік
Пастаўскага пав., цяпер в. Нарач Мя-
дзельскага р-на — 19.2.1993), беларускі
і літоўскі географ-краязнавец, эколаг.
Д-р геагр. н. (1972), праф. (1974). Скон-
чыў Швенчонеляйскую настаўніцкую
семінарыю (1954), Вільнюскі ун-т
(1959). 3 1959 выкладчык Вільнюскага
ун-та. Старшыня Фонду культуры Літ-
вы (1987—90), дэп. Вярх. Савета Літвы
(1990—92), сігнатар Акта Незалежнасці.
Дзярж. прэмія Літвы 1984 і 1993. Дасле-
даваў пытанні агульнай фіз. геаграфіі,
геамарфалогіі, аэракасмічнага метаду,
гісторыі, геаграфіі і метадалогіі, аховы
прыроды. Аўтар манаграфій «Геаграфіч-
ныя падарожжы і адкрыцці» (1977),
«Марэнныя ўзвышшы Літвы» (1983),
навук.-папулярных краязнаўчых выдан-
няў «Ваколіцы Ігналіны» (1967), «Там,
дзе цячэ Нёман» (1970), «Узгоркавая
Жэмайція» (1972), «Ігналінскі край»
(1987), «Узгоркавая Аўкштайція» (1988),
«Нёман-Нёман» (1989), «Сем дарог з
Варняй» (1993), аўтар тэкстаў да кнігі-
альбома «Іду па Лігве» (1992). Кніга
«Па Віліі: падарожныя запісы» (Мн.,
1992) прысвечана Беларусі і ўключае
гісторыю, этнаграфію, краявіды, куль-
туру, літ. жыццё вёсак, мястэчак і гара-
доў, якія мінае р. Вілія. Пад кіраўніц-
твам К. створаны геагр. атлас Літвы.
Аўтар шэрагу публіцыст. артыкулаў па
пытаннях культуры, прыроды, экалогіі.
Іван Драўніцкі.
КУДЗЕЛЬКА Іван Фадзеевіч
(30.11(12.12).1891, в. Рудзенск Ігумен-
скага пав., цяпер г.п. Рудзенск Пухавіц-
кага р-на — 28.6.1938], парг. і дзярж.
дзеяч БССР. 3 1905 батрачыў, працаваў
на вузкакалейцы, на вінакурні. 3 1914 у
арміі, з сак. 1918 у Чырв Арміі. Чл.
РКП(б) з 1918. 3 1922 працаваў на Мін-
скім чыг. вузле, сакратар парт. ячэйкі
Жлобінскага дэпо. 3 1925 сакратар Га-
радоцкага, Глускага райкомаў КП(б)Б,
старшыня Глускага райвыканкома, нам.
старшыні Бабруйскага акрвыканкома,
нам. старшыні Бабруйскай акр. кан-
трольнай камісіі, нам. заг. бюро скаргаў
ЦКК КП(б)Б. У 1930 старшыня Ма-
зырскай акр. кантрольнай камісіі, у
1931 сакратар Мазырскага РК КП(б)Б,
у 1932 заг. аддзела кадраў ЦК КП(б)Б.
У 1933 сакратар Мінскага гаркома
КП(б)Б, у 1934 заг. гандлёвага аддзела
ЦК КП(б)Б. У 1935—37 нарком фінан-
саў БССР. Чл. ЦКК КП(б)Б у 1930—
32, чл. ЦК КП(б)Б у 1932—37. Кавд. у
чл. Бюро ЦК КП(б)Б у 1935—37. Чл.
ЦВК БССР у 1927—29, 1931—37. Канд.
у чл. Прэзідыума ЦВК БССР з 1935 і
чл. Прэзідыума ў 1935—37. 27.6.1937
арыштаваны органамі НКУС БССР па
сфальсіфікаванай справе «за ўдзел у
аб’яднанай контррэвалюцыйнай дывер-
сійна-шкодніцкан шпіёнскай арганіза-
цыі». 28.6.1938 Ваен. калегіяй Вярх. су-
да СССР прыгавораны да вышэйшай
меры пакарання. Рэабілітаваны і адноў-
лены ў партыі ў 1957. Яўгенія Фалей.
КУДЗЙЛЬКА Міхаіл Сямёнавіч, гл. Ча-
рот Міхась.
КУДЛАЕЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археала
гічная культура эпохі мезаліту плямён,
якія ў 6—5-м тыс. да н.э. жылі на ПдУ
Беларусі і ПнУ Украіны. Назва ад пом-
ніка Кушіаеўка (Чарнігаўская вобл.),
адкрытага ў 1925 М.Я.Рудзінскім. У на-
вук. л-ры вядома таксама пад назвамі
«тацэнкі-кудлаеўская культура», помні-
кі «тыпу Кудлаеўкі». Для К.к. харакгэр-
ны мікралітычныя прылады працы: вас-
трыі тыпу Каморніца, Ставінога, канца-
вая, круглаватыя скрабкі, тронкавыя
наканечнікі стрэл, пласцінкі з рэтуша-
ваным краем, невял. 1- і 2-пляцовач-
ныя нуклеусы, зрэдку травдяюцца раз-
цы. Генезіс К.к. большасць даследчы-
каў звязвае з насельніцтвам каморніцкай
кулыпуры. На Беларусі да К.к. адносяць
паселішча Азярное 1-е (Любанскі р-н),
Белая Сарока, стаянку каля г. Рэчыца і
інш.
Літ.-. К с е н з о в В.П. Палеолмт н мезо-
лмт Белорусского Поднепровья. Мн., 1988;
Кудряшов В.Е., Крмвальцевнч
Н.Н. Озерное I — новый памятннк кудлаев-
ской кулыуры эпохн мезолнта в Белорусском
Полесье // Гіст.-археал. зб. Мн., 1994. № 5.
Уладзімір Ксяндзоў.
КУДРАВІЦКІ Давыд Абрамавіч (1919,
мяст. Хіславічы Мсціслаўскага пав. Ма-
гілёўскай губ., цяпер г.п. Хіславічы
Смаленскай вобл. — 1.10.1943), Герой
Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну
на фронце з 1941. Камавдзір стралк.
роты лейтэнант К. вызначыўся пры
фарсіраванні Дняпра ў Брагінскім р-не.
У ноч на 29.9.1943 рота пад яго каман-
даваннем пераправілася цераз раку, вы-
біла ворага з 1-й лініі траншэй, блакіра-
вала яго агнявыя пункты. У час контр-
атакі праціўніка К. падняў байцоў у ру-
капашны бой. Загінуў у баі.
КУДРАЕЎ Уладзімір Георгіевіч
(22.5(3.6).1899, г. Рагачоў — 25.3.1963],
паргыйны і дзярж. дзеяч БССР. Скон-
чыў спец. курсы пры ЦК ВКП(б)
(1950). 3 1925 на прафс. рабоце. 3 1933
на парт. рабоце ў Чырвонаслабодскім,
Глускім і Парыцкім р-нах. 3 1940 2-і
сакратар Мінскага, 1-ы сакратар Палес-
кага, Беластоцкага абкомаў КП(б)Б. У
1941—43 2-і сакратар Чкалаўскага аб-
кома ВКП(б). 3 1943 1-ы сакратар Бе-
ластоцкага, Віцебскага абкомаў КП(б)Б.
3 1950 1-ы нам., з 1952 нам. старшыні
СМ БССР. У 1956—58 міністр хлеба-
прадуктаў БССР. Чл. ЦК КПБ у 1949—
60. Дэп. Вярх. Савета СССР у 1946—54,
Вярх. Савета БССР у 1947—59.
КУДРАШЙЎ Віктар Яўгенавіч (н.
10.5.1954, г. Магілёў), беларускі архео-
лаг і гісторык. Скончыў Ленінградскі
ун-т (1979). 3 1982 у Гомельскім ун-це,
з 1984 у Ін-це гісторыі АН Беларусі.
Даследуе археалогію каменнага веку,
гіст. інфарматыку, распрацоўвае гіст.
н.-д. базы даных па археалогіі Беларусі
і гісторыі ВКЛ.
КУДРЭВІЧ
7в.: Палеолнт Костенковско-Боршевского
района на Дону, 1879—1979. Л., 1982 (у са-
аўт.); Выкарыстанне баз дайых гісторыкамі
Беларусі // Бел. гіст. часоп. 1993. № 3 (разам
з В.Ліпніцкай); Весепі геіеагсЬ оп йіе Ыоге
апй Еагіу-Ьгопхе а|»е5 іп іЬе яошЬ-еазіет
яіЬЬакісшп. Віаіуйок, 1994 (з ёй жа); Стара-
жытныя шахцёры на Росі. Мн., 1996 (разам з
М.М.Чарняўскім, В.Л.Ліпніцкай).
КУДРЫНСКІ Фядот Андрэевіч (псеўд.
Сцепанец Багдан; 19.2(3.3).1867,
мяст. Сцепань Ровенскага пав. Валын-
скай губ., цяпер г.п. Сцепань Сарнен-
скага р-на Ровенскай вобл., Украіна —
1933?], гісторык, этнограф, педагог,
пісьменнік. Скончыў Маскоўскую ду-
хоўную акадэмію. 3 1892 выкладчык
Ніжагародскай духоўнай семінарыі, з
1900 выкладчык і бібліятэкар Нясвіж-
скай настаўніцкай семінарыі, дзе пад-
трымаў літ. спробы на бел. мове Я.Ко-
ласа. 3 1903 памочнік архіварыуса Ві-
ленскага ірнтральнага архіаа стара-
жытных актаў. У 1-ю сусв. вайну як
бежанец трапіў у Рагачоў, а потым у
Петраград, дзе ў 1920-я г. працаваў біб-
ліятэкарам. Удзельнічаў у складанні
«Вошсу дакументаў Віленскага цэн-
тральнага архіва старажытных актавых
кніг» (вып. 1—10, 1901—13). Як пісь-
меннік шырока выкарыстоўваў у творах
дакумент. і этнагр. звесткі. Дакумент.
кніга «Людскія хвалі. Бежанцы» (1917,
апубл. час. «Нёман», 1997, № 6) засна-
вана на сведчаннях бежанцаў, запіса-
ных К. у ліп.—ліст. 1915 у Рагачове.
Те.: Мелецкнй монастырь: (Лст. очерк).
[Кременец, 1887]; Судьба экзарха Нмкнфора
в Западной Росснн: (Йст. очерк). Кнев, 1892;
Белорусы: (Обш. очерк). Ввдьна, 1905; Лм-
товцы: Обш. очерк Ввдьна, 1905; Нмперат-
рнца Екатермна 11 м разделы Полыпн. Вмль-
на, 1905; Нацноналнзм как соцнологнческая
вдея: [Обш. очерк]. [Ввдьна], 1906; Черты
обіцественного быта Лмтовской Русн XVI в.
Ввдьна, 1907; Нсторня развнтня н падення
крепостнмчества в Росснн (в связн с положе-
ннем крестьянсгва Северо-Западной Россмн).
Ввдьна, 1911; Ввдьна в 1812 г. Внльна, 1912;
Курс новой русской лнтературы в органмче-
скн конспектнвном ввде. Вып. 1—2. Ввдьна,
1912—13; Первый урок о любвн: Рассказы.
[Ввдьна], [1915]; У кн.: Антологня педагогн-
ческой мыслн Белорусской ССР. М., 1986. С.
242—258.
Літ.: Семяновіч А Настаўнік народ-
нага паэта // Полымя. 1959. № 6; К а з б я -
р у к У. Новае пра Кудрынскага // ЛіМ.
1960. 2 лют.; 3 жыццяпісу Якуба Коласа
/Укл. Г.В.Кісялёў. Мн., 1982; Мушынскі
М.І. Якуб Колас: Леталіс жыцця і творчасці.
Мн., 1982. С. 45—47, 51; Асвета і педагагіч-
ная думка ў Беларусі: Са стараж. часоў да
1917 г. Мн., 1985. С. 402—409; С н а п к о ў -
с к а я С.В. Ля выгокаў нацыянальнай педа-
гогікі. Мн., 1995. С. 96—97. Віталь Скалабан.
КУДРЙВІЧ Раіса Уладзіміраўна (н.
1.4.1919, Мінск), бел. жывапісец і гра-
фік. Дачка У.М. Кудрэвіча. Засл. дз.
маст. Беларусі (1968). Скончыла Віцеб-
скае маст. вучылішча (1941). Працуе пе-
раважна ў станковым жывапісе ў жан-
рах бытавым, гіст., партрэта, пейзажа,
нацюрморта. Шмат твораў прысвяціла
10. Зак. 2
КУДРЭВІЧ
Вял. Амч ванне, сярод іх: «Мы адпом-
сшм», <Хлеб партызанам» (1944), «Вяс-
на 1945 год» (1970), «Начныя бамбар
дзіроўшчыкі» (1970), «Дочкам Айчыны
прысвячаецца» (1975). На пст. і рэв. тэ-
мы напісаны карціны «А.С.Пушкін у
Міханлаўскім» (1951) «Рудабельская
рэспубліка» (1971), «Народжаная Кас-
трычнікам» (1980), «Партызанам Бела-
русі прысвячаецца» (1984). Разам з
А.Гугелем выкананы: «Мікалай Астроў-
скі» (1957), «Кастусь Калілоўскі» (1958),
«Інтэрнацыяпал» (1960), трыпціхі «Апа-
сіяната» (1964) і «Сімфонія рэвалюцыі»
(1968), «Вечная слава» (1977), «Грэнада»
(1995) і інш
Літ Салавей ЛФ РУ.Кудрэвіч Мн ,
1974; Ацольф Гугель Рамса Кудревнч: [Кат.].
Мн., 1994, Дробов Л.Н Жнвопмсь Совет-
ской Белорусснн Мн., 1979 Галія Фатыхава
КУДРЙВІЧ Уладзімір Мікаласвіч
(13(25) 11.1884, г. Чавусы Магілёўскай
губ., цяпер у Магілёўскай вобл —
4 1 1957], бел жывапісец-пейзажыст.
Засл дз. маст БССР (1944). У 1903—06
вучыўся ў маст. вучылішчы ў Лібаве
(цяпср Ліепая, Латвія). Аўтар лірычных
нейзажаў, якія паэтычна раскрываюць
прыгажосць бел прыроды Высокім
майстэрствам вылучаюцца работы «Ста-
ры Мінск» (1921), «Млын» і «Белару-
ская вёска» (абедзве 1925) У пейзажах
1930 х г. адлюстравана пераўтварэпне
прыроды ў вышку меліярацыі і індус-
трыялізацыі: «Паглыбленне Арэсы»
(1934), «Экскаватар на асушцы» (1938—
39), «БелДРЭС» (1940). Па ўражаннях
ваен. гадоў створана карціна «Па даро-
гах вайны» (1945—46). Тэма Радзімы,
якая ўзнімаецца з руш, раскрыта ў тво-
рах «На рацэ Сож» (1945), «На Дняп-
Р.Кудрэвіч Вясна
1945 год 1970
ры» (1947), «Глыбокае змярканне»
(1947), «Свіслач. Ждановічы» (1951) і
інш.
Літ Лейтман Ф УМ Кудрэвіч Мн ,
1958, Б я с п а л ы А А Пяспяр беларускага
пейзажу // Выяўленчае мастацтва Беларусі
Мн 1981, Ф ат ы х а в а Г 3 раніцы—нас
трой і працавітасць // Мастацтва 1995 № 11
Галія Фатыхава
КУЗАЎКОЎ Іван Аляксандравіч
[24.5(6 6). 1903, г Барысаглебск Тамбоў
скай губ , цяпер Варонежскай вобл —
17.8.1989], удзельнік вызвалення Бела-
русі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Са-
юза (1943), ген палк. (1967) Скончыў
Ваен акадэмію імя Фрунзе (1939) У
Чырв. Арміі з 1923. 3 ліп. 1941 на Зах ,
Цэнтр., Бел., 1-м Укр. франтах. Удзель-
нік вызвалсння Лоева, Рэчыцы, Васілс-
віч, Мазыра, Калінкавіч Вызначыуся
пры фарсіраванні Дняпра ў Лоеўскім
р-не. У ноч на 16.10.1943 стралк. дыві-
зія пад яго камандаваннем нераправіла
ся цераз раку і захапіла ўмацаваныя
нункты ў в. Шчытцы і Сінск, што са
дзейнічала расшырэнню плацдарма. Да
1969 у Сав. Арміі.
КУЗМЕНКА Міхаіл Сяменавіч
(8.11.1915, г. Гомель — 12.3 1986), пра
васлаўны" рэліг. дзеяч, царк. гісторык.
Канд багаслоўя (1971). Скончыў Вілен
скую духоўную семінарыю (1935), пра
васл. багаслоўскі ф-т Варшаўскага ун та
(да 1939), 2 курсы Віленскай дзярж
кансерваторыі (1941), Маскоўскую ду
хоўную акадэмію (1971) У 1930-я г
спяваў у хоры Р Р Шырмы Дыякан
(1942), святар (1943). У 1940-я г. сакра-
тар праўлення Віленскага Свята Духа
вага манастыра, выкладчык і інснектар
Віленскай духоўнай семінарыі. 3 1945
служыў у нрыходах Віленскам і Мін
скай енархій. У 1951 асуджаны «за
контррэв дзейнасць» на 10 гадоў Пака
ранне адбываў у г. Інта Комі АССР
25.5.1956 вызвалены са зняццем судзі
масш, 28 11.1978 рэабілітаваны У
1958—70 святар Барысаглебскай цар
квы ў Магілёве, потым настаяцель Спа-
са-Ефрасіннеўскага храма ў Полацку
Аутар шэрагу нублікацый па псторыі
правасл царквы ў айч і замежным дру
ку. Ігар Пушкін
КУЗНЙЕЎ (Г у з н я е ў ) Анатоль
Аляксесвіч (28 12 1911, г Златавуст Чэ-
лябінскай вобл — 11 4 1988), бел пс-
торык-архівіст Канд. пст. н. (1965).
Засл. работнік культуры БССР (1971).
Скончыў Маскоўскі пст архіўны ін-т
(1938) У 1938—41 у Дзяржархіве Віцеб-
скай вобл Удзельнік Вял Айч вайны
У 1944—82 у Парт. архіве Ін-та гісторыі
партыі пры ЦК КІІБ Распрацоуваў гіс-
торыю парт будаўнштва на Ьеларусі ў
канцы 19 — пач. 20 ст , аптыфаш пад-
полля ў Мінску і Магілёве ў гады Вял.
Алч вайны. Удзельшчаў у падрыхтоўцы
шэраі-у зб-каў дакументаў і матэрыялаў,
нарысаў, давсднікаў: «Аб партынным
падполлі ў Мшску ў гады Вялікай Ай-
чыннай вайны» (1961). «Удзел Беларусі
ў стварэнні Саюза ССР, 1917—1924
Дакументы і матэрыялы..» (1972),
«Падпольныя партыйпыя органы Кам-
партыі Беларусі ў гады Вялікай Айчын-
нан вайны, 1941—1944 Кароткія звес-
гю аб арганізацыі, структуры і складзе»
(1975), «Лісты працоўных Беларусі
У.І.Леніну, 1917—1924» (3 выд., 1980)
Тв На путн к Октябрю Мт всторнн пар-
тмйного стр ва в Белорусснн 1894—1917 п
Мн , 1970; В Могмлеве на Днепре // Герон
поднолья. 4 нзд М , 1972; Оружне революцн
онного преобразовання мнра Распростраве-
нне пронзведеннй К Маркса, Ф Энгельса,
В Н Леннна в Белорусснн в доокт псрнод
Мн , 1985. Міхась ПІумейка
КУЗНЯЦбЎ Васіль Іванавіч
|3(15).1 1894, г Усць-Усодле Пермскай
іуб., цяпер с. Усць-Усолка Чардынскага
р на Пермскай вобл., Расія —
20.6.1964], удзсльнік абарончых баёў і
вызвалення Беларусі ў Вял. Анч вайну
Ген.-палк. (1943). Ісрой Сав Саюза
(1945) Скончыў курсы «Выстрал»
(1926) і ўдасканапення каманднага сас-
тавў (1929), Ваен. акадэмію імя Фрунзе
(1936) У армп з 1915 Удзельнік 1 й
сусв , грамадз войнаў 3 чэрв. 1941 ка
мандуючы 3-й арміяй Зах. фронту, якая
вяла абарончыя баі ў раёне Гродна. Лі-
ды, Навагрудка Са жн 1941 камандую-
чы арміяй Са снсж. 1943 нам. каманду-
ючага 1-м Прыбалтыйскім фронтам
Пасля вайны на адказных пасадах у
Мш ве абароны СССР Дэп. Вярх. Са-
вета СССР у 1946—50, 1954—58
КУЗНЯЦбЎ Ігар Мікалаевіч (н
3.7.1956, г. Малалзечна), бел. гісторык.
Канд. гіст. н (1992) Скончыў Данецкае
вышэйшае васнна паліт вучылішча
шж. войск і войск сувязі (1977), Ваен-
на-паліт. акадэмію імя Леніна (1988). У
1977—85 палітработнік у Сав. Арміі. 3
1988 выкладчык Томскага вышэншага
ваен каманднага вучылішча сувязі, з
1995 дацэнт Бсл. ун-та культуры, з
1997 — Бел. дзярж эканам. ун-та. Да-
следуе масавыя рэпрэсп 1930—50 х г. у
СССР і рэабілітацыю ахвяр тэрору,
дзейнасць сав. кіраўніцтва панярэдадні і
ў пачатку Вял. Айч. вайны.
Тв.: Репрессня 30—40-х гг. в Томском
крае Томск. 1991, Знать к помннть: (Мст.
нсслед. массовых репресснй н реабнлптацнн
жертв террора 30-х годов). Томск, 1993; Воэ-
враіненме намята Мп., 1997.
КУЗНЯЦОЎ Мікалай Васілевіч (н
6.10.1938, в. Будкі Глушкоўскага р-на
Курскай вобл., Расія), бел. гісторык.
Д-р гіст. н. (1988), праф. (1993). Скон-
чыў БДУ (1966). 3 1978 у Ін-це гісторыі
партыі нры ЦК КПБ, з 1991 заг. аддзе-
ла, гал. рэлактар час. «Беларуская мі-
нуўшчына», з 1993 праф. Бел. эканам
ун-та. Даследуе пытанні гісторыі Бела-
русі, дзейнасць палгт. партый, пытанні
развшця паліталогіі, геапалітыку Бела-
русі. Алзін з аўтараў прац: «Алталогія
недагагічнай думкі Беларускай ССР»
(1986), «Ветэраны ленінскай партыі»
(1987), «На скрыжаванні думак: Вучо-
ныя аб «бслых нлямах» гісторыі Белару-
сі» (1990), «ІІаліталогія: Вучэбны дапа-
можнік» (1995).
Тв. В.Г.Кнорнп. Страпнцы бногр. Мц ,
1979; Полнтнческяе партам Беларусн: от нс-
торнп — к совремепностм. Мн., 1995.
КУЗНЯЦЙЎ Міхаіл Мікалаевіч (1873—
?). удзельнік рэвалюцыі 1905—07 у
Мінску. Інжынер Лібава-Роменскай
чыг. Адзін са стваральнікаў і кіраўнікоў
мінскгх іскраўскай груны, арг-цыі
РСДРІІ (1903—07), к та Усерас. чыг.
саюза, кааліцыйнага савста. Быў чле-
нам ІІаўн.-Зах. к-та РСДРП. Адыграў
значную ролю ў арганізацыі Кастр.
стачкі 1905 і Снежаньскага наўстання
1905 у Мінску, быў арыштаваны. У 1908
выехаў на Каўказ Далейшы лёс невядо
мы.
Літп.: Кароль А.С. Большевякн Бсло-
русснн в революцнн 1905—1907 гг. Мн .
1986. Аляксей Кароль
КУЗНЯЦОЎ Фёдар Ісідаравіч
[17(29).9.1898, в. Балбечына Горацкага
пав. Магілёўскай губ., цянср Горацкі
р-н — 22.3.1961], васнны дзеяч, ген -
палкоўнік (1941). Дацэнт (1938). Скон
чыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1926).
У арміі са спеж 1915. У Чырв. Армн з
чэрв. 1918. У грамадз. вайну камандзір
палка на Зах. фронце. 3 1938 нам. ка-
мандуючага войскамі БВА. нач. Ваен.
акалэміі Генштаба, камандуючы Паўн.-
Каўказскай і Прыбалт. ваен. акругамі.
Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У
Вял. Айч. вайну камандуючы войскамі
Паўн.-Зах. і Цэнтр. франтоў, нам. ка-
мандуючага войскамі Зах, Волхаўскага,
Карэльскага франтоў. Удзелыіік аба-
рончых баёў у Прыбалтыцы, Крымс.
пад Смаленскам. Маскоўскай бітвы
1941, разгрому ням.-фаш. войск пад Лс
нінградам і Ноўгарадам. У 1945—48 ка
мандуючы войскамі Уральскай ваен
акругі.
кузняцбў Фёдар Спірыдонавіч [н.
2(15).9.19ІЗ, ст. Чарназём Велікалуцкага
пав. Пскоўскай губ., цянер Цвярская
вобл.], адзін з арганізатараў і кіраўнікоў
парт. падполля і нартыз. руху ў Мінскай
вобл. ў Вял. Айч. вайну. 3 1940 нач. па-
М В Кузняцоў.
Ф.І.Кузняцоў.
равознага дэпо ст. Мінск. 3 ліп 1941
арганізатар і кіраўнік падп. арг-цыі на
Мінскім чыг. вузле. 3 крас. 1942 у пар-
тызанах — нам. камандзіра роты, камі-
сар атрада «Мсцівец», у кастр. 1943 —
лют 1944 камісар брыгады «Народныя
мсціўцы» імя В.Т.Варанянскага. Пасля
вайны на адм. рабоце ў Мінскім аддзя-
ленні Бел. чыгункі. Аўтар успамінаў
♦Чыгуначнікі Мінска ў барацьбе суті-
раць фашысцкіх акупантаў» у зб. «3 гіс-
торыі партызанскага руху ў Беларусі
(1941—1944 гг.)» (1961).
КУЗНЯЦОЎСКІ РАЁН. Існаваў у
БССР у 1924—27. Утвораны ў ліп. 1924
у Віцебскай акр. Назва ад в. Кузняцова
(цяпер у Віцебскім р-не). Цэнтр — г.
Віцебск. Уключаў 10 сельсаветаў: Ба
раўлянскі, Віцебскі, Доўжанскі, Драж-
ноўскі, Заронаўскі, Лётчанскі (Веліка-
лётчанскі), Мікалаеўскі, Міхалеўскі,
Старасельскі, Шніцінскі. 26.3.1927 ска-
саваны, тэрыторыя перададзена ў Ві-
цебскі р-н.
КУЗЬМЁНКА Уладзімір Іванавіч
(23.8.1952, в. Хватаўка Бялыніцкага
р-на), бел. псторык. Канд. гіст. н.
(1988). Скончыў БДУ (1975). Працаваў
настаўнікам у Бялыніцкім р-не, з 1979
навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі АН
291
КУЗЬМІЧ
Беларусі. Даследуе гісторыю Бсларусі
перыяду 2-й сусв. вайны.
Тв.: Партазанскне оружейннкм. Мн.. 1990;
Советская ннтеллнгенцня в партазанском
двнженнм в Белорусснн, 1941—1944 гг Мн ,
1991: О соцнальных пропессах в Беларусм в
годы Всзнкой Огечественной войны // Ста-
ронкі ваеннай псторыі Беларусі. Мн., 1992
Вып. 1; Ксторня Беларусн' Вопр. н ответы
Мн.. 1993 (у сааўт.).
КУЗЬМІН Аляксанлр Ірыфанавіч (н.
24.7.1918, в. Дабропіна Бабруйскага
пав., цяпер у Кіраўскім р-не), парт. і
дзярж. дзеяч БССР. Скончыў БДУ
(1949). У Вял. Айч. вайну штурман звя-
на бамбардзіровачнага авіяпалка на
Паўд. і Закаўказскім фраптах. У 1944—
46 заг. ваен. аддзела, у 1948—50 заг. ад-
дзела прапаганды і агітацыі Савецкага
райкома нартыі Мінска. У 1950—51
нам. заг. аддзела, у 1955—58 заг. аддзе-
ла прапаганды і агітацыі Мінскага абко-
ма КПБ. 3 1951 заг. аддзела пранаганды
і агітацыі, у 1953—55 заг. аддзела школ
і ВНУ Мінскага гаркома КІІБ У
1958—62 сакратар Мінскага абкома
КПЬ, з 1962 заг. аддзела прапаганды і
агітацыі, з лют. 1971 па жн. 1986 сакра-
тар ЦК КПБ Чл. ЦК КПБ з 1966, чл.
Бюро ЦК КПБ з лют. 1971. Дэп. Вярх.
Савета СССР у 1979—84, Вярх. Савета
БССР у 1963—80, 1985—90, нам. стар-
шыні Вярх. Савета БССР у 1967—<71.
КУЗЬМІНІЧЫ, вёска ў Дужаўскім с/с
Чавускага р-на, каля р. ІІроня, на аўта-
дарозе Слаўтарад—Чавусы. За 13 км на
Пд ад Чавусаў, 63 км ад Магілёва. 368
ж., 143 двары (1996).
У пісьмовых крыніцах упершыню
упамінаецца ў 1560 як сяло дзярж. улас-
насці ў Магілёўскай воласці. 3 1604 у
Чавускім войтаўстве Магілёўскага ста-
роства Аршанскага пав. Віцебскага вая-
водства ВКЛ. 35 двароў. У 1742 у К. 31
двор, царква, карчма. Пасля 1-га падзе-
лу Рэчы Паспалітай (1772) у Рас. імпе-
рыі, у Магілёўскай (у 1796—1802 Бела-
рускай) губ. У 1880 у Даўгамохскай во-
ласці Быхаўскага пав., 384 ж.. 59 два-
роў. У 1897 — 586 ж., 81 двор, земская
школа. 3 1919 у Гомельскай губ.
РСФСР. 3 1924 у БССР, у Чавускім
р-не Магілёўскай акругі, ,з 1938 у Магі
лёўскай вобл. У 1924—25 цэнтр сельса-
вета. У 1940 — 1071 ж., 153 двары. У
Вял. Айч. вайну ў снеж. 1943 гітлераўцы
поўнасцю спалілі вёску, загубілі 145
жыхароў. Адноўлена пасля вайны. У
1960—65 у Антонаўскім с/с. 303 ж., 115
двароў (1972). Клуб, б-ка, аддз. сувязі,
магазін, фельчарска-акушэрскі пункт.
Брацкая магіла сав. воінаў. Помінкі ар
хеалогіі: за 1 км на У ад К. стаянка эпо-
хі неаліту і селішча ранняга жал. веку і
Кіеўскай Русі, на Пн ад селішча —
курганны могільнік. Марат Батвіннж
КУЗЬМІЧ Іона Савіч [13(25).4.1897,
мяст. Капаткевічы Мазырскага пав., ця-
пер г.п. Капаткевічы Петрыкаўскага
’р-на — 26.5.1972], удзельнік грамадз.
292
КУК
вайны ў Беларусі Скончыў Ваен. ака-
дэмію імя Фрунзе (1927) У час 1 й
сусв. вайны (з 1916) на Зах. фронце вёў
рэв. работу сярод салдат. У Кастр. рэва-
люцыю 1917 камісар тэлеграфа ў Ста\
цы Вярх. галоўнакамандуючага (Мап-
лёў). У 1918 адзін з арганізатараў пар-
тыз. барацьбы з герм. акупантамі на
Палессі, кіраўнік партыз. атрала. 3 1919
у Чырв. Арміі, камісар палка, удзельнік
вызвалення Беларусі ў 1920 ад польскіх
інтэрвентаў, пазней камісар дывізіі. 3
1927 на ваен гасп рабоце. У Вял Айч
вайну на буд-ве ваен. аб’ектаў. У
1947—52 нач буд ва Мінскага трактар-
нага з-да, кіраўнік трэста «Белтрактара-
буд». Чл ЦК КП(б)Б у 1949—52.
КУК Аляксандр Іванавіч (6(18). 1.1886,
маёнтак Курпста (Курлістэ) Юр’еўскага
пав. Ліфляндскай губ, цяпер Эсто-
нія — 31.5.1932], ваенны дзеяч, удзель-
нік грамадз. вайны ў Беларусі. Скончыў
Пецярбургскае юнкерскае вучылішча
(1909), Акадэмію Генштаба (1918).
Удзельнік 1 й сусв вайны, обер-афіцэр
для даручэнняў 4 га корпуса 1 й арміі.
3 1918 у Чырв Арміі. Нач разведваль-
нага аддзела штаба Смаленскага р на
Зах. ўчастка атралау заслоны, нач. апе-
ратыўнага аддзела штаба Эстляндскай
арміі, нач. штаба Паўд групы 7-й армн
Зах. фронту. 3 ліп. 1919 нач. аператыў-
нага аддзела штаба 15-й арміі, з вер.
1919 нач штаба, каманд. 15-й арміяй
(кастр. 1919). У вер. 1920—маі 1921 ка
мандуючы 16-й арміяй. У маі 1921 —
вер. 1923 памочнік нач разведвальнага
ўпраўлення штаба РСЧА. 3 вер. 1923
нач. штаба Зах фронту, Зах ваен. акру
гі 3 1927 памочнгк каманд. Ленінград-
скай ваен. акруган, потым у РВС
СССР 3 1929 камендант Карэльскага
ўмацаванага раена 3 1931 ваен. аташэ ў
Японіі. Панцеляймон Селіванаў.
КЎКАЛЬНІК Павел Васілевіч (1795, г.
Замосце, Полыпча — 1884), пісьмен-
нік, псторык. Д-р права (1815). 3 укр.
Руіны замка крыжакоў на месцы полацкай крэпасці Кукенойс Гравюра 19 ст.
АІ.Кук.
уніяцкай сям'і. Брат пісьменніка
Н В.Кукальніка. Скончыў Полацкую
езушкую акадэмію (1815). У 1825—32
заг кафедры ўсеаг. іісторыі Віленскага
ун-та, у 1832—42 выкладаў у Мед.-хі-
рурпчнай і Духоўнай акадэміях у Віль-
ні, потым — у каталіцкай семінарыі
Адначасова з 1829 цэнзар, у 1863—65
старшыня цэнзурнага к-та. Ў 1860-я г
старшыня Віленскай археаграфічнай ка-
місіі. Пад яго рэдакцыяй выдадзены 1-ы
т. яАктау Віленскай камісіі» (1865) Аў-
тар прац па гісторыі ВКЛ. «Гісторыя кі-
равання і заканалаўства ў Літве» (1853),
«Нарысы старадаўняга быту ў Лпве»
(1865) Яго буйнейшая праца «Гістарыч
ныя нататкі пра Літву» (1864), як і ін
шыя, кампілятыўная, заснавана на да
следаваннях Ю Ярашэвіча, Е.-С Бантке,
Ю І.Крашэўскага, М.Стрынкоўскага,
М.М.Бантыш Каменскага. Ідэйна па-
літ. погляды К. грунтаваліся на заходне-
русізме, што істотна паўплывала на яго
інтэрпрэтацыю псторыі ВКЛ ад «часоў
легендарных» да 1795. Аўтар успамінаў,
апублікаваных у «Русском архнве»
(1873—74).
Літ Шверубовнч АМ. Братья Ку-
кольннкн: Очерк нх жнзнн Внльна, 1885,
Улашнк НН Очеркн по археографнн н
нсточннковеденню нсторнн Бслорусснн фео
дального пернода М , 1973. Дзмітрый Карау
КУКЕВІЧ Канстанцін Фадзеевіч (1810
Вільня — 1842), жывапюец, графік Ву-
чыўся ў Віленскім уп це ў Я.Рустэма і
Пецярбургскай АМ (1835—39). На ас-
нове вывучэння жыцця і побыту бел і
яўр. насельніцтва Віленшчыны і Гро-
дзеншчыны ў 1830-я г. стварыў шэраг
жанравых кампазіцый, якія з цягам ча-
су сталі каштоўпымі гіст. выяўленчымі
крыніцамі «Рускія салдаты ў вёсцы»,
«Прывал уланаў каля пераправы цераз
раку», «Карчма» «Яўрэйскія кантрабан-
дысты ў ваколіцах Вільні». Сярод гра-
фічных замалевак «Гандляр шапкамі»,
«Букініст», «Карчма ў прадмесці», «Ста
рызнік» У 1840 выдаў серыю лгтаграфій
«Вільня, год 1840» — сцэн з нар. жыц-
ця. Малюнкі К былі змешчаны ў аль-
боме Я.Вільчынскага
Літ Дробов Л.Н. Жквопмсь Белорус-
снн XIX—начала XX в. Мн., 1974
КУКЕНбЙС (Кнкепозс) Кукейнос,
Кокнесе Кокенгузен, стара-
жытны горад, адзін з фарпостаў Полац-
кага княства Размешчаны на правым
беразе Зах. Дзвшы, за 246 км на ПнЗ ад
Полацка, цяпер г п Кокнесе Стучкін-
скага р-на Латвп
Упершыню ўпамінаецца пад 1205 у
«Хроніцы Лівоніі» Генрыха Латвійскага,
калі там княжыў Вячка. Складаўся з
замка (дзядзінца), вакольнага горада і
ўмацаванага пасада (агульная пз каля 1
га). У выніку археал. даследаванняў вы-
яўлсна 14 гарыэонтаў, якія адлюстроў-
ваюць 4 этапы засялення К Узнік на
месцы паселшіча ранняга жал. веку. У
2-Й пал 11 — пач 13 ст належаў По-
лацкаму княству, быў месцам збору да
ніны з народаў Ніжняга Падзвіння
(латгалаў, селаў, ліваў і інш.) У 1206
кн. Вячка ўдзельнічаў у паходзе полац-
кага кн. Уладзіміра на крыжакоў. У
1208 драўляны замак спалены крыжака-
мі, у 1209 на яго месцы пабудаваны му
раваны замак, які з’яўляўся значпым
гандл. цэнтрам Полацкай зямлі Меў
цесныя гандл і эканам сувязі са Сма-
ленскай, Чарнігаўскай, Кіеўскай, Наў
гародскай і інш. землямі Нассльніцтва
горада было зтнічна мяшанас і склада-
лася з мясц балтаў (латгалаў і селаў) і
славян. Пры раскопках знойдзены 2
падвескі з выявай трызубца (родавы
знак Рурыкаеічаў), свінцовая віслая пя-
чатка, якая, магчыма, належала княгіні
Сафіі, маці Ефрасінні Полацкай
Літ. Штыхов ГВ Горола Полоцкой
землн (IX—XIII вв.). Мн , 1978, Булкнн
В А Герцнке н Кукенойс // Генезмс м развм
тне феодалмзма в Росснн Л , 1988.
Генадзь Семянчук.
КУКЛІ. каменны мопльнік 11—13 ст і
канпа 14 — пач 17 ст. каля в. Куклі
Воранаўскага р-на. Мясц назва Баяр
скія магілы, якія, паводле падання. з’я-
віліся ў выніку вайны мясцовых баяр з
крыжакамі. Выявіла ў 1982 і даследава-
ла ў 1988—89 А.В.квяткоўская, абсле-
даваў у 1984 Я.Г.Звяруга. На магілах
вымасткі з камянёў, пад вымасткамі
выяўлены вуглі, фрагменты ганчарных
гаршкоў 11—13 ст„ сляды вогнішчаў.
Пахавальны абрад — трупапалажэнне ў
ямах галавой на Пд і ПдЗ. У большасці
пахаванняў знойдзены рэшткі дамавін.
Пахавальны інвентар: медныя і сярэб-
раныя шматпацеркавыя скроневыя
кольцы, рознакаляровыя шкляныя па-
церкі, ракавіны кауры, грошы, бронза
выя бразготкі, медны крыжык, пяр-
сцёнкі, завушніцы і інш.
КУКСЁНАК Павел Ашонавіч
[3(15).5.1891, в. Царкавішча Полацкага
пав., цяпер в. Кульнева Расбнскага
р-на — 3.12.1941], адзін з арганізатараў
камуніст. падполля ў Віцебскай вобл. ў
Вял. Айч. вайну. Удзельнік грамадз.
вайны. У 1920—30-я г. на сав. і гасп.
рабоце. 3 1938 нач. Паўн. ўпраўлення
Наркамата земляробства БССР. 3 вер.
1939 старшыня Часовага ўпраўлення
Дзісенскага пав., Глыбоцкага райвы-
канкома. У 1941 стварыў і ўзначаліў
дзейнасць Сакалішчанскай падп.
арг-цыі, якая мела групы ў 10 вёсках
Дрысенскага, Полацкага і Расонскага р-
наў. Забіты ням.-фаш. акупантамі ў час
арышту. Дэп. Вярх. Савета БССР з
1940.
КУЛАГІН Анатоль Мікалаевіч (н.
23.1.1947, г. Барысаў), бел. мастацтва-
знавец, гісторык архітэктуры. Канд.
мастацгвазнаўства (1986). Скончыў БПІ
(1960). 3 1970 у Ін-це мастацгвазнаў-
ства, этнаграфіі і фальклору АН Бела-
русі. Працы па гісторыі і тэорыі архі-
тэктуры і мастацтва Беларусі. Адзін з
аўтараў «Збору помнікаў гісторыі і куль-
туры Беларусі» (т. 1—7, 1984—88;
Дзярж. прэмія БССР 1990), «Гісторыі
беларускага мастацгва» (1988, 1989).
Тв:. Архвтекгура дворцово-усддебных ан
самблей Белорусснн: Вгорая половнна
XVIII — начало XIX в. Мн., 1981; Помнікі
Слоніма. Мн., 1983 (разам з В.Б.Караткевіч);
Дэержнніцмна: Прошлое н настояшее. Мн.,
1986 (разам з АІ.Валахановічам); Архмтекгу-
ра м мскусство рококо в Белорусснн. Мн„
1989; Шэдэўры архігэкгуры ракако. Мн„
1991; Адраджэнне готыкі. Мн„ 1993; АтЬопу
гококоте » козсіоіасй па Віаіопві // Вііііеіуп
ЬіМогіі 5хШкі. 1988. № 1—2.
КУЛАГІН Андрэй Міхайлавіч (4.9.1921,
в. Стара Закружжа Гомельскага пав.,
цяпер в. Старое Закружжа Веткаўскага
р-на — 9.8.1980), Герой Сав. Саюза
(1944). Скончыў Магілёўскі аэраклуб
(1939), Армавірскую ваен. авіяц. школу
пілотаў (1942), Ваен. паветр. акадэмію
(1954). 3 1936 працаваў на аўтарамон-
тным з-дзе імя Кірава ў Магілёве. У
Вял. Айч. вайну з ліп. 1942 на Паўд.,
Закаўказскім, Паўн.-Каўказскім фран-
тах, у Асобнай Прыморскай арміі і на
2-м Бел. фронце. Лётчык-знішчальнік
капіган К. зрабіў 762 баявыя вылеты,
правёў 142 наветр. баі, збіў 32 варожыя
самалёты, 7 у групавых баях. Да 1956 у
Сав. Арміі, палкоўнік. 3 1959 на парг.
рабоце, з 1961 інструктар, заг. сектара
ЦК КПБ. Дэп. Вярх. Савета БССР у
1947—51. Быў чл. Сав. к-та ветэранаў
вайны, чл. Ген. савета Міжнар. федэра-
цыі барацьбітоў Супраціўлення. Яго
імем названы вуліцы ў Магілёве і ў в.
Старое Закружжа, сярэдняя школа на
радзіме.
КУЛАПН Міхаіл Васілевіч (1900, с.
Марчугі Маскоўскай губ., цяпер Вас-
красенскі р-н Маскоўскай вобл. —
31.7.1956), партыйны і дзярж. дзеяч
БССР. 3 1917 рабочы. У 1918—20 у
Чырв. Арміі. 3 1937 старшыня Слуцкага
акр. выканкома, старшыня Аргкамітэта
ЦВК БССР па Мінскай вобл., нам.
старшыні СНК БССР, адначасова з
студз. 1939 нарком земляробства БССР.
3 16.11.1939 другі сакратар ЦК КП(б)Б.
У 1941—49 першы сакратар Новасібір-
скага абкома ВКП(б). Пасля ў Савеце
па справах калгасаў пры Савеце Мініс-
траў СССР і Мін-ве сельскай гаспадар-
кі СССР. Чл. ЦК КП(б)Б у 1938—41,
чл. Бюро ЦК КП(б)Б у студз. 1939—
чэрв. 1941. Дэп. Вярх. Савета СССР у
1937—46 і Вярх. Савета БССР у 1938—
47.
КУЛАКбЎСКІ Ігнат Рыгоравіч (1800, в.
Янаўшчына Пружанскага пав„ цяпер
хутар у Пружанскім р-не — 1870), бел.
грамадскі і культ.-асв. дзеяч, педагог.
Скончыў Свіслацкую гімназію (пач.
1820-х г.), Варшаўскі ун-т. У 1830—-40-я
г. жыў у Гродне, працаваў у губ. адмі-
ністрацыі, у дырэкцыі нар. вучылішчаў,
ст. наглядчыкам пав. вучылішчаў. Быў
грамадскім супрацоўнікам Віленскага
музея старажытнасцей, чл. Віленскай
археалагічнай камісіі, чл. навук. т-ваў у
Вільні, Варшаве, Пецярбургу, Даніі. У
1850-я г. пераехаў у маёнтак Крыштапа-
рова (Хрыстапарова) Сакольскага пав.
Гродзенскай губ. (цяпер Беластоцкае
ваяв., Польшча), настаўнічаў, узначаль-
ваў Ін-т шляхетных дзяўчат у Бсласто-
ку. У 1834 накіраваў пісьмо на імя мі-
ністра асветы Расіі, у якім даводзіў не-
абходнасць пашырэння адукацыі для
мясц. насельніцгва, нагадваў пра цяжкі
гіст. лёс бел. народа на працягу стагод-
дзяў, пра яго акаталічванне і паланіза-
цыю. Пераконваў у неабходнасці выву-
чэння мовы бел. народа, яго этнаграфіі,
мастацгва, мясц. старажытнасцей, а
таксама гісторыі, бо яна «паглынута гіс-
торыяй палякаў або ледзь упамінаецца ў
гісторыі Расіі». Як выхад з такога стано-
вішча прапаноўваў стварыць спец. пад-
ручнік «Гісторыя краю». Адначасова з
пісьмом падаў падрабязны праект рэар-
ганізацыі жаночай адукацыі на Белару-
сі.
Літ.: Нарысы гісторыі народнай асветы і
педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн„ 1968. С.
157; Каханоўскі Г. Асветнік з Палесся
// Каханоўскі Г. Адчыніся, таямніца часу.
Мн„ 1984.
КУЛАЦТВА (ад кулак), пашыраная ў
грамадска-паліт., навук. і маст. л-ры
назва болып заможнай (багатай) групы
сялянства, звязанага з прадпрымальніц-
твам у с.-г. вытворчасці. Узроўнем
КУЛАЦТВА
культуры і побытам К. мала адрозніва-
лася ад інш. груп сялян, як і апошнія,
удзельнічала ў земляробчай працы.
Спачатку (17 ст.) расійскі выраз «кулак»
азначаў сельскага гандляра — перакуп
шчыка (дакладней кулашчыка),. які зай-
маўся скупкай і перапродажам збожжа.
3 развіццём капіталіст. вытв. адносін,
узмацненнем сувязі неземляробчых ра-
бот з земляробчымі заняткамі першапа-
чатковы сэнс тэрміна (перакуішічык,
скупшчык, хцівец) саступіў месца вы-
значэнням кулака як фігуры, што дзей
нічала на рынку і ў вытворчасці. Пры
гэтым словам «К.» ўсё часцей абазнача-
ліся любыя формы эксплуатацыі і прал
прымальніцгва, у тл. ў вытв. сферы
У.ІЛенін у працы «Развіццё капіталізму
ў Расіі» (1896—99) ужыў гэты тэрмін
для харакгарыстыкі вытв. і рыначнай
дзейнасці пераважна дробнага пласта
сельскай буржуазіі, які знаходзіўся на
стадыі фарміравання. Паняцце «кулак»
выкарыстоўвалася і для харакгарыстыкі
наогул заможнага селяніна, у т.л. і таго,
які акрамя сваёй працы і працы членаў
яго сям’і актыўна выкарыстоўваў наём
ную рабочую сілу. К. было выклікана
да жыцця асабістай прадпрымальнасцю,
імкненнем да расшырэння маштабаў і
структуры сямейнай (сваёй) гаспадаркі
(вытворчасці), г. зн. рацыяналізацыі яе
ў імя эканам. інтарэсу на аснове пасту
повага злучэння селянінам земляроб-
чых заняткаў з рознымі відамі неземля-
робчых і пасляземляробчых работ
(пачатковая апрацоўка сыравіны, леса-
нарыхтоўка і лесараспрацоўка, адыход-
ніцтва). Гэта, аднак, не выключала вы-
карыстання такім уласнікам прадпры-
мальніцкага найму і здачы ў наём срод-
каў вытв-сці, працы вольнанаёмных і
адработачных рабочых у спалучэнні з
ліхвярскімі і гацдл. аперацыямі для раз-
віцця сваёй гаспадаркі. У канчатковым
выніку эканам. значэнне К. грунтавала-
ся і на капіталіст. с.-г. вытв-сці, і на ка-
бальных, гандл.-ліхвярскіх формах эк-
сплуатацыі. Кулак уяўляў сабой «напаў-
капіталістычны», «паўпрацоўны», «пра-
мысловы» (г. зн. прадпрымальніцкі)
тып гаспадара, які садзейнічаў склад-
ванню фермерскай гаспадаркі ў земля-
робстве. Аднак не ўсе ў грамадстве (па-
літыкі, дзеячы навукі, культуры і інш.)
лічыліся з рэальным працэсам станаў-
лення рацыянальнага гандл. земляроб-
ства, зменай формаў і метадаў арганіза-
цыі сял. гаспадаркі ў адпаведнасці з
патрабаваннямі часу. Адсюль, верагод-
на, вынікаюць супрацьлеглыя мерка-
ванні ў адносінах да К. — ад поўнага
яго адмаўлення да прызнання як інша-
роднага цела ў сац. рэчаіснасці і таму
асуджанага на знікненне. Найб. выраз-
на апошняя пазіцыя аддюстравана ў
афіц. тэорыі сав. дзяржавы аб сац.
структуры грамадства, у ацэнцы сялян-
ства як дробнабуржуазнага, няўстойлі-
вага і хісткага ў вызначэнні ўласнай лі-
КУЛАЦТВА
ніі паводзін, няздольнага самастойна да
выкаранення адсталасці і паскарэння
тэмпаў эканам. росту. К. як найб. бур-
жуазнай частцы сялянства адводзілася
пераважна роля контррэв. сілы на шля-
ху ў «светлую будучыню» — сацыялізм.
Таму кіраўнікі сав. дзяржавы былі ак-
тыўнымі прыхільнікамі рэалізацыі зада-
чы ліквідацыі К. Тым не менш у публі-
цыст. і маст. творах, навук. працах
дасав. і сав. перыядаў сустракаюцца
розныя характарыстыкі кулака: «ініцыя-
тыўны», «асабліва працалюбівы» гаспа-
дар з «камерцыйным талентам», «куль-
турны гаспадар (фермер)», «ліхвяр»,
«прайдзісвет», «скнара», «жмінда», «ган-
дляр», «спекулянт», «міраед», «уласнік»,
«буржуй», «сялянская (сельская) буржу-
азія», «буржуазія вёскі», «самы шматлікі
з буржуазных пластоў», «селянін-экс-
плуататар», «капіталістычны клас (эле-
мент) вёскі», «капіталістычны прадпры-
мальнік у земляробстве», «заможныя
сялянскія вярхі», «кабальшчык», «апо-
шні эксплуататарскі клас», «апора
контррэвалюцыйных, антысавецкіх эле-
ментаў» і інш.
У Беларусі, як і ў Расіі, працэс фармі-
равання К. ўзмацніўся ў выніку адмены
прыгоннага права і агр. рэформаў ца-
рызму ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. У су-
вязі з развіццём капіталізму ў сельскай
гаспадарцы К. ператваралася ў якасна
новую сац. групу дробнасял. вёскі.
Мацнелі яго сувязі з сял. працай і ла-
дам жыцця. У сферу інтарэсаў К. ўвахо-
дзілі гандл. аперацыі, ліхвярства, вя-
дзенне самастойнай гаспадаркі, прыста-
саванай да рыначных умоў. Кулакі па-
шыралі наём пастаянных і часовых
рабочых (гадавых, сезонных, падзён-
ных), уводзілі шматпольныя севазваро-
ты, пародзістую жывёлу, удасканаленыя
прылады працы. Павялічвалася коль-
касць гаспадароў-прадпрымальнікаў,
якія валодалі прамысл.-гандлёвымі
аб’ектамі (млынамі, крупадзёркамі,
маслабойнямі, крамамі і інпі.). У 1877 у
Беларусі было 39,4 тыс. (8%) заможных
і кулацкіх гаспадарак прадпрымальніц-
кага (капіталіст.) тыпу з надзелам
больш за 20 дзесяцін кожная. Прыклад-
на палова з іх звярталася да наёмнай
працы, да канца 19 ст. яны складалі 8—
9% (у іх налічвалася каля 446 тыс. чал.).
Паводле перапісу 1897 у сельскай мяс-
цовасці Беларусі было каля 50 тыс. гас-
падарак, якія выкарыстоўвалі пастаян-
ную наёмную рабочую сілу (да 55 тыс.
батракоў). Паскарэнню росту сельскіх
прадпрымальнікаў садзейнічала ажыц-
цяўленне сталыпінскай аграрнай рэфор-
мы (1906—17) шляхам укаранення сял.
зямельнай уласнасці і хутарскога земле-
карыстання. Складаючы амаль 11-ю
частку ўсіх сял. гаспадарак (не болып за
106 тыс. двароў), у 1913 яны валодалі
26,7% коней, 36,6% пасяўных плошчаў,
выраблялі 37% збожжа, 38,8% бульбы.
Гэта група сялянства шырока выкарыс-
тоўвала с.-г. машыны і ўдасканаленыя
прылады працы. Высокай была ўдзель-
ная вага К. ў пастаўцы таварнай пра-
дукцыі (хлеба, бульбы, спірту, прадук-
таў жывёлагадоўлі, ільнаводства). Сва-
бодныя грошы ў выглядзе чыстага пры-
бытку прадпрымальніцкія гаспадаркі
выкарыстоўвалі на паляпшэнне вытвор-
часці, куплю зямлі, гандл. ці ліхвярскія
аперацыі. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917
і ажыццяўлення сацыяліст. заканадаў-
ства 1918—20 становішча заможнага ся-
лянства рэзка змянілася. У ходзе рэалі-
зацыі жорсткай сац. і падатковай палі-
тыкі сав. улады ў адносінах да «сель-
скай буржуазіі» былі ліквідаваны болып
ці менш развітыя формы агр. капіталіз-
му, у тл. гаспадаркі фермерскага тыпу,
болыдасць якіх знаходзілася на стадыі
арганізац. станаўлення. Тады ж у сродкі
барацьбы супраць К., сял. багацеяў як
эксплуататарскага класа было ўключана
і паняцце раскулачванне — прамая ці
гвалтоўная экспрапрыяцыя (поўнасцю
або часткова) сродкаў вытв-сці ў кулац-
кіх гаспадарках у спалучэнні з інш. адм.
мерамі. Вял. ролю ў барацьбе супраць
К. адыгралі камітэты беднаты; яго па-
зіцыі падарвала і харчразвёрстка. Да
канца 1918 эканам. база кулакоў была
істотна разбурана. На пач. 1919 іх удз.
вага ў Віцебскай і Магілёўскай губ.
зменшылася ў параўнанні з дакастр. пе-
рыядам не менш чым у 3 разы і дасяг-
нула прыкладна 3% (супраць амаль 10%
на Беларусі ў 1917), у 1920 яны складалі
не больш за 2% ад аіульнай колькасці
аднаасобных гаспадарак Кулак як
сельскі капіталіст, што жыў за кошт эк-
сплуатацыі наёмнай працы, у асн. быў
ліквідаваны. У час новай эканамічнай
палітыкі рост К. аднавіўся. Гэтаму са-
дзейнічалі меры сав. ўрада па землеўпа-
радкаванні і ліквідацыі цераспалосіцы,
аб’яднанні дробных участкаў зямлі,
добраахвотным выхадзе сялян на хута-
ры і водрубы. Ствараліся т. зв. культ.-па-
казальныя гаспадаркі, якія мелі льготы
пры землеўпарадкаванні, крэдытаванні,
матэрыяльна-тэхн. забеспячэнні і інш. у
рамках правядзення курсу на абмежа-
ванне і выцясненне К. У пач. 1929 у
БССР зарэгістравана 300 такіх гаспада-
рак. Пераход ад сістэматычнага выцяс-
нення К. эканам. сродкамі да адм.-палі-
тычных (надзвычайных, гвалтоўных)
пачаўся пасля XV з’езда ВКП(б) (2—
19.12.1927), які паставіў задачў «разві-
ваць далей наступленне на кулацгва»,
дабівацца адноснага яго скарачэння.
Напярэдадні суцэльнай калектывізацыі
рэзка ўзраслі маштабы абмежавальнай
палітыкі дзяржавы ў адносінах да разві-
тых гаспадарак Хуткімі тэмпамі скара-
чаліся і згортваліся іх крэдытаванне і
забеспячэнне сродкамі вытв-сці, узмац-
няўся падатковы ціск, абмяжоўвалася іх
уступленне ў с.-г. кааперацыю, канфіс-
коўваліся зямельныя лішкі, абразаліся
хутарскія і культ.-паказальныя гаспа-
даркі ў інтарэсах беднаты. У 1928—29 у
бел. вёсках такім чынам было ўрэзана
не менш як 7700 гаспадарак. Алначасо-
ва спынілася землеўпарадкаванне гас-
падарак хутарскога тыпу. Вераснёўскі
(1929) пленум ЦК КП(б)Б асудзіў прак-
тыку развіцця хутарскога землекарыс-
тання як праваапартуністычную і пра-
кулацкую, падкрэсліў, што «рашучая
барацьба супраць хутароў, за масавую
калектывЬацыю — вось асноўны ло-
зунг партыі і савецкай улады БССР». У
адпаведнасці з новымі падыходамі хута-
ры сталі атаясамлівацца з кулацкімі гас-
падаркамі. У пастанове СНК СССР ад
21.5.1929 «Аб прыкметах кулацкіх гас-
падарак, у якіх павінен прымяняцца ко-
дэкс законаў аб працы» да кулацкіх ад-
несены гаспадаркі, што сістэматычна
выкарыстоўвалі наёмную працу, мелі
машыны з механічным рухавіком, млы-
ны, маслабойні, крупадзёркі, шапаваль-
ні, пастаянна ці часова здавалі ў наём
памяшканні і с.-г. машыны, мелі чле-
наў сем’яў, якія атрымлівалі непрацоў-
ныя даходы ад гандлю, ліхвярства, ка-
мерцыйнага пасрэдніцгва ці рэліг. куль-
таў. Мэтанакіраваны падрыў эканам.
пазіцый заможнага сялянства дапаўняў-
ся мерамі па іх ізаляцыі аж да пазбаў-
лення выбарчых правоў тых, чые сваякі
былі рэпрэсіраваны па класавых ці па-
літ. матывах. У 1925/26 гасп. г. «лішэн-
цы» ў масе выбаршчыкаў бел. вёскі
склалі 1,4%, у 1928/29 — 1,9%. Кулакоў
актыўна выганялі з сельскіх парт. ячэек
[у пач. 1929 іх удз. вага ў КП(б)Б скла-
дала 1,5%, у Віцебскай акр. — 4,6%],
зямельных т-ваў вёсак, сялянскіх тава-
рыстваў узаемадапамогі (СТУ). На пач.
1930 колькасць выбраных у СТУ замож-
на-кулацкіх элементаў склала 0,2% (у 5
разоў менш, чым у 1925). У ліп. 1929
прынята рашэнне аб забароне прыёму
кулацкіх сем’яў у калгасы і «неабход-
насці сістэматычнай работы па ачыстцы
калгасаў ад кулацкіх элементаў, якія
спрабуюць разлагаць калгасы знутры».
Лістападаўскі (1929) пленум ЦК
ВКП(б) патрабаваў неадкладнага вы-
гнання кулакоў з калгасаў. Пасля т. зв.
хлебанарыхтоўчага крызісу, які здарыў-
ся ў СССР зімой 1927/28 у выніку пра-
лікаў кіраўніцтва краіны, органы ўлады
пачалі згортваць свабодны (рыначны)
гацдаль, прымусова забіраць разам са
спекулятыўнымі і запасы насення, маё-
масць. Усё гэта выклікала абвастрэнне
напружанасці ў вёсцы, акты тэрору.
Толькі ў снеж. 1928 зарэгістравана 79
тэрарыст. актаў, у маі 1929 здзейснены
21 замах на старшынь сельсаветаў і кал-
гасных актывістаў. Масавы характар на-
было «самараскулачванне» — знішчэн-
не свойскай жывёлы, згортванне вы-
творчасці распродажам сваёй маёмасці,
с.-г. інвентару і інш. У адказ на гэта
ўлады ў адносінах да К. пачалі поўную
ліквідацыю гаспадарак, маёмасці і фіз.
расправу.
У снеж. 1929 — студз. 1930 органамі
Наркамюста БССР аддадзены пад суд
162 уладальнікі кулацкіх гаспадарак, пе-
раважна за забойства актывістаў, напад
на калгаснікаў, падпал калгаснай маё-
масці. У выніку надзвычайных мер ужо
да 1929 удз. вага К. ў агульнай масе сял.
гаспадарак Беларусі зменшылася да 2%
(сярод 800 тыс. усіх гаспадарак налічва-
лася не больш за 16 тыс. т. зв. кулац-
кіх). Афіцыйна абвешчаны пераход у
канцы 1929 — пач. 1930 да палітыкі
ліквідацыі К. як класа фактычна ўзако-
ніў знішчэннс індывідуальнай гаспадар-
кі — асновы існавання сял. сям’і. Зака-
надаўчае замацаванне гэты курс набыў
у пастанове ЦВК і СНК СССР ад
1.2.1930 «Аб мсрах па ўмацаванні сацы-
ялістычнай перабудовы ў раёнах су-
цэльнай калектывізацыі і па барацьбе з
кулацтвам». ІІаводле няпоўных звестак,
дд мая 1930 на Бсларусі раскулачана
15 629 сял. гаспадарак (1,9% усёй іх
колькасці), з іх 2393 оылі серадняцкія
(15,9% ад агульнай колькасці раскула-
чаных), 6 тыс. сем’яў выслана ў паўн.-
ўсх. раёны СССР Паводле пастановы
ЦВК і СНК СССР ад 13.11.1930 «Аб
недапушчэнні кулакоў і лішэнцаў у ка-
аперацыю» кулакі і інш. асобы, пазбаў-
леныя права голасу. не маглі быць чле-
намі калгасаў і інш. каапсратываў. На
1.6.1931 з 2241 калгаса БССР было вы-
гнана 2235 кулацкіх гаспадарак. Гэтыя
мсры выклікалі новую хвалю сял. вы-
ступленняў, завадатарамі і асн. ўдзель-
нікамі якіх па-рансйшаму лічыліся ку-
лакі. У 1-й пал. 1931 у БССР зарэгістра-
вана 1169 выступленняў сялян, у т.л.
247 нападаў на калгасны актыў Хоць у
пач. 1930-х г. адчайнае супраціўлснне
К., усяго сялянства было зломлена,
рэпрэсіі супраць яго працягваліся, у т.л.
правядзеннем з 2-й пал. 1930-х г. кам
паніі па ліквідацыі хутароў. У Зах. Бела-
русі ажыццяўленне палітыкі ліквідацыі
К. пачалося ў 1939—41, завяршылася ў
канцы 1940 — пач. 1950-х г. У алносі-
нах да кулакоў тут шырока ўжываліся
характарыстыкі «памагаты нямецкіх
акупантаў», «антысавецкі бандыт»,
«бандпамагаты» і інш. У 1951 цэнтр.
дырэкгыўныя органы СССР прынялі 2
пастановы аб высяленні сем’яў кулакоў
з зах.-бел. вёскі. У сак. 1952 была сфар-
міравана група кулакоў (1356 чал.) для
перасялення ў Казахстан. Паводле звес-
так органаў дзяржбяспекі, толькі ў ноч
на 18.4.1952 на працягу сутак «былі вы
яўлены і выселены» ва ўсх. раёны
СССР 1683 кулацкія сям’і, якія «варожа
дзейнічалі супраць калгасаў». Калі ў да-
кастр. перыяд К. развівалася ў рэчы-
шчы перспекгыўных тэндэнцый, то ў
сав. эпоху — як часовая з’ява пераход-
нага этапу ў грамадскім жыцці. У гэтым
было зацікаўлена парт. кіраўніцтва,
якое накіроўвала гандл.-рыначныя ад-
носіны ў адпаведнасці са сваёй схемай
руху да сацыялізму. Таму рэалізацыя
палітыкі ліквідацыі К. як класа эксплу-
ататараў была не столькі сродкам зні-
шчэння менавіта яго, колькі «іншадум
нага» сялянства наогул. Разам з тым
паўсюднае прымяненне формаў націску
і прымусу стымулявала калектывізацыю
эканамічна (перадача калгасам сродкаў
вытв-сці і маёмасці раскулачаных гас
падарак) і псіхалагічна (фактар «апош-
няга папярэджання» і запалохвання ад-
наасобнікаў). Сац.-эканам., маральна-
этычныя і паліт. вынікі ліквідацыі К.
выявіліся ў разбурэнні асн. прадукц. сіл
вёскі, дэзарганізацыі і заняпадзе с.-г.
вытв-сці, «рассяляньванні» і масавай гі-
М.Кулеша. Гетман. 1840-я г.
белі людзей — бязвінных заложнікаў
класавай палітыкі.
Літ.: Коллектмвнзацня сельского хозяй-
ства: Важнейшне постановлення Коммуннс-
тмческой партнн н Советского правнгельства,
1927—1935. М., 1957; Экономнка Белоруссмн
в эпоху ммперналнзма, 1900—1917. Мн.,
1963; Соцнально-экономнческне преобраэо-
вання в Белорусской ССР за годы Советской
властм Мн, 1970; Л мпмнскнй Л.П
Развнтне капмталнзма в сельском хозяйстве
Белорусснм (II половнна XIX в.). Мн.. 1971,
Проведенме сплошной коллектмвнзацнм
сельского хозяйства Белорусской ССР (но-
ябрь 1929 г. — 1932 г.). Мн., 1973; Победа
колхозного строя в Белорусской ССР. Мн.,
1981; Белоруссня в эпоху капнгалнзма. Т 1
Мн., 1983; Документы свндетельствуют: Пз
нсторнн деревнн накануне н в ходе коллек
тнвнзацнн 1927—1932 іт. М., 1989; Зеле
н н н Й.Е. Осушествленне полнгнкн «лнквн-
дацнн кулачества как класса» (осень 1930—
1932 іт.) // Нсторня ССР. 1990. № 6; П а -
н ю т н ч В.П. Соцнально-экономнческое
развнтне белорусской деревнм в 1861—1900
гг. Мн , 1990; Я г о ж. Повторенне мнфов //
Бел. ннва. 1991. 6 авг.; Шыбека 3. Ці бы-
лі кулакі на Беларусі? // ЛіМ 1991. 22 сак;
Бейлькін X. Да пытання аб фермерах і
Я.Кулік. Трыпціх «Усяслаў Чарадзей, Ефра-
сіння Полацкая, Лазар Богша». 1996.
КУЛІК к
кулаках на Беларусі (друтая палова XIX —
пачатак XX стст.) // Бел. гіст. часоп. 1994.
№4; Сорокнн А Разгром: Как большевм-
кн «ііреобразовалн» бел. деревню // Чалавек і
жаноміка. 1994. № 12. Анаталь Сарокін
КУЛЁША Міхал (1795 або 1800, Віль-
ня — 3.11.1863), бел. графік і жывапі-
сец. У 1821—24 вучыўся ў Віленскім
ун-це ў Я.Дамеля і Я.Рустэма, выклю-
чаны за ўдзел у т-ве філарэтаў. I Іраца-
ваў на Палессі, у Крыме. 3 1829 выкла-
даў у мяст. Крожы (Літва), з 1837 у
Гродне, з 1844 у Беластоку. Працаваў у
жанрах гістарычным, батальнага пейза-
жа. тэатралыіа-дэкаратыўным мастац-
гве. Творам уласцівы рысы рамантызму.
Гіст. дакладнасцю вызначаюцца творы
«Атака гусараў», «Гетман», «Адпачынак
салдат» і інш. Значную мастацкую і
гіст. каштоўнасць маюць ландшафгпыя
і арх. пейзажы, зробленыя ў час пада-
рожжаў па Беларусі, Літве, Расіі і Укра-
іне: «Хацін», «Царква Барыса і Глеба нд
Каложы ў Гродне», «Мерачоўшчына»,
«Стары і Новы замкі ў Гродне», «Байда
кі на рацэ», віды Пецярбурга, Ііецярго-
фа, Царскага Сяла. Шэраг пейзажаў
выдадзены ў альбомах Лемерсье ў ГІа-
рыжы (1850) і Ю.Вільчынскага ў Вільні.
Літ.: Дробов Л.Н. Жявоппсь Белорус-
снн XIX — начала XX в. Мн., 1974.
Леанід Дробаў
КУЛЕША Ян Алаізій (18.6.1660, Пад
ляшша — 13.1.1706), каталіцкі рэліг.
дзеяч. пісьменнік-палеміст. Са шляхец-
кага роду герба «Слепаўрон». Скончыў
Віленскую акадэмію (1690). 11.7.1677
уступіў у ордэн езуітаў. 3 1690 праф.
красамоўства і грэч. мовы ў Пінску,
Драпчыне, Пултуску (Польшча). У
1694—95 выкладаў грэч. мову ў Полац-
кім езуіцкім калегіуме. 3 1695 у Бабруй-
ску, праводзіў місіянерскую дзейнасць
сярод праваслаўных. падарожнічаў па
чарнігаўскай і северскай землях для
прапаганды уніяцтва сярод рас. бежаіг-
цаў-старавераў, але беспаспяхова. 3
1701 у Оршы, потым у Мсціславе; наве-
даў Расію, дзе вёў рэліг. дыспуты з пра-
васл. духавенствам. Быў прыхільнікам
прыняцця езуітамі ўсх. (правасл.) абра-
ду для больш эфектыўнай прапаганды
каталіцызму ў Рэчы Паспалітай і асаб-
ліва ў Расіі, аднак гэта не было дазволе-
на папствам. У канцы жыцця займаў
кафедру маральнай тэалогіі ў Віленскай
акадэміі. Аўтар палемічнага твора «Вера
праваслаўная...» (Вілыія, 1704), дзе з
каталіцка-тэндэнцыйных пазіцый пра-
сачыў гісторыю правасл. царквы да
канца 17 ст.
КУЛІК Яўген Сяргеевіч (н. 31.10.1937,
Мінск), бел. графік. Скончыў Бел. тэ-
атр.-маст. ін-т (1963). Удзельнік маст.
выставак з 1963. Працуе ў станковай і
кніжнай графіцы, экслібрысе. Распра-
цоўвае тэмы гісторыі. культуры і культ.
спадчыны бел. народа: ілюстрацыі да
«Слова пра паход Ігаравы» (1963), нізкі
лінарытаў «Помнікі дойлідства Гара-
К КУЛІКОВІЧ
дзеншчыны» (1974), малюнкі-рэкан-
струкцыі «Замкі Беларусі», аркушы
«Кірмаш на Беларусі ў 18 ст» (усе
1977), «Хрыстос прызямліўся ў Гародні»
паводле рамана У Караткевіча (1978),
ілюстрацый да паэмы М.Гусоўскага
♦Песня пра зубра» (1979), дыптых «Раг-
валод, Тур—Рагнеда, Ізяслаў» (1980),
нізкі малюнкаў «Паўстанне 1863 г. на
Беларусі» (1988) і «Славутыя дзеячы пс-
торыі і культуры Беларусі» (з 1993) і
інш.
кулікбвіч Мікалай Мікалаевіч, проз-
вшіча, пад якім жыў і працаваў у
1944—69 у эміграцыі кампазітар
М М ІПчаглоу
КУЛІК6ЎСКАЯ БІТВА 1380 Албылася
8.9.1380 на Куліковым полі каля р
Няпрадва (правы прыток Дона) паміж
войскамі Залатой Арды і вял. кн. мас-
коўскага Дзмітрыя Іванавіча (Данскога).
Мэтай Арды ў паходзе 1380 на рус зем-
лі было аднауленне паліт кантролю нал
Маск дзяржавай пасля паражэння та-
тар у 1378 ад Дзмітрыя Іванавіча на р
Вожа. Для гэтага ардынскі военачальнік
Мамай (фактычна кіраўнік дзяржавы —
часткі Залатой Арды на 3 ад Волгі) за-
ключыў антымаскоўскі саюз з вял кн
ВКЛ Ягайлам. У 1379 — 1 й пал. 1380
Мамай сабрау значнае войска (40—60
тыс. чал , у асн. лёгкая кавалерыя) Па
ход на Маск. княства быў прызначаны
на восень 1380, на 1 вер. запланавана
сустрэча ардынскага і саюзнага войска
ВКЛ на р Ака. У жн Дзмітрый Івана-
віч даведаўся ад вял кн разанскага
Алега Іванавіча пра выступленне ар
дынцаў і разаслаў у саюзныя княствы
ганцоў з просьбай аб дапамозе. Да яго
прыбылі яраслаўскія, растоўскія, бела
зёрскія, мурамскія, ялецкія, мяшчэрскія
княжацкія і гарадавыя дружыны (усяго
каля 70 тыс чал., у асн. конніца) Не-
вял вонска паслаў Ноўгарад У сярэдзі-
не жн. маск. і саюзныя з ім войскі ру-
шылі да г. Каломна, дзе былі створаны
паходныя палкі і прызначаны ваяводы
У адной з рэдакцый «Сказання пра Ма
маева пабоішча» паведамлялася. што
адным з камандзіраў палка правай рукі
быў кн. Глеб Друцкі (у інш. рэлакцыях
Глеб Бранскі або Глеб Каргапольскі,
асоба не высветлена). 26—27 жніўня
Дзмітрый Іванавіч пераправіў войска
цераз Аку каля вусця Лапасні і рушыў
да Дона 4 вер ва ўрочышчы Беразуй да
яго далучыліся кн. Андрэй Аіьгердавіч
(гл. Андрэй Полацкі} з атрадам палачан і
пскавічоў і Дзмйпрый Альгердавіч са сва-
ёй дружынай У ноч на 8 вср маск
войска пераправілася цераз Дон. вын
шла на Кулікова поле паміж рэкамі
Няпрадва і Смолка і стала ў баявы па
радак Паводле Наўгародскага 4-га ле-
тапісу (спіс Дуброўскага), рус. войска
было падзелена на 6 палкоў: перадавы
(тут знаходзіліся Альгердавічы), вялікі
правай рукі, левай рукі, старажавы і за-
садны. Паводле інш крыніц, стаража
Ку.іікоўскші 6гт>а 1380 Мініяцюра Лшавога
летапіснага зводу 16 ст.
вога палка не было, а Дзмітрый Азьгер-
давіч камандаваў часткай рэзерву Бітва
пачалася ў 11 гадзін лабавой атакай ар
дынцаў на пярэдні маск полк, які пад
моцным націскам адступіў. Гал. ўдар
Мамай скіраваў на цэнтр пазіныі, дзе
стаялі палкі вялікі і леван рукі, паколькі
атака на полк правай рукі была адбіта
Амаль усе ваяводы палка левай рукі за-
пнулі, а сам ён падаўся назад да Ня
прадвы Прасоўванне ардынцаў некат
час стрымліваў рэзерв Дзмітрыя Альгер
давіча, але і ён быў разбіты Зыход бп
вы вырашыў засадны полк маск. вой
ска, якім камандавалі Уладзімір Аідрэ-
евіч Старыцкі і Дзмггрый Іванавіч Ва
лынскі (Баброк), паколькі ў Мамая
свсжых сіл не засталося. Атака рэзерву
з крайняй левай пазшыі маск. войска
была нечакананан для ардынскай кон
ншы. Спачатку яна стрымлівала ўдар,
потым падалася назад і ў ходзе адступ-
лення адкінула ўласную пяхоту, што
выклікала агульныя ўцекі Бітва скон
чылася ў 14 гадзін, але пагоня працяі
валася да позняга вечара Мамай з не-
вял. рэшткамі войска ўцёк у свае ўла-
данні, дзе неўзабаве быў забіты Войска
Дзмітрыя Іванавіча страціла 30 тыс чал
(у тл «30 паноў літоўскіх», всрагодна, з
войск Альгердавічаў) Вял кн. разанскі
Алег Іванавіч, якога Мамай прымусіў
далучыцца да сябе, у бітве не ўдзельні-
чаў. Ягайла на бітву спазніўся, паводле
рус. летапісаў, на дзень ці нават менш і
пасля Кб. напаў толыа на наўгародскі
атрад, які вяртаўся дахаты Паводле
ням хронік Дзетмара Любекскага і Ега
на Позільге, ён адабраў у наўгародцаў іх
лолю трафеяў. К.б значна паўплывала
на рост аўтарытэту Маск. княства, вы-
значыла яго першынство ў аб’яднанні
рус зямель. Бітва знаншла шырокае ад-
ностраванне ў тагачаснай л-ры. Ёй бы-
лі прысвечаны летапісныя «Аповесш
пра Кулікоўскую бітву», «Сказанне пра
Мамаева пабошіча», «Задоншчына» На
думку некат. даследчыкаў, у 1386 у По-
лацку склалзена летапісная аповесць, у
якой шмат месца адведзена праслаўлен
ню Андрэя і Дзмітрыя Альгердавічаў.
«Сказанне пра Мамаева пабоішча»
ўтрымлівае шмат неверагодных фактаў
пра Кб. Твор узвышае ролю Аіьгерда-
вічаў, якія нават раяць Дзмггрыю Івана
вічу перайсці Дон і пачаць бітву, дапа-
магаюць яму размясшць войскі ў бая-
вым парадку. Такі літаратурны прыём
меў на мзце адцяніць антымаскоўскую
дзейнасць іх бацькі Азьгерда і брата
Ягайлы
Літ «Слово о полку Пгорсвс» н памятнв
кв Кулнковского цнкла М , Л 1966, Кулн-
ковская бвтва: Сб. статей. М., 1980, Квр-
пмчнмков АН Кулнковская бнтва. Л.,
1980 Кулнковская бнтва в нсторнн н культу-
рс нашей Родвны М 1983; А э б е л е в
С.Н 06 устных нсточннках летопнсных тек-
стов (на матернале Кулмковского цмкла) //
Летопнсн н хроннкв, 1976 г., 1980 г. М,
1976, 1981; Сказання н повестм о Кулнков-
ской біггве М , 1982 Валерый Пазднякоў.
КУЛІкбЎСКІ Іван Міхайлавіч
|8(21)8 19О2 в. Плошчава Смаленскага
пав., цяпер Смаленскі р н — 6.5 1981],
алзін з юраўнікоў партыз руху ў Палес
кай вобл. ў Вял. Айч вайну. 3 1924 у
Чырв. Арміі. Удзельнік сав.-фінл. вай-
ны 1939—40 На фронце з чэрв. 1941 У
паргызанах з ліп 1942 камандзір атра
да, у студз —-лют. 1943 — партыз. бры-
гады 99 й імя Дз.Ц Гуляева, у сак.—лш
1943 — партыз. брыгады 210-й Капат-
кевшкай, у вер 1943 — чэрв. 1944 —
партыз брыгады 100-й Глускай, аднача-
сова чл Глускага надп РК КП(б)Б У
1944—60 на сав. і гасП рабоце.
КУЛІНА (Кулін) Васіль Пятровіч
(30.1(11.2) 1822, Слонімскі пав. —
1897?], педагог і публіцыст. Скончыў
Гал пед ін-т у Пецярбургу (1842) Вы-
кладаў у Целыпаўскгм дваранскім вучы-
лішчы (цяпер Цяльшай, Літва), Гро
дзенскай мужчынскай гімназц У
1860—70-я г. ў Вільні, інспектар пмна
зіі, потым інспектар Віленскай навучаль-
най акругі Па яго ініцыятывс ў Гро-
дзенскай і Мінскай губ адкрыта больш
за 30 нар школ. 3 1873 чл Паўн Зах
аддзела Рус. геагр. т ва. У 1875—83 ды
рэкгар Алфёраўскай настаўніцкай семі
нарыі ў Пецярбургу, наведаў Сірыю і
Палесціну з мэтай вывучэння працы
нар. школ У 1889—95 дырэкгар Вы-
шэйшых жаночых (Бястужаўскгх) кур
саў у Пецярбургу Выстунаў з пед. і
публшыст артыкуламі ў часопісах «Оте
чественные запнскн», «Журнал народ-
ного просвешення», «Сын Отечества»,
♦ Новое время» і інш. Аўтар падручніка
«Кніга для чытання» для нар. школ,
распрацаваў «Статут Маладзечанскай
настаўншкай семшарыі» Разам з
І.П Карнілавым і П М Ьацюшкавым
удзельнічаў у выданні ссрыі альбомаў з
тлумачальнымі тэкстамі «Помнікі ру-
скай даўшны ў заходніх губернях імпе-
рыі» (вып 1—1868—85) У час. «Рус
ская старнна» за 1893 надрукаваў свае
ўспамшы Валерый Чарапіца
КУЛІНКбВІЧ Канстанцін Антонавіч
(7.11.1919, г. Ішым Омскай губ., цяпер
у Цюменскай вобл ), бел. вучоны ў галі-
не фіз культуры і спорту Д-р пед н,
праф (1973) Засл. дз. фіз культуры
КУЛЬНЕЎ
БССР (1967). Скончыў Бел. ін-т фіэ.
культуры (1948). Удзельнік Вял. Айч.
вайны. 3 1948 нам старшыні Дзярж.
к-та па справах фіі культуры і спорту
пры СМ ЬССР. У 1953—62 заг кафсд-
ры, дэкан, у 1970—77 рэкгар Бел ін-та
фіз культуры У 1962—70 заг. кафсдры
фіз. выхавання, з 1977 праф. кафедры
педагогікі Бел. пед. ун-та. Віцэ-прэзі-
дэнт Міжнар к та псторыі фіз. выха-
вання і спорту (1972—90) Даследуе гіс-
торыю, арганізацыю і сац. роль спорту,
псторыю педагопкі Адзін з аўтараў
кніг «Савецкі алімпіец: сацыяльны пар
трэт» (1979), «Фізічная культура і спорт
Беларусі» (1988).
Тв Органнзацня фнзнческой культуры н
спорта Мн., 1967 Развнтнс фнзнческой
культуры н спорта в БССР Мн 1969; Эпііч-
ная педагогіка беларусаў Мн , 1993, Гісторыя
педагогікі. Мн 1995
КУЛІЧЙНКА Міхаіл Іванавіч (н
23.9.1926, хутар Новы Чызвік Шаўчэн
каўскага р-на Харкаўскай вобл , Украі
на), гісторык Д р гіст. н. (1965) праф.
(1966) Засл. дзеяч навукі РСФСР
(1986). Удзельнік Вял Айч. вайны.
Скончыў гіст. ф т Харкаўскага пед.
ін-та (1951). 3 1951 выкладчык, дацэігг,
заг. кафедры ВНУ г Харкава У 1968—
88 заг. ссктара тэорыі нацыі і нац.-вызв
руху Ін-та марксізму-ленішзму пры ЦК
КІІСС. Даследуе нац.-дзярж самавы
значэнне народаў Рас. імперыі. у тл.
беларускага. пытанні тэорыі нацыі. нац.
адносін і нап. палітыкі ў СССР Навук
кіраўнік і алзін з аўтараў калектыуных
прац па нац. пытанні: «Многанацыя-
нальная савецкая дзяржава» (1972),
«Ленінізм і нацыяналыіае пытаннс ў
сучасных умовах» (2 нзд., 1974), «Сацы
ялізм і нацыі» (1975), «Нацыянальныя
алносіны ў развітым сацыялістычным
грамадстве» (1977), «Развіцпе савецкага
народа —- нован пстарычпай суполь-
насці» (1980) «Крытыка фальсіфікацый
нацыянальных адносін у СССР» (1984)
У кнізе «Ьарацьба Камуністычнай пар-
тыі за рашэнне нацыянальнага пытання
ў 1918—1920 г.» (1963) даследаваў пры-
чынна выніковую сувязь утварэння
БССР з устанауленнем сав улады нац -
вызв рухам. бел камушст секцыямі
пры ЦК РКІІ(б). бел бежанскім рухам
Гв: Нацноііалыіые огношенмя в СССР
тенденцмн нх раэвнтня. М , 1972; Расцвет н
сблнжепне нацнй в СССР Проблемы теорнм
н методологнн М., 1981, Нацня н соцналь
ный прогресс. М 1983 Яуген Бараноўскі.
КУЛКО МЛОДЗЕЖЫ ВЕЙСКЕЙ
(коіко шкхіхіеўу ьміе^ккіез гурток вяско-
вай моладзі; КМВ), маладзежная арга-
нізацыя ў Зах. Беларусі ў 1920—30-я г
Стваралася польск ўладамі з мэтай
ідэалаг. і паланізатарскага ўздзеяння на
моладзь, якая яшчэ не была падрыхта-
вана да ўступлення ў мілітарызаваныя
арг-цыі «Стрэлец». Аб’ядноувала пера-
важна дзяцей з польскай адміністрацыі,
асаднікаў, бел. сялян польскай арысн-
тацыі. Найб пашырэнне мела ў мясцо-
васцях з пераваган насельніцтва ката
лшкага веравызнання Так, на тэр Ві-
лснскага ваяв ў 1934 былі 302 гурткі
Я П Кульнеў
КМВ (3676 членаў). Асн. формы іх
дзейнасці — культ і спарт работа, ве-
чары адпачынку з маст самадзсйнасцю,
дыспутамі і танцамі, спарт. спаборніц-
твы экскурсіі. ваенізаваныя гульні і
інш. Мела трывалую матэрыяльную ба-
зу. У Віленскім ваяв. ў распараджэнні
КМВ было 36 бібліятэк, 78 святліц
(спецыяльна абсталяваных памяшкан-
няў), 20 аркестраў 21 ралыёпрысмнік.
Асн арганізац. работу вялі настаўнікі
польскіх школ, каардынацыю і кан-
троль за дзейнасцю гурткоў — спец. ін-
структары з павятовай адміністрацыі. У
перыяд стварэння Антыфашысцкага на
роднага фронту (1935—37) КПЗБ і
КСМЗБ імкнуліся выкарыстаць гурткі
КМВ як паўлегальную форму масавай
работы. пераарыентоўвалі яс дзейнасць
у нац.-вызв. кірунку. Мірон Бобер
КУЛЬЬАЧЫНА. гарадзішча 10—13 ст
каля в. Кульбачына Шчучынскага р-на.
Гл. ў арт. Астрэя
КУЛЬВА Аўраам (Абрахам; каля 1510—
6.6.1545), асветнік, дзсяч Рэфармацыі ў
ВКЛ. Паходзіў са знатнага роду з-пад
Коўна. Д-р тэалогіі. Вучыўся ў Кракаў-
скай акадэміі на кафедры стараж моў
(1528), потым у Германіі (Вітэнбсрг,
Лейпцыг, дзе слухаў лскцыі М.Лютэра)
і Італіі. Вял. ўплыў на яго светапогляд
зрабілі ідэі хрысціянскага гуманізму. у
прыватнасш Эразма Ратэрдамскага. Ве-
рагодна, у гады вучобы далучыўся да
Рэфармацыі Пасля вяртання на радзіму
пры падтрымцы каралсвы Боны і вая-
воды віленскага Альбрэхта Гаштольда
заснаваў у Вільні школу (1540), дзе ву-
чылася каля 60 чал. Навучанне мела гу-
мангтарны свецкі кірунак, у школе час-
та выказваліся рэфармацынныя ілэг
Свае погляды на стан царквы выказваў
і ў пропавсдзях у Віленскім касцеле св.
Ганны Дзейнасць асветніка выклікала
занепакоснасць мясц. духавенства У
1542 біскуп віленсю Павел Галыпанскі
ламогся ад вял. кн Жыпмонта I выдан
ня эдыкта з патрабаваннем да К з’явіц-
ца перад касцельным судом. К. выму-
шаны быў пакінуць Вільню і схавацца ў
Каралеўцы (Кенігсбергу), дзе выкладаў
у мясц лютэранскім ун-це. У пач. 1545
атрымаў дазвол вярнуцца ў Вільню, дзе
неўзабаве памёр.
Літ. Кояпал М КеГогтпасіа і
копіггеГогтасіа * УУІеІкіт Кы^зіжіе Ьііежікіт
1» ініеііе ргораватіу жугпапіоже) ХУгосІаш,
еіс , 1973; Вапаігак М. КеГоігпасуа і
геГоіта каюііска * Взесехд ЗУіІегіікіе^ (1527—
1591) // ЗічФа іеоіо&ісгпе 1987—88 № 5—6.
Сяргей Казуля
КУЛЬНЕЎ Іван Пятровіч (1762, Ка-
зельскі пав. Калужскай губ. — пасля
1834), расійскі ваенны дзеяч, ген ад ін
фантэрыі (1828) Брат Я.П.Кульнева, дзі
цячыя гады праншлі ў г. Люцыне (у 19
ст ў Вшебскай губ, цяпер г Лудза,
Латвія). Скончыў Сухапутны шляхецкі
корпус (1785), служыў у войсках на ка-
мандных пасадах і афіцэрам-выхаваце-
лем у кадэцкім корпусе У Айчынную
вайну 1812 у складзс 1-га пях. корпуса
П X Вітгенштэына ўдзельнічаў у баях
пад Полацкам, Чашнікамі, каля в. Сту-
дзёнка на Бярэзіне. У час замежнага
паходу 1813 вызначыўся пры асадзе і
штурме горада-крэпасці Данцыг (цяпер
Гданьск, Польшча) Потым знаходзіўся
пры буйных штабах і военачальніках у
якасці генсрала па асобых даручэннях
3 1834 у алстаўцы Юрый Іваноі
КУЛЬНЕЎ Якаў Пятровіч
(25.7(5.8) 1763, Казельскі пав. Калуж-
скай губ — 20 7(1 8) 1812], расійскі ва-
ен дзеяч, ген маер (1808) Скончыў
Пецярбургскі кадэнкі корпус (1785).
Удзельнік рус. турэцкай вайны 1787—
91 і польскай кампаніі 1792—93 У час
паўстання 1794 удзельнічаў у баях суп-
раць войск Рэчы Паспалітай пад Ашмя
намі 6(17) чэрв., Лідай 28 чэрв (9 лш ),
Вільняй 8(19) лш., Кобрынам 4(15)
вер., у Крупчыцкім баі 1794, узяцці
Брэста 8(19) вер і Варшавы 19(30) кас-
трычніка У 1797—1806 служыў у Сум-
скім гусарскім палку, пераважна ў
Гродне. У складзе Гродзенскага гусар-
скага палка ўдзельнічаў у руска пруска-
франц. вайне 1806—07 і руска швсд
скай вайне 1808—09, у 1810 як шэф Бе-
ларускага гусарскага палка — у рус -ту
рэцкай вайне 1806—12. 3 17(29) 1.1811
шэф Гродзенскага гусарскага палка. У
час Айчыннай ваыны 1812 камандаваў
ар ергардам з 3 палкоў і інш. падраздзя
ленняў. Пасля цяжкага бою з франц.
корпусам маршала Ш.Н.Удзіно 16(28)
чэрв. каля Вількаміра (цяпер Укмерге,
Літва) быў вымушаны адступіць. Пасля
шэрагу дробных сутычак 3(15) лш ат-
рымау значную перамогу пад Друяй:
былі разбіты 2 кав палкі французау, у
палон захоплена болын за 140 чал., у
тл генерал. Загінуў у час Клясціцкіх ба-
к
298
КУЛЬТ
ёў 1812. Паводле ацэнкі Напалеона, быў
адным з лепшых кав. генералаў рас. ар-
міі. Па-майстэрску валодаў мастацтвам
авангарднага і ар’ергарднага баёў. На
месцы гібелі К., каля хутара Сівошына
Полацкага пав. (цяпер каля в. Лісуны
Полацкага р на), у 1830 пастаўлены
помнік. У 1832 К. перапахаваны ў в.
Ільзенберг Рэжыцкага пав. (цяпер Лат
вія), якая належала яго брату І.П. Куль
неву. Імя К. прысвоена ў 1909 Клясціц
каму гусарскаму палку (да 1824 Гро-
дзенскі), у 1900 — Полацкай настаўніц-
кай семінарыі; у 1911 ст. Межвіды
Пецярбургска-Варшаўскай чыг. перай-
менавана ў Кульнева. Вёска Царкаві
шча Расонскага р-на перайменавана ў
в. Кульнева. Яго імем названы вуліцы ў
Полацку і Лудзе (б. Люцын, дзе прай
шло дзяцінства, Латвія), пастаўлены
помнік у г.п. Друя.
Літ.'. Калмновскмй А Я.П Куль-
нев... // Русская стармна. 1887. Т. 53, № 2;
Красавнцкнй П.М. Генерал майор
Я.П.Кульнев н бой под Клястнцамн. Вм-
тебск, 1912; Давыдов Д. Воспомннання о
Кульневе в Фннлянднн (1808) // Соч. М.,
1962. Шаміль Бекцінееў
КУЛЬТ АСбБЫ (лац. СГ111118 шанаван-
не, пакланенне), гісторыка-еацыяльная
і палітычная катэгорыя, што праяўляец-
ца ў празмерным узвелічэнні ролі асо
бы. У сучасных гіст. і паліт. навуках мае
некалькі значэнняў. Найчасцей ужыва-
ецца пры характарыстыцы «культу асо
бы І.В.Сталіна» ў СССР у 1930—50-я г.
З’яўленне тэрміна «К.а.» звязана з вы
нікамі работы XX з’езда КПСС (1956) і
пастановай ЦК КПСС ад 30.6.1956 «Аб
пераадоленні культу асобы і яго выні
каў». Аднак змест гэтага паняцця быў
абмежаваны рамкамі сав. паліт. гісто-
рыі. Шырэй яго разглядае гіст. матэры-
ялізм у кантэксце ўзаемаадносін нар.
мас і асобы ў гісторыі. Ацэнка К.а. на
XX з’ездзе КПСС была абмежавана
суб’екгыўнымі якасцямі Сталіна. Пасля
1985 з пачаткам перабудовы грамалства
ў СССР і абвяшчэннем палпыкі іалос-
насці стаў магчымым усебаковы аналіз
гэтай з’явы. У сувязі з рознымі метада-
лаг. падыходамі да ацэнкі ролі асобы ў
гісторыі ў паліт. і грамадскіх навуках
стаў ужывацца тэрмін «рэжым асабістай
улады». Працэс узурпацыі ўлады, як
правіла, складаецца з некалькіх стадый.
3 аднаго боку, захоўваецца бачнасць дэ-
макратыі, з якой паступова выпустош-
ваецца яе рэальны змесг, з другога —
пачынае прапаіандавацца ідэя аб вы
ключнасці лідэра, яго асаблівых якас-
цей. 3 боку грамадства назіраецца сус-
трэчная тэндэнцыя: яно надзяляе лідэра
асобымі якасцямі і магчымасцямі, звяз-
вае з ім рэалізацыю задач, якія стаяць
перад ірамадствам, выказвае яму свае
праблемы і спадзяецца на яго здольнас-
ці ў іх вырашэнні. У такім выпадку ў
вачах ірамадства магутнасць улады ата-
ясамліваецца з асобай, што садзейнічае
фарміраванню непадзельнага адзіна-
ўладдзя.
Літ.. Осмыслнть культ Сталмна. М., 1989;
Шахііазаров Г.Х Культ лнчіюстм как
ввд властв // Пульс реформ. М., 1989; Б у р -
л а ц к н й Ф.М. Вождм н советннкн: О Хру-
іцеве, Андропове н не только о ннх... М.,
1990; XX сьезд КПСС м его мстормческме ре-
альностн. М., 1991; Та ке р Р. Сталнн: Путь
к властн, 1879—1929: Мсторня м лнчность:
Пер. с англ. М., 1991; Файнбург З.РІ. Не
сотворн себе кумнра...: Соцналнзм н «культ
лнчностм»: (Очеркн теормн). М., 1991.
Алена Грэчнева.
КУЛЬТ ПРбДКАЎ, ушанаванне памер-
лых бацькоў і інш. членаў роду. Мярку-
ецца, што ўзнік на позняй стадыі рада-
вога ладу, з усталяваннем патрыярхату
(вядомы выпадкі існавання К.п. і на
стадыі мацярынскага роду). Звязаны з
верай у існаванне душы і ўяўленнямі
пра продкаў як апекуноў і ахоўнікаў ро-
ду, якія спрыяюць нашчадкам у вядзен-
ні гаспадаркі, ва ўрадлівасці і вайско-
вых справах. У першабытныя часы ўша-
ноўваліся татэмныя першапродкі, якія
лічыліся прабацькамі пэўнага роду, пле-
мя або этнасу і ўяўляліся ў выглядзе за-
аморфных ці антрапаморфных істот. Імі
ў балцкіх плямён, што насялялі б.ч. тэр.
Беларусі ў раннім жал. веку, магчыма,
былі мядзвсдзь і дзік. Паводле адной з
легецдаў, продкам беларусаў быў Бой
(Бай), які пакінуў сыну Белаполю землі
ў Падзвінні і Падняпроўі. На думку не-
кат. даследчыкаў, назва племяннога са-
юзу крывічоў паходзіць ад імя іх мярку-
емага родапачынальніка Крыва. У
«Аповссці мінулых гадоў» назва радзімі-
чаў выводзіцца ад Радзіма, які са сваім
родам прыйшоў у Пасожжа «з ляхаў».
Рэшткамі К.п. з’яўляюцца святкаванні
Дзядоў і Радаўніцы. Персанаж бел. міфа-
логіі дамавік таксама лічыўся звязаным
з продкамі. Сляды К.п. захаваліся ў па-
хавальных абрадах і іалашэннях.
Літ.. Легенды і паданні. Мн., 1983; Мва-
нов В.В., Топоров В.Н. Крмв//Мнфы
народов мнра. М., 1992. Т. 2.
Эдвард Зайкоўскі.
КУЛЬТУРА (лац. сііііцга апрацоўка,
земляробства, выхаваннс, алукапыя,
шанаванне), духоўны змест чалавечай
жыццядзейнасці, сацыяльнай арганіза-
цыі і пазнання, якія выяўляюцца ў нац.
самабытных тыпах эканомікі, правасвя-
домасці, мастацтва, рэліізі, тэарэт. і
практычных ведаў, асвячоных традыцы-
яй, культам і маральнымі імператывамі.
Паводле эмпірычнага вызначэння,
К. — сукупнасць рэальных і патэнцы-
яльных каштоўнасцей, якія ствараюцца
людзьмі ў працэсе эканам., грамадска-
паліт. і творча-духоўнай дзейнасці. Су-
адносіцца з цывілізацыяй як сваім эта-
пам на адносна высокім узроўні развіц-
ця пэўнага тыпу К. (старажытнаегіпец-
кая, антычная, хрысціянская і інш.
цывілізацыі). Як цэласную сістэму.К.
даследуе культуралогія, а яе падсістэмы
і элемснты — паасобныя гуманітарныя
навукі. Комплекснае даследаванне гіс-
торыі народаў і рэгіёнаў уключае раз-
дзелы па гісторыі К. Існуе мноства ме-
тадаў тыпалогіі і класіфікацыі К. Паво-
дле характару суадносін нацыянальнага
(рэгіянальнага) і агульначалавечага (уні-
версальнага) К. бывае «адкрытая»,
здольная да пазітыўнага ўзаемадзсяння
з іншанац. культурамі, і «закрытая»,
схільная да самаізаляцыі. Павсдле лі
нейна-храналагічнага крытэрыя К. па-
дзяляецца на першабытную, старажыт-
ную, сярэдневяковую, рэнесансавую,
новую, сучасную; з пункту гледжання
яе структуры і зместу асн. звенаў — на
этнічную, класічную і посткласічную.
Заснавальнік дыялектычнай метада-
логіі Г. Гегель распрацаваў цэласную
сістэму К. як самавыяўлення духоўнай
субстанпыі — быцця ў формах духа
суб’екгыўнага (свядомасць), аб’ектыў-
нага (грамадства, дзяржава, права, ма
раль) і абсалютнага (мастацтва, рэлігія,
філасофія). На думку рас. сацыёлага 19
ст. М.Данілеўскага, не існуе сусв. К.,
або цывілізацыі, ёсць рэгіянальныя,
нац. і гіст. тыпы К., якія развіваюцца і
прыходзяць у заняпад. Нямецкі філосаф
і культуролаг пач. 20 ст. О.Шпенглер
разглядаў К. і цывілізацыю як паляр-
ныя стадыі ўздыму і заняпаду грамад-
ства; няма агульначалавечай К„ ёсць
нацыянальна непаўторныя К. асобных
народаў і рэгіёнаў, якія дамінуюць у
пэўныя гіст. эпохі. Паслядоўнік Дані-
леўскага К. Ляонцьеў (19 ст.) распраца
ваў канцэпцыю трох стадый у развіцці
К. кожпага народа: першапачатковая
прастата, складаны росквіт, паўторнае
спрашчэнне. Паводле марксісцкай кан-
цэпцыі (К.Маркс, Ф.Энгельс, У.ІЛенін
і інш.), свядомасць вызначаецца гра-
мадскім быццём, «матэрыяльная куль-
тура» дэтэрмінуе ўсе формы духоўнай
дзейнасці, якія ў сваю чаргу ўплываюць
на развіццё эканам. базісу. У пач. 20 ст.
філосафы-пазітывісты адмовіліся ад сіс-
тэматызаванай гісторыі К. і акцэнтавалі
ўвагу на яе сац. функцыях. Ням. сацы
ёлагі М.Вебер і Г.Рыкерт уяўлялі К. як
сістэму ідэй і каштоўнасцей, якія адроз-
ніваюцца паводле іх ролі ў арганізацыі
сац.-эканам. дзейнасці грамадства. Ан-
трапалаг. і этнагр. школы ў культурало
гіі часцей абмяжоўваліся даследаваннем
ранніх, «дацывілізацыйных» тыпаў К.
Паводле фенаменалагізму (Э.Гусерль і
яго паслядоўнікі), канкрэтныя з’явы К.
выяўляюць агульначалавечы змест, сха-
ваны ва ўсіх нац. К., якія ў кантэксце
універсальных структур свядомасці ўяу-
ляюцца толькі «прыватнасцямі» або
«шыфрамі».
Бел. К. адносіцца да тыпу адкрытых.
У сваім гіст. развіцці яна прайшла асн.
этапы, характэрныя для еўрап. славяна-
балцкай К. Важным дасягненнем бел.
культуралогіі, літ. і грамадска-філас.
думкі з’явілася канцэпцыя нац. адра-
джэння як гіст. заканамсрнасці ў развіц-
ці К. народаў, «адцесненых» з гіст.
авансцэны. На ўсіх гіст. этапах бел. К.
развівалася ва ўзаемадзеянні з суседнімі
слав. і інш. еўрап. культурамі, чэрпаю-
чы свае рэсурсы з баіатых здабыткаў
нар. творчасці (этнагр. тып К.). Асн.
крыніцы даследавання бел. К. эпохі эт-
нагенезу — археал. знаходкі, стараж.
міфалогія, архаічныя роды і жанры
фальклору, сведчанні іншаземных гісто-
рыкаў, летапісы. Захаваліся фрагменты
299
КУЛЬТУРА
жылля, вырабы, элементы маст. нлас-
тыкі эпохі сярэдняга палеаліту, якія
сведчаць аб перавазе ўжытковых і сак-
ральных тыпаў стараж. К. У пасляледа-
віковы перыяд (каля 10 тыс. гадоў на-
зад) сфарміравалася блізкае да сучасна-
га геагр. аблічча тэр. Беларусі, якое
паўплывала на этнічную К. нашых
продкаў. У 5—10 ст. сфарміравалася
зрубная тэхніка драўлянага жылля, ты-
пы асн. сродкаў працы, начыння, тра-
дыцыі нар. побыту і натуральнай гаспа-
даркі. Высокага канструкцыйнага і эс-
тэт. ўзроўняў дасягнулі зыходныя фор-
мы хатняга рамяства і прыкладнога
мастацгва, якія пазней ва ўмовах падзе-
лу працы мадыфікаваліся і ўдасканаль-
валіся рамеснікамі. Пачынаючы з ся-
рэднявсчча адбывалася дыферэнцыя-
цыя стараж. сінкрэтычнай К., вылучэн-
не яе ўзасмазнітаваных утылітарных і
эстэт. функцый. На культ. аблічча бела-
русаў, іх нац. характар паўплывалі асаб-
лівасці працэсу хрысціянізацыі іх прод-
каў, які праходзіў пераважна мірным,
эвалюц. шляхам. У пазнейшыя эпохі
гарманічны сінтэз хрысціянскай духоў-
насці і язычніцкай міфалогіі стаў адной
з важкіх прычын росквіту бел. фалькло-
ру. Спецыфічныя рысы хараюгэрны для
К. 11—12 ст. (росквіт Полацкага княс-
тва, Тураўскага княства, Пінскага княс-
тва, высокі ўзровень дойлідства, пісь-
менства, прыкладнога і выяўл. мастац-
тваў, асветніцкая дзейнасць Ефрасінні
Полацкай, Кірылы Тураўскага і інш.).
Поруч з дыферэнцыяцыяй, вылучэннем
маст. творчасці і літаратурна-асв. дзей-
насці К. сярэднявечча на масавым уз-
роўні заставалася сінкрэтычнай, грунта-
валася на адзінстве рамяства і творчас-
ці, практычных і эстэтычных функцый
мастацкага і навук. поглядаў на сусвет і
чалавека. У 12—13 ст. сфарміраваліся
арыгінальныя арх. школы ў Полацку
(Сафійскі сабор) і Гродне (Каложская
царква), створаны шэдэўры К. (крыж
Ефрасінні Полацкай майстра Лазара
Богшы, паэма «Слова аб палку Ігара-
вым»), У 13—15 ст. адбывалася станаў-
ленне бел. народнасці, дзяржаўнасці,
старабел. мовы, самабытных формаў
бел. абарончай архітэктуры (Навагруд-
скі, Лідскі, Крэўскі замкі, гл. адпавед-
ныя арт.), царк. жывапісу і музыкі,
арыгінальнай і перакладной л ры; ад-
бываўся сінтэз мясц. культ. традыцый і
дасягненняў зах.-еўрап. К. ў галіне архі-
тэктуры, выяўл. мастацтва, музыкі. За-
вяршалася глыбіннае пераўтварэнне К.
ў новы, раней акрэслены бел. тып,
сфарміраваліся мясц. разнавіднасці ра-
манскага і гатычнага стыляў.
У пераходны перыяд ад сярэднявечча
да новага часу (15 — 1-я пал. 18 ст.)
сфарміраваўся бел. тып рэнесансавай К.
(16 — 1-я пал. 17 ст.), узніклі перад-
умовы для станаўлення сучаснай бел.
мовы, л-ры, тэатр., музычнага і інш.
мастацтваў. У архітэктуры побач з готы-
кай склаўся самабытны рэнесансавы
стыль. Дасягненнем рэнесансавай бел.
К. з’явіліся заснаванае Ф.Скарынай кні-
гадрукаванне, свецкая паэзія Міколы
Гусоўскага, Я.Вісліцкага, А.Рымшы і
інш., літ.-асв. дзейнасць С.Буднага,
В.Цяпінскага, станаўленне тэорыі кра-
самоўства і паэтыкі (граматыка слав.
мовы Л.Зізанія і М. Сматрыцкага), Ста-
туты ВКЛ 1529, 1566, 1588, развіццё
старабел. дзярж. мовы (Метрыка ВКЛ),
станаўленне свенкага тэатра, выяўл. і
муз. мастацтваў.
На мяжы паміж гуманіст. Адраджэн-
нем і культурай барока сфарміравалася
творчасць Сімяона Полацкага і новала-
цінскага польскага паэта, тэарэтыка
л-ры і красамоўства М. Сарбеўскага,
якія паўплывалі на развіццё маст. К.
Беларусі 17—18 ст. Яе асн. «стыль ста-
годдзя» барока раскрыўся ў дзвюх раз-
навіднасцях: усх.-слав. (сфарміравалася
на аснове сінтэзу мясц. К. і зах.-еўрап.
ушіываў) і зах. еўрап., носьбітамі якой
на Беларусі былі каталіцкія і уніяцкія
ордэны. Абодва кірункі самабытна
выявіліся ў архітэктуры. Прынцыпы
позняга барока рэалізаваліся ў ансам-
блях грамадзянскай архітэктуры і набы-
лі яскравую нац. самабытнасць у драў-
ляным дойлідстве 2-й пал. 17 — пач. 19
ст. У 17 ст. пачалося інтэнсіўнае развіц-
цё свецкай філасофіі (гл. Гісторыя філа-
софіі), школьнай адукацыі (езуіцкія ка-
легіумы, уніяцкія і правасл. брацкія
школы), кнігадрукавання (Магілёўская
брацкая друкарня, Куцеінская друкарня,
Супрасльская друкарня і інш.), тэатр.
мастацтва, красамоўства, кніжнай гра-
фікі і партрэтнага жывапісу, драўлянай
скулыітуры ў нар. стылі, царк. і свецкай
паэзіі, музыкі. У выніку Люблінскай уніі
1569з канца 17 ст. адбывалася паланіза-
цыя шляхты, гар. вярхоў, школы, друку;
беларускамоўная л ра адцяснялася на
неафіцыйны, псраважна рукапісны і
ананімны ўзровень. Метрыка ВКЛ
(14—18 ст.), інш. гіст. і літ. крыніцы
сведчаць, што да канца 17 ст. афіц. мо-
вай дзярж. справаводства заставалася
беларуская. Толькі ў 2-й пал. 17—18 ст.
яна паступова выцяснялася польскай і
часткова лацінскай. Ад 17—18 ст. заха-
валіся шматлікія ананімныя творы, у
якіх адлюстроўваўся працэс станаўлен-
ня новай бел. мовы («Ліст да Абухові-
ча», вершы і песні ў стылі барока і кла-
сіцызму, парадыйныя і інш. л-ра саты-
рычнага зместу — зб-кі «Птушыны
баль», «Ваенны паход грыбоў», «Пра ба-
ляванне вераб’я» і інш.). Лацінскія і
польскія п’есы школьнага тэатра, як
правіла, змяшчалі беларускамоўныя ін-
тэрмедыі, інш. фрагменты бел. л-ры
(«Селянін і вучань», «Камедыя» К.Ма-
рашэўскага). Пасля трох падзелаў Рэчы
Паспалітай (канец 18 ст.) і далучэння
Беларусі да Рас. імперыі паланізацыя
пануючых саслоўяў і афіц. «элітарнай»
К. нават узмацнілася, а пасля падаўлен-
ня паўстання 1863—64 заменена уплы-
вам рускай К. У такіх умовах культур-
на-творчыя маічымасці беларусаў ад-
люстроўваліся ў этнаір. К. (фальклор,
нар. тэатр, дойлідства, прыкладное мас-
тацтва, абрадавая К.), якая моцна
ўплывала на нац. маст. 19—20 ст.
Нар. К. і старабел. пісьмова-культ.
традыцыя сталі асн. крыніцай адра-
джэння ў 19 ст. Яму паспрыялі нац,-
вызв. рухі ў Еўропе, уплывы рус. і
польскай дэмакр. К. праз школу, л ру і
інш. На 1-м этапе нац.-адраджэнскага
руху (1-я пал. 19 ст.) адбывалася ста-
наўленне новай бел. л-ры (ананімныя
паэмы «Энеіда навыварат», «Тарас на
Парнасе», гугаркі, творчасць П.Багры-
ма, Я.Чачота, Я.Баршчэўскага, Р.Падбя-
рэскага, К.Рыпінскага, К.Вярыгі-Дарэў-
скага, В.Дуніна-Марцінкевіча), нац. тэат-
ра (тэатр Дуніна-Марцінкевіча), пача-
лося даследаванне нар. побыту і
творчасці. Другі этап (выспяваў пасля
паўстання 1863—64) характарызуецца
далейшым развіццём нац. свядомасці,
усведамленнем гіст. спадчыны бел. на-
рода, адмовай ад рамантычна-утапічных
мар аднаўлення ВКЛ у складзе Рэчы
Паспалітай, ідэйнай пераарыентацыяй
на пабудову Беларусі з уласнай К. і
дзяржаўнасцю. Станаўленне бел. нац.
К. і яе размежаванне з пануючымі ў
краі рас. і польскай К. выявілася ў на-
родніцкім руху (гл. «Гомон», Беларуская
сацыялістычная грамада), развіцці ся-
лянска-народніцкай, рэв.-дэмакр. думкі
(Ф.Багушэвіч, К.Гурыновіч, К.Каганец),
гацыяльна-крытычных матывах вуснай
нар. творчасці, у нар. тэматыцы і нац.
стылістыцы выяўл. мастацгва (твор-
часць К.Русецкага, І.Хруцкага, Н.Орды,
К.Альхімовіча, Н.Сілівановіча, А. і І.Га-
раўскіх, Ф.Рушчыца), вывучэнні жыцця
і К. беларусаў (лексічныя, этнагр.,
фальклорныя даследаванні УДабра-
еольскага, М.Доўнар-Запо.іьскага, К.Кір-
кора, І.Пасовіча, М.Нікіфароўскага,
Е.Раманаеа, К.Сержпутоўскага, П.ІПпі-
леўскага, літаратурна-лінгвістычныя
даследаванні Я.Карскага). У рэвалюцыю
1905—07 і пасля яе стваралася бел. кла-
січная л-ра (творчасць Я.Купалы, Я.Ко-
ласа, Цёткі, МБагдановіча, К.Гаруна,
З.Бядулі), нац. друк і кнігадрукаванне
(газ. «Наша доля», «Наша ніва», «Бела-
рус», «Гоман», час. «Лучынка», «Саха»,
альманах «Маладая Беларусь», выд-вы
«Загляне сонца і ў наша аконца» і інш.),
нац. тэатр (бел. вечарынкі, Першая бе-
ларуская трупа Ігната Буйніцкага, Пер-
шае беларускае таеарыства драмы і ка-
медыі), даследаваліся гісторыя Беларусі
(Е.Ластоўскі) і нац. л-ры (М.Гарэцкі),
сфарміравалася і пачала нармалізавацца
сучасная бел. літ. мова. 3 абвяшчэннем
Беларускай Народнай Рэснублікі і Бела-
рускай Саеецкай Сацыялістычнай Рэс-
публікі пачалося дзярж.-паліт. самавы-
значэнне беларусаў, ствараліся бел.
школы, выданні (газ. «Вольная Бела-
русь», «Беларускі шлях», «Беларусь», час.
«Беларускае жыццё» і інш.).
У 1920-я г. ў Сав. Беларусі ажыццяў-
ляўся працэс беларусізацыі, у выніку
паступова складвалася сістэма нар. аду-
кацыі з бел. мовай выкладання, створа-
ны Інстытут беларускай культуры, Ака-
дэмія навук Беларусі, Беларускі дзяржаў-
ны універсітэт, інш. вышэйшыя і ся-
300
«КУЛЬТУРА»
рэднія навуч. ўстановы. Пэўная ступень
суверэннасці БССР у 1920-я г. садзей-
нічала развіццю літ. мовы, росквіту літ.
творчасці (літ.-маст. аб’яднанні «Малад-
няк», еЛолымя», «Узвышша»), станаўлен-
ню бел. тэатра (гл. Беларускі тэатр імя
Янкі Купалы, Беларускі тэатр імя Якуба
Коласа, Беларускі трэці дзяржаўны тэ-
атр), выяўл. мастацгва, музыкі, кінема-
таграфіі, архггэктуры. Большасць цэнтр.
і мясц. газет выходзіла на бел. мове,
ствараліся бел. вайск. фарміраванні. У
1927—29 узмацніўся ідэалаг. ўплыў
кампартыі на кадры бел. навуковай,
культ.-асв. і літ.-маст. інтэлігенцыі, на
ўсе звёны грамадска-паліт. жыцця. Пра-
цэс згортвання беларусізацыі перарос у
рэпрэсіі 1930-х г. Вял. страты панеслі
АН БССР, асв. ўстановы, літ.-маст.
арг-цыі і органы друку.
Традыцыі культ.-адраджэнскага бел.
руху ў 1920—30-я г. развіваліся ў Зах.
Беларусі, нягледзячы на процідзеянне
польскіх улад. Палітыка, філасофія і
этыка гэтага руху абгрунтаваны ў эсэ
І.Канчэўскага «Адвсчным шляхам: (Да-
следзіны беларускага светапогляду)»
(Вільня, 1921) і Сулімы (У.І.Самойлы)
«Гэтым пераможаш!..» (у кн. «Заходняя
Беларусь: 36. грамадскай мыслі, навукі,
літаратуры, мастацгва Зах. Беларусі».
Вільня, 1923). Развіццю нац. К. садзей-
нічалі Таварыства беларускай школы,
Беларуская сялянска-работніцкая грама-
да, Беларускі пасольскі клуб, пасольскі
клуб «Змаганне», Беларускае навуковае
таварыства і Беларускі музей у Вільні,
дзеячы культуры і налітыкі Зах. Белару-
сі КЛуцкевіч, БТарашкевіч, С.Рак-Мі-
хайлоўскі, П.Мятла, П.Валошын, зах,-
бел. перыядычны друк (газ. «Беларуская
доля», «Беларуская ніва», *Беларускі
звон», час. кКалоссе», еМаладняк», »Род-
ныя гоні» і інш.), шырокае развіццё са-
мадзейнага і паўпрафесійнага тэатр.
мастацгва. Заходнебел. асветнікі, пісь-
меннікі, дзеячы мастацтва і навукі здо-
лелі супрацьстаяць паланізацыі, захавалі
традыцыі бел. дарэв. К.
У перыяд Вял. Айч. вайны прадстаў-
нікі бел. К. ўключыліся ў барацьбу з во-
рагам. Многія з іх працягвалі дзейнасць
у эвакуацыі, на фронце і ў партызанах.
У іх творчасці пераважала героіка-пат-
рыят. тэматыка, публіцыстыка. Плённа
ў гэтай галіне працавалі Я.Купала і
Я.Колас. У маст. творах А.Астрэйкі,
З.Астапенкі, П.Броўкі, П.Глебкі,
К.Крапівы, А.Куляшова, М.Лынькова,
М.Лужаніна, П.Панчанкі, М.Танка,
К.Чорнага і інш. адлюстроўваліся героі-
ка і цяжар вайны, апявалася мужнасць
бел. народа (гл. Літаратура). У развіцці
жанраў сатыры вял. ролю адыгралі газ.
«Раздавім фашысцкую гадзіну» і «Пар-
тызанская дубінка». Перад франтавікамі
выступалі брыгады бел. артыстаў Го-
мельскага тэатра, БДТ-1 (кіраўнікі
Г.Глебаў і У.Уладамірскі), БДТ-2
(П.Малчанаў), Бел. тэатра оперы і бале-
та (Л.Александроўская) і інш. Бел. кіна-
дакументалісты вялі здымкі ў партыз.
атрадах і франтавых брыгадах, стварылі
шэраг дакумент. фільмаў пра падзеі
вайны (гл. Кіно). У вайну напісаны муз.
творы (кантаты «Ленінградцы» і «Бела-
рускім партызанам» А.Багатырова, ба-
лада «У суровыя дні» і паэма «3 дзённі-
ка партызана» М.Аладава і інш ).
На акупіраванай тэр. Беларусі бел. К.
развівалася ў рамках акупац. рэжыму. 3
восені 1941 працягвалася школьнае на-
вучанне. Былі адкрыты сярэднія адука-
цыйныя і прафесіянальныя школы ў
Мінску, Маладзечне, Нясвіжы, Нава-
грудку, Браславе, Івянцы і інш. Выхо-
дзілі бел. перыяд. выданні, вучэбныя
дапаможнікі («Беларусь учора і сёння»
Я.Найдзюка, «Беларускі правапіс»
А.Лёсіка, «Беларуская граматыка» Та-
рашкевіча, паэт. зб. «Песняры Случчы-
ны» і інш.). Працаваў Мінскі гар. тэатр,
створаны оперы «Лясное возера» і
«Усяслаў Чарадзей» М.Шчаглова, муз.
творы АТуранкова, М.Равенскага.
Перамога над ням.-фаш. захопнікамі
выклікала ўздым нан. свядомасці (ад-
наўленне асветы і друку на роднай мо-
ве, вяртаннс літ., культурных, навук.
традыцый, якія раней адмаўляліся вуль-
гарна-сацыялагічнай ідэалогіяй і палі
тыкай, ажыўленне літ.-маст. творчасці).
Пасля XX з’езда КПСС (1956) пачалося
болып шырокае аднаўленне праўды пра
гісторыю, л-ру, мастацгва, у л-ру вярта-
лася творчасць рэпрэсіраваных пісьмен-
нікаў (А.Бабарэка, Ц.Гартны, С.Грахоў-
скі, У.Дубоўка, У.Жылка, М.Зарэцкі,
К.Звонак, Я.Пушча, С.Шушкевіч і інш ),
«другое дыханне» набыў талент старэй-
шых пісьменнікаў. У 2-й пал. 1950—
60-х г. плённа развіваліся школы бел.
тэатральнага (рэжысёры і акцёры В.Га
ліна, Глебаў, І.Ждановіч, П.Кармунін,
Б.Платонаў, В.Пола, Л.Ржэцкая,
К.Саннікаў, С.Станюта, З.Стома, Ула
дамірскі і інш ), музычнага (кампазіта-
ры Аладаў, У.Алоўнікаў, Багатыроў,
П.Падкавыраў, Р.Пукст, Н.Сакалоўскі,
Я.Цікоцкі), выяўленчага (жывапісцы
І.Ахрэмчык, ІДавідовіч, Я.Зайцаў,
В.Цвірка, Л.Шчамялёў і інш., скулытга
ры З.Азгур, А.Анікейчык, А.Бембель,
С.Вакар, Л.Гумілеўскі) мастаціваў. У
2-й пал. 1960 — 1-й пал. 1980-х г. наву
коўцы Беларусі засяродзіліся на дасле-
даванні культ. спадчыны. Падрыхтава
ны цыклы абагульняльных нарысаў, ка-
лектыўных манаірафій і энцыклапедыч
на-даведачных выданняў па гісторыі
бел. л-ры і мастацгва («Гісторыя бела-
рускай савецкай літаратуры», т. 1—2,
1965—66; «Гісторыя беларускай дакас-
трычніцкай літаратуры», т. 1—2, 1968—
69; Беларуская савецкая энцыклапедыя, т.
1—12, 1969—75; шматтомны збор *Бе-
ларуская народная творчасць»; «Гісторыя
беларускага тэатра», т. 1—3, 1983—87;
«Гісторыя беларускага мастацтва», т.
1—6, 1987—94; «Збор номнікаў гісторыі
і культуры Беларусі», т. 1—7, 1984—І8;
Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва
Беларусі, т. 1—5, 1984—87), шэраг да-
следаванняў па гісторыі філасофіі і эс-
тэтыкі [«Нарысы гісторыі філасофскай і
сацыялагічнай думкі Беларусі (да 1917
г.)», 1973; «Ідэі гуманізму ў грамадска-
палітычнай і філасофскай думцы Бела-
русі (дакастрычніцкі перыяд)», 1977;
«Развіццё марксісцка-ленінскай філасо-
фіі ў БССР (20—70-я гады)», 1984].
Склалася школа бел. этнамузыказнаў-
ства (даследаванні, пед. і творчая дзей-
насць Р.Шырмы, Г.Цітовіча, Л.Муха-
рынскай, З.Мажэйкі і іх паслядоўнікаў).
Створаны Музей старажытнабелару-
скай культуры ІМЭФ АН Беларусі, Бе-
ларускі дзяржаўны музей народнага дой-
лідства і побыту, інш. музейныя і
культ.-асв. ўстановы.
Новы этап гісторыі бел. К. пачаўся ў
канцы 1980-х г. Важнае значэнне для яе
развіцця мела прыняцце Закона аб мо-
вах у БССР (1990), утварэнне Таварыс-
тва беларускай мовы імя Ф.Скарыны. У
1990 айчынная і замежная грамадскасць
адзначыла 500-годдзе з дня нараджэння
асветніка і першадрукара Ф.Скарыны.
Вынікам комплексных даследаванняў
па скарыназнаўстве стала выданне яго
спадчыны, калсктыўных манаграфій,
зб-каў артыкулаў і архіўных дакументаў
і інш. Нац. вытокам бел. К. прысвсча-
ны энцыклапедычныя выданні «Статут
Вялікага княства Літоўскага 1588»
(1989), «Этнаграфія Беларусі» (1989),
«Археалогія і нумізматыка Беларусі»
(1993). На базе створанага ў 1991 На-
цыянальнага навукова-асветнага цэнтра
імя Ф.Скарыны Міжнароднай і Нацыя-
нальнай асацыяцый беларусістаў право-
дзіцца каардынацыя культуралагічных
даследаванняў у Беларусі і за мяжой. Ва
ўмовах незавершанасці працэсаў нац,-
культ. адраджэння першачарговае зна-
чэнне набывае аднаўленне і ўключэнне
ў сучасны сацыякультурны кантэкст
нац.-культ. традыцыі — народнай міфа-
логіі, фальклору, аўтэнтычных абрадаў,
роднай мовы, класічнай літ.-маст. спад-
чыны і інш.
Літ: Практычнае вырашэнне нацыяналь-
нага пытання ў БССР. Ч. 1. Беларусізацыя.
Мн., 1928; Тейлор Э. Первобытная куль-
тура. Пер. с англ. М., 1939; Л о т м а н Ю.М.
К проблеме тнпологнн культуры // Тр. по
энаковым снстемам. Тарту, 1967; Гісторыя
Беларускай ССР. Т. 1—5. Мн., 1972—75;
К о н а н У.М. Развіццё эстэтычнай думкі ў
Беларусі (1917—1934 гт.). Мн., 1968; Яго ж
Святло для людоей: (Родная мова і культура ў
эпоху перабудовы). Мн., 1989; Я г о ж. Бела-
руская культура: Гіст. нарыс (X ст. — 1917 г.)
Ц Адукацыя і выхаванне. 1994. № 10; Д о -
рошевнч Э.,Конон В. Очерк нстормн
эстетнческой мыслн Белорусснн. М., 1972;
Мальдзіс А.1. На скрыжаваннях славян-
скіх традыцый: Літ. Беларусі пераходнага пе-
рыяду (друтая палавіна XVII—XVIII ст.).
Мн., 1980; Беларусіка=А1Ьапіі1іегнса. Кн. 3.
Нацыянальныя і рэгіянальныя культуры, іх
узаемадоеянне. Мн., 1994; Нарысы гісторыі
Беларусі. Ч. 1—-2. Мн., 1994—95; Лыч
Л.М., Н а в і ц к і У.1. Гісторыя культуры Бе-
ларусі. Мн., 1996; Очеркн мсторнн наукн н
кулыуры Бсларусн IX — начала XX в Мн.,
1996. Уладзімір Конан.
«КУЛЬТУРА», штотыднёвая грамадска-
асв. газета. Выдаецца з кастр. 1991 у
Мінску на бел. мове. Заснавальнік —
Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь.
Асвятляе грамадскае і культ. жыццё
краіны. Друкуе матэрыялы па пытаннях
301
КУЛЬТУРНА
развіцця тэатр. і выяўл. мастацтва, му-
зыкі, кіно, тэлебачання, самадзейнай
творчасці, работы культ.-асв. устаноў.
Змяшчае навук.-папулярныя артыкулы
па гісторыі, этнаграфіі, фальклоры, гіс-
торыі архітэкіуры Беларусі, пра культ.
жыццё народаў, якія здаўна жывуць на
Беларусі, пранагандуе творчасць дзея-
чаў мастацгва. Мае тэматычныя старон-
кі пад рубрыкамі: «Мастыхін», «Камер-
тон», «Раскадроўка», «Супольнасць»,
«Асоба ў кантэксце гісторыі», «КіТТ»
(кіно, тэатр, тэлебачанне). 3 мая 1993
па люты 1997 адзін раз у месяц выдава-
ла дадатак — літ.-філасофскі сшытак з
арыгінальных твораў, прысвсчаных ай-
чыннай і сусветнай культуры.
Алена Трусава.
КУЛЫЎРА АРХЕАЛАГІЧНАЯ, гл. Ар-
хеалагічная культпура.
КУЛЬТУРАЛбгіЯ (лац. сіііінга + ірэч.
Іодох слова, вучэнне), навука пра сут-
насць і тыпы кулыуры, яе сацыяльныя
функцыі і заканамернасці гіст. развіцця.
Суадносіцца з філасофіяй, сацыялогіяй,
этналогіяй і інш. іуманітарнымі навука-
мі. Як закончаная сістэма яшчэ не
сфарміравалася; развівалася ў формах
этнаграфіі, гісторыі, філасофіі і сацыя-
логіі культуры. Прадстаўнікі пазітывЬму
(А.Конт, Э.Рэнан, Дж.С.Міль, Г.Спен-
сер і ініп ), адмовіўшыся ад агульнай
тэорыі культуры, акцэнтавалі ўвагу на
яе сац. функцыях, ролі ў стабілізацыі
этнасу, нацыі, грамадства. Антрапала-
гічная школа ў К. (Э.Тэйлар, КЛеві-
Строс і інш.) даследавала раннія, «вар-
варскія» тыпы культуры. Паводле мар-
ксісцкай канцэпцыі, усе віды духоўнай
творчасці ёсць надбудова над сац.-эка-
нам. базісам, якая ў сваю чаргу ўплывае
на эканам. і сац.-паліт. структуру гра-
мадства. У сістэме гіст. матэрыялізму
(К.Маркс, Ф.Энгельс, У.ІЛенін і інш.)
культуру падзяляюць на матэрыяльную
(сферы вытв-сці і размеркавання) і ду-
хоўную. Пры гэтым першая выступала ў
якасці субстанцыі (асновы), а друтая —
у якасці ідэалагічнай функцыі, дэтэрмі-
наванай класавай свядомасцю. У кан-
тэксце псіхааналізу культуру тлумачаць
як вынік сублімацыі інстынктаў, пераў-
тварэння іх у сферу духоўнай творчасці
і сац. актыўнасці (З.Фрэйд і фрэйдыс-
ты), іх сімвалічнага выяўлення ў форме
духоўных феноменаў (Э.Касірэр,
К.Г.Юнг). Прадстаўнікі фенаменалагіз-
му (Э.Гусерль і яго паслядоўнікі) і эк-
зістэнцыялізму (М.Хайдэгар, КЯсперс)
шукалі аіульначалавечы змест, «зашыф
раваны» ў нац. і рэгіянальных культу-
рах.
У Беларусі культуралагічныя даследа-
ванні пачаліся ў эпоху гуманістычнага
адраджэння (біблейская і антычная тра-
дыцыі ў асветніцтве Ф.Скарыны,
С.Буднага, В.Цяпінскага, М.К.Сарбеў
скага, С.Полацкага, праблемы нац. і рэ-
лігійнай самаідэнтыфікацыі ў М.Смат-
рыцкага, А.Філіповіча, ідэолагаў Брэс-
цкай царкоўнай уніі), пазней стымуля
валіся культ.-нац. адраджэнскім рухам.
Традыцыйную бел. культуру даследавалі
лінгвісты, этнографы і фалькларысты
рускай (І.Насовіч, П.Шпілеўскі, П.Бяс-
сонаў, П.Шэйн, У.Дабравольскі, М.Ні-
кіфароўскі, Е.Раманаў, Я.Карскі і інш.)
і польскай (Л.Бароўскі, К.Буйніцкі,
З.Даленга-Хадакоўскі, Я.Тышкевіч,
А.Кіркор, М.Федароўскі і інш.) шксл. У
выніку «нашаніўскага» нац. адраджэн-
ня, культ.-арганізац. дзейнасці Белару-
скай Народнай Рэспублікі і палітыкі бе-
ларусізацыі ў БССР пераадолены адна-
бокія погляды на бел. культуру як на
этнагр. традыцыю, сфарміравалася ком-
плексная навука беларусазнаўства і інш.
гуманітарныя навукі. Бел. К. абгрунтоў-
вала ідэю агульначалавечай культуры як
гарманічнай сугучнасці нац. і рэгіяналь-
ных культур («Наша ніва», Я.Купала,
М.Багдановіч, М.Гарэцкі, Л.Гмырак і
інш.), як сутнасць бел. нац. ідэі, выяў-
ленай у бел. культуры і нац. менталітэ-
це (В.Ластоўскі, АЛуцкевіч, І.Канчэў-
скі, У.Самойла, Я.Станкевіч і інш.),
раскрыла якасныя харакгарыстыкі асн.
этапаў развіцця бел. культуры. Даследа-
ванні ў галіне К. ў Беларусі каардынуе
Нацыянальны навукова-асветны цэнтр
імя Францыска Скарыны (створаны ў
студз. 1991).
Літ.-. Шпенглер О. Закат Енропы.
Пер. с нем. Т. 1. 2 выд. М., 1993; Г е г е л ь
Г. Фнлософня нсторнн // Соч.: Пер. с нем.
М.; Л„ 1935. Т. 8; Агостн Э.П. Нацня н
культура. Пер. с мсн. М„ 1963; Лотман
Ю.М. К проблеме тнпологнн кулыуры // Тр.
по знаковым снстемам. Тарту, 1967; Беларусі-
ка=А1ЬапііЬепіса. Кн. 1—4. Мн„ 1993—95;
К о н а н У.М. Міфалогія, фальклор і літара-
тура ў кантэксце нацыянальнай культурнай
традыцыі // Адукацыя і выхаванне. 1994. №
4. Уладзімір Конан.
КУЛЬТЎРНА-НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АЎ-
ТАНбМІЯ, права самастойнага кіра-
вання ў галіне культуры, асветы і адука-
цыі этнічных супольнасцей незалежна
ад месца іх жыхарства; спецыфічная тэ-
орыя і праграма вырашэння нац. пы-
тання. З’яўляецца варыянтам нац.-пер-
санальнага (палітычнага) аўтанамізму,
які ўзыходзіць да традыцый яўр„ грэч.,
фінікійскіх і інш. абшчын у дыяспарах
стараж. усходніх і антычных цывіліза-
цый. Найб. развітая і цывілізаваная сіс-
тэма самакіравання існавала ў яўр. дыя-
спары. У ВКЛ і Рэчы Паспалітай харак-
тэрныя рысы нац. паліт. аўтанамізму
вызначыліся ў 16—18 ст. у дзейнасці
кагалаў, абл. саюзаў, ваадаў (з’ездаў,
сеймаў гал. рабінаў і кагальных стар-
шынь). Кагальныя адміністрацыі сама-
стойна кіравалі ўсімі рэліг., судовымі,
дабрачыннымі, навуч. ўстановамі аб-
шчын. Тэарэт. і прававую распрацоўку
праграмы К.-н.а. зрабілі ў канцы 19 ст.
аўстр. сацыял-дэмакраты К.Рэнер
(псеўд. Шпрынгер) і О.Баўэр. У аснову
іх канцэпцыі пакладзена думка пра тое,
што крыніцай і носьбітам нац правоў
павінны быць не тэрыторыі, барацьба
за якія суправаджалася міжнац. кан-
фліктамі, а самі нацыі. Аптымальны
спосаб вырашэння міжнац. супярэчнас-
цей, забеспячэнне рэальнага раўна-
праўя і ўвасабленне нац. ідэі Рэнер і
Баўэр бачылі ў канстытуіраванні нацыі
па персанальнай прыкмеце ў нац. саюз
незалежна ад месца жыхарства, наданне
гэтаму саюзу публічна-прававога стату-
са. Пад паняццем «нацыянальныя інта-
рэсы» разумеліся толькі культ. патрэбы,
развіццё адукацыі і асветы. Абгрунтоў-
ваючы К.-н.а. для многіх нацый, Баўэр
лічыў немагчымай выкарыстанне гэтай
тэорыі для яўрэяў, бо гэта непазбежна
вяло да іх асіміляцыі і растварэння ся-
род інш. народаў. Такі падыход выклі-
каў катэгарычныя пярэчанні яўр. дзея-
чаў, найперш прыхільнікаў сіянізму. У
грамадска-паліт. пракгыцы К.-н.а. часта
атаясамлівалася з нац.-персанальнай
аўтаноміяй. Ідэя нац.-персанальнага аў-
танамізму знайшла адлюстраванне ў
праграмах і тактыцы яўр. партый, што
дзейнічалі ў Беларусі і Расіі ў канцы
19 — пач. 20 ст. Найб. поўна яна прад-
стаўлена ў праграме Сацыялістычнай яў-
рэйскай рабочай партыі, якая побач з
утварэннем устаноў культуры прадугле-
джвала арганізацыю ўзаемнага страха-
вання, спыжывецкіх і вытв. т-ваў, асоб-
ных шпіталяў, увядзенне таннага крэ-
дыту, спец. статыстыкі, а таксама кіраў-
ніцгва эміграцыйнымі, перасяленчымі
працэсамі «з мэтай абароны інтарэсаў
яўрэйскай працы». Адзінкай нац. сама-
кіравання на месцах прызнавалася яўр.
абшчына. На такой аснове меркавалася
ажыццявіць прынцып «дзяржава ў дзяр-
жаве» ў выглядзе аўтаномнага грамад-
ства. Планавалася ўтварыць Усерас.
яўр. нац. сейм з абл. абшчыннымі саю-
замі. Гэтыя патрабаванні супадалі з па-
ліг. праграмай, зацверджанай III Усе-
рас. з’ездам сіяністаў (ліст. 1906). Роз-
ныя варыянты К.-н.а. былі ўключаны ў
праграмныя дакументы агульнарас. і
нац. ліберальных (кадэты), сацыял.-дэ-
макр. (меншавікі, Бунд) і неанародніц-
кіх [эсэры, Беларуская сацыялістычная
грамада (БСГ) і інш.] партый. Бунд за-
мест тэрміна «К.-н.а.» карыстаўся па-
няццем «нацыянальна-культурная аўта-
номія», пад якой разумелася «зняцце з
• кантролю дзяржавай і органамі мясцо-
вага і абласнога самакіравання фун-
кцый, звязаных з пытаннямі культуры
(народная адукацыя і інш.), і перадача
іх нацыі ў выглядзе асобых устаноў,
мясцовых і цэнтральных, што выбіра-
юцца ўсімі членамі на аснове ўсеагуль-
нага, роўнага, прамога і тайнага галаса-
вання». У праграме эсэраў, заснаванай
на федэралізме і праве нацый на без
умоўнае самавызначэнне, побач з па-
трабаваннем увядзення роднай мовы ва
ўсе мясц. грамадскія і дзярж. ўстановы
было патрабаванне «права кожнай на-
цыянальнасці на прапарцыянальную
сваёй колькасці долю ў бюджэце, накі-
раваную на культурна-асветніцкія мэ-
ты... у абласцях са змешаным насель-
ніцтвам». Прынцып К.-н.а. для нацыя-
нальнасцей, якія насялялі Зах. край,
уключаны ў 1906 у праграму БСГ. Баль-
шавікі лічылі, што прынцып К.-н.а.
расколвае рабочы клас па нац. прыкме-
302
КУЛЬТУРНАЯ
це і аслабляе яго барацьбу супраць бур-
жуазіі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 ідэі
нац.-персанальнага аўтанамізму пры-
цягнулі ўвагу розных паліт. партый. Ад-
нак у балынасці вызначыліся тэндэнцыі
да вырашэння нац. пытання на аснове
нац.-тэрытарыяльнай аўтаноміі. К.-н.а.
ці нац.-персанальная аўтаномія разгля-
даліся як спецыфічныя формы забеспя-
чэння правоў нац. меншасцей або як
рэальныя альтэрнатывы федэралісцкаму
руху і спосаб захавання дзярж. цэлас-
насці Расіі. У Савет нац. сацыяліст.
партый, утвораны ў маі 1917, увайшлі
прадстаўнікі эсэраў, трудавікоў, БСГ,
Аб’яднанай яўр. сацыяліст. рабочай
партыі і інш. Яны абавязаліся абара
няць права кожнай нацыі на любую
форму паліт. самавызначэння — нац.-
тэрытарыяльную або нац.-персаналь-
ную аўтаномію, упарадкаванне нац. тэ-
рыторый на федэратыўных з Расіяй па-
чатках. Гэтыя ідэі развіты ў пастановах
т.зв. «з’езда народаў», скліканага ў вер.
1917 па ініцыятыве Цэнтр. Укр. рады. У
яго рабоце ўдзельнічалі прадстаўнікі
многіх агульнарас. і нац. партый, у тд.
БСГ. Але з’езд не вызначыў кампетэн-
цыю, канкрэтныя формы і парадак ар-
ганізацыі нац.-аўтаномных інстьпугаў,
усклаў гэтыя задачы на нац. ўстаноўчыя
сеймы. Адмоўныя адносіны бальшаві-
коў да прынцыпу К.-н.а. не перашка-
джалі ім пасля Кастр. рэвалюцыі 1917
ажыццяўляць яго ідэі ў нац.-дзярж. і
культ. будаўніцгве. У ліст. 1917 утвора
ны Нар. камісарыят па справах нацыя-
нальнасцей РСФСР, у лют. 1918 — Бе-
ларускі нацыянальны камісарыят (Бел-
нацком). Пры выканкомах губ. і пав.
Саветаў былі арганізаваны нап. аддзя-
ленні або аддзелы па справах нацыя-
нальнасцей. Белнацком меў аддзяленні
ў Петраградзе (гл. Петраградскае аддзя-
ленне Беларускага нацыянальнага каміса-
рыята), Смаленску, Віцебску, Саратаве.
Асн. задачамі нац. камісарыятаў, аддзе-
лаў і аддзяленняў на месцах з’яўляліся
прапаганда палітыкі сав. улалы, культ -
асв. работа, у тл. сярод бежанцаў, рас
працоўка праектаў нац.-дзярж. ўпарад-
кавання. Прыхільнікамі нац. перса-
нальнага аўтанамізму заставаліся бел.
нац. паргыі. У Другой Устаўнай грамаце,
прынятай 9.3.1918 Выканкомам рады
Усебел. з’езда ў Мінску, мелася пала-
жэнне аб тым, што «ў рубяжах Беларус-
кай Народнай Рэспублікі народы маюць
права на нацыянальна-персанальную
аўтаномію», якая тлумачылася бел. дзе-
ячамі менавіта як К.-н.а. Гэта ідэя ад-
люстравана і ў праграмах створаных у
1918 Беларускай партыі сацыялістаў-рэ-
валюцыянераў, Беларускай сацыял-дэма-
кратычнай партыі, Беларускай партыі
сацыялістаў-федэралістаў. Аднак зака-
надаўчыя акты, якія б юрыдычна зама-
цавалі правы нац. меншасцей у БНР,
прыняты не былі. Пасля грамадз. вайны
і ваен. інтэрвенцыі і аднаўлення БССР
асн. палажэнні К.-н.а. ў іх узаемасувязі
сталі састаўной часткай палітыкі белару-
сізацыі, у ходзе якой ажыццяўляліся
прынцыпы забеспячэння правоў і маг-
чымасцей кожнай нацыі, што пражыва-
ла на Беларусі, у тл. навучанне на род-
най мове, раўнапраўе ў якасці дзяржаў-
ных бел., рус., яўр. і польскай моў і
інш Побач з беларускімі адкрываліся
школы для нац. меншасцей, ствараліся
культ.-асв. ўстановы, на 4 мовах выда-
валіся газеты і часопісы. Па сутнасці ў
адносінах да нац. меншасцей ажыццяў-
лялася К.-н.а. з элементамі нац.-палі-
тычнай, паколькі з сярэдзіны 1920-х г.
пачалі арганізоўвацца нац. Саветы, якія
садзейнічалі гасп. ўздыму, развіццю ка-
аперацыі, абуджэнню нац. самасвядо-
масці этнасаў, павышэнню іх культ.
ўзроўню. У сярэдзіне 1930-х г. былі ска-
саваны ўстановы, якія займаліся праб-
лемамі нац. меншасцей, спынілі дзей-
насць нац. Саветы. 3 канца 1980-х г.
прынцып К.-н.а. набыў новы працяг.
На Беларусі зноў пачалі стварацца ўста-
новы і т вы па пытаннях культуры і моў
нац. меншасцей. Асаблівасці станаўлен-
ня Рэспублікі Беларусь як незалежнай
прававой дзяржавы патрабавалі распра-
цоўкі спец. заканадаўства дпя рэгуля-
вання праблемы міжнац. адпосін. Пры-
няты 11.11.1992 Вярх. Саветам Рэспуб-
лікі Беларусь Закон «Аб напыянальных
меншасцях у Рэспубліцы Беларусь» га-
рантуе прадстаўнікам нац. меншасцей
роўныя паліт., эканам. і сац. правы і
свабоды, у тл. права на атрыманне да-
памогі з боку дзяржавы ў справе развіц-
ця нац. культуры і адукацыі, стварэння
сваіх нац. культ. т-ваў (аб’яднанняў) і
інш.
Літ.: Протоколы конференцнн росснйскнх
нацнонально-соцналястнческнх партнй, 16—
20 алр. 1907 г. СПб., 1908; Б а у э р О. Нацн-
ональный вопрос н соцмал-демократня.
СПб., 1909; Шпрннгер Р. Нацнональная
проблема: (Борьба нацпональностей в Ав-
стрнм): Пер. с нем. СПб., 1909; Революцня н
нацнональный вопрос. Т. 3. М., 1930; Ш а у -
м я н С О нацнонально-культурной автоно-
мнн. М., 1959; Л енін У.І. Крытычныя за-
меткі па нацыянальнаму пытанню // Тв. Т.
20 (Полн. собр. соч. Т. 24); Макарова
Г.ГІ. Народный комнссарнат по делам нацно-
нальностей РСФСР, 1917—1923 іт. М., 1987;
К а р о л ь А Беларусізацыя — палітыка на-
цыянальнага адраджэння // Крыжовы шлях.
Мн., 1993; Октябрь 1917 н судьба полнтнче-
ской оппозмцмн. Ч. 11. Гомель, 1993.
Уладзімір Казлякоў.
КУЛЬТЎРНАЯ РЭВАЛК'іЦЫЯ, тэрмін
сав. гіст. навукі для абазначэння пераў-
тварэнняў у галіне культуры як састаў-
ной часткі праграмы пабудовы сацыя-
лізму ў СССР. У марксісцка-ленінскай
л-ры прынята лічыць, што першым гэ-
ты тэрмін ужыў У.І.Ленін. 3 канца
1930-х г. камуніст. ідэолагі заяўлялі,
што ў СССР, у тл. ў БССР, у міжваен.
перыяд быў пабудаваны сацыялізм і
здзейснена К.р. У пацвярджэнне пры-
водзіліся фаюгы і лічбы пра пашырэнне
дашкольных і школьных устаноў, рост
іх кантынгенту, ліквідацыю непісьмен-
насці сярод дарослага насельніцтва,
развіццё сярэдняй і вышэйшай школы,
фарміраванне новай інтэлігенцыі, працу
культ.-асв. устаноў. Найбольш прык-
метнымі гэтыя дасягненні былі ў галіне
нар. асветы. У 1940/41 навуч. г. агул'ь-
наадукацыйныя школы БССР навсдва-
ла 1737 тыс. навучэнцаў супраііь 489
тыс. у 1914/15. За гэты час колькасць
настаўнікаў павялічылася з 13 тыс. да
57 тыс.; каля 85% насельніцгва стала
пісьмснным. Створана вышэйшая шко-
ла, паспяхова развівалася сярэдняя
спец. адукацыя. У 1940/41 навуч. г. ў 25
ВНУ навучалася 21,5 тыс. чал., у тл. на
дзённым аддзяленні — 13,2 тыс. У гэты
час існавала 128 сярэдніх спец. навуч.
устаноў, у якіх вучылася 35 тыс. чал.,
што перавышала ўзровснь 1914/15 адпа-
ведна ў 8,5 і 25 разоў. У 1929 заснавана
Бел. АН. Навук. даследаванні вяліся і ў
ВНУ. Усяго ў гэтай сферы ў 1940 было
занята 2,2 тыс. чал. Кслькасць масавых
бібліятэк вырасла з 851 у 1913 да 4172 у
1940, кніг і часопісаў у іх — з 423 тыс.
да 5028 тыс. экз., колькасць кніг і часо-
пісаў у разліку на 100 чал. насельніц-
тва — з 6 да 55. У 1940 у БССР фун-
кцыяніравала 3919 клубных устаноў
супраць 314 у 1922 (у межах да
17.9-1939), 763 кінаўстаноўкі. У 3-й
праграме КПСС (1961) абвяшчалася,
што «культурнае развіццё ў перыяд раз-
горпутага будаўніцтва камуністычнага
грамадства з’явіцца завяршальным эта-
пам вялікай культурнай рэвалюцыі». У
новай рэдакцыі праграмы КПСС (1986)
тэрмін К.р. ўжываўся толькі для харак-
тарыстыкі дасягненняў апошніх гадоў у
матэрыяльнай і духоўнай сферах, але не
для вызначэння шляхоў далейшага раз-
віцця грамадства.
Літ.: К а р п о в Г.Г. Партмя н культурная
революцня в СССР. М., 1957; Развіццё бела-
рускай сацыялістычнай культуры. Мн., 1960;
Смлмванчнк П.П. Деятельность Ком-
муннстнческой партнн Белоруссмн по осу-
шествленню культурной ревс эцнв в респуб
лнке (1919—1937 гг.). Мн., 1961; Культурная
революцня в СССР, 1917—1965 М., 1967.
Арнольдов АМ. Соцналнзм н культур-
ная революцня. М., 1970; Ешнн С.З. Раз-
вмтне культуры в БССР за годы Советской
властн. Мн., 1970; Фнрсова Е.Н. Осу-
шествленне в Белорусснн ленннскнх мдей о
всеобшей грамотностн. Мн., 1970; М а р ц е -
л е в С.В. К духовному расцвету: Нст. опыт
развнгня бел. сов культуры. Мн., 1974.
Леанід Лыч
КУЛЬТЎРНЫ ПЛАСТ, прынятая ў ар-
хеалогіі і геалогіі назва пласта зямлі, які
ўтварыўся ў выніку жыцця і дзейнасці
чалавска. Мае сваю кансістэнцыю (гу-
мус, вуголле, попел, вапну, пясок, глі-
ну, трэскі, буд. друз і інш.), струкгуру
(шчыльную або рыхлую), спецыфічны
колер (чорны, карычневы, шэры і
інш.), часам спецыфічны пах (двухвокі-
су вугляроду). У К.п. захоўваюцца рэш-
ткі стараж. жытлаў, гасп. пабудоў, пом-
нікаў манумептальнаіа дойлідства (хра-
мы, палацы), прадметы матэрыяльнай
культуры (прылады працы, зброя,
упрыгожанні і інш.), кухонныя адходы
(косці дзікіх і свойскіх жывёл, птушак,
рыб, абпаленае збожжа, костачкі пладоў
і інш.). На фарміраванне К.п. ўплыва-
юць інтэнсіўнасць жыппя і род лзей-
насці людзей, ступень канцэнтрацыі
жыхароў на адпаведнай плошчы ў той
303
КУЛЯБКА
Ш іншы час, працягласць пражывання,
а таксама знешнія абставіны (стыхій
ныя бедствы, варожыя навалы і інш.)
Так, таўшчыня К.п. ў гарадах каля хра-
маў і на гандл. плошчах меншая, чым
на месцы сядзіб і майстэрань; на гара-
дзішчах і дзядзіннах болыпая, чым на
селішчах і пасадах. На Ьеларусі К.п
эпохі палеаліту мае таўшчыню да 0,6—
0,7 м, але, як правіла, перакрыты плас-
том баласту таўшчынёй 3—4 м. К.п.
эпсхі мезаліту дасягае таўшчыні 0,2—
0,4 м, неаліту —да 1—1,2 м, бронзава-
іа веку — да 0,4—1 м, жал. веку — да
1—2 м. К.п. у гарадах складае (м): у
Гродне 8,2—10,2, Віцебску 5,7—8, Мін-
ску 5—6,4, Полацку 4,3—5,5, Брэсце
5,2, Пінску 4,4, Слуцку 3,6—4,2 і інш
Датаванне К.п. робяць па знаходках,
датаваных на раней даследаваных пом-
ніках, па манетах, рэштках мураваных
збудаванняў (гл. Археалагічнае датаван-
не). Глеба, на якой залягае К.п. і якая
ўжо не мае слядоў жыццядзейнасці ча-
лавека, называецца мацерыком. Калі
помнік шматпластавы, даследчыкі вы
лучаюць т.зв стратыграфічныя пласты.
К.п. адносіцца да помнікаў і ахоўваецца
дзяржавай, распрацоўка яго павінна
весціся ў адпаведнасці з заканадаўствам
аб ахове помнікаў і існуючай навук. ме-
тодыкай раскопак (гл. Раскопкі археала-
гічныя). Раскапаны К.п. знікае назаўсё-
ды і ў адрозненне ад помнікаў архітэк-
туры не паддаецца аднаўленню.
Лявон Калядзін кі
КУЛЬЧЫНСКІ Ігнацій (1707, г Гродна
ці Уладзімір-Валынскі — 9.1.1747), уні-
яцкі царк. дзеяч, псторык. Д-р бага-
слоўя. Са шляхецкага роду. Вучыўся ў
базыльянскіх школах. У 1727—35 жыў у
Рыме, быў генеральным пракуратарам
базыльянскай кангрэгацыі, выдаў там
шэраг твораў. У 1736—47 архімандрыт
Барысаглебскага (Каложскага) манас-
тыра ў Гродне і яго першы гісторык. На
падставе дакумснтаў мапастырскага ар-
хіва 15—18 ст. напісаў «Інвентар Гро-
дзенскага Каложскага базыльянскага
манастыра» (1738) і «Хроніку ігуменаў,
архімандрытаў, царкоўных старастаў і
заступнікаў Гродзенскага Каложскага
манастыра» (1730-я г.; захаваліся ў ру-
капісах, упершыню надрукаваны ў Ар-
хеаграфічным зборніку дакументаў, т. 9,
1870). Падрабязнае апісанне ў іх гэтага
помніка стала каштоўнай крыніцай для
наступных пакаленняў даследчыкаў Ка-
тожы. Вывучаў інш. бел. старажытнасці
(Жыровшкі Свята-Успенскі мужчынскі
манастыр, крыж Ефрасінні Полацкай).
Пісаў на лац. і польскай мовах, стара-
бел. дакументы цытаваў на мове арыгі-
нала. Яго гіст і багаслоўскія працы вы-
даваліся прыжыццёва і пасмяротна ў
Рыме, Вільні, Пачаеве, Супраслі. Аўтар
першай грунтоўнай працы па гісторыі
уніяцкай царквы — «Ідэал рускай цар-
квы» («Бресішеп Ессіекіаё Кшйепісае»,
Рым, 1773).
Літ. Каханоўскі Г.А Археалогія
гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI—
XIX ст. Мн., 1984 С. 17, 98; Алексеев
Л.В. Нгнатяй Кульчннскнй — первый нссле-
Культурны пласт на дзядзінцы г. Слуцка.
Раскопкі 1986.
дователь белорусскнх древностей // Древнос-
тн славян н Русн. М., 1988.
Святлана Марозава.
КУЛЬЧЫЦКІ Андрэй (у манастве
Аляксандр) Міхайлавіч [1826, в.
Камень-Шляхецкі Кобрынскага пав.,
цяпер в. Акцябр Кобрынскага р-на —
16(28).12.1888], царкоўны дзеяч, гісто-
рык. Канд. багаслоўя (1857). 3 сям’і
святара. Скончыў Літ. духоўную семіна-
рыю, Пецярбургскую духоўную акадэ-
мію (1857). 3 1847 святар Петрапаўлаў-
скай царквы ў Кобрыне, у 1852 прыняў
манаства. У 1857—66 знаходзіўся ў
якасці місіянера ў Пекіне, вывучаў по-
быт насельніцтва Кітая, складаў рус.-кі-
тайскі слоўнік. 3 1866 інспектар Полац-
кай духоўнай семінарыі, з 1871 настая-
цель царквы Рас. пасольства ў Рыме. 3
1878 епіскап туркестанскі, кастрамскі,
галіцкі. Аўтар прац па гісторыі царквы,
геаграфічных нататак і інш.
Тв Внутреннее состоянне уннатской цер-
квн в конце XVIII века. СПб., 1858; Торжес-
твенная встреча в г. Внгебске прннесенной
нз Кнево-Печерской лавры частн святых мо-
іцей преподобной Евфроснннн, княжны По-
лоцкой. Внтебск, 1870. Валерый Чарапіца.
КУЛЬЧЬІЦКІ Баляслаў (Эўстахій Ба-
ляслаў) Францавіч [20.9(2.10). 1842, Аў-
густоўская губ. — 30.4(12.5).1863], адзін
з кіраўнікоў паўстання 1863, брат
Л.Кульчыцкага. Паходзіў з незаможных
дваран. Вучыўся ў Брэсцкім (1850—59)
і Наўгародскім (1859—61) кадэцкіх кар-
пусах і артыл. вучылішчы ў Пецярбургу.
У 1862 залічаны ў артыл. акадэмію, пад-
паручнік. Належаў да пецярбургскіх
афіцэрскіх рэв. гурткоў. У крас. 1863 у
адпаведнасці з планамі рэв. арг-цыі
тайна выехаў з Пецярбурга на Віцеб-
шчыну, дзе прыняў камандаванне паў-
станцкім атрадам, які фарміраваўся на
мяжы Себежскага і Дрысенскага пав. (у
Юхавіцкіх лясах). 24.4(6.5). 1863 яго ат-
рад быў разбіты. К. з групай паўстанцаў
перайшоў у Зябецкія лясы, дзе
30.4(12.5).1863 іх акружылі ўрадавыя
войскі, якім, паводле паведамлення
паўстанцкай прэсы, дапамагалі сяляне-
раскольнікі. Паўстанцы былі вымушаны
здацца. Палонных даставілі ў Дрысу.
Каб пазбегнуць палону, К. застрэліўся.
Літ.'. Д ь я к о в В.А Деятелн русскогО м
польского освободнтельного двнження в цар-
ской армнн 1856—1865 гг.. (Бмобмблмогр.
слов.). М., 1967; С м м р н о в АФ. Восста-
нне 1863 г. в Лнтве м Белорусснн. М., 1963;
Паўстанне ў Літве і Беларусі 1863—1864 гг.
М., 1965 (Восстанме 1863: Матерналы н док.).
Генадзь Кісялеў.
КУЛЬЧЫЦКІ Лявон Францавіч [каля
1823, Аўіустоўская губ. — 5(17).4.1863],
адзін з кіраўнікоў паўстання 1863 Брат
Б.Кульчыцкага. Вайсковец. Служыў на
тэр. Польшчы ў Кастрамскім пях. пал
ку, выйшаў у адстаўку штабс-капітанам
(паводле некаторых звестак, у сувязі з
адмовай страляць у варшаўскіх дэман-
странтаў у 1861). Напярэдадні паўстан
ня — нач. чыг. станцыі ў Гродне. Быў
звязаны з «чырвонымі». 2(14).3.1863 пал
яго кіраўніцтвам гродзенская рэв. мола-
дзь спрабавала на поездзе выехаць з го-
рада, каб далучыцца да паўстанцаў, але
гэтая спроба не ўдалася, з паўстанцамі
ён дабраўся да ст. Парэчча. Быў ін-
структарам і каманлзірам стралкоў у
паўстанцкім атрадзе, які дзейнічаў у лі
тоўскім Занямонні (паўн. частка Аўгус-
тоўскай губ.). У баі пад Сапяжышкамі
(у літоўскіх крыніцах — Лякечай) у
Марыямпальскім пав. 28.3(9.4).1863
цяжка паранены, узяты ў палон і памёр
у шпіталі ў Коўне.
Літ Паўстанне ў Літве і Беларусі 1863—
1864 іт М., 1965 (Восстанне 1863: Матерна-
лы м лок ); СіПег А НіЛоіўа рош&іапіа
пагодіі роШае^о * 1861—1864. Рагуі, 1867. Т.
1; К о 1 іі т п а 7. Ратідіка <11а годгіп
роккісЬ. Кгакбіу, 1868. Сх. 1—2.
Генадзь Кісялёў
КУЛЯБКА-КАРЙЦКІ Мікалай Іванавіч
[12(24).6.1855, в. Уношава Клінцоўскага
р-на Бранскай вобл. —21.12.1924], гра-
мадскі дзеяч, публіцыст. У дзяцінстве
страціў зрок, вучыўся самастойна. На
быў вядомасць як адвакат, абаронца
бедных і абяздоленых. У 1882 за выка-
рыстанне суда для палітычных выкры-
ванняў пазбаўлены права займацца ад-
вакацкай дзейнасцю і высланы ў Го-
мель пад нагляд паліцыі. У 1887 выехаў
за мяжу. Дапамог груне «Вызваленне
працы» апублікаваць зб. «Сацыял-дэ-
макрат» (1888). У 1903 —05 зблізіўся з
прадстаўнікамі балгарскай марксісцкай
партыі «цеснякоў». Спачуваў марксіс-
там, але больш схіляўся да народніцкіх
Ідэалаў, перапісваўся з М.К.Міхайлоў-
скім. Пасля 1905 выдаваў газеты ў Пе-
цярбургу і Стаўрапалі. У 1910-я г. жыў у
Гомелі. Адзін з аўтараў мінскага літара-
турнага альманаха «Туманы» (1909), чл.
Гомельскага музычна-драм. т-ва, супра-
цоўнік газ. «Гомельскнй вестнмк»
(1909). Выдаваў і рэдагаваў газ. «Го-
мельскне отклнкн» (1910), «Отклнкн»
(1912, 1914—15), дзе змяшчаў крытыч-
ныя артыкулы, сатырычныя паэмы і
вершы, скіраваныя супраць урадавай
палітыкі і дзейнасці мясц. адміністра-
цыі, за што неаднаразова прыцягваўся
да суда. Пасля 1917 чытаў лекцыі па
гісторыі рэв. друку, друкаваў мемуар-
ныя нататкі. Соф 'я Кузняева
304
КУЛЯШОЎ
КУЛЯІЛібЎ Аркадзь Аляксандравіч
(24.1(6.2) 1914, в. Саматэвічы Клімавш
кага пав Магілёўскай губ., цяпер Кас-
цюковіцкі р-н — 4.2.1978], бел. паэт.
Нар паэт Беларусі (1968). Засл. работ
нік культ. Украіны (1973). Вучыўся ў
Бел вышэйшым пед ш це (1931—33).
Працаваў у газ. «Чырвоная змена», Бел.
радыё (1934-—36), літ. кансультантам
кабінета маладога аўтара пры СП БССР
(1936—37). У Вял. Айч. вайну ў армей-
скай газ. «Знамя Советов», у Бел. ппабе
нартыз. руху. У 1945—46 рэдактар газ.
«Літаратура і мастацтва», у 1958—67
нач сцэнарнага адцзела, гал. рэдакгар
кшастудыі «Беларусьфільм»
Друкаваўся з 1926. Першыя зб-кі
«Росквіт зямлі» (1930), «Па песню. па
сонца!..» і «Медзі дождж» (1932) апявалі
новую рэчаіснасць, сацыяліст. перспек-
тывы Паэмы «Крыўда» (1931), «Ама-
нал» (1932), «Гарбун» («Антон Шанда
была», 1934) сведчылі пра пошукі аўта-
рам новых сродкаў адлюстравання мі
нулага і сучаснасці, хоць не былі
пазбаўлены фармаліст. перакосаў і
штучнасці. У паэмах «Баранаў Васіль»
(1937), «Хлопцы апошняй вайны»
(1940), цыкле «Юнацкі свет» (1939—40)
глыбокі роздум пра лёс маладоіа пака
лення, якое ўвайшло ў жыццё ў 1930-я
г Барацьбе супраць ням. фашыстаў
прысвечана паэма «Сцяг брыгады»
(1943, Дзярж. прэмія СССР 1946). Вер-
шы ваен гадоў («Ліст з палону», «Над
брацкан магілай», «Камсамольскі бі-
лет», «Балада аб чатырох заложніках»),
паэмы «Прыгоды цымбал» і «Дом №
24» (абедзве нап. 1944) раскрываюць
моц нар. духу ў ваен. выпрабаваннях. У
паэмах «Новае рэчышча» (1948, Дзярж
прэмія СССР 1949), «Простыя людзі»
(«Перамога», 1949), «Толькі ўперад»
(1950) адлюстравана мірная праца.
Гіст.-рэв. паэма «Грозная пушча» (1955)
пра барацьбу працоўных Зах. Беларусі
за ўз’яднанне ў адзінай дзяржаве. У
зб-ках «Сасна і бяроза» (1970), «Хут-
касць» (1976). паэмах «Цунамі» (1968) і
«Далёка да акіяна» (1970—71) склада-
ныя калізіі часу атрымалі лірыка-філас.
вытлумачэнне; асабісты лсс героя ўпіс-
ваецца ў гіст. шлях грамадства. Напіса
ная ў формс трагедыйна-лірычнага ма-
налога паэма «Варшаўскі шлях» (1973,
прысвсчана А.Твардоўскаму) сцвярджае
ілэю алказнасці паэта перад грамад-
ствам. Драм паэма «Хамуціус» (1975)
уваскрашае вобраз рэв.-дэмакрата
К. Каліноўскага, пацвярджае пераем-
насць гіст падэей, паядноўвас мінулае з
сучасным. Сааўтар сцэнарыяў фільмаў
«Чырвонае лісце» (1958) і «Першыя
выпрабаванні» (па матывах трылогіі
«На ростанях» Я.Коласа, у 2 серыях,
1960—61). Выступаў як перакладчык
(«Яўген Анегш», «Цыганы» А.Пушкіна)
Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі
1968. Дзярж. прэмія Беларусі імя Я Ку-
палы 1970 за пераклады вершаў і паэм
МЛермантава, «Энеіды» І.Катлярэўска-
ААКуляшоў
га, «Спеву аб Гаяваце» Г.Лангфела. Дэп
Вярх Савета БССР у 1947—78 3 1979
прысуджасцца літ. прэмія імя А.Куля
шова Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Тв 36. твораў Т 1—5. Мн , 1974—77
КУМАВАННЕ (ад лац сшп у саюзе),
кумленне, старадаўні абрад уста
наўлення прыязных, сяброўскіх адно-
сін. У далекім мінулым абрад сімваліза-
ваў наступленне паўналецця, сталасці
дзяўчат, пераход іх у групу дарослых
членаў абшчыны. Спраўлялі яго пера
важна ў канцы вясны — пач. лета на
Сёмуху ва ўсх. і цэнтр. частцы Беларусі
(Маплеўшчына, Міншчына) дзяўчаты
ў лесе звязвалі галінкі бярозак («завіва-
лі» іх), праходзілі пад імі парамі 3 разы
ўзад і ўперад, спяваючы песню пра
ўстанаўленне сяброўскіх адносін, пасля
елі абрадавую яечню Зялёныя бярозкі
сімвалізавалі дзяўчат, а звязаныя вет
кі — дружалюбства, сяброўскі саюз тых
пар, што пал імі праходзілі Абрад сім
валізаваў і шанаванне бярозак, пажа
данне добрага ўраджаю. Як традыц
гульня-забава сустракаецпа ў некат
вёсках і ў наш час.
КУМЫ, хросныя бацькі, дзей-
ныя асобы ў радзіннай абраднасці Па
няцце «кум» вядома з часоў язычніцтва;
назва «хросныя бацькі» ўсталявалася з
пашырэннем хрысціянства. За К. бралі
сваякоў і чужых (т. зв. стрэчных) лю-
дзей, у Зах. Палессі — часцей блізкіх
сваякоў з боку парадзіхі. У адносінах да
дзшяці К. выконвалі патранажныя фун-
кцыі. На радзінах кум звычайна разбіваў
гаршчок з бабінаы кашац К памагалі
адзін аднаму і бацькам хрэсніка ў с -г
работах, адзначалі разам святы. У су-
часным абрадзе ўрачыстай рэпстрапыі
нованароджаных выконваюць ролю га
наровых, т. зв. названых, ці нарачоных
бацькоў К. прысвечаны шматлікія тра-
дыц. радзінныя песні, прыказкі і пры
маўкі.
КУНАХбіПЧ Канстанпін Лукіч (1858,
Бельскі пав. Гродзенскай губ. —?), дзе-
яч народншкага руху. Вучыўся ў Бель-
скай і Седлецкай гімназіях (1871—78),
на мед ф це Маскоўскага ун-та (1878—
80). Вясной 1879 арганізаваў рэв. на-
родніцкі гурток. У вер. 1879 за распаў-
сюджванне народніцкай арг-цыі «Зямля
і воля» арыштаваны, у 1880 высланы ў
Казань з дазволам закончыць адука-
цыю, але з «падпаралкаваннем нагляду
універсггэцкага начальства». У 1890-я г
адэін з найб. напулярных урачоў Казані.
Літ Сяытко ТГ Русское народннчес-
тво н польское обшественное двнженме,
1865—1881 гг. М., 1969. Валерый Чаратца
КУНДА КУЛЬТЎРА, археалагічная
культура эпохі мезаліту, плямёны якой
жылі на Пн Беларусі, У Прыбалтыкі і
Пн Еўрап. ч. Расіі. Назва ад паселішча
каля г. Кунда (Эстонія). Паходжанне
культуры звязваюць з постсвідэрскім
насельніцтвам, на якое ўплывалі нось-
бггы культуры маглемазэ і інш Асн. за-
няткі насельніцтва — паляванне і ры-
балоўства. Яно вырабляла крамянёвыя
сіметрычныя, з бакавой выемкан нака-
нечнікі стрэл, скрабкі з укарочаных за-
гатовак, разцы на зломе загатовак. ка-
менныя сякеры, долаты і цёслы, касця-
ныя коп’і, іголка- і конусападобныя на-
канечнікі стрэл, састаўныя рыбалоўныя
кручкі і інш Пахавальны абрад — тру-
папалажэнне ў ямах у выцягнутым ста-
новішчы; пахаванні адзіночныя, калек-
тыўныя (2—5 чал ), у 1 або 2 ярусы.
Пахавальны інвентар — крамянёвыя,
каменныя, касцяныя прылады працы.
палвескі з іклаў звяроў і інш Гіст. лёс
кундскага насельніцтва звязаны з нар-
венскай кулыпураы На Беларусі найб
даследаваныя помнікі Замошша і Крум-
плева. Уладзімір Ксяндзоў
КУНДОВІЧ Віталь Вікенцьевіч
(3(15)9.1897, г. Беласток, Польшча —
27.12.1987], адзін з арганізатараў і кіраў-
нікоў парт. падполля і партыз. руху на
тэр. Беластоцкай вобл. ў Вял Айч вай-
ну. Удзельнік Кастр. рэвалюцыі і гра
мадз. вайны. У 1930—43 у органах пра-
куратуры, у 1941 камандзір знішчалыіа-
га батальёна ў ІІінску. 3 вер 1943 да
жн. 1944 упаўнаважаны ЦК КП(б)Б і
ЫІІІІР па Лапскім р-не (Беластоцкая
вобл ), адначасова сакратар Лапскага
падп. міжрайкома КП(б)Б У 1944—60
у органах пракуратуры БССР
КЎНІК (Кппік) Арыст Арыставіч
(Эрнст Эдвард; 2.10.1814, г. Лігнш,
Прусія, цяпер г Легніца, Польшча —
18(30). 1.1899], псторык, філолаг, этно-
граф і нумізмат. Ад’юнкт Пецярбур-
гскай АН (1844), экстраардынарны
акад. (1850), ганаровы д-р рус. гісторыі
Кіеўскага ун-та (1876). Скончыў Бер-
лінскі ун-т (1839), пасля чаго пераехаў у
Расію Старшы хавалынк Эрмітажа, чл.
Археаграфічнай камісіі і гал. яе рэдак-
тар для шшаэемных актаў Аўтар каля
130 прац па гісторыі адносін стараж
славян з Візантыяй, скандынавамі,
цюркамі і інш. Адзін з апалагетаў нар-
манскай тэорыі.
Тв. Оіе ВеліГі <3ег «сЬ^еДіісЬсп Кодіеп
<1шсЬ <ііе Ріппеп ып<1 Кіажеп Еіпе УогаіЬеіі аіг
ЕпШеЬіт&ціессЬісЬіе дс« КіізьксЬеп Зіааіеь.
Н<1 1—2 5алкі-РеіегзЬшв, 1844—45
КУНІЦА 1) апрацаваная шкурка куні-
цы, якая ў ВКЛ да 16 ст. выкарыстоўва-
305
КУПАВА
лася як сродак плацяжу; агульная назва
грошай. 2) Ддзін з пашыраных відаў аб-
року (чыншу) ў 15—17 ст„ які плацілі
кунічнікі за ўзятыя ў арэнду зямлю,
пчальнікі, права карыстання вадаёмамі і
інш. Называлася таксама кунічная пла
та, кунічныя пенязі. Плата ў велікакня-
жацкі скарб за карыстанне мясц. на-
сельніцтвам паляўнічымі ўгоддзямі на У
Беларусі наз. кунічная даніна. К. спага-
нялася ў натуральным выглядзе («шэр-
сцк»), а з 16 ст перакладалася на гро
шы, звычайна адпавядала 12 грошам. 3)
Плата нявесты-сялянкі. якая выходзіла
замуж у чужую воласць. Выплачвалася
грашамі. збожжам. палатном і інш. 4)
Малаўжывальная назва валокі ў 16 ст.
Літ Довнар-Запольскнй М Го-
сударственно хозяйство Велнкого княжества
Лнтовского прн Ягеллонах. Кнев, 1901 Т 1.
С. 246—251 Валерый Паэднякоў
КУНІЧНІКІ, у НКЛ у 15—17 ст назва
людзей, якія бралі ў арэнду ворную
зямлю і інш. ўгоддзі за пэўную плату —
куніцу. К. выступалі сяляне, мяшчане,
баяры, зямяне, татары і інш. Найб. К
было ў Жамойці. Валерый Паэднякоў
КУНТЎШ, верхняе мужчынскае свя-
точнае і абрадавае адзенне. якое апра
налі на зкупан. На Беларусь прыйшоў з
Венгрыі праз Польшчу ў канцы 15 —
пач. 16 ст Разам з жупанам стаў трады-
цыйным адзеннем заможных людзей.
Быў моцна сціснуты ў таліі поясам і
меў бакавыя кліны з сістэмай складак
Характэрная асаблівасць К — шырокія
рукавы з разрэзамі да локцяў або да
проймы (т.зв К. «з вылетамі», у якіх
рукавы закідавалі за плечы, што было
прывілеяй асабліва важных асоб) Унізе
рукау абшывалі футрам, тасьмой, галу-
ном. Зашпільвалі К. на густа нашытыя
ад шыі да пояса гузікі (часам з серабра,
золата, паўкаштоўных камянёў) К шы-
лі са стаячым ці адкладным каўняро.м з
сукна, пазней шоўку блакітнага, зяле-
нага, чырв. колеру (але цямнейшага за
колер жупана), падпяразвалі шырокімі
залатымі або шаўковымі слуцкімі пая-
самі Часта К„ падбіты футрам, накід-
валі на жупан як футра. У 1776 К. стаў
мундзірам, колер і крой якога быў вы-
значаны для кожнага ваяводства.
Літ: Улашнк НН Одежда белорусов
XVI—XVIII вв. // Древняя одежда народов
Восточной Европы М , 1986.
Міхась Рамаюок.
КУНЦгІВІЧ Іасафат (у свеце Іван,
1580. г Уладзімір-Валынскі, Украіна —
12.11.1623), уніяцкі царк. дзеяч Рэчы
Паспалітай. 3 правасл. сям'і гандляра,
уладзімірскага райцы Гаўрылы Кунцэві-
ча, выхадца з Беларусі. Пасля заканчэн-
ня пач. школы адпраўлены бацькам у
Вільню вучыцца купецкай справе (каля
1596). Зблізіўся з езуітамі, праф. Вілен-
скай акадэмп Ф.Фабрыцыюсам і Я.Гру-
шэўскім, а таксама з грэкам П.Аркудзі-
ем, найбліжэйшым паплечнікам мітра-
паліта І.Пацея. Пад іх уплывам стаў
прыхільнікам Брэсцкай уніі 1596. У 1604
стаў манахам Віленскага манастыра св.
Тройцы Вывучаў багаслоўе ў семінарыі
пры манастыры, вызначаўся глыбокай
I Кувцэвіч
Забойства I Кунцэвіча Малюнак Зімлера.
1865
рэлігійнасцю і аскетызмам. Таленавіты
прапаведнік і місіянер, пераканаў мно-
гіх уплывовых асоб Вільні прыняць
унію. У 1609 пасвячоны ў святара. За-
снаваў навіцыят (установа для прахо-
джання послуху будучых манахаў) пры
Быценскім манастыры (1613), аднавіў
царкву і манастыр у Жыровічах. У
1613—14 ігумен гэтых манастыроў. У
1614—17 архімандрыт Віленскага ма-
настыра св. Тройцы. Раза.м з мітрапалі-
там І.Руцкім удзельнічаў у стварэнні ор-
дэна базыльян (1617). У 1617—18 ка-
ад’ютар (намеснік) полацкага архіепіс-
капа Гедэона Бральніцкага, пасля яго
смерці архіепіскап полацкі (1618—23).
Увёў у практыку штогадовыя епархіяль-
ныя саборы, частыя вЬітацыі парафій,
рэгулярныя споведзі духавенства і вер-
нікаў Садзейнічаў далучэнню некато-
рых манастыроў епархіі да базыльян-
скага ордэна. Дамагаўся ў шляхты вяр-
тання царк. маёмасці. Адбудаваў Сафій-
скі сабор у Полацку. Энергічна
распаўсюджваў унію, у тл. і адм. срод-
камі, што выклікала супраціўленне пра-
васл. гараджан Паколькі правасл цар-
ква ў пач. 17 ст. была па-за законам. К.
закрываў правасл. храмы, выдаляў свя-
тароў і на іх месца прызначаў уніяцкіх.
У кастр. 1618 магілёўскія мяшчане за-
чынілі перад К. гар. браму. Тады К.
звярнуўся да каралеўскіх улад, якія па-
каралі бунтаўшчыкоў і гвалтоўна ада
бралі на карысць уніятаў правасл цэр-
квы Прызначэнне ерусалімскім патры-
ярХам Феафанам у 1620 полацкім пра-
васл. епіскапам М.Сматрыцкага
пагоршыла становішча К. У епархіі па-
ралельна з грэка-каталіцкай пачала
стварацца правасл. іерархія. Гараджане
Віцебска, Магілёва, Полацка, Оршы
сталі адступацца ал уніі, адбываліся ан-
тыуніяцкія хваляванні. У сувязі з узмац-
неннем рэліг. барацьбы, знешняй не-
бяспекі з боку Турцыі змянілася стаў-
ленне да уніяцкай царквы кіруючых ко-
лаў Рэчы Паспалітай. Канцлер ВКЛ
Л.Сапега ў лісце да К. ад 12.3.1622 абві-
наваціў апошняга ў «гвалтоўным уціску
чалавечага сумлення». Аўтар палеміч-
ных твораў на старабел. і польскай мо-
вах у абарону уніі: «О фалшованню
пмсм словеньсклх», 6 артыкулаў у кнізе
Л.Крэўзы «Абарона адзінства», «Праві-
лаў Іасафата архіепіскапа Полацкага»,
«КатэхЬма слугі Божага Іасафата» і інш
У час Віцебскага паўстання 1623 К. быў
забіты. За забойства архіепіскапа 19 чал.
было прыгаворана каралеўскай камісіяй
на чале з Л.Сапегам да пакарання смер-
цю, Віцебск пазбаўлены магдэбургскага
права. 16.5.1643 К. папам рымскім Ур-
банам VIII прылічаны да блажэнных
пакутнікаў каталіцкай царквы. У 17—18
ст. на Беларусі і Украіне фарміраваўся
культ К. Замойскім саборам 1720 уніяц-
кай царквы зацверджана свята ў гонар
блажэннага. У Супраслі на царк.-слав.
мове складзена і выдадзена «Служба
святапакутніку Іасафату» (1710—30-я
г.). Да труны з мошчамі ладзіліся па-
ломніцтвы, распаўсюджваліся жыццяпі-
сы, маляваліся абразы. 22.4.1867 папа
Пій IX абвясціў К. святым. 3 1949 рэ-
ліквіі К. знаходзяцца ў базіліцы св.
Пятра ў Рыме.
Літ Говорскнй К. Носафат Кунце-
внч, полоцкнй уннатскмй архмепмскоп
Внльна, 1865; Сапунов А. Река Заладная
Двнна. Внтебск, 1893. С. 389—392; Коза-
н е в н ч Е. Жнтгя Св. Свяшеномученнка
Йосафата Кунцевнча Жовква. 1930;
К а 1 і п к а V/ 2у*оі 5». ЗогоГаіа Кііпсешісга
Е»о*. 1885 Сяргей Каэуля
КУПАВА Мікалай Мікалаевіч (н.
31.1.1946, г. Орша), бел. графік. Скон-
чыў Бел. тэатр.-маст ін-т (1976). У
1976—78 выкладчык, у 1990—96 на.м
306
КУПАВАЦКІ
дырэктара Мінскага маст. вучылішча. У
1982—83 маст рэдактар час. «Мала-
досць> Удзельнік маст выставак з 1972.
Гірацуе ў станковай і кніжнай графіцы,
экслібрысе ў тэхніках лінарыта, акварэ-
лі, літаграфп. У творах распрацоўвае тэ-
му гіст. і маст. спадчыны бел. народа.
Эмацыянальнай узнёсласцю імкненнем
да манументальнасці і эпічнасці вобра-
заў адметныя яго партрэты К.Каліноў-
скага (1976, 1977, 1978), Ф Багушэвіча,
Цётю (А.Пашкевіч), К.Каганца, В.Дуні
на Марцінкевіча (усе 1979), Я Купалы і
Я Коласа (1981). Выканаў серыі работ
«3 вандровак па Беларусі» (1977),
«Шляхамі Янкі Купалы», «За радкамі
паэта» («Прысвячэнне М Гусоўскаму»,
трыпціх, абедзве 1980), кампазіцыйны
партрэт «Вялікі князь Вітаўт» (1990) і
шш. Аформіў кнігі М Арочкі «Курган-
не, Крэва» (1981), «Судны дзень Ска-
рыны» (1991) і інш.
КЎІІАВАЦКІ БОЙ 1942, бой паміж
партызанамі брыгады К.Заслонава і
фаш карнай экспедыцыяй у в. Купа-
ваць Сенненскага р на ў Вял Айч вай-
ну У весцы размяшчаўся штаб партыз.
брыгады і частка партыз. падраздзялен-
няў. Разведка партызан вызначыла што
ў раён на Пн і ПнЗ ад в. Смаляны Ар-
шанскага р-на, які кантралявала пар-
тыз. брыгада, рыхтуецца наступленне
бумных сіл карнікаў, якое і пачалося
раншай 14 лістапада. 3 боку в. Кузьміно
засада партызан не прапусшла фашыс
таў, а на дарозе на в. Купаваць сама-
вольна пакшула пост. Карнікі скрытна
падышлі да вескі і раптоўна атакавалі У
выніку жорсткага няроўнага бою парты
заны адышлі ў лес. У баі запнуў Засло-
наў і яшчэ 4 партызаны. Карнікі пакі-
нулі палаючую всску Запнуўшых пар-
тызан пахавалі ў брацкай магіле каля
вескі У 1947 астанкі Заслонава і яго
ад’ютанта Я Коржаня перапахаваны на
чыг. ст. Орша; на магіле ўстаноўлена
мемар пліта, побач — помнік Заслона
ву
КУІІАЛА Янка (сапр Л у ц э в і ч Іван
Дамінікавіч; інш. псеўд. Адзін з
«парнаснікаў», Вайдэльо-
та, Здарэнец, Левы, Марка
Бяздольны, Ня Гутнік, Ста
ры Мінчук, Янук з-пад
Мінска і шш.; 25.6(7.7). 1882, фаль-
варак Вязынка Мінскага пав , цяпер в.
Вязынка Маладзечанскага р-на —
28.6.1942), бел паэт, драматург, публі-
цыст, перакладчык, грамадскі дзеяч;
класік бел. л-ры, адзін з заснавальнікаў
новай бел л-ры і літ. мовы Нар. паэт
Беларусі (1925), акад. АН БССР (1928),
АН УССР (1929)
Паходзіў з сям’і дробнага, беззямель-
нага шляхцша Скончыў Бяларуцкае
нар вучылішча (1898), вучыўся на
агульнаадукацыйных курсах А С Чарня-
ева ў Пецябургу (1909—13), у нар.
ун-це імя А.Л.Шаняўскага ў Маскве
(1915). Пасля смерці бацькі (1902) пра-
М М Купам Вялікі князь Вітаўт 1890.
цаваў на хатняй гаспадарцы. 3 1903
вандроўны настаўнік, пісар у судовага
следчага ў Радашковічах Служыў у кан
торы маёнтка Беліца Сенненскага пав
3 1905 практыкант на бровары Ссмкава
Мінскага пав , пам вінакура на заводзе
ў Яхімаўшчыне Вілейскага пав. і ў
маёнтку Дольны Сноў Навагрудскага
пав 3 вер 1908 у Вільні супрацоўнік
рэдакцыі газ. »Наша ніва», адначасова
бібліятэкар у б-цы «Веды» Б.Л.Даніло-
віча. У пач снеж. 1909 з рэкамендацый-
ным лістом У.І Самойлы да Б.Эпімах
Шыпілы пераехаў у Пецярбург, дзе ву-
чыўся на курсах, прапаваў у Публічнай
б цы, удзельнічаў у рабоце навук.-літ
гуртка бел. студэнтаў Пецярбургскага
ун та 3 кастр 1913 зноў у Вільні: сак
ратар Бел. выдавецкага т ва, потым у
рэдакцыі «Нашай нівы», з сак. 1914 ад-
казны рэдактар газеты 3 набліжэннем
Да арт Я Кулала. Купалаўскі мемарыяльны
запаведнік «Ляўкі». Дача Я Купалы.
фропту 8 8.1915 эвакуіраваўся з Вільні,
жыў у Арле, у Маскве. Са студз. 1916 на
вайск службе некалькі месяцаў служыў
у Мінску ст. рабочым у дарожна-буд.
атрадзе Варшаўскай акругі шляхоў зно-
сш, потым у Полацку, Смаленску 3
лш 1918 агент па забесііячэнні харчамі
Зах. вобласці. Разам з М.Гарэцкім быў
слухачом ф т₽ псторыі мастацтваў Сма-
ленскага аддз Маскоўскага археал
ін та У 1919, пасля абвяшчэння БССР,
пераехаў на сталае жыхарства ў Мінск.
Працаваў заг. б-кі пры Ьел хатцы, рэ-
дагаваў час. <гРунь» (1920) і »Вольны
сцяг» (1920—22) У час 1920—22 цяжка
хварэў, аднак, акрыяўшы, зноў вярнуў-
ся да актыўнай грамадскай і літ. дзей-
насці. 3 пач. 1921 нам заг лгг-выла
вецкага аддзела Наркамасветы БССР
уваходзіў у склад Акал. камісіі Акад.
цэнтра Наркамасветы БССР па ўкла-
данні і апрацоўцы бел тэрміналогіі, чл
навук.-рэдакцыйнай калегіі Наркамас-
веты БССР, якая разглядала прадстаў
леныя да друку творы (пазней яна на-
зывалася камісіяй і К. быў яе старшы
нёй); адзш з шшыятараў стварэння Бсл
драм. тэатра (1920), ЬДУ (1921), Інбел-
культа (з 1922 яго правадз. член), літ
аб’яднання «Полымя» К ўдзельнічаў у
Акал. канферэнцыі - па рэформе бел
правапісу і азбукі (1926). У 1921 на па-
эта накладзены хатні арышт і канфіска-
ваны рукапісы. У 1930-я г. творы К
падвергліся значнай цэнзурнан праўцы,
у тл. творы са зб-каў «Жалейка» і «Гус-
ляр». Летам 1930 у друку з’явіўся арт
Л.Бэндэ «Шлях паэта», у якім К. абвя
шчаўся «ілэолагам буржуазнага нацыя
нал адраджанізму» У 1930 раскулачаны
маці і сястра паэта і прызначаны да вы-
сылкі ў Котлас К выклікалі на допыты
ў ДПУ, дзс патрабавалі паказанняў аб
«контррэвалюцыйнай арганізацыі «Саюз
вызвалення Беларусі», лідэрам якой ён
нібыта быў. У выніку 27.11 1930 К зра-
біў спробу самагубства, але быў вырата-
ваны У снеж. 1930 у «Звяздзс» апублі-
каваны яго т зв. «пакаянны» ліст, у
якім паэт вымушаны быў прызнавацца
ў «памылках» і «шкодных поглядах»,
абяцаў парваць з «кулапкім нацыяналіс
тычным адраджанізмам» і «аддаць усе
свае сілы сацыялістычнаму будаўнш-
тву».
К быў у гушчы літ. і грамалскага
жыцця: ён удзельнічаў у розных к тах
па ўпіанаванні памяш і правядзенні
юбілеяў класікаў рус. і нац. літаратур,
быў дэлегатам тагачасных урачыстых
лгг форумаў і з’сздаў, удзельнічаў у ра
боце 1-га з’езда Сав. пісьменнікаў
ЬССР, выбраны чл. Праўлення і дэле-
гатам на 1-ы з’езд ССП СССР, у склад
новага бюро секцыі паэзіі ССП БССР
(1937), прэзідыума Праўлення ССП
СССР (1939), дэпутатам Мшскага гар.
Савета. У 1939 ён удзельнічаў у рабоце
Нар сходу Зах Беларусі, які прыняў
Дэкларацыю аб уз’яднанні Зах Беларусі
з БССР Вял. Айч. вайна заспела яго ў
Каўнасе. У першыя дні вайны ў Мінску
згарэлі яго архіў і б-ка 30.6 1941 з дачы
ў Ляўках К. высхаў у Маскву. 3 ліст.
1941 ён жыў у пас. Пячышчы каля Ка-
307
КУПАЛА
зані. 3 самага пачатку вайны К. акгыў
на уключыуся ў бараньбу з фаш. захоп
нікамі. Як чл прэзідыума Уссславян-
скага антыфаш. к-та выступаў на анты-
фаш. мгтынгах, падпісаў адозву да бра-
тоў-славян з заклікам узняцца на вызв
барацьбу супраць фашызму, удзельнічаў
у 1 м Усеславянскім мггынгу і ў навук
сесіі АН БССР (у Казані), дзе выступіў
з дакладам «Айчынная вайна і белару
ская інтэлігенцыя». Яго палымяны
верш «Беларускім партызанам», публі
цыст артыкулы змяшчаліся ў газ
«Правда», «Нзвестня», «Красная звезда»
і інш 18 6 1942 К. прыехаў у Маскву 1
праз 10 дзён трагічна загінуў пры ня-
высветленых абставінах у гасцініцы
«Масква». Быў пахаваны на Ваганькаў-
скгх могілках у Маскве, у ліп. 1962 урна
з прахам К перавезена ў Мінск і пера
пахавана на Вайсковых моплках
Першыя літ. творы К. напісаў у 1903.
Пачынаў пісаць па-нольску (некат. вер-
шы надрукаваны ў польскім час.
«Хіато» («Зерне»)]. Першы бел верш
«Мужык» апубл ў 1905 у мінскай газ.
«Северо-Западный край» 3 1907 вершы
паэта сістэматычна друкаваліся ў газ
«Наша ніва». Іх тэматыка — прыгнеча-
нае і бяспраўнае жыццё бел селяніна,
краса роднага краю, прыгажосць ства
ральнай працы чалавека. Аднак нац
ўціск і рэчаіснасць, поўная сац супя
рэчнасцей, залежнасць ад абставін і
жорсткіх законаў, а часцей беззаконня,
стваралі маст. калізію паміж высокімі
ідэаламі, памкненнямі творцы і тым рэ
альным жыццем, у якім яму даводзілася
змагапца за свае існаванне. Ужо ў ран
ніх творах К акрэсліваецца ілэя свабо
ды — нац., сац. і духоўнага разняволь-
вання чалавека — як вызначальная ідэя
ўсёй яго творчасці. У 1908 у Пецярбургу
выйшла 1 я кн. паэзіі К «Жалемка»,
якую двойчы канфіскоўвалі 2-1 зб. вер
шаў «Гусляр» выдадзены лацінкай (Пе-
цярбург, 1910). У адрозненне ад «Жа-
лейкі» з яе элегічнасцю, плачам над ад-
вечнай нядоляй селяніна ў «Гусляры»
выразна выяўляецца рамантычнае све-
таадчуванне аўтара, акрэсліваецца фі-
лас., экспрэсіўная плынь яго лірыкі,
паўстае рамантычпы вобраз паэта як
«сына міра», як прарока, які спазнаў та-
ямніцы свету і жадае данесці іх да лю-
дзей Менавіта ў гэтым зборніку намб.
выразна адбілася рамантычнае раздва-
енне лушы лірычнага героя, у якой су-
існуюць адчуванш далучанасці да Су-
свету, пачуццё абранасці і высокай на-
канаванасці чалавека, а з другога бо-
ку — бяссілле і адчай пры сугыкненні з
рэчаіснасцю
Творча пленным, узлётным для К
быў перыяд 1910—13, калі ён выдаў 3-і
паэт. зб. «Шляхам жыцця» (1913) Збор-
нік быў фактычна вяршынным дасяг-
неннем тагачаснай бел. л ры, а яго аў
тар стаў бясспрэчным яе лілэрам. У
вершах гэтага выдання выразна выявіў
ся патрыятызм і глыбінны пстарызм
паэта, найб. яскрава ўвасобілася ідэя
свабоды і абуджэння нац. свядомасці
бел. народа. Паэт імкнуўся абудзіць у
Я.Купала
чытача пачуццё гордасці і ўдзячнасці да
продкаў, якія былі здольныя захоўваць
сваю дзяржаўнасць і незалежнасць, ба
раншь зямлю ад ворагаў, развіваць ад-
метную культуру («Над Нёманам», «На
куццю», «На дзяды» і інш ). Мнопя з
гвораў, дзе развіваліся такія матывы. у
пазнейшы час былі забаронены, не
ўключыліся ў збор твораў і не перадру-
коўваліся да канца 1980 х г. Нац. харак
тар творчасці К праяўтяўся і ў всршах
рэв дэмакр. кірунку, у якіх паэт апяваў
наблгжэнне свстлых перамен у жыцці,
услаўляў будучыню, прадвесцем якой
для яго быў створаны паэт. уяўленнем
вобраз Маладой Беларусі, абуджанам да
пст самасцвярджэння. У вобразе Пра-
рока (Званара, Гусляра) які прымаў аб
тічча Падарожнага, Незнасмага, паэт
прадракаў Вялікі Сход, дзе будзе выра-
шаны нац. лёс гарадоў і сац. лёс пра-
цоўных. У паэмах «Курган» (нап. 1910),
Я Купжла і У Ф Луцэвіч. 1916.
«Бандароўна» (нап. 1913), «Мапла льва»
(нап 1913), драматычнай паэме «Сон
на кургане» (нап. 1910), паэмс-ідыліі
♦Яна і я» (нал. 1913) ен зарэкамендаваў
сябе буйнсйшым прадстаўніком нац.
рамантызму. У сімвалічных вобразах і
карцінах К. стварыў шырокае палатно
нац. быцця ў яго сац.-гіст зрэзе У
1914—15 з’явіліся цыкл яго вершаў
«Песні вайны», шэдэуры любоўнам лі-
рыкі На працягу трох наступных гадоў
К, перажываючы разам з народам цяж
кі перыяд нац. гісторыі, паэтычных тво-
раў не пісаў, зноў пачаў тварыць у кан
цы 1918 Яго вершы той пары «Званы»,
«Ьуралом», «Спадчына», «Рунь», «Пср-
шы снег», «ІІаязжане» і інш. — гэта
роздум пра гіст. шляхі Бацькаўшчыны,
прасякнуты ўласцівай паэту філас. глы-
бінёй. Гэтыя творы ўвайшлі ў 4-ю паэт.
кнпу «Спадчына» (1922). Да зборніка
негатыўна паставьтася тагачасная кры
тыка, якая чакала ад паэта ўслаўлення
рэвалюцыі і прынесеных ёю перамен.
К. заставаўся песняром Бацькаўшчыны,
паліт становішча якой у гэты перыяд
было вельмі складаным. Маст позірк
паэта імкнуўся вылучыць сугнасць па-
дзей, іх суаднесенасць з каштоўнасцю
кожнага асобнага чалавека. Ён бачыў і
адчуваў, як у рэв. віхуры нішчацца і
руйнуюцца лёсы, як родныя людзі ста
новяцца па розныя бакі барыкад, як
пошукі выйсця абарочваюцца безда-
рожжам Таму ў яго лірыцы па рансй
шаму гучалі лраматычныя і трапчныя
ноты. Другую паслярэв. кнігу К. «Без-
назоўнае» (1925) склалі аднайм. паэма і
308
КУПЛЛА
вершы, пераважна напісаныя ў 1919 і
1921. Паэт не адступаў ад сваей канцэп-
цыі чалавека, апорай духоўнасці для
якога і ў перайначаным пралетарскай
рэвалюцыяй свеце заставаліся *сны аб
Беларусі». У 1930-я г., калі творчае са-
мавыяўленне было абмежаваным, К.
ўсё ж імкнуўся асэнсаваць плынь жыц-
ця, каб стварыць адэкватны маст воб-
раз Шлях творчай эвалюцыі К. ў гэтыя
гады — гэта шлях ад адралжэнскага ра-
мантызму да твораў пераважна рэпар-
тажнага характару, маст ракурс якіх
быў прадвызначаны існуючай ідэалопяй
(паэма «Над ракою Арэсай», 1933).
Хоць у некат. вершах Ляўкоўскага цык-
ла («Алеся», «Лён») яго творчае самавы-
яўленне дасягнула сапраўднай мастац-
кай вышыні. У 1940 выйшла кніга паэ
зіі «Ад сэрца» (Дзярж прэмія СССР
1941), куды былі ўключаны вершы
Да арт. Я.Купала Год 1913, 9 лютага. Пецярбургская прэм’ера. Маст У.Тоўсцік 1982
1937—39 і паэма «Тарасова доля»
(1939).
К. — прызнаны нац. драматург Яго
камедыя «Паўлінка» (нап ў 1912, паст.
Бел. муз.-драм. гуртком у Вільні ў 1913)
як твор класічнай бел драматурпі не
сыходзіць са сцэны да гэтага часу. Ён
аўтар драмы «Раскіданае шяздо» (нап. ў
1913, паст. Першым т-вам бел. драмы і
камедыі ў Мінску ў 1917), сцэнічнага
жарту «Прымакі» (нап ў 1913, паст
БДТ-2 у 1936), сатырычнай камедыі
«Тутэйшыя» (нап. ў 1922, паст БДТ 1 у
1926). Як і ў лірыцы, у персанажах сва-
ей драматурпі (Паўлінка і Якім Сарока,
Сымон Зяблік, Алена Гарошка і Янка
Здолыпк) К ўвасобіў высокія духоўныя
памкненні чалавека, далучанага да пе-
радавых ідэй свайго часу, яго высокія
маральныя якасці, яго права кіравацца
ў сваіх учынках уласным выбарам, жа-
данне знайсш справядлівасць. 1м ство-
раны каларытныя, драматургічна насы-
чаныя тыпажы камічнага і сатырычнага
плана (Адольф Быкоўскі, Крыншкія і
Пустарэвічы ў «Паўлінцы», Мікпа Зно-
сак у «Тутэйшых») Сатырычная каме-
дыя «Тутэйшыя», у якой гучала ілэя
нац. незалежнасці Беларусі, доўгі час
была ў ліку забароненых твораў. Цэнтр.
персанажам гэтага твора з’яўляецца са-
ма Беларусь — як адзіная непадзельная
каштоўнасць, якую імкнуцца падзяліць
ці падпарадкаваць сабе кожныя новыя
ўладары ў пераломны час. Купалаўскія
п’есы складаюць залаты фонд бел. дра-
матургіі.
К стаяў таксама ля вытокаў нац. пуб-
ліцыстыкі і журпалістыкі як самастой-
най галіны літ дзейнасці Яго дарэв
публшыстычныя творы заклікалі да па-
ляпшэння сац. становішча шырокіх
нар. мас Беларусі («Думкі з пабыцця ў
Фінляндыі на Іматры», 1910; «3 гуты
«Залессе», 1911), закраналі праблемы
нац. самасвядомасці («Святкаванне Ку-
палы ў Вілыіі», 1912; «Вера і нацыя-
нальнасць», «Ці маем мы права выра-
каіша роднай мовы», абодва 1914, і
інш.) У 1913 аргыкулам «Чаму плача
песня наша?» К прыняў удзел у вядо-
май дыскусп з ІІЛастоускім (Юркам
Верашчакам), у ходзе якой фактычна
выпрацоўваліся і сцвярджаліся эстэтыч-
ныя прынцыпы тагачаснай бел. л-ры. У
публіпыстыцы перыяду рэвалюцыі і
грамадз. вайны К. пісаў аб шляхах бел
народа да нац. самавызначэння, закра-
наў праблемы нац. палггыкі сав улады
пасля Кастр. рэвалюцыі. Як прадстаўнік
нацыянальнай гуманістычна настроенай
інтэлігенцыі ён прапаведаваў ідэал нац.
рэвалюцыі, якая дазволіла б кожнам}
народу стаць гаспадаром свайго лёсу, і
супрацыіастаўляў яе рэвалюцыі сацы-
яльнай («Справа незалежнасці Ьеларусі
за мінулы год», 1920). Погляды К. вы-
значаліся дэмакратызмам, адмаўленнем
насілля, сцвярджэннем прыярытэту
агульначалавечых духоўных каштоўнас-
цей над класавымі. У гады Вял Айч
вайны публіцыстычпым словам заклікаў
да змагання супраць фашызму.
К пераклаў на сучасную бел мову
«Слова аб палку Ігаравым», польскі
тэкст у «Сялянцы» і «Залётах» В Дуні-
на Марцшкевіча, лібрэта оперы «Галь-
ка» С Манюшкі, «Інтэрнацыянал»
Э.Пацье, драму «Эрас і Псіха» Е.Жулаў-
скага, паэму «Медны коннік» А.Пушкі-
на, асобныя творы Т.Шаўчэнкі, А Мш-
кевіча А.Кальцова, М Някрасава,
М.Канапніцкай, У.Сыракомлі і інш.
Гворчасць К — невычэрпная крыніца
эстэтычнага натхнення, мастацкай дас-
каналасці, якая жывіць сучасны літ,-
маст працэс Традыцыі пісьменніка
ўплывалі на бел. паэтаў розных пака-
ленняў. Асаблівае значэнне спадчына
К. набыла ў канцы 1980-х г., калі былі
надрукаваны раней забароненыя яго
творы Імя К заўсёды было духоўным
арыеншрам для маладога пакалення
бел чпаратараў. К — класік бел л-ры,
вялікі славянскі паэт і гуманіст. Яго
творчасць мае сусв прызнаннс у 1982 у
Беларусі і па рашэнні ЮНЕСКА ва
ўсім свеце ўрачыста святкавалася 100-
годдзе з дня нараджэння нар песняра
Выбіраўся кандыдатам у чл. ЦВК
309
КУПЕЦТВА
БССР у 1927—29, чл. ЦВК БССР у
1929—31, 1935—38. Дэп. Вярх. Савета
БССР з 1940 Номнікі К. ў Радашкові
чах, Мінску, Вязынцы, Ляўках, Араў-
Парку ў Нью Йорку. У Мінску працуе
Купалы Янкі літаратурны музей, створа-
ны мемарыяльныя запаведнікі «Вязын
ка», «Ляўкі», «Акопы» Яго імя прысво
ена Нац. акад тэатру ў Мінску, Ін-ту
л-ры АН Беларусі, Гродзенскаму дзярж.
ун ту, шэрагу бібліятэк, школ, вулш у
гарадах і паселках Беларусі У 1959
устаноўлена Лгг. прэмія імя Янкі Купа-
лы, з 1965 Дзярж. прэмія імя Янкі Ку-
палы ў галіне літаратуры, мастацтва і
выканаучага майстэрства
Тв.. 36. тв. Т. 1—6. Мн., 1925—32; 36. тв
Т 1—6 Мн, 1952—54; 36 тв Т 1—6. Мн ,
1961—63, 36 тв. Т 1—7. Мн 1972—76;
Поўны эб тв. у 9 т. Т. 1—2. Мн , 1995—96;
Спадчына. Ныо-Ерк; Мюнхен, 1955; Жыве
Беларусь Вершы, артыкулы.
Літ Пуцявшамі Янкі Купалы Дак. і матэ
рыялы Мн , 1981, К і п е л і В і 3. Янка Ку-
паіа і Якуб Колас на Захадзе: Бібліягр. Нью
Ерк, 1985, Янка Купала Энцыкл. давед Мн.,
1986 Купалаўскія чытанні Навук канф
нрысв 106 й гадавіне з дня нараджэння
Я Купалы і 80 годдзю яго першага зб. «Жа-
лейка» Мн., 1991, Багдановіч I. Янка
Купала і рамантызм Мн , 1989 Б я л я ц к і
А Лггаратура 1 нацыя. Мн , 1991 Яго ж.
Янка Купала н революцмя // Неман. 1989 №
11; Гніламёдаў У. Янка Купала: Новы
поглял Мн , 1995, Калеснік У Тварэннс
легенды Мн 1987; К о л а с Г Лёс Купа
лы — міфы і рэальнасць // Полымя 1994. №
10; Л о й к а А Як агонь, як вада . Мн ,
1984 Я г о ж. На трапчных перавалах Шля-
хамі бел паэзн XX ст // Полымя 1993 № 1,
Навуменка I. Янка Купала 2 выд. Мн ,
1980; Рагойша В Бацька нацыі // Полы-
мя 1992 № 6—7; Янка Кунала ў лпаратур-
най крытыцы і мастацтвазнаўствс Бібліягр
Мн 1980, Бабкова Л, Вітушка Е.,
Камінская Л Янка Купала: Да 100-год-
дзя з дня нараджэння Бібліягр паказ Мн ,
1984 Ірына Багдановіч
КУНАЛЛЕ, старажытнае язычніцкае
свята, звязанас з днем летняга сонца-
стаяння. Святкуецца ў ноч на 24 чэрв
Вядома было мнопм індаеўрапейскім
народам да прыняцця хрысціянства. Ва
ўсх славян згадваецца ў летаіпсе пад
1175. У Густынскім летапісе 16 ст Ку
пала характарызуецца як бог дастатку
Пасля прыняцця хрысшянства царква
сумясціла з К дзень Іаана Хрыспшеля і
свята атрымала назву Іван Купала Іва
наў (Янаў) дзень. К характарызавалася
комплексам абрадаў, павер яў, любоў
най і аграрнам варажбой На думку рус
славіста АА Патабні, купальскія апп
ўвасабляюць сонца і таму маюць сілу
даваць ураджан і праганяць смерць
Найб стараж спосаб здабывання агню
для купальскага воппшча — церці ка
валкі дрэва адзін аб адзш. Праз агонь
прынята было скакаць лля рытуальнага
ачышчэння, вакол вогнппча вадзілі ка
рагоды. Элемснтам свята было ўзнятае
на высокім шасце прамасленае драўля-
нае кола (мапіыма, сімвал сонпа), якое
потым падпальвалі Важнымі момантамі
К былі пошукі папараць-кветкі, рыту-
альнае кунанне на ўзыходзе сонца. ка
чанне па расе, пусканне вянкоў па рацэ
з мэтай варажбы Нягледзячы на ба-
Будынах Лггаратурнага музея Янкі Купалы
ў Мінску
рацьбу царквы з купальскай абраднас-
цю, на Беларусі К захавалася ў найб
архаічным выглядзе Істотную частку
бел фальклору складаюць купальскія
песні. К. засталося важнай прыкметай
багацця і непаўторнасці традыцыйнай
нар. культуры беларусаў.
Літ. Соколова В.К. Весенне-легнме
календарные обрвды русскнх, украмнцев н
белорусов, XIX — начало XX в. М 1979,
Р ы б а к о в Б.А Язычество древней Русн.
М., 1987, Земляробчы каляндар (Абрады і
звычаі). Мн, 1990; Купальскія і нятроўскія
песні Мн., 1985 Эдвард Зайкоўскі.
КУІІАЛЫ ЯНКІ ЛІТАРАТЎРНЫ МУ-
ЗЁЙ Засн. ў 1944 у Мінску, адкрыты
20 9.1945 Размяшчаўся ў будынку Дома
прафсаюзаў (пд. Свабоды), з 1950 — у
б. доме Саюза пісьменнікаў Беларусі
(вул Энгельса), 3.1959 займае спец. бу-
дынак, пабудаваны на месцы дома, дзе
ў 1927—41 жыла сям’я паэта Ствараль-
нік і першы дырэктар музея — жонка
Я Купалы У.Я Луцэвіч Пл экспазшыі
492 м2, каля 32 тыс адзінак асн. фонду
(1996). Захоўвае прадмсты духоўнай і
матэрыяльнай культуры з жыцця, твор
чай і грамадскай дзейнасш Я Купалы
Фонд рукапісаў (больш за 2 тыс.
адз.) захоўвае рукапісы твораў, аўтары-
заваныя машынапісныя лісты. кніп з
аўтоірафамі паэта К н і ж н ы фонд
налічвае 6400 экз , у тл. 500 кніг з Ві
лепскай бібліятэкі-чытальні Даніловіча
«Веды», перыяд. выданні з 1905 (пад
шыўкі газ «Наша ніва», газ. «Северо-
Западный край» з вершам «Мужык»,
асобныя нумары часопісаў «Лучынка»,
«Вольны шлях», «Маладняк», «Зоркі»,
«Малады араты» і інш ), газеты і лістоў-
кі часоў Вял. Айч. вайны і перыёдыка
пасляваен. часу з творамі Я.Купалы У
фондзе выяўленчага мастац-
т в а (каля 800 адз.) прыжыццёвыя пар-
трэты паэта работы Дз.Полазава (1921),
Я Кругера (1923), працы, прысвечаныя
Я Купалу або сюжэтам з яго твораў.
жывапісцаў С.Андруховіча, Г.Бржазоў
скага, М.Гусева, А.Кроля, Х.Ліўшыца.
3 Паўлоўскага, М.Савшкага. П Серпе
віча, У.Стальмашонка, ГСтасевіча.
В.Цвіркі, Я.Ціхановіча, А.Шаўчэпкі;
графікаў Э.Агуновіча, М і У.Басалыгаў,
А Волкава, А Кашкурэвіча, Я Куліка,
М Купавы, Я Раманоўскага, В Шаран
говіча; скулыггараў А.Анікейчыка,
А.Бембеля, А.Глебава, УЛетуна, М.Па-
лякова і шш, самадзейных мастакоў
Зберагаюцца асабістыя рэчы, дакумен
ты, узнагароды Я.Купалы, вырабы дэ-
каратыўна-прыкладнога мастацтва (ва-
зы, дэкар талеркі, шкатулкі) з партрэ-
тамі паэта і выявай помнікаў яму. У эк
спазіцыі макеты хаты ў Вязынцы, дзе
Я.Купала нарадзіўся, яго дома ў Мш
ску, дачы ў Ляўках, эскізы і макеты да
драмы «Раскіданае гняздо», камедыі
«Паўлінка», оперы Р.Пукста «Машэка»,
п’есы У.Караткевіча «Калыска чатырох
чараўнш» (пра юнацтва паэта); значкі і
медалі, паштоўкі з выявамі Я.Купалы,
купалаўскіх мясцін У фотаархіве
(3278 адз.) фотаздымкі Я Купалы
1888—1942, яго родных, групавыя
здымкі з пісьменнікамі, дзярж. і гра-
мадскімі дзеячамі, знаемымі, сябрамі і
інш У кінафонаархіве (каля
200 адз.) фоназапісы яго выступленняў,
успамінаў родных і блізкіх, пісьменні
каў, артыстаў, дзеячаў мастацтва, запісы
песень і рамансаў на словы паэта кад-
ры кінахронікі пра жыццё і творчасць,
пахаванне Я Купалы ў 1942 у Маскве,
перапахаванне ў 1962 у Мінску Музей
мае 3 філіялы: «Вязынка» (гл ў арт пра
в Вязынка), «Ляўкі» (Аршанскі р-н),
♦Акопы» (Лагойскі р н) Супрацоўнікі
музея прайодзяць святы паэзп, выстаў-
кі, дні музея ў вёсках, навук. рэсп. (з
1995 — міжнародныя) канферэнцыі
«Купалаўскія чытанні». Па шшыятыве
музея створаны Міжнар. фонд Я Купа-
лы, які аб’ядноўвае даследчыкаў спад-
чыны паэта з Беларусі, Расп, Украшы
Літвы, Латвп, Польшчы, Чэхп, Англп,
ЗША Музей падрыхтаваў і выдаў збор-
нікі матэрыялаў пра жыццё і дзейнасць,
бібліяграфп твораў Я.Купалы, успамі
НЫ, буклеты пра яго. Жанна Дапкюнас
КУНЕЦТВА, сацыяльная група ў перы-
яды феадалізму і капіталізму, пралстаў-
нікі якой займаліся значным унутр. і
знешнім гандлем, а таксама ліхвяр-
ствам Ва ўсх. славян К пачало фармі
равацца ў 9—10 ст. у асн. з княжацкіх
дружыннікау, якія ўдзельнічалі ў зборы
даншы з заваяваных плямён і ў яе збы-
цс на знсшніх рынках у абмен на прад-
мсты раскошы, вшы, спецыі і інш.
Плаванне купецкіх караванаў са ста-
раж -рус. цэнтраў (у тд. з Полацка) у
Візантыю апісана ў творы Канстанціна
VII Багранароднага «Аб кіравапні імпе
рыяй» (сярэдзіна 10 ст.), прававое і эка-
нам становшіча рус К. ў Канстанціно-
палі — у дагаворах Русі з Візантыяіі
911, 944. 971. Да 2-й пал. 10 ст. ў скла-
дзс стараж.-рус. К значнае мссца зай-
малі выхадцы са Скандынавп, варагі,
якія паступова растварыліся ва ўсх -
слав. асяроддзі. На фарміраванне К
значна паўплывала функцыянаванне
міжнар гандлёвых камунікацьш —
шлях варагау у грэкі», заходнядзвш-
скі, дняпроўска-бугскі шляхі. Уздоўж іх
310
КУПЕЦТВА
знойдзены купецкія скарбы (Дзягцянскі
манетна-рэчавы скарб, Казьянкаўскі ма-
нетны скарб, Полацкі манетна-рэчавы
скарб), даследаваны курганныя паха-
ванні 10—11 ст. з гандл. інвентаром. 3
11 ст. сфера апераный К. значна пашы-
рылася за кошт больш актыўнага ўдзелу
ва ўнутр. абмене, гандлю побач з рабамі
і традыц. прадуктамі промыслаў (воск,
мёд, футра, скура) таксама стараж.-рус.
рамеснымі вырабамі. Для абазначэння
гандляра ў Стараж. Русі выкарыстоўвалі
тэрміны «госць» — у сэнсе іншаземны
купец або чалавек, які займаецца за-
морскім ці міжабласным гандлем, і «ку-
пец» — у вузкім сэнсе гандляр, які
ўдзельнічае ва ўнутр. гандлі ў межах го-
рада і бліжэйшай акругі; у шырокім
сэнсе так называлі ўсіх, хто меў дачы-
ненне да гандлю. 3 13 ст. выкарыстоў-
валася назва «торговец», з 14 ст. —
«продавец», з 16 ст. — «гандляр». 3 11
ст. К. папаўнялася з гар. і сельскіх ра-
меснікаў. Гандлем займаліся таксама
манахі, вольныя сяляне, пазней і за-
лежныя ад феадалаў людзі і нават хало-
пы, якія выконвалі даручэнні сваіх ула-
дальнікаў. У пісьмовых крыніцах 12—
14 ст. лепш за іншыя асветлена дзей-
насць К. Полацка і Віцебска.
Мяркуюць, што «двор Брачыслава» ў
Кіеве (11 ст.) служыў таксама рэзідэн-
цыяй полацкіх купцоў, а ўпамінанне ў
Іпацьеўскім летапісе полацкай братчы-
ны (1159) ускосна сведчыць пра існа-
ванне купецкага т-ва ў Полацку. Віцеб-
ская берасцяная грамата рубяжа 13—14
ст. сведчыць пра ўдзел мясц. К. ў хлеб-
ным гандлі. У неўраджайныя гады яно
дастаўляла збожжа з Рыгі. Паводле да-
гавора 1229, дагавораў полацкіх князёў
Гердзеня 1264 і Ізяслава 1267 з Інфлян-
цкім ордэнам К. Полацка і Віцебска
магло свабодна гандляваць у Рызе, Лю-
беку, на Готлацдзе. Полацкія купцы не-
аднаразова ўпамінаюцца ў «Рыжскай
даўгавой кнізе» (1286—1352). У 14—15
ст. гандляры з бел. гарадоў ездзілі ў
Польшчу, Прусію, Турцыю, Маскву,
Ноўгарад, Пскоў. У Рызе іх рэзідэнцы-
яй быў Рускі двор (упамінаецца ў 1458),
з рубяжа 13—14 ст. тут існавала пра-
васл. царква св. Мікалая. Гавдаль вёўся,
як правіла, оптам, нярэдка ў крэдыт.
Канфлікты паміж бел. і ням. купцамі
разглядаліся ў спец. судах. Дзейнасці К.
спрыяла ўвядзенне ў канцы 14—15 ст.
магдэбургскага права ў Брэсце, Слуцку,
Гродне, Полацку, Мінску і інш. Прад-
стаўнікі К. ўваходзілі ў органы гар. са-
макіравання. Для бел. К. 14—15 ст. ха-
рактэрна маёмасная і сац. дыферэнцыя-
цыя. Некат. заможныя купцы выконва-
лі гандл. даручэнні вял. князёў ВКЛ і
нават вызваляліся ад выплаты транзіт-
ных і мытных збораў. К. адыгрывала
станоўчую ролю ў развіцці сярэдневя-
ковай культуры Беларусі. Купцамі былі
бацька (Лука) і брат (Іван) бел. перша-
друкара Ф.Скарыны. Да 16 ст. склаліся
купецкія дынастыі, для якіх занятак
гандлем стаў традыц. сямейнай справай.
У 16—17 ст. К. складала значную
групу насельніцтва ў Полацку, Віцеб-
ску, Магілёве, Брэсце, Пінску, Мінску.
Гродне, Слуцку, Міры, Бабруйску, Ко-
пысі, Шклове і інш. Пінск у 1631 толь-
кі пад юрысдыкцыяй магістрата меў
«купцов до кмлка сот, которын с това-
рамн рознымн, воскамм, лоямн, скура-
мн, сукнамн н мншымн товарамм, у
крамах седючнмн, гандлямн до мест го-
ловных ездят». Магілёў у 1-й пал. 17 ст.
налічваў больш за 600 купцоў. Яшчэ
больш іх было ў Полацку, бо для збі-
рання купецкага падатку ў 1650 улады
накіравалі ў горад 7 зборшчыкаў. Куп-
цы звычайна вялі гандаль ва ўласных
крамах, у алрозненне ад «перакупняў»,
якія «только такнм товаром, што жмв-
ностн належмт, таргують», і шотаў
(шкотаў), «которнм речм свом ку прода-
ваню на собе носят». Бел. К. падтрым-
лівала гандл. сувязі з Рыгай, Каралеў-
цам, Варшавай, Гданьскам, Люблінам,
Торунем, Гнезнам, Ноўгарадам, Пско-
вам, Бранскам, Смаленскам, Масквой,
Кіевам, Луцкам, Уладзімірам, Канстан-
цінопалем, Ясамі, венгерскімі гарадамі.
На Захад бел. купцы вывозілі пераваж-
на вял. партыі футра, воску, сырых і
вырабленых скур, пянькі, хмелю. Футра
купцы набывалі на рынках Маскоўскай
дзяржавы, некат. іх колькасць — куп-
лялі на рынках бел. гарадоў і ў сёлах. 3
гарадоў Захаду яны прывозілі дарагую
тканіну, метал. вырабы, паперу, галан-
тарэю, вырабы са шкла, гваздзіку, пе-
рац, карыцу і інш. Шляхі, па якіх пра-
возілі тавар купцы-госці, называліся
«гасцінцамі». Адзін з гал. гасцінцаў пра-
ходзіў праз усю Беларусь з 3 на У — ад
Брэста да Оршы праз Камянец, Шара-
шова, Новы Двор, Ружану, Слонім,
Моўчадзь, Мір, Нясвіж, Койданава,
Мінск, Барысаў, Начу, Бобр, Талачын,
Коханаў. Праезд па гэтым гасцінцы з
таварам займаў у пач. 17 ст. амаль ме-
сяц. Гандл. шляхамі для К. былі рэкі
Зах. Дзвіна, Дняпро, Нёман, Прыпяць і
інш. У канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. бел.
К. павялічвалася з прыгонных сялян.
Так, устава Стрэшынскай воласці 1618
адзначала, што ў Стрэшыне ваколічныя
сяляне з усёй воласці трымалі арандава-
ныя ў мяшчан крамы. Судовы запіс у
кнізе менскага гродскага суда 1625 па-
ведамляў пра ўцёкі з с. Амінавічы маён-
тка Жыцін 8 сем’яў «з людей добра за-
можных купцов». Бацька адной з гэтых
сем’яў «вмтнны до Кролевца спушчал,
конмм, быдлом купчыл с двема сына-
мм». Дакументы 16—17 ст. адносяць да
купцоў і тых гандляроў, якія вялі ўнутр.
гавдаль у гарадах, мястэчках і вёсках
краіны. Жыхарам мяст. Лагішын грама-
та вял. кн. ВКЛ 1569 дазваляла «межм
рекамм Ясольдою м Прнпятн по сёлах
езднтм, торговатм, куповатн, продава-
тн». Гандл. аперацыі купцоў Крычава
праводзіліся ў нас. пунктах «памнж
Дняпром, Сожам, Прыпятю м нншымн
рекамн». Пашыраным заняткам бел. К.
было і ліхвярства. К. адыгрывала вяду-
чую ролю ў сац. жыцці бел. гарадоў. 3
купцоў выбіралася гар. рада, бурмістры,
радцы, лаўнікі.
Пасля далучэння Беларусі да Рас. ім-
перыі ў канцы 18 ст. гандл. дзейнасць
купцоў Беларусі прыйшла ў заняпад.
Большасць бел. купцоў была аднесена
да самых бедных — у 3-ю ітльдыю. У
адпаведнасці з Даравальнай граматай
гарадам 1785 і «Дадатковай пастановай
аб упарадкаванні гільдый і аб гандлі ін-
шых станаў» 1824 К. падзялялася на 3
купецкія гільдыі. У 1863 3-я гільдыя
скасавана, а «Палажэнне аб дзяржаў-
ным прамысловым падатку» 1898 зрабі-
ла выбарку гільдзейскіх пасведчанняў
на атрыманне права на промысел або
гавдаль неабавязковай. Іх бралі тыя, хто
патрабаваў купецкага звання. Адпавед-
на запісу ў гільдыю купцы займаліся
аптовым або рознічным гандлем мясц.,
расійскіх і замежных тавараў, трымалі
крамы, магазіны, фабрыкі, заводы, мелі
склады, страхавыя канторы, заключалі
прыватныя кантракты і маклерскія да-
гаворы, уваходзілі ў казённыя падрады і
водкупы, займаліся банкавымі аперацы-
ямі і інш. Купцоў, якія займаліся апто-
вым унутр. або замежным гавдлем, на-
зывалі першастацейнымі або негацыян-
тамі, тых, хто займаўся банкавымі спра-
вамі — банкірамі. Купцом наз. толькі
тая асоба купецкай сям’і, на імя якой
было выдадзена пасведчанне на права
гандлю або промыслу, астатніх называлі
купецкімі дзецьмі, братамі, унукамі і
г.д. Ядром К. заставаліся людзі, даўно
звязаныя з удзелам у гандлі, якія пахо-
дзілі з купецкага асяроддзя або з гандл.
праслойкі гар. пасадаў і мястэчак. 3
1842 па 1860 К. Беларусі павялічылася
амаль на 40%. Пасля адмены прыгонна-
га права і паляпшэння ўмоў для развіц-
ця капіталізму ў К. пачалі больш энер-
гічна ўлівацца прадстаўнікі з іншых
слаёў насельніцтва, пераважна сялян. У
1840 купцоў 3 гільдый на Беларусі было
1078 чал., у 1860 — 1650 чал., у 1897 —
18 282 чал. Беларусі падтрымлівала
гандл. сувязі з рус. (Масква, Пецярбург,
Ніжні Ноўгарад і інш.), укр. (Кіеў, Не-
жын і інш.) гарадамі, з Прыбалтыкай,
Польшчай. Бел. К. прымала ўдзел у
фарміраванні гільдзейскіх капіталаў у
Маскве: сярод мясц. купцоў і ганаровых
грамадзян у 1865 было 4 чал. з Беларусі,
у 1870 — 33, у 1890 — 208. Права ку-
пецкага стану страчвалася ў выпадках
заканчэння тэрміну дзеяння гандл. па-
сведчання, пазбаўлення правоў гандлю
паводле суда або ў выніку гандл. бан-
круцгва. К. як саслоўе скасавана пасля
Кастр. рэвалюцыі 1917.
Літ:. Гісторыя Беларускай ССР. Т. 1—2
Мн., 1972; Тнхомнров М.Н. Древнерус-
скне города. 2 нзд. М., 1956; Алексеев
Л.В. Полоцкая земля в IX—XIII вв.: (Очеркя
нсторнн Северной Белорусснн). М., 1966;
Преображенскнй А.А., Перхав-
к о В.Б. Купечество Русн, IX—XVII вв. Ека-
терннбург, 1997; Хорошке внч АЛ. Рус-
ское государство в снстеме международных
отношеннй конца XV — начала XVI в. М.,
1980; Левко О.Н. Торговые связн Внтеб-
ска в X — XVIII вв. Мн., 1989; Копыс-
с к н й З.Ю. Экономнческое развнтне торо-
дов Белорусснн в XVI — первой половнне
XVII в. Мн., 1966; Грнцкевнч АП. Час-
тновладельческне города Белорусснм в XVI—
XVIII вв (Соц.-экон. нсслед нсторнн горо
дов). Мн., 1975; Абецедарскнй Л.С.
Белоруссня н Россня. Очеркн русско-бело-
русскнх свяэей второй половнны XVI—XVII
вв. Мн., 1978, Ч е п к о В.В. Города Белорус-
снн в первой половнне XIX в. (Экон раэвн
тне). Мн., 1981; Лютый А.М. Сопнально
экономнческое раэвнтме городов Белорусснн
в конце XVIII — первой половнне XIX в.
Мн , 1987; Ш в е л В.В Торговля в Беларусн
в пернод крнэнса феодалнэма (1830—1850-е
годы). Гродно, 1995.
Валерый Перхаўка, Зіновій Капыскі,
Вячаслаў Швед
КУПІСКІЯ БАІ 1944, баі партыз. бры-
гад Першамайскай і імя А.Суворава па
разгроме ням.-фаш. гарнізона ў в. Ку-
піск Любчанскага р-на. Гарнізон быў
13.4.1979], маці-патрыётка, 5 сыноў
якой загінулі ў барацьбе з ням.-фаш.
захопнікамі ў Вял. Айч. вайну; малод-
шаму з іх ПЛ.Купрыянаву прысвоена
званне Героя Сав. Саюза. У вайну яе
сыны Валянцін і Сцяпан ваявалі на
фронце ў Сав. Арміі; калі сыны Міхаіл,
Уладзімір (памёр ад ран у 1949) і Пётр
пайшлі ў партыз. атрад «Радзімаь, зна-
ходзілася ў партыз. зоне, дапамагала
партызанам. Адна са старэйшых жан-
чын Беларусі, пражыла 107 гадоў. Стала
правобразам гераіні Манумента у гонар
Маці-патрыёткі, пастаўленага ў г. Жо-
дзіна (1975). Ганаровая грамадзянка
Жодзіна (1972). У доме, дзе яна жыла,
адкрыты музсй.
КУПРЭВІЧ
Вял. Айч. вайну ў партыз. атрадзе «Ра-
дзіма» брыгады «Разгром». У Чырв. Ар-
міі з 1944. Вызначыўся ў ліст. 1944 у
Латвіі ў баі за вышыню ў Кулдыгскім
р-не: закрыў сваім целам амбразуру ва-
рожага дзота. Навечна залічаны ў спісы
стралк. роты палка. На радзіме К. пом-
нік. Імем героя названы вуліцы ў Ві
лейцы, Жодзіне, Мінску, Полацку,
Слуцку, Смалявічах.
КУПРЫЯНАЎ Фёдар Паўлавіч (н.
5.2.1922, в. Марчанкі Гарадоцкага р-на),
генерал-лейтэнант (1969) Скончыў ва-
Н.Ф.Купрыянава. Малюнак І.Пратасені. 1974.
І.К.Купрыснка.
П 1. Купрыянаў
буйным абарончым вузлом, які блакіра
ваў партызанам выхал цераз Нёман у
Любчанскі р-н. 17 чэрв. 3 штурмавыя
групы партыз. брыгады ІІершамайскай
(партыз. брыгада імя Суворава знаходзі-
лася ў рэзерве) раптоўна атакавалі гар-
нізон, пашкодзілі 2 дзоты, захапілі 2
станковыя і 2 ручныя кулямёты, 22 він-
тоўкі. У час бою партызан МЛ.Белуш
закрыў сваім целам амбразуру варожага
дзота. Неўзабаве фашысты аднавілі дзо
ты і ўмацавалі абарончыя збудаванні. У
ноч на 2 ліп. партызаны фарсіравалі
Нёман і акружылі в. Кушск. Пасля не
працяглага бою гарнізон здаўся ў палон.
КУПРЫЁНКА Ілья Кірэевіч
[15(28).8.1916, в. Зялёны Сад Клімавіц-
кага пав., цяпер в. Сабалёўка Клімавіц-
кага р-на — 17.3.1988[, поўны кавалер
ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1943
на Бранскім, Зах., Бел., 2-м Бел. фран
тах. Камандзір аддзялення яфрэйтар К.
вызначыўся ў 1945 у баях ва Усх Пру-
сіі: 23 студз. на чале групы разведчыкаў
вызначыў у варожым тыле размяшчэн-
не агнявых кропак і жывой сілы праціў-
ніка; 29 студз. разведаў шляхі падыходу
да нас. пункта Ьшіафсбург; 8 сак. выя-
віў рух на шашы варожай пяхоты і аўта-
машын, ліквілаваў іх, часткова узяў у
палон.
КУПРЫЯНАВА Настасся Фамінічна
[30.3(10.4).1872, в Мяхеды Барысаўска-
га пав, цяпер у Лагойскім р-не —
КУПРЫЯНАЎ Павел Емяльянавіч
(1908, в. Старынцы Полацкага пав., ця-
пер у Полацкім р-не — 8.11.1936), Ге-
рой Сав. Саюза (1936). У Чырв. Арміі з
1929. 3 кастр. 1936 удзельнік грамадз.
вайны ў Іспаніі на баку рэспубліканпаў:
камандзір танка асобай механіз. брыга-
ды. Вызначыўся пад Мадрыдам: танк К.
знішчыў 2 варожыя танкі, 8 гармат і не-
калькі ўзводаў пяхоты. Загінуў у баі.
КУНРЫЯНАЎ Пётр Іванавіч (1926, г.
Жодзіна Смалявіцкага р-на —
2.11.1944), Герой Сав. Саюза (1945). У
П.Е. Купрыянаў.
ен. акадэміі імя Фрунзе (1948), Геншта-
ба (1965). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял.
Айч. вайну з 1942 на Данскім, Сцяп-
ным, 2-м і 1-м Укр. франтах: нам. ка-
мандзіра роты, нач. разведкі, нач. штаба
палка. Удзельнік Сталінградскай і Кур-
скай бітваў, Кіраваградскай, Корсунь
Шаўчэнкаўскай, Яска-Кішынёўскай.
Львоўска-Сандамірскай, Вісла-Одэр-
скай і Берлінскай аперацый. Да 1982 на
адказных пасадах у Сав. Арміі.
КУПРЭвіЧ Васіль Феафілавіч
[12(24).1.1897, в. Кляннік Барысаўскага
В.Ф.Купрэвіч.
312
КУПРЭЕВА
пав., цяпер Смалявіцю р-н —
17.3.1969], бел. навуковы дзеяч, батанік
і фізіёлаг раслін. Акад. АН БССР
(1952), чл.-кар. АН СССР (1953). Д-р
біял. н. (1942), праф. (1950). Герой Сац.
Працы (1969). Засл. дз. нав. Беларусі
(1967). Скончыў Ін-т павышэння квалі-
фікацыі кадраў нар. асветы (1931, Мас-
ква). 3 1934 у Ін-це біял. навук АН
БССР. У 1938—52 заг. лабараторыі, ды-
рэктар Батанічнага ін-та АН СССР. 3
1952 прэзідэнт АН БССР. Асн. кірункі
даследаванняў — фізіялогія хворых рас-
лін, сістэматыка грыбоў і глебавая энзі-
малопя. Чл. ЦК КПБ у 1952—69. Дэп.
ВС БССР у 1951—55, ВС СССР у
1954—69. Імя К. прысвоена Ін-ту эк-
сперымснтальнай батанікі АН Беларусі;
на домс, дзе ён жыў у Мінску, мемар.
дошка.
Тв.: Научные труды. Т. 1—4. Мн_, 1971 —
75.
КУПРгІЕВА Ганна Паўлаўна (29.3.1922,
г.п. Лельчыцы Гомельскай вобл. —
13.10.1993), бел. гісгорык. Канд. гіст. н.
(1958). Скончыўшы БДУ (1949), праца-
вала там, потым ва Усесаюзным завоч
ным ін-це сав. гандлю, Бел. ін-це нар.
гаспадаркі. У 1957—61, 1965—85 у
Ін-це гісторыі АН Беларусі, ст. навук.
супрацоўнік. Даследавала гісторыю пар-
тыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну.
Адзін з аўтараў «Гісторыі Беларускай
ССР» (т. 4, 1975), складальнікаў зб. «3
гісторыі партызанскага руху ў Беларусі»
(1961), «Агні партызанскага сяброўства»
(1962), зб. дакументаў «Усенародны
партызанскі рух у Беларусі ў гады Вялі-
кай Айчыннай вайны» (т. 2, 1978). Аў-
тар навуч. дапаможніка «Эканамічная
гісторыя БССР» (2-е выд., 1969).
Тв.: Бслоруссвя — республнка боевой сла
вы. Мн., 1975 (разам з В.М.Горцавым); Воз-
рожденме народного хозяйсгва Белорусснн
11942—1945 гг.]_ Мн., 1976; Народы СССР —
трудяшммся Белорусснм: (Возрожденне хоз,-
экон. жмзнн респ в 1943—1945 гг.]. Мн.,
1981; Памятные места свндетельствуют. Мн.,
1985 (разам з В.М.Горцавым); Мінскае гета:
Схаваная праўда // Бел. мінуўшчына. 1993.
№ 2—4. Ларыса Языковіч.
КУПРгІЕЎ Аляксавдр Клаўдзіевіч
[13(26).9.1900, г. Беласток, Полыпча —•
26.8.1975], генерал-лейтэнант (1944).
Скончыў курсы пры Ваенна-марской
акадэміі (1929) і курсы ўдасканалення
начсаставу пры Ваен.-паветр. акадэміі
(1931). У арміі з 1914, у Чырв. Арміі з
1918, удзельнік грамадз. вайны. У Вял.
Айч. вайну нам. нач. ВПС ВМФ, нач.
тылу ВПС ВМФ. Да 1956 на камандных
пасадах у Сав. Арміі.
КУПЦЙВІЧ Фелікс Піліпавіч
(21.10.1900, г. Гродна — 31.3.1938), бел.
пісьменнік, крытык. Вучыўся ў Слонім-
скім вышэйшым пач. вучылішчы. У 1-ю
сусв. вайну ў бежанстве ў Калузе і Пет-
раградзе. У 1918 вярнуўся ў Гродна,
працаваў на фабрыцы і на чыгунцы. У
1920 разам з адступаючай Чырв. Арміяй
пакінуў Гродна. Працаваў камісарам на
чыгунцы, у камісіі па барацьбе з пра-
цоўным дэзерцірствам, на падп. рабоце
ва ўпраўленні ваен. разведкі. У 1924 у
статыстычным аддзеле ЦК КП(б)Б. У
1925 сакратар Крычаўскага райкома
КП(б)Б, заг. аддзела прапаганды Калі-
нінскага акругкома КП(б)Б. У 1926 на-
кіраваны ЦК КП(б)Б на работу ў Лат-
вію. Пасля вяргання нам. рэдактара газ.
«Звязда», у радыёцэнтры. 3 1929 на лгі.
аддзяленні Ін-та чырв. прафесуры ў
Маскве. У 1930 выключаны з ін-та і
партыі «за нацыяналістычны ўхіл у бок
беларускага нацыянал-дэмакратызму».
29.8.1930 арыштаваны па справе т. зв.
Саюза вызвалення Беларусі, 4.10.1930
вызвалены. Працаваў у Маскве на заво-
дзе, эканамістам у дзярж. выд-ве
РСФСР. 9-4.1933 арыштаваны па справе
т. зв. Беларускай народнай грамады і за-
суджаны на 5 гадоў. 23.11.1937 паўторна
арыштаваны ў Мінусінскім лагеры і
прыгавораны да вышэйшай меры пака-
рання. Рэабілітаваны Вярх. судом БССР
у 1956. Пад псеўд. Алесь Валожка (Ва-
лошка) публікаваў апавяданні ў час.
«Маладняк Калініншчыны» (1926, №
3—4, № 5—6). Даследаваў творчасць
Ц.Гартнага, АДудара, М.Зарэцкага,
К.Чорнага. Лічыўся «беларускім Бялін-
скім № 2» (нумарам 1 называлі А.Баба-
рэку). Распрацоўваў пытанні марксіс-
цка-ленінскай тэорыі і метадалогіі бел.
літ. крытыкі. У сваіх артыкулах часам
збіваўся на спрошчанасць і вульгарнае
сацыялагізаванне, адмоўна ставіўся да
творчай спадчыны старэйшага пакален-
ня бел. пісьменнікаў, супрацьпастаўляў
літ. аб’яднанні «Узвышша» і «Малад-
няк». Для яго характэрна ваяўнічасць і
класавая непрымірымасць, нястрымная
прыхільнасць да пралетарскага пурызму
ў маст. літаратуры.
Тв.: Аб маністычным разуменні творчасці
Ціпікі Гартнага // Узвышша. 1928. № 6; Літа-
ратурная хлестакоўшчына... // Там жа. № 1;
Супраць эклектызму // Там жа. № 3; Пра
«Вераснёвыя ночы» КЧорнага // Там жа. №
5; Белорусская художественная перноднка //
Печать н революцня. 1929. № 11.
Літ.: Мушынскі М.І. Беларуская кры-
тыка і літаратуразнаўства: 20—30-я іт. Мн.,
1975. Мікалай Клімовіч, Уладзімір Міхнюк.
КУПЧЫН Мікалай Сямёнавіч
(8.3.1923, г. Горкі Магілёўскай вобл. —
25.11.1979), бел. філосаф. Кавд. філас.
н. (1956). Скончыў БДУ (1952). Удзель-
нік Вял. Айч. вайны. 3 1956 ст. навук.
супрацоўнік, з 1967 заг. сектара гісторыі
філасофіі Ін-та філасофіі і права АН
Беларусі. Даследаваў гісторыю філас. і
ірамадскай думкі Беларусі, перыяд.
друку (газ. «Северо-Западный край»),
навук. і аматарскіх т-ваў прыродазнаў-
ства, земляробчых гурткоў на Беларусі;
навук. дзейнасць вучоных Горы-Горац-
кага земляробчага ін-та А.М.Бажанава,
А.ГІ.Людаі-оўскага, М.В.Рытава, А.В.Са-
ветава, І.А.Сцебута, І.М.Чарнапятава і
інш. Адзін з аўтараў калект. манаграфій
«3 гісторыі барацьбы за распаўсю-
джванне марксізму ў Беларусі (1883—
1917)» (1958), «3 гісторыі філасофскай і
грамадска-палгіычнай думкі Беларусі»
(1962). Адзін з аўтараў і рэдактараў «На-
рысаў гісторыі марксісцка-ленінскай
філасофіі ў Беларусі, 1919—1968»
(1968), «Нарысаў гісторыі філасофскай і
сацыялагічнай думкі Беларусі (да 1917
г.)» (1973), калект. манаірафій «Ідэі гу-
манізму ў грамадска-палгіычнай і філа-
софскай думцы Беларусі: (дакастр. пе-
рыяд)» (1977), «Ідэі матэрыялізму і ды-
ялектыкі ў Беларусі: (дакастр. перыяд)»
(1980).
Тв.: Цден матернадазма н даалектнкн в
трудах естествонспытателей Белоруссян (вто-
рая половнна XIX — начало XX в.). Мн.,
1972; Фнлософская наука Советской Бело-
русснн. Мн., 1979 (разам з Я.М.Бабосавым,
АІ.Савасцюком). Кацярына Пракошына.
КУПібРА (франц. соцршв ад соіірст
рэзаць, адрэзаць), 1) скарачэнне або
пропуск асобных частак тэксту гіст.
крыніцы пры яе публікацыі. К. называ-
сцца таксама апушчаная частка тэксту
гіст. дакумента (у тэксце пазначаецца
адпунктоўкай). К. робяць, як правіла,
складальнікі ці рэдактары публікацыі з
мэтай пазбегнуць паўтораў інш. даку-
ментаў, змешчаных у выданні, або вы-
ключэння частак, якія не маюць адно-
сін да тэмы, задач і мэт выдання ці не-
мэтазгодныя з-за канцэптуальных і ме-
тадалаг. установак. У апошнім выпадку
К. выкліканы найперш ідэалаг. мерка-
ваннямі і адпавядаюць ілюстрацыйнаму
метаду публікацыі дакументаў [напр., у
зб-ках *Крах нямецкай акупацыі на Бе-
ларусі ў 1918 годзе» (1947), вДакументы і
матэрыялы па гісторыі Беларусі» (т. 3—
4, 1953—54), вВялікая Кастрычніцкая
сацыялістычная рэвалюцыя на Беларусі»
(т. 1—2, 1957)] і інш. К. дапускаюцца
толькі пры ўмове захавання істотных
бакоў тэксту дакумента, калі яны не
скажаюць сэнс, факты і стыль крыніцы.
Тлумачэнне прычын ужывання К., а
таксама змест апушчанай часткі тэксту
агаворваюцца ў падрадковых заўвагах
або прадмове. Асабліва распаўсюджаны
былі К. ў бел. археагр. выданнях 1940—
60-х г. Выданні навук. тыпу патрабуюць
публікацыі поўных тэкстаў дакументаў
без К., аднак можа дапускацца скароча-
ная іх перадача. 2) Абазначэнне вартас-
ці (намінальнай вартасці) папяровых
грошай, банкнотаў, каштоўных па-
пер — акцыі ці аблігацыі, а таксама са-
мі гэтыя грошы, банкноты, каштоўныя
паперы або аблігацыі. Юрый Несцяровіч.
КУПЯЦІЦКІ УВЯДЗЁНСКІ МАНАС-
ТЬІР. Існаваў у 1628—1817 у в. Купяці-
чы (цяпер Пінскі р-н). Засн. Апалоніяй
Войнай (з Валовічаў) як праваслаўны
манастыр пры старадаўняй царкве Уво-
дзін Багародзіцы ў храм. Гал. яго свя-
тыняй быў абраз Маці Божай у выгля-
дзе меднага крыжа-энкалпіёна, зной-
дзенага 15.11.1182 (дата вылічана мітра-
палітам кіеўскім Яўгенам Балхавіціна
вым у 1-й пал. 19 ст.) у Купяцічах, па-
водле царк. легенды, пры дзівосных аб-
ставінах. Псторыя з’яўлення і цуды аб-
раза апісаны ў кнізе іераманаха
Афанасія Кальнафакійскага «Тэраргіум»
(Кіеў, 1638). У сярэдзіне 17 ст. абраз
313
КУРАЧКІН
перанесены ў Сафійскі сабор у Кіеў
Перпіыя манахі прыйшлі ў Купяцічы ў
1629 з Віленскага Святадухаўскага ма-
настыра У 1630-я г. ў манастыры жыў
вяломы рэліг дзеяч і пісьменнік А. Філі-
повіч, які ў сваіх творах усхваляў купя-
ціпкі абраз як гал правасл святыню
Рэчы Паспалггай. У 1740-я г. манастыр
стаў уніяцкім Зямельныя ўгоддзі ма-
настыра былі невяліюя 4 валою ў Ку-
пянічах, 2 — у с. Волька, там жа сена-
жаць і бортнае дрэва Пасля 1743 далу-
чаны да Пінскага Богаяўленскага ма-
настыра, у 1817 зачынены. Будынкі
былі драўляныя, не зберагліся
Аляксанйр Ярашэвіч.
КУРАКІН Барыс Іванавіч [20(30)
7.1676, Масква — 17(28) 10.1727], ра-
сійскі ваен і лзярж дзеяч, гісторык.
Ген маер (1712). 3 роду кн Куракіных,
нашчадкаў Гедзіміна. Адзін з бліжэйшых
паплечнікаў цара Пятра I. У 1696 праез-
дам у Венецыю наведаў Магілёў і шш.
бел гарады Удзельнік Азоўсюх паходаў
1695—96, Паўн вайны 1700—21. 3
1711, калі быў паслом у Ншэрландах,
фактычна выконваў ролю рас. канцлера
за мяжой, зарэкамендаваў сябе як вы-
датны дыпламат У 1724—27 пасол у
Парыжы Пакінуў багатую рукапісную
спадчыну (выдадзена ў «Архіве князя
Ф А Куракіна»), гал месца ў ёй займа-
юць аўтабіяграфія на італьянскай мове
«Жыцце князя Барыса Карыбута-Кура-
кіна з роду, які паходзіць з Польшчы і
Літвы» і «Гісторыя пра цара Пятра
Аляксеевіча» У другім творы, акрамя
гісторыі Пятра, 4 першыя часткі прыс-
вечаны Кіеўскай Русі з апісаннем усіх
алгалінаванняў дынастыі кн Рурыкаві-
чаў, што мае цікавасць для генеалогіі
Беларусі. Аўтар нататак пра Паўн. вай-
ну і дыпламатычных дзённікаў.
Літ. Архнв князя Ф АКуракяна Т. 1—10.
Саратов, 1890—1902.
КУРАНЕЦ вёска ў Вілейсюм р-не,
цэнтр сельсавета на р. Пела. За 7 км на
ПнУ ад Вілейкі, 0,2 км ад чыг. ст. Ку-
ранец, на аутадарозе Вілейка—Докіпы
цы. 1137 ж , 493 двары (1997).
У шсьмовых крыншах з 1519 упамі-
наецца як мястэчка ВКЛ, у 1665 — го-
рад У 1539 пабудавана царква, у
1665 — касцёл. У 19 ст. заможнае
гандл мястэчка, лзе часта праводзіліся
кірмашы У 1887 — 1765 ж У пач. 20
ст. цэнтр воласці ў Віленскай губ., ва-
ласная ўправа, 2 царквы, царк.-прыход-
ская школа, 2368 ж. 3 1921 у складзе
Польшчы, мястэчка Навагрудскага, з
1925 Віленскага ваяв 3 вер 1939 у
БССР. 3 15.1.1940 цэнтр Куранецкага
раёна 3 12.10.1940 гар. пасёлак, цэнтр
сельсавета 3 25.6 1941 да 2.7 1944 акупі
раваны ням фаш захопнікамі, яюя
часткова спалілі К, стварылі тут лагер
сав. ваеннапалонных, знішчылі каля 1,3
тыс. чал. Дзейнічала Вілейска-Куранец-
кае патрыятычнае падполле У ноч на
1 10 1943 партызаны брыгады «Народ-
ныя мсціўцы» імя В Г Варанянскага
разграмілі ў К. варожы гарнізон. 3 1946
у Вілейскім р не, з 1954 вёска. 3 1968
цэнтр саўгаса «Вілсйсю». У 1972 —
Выява крыжа-энкалпіёна з Куплцпкага Ува-
дзенскага мавастыра
1427 ж., 446 двароў. У К. лесацэх Вілей-
скага дрэваапр камбіната, кандытарскі
цэх, сярэдняя школа, дзшячы сад, Дом
культуры, б ка, амбулаторыя, аддз су-
вязі, магазіны. Помнік архітэктуры —
царква 19 ст. (дзейнічае). Магіла
ўдзельнікаў паўстання 1863—64, мапла
ахвяр фашызму, брацкая мапла сав. во-
інаў і партызан. Помнік падпольшчы
кам Таіса Новікава
КУРАНЁЦКІ РАЁН Існаваў у 1940—
46. Утвораны 15.1.1940 у Вілейскай
вобл, цэнтр — гар пас. Куранец
12.10.1940 падзелены на 13 сельсаветаў:
Асілавшкі, Бараўскі, Іжскі, Каловшкі,
Касцяневіцю, Кузьмшкі Куранецкі,
Рабунскі, Рускасельскі, Рэчкаўскі, Та-
луцкі, Халапоўскі, Чурлёнскі. 3 вер
1944 у Маладэечанскай вобл У ліп
1946 у сувязі з перанясеннем цэнтра ра
ёна ў г Вілейка перанменаваны ў Вілей
скі раён.
КУРАПАТЫ, урочышча пад Мінскам,
за 200 м на Пн—ПнЗ ад мікрараена Зя
лёны Луг, на тэр. Бараўлянскага с/с
Мінскага р на; месца масавых расстрэ
лаў. У крас.—маі 1988 у лясным масіве
К былі знойдзены астанкі людзей. У
чэрв. 1988 створана ўрадавая камісія і
пракуратурай БССР узбуджана крымі
нальная справа. У працэсе расследаван-
ня, як пацверджана ў інфармац. паве-
дамленні Ген пракуратуры Рэспублікі
Беларусь у чэрв. 1996, устаноўлена, што
туг у 1937—41 супрацоўнію НКУС
БССР расстрэльвалі рэпрэсіраваных
жыхароў рэспублікі. Пры аглядзе ляс-
нога масіву выяўлена, што на тэрыто-
рыі каля 30 га размешчана 510 пахаван-
няў, з яюх у ходзе эксгумацыі правера-
на 8 і ў 6 з іх знойдзены шкілетныя ас-
танкі людзей, адэенне і інш. асабістыя
рэчы загінуўшых. Усяго ў К пахавана
прыкладна 30 тыс чал. (па шш. падлі-
ках 100 і больш тыс чал.). У ходзе рас-
следавання правяралася інфармацыя
Мінскага гар клуба гіст. ведаў, што ў
К ляжаць ахвяры фаш. генацыду, у тл
яўрэі. дэпартаваныя з краін Зах Еўро-
пы Аднак такія звестю адсутнічаюць у
матэрыялах Надзвычайнай дзярж камі-
сіі па выяўленні і расследаванні зла-
чынстваў ням. фаш захопнікаў і іх саў-
дзельнікаў у Беларусі ў час акупацыі;
няма іх і ў Мемарыяльным ін це катас-
трофы і гераізму еўрап яўрэйства ў
Іерусаліме (Палесціна), пракуратуры г
Гамбург (ФРГ) На ўшанаванне памяці
ахвяр пастаўлены крыжы камень. шчы-
ты з надшсамі, мемар пліта.
Літ Тарнавскмй Г., Соболев
В.Горелнк Е Куропаты: следствне про-
должается М., 1990, Пазьняк 3. Сапраўднае
аблічча Мн, 1992, Курапаты Ныо Йорк,
1993, Курапаты —Кпгараіу Арт навук.
справаздача, фотаздымкі Мн 1994
КУРАТАР (лац. снгаіог), 1) асоба, якой
ларучана назіранне за пэўнай справай,
папячыцель, апякун. 2) У ВКЛ у 16—18
ст апякун непаўналетніх дзяцей і ўдоў,
яюя засталіся без гаспадара, а таксама
псіхічна хворых і марнатраўцаў. Пры-
значаўся па ініцыятыве сваякоў, сула ці
вял. юіязя Дзейнасць К спынялася па-
водле сведчання сенатара або пасла ва
яводства на сейм. 3) У Рас. імперыі па-
сада К. ўведзена ў 1755 у час заснаван-
ня Маскоўскага ун-та як яго прадстаў-
ніка перад вярх. уладай Пасля
рэарганізацыі ў 1803 сістэмы асветы К.
(папячыцелі) узначальвалі юраўніцтва
навуч. акруг, у тд. Віленскай навучаль-
най акругі і Беларускай навучальнай ак-
ругі К. быў абавязаны сачыць за палян-
шэннем адукацыі ў акрузе, не менш як
раз у 2 гады наведваць з рэвізіян падпа
радкаваныя яму вучылішчы, назіраць за
выкананнем у акрузе распараджэнняў
Мш-ва нар асветы, складаць справа
здачу мшістру Улада К. была абмежа-
вана вучылішчнымі камітэтамі, але пас-
ля іх скасавання ў 1835 ён стаў паўнаў-
ладным юраўніком акруп і атрымаў
права прызначаць дырэктараў пмназій і
зацвярджаць выкладчыкаў. Пры К.
дзейнічаў савет, які займаўся адм пы
таннямі. Пасада ліквідавана ў 1917
Андрэй Самусік
КЎРАЧКІН Аюм Рыгоравн [н.
28.8(10 9) 1912, г. Ветка], бел. скулыі-
тар. Скончыў Віцебсю маст. тэхнікум
(1934). Удзельнік Вял. Айч. вайны.
Працуе ў станковай і манумснтальнай
скулыггуры Асн тэмы творчасці — ге-
раізм народа ў Вял Айч. вайне кампа-
зіцыі «Абаронцы Брэсцкай крэпасці»
(1951), «У тыле ворага» (1958), «Да
апошняга дыхання» (1961), «Рэйкавая
вайна» (1974, барэльеф), партрэты Ге-
роя Сав. Саюза АМ Кіжаватава (1967),
падпольшчыцы С.С.Панковай (1968).
Аўтар помнікаў воінам Сав. Арміі і пар-
тызанам у Слоніме (1956), Паставах
(1965), Полацку і в. Міхалева Бабруй-
скага р на (1967), Вілейцы (1969, арх.
Э.Афанасьева, Ф.Шукайла), вёсках
Грозаў Капыльскага (1973) і Маслаю
Горацкага р-наў (1983, арх. В Ьарташэ
314
КУРЛЧКІН
віч), ахвярам фашызму ў в Калдычэва
Баранавшкага р-на (1964, арх В.Занко-
віч, Л.Левін), АФ.Мяснікову ў Мапле-
ве (1961), К Марксу ў Віцебску (1966) і
інш. Каля 50 сваіх твораў перадаў у дар
вайсковым часцям Падараваныя ім
творы ўстаноўлены ў Гомелі, Лепелі,
Мар’інай Горцы
Літ Драбаў ЛН Акім Рыторавіч Ку-
рачкін Мн , 1987, Фатыхава Г. Сус-
трэцца хоць э кім, хто застаўся жывы //
Культура 8 мая 1995 Галія Фатыхаеа
КЎРАЧКІН Павел Аляксеевіч
(19.11.1900, в. Горнева, Вяземскі р-н
Смаленскай вобл — 27 4 1990), удэель-
нік баёў на Беларусі ў Вял Айч вайну.
Герой Сав. Саюза (1945), ген арміі
(1959) Скончыў ваен акадэмп імя
Фрунзе (1932), Генштаба (1940). 3 ліп.
1941 камандуючы 20 й арміяй у складзе
Зах. фронту, якая вяла абарончыя баі
на тэр Беларусі, удэельнічаў у Смален-
скаы бітве 1941, са жн 1941 камандую-
чы 43-й арміяй, прадстаўнік Стаўкі
Вярх Галоўнакамандавання, камандую-
чы, нам. камандуючага Паўн-Зах., 1-м
Укр, 2-м Бел франтамі Да 1970 на ад-
казных пасадах у Сав Арміі
КЎРБСКІ Андрэй Міхайлавіч (1528—
83), рускі паліт. і ваен дзеяч, пісьмен-
нік-публіцыст. Са смаленска-яраслаў-
скіх князеў, нашчадак Рурыкавічаў.
Прыбліжаны цара Івана IV Грознага,
удзельнік яго паходаў супраць татар. У
Лівонскую вайну 1558—83 узначальваў
рус. войскі ў Прыбалтыцы, у 1562 кіра-
ваў паходам на Віцебск. Быў ваяводам у
Юр’еве (Дэрпце). Даведаўшыся пра
пагрозу расправы над ім, 30.4.1564 уцёк
у ВКЛ, дзе атрымаў вял зямельныя на-
дзелы (Крэўскае княства, г. Ковель,
мястэчкі Віжва, Мілянавгчы). У 1576 уз-
начальваў вял. атрад у складзе арміі
Стафана Баторыя і змагаўся супраць
маск. палкоў пад Полацкам і Сокалам.
У 1581 выступіў у 2-і паход Баторыя
супраць Масквы, але на мяжы з Маск
дзяржавай занядужаў, вярнуўся ў Ко-
вель і праз 2 галы памер Пахаваны ў
манастыры в. Вербкі паблізу Ковеля.
На Беларусі К быў двойчы жанаты на
прадстаўніцах радавітых мясц. сем’яў і
меў ад першага шлюбу сына Дзмггрыя,
які перайшоў у каталіцгва. К застаўся
верны праваслаўю, асуджаў рэфарма-
цыйны рух У пасланнях Івану IV
(1564—79) выступаў як ідэолаг кансер-
ватыўнага баярства У 1573 напісаў
«Гісторыю пра вялікага князя маскоў-
скага» — паліт памфлет, у якім з пазі-
цый буйной арыстакратыі выступаў
супраць узмацнення самадзяржаўнай
улады Перакладаў творы з лац на рус
мову, у тд жыціе Іаана Златавуста,
складзенае Э Ратэрдамскім. Творы
К — каштоўная крыніца пра падзеі на
Русі з часоў нараджэння Івана IV да
ўпёку К за мяжу, пра паўстанне 1547 у
Маскве, узяцце Казані, пра дзейнасць
урада АФАдашава, Лівонскую вайну і
Да арт А Р Курічхін Партрэт Героя Савен-
кага Саюза АМ. Кіжаватава.
Да арт АМ Курбскі Цару Івану Васілевічу
дакладваюць аб падыходэе Курбскага з вой
скам ВКЛ да Полацка. Мініяцюра Ліцавога
летапіснага зводу 16 ст.
падзеі з гісторыі ВКЛ. Творы К. адмет-
ныя высокімі літ якасцямі. Ім уласціва
вера ў сілу «кніжнага слова», разумнай
аргументацыі, імкнснне рацыяналістыч-
Да арт Курган Курганны могілынк каля в
Высачаны Лёзненскага р-на.
на тлумачыць падзеі Выступаў супраць
«Бібліі» Ф Скарыны, якога абвінавачваў
у «злачыннай сувязі» з Рэфармацыяй,
скажэнні традыцый правасл веравыз-
нання, за ерэтычны спосаб мыслсння,
лічыў яго паслядоўнікам М Лютэра Веў
перапіску з кн К.В.Астрожскім з вы-
падку выхалу кніп II Скарп «Пра ед-
насць касцёла Божага» (1577), які быў
прашўнікам рэфармацыі на зсмлях
ВКЛ Сябраваў з бел. кнігавыдаўцамі
братамі К і Л Мамонічамі
Тв Соч Т 1 Сочянення орнгянальные
СПб, 1914
Літ Гісторыя беларускай акастрычншкай
літаратуры. Т 1. Мн, 1968, Скрыннм-
к о в Р.Г Переннска Грозного с Курбскмм
Л., 1973 Зшовій Капыскі
КУРІАН земляны насып нал стараж
пахаваннем, часам засыпанае зямлёй
пахавальнае збудаванне Звычай хаваць
нябожчыкаў у К. склаўся на мяжы неа
лпу і энеалпу, на Беларусі — на мяжы
3 га і 2-га тыс. да н.э Выяўленыя на
Беларусі асобныя К. і курганныя мо-
гільнна належаць усх.-слав. пляменам,
славяна-балцкаму насельніцгву, балтам,
найб стараж — пляменам сярэднедняп-
роўскай культуры Вядомы пад назвамі
курганы, капцы, валатоўкі, сопкі, фран
цузскія або шведскія маплы. Адрозніва
юцца формай. памерамі, унутр. будо-
вай, палажэннем нябожчыка, абрадам
пахавання, характарам пахавальнага ін-
вентару Найб пашыраны круглыя (ды-
ям 3—18 м, зрэдку да 25 м), доўпя і
падоўжаныя ў плане К (даўж. 10—110
м). Да канца 1-га тыс. н.э пахавальны
абрад — трупаспаленне, у 11—13 ст. —
трупаналажэнне Найчасцей у К паха-
ваны адзін нябожчык, радзей 2—3,
зрэдку больш, бываюць пазнейшыя
падпахаванні. Больш ранняе трупаспа-
ленне адбывалася па-за межамі К , паз-
ней на месцы насыпу; рэшткі крэмацыі
змяшчалі на падсыпцы, на гарызонце, у
гаршку ці і інш пасудзіне, у выкапанай
ямцы; побач клалі пахавальны інвентар.
Трупапалажэнне ў залежнасш ад пле-
мяннога абраду адбывалася на гарызон-
це, у яме, у некат. К выяўлены рэшткі
драўляных трун Нябожчыка клалі на
спіне або на баку, зрэдку ў сядзячым
становішчы, галавой у пэўным напрам
ку свету (ва ўсх. славян звычайна на 3)
Пахавадьны швентар складаецца, звы
чайна, з керамічнага посуду або яго
рэштак, прылад працы і побыту (сяке-
ры, шпоры, сярпы, крэсівы і інш.), жа-
ночых упрыгожанняў (пацеркі, скроне-
выя кольцы, бранзалеты, пярсцёнкі і
інш.). Ён дае магчымасць вызначыпь
этнічную прыналежнасць нябожчыка,
час пахавання. Сустракаюцца насыпы
без пахаванняў — кенатафы У 14 ст
курганныя пахаванні заменены грунта-
вымі пахаваннямі на мопльніках
Літ. Артеменко Н М Неолнтяческне
стоянкн н курганы эпохм бронэы блнэ с. Хо-
досовмчн Гомельской обл БССР // Памяг
ннкм каменного м бронэового веков Евраэнн
М , 1964 Лысенко ПФ Дреговмчн Мн,
1991; ПІтыхаў Г.В. Крывічы Мн., 1992
Георгій Штыхаў
315
КУРГАНЫ
КУРГАН СЛАВЫ САВЁЦКАЙ АР-
МІІ — ВЫЗВАЛІЦЕЛЬНІЦЫ БЕЛА-
РУСІ, помнік у гонар ползвну воінаў 1,
2, 3 га Бел. і 1-га ІІрыбалт фраіггоў у
Беларускай аперацыі 1944 Знаходзіцца
на 21 м км шашы Мінск—Масква За
кладзены 30 9 1966, адкрыты 5.7.1969
Аўтары скулытт А Бембель, арх А Ста
ховіч (Дзярж прэмія БССР 1970),
скульпт ААрцімовіч, арх Л Мшкевіч,
інж В Лапцэвіч Вышыня кургана 35 м,
на яго вяршыні 4 штыкі-абеліскі, выш
35,6 м, якія сімвалізуюць франты, што
удэельнічалі ў вызваленні Ьеларусі. У іх
ніжнян частцы мазаічныя выявы ордэ
наў Айч. вайны і Славы. Аснову шты
коў абкружае шырокае кольца, унутры
якога мазаічны надпіс «Армп Савецкан
Армп-вызвалшельншы — слава!» На
вонкавай паверхні кольца абліцаваныя
залашстай смальтай барэльефныя выя
вы твараў вошаў усіх родаў войск і пар
тызан Да агляднай пляцоўкі на вяршы
ні кургана вядуць 2 лесвіцы. Каля пад
ножжа кургана гранітная пліта з інфар
мац. тэкстам, на схіле мемар пліта з
надпісам. Вакол помніка мемар. парк з
басейнам Філіял Бел. дзярж музея пс
торыі Вял Айч вайны
КУРГАННЕ, 2 курганныя мопльнікі
11—12 ст. паміж в Курганне Жлобін
скага р на і р Дабасна Выявіў і ласле-
даваў у 1972—76 У У Багамольнікаў У
адным мопльніку пахавальны абрад —
трупапалажэнне на спше галавой на 3
(адно галавой на У), трапляецца трупа-
спаленне. Знойдзены ганчарныя гар-
шкі, пярсцёнкападобныя і сяміпрамя-
нёвыя скроневыя кольцы шкляныя
сердалікавыя, бурштынавыя і металіч
ныя пацеркі, крэсівы, спражкі, каса.
серп, прасліцы; у кургане з двайным
пахаваннем — энкалпіён, бронзавае па
ясное кольца з інкруставаным арнамен
там, жал паясныя кольцы і інш Мо-
гільнік належау радзімічам У друпм мо
гільніку пахавальны абрад — трупапа
лажэнне на гарызонце і ў яме
Знойдзены ганчарная кераміка, нож,
Штыкі абеліскі I барэльсфная кампазшыя
на агляднай пляцоўцы Кургама Славы Са-
ецкай Арміі — вызвалшельншы Беларусі
шкляныя залачоныя і сердалікавыя,
буйназярністыя яйцападобныя пацеркі
Належаў дрыгавічам
Літ Богомольннков ВВ, Ко
солапов АФ, Тарабей В В. Раскоп-
км курганов у деревень Курганье н Деннско
внчм // Археологнческме открытня 1975 М
1976 Уладзімір Багамолыакаў
КУРГАНСКІ БОЙ 1942, бой партыз
атрадаў «Штурм», «Грозны», «За баць-
каўшчыну», «Вясна» з ням -фаш захоп-
нікамі 31 кастр. ў в. Курганы Заслаў-
скага р на Даведаўшыся пра перамя-
шчэнне батальена карнікаў (каля 300
чал.) па тэр раёна партызаны вырашы-
лі разіраміць яго. Пасля 5-гадзіннага
бою на р Удра вораг адступіў. На шля-
ху адступлення ў в Шаршуны карнікаў
сустрэла партыз. засада атрада «Гроз-
ны». У выніку бою партызаны разграмі-
лі батальён і захапілі вял колькаснь
зброі і боепрыпасаў
КУРГАНЫ ДРЎЖБЫ, земляныя насы
пы з мемарыяльнымі арх ці скулыпур-
нымі збудаваннямі, якія ўвекавечваюць
дружбу народаў б СССР На Беларусі
створаны К.Д у гонар баявой садруж
насці бел., латв. і рус партызан у ба
рацьбе з ням.-фаш. захопнікамі (1959,
каля в. Прошкі Верхнядзвшскага р-на),
у гонар дружбы бел. і ўкр. народаў
(1967, каля в. Новая Рудня Ельскага
р на), у гонар 30-годдзя перамогі над
фаш. Германіяй, адзшства садружнасці
бел., рус і укр народау (1975, каля в
Кругавец-Калініна Добрушскага р-на).
Каля К.Д. адбываюцца ўрачыстыя ме
рапрыемствы.
КУРГАНЫ СЛАВЫ, земляныя насыпы
з мемарыяльнымі архітэктурнымі ці
скульптурнымі збудаваннямі, якія уве
кавечваюнь подзвіг сав нарола ў Вял
Айч. вайну, памяць землякоў, што загі-
нулі ў барацьбе з ворагам, шш знамя-
нальныя падзеі Называюць таксама
Курганамі Бессмяротнасш, Вечнай сла-
вы, Памяці, Працоўнай славы. На Бе
ларусі 102 КС (1995) Нанб значныя
сярод іх: Курган Славы Савецкаіз Ар-
міі — вызваліцельніцы Беларусі, у г.п
Брагш (1957, на мапле 8 тыс. жыхароў),
в Опса Браслаўскага р-на (1963 на ма
гіле больш як 200 аднавяскоўцаў), г.п
Бешанковічы, г. Ліда і Орша (на ўша-
наванне памяці сав. вошаў, партызан і
ахвяр фашызму), г Полацк (на ўшана-
ванне памяці 150 тыс. жыхароў горада і
раена, сав. вошаў, усе 1966), в Мінічы
Ляхавіцкага р на (на ўшанаванне памя
ці сав. воінаў і партызан), г. Рагачоў (на
ўшанаванне памяці 4859 жыхароў рае-
на — воінаў, падпольшчыкаў, парты-
зан), г. Клічаў (у гонар партызан і сав
вошаў), г.п. Целяханы (на ўшанаванпе
Курганы Слші ў Полацку (злева) і Гомель
316
КУР’ЕР
памяш землякоў), г. Чэрвень (у гонар
сав. воінаў і паргызан), в. Ягелоўшчына
Ашмянскага р-на (на мапле 353 жыха
роў г. Ашмяны, усе 1967), г. Гомель (на
ўшанаванне памяці сав. вошаў і парты-
зан), г. Крычаў (на ўшанаванне памяці
2 тыс. землякоў), в Сычкава Бабруй
скага р-на (у гонар сав. воінаў і парты-
зан; усе 1968), каля г. Маларыта (1969,
на брацкай мапле сав. воінаў), у г Бу-
да-Кашалёва (1971, на ўшанаванне па-
мяііі сав воінаў), в Капцэвічы Салігор-
скага р на (1975, на магіле 426 алнавяс-
коўцаў), в. Заполле Слуцкага р-на
(1977, на ўшанаванне памяці 420 жыха-
роў Бокшыцкага с/с), г. Мазыр (1977,
на брацкіх моплках сав. вошаў і парты-
зан); таксама ў Навагрудку (1931, у
гонар АМшкевіча), у Наваполацку
(1968, у гонар 10-годдзя заснавання го-
рада).
«КУР’ЁР ВІЛЁНЬСКІ», («Кпгіег
ЗМіІегіхкі»), гл. «Вцленскцй вестнык».
«КУР’ЁР ЛІТЙЎСКІ» («Кшзег
І.ііегухкі», «Літоўскі веснік»), 1) штстыд-
невая газета, якая ў 1760—64 выдавала-
ся ў Вільні на польскай мове. Рэдакта-
ры ФПапроцкі (1760—62) і АЯнушке-
віч (1763—64). 2) Інфармацыйная гаэе-
та, якая выдавалася ў 1796—1840: да
1797 у Гродне, потым у Вільні, да 1833
на польск., з 1834 на рус. («Лнтовскмй
вестннк») і польск. мовах Першы яе
вылавец Т.Влодэк. 3 пач. 19 ст. перада-
дзена ў арэнду Віленскаму ун-ту, з 1800
па 1832 рэдагавалася асяродкам вілен-
скай прафесуры: Я.Ясінскім (1800—09),
КДаніловічам (1810—11), Э Славацкім
(1812-—14), А. Марціноўскім (з 1817). 3
1834 афіц орган мясц. улад. Пераважна
перадрукоўвала матэрыялы з пецярбург-
скіх выданняў. Змяшчала і артыкулы
бел. тэматыкі. Мела дадатак «УУіаОо
пгохсі Ііісгаскіс» («Лггаратурныя звес-
ткі»). Працягам «К.Л » з 1841 быў «2?іі-
ленскш вестншс» («Кчгіег ЗУіІегізкі»), 3)
Штодзённая прыватная газета, якая вы
давалася ў 1905—15 у Вільні на польс-
кай мове Выдаўцы I Корвін-Мілеўскі,
Ф.Завадскі, В.Бараноўскі, Э.Навіцкі,
Т.Дэмбоўскі 3 1906 па 1909 фактычным
уладальнікам газеты быў віленскі біскуп
Э.Роп Рэдактары ІАстраруг Садоўскі,
Ч.Янкоўскі, Бараноўскі, А.Нарбут,
В.Кунцэвіч, Б.Мядэкша. Орган кансер-
ватыўнай плыні «краевага кірунку» (гл
ў арт Краёўцы) польскага руху ў Літве і
Беларусі Газета супрацоўнічала з аб’яд
наннямі польскіх дэпутатаў ад Беларусі
і Літвы ў I—IV Дзярж. думах Ва ўмовах
рэв. ўздыму выступала за адмену ўсгх
нац. і рэліг абмежаванняў, наданне
Дзярж думе заканадаўчых паўнамоц
тваў, увядзенне земстваў на ўсёй тэр
краю, адстойвала свае пазіцыі ў спрэч
ках з велікарускімі і велікапольскімі
шавіністамі. У адносінах да бел. нац
руху ў пазіцыі «К_Л » албылася пэўная
эвалюцыя У 1905 — пач 1906 бел. рух
ГГ 2
КІЖТЕН ЫТЕ\У8КІ
ц/^Рііпіе РоліесікіаіеІ: Ляіа Ь.&услміл *>.г. івзі лоЗгж.
яна разглядала як «антыпольскую ін-
трыгу» царскай адміністрацыі, а бел
мову называла «мовай цемры і невуц-
тва». 3 сярэдзіны 1906 стаўленне да бе-
ларусаў стала больш прыхільнае, гучалі
заклікі пра неабходнасць дапамогі бел
адраджэнню. Станоўчую ацэнку атры
мала дзейнасць *Нашац нівы» Але пат-
рабаванні бел. нац. руху, якгя закраналі
інтарэсы палякаў (радыкальная аграр-
ная рэформа, увядзенне бел мовы ў
касцельныя богаслужэнні), газета не
падтрымлівала, самастойнае нац. і па
літ. жыццё беларусаў лічыла малавера-
годным. Па бел. пытанні ў «К.Л » вы
ступалі Корвін-Мілеўскі, Янкоўскі,
Р.Скірмунт, К.Скірмунт, ЛАбрамовіч
Пазшыя «КЛ.» ўсё болып не задаваль-
няла ўрад П.Сталыпіна і ў вер. 1910 вы-
данне забаронена. У кастр 1910 газета
пачала выходзіць пад назвай «Кііпег
ХУіІегіхкі» («Віленскі веснік»). 1(14)6
1911 рэдакцыя аб'ядналася з рэд. газеты
«Оопіес согігіеппу» («Штодзённы вес
нік») 31 12 1911 (13.1 1912) газета вяр
нула назву «К.Л.» Паступова яна стала
пераходзіць на пазіцыі польскай партыі
нац. дэмакратаў (эндэкаў) На апошнім
этапе свайго існавання «К.Л.» вёў ба-
рацьбу супраць бел і лп нац рухаў. 3
1908 у гаэеце супрацоўнічала ЭЛжэшка
У 1906—09 выходзілі дадаткі ла газе-
ты — штотылнёвы ілюстраваны час.
«2усіе іігвігогуапе» («Ілюстраванае жыц-
цё»), прысвечаны мясц. справам і інш.
Юрый Вашкееіч, Алесь Смалянчук
КУРКЕВІЧ Карл Станіслававіч (н.
17 10 1926, г. Мазыр), поўны кавалер
К.СКуркевіч
ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну ў пар-
тызанах, разведчык, з 1944 на фронце
Радавы К. вызначыўся ў баях на тэр
Германіі ў 1945: 4 лют на подступах да
г Франкфурт-на-Одэры пры адбіцці 2
контратак праціўніка; 26 лют з яго
ўдзелам захоплены 2 «языкі», 19—20
крас пры адбіцці контратак ворага на
левым беразе Одэра палняў байцоў у
атаку
КУРКбЎСКІ (Воран - Куркоў-
скі) Іосіф Іосіфавіч (1(13).3.1889, в.
Брукава Ломжынскай губ., цяпер Лом
жынскі пав. у Польшчы — 13.1 1938],
дзеяч рэв руху ў Зах. Беларусі. 3 1920
чл КПРП, з 1923 чл. КПЗЬ У 1902—
24 працаваў у Ломжы, Кёнігсбергу, у
Гродне і шш гарадах Зах Беларусі Ар
ганізатар і кіраўнік Ьрэсцкага (1923),
Баранавіцка-Слонімскага акругкомаў
КПЗБ. Дэлегат 2-й канферэнцыі КПЗБ
(Вільня, 1924). За рэв. дзейнасць двой-
чы арыштаваны польсюмі ўладамі каля
3 гадоў правёў у турэмным зняволенні.
3 1929 у СССР, вучыўся ў Камуністыч-
ным ун-це народаў Захаду ў Маскве 3
1932 выкладчык гісторыі ў Магілёўскім
палггэхнікумс 3 8 1937 арыштаваны
расстраляны ў маплёве Рэабілітаваны
ў 1972 Мжаіл Клімец
КУРЛбЎ Павел Рыгоравіч (1860—
1923), расійскі дзярж дзеяч Скончыў
Ваенна-юрыд. акадэмію ў Пецярбургу
Займаў пасады ваен. следчага, нам пра-
курора і пракурора Валагодскага акру-
говага суда, нам пракурора Маскоўскай
судовай палаты, вшэ-губернатара Кур-
скай губ. 3 восені 1905 мінскі губерна
тар 3 яго згоды 18(31) 10 1905 у Мшску
адбыўся расстрэл дэманстрантаў вой-
скамі Мінскага гарнізона (гл Курлоускі
расстрэл 1905) За гэта на яго жыцце
ўчынены 2 замахі з боку эсэраў [у
кастр 1905, зроблены невядомым, і
14(27).1.1906, зроблены I П.Нуліхавым і
АА.Ізмайловіч] У пач. 1906 адкліканы
ў Пецярбург, дзе выконваў абавязкі ві
цэ-дырэкгара дэпартамента паліцыі
Мін ва ўнутр спраў Са студз. 1909
нам міністра ўнутр. спраў, з сак. 1909
камандуючы Асобным корпусам жанла
раў. Пасля забойства ПА.Сталыпіна ў
вер 1911 выйшаў у адстаўку У пач 1-й
сусв. вайны ген.-губернатар новаўтвора
най правінцыі Усходняя Прусія, пазней
памочшк гал. началыпка Дзвінскац ва
еннай акругі. 3 вер. 1916 выконваў аба-
вязкі нам мшістра ўнутр спраў Са
студз. 1917 у алстаўцы. 3 1918 у эмііра-
пыі.
7е Гнбель нмператорской Россмн М,
1992
Літ Б о к М П П АСтолыпнн Воспомя-
мання о моем отце М 1992;Жухрай В
Тайны царской охранкм: авантюрнсты н про-
вокаторы М., 1991, Коковцов ВН Нз
моето прошлого Воспомннання 1903—1919
іт. Кн 1 М , 1992. Алесь Ціхаміраў
КУРЛбЎСКІ РАССТРЙЛ 1905, рас-
сгрэл царскімі войскамі і палшыяй мі
тынгу ў Мшску 18(31).10 1905 У гэты
дзень па горадзе пачалі распаўсюджвац-
ца чуткі пра Маніфсст 17(30) кастр, які
абвясціў у краше дэмакр. свабоды, да-
317
КУРСКАЯ
к
ваў заканад. наўнамоцтвы Дзярж. думе,
але захаваў у Расіі манархію. Жыхары
выходзілі на вуліцы Натоўпы людзей
ператвараліся ў мггынп і дэманстрацыі,
удзельнію яюх з чырв сцягамі і рэв
песнямі наюроуваліся да Віленскага
вакзала Лібава-Роменскай чыгункі (за-
раз вакзал Мшск-Пасажырскі). У 11
гадз пачаўся мпынг Па патрабаванні
яго ўдзельнікаў губернатар П РКурлоў
вызваліў палітвязняў. Да 16 гадз на пло-
шчы перад вакзалам сабралася каля 20
тыс. чал. На ўзвышэнні, дзе выступалі
прамоўцы, як сімвал свабоды стаяла
жанчына з чырв сцягам Каб разагнаць
мггынг, жандарсю палкоўнік Вільдэ-
мап Клопман са згоды Курлова распа
радзіўся адкрыць стральбу па яго
ўдэельніках Ахвярамі сталі каля 100
чал., каля 300 чал. былі паранены. У ад-
каз на гэта злачынства Мінская аргані
зацыя РСДРІІ звярнулася да жыхароў
горада з адозвай, у якой патрабавала:
неадкладна адхіліць ад пасады і аддаць
пал суд губернатара Курлова і інш.
асоб, вінаватых у расстрэле, распусшць
паліцыю, выдаліць з горада казакоў, за-
бяспечыць сем'і ахвяр за кошт дзяржа
вы, алмінютрацыі горала ўзбр сілам
не ўмешвацца ў сходы грамадзян. Мін
скі кааліцыйны савет у знак пратэсту
аднавіў усеагульную стачку, якая пра-
цягвалася да 24.10(6.11).1905. Абурэнне
жорсткай расправай над удзелыіікамі
мітынгу ў Мшску было настолькі вялі
кае, што ўлады вымушапы былі адклі-
каць Курлова ў Пецярбург і пачаць
афш. расследаванне. Аднак злачынцаў
да адказнасці нс прыцягнулі. Курлоў не
прызнаў сваей вшы ў налзеях
18(31) 10.1905 і пераклаў яе на вайск
камандаванне.
Літ Всеросснйская полнгмчсская стачка в
октябре 1905 г. Ч. 1. М.; Л., 1955, К у р л о в
П.Г Гнбсль нмперэторской Росснм М , 1991;
Нарысы псторыі Беларусі Ч 1. Мн, 1994,
Революцнонное двнженне в Бслоруссмн
1905—1907 іт Док н матерналы Мн , 1955
Уладзімір Філякоу
КУРЛЯНДСКАЕ I ЗЕМГАЛЬСКАЕ
ГЁРЦАГСТВА, Курляндскае і
Семігальскае княства, ва
сальная дзяржава Рэчы 1 Іаспалітай на
тэр. Інфлянтаў на Пд ад р. Дзвша Ста-
ліца — г. Мітава (сучасная Елгава, Лат-
вія). Утворана паводле дагавора нра
падпарадкавапне Інфлянтаў вял князю
ВКЛ Жыгімонту Аўгусту 5.3.1562 як лен
апошняга мапстра Лівонскага ордэна
Готарда Кетлсра У канцы 17 ст. ў выні-
ку спрэчак паміж нашчадкамі Кетлера
герцагства было паэбаўлена пэнтраліза
ванага кіравапня і стала арэнай васн
дзеянняў шведскіх і рас войск у час
Паўн. вайны 1700—21. У 1709 пачалося
аднаасобнае кіраванне герцага Фрыд-
рыха Вільгельма Кетлсра, які ажаніўся з
кузшаю цара Пятра I Ганнай Іванаў
най, але пры выездзе з Пецярбурга ен
памёр (1711) Ірон павшен быў заняць
яго лзялзька Фсрлынанд, але ў Мітаву
прыбыла гсрцагшя 1 анна, пасланая ту
ды Пятром I. Рас рэзідэнт у Курляндыі
П.М Бястужаў патрабаваў ад герцагства
Курлоўскі рассірэл 3 карціны І.АДавідовіча.
1939 Нацыянальны мастацю музей Рэспублі-
ю Беларусь
40 тыс руб. штогод на ўтрыманне іср-
цапні. У Курляндыі расло незалаваль-
ненне Фсрдынандам, яю юраваў гер-
цагствам з Данцыга. Гэта выкарыстаў
кароль польскі і вял кн. ВКЛ Аўіуст II
Моцны, які жадаў замацаваць трон гер-
цагства за прадстаўніком свайго дому.
Прызначаная ім лля вырашэння спрэ-
чак паміж Фердынандам і жыхарамі
гсрцаіства камісія прызнала ў 1711 троп
вакаігтным. Аўгуст II планаваў вылаць
замуж герцагіню Ганну за маршала
Францыі графа Морыца Саксонскага,
свайго пазашлюбнага сына з графіняй
А.Кёнігсмарк, што дало б графу права
на трон. Шлюб не адбыўся, але
28.6.1726 ландгаг Курляндыі абраў Мо-
рыца герцагам. Супраць выступілі Гро-
дзенскі сейм 1726, які баяўся алрыву
герцагства ад Рэчы Паспалггай, і Расія.
У вер 1727 у Курляндыю ўвайшлі рас.
войскі, Морыц паюнуў герцагства.
Права на юраванне Курляндыяй Аўгуст
II у 1727 вярнуў Фердынанду Пасля
згасання дынастыі Кетлераў у 1737 гер-
цагам абраны граф Эрнст Ёган Біран,
што было зацверджана Рэччу Паспалі-
тай. Біран кіраваў герцагствам з Пецяр-
бурга, дзе пры двары імператрыцы Ган-
ны Іванаўны быў фактычным рэгентам
Рас імперыі. У 1740 Ьіран узяты пад
варту У 1758 герцагам абраны карале-
віч Рэчы Паспалітай Карл Хрысціян
Ветын. які быў надгрыманы Расіяй.
Карл Хрысціян быў католікам, што з
цягам часу стала падставай для яго змя-
шчэння. У 1762 імператар Пётр III
прымусіў Эрнста Ёгана саступіць свае
правы на герцагства прыпцу Георгу
Людвігу Галыігтэйн Гаторпскаму Пасля
прыходу да ўлады Кацярыпы II стаўка
зноў зроблена на Бірана У 1762 у гер-
цагства ўведзены рас. войскі, Карл
Хрысшян пакінуў Мітаву У 1763 герца-
гам зноў стаў Эрнст Ёган Біран, яю
пасля смерш караля Аўгуста III і ўступ-
лення на трон Станіслава Аўгуста Па
нятоўскага атрымаў інвестытуру на гер-
цагства як на лсп Рэчы Паспалітай. У
1769 Эрнст Ёган адмовіўся ад улады на
карысць старэйшага сына Пятра. Кан-
федэрацыя шляхты ВКЛ у 1770 зноў аб-
вясшла герцагам Карла Хрысціяна, але
ўлада засталася ў Пятра На тэр. герцаг-
ства пашырылася паустанне 1794. Лан-
дгаг Курляндыі прасіў Кацярыну II аба-
раніць герцагства, і з дапамогай рас.
войск паўстанцы былі разбгты 7 3.1795
ландтаг скасаваў падпарадкаванне гер
цагства Рэчы Паспалітай і добраахвотна
далучыў яго да Расп без усялякіх умоў.
17.3 1795 герцаг Пётр адрокся ад трона,
а 28.1.1796 герцагства пераўтворана ў
Курляндскую губерню Рас. імперыі.
Уладзіслаў Вяроўкін- Шэлюта
КЎРСКАЯ БІІВА 1943, адна з выра-
шальных аперацый Сав. Армп ў Вял.
Айч ванну, найб. бітва 2 й сусв вайны.
Складалася з 2 перыядаў абарончых ба-
еў (5—23 ліп.) і контрнаступлення (12
тіп —23 жн ). Ням фаш камандаван-
не падрыхтавала наступленне пад кода-
вай назвай «Цытадэль», плануючы сус-
трэчнымі ўдарамі з раёнаў Арла і Хар-
кава акружыць і знішчыць сав. войскі
на т.зв. Курскім выступе, авалодаць
стратэгічнай ініцыятывай. Тут гітлераў-
цы сканцэнтравалі войсю груп армій
«Цэнтр» (ген.-фельдмаршал Г Клюге) і
«Поўдзень» (ген.-фельдмаршал Э.Ман-
штэнн) 50 дывізій (болыд за 900 тыс.
чал., да 2,7 тыс танкаў і штурмавых
гармат, каля 10 тыс. гармат і мінамётаў,
каля 2050 самалётаў); на флангах удар-
ных груповак дзейнічала каля 20 дыві
зій. Сав. камандаванне падрыхтавала
моцную абарону з 8 палос і рубяжоў
глыбінёй да 300 км, каб у ходзе абарон
чых баёў абяскровіць ударныя групоўкі
прашўніка і перайсці ў контрнаступлен
не. Абарону паўн. раёна Курскага выс-
тупу трымалі войсю Цэнтр фронту
(ген. армп К.К Ракасоўскі), паўд. раё
на — Варонежскага фронту (ген арміі
М.Ф.Ватуцін): 1336 тыс. чал., болып за
19 тыс. гармат і мінамётаў, 3444 танкі і
самаходныя артыл. ўстаноўкі, 2172 са-
малёты. У тыле гэтых франтоў у рэзерве
знаходзіўся Сцяпны фронт (ген палк.
1 С Конеў), для наступлення былі пал-
рыхтаваны Зах. (ген. палк. В.Д.Сака-
лоўсю), Бранскі (ген.-палк М М.Па-
поў) франты, 57 я армія Паўд.-Зах
фронту (ген арміі Р Я.Малшоўскі) Ка-
ардынавалі дзейнасць франтоў Марша
лы Сав. Саюза Г К.Жукаў і А.М.Васі
лсўскі. Раніцай 5 ліп. артылерыя Сав.
Арміі нанссла апсраджальны ўдар па
раёнах скапцэнтравання варожых
войск, прычыніўшы ім вял страты і
вымусіўшы ўвссці ў дзеянне асн сілы.
Да 12 ліп. наступленне ням.-фаш. войск
ў паласе Цэнтр. фронту было спынена,
а пасля буйнсйшай у псторыі войнаў
сустрэчнай танк. бітвы ў раене в Про-
хараўка прашўнік перайшоў да абароны
ў паласе дзеянняў Варонежскага фрон
ту. Пачалі контрнаступлснне сав. войскі
Зах. і Бранскага франтоў на Арлоўскім
напрамку, потым Цэнтр , Варонежскага
і Сцяпнога фраптоў ва ўзаемадзеянні з
войскамі Паўд. Зах. фропту — на Бсл-
гарадска-Харкаўскім напрамку У выні-
ку 50-дзённых баёў вораг страшў 30 ал-
борпых дывізій (каля 500 тыс. чал., 1,5
тыс. танкаў, 3 тыс гармат, болын за 3,7
тыс. самалётаў). У ходзе бітвы Сав. Ар-
318
КУРЧЭЎСКІ
мп дапамаглі бел партызаны і падполь
шчыкі, якія актыўнымі дзеяннямі ў ты-
ле на акупіраванай тэр. адцягвалі на ся-
бе значныя сілы праціўніка: на тэр. Ье-
ларусі паларвалі 761 эшалон і 2
бронепаязды, штодзенна рабілі каля 40
дыверсім У час бггвы вызначыўся лет
чык беларус Л.К Гаравец Псрамога пад
Курскам вымусіла войскі праціўніка пе-
райсці да абароны на ўсіх тэатрах 2-й
сусв вайны Цэнтр. і Зах. франты Сав
Лрмн ў канцы вер 1943 увайшлі на тэр
Бсларусі Якаў Паулау
КУРЧЙЎСКІ (Кпгс7е»8кі) Ян
(1854, мяст Данюшава Свянцянскага
пав. Віленскай губ., цяпер вёска ў
Смаргонскім р-не — 17(30)7.1917[, гіс-
торык рымска каталшкам царквы, рэ
ліг дзеяч Мапстр тэалогіі (1881)
Скончыў Віленскую рымска каталшкую
духоўную семінарыю, Пецярбургскую
рымска каталшкую духоўную акадэмію
(1881). Пасвячоны ў ксяндза (1881).
выкладаў закон божы ў 2-й Віленскай
пмназіі За процідзеянне ўжыванню бо
гаслужэбных кніг на рус. мове звольнс
ны з гімназіі. 3 1886 быў настаяцелем
касцела ў в. Кемелішкі (цяпер у Астра
всцкім р-не), з 1889 у касцёле св. Якуба
ў Вільні, пазней займаў духоўныя паса-
ды ў курыі (кіраўнічым органе пры біс-
купе) Віленскага біскупства 3 1911 зай
маўся навук. лзейнасцю Чл Віленскага
т-ва сяброў навук. Супрацоўнічаў з вар-
шаўскан «Падручнай касцельнай эн
цыклапедыяй» Аўтар кніг пропаведзей.
гіст. прац. У сваіх даследаваннях абапі-
раўся на першакрыніцы, што надае ім
значную каштоўнасць. 2 гал. праны
прысвечаны гісторыі Віленскага біскуп
ства і замкавага касцёла ў Вільні.
Те Ві81оір5і»'о ЗУіІеіккіе о<! у8° /аіоіеша
аі <1о <1пі оЬеспусЬ ІУіІпо, 1912, Кобсіоі
/аткоя/у, схуіі каіедга тіегізка » усі
Шіеулуут, Ііішвісгпут, агсЫіекІогйсгпут і
скопотіс/пут гогжоуц Т. 1—3 ЗМіІло, 1908—
16 Янка Траццяк
КУРЫЛЕНКА Уладзгмір Цімафсевіч
(25.12 1924, в. Бабшічы Віцебскага
р на — 13.5.1942), Герон Сав Саюза
(1942). У Вял. Айч. вайну з 1941 парты
зан-падрыўнік атрада І.Р.Шлапакова ў
Смаленскай вобл За 10 мссяцаў падар
ваў некалькі аўтамашын, 2 гарматы
пусціў пад адхон 4 эшалоны з жывой
сілай і тэхнікай ворага Вяртаючыся з
баявога задання, трапіў у засаду, цяжка
парансны памёр ад ран. У Смаленску
К. пастаўлены помнік, яго імем назва-
ны вуліцы ў Смаленску і Веліжы
КУРЫНСКІ БОЙ 1942 бой партызан
атрада Д Ф.Райцава і А ІІ.Дзіка супраць
ням фаш. захопнікаў у раёне вёсак Ку
рына, Платы і р.п Ноўка Суражскага
р-на 28 сакавіка. Пасля разгрому пар-
тызанамі М Ф Сільніцкім і М 1 Купчан-
кам групы гітлераўцаў, якія рабавалі на
сельнштва ў в. Вусава на наступны
дзень атрал карнікаў (каля 350 чал ) з
У П Курыленка
гарматай і мшамётамі накіраваўся суіі
раць партызан У выніку бою нартыза
ны прычынілі ворагу значныя страты
але фашыстам падаспела падманаванне
(200 чал ) і вымусіла партызан адысці
У час бою загінулі 1 С Лапікаў і Сіль-
ніцкі. У в. Курына на іх маплах у 1957
і 1966 пастаўлены помнікі.
КУСТАШ гл. Скарбнік
КУСТОДА (ад лац. сіыоз вартаўнік,
ахоўнік, заступнік), у рукапісных кні-
гах — абазначэнне парадкавага нумара
сшытка на 1-й і апошняй яго старон-
ках У друкаваных кнігах К заменена
сігнатурай У старадруках К — 1-е сло-
ва (або частка слова) наступнай старон
кі, якое змешчана ў ніжнім правым рагу
папярэдняй старонкі К выкарыстоўва-
ліся, каб аблегчыць чытанне, а таксама
забяспечыць правільнасць падбору ар-
кушаў і сшыткаў у час пераплёту кнігі.
У сучаснай кнізе К называюць змешча
ныя ў верхняй частцы старонак граніч
ныя тэрміны развароту энцыклапелыі
або слоўніка
КУСТбдЗЕЯ (ад лац. СЦ5ІО8 вартаўнік,
ахоўнік, заступнік), прыстасаванне для
лепшага захавання адбітка васковай або
воскамасцічнай пячаткі на дакуменце
Мае выгляд папсркі, якая прыціскалася
матрыцай пячаткі да васковай масы. У
Беларусі ужываліся ў 15—19 ст. Самымі
распаўсюджанымі формамі К на лаку-
ментах 15—18 ст. былі прамавугольныя,
з 2-й чвэрці 17 ст. ўжываліся К. з фігур-
на выразанымі бакамі. У 2-й пал. 16 ст
з явіўся «паміжаркушавы» спосаб фікса
цыі адбіткау, калі воск клаўся паміж
складзеным улвая аркушам дакумснта
або паміж двума апошнімі аркушамі. У
17 ст вельмі папулярныя выразныя К ,
што ўтвараліся трыма надрэзамі і адп-
наннем выразанай часткі аркуша ўгару
У канцы 16 — пач. 18 ст. існавалі ад-
разныя К , якія выразаліся з апошняга
аркуша дакумента ў выглядзе паласы і
прыкладаліся да пячатак на папярэднім
аркушы. К. ў выглядзе паласы магла
выразацца з краю аркуша і адгінацца
гарызантальна пасля тэксту дакумента
(ужывалася з канца 16 ст.).
Літ. Ц і т о ў А К Пячаткі старажытнай
Беларусі. Мн , 1993 Анатоль Цітоў
КУСЦІНСКІ Міхаіл Францавіч
[16(28)9 1829, маснтак Завілзічы Ле-
нельскага пав , цяпср веска Депсльскага
р на — 1905|, бел археолаг Скончыў
Віленскі дваранскі ін-т, Псцярбургскі
ун-т. Ч і Маскоўскага архсал т-ва (з
1874 чл.-кар з 1867) У 1850—90 выву-
чаў архсал ііоміпкі Вшсбшчыны, склаў
яе археал карту, для 1 Іецярбургскай
акадэміі мастацтваў зрабіў таблшу кур-
ганоў і гарадзішчаў кожнага павста Ві
цсбскай губ. Упсршыню па Беларусі па-
чаў фатаірафаваць працэс раскопак,
складаць фотатэку помнікаў старажыт-
насцсй Вшсбскан і сусслніх губ Псршы
даслсдаваў I нёзлаўскі курганны мопль-
пік пал Смаленскам, тэр ў вярхоўях
Зах Дзвшы, Днянра, Волгі. Вывучаў
Барысавы качяні. Стварыў ў Завідзічах
музсй Аўтар «Успамінаў» (захоўваюпца
ў Цэнтр. б-цы АН Лігвы).
Літ Азексеев ЛВ Археологня в
краеветенве Белоруссвм XVI в. — 30-е голы
XX в Мн 1996 Каханоўскі ГА Архе
алопя і пстарычнас краязііаўства Беларусі ў
XVI — XIX стст Мн. 1984
Таццяна Каробушкіна
КУСЦІЧЫ курганны мопльнік (кансц
10—13 ст ) дрыгавічоў каля в Кусцічы
Камянсцкага р на. Мясц. назва Швед-
скія магілы Даследавалі курганы ў 1960
I В.Біруля (7), у 1981—83 Т М Каро-
бушкша (17). ІІахавалыіы абрад у 12
курганах — трупапалажэнне галавой на
3 у насыпе. на гарызонце, у ямах; у ад-
ным кургане — трунаспаленне па-за
мсжамі кургана, рэшткі крэмацыі і ка
валкі керамікі Пахавальны швентар:
кераміка, сярэбрапыя скропсвыя коль-
цы, бронзавы звапочак, трохпацеркавае
скроневас кольца, пярсцёнак, гузік,
крэсіва, нож, цвікі і інш У 11 курганах
пахаванні не выяўлены. знойдзсны ву-
голлс, попел шпора, цвна фрагменты
керамікі.
Літ: Кухаренко Ю.В Средневековые
памятнккн Полесья М , 1961, Бнруля
НВ Каменные курганы правобережья Запад-
ного Буга // Древностм Белорусснн Мн ,
1966, Коробушкнна ТН Курганы Бе-
лорусското Побужья X—XIII вв Мн , 1993
Таццяна Каробушкіна
КЎТАРІА Міхаіл Сяменавіч [6(18)7
1809, г. Чэрыкаў Магілёўскай губ., ця
пер Магілёўскай вобл. — 26.5(7.6)
1886[, псторык, педагог Д-р фьтасофп
(1838), чл кар Пецярбургскай АН
(1848). Скончыў Пецярбургскі ун т,
Дэрпцкі прафесарскі ін т (1832) 3 1835
у Пецярбургскім, у 1869—74 у Маскоў-
скім ун тах, Аўтар прац па псторыі ста-
раж. Грэцыі, Егіпта, Персіі, медыявіс-
тыцы, пстарыяграфіі і інш. Прытрымлі-
ваўся ліберальных поглядаў, веў шыро-
кую культ асв дзейнасць Разам з
братам прыродазнаўцам С.С Кугаргам
клапаціўся пра развіцце асветы ў
Мсціславе і наваколлі. Апошнія гады
жыў і памёр у сваім маёнтку Боркі
Мсшслаўскага пав
Тв Собр соч Т 1—1 СПб , 1894—96
Літ: Алпатов МВ Мнровоззренне
М.С.Куторгн м его концепцня мстормн Древ-
ней Грецвн Ц Вестнхк древней нстормм
1955 № 3; М ад нс сон К) Мотодой Ку-
торга Ц Уч. зап Тартуского гос ун та Тр.
нсторнко фнлол ф та 1956. Вьпі 43
Дзмітрый Караў.
КУТНІКІ кагэгорыя збяднслых беззя-
мельных і маламаёмных сяляк у ВКЛ у
16—19 ст., якія не мелі ўласнай хаты і
таму наммалі для жылля кут (алсюль
назва). Займаліся пераважна рамяством,
промысламі, выконвалі работы па най-
му Асн. іх павіннасцю быў чынш, па-
меры якога ў розных уладаннях былі
нсалнолькавыя. Прапэс фарміравання
К на Бсларусі пачаўся ў канцы 16 ст . ў
сувязі з пашырэннсм фсад нрыгонніц
кай гаспадаркі, узмацнсннсм феад
нрыіпёту. Нанб пашыраны яны былі
на У Беларусі У зах і цэнтр раёнах іх
часам называлі каморнікамі. Гіст кры-
ніцы часта атаясамліваюць К. з бабыля-
мі і лёзнымі людзьмі У 1 й пал. 19 ст
ў сувязі з рэалізацыяй абавязковай ін-
вентарнац рэформы 1840—50 х гадоу К.
зліліся з асн масай цяглых сялян
Літ Похмлевнч ДЛ Крсстьяне Бе-
торусснн м Лнтвы во второй іюловнне XVIII
в Вмльнюс. 1966 Васіль Мяіешка
КУТРЎХІН Канстаніпн Пракопавіч
[19.1(1.2)1916, в. Удзслыіы Шумсц Чэ-
баксарскага нав., цяпср Чэбаксарскі р н
Чувашскан Рэспублікі — 27 6 1944], Іе
рой Сав. Саюза (1945) На фронцс з
1943 Каманлзір аддзялення сяржант К.
вызначыўся пры фарсіраванні Зах Дзві
ны ў Віцебскай вобл ; у баі за в. Хада
кова Ушацкага р на закрыў сваім целам
амбразуру варожага дзота. У в. Дубраўка
Ушацкага р-на яго імя прысвосна шко-
ле На месцы подзвігу мсмар знак
КУТЎЗАЎ (Гал янішчаў Куту-
заў) Міхаіл Іларыенавіч [5(16)9 1745,
Пецярбург — 16(28)4 1813|, расійскі
ваен. і дзярж дзеяч Граф (1811), свят-
лейшы князь [29.7(10.8). 1812] з тытулам
Смаленскі [6(18)12.1812], ген.-фельд-
маршал (31.8(12 9) 1812] Са стараж
дваранскага роду (з 13 ст) Скончыў
Артылерыйскую і шжынерную дваран
скую школу ў Пецярбуріу (1759) 3 1762
на вайсковай службе. Ўдэельнік ваен.
кампаній у Рэчы Паспалітай 1764—65
(у падтрымку караля Станіслава Аўгуста
Панятоўскага) і 1769 (суііраць Барскай
канфедэрацыі на Валыні), рус -турэцкіх
войнаў 1768—74 (страціў у выніку ра-
нення правае вока) і 1787—91, поль-
скай кампанп 1792 (гл. ў арт Таргавіц
кая канфедэрацыя) Са снеж. 1799 літоў
скі ваен. губернатар і інспектар пяхоты
Лгг. і Смаленскай шспекцый (ваен. ак-
руг), жыў у Гродне, са студз. 1800 у
Вільні. У ліст 1800—01 нач. Брэсцкай,
Укр. і Днястроўскай шспекцын У рус -
аўстра-франц вайне 1805 галоунака
манд. 1-й (Падольскай) арміяй, пад на
ціскам імператара Аляксандра I быў
вымушаны даць у неспрыяльных умо
вах ген бітву пал Аўстэрліцам (цяпср
Слаўкаў, Чэхія), якая скончылася пара-
жэннсм У жн 1809 —снеж. 1810 зноў
літоўскі ваен губернатар. У 1811 — маі
1812 галоунакаманд Малд. (Дунанскай)
арміяй, у ванпс супраць Турцыі атры
М 1 Кутузаў
маў вырашалыіую перамогу і заключыў
Бухарэсцкі мірны дагавор 1812, асабліва
патрэбны для Расіі напярэдадні вайны з
Напалсонам У Ацчынную вайну 1812 з
ліп. 1812 камандуючы войскамі абаро-
ны Псцярбурга, з 8(20) жн галоўнака-
манд. Зах. арміямі. Працягваў стратэгіч-
нае адступленне. 26 жн. (7 вер.) даў ген.
бітву пры с. Барддзіно, але быў выму-
шаны пакінуць Маскву арганізаваў
«паралельнае праследаванне» адступаю-
чых франц войск 3 8(20) ліст. яго гал
кватэра размяшчалася ў в. Раманава
(цяпер Леніна Горацкага р-на), з 12(24)
ліст. — у Копысі (цяпер Аршанскі р-н),
з 14(26) ліст , калі Напалеон быў ужо на
Бярэзше — у в. Стараселле (Шклоўскі
р-н) У ходзе Бярэзінскац аперацыі 1812
з-за слабай каардынацыі дзеянняу
войск П В Чычагова і II Х.Вітгенштэцна
Напалеон, нягледзячы на вял страты,
здолеў забяспечыць пераправу сваёй ар-
міі цераз Бярэзіну. К., рухаючыся з Гал.
арміяй праз мяст. Круглае (Магілёўская
вобл ) 1 в. Шавярнічы (Бярэзінскі р н)
апынуўся фактычна ў друпм эшалоне
наступаючых войск 22 ліст (4 снеж ), у
в Раванічы (Чэрвеньскі р н) ён пакінуў
Гал армію і выехаў у Радашковічы
(Маладзечанскі р-н), потым у Мала-
дзечна, бліжэй да перадавых войск Чы-
чагова і МЛ.Міларадавіча, якія насту-
палі на Вільню. 3 30 ліст (12 снеж.) да
26 снеж (7.1.1813) у Вільні займаўся
пытаннямі рэарганізацыі і папаўнення
армп для далейшай ванны ў Зах. Еўро
пе. 3 лют. 1813 галоўнакамандуючы са
юзнымі рус.-прускімі войскамі. Памёр у
г. Бунцлаў у Прусіі (цяпер Баляславец,
Польшча) ад запалення старых ран, па
хаваны ў Казанскім саборы ў С.-Пецяр
бургу, каля якога пастаўлены помнік К
Ваен майстэрства К, якое канчаткова
319
КУФКО
К
склалася ў барацьбс з наступальнан
стратэпяй Напалеона, мас глыбока
арыгінальныя рысы. У сваім аператыў
ным майстэрстве і стратэпі ён з поспс-
хам выкарыстоуваў усё лепшас і рацыя
нальнае з ваен вопыту 18 ст — пазі
цыйную вайну абарончае манеураван
не, дзеянні на камунікацыях прашуніка
і інш. На ушанаванне яго ваен талснту
Прэзідыум Вярх. Савета СССР
29 7.1942 устанавіў для вышэйшага ка
манднага саставу ордэн К трох ступе-
ней (захоўваецца і цяііср у рас армп)
Кр М П Кутузов: Сб док Т 1—5 М
1950—56; КутузоБ М.Н Пнсьма, запнс-
кв М., 1989; Фельдмаршал Кутузов Док
дневнмкя, воспоммнання М., 1995
Літ.: Пунвн ЛН Фельдмаршал Куту
зов; Воен.-бногр. очерк. М., 1957; Жнлнп
П.А. Фельдмаршал М Н Кутузов: Жнзнь н
полковол деятельность 3 нзд М , 1987, Г у -
ляев Ю II , Соглаев ВН Фельдмар-
шал Кутуэов: Нст бногр очерк М 1995
Валерьш Антонау
КУТШг)БА (Кшг/сЬа) Станіслау
(15 11 1876, Кракаў — 7 1 1946), польскі
гісторык, прадстаўнік гісторыка-юрыд
школы. Скончыў юрыд. ф-т Ягелонска
га ун-та ў Кракаве (1898), з 1908 праф
гісторыі права ў гэтым ун це 3 1901
удзельнічаў у рабоце Польскай АН у
Кракаве, чл-кар (1914), правадзенны
чл (1918), прэзідэнт (1939). У 1939—40
у час ням.-фаш. акупацыі вязень канц
лагера Маўтхаўзен, з 1942 удзельнічаў у
прапы падп. ун-та ў Кракаве. Дэлегат
Краёвай Рады Нарадовай (1945) Дасле-
даваў гісторыю дзяржавы і права Поль-
шчы і Рэчы Паспалітай. Іал працы
«Нарыс псторыі дзяржаўнага і грамад
скага ладу Польшчы» (т. 1—4, 1905—
17, рус. пер., т. 1, СПб., 1907), «Гісто-
рыя крыніц старога польскага права» (т.
1—-2, 1925—26). Аўтар даследаванняу
па асобных пытаннях псторыі дзяржавы
і права («Акгы унп Польшчы з Літвой
1385—1791», 1932), па гісторыі польск.
гарадоў і гандлю ў сярэднія вякі
Літ $Цідіа Ьіхіогусгпе кіі сгсі Біапізіазга
КшггеЬу Кгако*. 1938 Дзмітрый Карау
КУФКО Эдуард Станіслававіч (н
4.3.1921, с. Славоціна Асташкаускага
пав. Цвярской губ , цяпер Селіжараўскі
р-н Цвярской вобл Расія), бел. жыва
пісец. Вучыуся ў Яраслаўскім маст ву-
чылішчы (1938—39). Удзельнік Вял
Айч вайны. У 1946—53 рэпрэсіраваны і
зняволены. Працуе ў жанры сюжэтна
тэматычнай карціны, партрэта. Героіка
трагедыйным гучаннсм вызначаюцца
творы антыфаш цыкла: «Праклен фа
шызму» (1960), «Уцёкі» (1961), «Прав
да» (1963), «Асвеншм» (1974), «Памяці
вязняў Ламсдорфа» (1977) і шш. Аўтар
партрэтаў «Мані партызана» (1957),
М.ФДастаеўскага (1972), партызана
МАХлебнікава (1979), пісьмснніка
У А Калесніка (1980), ганаровага ірама
дзяніна Брэста В П.Ласковіча (1988). У
1980-я г. стварыў шэраг карцін, прысве-
320
КУХАРЛЎ
чаных тэме сталшскіх лагераў: «Іван
Дзянісавіч> (1984), «У памяці маёй»
(1987), «Аўтапартрэт» (1989) і інш
КУХАРАЎ Уладзімір Іванавіч (н
18 11 1916, в. Задзетуні Віцебскага пав.,
цяпер у Віцебскім р не), бел. жываш
сец. Скончыў Віцебскае маст вучылі
шча (1938). Працуе ў жанры партрэта і
тэматычнай карціны. Гал. тэма творчас-
ці — гераічная барацьба партызан у
Вял. Айч. вайну. Першая значная кар-
ціна — «У падвалах СД» (1945). Аўтар
партрэтаў Герояў Сав. Саюза К.С.Зас-
лонава (1946), Е.С.Зяньковай (1958),
М.Ф Сільніцкага (1964), ЗА.Касма
дзям’янскай, ВЗХаружай (1965),
3 М Партновай (1970), А.К Гараўца
(1975), А.Ф.Данукалава (1982) і інш
Серыю партрэтаў і тэматычных карцін
прысвяціў легендарнаму Бацьку Мінаю
(М П Шмырову) «Віцебшчына Год
1942» (1967), «Героі 1-й Беларускай
паргызанскай брыгады М Шмыроў,
ЭСКуфко. Асвеншм 1974
У.І Кухлріў Кпягіня Вольга. 1990
М.Сільншкі, 1 Курмееў» (1968), «Віцеб-
шчына Год 1941» і інш. На ваен тэма
тыку напісакы карціны «Мсдсястра»
(1964), «Развітанне славянкі» (1965),
«Беларус» (1970), «Нашы жанчыны»
(1968), «Ветэраны» (1983) і інш Ства
рыў шэраг партрэтаў дзеячаў гісторыі і
культуры Беларусі: княгші Волыт —
заснавацельніцы Вшсбска, Ф Скарыны
1 ШШ. Галш Фатыхава
КУХАРАЎ Федар Якаўлевіч (18.3.1924,
г Добруш — 20 5 1946), удзельнік пар-
тыз. руху ў Вял Айч вайну ў Добруш
скім р не, Герой Сав Саюза (1944) 3
пач вайны ў Добрушы арганізоўваў
збор узбраення для партызан, праводзіў
дыверсп на чыгунцы Гомель—Бранск
3 ліп. 1943 у партыз. атрадзе імя Мола-
тава Добрушскай партыз. брыгады імя
Сталіна, з жн. ўзначальваў падрыуную
групу, якая пусціла пад адхон 24 эшало-
ны з жывон сілай і тэхшкай ворага. 3
кастр. 1943 пасля вызвалення Добруша
ўдзельнічаў у размшіраванні тэрыторыі,
запнуў ад разрыву снарада
КУХАРЧЫК Майсей Амбросавіч (1896,
в Зарытава Слуцкага пав , цяпер Ляха-
вшкі р- н — 5.6 1919), адзш з кіраўнікоў
паргыз руху на Беларусі ў грамадз. вай
ну. Пасля заканчэпня двухкласнага ву-
чылішча (1913) паступіў у школу юнгаў
у Кранштаце, скончыў машынную
школу Балт флоту (1916). Служыў на
лінкоры «Петрапаўлаўск». У час польск
інтэрвенцыі ў маі 1919 арганізаваў і кі-
раваў партыз атрадам, які дзейнічаў у
ваколіцах Ляхавіч і Клецка Запнуў у
баі.
Літ Памяць Гіст-дак хроніка Ляхавшка
га р-на. Мн , 1989 С. 135—136 147- 148
КУХАРЙНКА Юрый Уладзіміравіч
(2.4.1919, в Чапля Ляцічаўскага пав
ІІадольскай губ., цяпер у Хмялыпцкам
вобл , Украша — 6 1 1980), археолаг
Д-р гіст н. (1966) Скончыў Хабараўскі
пед ін-т (1943) У 1938—43 служыў на
Цгхаакіянскім флоцс 3 1951 у Ін це ар-
хеалогіі АН СССР Даследаваў археал
помнікі Палесся, Верхняга і Сярэдняга
Падняпроўя ад неалггу да сярэдневя-
коўя (Атвержычы, Вароніна, Велямічы,
Дубац, Рамель, Рубель, Хатомель, Чаплін
і інш). Упершыню даў найб поўную
характарыстыку зарубінецкац кулыпуры
паклаў пачатак сістэматызацыі памор
скіх старажытнаспей на Беларусі, пра
сачыў пранікненне вельбарскіх плямён
(гл Вельбарская культура), на тэр. Усх
Еўропы
Тв Памятнмкн железного века на террн-
торнн Полесья М., 1961; Средневсковые па-
мятнмкн Полесья М 1961, Первобытные
амяпімкм Полесья М 1962 Зарубннецкая
кулыура М , 1964, Археологня Польшн М ,
1969; Могнльннк Брест—Трншнн М , 1980
Літ Русанова Н П Памягн Ю В Ку-
харенко // Сов археологня 1981 № 2
Валянтна Вяргей
КУХМІСТАР, пасада ў ВКЛ і Поль
шчы У ВКЛ вядома з канца 15 ст, у
1569 скасавана, у 1576 алноўлена Да 17
ст. ператварылася ў дыгнггарскую Пер
шапачаткова К. загадваў прыдворнай
321
КУЦЕПАЎ
к
кухняй і кухарамі. Ва ўрачыстых выпад-
ках (элскцыя, прыём паслоў і інш.)
асісціраваў за сталом вял князю, распа
вядаючы пра стравы. што падаваліся
Намінальна кіраваў стольнікам, падсто
лім, крайчым, чашнікам, падчашым і піу
нічым У Рэчы Паспалгган існавалі асоб
ныя К ВКЛ і ІІольшчы Пасада К да
та прозвшіча ролу Кухмістровічау,
кроўных сваякоў Аляхновічаў і Дарага
стаііскіх. Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта
КУХОВІЧ (Кіюіюмгісг) Збігнеў
(25 10.1927, г. Загурау, Коншскае ваяв
Полывча — 115 1991), польскі гісто
рык. Д-р габілпаваны (1966), праф
звычайны (1987). Скончыў Лодзінскі
ун-т. дзе і прапаваў з 1956. Даслсдаваў
гісторыю культуры і побыту Рэчы Пас
палітай Засяроджвау увагу на ролі біял
фактараў у гіст працэсе, праблемах ста-
ну здароўя, ссксуальнасці Аўтар біягра-
фіі Ьарбары Радзівіл.
Те ОЬус/аіе Яагороккіе XVII—XVIII
«іекіі. 2 х^уск І.схіг, 1977 ВаіЬага Ваёхі
йі!Іоу.па 4 \ууё Гбдг, 1989, 2у*о1у піероіро
ІііусЬ кобіеі роккіево Ьагокіі Г6<1/, 1989
СгІожіек роккіе^о Ьагокл. Гсхі/., 1992
ОЬусгаіе і ро&іасіе Роккі «./ІасЬсскіе) XVI—
XVIII *іекв. І.6<1/., 1993 Валерый ІІазднякоў
КУХЦІЧЫ, всска ў Сямёнавшкім с/с
Уздзенскага р-на За 5,5 км на ПнЗ ад
Узды. 545 ж., 222 двары (1997)
У 2-й пал 16 ст. сяло і двор (цяпер
пас Першамайск) у Менскім пав ВКЛ
Да 17 ст. ўласнасць Кавячынскіх, якія
на тэр. двара ў сярэдзінс 16 ст. пабуда
валі кальвінскі збор (з 17 ст. каспел і
каплша-пахавальня) У 1590 у пісьмо
вых крыніцах К названы мястэчкам У
17—19 ст. уласнасць Завшіаў 3 1793 у
складзе Рас ьмперыі ў Ігумснскім пав.
Мінскай губ У 1795 у К 51 двор, у пач
19 ст. 417 ж., 55 двароў, бровар, млын,
кузня, медная ф-ка (1827). У 1 й пал
19 ст. замест драулянага пабулаваны
мураваны сялзібны лом У 2-й пал 19
ст ў К жыў археолаг і этноіраф
Я.К.Завіша. у маёнтку захоўвалася са-
браная ім багатая калскцыя манет і мс
далёў У 1897 у маснтку 141 ж. 24 два
ры, карчма. аўчарня у вссцы 817 ж..
118 двароў, царква, магазш Апопіняй
гаспадыняй К (да 1917) была дачка
Я.Завшіы Магдалена Радзівіл. Маёнтак
навелвалі палгг. дзеячы браты 1. і
А.Луцксвічы, Р Скірмунт. А Уласаў. У
1972 у вёсцы 742 ж., 239 лвароў. Цэнтр
калгаса «Усход» Працуюць пач. школа,
лашкольная ўстанова бібліятэка. Дом
культуры, фельч ак пункт алдз. сувязі,
магазін Помнік землякам што загінулі
ў Вял Айч вайну Валерый Шаблюк
КУЦАК Андрэн Авяр'янавіч
|4( 17)7.1903, в Жардзенаўка Гайсінска-
га пав , цяпер у Гайсінскім р не Впіпіц
кай вобл , Украіна — 12 1 1974]. дзярж.
дзеяч ЬССР адзін з аргашзатараў і кі
раунікоў патрыятычнага падполля і
партыз руху ў I оме іьскай вобл. ў Вял.
Анч вайпу Скончыў 1 ыфліскі лсса
тэхн ш-т (1934) У 1934—39 на лрэва
апр камбіпацс ў Іомелі, з 1939 сакра
тар Гомельскага гаркома, абкома
Купеінскі Богаяўленскі манастыр 3 малюнка
19 ст
КП(б)Ь. У жн. 1941 — тіст 1942 сакра-
тар Гомельскага падп. абкома КП(б)Б
3 жн. 1943 упаўнаважаны ЦК КП(б)Ь,
ЦШПР на Цэнтр. фронце па каардына-
цыі дзеянняў партызан з сав. войскамі.
3 ліст. 1943 сакратар Іомельскага абко-
ма КП(б)Б, з 1952 старшыня, 1-ы нам
старшыні Гомельскага аблвыканкома. У
1956—63 міністр папяровай і дрэваапр
прам-сці БССР, нач . 1-ы нам. нач. Уп-
раулення лясной, папяровай і дрэваапр.
прам сці Саўнаргаса БССР Канд. у чл
ЦК КПБ (1940—60) Дэп ВС ЬССР
(1951—59)
КУЦЕІНСКАЯ ДРУКАРНЯ. асноўны
цэнтр бел. кірылічнага кнігадрукавання
ў 17 ст. Існавала ў 1630—54 пры Куце
інскім Богаяўленскім манастыры (прыга
рад Оршы). Вылавала кнігі на царк.-
славянскай і старабел мовах. Заснавапа
Спірыдонам Собалем па запрашэнні ігу-
мена Іаіля Труцэвіча, фундатар Баглан
Статкевіч Псршыя 2 гады дзейнічала
пад кіраўнштвам Собаля. У гэты час
выдадэсны «Брашна духоўнае» (1630).
«Малігваслоў», «Ьуквар» (абодва 1631),
♦Часаслоў», «Новы Запавет і Псалтыр»,
часткова дадрукаваны кіеўскі «Апостал»
(усе 1632). У 1632 Собаль выехаў у Буй-
нічы і забраў з сабой друкарскае абста
ляванпе. што псрапыніла выдавсцкую
дзейнасць на 4 гады Друкарню ўзнача-
ліў ГГруцэвіч. і ў 1636 выншла кніга
«На ойча наш выклад» Іаана Златавуста.
На працяіу няпоўных 20 іадоў у лру-
карні выдадзена яшчэ 14 кніг, у т.л
«Гісторыя пра Варлаама і Іасафа» і
♦Дзідаскаліа. .» С Косава (1637), «Псал-
тыр (1642), «Актоіх Іаана Дамаскіна»
(1646), «Трэфалапен» (1647) «Дыоптра»
(1651), «Лексікон...» П.Бярынды (1653).
У 1654 друкарня закрыта, у 1655 манахі
разам з друкарскім абсталяваннем пера-
всзены ў Івсрскі Валданскі манастыр
пад Ноўгаралам, адтуль у 1665 — у Вас-
красенскі манастыр пад Масквой, у
1676 — на Друкарскі лвор (Масква)
Літ Л е о н н д . архнмандрнт Тнпогра-
фня Оршанского Кутеннского н Яверского
Валдайского монастырей (с 1630 по 1665 г.)
// Вестннк обшества древнерусского мскус-
ства Прн Московском публнчном музее
1876 № 1—12, отд 4; Кннгопечатанне в Бе-
лорусснн XVI—XVII вв // 400 лет русского
кннгопечатання, 1564—1964 [Т 1].
Юрась Лаўрык
КУЦЁІНСКІ БОІАЯЎЛЕНСКІ МА-
НАСТЫР, праваслаўны мужчынскі
манастыр у 1623 — пач 20 ст. ў
прыгаралзе г. Орша — Куценна Засн.
Б.Статкевічам Заверскім і яго жонкаю
А.Саламярэцкай. ІІадпарадкоўваўся
мітрапаліту кіеўскаму і патрыярху кан-
станцінопальскаму. Першы ігумеп —
Х.Труцэеіч, пры якім пабулаваны драў-
ляны Богаяўленскі сабор (1623—35).
размаляваны ў 1639 (згарэў у 1892). Ак
рамя сабора ўключаў Святадухаўскую
наркву званіцу, жылыя і гасп. пабудо-
вы, быў з трох бакоў абнесены мурава-
най сцяной У 1630—54 пры К Б м іс-
навала Куцеінская друкарня. Манасты-
ром апекаваўся мітрапаліт ХУМагіла,
пры ім было да 200 манахаў, многія з іх
вядомыя ў розных галіпах мастацтва
(рязьбар Арсеній). працавала школа
Манастыру належалі Куцейна і нава-
кольныя сёлы Касценкі, Халмы, зямля
ў Тупічоўшчыне. У 1842 прыпісаны да
Аршанскага Пакроўскага манастыра
Пасля 1917 закрыты Захаваліся мурава
ныя Святадухаўская царква, рэшткі
сцяны і жылы будынак.
Аіяксандр Ярашэвіч
КУЦЁІНСКІ УСПЁНСКІ МАНАС
ТЫР, праваслаўны жаночы манастыр
1631—1918 у прыгарадзе г Орша—Ку-
цейна Засн Б.Статксвічам і яго мапі
Г Агінскай. Уключаў мураваны крыжо
ва купальны трохапсілны Успенскі са-
бор у стылі барока, пабудаваны да 1655.
3 «цеплыя» царквы, жылыя і гасп пабу
довы. У 1656 манасгыр павсдаў цар
Аляксей Міхайлавіч. Паводле яго загаду
манастыру штогод выдавалі з казны 300
руб. і 330 чвэрцсй збожжа, пазнсй рас
імператары прыслалі падарункі У 1658
куцсшскія манашкі з ігуменняй пераве-
дзены ў новаадкрыты Уваскрасенскі
манастыр у Смаленску, ёсць звесткі,
што з Куцсйна былі і першыя насслыіі-
цы Новадзявочага манасгыра ў Мас
кве. У 1842 манастыр прылічаны да I га
класа Закрыты ў 1918, будынкі не заха
валіСЯ. Аіяксандр Ярашэвіч
КУЦЕІІАЎ Сямсн Фсдаравіч
(7(19) 5 1896. в. Калмыкі Ьалахаўскаіа
р на Тульскай вобл, Расія —
26 7 1941], удзельнік абароны Магысва
ў Вял. Айч вайну. палкоунік. Скончыў
ІЗасн акалэмію імя Фрунзе (1939) 3
1918 у Чырв Арміі. Удзелыіік 1 й сусв ,
грамадз . сав.-фінляндскай 1939—40
войнаў. У час Магілёва абароны 19-41 ка-
11 Зак 2
322
КУЦЦЯ
мандаваў 388-м стралк. палком 172-й
стралк. дывізіі 61-га корпуса 13-й арміі
Зах. фронту. Полк на чале з К. вызна-
чыўся на рубяжы Цішаўка—Буйнічы—
Сялец, дзе перакрываў аўтадароіу Магі-
лёў—Бабруйск і чыіунку Магілёў—
Жлобін. На гэтым напрамку ням. ка-
мандаванне ішанавала гал. ўдар
буйнымі сіламі для захопу горада. Найб.
жорсткія баі разгарнуліся 11—13 ліп.
каля в. Буйнічы на Буйніцкім полі. Загі-
нуў у час абароны. У рамане К.Сімана-
ва «Жывыя і мёртвыя» К. з’яўляецца
правобразам гал. героя Сярпіліна. Імем
К. названа вуліца ў Магілёвс.
КУЦЦЯ, вячзра напярэдадні Каляд,
Новага года, Вадохрышча, а таксама ка-
ша, звараная з абтоўчаных зярнят ячме-
ню або пшаніцы (сімвал вечнасці жыц-
ця), якую слі на вячэры. Перад Каляда-
мі спраўлялася посная, або бедная, К.
Да яе рыхтаваліся з асаблівай урачыс-
тасцю: гатавалі стравы з рыбы, грыбоў і
інш. посных прадуктаў, сыту (засало-
джаная мёдам вада); пад абрус на стол
падсцілалі сена (па даўжыні выцягну-
тых пасля вячэры сцяблінак меркавалі
пра будучы ўраджай). Удзельнікі вячэры
павінны былі пакаштаваць усе стравы,
потым елі абрадавую кашу: зачарпнуў-
шы 1-ю лыжку, гаспадар стукаў у акно
і запрашаў на К. Мароза; на Магілёў-
шчыне запрашалі таксама «дзядоў», для
якіх у дварах распальвалі вогнішчы
(пазней іх замянілі паходнямі і свечка-
мі). Напярэдадні Новага года К. была
скаромная (абавязковымі былі стравы
са свініны, сыр, кісель з малаком), на-
зывалася багатай, шчодрай, мясной,
тлустай, ласай. Трэцяя К. наз. поснай,
галоднай, вадзяной з-за стараязычніцкіх
всраванняў у магію вады. Да пач. вячэ-
ры гаспадар з гаршком кашы, з хлебам,
драўляным крыжам і крапілам з аржа-
ных каласоў асвячаў ваду, потым хату і
інш. будынкі. Згодна з павер’ем сям’я
спяшалася вячэраць, каб летам хутчэй
упраўляцца з палявымі работамі.
Літ: Ч ячеров В.Н. Зммнпй пернод
русского эемледельческого календаря XVI—
XIX вв. М., 1957; Земляробчы каляндар: (Аб-
рады і звычаі). Мн., 1990; Жмвопнсная Рос-
сня. Мн., 1993. С. 253—254. Эдвард Зайкоўскі.
КУЧбМКА, ку ч м а , зімовы мужчын-
скі галаўны ўбор. На Беларусі вядома з
16 ст. ў асяроддзі заможнай шляхты,
мяшчан. Высокія К., пашытыя з блакіт-
най шарсцяной тканіны, аксаміту і аз-
добленыя футрам куніцы, собаля, бабра
насілі заможныя людзі; нізкія з цылін-
дрычнай або стажковай формай верху і
аўчынным аколышам — бел. сяляне ў
18 — пач. 20 ст. Верх (донца) шылі з
сіняга, шэрага, чорнага, карычневага
або белага сукна ці аксаміту. Шырыня
аўчыннага аколыша была значнай і
магла цалкам ахінаць тканіну верху.
Бел. К. падобныя да вядомых шапак
рус. баяр часоў сярэдневякоўя.
Літ: Раманюк М Мужчьшскія галаў-
ныя ўборы // Беларуская мова і літаратура ў
школе. 1988, № 10. Міхась Раманюк.
КУЧУКІ, дзяржаўныя дзеячы ВКЛ іер-
ба «Сястрэнец». Родапачынальнік Ку-
чук у 1382 быў каморнікам вял. кн.
Ягайлы, удзельнічаў у забойстве Кей-
стута. Яго сын Конрад (? — пасля
1437) валодаў Дакудавам і Жырмунамі ў
Лідскім пав., там атрымаў ад вял. князя
маёнтак Шчучын. Меў сына Я н а (ка-
ля 1410 — каля 1478), маршалка гаспа-
дарскага (дворскага) у 1469—78 і на-
месніка лідскага ў 1473. Сынамі апош-
няга былі Ю р ы й (Ежы; каля 1435 —
пасля 1482), маршалак гаспадарскі ў
1482, і Войцех (каля 1440 — пач.
1506), маршалак гаспадарскі ў 1492—
1505, намеснік уладзімірскі ў 1494 і
ваўкавыскі ў 1496. Пасля смерці Войце-
ха радавыя маёнткі ў Лідскім пав. і вы-
служанае ім Палонна ў Луцкім пав.
праз шлюб яго дачкі перайшлі да
С.П.Кішкі. Вячаслаў Насевіч.
КУЧЫНСКІ Аляксей Сцяпанавіч
[4(16).2.1892, в. Выдранка Чэрыкаўскага
пав. Магілёўскай губ., цяпер у Красна-
польскім р-не — 29.10.19371, дзяржаў-
ны і грамадскі дзеяч БССР. Пасля за-
канчэння гар. вучылішча здаў эксгэр-
нам экзамены на званне сельскага нас-
таўніка, з 1909 працаваў у школах
Рагачоўскага пав. У 1916 скончыў Ві-
цебскі насгаўніцкі ін-т і мабілізаваны ў
армію. Удзельнік Лют. рэвалюцыі 1917
на фронце, старшыня салдацкага к-та
7-га інжынернага палка 9-й арміі. У
Кастр. рэвалюцыю 1917 на Румынскім
фронце, старшыня палкавога к-та. Са
снеж. 1917 у Мсціслаўскім пав. праца-
ваў сакратаром валасной ячэйкі, стар-
шынёй пав. к-та РКП(б), заг. аддзела
нар. асветы, камісарам юстыцыі, стар-
шынёй рэўкома, заг. пав. зямсльнага
ўпраўлення, рэдактарам газ. «Думы бед-
няка». Быў чл. іубкамісіі па рабоце на
вёсцы. 3 1921 сакратар Мсціслаўскага
пав. к-та РКП(б), старшыня пав. вы-
канкома. 3 1922 у Смаленску, нам. заг.
аддзела агітацыі і прапаганды губкома
РКП(б), заг. пададдзела нацменшасцей,
рэдактар газ. «Рабочнй путь». 3 1924
заг. агіт.-прапагандысцкага аддзсла Яр-
цаўскага райкома РКП(б), нам. рэдак-
тара газ. «Рабочнй путь», рэдактар газ.
«Смоленская деревня», старшыня праў-
лення Саюза с.-г. рабочых. 3 1928 заг.
пададдзела Смаленскага губкома
ВКП(б). 3 мая 1929 на Беларусі, в.а. рэ-
дактара газ. «Рабочнй», з 1930 нам. рэ-
дактара газ. «Савецкая Беларусь». 3
1933 нач. сектара Наркамцяжпрома
БССР, нач. палітаддзела Чавускай
МТС, в.а. рэктара БДУ. У лют. 1937
выключаны з партыі і арыштаваны па
сфальсіфікаванай справе «як удзельнік
антысавецкай тэрарыстычнай шпіён-
ска-дыверсійнай арганізацыі». 28.10.
1937 выязной сесіяй Ваен. калеі-іі Вярх.
суда СССР прыгавораны да вышэйшай
меры пакарання. Рэабілітаваны 4.7.
1957. Яўгешя Фалей.
КУЧЫНСКІ Дзмітрый Аляксандравіч
(28.6.1898, Мінск — 29.7.1938), сав. во-
еначальнік, камдыў (1935). Скончыў
Акадэмію РСЧА (1922). У Чырв. Арміі з
1918. Удзельнік ліквідацыі леваэсэраў-
скага мяцяжу ў Маскве (1918), баёў
супраць войск Краснова і Дзянікіна,
часцсй Антонава ў Тамбоўскай губ.
(1921). 3 1924 у штабе РСЧА. 3 жн.
1928 нач. цпаба 14-га стралк. корпуса, з
1930 нач. упраўлення штаба РСЧА. 3
лют. 1931 нач. штаба Укр. ваен. акругі,
чл. Ваен. савета Наркамата абароны
СССР. У 1936—37 нач. і камісар Акадэ-
міі Генштаба. 20.9.1937 арыштаваны.
29.7.1938 Ваен. калегіяй Вярх. суда
СССР асуджаны да вышэйшай меры
пакарання. Рэабілітаваны 4.8.1956.
КУЧЫНСКІ Міхаіл Іванавіч [н.
10(23).12.1911, в. Прысна Магілёўскага
пав., цяпер Магілёўскага р-на], Гсрой
Сав. Саюза (1945). Скончыў лётную
школу (1934). У Чырв. Арміі з 1932. У
Вял. Айч. вайну са студз. 1943 на Варо-
нежскім, Бранскім, Цэнтр., Бел.. 1-м
Бел. франтах. Удзельнік вызвалення Го-
меля, Жлобіна, Бабруйска, Слуцка. Да
жн. 1944 нам. камандзіра штурмавой
авіяэскадрыллі капітан К. зрабіў 93 бая-
выя вылеты, збіў 7 самалётаў, знішчыў
11 зенітных пунктаў, 2 склады з бое-
прыпасамі, шмат аўтатэхнікі і жывой сі-
лы ворага, за гады вайны зрабіў 210 ба-
явых вылетаў.
КУЧЫНСКІ (Кцступхкі) Стафан Ма-
рыя (21.91904, г. Багуслаў, Украіна —
30.3.1985), польскі гісторык. Д-р габілі-
таваны (1937), праф. звычайны (1954).
Скончыў Варшаўскі ун-т (1926). Выкла-
даў ва ун-тах Варшавы, Кракава, Вроц-
лава, Лодзі, Катавіц. Даследаваў ваен-
ную і паліт. гісторыю сярэдневякоўя
Усх. Еўропы, гал. ч. ВКЛ, яго ўзаемада-
чыненні з Маскоўскай дзяржавай, Тэў-
тонскім ордэнам, Грунвальдскую бітву
1410. Аўтар біяграфій Ягайлы, князёў
ВКЛ у «Польскім слоўніку біяграфічным».
Пісаў гіст. аповесці.
Те: ТЗетіе с/егпіЬоу.і.ко^іеу.іегчкіе род
ггцгіаті І.іім/у XIV—XVI *. У/аг5га»а, 1936;
Зішііа г ё/іеі<)у, Ечгору «.чсЬодпіеі X—XVII ».
ЗУаге/ажа, 1965; ХУіеІка *оіпа г Хакопет
Кггуіаскіт » ІаІасЬ 1409—1411. 5 «уй.
ХУагхгагуа, 1987; Кгбі Завіеііо. 2 \*у<1. ЗУагегаіл’а,
1987.
Літ.: ОнЬіскі Т., Косгугіхкі К.А
РгоГехог ЗіеГап Магіа Кчс/угіікі (1904—1985)
// Бішііа і Маіегіаіу &> НіМогіі \Уо)5ко\уо<сі.
ЗУгосІа» еіс., 1988. Т. 30. Валерый Пазднякоў.
КУЧЫНСКІ БОЙ 1942, бой партызан
атрада 61-й партыз. брыгады супраць
карнай экпедыцыі ням.-фаш. войск у
Кучынскім лесе на мяжы Быхаўскага і
Магілёўскага р-наў 9 жн. ў Вял. Айч.
вайну. Група партызан (20 чал.) 26 ліл.
разграміла валасную ўправу ў в. Кучын.
Блакада карнікамі клічаўскіх і бялыніц-
кіх лясоў вымусіла партызан спыніцца ў
лесе за 3 км на ПнУ ад вёскі. Раніцай 9
жн. гітлераўцы (каля 3 тыс. карнікаў з
артылерыяй, танкеткамі і бронемашы-
намі) занялі навакольныя вёскі і акру-
жылі партызан. У выніку 3-гадзіннага
бою партызаны нанеслі вял. страты во-
рагу ў жывой сіле, збілі самалёт, але са-
мі амаль усе загінулі. На месцы бою
пастаўлена стэла.
КУШАЛЬ Францішак Вінцэнтавіч
(16.2.1895, в. Пяршаі Мінскага пав., ця
пер Валожынскі р-н — май 1968), дзе-
яч. бел. нац. руху. Скончыў Віленскае
пях. вучылішча (1916). У 1-ю сусв. вай-
ну на Зах. фронце, камандзір узвода,
роты, штабс-капітан. За распаўсюджан-
не бел. лістовак і л-ры у 1919 арышта-
ваны польск. ўладамі. У 1919—21 ува-
ходзіў у Беларускую вайсковую камісію. 3
1922 на службе ў польскім войску. У
пач. 2-й сусв. вайны ўдзельнічаў у баях
супраць гітлераўцаў у раёне Львова, ка-
мандзір батальёна 22.9.1939 інтэрніра-
ваны ў СССР, знаходзіўся ў Стара-
бельскім лагеры ваеннапалонных (Ва-
рашылаўградская, цяпер Луганская
вобл.). потым у Бутырскай турме ў
Маскве. У час акупацыі Беларусі супра-
цоўнічаў з ням.-фаш. захопнікамі, са
снеж. 1941 нач. падафіцэрскай бел.
школы паліцыі ў Мінску. 3 ліп 1942 у
Бел. самаахове (гл. Беларускі корпус са-
мааховы), кіраўнік курсаў перападрых-
тоўкі афіцэраў, гал. вайсковы рэферэнт.
У снеж. 1943 уведзены ў склад Белару-
скай цэнтральнай рады і прызначаны
нач. аддзела вайсковых спраў. 3 сак.
1944 шэф гал. камандавання Беларускай
краёвай абароны, маёр. Удзельнічаў у
выданні час. «Беларус на варце». Пасля
вайны ў эміграцыі ў Германіі, ЗША. У
Германіі ўдзелыіічаў у стварэнні брыга-
ды «Беларусь» (1945), заснаваў Аб’яд-
нанне бел. ветэранаў (1947). У 1952—54
узначальваў Беларуска-амерыканскае за-
дзіночанне, удзельнічаў у выданні яго
газ. «Беларус». Адзін з заснавалыгікаў
эміграцыйнай газ. «Бацькаўшчына».
Выступаў у друку з артыкуламі па пы-
таннях ваен. гісторыі Беларусі.
Тв: Няздзейсненыя спадзяванні // Бел.
моладаь. 1964. № 21; Падрээаныя крылы //
Тамсама. № 22; Сорак два гады таму: (Жменя
ўспамінаў аб Алесю Гаруну) // На суд гісто-
рыі: Успаміны, дыялогі. Мн., 1994.
Аляксей Літвін
КУШЛІЦКАЯ БІТВА 1661. Адбылася ў
ходзе вайны Расіі з Рэччу Паспалітай
1654—67 у пач. ліст. 1661 паміж вой-
скамі ВКЛ і Польшчы з аднаго боку і
рас. арміяй з другога каля с. Кушлікі, за
10 вёрст ад Дзісны. Войска ВКЛ узна-
чальваў К.Жаромскі, кароннае (поль-
скае) — С.Чарнецкі, расійскае —
І.АХаванскі. 27 кастр. ў выніку перша-
га бою войска Жаромскага, у склад
якога ўваходзілі казацка-сял. атрады,
пацярпела паражэнне. Аднак праз не-
калькі дзён нечакана для Хаванскага
падышла конніца Чарнецкага. У выніку
другой вырашальнай бітвы аб’яднанае
польска-літ. войска разбіла рас. армію,
захапіла абоз, гарматы, 130 сцягоў,
мноства палонных, у т.л. сына Хаван-
скага Пятра. Загінулі каля 4 тыс. рус.
воінаў. Сам Хаванскі з невял. світай
уцёк у Полацк. На ўрачыстасці з наго-
ды перамогі ў бітве прыбыў кароль Рэ-
чы Паспалітай Ян Казімір з 5 харугвамі
конніцы. Пасля К.б. ваен. дзеянні на
Беларусі часова прыпыніліся.
Кр: Акты Московского государства. СПб.,
1901. Т. 3. С. 457—458; Внтебская стармна.
Внтебск, 1885. Т. 4, ч. 2. С. 378.
Васіль Мялешка.
КЎШНЕР Васіль Фёдаравіч (н. 1.10.
1947, в. Малыя Жухавічы Мірскага р-на,
цяпер Карэліцкі р-н), бел. гісторык.
Канд. гіст. н. (1977). Скончыў БДУ
(1971). 3 1976 выкладчык Мінскага пед.
ін-та, у 1978—80 выкладаў у Вышэй-
шым пед. ін-це імя Хасэ Марці (Кама-
гуэй, Куба). 3 1987 нач. аддзела Мін-ва
адукацыі Беларусі. 3 1992 гал. рэдактар
«Беларускага гістарычнага часопіса».
Даследуе пытанні гісторыі Беларусі сав.
перыяду, сумежных дзяржаў, гістарыя-
графію і методыку выкладання гісторыі.
Тв: Школа мужества н патрнотнзма: Крат-
кнй очерк нсторнн ДОСААФ БССР. 2 нзд.
Мн., 1988 (разам з АМ.Мацко); Метадалагіч-
ныя праблемы гістарычнай навукі. Мн., 1993
(у сааўт.).
КЎШНЕР (сапр. К ш ы н а ў ) Павел
Іванавіч [14(26).1.1889, Гродна —
14.3.1968], рэвалюцыянер, сав. дзярж.
дзеяч, этнограф. Д-р гіст. н. (1947),
праф. (1959). Скончыў Нар. ун-т імя
Шаняўскага (1917). Удзельнік рэвалю-
цый 1905 (Гродна), Лют. і Кастр. 1917
(Масква). 3 1908 на парт. рабоце ў Ры-
зе, Маскве. Удзельнік грамадз. вайны ў
Туркестане. 3 1922 на выкладчыцкай і
навук. рабоце. У 1936—38 нам. старшы-
ні па навук. і навуч. установах ЦВК
СССР. У Вял. Айч. вайну рэдактар у
Дзяржпалітвыдавецтве. 3 1944 у Ін-це
этнаграфіі АН СССР. Аўтар прац па
праблемах агульнай этнаграфіі і этніч-
най геаграфіі, этнаграфіі славян, сацыя-
ліст. перабудовы побыту ў культуры на-
родаў СССР, навуч. дапаможніка «На-
рыс развіцця грамадскіх форм» (7 выд.,
1929).
Тв: Эгннческне террнторнн н этннческяе
граннцы. М., 1951.
Літ: Корннловнч Э.А Людн революцнон-
ного подвнга. Мн., 1985. Эдуард Карніловіч.
КУШНЯРЙВІЧ Аляксандр Мікалаевіч
(н. 26.5.1958, в. Дзядзілавічы Барысаў-
скага р-на), бел. археолаг і гісторык.
Канд. гіст. н. (1991), дацэнт (1995).
Скончыў Мінскі пед. ін-т (1982). У
1982—87 супрацоўнік н.-д. ін-та «Бел-
спецпраектрэстаўрацыя». 3 1991 у Ін-це
323
КЮХЕЛЬБЕКЕР
гісторыі АН Беларусі, з 1992 у Мінскім
пед. ін-це (з 1993 Бел. пед. ун-т). Зай-
маецца арх.-археал. і гіст. даследаван-
нем культавага дойлідства Беларусі 13—
16 ст.
Тв.. Культавае дойлідства Беларусі XIII—
XVI стст. Мн.. 1993: Нензвестный памятннк
белорусской готнкн XV в. // Памятннкн
культуры: Новые открытня, 1992 г. М., 1993
(разам з Р.В.Баравым).
КЮСЙ Франц Мацвеевіч (1888, Кур-
ляндская губ. — 1937), дзяржаўны дзе-
яч БССР. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917
чл. палкавога к-та. 3 мая 1917 чл. Мін-
скага Савета рабочых і салдацкіх дэпу-
татаў, падтрымліваў сувязь з яго баль-
шавіцкай фракцыяй. У 1918—19 і ў
снеж. 1920—21 старшыня выканкома
Мінскага гар. Савета. У 1919—20 камі-
сар камунальнай гаспадаркі Смаленска.
3 ліп. 1920 у Мінску, чл. праўлення са-
юза работнікаў камунальнай гаспадаркі
БССР. Чл. ЦБ КП(б)Б і ЦВК БССР у
1920—21. Эдуард Карніловіч.
КЮХЕЛЬБЁКЕР Вільгельм Карлавіч
[10(21).6.1797, Пецярбург — П(23).8.
1846], рускі паэт, дзекабрыст. Пасля за-
канчэння Царскасельскага ліцэя
(1811—17) працаваў у гал. архіве Калегіі
замежных спраў, настаўнікам у пансіёне
пры Гал. пед. ін-це ў Пецярбургу. У
1820—21 у Германіі, Італіі, Францыі, у
1821—22 на Каўказе. Аўтар вершаў, па-
эм, драм. твораў. 3 1825 у Пецярбургу,
уступіў у Паўн. т-ва. У дзень паўстання
14.12.1825 знаходзіўся на Сенацкай
плошчы, страляў у вял. князя Міхаіла
Паўлавіча. Пасля паражэння паўстання
пакінуў Пецярбург з мэтай выехаць за
мяжу. Імкнуўся наладзіць сувязь з кі-
раўніком т-ва «Ваенныя сябры»
К.Г.Ігельстромам. 3 пачаткам Літоўска-
га піянернага батальёна еыступлення
1825 выбраў свой шлях праз тэр. Бела-
русі, дзе стаялі часці Літоўскага асобна-
га корпуса — Мінск, Нясвіж, Слонім,
Пружаны, Камянец. У Варшаве апазна-
ны, арыштаваны і адпраўлены ў Пецяр-
бург. Прыгавораны да смяротнага пака-
рання, якое было заменена катаргай. 3
1836 на пасяленні ў Сібіры.
Тв: Мзбр. пронзв. Т. 1—2. М.; Л., 1967;
Путешествне. Дневннк. Статьн. Л., 1979;
Соч. Л„ 1989.
Літ: Б а с I. Падарожжа ў літаратурнае мі-
нулае. Мн„ 1971; Букчнн С. ...Народ, нз-
древле нам родной. Мн„ 1984; Клейн Б.
Найдено в архнве. Мн„ 1968. Вячаслаў Шеед.
ЛЛБАНАЎ
Л, трынаццатая лпара бсл. алфавіта.
Паходзіць з кірылшкай Л («людзі»),
што ўзнікла на аснове грэка-візантый-
скай устаўнай >. («ламбда»), У стара-
бел. графіку пераншла са стараж. рус
пісьменства. Лбазначала зычныя гукі л,
л’ (ласка, лнсть. льстйтй). Мела таксама
лічбавае значэнне «трыццаць». У рука-
пісах 14—17 ст. у сувязі з функпыяна
ваннем розных пісьмовых школ і выка
рыстаннем розных тыпаў пісьма (устаў.
паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некаль-
кіх варыянтах, якія памагаюць вызна-
чаць час і месца напюання помнікаў. У
16 ст., акрамя рукапіснай, набыла дру-
каваную форму Пачынаючы з Ф.Ска
рыны. стала адрознівацца як малая і вя-
лікая. хоць ужыванне вял літары ва
ўласных імёнах. геагр назвах і ў пач
сказаў не было яшчэ паслядоўным. У
сучаснай бел. мове абазначае санорныя
змычна-праходныя пярэднеязычныя
зычныя гукі л, л’ (золак, ліловы — «л’і-
ловы», суцэльны — «суцэл’ны»). Ьывае
вял. і матая. мае рукапісную і друкава
ную форму. Ужываецца ў абрэвіятурах
(ЛіМ, Н.ІА) як умоўнае скарачэнне
слова літр (25 л) Пры класіфікацый-
ным падзеле мае значэнне «лванацца-
ты» (група «Л») пры лічбавай нумара
цыі — дадатковае значэнпе для разме
жавання прадметаў пад адным нумарам
(«квалрат № 6л»). Алесь Булыка
ЛАБАНАЎ-РАСТОЎСКІ Аляксанлр
Іванавіч [?—26.9(6.10) 1677). расійскі
лзярж. і вайсковы дзеяч, удзельнік вай
ны Расіі з Рэччу Паспаяітай 1654—67
Брат \.\.Лабанава Растоўскага Кпязь.
стольнік (1640) акольнічы (1676). У
1650—51 ваявода ў Вял. Луках. У
1654—56 есаут у царскім палку. галава
дваран і жыльцоў У 1655 пасланы са
Шклова да Бешанковіч разбіць атрад
палкоўніка кн К Лукомскага. нанес
яму страты і 27.6(7.7).1654 заняў Лу
комль. Гэта лазволіла рас. арміі. якая
знаходзілася пад Віцебскам, працягваць
наступленне на 3. У 1656 удзельнічаў у
прыёме паром паслоў «Свяшчэннай
Рымскай імперыі» ў Полацку. У 1658
прызначаны ваяводам у Гамбоў. у
1659 — у Ьранск, адкуль рабіў рэйды
супраць войск Рэчы Паспалггай. У 1663
прызначаны на службу ў Смаленск. у
1668 палкавы ваявода ў Сеўску ІІакара-
пы смерцю па невядоман прычыне
Валерый Пазднякоў
ЛАБАНАЎ-РАСТОЎСКІ Іван Іванавіч
|?—17(27) 4.1664), расійскі дзярж. і вай
сковы дзеяч, улзелыпк вайны Расіі з
Рэччу Паспалітаіі 1654—67. Ьрат
\.\.Лабанава-Растоускага Князь, ако-
льнічы (1649) баярын (1661). У 1646—
47 ваявода ў Вял Луках Выконваў дып-
таматычныя даручэнні. У чэрв. 1656
удзельнічаў у пахолзе з-пад Смаленска
на Рыгу. У лні 1656 у складзе рас. дэле-
гацыі па заключэнні Ваенскага пера-
мір'я 1656 22.2(4.3). 1657 прызначаны
ваяводам у Вільню Пасля заключэння
саюзу ўкр. гетмана {.Выгоускага з Рэччу
Паспалітай (гл. Гадзяцкі дагавор 1658}
Л.-Р. прызначаны 1(11) 10.1658 палка-
вым ваяводам у Смаленск Пад яго ка-
мандаваннем сфарміраваны атрад для
барацьбы з укр. казакамі і вонскамі
ВКЛ у Бел. Падняпроўі. У сак. 1659
войска Л . Р пачало аблогу Мсціслава і
л л л л л
1 2 3 4 5
-л Лл Лл
5 7 8
Лл Лл л
9 10 11
Літара «Л». 1 — устеў 11 ст.; 2 — паўустаў
15 ст ; 3 — паўустаў 16 ст.; 4 — паўустаў
17 ст 5 — скорапіс 15 ст.; 6 — скорапіс
16 ст. 7 — скорапіс 17 ст 8 — шрыфт
Ф.Скарыпы 16 ст. , 9 — шрыфт Статута
ВКЛ 1588 10 — друкавапая 17 ст. 11 —
грамадзянская 18 ст.
пасля бітваў з атрадамі С Кміціча. С.Ас-
керкі (гл. ў арт. Аскеркі). казакамі \.Ня-
чая і С.Выгоўскага ўзяло юрад. У маі
1659 рас. войска на чале з Л.-Р і
С.Д.Змеевым палышло да Старога Бы
хава і 4(14) 12.1659 захапіла горад. Ня
чай і С Выгоўскі трапілі ў палон (гл
Быхава абарона 1659) У студз. 1661
дзейшчаў супраць татар у раёне Адое-
ва—Пуніўля. 20(30) 7 1663 прызначаны
на службу ў Смаленск Валерый ІІазднякоў
ЛАБАНОК Уладзімір Елісеевіч
(20.6(3.7). 1907, в. Востраў Ігуменскага
пав. Мінскай губ., цяпер Пухавіцкі
р н — 4 11.1984), алзін з арганізатараў і
кіраўнікоў патрыят падполля і партыз
руху на Ьеларусі ў Вял Айч. вайну.
дзярж і парт дзеяч Герой Сав Саюза
(1943) Скончыў Бел с.-г. акадэмію
(1931), ВІІШ пры НК КПСС (1956). 3
1941 1 ы сакратар Лепельскага райкома
КП(б)Б Са жн 1941 да чэрв. 1944 1 ы
сакратар Іепельскага пддп ранкома
КП(б)Б. адначасова з сак. 1942 каман-
дзір партыз. атрала № 68. са жн. 1942
камісар партыз. брыгады Чашнінкай
«Дубава». з ліп. 1943 камандзір партыз.
брыіады -Іепеіьскан імя Сталіна. У
снеж. 1943 узначаліў ансратыўную групу
ЦК КП(б)Ь і ЬШПР па ІІолацка Ле
пельскай партызанскай зоне 3 1944 у
апаране ЦК КНЬ старшыня Полацкага
і Гомельскага аблвыканкомаў, 1-ы сак
ратар Палсскага Віцебскага абкомаў
КПБ 3 1962 1 ы нам. Старшыні СМ
БССР, міністр вытворчасш і нарыхто-
вак с.-г прадуктаў ЬССР 3 1974 нам
Старшыні Прэзідыума ВС БССР Чт.
Цэнтр. рэвіз. камісіі КПСС у 1961—76
Чл ЦК КПЬ з 1949. канд. у чл Ьюро
ЦК КПЬ з 1962 і з 1976, чл Бюро ЦК
КІІЬ у 1966—76 Дэп. ВС СССР з 1946
ЬССР у 1951—55, з 1963 нам Старшы-
ні Савета Нацыянальнасцсй ВС СССР
у 1968—74 Лўтар кніг «У баях за Радзі
му» (3-е выд 1964) «Паргызаны пры
маюць бой» (1976) Яго імем названы
саўгас-тэхпікум у г. Мар'іна Іорка, Ле
пельская СШ № 1, вуліцы ў Лепелі і
Мінску.
ЛАБЕНШЧЫНА. гарадзішча штрыха-
ванай керамікі культуры каля в. Лабен
шчына Мінскага р-на. Пляпоўка з У
умацавана 3 валамі і 2 равамі, з ПпЗ —
2 валамі і 2 равамі. Алкрыў у 1926
А.Дз.Каваленя, даследавалі ў 1927
А.М.Ляўданскі. у 1950—52 А.Р Мггра
фанаў. У ранні перыяд існавання (4—1
ст. да н.э.) гарадзішча было слаба ўма-
навана, пляпоука выкарыстоўвалася
часткова. Выяўлепы рэшткі 5 паземных
жытлаў слупавой канструкныі, палзеле-
пых на асобныя жылыя камеры, вогні-
інчы. круглай і авалыіай фор.маў, абкла-
дзеныя камянямі псч-домнша. У 2—4
ст. гарадзішча засслена ноўнасцю, на
сыпаны валы, выкапапы равы. па краі
пляцоўкі пастаутена драўляная сцяна
Гасп прыпасы захоўваліся ў ямах паі
рабах Знонлзена вял колькасць рэпі
ткаў посулу, жал сякеры. сярпы. поса
ханалобныя шпількі, скропевыя коль-
цы. гліняныя прасліцы і ішп.
ЛАБКбВІЧЫ вёска, цэіггр сельсавета
Крычаўскага р-на, на правым беразе р.
Сож. на аўтадарозе Крычаў—Мсціслаў.
За 18 км на Пн ад Крычава. 122 км ад
Магілева 13 км ад чыг ст. Крычаў на
лініі Орша—Клімавічы 2588 ж., 1159
двароў (1997).
Вялома з пач. 15 ст. Князь Юрый
Мсціслаўскі падараваў Л манастыру. У
1604 сяло. казённая ўласнасць. У 17—
18 ст. у Крычаўскім старостве У Паўн.
вайну 1700—21 разрабавана і спустоша-
на шведамі. 3 1772 у Рас. імперыі. У
1779 у Крычаўскім старостве Клімавіц-
кага пав., уласнасць памешчыка, 242 ж.,
32 двары. 3 1810 да адмены прыгоннага
права (1861) ваен. пасялснпс, вяскоў-
цы — «ваенныя пасяленцы», з якіх
камплектаваліся вансковыя часці. У
1880 у Л 329 ж., 50 двароў У 1897 у
Маляціцкай воласці Чэрыкаўскага пав.,
532 ж, 73 двары; у 1909 — 774 ж., 85
лвароў, царкоўнапрыхолская школа. 3
1919 у Чэрыкаўскім пав. Гомельскай
губ. РСФСР, з 1924 у Крычаўскім р-не
Калгнгнскай акр. БССР, у 1927—30 —
Магілёўскай акр., з 1938 — Магілёў-
скай вобл У 1926уЛ 730 ж 57 двароу
У Вял Анч. вайну ў 1943 ням фаш за-
хопнгкі амаль поўнасцю спалілі всску
ІІасля вайны адбудавана. У 1962—65 у
Мсціслаўскгм р-не У 1972 — 454 ж.,
154 двары. У Л. сярэдняя школа клуб
б-ка. аддз сувязі, магазгн, бальніца
Помнгк землякам. якгя загінулі ў Вял
Айч. вайну. Уладзімір Бянько
ЛАБОЙКА Іван Мікалаевіч [21.6(2 7)
1786, г. Золачаў Харкаўскай губ пяпер
гар. пасёлак Харкаўскай вобл., Украі-
на — 15(27)6.1861], гісторык. літарату-
разнавен. лінгвіст Скоігчыў Харкаўскг
ун-т (1810) У 1815 чыноўпік па асоб
ных ларучэннях у прэзгдэнта Дзярж. са
вета Царства Польскага Велінскага, у
1815—21 на дзярж. службе ў Пепярбур-
гу. У 1822—32 ардынарны праф Вілен-
скага ун-та, у 1832—40 праф Мел. хі-
рургічнай і Духоунан рымска каталіп
кай акадэмій у Вільні. Выкладаў у Ві-
ленскгм уп-це рус л-ру, рус. і
стараслав мовы (з 1824). Алдавау вял
ўвагу гісторыі рус. культуры, нрытрым-
ліваўся пазшый памяркоўнага пбераліз-
му, адыграў зпачную ролю ў пашырэніп
рус.-бел.-польскіх культ сувязсй у
1820—30 я г. Прапанаваў ідэю ком-
плекснага вывучэння Беларусі і Літвы.
Цікавіўся бел фальклорам Як «вучоны
карэспандэнт» графа М Л\.Румянцава
быў гншыятарам шэрагу пст археал
экспедыцый па зах Бсларусі, у выніку
якіх з’явіліся працы «Апісанне польскіх
і літоўскіх гарадоў» і «Даследаванне аб
Літве». Аўтар публгкацый «Аб важпсй-
шых выданнях I ерберштэйпа зашсак аб
Расіі» (СПб . 1818), «Збор расшскіх вер
шаў» (Вгльня, 1827) і інш
Лт Каупуж А 3 Даленга-Ходаков
скяй н ННЛобойко // Сов сіавяіюведс
нне. 1968 № 5; Коэлов Н П Колумбы
россмйскмх древностсй 2 нзд. М 1985
Дзмітрьш Карау
ЛАБЫНЦАЎ Юрый Аплрэсвіч (п.
17.3.1948, Масква), літаратуразпавсц
У Е Лабанок
Гліняная пасудзіна з гарадзішча Лабеншчына
С А Лавянсцкі
кнігазпавец, псторык культуры. Д р фі-
лал н (1991) Скончыў Вроцлаўскі ун т
(1976) У 1976—86 навук. супрацоўнік
аддзсла гісторыі кніп Дзярж б-кі СССР
імя У I Леніна. 3 1989 ст„ вядучы навук.
супрацоўнік. з 1994 дырэктар Цэнтра
беларусазнаўчых даслелаванпяў Іп та
славяназнаўства і балкапістыю Рас. АН.
Даследуе гісторыю, культуру і л-ру Бе
іарусі 12—20 ст., Беларусь у Еўропе і
свсце, палітыку і культуру, гісторыю
славянскай старадрукаванай кнігі, узае
ЛАГЕРЫ
масувязь слав. літаратур. Апісаў і апуб
іікаваў крынгцы па псторыі і культуры
беларусаў. якія захоўваюцца ў розных
крагнах свету «Кірылаўскгя выданні
Супрасльскай друкарні» (1978), «Сла
вянская кірылаўская друкаваная кнгж
насць XV— 1-й чвэрці XVII ст » (1982),
«Апісанне вьшанняў Нясвгжскай дру-
карні і друкарні Васіля Цяпінскага»
(1985) «Кнігі Францыска Скарыны» ў
Цэнтр навук б цы Кіева (1991); «Архіў
беларускага Адралжэння Дакумент.
помнію бел царкоўнай і грамадз. гіс-
торыі ў зборах Музея імя І.Луцкевіча ў
Вільні» (1993) і гнш
7в Скарынаўскі каляндар Мн.. 1988 2
выд. Мн. 1990; В глубннном Полесье: (Туро-
во Пннская эе.мля) М., 1989; Сгавшне ее
частью М 1990 Пачатае Скарынам: Бел
друкав. літ-ра эпохі Рэнесансу Мн 1990
♦Зерцало жнтня 3 літ. спадчыны Фран
пыска Скарыны Мн 1991; «Напой росою
благодатн .»: Малітоўная паэзія Кірылы Ту-
раўскага Мн . 1992, Старая каэка Палесся
(Турава Пшская зямля) Мн 1993; V/ тіеісіе
г*апут ХаЫікіом'ет ВіаІуМок. 1995 (разам з
Л.Л.Шчавшскай) Восснявшнй нам на Русм
Гомель; Москва. 1996
ЛАВЯНЕЦКІ Сцяпан Аляксандравіч
(26 10 1923, в. Філатава Магілёўскага
пав., цяпер у Круглянсюм р-не —
24.10.1944), Герой Сав. Саюза (1945). 3
жн 1943 на 2, 3. 4 м Укр., 1 м Ьсл
франтах Механік-вадзшель самаходнай
артыл. устаноўю сяржант Л вызначыў-
ся 24 1 0.1944 у баях за г Надзькала
(Венгрыя): умела манеўруючы, данамог
падбшь 3 таню цяжка паранены пра
цягваў бой. заппуў у ім На радзімс яму
пастаўлены помнгк
ЛАГЕРЫ СМЕРЦІ канцэнтра
пыйныя лагеры, нямецка
ф а ш ы с ц к і я Ствараліся гітлерау-
цамі на акупіраванай тэр ў Вял. Айч
вайну для масавай загубы сав. грама
дзян. выкарыстання іх на прымусовай
працы Былі арганічнай часткай акупа
цыынага рэжыму, палітыкі генацыду Па
водле афш прызначэпня падзяляліся
на лагеры для ваеннапалонпых (дулагі,
шталап, афлагі), цывілыіага населынц
тва (жаночыя працоўныя тагеры СД
перасыльныя лагеры СС. штрафныя,
гета) і інш. У большасці выпадкаў зна
ходзіліся на адкрытай прасторы, абгаро-
джанай калючым дротам, з прыстасава
нымі ш наспех абсталяванымі памяш
каннямі барачнага тыпу, часта проста
зсмлянымі норамі або акопамі. Ахову
лагераў і знішчэнне вязняў праводзілі
падраздзяленні вермахта. СД і СС. У
Л.с. праводзілася ўдасканаленае зні-
шчэнне зняволеных юладам, катаржнай
працай, збіваннем, цкаваннем сабакамі,
катаваннямі. шыбеніцамі. расстрэламі.
спальваннем. закопваннем жывых лю-
дзей, злачыннымі экснерыментамі ўра
чоў-садыстаў і г.д На тэр. Беларусі бы
ло больш за 260 Л.с.. іх фыіялаў і ад-
дзяленняў, ахвярамі якіх стала больш за
1,4 млн чал. Адзш з першых Л.с ство
326
ЛЛГІНОВІЧ
раны ў в. Дразды пал Мінскам хія ва-
еннапалонных і цывільнага насельніц-
тва ва ўзросце 15—60 галоў, дзе ў
чэрв.—ліп. 1941 утрымлівалася каля 140
тыс. чал. пасля вызвалення ў 1944 тут у
яме-траншэі выяўлены астанкі каля 10
тыс. расстраляных. ІІа колькасці ахвяр
насля Асвенціма і Майданэка найбуй-
неіііым лічыцца Трасцянецкі лагер смер-
ці. Адным з самых вял. гар. Л.с. было
міпскае гета, створанае 19.7.1941, дзе
загублена каля 100 тыс. чал. Жудаснымі
па жорсткасці былі тагеры, створаныя
гітлераўцамі ў прыфрантавой паласе:
нанярэдалні алступлення за калючы
дрот і мінпыя загаро іы фашысты сапіа-
лі пепрацаздолыіых грамадзян і размяс-
цілі сярол іх інфекцыйных хворых у
разліку на хуткае і масавае распаўсю-
лжанне захворвапняў сярод населыііц-
тва і сав. вайск. часцей (гл. Азарыцкія
лагеры смерці). Бяспрыкладнымі па са-
лызме былі Л.с., у якіх гітлераўцы абяс-
кроўлівалі дзяцей і падлеткаў для нат-
рэб арміі (у в. Скобраўка Пухавіцкага
р на загінулі 1500 дзяцей-донараў). На
тэр. Бсларус Л.с. выкарыстоўваліся за-
хопнікамі і для знішчэння грамалзян з
краін Зах. Еўропы, акупіраваных фаш
Германіяй (гл Урочышча Гай). Найболь-
шымі ,'І.с. былі Бабруйскі, Беразвецкі,
Калбасінскі, Калдычэўскі, Лупалаўскі,
Ляснянскі. Маладзечапскі, Масюкоў-
шчынскі (гл. адпаведныя арт.), Бронная
Гара. Адступаючы з Беларусі, ням.
фаш. захопнікі ў 1944 правялі масавую
акцыю знішчэння вязняў, якія яшчэ
засталіся, спрабавалі замеспі слялы зла-
чынстваў, маскіруючы равы Створапая
ў 1944 камісія салзеяння ІІадзвычайнай
дзяржаўнай камісіі па выяўленні і рас-
слелаванні злачынстваў ням.-фаш. за-
хопнікаў, сабрала дакументы, матэрыя-
лы, паказанні сведкаў, якія цалкам
выкрылі крывавыя злачынствы гітле-
раўцаў. У памяць пра загінуўшых у Л.с.
пастаўлены помпікі, створаны мсма-
рыялыіы комплекс *Хатынь».
Літ . Беларусь у Вятікай Айчыннай вайне,
1941—45. Мн., 1990; Нямеііка-фаніысцкі ге-
нацыд на Беларусі (1941—1944). Мн., 1995.
Уладзімір Пасз.
ЛАГІНОВІЧ Іосіф Каятанавіч, гл. Кор-
чык II.
ЛАГІШЫН, гар. пасёлак у ІІінскім
р-не. На аўталарозе Пінск—Івацэвічы
За 28 км на Пн ад ІІінска. 3120 ж
(1996).
Вядомы з 1552 у Пінскім пав. Берас-
цейскага ваяв. ВКЛ. У 1634 пабудаваны
мураваны касцёл (не збярогся). У 17 ст.
мястэчка, цэнтр староства, належаў Ра-
дзівілам, пазней Агінскім і Любецкім. 3
1643 меў маглэбургскае права і герб: у
блакітным полі воўк на ласіных нагах. 3
1795 у Рас. імперыі, мястэчка Пінскаі-а
нав. Мінскай губ. У 1886 цэнтр воласні,
90 ж., 8 двароў, школа, царква. капліца,
сінагога, 10 крам. 3 1921 у склалзе
ІІольшчы. цэнтр гміны Пінскага пав.
Герб Лагішына
Палескага ваяв. 3 1939 у БССР У
1940—62 цэнтр Лагішынскага раёна. У
Вял. Айч. вайну з 27.6.1941 да 15.7.1944
акупіраваны ням.-фаш. захоннікамі.
якія загубілі ў Л. і раёне 1952 чал 3
22.12.1959 гар. пасёлак, з 1962 у Пін
скім р-не. Механічны з-д. іяснштва
ІІМК № 34 і інш. Сярэдняя і муз. шко
лы, 2 дашкольныя ўстановы. Дом куль-
туры, 2 б-кі, бальніца. магазіны. камбі-
пат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі
Брацкая магіла сав. воінаў і партызап.
Помнікі архітэктуры: Гроілкая царква
(2-я пал 19 ст.) і Пстрапаўлаўскі каспс і
(1907—09)
ЛАГІШЫНСКАЕ ВЫСГУІІЛЕННЕ
МЯШЧАН 1874. адно з найболыпых
выступленняў на Беларусі 2-й па 19
ст. Атбылося ў мяст. Лагішын Пінскаі'а
пав. Мінскай губ. (цяпер гар. насёлак у
Пінскім р-не) у алказ на пазбаўленне
жыхароў зямель, якія іх продкі атрыма-
лі ў вечнаспалчыннае валоланне павод-
ле каралеўскіх прывілеяў ал 20.8.1569 і
20.3.1600. У пач. 19 ст. суседнія паме-
шчыкі спрабавалі адсудзіць гэтыя землі,
але 18.3.1828 Дзярж. Савет захаваў усе
правы мяшчан. У 1870 мяшчанскія зем-
лі беспадстаўна падведзены пад дзеянне
Правіл ад 20.10.1867, для складання.
прал’яўлення і зацвяртжэння люстра-
ныйных актаў на казённых паселішчах і
мястэчках у губернях. Віленскай, Віцеб-
скай, Валынскай, Гродзенскай, Кіеў-
скай, Ковенскай, Мінскай, Магілёўскай
і Падольскай. Адпаведна гэтым ІІраві
лам была праведзена люстрацыя зя-
мелыіых угоддзяў, у выніку было кан-
фіскавана 2133 дзес. зямлі. 3 гэтых зя-
мель створаны казённы прадажны ўчас-
так, а іагішынцаў перавялі ў разрад
дзярж. сялян. У пач. 1874 участак на
льготных умовах (за 14 тыс. руб.) прада-
тзены мінскаму губернатару У.М.Тока-
раву, за «бездакорную службу», у пры-
ватнасні за поспехі ў «абрусснні» Мін-
скай губ. Лагіінынцы спрабавалі аспрэ-
чыпь гэта палачай скаргаў, а вясной
1874 самаволыіа засеялі палеткі У ліст
1874 міністр унутр. снраў наюраваў ў
Лагішын вайсковую карную экспеды-
пыю ў склалзе батальёна (422 чал.) і 2
казацкіх сотняў на чале з ген. Лашкаро-
вым. Лагіпіынцы былі «цялесна пакара-
ны», з іх снагнаны гропіы за самаволь-
нае карыстапне зямлёй. Жорсткая рас-
права нал жыхарамі мястэчка выклікала
пратэст у дэмакр. грамалскасці краіны
Рэвалюцыянер-аііархют II А. Крапоткін
назваў Лагішынскую справу адной з са-
мых абуралыіых у псторыі Расіі Жыха-
ры працягвалі дамаганна справядтівасці
ў вышэйшых іпстанныях. У кастр. 1875
Іокараў быў алпраўлены ў алстаўку, у
1876 уталы вярнулі мяшчанам алабра-
ную зямлю.
Кр: Белоруссня в эпоху капмта нтма. Мн.,
1983 Т 1 С. 204—207.
Літ АР. Логншннская эксііелмцвя: (Нз
восі мняапнй участннка) // Пст всстн.
СП6., 1886. Т 26, Кропоткнн П А. За-
пнскн революцнонера М , 1990. С. 221—222
К р у к У.П Сялянскі рух на Бсларусі
1864—1900 гг Мн , 1993 С. 54
Уіадзімір Крук
ЛАГІШЫНСКІ РАЁН Існаваў у 1940—
62. Утвораны 15.1.1940 у скііадзе ІІін-
скай, з 8.1 1954 Брэсцкай абл. Цэнтр —
в. Лагішын. ІІл. раёна 1,1 тыс. км2
(1941). У 1940 палзяляўся на 11 сельса
ветаў' Багланаўскі, Бобрыкаўскі, Даб-
раслаўскі, Дуброускі, Забараўскі, Зага
ролскі, Лагішынскі, Парэцкі, Хварос
ненскі, Чамярынскі, Чухаўскі. 16.7.1954
скасаваны Багданаўскі, Дабраслаўскі,
Дуброўскі, Забараўскі, Чамярынскі с/с,
утвораны Лышчаўскі с/с. 14.10.1957 да
раёпа далучаны Масевшкі с/с Жабчыц-
кага р-на. 31.3.1959 скасаваны Хварос-
ненскі с/с. 8.8.1959 ла раёна далучаны
г.п. Целяханы. Выганашчанскі, Гор-
тальскі, Коланскі, Рэчкаўскі с/с скаса-
вапага Целяханскага р-на. 22.12.1959
Лагішын ператвораны ў гар. насёлак.
8.3.1960 Чухаўскі с/с ператвораны ў На-
вадворскі 25.12.1962 Л.р. скасавапы,
тэр іалучана да Піпскаі'а р-на.
ЛАІ'бЖСКАЕ КНЯСТВА, удзельнае
княства Полацкай зямлі ў 12—15 ст
Цэнтр — г. Лагожск (сучасны г.п. Ла-
гойск). Не выключана, што першым
уладальнікам Л.к. ў 1127 быў Брачыс-
лаў, сын полацкага кн. Давыда Усясла-
віча, хоць наволле інш. версіі, ён кня-
жыў ў Ізяслаўлі Непасрэ іна лагожскімі
князямі Іпацьеўскі летапіс называе
Усяслава Мікуліча (1180) і Васільку Ва
іадаравіча. Таму, верагодна, Л.к. было
адным з удзелаў Ммскага княства. Не
пазней як у 1-й пал. 14 ст. Л.к. ўвайшло
ў ВКЛ, у 2-й пал. 14 ст. належала Вой-
швілу (паводле адной з версій — сыну
Кейстута). У 1387 вял. кн. Ягайла аддаў
Л.к. разам з Трокскім і Поланкім княс-
твамі свайму брату Скіргайлу, які фак-
тычна быў яго намеснікам у ВКЛ. У
1392 Ягайла вымушаны быў перадаць
уладу ў ВКЛ Вітаўту, які пачаў разда-
ваць асобныя маёнткі Л.к.: Ганяеічы і
Корань у 1395 падараваны віленскаму
біскупству, Гасцілавічы — віленскаму
ваяволу Войнеху Манівілу (у 1407 па-
цверлжаны навечна); Коналі ў канны 14
ст — новаўтворапаму касцслу ў Гайне.
Магчыма, да Л.к. належала і Харэцкая
воласць у вярхоўях р. Бярэзіна, раздача
якой у прыватную ўласпасць албывала-
ся алначасова. Не пазнсй як у 1-й пал
15 ст. з Л.к. вылучыліся маёнткі Лстро-
шыцы. Зазер’е і. верагодпа, Смалявічы,
якія належалі пану Судзімопту Доргеві-
чу. Пасля смерці апошпяга (1448) спад-
чыннае нрава на гэтыя маёнткі нацвер-
джана яго сыпу Алехну. У сярэлзіне 15
ст ад Л.к. заставалася невял частка з
Лагойскам і Гайпай. якая палежала кі-
еўскаму кн Алсльку Улад іміравічу. а з
1455 — яго малодшаму брату Аллрэю
Улалзіміравічу. Пасля смерці Андрэя ў
1457 Іайна пакіпута ва ўласнаспі яго
нашчадкаў, а Лагойск вернуты вял.
князю і ў 1460 наіюва падараваны кн
Аляксандру Чартарыйскаму на правах
звычаннага маёнтка. Вячаслау Насееіч
ЛАГОЙСК, гарадскі пасёлак, цэнтр Ла-
гойскага раёна Мінскай вобл. На р. Гай-
на. За 40 км на Пн ад Мінска. 31 км ал
чыг. ст. Смалявічы на лініі Мінск—Ор
ша. Аўтатарогамі злучаны з Мінскам.
Лепелем. Смалявічамі. Ьарысавам, Ма
ладзечнам. 10 тыс. ж. (1996)
У пісьмовых крынінах Л. (летапісны
Л о г о ж с к . Логожеск) упершы
ню ўпамінасцца ў 1078 у «Павучаіші»
Уладзіміра Манамаха. У аіюшняй чвэр-
ці 11 ст. — горал-крэпасць ІІолацкаа
зямлі. У 1127 у час паходу вял. кп. кіеў-
скага Мсціслава Улалзіміравіча на 11о
лацкую зямлю Л разрабаваны. яго жы
хары вывелзсны ў палон, а горал пера-
ладзены Ізяславу Мсціславічу. 3 1180
цэнтр Лагожскага княства. 3 1-й чвэрці
14 ст. ў склалзс ВКЛ Тут існаваў нра
васл. манастыр Іаана ІІрадцечы. У 1387
вял. кн. ВКЛ Ягайла нсралаў 1. ва ўла
данне свайму брату Скіріайлу 3 1392
улаланнс вял. кн. Вітаўта. 3 1413 у
складзе Віленскага ваяв ІІры вял. кн
Казіміру IV Ягелончыку .1. перайпюў да
кн. Чартарыйскіх. У 1505 разрабаваны і
спалены крымскімі татарамі. 3 1528
уладалыіікамі Л. сталі Тышкевічы. У
1596—1793 у склалзе Мінскага ваяв. У
1519 і 1535 у час войнаў Маскоўскай
дзяржавы з ВКЛ 1512—22, 1534—37 і ў
1655 у час вайпы Расгі з Рэччу Паспалі
тай 1654—67 быў заняты рус войскамі.
У 1673 Л. атрымаў прывілей на штотыд-
нёвыя таргі і 2 кірмашы ў год. У час
Паўн. вайпы 1701—21 у маі 1708 заня-
ты швеламі, якія спалілі замак. У 1765
на месцы замка пабулаваны манастыр і
кляштар базыльян. 3 1793 у складзе
Рас. імперыі мястэчка, цэнтр воласці
Ьарысаўскага нав. Мінскай губ. У
1814—19 пабудаваны лвухпавярховы
палац Тышкевічаў (зруйнаваны ў Вял
Айч. вайну). У 1809—60 у Л. дзейнічала
палатняна-папяровая мануфактура,
якая выпускала палатно, баваўняныя і
льняныя насавыя хустачкі. у 1837—
56 — Лагойская палатняная мануфак
тура. У 1842 браты К. і Я. Тышкевічы
стварылі Лагойскі музей старажытнас
цей, на аснове калекцый якога ў 1855
заснаваны Віленскі музей старажытнас-
Лагойск. Мікалаеўская нарква
цей. У 1897 у Л 2296 ж„ нар. вучылі-
шча, гарбарны з-д, млын, лробныя
пралпрыемствы, 14 крам, 2 царквы,
касцёл. 3 17.7.1924 цэнтр Лагойскага
раёна, з 27.9-1938 гар. пасёлак. У Вял.
Айч. вайну з 2.7.1941 да 2.7.1944 акупі-
раваны ням.-фаш. захопнікамі, разбура-
ны. у Л. і раёне (у сучасных межах) за-
гублена 12 496 чал. 22—23.12.1942 у вы-
ніку Лагойскага бою 1942 партызаны
разграмілі ў Л. варожы гарнізон. У
1979 — 5,3 тыс. ж. Хлебазавод, масла-
завод, з-д «Эпас», лясгас, 2 ПМК, дрэ-
ваапрацоўчы камбінат, 2 сярэднія, база-
вая. вячэрняя школы, муз. і спартыўная
школы, 3 дзіцячыя сады, дамы нар. і
дзіцячай творчасці, балыііца, аддз. сувя-
зі, маіазіны, касцёл. Брацкія могілкі
сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фа-
шызму. Помнік салова-наркавага мас-
тацтва: парк Тышкевічаў (1-й пал. 19
ст.). Помнік архітэктуры Мікалаеўская
нарква (1824). Каля Л. 2 гарадзішчы
культуры штрыхаванай керамікі і гара-
дзішча эпохі Кіеўскай Русі (дзядзінец
стараж. Л.)
ЛАІ'бЙСКАЯ ІІАЛАТНЯНАЯ МАНУ-
ФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1837—56 у
мяст. Лагойск Барысаўскага пав. (цяпер
г.п. Лагойск). Належала графам Тышке-
вічам. У 1849 працавала каля 50 чал.,
выпушчана палатна на 12,6 тыс. руб. У
1856 было 50 станкоў, выпушчана 800
аршынаў ільняных, 900 аршынаў баваў-
няных і інш. тканін на 25 тыс. руб.
ЛАібЙСКІ БОЙ 1942, бой партыз.
брыгады «Штурмавая» (камандзір
Б.М.Лунін) па разгроме фаш. гарнізона
(каля 240 гітлераўцаў) у г.п. Лагойск у
ноч на 23 снеж. ў Вял. Айч. вайну. На-
пярэдалні анераныі палполынчыкі па-
сёлка склалі схему ўмацаванняў ворага,
перадалі партызанам звесткі пра размя-
шчэнне яго агнявых пунктаў і пастоў
аховы. У выніку 3-гадзіннага бою пар-
тызаны разграмілі памяшканні паліцэй-
ЛАГОЙСКІ
скай управы, жандармерыі і камендату-
ры, спалілі склады з харчаваннем і фу-
ражом. захапілі вял. трафеі. У Лагойску
ў гонар партызан устаноўлена мсмар.
дошка.
ІАІ ОЙСКІ МУЗЁЙ СТАРАЖЫТНАС-
ЦЕН, адзін з першых на Беларусі гісто-
рыка-археал. музеяў. Засн. ў 1842 брата-
мі К.П.Тышкевічам і Я.П.Тышкевічам у
радавым маёнтку ў Лагойску. Размя-
шчаўся ў двухпавярховым палацы. Яго
аснову склалі археал. знаходкі Тышксві-
чаў пры даследаванні курганоў, гарадзі-
шчаў, замчышчаў Мінскай губ. У музеі
захоўваліся таксама крыж з серабра і
золата, 2 мячы з мініяцюрнымі партрэ-
гамі Стафана Баторыя (16 ст.), швед-
скія сцягі. алваяваныя С.Чарнецкім у
1656 у шведскага караля Густава, калек-
пыя зброі. шпага Пятра 1 і многае ііпіі.
Паводле звестак П.М.ІНпілеўскага. у ну-
мізматычнай калекцыі музея было
больш за 1 тыс. манет і медалёў, 3 тыс.
кніг. у т.л. каля 500 — помнікі айч. кні-
гадрукавання. Захоўваліся стараж. рука
пісы, карты. У 1855 на базе экспанатаў
Л.м.с. Тышкевічы заснавалі Віленскі му-
зей старажытнасцей. Савелш Акуліч.
ЛАІОЙСКІ РАЁН Размешчаны на Пн
Мінскай вобл. Пл. 2.4 тыс. км2, нас.
44,9 тыс. чал. (1997). Цэнтр — г.н Ла
гойск. Болыную ч. тэр. раёна зай.мае
Мінскае ўзвышша. Найб. рэкі Вілія (на
граніцы з Вілейскім р-нам) і яе прытокі
Дзвшаса, Ілія; Гайна з прытокамі Цпа і
Лагазінка; прыток Цны Чарнічанка. На
р. Дзвінаса Плешчаніцкае вадасховішча.
Пал лесам каля 50% тэр. раёна. Асн аў-
тадарогі на Мінск, Лепель. Смалявічы,
Барысаў, Маладзечна
Утвораны 17.7.1924 у складзс Мш-
скай акр., 20.8.1924 падзелены на 10
сельсаветаў: Бясядскі, Гайпенскі, Кала-
чоўскі, Коранскі, Кузевіцкі, Лагойскі,
Моладскі, Падонкаўскі, Слабадскі,
Янушкавіцкі. 22.9.1927 далучаны Шваб-
скі с/с ліквідаванага Зембінскага р-на,
18.1.1931 — Астрошыцкі, Бяларуцкі,
Прудзішчанскі с/с ліквідаванага Астра
шынка-Гарадоцкага р-на. 3 1938 у Мін-
скай вобл. На 1.1.1941 уключаў г.п. Ла-
гойск і 13 сельсаветаў. У Вял. Айч. вай-
ну ў пач. ліп. 1941 акупіраваны ням,-
фаш. захопнікамі, якія загубілі тут каля
4 тыс. чал., разам з жыхарамі вёскі Аса-
віно, Баравыя, Гані, Дальва, Ідаліна,
Мыльніца, Слабада, Трысцень, Іхарні-
ца, Хатынь (не адрадзіліся). У раёне
дзсннічалі партызанскія брыгады «Жа-
лязняк», 1-я Антыфашысцкая, «Дзядзь-
кі Колі», Лагойская, «Бальшавік», «На-
родныя мсціўцы» імя Варанянскага, імя
Фрунзе. «Смерць фашызму», «Штурма-
вая», асобны партызанскі атрал «Мяс-
цовыя»; Лагойскія падп. райкомы
КП(б)Б іЛКСМБ. Выдавалася падп. га-
зета «За Савецкую Беларусь». Вызвале-
ны ў пач. ліп. 1944 у выпіку Мінскай
аперацыі 1944. 25.12.1962 да раёна далу-
328
ЛЛГУН
чаны Акалоўскі, Акцябрскі, Задор’еўскі,
Зарэцкі, Ізбішчанскі, Каменскі, Край
скі, Нястанавіцкі, Плешчаніцкі, Прусе-
віцкі с/с Плёшчаніцкага р-на. На
1 1 1997 у раёне 322 нас. пункты, у тл.
гп Лагойск і Плешчаніцы, 15 сельсавс-
таў Акалоўскі, Акцябрскі, Астрошыцкі,
Бяларуцкі, Гайненскі. Задор’еўскі, За-
рэчанскі, Знаменкаўскі, Ізбішчанскі,
Каменскі, Крайскі, Лагазінскі, Няста-
навіцкі, Чырванашвабаўскі, Янушкавіц-
кі У раёне ветсанутыльзавол, лясгас,
леспрамгас, рыбгас «Пціч», дрэваапра-
цоўчы камбінат, масларобны завод,
камбінат быт. абслуговаўння, птушка
фабрыка, 27 калгасаў. Дзейнічаюць 11
пачатковых, 10 базавых, 24 сярэдніх, 2
музычныя школы, 3 бальніцы, 30 фель
чарска акушэрскіх пунктаў, 7 амбулато-
рый 45 клубных устаноў, 46 бібліятэк
Выдаецца газ. «Родны край». Найб.
значныя помнікі археалогіі: стаянка (в.
Зацэнне), курганныя могільнікі (в. Ва
сількоўка. Всйна, Ізбішча. Чырвоны
Бор), гарадзішчы (в. Васількоўка, Тара
сіно), селішчы (в. Ізбішча, Старое Гара-
дзішча, Чырвоны Бор). Брацкія магілы
сав. воінаў і партызан (в Беланы, Зна
менка, Малінаўка, Харужанцы, Чырво-
ная Швабаўка) Магілы ахвяр фашызму
(в. Акцябр, Амнішава, Ганцавічы, Гара-
вец, Дубніца, Знаменка, Ідаліна, Кан
дратавічы, Масшшча 1-е, Ніўкі Прудкі.
Прусавічы, Рудня, Рэбрышча, Свшна.
Старое Гарадзішча, Сялец, Хадакі, Ха-
ружанцы, Чэмкі). Помнікі партызанам
(в. Казлоўшчына, Прусевічы, Хадакі,
Янушкавічы); мемарыяльныя комплек
сы «Дальва» і «Хатынь». Філіял літара
турнага музея Я Купалы «Акопы» (в
Харужанцы). Помнікі архітэктуры
драўляны касцёл 19 ст. (в. Амншічава),
лраўляныя цэрквы 19 ст. (в. Ізбішча і
Косіна), капліца 19 — пач. 20 ст. (в
Жардзяжжа). У раёне нарадзіліся: бсл
пісьменнікі З.Бядуля (в. ІІасадзец), бел
археолагі, псторыкі, этнографы браты
КП і Я.П.Тышкевічы (г.п Лагойск).
славяназнавец, фалькларыст, этнограф
З.Я.Даленга-Хадакоўскі (в Гайна). 3
Лагойшчынай звязаны этапы жыцця і
творчасці Я.Купалы.
ЛАГОЙСКІ РАЁН
Археалапчныя помнік
/
1
3
ізбішча
т
Засоўе
Помнікі I памятныя мясціны
вавнна гістарычных падзвм,
нацыянальна- вызваяенчага
I рэкалмцымнага руху
Помнікі і яамятныя мясціны
звязаныя з імйнамі еыдатнык
лмдэем
Чарніца О .
Каменская Слабадоо
-* О .
Наеаганцавіцкая Рудн/г-»..
Камароўка На„9на Г1 л
Задор'е >
Лесшю
Прыстань
Вяя. Нястанавічы О
Заполяе
Пасадзец
ОСкарады
Казінеч
Рудня
Селішча
Норань
ьабры
Слабад
ОЛагі
Помнікі ахвярам фашыэму
Помнікі архітэктуры
О Прудкі
Чырвоны Бор
/О -
/ Панышы
Слаеаеішча Ганяеічы
Юмае/чыС)
’ Помнікі I мясціны, звяэаныя з
- падзеямі Вялікай Айчыннай
® вамны 1941-45гг
Кузевічы
°3еярынічы
Беланы
О
еаза
ОЧзнкі
Малінаўка
^^^ОЗялд
‘'^Прудзішча О -
Кромянец
Айнараеічы
Аяександрыно
Зарзчча
Гарадзішчс
Гаравец
Сушкава
я оХадаяІ
ОўрЛюдвІнова
РацькаеЫы
I °
। Якушкаеічы
0 Трусавічы
Вял.Бясяды
Харужанцы
^'нск^
Харошае о ^ыышава
-Ахій/О і®)
Прусаеічь\
ФДальваЛ^
Глебаўшчынао^
Вейна
Жардзяжж
Х(асц^ав0^г'
Булахаўка
АО©
Акалова
Заеішына
Стар. ГарадзАнча
Селішча
Сухая Га
ОЛубнім
Сяабада
Чнялевічы
ОМокрадзь
ФХатынь
асцілавічы
О Панізоўе
Лагойсн
Сеідна .
Аўеустоеа /
Знаменка^з^
Тамаўшчына
Літ Збор помніхаў гісторыі і культуры
Беларусі. Мінская вобл Кн 1. Мн . 1987.
ЛАГУН Іосіф Васілевіч (1894, в Мікі-
ценкі Дзісенскага пав Віленскай губ.,
цяпер Шаркаўшчынскі р-н — 1920),
удзельнік барацьбы за сав. ўладу на Бе-
ларусі. 3 вер. 1917 чл. Выканкома Бел.
с.-д. рабочай партыі ў Петраірадзе, кі-
раваў парт. школай Удзельнік Кастр.
узбр паўстання ў Петраградзе. 3 крас.
1918 старшыня 1 й Бел. секцыі РКП(б)
пры Пецяргофскім райкоме партыі,
пазней заг. Петраградскага аддз. Бел.
нац. камісарыята, чл. т-ва аматараў бел.
нар. мастацтва ў Петраірадзе Дэлегат
Усерас з’езда бежанцаў беларусаў у
Маскве (1918) На 1 м з ездзе КПБ
выбраны чл Цэнтр бюро КП(б)Б Чл
ЦВК БССР. У студз. 1919 накіраваны
ЦБ КП(б)Б у Дзісенскі пав., з мая 1919
у Чырв Арміі. Загінуў на Зах фронпе.
Эдуард Карніювіч
ЛАГУН Сяргей Раманашч (1.2 1915, в.
ІІеклічы Слуцкага пав., цяпер у Любан-
скім р-не — 2.9.1985), бел. гісторык.
Д-р гіст. н. (1972), праф. (1972). Скон-
чыў Мінскі пед ін-т (1947). Удзельнік
Вял. Айч. вайны 3 1946 прапагандыст
Сталінскага райкома КПБ г. Мінска.
інструктар, кіраўнік лектарскан ірупы
Мінскага абкома партыі. 3 1952 вы-
кладчык Ін-та нар. гаспадаркі, з 1954
заг. кафедры Бел. ін-та механізацыі
сельскай гаспадаркі Аўтар манаграфій
«Дзейнасць КІІЬ па перабудове і па-
іяпшэпню працы Саветаў» (1962),
♦Умацаванне Саветау Беларусі і павы-
шэнне іх ролі ў будаўпіцтве сацыяліз-
му» (1970). Валянцін Маскалёў
.ІАДА багіня ўсх -слав. язычінцкай мі-
фалогіі. Лічылася апякункан шлюбу,
сям’і. дабрабыту урадлівасці. Пра існа-
ванне культу Л сцвярджалі даследчыкі
міфалогіі А.С.Фамінцын, Б.А.Рыбакоў і
інш. У шэрагу песень розных слав. на-
родаў згадваецца «Ладо, святое божес-
тво», «Молнмся, Лала // Молнмся
вышнему богу», «Дндн Лада», «Ан Дн-
до, ай, Ладо». Паводле польск. храніста
М.Стрыйкоўскага, у 16 ст. літоўцы пры-
носілі Л. ў ахвяру белага пеўня і спява-
лі: «Лада, Лада, Лада // Вялікае наша
божышча» Такія песні выконвалюя ў
перыяд з 25 мая да 25 чэрвеня Л згад-
ваецца таксама ў польск. і ўкр пюьмо-
вых крыніцах 15—17 ст Аднак нілзе
яна не называецца разам з Мокашшу
(Цёця, Цюця). Гэта дас падставу мерка-
ваць што Л і Мокаш — розныя імёны
адной і той жа бапні Вобразы Л і Мо-
кашы супалаюць па шэрагу характарыс-
тык Л ., вядомых па пісьмовых і фалькл
крыніцах: да яе звяртаюцца пры гуканні
вясны, сувязьЛ. з Купаллем; ёй моляп-
ца дзяўчаты; яна — багіня «веселня н
всякого благополучня. Жертвы ему
прнношаху готовяіцннся ко браку, по-
мошню Лада мняшн себе добро веселне
н любезно жнгне стяжатн»; пэўная су-
вязь Л. з Юр’свым днём, згадванне Л ў
песнях аір. цыкла Рыбакоў атаясамлі-
вае Л са стараж -грэч. бапняй Лета.
якая ад Зеўса нарадзіла Апалона і Артэ-
міду. На думку А.Ф.Лосева, імя Лета
паходзіць ад лікійскага слова «Іаііа»
(«жонка», «маці»),
Літ. Фамнн цын АС. Божества древ-
ннх славян СПб., 1884 Рыбаков Б.А
Язычество древнмх славян. М., 1981
Эдвард Зайкоўскі.
«.'ІАДА» прыватнаўласнпікі герб, якім у
Патынчы, Літве, Бсларусі і на Украіне
карысталася больш за 100 ролаў, у т.л.
Валіцкія, Заблоцкія, Завістоўскія, Клад-
ніцкія, Ліпскія, Наскоўскія. Мас ў
чырв полі выяву сярэбранай падковы
рагамі ўніз, на ёй залаты кавалерскі
крыж, па баках сярэбраныя стрэлы на-
канечнікамі ўніз Клейнод — над прыл-
біцай з каронай палова каранаванага
ньва з мячом у правай лапе. Існуюць
варыянты герба з блакітным полем, з
павернугымі ўверх стрэламі і інш. Вя-
домы 3 Пач 15 ст Валерый Пазднякоў
.ІАДА-ЗАБлбцКІ (3 а б л о ц к і - Л а -
да) Тадэвуш Гіляравіч [27.8.1811, в
Лугінава (Лугінавічы) Сенненскага пав.
Магілёўскай губ., цяпер Сенненскага
р-на — ?.8.1847[, паэт, перакладчык
Пісаў на польскай, франц., рускай і,
магчыма, бел. мовах. Скончыў Віцеб-
скую пмназію. 3 1831 вучыўся ў Мас-
коўскім ун-це. Удзельнічаў у тайным
студэнцкім згуртаванні, зблізіўся з
В.Г.Бялінскім. За вершы-заклікі анты-
дзярж зместу ў 1833 выключаны з
ун-та, высланы на радзіму і зняволены
ў віцебскай турме. 3 1837 у выгнанні: у
Гаганрогу, з 1828 — на Каўказе, лзе
служыў радавым потым падпаручнікам
у Каўказскім асобным корцусе, быў кі-
раўніком Кульпінскіх саляных капа-
лень. Там пазнаёміўся з іруз. пісьменні-
камі Н.Бараташвілі і М.Туманашвілі, з
дочкамі А.Чаўчавадзе — Н Грыбаедавай
і К.Дадзіяні, азербайджанскім паэтам-
асветнікам А Бакіханавым, рус. паэтам
А.Адоеўскім Пры падтрымцы Ю Кра-
шэўскага і Р.ІІабярэскаі-а выдаў зб
«Паэзія» (1845), на іюльскую мову пе
раклаў шэраг твораў еўрап. аўтараў, на
франц. — укр. нар. пссні («Украінскія
песні». Парыж, 1845), на рускую —
♦ Гісторыю Азербайджана» Бакіханава.
Аўтар твораў, прысвечаных родным
мясціііам (паэма «Ваколшы Віцебска»,
элегіі «Да Дзвіны», «Даўжанскае возе-
ра», «Вілія» і інш.), і твораў, заснаваных
на матэрыялах «Хронікі» М Стрыйкоў-
скага (балада «Ляшка»). Гворы Л.-З. на
бел мову перакладалі II Ьітэль, У Мар-
хель, К Цвірка
Літ Пачынальніхі Мн . 1977 С 484—
487. Хаустовіч М Душа вярталася на
бераг Лучосы // Роднае слова 1994. № 10
Уладзімір Мархель
ЛАДНОЎ Яўген Міхайлавіч (7, Віцеб-
ская губ. — 7), бел. грамадска-паліт.
дзеяч. У 1905 чл ваен арг-цыі эсэраў у
Адэсе Удзельнгк рэвалюцыі 1905—07.
У 1-ю сусв. вайну на фронце. ІІасля
Лют рэвалюцыі 1917 нам старшыш
Харкаускаіа губ. савета сял. дэпутатаў,
улзелыпк Дзяржаўнай нарады 1917 у
Маскве. Усебеларускага з'езда 1917
Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 за анты
сав. дзейнасць звольнены з ваен. служ-
Герб «Лала»
бы: аддадзены пад ваен. трыбунал, але
ўцёк з-пад арышту. У 1918 удзельнічаў у
партыз. і палп. барацьбе супраць ням
акупантаў на Украіне, у Адэсе. 3 1918
чл. Бел. партыі сацыялістаў-рэвалюцыя
нераў, Бел. нац. к-та ў Адэсе. У 1918
міністр ваен. спраў, са снеж. 1919 —за-
межных спраў ва ўрадзе БНР. У лют
1919 урадам БНР прызначаны членам,
потым старшынёй бел дэлегацыі на
Парыжскую мірную канферэнцыю. 3
сак. 1921 у Варшаве, нам. старшыні
Бел. к-та Вёў двайную паліт гулыію —
адначасова падтрымліваў канфідэнцы-
яльныя адносіны з Ю.Пілсудскім і
Ь Савінкавым, інфармаваў іх пра дзей-
насць урада ЬНР. За гэта 8.5.1921 вы-
ключаны са складу ўрада 10 5.1923 бет
нрэс-бюро распаўсюдзіла інфармацыю
аб тым, што Л. з’яўляецца праваката-
рам, і рэкамендавала ўсім бел. арг цьі
ям і дзеячам «сцерагчыся блізкага
Т.Г.Лада-Заблоцкі
329
ЛАДЫСЕЎ
л
знаёмства з ім». Пазней жыў у Берліне.
Сабраў вял колькасць матэрыялаў аб
масонстве, звязваў яго дзейнасць з сусв
сіянізмам. Частка матэрыялаў адлюс-
троўвала паліт дзейнасць рас масон-
ства ў перыяд Лют і Кастр рэвапюцый,
грамадз. вайны і эміграцыі. У 1932 пад-
рыхтаваў на імя прэзідэнта Германіі
Гіндэнбурга шэраг дакументаў пра пад-
рыўную дзейнасць масонскіх лож у Еў-
ропе. Верагодна, частка сабраных матэ-
рыялаў увайшла ў яго кнігу «Агнём і
мячом, голадам і хваробамі» (Варшава,
1922). Некат матэрыялы Л. (дзённік,
запісныя кніжкі, артыкулы, перапіска)
захоўваюцца ў Дзярж архіве Рас Федэ
рацыі.
Літ.'. Старков Б.А. Наратнвные мсточ-
нккн н нх значенне в мзученнн ролм масон-
ства во второй русской революцнн // Нарас
танне революцнонного крмзмса в Росснн в
годы первой мнровой войны (1914 — февр
1917 іт ). Л., 1987 Уладзімір Міхнюк
ЛАДУЦЫСА Іван Іванавіч (н.
28 10.1916. в Стары Пруд Ігуменскага
пав , цяпер у Чэрвеньскім р-не), Герой
Сав Саюза (1945). Скончыў Кіеўскае
ваен. пяхотнае вучылшіча (1938), Ваен.
акадэмію імя Фрунзе (1951), Вышэй-
шыя курсы пры Ваен. акадэмп Геншта
ба (1958). У Чырв. Арміі з 1936 . 3 1942
на Паўд.-Зах., Сталінградскім, Бран
скім, Цэнтр., 1 м Бел франтах Каман
дзір стралк. батальёна маёр Л. вызна-
чыўся ў 1945 пры вызваленні Польшчы
14 студз. на левым беразе Віслы падняў
у атаку 2 роты, якія ўклініліся ў абарону
ворага; 15 студз. батальен Л. захапіў 12
аўтамашын, 13 кулямётаў; 30 студз. пер
шы выйшаў на польска-германскую
граніцу Да 1972 у Сав Армп, палкоў-
нік.
ЛАДЫСЕЎ Уладзімір Фёларавіч (н
3.3 1940, в. Дзяцель Дубровенскага
р на), бел гісторк. Д-р гіст. н (1989),
праф. (1990). Скончыў БДУ (1967)
ІІрацаваў настаўнікам, выкладчыкам у
БДУ. 3 1979 у Мін-вс вышэйшай і ся-
рэдняй спец. адукацыі БССР, Бел тэх-
нал. ін-це. 3 1985 заг. кафедры гумані-
тарных навук Акадэміі фіз выхавання і
споргу, з 1996 праф. кафедры гісторыі
Беларусі новага і навейшага часу ЬДУ.
Даследуе псторыю міжваен. Польшчы,
нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі, дзей-
насць паліт. партый і арг цый Аўтар
прац «КПЗЬ — арганізатар барацьбы
працоўных за дэмакратычныя правы і
свабоды (1934—1938 гг.)», «Насуперак
волі народа» (абедзве 1976), «Шлях да
свабоды. 3 гісторыі рэвалюцыйна выз-
валенчага руху ў Заходняй Беларусі ў
1919—1939 гт.» (1978), «У барацбе за
дэмакратычныя правы і свабоды»
(1988), адзін з сааўтараў кн. «Палітыч-
ныя партыі Беларусі» (1994).
Тв Цяжкі шлях выпрабаванняў // Бел
пст часоп 1994 № 1; 1 К Лагіновіч Нарыс
жыцця і паліт. діейнасці // Там жа 1996. №
330
ЛАЖЭЧНІКАЎ
ЛАЖЙЧНІКАЎ Іван Іванавіч [14(25)9.
1792, г Каломна, цяпер у Маскоўскай
вобл., Расія — 26.6(8.7). 1869], рускі
пісьменнік. Улзельнік ваен. паходаў
сунраць напалеонаўскай Францыі
1813—15. Дырэктар навуч. устаноў, ві-
цэ-губернатар у Цверы (1843—53), Ві-
цебску (кастр. 1853 — чэрв. 1854), цэн-
зар у Пецярбургу (1856—58). Прызнан-
не і славу «першага рускага раманіста»
(па словах В Р.Бялінскага) яму прынес
лі гіст. раманы «Апошні Навік» (1831 —
33), «Ледзяны лом» (1835), «Басурман»
(1838). Лўтар пст драм (лепшая з іх
♦Апрычнік» 1843, выд. 1859) і мемуар
ных нарысаў. Ваенныя ўражанні апюаў
у «Пахолных запісках рускага афіцэра»
(1820), дзе змясціў і запісы пра бел. га-
рады. У час службы ў Віцебску цікавіў-
ся гісторыяй Беларусі, нар. побытам
Спачувальнае стаўленне да бел. сялян
адлюстравана ў яго эпісталярнай спад
чыне На матэрыялах, сабраных у ві-
цебскі нерыяд жыцця, напісаны раман
♦Унучка панцырнага баярына» (1868), у
якім з кансерватыўных пазіцый адлюс
граваны падзеі паўстання 1863—64.
Тв Соч Т 1—2. М., 1963
Літ Нечаева В С. й Н.Лажечннков
Пенза, 1945; Воробьева Т. Лажечннков
в Внгебске // Неман. 1970 Х« 9; Снмано-
вйч Д Ах га песня была заветная // Сн-
мановнч Д Сквозь лаль вре.мен Мн . 1984
Соф 'я Кузняева
ЛАЗАРЭНІЧ-ШАІІЯЛЁВІЧ (Ш а п я -
л е в і ч ) Леў Юльянавіч [1(13).10 1863.
г. Вшебск — 28 1(10 2).1909], археолаг,
гісторык літаратуры. Скончыў Вгцеб-
скую пмназію (1882), Новарасійскі і
Харкаўскі ун-ты (1887). Магістр усеаг.
л-ры (1892), д-р філалогй (1896). Да-
цэнт, праф Харкаўскага ун-та. Аўтар
даследаванняў па зах -еўрап. л-ры Вы-
вучаў матэрыяльную і духоўную культу-
ру Беларусі займаўся праблемай крыві-
чоў. 3 1900 выязджаў на раскопкі курга-
ноў у Іаралоцкім Невельскім і Ссбеж-
скім пав Каштоуныя знаходкі з
крывіцкіх курганоў перадаваў у Эрмі-
таж, Маскоўскі і Харкаўскі гіст. музеі,
музей Віцебскага статыстычнага к-та.
Тв Мзвлеченне нз отчета о раскопках
Внтебск, 1900; Мзвлеченне нз отчета об нс-
следованнях н раскопках, пронзвеленных в
1901 г. в Внтебской губерннн // Мзвестня
Археологвческой комнсснн СПб., 1904 Вып
6.
ЛАЗАРЙНКА Іван Сідарашч [26 9(8.10).
1895, с Валаконаўка Біручэнскага пав
Варонежскай губ., цяпер рабочы пасе-
лак Белгародскай вобл., Расія —
25.6.1944], удзельнік вызвалення Бела-
русі ў Вял. Айч. вайну, ген.-маёр (1940).
Герой Сав. Саюза (1944). У Чырв. гвар-
дыі з 1917, у Чырв. Армп з 1918.
Удзельнік грамадз , сав.-фінл. 1939—40
войнаў. 3 1941 на Зах., Бранскім 2 м
Бсл. франтах Камандзір стралк. дывізіі
Л. вызначыўся ў 1944 у час прарыву
абароны прашўніка ў Магілёўскай вобт
23—25 чэрв дывізія фарсіравала р.
I С Лазарэнка
3 Лазінскі
Проня і Бася, праншла напсрад на 25
км, албіла контратакі каля в Золмы Ча-
вускага р-на. Л з гарматы падбіў не
калькі варожых танкаў і загінуў у гэтым
баі. Пахаваны ў Магілёве. Яго імем на-
званы плошча ў Крычаве, вуліца і сквер
у Магілёве
ЛАЗЕБНІКАЎ Мікалай Селіверставіч
(н 9(22).7 1914, г МагілёўІ, генерал-
лейтэнант (1967). Скончыў ваен. акадэ-
міі імя Фрунзе (1948), Генштаба (1956)
У Чырв. Арміі з 1935 Удзельнік вызва
лення Зах Беларусі ў 1939, сав.-фшл
вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну на
Карэльскім, Цэнтр., 1-м Бел. франтах:
камандзір роты, батальёна, нач. штаба,
камандзір палка Удзельнік абароны
сав. Запаляр’я, вызвалення Гомельскай
вобл , Польшчы, штурму Берліна. Да
1975 у Сав. Армн
ЛАЗІНСКІ (Ьо7.іп5кі) Зыгмунт (5.6.1870,
в Барацін каля Навагрудка —
26.3 1932), рымска каталшкі царк дзсяч
Ьеларусі. Скончыў гімназію ў Псцяр
бургу (1889) і IІецярбургскую рымска
каталшкую лухоўную акадэмію. дзе по-
тым выклалаў Свяшчэнпае ІІісанне і
гамілетыку. У 1895 пасвячоііы ў ксян-
дзы. 3-за канфлікту з царк ўладамі
двойчы (1898—1900 і 1905) быў алхіле
ны ад пасады. У 1905—09 зноў праф
духоўнай акадэмп ў Пенярбуріу. з
1908 — адначасова ў семінарыі У
1915—16 капслан ў лагеры для пітэрні-
раваных ням. і аўстра-всніерскіх грама-
дзяп. 2 11 1917 прызначаны біскупам
адноўленай Мінскай дыяцэзіі (епархн)
з 14 8.1918 заняў кафедру У 1921 арыш
таваны потым выехаў у Зах Ьсларусь, з
2.12.1925 біскуп Пінскай дыяцэзіі
Спрыяў усталявапню бел. мовы ў кас-
целах, гал чыпам у час пастырскай
тзейнасці ў Мшску (1918—21)
6.12 1918 разам з Ф Абрантовічам нра
вёў першае бел боіаслужэнне ў Мш
ску, быў аргашзатарам бел каталіцкай
семінарыі ў Мшску, якая пазней пера-
несена ў Наваірудак. а нотым у Пінск.
дзе паступова паланізавалася Аўтар шэ
рагу брашур і артыкутаў на польскай
мове
Літ Сгес гоі і \У Эіесеча тіп5ка і кі
раяегг Ьккіір 7. І.о/іткі УУіІпо 1925.
Зіапкіемісг А КоДпаы тота й
5»іаіУпіасЬ кУіІпіа. 1929 Ігар Ганчаряк
ЛАЗЙВІЦА. веска, цэптр сельсавета
Клімавшкага р-на, каля р. Лабжанка.
каля аўтадароп Клімавічы—Каспюкові-
чы. За 6 км на 1 ІдУ ад Клімавіч, 130 км
ад Маплева, 4 км ад чыг ст Асмолаві-
чы на лініі Орша—Унеча. 1173 ж., 487
твароў (1997).
Вялома з 18 ст У 17э2 заснавана Ла-
зовшкая езушкая рэзідэнцыя. У 1780 Л
ў Клімавшкім пав Магілёўскай губ.,
115 ж 23 двары 3 1784 мястэчка, пра
водзіліся 2 кірмашы на год. У 1861 —
236 ж . 32 двары, вадзяны млын. сукна-
вальня, царква. касцсл, малітоўны дом
У 1909 у мястэчку 202 ж., 24 двары, у
аднанм. сяле 269 ж , 42 лвары, царква,
царк прыхолская школа вшная крама.
3 1919 у Клімавіцкім нав. I омельскай
губ РСФСР. 3 1924 цэнтр сельсавета
Клімавшкага р-на Калшшскай акруп
БССР у 1927—30 — Маплёўскай акру-
гі, з 1938 — Маіілёўскай вобл. У 1926 у
Л. 465 ж, 91 двор. У Вял. Айч вайну у
вер. 1943 ням.-фаш. захопнікі часткова
спалілі Л., пасля вайны адноўлена. У
1972 — 247 ж., 67 двароў У Л — клуб.
аддз сувязі, магазін Помнік землякам,
якія загінулі ў Вял Айч ванну Помнік
архітэктуры — царква (пач 20 ст ).
Уладзімір Кянько
ЛАЗУТКА (ЬатШка) Станісловас Анта-
навіч (н. 7.5.1923, в. Ьайсогала Венге-
раўскага р-на Новасібірскай вобл., Ра-
сія), літоўскі псторык. Д-р гіст. н.
(1974). нраф. (1976). Засл. дз. культуры
Літвы (1979) Скончыў Вільнюсю ун-т
(1950), Акадэ.мію грамадскзх навук нры
ЦК КПСС (1958). Улзельнік Вял. Айч.
ванны. 3 1948 выкладчык, з 1959 пра-
рэктар, з 1976 праф кафедры гісторыі
Літвы Вільнюскага ун-та. У 1951—54
заг. аддзела навукі і вышэншых навуч.
устаноў ЦК Кампартыі Літвы. Даследа-
ваў падзеі 1859—64 у Літве, гісторыю
Віленскага ун-та і інш. Кіраўнік групы
Вільнюскага ун-та па вывучэнні і вы-
данні Літоўскіх Статутаў і Літоўскай
Метрыкі (1968—92). Адзін з аўтараў су-
часных акад. выданняў Статута ВІСЛ
1529. а таксама Метрыкі ВКЛ. Рэсп.
прэмія Літвы 1979, 1995.
Тв.: Революцнонная смтуацмя в Лмтве,
1859—1862 гг. М., 1961; 1 Лнтовскнй Ста-
тут — феодальный кодекс Велнкого княжес-
тва Лнтовского. Внльнюс, 1973; ЬіеШхоБ
8(аів1аі, іц кйгёіаі іг еросйа Кайпая, 1994.
Літ.: Уазіііаіізкіепё А. 8(апІ8Іоуа5
Ьахыка: ВіЫіо^гаПіа. Уііппк, 1984.
Міхаіл Спірыдонаў.
ЛАКТЫШОЎСКІ МАНЁТНЫ СКАРБ
Знойдзены ў в. Лакгышы Ганцавіцкага
р-на ў 1941. Схаваны ў 2-й пал. 1660-х
г. Вядома 7067 медных, білонных і ся-
рэбраных манет. Адзін з найбуйнейшых
грашовых скарбаў 17 ст., знойдзеных на
Беларусі. Зберагаецца ў Музеі Бел. Па-
лесся (г. Пінск).
Рэч Паспалітая: шэлег 1579,
двайны дэнарый (18 экз.), грош (75
экз.), тэрнарый (3 экз.), шэлег (93 экз ),
паўтарак (248 экз.), траяк (50 экз.),
шастак (?), шылінг (8 экз.) Зыгмунта III
Вазы [1587—1632]; барацінка (?) Яна II
Казіміра Вазы [1648—Й68]. Брандэн-
б у р г (маркграфства): драйпёлькер (19
экз.) Георга Вільгельма [1619—40].
П р у с і я : шылінг (68 экз.) Георга
Вільгельма. В е н г р ы я : дэнарый Ру-
цольфа II [1576—1612]. Шведская
Прыбалтыка: шылінг (157 экз.),
драйпёлькер (26 экз.), траяк (1 экз.)
Густава II Адольфа [1611—32] і Крысці-
ны Аўгусты Ваза [1632—54].
ЛАЛАЯНЦ Ісак Хрыстафоравіч [парт.
псеўд. Ізораў; 24.7(5.8).1870, г. Юз-
ляр, Дагестан — 14.7.1933], удзельнік
рэв. руху ў Расіі. Адзін са стваральнікаў
першых марксісцкіх гурткоў у Казані
(1888—89) і заснавальнікаў Екацяры-
наслаўскага «Саюза барацьбы за вызва-
ленне рабочага класа» (1897), удзельнік
падрыхтоўкі I з'езда РСДРП. У 1900 па-
магаў сацыял-дэмакратам Віцебска ў
разгортванні рэв. руху. Уцёкшы з ссыл-
кі за мяжу, загадваў друкарняй «Пскры»
ў Жэневе. Пасля II з’езда РСДРП баль-
шавік, агент ЦК партыі ў Расіі. У 1905
чл. аб’яднанага ЦК РСДРП ад бальша-
вікоў. Пасля катаргі (1906—13) сасланы
на вечнае пасяленне ў Іркуцкую губ. У
гады сав. улады працаваў у Галоўпаліт-
асвеце Наркамата асветы РСФСР.
ЛАМАВІЦКІ БОЙ 1942, бой партызан
злучэння Мінскай і Палескай абл. па
разгроме апорнага пункта ням.-фаш.
захопнікаў у в. Ламавічы Акцябрскага
р-на 25 ліст. ў Вял. Айч. вайну. План
аперацыі распрацаваў штаб партыз. злу-
чэння. Атрады М.П.Бумажкова і «Чыр-
воны Кастрычнік» арганізавалі засады
на пад’язных дарогах да вёскі; атрады
А.І.Далідовіча, М.М.Розава, Дз.Ц.Гуля-
ева, імя М.Ф.Гастэлы, узброеныя 3 гар-
матамі, штурмам авалодалі вял. апор-
ным пунктам, у ходзе бою былі падаў-
лены 12 дзотаў, знішчана шмат гітле-
раўцаў. У гэтым баі, ратуючы
параненага камандзіра, была смяротна
паранена сувязная Р.І.Шаршнёва.
ЛАМБЁРТ Карл Восіпавіч [Е а т Ь е гі
Магіе Сйагіев; 1771, па інш. звестках
1772, Францыя — 30.5(11.6).1843], ра-
сійскі ваенны дзеяч. Генерал ад кавале-
рыі (1823). 3 франц. графскага роду.
Ваен. службу пачаў у франц. каралеў-
скай арміі. У час Вял. Франц. рэвалю-
цыі эмігрыраваў у Расію, у 1793 заліча-
ны ў драіунскі полк. Удзельнік т.зв.
польскай кампаніі 1794, перс. (1796).
швейцарскага (1799) паходаў. У руска-
пруска-франц. вайне 1806—07 вызна-
чыўся ў бітвах пры Пултуску (1806) і
Пройсіш-Эйлаў (1807). Напярэдадні Ай-
чыннай вайны 1812 камандзір кав. кор-
пуса ў 3-й арміі. 13(25) ліп. авалодаў
Брэстам, 15(27) ліп. разбіў саксонцаў у
Кобрынскім баі 1812, удзельнічаў у Гара-
дзечанскай бітве 1812. Восенню 1812 на
чале корпуса рухаўся з ПдЗ на р. Бярэ-
зша наперарэз гал. сілам французаў,
якія адступалі; выбіў праціўніка з Няс-
віжа, Новасвержаня (цяпер у Стаўбцоў-
скім р-не), Мінска; пры штурме Бары-
сава цяжка паранены. Прадугадаў пе-
раправу Напалеона праз Бярэзіну каля
в. Студзёнка і далажыў пра гэта каман-
дуючаму 3-й арміяй П.В.Чычагову, але
той не надаў гэтаму значэння. Пасля
выздараўлення вярнуўся ў дзеючую ар-
мію ў сак. 1814, удзельнічаў у бітве пал
Парыжам. Пасля вайны на камандных
пасадах, сенатар (1826). У алстаўцы,
жыў у Палтаўскай губ., у маёнтку свай-
го брата.
ЛАН (лац. Іапеік. ням. Цеііеп лен, мер-
ніцкі шнур), у сярэдневяковай Еўропе
поўны сялянскі надзел, абклалзены па-
віннасцямі; зямельная мера. У асобных
краінах выкарыстоўваліся нац. назвы Л.
(манс у Францыі, гайда ў Англіі, гуфа ў
Германіі, бол у Даніі, гак у Інфлянтах і
інш.). Пры вызначэнні Л. прымаліся
пад увагу якасць глебы, сістэма земля-
робства, прылады працы, харакгар угод-
дзяў і інш., а таксама тып уласнасці на
зямлю. Складаныя часткі Л. вымяраліся
геаметрычнымі мерамі (бонар, акр, ста-
янне, прут, шнур, верв) або агратэхн.
мерамі (морг, шэфельсат, загон, гоня,
карэц, бочка, гарнец). У Польшчы Л. вя-
домы з 13 ст., калі пашырылася ўнутр.
асваенне зямель, заснаванне паселішчаў
паводле ням. (магдэбургскага) права і
ўвядзенне чыншу ў вёсках. Спачатку Л.
алпавядаў пэўнай плошчы пасеву збож-
жа або колькасці зямлі, апрацаванай
запрэжкай за дзень. Першыя віды геа-
метрычнага вызначэння Л. (франкон-
скі, тэўтонскі) датуюцца 14 ст. Яны за-
лежалі ад даўжыні вымяральных пры-
лад — локця, ляскі (прута, палкі), шну-
ра. Старапольскі (каралеўскі) Л. вядомы
з 16 ст., складаўся з 24 стаянняў (каля
48 га). Тэўтонскі Л. вымяраўся 15-лок-
цевай палкай, меў памеры 180 х 4050
локцяў і падзяляўся на 18 стаянняў. У
Малой Польшчы яго вымяралі локцем
у 58,6 см і плошча Л. складала каля 25
га. Франконскія Л. вымяралі палкай у
331
ЛАНАА
14.75 локця: малы франконскі Л. меў
памеры каля 23 га, вял. франконскі
Л. — каля 29 га. Холмскі Л. (холмская
валока) з’явіўся на рубяжы 14—15 ст.,
пры шырыні ў 1 шнур (37,5 локця) меў
1 мілю (13 500 локцяў) даўжыні; пазней
ён выкарыстоўваўся ў Каралеўскай
Прусіі і Мазовіі і склалаўся з 30 маргоў,
памераных прутом у 7,5 локпя даўжыні
(1 морг — 10 х 30 прутоў), пры гэтым
локаць меў даўжыню 56,7 см, а плошча
Л. была 16,8 га. У 16 ст. ў час валочнай
памеры ў ВКЛ атрымала пашырэнне ва-
лока, якая генетычна паходзіла ад рыж-
скага Л., вядомага з 13 ст. (складаўся з
30 маргоў па 400 квадратных прутоў
кожны), а таксама холмскі Л. У 16—17
ст. у Рэчы Паспалітай у сувязі з новай
арганізацыяй абкладання павіннасцямі
дзярж. зямель узніклі Л. рэвізорскі
(роўны 3 холмскім), выбранецкі (пры
стварэнні каралём Стафанам Баторыем
выбранецкай, або ланавай пяхоты, гл.
Выбранцы), гібернавы (роўны 1,5 тэў-
тонскага, выкарыстоўваўся пры вызна-
чэнні гіберны — дзярж. палатку пры
раскватараванні войск у каралеўшчы-
нах), польскі (з 12 стаянняў, каля 12
га), сялянскі, або кмецкі (з 288 загонаў,
каля 6 га, выкарыстоўваўся пры вызна-
чэнні павіннасцей). Пасля падзелаў Рэ-
чы Паспалітай Л. выкарыстоўваўся ра-
зам з новымі зямельнымі мерамі, у т.л.
дзесяцінай у Рас. імперыі.
Літ.: Овпіп-ЗУч5О»ісг А. Ротіагу
Вптііі у/ Когопіе у/ XVI—XVIII ігіекіі.
ЗУагегагуа, 1994. Ганна Дунін-Вансовіч.
ЛАНАА, Л а н у а (Ьаппоу) Жыльбер дэ
(1386—22.4.1462), бургундскі падарож-
нік, дыпламат, мемуарыст. Паходзіў са
стараж. франц. роду, аселага ў Флан-
црыі. 3 13 гадоў вёў жыццё «дасканала-
га» рыцара: удзельнічаў у турнірах, кры-
жовых паходах, шматлікіх войнах і між-
усобіцах. Шмат падарожнічаў (Герма-
нія, Данія, Іспанія, Сірыя, Св. Зямля).
Выконваў дыпламат. даручэнні розных
манархаў. У 1413—14 і 1421 здзейсніў 2
падарожжы па Усх. Еўропе. 1-е албыло-
ся пасля яго ўдзелу ў паходзе крыжакоў
на Польшчу і пралягала праз ВКЛ па
маршруце Дынабург—Вільня—Трокі—
Коўна—Мемель. Сустракаўся з вял. кн.
Вітаўтам. У час 2-га падарожжа выкон-
ваў ролю пасла англ. караля Генры V да
Ягайлы, Вітаўта, візант. імператара Ма-
нуіла II, з утапічнай мэтай стварыць
шырокую кааліцыю дзяржаў на чале з
Англіяй для крыжовага паходу супраць
асманаў. Праехаў праз Падолле, у Ка-
мянцы зноў сустракаўся з Вітаўтам,
прысутнічаў пры прыняцці ім пскоўска-
га і наўгародскага пасольстваў. Атрымаў
ад Вітаўта каштоўныя падарункі, ахоў-
ныя лісты, даручэнні да татарскага ха-
на, стаўленіка Вітаўта. У дзённіках
шмат каштоўных звестак па гісторыі
ВКЛ, у т.л. этнаграфічнага зместу.
Адзначыў наяўнасць у жыхароў ВКЛ
♦асобнай» мовы і існаванне 12 епархій.
332
ЛАНГЕ
Як католік, папракаў Вітаўта за сувязь з
гусітамі. парушэнне посту і г.д. Засвед-
чыў моц і ўплыў ВКЛ, яго геге.монію на
прасторы ал Ноўгарада да Крыма. Місія
Л. падвяла рысу пал доўгім перыядам
насцярожана-варожага стаўлення да
ВКЛ як да дзяржавы «язычнікаў» і са-
дзейнічала распаўсюджванню ведаў аб
ёй у Зах. Еўропе.
Тв.: Оеуге$ гіе СЫПеЬей де Ьаппоу. Еі^аіл,
1878.
Лйп.: Пугешествня н посольства господнна
Гнлльбера де Ланнуа... Пер. с пол. Ц Зап.
Одесского о-ва нсторнн н древностей. Одес-
са, 1853. Т. 3; Е м ел ь я н ов. Путешествня
Гнлльбера де-Ланноа в восточные землн Ев-
ропы в 1413—14 н 1421 г. // Уннверснтет-
скпе нзвестмя. Кмев, 1873. № 8; Б е л ы А.
Пад крыжом Святога Георгія // Падарожнік.
1996. № 2; СіІЬеП де Балпоу і ўево ро<1гд?.е //
Маіегуаіу <1о дгіддм' роІікісЬ. Рогпагі. 1847.
Алесь Беш
ЛАНГЕ Іван Іванавіч (1894, ІІскоў —
29.3.1919), удзельнік барацьбы за сав
ўлалу на Беларусі. 3 1915 на Зах. фрон-
це. Летам 1915 арганізаваў і ўзначаліў
бальшавіцкую ячэйку ў Навабеліцкім
гарнізоне. 3 сак. 1917 чл. Гомельскага
Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. з
крас. 1917 чл. Палескай арг-цыі
РСДРП(б). Пасля Кастр. рэвалюцыі
1917 ваен. камісар Іомеля, нач. го-
мельскага гарнізона. У канцы 1918
старшыня Слуцкага пав. рэўкома. 3
студз. 1919 старшыня Гомельскай пав.
ЧК. Загінуў у час стракапытаўскага мя-
цяжу 1919.
ЛАНДАР Карл Іванавіч [5( 17).4.1883,
Курляндская губ.. цяпер Ліепайскі р-н,
Латвія — 29.7.1937]. савецкі парт. і
дзярж. дзеяч, удзельнік барацьбы за сав
ўладу на Беларусі. У рэв. руху з 1902.
Удзельнік Снежаньскага ўзбр. паўстан-
ня 1905 у Маскве. Вёў падп. работу ў
Маскве, Пецярбургу, Лібаве, Рызе, Са-
мары, Ніжнім Ноўгаралзе. За рэв. дзей-
насць 8 разоў быў арыштаваны. 3 1915
на парт. рабоце на Зах. фронце, чл. ла-
тышскай с.-д. ірупы ў Мінску. Пасля
Лют. рэвалюцыі 1917 чл. Мінскага і
Паўн.-Зах. к-таў РСДРП(б). Адзін з рэ-
дактараў бальшавшкай газ. *3вязда*. Чл.
часовага ВРК Зах. фронту па барацьбе з
карнілаўшчынай. 3 вер. 1917 старшыня
Мілскага Савета рабочых і салдацкіх
дэпугатаў. 3 27.10(9.11).1917 старшыня
ВРК Зах. фронту, у ліст. 1917—студз.
1918 — СНК Зах. вобласці і фронту. 3
мая 1918 нарком дзярж. кантролю
РСФСР. 3 1920 асобаўнаўнаважаны
ВЧК на Паўн. Каўказе і ў Данской
вобл., нач. асобага аддзела Каўказскага
фронту. У 1921 заг. агітац.-прапаган-
дысцкага аддзела Маскоўскага к-та
КП(б). 3 1922 упаўнаважаны Сав. ўрада
пры замежных місіях дапамогі галадаю-
чым у Расіі. у 1923—25 чл. калегіі Нар-
камата знешняга гандлю СССР. пазней
на навук.-літ. і пед. рабоце ў ВНУ Мас-
квы, Ленінграда, Кіева. Аўтар прац па
КІ.Ланлар
гісторыі Латвіі, успамінаў пра Кастр.
рэвалюцыю 1917 на Беларусі. Адзін з
заснавальнікаў марксісцкай гістарыя-
графіі ў Латвіі. Чл. ВЦВК у 1917—18 і
яго Прэзідыума.
ЛАНДЫЧЭНКА Віктар Федаравіч
(12.2.1922, в. Міхайлова Віцебскага
пав., цяпер у Лёзненскім р-не —
31.3.1980), поўны кавалер ордэна Сла-
вы. Скончыў Ташкенцкае пях. вучылі-
шча (1943). 3 1943 на Варонежскім,
Зах., Бранскім, 1-м Прыбалт. франтах.
Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення
Віцебскай вобл. Камандзір аддзялення
разведроты сяржант Л. вызначыўся ў
1944 у баях на тэр. Літвы і Латвіг 11
жн. першы фарсіраваў р. Мемеле і зні-
шчыў 2 агнявыя пункты ворага; 18 вер.
з групай разведчыкаў разгра.міў апорны
пункт гітлераўцаў; у кастр. вызначыўся
ў час прарыву абароны праціўніка.
ЛАНКАСТЭРСКІЯ ШКОЛЫ, шко
лы ўзаемнага навучання,
пачатковыя навуч. ўстановы ў канцы
18 — 1-й пал. 19 ст. ў розных краінах.
Узніклі ў выніку грамалскага руху за
танны і хуткі спосаб атры.мання эле-
ментарнай адукацыі па сістэме англ.
педагогаў Дж.Ланкастэра (1771—1838),
А.Бэла (1753—1832) і інш. Бэл-Ланкас-
тэрская сістэма прадугледжвала навў-
чанне дзяцей і дарослых болып палрых-
таванымі вучнямі пад кіраўніцтвам нас-
таўніка. Замест кніг выкарыстоўвалі
разпастайны дыдактычны матэрыял,
пераважна друкаваныя і рукапісныя
табліцы. Методыка выкладання вызна-
чалася стандартызацыяй, навучанне
заключалася ў механічным завучванні
матэрыялу. У выніку вучні хутка за-
свойвалі навыкі чытання, пісьма і лі-
чэння, але не атрымлівалі сістэмы ве-
лаў. 1-я ў Беларусі і Рас імперыі школа
ўзаемнага навучання алкрыта ў 1819 у
Гомелі ў маёнтку графа М.ІІ.Румяпца-
ва, куды для навучання і распрацоўкі
праграмы з Алгліі быў запрошаны педа-
гог Дж.Герд. У ёй выкладаліся чытанпе,
пісьмо, арыфметыка, вывучаліся рамёс-
твы (кавальскас. экіпажнае. кравецкас).
земляробства і жывёлагадоўля, існавала
ла 1825. У 1-й чвэрці 19 ст. на Беларусі
існавала 13 Л.ш.: у Гомелі, Мінску,
Шчорсах (Навагрудскі пав.), Кобрыне,
Пружанах, Стоўбцах, Полацку, Сголіне
і інш. Усе яны (за выключэннем Мін-
скай і Полацкай) утрымліваліся на
сродкі буйных землеўладалыіікаў, ня-
рэдка былі гасп. прыдаткам памешчыц-
кай гаспадаркі. У 1819 Віленскі ун-т ар-
ганізаваў падрыхтоўку настаўнікаў па
ланкастэрскім метадзе навучання на ба-
зе Гомельскага вучылішча ўзаемнага на-
вучання, з 1821 — і Гродзенскага вучы-
лішча. Пэўную ролю ў арганізацыі ву-
чылішчаў узасмнага навучання, распра-
цоўцы металычпых рэкамендацый і
вучэбных табліц адыгралі «Таварыства
ддя заснавання вучылішчаў узаемнага
навучання» ў С.-Пецярбургу (1819—24)
і «Камітэт для заснавання вучылішчаў
узаемнага навучання» пры Гал. упраў-
ленні вучылішчаў (1819—31). Урад, за-
непакоены ростам і дзейнасню тайных
т-ваў і іх уплывам на Л.ш., узяў апош-
нія пад свой кантроль. У 1820 Мін-ва
нар. асветы патрабавала весці навучан-
не па табліцах, выдадзеных дэпартамен-
там нар. адукацыі; выкарыстанне інш.
табліц і дапаможнікаў данускалася
толькі пасля іх праверкі. Паводле ўказа
міністра асветы (1821) прыватныя вучы-
лішчы ўзасмнага навучання падпарад-
коўваліся пав. вучылішчам, а потым —
міністэрству Падрыхтоўка настаўнікаў
скалцэнтроўвалася ў С.-Пецярбургскім
настаўніцкім ін-це. У 1830-я г. рабіліся
захады падрыхтоўкі настаўнікаў для
Л.ш. Ьеларусі ў Магілёўскім і Віцебскім
узорных вучылішчах, у 1834—39 — у
В іебскай настаўніцкай семінарыі. Пас-
ля ўвялзення «Статута гімназій, вучылі-
шчаў павятовых і прыходскіх» (1828)
выкарыстапне ланкастэрскага метаду
абмежавана нрыходскімі вучылішчамі і
падрыхтоўчымі класамі гімназій. Гэта
перашколзіла пашырэнню школ узаем-
нага навучання У Бсларусі яны існавалі
болын працяглы час, што было выклі-
кана патрэбнасцю ў навуч. установах
пасля скасаванпя каталіцкіх манаскіх
ордэнаў, закрыцця і рэарганізацыі ма-
настырскіх школ.
Літ.: О способах взанмного обучення по
снстеме Белля, Ланкастера н друтнх: Пер с
нем. 2 нзд. СПб., 1853; Асвета і педагагічная
лумка ў Беларусі' Са старажытнасці да 1917 г
Мн., 1985; Л у х ве р ч ы к В М. ІІІкоты ўза-
емнага павучаііпя ў Безарусі // Нар. асвета
1992. № 11. Мікамш Марчанка
ЛАНСКЙЙ Сяргей Мікалаевіч [1774—
23.2(7.3).1814], расійскі ваен. дзеяч,
лыпламат. Ген.-лейт. (1813). У 1792
удзелыпчаў у місіі М.І.Кутузава па зак
лючэнні міру з Турцыяй пасля вайны
1787—92. У 1802—05 на лыпламат. па-
салах. 3 1805 зноў у арміі, удзельнік аў-
стра-руска-франц. 1805 і рус.-турэцкай
1806—12 войнаў. 3 1811 шэф Беларус-
кага гусарскага палка. Айчынную вайну
1812 сустрэў з палком у складзе Дунай-
скай арміі. У ліст. 1812 на чале зводнага
кав. атрада дзейнічаў у напрамку Бары-
саў—Плешчаніпы (пяпер у Лагойскім
р-не), захаігіў болын за 300 палонных
27 ліст. (9 снсж.) удзелыіічаў у вызва-
лспні Вілыіі. У 1813 ка.мандзір гусар
скай брыгады, удзелыгік баёў на тэр.
Польшчы і Германіі, ут.л. «Бітвы наро-
лау» пал Лейішыгам 4—7(16—19)
кастр. У т.зв. бітве генсралаў пры Крао-
не (Францыя) 23.2(7.3).1814 цяжка па-
ранены і ў той жа дзень памёр. Пахава-
ны ў Гродне на Рускіх могілках. магі-
та — помнік гісторыі і архітэктуры
Шаміль Бекцінееў
ЛАНТВОЙТ. лентвойт, лян-
т в о й т, службовая асоба ў гаралах
ВКЛ. якія мелі магдэбургскае права\ на-
меснік войта. Выконваў даручэнні вой-
та, у час алсутнасні войта яго абавязкі.
Прызначаўся войтам або ўладальнікам
горада, у 16—17 ст. мяшчанства некат.
гарадоў (Магілёў, Пінск, Брэст) дамаг-
лося права выбірань Л.
ЛАНЧЫЦКІ (Ь^сгускі) Даніэль
(Даніэль з Лянчыны; каля
1530, Польшча — каля 1600). друкар.
Вучыўся ў Кракаве. Выдаваў кнігі на
польскай і лац. мовах. 3 1558 працаваў
удрукарні ў Пінчаве (Польшча). У 1562
пераехаў у Нясвіж, дзе ў друкарні Кавя-
чынскіх выпусніў 11 кніг, у т.л. некаль-
кі палемічных прац Гжэгаша Паўла
(1564), Новы запавет (1564. 1570) і Ка
тэхізіс (1564) С.Буднага. У 1571—72
друкаваў кнігі ў Заслаўі. Па запрашэнні
Я.Кішкі пераехаў у Лоск, дзе кіраваў
друкарняй. выдаў шэраг кніг. Супра-
цоўнічаў з Будным, які ў 1573 перасхаў
у Лоск. 3 1574 ў Вільні: пранаваў у дру-
карні М.Х.Ралзівіла Сіроткі (выдаў кні-
гу А.Рымшы «Дзесянігадовая аповеснь
ваенных гадоў К.Радзівіла»), у віленскіх
антытрынітарыяў, у акадэмічнай дру
карні езуітаў. Выпусціў каталіцкі катэхі-
зіс П.Цанісія на літ. і латыш. мовах
(1595). Калі дазволілі сродкі, алкрыў
уласную друкарню (1596—1600). Да рэ-
лігіі ставіўся індыфсрэнтна, таму выда-
ваў кнігі і католікаў і пратэстантаў.
Літ.: Анушкнн АН На заре кннгопе-
чагання в Лнтве Внльнюс. 1970; Н е м н -
р о в с к н й Е.Л. Нван Федоров в Белорус-
снн. М., 1979; Опікаіхе (Іакпеі Роккі од XV
до XVIII шіекіі X. 5. ЗУгосІаху; Кгакоху, 1959.
Марат Батвіннік.
ЛАІІА Іван Іванавіч (1869—23.12.1944).
рускі гісторык. Акад. Пецярбургскай
АН (1912). Скончыў Пецярбургскі ун-т
(1892). У 1905—19 праф. Юр’еўскага
ун-та. 3 1921 пранаваў у Празе, з 1933
праф. Каўнаскага. у 1941 Віленскага
ун-таў. Даследаваў пераважна гісторыю
ВКЛ 16 ст. Лічыў, што і пасля Люблін-
скай уніі 1569 ВКЛ у дзярж. прававым
сэнсе захоўвала аласоблснаснь ал
Польскага каралеўства. Палрыхтаваў і
выдаў «Полацкую рэвізію 1552 года»
(1905), 2 тамы Метрыкі ВКЛ. або «Лі-
тоўскай метрыкі» («Русская нсторнчес-
кая бнблнотека». Т 27. 1910; Т 30,
1914). Яго працы напісаны ў тыповым
ття прадстаўніка дзярж. школы гіст,-
юрыд. духу, каштоўныя багатым фак-
тычным матэрыялам.
Тв: Велнкое княжество Лнтовское за вре-
мя от эаключення Люблннской уннн до
смертн Стсфана Баторня (1569—1586). Опыт
нсслеловання полнтнчсского н обшественно-
го строя. Т 1. СПб., 1901, Вслнкое княжсс-
тво Лнтовское во второй половнне XVI ст.
Лнтовско-русскнй повст н его сеіімпк Юрь-
П.Р.Лапацін
ев, 1911; Лнтовскнн статут в Московском пе-
реводе-редакцнн Юрьев, 1916, Западная Рос-
сня н ее соеднненне с Польшей в нх нсторн-
ческом прошлом: Нст. очеркн. Прага, 1924,
Ндея едннства русского народа в Юго-Запад-
ной Русн в эпоху прнсоедннення Малорос-
снн к Московскому государству. Прага, 1929;
Лнтовскнй статут 1588 года. Т. 1—2. Каунас,
1934—38. Міхаіэ Спірыдонаў.
ЛАІІА (Л а п о ) Мацвен Міхаіл Дзям’я-
навіч (Дамінікавіч) (13.10.1788, маёнтак
Рудобелка Бабруйскага пав. Мінскай
губ., цяпер у складзе г.п. Акцябрскі —
27.8.1840), дзекабрыст. Выхоўваўся ў
Магілёўскім езуіцкім калегіуме, Пецяр-
бургскім пансіёне пастара Колінса. У
1819 паступіў падпрапаршчыкам у
лсйб-гвардыі Ізмайлаўскі полк, з 1824
палпаручнік. У 1819 прыняты М.Джы-
льі ў тайнае т-ва «Хсйрут» («Воль-
насць»), філіял «Саюза дабрабыту»,
якое ставіла за мэту палрыхтоўку наро-
да да прыняцця канстытуцыі. У 1825
даведаўся пра існаванне Паўн. т-ва і,
верагодна. уступіў у яго. У снеж 1825
спрабаваў узнянь на паўстанне баталь-
ён, у якім служыў. каля Пецяргофа, але
салдаты не былі да гэтага палрыхтава-
ны. Арыштаваны 4.1.1826, пасля таго,
як сам аб’явіў прыналежнаснь да тайна-
га т-ва, утрымліваўся ў Пстрапаўлаў-
скай і Кранштанкай крэпасцях. Разжа-
лаваны ў радавыя без пазбаўлення два-
ранства. аднраўлены ў Пятроўскі гарні-
зонны батальён, у вер. 1826
пераведзены ў Каўказскі асобны кор-
пус. дзе даслужыўся да прапаршчыка.
5.4.1835 звольнены ў алстаўку і жыў у
Рулобелцы пал наглядам паліцыі, з за-
баронай выязджань у сталіцы.
Кр: Восстанне декабрнстов. Док. Т. 15. М..
1979; Воспомкнапня лекабрнста А С.Гангеб-
эова. М., 1888.
Літ.. Ковальская М.Н. кітальянскне
карбонарнн н передовая Россня // Вопр. нс-
торнн 1967 № 8; О р л н к О.В. Декабрнсты
я европейское освободнге.тьное двнжснне.
М , 1975. Вячаслаў ІІІвед.
ЛАІІАЦІН Антоіі Іванавіч [6(18).1.1897,
в. Каменка Беластонкага пав. Гродзен-
скай губ., цянер в. Каменная Брэснкага
р-на — 9.4.1965], генерал-лейтэнант
(1942), Герон Сав. Саюза (1945). Скон-
чыў курсы ўдасканалення камсаставу
333
ЛАПАШНСКІ
(1925, 1927). У арміі з 1916, у Чырв. Ар-
міі з 1918. У грамалз. вайну на Цары-
цынскім, Паўд.-Зах., Зах. франтах зма-
гаўся супраць войск Мамантава, Шку-
ро, Урангеля, Польшчы. 3 1941 на
Паўд.-Зах., Сталінградскім, Паўн.-Зах.,
Калінінскім, 1-м Прыбалт., 3-м Бел.
франтах: камандзір стралк. корпуса,
нам. камандуючага, камандуючы армія-
мі. Войскі пад яго камандаваннем
удзельнічалі ў вызваленні Беларусі,
Прыбалтыкі, правядзенні Усх.-Прускай
апераныі. У перыяд Беларускай аперацыі
1944 нам. камандуючага 43-й арміяй.
удзельнічаў у акружэнні віцебскай гру
поўкі праніўніка і вызваленні Віцебска
(гл. Віцебскі ккацёл»), Вызначыўся пры
ліквідацыі групоўкі праніўніка і авало
данні Кёнігсбергам. Удзельнік вайны з
Японіяй на Далёкім Усходзс. Да 1954 у
Сав. Арміі.
ЛАПАЦІН Пётр Рыгоравіч [23.12.1906
(5.1.1907), в. Ізляхошча Ліпецкага пав.,
цяпер у Ліпенкай вобл.. Расія —
9.7.1974], адзін з кіраўнікоў партыз. ру-
ху ў Мінскай і Віцебскай абл. у Вял.
Айч. вайну, Гсрой Сав. Саюза (1944). У
Чырв. Арміі з 1929. 3 1934 у органах
НКУС, з 1936 на чыг. ст. Мінск. У 1941
камандзір аддзялення, узвода партыз.
атрала спен. прызначэння «Міця», які
дзейнічаў на тэр. Магілёўскай, Смален-
скай і Арлоўскай абл. 3 сак. 1942 кіраў-
нік партыз. спец. развед.-дыверс. групы
НКДБ СССР «Бывалыя». з жн. 1942 —
камандзір партыз. брыгады «Дзядзькі
Колі». 3 1944 на сав. і гасп. рабоне ў
Барысавс. Яго імем названа Ганцавін
кая сярэдняя школа ў Брысаўскім р-нс.
вуліца ў Барысаве.
ЛАІІАЦІНСКІ (Горасігіхкі) Эўзэбіюш
(1.3.1882. Кіеў — 19.4.1961). гісторык
мастацтва, бібліяфіл, калскцыянер. 3
роду Лапацінскіх. Вучыўся ва ун-тах
Кракава і Дэрпта. Шмат галоў паларож-
нічаў па Еўропе (Францыя, Швейца-
рыя, Італія). 3 1906 жыў у маёнтку Ля-
вонпаль на Полаччыне. з 1911 у Варша-
ве, дзе працаваў у аддзеле рукапісаў
Б-кі Красінскіх. Сабраў вял. калекцыю
малюнкаў, медалёў і карнін, частка
якой загінула ў 1914 у час 1-й сусв. вай-
ны. У міжваенны час жыў пераважна ў
Вільні, пранаваў у Дзярж. архіве. Са-
браў багатую калекцыю дакументаў па
гісгорыі масгацкіх помнікаў Вільні, Бс-
ларусі, пра род Лапацінскіх, сям’ю
А.Міцкевіча, звесткі з якіх друкаваў у
выданнях Т-ва сяброў навук у Вільні.
Гал. праца — «Матэрыялы да гісторыі
артыстычнага рамяства ў Вялікім княс-
тве Літоўскім (XVI—XIX ст.)» (Варша-
ва, 1946). Аўтар публіканый па гісторыі
кірмашоў. гандлю, ссльскай гаспаларкі
Віленшчыпы. Пасля 2-й сусв. вайны
пераехаў у Варшаву, пранаваў у Дзярж.
ін-це гісторыі мастацтва і інвентарыза-
ныі по.мнікаў пры Гал. дырэкцыі музеяў
і аховы помнікаў. Людміла Хмяльніцкая.
ЛАПЛЦІНСКІЯ
ЛАПАЦІНСКІЯ. шляхецкі род герба
«Любіч» у ВКЛ. Паводле радавога па-
лання, паходзяць з маёнтка Лапаціна
Цеханоўскай зямлі (Мазовія). У 15 ст.
Багдан з Лапапіна атрымаў ад князёў
Мсціслаўскіх зямельныя ўладанні пад г.
Мсціславам, дзе яго сын Юзаф заснаваў
маёнтак Лапаціна. Найб. вядомыя:
Ян Дамінік (1709, Лапаціна
Мсціслаўскага ваяв. — 11.1.1778), сын
Лявона, пробашч у Крожах, канонік
(1732), схаластык віленскі (1753), сакра-
тар вял. духоўны ВКЛ (1755—62), біс-
куп жмудскі (1766). Падтрымліваў Бар-
скую канфедэрацыю. Аўтар рэліг. твораў,
перактаў кнігі Лангле дзю Трэснуа
«Збор кароткай касцёльнай гісторыі» і
Верто д'Абера «Гісторыя партугальскай
рэвалюпыі» (Вільня, 1753)
Мікалай Тадэвуш (20.5.1715,
Лапаціна Мсціслаўскага ваяв. —
4.1.1778), сын Лявона, мсціслаўскі
крайчы (1739), падчашы (1742), войскі
(1744), пісар скарбовы ВКЛ (1748?), ін-
стыгатар (пракурор) ВКЛ (1750—61),
старосга мсціслаўскі (1757—67), вял.
пісар ВКЛ (1764), ваявода брэсцкі
(1777). Неаднаразова выбіраўся паслом
на сеймы, дэпутатам Трыбунала ВКЛ.
Меў значныя зямельныя ўладанні ў Ві-
цебскгм, Полацкім. Мсціслаўскім, Ін-
флянцкім, Віленскім і Трокскім ваяв. У
маёнтку Чурылавічы (Полацкае ваяв ),
перайменаваным ім у гонар банькі ў
Лявонпаль, у канны 1760-х г. пабудаваў
палац у стылі ракако і разбіў франц.
парк на тэрасах. У палацы сабраў маст.
калекцыю, б-ку і фамільны архіў, куды
ўвайшлі дакументы 16—17 ст., а такса-
ма яго перапіска з каралём Станіславам
Аўгустам Панятоўскім, КВырвічам,
С.Канарскім, М.Догелем, І.Красіцкім і
ілш. паліт. і культ. лзеячамі. Архіў і
б-ка часткова знішчаны ў 1919 у час
нольска-сав. вайны, ацалелая частка
перададзена Таварыству сяброў навук у
Вільні. На сродкі Мікалая Тадэвуша па-
будаваны парафіяльны касцёл у Росіцы.
уніяцкія цэрквы ў Лявонпалі, Росіцы і
Шаркаўшчыне. Ад шлюбу з Барбарай з
роду Копцяў меў сыноў Лявона Міхала
Станіслава, Яна Нікадзіма, Юзафа Ля-
вона Пятра (1751—1803), суфрагана
жмудскага і біскупа трыпалітанскага
(1776), Станіслава (1752—75), генерал-
ад’ютанта польнага гетмана ВКЛ, Тома-
ша Ігната (1753—1827), каралеўскага
шамбяляна (камергера), маршалка дры-
сенскага.
Ігнат Блажэй Станіслаў
(2.2.1722, Лапаціна Мсціслаўскага ва-
яв. — 16.12.1776), сын Лявона, пісь-
меннік. Вучыўся ў Мсціславе, Каралеў-
цы, Вільні, Варшаве. Суддзя гродскі
браслаўскі (1753), пісар скарбовы ВКЛ
(1761). Выбіраўся паслом на сеймы, дэ-
путатам Трыбунала ВКЛ. Аўтар сатыр.
камедыі на паліт. тэмы «Перакіньчык»
(распаўсюджвалася ў рукапісах), рэліг.
твораў, мемуараў; пераклаў з лац. на
польск. мову трагедыі езуіта А.Кляуса
(Вільня, 1751).
Ян Нікадзім (1747—1810), сын
Мікалая Тадэвуша, староста мсціслаўскі
(1767). Выбіраўся паслом на сеймы. Ва-
лолаў Лявонпалем, дзе працягваў па-
паўняць фамільны архіў, б-ку і масг.
зборы. Арганізаваў у маёнтку ткацкую
мануфактуру, майстэрні па вырабе ды-
ваноў і капелюшоў, суконную ф-ку. У
1791 паводле яго загаду ў Лявонпалі па-
будавана мураваная калона ў гонар
Канстытуцыі 3 мая 1791.
Ігнат Дамінік Франці-
шак (18.9.1822, в. Сар’я Дрысенскага
пав. — 11.5.1882), сын Юзафа Мікалая,
маршалак дрысенскі. Валодаў маёнткам
Кайраны і Бязданы ў Віленскай, Ля-
вонпаль і Сар’я ў Вінебскай губ. У
1851—57 па праскце архітэктара
Г.Шахта пабудаваў у Сар’і касцёл у неа-
гатычным стылі. У час паўстання 1863
уваходзіў у групоўку «белых» Я.Гейшта-
ра, пазней — у Аддзел кіраўніцтва пра-
вінцыямі Літвы, дзе ўзначаліў сектар
прэсы і карэспандэнцыі. Аўтар боль-
шасці пракламацый і адозваў, выдадзе-
ных аддзелам. Пасля паўстання жыў
пад наглядам паліцыі ў Кайранах.
Эўзэбіюш Мар’ян Ян
Станіслаў (1.3.1882, Кіеў —
19.4.1961), гл. Лапацінскі Э.
Літ.: Сіеу$хіог I. Ратфпікі г Іаі
1857—1865 Т. 1ЛУі1по,І913; Неёетапп
0. НіЯогіа рожіапі Ьгаііа^хкіево ВДІпо, 1930;
І’оккі 5Іо»’пік ЬіовгаГісгпу. ЗУгосІа» еіс., 1973.
Т 18/3, г. 78. 8. 392-404.
Людміла Хмяльніцкая.
ЛАПЕНКА Варфаламей Якаўлевіч
(1902, в. Малое Сітна Полацкага пав.,
цяпер Полацкага р-на — 6.10.1942),
адзін з кіраўнікоў патрыятычнага пал-
полля і партыз. руху ў Віцебскай вобл. ў
Вял. Айч. вайну. Скончыў Вышэйшую
камуніст. с.-г. школу Беларусі (1934). 3
1927 на адм. і сав. рабоце ў Віцебскай
вобл. 3 пач Вял. Айч. вайны сакратар
Расонскага падп. райкома КП(б)Б, ад-
начасова ў 1942 камісар штаба групы
партыз. атрадаў Расонскага р-на, камі-
сар Расонскай партыз. брыгады імя
Сталіна. Загінуў у авіякатастрофс. Яго
імем названа вуліца ў г.п. Расоны
ЛАПІЦКІ Мікалай (13(26). 1.1907, в.
Грэлікі Вілейскага пав. Вілснскай губ.,
цяпер Мінская вобл. — 8.8.1976], рэлі-
гійна-ірамадскі дзеяч бел. замежжа.
Скончыў Віленскую правасл. духоўную
ссмінарыю (1930), багаслоўскі ф-т Вар-
шаўскага ун-та (1934). 3 1934 святар у
Ашмянах, з 1935 у в. Сцяфанпаль Дзі-
сенскага пав, у 1935 абараніў магістэр
скую дысертацыю «Праваслаўе ў Вялі-
кім княстве Літоўскім за часоў панаван
ня Уладзіслава Ягайлы». 3 1942 у Мін-
ску, працаваў у мітрапаліцкай управе,
настаяцель Чыгуначнай царквы
Удзельнік царк. сабору 30.8—2.9.1942,
які абвясціў Беларускую аўтакефальную
праваслаўную царкву. У 1944 эмігрыра-
ваў у Германію, служыў святаром, вы-
кладаў Закон Божы ў бел. гімназіі імя
Я.Купалы. 3 1950 у ЗША, жыў у г. Па-
сэік (штат Нью-Джэрсі), служыў наста-
яцелем бел. храма св. Ефрасінні ІІолац-
кай у г. Саўт-Рывер (штат Нью-Джэр-
сі). Ініцыятар стварэння і кіраўнік Бел.
правасл. царквы, якая падпарадкоўваец-
ца канстанпінопальскаму патрыярху. 3
1951 выдаваў час. «Царкоўны сьветач».
супрацоўнічаў з газ. «Беларускае слова»
і час. «Беларуская думка» (чл. рэдкале
гіі). 3 1951 старшыня Бел.-амерыкан-
скага дапамогавага к-та. Пахаваны на
бел. могілках у Саўт-Рыверы.
Літ: Максімюк Я. Беларуская ітмна-
зія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне.
1945—1950. Нью-Ёрк; Беласток, 1994. С
152—153; К і п е л ь В Беларусы ў ЗША
Мн., 1993; М а р т о с А Беларусь в нсторн
ческой государственной м церковной жмзнн
4.1—3 Буэнос Айрес. 1966 (репр. нзд. Мн ,
1990). Ларыса Языковіч
ЛАПІЧЫ, вёска. цэнтр сельсавета Асі-
повіцкага р-на, каля Асіповіцкага ва-
дасховпцча, на аўтадарозе, якая злучае
Л. з аўтадарогай Мінск—Бабруйск. За
25 км на ПнЗ ад Асіповіч, 158 км ад
Магілёва, 4 км ал чыг. ст. Лапічы. 957
ж., 369 двароў (1997).
Вядома з 16 ст. У 1560 упамінаецца
як сяло дзярж. Свіслацкай воласці ў
ВКЛ, 38 двароў. Паводле адм.-тэр. па-
дзелу 1565—66 уваходзіла ў Мінскі пав.
У 1667 разам з суседнімі сёламі Л. нале-
жалі Свіслапкаму маёнтку Б.Радзівіла. 3
18 ст -— уласнасць Нсзабытоўскіх 3
1793 у Расійскай імперыі, у Ігуменскім
пав. Мінскай губ. У 1795 мястэчка, 50
двароў, царква, млын, карчма. У 1831 за
ўдзел Незабытоўскіх у паўстанні 1830—
31 маёнтак Л. канфіскаваны, перададзе-
ны ў дзярж. ўласнасць. Пасля 1861 Л. ў
Пагарэльскай воласці Ііуменскага пав.
У 1909 Л. складаліся з 2 частак: у сяле
138. у мястэчку 90 лвароў. 3 1919 у
БССР. у Ігуменскім, з 1923 Чэрвсньс
кім пав. 3 1924 цэнтр сельсавета ў Асі-
повіцкім р-не Бабруйскай акруіі (да
1930), з 1938 у Магілёўскай вобл. У Вял.
Айч. вайну ў 1942 ням.-фаш. захопнікі
часткова спалілі вёску. Пасля вайны ад-
будавана. У 1972 — 625 ж., 215 двароў.
У Л. —-сярэдняя школа, Дом культуры.
б-ка, бальніца, 4 магазіны, дом быту.
Асіповінкае ўпраўленнс магістральных
газаправодаў, лясніцтва. Брацкая магіла
сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фа-
шызму. На паўд. ускраіне Л. гарадзішча
ранняга жал. веку Вячаслаў Насееіч
ЛАПЯНКОЎ Іван Адамавіч [2(15)1.
1912, в. Яськаўшчына Чавускага пав.,
цяпер у Шклоўскім р-не — 6.12.1972],
Герой Сав. Саюза (1944). Удзельнік
сав.-фінл. вайны 1939 —40. 3 1941 на
Зах., Калінінскім, Варонежскім, 1-м
Укр., 1-м Бел. франтах. Нам. камандзі-
ра мотастралк. батальёна ст. лейтэнант
Л. вызначыўся ў 1944 пры фарсіраванні
Віслы на Пн ад г. Баранаў-Сандамірскі
(Польшча); 30 ліп. з групай аўтаматчы-
каў разведаў месца для фарсіравання,
захапіў 2 лолкі, псраправіўся і замаца-
ваўся на левым беразе; 6 гадзін група
адбівала контратакі ворага, стварыўшы
ўмовы для фарсіравання ракі. Пасля
вайны працаваў у г. Ачынск, дзе яго
імсм названа ву.ііна, на доме, лзс жыў
Л.. мсмар. допіка.
ЛАГЧАНКА Міхась [Міхаіл Рыгоравіч;
1(14).11.1907, в. Хвараспяны Быхаўскага
пав. Магілёўскай іуб., цяпер у Слаўга-
радскім р-не — 31.7.1981], бел. літара-
туразнавец, крытык. Д-р філал. н.
(1956), нраф. (1957). Засл. дз. нав. Бела-
русі (1977). Скончыў Бсл. вышэйшы
нел. ін-т (1932). Удзельнік Вял. Лйч.
вайны. Працаваў у Ін-це мовы, л-ры і
мастацтва ЛН Беларусі (1935—41,
1944—52), у БДУ (лэкан філал. ф-та ў
1944—52, заг. кафслры бсл л-ры ў
1943—52, 1955—71). Як паэт дэбютаваў
у 1930, як крытык у 1932. Выступаў так-
сама пад псеўд. Міхась Вісажар. М.Ча-
бор, М.Святланін. Працы «На шляхах
да рэаліз.му» (1958) і «ІІа шляху рэаліз-
му» (1959) пра станаўленне і развіццё
рэалізму ў бел. л-ры 19 — пач. 20 ст. У
манаграфіі «Сувязі беларускай літарату-
ры з літаратурамі суселніх славянскіх
народаў у другой паловс XIX ст.»
(1958), зб. арт. «Славянская суполь-
наснь» (1963), «Яднаннс братніх літара
тур» (1974) ласледаваў узасмасувязі бел.
л-ры са славянскімі л-рамі. Вывучаў
пытанні стараж. бел. л-ры і фальклору.
традыный і наватарства, творчасць
Я.Купалы. Я.Коласа, М.Багдановіча,
А Гаруна. Ятвіпна Ш. і інш. Алзін з аў-
тараў дапаможнікаў для студэнтаў ВНУ
«Нарысы на гісторыі беларускай літара-
туры» (1956), «Беларуская вуснапаэтыч-
ная творчаснь» (1966). «Старажытная
беларуская літаратура» (1968), «Беларус-
кая народна-наэтычная творчасць»
(1979); складальнік хрэстаматыі для ся-
рэдняй школы «Ролная літаратура»
(1945).
Твл Жывая спэдчына. Мн 1977; Літара-
турнае пабрапімства счавян. М11., 1984
ЛАСІЦКІ (Ілзіскі) Ян (каля 1534, в „Іа-
сіны Сахачоўскага нав. Раўскага ваяв.,
Польшча — пасля 1599), польскі гісто-
рык, бібліёграф, рэліг. пісьменнік. Па-
ходзіў з дробнай мазавсцкай шляхты.
Кальвініст. У 1556—61 вучыўся ў гімна
зіях і ун-тах Страсбурга, Жэневы, Лаза-
ны, Цюрыха, ІІадуі, вандраваў па
Швейцарыі, Францыі, Нідэрландах,
Англіі. Напісаў шэраг прац на гісторыі
рэлігіі, пра нанаваннс Стафана Бато-
рыя, нарыс гісторыі Францыі і інш. У
1581 вярнуўся ў Рэч Паспалітую і па-
ступіў на службу да кашталяна мшскага
Я.Я.Глябовіча выхавацслем яго дзяцей.
жыў у Вільні і Заслаўі. У 1582 выдаў у
Шпаеры (Германія) зборнік пран роз-
ных аўтараў «Пра рэлігію, ахвярапрына-
шэнне, вясельныя і пахавальныя абра-
ды русінаў, маскавітаў і татар» (назва
запазычана з трактата П.Одэрборна), у
які ўвайшоў і арыгінальны твор Л. Апі-
саў нар. адзенне, стравы, абрады бсла-
русаў, архітэктуру Вільні, Полацка, бел
вёсак; крытычна ставіўся да перажыт-
каў язычніцтва, забабонаў, неадукава-
насці насельніцтва ВКЛ У рэлігійнай
палеміцы выступаў як супрань каталіц-
кай рэакцыі (у 1584 бараніў А.Волана ад
П.Скаргі), так і супраць радыкальных
М.Ларчанка.
М.А.Ласкуноў
пратэстанцкіх плыней (асуджаў анты-
трынітарыяў. Ф.Соцына). Апошнія
звесткі пра „1. паходзянь з Заслаўя (ліп.
1599). Пасмяротна выйшаў яго твор
«Пра багоў жамойтаў, іншых сарматаў і
несапраўдных хрысніян» (Базель.
1615) — першы сістэматычны выклад
язычніцкіх вераванняў балтаў.
Ліш. Мэдано в 1582 г. // Белорусскнй «эк
ватор». 2 нэд. Мн.. 1988; Вагуст Н. Зап
Газіскі: Зіцдшт г ёгісібіл' роізкіе) кііішгу
паоком/е] XVI V/. ХУгосіаху еіс., 1973.
Алесь Белы
ЛАСКОВІЧ Васіль Пятровіч |н. 5(18).2.
1914, в. Франопаль Брэсцкага нав Гро-
дзенскай губ., цяпер Брэсцкі р-н|.
удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі,
юрыст, гісторык. Скончыў Усесаюзны
юрыд. завочны ін-т (1949). Адзін з арга
нізатараў і ўдзельнікаў узбр. выстунлен-
ня сялян в. Навасёлкі Брэснкага пав.
(1933). У ліст. 1934 арыштаваны, асу-
джаны на 10 гадоў зняволення. У вер.
1939 вызвалены Чырв. Арміяй, дэп.
Нар. сходу Зах. Беларусі ў Беластоку
(1939). 3 чэрв. 1941 на фронце, куля-
мётчык, удзельнік абароны Смаленска.
У вер. 1941 рэпрэсіраваны, сасланы ў г.
Омск, у крас. 1942 вызвалены. У вер.
1942 — ліп 1944 намеснік нач асобага
аддзела атрада імя Калініна партыз.
335
ЛАСКУНОЎ
брыгады «Народныя мсціуцы», нач
спенгрупы. У 1945—70 на сав. і нарт.
рабоцс і ў органах юстыцыі ў Брэсце У
1970—89 навук. супрацоўнік мемары-
яльнага комплексу «Брэсцкая крэнасць-
герой». Даследуе гісторыю рэв. руху ў
Зах. Беларусі ў 1920—30-я г. і псторыю
партыз. бараньбы ў Вял. Айч. вайну
Алзін з аўтараў зборнікаў «У суровыя
гады палполля» (1958), «У працы і баі»
(1970), «Галы выпрабаванняў і мужнас-
ні» (1973). Ганаровы грамадзянін г.
Брэста (1978).
Тв Тайнымн тропамн Мп.. 1974
Міхаіл Клімец.
ЛАСКОЎ Іван Антонавіч (19.6.1941, г.
Гомель — 2.7.1994), паэт, нразаік, пе-
ракладчык, крытык. Скончыў БДУ
(1964), Літ. ін-т у Маскве (1971). 3 1971
у Якуціі. працаваў у газ. «Молодежь
Якутнн». Якуцкім кніжным выд-ве, час.
«Полярная звсзда». Першыя вершы
апублікаваў у 1956 у газ «Чырвоная
змена». Пісаў на бел. і рус. мовах . Ігг.
спалчына вызначаецца жанравай раз-
настайнасню: вершы і паэмы, апавя-
данні і аповссці. нарысы. эсэ, артыку
лы, рэцэнзіі. Аўтар зб. паэзіі «Стыхія»
(1966), «Белае неба» (1969), «Кружное
лета» (1973), паэм «Жывыя галасы»
(1964), «Трыццаць» (1973). «Храмец»
(1975). «Кульга» (1985); зб. апавяданняў
«Івановы» (1979), «Чароўны камень»
(1983), аповесці «Вяртанне Адысея»
(1973). Дзеням адрасавана апавяланне
«Андрэй-Эндэрэй — снравядлівы чала-
век. або Беларус на полюсе холаду»
(1978). Яго творам уласціва панарамнае
бачанне прастору — ад налеў і садоў
Беларусі да тундры з яе вечнай мерзла-
той. Выразнаснь грамадз. пазіныі выяў-
ляецца ў роздуме над гісторыяй і сучас-
насцю, у заклапочанасці лёсам роднай
зямлі і яе насельнікаў. У апошнія гады
жыцця напісаў шэраг артыкулаў, у якіх
на аснове этымалагічнай тыпалогіі, вы-
лучэння адпаведнікаў у мовах розных
народаў распрацоўваў гіпотэзу пра утра-
фінскія карані ўсх славян, нрыйшоў да
высновы, што літва не была балцкім
племем («Племя пяці родаў», 1989; «На-
шчадкі таямнічае літвы», 1991; «Дагіста-
рычныя блуканні: Літва і Жамойць»,
«Жамойцкі тупік», «3 маўклгвых пра-
донняў», усе 1993). Любоў Гарэлік.
ЛАСКУНОЎ Мікалай Аляксеевіч
[21.4(4.5).1911, в. Станіславова Полац-
кага пав., цяпер у Шумілінскім р-не —
11.8.1945), Герой Сав. Саюза (1945).
Скончыў Васн. акадэмію імя Фрунзе
(1941). У Чырв. Арміі з 1930. 3 1945 на
2-м Далёкаўсходнім фронце. Нам. нач.
аддзела штаба арміі, палпалк. Л. вызна-
чыўся 11 жн.: з баявым заданнем ваен.
савета арміі вылецеў самалётам у злу-
чэнне, якое вяло бой за г. Фуцзінь (Кі-
тай); пры пасадцы самалёт быў падбіты,
цяжка паранены Л. уручыў загал па
прызначэнні, чым забяспечыў выра-
ЛЛСТОЎСКІ
шэнне задачы па авалоданні вузлом
супраціўлення японскіх войск. Памёр
ад ран. Пахаваны ў г. Фуцзінь.
ЛАСТОЎСКІ Вацлау Юстынавіч
|27 10(8 11) 1883, б. засценак Калесшкаў
Дзісенскага пав. Віленскай губ.. цяпер
Глыбоцкі р н — 23 1 1938), бел грамад-
ска-паліт дзеяч, псторык, філолаг, эт-
нограф, публіцыст, пісьменнік, літара-
туразнавец Чл кар. Укр акадэмп гра
мадазнаўства ў Празе (1926) акад АН
Бе.тарусі (1928). У 1902 уступіў у Польс-
кую сацыяліст нартыю ў Лггве У
1904—05 у Пецярбургу, слухаў лекцыі
ва ун-це. 3 1906 у Рызе, дзе займаўся
самаадукацыяй, далучыўся да мясц. бел
нац.-культ руху. У 1906—08 чл Бе.іа
рускай сацыялістычнач грамады. 3 сак
1909 у Вільні. У 1909—14 рэдакцыйны
сакратар «ІІашай нівы». Рэдагаваў час.
«Саха» (1912), «Беларускі спяг» (1922).
газ. «Гоман» (1916—17) Выступіў іні-
цыятарам шырокай лыскусіі пра шляхі
развшця творчы метад кірунак і стыль
бел л ры. у якой прынялі ўдзел Я Ку-
пала, М.Гарэцкі. Л.Гмырак. У час 1-й
сусв. вайны застаўся ў Вілып. У студз.
1915 разам з В.Святаполк-Мірскім, 1 і
А.Луцкевічамі падпісаў зварот ла ням
акупац. улад аб выданш беч. газет Быў
фактычным уладальнікам віленскай
«Беларускай кнігарні» і Бел. выдавенка-
га т-ва Ластоўскага. курыраваў выданне
школьных падручнікаў, сам удзельнічаў
і* /<?/
Мо Л?/
Мы,
Урад БеларускаЙ Нжроднай Распублікі,
іменем Беларускага Народу,
просіііо ўсе ваенныя і цывіяьныя установы ч>жа-
лепных Даяржаў і загалыва -ло успі прыслчхаю-
чы« нам ваенныч і нывільныч к.тасьаям. качу
гэты пашпарт будзе паказаны лалволнп. сва-
бодны праезд
НЛнЛС I 7Л/
і лвваць патрэбе усялякую дапачпгу
Выданы \ *
/$"анітрн-і і<//^/ г
Старшынд Ралы Народных Міністрау;
Паіпііарт час «оц
да /Г П іо/Оі
Дыііламатычны пашпарт В.Ю Ластоўскага, выдздзены ўрадам Беларускай Народнай
Рэспублікі 1919 Дэяржаўны архіў Літвы
В Ю.Ластоўскі
у іх напісанні. Уваходзіў у кіраўніцтва
партыі «Хрысціянская злучнасць»
(1915). Адзін з аўтараў «Мемарандума
прадстаўнікоў Беларусі», у якім адстой-
ваў права бел. народа на нац дзярж.
развшцс і які быў прадстаўлены на між-
нар канферэнцыі ў Лазане (Швейца-
рыя 1916) У 1918—19 чл. Віленскаы бе-
.іарускай рады, у сак. 1918 кааптаваны
ад яе ў склад Рады Беларускай Народнай
Рэспублікі (БНР). Удзельнічау у абвя
шчэнш 25.3.1918 незалежнасці БНР У
пст 1918 увайшоў у склад Літоўскай
Гарыбы У канцы 1918 узначаліў Бел.
пралстаўніцтва пры Літ. Тарыбе, потым
бел. аташэ пры літ. пасольстве ў Берлі-
не 3 1919 чт Беларускай партыі сацыя-
Ьіоііх.
Іе Соцуегпетепі Не 1а КёрпЫі^че Оетосга(>чяе
ВІапсЬе-йіііЬешеппе,
аіі пот сіц Речріе ВІапс-КшЬёпіеп,
г«]Ь*ёгоп« Ісюіез Іе$ АіЛогііёз тііііаігез сі сіуіІе$ ййЫіез
<1лп$ Іе$ ац|ге$ ра«. еі огсіоопопі 1 (схгісз 1« АаіогіІЬ
«пііііаігк еі сіуііез рі.ісёез по$ о«1ге$ ацхцоеііез
Іе ргёзепі Ра$$ерог1 я«-д ргодый <іе Іаіззег ра$$ег еп
іооіе ІіЬегіе <«
ргёіег. еп ш <1е Ьеіоіп. йхгіе аіде еі
лістау-рэеалюцыянераў (БПС-Р) Яс
прыхільнікі ў снеж 1919 стварылі На-
родную Раду Беларускац Народнаа Рэс
публікі, у якой Л ўзначаліў Кабінет Мі
ністраў. 17.12 1919 арыштаваны польск
акупап. ўладамі Вызвалены ў лют 1920,
пераехаў у Рыгу, потым у Коўна. Разам
з Т.Грыбам, К.Дуж-Душэўскім, А Цві
кевічам і інш ўвайшоў у Камітэт за
гранічных груп Беларускан партыі сацыя
лістаў рэвалюцыянераў Удзельнічаў у
арганізаныі партыз. руху супраць
польск. акупантаў. Пасля паднісання
папярэдніх умоу міру паміж Сав Расіяй
і Польшчай (кастр 1920) у афіц. пас
ланні мірнай канферэнныі ў Парыжы
прасіў краіны Антанты аказаць лапамо
гу ўраду БНР 20 10.1920 на бет канфс
рэнцыі ў Рызе пад кіраўніцтвам Л. ство-
раны блок бел. партый для барапьбы
супрапь Сав. улады і польск акупаныі
за незалсжную і непадзельную Ьсла
р>сь. У сувязі з разыходжаннямі па пы
таннях тактыкі К та замежных груп і
ЦК БПС Р (П.Бадунова, Я Мамонька)
на з’ездзе БПС Р у Мінску ў снсж 1920
выключаны з партыі бел эсэраў, якія
на сав. тэрыторыі ў гэты час падтрымлі
валі сав ўлалу Удзельнік Першаа Усебе-
іарускай канферэнцыі ў Празс (вер
1921), якая прызнала ўрад Л адзшым
законпым бел урадам У 1920—23 з
дыпламатычнымі місіямі наведаў Ьель
гію, Гсрманію, Ватыкан. Італію. Чэхас
лавакію. Фрашіыю, Швсйнарыю і інш
выступаў за правы бел. народа, асабліва
ў Зах Беларусі. 20.4.1923 падаў у ад-
стаўку з пасалы прэм’ер-мшістра Пра
цавау у Міністэрстве беларускіх спраў у
Літве, выдаваў час. .Крывіч» (1923—
27), налрукаваў некалькі падручнікаў
Узначальваў «Камітэт 400-летняга юбі
лсю беларускага друку: 1525—1925» (ра-
зам з Дуж Душэўскім, А Ружанповым)
Ьыў старшынен Сувязі нац дзярж выз
валення Беларусі, ад імя якой выступаў
за выкарыстанне бсл. мовы ў богаслу-
жэннях Запрошаны Інбслкультам на
акад. канферэнцыю на рэформс бел.
правапісу і азбукі (ліст. 1926) на якой
абраны старшынёй I рафічнай камісп і
выступіў прыхілыіікам кірылічнага
шрыфту Пад націскам неспрыялыіых
абставін (літоўскі ўрал адмовіўся фінан-
саваць выданне «Крывіча» і Бел. нэнтр
у Коўнс. паліт псраварот 17 12.1926 у
Літвс) у крас 1927 нсраехаў у БССР
ІІрацаваў дырэктарам Бсл дзярж му
зея заг. кафстры этнаграфп нры Інбел-
кульце. 3 1927 правадз. чл. Інбелкульта,
акалэмік (1928) і нсадменны сакратар
Ьел АН (1928—29). Рэдагавау «Праны
кафслры этнаграфіі», працавау у Камі-
сп жывой беларускай мовы», увахолзіў у
«Камісію па аховс помнікаў старасвет-
чыны ў БССР». Арганізоўваў этнагр.
экспедыцыі ў розныя рэпсны Беларусі,
у час адной з іх знойдзены Крыж Ефра
сінні Полацкаа Пастанова.мі СНК
ЬССР 20.11 1929 вызвалсны з пасады
неадмсннага сакратара Бел АН,
6.12.1930 пазбаўлсны звання акадэміка.
Фармалыіай прычынай стала публіка
цыя арт. Я Станкевіча «Дыспалаталіза
л
ныя 1 ў беларускай мове» (1928) у «За-
пісках аддзела гуманітарных навук»,
выдадзеных Інбелкультам. 21.7.1930
арьшггаваны Томскім ДПУ па справе
чСаюза вызвалення Беларусі»: Утрымлі-
ваўся ў турмах Масквы і Мінска. ІІаста
новай Калегй АДПУ СССР 10.4.1931
высланы на 5 гадоў у Саратаў. ГІрацаваў
заг. аддзела рэдкіх рукапісаў б-кі Сара-
таўскага ун-та Пауторна арыштаваны
20.8 1937. Васн. калепяй Вярх. суда
СССР 23.1.1938 «як агент польскай раз-
ведкі і ўдзельнік нацыянал-фашысцкай
арганізацыі» прыгаворады да расстрэлу.
Па 1 м прыгаворы рэабілітаваны ў 1988,
па 2-м — у 1958
Друкаваўся з 1909 (псеўд. Власт, Юры
Верашчака, Арцем Музыка, Сваяк, Па-
гашчанін, Ю.Сулімірскі і інпі). У на
вук. працы «Кароткая гісторыя Белару-
сі» (1910, перавыд 1992) канцэптуальна
абагульніў вядомыя факты пра мінулае
Беларусі з погляду ўласна-нац. гісторыі
(падзеі давелзены да 1905). У «Нашай
ніве» ў рубрыцы «3 нашай мінуўшчы-
ны» і ў іаз. «Гоман» змясціў шэраг ар
тыкулаў па гісторыі Ьсларусі. Некато
рыя з іх склалі асобнас выд. «Калісь і
цяпер: Гістарычна-грамадзянскія нары
сы» (Вільня, 1918) У пач. 1920-х г. пра
цаваў над «Нарысамі беларускай гісто-
рыі», якія па сутнасш ўяўляюііь сабой
нсршую бел. энпыклапсдыю гісторыі
Беларусі і складзены з розных тэрмінаў
і паняццяў з бел. мінуўшчыны (машы-
напісны экз. захоўваецца ў Аддзслс ру-
капісаў Цэнтр. навук б-кі АН Літвы)
Даследаваў стараж бел. л-ру, гісторыю
і паходжанне назвы Ьеларусь. Аутар
гіст. аповесці «Лабірынты» (1923), сцэ
нічнага эпізода з жыцця Ф.Скарыны
(«Адзінокі», 1923) Апрацоўваў гіст. ле-
генды. Выдаў «Падручны расійска-
крыўскі (беларускі) слоўнік» (Коўна,
1924), які акрамя асн. лексічнага масіву
ўключаў: рус.-бел. слоўнік асабовых
імен «Крыўскі (беларускі) іменынк»;
слоўнік тэрмінаў арніталапчных «Назо-
вы птахаў» і батанічных — «Іменьнгк
расьцін»; слоўнік бел. вайсковай тэрмі-
налогіі «Вайсковая каманла». У 1925
апублікаваў «Лстапісца Вялікага княс-
тва Літоўскага і Жамоннкага» паводле
спісу Рачынскага. Аўтар «Гісторыі бела-
рускай (крыўскай) кнігі» (1926), якая
ўяўляе сабой агляд «звыш 1000 важней-
шых рукапісных кніг, грамат, старадру-
каваных кніг з пачатку заралжэння бе
ларускага пісьма ( X ст ) аж да XIX ст »
Пасля псраезлу ў БССР апрацаваў ра
зам з М.Шчакаціхіным «Праваднік па
аддзелс сучаснага беларускага маляр
ства і разьбярства» (1929), распачаў вял
прану «Матэрыяльная культура Бслару
сі», якая ахоплівала псрыял ад 16 да 20
ст. Аўтар апавяланняў, артыкулаў нра
С.Палуяна, II Багрыма. Ц.Бычкоўскага,
К.Каліноўскага, В Цяпінскага і інш.,
успамшаў пра М Ьагдановіча. Я Купа
лу, «наінаніўскі псрыял» Псракладаў з
рус (А Талстон), англ (Р.Кіцлшг
Б.Мэон), польск (ЭАжэшка, А.Вало-
дзьскі, К. Іэтмаер) дацкан (Х.К.Андэр
сен) і інш моў Дакумснты і матэрыялы
бАЯОТО^СКТ |
ШТ0№№!
БШРКОКЯЙ
хкрыйекяй*
КНГГі
в
|& &
Вокладка кнігі В.Ю Ластоўскага «Гісторыя
беларускай «крыўскай» кнігі». 1926.
з архіва Л. захоўваюнна ў Вільнюсе,
Масквс. Мінску, Саратаве
Тв Прыгоды Панаса і Тараса: (Апавядан-
пс|. Пінск. 1912 (Пад псеўд. Арцсм Музыка);
№е<1а»сіеІу: 2Ьотік арач. іаііалпіай і ІіеЬепД
ХУіІліа. 1918; ^аЬадкі. АУіІліа, 1918; Ка&сілу:
Райшспік Ша с/коІпаЬа й/уікч ЗУіІта, 1918;
Слоўнік геаметрычных і трыганаметрычных
тэрмшаў і скаэаў. Коўна 1923 (у сааўт з
Дуж Душэўскім); Творы Мюнхец, 1956; Пра-
мова ў Жэневе / Публ Я.Янушкевіча Ц
Спадчына 1993. 5 Моя полнтнческая де-
ятельность / Публ М Ількевіча // Пагоня
1994 27 жн — 2 верас . Нарысы з белару-
скай гісторыі / Публ. А.Каўкі // Спадчына.
1996. V. 4—6.
Літ: Гарэцкі М. Гісторыя беларзскае
літаратуры Вільня, 1920; Тое ж. М , 1992,
Дварчанін 1 Хрэстаматыя новай бела-
рускай літаратуры (ад 1905 г ) Вілыія. 1927,
Чуцкевіч А. За дваццаць пяш, галоў
(1903—1928). Вільня, 1928 Тое ж Мн . 1991,
Яго ж. Дзсннік // Полымя 1991. № 5;
Драздовіч Я Дзеннік // Маладосць.
1992 X? 2, М і х н ю к У. Справа Вацлава
Ластоўскага // Маладосць 1993. № 8—9,
Хмяльніцкая Л Новыя звесткі да бія-
графіі Вацлава Ластоўскага // Голас Радзімы
1994. 6 студз.; Ількевіч М. За чатыры
месяцы да расстрэлу: Аб адной архіўнай зна
ходцы // Пагоня. 1994 27 жн — 2 верас
К і с я л ё ў Г. Власт Першае набліжэнпе //
Кісялёў Г Радаводнае дрэва Мн. 1994,
Янушкевіч Я Неадменны сакратар Ад-
раджэння: Вацлаў Ластоўскі. Мн., 1995
Язэп Янушкевіч
ЛАСТОЎСКІ (Гладкі-Ластоў-
с к і ) Юстын (Юрый) Юстынавіч (каля
1870 — пасля 1931), бел. нац. лзеяч.
Ьрат В МЭ.Ластоўскага. Уваходзіў у Бе-
іарускі народны камітэт у Вілып, су-
працоўнічаў з К \ Луцкевічам Чл Бела
рускац партыі сацыялістау-рэвалюцыяне-
рау У 1919—21 кіраўнік канцылярыі
Ралы нар. мішстраў БНР У 1921 сакра
гар Беларускага сабрання. чл Беларуска-
га клуба ў Коўне (Каунасе) Далсйшы
.іес невядомы Язэп Янушкевіч
337
ЛЛТЫФУНДЫЯ
ЛАСЮКОЎ Прохар Аляксеевіч
[28 7(10 8)1902, в Ахімкавічы Магілёў-
скага пав , цяпер у Круглянскгм р-не —
12 6.1970|, генерал-палкоўнік інж.-тэхн.
службы (1958). Скончыў Ваенна паветр.
акадэмію (1932). У Чырв Армп з 1920.
3 1932 на адказных пасадах у ВІІС,
пранаваў над стварэннем і ўдасканален-
нем авіян. тэхнікі. 3 1941 гал. інжынер
ВПС Бранскага фронту, нам. гал інжы
нера ВПС. 3 1952 нам. галоўнакаманду-
ючага ВПС, нам. нач Ваенна-паветра-
най інж акадэмп
латгАлы (лат. Іафаіі, у стараж-рус.
летапісах лмьгола, лотыгола) адно з
татышскіх плямён, якое ў канцы
1-га — пач 2 га тыс. н.э. жыло на тэр
сучаснай Усх. Латвіі, на правым беразс
Даўтавы (Зах. Дзвіны). Іх суседзямі былі
на Пн эсты, на ПнЗ лівы, на Пд сслы,
на У крывічы Насельніцтва займалася
земляробствам і жывелагадоўляй. Л.
жылі на гарадзішчах (Герцыке Кукенойс,
Мукукалнс, Пекаскатнс і інш ) са зруб-
нымі абарончымі пабудовамі з 2 пара-
тельных сцен і селішчах Пахаванні ў
бсскурганных могільніках паводле абра-
ду трупапалажэння (мужчын галавой на
У. жанчын — на 3); у 10—13 ст. ва ўсх
частцы Латгаліі вядомы курганны абрад
пахавання. У 12 — пач. 13 ст. Л. падзя-
тяліся на некалькі тэр аб яднанняў з
дзярж кіраваннем, з якіх нанб значкыя
1 ерцыке і Кукенойс былі залсжныя ад
ІІолацка У 13 ст. заваяваны крыжака-
мі Л далі этнічную назву латышскаму
народу Этнонім захавауся ў назвах нс-
кат весак на Віцебшчыне
Літ. Мугуревнч Э.С Восточная Лат
впя п соседнне землн в X—XIII в.: Пер с ла
тыш. Рнга, 1965 Людміла Дучыц.
ЛАТКІ. стаянка эпох мезаніту і нсаліту
ў Всткаускім р-не, гл Рудня Споніцкая
ЛАТЫГАЛЬСКІ БОЙ 1943 бом паміж
2-м батальёнам Смаленскага партыз.
палка і пям.-фаш. захопнікамі ў в. Ла-
тыгаль Сенненскага р на 25 крас. ў
Вял. Айч вайну. Партыз. полк пасля
жорсткіх баёў з намнога большымі сіла-
мі карнікаў пераходзіў на новую базу.
На шляху перадыслакацыі знаходзіўся
варожы гарнізон у в. Латыгаль. зні
шчыць які бало даручана 2-му батальё-
ну Партызаны ноччу асн сіламі атака
валі гарнізон, гранатамі палавілі яго
дзоты і пасля 3-гадзіннага бою разгра-
мілі ворага Падмацаванне вораіу з г.
Сянно было спынена партыз засадай.
У выніку бою ў сістэмс ням.-фаш. гар-
нізонаў утварыўся разрыў, што дало
магчымаснь партыз. дыверсійным гру-
пам больш кароткім шляхам выходзіць
да чыг. Орша—Віцебск.
ЛАТЫФУНДЫЯ (лац Іаіійіпсішт ад
Іашв йіпсіік вялізны маентак), вялікае
прыватнаўласнінкае зямельнас ўладан-
не У стараж. Рымс — вял маентак з
выразнымі рысамі натуралыіай гаспа-
ЛАТЫШОНАК
даркі, дзе зямлю апрацоўвалі рабы, ка-
лоны і інш. залежныя ні паўзалежныя
земляробы. У новы час — вял. прыват-
наўладальніцкія маёнткі пераважна з
паўфеад. формамі эксплуатацыі працы.
Былі пашыраны ў Германіі, Расіі, Іспа-
ніі, Паўд. Італіі, краінах Лац. Амерыкі.
На Беларусі склаліся да 16 ст. як маг-
нанкія маёнткі часткова за кошт велі-
какняжацкіх падараванняў, часткова з
былых дробных удзельных уладанняў.
Найб. пашыраны ў цэнтры, на 3 і ПнЗ
Беларусі. Да пач. 20 ст. існавалі Л. маг-
натаў Радзівілаў, Сапегаў, Чартарый-
скіх, Пацаў, Вішнявецкіх, Агінскіх і
інш. Л. кіраваліся асобным штатам маг-
нацкіх чыноўнікаў, мелі свой адм.-тэр.
апарат на месцах, а самыя буйныя маг-
наты мелі нават свае вайсковыя гарні-
зоны ў гарадах і мястэчках, судовыя
ўстановы, выдавалі пастановы, прымалі
статуты, прывілеі, якія набывалі сілу за-
кону. Некат. Л. пераўтвораны ў ардына-
цыі.
Літ: Грнцкевнч А.П. Частновладель-
ческне города Белорусснн в XVI—XVIII вв.
Мн., 1975. Анатоль Грыцкевіч.
ЛАТЫІПОНАК Алег Юр’евіч (н.
27.5.1957, Эльблонг, Польшча), бел. гіс-
торык. Скончыў Ягелонскі ун-т у Кра-
каве (1980). Працаваў настаўнікам гіс-
торыі, супрацоўнікам Гіст. музея Кра-
кава, навук. супрацоўнікам Ягелонскага
ун-та. 3 1991 супрацоўнік Музея войска
ў Беластоку, з 1993 журналіст тыднёвіка
«Ніва». Даследуе гісторыю бел. нац. ад-
раджэння, бел. войска, эміграцыі.
Тв: Віаіопізкіе Гогтас]е у/о^ко’л/с 1917—
1923. Віаіуаіок, 1995; Беларуская эміграцыя //
Беларускі каляндар на 1990 г. Беласток, 1990;
Народэіны беларускай нацыянальнай ідэі //
Спадчына 1992. № 1; С'пісе а Ьіаіопіэкі пісЬ
пагоёочу о<1 роіоіуу XVIII <1о роіочу XIX V/. //
Меігороіііа Апгіг/еі Кхеріускі. 8ш<ііа і
таіегіаіу. Кгакб*. 1994; Віаіопккіе Оажіесепіе
// Віаіопккіе хе52у1у ЫЛогусхпе. Віаіуйок,
1994. № 2. Віталь Скалабан.
ЛАТЬІІПСКАЕ БЮРО ЦК КП(б)Б. Іс
навала ў 2-й пал. 1920-х г. Створана ў
1925. Праводзіла ідэалагічную работу
сярод латышоў БССР. У розны час у кі-
раўніцтва ўваходзілі А.Думс, Клявін,
Кулен. У маі 1926 разам з Нацкамісіяй
ЦВК БССР правяло 1-ы Усебел. з’езд
сялян-латышоў, у ліст. 1926 склікала
пленум. Дэлегавала сваіх прадстаўнікоў
на ідэалагічныя форумы інш. нанмен-
шасцей БССР. Латышскія бюро існава-
лі ў Магілёўскім (у 1925—26 сакратар
Вінчэль), Бабруйскім [у 1925—26 кіраў-
нік Мерын (Міерын)] акр. к-тах
КП(б)Б. У акругах, дзе кампактна жылі
латышы, ствараліся нац. секцыі. Ла-
тышскія секцыі існавалі пры Полацкім
[у 1925—26 кіраўнік Э.Подзін (По-
дзіньш)], Віцебскім (у 1929 кіраўнік
Бірзенек), Барысаўскім акр. к-тах
КП(б)Б. У вер. — кастр. 1927 бюро вы-
дала газету-аднадзёнку, прысвечаную
10-годдзю Кастр. рэвалюцыі. Іншыя
спробы бюро арганізаваць выданне ла-
тышскай перыёдыкі ў БССР поспеху не
мелі. У час падрыхтоўкі да прапанава-
нага Нацкамісіяй ЦВК. БССР конкурсу
на лепшую латышскую калонію ў БССР
была створана камісія з латышоў-каму-
ністаў Думса, Будзіна, Мартэнсона, По-
дзіна і Аболіна. У канцы 1929 пад кі-
раўніцгвам бюро адбыліся 3-я Усебел.
нарада латышоў-партработнікаў і 2-гі
Усебел. з’езд рабочых і сялян латышоў.
Некаторы час у складзе ЦК ЛКСМБ
таксама існавала Латышскае бюро (у
1925 заг. А.М.Лац). Ігар Карашчанка
ЛАТЫШСКАЕ ПРАВАСЛАЎНАЕ БРА-
ЦТВА Ў ЛЁЗНЕ, рэлігійна-культурная
грамалская арг-цыя праваслаўных латы-
шоў у мяст. Лёзна Аршанскага пав. (ця-
пер райцэнтр у Віцебскай вобл.) у пач.
20 ст. Існавала пры Васкрасенскай цар-
кве, у 1912 старшынёй быў святар
П.І.Лацар. На практыцы ажыццяўляла
ідэі епіскапа полацкага Аляксандра (За-
кіса; 1893—99) пра выкарыстанне ла-
тышскай мовы ў богаслужэннях і ка-
заннях, праводзіла місіянерскую работу
сярод латышоў-лютэран. Ігар Карашчанка.
ЛАТЫШЫ (саманазва Іаіуіея), народ
балцкай моўнай групы, асноўнае на-
сельніцтва Латвійскай Рэспублікі. Гаво-
раць на латышскай мове. На Беларусі
2658 Л. (перапіс 1989).
Этнакульт. сувязі бел. і латышскага
народаў маюць даўнія традыцыі. На тэ-
рыторыі, дзе жылі латгалы, знаходзіўся
стараж. горад Полацкага княства Гер-
пыкс, там былі і групы ўсх.-слав. на-
сельніцтва. У 13 ст. жыхары Полацкай
зямлі разам з латгаламі і інш. балцкімі
плямёнамі змагаліся супраць ням. ры-
цараў. Перасяленне Л на У і ПнУ бел.
зямель пачалося ў канцы 18 ст., найб.
інтэнсіўна ішло ў 1860—80-я г. У Ві-
цебскай губ. ўтвараліся цэлыя вёскі, ху-
тары ці невял. паселішчы (пасёлкі). У
1897 значныя групы Л. жылі ў Віцеб-
скім (каля 4 тыс.), Полацкім (каля 1,7
тыс.), Аршанскім (да 3,7 тыс.) і Быхаў-
скім (каля 1 тыс.) паветах. Пераважная
большасць веруючых Л. былі лютэране,
частка — католікі і праваслаўныя. У
1-й сусв. вайну колькаснь Л. на Белару-
сі павялічылася (болып за 20 тыс. чал.),
у 1920—30-я г. зменшылася (14 тыс.
чал., перапіс 1926). Асноўны занятак —
земляробства, жывёлагадоўля і садоў-
ніцтва. з промыслаў было развіта піва-
варэнне, з рамёстваў — ткацтва. У
1920—30-я г. існавалі нац. латышскія
сельсаветы; 2-гі Грудзінаўскі Быхаўска-
га, Унаўскі Лёзненскага, Перакальскі
Глускага, Галіцкамызскі Клімавіцкага,
Вацлаваўскі Ушацкага р-наў. У месцах
кампактнага пражывання латышоў існа-
валі латышскія школы: 14 у 1924, 21 у
1929, 24 у 1931—32, 22 у 1934—35, 12 у
1936. Існавалі і мяшаныя школы: 1 лі-
тоўска-латышская і 2 бел.-латышскія ў
1936. Некаторыя газеты, як, напрыклад,
лёзненскі «Ленінскі сцяг* у 1932, друка-
валі і асобныя матэрыялы на латыш-
скай мове. Вывучэннем гісторыі ла-
тышскага перасяленчага руху, матэры-
яльнай і духоўнай культуры Л. на Бела-
русі займалася Латышская камісія
Інбелкульта (засн. ў 1927, пачала працу
1.8.1928), з 1929 латышскі сектар Бел.
АН, з чэрв. 1933 латышская секцыя
Ін-та нацменшасцей АН БССР (стар-
шыня К.Шкільтэр). У 1929 апублікава-
на «Праграма даследавання латышскіх
калоній», якая прадугледжвала збіранне
і вывучэнне этнагр. і фальклорных ма-
тэрыялаў. У 1929—30 былі наладжаны
экспедыцыі ў раёны кампактнага пра-
жывання Л. на Віцебшчыне (раёны та-
гачаснай Віцебскай акругі) і Полаччы-
не. Супрацоўнікі латышскай секцыі
даследавалі пытанні этнагенезу Л., вы-
вучалі іх мову на Беларусі. У 1933—34
супрацоўнікамі латышскай секцыі Ін-та
ЯДоўгім і О.Панке быў падрыхтаваны
практычны бел.-латышскі слоўнік у па-
меры 20—25 тыс. слоў. У 1920—30-я г.
выдадзена некалькі кніг на латышскай
мове, у т.л. навук. працы па гісторыі
латышскага насельніцгва на Беларусі. У
1936—38 Л. сталі ахвярамі рэпрэсій
супраць некарэнных народаў, чыя эт-
нічная тэрыторыя межавалася з СССР.
Нац.-культ. работа была згорнута. У
1930—40-я г. колькасць Л. на Беларусі
значна зменшылася. Пасля Вял. Айч.
вайны адбывалася міграцыя часткі Л. з
БССР у Латв. ССР, на тэр. БССР ішло
перасяленне пэўнай колькасці Л. з Лат-
віі. 3 канца 1950-х г. колькасць Л. на
Беларусі стабілізавалася: 2631 чал. у
1959, 2660 у 1970, 2617 у 1979. Мігранты
з Латвіі (пасляваенныя) і нашчадкі ко-
лішніх перасяленцаў на Беларусі, зна-
ходзячыся ў пастаянных этнакультур-
ных кантактах з мясц. насельніцтвам,
захоўваюць некаторыя этнічныя асаблі-
васці (мову, абрады, рэлігію і інш.). 3
кастр. 1995 дзейнічае «Саюз латышоў
Віцебскай вобл. «Даўгава».
Літ: Шкільтэр К. Латышскія калоніі
на Беларусі: Гіст. развіццё латышскіх сялян-
скіх таспадарак. Мн., 1931; Яго ж. Ьаічіі
хетпеекх Ваіікгееуца рігтх ші рёс ОкіоЬга
геУокісцаБ: УёЯшіхка топодгаПіа. Міпзка,
1935. Ігар Карашчанка.
ЛАТгШСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагіч-
ная культура кельцкіх плямён, якія ў
2-й пал. 1-га тыс. да н.э. насялялі тэр.
Еўропы ад Атлантыкі і Брытаніі да
паўд. схілаў Альпаў і зах. схілаў Карпат
(Закарпацкая Украіна). Назва ад мяст.
Ла Тэн у Швейцарыі, дзе ў 1854 зной-
дзены рэчы гэтай культуры. Насельніц-
тва Л.к. стварыла своеасаблівую цывілі-
зацыю, уплыў якой адчуваўся ва ўсёй
Еўропе. Ад Л.к. атрымаў назву асобны
перыяд жал. веку Еўропы латэн (5—1
ст. да н.э., паміж гальштатам і рымскім
часам). Уплыў Л.к. прывёў да стварэння
вял. кола т. зв. латэнізаваных археал.
культур Еўропы: пшэворскай культуры,
зарубінецкай культуры, Паянешці-Лука-
шоўка, ясторфскай і інш. Імпарты з
арэалу Л.к. і іх мясц. імітацыі знойдзе-
ны на тэр. Усх. Еўропы, у т.л. на Бела-
русі (фібулы, бранзалеты і інш.).
Літ. Б і д з і л я ‘В.І. Історія культурм За-
карпаття на рубежі пашоі ерн. Кн'ів, 1971;
ОёсЬеІеІіе I. Матіеі <ГагсЬёо1о&іе
ргёЬізІогіяііе, сеіііфіе еі ваііо-готаіпе. Т. 4
8есоп<1 а^е Фі Гег оц ёроцііе <1е Ьа Тёпе. 2 ё<1.
Рагі8, 1927; Р і I і р I. Кеііоте \ё ЦгМпі
Етгорё. РгаЬа, 1956; Яго ж. Кеіккіе
л
сіуіікасе а |еді Лссіісіуі. РгаЬа, 1969: К г а т е г
XV МапсЬіп^ II // Сегтапіа. 1962 Уоі. 40.
XV о і. п і а к 7 СКаОтсіно се1іу)скіс V. Роіьсе
ХУгосІам/; ХУапаа'уа. Кгакбч', 1970, Я г о *
ХУ&сЬоііпіе ро$гапіс7е кііІШгу Іаіеп8кіе|
ІУгосІа». еіс., 1974. Аляксандр Мядзведзеі
ЛАЎМЯНСКІ (І.ом'тіагіхкі) Генрык
(22.8.1898, мяст. Даўгі Вілкамірскага
пав. Ковенскай губ.. цянер Даўгуджай
Укмергскага р-на, Літва — 4.9.1984),
потьскі гісторык мелыявіст, славяна-
знавец. Акал. Польскай АН (1956). Ву
чыўся ў гімназіях Вільні, Чарнігава. У
час вучобы на гіст.-філал. ф-не Кіеўска-
га ун-та (з 1918) вял. ўплыў на яго зра-
біў М.В.Доўнар-Запольскі. Працягваў
алукацыю ў Віленскім ун-не імя Стафа-
на Баторыя. Д-р габілггаваны (1932).
праф. (1934) Віленскага ун-та. 3 1945
праф.. заг. кафелры гісторыі Усх. Еўро-
пы (пазней гісторыі СССР), з 1951 ды-
рэктар Ін-та гісторыі Пазнанскага
ун-та, заг. аддзела гісторыі ІІольшчы
феад. перыяду Ін-та гісторыі Польскай
АН. Даследаваў паліт., эканам, сац.,
ідэалагічныя. гіст.-геагр. праблемы ў
гісторыі ВКЛ. гісторыю рэлігіі і культу
ры слав. і балнкіх народаў у эпоху ся-
рэдневякоўя, прапэсы фарміраванпя
дзяржаўнасці на землях Цэнтр. і Усх
Еўропы. Вывучаў пытанні гісторыі Бс
ларусі: генезіс Поланкай зямлі. палзеі
1019 у Брэсне у сувязі з барацьбой Свя
таполка Улалзіміравіча і Яраслава Мул-
рага за кіеўскі нрастол, асобу кн. Вітаў
та. гасп., сац. і паліт. палставы і ўмовы
Круккай уніі 1385, вайсковыя попісы
ВКЛ у 16 ст., гасп. структуру і гандаль
Магілёва ў 16 ст., гісторыю Навагруд-
скага ваяв. да 18 ст. і інін.
Тв. $ніфа пад росхцікапіі зроІес/егіЯ'ла і
рагілк'а Іііешзкісво. Т. 1—2. ХУіІпо, 1931—32;
РсхІ5Сіу.у цозроііагсгс ібптюшапіа рагізіш
хІо'ліагіхкісЬ, УУагхха'ла, 1953; Та^асіпіспіе гоіі
Ыогтапбм.' м/ ^спе/іе рагіміл' йо^іагі^кісЬ,
ХУагегау/а, 1957; Рос/.дікі Роккі Т. 1—6.
ХУагьгач'а, 1963—85; Кеіі^іа Зкшіап і КІ
ііраёек (*. VI—XII). 2 чуб. ХУапаа'Уа, 1986;
Рус. пер. — Русь я норманны. М., 1985
Літ. ВагЛасЬ 3. Непгук Еожшагіхкі )ако
Ьасіас/ бгіеіб* І.іІ«/у ЬвЮгусхпе^ // ЕіШало-
ЗіаУіса Ро'папіепма. $1цёіа Ніяогіса. 1987. Т.
2 К о 8 т а п М. Зхкіс ёо роПгеШ ІІсгопево
Ео№тіагі8кі Н. Ргшу—І.іГчса—Кіхуіасу.
ІУагэгала. 1989. Генадзь Семянчук
ЛАЎНІК (польск. Іаргпік засядацель). 1)
член магістрата ў гарадах ВКЛ, якія
мелі магдэбургскае права. Выбіраліся
гар. абшчынай (грамалой), радай ні
прызначаліся войтам з мяшчан гэтага
горада. Разам з войтам складалі войтаў-
ска-іаўніцкі суд, які разглядаў крымі-
нальныя справы гараджан. Паколькі
нормы самакіравання ў гарадах паводле
магдэбургскага права адрозніваліся. су-
ловыя функцыі часта выконваў увссь
магістрат, а не толькі Л. У гаралах, што
не мелі маглэбургскага права, разам з
войтамі былі і Л., хоць магістрата (ра-
ды) не было. Так, у Клсцку (належаў
Рад івілам) у 1575 былі 3 Л., якія за вы-
кананне сваіх абавязкаў атрымлівалі
«вольныя» ад падаткаў участкі зямлі ў
горадзе. 2) Службовая асоба ў дзяржаў-
най (велікакняжацкай) вёсцы ВКЛ, уве-
Г.Лаўмянскі.
У.Лэ.Лаўрыненкаў
У.СЛаўрыновіч.
дзсная паводле «Уставы на валокі» 1557.
Выбіраўся або прызначаўся з за.можных
сялян (па 2—3 у кожнай вёсцы), падпа-
радкоўваўся войту. Л. разглядалі дроб-
ныя справы, выконвалі паліцэйскія
функцыі. У 16—18 ст. Л. былі ў пры-
ватнаўладальніцкіх вёсках.
Літ. Русская нсторнческая бнблнотека. Т
30. Юрьев, 1914; Копысскмй З.Ю. Со-
цнально-полнтнческое развнтне городов Бе-
лоруссмн в XVI — первой половмне XVII в.
339
ЛЛЎРЫШАВЛ
Мн., 1975, Грнцкевнч А.П. Частновла-
дельческне города Белорусснн в XVI—XVIII
вв Мн.. 1975. Анатоль Грыцкевіч
ЛАЎРЫНЕНКАЎ Уладзімір Дзмітрые-
віч (17.5.1919, в. ІІтахіна Ельнінскага
пав. Смаленскай губ., цяпср у Пачын-
каўскім р-не Смаленскай вобл. —
14.1.1988), удзельнік вызвалення Бела-
русі ў Вял. Айч. вайну. Двойчы Герой
Сав. Саюза (1943, 1944), кавалер баяво-
га ордэна Франныі «Жалезны крыж»
(1945). Іен.-палк. авіяцыі (1971). Скон-
чыў Чугусўскае васн. авіяц. вучылішча
(1941), васн. акадэмп імя Фрунзе (1948)
і Генштаба (1954). 3 ліп. 1942 на Зах.,
Варонежскім. Сталінгралскім, Паўд.,
3-м і 1-м Бел. франтах, улзельнічаў у
баявых вылетах з авіяпалком «Нарман-
дыя—Нёман»: камандзір звяна эскад-
рыллі знішчальнага авіяпалка. Зрабіў
448 баявых вылетаў, удзелыіічаў у 134
паветр. баях. збіў 46 самалётаў ворага.
Пасля вайны у Сав. Арміі. Чл. ЦК КПБ
(1966—71). Дэп. ВС БССР (1967—71).
Аўтар кніг «Вяртанне ў неба» (1974),
«Сокал-1» (1976), «Шпага гонару»
(1980, з М.Белаволам), «Без вайны»
(1982), «Сокал-2» (1988, з Белаволам) і
інш.
ЛАЎРЫНЙВІЧ Уладзімір Сцяпанавіч
(1913, в. Порса Вілейскага пав. Вілен-
скай губ., цяпер у Вілейскім р-не —
31.1.1945), Герой Сав. Саюза (1945). 3
1944 на 2-м і 1-м Бел. франтах. Куля-
мётчык сяржант Л вызначыўся ў час
ліквідацыі варожай групоўкі ва Усх.
Прусіі: 31.1.1945 адбіваў атаку гітлераў-
паў. палтрыманых танкамі і самаходны-
мі гарматамі; з гранатамі кінуўся пад
танк і падарваў яго; контратака была
адбіта. Яго імсм названа вуліца ў г. Ві-
лейка.
ЛАЎРЫНОВІЧ Эдуарл Віктаравіч [14
(27).10.1909, в. Кулакова Дрысенскага
пав., цяпср у Верхнялзвінскім р-не —
12.3.1982|, Герой Сав. Саюза (1944). 3
1933 на парт. рабоне ў Красналарскім
краі, з 1938 старшыня калгасаў у Буда-
Кашалёўскім р-не. 3 жн. 1941 у тыле
ворага: каманлзір дыверсійнай групы,
узвода, 1-й Гомельскай партыз. брыга-
ды. Званне Героя Сав. Саюза прысвое-
на за праяўленыя мужнасць і гераізм
пры выкананні ўрадавых заданняў. У
1943—71 на сав. і адм. рабоце. Аўтар
кн. «Вогненныя рэйкі» (2-е выд., 1974).
Яго імем названа вуліца ў г. Буда-Ка-
шалёва.
ЛАЎРЫШАВА. Лаўрышаў, вёска ў
Шчорсаўскім с/с Навагрудскага р-на.
На левым беразе р. Нёман. За 27 км на
У ад Навагрудка, 55 км ад чыг. ст. На-
ваельня. 249 ж., 110 двароў (1996).
Узнікла ў 13 ст. як пасе.іішча вакол
Лаўрышаўскага манастыра. 3 1795 у Рас.
імперыі. У 1885 вёска Нягневіцкай вол.
Навагрудскага пав. Мінскай губ., 460
ж., 52 двары, школа, царква, капліца. У
ЛАЎРЫШАЎСКАЕ
1908 — 513 ж., 77 двароў. 3 1921 у
Польшчы, вёска Нягневіцкай гміны
Навагрудскага пав., 214 ж., 38 двароў. 3
1939 у БССР, з 1940 цэнтр сельсавета
Любчанскага, з 1956 — Навагрудскага
р-наў. 3 1959 у Шчорсаўскім с/с. У
складзе калгаса «Звязда» імя 50-годдзя
СССР. Базавая шксла, дзіцячы сад,
Дом культуры, б-ка, фельчарска-аку-
шэрскі пункт, аддзяленне сувязі, мага-
зін. Помнік землякам, якія загінулі ў
Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры —
Успенская царква (1798) і помнік свя-
тому Елісею Лаўрышаўскаму (1996).
Уладзімір Бянько.
ЛАЎРЫШАЎСКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ, бел.
рукапісны помнік 1-й пал. 14 ст. Напі-
сана для Лаўрышаўскага манастыра
(Навагрудскі р-н) уставам на пергамен-
це царк.-слав. мовай. Тэкст размешча-
ны ў 2 калонкі. Мае 374 нумараваныя
старонкі. Змяшчае кананічны тэкст 4
евангельскіх кніг Новага запавету, што
ўзыходзінь да стараж.-рус. традыпыі.
дастасаваны да царк. службы (т. зв. ап-
ракас), а таксама 14 разгорнутых запісаў
14—16 ст. пра ўклады ў манастыр зем-
лямі, дваровымі людзьмі, збожжам, гра-
шамі з упамінаннем мясн. прозвішчаў і
геагр. пунктаў. Укладныя запісы пера-
мяжоўваюцца ўстаўкамі на старабел.
мове і маюпь сціслыя каментарыі 16—
17 ст. на бел. і польск. мовах. Кніга аз-
доблена вял. колькасню па-мастанку
выкананых ініныялаў у тэраталагічным
стылі і 19 мініяцюрамі на евангельскія
сюжэты, некаторыя — складаныя
шматфігурныя кампазіцыі. Пераплёт
зроблены з дошак, абцягнутых аксамі-
там. На пераплёце замацаваны адзін з
самых стараж бел. абкладаў. На вер-
хняй вокладцы 4 навутольнікі з бірузой.
Іх краі, звернутыя да цэнтра, аздоблены
суцэльным карункавым арнаментам. У
цэнтры абклада на сярэбранай пласпіне
выява святога з дзідаю і шчытом. Не-
кат. даследчыкі лічаць, што ў вобразе
святога ўвасоблены заснавальнік Лаў-
рышаўскага манастыра Войшалк', на
думку інш. даследчыкаў — гэта Дзміт-
рый Салунскі. Сярэднік на ніжняй вок-
ладцы — пазалочаны крыж-распянце.
Кніга рэстаўрыравана ў 1887. Зберага-
ецца ў б-цы імя Чартарыйскіх у Крака-
ве.
Літ:. Шапов Я.Н. Восточнославянскяе
н южнославянскне рукопнсные кнмгн в соб-
раннях Польской Народной Республнкв. М.,
1976. Вып. 1. С. 78—85; Свентнпкнй
Н.С. Лаврашевское Евангелне начала XIV в.:
(Палеогр.-граммат. опнсанне) // Нзв. отд.
Рус. яэ. м словесноств нмп. Академмн наук.
СПб., 1913. Т 18, кн 1. Аляксей Пяткевіч.
ЛАЎРЫШАЎСКІ МАНАСТЫР, адзін з
найб. старажытных манастыроў Белару-
сі. Існаваў у в. Лаўрышаў каля Нава-
грудка ў 13—19 ст. Згадваецца ў летапі-
сах ВКЛ, «Хроніцы» М.Стрыйкоўскага.
у працах правасл. (П.Магіла), уніянкіх
(І.Сцябельскі) і каталіцкіх (А.Каяловіч)
гісторыкаў 17 ст. Засн. ў 13 ст. вял. кн.
Да арт Лаўрышава Помнік пранадобнаму
Елісею Лаўрышаўскаму. 1996.
ВКЛ Войшалкам у манастве Лаўрыш, ад
яго імя атрымалі сваю назву манастыр і
вёска. (Паводле царк версіі заснаваль-
нікам манастыра лічыцца прападобны
Елісей Лаўрышаўскі, якому ў 1996 у
Лаўрышаве адкрыты помнік.) На думку
М.Ермаловіча, СДуміна, манастыр за-
сноўваўся як апора правасл. хрысціяні-
запыі гіст. Літвы. У 13 ст. быў алным з
цэнтраў летапісання Беларусі. Каля
1329 тут створана Лаўрышаўскае еван-
Пераптёт з абклалам (16 ст ?) Лаўрышаўска-
га свангеіля
гелле. У 14—15 ст. манастыр атрымаў ад
Хадкевічаў, Храптовічаў і мясн. шляхты
значныя падараванні ў выглядзе ворных
зямель, сенажацей, вадаёмаў, вёсак з
сялянамі, права збору царк. дзесяціны.
У 16 ст. пры манастыры працавала пра-
васл. інкола. У 1596 манастыр стаў уні-
яцкім, з 1615 належаў базыльянам. У
1621 і 1623 тут праходзілі базыльянскія
кангрэгацыі (з’езды членаў ордэна з
удзелам вышэйшых іерархаў уніяцкай
царквы), на якіх выпрацоўваліся аргані-
зан. асновы ордэна, царк. палітыка. У
сувязі са скасаваннем мітра'палітам
Х.Руцкім у Лаўрышаве архімандрыі і
падпарадкаваннем Л.м. разам з уладан-
нямі Навагрудскаму манастыру, а так-
сама з адбіраннем падараванняў свецкі-
мі асобамі манастыр у сярэдзіне — 2-й
пал. 17 ст. збяднеў і заняпаў. Пытанне
пра аднаўленне архімандрыі абмяркоў-
валася на Віленскай (1636), Наваград-
скай (1671), Жыровіцкай (1675) і Бельс-
кай (1709) кангрэгацыях базыльян. У
канцы 18 — 1-й трэні 19 ст. тут дзейні-
чала Брэсцкая епархіяльная уніяцкая
семінарыя, была б-ка (каля 500 тамоў,
1824) і архіў з вял. зборам дакументаў
14—19 ст. ІІры царкве існавала брац-
тва. Апошні раз манастырскі комплекс
быў адбудаваны ў 1775—80. Ён складаў-
ся з драўляных званіцы, кляштара, цар-
квы і невял. мураванай пабудовы, дзе
знаходзіліся б-ка і склад. У 1816 манас-
гыр валодаў 3 вёскамі (Лаўрышаў, Лы-
чыпы і Купіск) з 18 валокамі зямлі і 588
сялянамі. У 1824 у манастыры было 5
манахаў. У 1834—36 Л.м. скасаваны.
Яго збудаванні не зберагліся. Інвентары
манастыра канца 18 — пач. 19 ст. за-
хоўваюнца ў рукапісным аддзеле б-кі
Вільнюскага ун-та.
Кр.. Археографнческнй сбормнк докумен-
тов, относяшнхся к нсторнн Северо-Запад-
ной Русн. Внльна, 1900. Т. 12. С. 17—163;
Там жа. 1902. Т. 13. С. 8—18; Опнсанне до-
кументов архмва западно-русскнх уннатскнх
мнтрополнтов. Т. 2. СПб., 1907, Полное соб-
ранне русскнх летопнсей. М., 1980. Т. 35. С.
94. Сеятлана Марозаеа.
ЛАЎРЭНЦЬЕЎСКІ ЛЁТАПІС, стара-
жытнарускі летапісны звод 14 ст. Пера-
пісаны з больш даўняга спіса манахам
Лаўрэнціем (адсюль назва), магчыма, у
Ніжнім Ноўгарадзе або Уладзіміры.
Збярогся ў пергаментным рукапісе 1377.
Складаецца з «Аповесці мінулых гадоў»
(самы дасканалы тэкст) і летапісу 12—
13 ст., прысвечанага гісторыі ІІаўн.-
Усх. Русі. Апошнія запісы датаваны
1305. Змяшчае таксама «Павучанне
Уладзіміра Манамаха» (пад 1096), па-
данне пра Рагнеду (пад 1128), агіягра-
фічную аповеснь «Жыннё Аляксандра
Неўскага» (пад 1263). Данёс каштоўныя
звесткі па гісторыі Русі і асобных яе зя-
мель (Кіеўскай, Наўгародскай, Полац-
кай, Уладзіміра-Сузлальскай). пра дзей-
наснь стараж.-рус. князёў, у тд. Усясла-
ва Брачыславіча, па гісторыі культуры і
мастацтва ўсх. славян. Як літ. твор уяў-
ляе сабой звод датаваных гіст. апавя-
данняў і дзелавых запісаў размешчаных
у храналапчнай паслядоўнасці, аб’ядна-
ных агульнай тэмай (гіст. Русі), споса-
бам летапіснага адлюстравання мінулага
і пагадовай формай выкладу. Упершы-
ню апубл. ў 1846 у Поўным зборы рус-
кіх летапісаў (т. 1). Зберагаецца ў Рас.
нац. б-цы ў С.-Пецярбургу.
Публ.-. Полное собранне русскнх летоіш-
сей. Т. 1. М., 1962.
Літ.'. Шахматов А.А. Обозренне рус-
скнх летопнсных сводов XIV—XVI вв. М.;
Л., 1938; Прнселков М.Д. Лаврентьев-
ская летопнсь: (нсторня текста) // Уч. зап.
ЛГУ. № 32. Сер. пст. наук Л., 1939. Вып. 2;
Л у р ь е Я.С. Обшерусскне летопнсм XIV—
XV вв. Л., 1976. Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛАЎСКІ Вячаслаў Якубавіч [15(27).
11.1900, в. Слачва Наваірудскага пав.,
цяпер Навагрудскі р-н — 25.9.1951],
дзеяч бел. студэнцкага руху, педагог.
Скончыў Пражскі політэхн. ін-т (1929).
У 1-ю сусв. вайну ў 1916 у бежанцах на
Бабруйшчыне. 3 вясны 1919 арганізаваў
у Ігуменскім пав. бел. школы і культ.-
асв. гурткі, адзін з заснавальнікаў Бел.
школьнай рады. У час вучобы ў Нава-
грудскай бел. гімназіі (1920—22) кіра-
ваў бел. вучнёўскім гуртком, наладжваў
бел. спектаклі. У час вучобы ў Празе
быў адным з кіраўнікоў студэнцкіх філіі
Бел. сял. саюза і секцыі Бел, грамады,
сакратаром бел. скаўцкай арг-цыі «Со-
кал», членам Крывіцкага (Беларускага)
навук. т-ва імя Ф.Скарыны. Адзін з за-
снавальнікаў у жн. 1924 Аб’яднання
бел. студэнцкіх арг-цый (АБСА), член
яго прэзідыума. Удзельнічаў у рабоце
8-га кангрэса Міжнар. студэнцкай кан-
ферэнцыі ў Празе (жн. 1926), на якім
АБСА прынята ў гэту арг-цыю. Пасля
стварэння ў 1925 Бел. рады ў Празе
выбраны яе сакратаром. Вярнуўшыся ў
Зах. Беларусь, у 1930—34 працаваў
выкладчыкам у Навагрудскай бел. гім-
назіі. 3 1939 нач. Лідскага дарожнага
аддзела. У час акупацыі Беларусі супра-
цоўнічаў з ням.-фаш. захопнікамі, у
1942—44 быў членам Лідскага Бел. нан.
к-та. Арыштаваны органамі НКУС у
1945 і засуджаны да зняволення. Памёр
у лагеры ў Інце (Рэспубліка Комі).
Арсень Ліс, Уладзімір Ляхоўскі.
ЛАЎСКІ БОЙ 1942, бой паміж парты-
занамі брыгады імя Варашылава Мін-
скай вобл. і карнай экспедыцыяй ням,-
фаш. захопнікаў 3 снсж. каля Лаўскага
лесу ў Капыльскім р-не ў Вял. Айч.
вайну. Супраць партызан гітлераўцы кі-
нулі 7 тыс. карнікаў з танкамі, бронема-
шынамі, артылерыяй. Засада з 18 пар-
тызан (камандзір ВЛ.Драздовіч; усе загі-
нулі) каля в. Клецішча за 4 гадз адбіла
8 атак, знішчыла шмат жывой сілы во-
рага. За гэты час брыгада эвакуіравала
шпіталь і арганізавана ўступіла ў бой,
які працягваўся ўвесь дзень; уначы пар-
тызаны выйшлі з акружэння. Каля
Клецішча на магіле загінуўшых парты-
зан пастаўлены помнік.
ЛАЎЦЯВІЧУС (Ідшсеуіёшв) Эдмундас
[18(31).7.1906, Шаўляй, Літва —
7.1.1973], літоўскі гісторык мастацгва.
Скончыў Каўнаскі (1929) і Вільнюскі
(1950) ун-ты. Працаваў у мін-ве фінан-
саў (1925—35), пасольстве Літвы ў Лон-
дане (1935—40). 3 1940 выкладаў у ся-
рэдніх і вышэйшых навуч. установах
Вільнюса, працаваў у Дзярж. мастацкім
музеі Літвы. У працы «Папера ў Літве ў
XV—XVIII стст.» (1967, рус. пер. 1979)
сабраў звесткі пра паперні ў Вільні,
Слуцку, Паставах, Гальшанах, Смаргоні
і інш. Да яе далучаны атлас вадзяных
знакаў з выявамі больш за 4 тыс. філі-
граней. У манаграфіі «Кніжныя пера-
плёты XV—XVIII стст. у бібліятэках
Літвы» (1976) сабраў звесткі пра 130
майстроў-пераплётчыкаў, апісаў каля
600 пераплётаў рукапісных кніг і ста-
радрукаў. Валерый Пазднякоў.
лАхВА, вёска, цэнтр сельсавета ў Луні-
нецкім р-не, на р. Смердзь. На шашы
Лунінец — р.п. Мікашэвічы. За 25 км
на У ад Лунінца, 2 км ад чыг. ст. Лахва
на лініі Лунінец — Калінкавічы. 1850
ж., 652 двары (1966).
У 16 ст. вёска ў Наваірудскім пав.
ВКЛ. Належала вял. князям, потым
Кішкам, Радзівілам, Вітгенштэйнам. 3
17 ст. мястэчка, непадалёку існаваў ся-
дзібны комплекс. У 18 ст. ў Л. пабуда-
ваны палац, у 1746 — мураваны Троіцкі
касцёл (не збярогся). 3 1793 у Рас. ім-
перыі. У пач. 19 ст. працавалі ф-кі па
вырабе плеценай мэблі. У 1886 мястэч-
ка, цэнтр воласці Мазырскага пав. Мін-
скай губ., 892 ж., 112 двароў, школа, 2
царквы, капліца, 2 сінагогі, 2 крамы. 3
1921 у складзе Польшчы. 3 1939 у
БССР. 3 1940 цэнтр сельсавета Луні-
нецкага р-на. У Вял. Айч. вайну ням.-
фаш. захопнікі загубілі ў Л. 437 ж., спа-
лілі 168 двароў. Вясной 1942 фашысты
стварылі ў Л. гета, куды было сагнана
больш за 2500 яўрэяў з Л. і наваколь-
ных мястэчак і вёсак. 3.9.1942 у час зні-
шчэння гета адбылося паўстанне, у вы-
ніку якога каля 600 чал. выратавалася.
У 1972 — 2374 ж., 675 двароў. Л. —
нэнтр калгаса «Перамога», дзейнічаюць
рыбгас, нафтабаза. Сярэдняя школа,
яслі-сад, Дом культуры, б-ка, бальніца,
дзіцячы санаторый, аддз. сувязі, магазі-
ны. За 2 км ал вёскі селішча жал. веку.
Брацкая магіла сав. воінаў і партызан,
магілы ахвяр фашызму. Помнік архітэк-
туры — Прачысценская царква (1880-я
г.).
ЛАЦІНСКАЯ ЛІТАРАТЎРА БЕЛА-
РЎСІ, літаратура на лацінскай мове,
створаная беларусамі або выхадцамі з
інш. краін пераважна на бел. землях і
на мясц. тэматыку. Адлюстроўвае важ-
нейшыя падзеі гісторыі, культуры, по-
быту, асаблівасці характару, звычаяў і
нораваў бел. народа. Яе зараджэнне і іс-
наванне звязана з працэсам пашырэння
сувязей з зах.-еўрап. краінамі, засваен-
ня антычнай культ. традыцыі і яе стала-
га кампанента — лац. мовы. Захаваліся
помнікі Л.Л.Б. 13 — сярэдзіны 19 ст.
Паводле моўных асаблівасцей вылуча-
юць 2 перыяды ў развіцці Л.л.Б. — ся-
рэдневяковы (14—15 ст.) і новаланінскі
(16—18 ст.). Апошні ў адпаведнасці з
асн. гіст. эпохамі падзяляецца на; Адра-
джэнне (Рэнесанс, 14—16 ст.), Асвет-
ЛАЦІНСКАЯ
ніцтва (17—18 ст.) і інш. 3 часоў сярэд-
невякоўя вядомы шматлікія эпісталяр-
ныя і дакумент. крыніцы некат. геагр. і
хранікальных твораў. Сярод іх дакумен-
ты і лісты вял. кн. ВКЛ Міцдоўга, Ге-
дзіміна і інш., «Апісанне зямель» невяд.
аўтара 2-й пал. 13 ст., які быў сведкам
каранацыі Міндоўга, лац. варыянт бел.
летапісу канца 15 ст. «Огі^о ге^нгп»
(«Пачатак праўлення Ягайлы і княжан-
ня Вітаўта»), У эпоху Адраджэння
Л.л.Б. набыла большую дасканаласць,
узбагацілася новымі формамі і жанрамі,
стварыла шэдэўры бел. і сусв. л-ры. У
героіка-эпічным творы «Пруская вайна»
(1516) Я.Вісліцкага ўслаўляецца перамо-
га над Тэўтонскім ордэнам у Грунвальд-
скай бітве 1410. Веліч і магутнасць
ВКЛ, яго ўладароў, прыгажосць роднай
зямлі паказаў Мікалай Гусоўскі ў паэме
«Песня пра зубра» (1518). Пафасам зма-
гання за незалежнасць прасякнуты тво-
ры позняга Рэнесансу — «Паход на
Масковію князя Крыштафа Радзівіла»
(1582) Ф.Градоўскага і «Радзівіліяда»
(1588) Я.Радвана. Рэфармацыйны рух
канца 16 ст. выклікаў да жыцця шэраг
філас. і палемічных твораў С.Буднага
(каля 1530—1593) і \.Волана (пасля
1530—1610). Бел. барока ў лац. л-ры
пралстаўлена творамі «Падарожжа ў
Ерусалім» (1601) М.К.Радзівіла, «Пра
норавы татар, літоўцаў і маскавітаў»
(1615) Міхалона Літвіна, дыярыушам
«Мемуары пра падзеі ў Польшчы
(1632—56)» А.С.Радзівіла (выд. на
польск. мове ў 1836). Значны ўклал у
распрацоўку эстэт. канцэпцыі барока
зрабіў М.К. Сарбеўскі (1595—1640), за
свае паэт. творы празваны «хрысціян-
скім Гарацыем». Завяршальным этапам
у развіцці Л.Л.Б. стала эпоха Асветніц-
тва. У літ. творачасці асветнікаў вылу-
чаюцца 2 асн. кірункі — класіцызм і
сентыменталізм. Яркім прадстаўніком
класіцызму быў М.Карыцкі (1714 —
1781), вядомы філас. і маральна-рэліг.
творамі (цалкам апубл. пасля яго смер-
ці). Паэзія сентыменталіста Ф.Князьні-
на (1750—1807) прасякнута глыбінёй
пачуццяў да Радзімы, тонкім успрыман-
нем прыроды, перажываннямі за лёс
свайго народа пасля падзелаў Рэчы
Паспалітай. Вял. гіст. каштоўнасць ма-
юць і інш. лацінамоўныя крыніцы, у
тл. дыпламатычная перапіска, прывілеі,
вопісы маёмасці, навук. трактаты,
школьныя канспекты, дзённікі, фінан-
савыя рахункі, муз. зборнікі, панегірыч-
ныя творы, прамовы, судовыя справы і
інш. Як і зах.-еўрап. л-ры, П.Л.Б. адыг-
рывала вядучую ролю ў літ. працэсе,
была яго арганічнай саст. часткай, са-
дзейнічала развіццю нац. культуры, хут-
чэйшаму засваенню апошняй здабыткаў
антычнай і новаеўрап. л-р. Яна значна
паўплывала на выспяванне асобных
жанраў нац. л-ры, фарміраванне бел.
літаратурнай мовы, пранікненне ў бел.
л-ру новых сюжэтаў і маст. прыёмаў.
ЛАЦІНСКАЯ
Літ.: Дорошкевмч В.Н. IІоволатнн-
ская поэзяя Белоруссня н Лмтвы: Первая по-
ловнна XVI в. Мн., 1979; Жлутка А. Ла-
цівская літаратура як феномен беларускай
культуры // Спалчына. 1993. № 2.
Алесь Жіутка.
ЛАЦІНСКАЯ МОВА, латынь, адна са
старажытных індаеўрапейскіх моў. Ад-
носіцца да італійскай групы. Назва ад
племя лацінаў, якія ў 1-м тыс. да н.э.
насялялі вобласць Лацый на 3 сярэдняй
часткі Апенінскага п-ва. ['ал. горадам
лацінаў быў Рым (засн. ў 8 ст. да н.э.),
ад якога навакольныя плямёны атрыма-
лі назву рымлян. Першыя пісьмовыя
помнікі з 6 ст. да н.э. Л.м. рымскага ча-
су (ад узнікнення Рыма да падзення
Рымскай імперыі ў 5 ст. н.э.) у сваім
развіцці прайшла некалькі перыядаў —
далітаратурная латынь (да 3 ст. да н.э.),
«архаічная латынь» (3—2 ст. да н.э.),
класічная, або «залатая латынь» (1 ст.
да н.э. — 1 ст. н.э.), паслякласічная,
або «сярэбраная латынь» (1—2 ст. н.э.),
«позняя латынь» (3—5 ст. н.э.). Найб.
росквіту літаратурная Л.м. дасягнула ў
перыяд «залатой латыні» ў творах Цэза-
ра, Цыцэрона, Вергілія, Гарацыя, Аві-
дзія. Л.м. пашыралася разам з рымскімі
ўладаннямі. да сярэдзіны 3 ст. да н.э.
перасягнула мсжы Італіі, да пач. 2 ст.
н.э. запанавала ва ўсёй Зах. Еўропе і на
частцы Цэнтр. Еўропы. Пасля гібелі
Зах.-Рымскай імперыі (5 ст. н.э.) з дыя-
лектаў Л.м. пачалі фарміравацца раман-
скія мовы, а сама яна была запазычана
хрысціянствам і набыла асаблівы статус
сакральнай, а таксама стала мовай шко-
лы, адміністрацыі, суда, навукі і інш.
сфер. Сярэдневяковая Л.м. харакіары-
завалася пэўным адступленнем ад моў-
ных нормаў класічнага перыяду, спра-
шчэннем сінтаксісу, значна папоўнілася
мясц. лексікай і наватворамі. У перыяд
Адраджэння ў выніку намаганняў філо-
лагаў і выдання твораў рымскай л-ры
адбыўся паварот да «залатой латыні»
Цэзара і Цыцэрона. Да сярэдзіны 19 ст.
латынь заставалася асн. кампанентам
сістэмы класічнай адукацыі, што грун-
тавалася на вывучэнні антычнай л-ры,
культуры і гісторыі, а таксама класіч-
ных грэчаскай і лац. моў і асноў хрыс-
ціянскага веравучэння. Адначасова кла-
січная адукацыя была часткай антычнай
традыныі, якая разам з хрысціянскай і
нар. традыцыйнымі плынямі складала
духоўнае ядро сўрап. нац. кулыур. На
Л.м. пісалі свас творы св. Аўгусцін, св.
Тамаш, Дантэ, Ф.Петрарка, Т.Мор,
Эразм Ратэрдамскі, РДэкарт, М.Капер-
нік, Б.Спіноза, І.Ньютан і інш. На ёй
напісаны шматлікія дакументы, з якіх
для бел. гісторыі вял. цікавасць маюць
дыпламат. матэрыялы Зах. і Цэнтр. Еў-
ропы, перапіска з папскім прастолам,
ням. лацінамоўныя хронікі сярэдневя-
коўя.
На Беларусь Л.м. прынесена разам з
хрысціянствам і развівалася тут у адпа-
веднасці з агульнаеўрап. тэндэнцыямі. 3
10 ст. яе вывучалі ў школах пры храмах
і княжацкіх дварах, з 13—14 ст. стала
неад’емным элементам культ. жыцця.
Да сярэдзіны 19 ст. на Л.м. вялося
школьнае навучанне, пісаліся навук.
трактаты і маст. творы, яна ўжывалася ў
судовай справе і фінансавых дакумен-
тах. Латынь была саст. часткай жыцця
нац. эліты, без ведання якой нельга бы-
ло лічыцца адукаваным чалавекам. На
ёй вяліся дзённікі, асабістая перапіска,
дыспуты і прыватныя гутаркі, быў ство-
раны своеасаблівы элітарны фальклор
(творы К.Жэры, студэнцкія канспекты,
зб-кі розных гісторый). Была створана
багатая л-ра высокай маст. вартасці (гл.
Лацінская літаратура Беларусі). Як
адзін з гал. «ключоў» да еўрап. культур,
моў і міжнар. навук. тэрміналогіі Л.м.
ўключана ў школьныя праграмы зах,-
сўрап. краін. Яна з’яўляецца афіц. мо-
вай Ватыкана і каталіцкай царквы. Вы-
карыстоўваецца ў навук. тэрміналогіі. У
канцы 18—20 ст. вывучэнне Л.м. на Бе-
ларусі звузілася. У наш час назіраецца
працэс вяртання яе ў адукац. сістэму як
прадмета і элемента універсітэцкай спе-
цыялізацыі «класічная філалогія». Л.м.
вывучаюць на гіст., мед., філал. і юрыд.
ф-тах ВНУ Беларусі.
Літ.: Тронскнй К.М. Очеркн нз мсто-
рмн латанского языка. М.; Л, 1953; Рад-
ц н г С.Н. Введенне в класснческую фнлоло-
гмю. М., 1965. Алесь Жлутка.
ЛАЦІС Ян Янавіч (1897, Ліфляндская
губ., цяпер Латвія — 10.3.1937), савецкі
ваен. дзеяч, камкор (1927). 3 1916 у ар-
міі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 нам.
старшыні палкавога к-та; пасля Кастр.
рэвалюцыі камісар палка, камандзір ба-
тальёна Чырв. гвардыі, Галаўнога рэв.
атрада латышскіх стралкоў. У пач.
студз. 1918 на чале гэтага атрада пры-
быў у Стаўку Галоўнакамандуючага ў
Магілёве, удзельнічаў у ліквідапыі Доў-
бар-Мусніцкага мяцяжу 1918. 3 сак. 1918
у Маскве, нач. аховы Крамля. 3 чэрв.
1918 нач. 15-й Інзенскай стралк. дывізіі
на Усх. фронце. У сак.—маі 1919
удзельнічаў у абарончых баях супраць
войск А.І.Дзянікіна ў раёне Луганска, з
ліст. — на Паўд. фронце. Пасля гра-
мадз. вайны вучыўся на акад. курсах
пры Ваен. акадэміі ў Маскве. 3 1924
нач. Кіеўскай аб’яднанай вайск. школы,
з 1927 камандзір армейскага корпуса. 3
1932 камандзір копуса чыг. войск. Вы-
біраўся чл. ВЦВК. Эдуард Карніловіч.
ЛАШАНКОЎ Міхаіл Іванавіч (н.
18.11.1951, в. Новае Хорабрава Аршан-
скага р-на), бел. археолаг. Канд. гіст. н.
(1991). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1977).
3 1978 супрацоўнік Ін-та гісторыі АН
Беларусі. Вывучае помнікі жалезнага
веку, у т.л. мілаградскай культуры. Да-
следаваў гарадзішчы Ліпнякі, Ястрабка
Лоеўскага, Ліскі, Рассвет Рэчыцкага,
Пятровічы Бабруйскага р-наў і інш.
Тв.: О хозяйственных занятнях населення
болотных городмш Южной Белорусснн //
Древностн Белорусснн н Лнтвы. Мн., 1982;
Укренлення городшца Ястребка // Древноста
Лнтвы н Белорусснм. Внльнюс, 1988; Тыпа-
логія гліняных грузікаў з усходнепалескіх га-
радзішчаў мілаградскай культуры // Весці АН
БССР. Сер. грамад. навук. 1989 № 5; Яс-
требка — городшце ммлоградской культуры
// Гіст.-археал. зб. Мн., 1994. № 3; К вопросу
о бронзолнтейном ремесле населенмя мнло-
градской культуры (разам з Т.Б.Барцавай ) //
Там жа. Мн., 1995. № 6.
ЛАШТ (ням. Ьахі цяжар, груз), алзінка
масы ў сістэме мер ВКЛ. Выкарыстоў-
ваўся у балт. партах у 13—20 ст. у асн.
для вымярэння ёмістасці марскіх і рач-
ных суднаў пры гандлі с.-г. прадукгамі
(збожжа, масла, паташ, смала, лзёгаць,
лён і інш.). Найб. значэнне мелі велі-
чыні Л., прынятыя пры экспарце тава-
раў у Рыгу, Гданьск, Крулявец (Кёніг-
сберг) і інш. У 15—18 ст. польскі
Л. змяшчаў 30 карцаў варшаўскіх, быў
роўны 60 карцам гданьскім (2007—3003
літры, або 2107—2124 кг пшаніцы).
Крулявецкі Л. алпавядаў 8 літоў-
скім бочкам і 3 чвэрцям. Р ы ж с к і Л.
13 ст. складаў 30 рус. коп (кожная 8 лі-
вонскіх фунтаў), быў роўны 165 пудам
(2802,7 кг). 3 15 ст. ў залежнасці ад ты-
пу тавараў ён знізіўся да 90 пудоў (1474,
19 кг) і 72 пудоў (1179,3 кг). У 17—18
ст. пад назвай «прыбалтыйскага» або
«літоўскага» рыжскі Л. змяшчаў 45 пур
(1 пур роўны 105 фунтам) або 8 бочак з
асьмінай ці 12 беркаўцаў (каля 120 пу-
доў, або 1965,588 кг). Быў таксама Л. у
12 бочак, адпавядаў 109 фаскам (1785.41
кг) або 30—32 карцам кракаўскім
(1890—2016 кг, ці 2578,7—2750,6 літ-
раў). Паводле Тапаграфічнага апісання
Полацкага намесніптва за 1792, рыжскі
Л. па Зах. Дзвіне змяшчаў 15,5 рус.
чвэрцяў або 22,5 рыжскіх бочак (124 пу-
ды, ці 1789,78 кг). Той жа Л. пшаніцы
або ячменю ўмяшчаў 16,5 рус. чвэрней
ці 24 рыжскія бочкі (2330 кг), аўса —
21 рус. чвэрць або 30 рыжскіх бочак
(2966 кг). Рускі Л. 17—18 ст. змя-
шчаў 72 пуды (1179,3528 кг), у канцы
19 ст. — 149,475 пудоў (2448,3855 кг). У
цэлым карабельны або фрахтавы Л. ва-
гаўся ад 1,5 да 3 т.
Літ.: III о с т ь н н Н.А. Очеркн нсторнн
русской метрологнм, XI — начало XX в. 2
нзд. М., 1990 Яўген Анішчанка.
ЛАШЧ (Еахгсх) Марцін (11.11.1551, г.
Каліш, Польшча — 24.5.1615), царк.-
грамадскі дзеяч Рэчы Паспалітай, пале-
міст, ідэолаг Конгррэфармацыі. Вучыў-
ся ў езуіцкім калегіуме ў Пултуску, дзе
ў 1570 уступіў у ордэн езуітаў, пасля ў
Браневе. У 1571—74 вывучаў філасофію
ў Віленскім езуіцкім калегіуме. Займаў
духоўныя і адм. пасады ў Пултуску,
Познані, Любліне. 3 1593 прапаведнік у
Вільні, дзе ў 1594 выдаў шэраг палеміч-
ных твораў на польск. мове. Супраць
дзсячаў Рэфармацыі Войцеха з Каліша,
М. Чаховіца, Я.Немаеўскага накіравана
яго кніга «Юдыцыюм або розум...»,
падпісаная псеўданімам «Мікалай Ісіё-
ра, ашмянскі пробашч». Кніга Л. «Аку-
ляры на люстэрка хрысціянскага наба-
жэнства ў Польшчы...» (надрукавана
пад псеўданімам Марцін Тварыдла) скі-
равана супраць кнігі Б.Ш.Турноўскага
«Люстэрка хрысціянскага набажэн-
ства...» (Вільня, 1594), у якой выклада-
ліся погляды плыні «чэшскіх братоў».
Пал псеўданімам М.Тварыдла ў Вільні
выдаў твор «Евангельская вячэра». 3
1595 Л. жыў у Кракаве, Торуні, Позна-
ні, Львове. Шматлікія палемічныя тво-
ры Л. атрымалі шырокую вядомасць
дзякуючы яркай вобразнай мове, якая
часам пераходзіла ў лаянку, аднак ім не
хапала грунтоўнай аріументацыі.
Літ: \ а I о гі 5 к і В. Еазгсх Магсіп //
Роккі зкдапік ЬіовгаЯсгпу. У/госіа» еіс.. 1973.
Т 18/2. г. 77
ЛЕАНАРДАЎ Дзмітрый Сяргеевіч
[9(21).10.1871, с. Узунава Тульскай губ.,
цяпер у Сярэбрана-Прудскім р-не Мас-
коўскай вобл. — 1915], гісторык і педа-
гог. Скончыў Кіеўскую духоўную акадэ-
мію (1896). Працаваў выкладчыкам у
Полацкім духоўным вучылішчы, у Ві-
цебскім настаўніцкім ін-це (з 1910). Аў-
тар працы «Полацкі князь Усяслаў і яго
час» (1912—16), у якой даў нарыс гісто-
рыі Полацкага княства 10—12 ст., яго
ўнутр. становішча і ўзаемаадносін з
інш. стараж.-рус. землямі і на гэтым
фоне паказаў жыццё і дзейнасць Уся-
слава Брачыславіча, яго палітыку, накі-
раваную на расшырэнне Полацкай зям-
лі і забеспячэнне яе эканам. і паліт. са-
мастойнасці.
ЛЕАНКОЎ Пракоп Васілевіч [1881, в.
Кругавец Рагачоўскага пав. Магілёўскай
губ., цяпер у Жлобінскім р-не —
27.12.1914 (9.1.1915)], кавалер 4 Георгі-
еўскіх крыжоў. 3 сялян. У 1902 прызва-
ны ў армію, потым на звыштэрміновай
службе. У 1914 падпрапаршчык 97-га
пях. Ліфляндскага палка. 3 пач. 1-й
сусв. вайны на Паўн.-Зах. фронце. За
асабістую мужнасць і іераізм у баях уз-
нагароджаны Георгіеўскімі крыжамі:
4.8.1914 — 4-й ступені, 7.8.1914 — 3-й
ступені, 23—24.9 1914 — 2-й ступені,
18.10.1914 — 1-й ступені. Загніуў у баі.
ЛЕАНбВІЧ Іван Сямёнавіч (3.7.1920, в.
Слабодка Мінскага пав., цяпср у Дзяр-
жынскім р-не — 12.11.1946), Герой
Сав. Саюза (1944). Скончыў Мінскі аэ-
раклуб (1938), Харкаўскую ваен. авіяц.
школу (1939), Краснадарскую ваен. аві-
яц. школу пілотаў (1940). 3 1942 на Ле-
нінградскім, Волхаўскім, Карэльскім
франтах: пілот, камандзір звяна, нам.
камандзіра, штурман эскадрыллі зні-
шчальнага палка ст. лейтэнант Л. зрабіў
340 баявых вылетаў, удзелыіічаў у 51
паветр. баі, збіў 28 самалётаў праціўні-
ка. Загінуў у аўтакатастрофе.
ЛЕАНТбВІЧ Фёдар Іванавіч [1833, с.
Папоўка Канатопскага пав. Кіеўскай
губ., цяпер Канатопскі р-н Сумскай
вобл., Украіна — 21.12.1910 (3.1.1911)],
гісторык права, прадстаўнік т.зв. «юры-
дычнай школы» рус. гістарыяірафіі 2-й
пал. 19 ст. Д-р права (1868). Скончыў
Кіеўскі ун-т (1860). 3 1863 прыват-да-
цэнт Кіеўскага, з 1865 Новарасійскага
(Адэса) ун-таў, з 1869 праф., рэктар, з
1878 дэкан юрыд. ф-та, у 1881—84 пра-
рэктар Новарасійскага ун-та. У 1892—
1902 чытаў курс рус. права ў Варшаў-
скім ун-це. Даследаваў гісторыю дзярж.
устаноў і права Стараж. Русі і ВКЛ.
Развіваў тэорыю абшчыннага паходжан
ня Рус. дзяржавы. Вывучаў праблемы
прыняцця польскага права ў ВКЛ, гіс-
тарыяірафіі права паўд. славян, несла-
вянскіх народаў Расіі і інш. Падрыхта-
ваў да друку больш за 750 актаў 1413—
1507 з Метрыкі ВКЛ. За манаграфію
«Нарысы гісторыі літоўска-рускага пра-
ва» (1894) Увараўская прэмія 1895.
Тв.: Крестьяне юго-занадной Росснн по
лнтовскому праву XV н XVI столетнй Кнев,
1863; Нстормческое мсслсдованме о правах
лнтовско-русскмх евреев. // Уннв. мзв. Кнев,
1864. № 3 — 4; Русская Правда н Лнтовскнй
статут... Кнев, 1865; Спорные вопросы по мс-
тормн русско-лнтовского права. СПб., 1893.
Областное управленме в Велмком княжестве
Лнтовском до н после Люблннской уннн //
Юрнд. зап., нзд. Демндовскнм юрнд. лнцеем.
1908. Вып. 2; 1909. Вып. 1 — 2; 1910. Вып. 1.
ЛЕАШЙНЯ Яўген Варфаламеевіч
[10(23).12.1900, пас. Альбярцін Слонім-
скага пав., цяпер у межах г. Слонім —
6.12.1981], генерал-лейтэнант інж
войск (1955). Канд. ваен. н. (1943).
Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе
(1934). У Чырв. Арміі з 1919. У ірамадз.
вайну ўдзельнік баёў супраць Урангеля і
Махно. У 1935—41 на выкладчыцкай
рабоце ў Ваен. акадэміі імя Фрунзе. У
Вял. Айч. вайну нач. інж. службы і нач.
штаба аператыўнай групы інж. загарод
Зах. і Крымскага франтоў, нач. штаба
інж. войск 1-га Бел. і Забайкальскага
франтоў, удзельнік абароны Масквы і
Севастопаля, Вісла-Одэрскай, Усх.-Па-
меранскай, Берлінскай і Хінгана-Мук-
дэнскай аперацый. У 1946—59 на вык-
ладчыцкай рабоце ў ваен. акадэміях.
ЛЁБЕДЗЕВА, вёска, цэнтр сельсавета ў
Маладзечанскім р-не. цэнтр калгаса
«Лебедзева». На шашы Мінск—Вільня і
аўтадарозе, якая злучас Л. з в. Крэва. За
12 км на 3 ад Маладзечна, 6 км ад чыг.
ст. Пруды. 1172 ж., 472 двары (1997).
У пісьмовых крыніцах упсршыню
ўпамінаецца ў 1387. У 16 ст. мястэчка
Ашмянскага пав. ВКЛ. У 1638 было 6
вуліц, 121 лвор, гандл. плошча; існаваў
сядзібны комплекс. 3 1793 у Рас. імпе-
рыі, мястэчка Вілейскага пав. Вілен-
скай губ. У 1861 у Л. 1099 ж., 182 дамы;
у канцы 19 ст. каля 1290 ж., 160 дамоў,
2 царквы, школа, бровар, 2 заезныя да-
мы, 7 кірмашоў штогод. 3 1921 у скла-
дзе Польшчы, у Маладзечанскім пав.
Віленскага ваяв. 3 1939 у БССР, з 1940
цэнтр сельсавета Маладзечанскага р-на.
У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі
загубілі тут 450 ж., знішчылі 154 двары.
Сярэдняя і муз. школы, дзіцячы сад,
Дом культуры, б-ка, бальніца, амбула-
торыя, аддз. сувязі, магазіны. Магіла
ахвяр фашызму, брацкая магіла сав. ва-
еннаналонных. Помнікі архітэктуры —
Свята-Троіцкая царква (1869), капліца
(пач. 20 ст.).
ЛЁБЕДЗЕЎ Анатоль Дзям’янавіч (н.
26.1.1936, в. Гімбатаўка Мсціслаўскага
р-на), бел. гісторык. Канд. гіст. н.
(1976). Скончыў Маіілёўскі пед. ін-т
(1961). 3 1976 выкладчык Мінскага ра-
дыётэхн. ін-та, з 1980 у Ін-це гісторыі
партыі пры ЦК КПБ (з 1990 Ін-т палі-
талогіі і сац. кіравання ЦК КПБ), з
ЛЕБЯДОЎСКАЯ
1992 у Бел. н.-д. цэнтры дакументазнаў-
ства, археаграфіі і архіўнай справы (з
1996 Бел. НДІ дакументазнаўства і ар-
хіўнай справы). Даследуе праблемы
дзярж.-прававога будаўніцтва, шматпар-
тыйнасці. Адзін са складальнікаў зб-каў
«Выбраныя прамовы і артыкулы»
П.М.Машэрава (1982), «Выбраныя ар-
тыкулы і выступленні» Ц.Я.Кісялёва
(1984), «Выбраныя творы» А.Ф.Мясні-
кова (1985), «Архіўная справа на Бела-
русі ў дакументах і матэрыялах (1921 —
1995 гг.)» (1996).
Тв. Действенное средство. Мн., 1978; По-
лмтнческая работа в массах: Нз опыта Ком-
партнм Белорусснн, 1966—1982 іт. Мн., 1983
ЛЁБЕДЗЕЎ Мікалай Іванавіч (н.
18.2.1922, в. Загарадна Віцебскага пав.,
цяпер Лёзненскі р-н), бел гісторык.
Канд. гіст. н. (1962). Засл. работнік вы-
шэйшай школы Беларусі (1982). Скон-
чыў Мінскі пед. ін-т (1951), Рэсп. парт-
школу пры ЦК КПБ (1951). Удзельнік
Вял. Айч. вайны. У 1951—91 выклад-
чык, заг. кафедры гісторыі КПСС Мін-
скай ВПШ. Асн. кірункі даследаван-
няў — калектывізацыя сельскай гаспа-
даркі, нац. палітыка Кампартыі. Аўтар
прац «Ідэалагічная работа КПБ на сяле
і яе роля ў стварэнні калгаснага ладу»
(1962), «Трыумф ленінскай нацыяналь-
най палітыкі» (1981, з Ц.МЛазарэн-
кам).
«ЛЁБЕДЗЬ», прыватнаўласніцкі іерб у
Польшчы, Літве, Беларусі і на Украіне,
якім карысталіся больш за 220 родаў, у
т.л. Даўгялы, Доўгірды, Дунін-Марцін-
кевічы, Гінвілы, Галоўчынскія, Завішы,
Матушэвічы, Тальвашы, Шэметы, Юн-
дзілы. Мае ў чырв. полі выяву сярэбра-
нага лебедзя. Клейнод — над прылбінай
з каронай такі ж самы лебедзь. Вядомы
з 13 ст., у ВКЛ — пасля Гарадзельскай
уніі 1413. Валерый Пазднякоў.
ЛЕБЯДбЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археала-
гічная культура плямён эпох позняй
бронзы (11—9 ст. да н.э.). Назва ад в.
Лебядоўка Верхнядубчанскага р-на Кі-
еўскай вобл., дзе даследавана паселішча
гэтай культуры. У самаст. культуру вы-
лучыла ў 1976 С.С.Беразанская. На
думку І.ЕАрцёменкі, з’яўляецца не са-
мастойнай культурай, а познім этапам
сосніцкай кулыпуры. Тэр. пашырэння
Л.к. і яе межы лакладна не вызначаны,
асабліва ў адносінах да тэр. Беларусі.
Беразанская акрэслівае яе паўн. мяжу р.
Дзясна і Сейм, а на тэр. Беларусі лі
чыць яе помнікамі селішчы ў нізоўях
Прыпяці. Арцёменка позні этап сосніц-
кай культуры пашырае на ўсё Бел. Пад-
няпроўе. Для Л.к. характэрны ірубыя
гаршкі з дамешкам у гліну жарствы ці
буйнога пяску, цюльпанападобнай ці
яйцападобнай формы, са слабапрафіля-
ваным тулавам і вузенькім няўстойлі-
вым дном, пад венчыкам арнамеіпава-
ныя наколамі круглай палачкі ці трэскі.
Сярод крамянёвых прылад — невял.
ЛЕВАНЕЎСКІ
наканечнікі стрэл ромбападобнай фор-
мы з тронкамі. Метал. вырабы рэдкія.
На Беларусі даследаваны паселіпіча Л.к.
Заспа Рэчыцкага р-на і курганны мо-
гільнік з трупаспаленнем Прыбар Го-
мельскага р-на. Матэрыялы раскопак
сведчаць пра сувязь Л.к. з мілаградскай
культурай.
Літ: Березанская С.С. Лебедовская
культура эпохн бронзы в лесостепной Укран-
не // Энеолнт н бронзовый век Украмны:
Мсслед. м матерналы. Кнев, 1976; Эпоха
бронзы леснрй полосы СССР. М., 1987.
Мікалай Бычкоў
ЛЕВАНЁЎСКІ Сігізмунд Аляксандравіч
(1902, С.-Пецярбург — 13.8.1937), па-
лярны лётчык. Герой Сав. Саюза
(20.4.1934). 3 сям’і выхадцаў з Гродзен-
скай губ. Скончыў ваен. школу марскіх
лётчыкаў у Севастопалі (1925). У гады
грамадзянскай вайны ваяваў з калча-
каўцамі пад Омскам. 3 1929 нач. школы
Асаавіяхім у Мікалаеве, з 1932 нач.
усеўкраінскай лётнай школы ў Палтаве.
У 1933 упершыню ажыццявіў пералёт
на аднамеснай двухматорнай лятаючай
лодцы «Дорнье-Валь» з Севастопаля на
Чукотку. За ўдзел у выратаванні людзей
з затанулага парахода «Чэлюскін» (крас.
1934) стаў адным з першых Герояў Сав.
Саюза. У 1936 упершыню ажыццявіў
беспасадачны пералёт з Паўн. Амерыкі
(г. Лос-Анджэлес) у Маскву на самалё-
це-амфібіі «Н-208». Трагічна загінуў у
час беспасадачнага пералёту па мар-
шруце Масква—Паўн. полюс—Нью-
Йорк.
Літ: Ермоленко-Кмлнман
джарскнй В. Кто он — Герой № 1? //
Падарожнік. 1997. № 1. Валерый Ярмоленка.
лёвая фрАкцыя беларўскай
САЦЫЯЛІСТЫЧНАЙ ГРАМАДЬІ, гру
па бел. паліт. дзеячаў леварадыкальнай
арыентацыі, якая дзейнічала ў пач. 1919
у Вільні — у час функцыянавання ў го-
радзе сав. улады. Мела намер аднавіць
Беларускую сацыялістычную грамаду.
Выдавала газ. «Ірамадзянін». Выступала
ад імя «працоўнага сялянства і бедна-
ты», абвяшчала сябе «партыяй рэвалю-
цыйнага сацыялізму». Лічыла магчы
мым і пажаданым здзяйсненне сусв. са-
цыяліст. рэвалюцыі, бачыла ў ёй шлях
да нац. адраджэння Беларусі. У выніку
перамогі сусв. рэвалюцыі прагназавала
стварэнне агульнапланетарнай федэра-
цыі савецкіх рабоча-сял. рэсцублік, раў-
напраўным членам якой павінна была
стаць і Беларусь. Выказваючыся ў
прынцыповым плане за ўладу Саветаў
рабочых і сял. дэпутатаў, фракцыя кры-
тыкавала рэальную палітыку бальшавіц-
кага кіраўніцгва, асабліва за яе дваіс-
тасць у нац. пытанні. Ухваляла абвя-
шчэнне БССР, але асудзіла падзел Бе-
ларусі паміж Літбел і РСФСР, ганенні
на бел. эсэраў і нацыянал-камуністаў.
Адначасова пратэставала супраць прэ-
тэнзій на бел. землі з боку Полыпчы
Паводле ідэйных установак і тактыкі
фракцыя была блізкай да Беларускай
партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, іа
выбарах у Віленскі Савет рабочых дэпу-
татаў выступала з ёю ў адзіным блоку.
Спыніла дзейнасць з набліжэннем да
Вільні польскіх войск.
Літ: Круталевнч В.А Рожденне Бе-
лорусской Советской Респуб.такм. Мн., 1979.
С. 79—81. Станіслаў Рудовіч.
ЛЁВІН Міхаіл Аронавіч (26.2(11.3).1903,
г. Гомель — 20.11.1975], генерал-лейтэ-
нант інжынерна-авіяц. службы (1946). У
Чырв. Арміі з 1921. Скончыў Ваенна-
паветр. акадэмію (1925). У Вял. Айч.
вайну нач. Упраўлення маторабудаван-
ня і паліва Гал. штаба ВПС. Пасля вай-
ны на выкладчыцкай рабоце. Да 1952 у
Сав. Арміі.
ЛЁВІН Рыгор Іванавіч (1885, г. По-
лацк — пасля 1930), рэвалюцыянер. 3
1902 чл. Бунда, з 1904 бальшавік. Ву-
чыўся ў Бернскім ун-це (Швейцарыя),
дзе сябраваў з Р.Я.Зіноўевым. У 1905 па
даручэнні У.І.Леніна накіраваны ў г.
Мікалаеў, вёў рэв. работу ў Полацку,
Екацярынаславе (цяпер Днепрапят-
роўск), Лутанску. Удзельнік бальшавіц-
кай партканферэнцыі ў Тамерфорсе
(Фінляндыя, снеж. 1905). 3 1907 у Пе-
цярбургу. У 1914—15 працаваў у Зем-
скім саюзе ў Паставах, у 1916 вярнуўся
ў Полацк. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917
адзін з арганізатараў Савста рабочых
дэпутатаў у Полацку, старшыня гар. ду-
мы. Адмоўна паставіўся да Красавіцкіх
тэзісаў 1917 Леніна і далучыўся да мен-
шавікоў. Удзельнік Дэмакр. нарады ў
Петраградзе (вер. 1917). Варожа сустрэў
Кастр. рэвалюцыю 1917. У 1920 — пач.
1930-х г. жыў у Ленінірадзе. Аўтар ус-
памінаў «На шляхах рэвалюцыі» (1930).
Літ: П р у с л і н Н.М. Барацьба за Кас-
трычнік у Полацку. Мн„ 1934.
Эдуард Ліпецкі.
ЛЁВЫЯ ЭС&РЫ, левыя сацыялі-
сты-рэвалюцыянеры (інтэр-
нацыяналісты), партыя сацыя-
ліст. кірунку ў Расіі ў 1917—23. 3 пач.
1-й сусв. вайны існавалі як паліт.
плынь, з лета 1917 — як фракцыя ў
партыі эсэраў. Як самастойная партыя
аформіліся на сваім I з’ездзс 19—
28.11(2—11.12).1917 у Петраградзе. Лі-
дэры Б.Д.Камкоў, М.А.Натансон,
М.АСпірыдонава, П.П.Праш’ян і інш.
Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 Л.э. аб’яд-
ноўваліся вакол газ. «Земля н воля»
(выдадзена ў сак. 1917 — маі 1918); з
восені 1917 іх цэнтр. органам стала газ.
«Знамя труда» (выдадзена ў вер. 1917 —
ліп. 1918, абедзве ў Маскве). На III
з’ездзе партыі эсэраў (25.5(7.6)—
4(17).6.1917, Масква) Л.э. ўтварылі т.зв.
левую апазіцыю і выступілі з дэклара-
цыяй, у аснове якой ляжалі 3 пункты
рознагалоссяў з ЦК партыі правых эсэ-
раў па паліт. пьцаннях: асуджэнне 1-й
сусв. вайны як імперыялістычнай, неад-
кладнае яе спыненне і выхад Расіі з
вайны; асуджэнне супрацоўніцтва эсэ-
раў з Часовым урадам як контррэвалю-
цыйным; неадкладнае вырашэнне пы-
тання аб зямлі ў духу эсэраўскай праг-
рамы «сацыялізацыі», перадача зямлі
сялянам па ўраўняльнай норме. Гэтыя
рознагалоссі патлыбляліся, паставіўшы
на парадак дня пытанне аб непазбеж-
ным расколе. 3 восені 1917 на паліт.
арэне выступалі па сутнасці 2 партыі
эсэраў. У вер.—кастр. 1917 групы Л.э.
аформіліся ў Мінску, Віцебску, Гомелі,
вайск. часцях Зах. фронту. У франта-
вым к-це фракцыю Л.э. узначаліў
М.М.Дайнека. Канчатковы раскол па-
між правымі і левымі эсэрамі адбыўся ў
час падрыхтоўкі і правядзення Кастр.
рэвалюцыі 1917. Л.э. падгрымалі ўсе рэ-
залюціі II Усерас. з’езда Саветаў рабо-
чых і салдацкіх дэпутатаў [25—
27.10(7—9.11). 1917] і фактычна садзей-
нічалі фарміраванню балыпавіцкага
ўрада, у які, аднак, не ўвайшлі. Іх прад-
стаўнікі былі выбраны ў ВЦВК (30 чал.)
і ГІетраградскі ВРК. Астаючыся на пазі-
цыях праграмы эсэраў (прынята на I
з’ездзе ў снеж. 1905), Л.э. разам з тым
выступалі ў падтрымку бальшавіцкага
лозунга «Уся ўлада Савстам!», аднак
былі супраць дыктатуры пралетарыяту і
аднапарт. сістэмы. Прычыну краху Ча-
совага ўрада Л.э. бачылі ў яго нежадан-
ні і няздольнасці абараняць інтарэсы
нар. мас. Восенню 1917 Д.Э. выступалі
як паліт. саюзнікі балынавікоў у ба-
рацьбе за сацыялізм. На II Усерас. з’ез-
дзе Саветаў сял. дэпутатаў
(26.11(10.12) — 9(23).12.1917] сярод 789
дэлегатаў былі 91 бальшавік, 307 пра-
вых эсэраў, 350 Л.э., у т.л. ад Беларусі і
Зах. фронту Салаўёў (2-я армія), Алё-
шын, Гусеў, Туркін (3-я армія), Чадовіч
(Мінская губ ), АА.Янкелевіч (Вілен-
ская губ.), С.АКастанчук (Гродзенская
губ.), М.Н.Палякоў, Р.І.Сташкоў і інш.
(Смаленская губ.). На II Усерас. з’ездзе
Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў
прысугнічалі 63 дэлегаты ад Беларусі (з
іх 7 Л.э.), на III з’ездзе (10—18(23—
31).1.1918] — 153 дэлегаты ад Беларусі,
якія запоўнілі анкеты (з іх 33 эсэры).
На гэтых з’ездах Л.э. падгрымалі баль-
шавікоў і сарвалі спробы правых эсэраў
правесці свае рэзалюцыі. 3 улікам таго,
што Л.э. былі найб. шматлікай і моцнай
партыяй, якая вяла за сабой большасць
сялян Расіі, а таксама прызнання імі
10(23).12.1917 сав. улады, бальшавікі
заключылі з Л.э. пагадненне (паліт.
блок). У студз. 1918 прадстаўнікі Л.э.
(АЛ.Калягаеў, В.Я.Трутоўскі, В.А.Алга-
саў, Ізмайловіч, В.А.Карэлін, І.З.Штэй-
нберг, Праш’ян і інш.) увайшлі ў СНК.
У склад Аблвыкамзаха ўваходзіла фрак-
цыя Л.э. з 24 чал., у тл. 3 камісары
СНК Зах. вобласці і фронту (Дайнека,
П.Казлоў, Муха). Да вясны 1918 Л.э.
падтрымлівалі бальшавікоў, адначасова
знаходзячыся ў паліт. апазіцыі да іх.
23.2.1918 на пасяджэнні ВЦВК яны га-
ласавалі супраць Брэсцкага міру 1918.
На II з’ездзе Л.э. (17—25.4.1918) пры-
нята рашэнне аб разрыве саюзу з баль-
шавікамі. У крас. 1918 Л.э. выйшлі з
Аблвыкамзаха. Яны абвінавацілі баль-
шавікоў у адыходзе ад заваёў Кастр. рэ-
валюцыі, падрыве ролі Саветаў у вёсцы.
У 1918 Л.э. разам з бальшавікамі Бела-
русі ўдзельнічалі ў партыз. барацьбс
супраць ням. акупантаў. Падполлсм
Мінска кіраваў двухпарт. орган, які
складаўся з бальшавікоў і Л.э. У нац.
пытанні ў 1918 Л.э. выступалі праціўні-
камі стварэння незалежных дзяржаў,
ажыццяўлення права нацый на сама-
вызначэнне. 3 ліст. 1917 болыпасць
праваэсэраўскіх арг-цый на Беларусі і
Зах. фронце сталі леваэсэраўскімі. На
мітынгу беларусаў у Маскве, скліканым
9.6.1918 па прапанове Чадовіча бел.
секцыяй ЦК партыі Л.э., была прынята
рэзалюцыя «Аб палітычным становіпічы
Расіі і Беларусі», у якой выказвалася
поўная падтрымка палітыкі ЦК партыі
Л.э., адмоўна гаварылася пра Бел. Нар.
Рэспубліку як штучнае дзярж. ўтварэн-
не, заклікалася да сгварэння братняга
саюза Беларусі з Сав. Расіяй. Пасля III
з’езда сваёй партыі (28.6—1.7.1918) Л.э.
канчаткова адмежаваліся ад палітыкі
балыпавікоў. У ліп. 1918 партыя Л.э.
налічвала 80 тыс. чал. 3 мэтай зрыву
Брэсцкага міру Л.э. Блюмкін забіў
6.7.1918 герм. пасла ў Расіі В.Мірбаха.
Л.э. ўзнялі ў Маскве мяцеж (6—
7.7.1918). Яго спрабавалі падтрымаць
леваэсэраўскія арг-цыі Беларусі (Ар-
шанская, Віцебская, Полацкая, Сен-
ненская і інш.). Віцебскія Л.э. П.Максі-
маў і Ш.Левін падтрымлівалі цесныя
сувязі з ЦК сваёй партыі ў Маскве. Ле-
там 1918 у Беларусь было накіравана 2
тыс. агітатараў (найб. у Віцебскую губ.)
для вядзення работы па зрыве Брэсцка-
га міру. Напярэдадні мяцяжу ЦК пар-
тыі Л.э. накіраваў у Віцебск члена бая-
вой дружыны пры Маскоўскім абл. ва-
ен. камісарыяне П.Аўсянікава для ад-
праўкі ў Маскву 400 чал ., аднак гэта
акцыя правалілася. У ліп. 1918 Л.э. былі
выключаны са складу Віцебскага і інш.
Саветаў Беларусі. Выключаныя са скла-
ду Аршанскага Савета Л.э. пад кіраў-
ніцтвам І.І.Буевіча (у 1917 рабочы на ст.
Барань, дэлегат V Усерас. з’езда Саве-
таў, у 1919 пасля апраўдання судом ус-
тупіў у бальшавіцкую партыю) 6.8.1918
узнялі ў Оршы і Сенненскім пав. мя-
цеж, які 8 жн. быў падаўлены. Узбр.
выступленні былі арганізаваны Л.э. так-
сама ў Сянне, Дуброўне, Горацкім і Ар-
шанскім пав. На бок Л.э. перайшлі 2-і
Смаленскі (Сенненскі) полк і частка сіл
Аршанскага гарнізона. Некаторыя Л.э.
(Віцебская баявая дружына) асудзілі лі-
нію ЦК сваёй партыі і не ўдзельнічалі
ва ўзбр. выступленнях, якія былі хутка
падаўлены вернымі бальшавікам часця-
мі (гл. ў арт. Сялянскія паўстанні 1918).
Мяцеж стаў пачаткам паліт. краху Л.э.,
бо яны пазбавіліся падтрымкі нар. мас,
якія пайшлі за радыкальнымі заклікамі
балыпавікоў. Пасля разгрому мяцяжу
партыя Л.э. раскалолася. У вер. 1918 з
яе вылучыліся партыі народнікаў-каму-
ністаў і рэв. камуністаў. Шэраг лідэраў
Л.э. уступілі ў РКП(б). Аднак боль-
шасць леваэсэраўскіх кіраўнікоў, у т.л.
Спірыдонава, Ізмайловіч і інш., не ад-
мовіліся ад барацьбы супраць сав. ула-
ды. У снеж. 1918 2-і Савет партыі заклі-
каў ліквідаваць СНК і ВЧК, распусціць
к-ты беднаты. У сярэдзіне 1920-х г. Л.э.
аднавілі некаторыя свае арг-цыі і звяр-
нуліся ў ЦК РКП(б) з просьбай пры-
знаць іх партыю легальнай. Пленум ЦК
партыі бальшавікоў адхіліў іх хадайніц-
тва. 17.12.1920 яна была запрошана для
ўдзелу ў рабоце VIII Усерас. з’езда Са-
ветаў з правам дарадчага голасу. Група
Штэйнберга дзейнічала легальна, хоць і
рэзка крытыкавала балыпавікоў. Другая
ірупа — «спірыдонаўцы» — знаходзіла-
ся ў падполлі і заклікала да ўзбр. ба-
рацьбы супраць бальшавікоў. У пач.
1920-х г. з пераходам да новай эканам.
палітыкі, якую Л.э. разглядалі як рэс-
таўрацыю капіталізму, узмацніліся рэп-
рэсіі да іх з боку сав. улады. Так, у 1921
ліквідавана леваэсэраўскае падполле ў
Віцебску. У 1923 на Салавецкіх астравах
знаходзіліся ў зняволенні 26 левых і 130
правых эсэраў. Страціўшы ўплыў на ма-
сы, у 1923 Л.э. самаліквідаваліся.
Літ: Борьба за Советскую власть в Бело-
руссмн, 1918—1920 гг.: Сб. док н матерна-
лов. Т. 1. Мн., 1968; Малашко АМ. К
вопросу об оформленнн однопартнйной снс-
темы в СССР. Мн., 1969; Г у с е в К.В. Пар-
тня эсеров; от мелкобуржуазного революцно-
нарнзма к контрреволюцнн. М., 1975;
Фельштннскнй Ю.Г. Большевнкн м
левые эсеры, окгябрь 1917 — нюль 1918: На
путн к однопартнйной днкгатуре. Парнж,
1985; Я г о ж . Крушенне мнровой револю-
цнн. Брестскнй мнр, окгябрь 1917 — ноябрь
1918. М., 1992. Эдуард Ліпецкі.
ЛЕГЁНДА ў археаграфіі (ад
лац. Іевепба тое, што належыць чы-
таць), кантрольна-даведачныя звесткі
пра гіст. крыніцу, яе мову (для інша-
моўных крыніц), спосаб псрадруку,
асаблівасці вонкавага выгляду крыніцы,
у тл. апісанне пячаткі, спасылку на па-
пярэднія публікацыі. Тэрмін «Л.» ў да-
чыненні да археаграфіі рас. спецыяліс-
ты выкарыстоўваюць з 1840-х г. Аб’ём
Л. залежыць ад віду выдання (картагра-
фічнае, статыстычнае, дакументальнае і
г.д.), яго характару (старажытнае, маса-
вае і інш.). Л. стараж. крыншы (летапі-
су ці акта) робіцца больш пашыраная, з
дэталёвым апісаннем знешніх асаблі-
васцей, дэфектаў тэксту, звестак аб
крынінах тэксту публікуемага акта, ле-
тапіснага спісу і г.д. Л. найчасцей змя-
шчаюць адразу пасля тэксту крыніцы, у
навук. выданнях можа быць змешчана
пасля загалоўка крыніцы. У некат. бел.
археаграфічных выданнях 1920-х г.
(«Сацыялістычны рух на Беларусі ў
пракламацыях 1905 г.», «1905 г. у Гоме-
лі і Палескім раёне») Л. змешчаны як
асобны раздзел у канцы кнігі, з пазна-
чэннем інфармацыі пра тыраж, месца
знаходжання і распаўсюджвання прак-
ламацый, іх памер і фармат.
Літ.: В а л к С.Н. Археографмческая «ле-
генда» // Валк С.Н. Нзбр. тр. по археогра-
фян. СПб., 1991; Знмйн А.А Методнка
нздання древнерусскнх актов. М., 1959; Пра-
внла нздання нсторнческнх документов в
СССР. 2 нзд. М., 1990. Юрый Несцяровіч.
ЛЕ ДУ (Ье Бопх) Франсуа Габрыель
(1755 ?, Парыж — 2.2.1823), танцоў-
шчык, педагог і балетмайстар. Быў са-
лістам тэатра «Каралеўская акадэмія
музыкі і танца» («Гранд-апера») у Па-
рыжы. Па запрашэнні падскарбія на-
345
ЛЕЙКАПАДОБНЫХ
дворнага літ. АТызенгаўза ў 1782—85
працаваў балетмайстрам у яго прыдвор-
ным тэатры ў Гродне, выкладаў у балет-
най школе ў Паставах. Пасля смерці
Тызенгаўза паводле загаду караля Ста-
ніслава Аўгуста Панятоўскага сфарміра-
ваў і ўзначальваў балетную трупу «Тава-
рыства танцоўшчыкаў яго каралеўскай
вялікасці» (дэбютавала 24.9.1785 бале-
там Л. «Хілас і Сільвія», працавала да
1794), аснову якой складалі прыгонныя
артысты Гродзенскага балета, у тл. яго
вучні М.Рымінскі, Г.Валінскі, Д.Сітан-
ская, М.Малінская. У 1785—89 паставіў
больш за 30 балетаў, напісаў лібрэта да
польск. нац. твораў («Ванда, каралева
Польская» і інш.). У 1800—07 стварыў у
Варшаве балетную школу, узначальваў
балетную трупу Нац. тэатра В.Багуслаў-
скага, у 1817 адкрыў прыватную школу
салонных танцаў. Гурый Барышаў.
ЛЕЙКАПАДбБНЫХ КЎБКАЎ КУЛЬ-
ТЎРА, археалагічная культура неалітыч-
ных і энеалітычных плямён, якія ў 4—
3-м тыс. да н.э. жылі на тэр. Паўн. і
Цэнтр. Еўропы, сучаснай Полынчы,
паўн.-зах. Ўкраіны і (на познім этапе)
паўд.-зах. Беларусі. Назва ад наяўнасці
ў кераміцы кубкаў з лейкападобнай (ка-
нічнай) шыйкай. Насельніцтва займала-
ся земляробствам, жывёлагадоўляй, па-
ляваннем, знаходзілася на стадыі пат-
рыярхату. Паселішчы размяшчаліся на
мысах берагоў рэк ці азёр, некаторыя
былі ахаваны равамі і валамі. Жытлы —
невял. прамавугольныя ў плане зямлян-
кі, паўзямлянкі і наземныя слупавой
канструкцыі памерам 5 х 4 м; будавалі-
ся і вял. жытлы даўж. да 80 м. Унутры
іх размяшчаліся глінабітныя агнішчы,
побач — гасп. ямы. Пахавальны аб-
рад — трупапалажэнне на бескурган-
ных могільніках, сустракаюцца мегалі-
тычныя збудаванні памерам да 130 х
х 15 х 3 м з некалькімі пахаваннямі пад
кожным. Насельніцгва вырабляла кас-
цяныя і крамянёвыя прылады (сякеры,
матыкі, праколкі, наканечнікі дзідаў,
нажы, разцы і інш.), зрэдку трапляюцца
медныя вырабы. Для культуры харак-
тэрныя гліняныя біканічныя гаршкі з
высокім канічным горлам і вушкамі,
невял. гаршкі з налепамі або борцікам
пад венчыкам, амфары з вузкім горлам,
друшлякі. Посуд арнаментаваны зігзага-
мі, косымі насечкамі, пальцавымі ўціс-
каннямі, адбіткамі зубчастага штампа ці
шнура. Ва ўсх. частцы арэала (Валынь,
Брэстчына) помнікі Л.к.к. з’явіліся ў
сярэднім неаліце (3,5—2,5 тыс. г. да
н.э.). На думку некаторых вучоных,
плямёны Л.к.к. маюць дачыненне да эт-
нагенезу стараж. германцаў.
Літ.: Стародавне населення Прнкарпаття і
Волнні (доба первіснообідннного ладу). Кнів,
1974; 1 аі <1 і е V/ $ к і К. КііІШга ріісйагб»
Іеікоу/аІусН V/ Роксе гасйоФііеі і «гофятеі.
Рогпагі, 1936. Уладзімір Ісаенка.
346
ЛЕКСІКОН
«ЛЕКСІкбН СЛАВЕНАРбСКІ I ІМЁН
ГЛУМАЧ&ННЕ» ПАМВЫ БЯРЫН-
ДЫ, адзін з першых усх.-слав. тлума-
чальных слоўнікаў. Складзены манахам
Кіева-Пячэрскай лауры П Бярындай
(?—1632), выдадзены ў 1627 у Кіеве і ў
1653 у Куцейне (пад Оршай). Змяшчае
каля 7 тыс. слоўнікавых артыкулаў.
Складаецца з прадмовы «Шнрокнй м
велнкославный языкь Славенскін» з па-
нспрычным вершам Т.Земкі і двух
слоунікавых частак. У 1-й частцы прад-
стаўлена царк-слав. старарус., інш
слав. і нсслав. лексіка. Рэестравае слова
звычайна церакладаецца адным адпа-
веднікам або групай сінонімаў («красо-
та: оздоба», «льто врьмя, рокь чась,
годь, годшце») ці пры дапамозе разгор-
нутага тлумачэння («сотнмкь: рот-
ммстрь, старшій над стомь», «люботру-
діе: працовнтость, коханьесА вь пра
Ші»). Абсалютная болыпасць 2-й час-
ткі — словы іншамоўнага паходжання
На думку рус. філолага І.І.Сразнеўска-
га, «Лексікон» не можа разглядацца
толькі як помшк царк.-слав. мовы. У ім
прадстаулены ўсе пласты старабел мо-
вы: стараслав. (царк.-слав бел. рэдак
цыі) з элементамі стараж.-рус кайнэ;
старабел. (штучна-кніжны) з інтэрнац
лексічны мі, марфолага-словаўтвараль-
нымі і сінтаксічнымі сродкамі; стара-
бел размоўна-бытавога ўжытку. а так-
сама лексіка палеска паляшскага між-
славянскага рэгіепа і ліцвіна-румын-
скай этнічнай еднасці. Бел. філолаг
М.Р.Суднік адзначае ў «Лексіконе»
прысутнасць элемснтаў акання («вытва-
раю», «перамаіаю», «льта» «рыцарства»),
Помнікі ахвярам фашызму
Помнікі архітэктуры
Л 6 > I к 0 НII,
& с.ыынорсЗшіін.
56 ймені толікокАнІв,
г5 Віпіітпм СОцімх КіГ Пілію» гі^ынюн
11|СЭТОГП/Т<ДО | НМІКОГО ,
та Зг,0ЛМЖІНММ .
пЗлпоз«олі»7 Стд^шы* Пі|«ін «Кттіі : €: Ве
Ём Л >*ні Ппіцкіл Кіісікм .
Уд Лтіт/Х з ТтпоГрфін ЁДіржнтмлыо
НІондгтміл:
кхтённсккго/
ТфЛіІНМІ ТОАЖЛІ ОсКТМН ІМОКШ ,
Ттполлт кздліл.
Кйто; шГжТ*4 Хм, 4^КГ,
Мі|Л ОіПТІ : Гі ДКА .
і
й
«Лексікон славенароск! 1 імён т.тумкчзнне»
Памвы Бярынлы (тытульны ліст.). 1653.
цвердае «р» і зацвярдзенне шыпячых
(«пмсаргь», «крукь», «на мору», «от-
чнчь», «роднчь». «помочь», «мышь»).
«Лексікон» з’яўляецца важнай крыніцай
па вывучэнні слоўнікавага складу бел. і
укр моў 17 ст. Ен сведчыць, што дзея-
чы культуры таго перыяду ў рэчышчы
кірыла-мяфодзіеўскай традыцыі царк
слав. і жывую нар. мову ўспрымалі як
цэласны арганізм Услед за Ф.Скары-
най П Бярында падаў у сваей працы
бел мову, якая грунтуецца не на пэў-
ным дыялекце, а на разнастайным кор-
пусе гаворак ВКЛ «Лексікон» П.Бя
рынды значна паўплываў на далейшае
развіццё айч. і замежнай лексікаграфп
слав. і бел. біблеістычных школ (слоў
нік быў дапаможным дія новага 17 ст
перакладу Біблн) Ешфаній Славінецкі
выкарыстаў вопыт Бярынды пры скла
данні свайго «Лексікона трохмоўнага»
Выдаўцы супрасльскага «Лексікона»
(1722) узялі з «Лексікона» Бярынлы рэ-
естравы склад для сванго царк -слав.
слоўніка. Пазней у Супраслі надрукава
ны пераклад «Лексікона» Бярынды на
польскую мову У 1649 манах Марда
рый псраклаў слоўнік Бярынды на ру-
мынскую мову. У прадмове да 2-га вы-
дання «Лексікона» Бярынды (1653) ігу
мен Куцеінскага манастыра І.Труцэвіч
так ацаніў яго: «Лексікон як есть пот
ребный н пожнтечный многнм» Да
следчык слав. старажытнасцей І.П Са-
хараў надрукаваў «Лексікон» Бярынды ў
2-м томе «Сказанняў рускага народа»
(СПб., 1849) У 1961 ВВНімчук і ка
лектыў аўтараў з Ін-та мовазнаўства імя
АА.Патабні АН Украіны падрыхтаваў
факсімільнае выданнс «Лексікона» Бя
рынды з каментарыямі і прадмовай
Лгт: Болховнтннов ЕА Словарь
нсторнческмй о бывшнх в Росскн пмсате.тях
духовного чмна грекоросснйской церквм Т
2. 2 нзд. СПб 1827, Жнтенкнй П
Очсрк лнтературной нстормм малорусското
наречня в XVII в. Кмев 1889; Коляда
Г Й Памва Берннда н ето «Лекснхон славе-
норосскмй» Ц Уч зан гос пед. нн-та нм
Т. Г Шевченко. Фнлол сер. Сталннабад, 1953
Вып 3;Суднік М.Р. Гісторыя ўзнікнення
1 этапы развшця беларускай лексікаграфп
старажытнай пары // Працы Ін та мовазнаў
ства АН БССР Мн , 1957 Вып 4, Пнтання
східно-слов’янськоі лекснкографй XI—XVII
ст Матеріалм снмнозіуму Кнів, 1979,
Срезневскнй М.Й Русское слово
Нзбр тр. М , 1986 Старабеларускія лсксіко
ны Мн . 1992 Шакун ЛМ Гісторыя бе
ларускай літаратурнай мовы 2 выд Мн,
1984, Я с к е в і ч АА Словам скароны свет
Мн , 1995 Агена Яскевіч
ІІЛЬЧЫЦКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ
Створаны ў 1989 у г.п. Лельчыцы. ІЕі
экспазіцыі 115 м2, больш за 800 экспа-
натаў асн. фонду (1997), якія знаемяць
з гіст мінулым Лельчыцкага краю. У
калекцыях музея крамянсвыя прылады
працы, наканечнікі стрэл 3—2 га тыс
да н.э. з археал помнікау раена; рэчы
матэрыялыіай культуры (кросны, мас-
лабойка, ступа, пешня, жорны і інш.),
нац. каспюмы, вышыванкі 19 -— пач. 20
ст Матэрыялы экспазіцыі апавядаюць
пра падзеі грамадз вайпы, правядзення
калектывізацыі, Вял. Анч. вайны (пра
падполле і партыз рух. дзейнасць укр. і
малдаўскіх партызан на тэр раёна, пра
воінаў-землякоў, у тл. Героя Сав. Саю-
за М II Сыдзько, камандзіра паргыз. ат-
рада ГА.Коласа і інш., пра пасляваен
аднаўленне гаспадаркі і далейшас раз
вшце прам-сці і культуры нас пунктаў
раёна
ЛЕЛЬЧЫЦКІ РАЁН Размешчаны на
ПдЗ Гомельскай вобл. Пл. 3,2 тыс. км2,
нас. 32,6 тыс чал (1997) Цэнтр — гп
Лельчыцы Паверхня пласкахвалістая
Працякаюць рэкі Убарць з Балотніцай;
Кароспінка, Свінавод, Сцвіга, Плаў
Пад лесам 68% тэр. раёна. У межах ра-
сна частка Прыпяцкага ландшафтна
пдралапчнага запаведніка, Букчанскі
заказнік-журавіннік. Па тэр. раёна пра-
ходзіць аўтадарога Мазыр—Лельчы-
цы—Тураў.
Утвораны 17.7.1924 у Мазырскай акр.,
20.8.1924 падзелены на 12 сельсаветаў:
Астражанскі, Бараўскі, Буйнавіцкі,
Глушкавіцкі, Грабянёўскі, Замошскі,
Картыніцкі, Лельчыцкі, Мілашавіцкі,
Сіманіцкі, Сініцкапольскі, Стадоліцкі.
3 20.2.1938 у Палескай вобл. У Вял.
Айч. вайну ў вер. 1941 акупіраваны
ням.-фаш. захопнікамі, якія знішчылі ў
Лельчыцах і раёне 2148 чал., спалілі
Лельчыцы і амаль ўсе вёскі раёна. На
тэр. раёна дзейнічалі Лельчыцкія падп.
райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, партыз.
брыгады 130-я Петрыкаўская, 50-я
Жыткавіцкая, 37-я Ельская і Лельчыц-
кая, асобныя партыз. атрады Тураўскі і
Ельскі; выдавалася падп. газета «По
сталннскому путн». Вясной 1943 раён
стаў цэнтрам партыз. краю. Вызвалены
ў студз. 1944 войскамі Бел. фронту ў хо-
дзе асенне-зімовага наступлення 1943—
44. 3 8.1.1954 у Гомельскай вобл.
17.4.1962 да раёна далучаны Букчанскі,
Дзяржынскі, Тонежскі с/с ліквідаванага
Тураўскага р-на. 25.12.1962 раён лікві-
даваны, г.п. Лельчыцы і 13 сельсаветаў
перададзены Мазырскаму р-ну. 6.1.1965
раён адноўлены. На 1.1.1997 у раёне 74
нас. пункгы, у т.л. г.п. Лельчыцы, 14
сельсаветаў: Астражанскі, Бараўскі,
Буйнавіцкі, Букчанскі, Глушкавіцкі,
Грабянёўскі, Дзяржынскі, Дуброўскі,
Лельчыцкі, Мілашавіцкі, Сіманіцкі,
Стадоліцкі, Тонежскі, Ударненскі; 19
калгасаў, 3 саўгасы. Дзейнічаюць друза-
вы завод «Глушкавічы» і кар’ер «Граніт»
у в. Глушкавічы, лясгас. У раёне 15 ся-
рэдніх, 11 базавых, 11 пачатковых, му-
зычная школа, 19 дашкольных устаноў,
17 дамоў культуры, 21 клубная ўстано-
ва, 33 бібліятэкі, 4 бальніцы, урачэбная
амбулаторыя, 29 фельчарска-акушэрскіх
пунткаў. Выдаецца газ. «Светлае жыц-
цё». Помнікі археалогіі: селішчы каля
вёсак Асянское, Ліснае, Мілашавічы,
Тартак. Брацкія магілы сав. воінаў і
партызан (вёскі Астражанка, Буда-Са-
фіеўка, Буйнавічы, Ветвіца, Замошша і
інш.), магілы ахвяр фашызму (вёскі
Глушкавічы, Мілашавічы, Прыбалаві-
чы, Тонеж). Помнікі нар. дойлідства —
драўляныя цэрквы 18 ст. (вёскі Баравое
і Прыбалавічы).
ЛЁЛЬЧЫЦЫ, гар. пасёлак, цэнтр
Лельчыцкага р-на, на р. Убарць. За 215
км ад Гомеля, 67 км ад чыг. ст. Ельск
на лініі Калінкавічы—Оўруч. Аўтадаро-
гамі злучаны з Мазыром, Туравам,
Глушкавічамі. 9,5 тыс. ж. (1997).
Вядомы з 16 ст. як сяло Мазырскага
пав. Кіеўскага, з 1569 — Мінскага ваяв.
ВКЛ. 3 1793 у Рас. імперыі, цэнтр во-
ласці ў Мазырскім пав. 3 1863 мястэч-
ка, прыватнае ўладанне, 361 ж. У
1866 — 366 ж., 64 двары, царква, яўр.
малітоўны дом. 3 1874 ва ўладанні гра-
фа І.І.Тышкевіча, 6 вадзяных млыноў,
карчма. У 1886 — 425 ж., 67 двароў, ва-
ласное праўленне, царква, школа, сіна-
гога, яўр. малітоўная школа. У 1897 —
890 ж., у 1909 — 1216 ж., 170 двароў. 3
лют. 1918 да пач. 1919 акупіраваны вой-
скамі Германіі, у сак.—ліп. 1920 —
Польшчы. У 1919—20 у Гомельскай
губ., з 1921 у Мазырскай акр. 3
17.7.1924 цэнтр раёна. У канцы 1920—
30-х г. у Л. працавалі маслазавод, 2 па-
равыя млыны з лесазаводамі, 2 цагель-
ныя і ганчарны заводы, кравецкая, ша-
вецкая, дрэваапрацоўчая майстэрні,
хлебапякарня. 3 1938 у Палескай вобл.,
з 27.9.1938 — гар. пасёлак. У Вял. Айч.
вайну 10.7.1941 заняты гітлераўцамі, але
пагранічнікі і байцы Лельчыцкага зні-
шчальнага батальёна выбілі іх з пасёл-
ка. У ліп. 1941 сфарміраваны Лельчыцкі
партыз. атрад. Пасля баёў 3—4.9.1941
фашысты ўварваліся ў пасёлак, але былі
блакіраваны партызанамі і 9 вер. пакі-
нулі яго. 23.9.1941 акупіраваны ням.-
фаш. захопнікамі, якія за час акупацыі
знішчылі ў Л. і раёне 2148 ж., у т.л. ў Л.
685 ж., спалілі пасёлак і ўсе вёскі раёна.
У ноч на 26.11.1942 партыз. злучэнне
пад камандаваннем С.А.Каўпака пры
ўдзеле Ельскага партыз. атрада знішчы-
ла ў Л. фаш. гарнізон. Вызвалены
23.1.1944 войскамі Бел. фронту ў ходзе
асенне-зімовага наступлення 1943—44.
У вызваленні прымала ўдзел Лельчыц-
кая партыз. брыгада. 3 1954 у Гомельс-
кай вобл. У 1962—65 у Мазырскім р-не.
У 1972 — 5,4 тыс. ж. У Л. — прадпры-
емствы буд. матэрыялаў, харч. прам-сці;
2 сярэднія школы, школа мастацтваў, 5
дашкольных устаноў, 2 б-кі, Лельчыцкі
краязнаўчы музей, Дом культуры, кіна-
тэатр, бальніца, 4 аддз. сувязі, 24 мага-
зіны; Свята-Троіцкая царква, касцёл
Прасвятога сэрпа Ісуса і Дзевы Марыі з
Фацімы. Брацкая магіла членаў апера-
тыўнай групы ЦК ВЛКСМ, лётчыкаў і
партызана, магіла ахвяр фашызму.
Волыа Князева.
ЛЕМЯШбНАК Даніла Майсеевіч
(4.4.1908, в. Баранавічы Бабруйскага
пав., цяпер Бабруйскага р-на —
4.4.1981), адзін з арганізатараў і кіраўні-
коў патрыятычнага падполля і партыз.
руху на тэр. Магілёўскай вобл. ў Вял.
Айч. вайну. Скончыў Гомельскую саў-
партшколу (1933), Рэсп. партшколу пры
ЦК КП(б)Б (1949). 3 1929 на гасп. і
парт. рабоце. У Вял. Айч. вайну ў ліп.
1941 накіраваны ў тыл ворага сакрата-
ром парткома па кіраўніцтве падп. ба-
рацьбой у Бабруйску і раёне, з студз.
1942 чл. Бабруйскага к-та партыз. руху
(гл. ў арт. Бабруйскае патрыятычнае
падполлё), нач. штаба 278-га партыз. ат-
рада, з 2.9.1942 да 29.11.1943 сакратар
Бабруйскага падп. РК КП(б)Б. 3 ліп.
1944 на парт. рабоце, у 1960—67 заг.
аддзела Мінскага аблвыканкома. Чл.
ЦК КПБ у 1952—60. Дэп. ВС БССР у
1955—59. Аўтар. кн. «Баявыя спадарож-
нікі мае» (1981).
ЛЕМЯШбНАК Уладзімір Іосіфавіч (н.
14.10.1929, в. Віктараўка Бабруйскага
р-на), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1990).
Скончыў БДУ (1956). У 1957—60 у
Ін-це гісторыі АН Беларусі, з 1964 у
Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПБ,
Мінскай ВПШ, з 1991 у Ін-це гіст.-па-
ЛЕНІН
літ. даследаванняў, з 1992 гал. рэлактар
Арганізац.-метадычнага цэнтра па вы-
данні гіст.-дакумент. хронік «Памяць».
Даследуе гісторыю барацьбы бел. наро-
да супраць ням.-фаш. захопнікаў у Вял.
Айч. вайну. Адзін з аўтараў выданняў
«Усенародная барацьба на Беларусі суп-
раць нямецка-фашысцкіх захопнікаў у
гады Вялікай Айчыннай вайны» (т. 1—
3, 1983—85), «Гісторыя Беларускай
ССР» (т. 4, 1975), «Бяспрыкладны гера-
ізм працаўнікоў тылу» (1985).
Те: Геронческне страннцы освобождення
Белорусснн: Операцня «Багратнон». Мн.,
1984; Ндейно-полкгпческая работа Компар-
тнй Белорусспп в годы Велнкой Отечествен-
ной войны Мн., 1988; Вызваленне — без
грыфа «Сакрэтна!». Мн., 1996.
ЛЕМЯШЙВІЧЫ, паселішча эпох неа-
літу, бронзы і жалезнага веку каля в.
Лемяшэвічы Пінскага р-на. Адкрыла і
даследавала ў 1980—81 В.С.Вяргей.
Культурны пласт 0,15—0,4 м. Выяўле-
ны рэшткі 2 заглыбленых у зямлю жыт-
лаў з адкрытымі агнішчамі і каля 100
гасп. ям, пабудаваных мілаградскім на-
сельніцтвам. Знойдзены рэчы неаліту і
бронзы (крамянёвыя наканечнікі стрэл
і дроцікаў, скрабкі, праколкі, сярпы ва-
лынскага тыпу, абломкі ляпнога арна-
ментаванага посуду), мілаградскай куль-
туры (бронзавыя наканечнікі стрэл, за-
вушніца скіфскага тыпу, шпількі са спі-
ральным навершам, гліняныя
крыжападобныя грузікі і інш.), зарубі-
нецкай культуры (шкляныя і паставыя
пацеркі, вырабы з бронзы і жалеза,
фрагменты ляпнога посуду), вельбарскай
культуры (фібулы, падвескі, скроневыя
кольцы, 14-гранныя пацеркі і інш.).
Літ.: В е р г е й В.С. Селніце у дер. Леме-
шевнчн на Пркпятн // Гіст.-археал. зб. Мн.,
1994. № 5. Валянціна Вяргей.
ЛЕНІН, вёска, цэнтр сельсавета Жыт-
кавіцкага р-на, на правым беразе р.
Случ. За 46 км на ПнЗ ад Жыткавіч, за
18 км ад чыг. ст. Мікашэвічы, аўтадаро-
гамі звязаны з Мікашэвічамі і Слуцкам.
885 ж., 329 двароў (1997).
У пісьмовых крыніцах упершыню
ўпамінаецца ў 1568 у прывілеі Жыгі-
Хіонта Аўгуста князю Юрыю Алелькаві-
чу на заснаванне мястэчка. У ім назва-
ны і тапонім будучага нас. пункта —
Ленін. У 1582, паводле выпіскі са Сло-
німскіх гродскіх кніг, пры радцзеле
Слуцкага княства паміж братамі Аляк-
сандрам, Янам-Сымонам і Юрыем
Алелькавічамі «двор Колна з мястэчкам
Ленін» перайшлі да Аляксандра. 3 17
ст. ва ўладанні Радзівілаў, з пач. 19
ст. — Вітгенштэйнаў. У 1778 пабудава-
на драўляная царква Раства Багародзі-
цы. 3 1793 у Рас. імперыі, цэнтр воласці
Мазырскага пав. Мінскай губ. У 1863
адкрыта аднакласнае нар. вучылішча; у
1870-я г. на могілках пабудавана драў-
ляная капліца ў гонар вызвалення ся-
лян ад прыгоннага права. У 1866 — 437
ж., 79 двароў, у 1908 — 1019 ж., 196
348
ЛЕНІН
двароў. У 1922—39 У складзе Полыпчы,
цэнтр Леншскай гміны Палескага ваяв.
3 12 10.1940 гар насёлак. у 1940—50
цэнтр Леншскага раёна Пінскай вобл У
Вял. Айч. вайну з 16.7.1941 акупіраваны
ням -фаш. захопнікамі, якія заіубілі ў
Л. і раёне 4474 чал. У жн 1942 акупан-
ты расстралялі ў Л каля 2 тыс чал.,
лют. 1943 у час карнай аперацыі зні-
шчылі 1200 чал У Л і раёне дзейнічалі
падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, кам-
самольскае падполле, 12 9.1942 адбыўся
Ленінскі бой 1942 Вызвалены 6.7.1944
войскамі 1-га Бел. фронту ў ходзе Бела-
рускай аперацыі 1944 3 9 1.1952 вёска ў
Ленінскім р не Пінскай з 1954 Брэс-
цкай абл .. з 1960 у Жыткавшкім р-не
Гомельскай вобл. У 1972 — 842 ж., 252
двары У Л Дом культуры, дзіцячы сад,
сярэдняя школа, 3 магазіны. Брацкія
маплы сав. ваеннапалонных і ахвяр фа-
шызму, сав. воінаў і партызан; магілы
ахвяр фашызму. Васіль Феранц
ЛЕНІН Уладзімір Ілыч [сапр. У л ь я -
н а ў ; 10(22).4 1870, Сімбірск, цяпер
Ульянаўск, Расія — 21.1.1924], рэвалю-
цыянер, вучоны. прадаўжальнік вучэн-
ня К.Маркса і Ф Энгельса арганізатар
Камуністычнай партыі Савецкага Саю-
за, стваральнік Сав. дзяржавы, дзеяч
міжнар рабочага і камуніст руху Ву-
чыўся ў Казанскім ун-це (1887), з якога
за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях вы-
ключаны і сасланы ў Казанскую губ.
Экстэрнам здаў экзамен за юрыд ф-т
Пецярбургскага ун-та (1891) Працаваў
памочнікам прысяжнага паверанага ў
Самары. У 1895 арыштаваны разам з
інш. членамі Пецярбургскага «Саюза
барацьбы за вызваленне рабочага кла-
са», зняволены ў турму, потым высланы
ў с. Шушанскае Енісейскай губ. У
1900—05 і 1907—17 жыу у Мюнхене.
Лонданс Парыжы, Швейцарыі, Поль-
шчы, у 1905—07 і 1917—24 у Пецяр-
бургу (Петраградзе), Маскве. На II Усе-
рас. з’ездзе Саветаў [25—27.10(7—
9 11).1917] выбраны Старшынёй Савета
Нар Камісараў (СНК) РСФСР Адна-
часова з 1918 старшыня Савета Рабочай
1 Сял. Абароны (з 1920 Савет Працы і
Абароны). 3 6.7.1923 Старшыня СНК і
Савета Працы і Абароны СССР Ч.і.
ВЦВК з 1917 ЦВК СССР з 1922
Л. развіваў вучэнне Маркса і Энгель-
са аб класах і класавай барацьбе, непаз-
бежнасці пераходу ад капіталізму да са
цыялізму і камунізму, вядучай ролі рабо-
чага класа ў гэтых пераўтварэннях. Зна
ходзячыся ў ссылцы, вітаў стварэнне ў
Мшску ў 1898 Расійскай сацыял дэ-
макр. рабочай партыі і асн. палажэнні
яе «Маніфеста» Пад яго кіраўніцтвам
рэдакцыя газ. «Нскра» палрыхтавала
праект праграмы РСДРП Л напісаў
праект статута партыі і амаль усе праск-
ты рэзалюцый да II з’езда РСДРП
(1903, Лондан). Ён адстойваў вядучую
ролю рабочага класа ў бурж -дэмакр і
сацыялістычнай рэвалюцыях, месца і
У.І Леніл
ролю ў іх РСДРП, таму пайшоў на рас-
кол партыі, якая падзялілася на менша
вікоў і бальшавікоў Бальшавікі на чале
з Л узялі паслядоўны курс на перамогу
пралетарыяту разам з буржуазіяй у
бурж -дэмакр рэвалюцыі і яе неадклад
нае перарастанне ў рэвалюцыю сацыя
лістычную. Аднак рэвалюцыя 1905—07
паказала экстрэ.мізм тактыкі бальшаві-
коў, разлічанай на «гніласць» царызму
Манархічна-памешчыцкая ўлада пры
падтрымцы правага бурж.-патрыятыч
нага лагера пайшла на некаторыя дэ-
макр пераўтварэнні адначасова нанес
ла рашучыя ўдары па ўзбр. выступлен
нях рабочых і сялян, паўстаннях у Мас
кве, арміі і на фронце і патапіла
рэвалюцыю ў крыві Л. эмігрыраваў за
мяжу, дзе працягвау работу па згурта
ванні партыі. У час 1-й сусв. вайпы
1914—18 Л. абвясціў лозунг ператва-
рэння вайны імперыялістычнай у вайну
грамадзянскую. У 1917 рас буржуазія
атрымала перамогу ў Лют рэвалюцыі,
Мікалай II адрокся ад прастола. Буржу-
азны Часовы ўрад на чале з кн.
Г Я Львовым прызначыў сваіх камісараў
ва ўсе губерні Рас Дэмакр Рэспублікі
Адначасова па ініцыятыве сацыяліст
партый. найперш меншавікоў і эсэраў,
узніклі Петраірадскі, а потым і інш
Саветы рабочых, салдацкіх і сял. дэпу-
татаў. У краіне склалася двоеўладдзе
Пры гэтых абставінах Л. прыбыў з эмі-
грапыі ў Петраград 3(16)4 1917 і з бра-
невіка на вакзале перад працоўнымі
выступіў з кароткай прамовай, якую за
кончыў словамі: «Няхай жыве сацыяліс-
тычная рэвалюцыяі». Стратэгію і такты-
ку бальшавшкай партыі Л абірунтаваў
у Красавшкіх тэзісах, якія абвяшчалі
курс на мірны пераход усёй улады ў ру
кі Саветаў і псрарастанне бурж. рэвалю-
цыі ў рэвалюцыю сацыялістычную. У
лш 1917 бальшавікі зрабілі спробу лэ-
стабілізаваць абстаноўку ў Петраградзе
дамагчыся пераходу ўсёй улады ў рую
Саветаў. Але Часовы ўрад падавіў гэту
авантуру Л вымушаны быў перайсці ў
падполле, хаваўся ў шалашы за воз
Разліў недалёка ад Петраграда. потым у
Фінляндыі. Часовы ўрад сканцэнтраваў
усю ўладу ў сваіх руках, таму VI з’езд
РСДРП(б) зняў лозунг «Уся ўлада Саве
там1» і прыняў рашэнне аб падрыхтоў-
цы да захопу ўлады шляхам узбр паў-
стання. У жн. 1917 патрыятычна на-
строеныя прадстаўнікі генералітэту на
чале з ген Л Г.Карнілавым, абапіраю-
чыся на ўзбр сілы, зрабілі спробу па-
класці канец анархіі ў краіне, скінуць
Часовы ўрад і задушыць рэвалюцыю.
Аднак пры рашучым супраціўленні
бальшавінкіх сіл у вайск. фарміраван-
нях і на транспарце карнілаўсю мяцеж
пацярпеў паражэнне. Пасля гэтых па-
дзей аўгарытэт бальшавікоў у масах
значна вырас 3 улікам новых суадносін
паліт сіл Л прапанавау ЦК партыі ад-
навіць лозунг «Уся ўлада Саветам!» і па-
чаць практычную падрыхтоўку ўзбр.
паўстання. У пач. кастр. 1917 Л вяр-
нуўся ў Петраград і па яго прапанове
ЦК РСДРП(б) прыняў 10(23) 10.1917
рэзалюцыю аб узбр. паўстанні. Вечарам
24 кастр. (6 ліст.) Л прыбыў у Смоль-
ны 25.10(7.11)1917 Часовы урад быў
скінугы і Л на II Усерас з’ездзе Саве-
таў абвясціў аб перамозе ў Расіі сацыя-
ліст рэвалюцыі З’езд прыняў падрых-
таваныя Л. Дэкрэт аб міры і Дэкрэт аб
зямлі і стварыў урад — Савет Нар Ка-
місараў на чале з Л. У кастр. 1917 —
тют 1918 улада Саветаў усталёўвалася
па ўсёй Расіі, у тл ў Беларусі Калі
Устаноўчы сход адмовіўся прызнаць
уладу бальшавіцкіх Саветаў, ён па пат-
рабаванні -I. быў распушчаны. Пачало-
ся адкрытае супрацьстаянне, якое вылі-
лася ў грамадзянскую вачну і ваенную ін-
тэрвенцыю 1918—20. Для захавання сав.
улады ЦК РКП(б) і Сав. ўрад на чале з
Л пайшлі на падпісанне ганебнага
Брэсцкага міру 1918, стварэнне масавай
Чырв. Арміі, рэалізацыю налзвычайных
мер. вядомых пал назвай »ваенны каму-
нізм», якія забяспечылі перамогу над
аб яднанымі сіламі ўнутранай і знеш-
няй контррэвалюцыі Разлікі Л і баль-
шавікоў на хуткую сусв. сацыяліст. рэ-
валюцыю нс спраўдзіліся і былі стратэг.
навукова- паліт памылкай 3 пераходам
да мірнага будаўніцтва Л сфармуляваў і
пачаў праводзіць у жыццё новую экана-
мічную палітыку (нэп), вызначыў кірун-
кі сацыяліст пераўтварэнняў у грамад-
ска-паліт, эканам і культ. жыцці краі-
ны. Па яго шіцыятыве і актыўным
удзеле ў 1922 быў створаны Саюз Са-
вецкіх Сацыялістычных Рэспублік
(СССР), адном з заснавальнш якога
была і Беларуская Савецкая Сацыяліс-
тычная Рэспубліка (БССР). Пасля зама-
ху ў 1918 Ф.Каплан на жыццё Л. і цяж-
кага ранення яго здароуе пагоршылася
3 сярэдзіны 1923 Л. быў цяжка хворы,
знаходзіўся ў Горках пад Масквой і
пракіычна не ўдзелыіічаў у вырашэнні
дзярж і інш. спраў Пахаваны ў Маўза-
леі на Краснай плошчы ў Маскве
Л пакінуў вял навук і літаратурна-
публіцыст. спадчыпу. У творы «Развіішё
капггалізму ў Расіі» (1899) ён даследаваў
працэс складвання агулыіарас рынку,
непазбежнасці капіталіст развшця Рас.
імперыі. а ў выніку гэтага і непазбеж-
насці псраходу да сацыяліст. ірамадста-
ва. У працы «Імперыялізм як вышэй-
349
ЛЕНІНСКІ
шая стадыя капіталізму» (1916) і інш.
сцвярджаў, што міжнар. капіталізм ус-
тупіў у сваю апошнюю, імперыялістыч-
ную стадыю, таму міжнар. рабочы рух
сгаіць напярэдадні сацыяліст. рэвалю-
цыі, ппо найб. слабым звяном капіта-
ліст. сістэмы з’яўляецца Расія. Не ўсё
адбылося так, як пісаў і марыў Л. У
1917 капіталізм «рухнуў» у Расіі, але
«ўстаяў» у інш. краінах, а ў канцы
1980-х г. увогуле рухнула сацыяліст. сіс-
тэма, якая мела і станоўчыя і адмоўныя
рысы. Глыбока ўпэўнены ў непазбеж-
насці і перамозе сацыяліст. рэвалюцыі,
Л. рэзка крытыкваў с.-д. лідэраў II Ін-
тэрнацыянала за іх рэфармісцкую так-
тыку, займаў непрымірымую пазіцыю ў
адносінах да «недастаткова» рэвалю-
цыйных рас. меншавікоў і эсэраў. Такое
супрацьстаянне прывяло іх да пераходу
ў антысав. лагер. У выніку ў РСФСР, а
затым і ў СССР склалася аднапарт. сіс-
тэма. У процівагу II Інтэрнацыяналу Л.
стварыў III Камуністычны Інтэрііацыя-
нал, які, аднак, з-за тактычных і стратэ-
гічных памылак значнага ўплыву на
міжнар. рабочы рух не меў. Л. распра-
цаваў і ажыццяўляў на практыцы нац.
палітыку РСДРП(б) і Сав. дзяржавы.
Ён падпісаў дагаворы аб прызнанні не-
залежнасці Фінляндыі, Літвы, Латвіі і
Эстоніі. Адстойваючы права нацый на
самавызначэнне і стварэнне самаст.
дзяржаў, Л. аддаваў пераваіу сацыяліст.
лзяржаўнасці, добраахвотнай і раўна-
праўнай супольнасці сав. рэспублік.
У працах Л. больш за 400 выказван-
няў, тэлеграм, запісак і інш. дакумен-
таў, якія латычапь Беларусі. Ён аналіза-
ваў сац.-эканам. і паліт. становішча ў
Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай і Гро-
дзенскай губ., клапаціўся пра стварэнне
парт. арг-цый, у т.л. Палескага камітэ-
та РСДРП(б) і Паўночна-Заходняга ка-
мітэта РСДРП, адзначаў важную ролю
Зах. фронту, Мінска, Магілёва і інш.
гарадоў Беларусі ў барацьбе з карнілаў-
шчынай, у падрыхтоўцы і перамозе са-
цыяліст. рэвалюцыі ў Петраградзе і
Маскве, удзёлу рабочых і сялян Белару-
сі ў абароне сав. улады на ўсіх франтах
грамадз. вайны і ваен. інтэрвенцыі
1918—20. У адносінах да нац.-дзярж.
самавызначэння бел. народа Л. зыходзіў
з нац. праграмы РСДРП(б): ва ўмовах
самадзяржаўя і бурж. ладу — права на
самавызначэнне і стварэнне сваёй са-
мастойнай нац. дзяржавы; ва ўмовах
сав. рэчаіснасці ў Расіі — падтрымка
балыпавікоў у стварэнні самастойнай
нац. сав. сацыяліст. рэспублікі. У 1916
ён пісаў: «Для ўкраінцаў і беларусаў...
«Бацькаўшчына» тут я ш ч э не адспя-
вала ўсёй сваёй гістарычнай песні.
«Абарона бацькаўшчыны» я ш ч э можа
быць туг абаронай дэмакратыі, роднай
мовы, палітычнай свабоды супраць
прыгнятаючых нацый, супраць сярэд-
невякоўя...» (Тв. Т. 23. С. 27—28), пас-
ля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 ён
падтрымліваў уладу Абласнога выканаў-
чага камітэта Саветаў рабочых, салдац-
кіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй воб-
ласці і фронту (Аблвыкамзаха), адобрыў
разгон Усебеларускага з’езда 1917, які не
прызнаў мясц. сав. ўладу; адмоўна ста-
віўся да Беларускай Народнай Рэспублікі
(БНР) і падтрымаў ініцыятыву беларус-
кіх секцый РКП(б) аб стварэнні БССР.
Жыццё, творчасць і практычная дзей-
насць Л. выклікалі і выклікаюць ста-
ноўчыя да яго адносіны прыхільнікаў
вучэння марксізму-ленінізму і адмоў-
ныя — праціўнікаў гэтай рэв. дактры-
ны.
Тв.\ Полн. собр. соч. Т. 1—55. 5 нзд. М.,
1958—65; Ленннскнй сборннк. Т. 1—39.
М.;Л., 1924—80; Бел. пер. — Тв. Т. 1—45,
Мн., 1948—74; Тое ж. Т. 1—17. Мн., 1953—
55; Выбр. творы. Т. 1—10. Мн., 1986—91.
Літ.\ Воспомннання о В. Й. Леннне. Т.
1—5. М., 1968—69; В. Н. Леннн: Бногр. хро-
ннка. Т. 1—12. М., 1970—82; Белявпев
В.Н. Леннн н Белоруссня. Мн., 1978; Соіа
О. Бёпіпівте. Рагів, 1982; В. Н. Леннн: Бмо-
графня, 1870—1924. Т. 1—2. 8 нзд. М., 1987;
Й вечно в памятн людсКой: В.П.Леннн н Бе-
лоруссня. Мн., 1990; Леннн: Человек — мыс-
лнтель — революцнонер: Воспоммнання м
суждення современннков. М., 1990; К а р р
Э.Х. Русская революцня от Леннна до Сталм-
на, 1917—1929: Пер. с англ. М., 1990;
Т р о ц к м й Л.Д. О Леннне // Троцкнй Л.Д.
К нсторнн русской революцнн. М., 1990; Ле-
ннн, о котором снорят сегодня. М., 1991;
Волобуев П.В. Леннн (Ульянов) В. й. Ц
Полнтнческне деятелн Росснн 1917: Бногр.
словарь. М., 1993; Латышев А.Г. Рассек-
реченный Леннн М., 1996; В.П.Леннн о Бе-
лорусснн: Бнблногр. указ. Мн., 1970.
Пётр Петрыкаў.
ЛЁНІНА (да 1918 Раманава), вёс-
ка, цэнтр сельсавета Горацкага р-на, на
р. Мярэя. За 17 км на ПнУ ад г. Горкі,
112 км ад Магілёва, 20 км ад чыг. ст.
I Іагодзіна на лініі Орша—Крычаў. 3468
ж., 1061 двор (1997).
Вядома з пач. 16 ст. Упамінаецца ў
Дагаворнай грамацс 1523 аб перамір’і
паміж Маскоўскай дзяржавай і ВКЛ. У
1529 в. Раманава купіў кн. Астрожскі і
аддаў яе ў пасаг сваёй дачцэ, якая вый-
шла замуж за Х.М.Радзівіла. Пасля
адм.-тэр. рэформы 1565—66 у Аршан-
скім пав. Віцебскага ваяв. 3 1647 мяс-
тэчка, 56 двароў, фальварак, царква, ві-
накурня, млын, сукнавальня, карчма. 3
1772 у Рас. імперыі, мястэчка Аршан-
скай правінцыі, йотым Аршанскага пав.
Беларускай, з 1802 Магілёўскай губ. У
1773 пасля адмовы ўладальніка К.Радзі-
віла прысягнуць імператрыцы Кацяры-
не II мястэчка перададзена ў казённае
кіраванне, у 1774 падаравана кн. Данду-
ковым-Корсакавым. У 1785 памешчыц-
кае ўладанне, 219 ж., 38 двароў.
8.11.1812 у вёсцы размяшчалася гал.
кватэра М.І.Кутузава. У 1880 — цэнтр
воласці, 728 ж., 90 двароў, мураваная
царква, вадзяны млын, вінакурня, сук-
навальня, бальніца, паштовая станцыя,
яўр. малітоўная школа. У 1897 мястэч-
ка, 958 ж., царква, 2 малітоўныя дамы,
гарбарны і клеяварны заводы, 7 кузняў,
царк.-прыходская школа, нар. вучылі-
шча, фельчарскі пункт, паштовае аддзя-
ленне, 21 крама, піцейны дом; 4 разы
на год праводзіліся кірмашы. 3 1919 у
Гомельскай, з 1922 у Смаленскай губ.
РСФСР. 3 1924 цэнтр сельсавета Горац-
кага р-на Аршанскай акругі БССР (да
1930), з 1938 — Магілёўскай вобл У
1940 — 335 ж., кузня, ветраны і меха-
нічны млыны, маслазавод, майстэрня
па рамонпе с.-г. інвентару, шавецкая
майстэрня. У Вял. Айч. вайну ў 1943
вёску спалілі ням.-фаш. захопнікі, заіу-
білі 186 жыхароў. 12—13.10.1943 у баі за
вёску ўпершыню ўдзельнічалі воіны 1-й
Польскай дывізіі імя Т.Касцюшкі. Ме-
марыяльны комплекс, які ўключае Му-
зей савецка-польскай баявой садружнас-
ці, магілы невядомых сав. і польск. воі-
наў, брацкую магілу сав. воінаў, брац-
кую магілу польск. воінаў. У 1972 —
730 ж., 210 двароў. У Л. Дом культуры,
сярэдняя і музычная школы, Горацкае
педвучылішча, бібліятэка, аддз. сувязі,
Дом быту, гандл. цэнтр, бальніца.
Вольга Князева
ЛЁНІНА (да 1921 Раманава), вёс-
ка, цэнтр сельсавета ў Слуцкім раёне,
на р. Морач, на шашы Слуцк—Капыль.
За 26 км на 3 ад Слуцка, 4 км ад чыг.
ст. Морач. 562 ж., 218 двароў (1997).
Вядома як вёска з сярэдзіны 16 ст.,
належала князям Слуцкім. У 1612—18
ст. уласнасць князёў Радзівілаў. 3 1638
мястэчка, 247 двароў, царква, 2 шпіталі,
карчма. У сярэдзіне 1650-х г. моцна
разбурана ў час вайны Расіі з Рэччу
Паспалітай 1654—67. У 1665 было 98
двароў. У 1718 атрымала прывілей кара-
ля Аўгуста II на штогадовы кірмаш. 3
1793 у Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст.
мястэчка, цэнтр воласці Слуцкага пав.
Мінскай губ. 14(26).7.1812 каля Рамана-
ва адбыўся бой казацкага корпуса ген.
М.І.Платава з напалеонаўскімі войскамі
Жэрома Банапарта і кн. Ю.Панятоўска
га. 3 1830-х г. належала Вітгенштэйнам,
з канца 19 ст. — Гогенлоэ. У 1897 —
1552 ж., 239 двароў, 2-класнае вучылі-
шча, жаночая школа, 2 царквы, 2 кап-
ліцы, 2 яўр. малітоўныя дамы, 9 крам,
карчма. 3 1924 цэнтр сельсавета Слуц-
кага р-на. У 1926 сяло, 1136 ж., 257 лва-
роў. У 1972 — 676 ж., 230 двароў. Л. —
цэнтр калгаса імя К.Маркса. Сярэдняя
школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувя-
зі, 2 магазіны. Гарадзішча культуры
штрыхаванай керамікі і перыяду Кіеў-
скай Русі. Помнік на месцы бою 1812.
Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.
Радзіма кампазітара У.В.Тэраўскага.
Валерый Шаблюк, Аляксандр Шчарбатаў.
ЛЕНІНГРАДСКАЕ АДЦЗЯЛЁННЕ ІН-
СТЫТЎТА АРХЕАЛбГІІ А к а д э м і і
навук С СС Р , гл. Інстытут гісто-
рыі матэрыяльнай культуры.
ЛЁНІНСЮ БОЙ 1942, бой партызан
атрадаў «Камарова», «Пятровіча», імя
М.Ц.Шыша па разгроме ням.-фаш. гар-
нізона ў г.п. Ленін Пінскай вобл. 12
вер. ў Вял. Айч. вайну. Са створаных
партызанамі штурмавых груп (150 чал.)
3 размяшчаліся на шляхах магчымага
адыходу праціўніка, 2 — у засадах на
дарогах верагоднага падыходу падмаца-
350
ЛЕНІНСКІ
ванняў ворагу. У вышку рагпоунаіа на
наду партызаны разірамілі гарнізон,
вызвалілі зняволеных патрыётаў, захапі
лі трафеі і арганізавана адышлі. У гонар
бою партызан у в. Ленін Жыткавіцкага
р-на пастаўлены помігік.
ЛЕНІНСКІ КАМУНІСГЫЧНЫ САіОЗ
МОЛАДЗІ БЕЛАРЎСІ гл. ў арт. Кам-
самол.
ЛЕНІНСКІ РАЕН Іспаваў у 1940—60
Утвораны 15.1 1940 у Пшскай вобл
Цэнтр — в. Ленін, з 8.6.1950 — р.п. Мі-
кашэвічы. 12.10.1940 падзелепы на 12
сельсаветаў: Любанскі, Мікашэвшкі,
Мілевіцкі, Перыноўскі, Пузшкі, Радзі
гераўскі, Сінксвіцкі, Сітніцкі, Сцябле-
віцкі, Цімашэвіцкі, Хорастаўскі, Яска-
вшкі. 3 8.1.1954 у Брэсцкай вобл
201 1960 Л.р. скасаваны Ленінскі с/с
псрададзсны Жыткавіцкаму, Мілевіцкі,
Хорастаўскі, Яскавіцкі — Старобінска-
му, Любанскі, Мікашэвіцкі, Радзігераў-
скі, Сшксвіцкі і р.п Мікашэвічы —
Луншецкаму р-нам
ЛЕНСКІ (Ьегіхкі) Юльян (сапр. Л я -
шчынскі, 8.1.1889. г. Плоцк, Поль-
шча — 20.8.1939), дзеяч польскага і
міжнар. рабочага руху Вывучаў філасо
фію ў Ягелонскім (Кракаўскім) ун це
(1909—12). 3 1905 чл. СДКПіЛ, актыў-
ны яе дзеяч Удзелыпк ГІаронінскай на
рады ЦК РСДРП(б) (1913) У 1914—15
зняволены царскімі ўладамі Пасля выз
валення вёў рэв. работу ў Расіі Удзель-
ігік VII (Красавіцкай) канферэнцыі і VI
з'езда РСДРП(б) У час Кастр рэвалю
цыі 1917 камісар НРК. потым камісар
на польск. справах (у Наркамнацы) Са
снеж. 1918 у Мінску, адзін з арганізата-
раў і рэдактараў бальшавіцкай газ.
«МІоі» («Молат», на польск. мове). У
1919 нар камісар асветы Лгг.-Бел. ССР,
чл. ЦК КП(б)ЛіБ. У 1920 чл. Польскага
бюро пры ЦК РКП(б). Эксперт сав. дэ-
легацыі на сав.-польск. перагаворах у
Рызе (1920) 3 1925 чл. ЦК і Палітбюро
ЦК КГІП. Удзельнічаў у рабоце I (1928)
і II (1935) з’ездаў КПЗБ. У 1929—37
ген сакратар КПП, чл. Прэзідыума Вы-
канкома Камінтэрна У 1937 рэпрэсіра
ваны, расстраляны Рэабілггаваны ў
1955.
Тв.: О Ггопі Ішіому гу Роксе 1934—1937.
ЗУап/ажа, 1956.
ЛЕНЦ Аляксандр Карлавіч
[5(17) 5 1882, Пецярбург — 16.6.19521,
бел. антраполаг і псіхіятр. Д-р мед. н.,
праф. (1923). Скончыў Пецярбургскл
ун-т (1907) і Ваенна мед акадэмію
(1913). 3 1923 у БДУ: нам дырэкгара
псіхіятрычнай клінікі і кабінета па вы-
вучэнні мачыннасці. 3 1926 стар-
шыня антрапалагічнай камісп Інбел-
культа (пазней кафедра антрапалогіі
АН БССР) 3 1930 заг кафелры псіхіят
рыі Мінскага мед. ін-та. 3 1934 у Ленін-
градзе. Арганізатар першых экспеды-
цый па шырокім антрапалагічным вы
Герб Лепеля 1852
вучэнні беларусаў. займаўся псгхіятры-
яй і крымінальнай псіхіятрыяй.
Тв Высшая рефлекторная деятельность
прн нрогресснвном паралнче Мн , 1928, Ма-
гэрыялы да арганізацыі антрапалапчных дас-
іедаванняў на Беіарусі // 36 артыкулаў: Ан
трапалопя Псіхатогія, псіхатэхніка і навук
лрганізацыя нрацы Гісторыя мастацгва. Мп.,
1928; Антрополопчні дослідн на Білорусі //
Антрополопя Річннк Кабшету Антрополопі
1928 Кнів, 1929
ЛЕІІЕЛЬ горад, цэнтр Лепельскага
р-на, па беразе Лепельскага воз. За 115
к.м на ПдЗ ад Вшебска Канцавая стан-
цыя чыг. Орша—Лепель, аўтадарогамі
звязаны з Полацкам, Мшскам, Віцеб
скам, Оршай, Улай 19,4 тыс. ж. (1997).
Упершыпю ўпамінаецца пад 1439 у
сувязі з перадачай лепельскага маентка
Міхаілам, сынам вял. кн. ВКЛ Жып
монга Кснстутавіча, у дар Вшебскаму
рымска каталіцкаму касцёлу. На думку
рус. псторыка А.А. Качубінскага назва
«Л.» паходзіць ад лат слова «Ііера» («лі-
па», у сэнсе «возера сярод тіпавых ля-
соў»), У 1558—83 пабудаваны Лепельскі
замак, іюбач з якгм на востраве Ле-
пельскага воз ў 1563 заснавана «места
Лепель» У 1568 вял князь ВКЛ і ка-
роль ІІолыіічы Жыпмонт II Аўгуст пе-
радаў Л у пажыццёвае ўладанне полац-
каму кашталяну Юрыю Мікалаевічу Зя-
ноуевічу. Пасля смерні апошняга Л пе-
райшоў да полацкага ваяводы Мікалая
Монвіда Дарагастайскага У 1580 «мес-
та» Л. налічвала 300 дамоў, якія размя-
шчаліся на востраве і на зах беразе во
зера (цяпер веска Стары Лепель). У
1586 Л адкупіў падканцлер ВКЛ Леў
Сапега. За 3 км ад «места» Л у в Белас
ён заснаваў мястэчка, якое атрымала
назву Новы або Бслы Лепель, куды быў
перанесепы ганлл. цэнтр, там пабудава
ны замак. царква і касцёл. У 1609 Сапе
га падараваў Стары і Новы Лепель (пас-
ля ўтварылі адзін горад), а таксама шэ
раі вёсак у ІІолацкім ваяв. Віленскаму
кляштару бернардзінак У 1772—76
Л — адм цэнтр ІІолацкага ваяв былі
земскі і гар. сулы Пасля 2 га палзелу
Рэчы Паспалітай (1793) Л. у Рас. імпе-
рыі: у 1793—96 пэнтр павета Полацкай,
з 1802 — В цебскан губ У 1797—1805
каля Л створана Бярэзінская водная сіс-
тэма. У вер. 1804 віпебскі ген.-губерна-
тар зацвердзіў 1-ы плап забудовы Л.
Паводле імпсратарскага указа ад
5 4 1805 мястэчку Л нададзепы сгатус
пав горала, ён быў узяты ў казну, а
жыхары псравсдзсны ў саслоўе мяшчан
3 7.1812 горад захапілі франц войскі,
спалілі У 1821 у Л адкрыта аптэка, у
1830 — 4-класнае вучылішча У 1833
горад моцна пацярпеў ад пажару. У
1835 зацверджаны ген. план забудовы
Л., паволле якога горал палзяляўся на
26 кварталау. У 1834—39 у Л жыў і
прапаваў бел. і польскі паэт і фалькла-
рыст Я.Чачот. У 1840-я г гарад перабу-
доўваўся, у 1841—44 узведзены мурава
ны правастаўны сабор, у 1857—76 у
цэнтры горада — мураваны касцёл св
Казіміра. 9 9 1852 Л атрымау герб «Па
гоня» — у чырв. полі сярэбраны язлок.
У 1860 план Л. адкарэкціраваны горал
падзелены на 30 кварталаў і 4 плошчы
У 1864 у Л 3 царквы касцёл, капліца,
4 сінагогі, 38 муравапых і 562 драўля-
ныя дамы, гарбарны і піваварны з-ды, 2
цагельні, болып за 3 тыс. ж У 1893
засп метэастанцыя, у 1902 — настаў-
ншкая б-ка У 1897 у Л. 6284 ж., з іх
60,3% непісьменных. У нач. 20 ст. ў Л.
772 дамы, 12 дробных прадпрыемстваў,
27 рамесшкаў лрукарня штогод право
дзіліся 4 кірмашы; 7 павуч. устаноў, у
тзг. мужчынскае вышэйшае пачатковае
4-класнае, царк-прыходскае, народнае,
жаночае Марыінскае вучылішчы У рэ-
валюцыю 1905—07 албыліся выступ-
тенні праноўных. іспавалі гурткі
РСДРП. У 1911—13 выдаваліся газ.
«Лепельскнй вестннк», час. «Іізвестня
Лепельского обшества сельского хозяй-
ства» 3 15 3 да 28.9 1918 горад акупіра-
ваны герм., з кастр 1919 да 14.5.1920 —
польскімі войскамі. 3 2.2.1919 да 1924 у
складзс Віцебскай губ ў РСФСР 3
1924 — цэнтр раёна БССР, у 1935—
38 — акруп. У 1920-я г ў горадзе пра-
цавалі 3 смалакурні, цагельня, элек-
трастанцыя, паравы млын, арцель па
рамонце с -г машын, прамкамбінат,
'іеспрамгас. У 1925 звязаны чыгункай з
Оршан У 1930-я г. ў Л рамонтны з-д,
ільнозавод, майстэрні М ГС, пед. тэхні-
кум, школа медсясцёр, 2 сярэднія шко-
'іы, калгасна-саўгасны тэатр, Дом куль-
туры, б ка. У Вял. Айч. вайну з 3 7.1941
акупіраваны фаш. захопнікамі, якія ў
горадзе і раёне знішчылі 5229 чал.
Дзейнічалі Лепельскае патрыятычнае
падполле, падп райкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ. У кастр. 1943 партызанскія
злучэнні Віцебскай вобл. правялі Ле-
пельскую аперацыю 1943. Горад вызвалс
ны 26.8 1944 войскамі 3-га Бел фронту
ў ходзе Віцебска-Аршанскай аперацыі
1944. 3 7.3.1963 горад абл. падпарадка-
вання. У 1959 у Л. 9,7, у 1970 — 13,1
тыс. ж. Прапуюць дрэваапрацоўчае
вытв. аб’яднанне, доследны рамонтна-
механічны і электрамеханічны, машы-
набудаўнічы, жалезабетонных вырабаў,
камбікормавы з-ды, хлебазавод, малоч-
накансервавы камбінат, ПМК механіза-
тараў і будаўнікоў, лясгас і леспрамгас,
аграпрамтэхніка, сельгасхімія, камбінат
быт. абслугоўвання. У горадзе гідраме-
ліярацыйны тэхнікум, ПТВ-175, 4 ся-
рэднія школы, школа мастацтваў, Дом
рамёстваў, 9 дашкольных устаноў, 2
б-кі, раённы Дом культуры, Лепельскі
краязнаўчы музей, 2 бальніцы, палікліні-
ка, дзіцячы санаторый, 2 аптэкі, метэа-
станцыя. Выдаецца газ. «Лепельскі
край». Брацкія магілы сав. воінаў і пар-
тызан. чырвонаармейцаў; помнікі: Выз-
валення, сав. воінам, партызанам і пад-
полыпчыкам. Помнікі архітэктуры: кас-
цёл св. Казіміра (2-я пал. 19 ст.), царква
св. Параскевы Пятніцы (пач. 20 ст.).
Літ.\ Горбачевскнй Н.Д. Лепельс-
кнй уезд Вптебской губерннн. Внтебск, 1895;
Д ов гя л о Д.Н. Лепель, уездный гор. Вн-
тебской губ.: Хроннка мннувшей жнзнн. Вн-
тебск, 1905; Збор помнікаў гісторыі і культу-
ры Беларусі: Віцебская вобл. С. 272—275.
Ілья Януш.
ЛЁПЕЛЬСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
ПАДПбЛЛЕ ў Вялікую Ай-
чынную вайну. Дзейнічала з ліп.
1941 да 28.6.1944 у Лепельскім р-не.
Аб’ядноўвала 24 групы (241 чал.) ў г.
Лепель (кіраўнік АА.Марунька), вёсках
Ворань (М.МАлександровіч), Гарадчэ-
вічы (С.А.Будкевіч), Губіна (Марунька),
Загорцы (АП.Ярашэўскі), Заслаўкі
(П.К.Пацей), Кісцялёва (С.В.Шнітка),
Ляхавічы (К.А.Яско), Радунь
(П.В.Хацько), Саснягі (Г.Ф.Шатыро-
нак), Свядзіца (С.А.Пад’ельскі) і інш. У
друкарні, абсталяванай партызанамі і
падполыпчыкамі, друкаваліся лістоўкі,
плакаты, адозвы, газ. «Калгасная праў-
да» Лепельскага, а таксама газеты Бе-
шанковіцкага, Ветрынскага, Чашніцка-
га і Ушацкага падп. райкомаў, якія рас-
паўсюджваліся сярод насельніцтва.
Падполыпчыкі праводзілі дзейнасць па
вызваленні з лагера смерці сав. ваенна-
палонных, забяспечвалі іх акупац. даку-
ментамі і ўладкоўвалі на працу, пера-
праўлялі да партызан; зрывалі пастаўкі
прадуктаў для ням. арміі; вялі анты-
фаш. прапаганду сярод салдат варожых
«добраахвотніцкіх» фарміраванняў; пра-
водзілі дыверсй на чыіунцы. Вясной
1943 яны здабылі і перадалі партызанам
план фаш. карнай аперацыі «Котбус».
Падполле неаднаразова цярпела права-
лы, за час акупацыі ў фаш. засценках
загінула 70 падпольшчыкаў. У Лепелі на
доме, дзе ў гады вайны працавалі б.
супрацоўнікі газ. «Калгасная праўда»,
устаноўлена мемар. дошка.
Уладзімір Гуленка.
ЛЁПЕЛЬСКАЯ АКРЎГА, адм.-тэр.
адаінка ў БССР у 1935—38. Утворана
21.6.1935. Цэнтр — г. Лепель. Пл. акругі
6266 км2, нас. 251,8 тыс. чал. (1938).
Уключала 4 раёны: Бягомльскі, Ле-
пельскі, Ушацкі, Чашніцкі. 20.2.1938
скасавана, Бягомльскі р-н перададзены
Мінскай вобл., Лепельскі, Ушацкі і
Чашніцкі р-ны — Віцебскай вобл.
ЛЁПЕЛЬСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, апе-
рацыя партыз. злучэнняў Віцебскай
вобл. па разгроме буйных фаш. гарнізо-
наў у тыле ням. 3-й танк. арміі 19—
22.10.1943 у Вял. Айч. вайну. Праводзі-
лася з мэтаю дэзарганізацыі кіравання і
абароны праціўніка і адцягвання часткі
яго сіл з віцебскага ўчастка Калінінска-
га фронту. У аперацыі ўдзельнічалі
больш за 20 партыз. брыгад і палкоў Ві-
цебскай і Мінскай абл. пад агульным
камандаваннем Ф.Ф.Дуброўскага. Пар-
тызаны правялі цяжкія баі за Лепель,
вёскі Бачэйкава (гл. Бачэйкаўскія баі
1943), Чашнікі (гл. Чашніцкія баі 1943).
поўнасцю разграмілі 9 гарнізонаў ворага
(у вёсках Варкі, Дзямідавічы, Дуброва,
Забаенне, Камень, Пачаевічы, Слабодка
і інш.). Выканаўшы задачу, партызаны
адышлі з раёнаў баявога сутыкнення з
праціўнікам і распачалі ўдары па яго
камунікацыях. Ім дапамагалі мясц. жы-
хары, якія капалі процітанк. равы, рабі-
лі завалы на дарогах, разбуралі дарогі,
па якіх фашысты накіроўвалі падмаца-
ванні акружаным гарнізонам. У выніку
Л.а. сарвана чарговая карная аперацыя
захопнікаў, значна пашырана партыз.
зона паміж рэкамі Бярэзіна, Зах. Дзвіна
і воз. Лукомскае.
ЛЁПЕЛЬСКІ ЗАМАК. Існаваў у 16 ст.
Размяшчаўся на востраве воз. Лепель-
скае, насупраць в. Стары Лепель (Ле-
пельскі р-н). Пабудаваны ў час Лівон-
скай вайны 1558—83. У 1562 замак меў
сталы гарнізон, узброены ручніцамі і
артылерыяй. У 1563 рус. войскі пасля
ўзяцця Полацка занялі і спалілі Л.з. На
замчышчы яны залажылі асгрог і пакі-
нулі ў ім значны гарнізон, але войскі
ВКЛ на чале з гетманам М.Радзівілам
Рудым штурмам узялі яго і спалілі.
Неўзабаве ўмацаванні былі адноўлены.
У 1563 побач з замкам заснаваны горад
(«места») Лепель. У 1568 пачалося
буд-ва новага драўлянага замка. Яго бу-
давала мясц. насельніцтва пад кіраўніц-
твам лепельскага старосты і полацкага
кашталяна Юрыя Зяновіча. Л.з. быў
прамавугольны ў плане, фланкіраваны
вуглавымі вежамі. 3 паўн. боку яго ад
«места» аддзяляў шырокі роў, які час-
ткова папаўняўся вадой з возера. У на-
нава пабудаваным замку размясціўся
гарнізон з 200 коннікаў і 100 салдат-
«драбаў». 3 Віленскага цэйхгауза пасіу-
палі вял. партыі агнястрэльнай зброі і
амуніцыі. Дастаткова ў замку было і ар-
тылерыі. Польскі гісторык А.Гваныні
адзначаў, што «Лепле — места і замак
дастаткова ўмацаваны, над возерам як
бы на востраве пабудован». Каля Л.з. і
пад яго аховай знаходзіўся гандд. порт.
Літ.\ Ткачоў М.А Замкі і людаі. Мн.,
1991. Міхась Ткачоў.
ЛЁПЕЛЬСКІ КОНТРУДАР 1941, ваен
ная аперацыя сав. войск на Лепельскім
351
ЛЕПЕЛЬСКІ
напрамку з мэтай разгрому групоўкі
праціўніка, які наступаў у напрамку на
Вшебск 6—10 ліп. ў Вял. Айч. вайну.
Удзельнічалі войскі 20-й арміі (ген,-
лейт. П.А.Курачкін) Зах. фронту ў скла-
дзе 5-га (ген.-маёр І.П.Аляксеенка) і
7-га (ген.-лейт. В.І.Вінаградаў) механіз.
карпусоў. Контрудар нанесены з раёна
Багушэўска на ПдЗ ад Віцебска ў нап-
рамку на Сянно і Лепель па 3-й танк.
групе ням. войск. Злучэнні Чырв. Арміі
вызвалілі Сянно, прасунуліся на 30—40
км, разграмілі 2 ням. матарызаваныя
палкі, на Лепельскім напрамку знішчы-
лі ням. матарызаваную дывізію. Пасля
найб. упартых баёў на Пн ад Сянна (з
абодвух бакоў дзейнічала каля 1,5 тыс.
танкаў) механіз. карпусы вымушаны
былі спыніць наступленне. 10 ліп. сав.
войскі адышлі ў раён Оршы. Контруда-
рам ворагу прычынены страты, значна
паменшана яго ўдарная сіла і тэмп пра-
соўвання на У. У памяць аб контрудары
20-й арміі ў г.п. Багушэўск Сенненскага
р-на пастаўлены помнік.
ЛЁПЕЛЬСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЁЙ
Алкрыты ў 1954 у г. Лепель. Мае 6 эк-
спазіц. залаў (пл. экспазіцыі 237 м2),
больш за 13,5 тыс. экспанатаў асн. фон-
ду (1997). У экспазіцыі адлюстравана
гісторыя Лепелыпчыны. Сярод экспа-
натаў прылады прапы (каменныя сяке-
ры, рубіла, зерняцёрка, жал. серп), уп-
рыгожанні (бранзалеты, медныя коль-
цы, шкляная пацерка ў медным абрам-
ленні) 8 ст. да н.э. — 12 ст. н.э. з
раскопак гарадзішчаў і селішчаў на тэр.
раёна; дакументы і матэрыялы пра рэв.
рух 19 — пач. 20 ст., грамадзянскую
вайну, індустрыялізацыю і калектывіза-
цыю, рэпрэсіі і інш. Значнае месца зай-
маюць матэрыялы, прысвечаныя Вял.
Айч. вайне: пра абарончыя баі, Ле-
пельскае артылерыйска-мінамётнае ву-
чылішча, Лепельскі контрудар 1941,
дзейнасць падполля і партыз. рух (схема
блакады Полацка-Лепельскай партыз.
зоны, макет партыз. зямлянкі, інстру-
менты збройнай майстэрні, набор хі-
рургічных інструментаў партыз. шпіта-
ля), асабістыя рэчы і баявая зброя Ге-
рояў Сав. Саюза Ф.ФДуброўскага і
У .Е.Лабанка, камандзіраў і камісараў
партыз. атрадаў і інш., пра вызв. баі,
удзел воінаў-землякоў у абароне Мас-
квы, Ленінграда, Сталінграда, у баях на
Каўказе і інш. Дэманструюцца нац.
адзенне лепельскага строю, нар. муз.
інструменты (цымбалы, скрыпка, дуда і
інш.), прылады працы і рэчы побыту
сялян 19—20 ст. (жорны, кросны, ка-
лаўрот, бязмен, берасцяны кубак, абру-
сы, сурвэткі і інш.), ганчарныя вырабы.
Вольга Ланікіна
ЛЁПЕЛЬСКІ ПАВЁТ. Існаваў у 1793—
96 у Полацкай, у 1802—1923 у Віцеб-
скай губ. Цэнтр — г. Лепель. Утвораны
на частцы тэр. Полацкага ваяв. ВКЛ,
далучанай да Рас. імперыі ў выніку 2-га
л
352
ЛЕПЕЛЬСКІ
падзелу Рэчы Паспалітай (1793). У 1796
далучаны да Полацкага пав., у 1802 ад-
ноўлены. Уключаў больш за 330 панскіх
маёнткаў, 14 мястэчак (Арэхаўна, Бабы-
Аўтар Я.КАнішчанка
Аўтар В.Л Насевіч
іпчы, Ьачэнкава, Ьешанковічы, Варо-
неч, Ветрына, Заскоркі, Камень, Кублі-
чы, ІІышна. Селішча, Ула, Ушачы,
Чашнікі). Пасля адмены прыгоннага
права (1861) падзелены на 28 валасцей
Дзсйнічалі 42 правасл. царквы, 11 кас-
цслаў (з іх у 1867 засталося 7). Пл. па-
вста каля 3,5 тыс. км2, насельніцтва на
1880 — 104 431 чал., у тл. 82 963 пра
васлаўныя, 13 138 католікаў, 7490 іудзе-
яў, 812 старавераў, 24 пратэстаіггы, 4
мусульмашны. Да 7.11.1917 у павет ува
ходзілі 27 валасцей: Арэхаўская, Бабы-
ніцкая, Бачэйкаўская, Бельская, Бе
шанковіцкая, Варонецкая, Вораньская.
Ветрынская, Гарадчэвіцкая, Гутаўская,
Забалоцкая, Каменская, Копцевіцкая,
Кубліцкая Марцінаўская, Нацкая Не-
сінская, Пышнянская, Смалянецкая.
Станіславоўская, Стрыжаўская, Ульс-
кая, Усайская, Ушацкая, Франопальс-
кая, Цяпінская, Чарсцвяцкая У пач
1919 Арэхаўская, Ветрынская Напкая,
у 1922 Бабыніцкая вол перададзены ў
Полацкі пав 15.2.1923 да павета далуча-
на тэр. скасаванага Сенненскага пав. У
сак. 1923 Л.п перайменаваны ў Бачэй
каўскі павет' Вячааіаў Насевіч
ЛЁІІЕЛЬСКІ РАЁН Размешчаны на
ІІл Віцебскай вобл Пл 1,8 тыс. км2,
нас. 25,9 тыс. чал. (1997 без г. Лепель)
Цэігтр — г Лепель. Паўд.-зах. частку
раёна займае Верхпебярэзінская нізіна,
на ПнЗ Пышнагорскае, на ПдУ Луком
скае ўзвышшы. Рэкі: Эса з прытокамі
Байна, Свядзша і Бярэшча, Ула, Зеха
па мяжы з Докшыцкім р нам цячэ Бя
рэзіна з прытокам Сэрвач. На тэр. рае-
на больш за 100 азёр, найб з іх Ле
пельскае, Окана, Бярэшча, Ворань,
Домжарыцкае, Бобрыца Тэкліц, Ас
троўна Пад лесам 43% тэр. раёна. I Іра
ходзяць чыгунка Лепель — Орша аўта
дароп Полацк — Лепель — Міпск. Лс
пель — Вінебск, Лепсль — Орша, Лс
нель — Ула, Лепсль — Докшыцы і
інш.
Раён утвораны 17.7.1924 у Барысаў
скай акр. 20.8.1924 падзелены на 12
сельсаветаў: Валосавіцкі, Варонскі, За
цякляскі, Каменскі, Лепельскі, Ляха
віпкі. Несінскі, Палянскі, Прудкоўскі
Пышнянскі, Свялскі, Стайскі У 1927—
37 існаваў Весялоўскі нац польскі сель-
савет. У 1927 — у Полацкай акр.
8 7.1931 да Л .р. лалучаны Сушанскі с/с
скасаванага Ульскага р-на; Замошскі.
Кашчынскі, Красналупкі і Латыголіцкі
с/с скасаванага Халопеншкага р на 3
21 6 1935 у Лепельскаы акрузе 3
20.2.1938 Лр у Вшебскай вобл У Вял
Айч. вайну ў пач. ліп. 1941 тэр. раёна
акупіравана ням.-фаш захопнікамі 6—
7 ліп. часці 20-й арміі Зах. фронту на
неслі Лепельскі контрудар 1941 За час
акупацыі гітлераўпы загубілі ў раёне
больш за 4,2 тыс чал знішчылі поў
насцю або часткова з паселыііцтвам
вескі Белая Куна Калівец. Кісцялёва
(увскавечана ў мсмар комплсксс Ха
тынь). Пескаваткі Старынкі. Чырвоная
Горка (не адрадзыіся) Дзейшчалі Ле
пельскае патрыятычнае падполле, Ле
пельскія падп ранкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ, партыз брыгады М ІІ.Гудко
ва, імя В I Чапаева, Чашшцкая «Дуба
ва», Сенненская, Лёзненская Лепельс-
кая імя Сталіна, I я Беларуская (2-га
складу), 2-я Ушацкая імя Панамарэнкі,
1-я Смаленская, Багушэўская (2 га
складу), 2-я імя Заслонава, 1 я Анты-
фашысцкая, «Чэкіст», асобныя партыз.
атрады В.В Шчарбшы: 1, 5, 10, 20-ы,
выдавалася падп газ. «Калгасная праў-
да» Частка тэр Л р. ўваходзіла ў По.іац
ка-Лепельскую партызанскую зону. У
кастр. 1943 правелэена Лепельская апе-
рацыя 1943. Раен вызвалены ў канцы
чэрв 1944 часцямі 1 га Прыбалт фрон-
ту ў ходзе Віцебска Аршанскаы аперацыі
1944 У пасляваен. гады ў выніку лікві-
дацыі, перадачы ў інш. раёны, а такса-
ма далучэння да Л.р. шэрагу сельсаве-
таў сфарміравалася сучасная тэр раёна.
На 1 1 1997 у Л р 232 нас пункты, 12
сельсаветаў Баброўскі Бароўскі, Вало-
савшкі, Горсю, Домжарыцкі, Заазерскі,
Каменскі, Лепельскі, Пышнянскі, Сла-
бадскі, Стайскі, Сушанскі, 11 калгасаў і
6 саўгасаў. Працуюць Вшебская абл.
сортавыпрабавальная станцыя, цагель-
ны з-д У раене 18 сярэдніх, 3 базавыя,
6 муз і 3 дзіцяча юнацкія спарт шко-
лы, 24 дашкольныя ўстановы, 27 клубаў
і 29 бібліятэк, 6 бальнш, 2 амбулаторыі,
16 фельч. акушэрскіх пунктаў. Выдаец
ца газ. «Лепельскі край». Найб знач-
ныя археал помнікі: Азерцы, Бораўна,
Верабкі, Ворань Глыбочыца Домжа-
рыцы, Звязда, Кастрыца, Окана, Стары
Лепель і інш. Брацкія маплы сав. воі-
наў і партызан у вёсках Баброва, Зацяк-
ляссе, Камень, Крайцы, Новыя Валоса-
вічы, Поплаўкі, ІІышна, Саўскі Бор;
маплы ахвяр фашызму ў вёсках Ка-
мень; Кветча, Крайцы, Сасняп, Сла-
бодка, Чарнаручча Помшкі партызанам
у вёсках Бароўка 1 я і 2-я, Саснягі,
Крайцы, Саўскі Бор, Плігаўкі; на мсс-
цы в. Кісцялёва Зберагліся помнікі ар-
хгтэктуры 16 ст — замчышча (в Стары
Лепель) і рэшткі земляных умацаванняў
крэпасці Суша (в Суша) Радзіма бел.
паэта Т Кляшторнага, археолага
М.Ф Кусшнскага.
Літ Лепельскі раён Ц Збор помнікаў пс-
торыі і культуры Беларусі: Вшебская вобл.
Мн 1985; Памяць Беларусь: Рэсп кніга.
Мн , 1995 С 174—178 Алесь Скараход
ЛЕПЯШЫНСКАІА П.М.МЕМА-
РЫЯЛЬНЫ МУЗЁЙ. Алкрыты ў в.
Ліцвінавічы Кармянскага р-на 12.3.1968
як фьтіял Гомельскага абласнога края
знаучага музея Створаны на базе экспа-
натаў з маскоўскай кватэры Лепяшын-
скага і дакументаў з музея Рэвалюцыі
СССР у Маскве Мае 5 экспазш залаў і
спец. экспазіцыю фауны (агулыіая пл.
300 м2), 1625 экспанатаў (1996). Даку-
менты і матэрыялы асвятляюць жыццё-
вы шлях, нарт, дзярж. і пед дзсйнасць
II М Лепяшынскага, стварэнне ім у 1918
Лшвінавіцкай доследна паказальнай
працоўнай школы-камуны. расказваюць
пра яго сустрэчы з У.І.Леніным. У эк-
спазшыі асабістыя рэчы, кшгі, літ. тво-
ры, нацюрморты, урадавыя ўзнагароды
П М ЛепяшынскІ
Леняшынскага, пратаколы II з'езда
РСДРП пад яго рэдакцыяй, падборка
копій газ. «Пскра», творы М.Салтыко-
ва-Шчадрына з прадмовамі Лепяшын-
скага і інш. Захоўваецца дакумент.
фыьм аб Лепяшынскім Барацьба і
творчасць».
ЛЕПЯШЫНСКІ Панцеляймон Мікала-
евіч [29 2(12.3).1868, мяст Студзянец
353
ЛЕПЯШЫНСКІ
Клімавіцкага пав., цяпер вёска ў Кас-
цюковіцкім р-не — 30.9.1944], дзеяч
рэв руху, публіцыст, пісьменнік, педа
гог Д р гіст. н. 3 сям’і святара Скон-
чыў Магілёўскую пмназію (1886). У час
вучобы на фіз. матэм ф-це Пецярбур
гскага ун-та (1886—90) узначальваў бел.
зямляцтва, чл. нарадавольскага гуртка.
За ўдзел у рэв. руху ў 1890 выключаны
з ун та, высланы з Пецярбурга і жыў
пад наглядам паліцыі ў Пінску Здаў эк-
замен экстэрнам у Кіеўскім ун це і
атрымаў дыплом настаўшка (1891) 3
1894 у Пецярбургу, кіраваў гуртком
марксіснкай алукацыі рабочых. За рэв
прапаганду ў 1895 арыштаваны і пасля
14 месяцаў турэмнага зняволення ў
1897 сасланы разам з У. ГЛеніным і
шш. членамі Саюза барацьбы за выз-
валенне рабочага класа» на 3 гады ў
Енісейскую губ. Друкаваў артыкулы ў
газ. «Снбнрская жнзнь», «Еннсей». У
1899 у ліку 17 ссыльных падпісаў «Пра-
тэст расійскіх сацыял дэмакратаў», на-
кіраваны супраць «эканамістаўі На яго
кватэры абмяркоўваўся праект стварэн
ня газ. «Нскра». 3 1900 агент «Нскры» ў
12 Зак 2
354
ЛЕТАПІС
Пскове. Чл. Аргкамітэта па скліканні II
з’езда РСДРП. У ліст. 1902 арыштаваны
і пасля 8 месяцаў зняволення зноў вы-
сланы ў Енісейскую іуб., адкуль уцёк за
мяжу. 3 1903 у Жэневе далучыўся да
бальшавікоў, сакратар савета партыі,
адзін з заснавальнікаў б-кі і архіва ЦК
РСДРП, удзельнік падрыхтоўкі III з’ез-
да РСДРП. У 1905—07 вёў рэв. работу ў
Екацярынаславе, Пецярбуріу, супра-
цоўнічаў у бальшавіцкіх газетах. У
1907—09 выкладаў матэматыку ў Ар-
шанскім рэальным вучылішчы. На Ар-
шанскім чыг. вузле разам з жонкай
В.БЛепяшынскай аднавіў арг-цыю
РСДРП. Арыштаваны і зняволены ў
турму, вызвалены з-за адсутнасці дока-
заў, але выкладанне ў вучылішчы яму
забаронена. 3 1909 у статыстычным бю-
ро пры Маскоўскай гар. управе, увахо-
дзіў у бальшавіцкую літ. ірупу. Пасля
Лют. рэвалюцыі 1917 гар. галава ў Ор-
шы, з кастр. 1917 ганаровы старшыня
Аршанскага ВРК. 3 канца 1917 у Пет-
раградзе, заг. аддзела рэформы школы
Наркамата асветы, распрацаваў асновы
адзінай працоўнай школы. Каб праве
рыць на практыцы свае тэарэт. пала-
жэнні аб працоўным політэхн. выхаван
ні ў шксле летам 1918 па даручэнні Ле-
ніна заснаваў і ўзначаліў доследна-па-
казальную прац. школу-камуну ў в.
Ліцвінавічы Рагачоўскага пав. (цяпер
Кармянскі р-н), дзе працавалі таксама
яго жонка, дачка, брат і інш. Вёў шы-
рокую грамадскую работу сярод сялян
павета, быў старшынёй Кармянскага
валаснога аб’яднання РКП(б), стварыў
тут парт. школу, школу для дарослых
Напісаў драму «Чырвоным па чырвона-
му», раман «Барацьба і творчасць». У
сувязі з наступленнем польскіх войск у
1919 школа пераведзена ў Маскву. На
ладжваў сістэму нар. асветы ў Туркеста-
не, у 1921—24 адзін з арганізатараў і кі-
раўнікоў Камісіі па распрацоўцы гісто-
рыі РКП(б) (Гістпарта), выкладаў у
Маскоўскім ун-це і Камуністычнай ака-
дэміі, адзін з ініцыятараў стварэння
(1922) і першы старшыня ЦК МОПР. 3
1927 дырэктар Гіст. музея, у 1935—
36 — Музея рэвалюцыі ў Маскве. Аў-
тар шэрагу навук. прац па пытаннях
гісторыі, нар. асветы, пра творчасць
А. I рыбаедава, М.Салтыкова- Шчалры-
на, аповесці «У зелянях» (1924), апавя
данняў, успаміпаў. У в. Ліцвінавічы —
мемар. музей Л. Яго імем названы вулі
цы ў Бабруйску, Гомелі, Крычаве, Ма-
гілёве, Оршы. 3 1967 устаноўлена
Дзярж. прэмія Беларусі імя Л. за лепшы
публіцыстычны твор.
Тв.: На повороте. М., 1955; Бел. пер. —Як
узнікла Ленінская партыя. Мн., 1934.
Літ.: Булацкнй Г.В. Ленннской твар-
днн солдат. 2 нэд. Мн., 1970; Яго ж.
П.Н.Лепешннскнй. М., 1973; Садов-
скнй АС. П.Н.ЛеПешлнскнй: Сгранмцы
бногр. М., 1985. Іосіф Хаўратовіч.
ЛЁТАПІС АЎРАМКІ, гл. Аўрамкі лета-
піс.
Летапіс Рачынскага. Канец 16 ст. Фрагмент
ліста 116 (б).
«ЛЁТАПІС БЕЛАРЎСКАЙ ЭМІГРА-
ЦЫІ», часопіс Выдаецца з 1947 на бел.
мове, неперыядычна. Заснавальнік
Л.Галяк. Спачатку выходзіў у Германіі,
з 1955 — у ЗША. У 1947—80 выйшла
14 нумароў пад назвай «Летапіс». У
1980—84 не выдаваўся. Адноўлены ў
кастр. 1984 па ініцыятыве і пад рэдак-
цыяй М.Панькова; выходзіў пад назвай
«Летапіс жыцця беларускай эміграцыі».
3 вер. 1985 — «Л.б.э.». Друкуе дакумен-
ты і матэрыялы з асабістага архіва за-
снавальніка (перапіску з А.Арэхвам,
Р.Астроўскім, С.Хмарай, Ю.Віцьбічам,
М.Абрамчыкам і інш.), па гісторыі бел.
эміграцыі з 1920-х г., інфармуе пра на-
віны бел. друку. Мае раздзелы «Лісты ў
рэдакцыю», «Наша пошта». Шэраг ма-
тэрыялаў надрукаваны лацінкай, на
англ. і польск. мовах. Пры рэдакцыі іс-
нуюць архіў і б-ка. Выйшла 76 нумароў
(да крас. 1991). Ганна Запартыка
ЛЁТАПІС БЫХАУЦА, гл. Хроніка Бы-
хаўца.
ЛЁТАПІС КРАСІНСКАГА, помнік
бел.-літоўскага летапісання, спіс 2-га
агульнадзяржаўнаіа бел.-літ. летапіснага
зводу 1-й, кароткай рэдакцыі (гл. ў арт.
«Хроніка Вялікага княства Літоўскага і
Жамойцкага»), Дайшоў у рукапісе 2-й
пал. 16 ст. бел.паходжання, які збера-
гаўся ў б-цы графаў Красінскіх у Вар-
шаве і загінуў у час 2-й сусв. вайны. Ру-
капіс без пачатку і канца. Апрача бел,-
літ. хронікі ў ім змешчаны «Алексан-
дрыя», «Хаджэнне ігумена Данііла», бел.
пераклады біблейскай кнігі Товіт, «Апо-
весць пра Таўдала», «Сказанне пра Сіві-
лу-прарочыцу» і інш. свецкія і рэліг.
творы. Л.К. складаецца з 2 частак: ле-
гендарнай гісторыі Літвы — «Хронікі
Вялікага княства Літоўскага і Жамой-
цкага», якая названа «Летапісцам» і
«Кройннкм о велнкмх князех лмтов-
скнх». У 1-й частцы выкладзена легенда
пра паходжанне літ. князёў і шляхты ад
рымскіх арыстакратаў (абрываецца на
княжанні Трайдзена). 2-я частка скла-
дам блізкая да арыгінальнай часткі
Слуцкага спіса 1-га агульнадзярж. бел.-
літ. зводу — Беларуска-літоўскага лета-
пісу 1446. Яна ўключае «Летапісец вялі-
кіх князёў літоўскіх», «Аповесць пра Па-
долле», «Пахвалу Вітаўту» і шэраг апа-
вяданняў па гісторыі ВКЛ канца 14 —
1-й пал. 15 ст. Л.К. апісаны Я.Карскім
у працы «Пра мову так званых літоўскіх
летапісаў» (Варшава, 1894). Упершыню
апубл. А.Бычковым у 1893.
Публ.: Полное собранме русскнх летопн-
сей. СПб., 1907. Т. 17; М., 1980. Т. 35.
Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛЁТАПІС ІІАНЦЫРНАГА 1 АВЁРКІ,
гл. Віцебскі летапіс.
ЛЁТАПІС РАЧЫНСКАГА, П а з н а н -
с к і с п і с, помнік бел.-літоўскага ле-
тапісання, спіс 2-га агульнадзяржаўнага
бел.-літ. летапіснага зводу 3-й, поўнай
рэдакцыі (гл. ў арт. «Хроніка Вялікага
княства Літоўскага і Жамойцкага»). За-
хаваўся ў рукапісе канца 16 ст. Змест
летапісу — паліт. гісторыя ВКЛ ад ле-
гендарных часоў да 1548, дапоўненая
запісамі па гісторыі Беларусі і Польшчы
сярэдзіны 15 — 1-й пал. 16 ст. Сярод
арыгінальных запісаў зместам і літ. вар-
тасцямі вылучаецца «Аповесць пра Жыгі-
монта і Барбару Радзівіл». У Л.Р. аб’яд-
наны «Хроніка Вялікага княства Літоў-
скага і Жамойцкага», «Летапісец вялікіх
князёў літоўскіх», «Аповесць пра Падол-
ле», «Пахвала Вітаўту», а таксама шэ-
раг гіст. апавяданняў і летапісных звес-
так пра падзеі 14 — 1-й пал. 16 ст. Ад-
крыты ў 1846 В.Бадзянскім. Збсрагаец-
ца ў б-цы Рачынскага ў Познані
(Полыпча).
Публ.: Полное собранне русскнх летопн-
сей. СПб, 1907. Т. 17; М., 1980. Т. 35.
Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛЁТАПІС САМАВІДЦА, гл. ў арт. Ка-
зацкія летапісы.
«ЛЁТАПІС ТАВАРЫСТВА БЕЛА-
РЎСКАЙ ШКОЛЫ», адна з назваў ча-
сопіса «Беларускі летапіс».
«ЛЕТАПІСЕЦ ВЯЛІКІХ КНЯЗЁЎ ЛІ-
тбЎСКІХ», найбольш даўні помнік
бел.-літоўскага летапісання, адзін з пер-
шых твораў уласнабеларускай гістарыч-
на-дакументальнай прозы. Напісаны на
старабел. мове невядомым аўтарам у
канцы 1420-х г. у Смаленску. Асн
змест — паліт. гісторыя ВКЛ ад смерці
Гедзіміна (1341) да канца 14 ст., гал.
ідэя — усхваленне цэнтралізатарскай
палітыкі літ.-бел. князёў, абгрунтаванне
гіст. неабходнасці і заканамернасці па-
літ. аб’яднання літ., бел. і ўкр. зямель у
адной дзяржаве — ВКЛ. «Летапі-
сец...» — аповесць-хроніка, складаецца
з гіст. апавяданняў пра мінулае Літвы,
Беларусі і Украіны. Першая частка —
аповесць пра Кейстута і яго барацьбу з
Ягайлам (скончылася гвалтоўнай смер-
цю Кейстута). Яна напісана ў 1390-я г.
з мэтай гіст. абгрунтавання права Вітаў-
та на вял. княжанне ў Вільні. Гэты твор
свецкі паводле зместу, з займальным
драматычна напружаным сюжэтам, ад-
метны высокім літ. майстэрствам, лака-
нічнасцю і дынамічнасцю апавядання.
Друтая частка «Летапісца...» больш
фрагментарная, характарызуецца царк -
рэліг. афарбоўкай падзей і складаецца з
кароткіх апавяданняў пра паліт. жыццё
ВКЛ апошняй чвэрці 14 ст., найбольш
пра дзейнасць Вітаўта. Помнік — сін-
крэтычны твор, спалучае рысы дзелаво-
га дакумента, твора апавядальнай прозы
і грунтуецца на сапраўдных гіст. фактах.
Напісаны з новых агульнадзярж. пазі-
цый, як першая спроба кароткай гісто-
рыі ВКЛ. Ён быў важным этапам у гіс-
торыі летапісання на Беларусі, у ім
упершыню ў бел. стараж. л-ры пераадо-
лены старыя літ. традыцыі — летапіс-
ная, пагадовая форма выкладу гісторыі.
Поўная рэдакцыя ўключае яшчэ «Лло-
весць пра Падолле». Збярогся ў розных
спісах (Віленскім, Супрасльскім, Слуц-
кім, Красінскага, Рачынскага і інш.),
летапісных зводах і гіст. кампіляцыях. У
15 ст. паслужыў асновай арыгінальнай
часткі Беларуска-літоўскага летапісу
1446 і часткова выкарыстаны полі>скім
храністам Я.Длугашам у «Гісторыі
Полыпчы». У 16 ст. ўвайшоў у склад
2-га бел.-літ. летапіснага зводу (гл. ў
арт. «Хроніка Вялікага княства Літоў-
скага і Жамойцкага») і Хронікі Быхаўца
праз якія перайшоў у «Хроніку польскую,
літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі»
М.Стрыйкоўскага Быў вядомы такса-
ма ў Расіі, дзе не раз перапісваўся і пе-
рарабляўся (спісы Дуброўскага, Паго-
дзіна і інш.). Перакладзены на поль-
скую, ням., літ., лац., рус. мовы. Упер-
шыню апублікаваны ў 1823
І.Даніловічам у час. «Огіеппік \Уіе1еЙ8-
кі» («Віленскі дэённік»),
Літ.: Гл. пры арт. Летапісы беларускія.
Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛЕТАПІСНЫЯ АПОВЕСЦІ I АПАВЯ-
ДАННІ, гісторыка-літаратурныя творы,
якія разам з кароткімі пагадовымі запі-
самі-паведамленнямі з’яўляюцца асн.
тэкставымі адзінкамі жанравай структу-
ры летапісаў. Іх асаблівасць — гіст.-да-
кументальны харакгар (як правіла, яны
прысвсчаны сапраўдным гіст. падэсям,
жыццю і дзейнасці рэальных гіст. асоб).
Прыкметна адрозніваюцца творы, дзе
апавяданне пра далёкае мінулае засна-
вана на міфах, легендах, гіст. паданнях,
на вусна-паэт. апрацоўцы гісторыі. Для
летапіснай аповесці ў параўнанні з апа-
вяданнсм характэрны разгорнуты сю-
жэт, маштабнасць і дэталёвасць апісан-
ня важнай гіст. падзеі ці ўвогулс гісто-
рыі за пэўны адрэзак часу. Л.а. і а. тэ-
матычна аб’ядноўваліся ў асобныя
летапісы і ўтваралі буйныя гіст. тво-
ры — зводы («Аповесць мінулых гадоў»,
Галіцка-Валынскі летапіс і інш.). Лета-
пісы беларускія таксама складаюцца з
Л.а. і а. Адны з іх самастойныя ідэйна-
маст. і гістарыяграфічныя творы («Апо-
весць пра Падолле», «Летапісец вялікіх
князёў літоўскіх»), другія з’яўляюцца ар-
ганічнай неадрыўнай часткай тых лета-
пісных помнікаў, у склад якіх яны ўва-
ходзяць [апавяданні пра ўзяцце Вітаў-
там Смаленска ў 1404, пра паўстанне ў
Смаленску ў 1440 у Беларуска-літоўскім
летапісе 1446, апавяданне пра заснаван-
не Гедзімінам Вільні, «Аповесць пра Жы-
гімонта і Барбару Радзівіл» у 2-м бел,-
літ. лстапісным зводзе (гл. ў арт. «Хроні-
ка Вялікага княства Літоўскага і Жа-
мойцкага»)]. Своеасаблівы звод Л.а. і а.
уяўляе сабой Хроніка Быхаўца. Бел. хро-
нікі 17—18 ст. (Баркулабаўскі летапіс,
Магілёўская хроніка) паводле паходжан-
ня, зместу, стылю больш цэласныя тво-
ры, чым летапісы 15—16 ст., таму літ.
часткі ў іх можна вылучаць толькі ўмоў-
на. Лепшыя беларускія Л.а. і а. вызна-
чаюцца майстэрствам сюжэтнага апавя-
дання і маюць не толькі вял. гісторыка-
пазнавальную каштоўнасць, але і з’яў-
ляюцца ўзорамі бел. іістарычнай прозы
свайго часу.
Літ. Чамярыцкі В.А Беларускія ле-
тапісы як помнікі літаратуры. Мн., 1969;
Творогов О.В. Сюжетное повествова-
нне в летопнсях XI—XIII вв. // йстокм рус-
ской беллетрнстнкн. Л., 1970.
Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛЁТАПІСЫ, гісторыка-літаратурныя
творы з апісаннем падзей па гадах;
помнікі пісьменнаспі ўсх. славян 11—
18 ст.
Пагадовая форма выкладу гісторыі за-
радзілася ў антычныя часы. У форме Л.
складалі свае творы першыя гісторыкі
Стараж. Рыма. У эпоху сярэдневякоўя
асн. відамі гіст. запісаў у Зах. Еўропе
былі аналы і хронікі. У летапіснай фор-
ме напісаны гіст. працы Я.Длугаша,
М.Бельскага, М.Стрыйкоўскага і інш.
польскіх храністаў 15—16 ст. У працэсе
станаўлення Л. прайшлі шлях ад лака-
нічных храналагічных запісаў да разгор-
нутаіа, каменціраванага апісання гісто-
рыі; ад сухой, службова-дакументальнай
рэгістрацыі асобных гіст. падзей і адзін-
кавых фактаў да звязнага, прасякнутага
пэўнай ідэяй, эмацыянальна-вобразнага
апавядання. Гісторыя далёкага мінулага
нярэдка апісвалася паводле нар. вусна-
паэтычных паданняў і легенд. Сярэдне-
вяковыя летапісцы апісвалі пераважна
вонкавы бок падзей і асвятлялі мінулае
з пункту гледжання свецка-рыцарскіх
або хрысціянска-аскетычных ідэалаў,
прама ці ўскосна зыходзячы з царк.-рэ-
ліг. канцэпцыі свету. Складаліся Л.
свецкімі і духоўнымі асобамі ў розным
сац.-культ. асяроддзі, таму яны вельмі
разнастайныя паводле зместу, ідэйнай
накіраванасці, жанрава-стылявых асаб-
лівасцей, формаў і спосабаў гіст. апавя-
дання. У Зах. Еўропе традыцыйнае ле-
тапісанне (хранаірафія) заняпала ў эпо-
ху Адраджэння са з’яўленнем новай
свецкай гістарыяірафіі, заснаванай на
іуманіст. светапоглядзе і традыцыях ан-
тычнай гіст. прозы.
На Русі Л. пачалі складаць у 11 ст.
Вытокі стараж.-рус. летапісання ў гіст.
паданнях і дзелавой пісьменнасці, у
вусна-паэт. і літ. традыцыях адлюстра-
вання гісторыі. Яно выклікана да жыц-
ця ідэйна-паліт. задачамі культ.-гіст.
развіцця ўсх. славян, бурным ростам іх
грамадскай і этнічнай свядомасці ў пе-
рыяд актыўнага гіст. самасцвярджэння.
У пач. 12 ст. ў Кіевс створаны выдатны
агульнадзярж. і агульнарус. летапісны
помнік — «Аповесць мінулых гадоў». Гэ-
ты твор паслужыў стымулам і асновай
для зараджэння летапісання ў інш. га-
радах і землях усх. славян. У 12—14 ст.
Л. мелі пераважна мясц. характар.
Паўд.-рус. летапісанне гэтага часу прад-
стаўлена Кіеўскім летапісам і Галіцка-
Валынскім летапісам, наўгародскас —
Наўгародскім 1-м, уладзіміра-суздаль-
ЛЕТАПІСЫ
скае — Лаўрэнцьеўскім летапісам і Ра-
дзівілаўскім летапісам. У 15 ст. ўзніклі
летапісныя зводы: Троіцкі летапіс (пач.
15 ст.), Беларуска-літоўскі летапіс 1446,
звол 1448 і інш. Найболыпымі цэнтрамі
летапісання былі Кіеў, Масква, Ноўга-
рад, Смаленск, магчыма і Полацк. На
працягу 16—17 ст. характар летапіснага
жанру якасна мяняецца. У Л. пачалі
шырока карыстацца літ. вымыслам, уз-
мацнілася белетрызацыя гіст. апавядан-
ня, яны сталі больш разнастайнымі па-
водле зместу, стылю, ідэйнай накірава-
насці, ахопу гіст. падзей. У 17 — пач.
18 ст. інтэнсіўна развівалася ўкр. лета-
пісанне (гл. Казацкія летапісы). Традыц.
летапісанне ў Расіі, на Беларусі і Укра-
іне заняпала ў 18 ст. разам з завяршэн-
нем стараж. эпохі ў гісторыі літаратур
усх.-слав. народаў.
Складанне Л. было справай палітыч-
най, і летапісцы выражалі інтарэсы і
ідэйна-паліт. імкненні пэўнага сац. ася-
роддзя. Лепшыя стараж.-рус. Л. — цэ-
ласныя гіст.-літ. творы, якія вызнача-
юцца майстэрствам апавядання, шыры-
нёй гіст. погляду, высокай ідэйнасцю і
публіцыстычнасцю. Падзеі і ўчынкі ге-
рояў у іх асветлены з пункгу гледжання
грамадскіх ідэалаў свайго часу, з пазі-
цый патрыятызму, гераізму і хрысц. гу-
манізму. Важную ролю яны выконвалі ў
фарміраванні грамадскай думкі, гіст. і
нац. самасвядомасці народаў. Як помні-
кі пісьменнасці эпохі сярэдневякоўя Л.
маюць сінкрэтычны характар, спалуча-
юць асаблівасці літ. твораў і дзелавых
дакументаў. Паводле жанравай структу-
ры Л. — гэта зводы, якія аб’ядноўва-
юць кароткія дзелавыя запісы, дакумен-
ты (лісты, граматы), летапісныя аповесці
і апавяданні, літ. творы, запазычаныя з
розных крыніц, што надае ім выгляд
гіст.-літ. кампіляцый. У Л. эпохі Кіеў-
скай Русі пануючым быў стыль ману-
ментальнага гістарызму, пазней — дзе-
лавой пісьменнасці і хранографаў. Гіст.
падзеі і факты датаваліся ў Л. «ад ства-
рэння свету», з 16 ст. ў бел. Л. датаван-
не вялося «ад нараджэння Хрыста»
(розніца паміж дзвюма датамі складала
5508 гадоў).
Навук. даследаванне і выданне Л. па-
чалося ў 18 ст. Вывучэннем іх займаліся
і займаюцца гісторыкі, літ.-знаўцы, мо-
вазнаўцы, гісторыкі культуры. Вялікі
ўклад ў вывучэнне Л. зрабілі А.А.Шах-
матаў, Дз.СЛіхачоў, М.Улашчык, якія
прапанавалі новыя падыходы і метады
іх даследавання. Вядома каля 1,5 тыс.
розных летапісных спісаў. Большасць з
іх зберагаецца ў архівах і б-ках Масквы
і С.-ІІецярбурга. Самыя выдатныя лста-
пісныя помнікі выдадзены ў шматгом-
ным Поўным зборы рускіх летапісаў.
На Беларусі Л. вядомы з часоў По-
лацкага княства. Асаблівай папулярнас-
цю карысталіся «Аповесць мінулых га-
доў» і Галіцка-Валынскі летапіс. Апош-
ні паслужыў крыніцай і літ. узорам
356
ЛЕТАПІСЫ
«Хронікі Вялікага княства Літоўскага і
Жамойцкага» і Хронікі Быхаўца. У 15—-
17 ст. на Беларусі чыталі, перапісвалі і
выкарыстоўвалі пры складанні летапіс-
ных зводаў і кампіляцый розныя рус. Л.
У 2-й чвэрці 15 ст. маскоўскі Л. Фоція
быў пакладзены ў аснову агульнай час-
ткі Беларуска-літоўскага летапісу 1446 і
ў значнай меры прадвызначыў яго ідэй-
ны змест, грамадска-паліт. накірава-
насць і жанравую форму. У канцы 15
ст. гэты звод перапрацаваны і дапоўне-
ны матэрыяламі, запазычанымі з Л.
наўгародскіх. Наўгародскага паходжан-
ня і Аўрамкі летапіс. У 16—17 ст. на
бел. землях бытаваў ілюстраваны Радзі-
вілаўскі летапіс, пратограф якога пахо-
дзіў з Маскоўскай Русі. Ёсць звесткі,
што на Беларусі ведалі пскоўскія, цвяр-
скія і некаторыя інш. рус. Л., якія пера-
пісваліся на мове арыгінала. Літ. трады-
цыі стараж.-рус. Л. адыгралі вял. ролю ў
гісторыі бел. летапісання. Гл. таксама
Летапісы беларуска-літоўскія, Летапісы
беларускія.
Літ:. 14 конннков В.С. Опыт русской
нсторнографлк. Т 2. Кнев, 1908; Ш а х м а -
т о в А.А. Разыскання о древнейшнх русскнх
летонмсных сводах. СПб, 1908; Я г о ж.
Обозренне русскнх летопнсных сводов ХГУ—
XVI вв. М.; Л., 1938; Прнселков М.Л.
Нсторня русского летопнсання XI—XV вв.
Л., 1940; Лнхачев Д.С. Русскне летопнсн
н нх культурно-мсторнческое значенне. М.;
Л., 1947; Р ы б а к о в Б.А Древняя Русь:
Сказання, былнны, летопнсн. М., 1963;
Вайнштейн О.Л. Западноевронейская
средневековая нсторнографня. М.; Л., 1964;
Н а с о н о в АП. Мсторня русского летопм-
сання XI —нач. XVIII века. М., 1969;
Л у р ь е Я.С. Обшерусскне летопнсм XIV—
XV вв. Л., 1976. Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛЁТАІІІСЫ БЕЛАРЎСКА-ЛІтбЎ-
СКІЯ. Складаліся на Беларусі і ў Вільні
на старабел. мовс пераважна бел. лета
пісцамі, бытавалі да 19 ст. Умоўна наз.
таксама заходнярускімі. Агульнадзярж. і
паўафіцыйныя паводле зместу. У іх ад-
люстравана гісторыя бел. і літоўскага
народаў перыяду ВКЛ. Вядомы 4 асоб-
ныя помнікі 15—16 ст. — «Летапісец
вялікіх князёў літоўскіх», Беларуска-лі-
тоўскі летапіс 1446, «Хроніка Вялікага
княства Літоўскага і Жамойцкага», Хро-
ніка Быхаўца і гіст. кампіляцыя 17 ст.
«Хроніка літоўская і жамойцкая», якая
ўваходзіла ў склад бел.-ўкр. хранографа
«Вялікая хроніка». Паслужылі крыніцай
польскіх хронік М.Стрыйкоўскага,
А.Гваньіні і М.Бельскага, распаўсю-
джваліся таксама на Украіне і ў Расіі.
Л.б.-л. — каштоўныя помнікі гістарыя-
графіі і грамадска-паліт. думкі бел. і літ.
народаў, старабел. мовы і бел. гіст. про-
зы. Выдадзены ў Поўным зборы рускіх
летапісаў (т. 17, 1907; т. 32, 1975; т. 35,
1980). Гл. таксама Летапісы беларускія.
Вячаслаў Чамярыцкі.
ЛЁТАІІІСЫ БЕЛАРЎСКІЯ. Складаліся
на землях Беларусі у эпоху феадалізму
на старажытнарускай, старабеларускай і
польскай мовах. У 16—18 ст. называлі-
ся пераважна хронікамі. Паводле зместу
і агульнага характару падзяляюцца на
дзяржаўныя і мясцовыя, аднак рэзкай
мяжы паміж імі няма. Вытокі Л.б. у
мясц. гіст. паданнях і дзелавой пісьмен-
насці, у традыцыях гіст. прозы і летапі-
сання Русі. Узнікненне і развіццё Л.б.
цесна звязана з гіст. жыццём бел. наро-
да, з надзённымі грамадска-паліт. праб-
лемамі і тэндэнцыямі часу. Яны не
толькі адлюстроўвалі падзеі мінулага,
захоўвалі пра іх памяць для наступных
пакаленняў, але і выконвалі важную
ідэйна-публіцыст. ролю ў фарміраванні
грамадскай думкі і гіст. свядомасці. Як
помнікі л-ры летапісы сінтэзавалі асаб-
лівасці гіст. дакументаў і твораў свецкай
апавядальнай прозы. На Беларусі лета-
пісы пачалі складацца ў 12—14 ст., ад-
нак тэксты ранніх летапісаў не збераглі-
ся. Першым складзеным на бел. землях
летапісным творам быў, відаць, Полацкі
летапіс. Гіст. запісы вяліся таксама ў
Пінску (канец 13 ст.), Слуцку (15 ст.) і
інш. гарадах Беларусі. Ва ўрыўках у
складэе рус. і бел. летапісных зводаў і
кампіляцый дайшоў Смаленскі летапіс
14 — пач. 15 ст. Да 15 ст. летапісанне
Беларусі мела мясц. характар. Своеасаб-
лівым цэнтрам бел. летапісання ў 15 ст.
быў Смаленск, які знаходзіўся тады ў
складэе ВКЛ. Тут у канцы 15 ст. пера-
пісаны Аўрамкі летапіс і, магчыма, Ра-
дзівілаўскі летапіс. На падставе зводу,
блізкага да летапісу Аўрамкі, каля 1500
складзена лстапісная кампіляцыя, якая
трапіла ў Супрасль, дзе папоўнілася
гіст. запісамі па гісторыі Валынскай
зямлі канца 15 ст., апавяданнем пра
Аршанскую Літву 1514 і «Пахвалой гет-
ману Канстанціну Астрожскаму» (гл.
Валынскі кароткі летапіс). У 15—16 ст.
пад уплывам новых гіст. умоў (закан-
чэнне этнічнай кансалідацыі і паліт.
цэнтралізацыі бел. зямель) характар ле-
тапісання Беларусі істотна змяніўся,
мясц. летапісы заняпалі, узніклі агуль-
надзярж. бел.-літоўскія летапісы, якія
складаліся на бел. мове пераважна бел.
летапісцамі. 3 новых агульнадзярж. па-
зіцый пададзены гіст. падзеі ў «Летапіс-
цы вялікіх князёў літоўскіх» — першай
арыіінальнай спробе кароткай гісторыі
Літвы і Беларусі. Разам з летапісам Фо-
ція ён лёг у аснову першага бел.-літ. ле-
тапіснага зводу, складзенага каля 1430-х
г.у Смаленску ў перыяд найвышэйшай
магутнасці ВКЛ, дапоўненага пазней
гіст. запісамі да 1446 уключна (гл. Бела-
руска-літоўскі летапіс 1446). У гэтых
творах адлюстраваны і ідэалагічна аб-
грунтаваны імкненні і погляды перада-
вых грамадскіх сіл Беларусі і Літвы таго
часу, што падтрымлівалі велікакняжац-
кую ўладу ў барацьбе з феад. раздробле-
насцю за паліт. адзінства і магутнасць
краіны. У 15 ст. якасна змяніўся і ха-
рактар жанру Л.б. Спецыфічнай яго
асаблівасцю стала спалучэнне традыц.,
пагадовай формы выкладу з прагматыч-
ным, звязным апавяданнем пра міну-
лае, кароткіх дакументальных запісаў-
паведамленняў з гіст. аповесцямі, сухой
інфармацыі пра падзеі з жывым, белст-
рыстычным іх апісаннем. Летапісанне ў
ВКЛ вялося нерэгулярна. Асобныя гіст.
аповесці на пэўных этаііах дапаўняліся
новым матэрыялам і аб’ядноўваліся ў
летапісныя зводы, якія складаліся тра-
дыцыйна, без творчай перапрацоўкі
тэксту. Пад уплывам свецкай дзелавой
пісьменнасці быў выпрацаваны свое-
асаблівы стыль Л.б. — лаканічны, вы-
разны, дзелавы.
У 16 ст. бел.-літ. летапісы страцілі
агульнарус. характар. У іх узмацніліся
ідэі агульнадзярж. патрыятызму, гісто
рыя ВКЛ стала падавацца не як арга-
нічная частка і працяг гісторыі Русі, а
як асобная і самацэмная з’ява. Адбыва-
лася актыўная белетрызацыя гіст. апа-
вядання, у летапісы пачалі ўключаць
вусна-паэт. легенды і паданні, уводзіць
літаратурны вымысел. У 1520-я г. ство
рана «Хроніка Вялікага княства Літоў-
скага і Жамойцкага» (распаўсюджвалася
ў складзе 2-га аднайменнага зводу), у
якой была літаратурна апрацавана ле-
генда пра паходжанне літоўскіх князёў і
шляхты ад рымскай знаці. Важным эта-
пам у развіцці бел. гіст. прозы стараж.
пары стала т. зв. Хроніка Быхаўца (2-я
чвэрць 16 ст.) — самы поўны звод
агульнадзярж. летапісаў і хронік. У гэ-
тым помніку асабліва выразна выявіла
ся тэндэнцыя да белетрызацыі гісторыі,
што садзейнічала далейшай эвалюцыі
гіст.-дакумент. запісаў на Беларусі ад
традыцыйнага лстапісу да гіст.-маст.
прозы. Свецкія паводле зместу і сярэд-
невяковыя паводле характару, ананім-
ныя і напаўафіцыйныя бел.-літ. летапі-
сы і хронікі складаліся ў асяроддзі феа-
далаў, таму падзеі ў іх адлюстроўваліся
з пункту гледжання пануючага класа, у
святле рыцарскіх ідэалаў і з пазіцыі
агульнадзярж. інтарэсаў. Гал. герой гэ-
тых твораў — дзейны і актыўны вялікі
князь, мужны абаронца роднай зямлі,
храбры воін і мудры валадар, справы і
ўчынкі якога выяўлялі гіст. неабход-
насць часу, яго вядучыя грамадска-па-
літ. тэндэнцыі. Агульнадзярж. бел.-літ.
летапісы і хронікі заняпалі ў 2-й пал. 16
ст. ў выніку страты ВКЛ дзярж. неза-
лежнасці, аднак яны яшчэ доўга быта-
валі на Беларусі, давалі багаты матэры-
ял для розных гіст.-літ. кампіляцый,
уплывалі на развіццё бел. гіст. прозы
эпохі барока, польскай і літоўскай гіс-
тарыяграфіі.
Новы этап у гісторыі бел. летаіпсання
пачаўся ў 17 ст. У выніку глыбокіх
унутраных змен у культ.-гіст. і духоў-
ным жыцці бел. народа адбывалася
Ідэйна-маст. эвалюцыя і трансфарма-
цыя жанру гіст.-дакумент. прозы Бела
русі, яго дэмакратызацыя. Замест па-
раўнальна аднародных у жанрава-сты-
лявым плане агульнадзярж. хронік уз-
ніклі новыя жанры — мясц. лстапісы,
дыярыушы (дзённікі) і хранографы, звя-
заныя з літ. традыцыямі летапіснага
жанру папярэдняга перыяду. Паступова
змяняліся змест, ідэйная накіраванасць
твораў, формы і спосабы выкладу па-
дзей, характар адлюстравання мінулага.
Летапісцы сталі больш глыбока і непас-
рэдна цікавіцца жыццём народа, яго
побытам і звычаямі, падзеі пачалі апіс-
вацца больш разгорнуга і дэталёва, ас-
вятляцца з дэмакр. пазшый праз асабіс-
тае эмац суб’ектыунас ўспрыняцце аў-
тараў.
Найбольш выдатныя творы мясц. ле-
тапісання Беларусі 17—18 ст — Барку-
лабаускі іетапіс і Магілеуская хроніка,
якая месцамі нагадвае пст. аповесць-
дзённік горада. Як пст дакументальная
крыніца напісаны па-польску Віцебскі
летапіс. Гыповай з’явай эпохі барока
былі творы гіст -мемуарнага жанру —
дыярыушы, што ўзніклі ў выніку ўзмац-
нення асобавага пачатку ў бел. л-ры,
павышэння цікавасці да індывідуальна-
га лёсу звычайнага чалавека, больш
глыбокага разумення каштоўнасці яго
асабістага жыцця («Дзённік» Ф Еўла-
шоускага, дыярыушы С і Б Маскевічаў,
С.Незабітоўскага, К Завішы М Мату-
шэвіча і інш). Рост цікавасці бел. чыта-
чоў да гераічнага мінулага інш. краш і
народаў у 17—18 ст залавальнялі хра-
нографы і перакладныя хронікі. Папу-
лярнасцю на Беларусі карысталіся
польскія хронікі М.Бельскаіа,
М.Стрыйкоўскага, А Гваныні у арып-
нале і ў перакладзе на бел. мову. Гэтыя
хронікі склалі аснову бел. ўкр храно
графа «Вялікая хроніка* У храноірафах
выкарыстоўваліся пст. дакумент (лета-
пісы і хронікі) і літ.-маст. (перакладныя
гіст аповесці) матэрыялы, таму ў іх
спалучана традыцыйнае, леташсна-пс
тарыяграфічнае асвятленне мінулага з
эмац. вобразным яго адлюстраваннем.
Хранографы — па-сутнасці апошні, за-
вяршальны этап у гісторыі традыц. ле-
тапісання і адначасова пачатак уласна
гіст прозы ў бел. стараж л-ры
Л .б маюць вял. культ пст значэнне
як каштоўная крыніца вывучэння бага-
тага і гераічнага гіст. мшулага бел. на-
рода, як арыгінальная з’ява еўрап. гіста-
рыяірафіі, як поміпкі бел. л-ры, бел.
літ. мовы і грамадска паліт думкі эпохі
феадалізму. Прыярытэт іх адкрыцця і
навук. вывучэння належыць ГДанілові-
чу, які ўпершыню анублікаваў (у 1823—
24) тэкст Ьел.-літоўскаіа леташсу 1446
паводле Супрасльскага спісу і шэраі ар-
тыкулаў. У часы Рас. імперыі Л.б. да-
следавалі С Смолька, Ф.Сушыцкі,
ГА.Ціхаміраў, А.А.Шахматаў, Я Якубоў-
скі і інш. Летапісы вывучалі і вывуча-
юць бел. (М М.Улашчык, В А.Чамя
рыцкі), літ. (М Ючас) і інш даследчыкі
Захавалася каля 50 спісаў Л.6., боль-
шасць з якіх зберагаецца ў Маскве і
С -Пецярбургу.
Публ Полное собранне русскмх летопн
сей Т 17. СПб, 1907; т. 32. М . 1975; т. 35
М , 1980,
Літ Йконннков ВС. Оныт русской
нстормографнн Кнев, 1908 Т2, кн 2’ С.
1489—1559, Сушнпькнй Т Західньо-
руські літопнсн як пам'яткн літературн Кнів,
1930, Чамярыцкі ВА Беларускія тета
пісы як помнікі літаратуры: Узнікненне і лі-
таратурная гісторыя першых зводаў Мн
1969, Нсторня бслорусской дооктябрьской
лнтературы Мн , 1977, У л а ш н к Н Н
Введенне в нзученне белорусско лнтовского
летопнсання М., 1985, К а п ы с к і З.Ю. Бе-
ларуска літоўскія летаінсы XV—XVI стст як
помнікі пстарычнай думкі // Весці АІІ
БССР Сер грамад навук 1986 ГМ
ГЛсўчык
Паштоука Г Леўчыка да А Луцкевіча з вер-
шам «Мае ўваскрэсенне». 1938 Беларускі
Дзяржаўны архіў-музей літаратуры і маста-
цтва
5 т о I к а 5. Наніам'піеіяге ротпікі Цгіеіорі
5ап(у.а пкко Іііечгакіево КогЬіог кгуіусгпу.
Кгако», 1889; 1 іі с а 5 М Ьіеюхох теііахбіаі
Уііпіііі, 1968. Вячаслаў Чамярыцкі
«ЛЁТОІШС, ТО ЕСТ КРбЙННКА
ВЕЛЙКАЯ 3 РбЗНЫХ МНбГНХ
КРОЙННКАРОВ ДНАЛЕКТОМ РЎ-
СКММ НАПЙСАНА», гл. «Вялікая хро-
ніка».
ЛЎТЫ ЗУІіблНЫЯ, узрост, пры да-
сягненні якога жыхар ВКЛ атрымліваў
грамадзянскія правы; паўналецце. Ста
тут ВКЛ 1588 вызначаў Л.з. для мужчын
у 18, ддя жанчын у 13 гадоў. Толыа
асобы якія дасягнулі Л з., маглі алказ-
ваць па ісках, складаць тастаменты і
ЛЕЎЧЫК
замацоўваць іх пячаткай. Непаўналетнія
па дасягнення Л.з. знаходзіліся пад апе-
кай
ЛЁЎЧЫК Гальяш (сапр Л я ў к о в і ч
Ілья Міхайлавіч; 20.7.1880, г. Слонім —
вер 1944), бел паэт, празаік, публі-
цыст. пераклалчык. Скончыў Слонім-
скае павятовае вучылшіча 3 1896 слу-
жыў у Слоніме ў канцылярыі міравога
суддзі, пісарам у каморніка. У 1904—14
працаваў чарцёжнікам у мапстраце Вар-
шавы 3 1907 супрацоўнічаў з газ «На-
ша ніва». Спрыяў дэейнасці Беларускага
студэнцкага зямляцтва ў Варшаве, у
1912—14 чл варшаўскага бел гуртка 3
сярэдзіны 1920-х г. супрацоўнічаў з
Амерыканскай місіяй метадыстаў пе-
раклаў на бел. мову спеўнікі («Божая
тіра». 1933). Быў рэдактарам і адным з
аўтараў бел. дадаткаў «Дух» і «Праўда»
да час. «Ріеівітуш Роккі» («Нольскі пі-
лігрым»), пісаў для дзіцячага час. «За-
ранка» (1927—31). У 1927—28 спраба-
ваў алкрыць у Вільні бел. выд-ва
«Кніжніца» У 1928 грамадскасць прасі-
та яго балаціравацца ад беларусаў у
паслы польск. сейма, але Л. алмовіўся
з-за ўзмацнення дыктатуры Пілсудска-
га У Варшаве і Слоньме меў багатую
асабістую б-ку, у якой былі ўсе тагачас-
ныя бел. выданні у тл. нумары «Му-
жыцкай праўды»; калекцыяніраваў усе
публікацыі пра Беларусь, сабраў уні-
кальныя гіст дакументы пра Слонім і
Слонімшчыну. Дапамагаў I ГЛуцкевічу
ў пошуку матэрыялаў для Беларускага
чузея ў Вільні.
Вершы Л. публікаваў у «Нашай ніве»
з 1908. У 1912 у Вільні выдаў зб. паэзіі
«Чыжык беларускі». Лірычны герой яго
твораў цесна звязаны з народам і паку-
туе разам з ім. Рамантычныя вобразы-
сімвалы апалага пажоўклага лісця, зам-
шэлых сял хат, маркотных лум і г.д. —
алегарычнае ўвасабленне ўціску, крыў
ды і зла. Карані прыгнечанасці паэт
знаходзіць у грамадскім стане жыцця
(«Чаго я ў журбе ..»). Гнеў, асуджэнне і
ганьбаванне прыгнятальнікаў, адшча
пенцаў і прыстасаванцаў выказаў у вер-
шы «Хто алрокся сваіх» (1912, твор
фалькларызаваўся, у Вял Айч. вайну
выкарыстоўваўся партызанамі). Рэвалю-
цыі і 1-я сусв. і грамадз. войны спара-
дзілі ў яго апакаліптычныя настроі
(«Восень», «Стогнуць, енчаць лес і го-
ры», «Дажынкі на Беларусі ў 1920 г.»).
Ён асуджаў рэжым польск. улад у Зах.
Беларусі («Дзіка бура загудзела» і інш )
У вершы «Цень беларускага лірніка» ен
паэтызуе місію рамантычнага мастака,
які «чуе боль, бяду і зло, бо сам пя-
шчасны быў» Ён салідарызуецца з ідэ-
яй усенар. паўстання («Не нам, белару-
сам .», 1926); палымяна выступае за
свабоду роднага слова («Душыцелям
слова», нап. 1927). Улюбёны прыём
зах.-бсл. публіцыстаў — наіуна параў
ноўваць Зах Ьеларусь з БССР, дзс «бе-
ларус будуе вольную, шчасліву баць-
358
ЛЕФЕЎР
каўшчыну, родны бацькаўскі загон»,
выкарыстаны паэтам у всршы «Трыяле-
ты». Цяжар нар. трагедыі, драму нар.
пакут і змагання выявіў у «Калыханач-
цы (ІІесні аб астрожнай долі»; 1926);
матывы нац.-вызв. легенды распрацоў-
ваў у вершах «Сон на Нёмапе каля
Шчары» (1925) і «Маё ўваскрэсенне»
(нап. 1938). У 1932 напісаў філас.-меды-
тацыйныя паэмы ў прозе «Хараство» і
«Чалавек». У публіцыстыцы Л. выступаў
за права беларусаў на сваю культуру, за
месца бел. народа ў людской суполь-
насці «як роўны з роўнымі», не трацячы
сваёй нац. самабытпасці Выявіў сябе ў
жанры паліт. сатыры, вершаваных пар-
трэтаў паліт. дзеячаў (1 .Вернікоўскага,
П.Алексюка, Л.Дубейкаўскага і інш.).
Перакладаў на бел. мову творы польс-
кай (А.Міцкевіч, М.Канапніцкая,
Ю.Славацкі, У.Сыракомля, К.Тэтмаер,
Ю.Гувім, А.Лянге) і рус. (М.Някрасаў)
М.Лефеўр
л-ры, рус. нар. песні, кітайскія, араб-
скія, індыйскія трыялеты і інш. Пад-
рыхтаваны Л. зб. паэзіі «Бсларускі жа-
варанак» не выйшаў з друку (яго копія
ў Аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў б-кі
імя Я Коласа АН Беларусі).
Тв Доля і хлеб: Выбр. тв. Мн , 1980.
Літ. Калеснік У. Лёсам пазнанае
Мн., 1982; Пятроўскі Я. Мэмуары: Ста-
годзьдзе ў рэтрасп кц (1905—1945). Кн.1
Слуцак; Гейнсвіль, 1988; Л о й к а А Гісто-
рыя безару кай літаратурьг Дакастр. перыяд
2 выд. Ч. 2. Мн., 1989; В о й ц і к Л С стрэ
чы з Гальяшам Леўчыкам // ЛіМ 1977. 30 ве-
рас.; Іверс А Гальяш Леўчык у Нашай
ніве» // Беларусь 1973. № 2; С а л а м е в і ч
Я. Голас высакароднай душы//ЛіМ. 1980 25
лін.; Туронак Ю. Пра Гальяша Леўчыка
// Беларускі каляндар, 1980. Безасток, 1980.
Янка Саламевп
ЛЕФЕЎР (ЬеГеуге) Марсель (17.3.1918,
Нармандыя, Францыя — 5.6.1944).
удзелыіік вызвалення Беларусі ў Вял
Айч. вайну Герой Сав. Саюза (1945).
Засл. лётчык Францыі. 3 1938 у арміі. 3
1941 у радах «Змагарнай Францыі». з
28.11.1942 у складзе авіяэскддрыллі
«Нармандыя» (пазней авіяполк *Нар-
мандыя—Нёман»), Улзельнік Віцебска-
Аршанскай, Усх.-Прускай, Кёнігсберг
скай аперацый. Летчык-інструктар. ка
мандзір эскадрыллі ст. лейтэнант Л.
зрабіў 105 баявых вылетаў, правёў 30
паветр. баёў, збіў 11 самалётаў праціўні-
ка У баі самалёт Л загарэуся але лёт
чык давёў яго да свайго аэрадрома; па-
мёр ад апёкаў. Навечна залічапы ў спі-
сы эскадрыллі знішчальнага авіяналка.
ЛЁЗНА, гарадскі пасёлак, цэнтр Лёз-
нснскага р-на, на левым беразе р
Мошна. Чыг. стапцыя на лініі Ві-
цебск— Смалснск. За 40 км на ПдУ ад
Віцебска; аўтадарогамі звязаны з Віцеб-
скам, Смаленскам, Оршай, Янавічамі,
Арэхаўскам, Панізоўем і інш. 7,7
тыс. ж. (1997).
Узнікла на землях Мікулінскай вол ,
якая ў канцы 15 ст. была ў кіраванні
служылага кн. Івана Асавіцкага. У 1514
разам са Смаленскам заваявана Рус.
дзяржавай. У 1526 гэтыя землі зноў пс-
райшлі да ВКЛ. У капцы 16 ст. сяло Л.
ў складзе Мікулінскай вол. Віцебскага
пав. 3 1625 — уласнасць кн. Агінскіх.
Паводле некаторых звестак, назва «Л.»
паходзіць ад слова «лёзны» (у значэнні
«чужы», «прышлы», «нетугэйшы»), У
1654 Л. ўпамінаецца як мястэчка. У
1786 Агінскія заснавалі тут мураваную
правасл. царкву (знішчана ў 1961). Пас-
ля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772)
Л. ўвайшло ў склад Рас. імперыі. цэнтр
воласці Аршанскага пав Магілёўскай
губ. У 1870 перайшло да Храпавіцкіх.
потым да А.І.Шабекі. У пач. вайны
1812 у Л. 2 тыдні стаяў 3-і корпус мар-
шала М.Нея, пра што сведчыць малю-
нак маёра фрапц. арміі Х.В.Фабера дзю
Фора »На біваку ў Лёзне ў жніўні 1812
года». 3 1831 у Л. штогод праводзіліся 4
кірмашы, былі развіты гарбарнае, кра-
вецкае, сталярнае, сукнавальнае і інш.
рамёствы. 3 адкрыццём у 1866—67 руху
па Рыга-Арлоўскай чыгунцы на ўскраі-
не Л. пабудавана чыг. станцыя. У 1865
алкрыта нар. вучылішча (47 вучняў, у
1905 — 230), у 1875 (пры станцыі) —
царк.-прыходская школа (у 1887 пера-
ўтворана ў 4-класнае нар. вучылішча).
У 1846 у Л 745 ж., у 1880 — 1536 ж.,
216 драўляных дамоў, 25 крам, валасное
праўленнс. бальнша. У 1897 — 2473 ж.
У 1910 — 2585 ж. з іх 14 лваран і чы-
ноўшкаў. 12 свяшчэіінаслужыпеляў.
1817 мянгіан, 731 селянін, 11 прадстаў
нікоў інш сасюўяў. 3 1919 у РСФСР. 3
1924 у БССР. цэнтр расна, з 27.9.1938
гар. пасслак У 1939 у Л. 4111 ж У Вял.
Лйч вайну з 17.7 1941 акупіравана
пям.-фаш захопнікамі якія загубілі ў
Л 1200 чал. Дзешпчалі падп райкомы
К11(б)Б і ЛКСМЬ Вызвалены 8 10.1943
войскамі Каліпінскага фронту У
1972 — 5,7 тыс ж зацвсрлжаны гсн.
іілап развіцця 3 Працуюць малочны,
хлсбны, капссрвава агародішіасушыль-
ны з-ды, ыыіозавод элеватар, міжкал-
гасная ІІМК, аграпрамтэхніка, сельгас-
хімія У Л. 2 сярэтнія і дзшяча юнацкая
снарт. школы, школа мастацтваў, 4
дашколыіыя ўстановы, 2 б-кі, Дом
культуры, Дом шянсраў і школыпкаў,
кінатэатр, Лёзненскі гісторыка-краязнаў-
чы чузей. бальніца, паліклініка, аптэка.
Вайсковыя моіыкі сав вошаў і парты-
зап (сярод пахавапых I ером Сав. Саюза
М П.Сулакоў), магіла ахвяр фашызму;
помшк Вызвалсння Радзіма мастака
М Шагала.
Літ Памяць Гіст чак хропіка Лёэпен
скага р-на. Мн . 1992 Ніна Ціхамірава.
ЛЁЗНЕНСКІ ПСТбРЫКА КРАЯ-
ЗНАЎЧЫ МУЗЁЙ. Адкрыты ў 1993 у г
Лезна як ваенна гістарычпы на аснове
матэрыялаў б мсмарыялыіага музся Ге
роя Сав Саюза Л Ф.Данукаіава (в. Ка
валі). з 1996 пст краязнаўчы Мае
больш за 3 тыс экспанатаў асп. фонду
(1997) Сярод экспанатаў тралыц.
стараж прадмсты побыту і прылады
працы з архсал раскопак на тэр. Лёз-
неншчыпы. матэрыялы па гісторыі в.
Высачаны, дакумепты і матэрыялы пра
рэв. рух 19 — пач. 20 ст„ падзсі гра-
мадз. вайпы, індустрыялізацыю і калек-
тывізацыю, рэпрэсіі сав. часу, пра эна-
камітых землякоў акадэміка П І.Альсмі
ка, опсрную спявачку Л Гапеставу і
інш Значнас месца заммаюць матэрыя-
лы пра Вял Айч вайну абарончыя баі,
дзейнасць падполля і партыз. руху (фо
таздымкі, дакумснты, асабістыя рэчы
патрыётаў, хірурпчныя інструменты
шпіталя брыгады Данукалава і іпш.),
вызв. баі Сав Лрмн, удзел у вайпе воі
наў-землякоў Ларыса Бараноўская
ЛЁЗНЕНСКІ ЕАЁН Размсшчаны на У
Віцебскай вобл 11л. 1,4 тыс км2, пас
22,7 тыс. чал. (1997). Цэптр — г.п. Лёз-
на. Паўн частка раёна ў мсжах Вшеб
скага ўзвышша, паўд. — па Лучоскай
нізіне Рэкі Лучоса (у верхнім цячэнні
Вярхіта) і яе нрытокі Чарніца з Мош-
най і Сухадроўка Найб аэеры Зеляп-
ское, Шэлахава Буёускае, Сітнянскае,
Міхалінава. Пал лесам 39% тэр. раёна
Праходзяць чыгунка і аўтадароіа Ві
цебск— Смаленск, аутадарогі на Арэ-
хаўск, Янавічы і інш.
Утвораны 17 7.1924 у склалэс Віцеб-
скай акр., 20.8 1924 палзелены на 10
ссльсаветаў: Барысееўскі, Всляшковіцкі,
Дабрамыслінскі, Емельяноўскі, Зам-
шынскі, Калышкаўскі, Лёзнепскі, Су-
тоцкі, Унаўскі, Чарншкі. 8 7 1931 да
Я Лёсік
раена далучаны 10 сельсаветаў скасава
пага Высачапскага р-на: Асшаўскі, Ба
бшавіцкі. Выдрэйскі, Высачанскі
Кабы іыіікаўскі, Каралёўскі, Касцяеў
скі, Крынкаускі, Старабабылшскі Ста
ссускі 3 1938 Л р у Віцсбскай вобл У
Вял Айч. вамну з ліп. 1941 расн акупі
раваны ням фаш. захопнікамі, якія за-
губілі тут болып за 5 тыс. чал., знішчылі
разам з жыхарамі вёскі Асёткі, Асіпова,
Асташэва (увскавсчаны ў мемар. ком-
нлсксе Хатыпь). з часткай насетьніцтва
вссак Бель, Бор, Браткава, Буракі, Вялі-
кая Выдрэя Вялікія Калінавічы Доб-
рына, Забалацце, Загаранс, Іванькава,
Клімчонкі Курцёпкі, Мсрзлякова, Ор-
дзсж, Пагосцшіча Рудакі, Рэчкі, Сас
новая Наспа, Сімашкава, Хоцсмля,
Чаркасы, Чарпышы, Швяды, Шшткі,
Шугаева. Дзейнічалі Лсзненскія падп
райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, партыз
брыгады 16 я Смалснская. імя А.Ф.Да-
нукалава, Лёзненская, асобныя партыз.
атрады «Мсч» і А.С.Пятрова; выдавала-
ся палп. газ. «Лснінскі сцяг». Большая
частка раёна вызвалена ў пач. кастр.
1943 вонскамі Калінінскага фронту ў
ходзе наступлення на Вшебскім на
прамку, астатняя — у канцы чэрв
1944 часцямі 3-га Бсл. фронту ў ходзе
Віцебска Аршанскай аперацыі 1944 5
часцям і злучэнням, якія вызначыліся
прысвосна ганаровае наймспне «Лёз-
нснскіх» На 1.1.1997 у Л.р. 177 нас
пунктаў, 9 сельсаветаў Бабінавшкі, Ве
тяшковіцкі. Горбаўскі, Дабрамыс ннскі,
Кавалёўскі, Крынкаўскі, Лёзненскі,
Стасеўскі, Яськаўшчынскі; 16 калгасаў і
5 саўгасаў, 16 фермерскіх гаспаларак.
Працуе доследна-прамысл прадпрыем-
ства «Завольша». У раёнс 8 сярэдніх 4
базавыя шкоты дапаможная пікола ін
тэрнат 23 дашкольныя ўстановы, 23
клубы і 29 б-к, 2 бальншы і 2 урачэб-
ныя амбулаторыі, 16 фельч.-акушэрскіх
пунктаў. Выдасцца газ. «Сцяг псрамоп»
Найб значны археал. помнік — Бабіна
вічы Брацкія магілы сав. вошаў і пар-
тызан у вёсках Бандоры, Вішні, Выса-
чаны, Дабрамыслі, Дуброўка, Завольша,
Залессе, Іванькава, Кажуроўшчына,
Касцяёва, Кляўцы, Красыня, Малыя
Міснікі, Перамонт, Хоцемля, Чарна
359
ЛЁСІК
Л
ручча, Шумшчына, Шэркіна, Якубаў-
шчыпа. чыг. ст. Выдрэя; вайсковыя і
брацкія моплкі сав. воінаў і партызан у
вёсках Бабінавічы, Барсеева, Бычкова.
Всляшковічы, Выхалцы, Вял Сяло,
Глодан. Горбава 1 е, Грабенікі, Жукаў-
ка, Замшчына Крыпкі Куракі Надзё-
жына, Пагосцішча. Пронскае. Свірбы,
Смародзіна, Стар Стасева, Гаранкі.
Хоцемля. Чарншы Чарнышы, Шарыкі.
Шніткі; магіла ахвяр фашызму ў в.
Асташэва. Помнікі партызанам у вёсках
Высачаны, Выхадцы, Кавалі, Пагосці
шча; сав. воіпам у вёсках Восыіенкі і
Высачаны: мсмар. комплекс воінам ар-
тылерыстам у в. Крынкі, ахвярам фа
шызму ў в. Асташэва. Вёска Бабінаві-
чы — цэнтр ганчарнага рамяства Дзсй
нічае царква св Ціхапа ў в Новае Ся-
ло Радзіма акадэмікаў АН Беларусі
П 1 Лльсміка. М А Ізобава
Літ Памяць Гіст дак хроніка Лёэнеп-
скага раёна. Мп , 1992 Алесь Скараход
.ІЁСІК Язэп (Іосіф) Юр’евіч
(6(18) 11.1883, в. Мікалаеўшчыпа Міп-
скага пав., цяпер Стаўбцоўскі р н —
1.4.1940], бел. грамадскі і паліт. дзеяч,
мовазнавсц, пісьмснпік, псдагог. Лкад.
АН Беларусі (1928). Дзядзька Я.Ко.іаса
Вучыўся ў Маладзечанскан пастаўнш
кай семінарыі (1898—99), скончыў
Ноўгарад-Северскае гар вучылішча
(1902) 3 1902 працаваў выкладчыкам
Бабруйскай с.-г. школы, з 1903 настаў-
нічаў у мяст Ірамяч Ноугарал-Севср
скага пав Чарнігаускай губ За ўдзел у
рэв. выступленнях 1905 арыштаваны,
зняволены ў Ноугарад Ссверскую тур
му. У 1907 прывсзены на суд г Стара
дуб, але праз некалькі дзён уцёк з мясц.
турмы. Хаваўся ад улад у родпых і зпаё-
мых у Стоўбцах, Пецярбургу, на ст.
Красноўка недалека ад Луганска. У
1911 прыехаў у Ноугарал-Ссверскі да
брата Антона. Тут зноу арыштавапы і
прыгавораны да бестэрміновага пася-
лення ў Сібіры Пакаранпе адбываў у
г Кірэнску і Баданбо Іркуцкам губ., лзе
пазнаёміўся і пасябравау з і\ Гаруном.
ІІалтрымлгваў сувязь з газ *Наша ніва».
Са ссылкі вярнууся пасля Лют рэвалю
цыі 1917. Стаў адным з лідэраў Белару-
скай сацыялістычнай грамады (БСІ).
Увайшоў у Бе.іарускі нацыянальны камі
тзт, рэдагаваў яго газ. кВольная Бела-
русы> (1917—18). На зёздзе беларускіх
нацыянальных арганізацыы і партый аб-
раны ў Выканаўчы к т Цэнтральнай ра-
ды беларускіх арганізацыы пазней увай-
шоў у Вялікую беларускую раду Удзель-
нік Усебеларускага з езда 1917. У час
акупацыі Беларусі ням і польск. вой
скамі жыў і працаваў у Мшску Супра-
цоўнічаў з Народным сакратарыятам
Беларусі, адзін з шіцыятараў абвяшчэн-
ня Беларускай Народнай Рэспублікі
(БНР). 25.4.1918 разам з інш. кіраўпіка
мі падпісаў ад імя Рады БНР тэ іеграму
на імя кайзера Германіі Вільгельма II, у
якой яны заявілі, што будучыню Бела-
русі бачаць «толькі пад апекан герман-
скай дзяржавы». Пасля расколу БСГ
адзін з кіраўнікоў Беларускай сацыял-дэ-
макратычнай партыі. У чэрв. 1918 Л.
узначаліў Раду БНР У 1919—20 супра-
цоўнічаў з газ. «Звон» і «Беларусь»
(апошнюю некат. час рэдагаваў). Пасля
расколу Рады БНР на Найвышэйшую ра
ду БНР і Народную раду БНР
(13.12.1919) Л. стаў старшынёй першай.
Пасля заканчэння грамадз. вайны за-
стаўся ў БССР, адзін з першых заявіў
аб прызнанні Сав.улады. У наступныя
гады ал паліт. дзейнасці адышоў. Зай-
маўся навук., культ.-асв., літ. працай. 3
ліл. 1921 выкладаў у БДУ, на бел. лек-
тарскіх курсах у Белпедтэхнікуме У
1922 абраны правадз. членам Ін-та бел.
культуры, удзельнічаў у рабоце Тэрмі-
налагічнай камісіі (з пач. 1930 яе стар-
шыня) Пераклаў на бел. мову «Мані-
фест камуністычнан партыі» К.Маркса і
Ф.Энгельса. Быў адным з ініцыятараў
правядзення Акадэмічнай канферэнцыі
па рэформе беларускага правапісу і азбукі
(ліст. 1926), на якой выступіў з двума
асн. дакладамі. У 1928 зацверджаны
правадз. чл Бел ЛН З’яўляўся дырэк
тарам Ін-та навук. мовы.
У 1922, пасля выхаду ў свет «Прак-
тычнай граматыкі беларускае мовы»,
«Звезда» назвала падручнік «контррэва-
люцыйным» У пач. ліст 1922 Л арыш-
тавалі, але ў абарону яго выступіў тага-
часны нарком асветы БССР У М Ігна
тоўскі. 11.11.1922 ён накіраваў у Прэзі-
дыум ЦК КП(б)Б зварот, у якім паказаў
значэнне Л. для будаўніцтва нац. куль-
туры і паставіў пытанне аб яго вызва-
ленні. У снеж 1922 алпушчаны Друп
раз яго арыштавалі ў ліп. 1930 па спра-
ве »Саюза вызвалення Беларусі».
6 12.1930 пастановай СНК БССР Л.
пазбаўлены звання акадэміка (адноўле-
на ў 1990). Пастановай калегіі АДПУ
БССР ад 10 4 1931 ён сасланы на 5 іа-
доў у г.Камышын Саратаўскай вобл.
Жыў у г Нікалаеўскі, дэе выклалаў у
педтэхнікуме У ліст 1934 пастановай
ВЦВК атрымаў амністыю без дазволу
на вярганне ў Мшск У 1935 пераехаў з
сям’ёй на Браншчыну, выкладаў рус.
мову ў Малавышкаўскай школе на ст.
Злынка Восенню 1937 перасяліўся ў г.
Актарск Саратаўскай вобл., працаваў у
педтэхнікуме. У чэрв. 1938 зноў арыш-
таваны за «прыналежнасць да існаваў-
шай у Саратаве з ліку палітссыльных
контррэвалюцыйнай аріанізацыі».
31.3 1940 асобай наралай асуджаны на 5
гадоў каннлагераў за «антысавецкую
агттацыю» Паводле афш версіі, памер
ал сухотаў у саратаўскай турме. Па пры-
гаворы 1938 рэабілітаваны ў 1958, на
прыгаворы 1931 — у 1988.
Пяру Л належыць шэраг літ твораў:
♦ Ня ўсе ж разам, ягамосыіі!», «Геркулес
і селянін», «Бусел і бусляняты», «Па-ва-
лачобпаму» і інш Яго літ талент заўва-
жыў і высока ацаніў М.Гарэцкі, асаблі-
ва адзначыўшы «Анавяланне без наз-
Воклалка браіпуры «Аўтаномія Беларусі»
ЯЛёсіка 1917
вы». У 1921 Л падрыхтаваў да друку
зборнік маст. прозы «Родныя вобразы»,
але ён быў забаронены. У публіцысты-
цы Л. 1917—20 асн. месца займалі
праблсмы незалежнасці Беларусі, яе
нац. адраджэння, псторыі і будучыні,
нац. пытанне (брашура «Аўтаномія Бе
ларусі», арт. «Вольная Беларусь». «На-
цыянальны ўціск», «Цёмныя сілы зава-
рушыліся», «Хто вінавайца вайны»,
«Праціўнікам беларускага руху», «Чаму
гэта так?», «Нашы патрэбы», «Нашто
нам федэрацыя» (усе 1917), «Гістарыч-
ная няўхільнасць», «Рабочы стан пану-
ючых і прыгвалчаных нацый» (абодва
1918) і інш. Спачатку Л. быў прыхілыіі-
кам аўтаноміі Беларусі ў складзе Рас.
федэрацыі. Акрамя Беларусі, лічыў ён,
у федэрацыю павшны былі ўвайсці Ук-
раіна, Літва, Латвія, Вялікаросія, Сібір,
землі Каўказа, Фінляндыя, Эстонія і
інш Ён пісаў. «Мы павінны мець свой
беларускі парламент, сваю Беларускую
Краёвую Раду. цалкам незалежную ў
межах свайго краёвага заканалаўства ад
цэнтральнага, агульнадзяржаўнага ўра-
да Толькі такія справы, як зносшы з
заграшчнымі дзяржавамі, мытна-грашо-
вая сістэма, вярхоўнае кіраўнштва ваен-
нымі сіламі. важнейшыя жалезныя ла-
рогі, павінны знаходзіцца пад загадам
агульнадзяржаўнай уласці, каторая гэ-
таксама павінна склалацца з пралстаў-
нікоў усіх нацый і краёў» («Аўтаномія
Беларусі»), Пасля разгону Усебел. з'езда
1917 і падпісання Брэсцкага »іру 1918Л.
перайшоў на пазіцыі незалежнай Бела-
рускай дэмакр. рэспублікі.
Вытокі бел. нац кулыуры Л даследа
ваў у арт. «Культурны стан Беларусі к
моманту Лютаўскае рэвалюцыі» (1924),
дзе прыйшоў да высновы, што «як свя-
домасць вызначаецца быццем. так куль-
турны стан народа вызначаецца яю
эканамічна грамадзянсюмі ўзаемаално-
сінамі». Ён аўтар аргыкулаў і нарысаў
па псторыі Беларусі: «1517—1917 (да
юбілею 400-лешія беларускага друку»
(1917), «Гісторыя Вялікага княства Лі-
тоўска-Беларускага», «Памяткі стара-
свецкай беларускай мовы і пісьменства»
(1918), «Памятка» (1919), «Літва-Бела
русь» (1921), «Бітва пад Грунвальдам у
апісанні хронікі Быхаўца, Длугаша.
Бельскага і інш» (1922), старалрукаў
«Графіка, правапіс і мова ў тэстаменце
кн. Саломерацкага і ў двух друпх даку-
ментах з папер Саломерацкіх XVI
ст.»(1929). На працягу 1921—27 Л. вы-
даў навук. мовазнаўчыя працы: «Прак-
тычная граматыка беларускае мовы»,
«Беларуская мова Пачатковая граматы
ка», «Беларуская мова. Правапіс». «Сін-
таксіс беларускае мовы», «У справе рэ-
формы нашае азбукі», «Спрашчэнне
правапісу», «Да рэформы беларускага
правапісу», «Граматыка беларускае мо
вы: Фанетыка», «Граматыка беларускае
мовы Марфалопя». Асобныя з іх вы-
трымалі некалькі перавыданняў.
Тв Асноўны матыў у творчасш Максіма
Багдановіча (Пасляслоўе, публікацыя і заўвагі
I Багдановіч) // Полымя 1991 №12, Творы:
апавяданні, каікі, артыхулы Мн . 1994; Бітва
лал Грунвальдам у аіпсаньні кронікі Быхаўца.
Длугоша, Бельскага і інш // Сладчына. 1996
№4.
Літ Багдановіч I., Жьінкін А
«Гэтага слаўнага пісьменніка чакаець яшчэ
слаўнейшая будучыня» // За передовую нау-
ку. 1990. 4 мая. Г а р э ц к і М Лёсік Язэп //
Гарэцкі М Гісторыя беларускае літарату-
ры Вільня, 1920, Мяснікоў А Нацдэмы
Лёс і трагедыя Фабіяна ІПантыра, Усевалада
Ігнатоўскага і Язэпа Лёсіка Мн., 1993; Я го
ж «Жывіцс без мяне .» // Полымя 1992
№1. Анаталь Мяснікоў
ЛІ Соф’я Дзмітрыеўна [30.3(12.4) 1904,
в Обаль Сенненскага пав. Магілёўскай
губ., цяпер Сенненскі р-н — 4.9.1980],
бел. жывапісец. Засл. работнік культ.
Беларусі (1975). Скончыла Віцебскае
маст. вучылішча (1931). Удзельніна Вял
Айч. вайны. Сярод твораў карціны
«Партызанскі лагер», «Партызанская
прысяіа» (усе 1943—44), «Партызаны ў
вёсцы» (1946), «Партызанка ў лазоры»
(1947), «У тыле ворага» (1967), «Парты-
занская зямлянка» (1968), «У дазоры»
(1972), «Ой, бярозы ды сосны, парты-
занскія сёстры» (1975), «Тэрмшовае да-
нясенне» (1979) і шш. Работы Л пра-
сякнуты высакароднасцю, любоўю да
роднай зямлі, да людэей, што выстаялі
ў гады жорсткіх выпрабаванняў Вял
АЙЧ. вайны. Галія Фатыхава
ЛІБАВА-РбМЕНСКАЯ ЧЫГУНКА,
назва ў 1877—1919 чыг. лінп, якая звяз-
вала бел. губерні з нартамі Балтыйскаіа
мора і Украшай. Пабулавана акцыянер-
ным т-вам, у 1891 выкутілена казной.
Працягласць 1275 верст Уволзілася ў
эксплуатацыю асобнымі ўчасткамі: Лі-
бава (Ліепая) — Кашадары (Кайшадо-
рыс, 294 вярсты, вер. 1871), Вілейка
(Наўя Вілыія, цяпер гар. раён Вільню-
са) — Міпск (173 вярсты, стулз. 1873);
Мінск—Бабруйск (139.5 вярсты, вер
1873), Ьабруйск—Гомель (141,8 вярсты,
;ііст. 1873); Гомсль—Бахмач (184 вяр-
сты, студз. 1874) Уключала таксама
ўчастак Кашадары—Вільня Пецярбург-
ска-Варшаўскай чыгункі. Скразны рух
цягнікоў ад Лібавы да Рамноў пачаўся
15.7.1874. Натэр. Беларусі перакрыжоў-
валася з Маскоўска-Брэсцкай (у Мін-
ску), Пецярбургска-Адэскай (у Жлобі-
не), Палескімі (у Гомелі) чыгункамі.
Буйныя чыг. станцыі на Беларусі: Бера-
зіно, Бабруйск, Гомель, Жлобін, Мінск,
Маладэечна. У 1910 перавезена 3,5 млн.
пасажыраў і 335 млн. пудоў грузаў. У
1911 на Л.-Р.ч. былі 444 паравозы, 439
пасажырскіх і 11 632 грузавыя вагоны.
Л.-Р.ч. разам з Маскоўска-Брэсцкай чы-
гункай, Рыга-Арлоўскай чыгункай і Па-
лескімі чыгункамі садзейнічала развіццю
прамысловасці, гарадоў, рыначных ад-
носін на Беларусі. Пасля Кастр. рэва-
люцыі 1917 нацыяналізавана і падпа-
радкавана Наркамату шляхоў зносін
РСФСР. У 1920—21 частка Л.-Р.ч.
адышла да Латвіі, Літвы і Полыпчы.
Уладзімір Філякоў.
ЛІБЕРАЛІЗМ (лац. 1іЬега1і$ свабодны),
сістэма поглядаў, асн. рысамі якой з’яў-
ляюцца: імкненне да вызвалення асобы
ад абмежаванняў, што накладваюцца
традыцыяй, грамадскай структурай ці
законам; пэўнае ўяўленне аб сац. праг-
рэсе і вера ў яго ажыццяўленне; пасту-
повасць прагрэсу і паслядоўнаспь усіх
яго стадый; адмаўленне ад нелегальнай
і насільнай барацьбы. Тэарэт. база Л.:
дактрына грамадскага дагавору, суверэ-
нітэт народа, неад’емныя правы чалаве-
ка (жыццё, свабода, уласнасць, права
на супраціўленне тыранй і інш.). Мета-
далаг. прымцыпы мыслення: рацыяна-
лізм, пастулат усеаг. правамоцнасці для
кожнага індывідуума, атамізм і механі-
цызм (склад цэласнасці, напр. дзяржа-
вы або права, канструюецца з ізалява-
ных індывідуумаў ці фактараў), статыч-
насць (правільнае разуменне лічыцца
самадастатковай, аўтаномнай сферай,
незалежнай ад уплыву гісторыі). У
агульных рысах Л. — поўная свабода,
свабода сумлення і свабода слова. Асн.
патрабаванні Л. ў сфсры дзярж. лзду:
канстытуцыйны парадак, мясц. самакі-
раванне, свабода асобы ад дзярж. апекі,
адмена саслоўных прывілеяў, прамы па-
даходны падатак, паліт. свабоды (свабо-
да слова, сходаў, саюзаў), удзел народа
ў правасуддзі. Прынцып Л. ў эканам.
сферы: свабода гандлю і працы, бараць-
ба з умяшаннем дзяржавы. Упершыню
прынцыпы Л. сфармуляваны англ. эка-
намістам 18 ст. А.Смітам у кн. «Дасле-
даванне аб прыродэе і прычынах багац-
ця народаў» (1776). Паліт. тэрміны «лі-
берал» і «ліберальны» ўзніклі ў пач. 19
ст. ў Іспаніі для абазначэння тых чле-
наў картэсаў, якія ставілі сваёй мэтай
барацьбу за ажыццяўленне прынцыпаў
франц. Дэкларацыі правоў чалавека і
ірамадзяніна 1789-
На Беларусі ідэі Л. пачалі распаўсю-
джвацнд ў канцы 18 — пач. 19 ст. ў
публіцыстыцы, сярод выклалчыкаў і
студэнтаў Віленскага ун-та, адукаванага
гар. насельніцтва. У тагачасных перыяд.
выданнях («Дзеннік віленьскі», «Тыгоднік
віленьскі», «Вядомосьці бруковэ») кры-
тыкаваліся царк. выхаванне, цемра-
шальства езуітаў, даказвалася неабход-
насць вызвалення сялян, жаночай аду-
кацыі, надання грамадзянскіх правоў
яўрэям. У 1-й пал. 19 ст. на Беларусі
сфарміраваліся нелегальныя цэнтры ра-
дыкальна-ліберальнай (Дэмакр. ірамад-
ства) і памяркоўна-ліберальнай (Вілен-
скае дваранскае ірамадства) апазіцыі,
якія ўвайшлі ў склад Садружнасці
польск. народа. У 1857—64 фарміраван-
не ліберальнага грамадскага руху на Бе-
ларусі актывізавалася. У 1865—80 пра-
цягвалася пашырэнне пазітывісцкай лі-
беральнай ідэалогіі і ўтварэнне пласта
яго носьбітаў. У 1881—1905 пачалося
афармленне Л. як паліт. плыні і ства-
рэнне паліт. ліберальнай апазіцыі. Лідэ-
ры апаэіцыі (І.Віткевіч, І.Мятлін,
ААляксацдраў і інш.) увайшлі ў склад
партыі «Народнай свабоды» (гл. Кадэ-
ты). Да вясны 1906 у Магілёве і Пінску
аформіліся яе групы. Адначасова адбы-
валася «размыванне» ліберальнай тра-
дыцыі: паколькі яе фундаментальным
прынцыпам быў жыццёва неабходны
мінімум правоў асобы, у розных паліт.
плынях, што выражалі інтарэсы пэўных
груп насельніцтва, фарміраваліся роз-
ныя праграмы з патрабаваннем эка-
нам., сац., рэліг. і інш. правоў. Так, з
ліберальнымі патрабаваннямі выступалі
Саюз дасягнення раўнапраўя яўрэяў у Ра-
сіі, Канстытуцыйна-каталіцкая партыя
Літвы і Беларусі, краёўцы, што дзейні-
чалі на тэр. Беларусі. Партыю кадэтаў
падгрымлівалі розныя групоўкі яўр.
буржуазіі, у тл. сіяністы і часткова (па
аіульнапаліт. і нац. пытаннях) польскія
памешчыкі і каталіцкая царква. Аднак з
прычыны слабасці сац. базы, адсутнасці
земстваў, ВНУ і інш. моцная лібераль-
ная апазіцыя на Беларусі ў міжрэвалю-
цыйны перывд 1907—17 не аформілася.
Літ.'. Забаўскі М.М. Палітычная ба-
рацьба ў Беларусі ў перыяд выбараў у III
Дзяржаўную думу // Весці АН БССР. Сер.
грамад. навук. 1987. № 5; Ш а ц н л л о К.
Руссклй лнбералнзм накануне революцнн
1905—1907 іт. М., 1985; Нарысы гісторыі Бе-
ларусі. Ч. 1. Мн., 1994; РізЬег С. Вшзіап
ІіЬегаІіхт Ггот вепІ>У (о Іпіе11і(>еп15іа.
СатЬгід^е. 1958; I п в 1 о і М. Роізкіе
схазорізта Іііегаскіе гіет Іііетеко-шзкісЬ *
ІаіасЬ 1832—1851. ЗМагехаіуа, 1966.
Марына Сакалоеа.
ЛІБЕРУМ ВЁТА (лац. ІіЬепіт уеіо
вольнае «не дазваляю»), права, якое ме-
лі ссймавыя дэпугаты ў Рэчы Паспалі-
тай у 2-й пал. 16—18 ст. Выражалася ў
выкрыку дэпутата «не дазваляем» або
«пратэстуем», што вяло да спынення
пасяджэння сейма і адмены ўсіх прыня-
тых на ім пастаноў. У 1589 аднагалоссе
прызнана абавязковай умовай прыняц-
ця сеймавых пастаноў. У 1666 Л.в. па-
шырана на ваяводскія сеймікі. У 1652
сейм упершыню сарваны адным дэпу-
татам — упіцкім паслом В.Сіцынскім.
У 1-й пал. 18 ст. ў час праўлення Аўгус-
та II [1697—1706 і 1709—33] паспяхова
закончыліся толькі 4 сеймы, пры Аўгус-
це III [1733—63] — толькі адзін. У
1652—1764 з 55 сеймаў сарвана 48.
Значная частка шляхты лічыла Л.в.
ЛІВЫ
сведчаннем сваёй шляхецкай вольнасці,
але на практыцы яно выкарыстоўвалася
магнатамі дЛя блакіравання непажада-
ных пастаноў, дазваляла суседнім дзяр-
жавам умешвацца ва ўнутр. справы Рэ-
чы Паспалітай, садэейнічала пашырэн-
ню і ўсталяванню паліт. анархіі. Сейма-
вая рэформа 1768 абмежавала Л.в.
толькі ў адносінах да другарадных пы-
танняў. Л.в. ліквідавана канстытуцыяй
3 мая 1791.
ЛІВЕНЦАЎ Віктар Ільіч (н. 21.4.1918,
в. Давыдаўка Варонежскага пав., цяпер
гар. пасёлак Ліскінскага р-на Варонеж-
скай вобл., Расія), адзін з кіраўнікоў
партыз. руху на тэр. Магілёўскай вобл.
ў Вял. Айч. вайну, партыйны і дзярж.
дзеяч БССР. Герой Сав. Саюза (1944).
Засл. дзеяч фіз. культуры БССР (1971).
Скончыў Гродзенскае ваен.-паліт. ву-
чылішча (1941). Рэсп. парт. школу пры
ЦК КПБ (1952), Мінскі пед. ін-т
(1955). У жн.—ліст. 1941 адзін з аргані-
затараў і кіраўнікоў Бабруйскага патры-
ятычнага падполля, з ліст. 1941 каман-
дзір партыз. атрада, з лютага 1943 —
1-й Бабруйскай партыз. брыгады. У
1944—50 заг. аддзела, сакратар, 2-і сак-
ратар ЦК ЛКСМБ. 3 1958 старшыня
К-та па фіз. культуры і спорце пры СМ
БССР. У 1978—86 кіраўнік спраў ЦК
КПБ. Кацд. у чл. ЦК КПБ у 1949—52,
1960—81, чл. ЦК КПБ у 1981—86. Дэп.
ВС БССР у 1959—89. Аўтар кн. «Пар-
тызанскі край» (4-е выд., 1983).
Літ:. Людн легенд. М., 1968. С. 211—234.
ЛІвбніЯ, гл. Інфлянты.
ЛІВ6НСКАЯ ВАЙНА 1558—83, вайна
Расіі з Лівонскім ордэнам, ВКЛ, Рэччу
Паспалітай, Швецыяй за Прыбалтыку і
выхад да Балтыйскага мора. Гл. Інфлян-
цкая вайна 1558—82.
ЛІВ6НСКІ ОРДЭН, гл. Інфлянцкі ор-
дэн.
ЛІВ6НСКІЯ ХРбніКІ, гл. Інфлянцкія
хронікі.
ЛІВЫ, племя фіна-угорскага паходжан-
ня. Займалі землі, што прылягалі да
Рыжскага заліва, у басейнах Даўгавы і
Гаўі, паўн. частку Курземскага паўвос-
трава. У рус. летапісах наз. «лнбь». Ся-
род археал. помнікаў Л. 10—12 ст. гара-
дзішча і селішча Кентэскалнс — пасе-
лішча на месцы Рыгі, гарадзішча Айз-
краўкле, селішчы Кабелес, Саласпілс,
Лаўкскола. Насельніцтва займалася
эемляробствам і жывёлагадоўляй. Жыло
ў паўзямлянкавых і наземных (аднака-
мерных зрубных) жытлах з агнішчамі,
радэей з печамі-каменкамі. Пахавальны
абрад — трупапалажэнне ў бескурган-
ных і курганных могільніках. У выніку
крыжацкіх паходаў колькасць насель-
нінтва Л. змяншалася, сюды пачалася
міграцыя латгалаў, а ў Курземе — кур-
шаў, што вяло да асіміляцыі Л. Ад эт-
ноніма «лівы» край атрымаў у 13 ст.
362
ЛІДЛ
лац. назву Лівонія (І_іуоша), ням. назву
Ліфлянд (1_ІУІапс1), адкуль пазнейшыя
Ліфляндыя, Інфляпты. Нашчадкамі Л
з’яўляецца невял. этнічная група ў ва
коліцах Вентспілса (Латвія)
Людмсіа Дучыц
ЛІДА горад у I родзенскай вобл., на р
Лідзея (бас. Нёмана). Цэнтр Лідскага
р-на За 112 км на ПнУ ад Гродна. Ву
зел чыгунак на Гродна, Вільнюс, Мала-
дзечна, Баранавічы. 100,8 тыс ж
(1997)
Звесткі пра час узнікнення супярэчлі
выя. наміж 1180 і 1380 (афіцыйна пры-
нятая дата). Найб. праўдападобнам да-
тай трэба лічынь 1323 — пачатак буд ва
вял кн. ВКЛ Гедзімінам Лідскага зам
ка, вакол якога паступова вырас горад
Слова «Л», відаць, балцкага паходжан-
ня якое мае слав адпаведнік «ляла» і
азначае «высечка, участак, раскарчава
ны ал лесу». У 15—16 ст горад стаў
значным цэнтрам рамяства і гандлю,
быў звязаны з Вільняй, Наватрудкам,
Мінскам і асабліва з Полацкам, алкуль
завозіліся тканіны, металы і інш. У гэ-
ты час Л. склалалася з рыначнай пло
шчы і 4 вуліц (Віленскай, Замкавай,
Каменскай, Крывой), да горала прымы
кала прадмесце Зарэчча. 3 1568 цэнтр
Лідскага павета ў Віленскім ваяв У
1590 Л. атрымала магдэбургскае права і
герб (у левай частцы шчыта выява льва
па чырвоным і ў правай — 2 скрыжава
ныя ключы на блакітным фоне), было
ад 2 да 5 тыс. ж. 3 2-й пал 17 ст ў вы
ніку войнаў Рэчы Паспалітай з Расіяй і
Швепыян, а таксама феад анархп Л
Герб Літы 1590
Ліла Курган Бессмяротнасні
прыйшла ў заняпал, з сярэдзшы 18 ст.
пачаўся паволыіы рост эканомікі. У
1786 у Л. 514 ж. 3 1795 у Рас імперыі,
цавятовы цэнтр Слошмскай (1795), Лі
тоўскай (1797), Гродзепскай губ. (1801)
Вял страты гораду і пасельніцтву пры
несла франц. акупацыя ў вайну 1812. У
1817 — 770 ж.. у 1837 — 1366 ж., 324
ламы 3 1842 павятовы горал у Вілен
скай губ. У 1863 і 1873 у Л пабудаваны
2 піўзаводы, у 1870—80-я г — гарбар
ныя прадпрыемствы, тытунсвая ф-ка,
крухмальны з-д У 1884 праклалзена
чыгуначная ліпія Вільня—Лунінец, у
1907 — Малалзечна—Масты У 1897 —
8 626 ж., з іх 47,2% непісьменныя, лва-
рапскае і павятовае двухкласнае вучылі-
шчы, прыходскае вучылішча з жаночым
аддзяленнем. яўр. школа. У 1899 адкры
та бальнша на 25 ложкаў У 1901 пу
шчаны чыгуналіцсйны. у 1903 — леса-
пільны, у капцы 19 — пач. 20 ст — 2
цагляныя з-ды. У 1904 было 1000 жы
тых дамоў (з іх 275 мураваных), 14
лробпых прадпрыемстваў (400 рабо-
чых), 170 рамесных майстэрань. 4 баль-
ніцы на 115 ложкаў, 6 пач. навуч уста-
ноў (700 вучняў). У 1904 створана
арг цыя РСДРІІ У рэвалюцыю 1905—
07 пад кіраўнштвам сацыял-дэмакратаў
адбыліся забастоўкі рабочых пад палгт
лозунгамі. У 1914 было каля 40 прал-
прыемстваў. У 1-ю сусв вайпу ў вер
1915 Л акуніравана герм. войскамі.
29.12.1918 падп. бальшавшкай арг цыяй
створаны рэўком, які ў пач 1919 фак-
тычна ўзяў улалу ў горадзе. 5.1.1919 у -I
ўступіла Чырв Армія і ўстаноўлена сав
ўлада. 17 4.1919 Л. захоплена польскьм
войскам 17 7.1920 вызвалена Чырв Ар-
міяй, 30.9.1920 зноў захоплепа польскім
войскам Паводле Рыжскага мірнага да
гавора 1921 у складзе ІІольшчы, павя
товы цэнтр Наваірулскаіа ваяв. У 1927
у Л было 24 прадпрыемствы, на бун-
нейшых прадпрыемствах — з-дэе сель-
гасмашын і млыне «Аўтамат» — было
танята па 49 чал У 1928—29 албыўся
пэўны рост вытв-сці, пуінчана ф-ка гу-
мовых вырабаў «Ардаль» (працавала ла
600—800 чал ). Рэв. і культ.-асв. работу
праводзілі арг цыі БСРГ, ППС-лявша,
ТБШ. КПЗБ і КСМЗБ (у 1930 створа-
ны іх лідскія акруговыя к-ты). Адбыла
ся Лідская забастоўка рабочых фабрыкі
•Ардаль» 1935—36. 3 1939 Л ў БССР, з
15 1 1940 цэптр Лідскага раена Барана-
вшкай вобл. 3 27.6.1941 да 9 7.1944 аку-
піравана ням фаш. захопнікамі якія
загубыі ў Л . і раёне 25 149 чал. Бараць-
бу супраць вораіа вяло Лідскае патрыя
тычнае падполле Вызвалена Л . войскамі
3-га Бел фронту ў ходзе Вільнюскай
аперацыі 1944 3 20.9 1944 у Гродэен-
скай вобл. У 1972 у Л. 49,7 тыс. ж Ця-
пер у горадзе 17 буйных прамысл. прад-
прыемстваў, у т.л. з-ды с.-г. машын,
электрапрылал. лакафарбавы, півавар-
ны, камбінаты харчканцэнтратаў, буд.
матэрыялаў, абутковая ф ка і шш. 16
сярэдніх школ, гімназія, індустрыялыіы
тэхнікум, пед. і муз вучылішчы, 2 ПТВ,
40 дашкольных устапоў, 2 кінатэатры,
Палац культуры, Лідскі краязнаўчы му-
зеы 3 паліклінікі. раенная бальніца,
363
ЛІДСКІ
міжабласная псіханеўралапчная балып
ца Астроўля> Брацкія магілы сав воі-
наў, могілкі ахвяр фашызму, курган
Бессмяротнасці і інш ІІомнікі чырво-
наармейцам якія запнулі пры абароне
Л. ў вер 1920, сав воінам, якія загінулі
ў Вял Амч вайну. ІІомнікі архітэктуры:
Лідскі замак. Крыжаўзвіжанскі касцёл
(1765—70), Іосіфаўскі касцёл піяраў
(1797—1824, цяпер правасл царква).
Літ Лнла Мст экон очерк Мн , 1976
Іван Коўкель
ЛІДСКАЕ НАТРЫЯТЫЧНАЕ ІІАД-
ПОЛЛЕ ў Вялікую Айчын
I у ю в а й н у Дзейнічала са снеж
1941 да ліп. 1944 у г. Ліда. Арганізатары
і кіраўнікі М М Ігнатаў і А.А.Клімко.
Налічвала 35 падпольшчыкаў, 4 групы
(на чыг вузле, электрастанцыі чыг. вуз-
ла, у авіярамонтных майстэрнях, ням.
ваен. швіталі), 16 чал. дзейнічалі самас-
тойна Палпольшчыкі распаўсюлжвалі
лістоўкі, зводкі Саушфармбюро, рабілі
дыверсіі Наладзіушы сувязь з партыз
атрадамі «Іскра>, «Ьалтысц>, імя Вара
шылава. псрапраўлялі ім зброю, меды-
камснты, друкарскі шрыфт, пералавалі
звесткі разведкі За час акупацыі запнуу
21 падполыпчык. У Лідзе на ўшанаван-
не памяці падпольшчыкаў устаноўлены
ііо.мнікі і мемар. дошкі.
ЛІДСКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ РСДРН
(Л і д с к а я г р у п а РСДРІI) Ство-
рана ў 1904. I Іадпаралкоўвалася Наўн.-
Зах. к-ту РСДРП, пазнсй Паўн .-Зах. са-
юзу РСДРП, Абл саюзу РСДРП Літвы і
Беларусі 3 восені 1905 увахолэіла ў Ві
зенскую акр арг цыю РСДРІІ Вяла
рэв. дзейнасць сярод рабочых і сялян.
Летам 1906 мела 30 прапагапдыстаў. На
гуце «Нсман> стварыла прафсаюз (100
чал ). Арганізавала стачку пратэсту ра
бочых Ліды супраць расстрэлу царскімі
войскамі маніфестацыі рабочых Псцяр-
бурга ў студз. 1905, выстуіпла ў пад-
трымку Касгр. палгг. стачкі 1905. Пасы
лала прапагандыстаў і нелегальную л ру
ў Воранава, Ганцавічы, Жалудок, Шчу-
чын і інш, стварала гурткі, кіравала
выступлепнямі сялян і парабкаў, для
работы сярод салдат мела ваен рэв.
групу Пасля правалу 3 й канферэнцыі
Віленскай акр. арг цыі РСДРІІ (чэрв.
1906), дзе ў час вобыску знойдзены і
справаздачы Лідскай арг цыі, Л а.
РСДРП разіромлена Міхась Біч
ЛІДСКАЯ ЖАНОЧАЯ ГІМНАЗІЯ Ф Л
і ВСНавіцкіх, прыватная сярэд
няя агульнаадук. навуч. ўстанова ў
1901—18 у г. Ліда Адкрыта на базе
2-класнага пав. вучылішча як 4-класнае
жаночае вучылішча; у 1906 псраўтвора-
на ў 6 класную прапмназію У 1910 ад
крыты 7 ы клас; 21.6.1910 сн нададзена
права ўрадавай пмпазіі. Утрымлівалася
за кошт платы за навучанне, якая скла-
дала ад 60 да 110 руб у год. У 1914 бы-
ло 227, у 1915 — 198 навучэнцаў. У
1914 пмназію скончылі 18, у 1916 — 26
чал Вывучаліся рус., ням. франц. мовы,
матэматыка і фізіка, арыфмстыка, геа-
графія, гісторыя і рус славеснасць. ру
кадзелле ІІравасл святар і ксендз вы
клалалі Закон Божы а законавучыцель
іудзейскай веры — іудзейскае вераву
чэнне. Алена Еўдакімава
ЛІДСКАЯ ЗАБАСТбЎКА РАЬбЧЫХ
ФАБРЫКІ «АРДАЛЬ» 1935—36 у
Заходняй Беларусі. Праходзі
ла з 30.12.1935 да крас. 1936 пад кіраў-
нпгтвам Лідскага гаркома КПЗЬ Рабо
чыя патрабавалі павышэння зарплаты
на 25%, нрызнання дырэкцыяй фаб
рычнага прафсаюза, аднаўлення на ра-
боце 70 звольненых прафс. лідэраў і ак
тывістаў 27.2 1936 у знак салідарнасці з
бастуючымі албылася агульнагар забас
тоўка, спынілі работу ўсе пралпрысм
ствы Ліды. На мітынгу ў кіпатэатры
«Эра> прамоўцы абвяшчалі лозунг «Да
лоў фашысцкі ўрад!» заклікалі пера
няць прыклад ісп і франц пралетарыя-
ту, падкрэслівалі неабходнасць стварэн
ня алзінага фронту працоўных для ба-
рацьбы супрапь фашызму. У падтрымку
рабочых ф-кі «Ардаль» выступілі пра
цоўныя інпі гарадоў Зах. Беларусі. а
таксама Польшчы Паводле рашэння
ЦК КПЗБ былі створаны к-ты салідар-
насці на тэкстыльных прадпрыемствах
Беластока, шклозаводзе «Нёман>, ра-
дыёзаводзе ў Вільні, тытунёвай ф-цы ў
Гродне і інш. Быў арганізаваны збор
грашовых сродкаў у фонд дапамоп бас-
туючым. Забастоўка скончылася павы-
шэннем зарплаты рабочым ф-кі, аднау
леннем на рабоце ўсіх звольненых. Ула-
іальнік ф-кі вымушаны быў прызнаць
класавы прафсаюз, прымаць на работу і
звальняць толькі з яго згоды
ЛІДСКАЯ МУЖЧЫНСКАЯ ГІМНА-
ЗІЯ, сярэдняя агульнаадук. навуч ўста
нова ў 1913—17 у г Ліда Засн. ў скла
Лілскі замак. Рэканструкпыя С Багласава 1981
дзе 2 класаў. У 1914 адкрыты 3-і і пад-
рыхтоўчы класы На ўтрыманне пмназіі
з дзярж казны алпускалася 8260 руб. на
год. Плата за навучанне складала 50
руб за год. У 1913 было 74, у 1914 —
167 навучэнцау. Вывучаліся рус. мова і
славеснасць, матэматыка, ням. і франц.
мовы, чыстапісанне і маляванне, гім-
настыка. Праваслаўны святар і ксёндз
выкладалі Закон Ьожы, а законавучы
цель іудзсйскай веры - іудзейскае ве-
равучэнне Алена Еудакімава
ЛІДСКІ ЗАМАК. Пабудавапы ў 1330-я
г ў Лідзе з бутавага камспю і цэглы
Уваходзіў у лінію супраць крыжацкай
абароны Навагрулак—Крэва—Мслні
кі—Грокі За аснову замка ўзяты тып
абарончага збудавання кастэль Замак
настаўлены на насынным пясчаным уз-
юрку (выш. 5—6 м), быў абкружаны
балоцістымі берагамі рэчак Лідзея і Ка
менка, з Пн — ровам шыр каля 20 м,
які злучаў гэтыя рэчкі і аддзяляў замак
ад горада Пазней (верагодна, у 16—17
ст.) у сістэму перадзамкавых умацавап
няў з У уключапа штучнае возера. За-
мак у плане — пяправільны чатырохву-
гольнік (93,5 х 83,5 х 80 х 84 м) з 2 вуг
тавымі вежамі Асн. абарончае значэн
пе мелі пастаўлсныя на невысокім
падмурку сцсны выш. 12 м. таўшч. уш-
зе 2 м, уверсе 1.5 м Уверсе яны пера
ходзілі ў баявую галерэю, мураваная
сценка якой не выступала за паверхню
замкавага муру і мела адзіп рал байніц,
што размяшчаліся на адлег.іасці 2,4 м
адна ад адной Памост галерэі ашрауся
ЛІДСКІ
на драўляныя бэлькі. Ад паўд.-зах. ве-
жы (пабудавана ў 1-й пал. 14 ст.) заха-
валіся толькі падмуркі, зробленыя без
перавязкі з замкавымі сценамі, але на
адным узроўні з падмуркамі апошніх.
Гэта сведчыць пра адначасовасць пабу-
довы замка і вежы, якая ў плане была
квадратная (11,3 х 11,3 м) Яе падмуркі
(шыр. каля 3 м, глыб да 70 см) скла-
дзены з вял. і сярэдніх камянёў. Паўн,-
ўсх. вежа (пабудавана ў канцы 14 —
пач 15 ст ) мела выгляд перакошанага
рознабаковага чатырохвуголыпка (12 х
12,5 х 12,3 х 12.15 м) і была прыбудава-
на да замкавых муроў бсз перавязкі
Падмуркі вежы закладзены на 70—80
см глыбей за замкавыя сцены, што
сведчыць пра розны час іх будаўніцгва.
Вежа мела арачны ўваход з боку двара і
ўсхолы ў тоўшчы зах. сцяны шыр. 1 м з
драўлянымі прыступкамі. У паўн., усх. і
паўд. сценах захаваліся пячныя нішы,
якія служылі для ацяплення верхніх па-
Лілскі замак Акварэль Ю.Пешкі канца 18 ст
Лідскі замак. Сучасны выгляд.
верхаў. Першы паверх быў перакрыты
крыжовым скляпеннем. Абедзве вежы
мелі шатровыя дахі і не выступалі за
перыметр сцен. У Л з. вялі 3 уваходы, 2
з якіх размяшчаліся ва ўсх. сцяне. Мен-
шая брама шыр. 2,5 м і выш. 3 м завяр-
шалася стральчатай аркай і служыла
для штодзённага карыстання, большая
брама шыр. каля 4,5 м і выш. да 6 м
выконвала ролю параднай. Над яе паў-
цыркульнай аркай размяшчаўся ляпны
каргуш з выявай дзярж герба ВКЛ —
«Пагоні». Паўд. сцяна замка прарэзана
на выш. каля 2 м ад зямлі скразным
праёмам з паўцыркульнай аркай — за-
пасным ходам для раптоўных вылазак
гарнізона або скрытага выхаду ў кры-
тычныя моманты абароны Замкавыя і
вежавыя муры складзены ў асн. з паля-
вых камянёў, вонкавыя паверхні зроб-
лены з вялікіх, часам абчасаных валу-
ноў. I Ірамежкі паміж валунамі запоўне-
ны каменнымі асколкамі на вапнавым
растворы Забутоўка паміж «шчокамі»
сцен рабілася з дробных камянёў. Цэглу
выкарыстоўвалі толькі для асн. элемен-
таў канструкцыі і арх дэталей 3 яе
зроблены куты замкавых і вежавых му-
роў, дэкаратыўныя паясы на фасадах
сцен, аркі, скляпенні, сценкі байніц.
Вапнавы раствор, на якім пакладзена
цэгла, меў дамешкі са жвіру і дробных
каменьчыкаў, таўшч. швоў 2—3 см
На замкавым двары размяшчаліся
правасл. царква (у 1533 перанесена ў
горад), жылыя і гасп. пабудовы, у т.л.
дом каменданта замка, казармы, скла-
ды, калодзежы, з 1568 — суд, архіў, ас-
трог. Жылыя памяшканні былі на вер-
хніх паверхах вежаў. Л.з. зведаў шмат
аблог. У 1384 пасля штурму яго ўзялі
крыжакі і часткова разбурылі У 1392
атрады ням і англ. рынараў і войскі іх
саюзніка кн. Вггаўта аблажылі замак;
гарнізон замка адступіў да Навагрудка.
У 1394 англ і франц. рыцары зноў на-
палі на Ліду, але жыхары горада абара-
нілі замак. 5.4.1406 каля сцен Л.з. з’яві-
ліся атрады смаленскага кн Юрыя Свя-
таславіча, але пасля некалькіх марных
штурмаў аблога была знята. Не авалода-
ла Л.з. у 1433 і войска юі. Свідрыгайлы,
які ваяваў з вял кн. ВКЛ Жыпмонтам
Кейстутавічам. У 1396—99 замак стаў
прытулкам для выгнанніка з залатой
Арды хана Тахтамыша, а ў 1434—43 —
тля друтога хана-выгнанніка Даўлет Ха-
джы-І ірэя У 1506 да Ліды дайшлі атра-
ды крымскіх татар, аднак штурмавань
замак яны не рызыкнулі. У час вайны
Расн з Рэччу Паспалітай 1654—67 30-
тысячнае рус войска кн І.А.Хаванскага
летам 1659 захапіла штурмам Л.з. У час
Паўн. вайны 1700—21 замак быў моцна
пашкоджаны, у 1702 і 1710 (паводле
інш. звестак у 1706) шведскія войскі
Карла XII узарвалі яго вежы. Алошняя
бітва тут адбылася ў 1794 паміж паў-
станцамі Т Касцюшкі, што заселі ў руі-
нах замка. і царскімі войскамі Археал
даследаванні Л.з. праводзілі МА.Ткачоў
(1970), АА.Трусаў (1977—78, 1980,
1985), А.К.Краўцэвіч (1986—87) У
1920-я г. зроблена частковая, у 1982 —
поўная кансервацыя Л .з. Вядуцца рабо-
ты па рэстаўрацыі сцен і всжаў замка
Літ Т к а ч о ў М.А Абарончыя збуда
ванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII
стст Мн., 1978, Трусаў А.А Старадаўніх
муроў адраджэнне Мінулае і сучаснасць лці-
скага замка Мн., 1990; Краўцэвіч А.
Т р у с а ў А Археалагічнае вывучэнне Лід
скага замка і г.Лілы Ц 3 глыбі вякоў Наш
край. Мн , 1992 Міхась Ткачоў, Алег Трусаў
ЛІДСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ. За-
снаваны і адкрыты ў 1959 у г. Ліда. Пл
экспазшыі 317 м2, каля 30 тыс. адзінак
асн. фонду (1997) Сярод экспанатаў
знаходкі з раскопак археал помнікаў
Лідскага р-на, Лідскага замка (крамянё-
выя прылады працы, каменныя сякеры,
зброя, фрагмснты керамічнага посуду і
інш.), дакументы і матэрыялы пра вай-
ну 1812, паўстанне 1863—64, нац.-вызв.
барацьбу ў Зах. Беларусі, абарончыя баі
1941, пра дзейнасць патрыят. падполля
і партыз. рух у Вял Айч вайну, аднаў-
ленне гаспадаркі горада і раёна ў пасля
ваенны час. Экспануюцца нац. адзенне,
прадметы дэкар.-прыкладнога мастац-
тва (разьба па дрэве, узоры вышыўкі,
ткацтва), вырабы шклозавода «Неман» і
інш. пралпрыемстваў Рыгор Жалезны
365
ЛІДСКІ
ЛІДСКІ ПАВЁТ, адм.-тэр. адзінка ў
16—20 ст. у ВКЛ, Рас. імперыі, Поль-
скай Рэспубліцы. Цэнтр — г. Ліда. Па
пярэднікам Л.п. было Лідскае намсс-
ніцгва, вядомае з 1382. 3 1413 уваходзі-
ла ў Віленскае ваяв., часам Лідскае на-
мі ніцтва называлі паветам. Пасля адм
рэформы 1565—66 да Лідскага намес-
ніігтва далучаны суседнія Васілішскае і
Эйшышскае намесніцтвы (са складу
Трокскага ваяв), а іх агульная тэр.
ўтварыла ўласна Л.п. з фіксаванымі ме-
жамі. Л.п. увайшоў у Віленскае ваяв.,
меў павятовую харугву чырвонага коле-
(ЛітБел), неўзабаве заняты польскім
войскам. Паводле Рыжскага мірнага да-
гавора 1921 у Польшчы, у Навагрудскім
ваяв. Пазней Дубіцкая, Ляцкая і Па-
кроўская вол. перайменаваны адпаведна
ў Навадворскую, Дамброўскую і Саба-
кінцкую гміны. 3 1939 Л.п. у БССР, яго
паўн. частка (Каняўская і Эйшышская
вол.) адышла да Літвы, а астатняя тэр.
2.12.1939 уключана ў Баранавіцкую
вобл. 15.1.1940 Л.п. скасаваны.
Вячаслаў Насевіч
ЛІДСКІ ІІІЯРСКІ КАЛЁГІУМ. Існаваў
у 1756—1834 у Лідзе. Піяры з’явіліся ў
Лідскім пав. ў 1-й трэці 18 ст., калегіум
быў спачатку ўтвораны ў 1735 у мяст.
Воранава на сродкі смаленскага кашта-
ляна Я.Сцыпіёна дэль Кампа і яго сына
Юзафа (50 тыс. злотых і фальварак Ла-
пацызна з вёскай Вільканцы). 12.1.1756
па прапанове лідскага старосты І.Сцы-
піёна пераведзены ўЛіду. Мясц. шляхта
ахвяравала піярам фальварак Пастаў-
шчызна і юрцдыку ў Лідзе. 3 1783 ка-
ЛІЛСКІ ПАВКТ у За пшм XIX ст.
О ЛІДА Цэнтр павета Межы
с Радунь Цэнтры валасцей _-----------губврмяў
Лічбамі лазмачамы аоласці* "хж----пааетаў _
I Эйшышсмая,2 Алянсандраўсмая .........валасцей
3 Наняўсная 4 Панроўская Б Тар- Сучасная гра
ноўсная в Дубіцная 7 ЛяцнаяЗ Вя- 1 •' • ’ я’Ц* Рэспуб
лінаыажэйнаўская лініБеларусь
ру з выявай «Пагоні». Пасля далучэння
да Рас. імперыі ў 1794 уключаны ў Ві-
ленскае, у 1795 — у Слонімскае намес-
ніцгва, у 1796 — у Літоўскую, у 1801 —
у Віленскую губ. Межы павета пры гэ-
тым пракгычна не мяняліся. Пасля рэ-
формы 1861 падзелены на 24 воласці
Аляксандраўскую, Арлянскую, Астрын-
скую, Беліцкую, Беняконскую, Васі-
лішскую, Вяліка-Мажэйкаўскую (скаса-
вана ў пач. 20 ст.), Ганчарскую, Даку-
даўскую, Дубіцкую, Жалудскую, Жыр-
мунскую, Забалоцкую, Каняўскую,
Лебедскую, Лідскую, Ляцкую, Мытлян-
скую, Пакроўскую, Радунскую, Ражан-
каўскую, Тарноўскую, Шчучынскую,.
Эйшышскую Тэр. болып за 4,9 тыс. кв.
вёрст. У 1864 нас. каля 110 тыс. ж., у
тл. болып за 75 тыс. католікаў, каля 39
тыс. праваслаўных, каля 6 тыс. іудзеяў,
31 касцёл, 19 цэркваў, 18 яўр. малітоў-
ных дамоў, 15 мястэчак, 15 сёл, 866 вё-
сак і 876 інш. паселішчаў (калоній,
фальваркаў, аколіц, хутароў і інш ). У
1910 дзейнічалі 244 ф-кі і з-ды з 2160
рабочымі. У 1913 — 252,5 тыс. ж. 3
2.2.1919 у складзе Савецкай Сацыяліс-
тычнай Рэспублікі Літвы і Беларусі
Аўтар нарты Міхаіл Спірыдонаў МАШТАБ I 800 000
8 0 8 12 км
366
ЛІДСКІ
лепум знаходзіўся ў Гродзенскай навуч
акрузе, з 1790 — у Піярскай навуч ак
рузе, пцдпарадкаванай Адукацыйнай ка
місіі. У 1783 тут вучылася ў трох класах
90 чал., у 1787 — 62, у 1790 — 50 У
апошняй чвэрці 18 ст. фінансавае ста-
новшіча калепума пагоршылася, што
выклікала скарачэнне колькасці вучняў
Пры калегіуме былі 2 канвікты (пансіё-
ны) для дзяцсй збяднелай шляхты Пас-
ля ўключэння Лідскага пав. ў Рас. імпе-
рыю (1795) падначалены ведамству лі-
тоўскага ген губернатара 3 1803 у
складзе Віленскай навучальнац акругі як
Лідскі піярсхі калегіум Іосіфаўсю каснел
4-класнае павятовае вучыліпіча з 5 вы
клалчыкамі У 1805—07 часова закры
ты. У 1803 было 56 вучняў, у 1807 —
44, у 1810 — 42, у 1817 — 46, у 1820 —
18, у 1828 — 55, у 1829 — 59. У 1817
ЛІДСКІ РАЁН
калегіум наведаў з рэвізіяй папячыцель
Віленскай навуч. акругі кн. А.Чарта-
рыйскі, які застаўся задаволены станам
навуч справы і поспехамі вучняў. У вы-
ніку рэформы мясц навуч устаноў
9 9.1834 Л п.к канфіскаваны ў піяраў і
рэарганізаваны ў 5-класнае дваранскае
павятовае вучылішча Андрэй Самусік
лідскі пяхбтны ІІОЛК. вайсковая
часць расійскай арміі ў 1811—1918
Сфарміраваны 11 (23). 1.1811 у Пензе як
Пензенскі ўнутр губернскі паўбатальен
(з 27.3.1811 батальён) 3 1878 — 89-ы
рэзервовы пях. батальён. 3 1891 —Лід-
скі рэзервовы батальён, з 1892 — 185-ы
Лідскі рэзервовы полк, з 1898 — 4-ба
тальённы 172-і Л.п.п. Да 1902 уваходзіў
у Мінскую мясц. брыгаду, кватараваў у
г. Ліда і Араны (Лгтва). У 1902 меў у
штаце 1601 чал У 1-ю сусв вайну ў
дзеючай арміі у жн.—вер 1914 на Зах.
фронце ва Усх. Прусіі, потым на Гро-
дзеншчыне, са снеж 1915 на Паўд.-ўсх
фронце ў складзе 7-й армн, у маі—
чэрв. 1916 удзельнічаў у Брусілаўсюм
прарыве 1.3.1918 расфарміраваны па
водле ўказа Сав ўрада
Літ Звегмнцов ВВ Хронологня
русской армнн, 1700—1917 іт. Ч 1 Формм
рованне частей по царствованням в родам
войск Парнж, 1961, Керсновскнй АА
Нсторня русской армнм Т. 3. М., 1994
Шаміль Бекцінееу
ЛІДСКІ РАЁН. Размешчаны на Пн
Гродзенскай вобл Пл. 1,6 тыс. км2, 47,7
тыс. чал. (1997, без г. Ліда). Цэнтр — г.
Ліда Паўн. зах частку тэр займае Лід-
ская раўніна, паўд. ўсх. — Нёманская
нізіна. Працякае р Нёман з прытокамі
Гаўя, Дзітва, Лебяда, Нарва. Пад лесам
24% тэр раена. Праходзяць чыгункі
Масты—Маладзсчна, Вільнюс—Бара-
навічы, аўтадарогі на Гродна, Вільнюс,
Іўе, Слонім, Навагрудак
Утвораны 15.1.1940 у складзе Барана
вшкай вобл. 12.10.1940 палзелены на 20
сельсаветаў Альшэўскі, Аполінскі, Бе
ліцкі, Бердаўскі, Ваверскі, Ганчарскі,
Гервянікоўскі, Дакудаўскі, Дубровенскі,
Запольскі, Лідскі, Меераўскі, Мьшкі
Нёманскі, Няцепкі, Радзівонішкаўскі,
Тракельскі, 1 раццякоўскі, Фалькавшкі,
Цвярмоўскі. У пач. Вял Айч вайны на
тэр. раёна адбыліся ўпартыя баі, у выні-
ку якіх вошы Зах. фронту ўтрымлівалі
свае пазіцыі на р. Дзгтва да 28 чэрвеня
3 канца чэрв. 1941 Л р. акупіраваны
ням фашыстамі, якія загубілітут 25 149
чал , у тл. спалілі разам з жыхарамі в
Леснікі Барапьбу з акупантамі вялі Лід-
скае партыз. злучэнне, партыз. брыгада
імя Варашылава, асобны партыз. атрад
«Громава> дзейнічала Лідскае патрыя-
тычнае падпалле, Лшскія падп. міжрай-
партцэнтр і міжрайцэнтр ЛКСМБ,
падп. гаркомы райкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ Выдавалася падп. газ. «Упе-
рад». Раён вызвалены ў пач. ліп. 1944
войскамі 3-га Бел фронту ў ходзе Віль-
нюскай аперацыі 1944 4 часцям і злу-
чэнням, якія вызначыліся пры вызва-
ленні Л.р , прысвоена ганаровае най-
менне «Лідскіх».
3 20 9 1944 у складзе Гродзенскай
367
ЛІЗЮКОЎ
л
вобт. 17 4 1962 да Л.р. далучаны Гасці-
лаўскі, Голдаўскі, Парэцкі с/с скасава-
нага Жалудоцкага р на, 25.12.1962 —
р.п Бярозаўка Навагрудскага, ІІсскаў
скі і Ходараўскі с/с Шчучынскага
р наў На 1.1.1997 у раёне ТІ6 нас. пун
ктаў у тл г. Бярозаўка і р п. Перша
манскі, 274 вёскі, 15 сельсаветаў Беліц
кі. Бердаўскі, Ваверскі, I асцілаўскі.
Ганчарскі, Голдаўскі, Дакудаўскі, Два
рышчанскі, Дзітвянскі, Дубровенскі,
Крупаўскі, Псскаўскі, Тарноўскі, Трац
цякоўскі, Ходаравшкі, 14 калгасаў, 4
саугасы, птушкафабрыка, 43 фермер
скія гаспадаркі, ільнозавод і з-д мяса-
касцявой мукі ў в Даржы, торфабры
кетны з-д «Дзітва» ў в. Дзітва, лясгас, 8
бул арг-цый. У раене 8 пачатковых 12
базавых, 22 сярэднія, 3 музычныя з 7
філіяламі школы, дзіцяча юнанкі
цэнтр, дзшяча-юнацкая спарт школа.
10 прышкольных інтэрнатаў, 28 да
школьных устаноў, 33 дамы культуры,
48 б к, 5 бальнш, наліклініка, 28 фель-
чарска-акушэрскіх пункгаў, 3 амбулато-
рыі. 16 аптэк. Выдаецца «Лыская газе-
та» Найб значныя архсал по.мнікі: Бе
тагруда, Беліца, Беневічы, Гарняты, Да
кудава, Збляны, Красоўшчына. На тэр
раёна брацкія магілы сав. воінаў і пар-
тызан у в. Беліца, Бсрдаўка, Гуды, На
вшкія 2 я, Парэчча. Магілы ахвяр фа
шызму ў в Лесіпкі Сялец. Помнікі
землякам. якія запнулі ў гады Вял. Айч
вайны ў в. Ганчары Гасшлаўцы, Голда
ва, Дакудава, Далскія, Дворышча, Дроз-
дава, Збляны Крыніца Тарнова, Хода-
раўцы Помнікі архітэктуры: цэрквы 18
ст. — Пакроўская ў в. Ганчары, Раства
Багародзіцы ў в. Голдава, 19 ст —
Крыжаўзвіжанская ў в. Бабры, 20 ст. —
Крыжаўзвіжанская ў в. Беліца, Пакроў
ская ў в Збляны, Пакроўская ў в. Мы-
то; касцёлы 19 ст. — Мгхайлаўскі ў в.
Нецеч, пач. 20 ст — Міхайлаўскі ў в
Белагруда; каплша канца 19 — пач. 20
ст. ў в Бсліца; сядзібныя комплсксы ў в.
Малое Мажэйкава (19 ст.) і ў в. ’Гарпо-
ва (19 — пач 20 ст).
«ЛЙДСКОЕ СЛОВО», штотылневая
грамадска-палітычная газета памяркоў-
на ліберальнага кірунку Выдавалася з
17(30) 11.1912 да 31.5(13 6)1913 у Лідзе
на рус мове. Рэдактар-выдавец ГД Ка
міенскі «Абвяшчаючы сваю газету не-
залежпай і беспартыйнай, — пісала рэ-
дакцыя, — мы перакананы ў тым, што
ў сусветным сужыцці ўсіх без адрознен-
ня нацый і ў гарманічным спалучэнні
культурных каштоўнасцяў асобных на
цыянальнасцяў ляжыць залог развіцця
кожнага горада». Друкавала справазда
чы пра пасяджэнш Дзярж думы, асвят-
ляла дзейііасць гар самакіравання.
культ падзсі ў горадзе (адкрыццё пмна-
зіі, асветныя акііыі мясц. б-кі, канцэр-
ты і аматарскія спектаклі). У эстэтыцы і
літ. крытыцы прапагандавала традыцыі
рус. л ры. творчасць А.ГІушкіна,
МЛсрмантава, В Бялінскага, М.Гогаля,
М Чарнышэўскага, А Герцэна. Дз.Піса
рава I Тургенева, I Ганчарова і інш.,
адмаўляла грамадскую і эстэтычную
каштоўнасць мадэрнісцкан і натураліс-
А1 Лізюкоў
П I Лвюкоў
тычнай л ры. У заўвагах да прачытанай
у Лідзе лскцыі юрыста і дэпутата
Дзярж думы ад кадэцкай партыі
М А.Градэскула «Інтэлігенцыя і яе роля
ў грамадскім жыцці», арт. «Шчасце і
мэта жыцця» (крыпт. Н.Г-ій) звярнула
ўвагу на супярэчнасці пазітывісцкай
канцэпцыі быцця і культуры, спасыла-
лася на ідэі Г Гегеля, А Конта, А.Ша
пенгаўэра, Ч Дарвіна, Г.Спенсера,
Ф.Дастаеўскага, Л 1 алстога
Уладзімір Конан
«ЛІЕТУВбС ІСТбРЫЁС МЯГЕА-
ШЦІС» («Ьіеіцуох І5іоп]О5 теІгаХііх»,
♦Штогоднік псторыі Літвы»), серыйнае
ілюстраванае выданне Ін-та гісторыі
Лггвы. Выдаецца з 1971 у Вільнюсе на
лгг мове. Друкуе вынікі навук даследа
ванняў па пытаннях псторыі Літвы ву
чоных Літоўскай Рэспублікі і замежных
краш, агляды навук семшараў, канфе-
рэнцый, сімпозіумаў, археал і этнагр.
экспедыцый і інш. Кожны том мас раз-
дзелы «Артыкулы і паведамленні»,
♦ Публікацыі», «Гістарычная тэрмінало-
гія», «У сховшічах архіваў», «Бібліягра-
фія». «Хроніка навуковага жыцця», «Іп
тетогіцт». На старонках штогодніка
змешчаны працы па псторыі ВКЛ, Літ-
вы і Беларусі Ю Юрпніса «Прычыны
падзення Вялікага княства Літоўскага»
(1971), М.Ючаса «Кулікоўская бітва і
Вялікае княства Лггоўскас» (1982)
С Янушоніса «Невяломыя спараваздачы
пра чаканку медных інфляцыйных шы
лінгаў у манетным двары Вялікага
княства Лгтоўскага» (1974). Э Банёніса
«Пасланцы Вялікага княства Літоўскага
ў Крымскім ханстве ў першай палове
XVI ст » (1979), Г Часніса «Дэмаграфіч
ныя паказчыкі ў Вялікгм княстве Літоў-
скім па даных усеагульнага перапісу на-
сельніцтва 1790 г» (1981), А.Жураўскага
«Пра канцылярскую мову Вялікага
княства Літоўскага» (1984), АНікжэн
тайціса «Дыпламатычная барацьба Літ-
вы з Тэўтонскім ордэнам у 1337—1342
гт » (1987), А Чэпайтэ «Матыў акантава-
га ліста ў арнамснце літоўскіх прасніц»
(1992), С.Лукшыса «Жывёлагадоўля ў
магнацкай гаспадарцы Лггвы ў другой
палове XVIII ст», А Вішняўскайтэ
«Сватаўство літоўцаў структура, сэнс,
развшцё абраду», Л Трускі «Лігоўская
шляхта ў канцы XVIII ст. (колькасць і
становішча)» (абедзве 1994) і інш. Дру-
куе пералік доктарскіх і кандыдацкіх
дысертацый, абароненых у Літве. У
штогодніку апублікаваны рэцэнзіі на
працы бел. вучоных Х.Бейлькіна,
М Грынблата, А.Грыцксвіча, Я.Звяруіі,
У Панюціча, Л Побаля і інш., «Поўны
збор рускіх лстапісаў Т 32» (1977). Ар
тыкулы забяспечаны рэзюмэ на англ ,
ням. і рус. мовах. Крыніны падаюцца
на мове арыпнала і літ. мове. Выйшла
25 тамоў (1996). Анаталь Літвіновіч
ЛІЗЮКбЎ Аляксандр Ілыч
[14(26).3.1900, г Гомель — 25.7.1942],
Герой Сав. Саюза (1941), ген. маер
(1942) Брат П I Лізюкова Скончыў Ва
ен акадэмію імя Фрунзе (1927). У
Чырв. Армп з 1919 Удэельнік грамадз
вайны У 1927—31 і з 1940 на выклад-
чыцкай рабоце. 3 чэрв. 1941 на Зах.,
Бранскім франтах: нам. камандзіра
танк дывізіі. камандзір мотастралк ды
візіі, стралк. корпуса, камандуючы
танк арміяй Вызначыўся ў абарончых
баях пад Барысавам і на пераправе це-
раз Дняпро. Удзельнік абароны Мас
квы Загінуў у баі Аутар кніг па ваен
справе. Імя Л. прысвоена Саратаўскаму
ваен. вучылішчу, яго імем названа вулі
ца ў Варонежы, імем братоў Лізюко-
вых — вуліца ў Гомелі.
ЛІЗЮКбЎ Петр Ілыч [20 1.1908(2.1 1909)
г Іомель — 30.1 1945], Гёрой Сав Са
юза (1945), палкоунік (1943). Ьрат
А I Лізюкова Скончыў Ленінградскую
артыл школу (1931). У Чырв. Армн з
1927 У Вял. Айч. вайну з чэрв 1941 на
Зах., Ленінградскім, 3-м Ьел. франтах:
камандзір артыл. дывізіёна, знішчальна-
процітанк. артыл. палка, брыгады Бры
гада на чале з Л. вызначылася ў баі ва
Усх Прусіі. Запнуў у гэтым баі. Навеч
на занесены ў спісы артыл палка. Імем
братоў Лізюковых названа вуліца ў Го-
мелі
368
ЛІКОЎСКІ
ЛІКОЎСКІ МАНЕТНЫ СКАРБ. Зной-
дзены ў в. Лікоўка Г'родзенскага р-на ў
1953 Ухаваны ў канцы 17 — сярэдзіне
18 ст. Адзін з буйнейшых скарбаў мед-
ных солідаў Яна II Казіміра Вазы Заха
валася 190 сярэбраных, 2 нізкапробнага
серабра, 6636 медных (з гх 544 фальшы-
выя) манет Гал. частку скарбу склада-
юць медныя соліды Рэчы Паспалітай:
манеты ВКЛ 1660 (26 экз ), 1661 (299),
1663 (141), 1664 (314), 1665 (718), 1666
(1325), 166Х (767), каралеўства Поль-
скага 1660 (137), 1661 (169), 1663 (382),
1664 (706), 1665 (432), 166Х (651), з за-
цертымі гербамі 166Х (24). Датуе скарб
зацсрты медны солід каралеўства
Польскага 1749—55 (1) Захоўваецца ў
Гродзенскім пст -археал. музеі.
Літ Сннчук КН Лнковскмй клад.
опыт реконструкцнн состава комплекса солн-
дов Речм Посполнтой 17 в // Матэрыялы
рэсп навук практычнай канф «Музей і раз-
віцце гіст краязнаўства> ., 8—9 кастр 1990.
Гродна, 1990.
ЛІЛІНА (па мужу Радамысль
с к а я ) Злата Іонаўна (1882, мяст. Друя
Дзісенскага пав Віленскай губ., цяпер
гар паселак Браслаўскага р-на Віцеб-
скай вобл. — 28.5 1929), дзеяч рас. рэв.
руху, публіцыст, пелагог Чл. РСДРП з
1902 Рэв дзейнасць пачала ў Мітаве
(цяпер Елгава, Латвія) і Рызе, распаў-
сюджвала газ. «Нскра». Летам 1902 вяла
рабочы гурт у Полацку, у 1905—06 —
парт работу ў Вшебску, Елізаветгралзе
(цяпер Кіраваград, Украіна), Пецярбур
гу. 3 1908 у эміграцыі ў Швсйцарыі,
супрацоўнічала ў газ. «Звезда», «Прав-
да», час «Работннпа» Дэлегат Бер-
нскай канферэнцыі замежных арг-цый
РСДРП (1915). 3 крас. 1917 у Расіі, сак
ратар газ. «Солдатская жмзнь». Удзель-
ніца Кастр. рэвалюцыі 1917 у Петрагра-
дзе Пазней урадавы камісар па
дашкольным выхаванні, камісар сац.
апекі Паўн вобласці 3 1920 заг Пет-
раградскага губ. аддзела нар. асветы, чл.
I Іетраградскага губкома РКП(б) і губ-
выканкома, выкладчык пед. ін-та імя
АІ.Герцэна. Аўтар успамінаў пра Лені-
на. кніг і артыкулаў аб працоўным, мас-
тацкім і сямейным выхаванні дзяцей і
моладзі Жонка аднаго з кіраўнікоў пар-
тыі Р Я Зіноўева (Радамысльскага)
Тв Соцвадыю трудовое воспнтанне Пб .
1921, Ленмн как человек // На могнлу Нльн-
ча Л , 1924
Літ Бонч-Бруевнч В Неукротн-
мая революнмонерка // Отонёк. 1929. №22,
Крупская Н.К 3 Й.Лнлнна// На путях
к новой школе. 1929 № 6
Эдуард Карніловіч.
ЛІМАНОЎСКІ Янка (Іван Міхайлавіч;
1896, Дзісеншчына — ?), бел. шсьмсн-
нік. Скончыў рэальнае вучылішча, ву-
чыўся на агракурсах У 1915—17 у ар-
мц, у 1919—20 у Чырв. Армп, васн ка-
місар дывізіі на Зах фронце У 1920—
30-я г прапаваў у Наркамаце
земляробства БССР, быў чл. прэзідыу-
ма секцыі бел. мовы і л-ры Інбелкульта,
С.С.Лінг
Цэнтр. бюро аб’яднання бел. сав. пісь-
меннікаў «Маладняк», адзін з арганіза-
тараў і кіраўнікоў БЕЛАПІІ. Быў нам
дырэктара Ін-та л-ры і мастацтва АН
ЬССР, дырэктарам 2-га Бел. дзярж
т-ра ў Віцебску. Рэдагаваў газ. «Каму
ніст» (Бабруйск), член рэдкалегіі
час «Полымя», «Маладняк». У час
ням фаш акупацыі Беларусі працаваў
заг. літ часткі Мінскага гар. тэатра 3
1944 у Германіі, потым у ЗША. У
1951—55 дырэктар управы Беларускага
інстытута навукі і мастацтва ў
Нью-Йорку. Друкавацца пачаў у 1920
Аўтар аповесцей «Всцер з Усходу»,
«Знойдзены клад», «Два шляхі», рамана
«Над абрывам» і інш. Асн. іх тэматы-
ка — станаўленне сав. улалы на Бела-
русі, першыя сацыяліст. пераўтварэнні.
Пасля вайны алышоў ад літ творчасці
Эдуард Карніловіч
ЛІНГ Сяргей Спяпанавіч (н 7 5 1937,
Мшск), дзярж. дзеяч Беларусі. Скончыў
Бел с.-г. акадэмію (1960). ВІІШ пры
ЦК КПСС (1976). 3 1960 прапаваў агра
номам у Капыльскім. Салпорскім і Лю-
банскім р-нах, нам нач. Любанскага,
нач Салпорскага раённых вытв. калгас-
на-саўгасных упраўленняў сельскай гас-
падаркі, старшынёй Слуцкага райвы-
канкома У 1972—82 1-ы сакратар Сма-
лявшкага райкома КПБ, заг. с -г. аддзе-
ла, сакратар Мінскага абкома КПЬ У
1982—86 1-ы нам. старшыні, старшыня
Мінскага аблвыканкома 3 1986 стар-
шыня Дзярж к-та БССР па цэнах. нам
старшыні Дзярж. планавага к-та БССР
3 1990 заг. аграрнага аддзела ЦК КІІЬ
У 1990—91 сакратар ЦК КПБ Чл ЦК
з 1986, Бюро ЦК КПБ у 1990—91 У
1991—94 нам Старшыні СМ Рэспублію
Беларусь, міністр эканомікі. 3 ліп. 1994
нам , з ліст. 1996 в.а. прэм’ер-міністра
Рэспублікі Беларусь. 3 лют. 1997
прэм’ер-мшістр Рэспублікі Беларусь
ЛІНІЫ КУЛЬТЎРА, археалапчная
культура эпохі мезаліту (9—8-е тыс да
н.э.), пашыраная на тэрыторыі ад Паўн.
Еўропы да бас р Прыпяць. Назва ад
стаянкі Лінгбі на в-ве Зеландыя (Да-
нія). Насельнпггва займалася паляван-
нем на паўн. 1 высакароднага аленяў,
лася, дзіка і шш. Характэрныя прыла-
ды — рагавыя сякеры і грубыя нссімет-
рычныя крамянёвыя наканечнікі дзідаў
або стрэл з шырокай насадкай, насель-
ніцтва вырабляла кароткія нажы, скоб-
лі, разцы з масіўных пласцін, падобныя
да макралітычных На Беларусі выяўле-
ны стаянкі Л.к. каля в Адрыжын,
Опаль Іванаўскага р-на.
Літ У мстоков дрсвннх культур (эпоха
мезолнта). М , Л , 1966 Уладзімір Ісаенка
ЛІНЁЙНА-СТЎЖАЧНАЙ КЕРАМІКІ
КУЛЬТЎРА, дунайская куль-
т у р а, археалагічная культура плямён,
якія жылі ў бас. Дуная ў эпоху неалгіу
(5—3-е тыс. да н.э.). У 4500—4000 да
н.э. пашырылася ў Зах і Цэнтр. Еўро-
пе яе ўплывы і знаходкі трапляюцца на
паўд.-зах. ускраіне Беларусг Носьбіты
гэтай культуры — найстаражытнейшыя
зсмляробы ў Еўропс Займаліся яны і
жывёлагадоўляй Жылі ў паўзямлянках
з вогнішчамі і гасп ямамі, у зах арэа
ле — у наземных жытлах слупавой кан
струкцыі ІІахавальны абрад — трупа-
спаленне (пры рэштках ставіўся посуд з
зернем). Характэрная адзнака культу-
ры — шарападобныя гаршкі з цылін-
лрычным горлам. Посуд упрыгожваўся
пракрэсленымі гарызантальнымі, вер-
тыкальнымі, вугла-, дуга- і сшралепа-
добнымі лініямі, шышкападобнымі
выступамі, адбіткамі ў выглядзе ямак,
пазногцевых адбгікаў і інш. Крамянё-
выя вырабы прадстаўлены нажамі,
скрабкамі, пласцінамі для сярпоў, нака-
нечнікамі стрэл, свердламі, камен-
ныя — зерняцёркамі, цёсламі, сякера-
мі, долатамі Л.-с.к.к. паўплывала на нё-
манскую кулыпуру, садзейнічала т. зв.
неалгіычнай «рэвалюцыі»
Лт М о н г а й т АЛ Археологня Запад-
ной Европы. Каменный век М , 1973, Архео-
логня Украннской ССР Т 1 Кнев, 1985
Уладзімір Ісаенка.
ЛІНІЯ, старажытнаеўрап алзінка даў-
жыні. У англ сістэме мер раўнялася 10
кропкам або 2,54 мм Л. вызначалі
дзюймы, цалі, стопы, футы, зёрны. У
Рэчы Паспалгіай Л. — адзінка дзялен-
ня локцяў, вядомых з 13 ст У ВКЛ па-
водле рэформы 1764—66 локаць пры-
раўняны да 2 франц стоп, роўных 288
Л., або 649,7 мм, адсюль Л. раўнялася
2,25 мм. У 1817 Л. адпавядала 2 мм У
Рас. імперыі ўведзена ў 1835. 3 дапамо-
гай Л вызначалі памеры лямпавага
шкла і калібры ружжаў ЯКАнішчанка
ЛІНЬКбЎ Рыгор Мацвеевіч
[23.1(4 2).1899, с. Васільеўка Арэнбург-
скай губ., цяпер Арэнбургскай вобл.,
Расія — 17 12.1961|, адзін з кіраўнікоў
партыз руху ў Брэсцкай і Баранавіцкай
абл. у Вял Айч вайну Герой Сав. Са-
юза (1943). Скончыў Ваен. электратэхн
акддэмію (1938) У Чырв Армп з 1918
Удзельнік грамадз вайны У Вял Айч
вайну з вер 1941 камандзір дыверсійна-
разведвальнага партыз. атрада, які ў
1941—42 зрабіў 600-кіламетровы рэйд
па тылах праціўніка ў паўд. раенах Бе-
ларусі. 3 мая 1943 камандзір дыверсій-
на-разведвальнай групы, што дзейніча-
369
ЛІПКІ
ла. ў раене Брэст—Баранавічы—Ваўка
выск, потым на тэр. ІІольшчы і Чэха-
славакіі Да 1946 у Сав. Армп Аўтар кн
«Вайна ў тыле ворага» (1959)
ЛІПЕНЬСКАЯ АПЕРАцЫЯ 1920, на-
ступальная аперацыя войск Зах. фронту
4—23 ліп. ў савецка-польскую вайну
1920. Задача апсрацыі — разіром сіл
Паўн.-Усх фронту Польшчы і вызва-
ленне Беларусі. На момант апсрацыі
камандаванне Зах фронту правяло
значную падрыхтоўку: папоўніла войскі
фронту, нанова сфарміравала 3-ю і 4-ю
арміі, забяснсчыла войскі ўзбраеннсм,
боепрыпасамі, абмундзіраваннем і хар-
чаваннем У пач. ліпеня вонскі фронту
(каманд М.М Тухачэўскі, чл. РВС
І.С.Уншліхт, I Т.Смілга) у складзе 3, 4,
15 і 16-й армій (каманд. У.С.Лазарэвіч,
Я.М Сяргесў, А.І.Корк, М.У.Салагуб) і
Мазырская група войск (Ц.С.Хвесін)
мелі 81 тыс. штыкоў, 10,5 тыс. шабляў,
722 гарматы, 2913 куляметау. Паўн,-
Усх фронт ІІольшчы (камаші ген.
С.Шаптыцкі) складаўся з 1 й, 4 й армій
і Палескай групы, палічваў каля 72 тыс
штыкоў і шабляў.
Гал ўдар наносілі 4, 15 і 3-я арміі з
Полацка-Лепельскага р на на Свянця
ны з тым каб абкружыць і знішчыць
асн. сілы праціўпіка ў раснс Глыбо
кае—Докшыцы, лапаможныя ўдары на
носілі 16-я армія на Мшск і Мазырская
група на Пінск 4 ліп. ўдарная групоў-
ка — 3, 4, 15-я арміі — перайшла ў
наступленне, 4 я армія прарвала фронт
праціўніка У прарыў увялі 3-і конны
корпус Г Дз Гая, які значна ўглыбіўся ў
абарону 1 й польскай армп і абышоў яе
з Пн 5 ліп. 12-я і 18 я стралк. дывіэп
занялі Германавічы. Часш і злучэнні
15 й арміі наступалі ўзлоўж чыг По-
лацк—Маладзечна, 4 лш. япы прасуну
ліся на 15—20 км і прымусілі праціўні-
ка адступіць па Глыбокае У паласе
33-й стралк дывізіі паспяхова дзейніча
лі 3 тапкі, якія ўпсршыню выкарысталі
на Зах. фронце 5 ліп. кав група 15-й
арміі вызваліла Глыбокае. 3-я армія
фарсіравала р. Бярэзіна і заняла Док-
шыцы, 6-га чіп. — Параф янава У ноч
на 7 ліп ў паступленнс перайшла 16-я
армія, якая пасля фарсіравання р Бярэ-
зіна дзсйнічала ў напрамку Ігумен—
Мінск Мазырская група вяла баявыя
дзеянні з 19 чэрв.; 29 чэрв яна вызва-
ліла Рэчыцу і Мазыр і працягвала на-
ступаць уздоўж правага бсрага Бярэзіпы
ў напрамку I луск—Слуцк 10 лш. яе
часці вызвал іі Бабруйск, 9 ліп 3-і кон-
ны корпус — Свянцяны, 11 ліп 16-я
армія — Мінск, 15-я армія — Мала
лзечна
12 ліп. Антанта прад’явіла сав ўраду
ультыматум (т зв ноту Керзана) з па
трабаваннем спыпіць наступлснне
войск Зах фронту Алс паколькі поль-
скі ўрал не звярпуўся з прапановай мір
ных перагавораў, сав бок алхіліў ульты
матум і прыняў рашэннс працягваць
настуіыенне 17 ліп 15-я армія вызвалі-
ла Ліду, 19 ліп 4-я армія — Гродна,
16-я армія — Баранавічы 21—22 ліп. 4,
15, 3 я арм і фарсіравалі р. Неман, 16-я
Р М Лінькоў
армія — р. Шчара Завяршылася апера-
цыя 23 ліп. вызваленнем Пінска часця
мі Мазырскай групы За 20 дзён войскі
Зах. фронту прасунуліся болып чым на
300 км
У выніку ліп. аперацыі войскі Зах.
фронту нанеслі цяжкае паражэнне пра-
ціўніку. быў замацаваны Чырв Арміяй
пералом у ходзе сав.-польскай вайны,
вызвалена б ч Беларусі. Разам з тым
гал камандаванне Зах. фронту пера-
ацэньвала вынікі настунлсння, лічыла,
што гал. сілы праціўніка разгромлены і
нязлольныя да сур’ёзнага супрашўлен-
ня. На самай справе польск войскі за-
хавалі жывую сілу, папаўняліся новымі
часцямі і злучэннямі. павышалі сваю
баяздолыіасць. Сав войскі былі аслаб-
тены ў выніку бесперапыннага наступ-
тення, панеслі вял страты. не хапала
боспрыпасаў. марулна аднаўляліся ка
мунікацыі, а іх тылы адсталі на 200—
300 км. Гэта значна ўскладніла станові-
шча сав. войск у наступных баявых лзе-
яннях.
Літ Тухачевсквй МН Нзбранные
пронзвелсння Т. 1—2 М, 1964, Куэь-
м н іі Н Ф Крушенме последнего похода
Антапты М , 1958; Гражданская война в
СССР Т 2 1986, Белоруссня в борьбе про-
тнв потьскнх захватчнков в 1919—1920 іт.
М 1940; Нностранная военная ннтервенцня
в Белорусснн 1917—1920. Мн., 1990; Нары-
сы псторыі Безарусі Ч 2. Мн , 1995 Очеркн
военной нсторнн Белорусснн Ч.З Мн , 1995
Панцеляймон Се.'ііванаў
ЛІІІЕЦКІ Эдуард Антонавіч (н.
28 10 1938, г.п Крупкі), бел псторык.
Канч гіст. н (1973). Скончыў БДУ
(1961). У 1961—64 працаваў настаўні-
кам 3 1967 у Мінскім дзярж тінгвіс-
тычным ун-це (да 1994 ін-т замежных
моў) Даследуе гісторыю паліт. партый
сапыяліст. кірунку на Беларусі ў пач 20
ст Бунда, меншавікоў, сацыялістау рэ-
валюцыянсраў
Тв К.Маркс В Н.Леннн об отнопіеннн
коммуннстов к мезкобуржуазным партмям //
Всепобежлаюшая смла учення Карла Маркса
Сб науч ст. Мн., 1983, Атяксапдр Цвікевіч:
♦Ліквідацыя БНР не была манеўрам» (разам з
У.М Міхнюком) // Маладосць 1993 № 1;
Справа Вацлава Ластоўскага (з ім жа) // Там
жа № 8—9 Бунд на Беларусі // Бел. мінуў-
шчына 1996 \'°3
ЛІІІІЛА Павел ІІаўлавіч [н
15(28).8.1916, в. Магільна Ігуменскага
пав. Мінскай губ., цяпср Уздзепскі
р-н|, бел. гісторык. Канд. гіст. н. (1956)
Скончыў Мінскі пед. ін т (1946)
Удзельнік партыз руху на Бсларусі ў
Вял Айч. вайну. Працаваў настаўнікам
дырэктарам школы ў Бірскім р-не Яўр
аўтаномнай вобл. РСФСР У 1947—91
навук. супрацоўнік, заг сектара, нам
дырэктара, навук. кансультант Ін-та гіс-
торыі партыі пры ЦК КПБ Асн тэма-
тыка даследаванняў — гісторыя Вял
Айч вайны 1941—45 на Беларусі, роля
КПБ у арганізацыі і кіраўніптве бараць-
бой бел народа супраць ням.-фаш. за-
хопнікаў. Адзін з аўтараў і рэдактараў
прац «Гісторыя Вялікай Айчыннай вай-
ны Савецкага Саюза 1941—1945» (т 3,
1961), «Злачынствы нямсцка фашыс-
цкіх акупантаў на Беларусі 1941—1944»
(2-выд., 1965), «Нарысы гісторыі Каму-
ністычнай партыі Ьсларусі» (ч. 2, 1967),
«Усенародны партызанскі рух на Ьела-
русі ў гады Вялікай Айчынпай вайны
(чэрвень 1941 — ліпень 1944)» (т 1—3,
1967—82), «Усенародная барацьба на
Беларусі супраць нямецка-фашысіікіх
захопнікаў у гады Вялікай Анчымнай
вайпы» (т. 1—3, 1983—85) і шш
Тв:. КПБ — органнэатор н руководнтечь
партнзанского двнження в Белоруссвн в годы
Велнкой Отечественной войны Мн 1959
Любоў Саковіч
ЛІІІІНСКІ Леанід Паўлавіч (10 11.1921,
в Казусёўка Клімавіцкага р на —
7 9.1982), бел. псторык Д-р пст н
(1975), праф. (1974). Скончыў Магілёў-
скі пед. ін-т (1948). Удзельнік Вял. Айч.
вампы У 1948—49 нам лырэктара
Цэнтр дзярж. пст архіва ў Мінску 3
1952 старшы навук супрацоўнік Ін-та
псторыі АН ЬССР, з 1966 у Ьел полі-
тэхн. ін-це. Даследаваў сялянскі рух на
Беларусі ў 1900—17, станаўлснне і раз-
вшцё капіталізму ў бел. вёсцы, сац. рас-
сласнне сялянства. сталыпшскую агр
рэформу на Беларусі і інш. Аізш з аў-
араў «Нарысаў псторыі прафсаюзаў
Ьеларусі (1905—1969 гт.)» (1970)
Тв Крестьянское двнженмс в Белорусснн
в пернод между двумя революцнямм (мюнь
1907 — февраль 1917 гг ). Мп , 1964 (раэам з
Е.П.Лук’янавым), Крестьянское н солдатское
лвнжепнс в Белорусснн (1900—1907 гг)
Мн 1968 (раэам з Лук янавым) Развнтне ка
пнталнэма в сельском хозяйстве Беэорусснн
(II половнна XIX в ) Мн., 1971 Столыпнн
ская аграрная реформа в Белорусснн. Мп
1978’ Ктассовая борьба в белорусской дерев-
не, 1907—1914 Мн., 1981 Яўген Сапемін
ЛІІІКІ назва татар ВКЛ, якія ў 17 ст
перасяліліся у турэцкія ўладанні Слова
«Л» паходзшь, верагодна, ад турэцкага
выразу «лубка-татар», што значыць «лі
тоўскія татары» Многія з іх перад гэ-
тым служылі ў тат. харугвах кароннага
войска і ў 1672 удзельнічалі ў бунцс на
чале з ротмістрам А Крычынскім (гл ў
арт Крычынскія). У 1676 сейм аб явіў
амністыю Л., пасля чаго мнопя з іх
13 Зак 2
370
ЛІПНІЦКАЯ
вярнуліся на службу Рэчы Паспалггай і
атрымалі ал Яна III Сабескага землі ў
каралеўскіх эканоміях. У некат. навук -
папулярных працах памылкова называ-
юць Л. ўсіх татар ВКЛ
Літ Кгусгугізкі 8. Веі Ьаізкі //
Яосгпік Таіагекі Хатоіё, 1935 Т 2.
Станіслаў Думін
ЛІПНІЦКАЯ Вольга Львоўна (н
7.8.1949, Мінск), бел. археолаг і гісто-
рык Канд пст н (1988) Скончыла
Магілёўскі пед. ін-т (1973). 3 1979 у
Ін це гісторыі АН Беларусі Даследуе
тэхналогію вытворчасці і вытв спецыя
лізацыю насельнііггва каменнага веку
на тэр. Беларусі, стараж крэменезда-
быўныя шахты і крэменеапрацоўчыя
майстэрні. Вывучае гіст інфарматыку,
распрацоўвае гіст. н -д базы даных па
матэрыялах кніг Літоўскай Метрыкі.
Адзін з аўтараў навуч -метадычнага да-
паможніка «Гістарычная інфарматыка
(Базавы курс. Базы даных)» (1994)
Тв Выкарыстанне баз даных псторыкамі
(раэам з В Кудрашовым) // Бел пст часоп
1993 №3, Кесені геіеагсЬ оп іЬе яоге апсі
Еагіу-Вгопге а®е5 ш іЬе «нііЬ еаяегп
$іі№а11ісіші. Віаіузюк 1994 (з ім жа), Стара-
жытныя шахцёры на Росі Мн , 1996 (разам з
Кудрашовым, М М.Чарняўскім)
ЛІІІНІШКІ, веска, цэнтр сельсавета ў
Іўеўскім р-не. На р Апіта. На шашы
Гродна—Ліда—Іўе. За 14 км на ПнЗ ад
Іўя, 5 км ад чыг ст Гаўя Аўтадарогамі
злучаны з в Тракелі і Геранёны 1500
ж., 612 двароў (1997)
3 16 ст. мястэчка ў Ашмянскім пав.
Віленскага ваяв. ВКЛ 3 1795 у Рас ім-
перыі. У 1856, калі Сенат адхіліў пра-
шэнне жыхароў Л аб зацвярджэнні іх у
мяшчанскім званні, сяляне адмовіліся
выконваць паншчыну. Арганізатары
выстушіення былі зняволены У 1861 і
1862 у Л. адбыліся сял. хваляванні, якія
былі задушаны войскамі У канцы 19
ст. Л — мястэчка, цэнтр воласці ў Аш-
мянскім пав Віленскай губ., каля 1,7
тыс ж , больш за 200 двароў, касцёл,
школа, бальніца, 12 крам, бровар, 5 кір-
машоў за год. 3 1920 у складзе Сярэд-
няй Літвы, з 1922 у Польшчы, у Лідскім
пав Навагрудскага ваяв 3 1939 у
БССР, з 1940 цэнгр сельсавета Іўсўска
га р-на. У 1972 — 831 ж., 260 двароў
Цэнтр калгаса «Ліпнішкі», Іўеўская
ранаграпрамтэхніка Сярэдняя школа,
дашкольная ўстанова, Дом культуры,
сельскі клуб, бальнгца, аддз сувязі, ма-
газіны Брацкая магіла сав воінаў і пар-
тызан Помнікі архітэктуры: касцёл св
Казіміра (пач 20 ст.), капліца (2-я пал.
19 — пач 20 ст.).
ІІІІНЯКІ гарадзішча мілаградскай за-
рубінецкай культур (7 ст. да н.э. — 5
ст) і ранняга сярэдневякоўя каля в.
Лшнякі Лоеўскага р-на Пляцоўка была
ўмацавана валам Выявіў у 1929
I X Юшчанка, даследавалі ў 1976
М Ф Гурын, у 1977 М 1 Лашанкоў
Культурны пласт да 0,6 м. Выяўлена 57
Герб Ліпншіак 1633.
гасп ям адна з якіх нагадвае рэшткі
паўзямлянкавага жытла. Сярод знаходак
фрагменты ляпнога посуду, 2 ляпныя
гаршкі, падпраўленыя на ганчарным
крузе, крамянсвыя прылалы працы,
жал наканечнік кап’я, спражка, брон-
завыя фрагменты тыгля, бранзалста,
глшяныя прасліцы Магчыма, гарадзі-
шча выконвала функцыю сховішча.
Літ. Гурын МФ.Лашанкоў МІ
Гарадзішча Ліпнякі // Весці АН Беларусі
Сер. грамал навук 1984. №2. Міхаіл Іўрын
ЛІІІУНбЎ Атяксандр Якаўлевіч
[12(25)2.1906, в Хвойня Мазырскага
пав., цяпер у Петрыкаўскім р-не —
21.8 19621, Герой Сав. Саюза (1945)
Скончыў Свярдлоўскі горны тэхнікум
(1937) 3 тіп. 1943 на Зах 3-м і 2-м
Прыбалт , 2 м і 1 м Бел франтах. Пам.
камандзіра ўзвода разведкі старшына Л
вызначыўся ў 1945 пры вызваленні
Польшчы. 25 студз з групай разведаў у
тыле ворага абарончыя ўмацаванні, за-
хапіў 2 «языкоў»; з 14 студз. да 5 лютага
з групай выявіў размяшчэнне прашўні-
ка і яго агнявых сродкаў, у баі зніпічыў
40, захапіў у палон 35 гітлсраўцаў Пас-
ля вайны працаваў геолагам Яго імем
названа вуліца ў г Петрыкаў.
«ЛІС», прыватнаўласніцкі герб на Бела-
русі, Украіне, у Польшчы і Літве, якім
карысталася болып за 200 родаў, у т.л
Ваньковічы, Наркевічы-Ёдкі, Парчэў-
скія, Сапеп, Свірскія У чырв полі ся-
рэбраная двойчы перакрыжаваная стра-
ла, клейнод — над прылбіцай з каро-
най верхняя палавіна чырв ліса. Існу-
юць варыянты герба з адзін раз
перакрыжаванай стралой, клейнод — 3
страусавыя перы, з тройчы перакрыжа-
ванай стралой, пры гэтым бэлькі што
раз павялічваюцца да нізу, клейнод — 3
страусавыя перы, з выявай сярэбранай
падковы, на якой стаіць двойчы пера-
крыжаваная страла, клейнод — сярэб-
раны лебедзь і інш. Вядомы з пач. 13
ст., у ВКЛ — пасля Гарадзельскаы уніі
1413.
ЛІС Арсень Сяргеевіч (н 42 1934, в
Вётхава Маладзечанскага пав. Вьтенска-
га ваяв., цяпер Смаргонскі р-н), бел
фалькларыст, лгтаратуразнавец, края-
знавец. Д р філал н (1997) Скончыў
БДУ (1956). Працаваў настаўнікам, рэ-
цактарам Дзярж выд ва Бсларусі 3
1962 малодшы. з 1966 ст навук супра
цоўнік Ін-та мастацтвазнаўства, этна-
ррафіі і фальклору АН Беларусі Дасле
дуе фальклор, л-ру, краязнаўства, гісто-
рыю і перыяд друк Зах Беларусі, жыц
цё і дзейнасць дзеячаў бел. нац.-вызв.
руху, псторыю культуры Аўтар мана
графій, літ. партрэтаў, эсэ. Адзін з укла-
далынкаў, аўтар устуішых артыкулаў і
каментарыяў шматтомнага акад. збору
«Беларуская народная творчасць»
(Дзярж. прэмія Беларусі 1986). Аўтар
сцэнарыяў дакумснт фільмаў «Песня
на ўсё жыццё» (пра Р Р.Шырму, у
сааўт з I К Цішчанкам 1984), «Прыса
ды жыцця» (пра М І.Гарэцкага, у сааўт.
з А.С Вялюгіным, 1985), «Зямля Тараш
кевіча» (у сааўт. з Я Р.Лецкам, 1991),
«Аркадзь Смоліч», «Дзядзька Уласаў»
(пра А.М Уласава, абодва 1992), «Алвеч-
ныя званы» (пра М В Доўнар-Заполь-
скага, 1993).
Тв Браніслаў Тарашкевіч Мн 1966 Мі
кола ІПчакаціхін Хараство непазнанай зямлі
Мн , 1968, Пётра Сергіевіч Мн , 1970 Ку
пальскія песні. Мн 1974 Пякучай маланкі
след: Эцюд да партрэта мастака Горыда Мн ,
1981, Вечны вандроўнік Мн 1984 Валачоб-
ныя песні. Мн., 1989; Песню —у спадчыну
Мн, 1989, Цяжкая дарога свабоды Мн
1994
ЛІСАЎ Іван Іванавіч (н. 25.5.1912, Ві-
цебск), генерал-лейтэнант (1965) Кацд
гіст н (1973), дацэнт (1979). Скончыў
ваен акадэміі імя Фрунзе (1941), Г'ен-
штаба (1951). У Чырв. Арміі з 1929. з
1939 у паветрана десантных войсках 3
вер 1943 нач. штаба паветрана-дэсан-
тнай брыгады, стралк палка на Ка
рэльскім фронце. Да 1975 на адказных
пасадах у Сав. Арміі, да 1991 на вы-
кладчыцкай рабоце. Аўтар кніг «Крыла
тая пяхота» (1956), «Дэсантнікі» (1968),
«Сваболны палёт» (1979), «Выбранніцы
неба» (1990) і інш.
ЛІСІЦКІ Лазар Маркавіч (псеуд Э л ь
Л і с і ц к і, 10(22) 11 1890, с Пачыпак,
цяпер горад у Смаленскай вобл —
30 12 1941), архггэктар, мастак кан-
струкгар, ірафік ІІраф (1921) ІІачат-
ковую маст. адукацыю атрымаў у Ю Пэ-
на. Вучыўся на архггэктурным ф це Вы-
шэйшай тэхн школы ў Дармштацс
(Германія, 1909—14) і Рыжскім полі-
тэхн. ін-це, эвакуіраваным у Маскву
(1915—16). У 1919—20 па запрашэніп
М.Шагала выкладаў архітэктуру і графі-
ку ў Вышэйшай нар. маст школе ў Ві
цебску У гэты перыяд стварау плакаты
(«Клшам чырвоным бі белых», «ГІера
мога над соннам»), падрыхтаваў кнігу
«ІІра два квадраты» (выдадзена ў 1922) і
інш Потым жыў у I ерманп, Швенца-
рыі, Маскве Прыхільнік авангардызму
ў мастацтве.
Літ Лнснцкнй Э. Художннк, тнпо-
граф, фотограф н архмтектор Л.. 1979
Міхаіл Цыбульскі
ІІСКІ археалагічныя помнікі (гарадзі-
шча мілаградскай культуры і курганны
мопльнік дрыгавічоў) каля в Ліскг Рэ-
чыцкага р-на ІІляцоўка гарадзппча
ўмацавана валам, з У — дадатковым ва-
лам і ровам Даследаваў у 1980 — 83
М І.Лашанкоў. Культурны пласт 0,3—
0,7 м Выяўлена каля 15 гасп ям, слу-
павыя ямы ад наземных пабудоў. Сярод
знаходак фрагменты ляпных шара- і
яйцападобных гаршкоў, посуду з пры
садзістым слабапрафіляваным і кругла
ватым тулавам. крамянсвыя прылады
працы жал. сярпы, іголка, нажы,
шпількі, бронзавыя люстэркі, паставыя
і шкляныя пацеркі, гліняныя грузікі
Могільнік II—12 ст даследаваў
1981 Лашанкоў (2 насыпы). Пахавальны
абрад — трупапалажэнне галавой на 3
на падсыпцы. Знойдзены фрагменты
ганчарнай керамікі, цвікі. бронзавыя
кольцы і прамавутольная спражка
Літ Лошенков МН.Богомоль-
н н к о в В В Раскопкм городміца у д Лнскн
//Археологвческне открьггвя 1980 М, 1981;
Лашанкоў МІ Бронзавыя люстэркі //
Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1982,
У°2; Я г о ж. Курі анны мопльнік дрыгавічоў
каля вескі Ліскі Рэчыцкага раена // Гіст ар-
хеал зб Мн . 1996 №9. Міхаіл Лашанкоў
ЛІСНЕЎСКІ Віктар Пятровіч
[8(21). 1.1908, в. Чарцёж Рагачоўскага
пав., цяпер у Жлобінскім р-не — 1990),
поуны кавалер ордэна Славы. На фрон-
це з 1941 Камандзір стралк. аддзялення
мал сяржант Л. вызначыўся ў баях на
тэр Украіны, Польшчы Германіі:
24 12 1943 пад агнём праціўніка ліквіда-
вау пашкоджанні тэлефоннай лініі;
21 7 1944 адзін з першых фарсіраваў
Зах Буг, уварваўся ў варожую траншэю
і закідаў гранатамі кулямётны разлік;
16.4 1945 з алдзяленнем пры прарыве
абароны праціўніка захапіў варожыя
траншэі
АСЛІс
Падковападобная фібула балцкага тыпу з га-
ралзішча Ліскі.
ЛІСбЎСКІ Адам Язэпавіч [6(18). 1.1884,
в Каранды Ашмянскага пав Віленскай
губ, цяпер у Смаргонскім р-не —
9.10 1929) бел рэліг. дзеяч, рымска ка-
талшкі святар Скончыў Віленскую ду
хоуную каталіцкую семінарыю. Пецяр-
А Я.ЛІсоўскі.
ЛІСОЎСКІ
бургскую духоўную каталіцкую акадэ-
мію (1906) Удасканальваў всды ў Інс-
бруку (Аўстрыя. 1908—09) і Мюнхене
(1909—10) Занмаў духоўныя пасады ў
прыходах Беларусі і Расц Быў блізка
знаёмы з Б Эпімахам Шыпізам і адмі-
нісгратарам Маплеускан архіспархіі біс-
купам С Данісевічам Спрыяў усталя-
ванню бел. мовы ў касцельным жыцці.
Падрыхтаваў да з’езда бел. ксяндзоў у
Мінску (1917) рэферат «Беларускі рух і
яго адносіны да жыцця касцельнага, а
таксама да акцыі каталгцкай у Беларусі»
(зачытаў А.Станкевіч) У 1917—22 слу
жыў у касцёлах Міпшчыны У 1922 за
выступленне супраць канфіскацыі кас-
цсльнай маемасці прыгавораны да смя
ротнага пакарання (заменена на 5 гадоў
зняволення) У 1925 вызвалсііы ў выні-
ку сав. польскага абмену вязнямі, кано-
нік ІІінскага капітула, пробашч (наста-
яцель касцёла). Пераклаў на бел. мову
кнігі Новага Запавету: Адкрыццё Іаана
(Апакаліпсіс), Дэеянні Апосталаў, Лісты
св Паўла да рымлян, Да галатаў, Пер
шы і Друп лісты да карынфян.
Літ Станкевіч А Беларускі Хрысь-
ціянскі рух. Вільня 1939 Янка Трацяк
ЛІСбЎСКІ Аляксандар Юзаф (каля
1575—1616), военачальнік, стваральнік
лісоўчыкаў. Вансковую службу пачаў пад
камандаваннем Я.Патоцкага, удзельні-
чаў у кампаніі 1599—1600 супраць ва-
лашскага гаспадара Міхала, у Кірх-
гольмскай бггве 1605 са шведамі У 1607
далучыўся да войска Лжэдзмігрыя II
(гл. Ілжэдзмітрый II). На чале данскіх
казакоў рабіў рэйды па тэр. Расіі, заха-
піў Разань, Суздаль, Каломну і шш
Пад камандаваннем Я П.Сапегі удзель-
нічаў у аблозе Масквы і Троіца-Ссрпе-
вай лаўры Пасля паражэння Лжэдзмгг
рыя II на службе ў Жыгімонта 111,
удзельнічаў у зняцці аблогі рус. войск
са Смаленска ў 1614—15, у 1615 аргані-
заваў паход у Северскія землі. За ўда-
лыя вайсковыя аперацыі агрымаў чын
каралеўскага палкоўніка.
Уладзіслау Вяроўкін-Шзлюта
ЛІСбЎСКІ Іраклій [свецкае імя I о -
сіф; 1734, Полацкае ваяводства —
30 8(11.9). 1809), уніяцкі царк дзеяч 3
бел. шляхецкага роду герба «Вожык»
Вучыўся ў школе пры кляштары даміні-
канцаў ва Ушачах (Полацкае ваяв ) там
уступіў у ордэн базыльян. Ігумен Полац-
кага манастыра пры Сафійскім саборы.
3 1778 архімандрыт Ануфрыеўскага ма
настыра (Мсціслаўскае ваяв.) 3 1780
чл. кансісторыі Поланкай уніяцкай
епархіі. У 1784—1809 полацкі архіепіс-
кап. 3 1795 пасля скасавання Капяры-
най II уніяцкіх епархій (акрамя Полац
кай) фактычны кіраўнік усіх грэка-ка-
толікаў Рас. імперыі. У 1806—09 мітра
паліт кіеўскі (нс зацверджаны папам
рымскім). У царк. жыціп ў процівагу
базыльянам абапіраўся на белае духа-
венства, вылучаў яго на кіруючыя паса-
ды. У 1785 падпарадкаваў сваёй уладзе
372
ЛІСОЎСКІ
л
базыльянскія манастыры Полацкай
епархй, у 1798 забараніў агульныя капі
тулы (з’езды) ордэна. У 1805 спрыяў
выданню загаду Пецярбуріскай рым
ска каталіцкай калегіі пра скасаванне
54 базыльянскіх манастыроу Садзенні
чаў стварэнню Гал семшарыі пры Ві
ленскім ун-це (1803), адкрыў ссміна
рыю для белага духавенства ў Полацку
(1806) Быў лрыхільнікам ачышчэння
абраднасці ад лацінскіх запазычанняў.
Склаў і паслаў у Рым на зацвярджэнне
службоўіпк з паралсльнымі царк слав і
лацінскім тэкстамі Дамогся ад імпера
тара Аляксандра 1 стварэння ўнутры
рымска каталшкай калепі асобнага дэ
партамента для уніятаў (2 7 1805) стар
шынёй якога стаў сам Садзейнічаў вы-
данню царскага дазволу для уніятау,
якія прынялі лацшскі абрад. вярнуцца
да папярэдняга веравызнання Ва ўнут-
рыцарк. барацьбе абапірауся на пад-
грымку царызму У 1795 забараніў уні-
яцкім святарам процідзейнічаць схілен
ню (часам гвалтоўнаму) сваіх вернікаў у
праваслаўе Курс Л. на збліжэнне грэ-
ка каталшкай царквы з уладамі і пра
васл царквой працягвалі ў 1820—30-я
г уніяцкія царк дзеячы А Зубко, I Кра
соўскі, В Лужынскі, I Сямашка і шш
К Акты Вмтенской Археографнческой
коммссмм. Т 16 Вмльна, 1889; Опмсанв до-
кументов архнва западнорусскях уннатскнх
мнтрополнтов Т 2 СП6 , 1907
Лшп Кояловмч М Нсторня воссое
дннення западнорусскнх уннатов. СПб.,
1873 Бобровскнй ПО Русская греко-
унматская церковь в царствованме нмперато-
ра Азександра I СПб . 1890 Ьікошікі р
Птіеіе Коясюіа цпіскіево па Іліте і Кікі »
XVIII і XIX міекн Сг.1 2 М'уО УУагехаіуа,
1906, НЫопа Кохсюіа Роіхсс Т 2, сг 1
Рогпагі, 1979 Сяргей Казу.ія.
ЛІСЙЎСКІ Мікалай Васілевіч
(1 12 1885, г Баранавічы — 1957) са
вецкі ваен дзеяч, ген лейтэнант
Скончыў Акадэмію Іенштаба (1914)
Улзельнік 1-й сусв вайпы падпалкоў-
нік 3 лют 1918 у Чырв Армн нач
аператыўнага адлзела штаба Беламор
скай ваен акругі, нач штаба. каманду
ючы вонскамі Котласкага р-на, аднача-
сова камандзір 1-й асобнай брыгады У
1919 камандуючы войскамі Дзвінска
Мезенскага р-на, Пшега Пячорскага
краю, 3-й брыгады 18-й стралк. дывізн,
нач 54 й стралк дывізн У кастр —ліст
1919істудз -крас 1920 нач штаба 6-й
армн У 1920 нач штаба 3 й армп ка-
мандуючы 12-й арміяй. Удзельнічаў у
вызвалснш Беларусі ад польскіх аку-
пантаў За баі на Зах фронце ўзнагаро
джаны 2 ордэнамі Чырв Сцяга (1923,
1924) 3 1921 камандуючы арміяй Са
маркандскай вобл, Бухарскай групы
войск (13-га стралк. корпуса), на інш.
каманлных пасадах У 1937 рэпрэсірава-
ны, зняволены ў турму Рэабілітаваны ў
1956 Эдуарй Карнтовіч
ЛІСОУСКІ Мгкалай Міханлавіч
11(13) 1 1854 Масква — 19 9 1920], рус-
I Лісоўсю
кі бібліеграф кнігазнавец. У 1881—82
рэдактар час «Росснйская бнблногра-
фня», у 1884—94 выдавец-рэдакгар час
«Бнблнограф» Праца Л. «Рускі перыя-
дычны друк, 1703—1900» (вып 1—4,
1895—1915, у адным томе і без таб-
лш — «Бібліяграфія рускага перыядыч-
нага друку, 1703—1900», 1915). Склаў
бібліягр паказальнікі па музыцы. т-ры,
рабочым пытанні і шш Аўтар пран па
тэарэт пытаннях бібліяграфіі і кніга-
знаўства, стварыў і першы выкладаў
курс кнігазнауства ў Петраградскім
(1913—17) і Маскоўскім (1916—19)
ун тах ун-цс Шаняўскага (Масква).
Пасля Кастр рэвалюцыі 1917 удзельні
чаў у рэарганізацыі бібліятэчнай і му-
зейнай справы.
Літ Федоров Н.В НМ Лнсовскнй
(1854—1920) М 1953 Тамара Сака/юва
-ІІСОЎЧЫКІ. легкая нерэгулярная ка
валерыя ў Рэчы Паспалгган у 1 й пал.
17 ст Арганізавана А Ю Лісоускім Л
былі ўзброены шаблямі. рагацінамі. лу-
камі або ручншамі. вылучаліся налзвы-
чайнай рухомасцю і баяздольнасцю, але
разам з тым жорсткасцю і рабаўнштва-
мі У 1608—11 ваявалі на баку Лжэ-
дзмггрыя II у 1611—19 на службе ў
Жыпмонта III 3 1619 у войску імпера-
тара «Свяшчэннай Рымскай імперыі»
Фердынанда III удзельнічалі ў падаў-
тенні чэшскага паўстання (1620), у вой-
нах з Асманскай імпсрыян (пад Хаці-
нам у 1621). у Трьшцацігадовам вайне
(1618—48) Пасля 1636 атрады Л рас-
фарміраваны
ПСТ, агульная назва ў ВКЛ закана-
даўчых актаў. кодэксаў права распарад
чых і судовых дакумснтаў, прыватна-
прававых актаў, пасланняў і інш. Тэр-
мш «Л » з явіўся на Беларусі ў 14 ст. і
на працягу 15 ст выцесніў з ужытку
тэрмін «грамата» (гл. Грамата). Увахо-
дзіў састаўной часткай у назвы некат
разнавіднасцей дакументаў
Л бязмытны выдаваўся гаспада-
ром (вял. князем) і вызваляў пэўную
асобу ад платы мытных пошлін на пэў-
ны тэрмш Лваенны — прадпісан-
не ўсёй ваеннаабавязанай шляхце на
мабілізацыю (паспалітае рушэнне) і
выступленне на месца ўсеагульнага ва-
ен збору, у ім нагадваліся ваен абавяз-
кі і адказнасць за невыкананне загаду
Выдавауся гаспадаром, радан ВКЛ, гет-
манам вялікім Іх рассылалі ў паветы
буйныя феадалы атрымлівалі асабістыя
Л Да ведама сярэдняй і дробнай шлях-
ты Л. даводзілі мясц ўраднікі (ваяводы,
старосты, дзяржаўцы, цівуны, харужыя)
шляхам перапісвання з іх копій і абвя-
шчэння «вь торгохь н прн костелахь у
парафеяхь» Разнавіднасць Л ваен-
ных — «лмсты о отложенье попмсу»,
што азначала алтэрмшоўку ваен збору
Л вываланы выдаваўся з гаспадар
скай канцылярыі. Ім пэўная асоба паз-
баўлялася грамалзянскіх правоў і падля-
гала выгнанню з крашы (гл Лыва/іан-
цы) Л вызвалены выдаваўся гас-
падаром або панам свайму слузе
(падданаму), калі той звалыіяўся са
службы або адпускаўся на волю Л в я -
н о ў н ы афармляў вена — запіс му
жам на імя жонкі часткі нерухомай маё-
масці Л.глейтоўны адтэрмшоўваў
выкананне судовага прыгавору да раз-
гляду справы ў гаспадарскім судзе і за-
бяспечваў захаванне да таго часу ўсіх
грамадз правоў асобе, якая была іх паз-
баўлена паводле рашэння суда ніжэй-
шай інстанцыі Даваўся таксама асобам,
якія абвінавачваліся ў дзярж здрадзе
каб яны мелі магчымасць даказаць пе-
рад гаспадаром сваю невшаватасць Ён
выдаваўся гаспадаром тэрмшам пе
больш як на год і 6 тыдняў на імя вая
вод і старостаў але павшен быў даво
дзшца да ведама ўссй шляхты такім жа
чынам як Л ваенны Меў таксама на-
зву «лнст полнссеный на выволанье»,
звычайна называўся проста «глсйт» Л
дазволены (Л прызволены) даваў
права прыватным асобам на здзелкі з
нерухомай маемаспю Выдаваўся гаспа-
даром або ваяводам (старостам) Пасля
таго як Берасценскі сойм 1566 прыняў
закон аб волыіым валоданні маенткамі
неабходнасць у такім Л адпала У
некат выпадках ен меў значэнне дазво-
лу на замену адной асобы іншай пры
выкананні некат. абавязкау. работ, па-
віннасцей і інш. У Л. да падда-
ных гаспадар інфармаваў насельніц-
тва маентка воласці або дзяржавы пра
перадачу ў трыманне або ўласнаспь
пэўнай асобе і абавязкаў яго быць па-
слухмяным новаму дзяржауцу або ўлас-
ніку Выдаваўся таксама пры зборы ся-
рэбшчыны і ў шш выпадках Л і с -
том-данінай афармлялася пада-
раванне маенткаў або зямель Л
дароўны — прыватнаправавы акт,
якім афармлялася падаравапне рухомай
і нерухомай масмасці. Л. дзелчым
афармляўся падзел маёмасш, звычанна
пры падзеле спадчыны сваякамі. Л
ж а л е з н ы ўстанаўліваў адтэрмшоўку
выплаты даўгоў або прыцягнення да су-
довай адказнасці за даўп. Выдаваўся
373
ЛІСТАГІАД
гаспадаром на тэрмін да 3 гадоў асобам,
якія пацярпелі ад вайны або стыхійнага
бедства. Л. заручны гарантаваў ахо-
ву жыцця, здароўя і маёмасці адной
асобы ад пасяганняў другой. Выдаваўся
гаспадаром або мясц. ўладамі (ваяво-
дам) пад страхам вял. штрафу або смя-
ротнага пакарання. Л. застаўны
складаўся пры перадачы ў заставу (за-
клад) дзярж. ці прыватных маёнткаў. Л.
к а м і с і й н ы даваўся гаспадаром
спецыяльна прызначаным асобам (ка-
місарам), якія пасылаліся ў паветы для
разбору спрэчак аб межах і прыналеж-
насці зямельных уладанняў; змяшчалі
гаспадарскую інструкныю, як разбіраць
справу і чым кіравацца пры гэтым. Л.
камісарскі фіксаваў рашэнне,
прынятае камісарамі. Л. мяноўным
афармляўся абмен маёнткамі або земля-
мі паміж прыватнымі асобамі. Л. н а
вольнасць вызваляў на пэўны тэр-
мін воласць або населены пункг ад
выплаты падаткаў. Выдаваўся звычайна
ў выпадках цяжкіх наступстваў стыхій-
ных бедстваў, ваен. дзеянняў і інш. Л.
на юргельт — дакумент на атры-
манне службовай асобай штогадовага
жалавання з дзярж. скарбу. Выдаваўся
гаспадаром зацікаўленай асобе, адраса-
ваўся падскарбію земскаму і прымаўся
ім як апраўдальны дакумент пры вы-
плаце грошай. Л. напамінальны
(Л. прыпамінальны) — распараджэнне
гаспадара або гродскага суда мясц.
ўрадніку або прыватнаму ўласніку пака-
раць самастойна сваіх слуг або падда-
ных, якія былі прызнаны вінаватымі
паводле рашэння суда. Л. п а р у ч -
н ы— паручыцельства за пэўную асобу,
напр., у вяртанні крэдыту. Адказнасць
перад крэдыторам па Л. паручным нёс
паручыцель. Л. падводны выда-
ваўся гаспадарскаму ганцу, каб мясц.
ўраднікі давалі яму падводы. Выдаваўся
гаспадаром, радай ВКЛ, на ўскраінных
землях — ваяводамі, старостамі, дзяр-
жаўцамі. Л. пасельскі веручы
пацвярджаў асобу гаспадарскага пасла,
які выпраўляўся на павятовы сеймік. Л.
прадажны (Л. купчы) — прыват-
направавы акт, якім афармляўся про-
даж маёнтка. Л. прыпаведны —
распараджэнне-напамін пэўнай службо-
вай асобе (старосту, ротмістру і інш.) аб
выкананні ўскладзеных на яе ваенных
абавязкаў (набор і ўзбраенне наёмнага
атрада, выступленне ў пэўны пункг,
умацаванне замка і інш.). Л. с е й м а -
в ы м гаспадар або рада ВКЛ прызна-
чалі дату і месца правядзення вял. валь-
нага сейма, павятовых сеймікаў, а так-
сама інфармавалася шляхта паветаў аб
прынятых на сейме рашэннях. Іх даво-
дзілі да ведама такім жа чынам, як і Л.
ваенныя. Л. серабшчызны — па-
ведамленне аб памерах і тэрмінах збору
сярэбшчыны. Рассылаліся старостам,
дзяржаўцам, цівунам і інш. службовым
асобам. Л. у в я ж ч ы складаўся пры
ўвядзенні пэўнай асобы ў валоданне
маёнткам паводле рашэння суда або
гаспадарскага падаравання і юрыдычна
фіксаваў акт перадачы маёнтка ва ўлас-
насць ці трыманне. Складаўся спецы-
яльна пасланым для гэтага гаспадарскім
дваранінам або мясц. ўраднікамі. У не-
кат. выпадках так называўся судовы вы-
рак, паводле якога адзін з бакоў атрым-
ліваў маёнтак, які да гэтага трымаў про-
цілеглы бок. УЛ. яднальным фік-
савалася адмова бакоў, што спрачаліся,
ад узаемных прэтэнзій ці абавязацельс-
тва аднаго з бакоў задаволіць прэтэнзіі
другога.
Тэрмін «Л.» уваходзіў у словазлучэн-
ні, якія абазначалі групы аднародных
дакументаў: Л. вызнаны — даку-
мент, у якім адна асоба нешта прызна-
вала на карысць другой, звычайна пры
прыватных здзелках з маёмасцю, гра-
шыма і інш. Л. вызнанымі называлі
распіскі аб атрыманні чаго-небудзь ва
ўласнасць, карыстанне або заклад (такія
Л. часта мелі назву «квіт» або «рэвер-
сал»), прыватнаправавыя акгы (Л. да-
роўны, мяноўны, прадажны і інш.),
добраахвотныя абавязацельствы кам-
пенсаваць страты (Л. яднальны), пару-
чыцельства за каго-небудзь (Л. паруч-
ны) і інш. Звычайна Л. вызнаныя дава-
лі адзін аднаму абодва бакі. Л. з а п і с -
н ы м і называлі ўсе дакументы
прыватнаправавога харакгару (дарчыя,
дзелчыя, прадажныя і інш.). Л. «ку
отволоченью права» — да-
кумент, які адкладваў тэрмін разгляду
справы ў судзе або выкананне судовага
прыгавору (у т.л. Л. жалезныя і глейтоў-
ныя). Л. судовым афармлялася пра-
межкавае або канчатковае рашэнне су-
да. У апошнім выпадку часцей называў-
ся вырак, дэкрэт.
Літ.: Статут Велнкого княжества Лнтов-
ского 1529 г. Мн., 1960; Статут Вялікага
княства Літоўскага 1588: Тэксты. Давед. Ка-
мент. Мн., 1989; Методнческне рекоменда-
цнн по нзданню н опнсанню Лнтовской Мет-
рмкн. Внльнюс, 1985. Андрэй Рыбакоў.
«ЛІСТ ДА АБУХбВІЧА», помнік бел.
літаратуры 17 ст. Напісаны ў 1655 і ад-
расаваны смаленскаму ваяводу
П.К.Абуховічу (гл. ў арт. Абуховічы), які
ў 1654 здаў горад рас. войскам у час
вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—
67. Ва ўсіх вядомых спісах адпраўшчы-
кам «Ліста» названы Цыпрыян Камуня-
ка, аднак дакладна не ўстаноўлена, сап-
раўднае гэта імя ці псеўданім. Твор
глыбокапатрыятычны. У пасланні, поў-
ным злой іроніі, Камуняка развенчвае
бяздарнасць ваяводы у ваен. справе,
асуджае яго як здрадніка. У асобе Абу-
ховіча аўтар выкрывае буйную шляхту
таго часу, высмейвае яе норавы і паво-
дзіны, з’едліва крытыкуе яе сквапнасць,
прадажнасць, бездапаможнасць у спра-
ве абароны Радзімы. Помнік напісаны
жывой бел. мовай, месцамі рыфмава-
най, пазбаўленай паланізмаў, перасыпа-
най вострымі словамі і дасціпнымі па-
раўнаннямі, каларытнымі прыказкамі і
прымаўкамі. Упершыню апубл. ў 1910.
Разам з «Прамовай Мялешкі» — этапная
з’ява ў гісторыі бел. л-ры на шляху яе
дэмакратызацыі.
Публ.: Старажытная беларуская літаратура:
36. Мн., 1990.
Літ.: Д а ў г я л а Дз.І. 3 беларускага пісь-
менства XVII ст.: Тв. Цыпрыяна Камунякі
«Ліст да Абуховіча» і «Прамова Мялешкі».
Мн., 1927; Гісторыя беларускай літаратуры:
Старажытны перыяд. Мн., 1985. С. 200—-203.
Вячаслаў Чамярыцкі.
«ЛІСТ ДА СВЯТбГА ПЯТРА», «Г р а -
мата, пісаная да святога
П я т р а», бел. ананімны празаічны
твор 2-й пал. 17 ст. Захаваўся ва ўрыў-
ках. Узнік, відаць, у правасл. асяроддзі.
З’яўляецца пародыяй на жанр афіц.
паслання. Крытычны пафас скіраваны
супраць «акаяннай» каталіцкай веры і
яе носьбіта Ярмолы Аханцэвіча Цюхая,
вобраз якога зніжаны, дээстэтызаваны.
Аўтар просіць апостала Пятра прапус-
ціць у рай чалавека цёмнага і прымі-
тыўнага, які па сутнасці не мае на гэта
права. У творы ярка выражаны стыля-
выя рысы барока. Упершыню апубл.
чэшскім славістам Ф.Крчэкам у польск.
час. «Ілід» («Народ», 1899, т. V)- Да 2-й
сусв. вайны зберагаўся ў б-цы імя Аса-
лінскіх (Львоў). Адам Мальдзіс.
ЛІСТ ТРОХ у Ц К К П ( б ) Б , зва-
рот членаў літ. аб’яднання «Маладняк»
бел. пісьменнікаў М.Зарэцкага, А.Воль-
нага і ААлександровіча ў Бюро ЦК
КП(б)Б 12.10.1925. Быў выкліканы дак-
ладам 1-га сакратара ЦК КП(б)Б
АД.Крыніцкага «Асаблівасці ўнутрыпар-
тыйнага становішча КП(б)Б» 18.9.1925
на сходзе членаў бюро ячэек Мінскай
гар. парт. арг-цыі, дзе звярталася ўвага
камуністаў Беларусі на небяспеку дроб-
набурж. уплываў, што ўзмацнілася ў аб-
ставінах «разгорнутага нэпа» і выкліка-
най ім «вялікай актыўнасці сялянства і,
значыць, дробнабуржуазнай інтэліген-
цыі». Уплыў апошняй абвяшчаўся «най-
больш небяспечным». Даклад (надрука-
ваны ў газ. «Звязда» і выдадзены асоб-
най брашурай) выклікаў узрушэнне
пісьменнікаў, асабліва маладых, якія
актыўна ўключыліся ў правядзенне бе-
ларусізацыі. Аўтары ліста звярнуліся ў
Бюро ЦК за тлумачэннямі. Яны не зга-
джаліся з вульгарна-спрошчанай харак-
тарыстыкай інтэлігенцыі, пратэставалі
супраць абвінавачванняў яе ў «дробна-
буржуазнасці і кулацка-шавіністычнас-
ці», схільнасці да «контррэвалюцыйнас-
ці», нагадалі пра шырокі ўдзел рабоча-
сял. паэтаў і пісьменнікаў у сацыяліст.
будаўніцтве.
Праблемы інтэлігенцыі і яе ролі ў
грамадстве сталі прадметам абмеркаван-
ня ў сак. 1926 на пленуме ЦК КП(б)Б,
рэзалюцыя якога апублікавана пад наз-
вай «Аб рабоце сярод інтэлігенцыі».
Паліт. аналіз і кампанія, пачатыя Бюро
ЦК пасля памянёнага даклада Крыніц-
кага, былі прызнаныя правільнымі,
прапанавана іх паглыбляць і пашыраць.
Даклад Крыніцкага сведчыў пра нады-
ход змен у паліт. курсе партыі, пачатак
згортвання нэпа, вяртанне да ідэалоііі
часоў грамадз. вайны.
ЛІСТАПАД Юрый (Георгій) Іванавіч
(крас. 1897, в. Варкавічы Слуцкага пав.
ЛІСТЛПЛДЛЎСКЛЕ
Мінскай губ., цяпер Слуцкі р-н —
5.6.1938), бел. паліт. дзеяч. Скончыў
Панявежскую настаўніцкую семінарыю
(1914). Працаваў у школе на радзіме,
потым у Слуцку. Удзельнік грамадз.
вайны, быў паранены. На Першым бел.
з’ездзе Случчыны абраны ў Беларускую
раду Случчыны, удзельнік Слуцкага паў-
стання 1920. Пасля разгрому паўстання
ўцёк у Польшчу. У 1922 нслегалыіа
вярнуўся ў Слуцк, працаваў настаўні-
кам, потым выкладаў на Слуцкіх агуль-
наадукацыйных курсах. У сярэдзіне
1920-х г. стыльрэдактар Дзяржвыдавец-
тва БССР. Арыштаваны ДПУ БССР
22.10.1925 як кіраўнік «контррэвалю-
цыйнай арганізацыі», у сак. 1926 асу-
джаны на 5 гадоў турэмнага зняволен-
ня. У сувязі з тым што стаў сакрэтным
супрацоўнікам ДПУ, у ліст. 1927 вызва-
лены. Быў «вольным перакладчыкам на
беларускую мову». Летам 1930 арышта-
ваны па спраае «Саюза вызвалення Бела-
русі», праз нскалькі месяцаў вызвалены.
У ліп. 1933 перасяліўся ў г. Ржэў, дзе
працаваў рахункаводам. У кастр. 1933
зноў арыштаваны па справе «Беларуска-
га нацыянальнага цэнтра» і ў студз. 1934
засуджаны на 8 гадоў. Пакаранне адбы-
ваў у Бамлагу, дзе паводзіў сябе непа-
корна. У жн. 1935 у лагеры на яго заве-
дзена крымінальная справа. 31.3.1938
прыгавораны да вышэйшай меры пака-
рання. Па прыгаворах 1934 і 1938 рэабі-
літаваны Ваен. трыбуналам БВА у 1956.
Літ. С к а р у л і с С. Ліст :кая
справа і Якуб Колас // Полымя. 1992. №11;
Я г о ж. Працяг трагедыі // Там жа 1994
№ 3; С к і д а н В. Рэабілітаваны пасмяротна
// Наст. газета. 1993. 24 сак.
Уладзімір Міхнюк.
ЛІСТАПАДАЎСКАЕ ІІАЎСТАННЕ 1830,
гл. Паўстанне 1830—31.
ЛІСТбЎКА, від літаратуры і сродак ма-
савай інфармацыі, актуальны паводле
зместу і аператыўны ў распаўсюджанні.
Выдаецца эпізадычна з мэтай агітацый-
на-паліт., ідэалаг.-выхаваўчага і ін-
фарм.-арыентацыйнага ўплыву на шы-
рокія слаі грамадства, адлюстравання
актуальных падзей і з’яў свайго часу.
Выконваецца ў выглядзе друкаванага
або рукапіснага тэксту (часта ілюстрава-
ны фотаздымкамі і малюнкамі) на арку-
шах паперы малых або сярэдніх паме-
раў. Тэкст можа быць арыгінальны
(адозвы, аб’явы) ці запазычаны з інш.
крыніц (афіц. дакументы, маст. творы).
На Беларусі рукапісныя Л. вядомы з
17 ст. У форме Л. былі выкананы зваро-
ты да правасл. жыхароў г. Магілёва,
Оршы і Віцебска, накіраваныя супраць
уніяцкага архіепіскапа І.Кунцэвіча
Аналагічныя выданні існавалі ў час вай-
ны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67.
У вайну 1812 камандаванне рус. войск
выдавала Л„ адрасаваныя вайскоўцам
сваёй і напалеонаўскай арміі, цывільна-
му насельніцтву бел. губерняў (вядома
15 гакіх Л. агульным тыражом каля 50
Ог коміцм 6РОНІПОСЦА
„Кнрь Пвпнквн ТлврмчККІй “
Яг»с»я ЕМДМІН* К»> КА1АК0І »«,НІН ПМОЯЦГ»
•ПМІ( Н С4СДННІІ1КЛ »СІН МД вдма КРЫш» НА
МСММДЭ, П?КШІ« ЛКАІДЯІ» чм НАаЕГв-
етмдікід ДО/ІОЙ СЛМОДЕРХЛВІЕ! У
СІОІДДА, НН дікіопн ІДНКІОДТГАОК» ЬЫКАЧ*»
НаЧААКТВО МСТрЕБАЕМО ЕіЛК Т соф-
ТлМІНІЕ лроткопм.пгосоя НЯ»НН> ЛЛІЕДІЙ ІЫ-
іРАтцд ю пнм Пісмрстммкм гонд ьяп ювіт
ПпАТАІіоІтмкН^ід ОдісСКОЙ ІН«»К Р.СД. РП.
ПЕрСКПТАКО ВкТЕККОЛ Ггшмо Р.СІ.Р.П.
Лістоўка Адэскай групы РСДРП перадрука
ваная Відебскай групаЙ РСДРП. 1905
СОБРАНІЯ НАОСНЦІВ&ХІЦАГ» РАвННПІўМ-
МОГОНТАІНйГО юрнраттамаго ПРАВА .
ДМОЙ СЖБРХ4ВІЕ’ /
ДОЛОй госУАОРсгвенш^му.
Дазараоствуст РСВОАНІЦІЯ Д
йыюыытнш» Рю.СомАлм№.
Лістоўка Полацкай арганізацыі РСДРП
1905.
Снорію ллноцлік «нупантані
Да насельніцтва БеларусІ.
Таварышы!
Нямецкі фацжаы — гтты смлротмн аораг усвго прагркіў
нага чалавецтва. жіжодзкшж ма краю гібелі
Прадчумючы нелазбежкую і бліімую квтастрофу
ііерлачы млімрныя стряты ад магутных уяараў ЧыроонжА
Арміі ма ўсіх франтах аялікаЙ аАчынніА мАмы дамаралііа
вамы ўсё бсмыц і боіыі узрастаючым партызанскіы рукам
азвярэлай бамда гітлервўск х га моў накірааала
сваю імрыную элосць супроць міркага шсеыіцтва Бела
русі. Зноў крывяжврмае геетапо, прві сваіх лвнцужкых
сабак прааакатараў імкнеіша арыштамі. ресстрмамі. аісеж
ыямі ўмесці ў ышы рады роспач і ммяшаімаьспа Дра
лежкае шяр ё —гесталісты па яагаду сяаіго галоўнага душы
целя і аабоАцы Гітлера ауыаюць зггаліць у крыю магутмы
мародны рух нлроджаны іюмста* I меяансшо да прыгне
тальнікаў кашаЯ Радзімы
Але не выйдмі жахлсвая фашыцская гадзіма скарэі іах
чынецца ў саае* улаема* крыві Еі ніколі не ўдасца дпамець
баявы дух беларускага марода. На гврор мы адкажаы тэро
рам. Мы будзем м шчаць яорагв ўсюды, дэе б яго не
сустрмі. лакуль не ўвабём асінаяы кол у магі.іу влошмяга
гітлераўскага нягодніка
МларусыІ ыарад адмама ма пты тярар моаыва аа>
паўманнам армН партымм.
Няха* поынкць фашысцк я разбоАнік што эа кроў
тепшых сымоў беларускага народа ямы эаллоцяць сотнямі і
тысячаыі смія гамебных душ Арганізацы^* масавых кру
шэнняў вакскоаых эшажжаў ладпалімі складяў і мвстоў
адкажам мы ма крывааы тэрор гестал стаў
Дарагія таырышы' Соаецк , грвмддэяне! Смяротна
рвнены зчер нямецк фашызм не слыніешв ні перад чым
каб мміь на мінуту адтэрмншаць сваю нямнучую гібель
Яшч* шмат ён ыожа лраліць наша* крыві. прынесш нам
слёэ і гора Не чакаАце пакул гесталаўскія каты павядуць
мс пад расстрэл, або ка вісельню. Бярыцеся эа зброюі Ддлу
ча Ацеся да партыіан’ Арганіэоўвяце новыя ятрады групы і
ячэАкі ПВ змішчмню няыецкіх акулантаў і іх паслугачоў ~~
лалшэАскіх і правакатараў' Толькі ў бараіхьбе вы заваюе»іе
сабе права на жышіе і свабоду а пасія пераыогі вы смела
• горда эможаце сказаць Радэіна, вдабываў у Ояряцьбя
рвва быць тааін грамадэнімамі
Дын да вбраі-м, тааарышыі
Дапамагабііа вмішчаць фдшысцмую яагамь!
Скора Чырвоная Армія рвзам э армівм сввбодалюбі
вых краік сакрушаяьмым уларам м шчыць птлераўскія
орды I выэааліш. ввс ад тыранп Гітлера
Смарць мамацмім амунамтамі
нахай мыауць мародмыа гароі—сяаўныя Чырааныа
лартывамы I лартывамміі
Няхай мым ларамагаі
ЛПмскі Кажіая^ая КН(0)Б
4 Кяжамбеамые Н Н яармымамсмяй
брыгабы
М. X. Л» в.
ЛІстоўка мінскіх падпольшчыкаў, падрукава-
ная 18.10.1942.
тыс. экз.). ІІры рас армп дзейнічала
паходная друкарня. На бел. мове Л. вы
даваліся ў час паўстання 1863—64. у
выглядзе Л. лрукавалася газ. «Мужыц
кая праўда». Шырока выкарыстоўвалі .1
ўдзслыпіа рэв. с.-д. руху канца 19 —
пач. 20 ст. Падпольныя с.-д. друкарні
дзейнічалі ў Беластоку, Ніцебску, Гоме-
лі, Горках, Гролне. Мінску. У 1904 са-
цыял-дэмакратамі Беларусі выдадзена
каля 150 тыс. Л., у рэвалюцыю 1905—
07 — больш за 350 тыс. экз У іх былі
звароты ла рабочых, сялян, салдат, яны
каменціравалі падзеі ў краіне. тлумачы-
лі пасельніцтву пазіцыі сацыял-дэмак-
ратаў. У час Лют. і Кастр. рэвалюный
1917, ням. і польск. акупацыі ў 1918—
20 на тэр. Беларусі было вылалзена
больш за 3 млн. экз. У болыпасці гэта
былі звароты да насельніцтва ці дырэк-
тыўныя дакументы Сав. улады. Л. выда-
валі таксама ням. і польск. акупац. ўла-
ды. У Вял. Айч. вайну Л. на тэр. Бсла-
русі выдавалі і распаўсюджвалі партыза-
ны, падпольшчыкі, парт.-дзярж.
структуры з-за лініі фронту: ЦК
КН(б)Б. ЦК ЛКСМБ. БШІІР. Л. выда-
валіся на бел., рус., польск. і ням. мо-
вах. Вядома каля 11 тыс. назваў Л. ты-
ражом болын за 28,5 млрл экз. 82% Л.
надрукаваны лрукарскім спосабам, ас-
татнія былі рукапісныя або надрукава-
ныя на пішучых машынках. Асн. частка
Л. партызан і падполынчыкаў Бсларусі
захоўваецца ў фондах Бел. музея гісто-
рыі Вял. Айч. вайпы і Нац. архіва Рэс-
публікі Беларусь. Паводлс змссту гэта
звароты да насельніцтва і ваеннаслужа-
чых праціўніка, выданні агульнапаліт.
зместу, зволкі Саўінфармбюро. дырэк-
тыўныя дакумснты ўрадавых і мясц.
падп. органаў. На Беларусі герм. аку-
пац. ўлады і прадстаўнікі калабарапыі
выдавалі антысааецкія Л., агульны ты-
раж якіх складаў болын за 33 млн. экз.
Яны выдаваліся пераважна на рус.
(50%), бел. (25%) або на некалькіх мо-
вах адразу (у асн. ням., бел. і польскай)
і з’яўляліся дырэктыўнымі дакументамі
ням. улад на Беларусі, зваротамі да на-
сслыіштна і партызан, выданнямі агуль-
напаліт. характару, былі накіраваны на
ізаляцыю партыз. руху ад падтрымкі на-
сельніцтва, прапаганду мерапрыемстваў
акупац. улад. Акрамя сав., ням. акупа-
цыйных і калабарацыянісцкіх выданняў
на Беларусі ў час 2-й сусв. вайны
польскім падполлем (Арміяй Краёвай)
выдаваліся Л аіггысав. і антыгерм. ха-
рактару. 1х агульны тыраж складаў не-
калькі дзесяткаў тыс. экз.гЛ. застаюцца
важным сродкам масавай інфармацыі і
зараз. Яны шырока выкарыстоўваюцца
ўсімі паліт. партыямі і рухамі Беларусі ў
перыяды выбараў у дэпутаты Вярх. і
мясц. Саветаў, у час прэзідэнцкіх выба-
раў, у час падрыхтоўкі да рэферэндумаў.
Агульны тыраж лістовачных выданняў
усіх партый і рухаў на Беларусі ў 1-й
пал. 1990-х г. склаў больш за 5 млн.
экз.
Публ:. Лнстовкм Отечествепной войны
1812 года: Сб. док. М., 1962; Зборнік лістовак
усенароднай партызанскай барацьбы ў Бела-
русі ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—
1944 г.). Мн„ 1952.
Літ:. Летапіс беларускага друку. Ч. 2. Па-
асобныя выданні на беларускай мове (3 да-
даткам іракламацый і адозваў 1863 і 1905 г.),
1835—1916 гт. Мн., 1929; Сводный каталог
русской нелегальной м залрешенной печата
XIX века: Лнстовкн. Ч. 1—3. М., 1977; В о -
робьева ТА Лнстовкм м прокламацнн
соцмал-демократаческмх органмзацнй как
мсточнмк по нсторхм революцнм 1905—1907
іт. в Белорусснн // Вопросы архнвоведення н
мсточнмковеденмя в БССР. Мн., 1971; Ер-
м а л о в і ч В. Антысавецкі лістковы друк на
Беларусі ў гады другой сусветнай вайны //
Беларусь у гады другой сусветнай вайны:
урокі гісторыі і сучаснасць. Мн., 1995.
Віктар Ермаловіч.
ЛІТАРАТЎРА (лац ІіІІегаШга напісанае
ад Ііііега літара), усё пісьменства, сукуп-
насць пісьмовых і друкаваных тэкстаў,
у якіх зафіксаваны вопыт працоўна-
практычнага, навукова-тэарэтычнага і
эстэтычнага асваення рэчаіснасці чала-
векам. Паводле зместу адрозніваюць ін-
фармацыйную, навуковую, мастацкую
Л., паводле паходжання — арыгіналь-
ную і перакладную, паводле прызна-
чэння — навучальную, паліт., тэхніч-
ную і г.д. 3 18 ст. тэрмін Л. замацаваўся
за прыгожым пісьменствам — відам
мастацтва, дзе вобразнасць ствараецца з
дапамогаю слова. Мастацкая Л. падзя-
ляецца на вусна-паэтычную творчасць
(фальклор) і пісьмовую.
Зараджэнне Л. на бел. землях выклі-
кана надзённымі патрэбамі культ.-гіст.
развіцця і непасрэдна звязана са з’яў-
леннем у 10 ст. ва ўсх. славян пісьмен-
ства, чаму спрыяла і прыняцце хрысці-
янства. Яна абапіралася на багатыя тра-
дыцыі фальклору, грэка-візантыйскай
Л. і спачатку развівалася ў цеснай сувя-
зі з Л. Кіеўскай Русі. На Беларусі ў эпо-
ху сярэдневякоўя бытавалі ўсе асн. ві-
ды, жанры і творы стараж. Л., якая вы-
значалася сур’ёзнасцю зместу, значнас-
цю тэм, праблем і герояў, высокай
ідэйнасцю, сінкрэтызмам, з перавагай
твораў царк.-рэліг. характару. Найбуй-
нейшымі цэнтрамі пісьменства былі
Полацк і Смаленск, дзе перапісваліся
розныя творы богаслужэбнага прызна-
чэння, узніклі шматлікія помнікі дзела-
вой Л., свецкай і клерыкальнай (грама-
ты, пасланні, словы і інш.), вяліся
мясц. летапісы, складзены арыгіналь-
ныя жыціі Ефрасінні Полацкай і Аўрамія
Смаленскага. У Тураве вырас і тварыў
славуты майстар аратарскай прозы Кі-
рыла Тураўскі (12 ст.). Развіццю пісь-
менства і Л. ў 13—15 ст. садзейнічалі
паліт. аб’яднанне бел зямель у ВКЛ у
якім бел. мова атрымала статус дзяр-
жаўнай, і завяршэнне фарміравання
бел. народнасці са сваёй адметнай куль-
турай. У гэты перыяд актыўна развіва-
лася дзелавое пісьменства, з’явіліся пе-
раклады твораў зарубежнай Л. на бел.
мову. 3 Беларуссю звязаны найб. плён-
ны перыяд жыцця і творчай дзейнасці
балгарскага пісьменніка Цамблака Гры-
горыя. У 1-й пал. 15 ст. зарадзілася
агульнадзярж. летапісанне, у якім твор-
ча выкарыстаны стараж.-рус. літ. трады-
цыі. Першыя бел.-літ летапісныя пом-
нікі (чЛетапісец вялікіх князёў літоўскіх»
і Беларуска-літоўскі летапіс 1446) ад-
Да арт Літаратура Тыгульны ліст «Бібліі»
ФСкарыны 1519.
іеонтыкдгпоЕніл
ммгтЫл С^Г» Аг*,
'***ФгТ» **««**«
Да арт. Літаратура «Лямант на смерць Ля-
вонція Карповіча». Тытульны ліст. 1620.
люстравалі выдатную ролю літ.-бел.
дзяржавы ў тагачаснай Еўропе і сталі
здабыткам бел. гіст. прозы. Важныя
культ.-гіст. зрухі ў жыцці бел. грамад-
ства, рост духоўных запатрабаванняў,
зараджэнне рэнесансавага гуманізму,
пашырэнне сувязей з перадавымі краі-
намі Еўропы, узнікненне кнігадрука-
вання і інш. фактары спрыялі развіццю
бел. Л. ў 16 ст. У эпоху Адраджэння вы-
сокай дасканаласці дасягнула бел. літ.
мова, створаны выдатныя помнікі пра-
вавой думкі бел. і літ. народаў (Статуты
ЛІТАРАТУРА
ВКЛ 1529, 1566, 1588), з’явіліся новыя
віды і жанры (кніжная паэзія, рэфарма-
цыйная публіцыстыка, гіст.-мемуарная
проза, драматургія), склалася плеяда та-
ленавітых літаратараў, узмацніліся пра-
цэсы секулярызацыі і гуманізаныі Л.
Этапнае значэнне ў гісторыі бел. Л ме-
ла шматгранная творчая дзейнасць ас-
ветніка-гуманіста, першадрукара, пісь-
менніка і перакладчыка Ф.Скарыны. Ён
быў заснавальнікам новага, гуманіст.
тыпу перакладу ва Усх. Еўропе, пачы-
нальнікам бел. вершаскладання, аўта-
рам змястоўных і дасканалых прадмоў,
у якіх вытокі бел. філал. навукі і літ.
крытыкі. Першую рэнесансавую паэму
аб роднай зямлі «Песня пра зубра»
склаў на лац. мове М.Гусоўскі. У бел.
летапісанні 16 ст. ўзмацніліся ідэі
дзярж. патрыятызму, пагадовы даку-
мент.-дзелавы выклад падзей стаў спа-
лучацца з жывым, займальна-белетрыс-
тычным іх апісаннем, а нац. гісторыя
стала падавацца як самабытная і сама-
цэнная з’ява. Найб. поўна і літаратурна
дасканала яна выкладзена ў «Хроніцы
Быхаўца», апошнім агульнадзярж. лета-
пісным зводзе, прысвечаным гіст. мі-
нуўшчыне Літвы і Беларусі ад легендар-
ных часоў да пач. 16 ст. Праблемы лёсу
Радзімы, удасканалення чалавека і гра-
мадства былі галоўнымі ў Л. эпохі Ска-
рыны. У перыяд позняга Адраджэння
(2-я пал. 16 ст.) бел. Л. развівалася пад
уплывам ідэй пратэстантызму і рэліг.
вальнадумства. Рэфармацыйная публі-
цыстыка значна ўзбагаціла яе тэматыку
і праблематыку. Публіцыст і пераклад-
чык, адзін з заснавальнікаў філал. кры-
тыкі Бібліі ў Еўропе С.Будны выдаў у
Нясвіжы «Катэхізіс» (1562) — першую
друкаваную кнігу на тэр. сучаснай Бе-
ларусі; палеміст К.Волан стварыў больш
за 20 публіцыст. твораў на лац. і польск.
мовах; абаронца роднага слова В.Цяпін-
скі першы пераклаў Евангелле на бел.
мову. Найб. значным прадстаўніком
свецкай аратарскай прозы быў Л.Сале-
га. Сярод тагачасных паэтаў вылучаўся
А.Рымша, які пісаў свае творы (эпікгра-
мы, гіст. паэмы) на бел. і польск. мо-
вах. Важнае значэнне мелі пераклады
на бел. мову выдатных твораў сусв. Л.:
кніг Бібліі, гіст. аповесцей і рыцарскіх
раманаў (пра Аляксандра Македонска-
га, Траянскую вайну, Атылу, Трыста-
на), зб-каў навел і інш.
Складаным і разнастайным было
культ. і літ. жыццё на Беларусі ў эпоху
барока (канец 16 — сярэдзіна 18 ст.). У
Л., якая стала шматмоўнай, адбываўся
працэс пераходу ад старой эстэтычнай
сістэмы да новай, абнаўляліся і’транс-
фармаваліся жанры, узбагачаліся выяўл.
сродкі і стылі, змяняліся прынцыпы
адлюстравання жыцця і чалавека,
з’явіўся новы герой — прадстаўнік
простага народа (селянін, рамеснік).
Новыя грамадска-паліт. ўмовы (Люб-
лінская унія 1569 і Брэсцкая унія 1596,
376
ЛІТЛРАТУРА
л
коіггррэфармапыя) выклікалі ўздым па-
лемічнай Л разнастайнай у ідэйна-тэ-
матычным і жанрава-стылёвым плане
Самымі вядомымі яе прадстаўнікамі
былі I Пацей. 'І.Карповіч. М Сматрыцкі,
А Філіповіч Росквіт кнігадрукавання
спрыяў пашырэнню жанру прадмоў. 3
узнікненнем школьнага тэатра зарадзі
лася драматурпя (драмы, інтэрмедыі).
Актыўна развівалася кніжная паэзія.
Сярол малых вершаваных формаў найб.
пашыраным быў жанр эпікграмы Ярю
ўзор бел. грамадз. лірыкі пакінуў
Я.К Пашкевіч (верш «Польска квггнет
лацшаю») Пранягвала развівацца паэ-
ма, найб. значная — «Лямант на
смерць Лявона Карповіча» — створана
ў 1620 невядомым аўтарам на бел. мове
Прыкметны ўклад у развіццё бел кніж
най паэзп зрабіў паэт 17 ст Сімяон По
іацкі Важныя змены перажывала гіст.
проза Агульнадзярж летапісанне зане-
падае, але пачынаюць складацца мясц.
летапісы Самы значны з іх Баркулабау-
скі летатс адметны сваім дэмакр ха
рактарам У сувязі з ростам асобаснага
пачатку ў Л ўзнікаюць сямейныя хро-
нікі. лыярыушы (дзённікі), паларожныя
запісы і інш творы мемуарнага жанру
(Ф.Еўлашоўскага. М.К.Радзівіла, С. і
Б Маскевічаў). Лгг жанры ў мінулым
мелі пераважна службова-прыклалны,
дзелавы ўжытак Маст вымысел не быў
асн прынцыпам адлюстравання рэчаіс
насці. таму даўняя Л. вызначаецца
своеасаблівым іістарызмам Асн змес-
Да арт Літараіура Старопка «Хронію Літоў
скай і Жамойцкай» 17 ст Расійская нацыя
нальная бібліятэка
Ла арт Лігаратура М Гусоўскі. Мастак
А Кашкурэвіч
там многіх твораў служылі рэальныя
пст. асобы і падзеі. Творы некат жан
раў (халжэнні, зетапісы і хронікі. дзён
нікг і мемуары) мелі выразную гіст да
кумент аснову. Каштоўныя звесткі пра
свой час меліся і ў помніках апяграфіі
(жыціі), гіст. аповесцях і паэмах («Сло-
ва пра наход Ігаравы», «Сказанне пра
Мамаева пабоішча»), хранографах і
шш. Спалучэнне дакладнага гіст. факта
і літ вымыслу, сінтэз дакумент дзе.ча-
вога і вобразна-маст апісання рэчаіс
насці надавалі творам тагачаснага пісь-
менства сінкрэтычны характар. Нягле-
дзячы на паступовае ўзмацненне ў даў
няй бел. Л. масг выяўл. пачатку,
белетрыстычнасці. яна ў цэлым захоў
вала цесную сувязь з жыццём і таму
з’яўляецца неацэннай крыніцай пазнап
ня пст. мінуўшчыны Своеасаблівым
тыпам нац. псторыі ў кантэксце сусвет-
най былі хранографы («Вялікая хроні-
Да арт Літаратура Ітюстрацыя да кніп «Гіс
торыя пра Варлаама 1 Іасафа» Нсвядомы
мастак 1637
ка»), у якіх у выніку белетрызацыі гіст.
апавядання адбываўся пераход ад тра-
дыцыйнага, дакумент.-дзелавога апісан-
ня мінулага да ўласна маст пст прозы
Працэс разбурэння ў Л. сярэдневякова-
га сінкрэтызму, алггаратурвання дзела-
вых жанраў, яе лалейшая секулярыза-
цыя і дэмакратызацыя засведчылі
з’яўленнс твораў гумарыстычнага і па-
радынна сатырычнага характару («Пра-
мова Мялешкі» «Ліст да Абуховіча»),
Гэта тэнлэнцыя ўзманнілася ў перыяд
позняга барока (2-я пал 17 — 1-я пал
18 ст.). Узніклі гумарыстычная паэзія і
песенна штымная лірыка, новыя творы
парадыйна-сатырычнай прозы і драма
тургіі. Лстапісы перасталі быць ананім
нымі і часам набывалі рысы пст мему
арнан прозы, падзеі і героі падаваліся ў
іх больш жыва і рэалістычна, набліжана
да гіст. рэчаіснасці (Магыёўская хроніка
Т Сурты і Ю Трубніцкага) Зварот да
рэальнаіа жыцця народа, да фальклор-
ных вытокаў і жывой гутарковай мовы
садзейнічаў працэсу пераходу ад старон
эстэтычнай сістэмы да новай, які
ўскяадніўся і зацягнуўся ў сувязі з не
спрыяльнымі культ пст ўмовамі I
хоць друкарні выдавалі пераважна цар
коўна рэлп Л , працягвалі бытавань
творы папярэдніх эпох, а часам ствара
ліся і новыя ў старых літ. традыцыях
(напр., Віцебскі летапіс), гэты працэс
стаў ужо нсзваротны Творчыя здабыткі
бел Л , як і ўсей бел. культуры эпохі
Адраджэння і барока. настолькі бага
тыя, а ўзровень яе развшця настолькі
высокі. што дало ёй маічымасць уплы
ваць на суседнія крашы, асабліва Расію.
а Беларусі выконваць у 16—17 ст місію
пасрэдніка ў літ і культ. сувязях паміж
еурап Захадам і Усхолам
Нарастанне адралжэнскіх тэндэнцый
уласна бел Л пачалося з сярэдзшы 18
ст., калі ў культ. жыцці шырока замаца
валася польск пісьмовая тралыцыя Аі
рыў бел пісьмснства ал старабел кніж
най мовы і зварот да наролна гутарко
вых пластоў здэяйсняліся найперш (як
лапускала эстэтыка класіпызму) у «ніз
кіх» драматурпчных жапрах у польс
ка-бел. штэрмедыях, у двухмоўнай «Ка
медыі» К.Марашэускага 1 ў Доктары па
прымусу» М Пяцерскага. Білшгвістыч
ная тралыпыя, якая склалася ў пераход
ны псрыяд і аб сктыуна не давала вы
пасці бел слову з пісьмовай традыцыі
перайшла і ў 19 ст (всршаваная мінія
цюра І.Легатовіча «Скажы, вяльможны
пане » 1838, фарс вадэвіль В.Дуніна
Марцшкевіча «Сялянка». 1846) Аутар
ская лвухмоўнасць Я Баршчэускага, Ча
чота. А Рытнскага, Дунша Марнінкеві
ча, У Сыракомлі, А.Вярыгі Дарэўскага.
А Плуга, В Каратынскага і інні утвара
ла двухадзінства бел і польск. .моўных
плыняў у творчым нрацэсе, які веу да
адраджэння уласпа бел Л Новая бет
Л развівалася ў двух сустрэчных кірун
ках: з аднаго боку, у сял асяроддзі,
якое зберагала фальклор і мову прод
каў, з’яўляліся наэты (П Багрым) і літ
творы, псраважна ананімныя («Вшша
ванне бондара Савасцся», «Імяншнае
вшшаванне», «Вясна гола перапала» і
шш ), а з лругога — польскамоўныя аў-
тары, ураджэнцы Беларусі (у тл К.Міц-
кевіч). якія, выкарыстоўваючы фальк-
лор і звяртаючыся да гіст праблем нар.
жыцця. імкнуліся, каб іх творы траплялі
пад «саламяныя стрэхі» Гэта зрабіла
натуральным бел польскае моўна літ
суіснаванне пал вокладкамі аднаго вы-
дання ў кнігах Дуніна Маршнкевіча
«Гапон», «Вечарніцы і Апантаны»
(1855) «Цікава? — Прачытай» (1856),
«Дудар беларускі» (1857), у якіх бел.
слову адволзілася вядучая роля ў маст і
маральна-этычным планах Аднаўленне
беларускамоўнай Л апасролкавана вы-
значалася пст паліт падзеямг далучэн-
нем бел зямель да Рас. імперыі ў выні
ку падзелаў Рэчы Паспалітай і нац -
вызв рухам, вяршынямі якога былі
паўстанні 1794, 1830—31 і 1863—64
Ахвярны подзвіг К Каліноўскага і рас
паўсюджанне яго <Мужыцкай праўды»
напярэлалні і ў час паўстанпя 1863—64
паўплывалі на тое, каб адраджэнскія
тэндэнцыі перараслі ў адраджэнскі па
тэнцыял бел. Л., каб творы на бел мове
адрасаваліся ўжо не толькі мужыку, як
У Дуніна-Маршнкевіча, а ўсяму народу
(хоць і праз вобраз мужыка), як у Ф.Ба
гчшэвіча Выданне Ьагушэвічавай «Дуд-
кі беларускай» (1891) засведчыла нац -
пст самаўсвеламленне бет Л і незва-
ротнасць працэсу яе адраджэння
На шляху вяртання ў нац.-моўнае
ўлонне бел. Л ў 2-й пал. 18 і 19 ст.
праншла праз польскамоўпае (К.Нару-
шэвіч Ю Нямцэвіч, Ф Багамолец), рус-
камоўнае (1 Сакольскі) і ташнамоўнае
(М Карыцкі) выяўленне класіцызму,
звелала сентыменталізм (Ф Князыпн),
асвоіла рамантызм (Міцкевіч А.Аойзь-
ка, Чачот, ТЛада Забюцкі і шш), за-
клала асновы рэалізму (Сыракомля,
Плуг) Паралельна ўзнікалі беларуска
моўныя творы, якія ў I й пал 19 ст.
Р О Е 2 У Е
Вчпіп Магііпкітуісіа.
ЯІККК.
КШЕК IБЯГКІЕЛ ШІЕІА ОШОЙСА
185 5
Да арт Літаратура Вокладха кнігі В.Дуніна-
Марцшкевіча «Вечарніцы і Апантаны»
Мінск 1855.
вызначаліся стылявым сінкрэтызмам.
хоць адраджэнскія тэнлэнпыі спрыялі
рамантычнаму светаўспрыманню і за-
мацаванню паэзп ў пануючым станові
шчы, распрацоўваліся такія жанры, як
травесційная паэма («Энеіда навыва
рат») парадыйная паэма («Тарас на
Парнасе»), гутарка, быліца («Купала»
«Халімон на каранацыі» Дуніна-Мар-
цшкевіча). балада («Нячысцік» Рыпін-
скага), вершаваная драматурпчная
сцэнка («Едзеш, міленькі Адам» Чачо-
та) і лірычны всрш (Баршчэускі Баг-
рым, Сыракомля, Каратынсю), а з про-
ЛІТАРАТУРА
зы — апавяданне, заснаванае на быта-
вым анекдоце («Кручаная баба» Плуга).
Абвастрэнне сац. праблем у выніку ад-
мены прыгоннага права (1861) і крах
нац.-вызв надзей у паражэнні паустан-
ня 1863—64 выклікалі пасталенне нац
самасвядомасці бел грамадства, а праз
гэта — ідэйна масгацкую і жанрава-
стылявую разнастайнасць бел. Л. У паэ-
зіі, якая грунтаватася на рамантычным і
рэалістычным пачатках, па-ранейшаму
была вядучай і арыентавалася на дэ-
макр. чытача, набывае развіцце грамадз.
і публіцыст лірыка (Багушэвіч, А Гуры
новіч), паглыбляецца асваенне сатыр
жанраў (Лэібуховіч Ф Тапчэўскі) і лі-
рычна-філас кірункаў паэзіі (Я Лучы
на), закладваюцца асновы нац. школы
перакладу (Лучына Гурыновіч, 3 Гра
шчкоўская і інш) Вяршыняй нацыя
нальна ўсвядомленай ідэі бел. адра
джэння ў 19 ст. стала творчасць Багу
шэвіча, якая засвоіла і развіла папярэд-
нія дэмакр. традыцыі, прадвызначыла
алметны шлях бел. Л пач 20 ст. і
прадугадала ўслед за Мшкевічам, Сыра
комлем і Каратынскім уздым духоўнас-
ці на роднай зямлі
На пач 20 ст Л развшала і ўмацоўва
ла нац адраджэнскую тралыцыю, вы-
спеленую ў 19 ст і як ідэйна эстэтыч
нае крэда сфармутяваную Багушэвічам
у «Дудцы беларускай» Рэвалюцыя
1905—07 актывізавала і пашырыла гэты
працэс. Найб. значным культ.-грамад-
скім асяродкам стала створаная ў 1906
газ. *Наша ніва», вакол якой згуртавалі-
ся браты А і І.Луцкевічы (заснавалыпкі
і выдаўцы), Я.Купала, Я Колас, Нетка,
М Багдановіч Ядвігін Ш ВЛастрўскі,
Ц.Гартны, 3 Бядуля, М.Гарэцкі, А Нау
Янна Нулала
ЛДРЕЧПЛЯ -- -
ПЕСЬПЯ
ТАРАС ГУШЧА.
РОДНЫЕ ЗЬЯВЫ.
Н »1«
Да арт Літаратура Тытульны ліст паэмы «Адвечная песня» Я Купалы (Пецярбург, 1910) з дарчым подпісам ВБрусаву Вокладкі кніг М Багда-
новіча «Вянок» (Вільня, 1913) і Я Коласа «Родныя з'яды» (Вільня. 1914)
ЛІТАРАТУРА
ловіч, К.Каганец, С.Палуян, Л Гмырак,
А Гурло, Я.Журба, ГЛеўчык, К.Буйло,
АГарун. У Талубок, Стары Улас,
М Арол, А Бульба, У.Самойла і інш Л
«нашаніўскай» пары была з’явай не
толькі эстэтычнай, але як найб. актыў-
ная форма нац самасвядомасні і дзей-
сным сродкам уплыву на грамадскае
жыццё, ставячы сабе за мэту ўзняць
бел. нарол з гіст. нябыту і выканаць
сваю асветніцка-адраджэнскую місію
Паказваючы нядолю і беспрасвецце, у
якім апынуўся народ, яна ставіла эстэ-
тычнае пытанне пра адмаўленне існую-
чых формаў жыцця і сцвярджэнне маст
ідэалу. Сэрцам бел Л. «нашаніўскай»
нары была трывала ўгрунтаваная ў паэ
тыку нац. ідэя, якой фактычна былі
прасякнугы ўсе творы ад адкрыта пат-
рыятычных па гучанні («Вера беларуса»
Цёткі, «Ворагам беларушчыны», «Гэта
крык, што жыве Беларусь» Я.Купалы,
«Ролныя вобразы» Я.Коласа, «У чаты-
рохлецце «Нашай нівы», «Песня-звон»
Гаруна) ла чыста артыстычных (цыкл
«У зачарованым царстве», «Апокрыф»
Багдановіча). Прафесійнае станаўленне
прозы адбывалася ў формах рэалістыч-
на-бытавога (Ядвігін Ш., Каганец, Цёт-
ка, ЯЛёсік, П.Просты), псіхал. апавя-
лання (Гарэцкі), маст. алегорыі, прыт
чы (Я Колас, Багдановіч), імпрэсій мі-
ніяцюр (Бядуля). Здабыткі лраматургіі ў
гэты час найперш звязаны з творамі
Я.Купалы («Паўлінка», «Прымаю»,
«Раскіданае гнязло»). Баглановіч,
АЛуцкевіч, Ластоўскі, Палуян, Гмырак
сталі заснавальнікамі крытычнай і літа-
ратуразнаўчай думкі. «Нашаніўская» па-
ра была сапраўдным «залатым векам»
бел Л 1-я сусв вайна, Лют і Кастр
рэвалюцыі, грамадз. вайна, ням і
польск. акупацыі выклікалі значныя
Да арт Літаратура. Група бел пісьменшкаў Злева налрава Я Падабед, АЯюмовіч, М Чарот
АДудар, Я.Пушча стаяць АБабарэка, Н Чарнушэвіч, П Трус, АВольны, ААлександровіч,
КЧорны. Міяск 1920-я г.
грамадска-паліт. зрухі на Беларусі. па-
дзеленай у 1921 на 2 часткі Л перыяду
ваен.-рэв. ліхалецця была ў даволі ане-
мічным стане, аднак менавіта ў гэты
перыяд з’явіліся такія выдатныя творы,
як вершы «Пагоня», «Страцім-лебедзь»
Багдановіча, цыкл вершаў 1918—19
Я Купалы, кніга крытыка-біягр. арты-
кулаў «Нашы песняры» АЛуцкевіча,
п’есы Ф.Аляхновіча.
Л Сав. Беларусі, актывізаваная ў
1920-я г. палітыкай беларусізацыі, разві
валася вельмі бурна. У яе прыйшлі ма-
ладыя таленавітыя творцы: М.Чарот,
УЛубоўка, Я Пушча, А Бабарэка, К Чор-
ны, М.Зарэцкі, А.Дуоар А.Волыіы.
А Адамовіч, Т Кляшторны, В.Маракоў,
У.Хадыка, У.Жылка, К.Крапіва, П.Глеб-
ка, М.Багун, З.Астапенка, АЗвонак.
Л.Калюга, А.Мрый, 3 Бандарыпа,
Н Вішнеўская, П.Галавач, В.Каваль,
В Шашалевіч, П Шукайла, Я.Скрыган,
С.Баранавых, Б.Мікуліч, М.Грамыка,
У.Дзяржынскі і інш Пачалі выходзіць
час. «Полымя», «Маладняк», «Узвыш-
ша», утварыліся літ -маст. арг-цыі *Ма-
іадняк», «Узвышша», *Полымя», «Бела-
руская літаратурна-мастацкая камуна»,
♦Пробліск», Бел асацыяцыя пралетар-
скіх пісьменнікаў Сярод лгг. жанраў да-
мінавала паэзія, якая ўзнёсла апявала
новую будучыню. прынесеную Кастр.
рэвалюцыяй, і алмаўляла ранейшае
жыцце як гаротнае і нешчаслівае У па-
этыцы пераважалі гіпербала, супраць-
пастаўленне, адсутнасць вобразнай
пластыкі, абрывістая стылістыка. У той
жа час у творчасці Я.Купалы, Я Коласа,
Дубоўкі, Пушчы, Кляшторнага, Жылкі і
інш працягвалі гучаць матывы смутку
над нац. лёсам бел. народа, выяўляўся
найперш унутр. стан душы, а не адпа-
веднасць пастулатам «пралетарскай
л ры», канцэпцыю якой актыўна сцвяр-
джала крытыка У прозе адзначалася
станаўленне жанру рамана, паглыблен-
не псіхалагізму (Я.Колас, Гарэцкі, Чор-
ны, Зарэцкі), назіралася імкненне пра-
заікаў стварынь вобраз чалавека новага
часу ў супярэчлівых абставшах гіст. па-
дзей (Галавач, Чарот, Гартны, Мрый,
Калюга, Мікуліч, Я Нёманскі). У канны
1920 х г. палітыка беларусізацыі змяні-
лася на палітыку рэпрэсій у дачыненні
ла ўсяго нацыянальнага. На працягу
1930-х г. некалькі хваль рэпрэсій (1930,
1934 і асабліва ў 1937—38) амаль выні-
шчылі бел. пісьменнікаў Гыя, што за-
сталіся на волі, стваралі апалагетычныя
дзяжурныя творы, апявалі будаўніцтва
новага жыцця, барацьбу з «ворагамі на-
рода» цяжкае жыццё ў Зах. Беларусі.
Л. Зах. Беларусі, развіваючыся ва
ўмовах нац. ўшску, захоўвала адраджэн-
скую традыцыю і багдановічаўскае апя-
ванне чыстай красы (Жылка, Н.Арсен-
нева, Л Родзевіч, X Ільяшэвіч, 1 Канчэў-
скі, А.Бярозка, А.Бартуль, Л.Геніюш).
Пафасам рэв. змагання была прасякну-
та творчасць турэмнага вязня А.Салагу-
ба, а таксама М.Ганка, М.Машары,
М.Васілька, П Пестрака, В.Таўлая.
У перыяд 2 й сусв. і Вял. Айч войнаў
мнопя з маладзейшай генерацыі пісь-
меннікаў, што распачалі сваю творчасць
у 1930-я г., былі на фронце і ў партыз
атрадах Шмат хто з іх загінуў (Астапен-
ка, А.Жаўрук, АДубровіч, Л.Гаўрылаў,
Р.Жалязняк, А.Мілюць, А.Ушакоў,
Р.Мурашка, М.Сурначоў, Х.Шынклер і
шш). Пісьменнікі былі актыўнымі ка-
рэспапдэнтамі франтавых і партыз га-
зет Аператыўным і распаўсюджаным
жанрам стала публіцыстыка Пафасам
змагання, страснай верай у нязломны
дух народа і перамогу, апяваннем муж-
насш і гераізму вызначалася паэзія
(«Беларускім партызанам» Я Купалы,
«Народу-барацьбіту» Я.Коласа, «Смерць
салдата», «Партызаны» Глебкі, «Бай-
цам-беларусам» П Броукі, «Балада аб
чатырох заложніках» АКуляшова, зб
«Слуцкі пояс» А Астрэйкі, вершы Таў-
лая, Ганка, П ІІанчанкі, А.Бачылы,
Буйло, М Лужаніна, А Вялюгіна, К Кірэ-
енкі і інш.). Героіка । цяжар вайны ад-
люстраваны ў эпічных творах «Сцяг
брыгады» Куляшова, «Янук Сяліба»
Танка, «Эдэм» Астапенкі. Неардынар-
най з’явай прозы часу вайны сталі кн
апавяданняў «Астап» (1944) М.Лынькова
і «Вялікае сэрца» (1945) Чорнага. У аку-
піраваным Мінску ў 1944 выйшла кн
вершаў Арсенневай «Сягоння». дзе вай-
на прадстае як агулыіая трагедыя чала-
вецтва Тэма вайны стала на доўгі час
вызначальнай у бсл. Л., пашыраючы
магчымасці псіхалагічнага і экзістэнцы-
яльнага асэнсавання гіст. палзей і лёсу
бел. народа Радасць псрамоп, услаў-
ленне Радзімы, гераізму, мірнай ства-
ралыіай працы, асуджэнне антыгуман
най сутнасці вайны — асн. матывы
шматлікіх паэтычных зб-каў першага
паслявасн. лзесянігоддзя (кн Астрэйкі,
Бачылы, А.Бялевіча, Вялюгіна, Лужані-
на, Танка і інш ). На матэрыяле жыцця
бел. нарола на акуніраванай тэрыторыі
ствараюцца празаічныя творы Я Брыля,
1 Грамовіча, П.Кавалева, У Краўчанкі,
М.Лупсякова, М.Паслядовіча і шш. Тэ-
ма вайны і партыз барацьбы становіцца
ЛПАРАТУРА Л
КЦвірка
Р Ьаравікова,
У Верамснчык,
В.Жуковіч.
В Зуёнак.
I Каржапеўская, В.Коўтун.
М Маляўка. Н Мацяні.
С.Панізнік, I ІІашкоў.
В Ракаў. Р Семашксвіч,
вызначальнай у раманах «Векапомныя
дні» (кн 1) Лынькова. «Расстасмся нс-
налоўга» А.Кулакоўскага, «Мінскі на-
прамак» I Мележа, «Зіуртаванасць»
М Ткачова, «Глыбокая іыынь» 1 ПІамя-
кіна, драмах Крапівы, К Іубарэвіча,
А Маўзона і інні Нярэлка ў гэтых тво-
рах дзейшчаюць канкрэтпыя пст. асо-
бы, падзеі і факты маюць лакумент ас-
пову. Дасягненнем тагачаснан прозы
стала завсрінаная ў 1955 трылопя Я Ко-
ласа <-На ростапях» Алс ў многіх творах
розных жанраў пераважала фактаіра-
фічная шырыня магэрыялу, палзей-
насць, ім не ханала нсіхалапчнан глы-
біні, аналітызму, аддавалася паніана
культу асобы Абмсжаваная лоімамі са-
цыяліст. рэалізму, ,1 тым пе мснш на-
бірала разбег і, псраалольваючы схема
тызм стэрэатыпных уяўлепняў, дасягну
ла значных поснехау У 1 й пал 1940 —
пач 1960 х г. кіпгамі паэзн дэбютавалі
М Аўрамчык, М .Ддочка, Р Барадулін,
й, Бічэль Загнетава, 1 Бураўкін. В.Вяр
ба, А Вярцінскі, С I аўруссў, Н Гілевіч.
А.Грачанікау Х.Жычка У Караткевіч,
ІУЛойка, ЕЛось, В Макарэвгі У Ня
дзвслскі, У.Паўлаў, Ю Свірка, Я Сіпа-
коў, Р.Гармола, КЦвірка і інііі.,
пазнсй — Р.Ьаравікова, Т.Ьоцдар,
С.Блатун, У Верамснчык, В Іардзей.
Ю.Іолуб, В.Жуковіч. Н Загорская.
С.Законнікаў, В Зуёнак. В Іпатава.
К Камсйша,
УЛісшын.
У.Някляеу,
А.Разапаў,
А.Ссрбантовіч, У.Скарынкш, М.Стра
лыюў, Н.Тулупава. X Чэрня, Я.Яні-
шчыц і інш. У 2-й пал. 1950-х г. пра
пягваюць літ. працу рэпрэсіраваныя
пісьменіпкі Я Ьяганская, I еніюііі.
С Грахоускі, Дубоўка, Звонак. С.Новік
ІІяюн, II Нрулшкаў Скрыган М Хвс
даровіч, С.Шушксвіч і інш Першыя
кнігі нрозы выдалі А.Аламовіч ВАдам
чык. ААсіпенка, В Быкау. У Дамашэвіч.
Караткевіч, І.ІІавуменка. АСавшкі,
Ь Сачанка, I ІІташнікау, М Стральцоў.
I Чыгрынаў і інш У 2 й пал. 1960 — 1-й
пал 1970-х г. у бел. прозу прыйшлі
А Жук, В Казько, В Гігевіч. М Гіль,
\ Далідовіч В Карамазау Л.Лсвановіч і
інш Асэнсаванне тэмы вайны паступо-
ва перарастае ў летапіс жыцця бсл. на
рола на акупіраванай тэрыторыі. які
асабліва ўзбагачаецца ў 1960-я г. на хва
лі «хрушчоўскай аллігі» з прыходам у Л.
паэтаў і празаікаў т. зв. «філалапчнага
пакалепня». Са старопак кніг Ьаралулі
на. Ьураўкіна, Вярцінскага, Вярбы. Гаў-
русёва, Гілевіча, Лойкі, Лось, Пташні
кава, Сачанкі, Сінакова. Стральцова.
Чыірынава і інш паўстае жудасны
прывіл вайпы і знявечапай бел зямлі,
убачапы вачыма падлеткаў, якія «рана
сталелі ў зямлянках сырых». Гэта нака
лепне амаль 4 дзесяцігоддзі не сыхо-
дзіла з магістралыіых шляхоў развіцця
Л і ла сённяшняга дпя нясс ў ен гал
службу 3 канца 1950-х г пачынаецца
паглыбленае пераасэнсаванне далёкай і
блізкай гісторыі. У рамапах «Векапом-
ныя дні» (1948—57) Лынькова, тэтрало-
Да арт Літаратура Беларускія пісьменнікі
К Крапіва. М.Лынькоў, П.Броўка на Паў-
днёва-Захолнім фронне (пад Варонсжам)
Ліст 1941
гіі « Грывожнае шчасце» (1957—65) Ша-
мякіна, «Ііалескай хроншы» (1961—76)
Мележа. «Серадзібор» (1961—63) Пес-
трака. «Засненак Малінаўка» (1961—64)
А Чарпышэвіча «На парозе будучыпі»
(1961—63). «Іарадок Устронь» (1967—
68), «Шэметы» (1980) МЛІобана, «Сас-
на пры дарозе» (1962) Навуменкі,
«Птушкі і гнезды» (1963) Ьрыля, дыло
пі «Партызаны» (1963) Адамовіча,
♦ Плач нерапелкі» (1970), «Апраўлапне
крыві» (1976), «Свае і чужынцы» (1983),
«Нс ўсе мы зпнем» (1996) Чыгрынава,
♦ Вялікі Лес» (1979—83) Сачанкі, «Лабі
рынты страху» (1992) Асіпепкі, Ахвя-
ры» (1992) Ьоплар алкрываецца эпоха ў
жыцці бел. народа з яс катаклізмамі —
рэвалюцыямі. грамадз. і сусв войнамі
калектывізацыян рэпрэсіямі 1920—50-х
г пасляваен. аднаўленнем Лёс чалаве-
ка асобы. парода бачыцца ў пспасрэд-
нан залсжнасш ал сац -бытавых і пст
абставін Шырэюць лалягляды паэзіі
1960—70-х г, павышаецца яе філас.-ін-
тэлектуальны ўзровснь багацее духоў
ны свет лірычнага героя. У філас. роз-
думс, узмацнснні інтэлсктуалыіага па
чатку, у драматычным успрыманні на-
дзённых праблем экалагічных,
маралыіа-этычных выяўляецца паглыб
ленае ўспрыманне рэчаіспасіп. Свед-
чанпсм з’яўляюшіа «Новая кпіга»
(1964) Куляшова, «Пры святле мала-
нак» (1966) Панчанкі, «Гвае далоні»
(1967) А Пысіна, «Мой хлеб налзённы»
(1962) і «Глыток вады» (1964) Танка і
інш Проза гэтага часу ўзбагачаецца гу-
маніст. канцэпцыяй бачання свсту, поу-
ніцца трывогай за лёс чалавецтва, лета-
піс суровай ваен. рэальпасці даііаўняец
ца новымі старонкамі. У прозе Быкава
ванна павернута сваімі трапчнымі. жор
сткімі бесчалавечнымі бакамі, далекімі
ал паралнай лакіроўкі (аповесці «Трэ-
цяя ракета». 1962, «Альпійская балада»,
1964, «Мёртвым пе баліць», 1965,
«Круглянскі мост», 1969 «Сотнікаў»,
1970 «Дажынь да світання», 1973,
«ІІайсці і не вярнуцца», 1978, «Знак бя-
лы», 1982). Прынцып гістарызму стаў
адным з асноўных у аповесцях Пташні-
кава «Тартак» (1967) і «Найдорф»
(1975) Адамовіча «Хатыпская аповесць»
(1972) і «Карнікі» (1980), Казько «Суд у
Слабадзе» (1978). Маст.-гіст. летапіс
вайны дапаўнясцца дакумент. творамі
Адамовіча, Ьрыля і У.Калссшка «Я з
вопіеннай вёскі..» (1975), Адамовіча і
Д Граніна «Ьлакалная кніга» (1979).
Пра лёс жанчын і лзяцей на вайне тво
ры С.Алексіевіч («У вайны не жаночы
твар» і «Аношнія свелкі». 1985)
Асп месца ў роздуме над праблс.мамі
сучаснасці ў 1960 я —80-я г займае
вяртаннс ла вытокаў. Тэма гіст. памяці,
зацікаўленасць культ. спадчынай наро-
ла, увага да яго радавых каранеў сталі
вызначалыіымі ў творчасці Караткевіча,
руплівасць якога стала прыкладам слу
жэння ідэям нац адралжэння і па 2
дзесяшгоддзі апярэдзіла свой час. 3 яго
прыходам у Л. сапраўднай эстэт. вышы-
ні дасягае гіст жанр (аповссці «Сівая
легенда», 1961. «Дзікае паляванне кара-
ля Стаха» 1964. «Зброя». 1981, раманы
♦Нельга забыць». 1962, «Каласы пад
сярпом тваім», 1965. «Чорны замак
Альшанскі», 1979, драмы «Кастусь Ка
ліноўскі» «Званы Віцсбска», «Маш ўра
гану» і інш.) Услсд за Караткевічам па-
чынаецца новае, паілыбленас пераасэп
саванпе далёкай і блізкай гісторыі. Пос-
таць К.Каліноўскага прыцягнула ўвагу
Куляшова (паэма «Хамуціус», 1975)
Ф.Скарыне прысвечаны паэма Арочкі
«Судны дзень Скарыны» (1988) і раман-
эсэ Лойкі «Францыск Скарына, або
Сонца малалзіковас» (1980), бсл. асвст-
ніцы і паэтэсс Цетцы (А.Пашксвіч) —
паэмы Коўтун «На зломе маланкі»
(1979) і «Суд Алаізы» (1985). Да асвет-
нінкай дзсйнасш Ефрасінні Полацкай
звяртаюцца Іпатава (аповесць «Прадыс-
лава». 1^71) і Ьондар (раман «Спакуса»,
1989) Ьагушэвічу прысвечана аповссць
В Хомчанкі «Пры апазнапні — затры-
маць» (1983). Вобраз Я Купалы ажывас
ў п’есе Караткевіча «Калыска чатырох
чараўніц» і рамане-эсэ Лойкі «Як агонь,
як вада...» (1982). Да падзей сівон лаўні-
ны звяртаюцца Арочка і П Ьітэль у па
эмах «Крэва» (1982) і «Сказанне нра
Апанаса Берасцейскага» (1984 пра
Афанасія Філіповіча). У 1980 — 90-я г.
да розных гіст. палзей мшулага Беларусі
звяртаюцца У Арлоу (кнігі «Дзепь, калі
ўпала страла», 1988, і «Міласць князя
Гсраніма», 1993), А.Даанека (раманы
♦Меч князя Вячкі», 1985, і «Слел Ваў-
калака», 1980), К Тарасаў (аповссці
«Дзень рассеяння» і «Пагоня на Грун-
вальд», 1980). Распраноўваюць жанры
літ. пст. эсэ і пст нарыса пісьменшкі-
гісторыкі М.Ермаловіч («Старажытная
Беларусь», 1990—94, «Па слядах аднаго
міфа», 1991), Тарасаў («Памяць пра ле-
генды Посташ беларускай мінуўшчы
380
ЛІТЛРАТУРА
ны», 1990), В. Чаропка (*1мя ў леташсс»,
1994, і *Уладары Вялікага княства».
1996). Праблемы экалогіі, варварскага
ўмяшання ў прыроду, бездухоўнасш
грамадства востра ставяцца ў раманах
Казько «Неруш» (1981) і «Хроніка дзет-
домаўскага саду» (1987), Карамазава
«Пушча» (1978) і інш У жанры лрама-
тургіі поспеху дасягнулі К.Макаёнак.
К Петрашкевіч, М.Матукоўскі, /Ч.Дуда-
раў. Тэмы мінулай ванны, калектывіза-
цыі і сталінскіх рэпрэсін працягвае Бы-
каў («Аблава», 1989, «Сцюжа», 1993). У
канцы 1980 — пач 1990 х г друкуюцца
паэт. творы і публіцыстыка, створаныя
былымі вязнямі ГУЛАГа: вершы Гені
юш. Звонака, Грахоўскага, Новіка-Пе-
юна. Нрулнікава. мемуары Бяганскай
«Мая Галгофа», Геніюш «Сповелзь»,
Грахоўскага «Зона маўчання», «Такія сі-
нія снягі» і «3 воўчым білетам», Прудні
кава «Яжовыя рукавшы» і інш. Выла
юцца творы бел пісьменнікаў замеж
жа — К.Акулы Арсенневан. К.Мерля
ка, А.Салаўя, М Сяднева і інш. У
1980-я г. першыя кніп паэзп вылалі
В.Аколава, 1 Баглановіч, С Басуматрава,
Г Булыка, Л Галубовіч, А.Глобус,
Л Дранько-Майсюк, А.Канапслька,
А ГІісьмянкоў і інш., кнігі прозы -—
А Кажадуб, Тарасаў. 3 драматургічнымі
творамі выступілі А.Асташонак. У Бут
рамееў і інш Ідэі нац алраджэння і
чарнобыльскай бялы вызначаюць сут-
насць кн паэзп Ьаралулша «Самота па
ломнштва», Зуенка «Лета трывожных
дажджоў», М Мятліцкага «Палескі сму-
так», «Бабчын», дакумент апоаесці Гі-
гевіча і А Чарнова «Сталі воды горкія»,
рамана Шамякіна «Злая зорка», аповес-
ці Сачанкі «Родны кут», п’ес Петраш
кевіча «Дагарэла свечачка да палічкі» і
АЖдана «Салгалі богу, салгалі» і інш.
Пашыраенца жанравая разнастайнаспь
бел. Л.
Вячаслаў Чамярыцкі, Улагізімір Мархель,
Ірына Багдановіч, Любоў Гарэлік
«ЛІТАРАТУРА I МАСТАЦТВА», іра-
мадска-паліт. і літ.-маст. газета творчай
штэлігенцыі Бсларусі. Выдаецца што-
тыднёва з 26 2 1932 у Мінску на бел.
мове. Спачатку орган Федэрацыі аб’яд-
нанняў сав. пісьменнікаў ЬССР (з чэрв.
1932 — Аргкамггэта ССП БССР) і Га
лоўмастацтва БССР. У Вял. Айч. вайну
не • выходзіла. Аднавіла выхад 10.4.1945.
Выдавалася 1 раз, са студз. 1957 2 разы
на тыдзень. з крас 1970 штотыднёвік
на 16 старонках Мае аддзелы: публі-
цыстыкі, пісьмаў і грамадскай думкі,
літ. жыцця, крытыкі і бібліяграфіі, паэ-
зіі і прозы, музыкі, тэатра, кіно і тэле-
бачання, выяўл мастацтва і аховы пом-
нікаў, навін, маст афармлення. Асвят-
ляе літ., культ. і грамадска-паліт. жыццё
Беларусі. Змяшчае матэрыялы па пы-
таннях развіцця л-ры, тэатр. і выяўл.
мастацтва, музыкі і кіно, тэлебачання і
радыё, архітэктуры, самадзейнай твор-
часш і інш. Друкуе ўрыўкі з паэм, апо-
весцей, раманаў, п’ес, вершы, апавя-
Да арт Літаратура Ілюстрацыя да паэмы
АМшкевіча «Пан Тддэвуш». Мастак В.ІІІа-
ранговіч. 1985.
данні Публікуе матэрыялы па гісторыі
л-ры, тэатра, кіно, у розных аспектах
асэнсоўваюцца падзеі нац. мінуўшчы-
ны. На яе старонках упершыню апублі-
каваны многія творы Я.Купалы, Я.Ко-
ласа, П.Броўкі, АКуляшова, К.Крапі-
вы, I Мележа, К Чорнага, В Быкава,
I Шамякша, Я.Брыля, І.Чыгрынава
1 Пташнікава, Я.Сіпакова і інш
У даваенны час змяшчала ў асн ма
тэрыялы, якія тычыліся розных юбіле-
яу, услаўлялі сацыяліст. рэчаіснасць,
выкрывалі «ворагаў народа». У ацэнцы
палгт жыцця выяўлялася тэнлэнцый
насць, у аналізе твораў пераважаў вуль-
гарна-сацыялапчны падыход. На пер-
шы план ставьтася ідэйная скіраванасць
твора, а не яго маст. каштоўнасць.
Аб’ектыўнасць у ацэнцы падзей і тво-
раў сапраўдны паварот да надзенных
праблем жыцця намеціўся ў сярэдзіне
1950 х г Газета першая пачала гаворку
пра лёс бел. мовы, налрукавала матэры
ялы пра Курапаты, адна з першых зага-
варыла пра рэпрэсіі ў 1930-я г, вярнула
з небыцця імёны АГаруна, Н Арсенне
вай, М.Сяднёва, Ю.Вшьбіча, У Глыбін
“ В»н* *СООІ*Г* НУМАПг > «МТ
ГЛ I Т А Р А Т У Р А ОГГАН •эдтцы льяі
МАСТАЦТВА
Нч .91 М-~ - 215
Лрывітамыіе ЦК КП(6)Б газмр „Літарітура і Мастацтва'
ЦК ЖЧ(в*> юм выыыЫавм ЧмЫых пм „Дгартурв і Мктпін- .
сушэі > •»<« мушма яунру-
ЦК уявўыаы, юго •!>?> буам сіараўалым Імаым Ортснам у іыгаяьмі м
гтшрадьлую «Шю яарты-. ы мігімкуш м«ы«іаоа.му» оаігыку м ігГг.міп
ромтдрсш* ді.аржтуры 6ССР. у магаамі м Аааьнааіваую мртыАмхьаа. аршг.
тарсыгд м>с»<»а м стмрмьм ай»р«гурм I «мсімтаа рцнтмс»»» >»••♦<»»
I а«амян«*ь»м* форыаЛ
Смратар ІМ КП(6)Б ШАРАНГМІЧ
Знагацца за магнгтабуды аітаратуры і шспцтм
Першы нумар газеты ♦Літаратура і мастац-
тм»
нага і інш. Апошнім часам шмат увагі
аддае псторыі выяўл мастацтва (М.Ша
гал, У.Стрэмшскі), музыкі (Н.Орда,
А Абрамовіч, Ф Міладоускі, В.Казлоў-
скі). Асэнсоўваецца жыццевы і творчы
шлях бел. нац. дзеячаў В.Ластоўскага,
ЯЛёсіка, М.Доўнар-Запольскага,
І.Дварчаніна, С.Полацкага, А.Бурбіса,
П Бадуновай, Ф.Аляхновіча і інш.
Рэлактарьг Х.Дунец (1932—35),
І.Гурскі (1935—41), Куляшоў (1945—
46), М.Горцаў (1947—49), П.Кавалёў
(1949 —50), ВВітка (1951—57), М.Тка-
чоў (1957—59), Я.Шарахоускі (1959—
61), Н Пашкевіч (1961—69), Л.Прокша
(1969—72), ХЖычка (1972—76), ААсі-
пенка (1976—80), АЖук (1980—86),
А.Вярцінскі (1986—90), М.ііль (1990—
96), У.Някляеў (з 1997). Алесь Марціновіч
ЛІТВА летапісная, назва пле-
мяннога саюзу, пазней гісторыка-геа-
графічнай і этнаграфічнай вобласш на
ПнЗ сучаснай Рэспублікі Беларусь і
ПдУ сучаснай Лггоўскай Рэспублікі
Упершыню згадваецца ў Квеллінбур-
гскіх аналах пад 1009, ва ўсх.-слав. ле-
тапісах — пад 1040 (у сувязі з паходам
Яраслава Мудрага на Л ) У «Аповесці
мінулых гадоў» Л названа сярол тых
плямён і народаў, якія плацілі ланіну
Русг Этымалогія тэрміна канчаткова не
высветлена. У позніх бел.-літ. летапісах
даецца міфалагічна-легендарнае тлума-
чэнне паходжання тэрмша «Л » ад лац.
слоў «літус туба» («літус» — бераг, «ту-
ба» — труба) якімі нібыта называлі
прынёманскія землі рымляне, што, па-
водле легенды. перасяліліся сюды з Іта
ліі. Сучасныя даследчыкі звязваюць
назву Л. з балцкімі або слав. каранямі
Іісіа, Ііеіі (ліць, цячы), з назвай р. Ліе-
таўка ці Ліетава (прыток Віліі), з кельц-
кім словам Ьііажіа (прыбярэжная краі
на), з бел. лыялсктным «лютвін» (люты)
і інш. Першапачатковая лакалізацыя
тапоніма Л. канчаткова не выву-
чана. Многія археолап і гісторыкі
(Р.К Валкайтэ-Кулікаўскене, В В.Ся
доў, У Ц.Пашута, Г.Лаумянскі і інш )
звязваюць Л. 11 ст з археал. культурай
усходнелітоускіх курганоў, арэал якой
ахоплівае тэрыторыю ад сярэдняга ця-
чэння р. Неман і р Швянтоі да Свіры,
Паставаў і Маладзечна Паводле лета-
пісных звестак 12—13 ст і пазнейшай
тапаніміі, М 1 Ермаловіч лакалізуе лета-
піспую Л. каля Мінска на У, Навагруд-
ка на 3, Маладзечна на Пн і Ляхавіч на
Пд. Магчыма, што балцкае населыпц-
тва летапіснай Л , захаваўшы язычніц-
тва, у 13—14 ст. падлягала асіміляцыі
ўсх. славянамі. Так, у «Жыші трох ві-
ленскіх (літоўскгх) пакутнікаў», нібыта
замучаных у 1347 за перахол у права-
слаўе, лаюцца першапачатковыя языч-
ншюя імёны гэтых «ліцвшаў» (гл. Літ
віны), славянскія па характары — Ку
мсц, Круглец і Няжыла Таму ўсх мяжа
Л. як гіст. вобласці не абавязкова павш-
на супадаць з этнічнай мяжой балтаў (з
літ этнічнай мяжой у сучасным разу
менні). Пасля ўтварэння ВКЛ арэал
назвы Л. выглялаў наступным чыпам
Паводле пісьмовых крынш 15—17 ст., у
якіх зіадваюцца землі Вялікага княства
Літоўскага (Л., Белая Русь, Панізоўе,
Палессе, Падляшша, Жмудзь), можна
прасачыць межы Л. Мяжа Л. са Жмуд-
дзю праходзіла па р. Нявежы, мяжа Л. з
Руссю (Белай Руссю) — паміж Брасла-
вам і Дзіснай, на У, верагодна, ішла па
ўсх. беразе воз. Шо, далей па р. Бярэзі
на, ніжэй Барысава паварочвала на ПдЗ
(тут да «Русі» ці «Белай Русі» адносілі
паўд.-ўсх. частку сучасных Барысаўска-
га і правабярэжную частку Бярэзінскага
р-наў), пасля ішла на Пд ад Слуцка і
Капыля. Мяжа з Палессем праходзіла
каля сучасных гарадоў Ляхавічы, Бара-
навічы, Косава, Бяроза (паміж Ружана
мі і Пружанамі). У некат. дакументах
літоўскімі называюцца гарады Камянец
і Бярэсце (магчыма, маецца на ўвазе
дзярж. прыналежнасць). У крыніцах
16—18 ст. вызначаюцца таксама паняц-
ці «Л.Павілейская» (ад Віліі да Нёмана)
і «Л. Завілейская» (паміж Віліяй і Зах.
Дзвіной). Раней у межах арэала Л. ці па
суседстве вылучаліся Аўкштайтыя (гл.
Аўкштайты), Дзяволтва, Пальшчаны.
Вядома, што межы сярэдневяковых
гіст. абласцей, у т.л. Л., не супадалі з
адм.-тэр. падзелам ВКЛ, межамі княс-
тваў перыяду феад. раздробленасці і тэ-
рыторыямі слав. племянных саюзаў.
Аднак ёсць пэўнае супадзенне тэрыто-
рыі сярэдневяковай Л. з арэалам штры-
хаванай керамікі культуры на позніМ
этапе (пачатак нашай эры). У такім разе
ўзнікненне назвы гіст. вобласці Л. дату-
ецца пачаткам нашай эры. Характэрна,
што размытасць межаў культуры штры-
хаванай керамікі на сучаснай Гродзен-
шчыне аналагічная становішчу з зах.
межамі гіст. Л.
Літ:. Ермаловіч М.І. Па слядах адна-
го міфа. 2 выд. Мн., 1991; Непокупный
АП. Балто-севернославяпскпе языковыс свя-
зн. Кнев. 1976; Фннно-угры м балты в эпоху
средневековья // М., 1987; Агеева Р.А
Страны н народы: пронсхожденне названнй.
М., 1990; У р б а н П. Да пытаньня этнічнай
прыналсжнасьці старажытных ліцьвінаў. Мн.,
1994. Эдвард Зайкоўскі.
«ЛІТВА» («Цііуа»), ілюстраваны часопіс
на польскай мове. Выходзіў у Вільні ў
1908—14, у 1908—09 штомесячнік, з
1909 двухтыднёвік. Рэдактар М.Давай-
ніс-Сільвестрайціс. Створаны з мэтай
знаёмства палякаў і спаланізаваных лі-
тоўцаў з гісторыяй, л-рай і мастацтвам
Літвы. Закранаў пытанні гісторыі Бела-
русі, публікаваў у перакладах артыкулы
з «Нашай нівы», фотазлымкі гіст. і арх.
помнікаў Беларусі. Юрый Вашкевіч.
ЛІТВА ДВАРбВАЯ, служылая праслой-
ка ў Маскоўскай дзяржаве ў 16 ст., якая
склалася з выхадцаў з ВКЛ. Пачала
фарміравацца ў ходзе войнаў канца
15 — пач. 16 ст., калі значная коль-
касць шляхты трапляла ў палон ці доб-
раахвотна пераходзіла на бок Маскоў-
скай дзяржавы. Шмат палонных было
захоплена ў бітве на Вядрошы 1500. У
выніку задушэння Глінскіх мяцяжу 1508
у Маскву выехалі іх прыхільнікі. Пасля
здачы Маскоўскай дзяржаве Смаленска
ў 1514 большая частка яго залогі пры-
няла маскоўскае падданства. Як праві-
ла, Л.д. не давяралі службу на зах. рубя-
жах Маскоўскай дзяржавы і выкарыс-
тоўвалі яе ў ваен. дзеяннях на Пд і У.
«Огненные стрельцы» з ВКЛ вызначы-
ліся ў 1505 пры абароне Ніжняга Ноў-
гарада ад татар, у 1524 Л.д., якой ка-
мандаваў М.Ю.Захар’ін, вызначылася ў
паходзе на Казань. У т. зв. «Дваровым
сшытку» 1550-х г. адзначана наяўнасць
кампакгнага кантынгенту Лл. у Ярас-
лаўлі, Растове, Раманаве, Мураме, Ма-
жайску, Серпухаве, Кастраме і інш.
Найб. уплывам Лд. карысталася ў пе-
рыяд рэгенптва А.Глінскай (1533—38),
але ў часы праўлення Івана IV Грознага
ў значнай ступені падверглася рэпрэсі-
ям і як асобная карпарацыя перастала
існаваць.
Літ:. Тысячная кннга 1550 г. н Дворовая
тетрадь 50-х гг. XVI в. М.; Л., 1950; Зямнн
АА Россмя на пороге нового временх:
(Очеркн полнт. мсторнн Росснн псрвой третн
XVI в.). М., 1972. АлесьБелы.
«ЛІТВА I РУСЬ» («Ьі№а і К.Ц5»), поль-
скі штомесячнік. Выдаваўся ў Вільні ў
1912—13 у выніку аб’яднання кварталь-
ніка «Вц8» («Русь», заснаваны ў 1911
гісторыкам Ф.Ракітай-Гаўронскім) з
час. «Кіуагіаіпік Іліеюткі» («Квартальнік
літоўскі»). Рэдактар Я.Обст. Асвятляў
пытанні культуры, гіст. мінуўшчыны і
краязнаўства. Меў кансерватыўны ха-
рактар, прытрымліваўся ідэі разумнага
кансерватызму ў спалучэнні з каталіц-
кай верай і традыцыяй. Сваёй праграм-
най мэтай лічыў «службу польскай
культуры на ўсходніх крэсах». Звяртаўся
да бел. тэматыкі, друкаваў матэрыялы
бел. аўтараў, а таксама публікацыі,
прысвечаныя бел. архітэктуры і гераль-
дыцы. Сярод апублікаваных матэрыялаў
артыкул К.В.Чачота «Вакол беларускага
пытання» (1913, т. 2, сш. 6), матэрыя-
лы з нагоды 50-й гадавіны смерці
У.Сыракомлі, прысвечаныя яго асобе і
творчасці, сярод якіх змешчаны верш
Я.Купалы «Лірнік вясковы» (1912, т. 3,
сш. 2, 8), «Дыярыуш падарожжа на Га-
радзенскі сейм 1752 г.» В.Шлямілера
(1912, т. II, сш. 1), працы «Фрэскі ў
мсціслаўскім касцёле» (1912, т. II, сш
1), «Нацыянальныя адносіны да Люб-
лінскай уніі» (1912, т. 3, сш. 9) і інш.
Юрый Вашкевіч.
ЛІТВАКІ, адна з назваў яўрэяў ВКЛ. На
думку этнографа М.А.Членава, да Л. ад-
носілі яўрэяў Літвы, Беларусі, зах. раё-
наў сучасных Бранскай, Смаленскай і
паўд. раёнаў Пскоўскай абл. Расіі. Ад
інш. яўр. этнаірафічных іруп Л. адроз-
ніваліся сваім паўн.-ўсх. дыялектам мо-
вы ідыш, асобнымі прыкметамі побыту,
звычаяў і інш. Гал. друкаванымі крыні-
цамі па гісторыі Л. з’яўляюцца: «Аблас-
ны пінкас [актавая кніга] Ваада [органа
самакіравання] галоўных яўрэйскіх аб-
шчын Літвы...» (1909—24) пад рэдакцы-
яй С.М.Дубнова, 28-ы і 29-ы тамы «Ак-
таў Віленскай камісіі». Субэтнас Л. да-
следавалі яўр. гісторыкі Беларусі і Расіі
М.Вішніцэр, АТаркаві, І.Сосіс (увёў
пашыраны потым тэрмін «літ.-бел. яў-
ЛІТВІНАЎ
рэйства») і інш. Найб. грунтоўным да-
следаваннем па гісторыі Л. з’яўляецца
праца СА.Бяршадскага «Літоўскія яў-
рэі...» (1883), дзе аўтар імкнуўся высвет-
ліць фактары адасоблснасці і эканам.
ўплыву яўрэйства.
Літ.: Бершадскнй С.А Лнтовскне
сврен: РІсторня нх юрмднческого н обшеств.
положення в Лнтве от Внтовта до Люблнн-
ской уннн, 1388—1569 г. СПб., 1883; Жмво-
пнсная Россня: Лнтов. н Бел. Полесье. Репр.
воспронз. нзд. 1882 г. Мн., 1993. С. 17-—18.
Эмануіл Іофе.
ЛІТВІН Аляксей Міхайлавіч (н.
17.1.1951, в. Сямігосцічы Столінскага
р-на), бел. гісторык. Канд. гіст. н.
(1986). Скончыў БДУ (1973). 3 1975 у
Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПБ, з
1987 заг. аддзела гісторыі Беларусі пе-
рыяду Вял. Айч. вайны (з 1991 адлзела
ваен. гісторыі Беларусі сав. перыяду)
Ін-та гісторыі АН Беларусі. Даследуе
гісторыю Беларусі перыяду 1-й і 2-й
сусв. войнаў, падп. і партыз. барацьбу,
ваеннае будаўніцтва на Беларусі, праб-
лемы супрацоўніцтва і калабарацыяніз-
му ў час войнаў, пытанні міжнац. адно-
сін. Адзін з аўтараў выдання «Усенарод-
ная барацьба на Беларусі супраць ня-
мецка-фашысцкіх захопнікаў у гады
Вялікай Айчыннай вайны» (т. 1, 1983) і
складальнікаў зб. дакументаў і матэрыя-
лаў «Усенародны партызанскі рух на
Бсларусі ў гады Вялікай Айчыннай вай-
ны (чэрвень 1941 —ліпень 1944)» (т. 3,
1982), «Нарысаў гісторыі Беларусі» (ч.
2, 1995).
Те:. Беларускія вайсковыя фарміраванні
(1917—1941 іт.) (разам з Я.СПаўлавым) //
Гісторыя Беларусі: Кароткі нарыс. Мн., 1993.
Ч. 4; Армія Краёва на Бсларусі // Бел. гіст.
часоп. 1994. № 1, 4; «Белые пятна» второй
мнровой: Пол.-нем. контакгы на террнтормм
Беларусн н Вмленіцмны в отраженнн нем
док. // Нёман. 1995. № 2; Генерал Булак-Ба-
лаховіч (міфы, фальсіфікацыі, рэальнасць) //
Сыны і пасынкі Беларусі. Мн., 1996.
ЛІТВІНАЎ Максім Максімавіч [сапр.
В а л а х Макс; парт. псеўд. Ф е л і к с,
«Папаша», Кузняцоў і інш.;
5(17).7.1876, г. Беласток Гродзенскай
губ., цяпер Полыпча — 31.12.1951], рэ-
валюцыянер, сав. дзярж. і парт. лзеяч,
дыпламат. Вёў парг. работу ў Клінцах,
Кіеве, Рызе. Агент іад. «Нскра». Як
агент Замежнага бальшавіцкага цэнтра
па Паўн.-Зах. краі ў 1904—05 не адной-
чы быў у Мінску, Гомелі, Бабруйску і
інш., дапамагаў наладжваць парт. рабо-
ту Паўн.-Зах. і Палескаму к-там і інш.
мясц. арг-цыям РСДРП. У 1907—18 у
эміграцыі: сакратар Лонданскай групы
бадьшавікоў; прадстаўнік ад бальшаві-
коў у Міжнар. сацыяліст. бюро. 3 1918
чл. калегіі, з 1921 нам. наркома, у
1930—39 нарком замежных спраў
СССР, прадстаўнік СССР у Савеце Лігі
Нацый (1934—38). У 1941—46 нам.
наркома замежных спраў СССР, адна-
часова да 1943 пасол СССР у ЗША, у
1942—43 пасланнік СССР на Кубе.
382
ЛІТВІНЛЎ
Удзельнічаў у рабоце шэраі-у міжнар
канферэнцын і нарад Чл ЦК ВКІІ(б) з
1934 Ч.ч. ЦВК СССР Дэп. Вярх. Саве-
та СССР у 1937—50. Лўтар прац па пы-
таннях знешпяй палітыкі СССР.
ЛІТВІНАЎ Яўмен Уласавіч (1918, в.
Іванаўка Гомельскага р-на —
17 11.1941) алзіп з арганізатараў і кіраў-
нікоу малалзсжнага падполля ў Го-
мельскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. 3
1940 на камсамольскай рабоце. 3 жн.
1941 сакратар Гомельскага падп. абкома
ЛКСМЬ Закатаваны ням.-фаш. захоп-
нікамі
ЛГІВІНЫ л і ц в н ы , назва жыхароў
Вялікага княства Літоўскага пераважна
зах беларусаў і ўсх. літоўцау у 14—18
ст Упершыню сустракаецца ў польскіх
пст крыніцах (хроніках і аналах) 14 ст.
У бел -літоўскіх лстапісах і іпш. даку-
ментах 14—16 ст назва Л звязвалася ў
этнагенетычным аспекце з легендарны
мі рымскімі перасяленцамі на чале з
кн. Палемонам. а тэрытарыяльна — з
зсмлямі першапачатковай лакалізацыі
тапоніма Літва — на 3 р Бярэзіна ў
міжрэччы Немана і Віліі. дзе існавала
змешанае балта-слав насельніцтва
Супрацьпастаўлялася этнонімам інш
суседніх этнічных груп і народаў — ру-
сінам, ляхам (палякам), мазаушанам
жэмаытам (жмудзі) прусам, еалынянам
і інш. Бел. гісторык на эміграцыі П Ур-
бан мяркуе, што «мабыць, лшвіны на
лежалі да народаў славянскай мовы,
былі адгалінаваннем колшініх віль-
цоў — люцічаў» (аднаго з племянных
саюзаў палабскіх славян). У пацвяр-
джэпне свасй ппотэзы Урбан прыво-
дзіць шэраг паведамленняў сярэдневя
ковых храшстаў. Так, італьян. гуманіст
Э.С.ІІікаламіні (пазней рымскі папа
Пій II) у сярэдзіне 15 ст пісаў пра Л .
што іх «мова наролу славянская» Тое ж
сцвярджалі I Шэдэль у «Сусветнай хро-
ніцы», Я.Коклес у «Апісанні Гермаші» і
Я Багсмскі ў працы «Звычаі ўсіх наро
лаў». Нсвядомы сучаснік Я Длугаша ў
трактане пра Памор’е (1464) пісаў, што
«мову памаранаў аднолькава моіуць ра
зумець палякі, русіны, ліцвіны і пру-
сы». Да сям’і слав. народаў залічваў Л.
польскі псторык 16 ст. М Стрыйкоўскі
Такое ж сцвярджэнне было ў «Хропшы
Еўрапейскай Сарматыі» А.Гваньіні У
капфесіянальным аспекце познасярэл-
невяковыя Л нярэдка звязвалі сябе з
каталіцтвам У 16—18 ст назва Л. на-
была гучанне палітоніма — дзярж. па-
лп вызначэння ўсяго насельніцтва
ВКЛ аднак адрознівалася ал саманазвы
менавпа лпоўцаў (аўкштайты і жэмай-
ты), усх беларусаў правасл. веры (русі-
ны, руськія) і палешукоў. Жыхароў Бе-
лац Русі называлі Л беларусцамі У
19 — пач. 20 ст. арэал існавання назвы
Л звузіўся. У наш час ужываецца як
экзаэтнонім у палякаў для вызначэння
лпоўцаў, а таксама як лакальны этнікон
невял груп бел насельніцтва (у раёне
М 1 Каліцін (у 1-м радэс 2-і злева) сярод
чэепаў урада Літоўска Бетарускай Савсцкай
Саныялістычнай Рэспублікі
Бярозы Івапэвіч Косава Пружап. На
вагрудка, Ворапава. I родпа. Паставаў,
Ьраслава і інш ), нскат раёнаў бел ўкр.
Палесся (раёны Століна. Ракітнага
Кастопаля, Сарнаў, Оўруча) і часткова
беларускамоўнага населыііцтва паўн
Чарнігаўшчыны і Кісўшчыны Зах
Браншчыпы і Смалепшчыны
Літ: Ненокупный АП Балто север-
нославянскне яэыковые связн Кнев, 1976,
У р 6 а н П Да пытаньня этнічнай прына
лежнасьці старажытных лшьвінаў Мн 1994
Эдвард Зайкоўскі, Ігар Чаквін
«ЛНТбВСКНЕ ЕІІАРХНАЛЬНЫЕ ВЕ-
ДОМОСТП». штотыднёвы (да 1873
двухтыднёвы) часопіс, орган 11іт. пра-
васл духоўнай кансісторыі Выдаваліся
ў 1863—1917 у Вільні на рус мове У
1870—1902 яго рэдактарам быў пратаіе
рэй I Катовіч (да таго часу і пасля рэ-
дактарамі былі рэктары або інспектары
Лп духоўнай семінарыі). Часопіс нры
значаўся для Літоўскаы праваслаўнаы
епархіі, меў афш і неафш. аддзелы. У
афіц. аддзете друкаваліся пастановы і
распараджэпні ўрада і мясц. улад па
царк. справах, рашэнні і справаздачы
Сшода, аб’явы і распаралжэнні Літ. ду
хоўнай кансісторыі. У неафш частцы
друкаваліся матэрыялы па іісторыі пра-
васл царквы ў Беларусі, псторыі асоб-
ных храмау і манастыроў, біягр нарысы
пра царк дзеячаў, у т.л. артыкулы аб
Жыровшкім манастыры і цудатворным
абразе Маш Божай (1863), аб удзеле
правасл. духавенства Літ. спархп ў паў-
станні 1863—64 (1863), «Смута ва уні-
яцкім асяроддзі ў Беларусі ў 1802—1803
гт » М Каяловіча (1874), «Духоўны суд у
Заходняй Русі ў XVI ст », «Лёсы рэліпй
на-царкоўнага жыцця ў Заходняй Русі і
Літве» Р Кіпрыяновіча (1878) і інш. Пуб
Лікаваліся рэцэнзіі на творы, што тычы-
ліся канфесійпай гісторыі Беларусі: на
працы М Ізвекава «Гістарычны нарыс
стану праваслаўнай царквы ў Літоўскай
епархіі за час з 1839—1889 г.» (1899),
I Чыстовіча «Нарыс гісторыі заходня-
рускай царквы» (ч 1—2, 1882—84),
Р Кінрыяповіча «Гістарычны парыс
праваслаўя, каталіцтва і уніі ў Ьеларусі і
Літве са старажытнага да нашага часу»
(1895) і інш. 3 1907 неафш частку за
мяніў «Вестішк Внленского православ
ного Св.-Духовского братства».
Валянціна Грыгор 'ева
ЛІТОЎСКА-БЕЛАРЎСКАЯ ДЫВІЗІЯ.
вансковая адзінка войска польскага ў
1919—20. Сфарміравана з лобраахвотпі-
каў палякаў і беларусаў-католікаў. ура-
джэнцау Віленскай. Гродзенскай і Мін-
скай губ Складалася з 3 стралк брыгад
і палка уланаў 9.12 1918 прызначаны
камандзір дывізіі ген. В Івашкевіч (да
сак 1919, потым генералы С.Шаптыцкі,
А.Макшэцкі). 1-я брыгада склалалася з
Сувалкаўскага і Ковенскага, 2-я — Бс-
ластоцкага і Гродзенскага, 3-я — Ві-
лепскага і Мінскага палкоў. Дывізія
фарміравалася па тэр Гродзенскай,
Ломжынскай і Сувалкаўскай іуб У ад-
рознепнс ад шш. адзінак польск вой-
ска дывізія і яе палкі мелі свае геагр.
назвы. а не агулыіую пумарацыю Дэей-
нічала ў складэс Літ Бел фронту
польск. войск. 19 2.1919 заняла Бела-
сток, у крас. 1919 правяла наступаль-
ную аперацыю на Баранавічы і Нава-
грудак. У лпі—жн 1919 удзелыпчала ў
баях супраць войск 16-й арміі Зах
фронту ў раёне Клепка—Сіняўкі—Ган-
цавіч, наступала на Мір і Стоўбцы, пас-
ля заняцця Нясвгжа, Міра і Слуцка
выйшла ў раён Глуска, удзельнічала ў
наступлснні на Бабруйск Вясной 1920
дывізіі пададзсны нумар I, з яе адзшак
створана і 2-я Я.-б д. (камандзір ген
А.Баруінчак) у складзе Лідскага. Ковен
скага, Слуцкага і Беластоцкага палкоў
Япа займала лпіпо нольск фронту су
праць Літвы і ахоўвала Вілыію з Захаду
У час наступлсння Чырв Армп ў лгп
1920 дывізц пансслі вял страты, адсту-
пілі да Варшавы, удзельнічалі ў яе аба-
роне. Ііасля адступлення Чырв Арміі ў
канцы вср 1920 камапдзірам 1 й Л -б.д
прызначапы гсп Л Жалігоускі, ла яе да-
лучаны Лілскі і Ковснскі палкі з 2-й
Л -бд дывізп 8 10 1920 паволле загаду
ІО ІІілсулскага Жалігоўскі ўзняў т.зв
•бунт» 1-й Л б.д супраць перадачы
Вілыіі і Вілепскаіа краю Літве.
9.10 1920 лывізія заняла Вілыію
12 10 1920 Жалігоўскі абвясціу пра ства-
рэнне Сярэдняы Літвы. 1-я Л.-б.д. атры-
мала пазву 19-й. 2 я — 20-й дывізій
войска польскага
Літ Бхеріускі 5. Ггопі Ьііем^ко-
Віа1опі5кі Кгаком', 1925, А.
Роіііука №сЬо<1піа Роккі »оЬес гісш Ьішу,
Віаіогііы і ІІкгаіпу (1918—1919) ЗУагхган’а,
1969, Зкагаіітіпзкі В Роккіе Іаіа
1919—1920. Т 2 У/аіхгав/а, 1993
Анатоль Грыцкевіч
ЛІТОЎСКА-БЕЛАРЎСКАЯ САВЕЦКАЯ
САЦЫЯЛІСТЫЧНАЯ РЭСІІЎБЛІКА
Літоўска-Беларуская ССР,
Сацыялістычная Савец
кая Рэспубліка Літвы і
Беларусі, Літбел Існавала ў час
ірамадз вайны і васн. штэрвенцыі
Створана ў выніку аб’яднання Сав. Са-
цыяліст. Рэспублікі Ьеларусь (ССРБ) і
Сав Сацыяліст. Рэспублікі Літвы
(ССРЛ). Вырашальную ролю ў справе
ўтварэння рэспублікі адыграла падрых-
тоўка Польшчы да вайны з Сав. Расіяй
16 1.1919 ЦК РКІ1(б) прыпяў пастано
ву, у якой рэкамендаваў з’езду Саветаў
ССРБ вырашыць пытанне пра аб’яд
383
ЛІТОЎСКА
нанне з Літ. ССР. 2.2.1919 праблемы
аб’яднання рэспублік разгледжаны на
пашыраным пасяджэнні ЦБ КП(б)Б у
прысутнасці членаў кампартый Літвы і
Польшчы, прадстаўнікоў ЦК РКП(б) і
Усерас. ЦВК. 3.2.1919 дэкларацыю аб
аб’яднанні Сав. Сацыяліст. Рэспублік
Літвы і Беларусі прыняў 1-ы Усебел.
з’езд Саветаў; 20.2.1919 рэзалюцыю аб
утварэнні Літ.-Бел. ССР прыняў з’езд
Саветаў Літвы. 27.2.1919 на сумесным
пасяджэнні ЦВК ССРБ і ССРЛ створа-
ны ўрад — СНК на чале з В.С.Міцкеві-
чам-Капсукасам і 16 наркаматаў, у тл.
наркаматы замежных спраў (Міцкевіч-
Капсукас), ваен. спраў (І.С.Уншліхт),
працы (С.М.Дзіманштэйн), дзярж. кан-
гролю (С.І.Берсан), унутр. спраў
(З.І.Алекса-Ангарэціс), харчавання
(М.І.Калмановіч) і агульны ЦВК —
старшыня К.Г.Цыхоўскі, нам. старшыні
Уншліхт, чл. Прэзідыума: Я.ГДалецкі,
Р.А.Піляр, Р.В.Пікель, С.В.Іваноў і інш.
28.2.1919 СНК рэспублікі зацвердзіў яе
афіц. назву — «Сацыялістычная Савец-
кая Рэспубліка Літвы і Беларусі» і сім-
воліку. Дзярж. герб,складаўся з адлюс-
травання на чырв. фоне залатых сярпа і
молата, размешчаных крыж-накрыж
ручкамі ўніз і абкружаных вянком з ка-
ласоў, абвітых чырв. стужкай з надпісам
«Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!» і
афіц. назвай рэспублікі на літ., бел.,
рус., польск. і яўр. мовах. Дзярж. сцяг
уяўляў сабой палотнішча чырв. колеру.
У склад Літбела ўвайшлі тэр. Віленскай,
Мінскай, часткі Ковенскай і Гродзен-
скай губ. Рэспубліка падзялялася на па-
веты. На тэр. Мінскай губ. і Вілейскага
пав. Віленскай губ. дзейнічаў Мінскі гу-
бернскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт.
Адм. цэнтр — г. Вільня. Пл. складала
каля 207 тыс. км2, нас. — каля 4 млн.
чал.
Рэсп. органы ўлады правялі шэраг
мерапрыемстваў у галіне дзярж. будаў-
ніцтва. Былі прыняты інструкцыі аб ва-
ласных, гар. і пав. Саветах, дэкрэты пра
арганізацыю сав. міліцыі і суда, раўна-
праўе ўсіх мясц. моў, ураўнаванне. жан-
чын у правах з мужчынамі, скасаванне
саслоўяў і тытулаў. У крас. 1919 царква
аддзелена ад дзяржавы, рэлігія абве-
шчана прыватнай справай грамадзян.
Да мая 1919 Прэзідыум ЦВК Літ.-Бел.
ССР распрацаваў на аснове Канстыту-
цыі РСФСР 1918 праекг рэсп. Кансты-
туцыі, але з прычыны польск. інтэрвен-
цыі ён не набыў моцы. Вядучай парты-
яй у рэспубліцы была КП(б)ЛіБ, утво-
раная шляхам аб’яднання КП(б)Б і
КП(б)Л у пач. сак. 1919. Дзейнічалі
партыі і арг-цыі, якія прадстаўлялі яўр.
насельніцтва (Бунд, «Паалей Цыён»,
Яўр. камуніст. саюз) і польск. камуніст.
групы. Дзейнасць інш. партый была за-
баронена. Мерапрыемствы ў эканам. і
сац. сферах праводзіліся ў рамках палі-
тыкі «ваеннага камунізму». Зямельны
фоцд, лясы, нетры, воды былі абвешча-
ны аіульнадзярж. уласнасцю. 16.2.1919
СНК выдаў пастанову пра нацыяналіза-
цыю прамысл. прадпрыемстваў. Да ліп.
1919 толькі на тэр. Беларусі нацыяналі-
заваны 182 прадпрыемствы (больш за
палову ад тых, што дзейнічалі), а такса-
ма сродкі зносін і банкі. Прамысл. і
харч. тавары размяркоўваліся па картач-
най сістэме і ў выгдядзе пайка. Прыват-
ны гандаль нарміраванымі таварамі
(хлеб і хлебапрадукты, алей, цукар, ты-
тунь) забараняўся. Заможныя сяляне
абавязаны былі здаваць лішкі прадук-
цыі дзяржаве. Збор прадуктаў право-
дзіўся шляхам прымусовай харчразвёр-
сткі. Дзейнасцю харчатрадаў кіраваў ад-
дзел харчова-рэквізіцыйнай арміі, утво-
раны 4.4.1919 пры рэсп. Наркамхарчы.
Злоўжыванні з боку некат. харчатрадаў,
калі ў сялян адбіралі насенны фонд і
прадукты, неабходныя ддя выжывання,
сталі адной з важнейшых прычын ан-
тысав. выступленняў у Слуцкім, Ма-
зырскім, Нясвіжскім і інш. пав. Урад
Літбела адмовіўся ад перадачы сялянам
канфіскаваных зямель і імкнуўся на ба-
зе б. памешчыцкіх маёнткаў ствараць
саўгасы, камуны і сельгасарцелі. Такая
палітыка пазбаўляла рэсп. ўлады сял.
падтрымкі і ў маі 1920 была прызнана
ЦК КП(б)ЛіБ памылковай. 11.4.1919
уведзена ўсеагульная прац. павіннасць.
Буржуазныя элементы абкладаліся над-
звычайным падаткам. У галіне культуры
і адукапыі ўрад Літбела выдаў дэкрэты:
пра абавязковае бясплатнае навучанне
дзяцей і моладзі ва ўзросце 7—18 гадоў
(24.3.1919), адкрыццё ў Вільні нар.
ун-та (10.3.1919), стварэнне гіст.-этнагр.
музея (25.3.1919) і музея прыкладнога
мастацгва (26.3.1919). Пры Наркамаце
асветы была заснавана археал. камісія,
якая кіравала цэнтр. кнігасховішчам,
бібліятэкай, цэнтр. архівам і гіст.-эт-
нагр. музеем. Выдавалася 6 газет (2 на
рус., па адной на бел., літ., польск. і
яўр. мовах).
28.2.1919 ЦВК Літбела прыняў Дэкла-
рацыю аб знешняй палітыцы, у якой
прапанаваў усім народам і іх урадам
прызнаць Літ.-Бел. ССР і ўступіць з ёй
у зносіны, дэклараваў гатоўнасць «вы-
рашыць усе спрэчныя пытанні палю-
боўна і міралюбіва». 1.3.1919 у ноце да
ўрадаў ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі і
Японіі СНК Літбела даў згоду на ўдзел
у канферэнцыі на Прынцавых а-вах для
вырашэння спрэчных пытанняў паміж
урадамі, што стварыліся на тэр. Рас. ім-
перыі. У лют.—сак. 1919 улады Літбела
імкнуліся прадухіліць магчымасць вай-
ны з Польшчай. Аднак Польшча і вяду-
чыя дзяржавы Захаду не гірызналі Літ.-
Бел. ССР як суб’екга міжнар. права. Ва
ўмовах актывізацыі баявых дзеянняў на
Зах. фронце 13.3.1919 Зах. армія перай-
менавана ў Беларуска-літоўскую армію.
8.4.1919 ЦВК Літбела абвясціў у рэс-
публіцы ваен. становішча. 19.4.1919
створаны Савет абароны Літвы і Бела-
русі, які валодаў усёй паўнатой ваен. і
дзярж. улады (старшыня Міцкевіч-Кап-
сукас, чл. Калмановіч, Уншліхт, пазней
Я.Б.Бош, В.Г.Кнорын, Цыхоўскі). Ме-
рапрыемствы, што праводзілі ўлады
Літбела не спынілі наступлення польск.
войск. У сувязі з пагрозай захопу Вільні
21.4.1919 органы ўлады Літбела, пера-
ехалі ў Дзвінск, 28.4.1919 — у Мінск,
19.5.1919 СНК і шэрагрэсп. наркаматаў
эвакуіраваліся ў Бабруйск. 22.4.1919
польск. войскі занялі Вільню, у маі па-
чаліся баі за Мінск. 2.5.1919 Савет аба-
роны абвясціў усеаг. мабілізацыю ва
ўзбр. сілы і абавязаў кожную воласць
накіраваць на фронт па 20 чал. У чэрв.
1919 Бел.-літ. армія (пяхота і конніца)
налічвала 17 450 байцоў. 9.5.1919 асо-
быя аддзелы Наркамата ўнутр. спраў
Літбел перайменаваны ў Надзвычайныя
камісіі (кіраўнік Далецкі). 25.5.1919 Са-
вет абароны распарадзіўся прыняць у
адносінах да «шпіёнаў, контррэвалюцы-
янераў, асоб і груп, якія выступаюць
акгыўна ці ўскосна супраць Савецкай
улады, і да асоб, абвінавачаных у служ-
бовых злачынствах... самыя строгія ме-
ры аж да расстрэлу». 31.5.1919 Савет
абароны падтрымаў прапанову ЦК
РКП(б) аб стварэнні ваен. саюза паміж
сав. рэспублікамі. 1.6.1919 на пасяджэн-
ні Усерас. ЦВК дэлегацыя Літбела пад-
пісала дагавор аб ваен.-паліт. саюзе сав.
рэспублік; 21.6.1919 ЦВК Літбела ўхва-
ліў гэты дагавор. Узбр. сілы Літбел
увайшлі ў склад Чырв. Арміі. Тым не
менш да сярэдзіны ліп. 1919 польск. ін-
тэрвенты акупіравалі каля 3/4 ТЭР- Бела-
русі і Літвы. 14.7.1919 ЦК РКП(б) вы-
рашыў ліквідаваць СНК і Савет абаро-
ны Літбела, але захаваць рэсп. ЦВК.
17.7.1919 на сумесным пасяджэнні ЦВК
Літбела, Мінскага Савета, прафс.
арг-цый ліквідаваны Савет абароны. 3
25.7.1919 наркаматы Літбела перайме-
наваны ў аддзелы Мінскага губ. ВРК.
Да вер. 1919 сав. ўлада ў Літве ліквіда-
вана цалкам. Польск. войскі занялі
8.8.1919 Мінск і ў вер. прасунуліся да
лініі Дзвінск—Полацк—Лепель—Бары-
саў—Бабруйск—р. Прыпяць. ЦК КП(б)ЛіБ
і Мінскі губ. ВРК пераехалі ў Сма-
ленск, адкуль кіравалі камуніст. пад-
поллем і партыз. рухам у Беларусі. Па-
сля падпісання мірнага дагавора паміж
Літвой і РСФСР 12.7.1920 і абвяшчэння
незалежнасці БССР 31.7.1920 Літ.-Бел.
ССР юрыдычна спыніла існаванне.
Кр.: Документы внешней полнтнкн СССР.
Т. 2. М., 1958; Нз нсторнн гражданской вой-
ны в СССР: Сб. док н матерналов, 1918—
1922. Т. 2. М., 1961; Документы н матермалы
по мстормм советско-польскнх отношеннй. Т.
2. М., 1964; Борьба за Советскую власть в
Лмтве в 1918—1920 іт.: Сб. док. Внльнюс,
1967; Борьба за Советскую власть в Белорус-
снн, 1918—1920 іт.: Сб. док. н матермалов. Т.
1—2. Мн., 1968—71; Мдеологнческая дея-
тельноспь Компартнн Белорусснн, 1918—
1945: [Сб. док.]. Ч. 1. Мн., 1990.
Літл Андреев АМ. Борьба лмтовского
народа за Советскую власть (1918—1919 іт.).
М., 1954; Маргунскнй С.П. Созданне н
упроченне белорусской государственностм,
1917—1922. Мн., 1958; Шкляр Е.Н. Борь-
ба трудяшнхся Лнтовско-Белорусской ССР с
нностраннымн ннтервентамн н внутренней
контрреволюцмей (1918—1920 іт.). Мн., 1962;
Велнкнй Октябрь в судьбах белорусского н
лнтовского народов: (Матерналы межресп.
науч. конф., посвяш. 60-летмю образовання
Лнговско-Белорусской ССР). Мн., 1981;
Нностранная военная ннтервенцня в Бело-
русснн, 1917—1920. Мн., 1990; С е л н в а -
384
ЛІТОЎСКА
н о в П. А Укрепленне тыла Красной Армнн:
Деятельность Советов н ревкомов Белорус-
снв (1918—1920 гг ). Мн., 1987; Плато-
нов Р., Сташкевмч Н. К вопросу о
стаповленнм белорусской нацнональной го-
сударственноста // Октябрь 1917 м судьбы
полнтаческой оппознцнн. Гомель, 1993. Ч. 2;
Парысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн_, 1995.
Аляксандр Ціхаміраў.
ЛІтбЎСКА-БЕЛАРЎСКІ ЧЫРВбНЫ
жонд, гл. Выканаўчы аддзел Літвы.
ЛІТбЎСКА ВІЛЕНСКАЯ ГУБЁРНЯ,
назва Віленскай губерні да 1840.
ЛГГбЎСКАГА ПІЯНЁРНАГА БАТА
ЛЬЁНА ВЫСТУПЛЁННЕ 1825 Адбы
лося 24.12.1825 у мяст. Браньск Белас-
тоцкай вобл. (зараз на тэр. Польшчы)
пад кіраўніцтвам тайнай арг-цыі «Ваен-
ныя сябры» з мэтай сарваць прысягу ба-
тальёна цару Мікалаю I. План выступ-
лення распрацаваны 19—22 снеж. на
пасяджэннях к-та Таварыства ваен. сяб-
роў, у які ўваходзілі капітан К.Г. Ігельс
тром, паручнік АЛ.Вягелін і інш. 23
спеж. ўсе роты батальёна былі сабраны
ў Браньску. 24 снеж. ў 8 гадз раніцы
фарміраванні (1020 чал. з 1109 па спісе
батальёна) былі пастаўлены на зборным
месцы. Пасля зачьпання маніфеста аб
уступленні на прастол Мікалая I салда-
ты пад кіраўніцтвам ротных камандзіраў
адмовіліся ад прысягі. Камандзір ба-
тальёна Обручаў намагаўся пераканань
салдат прыняць прысягу, пагражаў ад-
правіць салдат у Сібір. Потым загадаў
ротам адправіцца на свае кватэры па
вёсках і паслаў у штаб корпуса данясен-
не. Члены тайнага т-ва спрабавалі пад-
няць іншыя палкі, але безвынікова. 25
снеж. ў Браньск прыбыў нач. штаба Лі-
тоўскага асобнага корпуса Н.А.Вельямі-
наў, які сабраў ротных камандзіраў, па-
казаў ім прадпісанне цэсарэвіча Кан-
станціна і загадаў «засведчыць ніжнім
чынам справядлівасць патрабуемай ад іх
прысягі». Гэта было выканана, і 26
снеж. батальён і яго каманды прынеслі
прысягу. Кіраўнікі выступлення былі
арыштаваны і пакараны ўладамі.
Літ:. Гл. пры арт. сВаенныя сябры».
Вячаслаў Шеед.
ЛІТбЎСКАЕ БЮРб ЦК КП(б)Б Існа
вала ў 2-й пал. 1920-х г. Праводзіла ідэ-
алагічную работу сярод літоўцаў БССР.
3 1926 сакратар А.Недварас (псеўд.
Ёнас Бучукас). У 1929 у Літ. бюро ўва-
ходзіў С.ІО.Матулайціс. 3 мая 1927 вы-
давала газ. «Каіігіопаж Агіо[а$» («Чыр
воны араты»). У 1927 пры Віцебскім і
Аршанскім акр. к-тах КП(б)Б існавалі
мясц. літ. бюро. У студз. 1928 Літ. бюро
ЦК КП(б)Б пры дапамозе Нацкамісіі
ЦВК БССР правяло ў Мінску 1-ы Усе-
бел. з’езд сялян-літоўцаў.
Ігар Карашчанка
ЛІтбЎСКАЕ БЮРО ЦК КПЗБ. Дзей-
нічала ў 1930—38. Створана ў канцы
1930 з мэтай акгывізацыі нелегальнай
прапаганды сярод паліг. насельніцтва
Віленшчыны. Пытанне пра стварэнне
бюро пастаўлена З.І.Ангарэцісам на III
канферэнцыі КПЗБ (1925). Зыходзячы з
таго, што ў некаторых паветах Вілен
скага ваяв. значную частку насельніцгва
складалі літоўцы, было выказана патра-
баванне аб самавызначэнні літ. насель-
ніцтва Віленшчыны аж да аддзялення
яго ад Польшчы. Пасля канферэнцыі
пачала выдавацца камуніст. л-ра на літ.
мове, узніклі парт. арг-цыі сярод літ.
насельніцтва. У канцы 1930 паводле ра-
шэння ЦК КПЗБ пры Віленскім акр.
к-це КПЗБ створана Л.б. ЦК КПЗБ, у
1931 пераўтворана ў Л.б. пры ЦК
КПЗБ. У бюро ўваходзілі І.П.Каросас
(сакратар), Я.Друта, Ю.Грыгулевіч,
К.Іоніс, ІО.Грышка, С.Вронка (з 1935).
Бюро мела секцыі па рабоце сярод ся-
лян, моладзі, падп. друкарню, дзе выда-
вала на ратапрынце газ. «Уаіхііісш
Ьаіьаз» («Сялянскі голас»), час. «Вагіка-
<1а» («Барыкада»), «Весііеуіх» («Бязбож
нік»), адозвы, брашуры; у 1934 выдадзе-
ны адзін нумар легальнай газ. «Ііпкк»
(«Паведамленне»). ЦК КПЗБ кіраваў
работай Л.б. праз сваіх прадстаўнікоў
І.Бернштэйна, С.Бергмана, І.Забаўска-
га, Ф.Цыгельніцкую. Л.б. супрацоўніча-
ла з легальнымі арг-цыямі бел. нац,-
вызв. руху. 3 1933 польск. ўлады ўзмац-
нілі рэпрэсіі супраць Л.б. У кастр. 1934
адбыўся судовы працэс пад назвай
«Справа Літоўскага камуністычнага бю-
ро». У 2-й пал. 1930-х г. Л.б. праводзіла
лінію на стварэнне антыакупац., дэ-
макр. нар. фронту ў краі. Існавала да
росйуску КПП і КПЗБ (1938).
Літ: Революцнонный пугь Компартан За-
падной Белорусснн (1921—1939 гг.). Мн..
1966; Внльнюсское подполье: Воспомннання
участнлков рев. двнженмя в Вмльнюсском
крае (1920—1939 гг.). Внльнюс, 1966.
Уладзімір Ладысеў.
ЛІТбЎСКАЕ ВАЁННАЕ ГУБЕРНА
ТАРСТВА, адм.-тэр. адзінка ў Рас. ім-
перыі ў 1800—30. У яго ўваходзілі ла
1801 Літоўская губерня, з 1801 Віленская
губерня і Гродзенская губерня. 3 1830 наз.
Віленскае генерал-губернатарства. Ваен-
ныя губернатары: М.І.Кутузаў (да 1801.
1809—12), Л.Л.Бенігсен (1801—06),
А.М.Рымскі-Корсакаў (1806—09.
1812—30).
ЛІтбЎСКАЕ ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНА
ТАРСТВА, адм.-тэр. адзінка ў Рас ім-
перыі ў 1794—1800. У яго ўваходзілі ў
1795—97 Віленская губерня і Слонімская
губерня, у 1797—1800 Літоўская губерня.
3 1800 наз. Літоўскае ваеннае губерна-
тарства. Генерал-іубернатары:
М.В.Рапнін (1794—98), Б.П.Дэ-Ласі
(1798—99), І.П.Горыч (1799), М.І.Кугу
заў (1799—1801).
ЛІТбЎСКА-РЎСКАЯ ДЗЯРЖАВА, наз
ва Вялікага княства Літоўскага ў рус.
гістарыяграфіі 19 — пач. 20 ст.
ЛІТ6ЎСКАЯ ГУБЁРНЯ, адм.-тэр.
адзінка ў Расійскай імперыі ў 1797—
1801. Цэнтр — г. Вільня. Утворана па-
водле імяннога ўказа ал 12(23). 12.1796
шляхам аб’яднання Віленскай і Слонім-
скай губ. у складзе 19 паветаў: Ашмян-
скага, Браслаўскага, Брэсцкага, Ваўка-
выскага, Віленскага, Вількамірскага,
Гродзенскага, Завілейскага, Кобрын-
скага, Ковенскага, Лідскага, Навагруд-
скага, Пружанскага, Расіенскага, Сло-
німскага, Трокскага, Упіцкага, Цяль-
шэўскага, Шавельскага. Нас. ў 1797 —
каля 1568,2 тыс. чал., у т.л. 1 млн. ся-
лян, 120 тыс. шляхты. У Л.г. было 19
гарадоў, 268 мястэчак, 23 632 вёскі, за-
сценкі, ваколіцы, 166 манастыроў, 634
царквы і касцёлы. Найб. дзярж. ўладан-
не — Слонімская эканомія (1724 два-
ры, 3321 рэвізская душа), з 1798 у па-
жыццёвым трыманні графа М.Е.Мніш-
кі Цэнтр. адміністрацыя — вярх. літ.
праўленне на чале з ген.-губернатарам
(намеснікам). Установы Л.г. пачалі афі-
цыйна працаваць 12(23).7.1797. Гал. Літ.
трыбунал (гал. губ. суд) праводзіў сесіі
пачаргова ў Вільні і Гродне. Афіцыйна
забаранялася смяротнае пакаранне. Да
10.11.1798 Л.г. кіраваў ген.-губернатар
М.В.Рапнін. Першы цывільны губерна
тар — Я.І.Булгакаў (1797—99), першы
губ. маршалак — Л.Тышкевіч. Указам
Аляксандра I ад 9(21).9.1801 Л.г. зноў
падзелена на Віленскую і Слонімскую
губ. [з 28.8(9.9).1802 Гродзенская губер-
ня]. Яўген Анішчанка.
ЛІтбЎСКАЯ ДУХбЎНАЯ СЕМІНА-
РЫЯ, сярэдняя рэліг. навуч. ўстанова ў
1828—45 у мяст. Жыровічы. Знаходзіла-
ся ў Жыровіцкім Свята-Успенскім муж-
чынскім манастыры. Створана на аснове
павятовага вучылішча па ініцыятыве чл.
уніяцкага дэпартамента Пецярбургскай
рымска-каталіцкай духоўнай акадэміі
Іосіфа Сямашкі, які меў намер падрых-
таваць у ссмінарыі новых святароў, якія
б падтрымалі збліжэнне, а потым і
аб’яднанне з правасл. царквой. Рэкта-
рам Л.л.с. прызначаны А.Зубко, інспек-
тарам — настаяцель манастыра архі-
мандрыт Міхаіл (Галубовіч). Вакол іх
згуртаваліся прафесары і выкладчыкі:
протаіерэі І.Гамалінкі, П.Янкоўскі,
М.Баброўскі, протапрэсвітэр А.Тупальс-
кі, архімандрыт ГЖалязоўскі. «Чытанні
аб веравызнаннях» і гісторыю Заходня-
рус. царквы выкладаў магістр Пецяр
бургскай духоўнай акадэміі ГГДабрахо-
таў. Вучэбныя планы былі набліжаныя
да ўзору Пецярбургскай семінарыі,
унутр. распарадак жыцця семінарыі ад-
павядаў правілам каталіцкіх духоўных
школ. Лепшых студэнтаў накіроўвалі ў
Пецярбургскую і Маскоўскую духоўныя
акадэміі для набыцця вышэйшай адука-
цыі. Л.д.с. стала цэнтрам па падрыхтоў-
цы да скасавання Брэсцкай уніі 1596. У
1835—36 больш за 200 святароў наведа-
лі Жыровічы з прапановамі аб аб’яд-
нанні з правасл. царквой. Пасля скаса
вання уніі Полацкім царкоўным саборам
1839 семінарыя стала праваслаўнай. У-
1845 пераведзена ў Вільню, дзе пераў-
творана ў Віленскую духоўную семіна-
рыю. У Жыровічах было створана Жы-
ровіцкае духоўнае вучылішча, якое пра-
існавала да 1915 (у 1-ю сусв. вайну эва-
куіравана).
Літ: Котовн ч Н.А. Псторнческве за-
385
ЛІТОЎСКАЯ
пнскн о Лмтовской духовной семлнарнн.
Внльна, 1878. Алесь Караль.
«ЛГГбЎСКАЯ МЁТРЫКА», міжнарод-
нае выданне кніг Метрыкі Вялікага
княства Літоўскага — дзярж. архіва
ВКЛ. Пагадненне пра выданне падпіса-
на паміж Ін-там гісторыі СССР АН
СССР і Ін-там гісторыі Польск. АН у
1980. Пазней да яго далучыліся Гал. ар-
хіў стараж. актаў у Варшаве, Цэнтр.
дзярж. архіў стараж. акгаў СССР у Мас
кве (цяпер Рас. дзярж. архіў стараж. ак-
таў), Гал. дырэкцыя дзярж. архіваў
Польшчы, Гал. архіўнае ўпраўленне
пры СМ СССР, ін-ты гісторыі АН Бе-
ларусі, Літвы, Украіны. Праграмай пра-
дугледжана выданне ў поўным аб’ёме
ненадрукаваных кніг Метрыкі, у Поль-
шчы — кніг Метрыкі, напісаных лацін-
скім алфавітам, у СССР — кірыліцай.
Да 1997 выдадзены 6 кніг. У Варшаве ў
1987 выйшла «Кніга сігілат 1709—1719»
(падрыхтаваў А.Рахуба) з фонду «Архіў
Радзівілаў» у Гал. архіве стараж. акгаў.
У кнізс коратка выкладзены змест даку-
ментаў, якія змацоўваліся пячаткай у
канцылярыі вял. канцлера ВКЛ: прыві-
леяў на дзярж. і мясц. пасады, на пада-
раванне маёнткаў, старостваў, пацвяр-
джэнне магдэбургскага права гарадам і
інш. Запісы на польск., зрэдку на лац.
мове. У 1989 у Варшаве выдадзены «Рэ-
естры падымнага Вялікага княства Лі-
тоўскага. Віленскае ваяводства 1690 г.»
(падрыхтаваў Рахуба). Кніга змяшчас
афіц. дакументы перапісу 1690, дзе пе-
ралічаны дома- і землеўласнікі Вілен-
скага ваяв. з паказаннем колькасці ды-
моў у гарадах і вёсках і велічыня адпа-
веднага падымнага падатку. Дакументы
на польск. і бел. мовах надрукаваны па
водле спісаў з Гал. архіва стараж. актаў.
У прадмове і ўступе выкладзена гісто-
рыя і функцыі дзярж. скарбу ВКЛ,
асаблівасці перапісаў насельніцтва ў
ВКЛ. У Вільнюсе выдадзены 4 кнігі
«Л.М.». «Кніга запісаў 5» (выйшла ў
1993, падрыхтаваў Э.Банёніс) змяшчае
тэкст т. зв. кнігі запісаў № 5 Метрыкі
ВКЛ з Рас. дзярж. архіва стараж. акгаў.
Дакументы кнігі: прывілеі на маёнткі,
на арэнду мыта і корчмаў, судовыя і па
сольскія дакументы, міжнар. дагаворы і
інш. акгы 1427—1506. Большасць даку-
ментаў на бел. мове, лацінамоўныя за-
бяспечаны перакладам на рус. мову. Ва
ўводзінах выкладзена псторыя Метрыкі
ВКЛ, гісторыя яе выдання, асаблівасці
кнігі № 5 Метрыкі. Кожны дакумеіп
забяспечаны каментарыямі. змешчаны
тэрміналагічны слоўнік. У 1995 выда-
дзена «Кніга судовых спраў 6» (падрых
таваў С.Лазутка), якая змяшчае тэкст т.
зв. кнігі судовых спраў № 6 з Рас.
дзярж. архіва стараж. актаў, судовыя да
кументы 1528—47 на бел. мове. У прад-
мове асветлена судовая справа ВКЛ, ся-
мейнае права, формы землеўладання,
запрыгоньванне сялян, прааналізаваны
сфера ўжытку бел. мовы, фармуляр су-
довых дакументаў. У 1995 выдадзена
«Кніга запісаў 8» (падрыхтаваў А.Балю-
ліс), у якой змешчаны тэкст т. зв. кнігі
запісаў № 8 з Рас. дзярж. архіва стараж.
акгаў, прывілеі вял. князёў, дакументы
гасп. і адм. кіравання 1499—1514 на
бел. мове. Кніга забяспечана камента-
рыямі да кожнага з дакументаў, тэрмі-
налагічным паказальнікам. У 1996 вы-
дадзена «Кніга перапісаў 7» (падрыхта-
ваў Балюліс), якая змяшчае тэкст т. зв.
«Кнігі перапісаў № 7» з Рас. дзярж. ар-
хіва стараж. акгаў, дакументы гасп. ўлі-
ку 1553—67 пра забеспячэнне войска ў
час Лівонскай вайны, спісы маскоўскіх
палонных з паказаннем іх рассялення ў
ВКЛ, фінансавыя дакументы, у тл. пра
аплату за рэдагаванне Статута ВКЛ 1566
і інш. (на бел. мове). Усе тамы выдання
«Л.М.» забяспечаны імяннымі і геагра-
фічнымі паказальнікамі.
ЛІТбЎСКАЯ праваслАўная епА-
РХІЯ. Існавала ў 1839—1922. Утворана
замест Літоўскай уніяцкай епархіі пасля
скасавання грэка-каталіцкай царквы
указам Сената 23.6.1839. У 1840 прылі-
чана да 2-га класа правасл. епархій (ат-
рымала клас архіепіскапіі). У 1840—42
у ёй адбыліся тэрытарыяльныя змены, у
выніку іх у Л.п.е. ўвайшлі 447 прыходаў
Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай
іуб. з амаль 700 тыс. прыхаджан. Да
1845 епіскапская кафедра знаходзілася ў
мяст. Жыровічы (цяпер у Слонімскім
р-не), з 1845 — у Вільні. На тэр. епархіі
дзейнічалі 11 манастыроў (9 мужчын-
скіх і 2 жаночыя), Літоўская духоўная
семінарыя. У 1890 Л.п.е. мела 506 пры-
ходскіх цэркваў, 1 160 300 вернікаў, у
1007 царк. школах навучалася 20 268
чалавек. Сярод свяшчэнна- і царкоў-
наслужыцеляў было 26 протаіерэяў, 538
святароў і 38 протадыяканаў, дыяканаў і
паддыяканаў, 592 псаломшчыкі, дзякі,
пеўчыя, званары, вартаўнікі. У 1900 тэр.
Гродзенскай губ. выдзелена ў асобную
Гродзенскую праваслаўную епархію. У
выніку скарацілася плошча Л.п.е., стала
менш храмаў, духавенства, вернікаў. На
1912 у епархіі было 5 сабораў, 200 пры-
ходскіх, 65 прыпісных, 26 дамовых цэр-
кваў, а таксама 103 царквы на могілках
і 58 капліц. У 1913 на тэр. епархіі дзей-
нічалі духоўная семінарыя, віленскія
духоўнае вучылішча, жаночае вучылі-
шча духоўнага ведамства, Марыінскае
епархіяльнае жаночае вучылішча. Да
1917 выходзілі «Лнтовскне епархналь-
ные ведомостн». У 1922 пры абвяшчэн-
ні аўтакефаліі Польскай правасл. цар-
квы на тэр. Зах. Беларусі, Зах. Украіны
і Сярэдняй Літвы створаны новыя
епархіі, Л.п.е. пераўтворана ў Вілен-
скую епархію. Архірэі, якія кіравалі
епархіяй, мелі тытул архіепіскапа Літоў-
скага і Віленскага. Імі былі Іосіф (Ся-
машка, 1839—68, з 1852 мітрапаліт),
Макарый (Булгакаў, 1868—79), Аляк-
сандр (Дабрынін, 1879—85), Алексій
(Платонаў, 1885—90), Данат (Бабінскі,
1890—94), Іеранім (Экзэмплярскі,
1894—98), Ювеналій (Папоўцаў, з
1898), Ціхан (В.І.Бялавін, 1914—17).
Літ.: Запнскн Ріоснфа, мнтроіюлмта лл-
товского. Т. 2. СПб., 1883; Отечественная
церковь по статмстнческнм данным с 1840—
41 по 1890—91. СПб., 1897; Кнпрнано-
в м ч Г.Я. Жнзнь йоснфа Семашкн, мнтро-
полнта лнтовского н внленского, м воссоедн-
ненне западнорусскнх унматов с православ-
ной церковью в 1839 г. 2 нзд. Внлыіа, 1897;
Н з в е к о в Н.Д. Нсторнческнй очерк со-
стояння православной церквн в Лнтовской
епархнн за время с 1839—1889 г. М., 1899 г.;
К о 1Ь ц к Уі. Коісіоіу гуХсЬодпіе па у.іепііасЬ
йатепеі Кгесхуроіроійе), 1772—1914. І.пЫіп,
1992. Валянціна Грыгор ’ева, Алена Філатаеа.
ЛІТбЎСКАЯ ТАРЬІБА, з 11.7 1918 Л і
тоўская Дзяржаўная Та-
р ы б а , прадстаўнічы орган літ. народа
і краёвай улады ў Літве ў 1917—20.
Выбрана на літ. канферэнцыі (18—
23-9-1917, Вільня) у складзе 20 чал.
(старшыня А.Сметана). Ставіла за мэту
адраджэнне ў этнагр. межах самастой-
най незалежнай Літ. лзяржавы, склікан-
не ў Вільні Устаноўчага сейма.
11.12.1917 абвясціла Дэкларацыю аб ад-
наўленні незалежнай Літ. дзяржавы са
сталіцай Вільня ў саюзе з Германіяй.
16.2.1918 абвясціла Дэкларацыю неза-
лежнасці Літвы. 23.3.1918 на аснове
Дэкларацыі Л.Т. ад 11.12.1917 Германія
прызнала незалежнасць Літвы. У кастр.
1918 герм. акупац. ўлады перадалі Л.Т.
грамадз. ўладу ў краі. 2.11.1918 Л.Т.
прыняла часовую канстытуцыю Літвы,
11.11.1918 сфарміравала 1-ы кабінет мі-
ністраў. У выніку ламоўленасці паміж
Л.Т. і Віленскай беларускай радай (ВБР),
у аснове якой ляжала ідэя стварэння
федэратыўнай Бел.-Літ. дзяржавы,
27.11.1918 у склад Л.Т. былі кааптаваны
6 прадстаўнікоў ВБР (В.Ластоўскі,
І.Луцкевіч, Я.Станкевіч, Д.Сямашка,
У.Талочка, К.Фалькевіч) і ўтворана
мін-ва бел. спраў (міністры: Я.Варонка
з 11.11.1918 да 19.6.1920, Сямашка з
19.6.1920 да 23.2.1923). 4.4.1919 Л.Т. ка-
аптавала прадстаўнікоў Бел. рады Гро-
дзеншчыны (выбрана на Бел. нац. кан-
грэсе Гродзенскага краю 1—3.12.1918,
выступала за далучэнне Гродзеншчыны
да Літвы) І.Карчынскага і Я.Бялецкага.
Пасля ўвядзення пасады прэзідэнта Літ-
вы ў крас. 1919 Л.Т. страціла свае зака-
надаўчыя функцыі. Фармальна праісна-
вала да склікання Устаноўчага сейма
15.5.1920.
Літ.: В а р о н к а -Я. Беларускі рух ад 1917
да 1920 г.: Кароткі агляд. 2 выд. Коўна, 1920;
Новый взгляд на нсторню Лмтвы. Каунас.
1991. Руслан Лобаў.
ЛГГбЎСКАЯ УНІЯЦКАЯ ЕПАРХІЯ
Існавала ў 1809—39, да 1828 вядома
таксама пад назвамі Віленская, Літоў-
ска-Віленская. Створана загадам імпе-
ратара Аляксандра I з паўн. і ўсх. час-
так Брэсцкай епархіі; уключала Вілен-
скую і Курляндскую губ., Бабруйскі,
Барысаўскі, Вілейскі, Дзісенскі, Мінскі
пав. Мінскай губ. У 1828 да яе далуча-
ны ўсе парафіі Брэсцкай і частка Луц-
кай епархіі. Адначасова Беларускай
епархіі (цэнтр — г. Полацк) перададзе-
ны тэр. Курляндскай губ., Бабруйскі,
Барысаўскі, Дзісенскі, Ігуменскі пав.
Мінскай губ. У 1828 тэр. Л.у.е. склада-
лася з Віленскай і Гродзенскай губ., Бе-
386
ЛІТОЎСКІ
ластоцкай вобл., Вілейскага, Мінскага,
Пінскага, Слуцкага пав. Мінскай губ.,
Дубенскага, Ковельскага, Крамянецка-
га, Луцкага, Ровенскага пав. Валынскай
губ. Цэнтр епархіі — г. Вільня, э
1828 — мяст. Жыровічы (цяпер у Сло-
німскім р-не). У 1811 налічвала 295
цэркваў, 333 святары і 308 852 прыха-
джаніны. Пасля тэрытарыяльных змен
(1828) колькасць прыходаў павялічыла-
ся да 779, святароў — да 735. Працава-
ла Літоўская духаўная семінарыя ў Жы-
ровічах. Скасавана ў сувяэі з ліквідацы-
яй уніяцкай царквы Полацкім царкоў-
ным саборам 1839, на яе тэр. ўтворана
Літоўская праваслаўная епархія. Пры
стварэнні Л.у.е. яе намінальным кіраў-
ніком лічыўся мітрапаліт І.Лісоўскі,
хоць фактычна ёю кіраваў да 1831 ві-
ленскі і літоўскі суфраган (гл. ў
арт. Епіскагі) Адрыян Галаўня. У 1832—
39 епархію ўзначальваў самастойны літ.
епіскап І.Сямашка.
Кр.: Акты, нэдаваемые Внленскою Архео-
графнческою комнссней. Т. 16. Внльна, 1'889;
Опмсанне документов архнва западнорусскнх
уннатскнх ммтрололмтов. Т. 2. СПб., 1907.
Літ.: Запнскм РІоснфа, ммтрополмга лм-
товского. Т. 1—3. СПб., 1883; Нкіогіа
Коісіоіа ч/ Роізсе. Т. 2, сх. 1. Рогпагі, 1979.
Сяргей Казуля.
ЛІтбЎСЮ АСбБНЫ кбРПУС (ЛАК),
вайсковае злучэнне ў рас. арміі ў
1817—31. Дыслацыраваўся на тэр. зах.
губерняў. Сфарміраваны 13.7.1817 з 2
пях. дывізій: 27-й (Беластоцкі, Брэсцкі,
Віленскі, Літоўскі пях. палкі, 47-ы і
48-ы егерскія палкі) і 28-й (Валынскі,
Жытомірскі, Мінскі, Падольскі палкі,
49-ы і 50-ы егерскія палкі) і 29-й артыл.
брыгады. Камплектаваўся пераважна з
ураджэнцаў Валынскай, Віленскай,
Гродзенскай, Мінскай, Падольскай губ.
і з Беластоцкай вобл. У 1817—20 у кор-
пус уключаны шэраг інш. вайсковых
часцей. Агульная колькасць вайскоўцаў
дасягала 40 тыс. чал. Галоўнакамандую-
чым лічыўся брат Аляксандра I Кан-
станцін Паўлавіч. У 1818 1-я уланская
дывізія перайменавана ў Літ. уланскую
дывізію і ўключана ў склад ЛАК. Па-
водле ўказа Аляксандра I ад 19.2.1824 у
корпусе арганізаваны Гродзенскі гусарскі
полк. Бабруйскі план дзекабрыстаў 1823
разлічваў на дапамогу корпуса. На пе-
рагаворах 1824 і 1825 прадстаўнікоў
Паўд. т-ва дзекабрыстаў і польскага
1Іатрыятычнага таварыства атрыманне
Полыпчай незалежнасці абумоўлівалася
падтрымкай рас. паўстанцаў ваен. сіла-
мі польскіх рэвалюцыянераў, у тл. ЛАК
(або яго нейтралізаЦыя). У 1825 у пал-
ках корпуса была створана тайная
арг-цыя вВаенныя сябры», якая падрых-
тавала Літоўскага піянернага батальёна
выступленне 1825. Пасля руска-турэц-
кай вайны 1828—29 ЛАК стаў 6-м
армейскім корпусам. Паводле ўказа Мі-
калая I ад 13.12.1830 ён увайшоў у дзей-
ную армію для падаўлення паўстання
1830—31. Корпус знаходзіўся бліжэй за
ўсіх да межаў Каралеўства Польскага
(штаб 24-й пях. дывізіі ў Гродне, 25-й
пях. дывізіі ў Брэсце). 6.2.1831 войскі
корпуса перайшлі польскую граніцу і
рушылі на Варшаву. Пасля паўстання ў
1831 корпус расфарміраваны.
Вячаслаў Швед.
ЛГГбЎСКІ ВААд. Ваад галоў-
ных абшчын Літоўскай
з я м л і, з’езд прадстаўнікоў яўр. аб-
шчын ВКЛ, вышэйшы орган яўр. аўта-
номіі. Дзейнічаў у 1623—1764. Створа-
ны з мэтай размеркавання падаткаў,
якія ўскладаліся каралеўскай уладай на
ўсё яўр. насельніцгва, паміж асобнымі
абшчынамі. Разглядаў таксама пытанні
школьнай адукацыі, гандлю, арэнды,
рэгламентацыі ў адзенні, правілы для
прыезджых і інш. Узбуджаў крыміналь-
ныя справы супраць асоб, якія прычы-
нілі крыўду абшчыне. Першапачаткова
ў Л.в. уваходзілі 3 абшчыны: брэсцкая,
іродзенская і пінская, з 1652 у дакумен-
тах згадваецца віленская, з 1691 —
слуцкая. Астатнія абшчыны не былі
прадстаўлены, аднак Л.в. прымаў ра-
шэнні і ад іх імя. У апошнія гады дзей-
насці Л.в. ў выбарах дэлегатаў прымалі
ўдзел толькі 0,7% ад усяго яўр. насель-
ніцтва ВКЛ: 91,3% пражывала не ў гэ-
тых гарадах і таму пазбаўлялася права
голасу, 6,9% не мелі права голасу з-за
нізкага сац.-эканам. статуса. Такая дыс-
крымінацыя дробных абшчын прыво-
дзіла да падачы з іх боку скаргаў у Літ.
каронны трыбунал. У 1764 Л.в. скасава-
ны пастановай сейма ў сувязі з рэфор-
мамі Станіслава Аўгуста Панятоўскага і
ўвядзеннем новай сістэмы падаткааб-
кладання яўрэяў Рэчы Паспалітай. Пра-
таколы Л.в. ў перакладзе на рус. мову
апублікаваны пад рэдакцыяй С.М.Дугі-
нова: «Абласны пінкас [актавая кніга)
Ваада галоўных яўрэйскіх абшчын Літ-
вы...» (1909—12, 1918—24).
ЛІтбЎСКІ ІІРАВІНЦЫЙЛЫІЫ КА-
МІТгЛ, цэнтр падрыхтоўкі і кіраўніц-
тва паўстаннем 1863—64 у Беларусі і
Літве, арганізацыйны цэнтр літ.-бел.
ечырвоных». Утвораны ў Вільні летам
1862 з Камітэта руху. У Л.п.к. уваходзі-
лі: Л.М.Звяждоўскі (старшыня да кастр.
1862), К.Каліноўскі, А.Банольдзі, Э.І.Вя-
рыга, Б.Ф.Длускі, АД.Залескі, З.Б.Чахо-
віч. Пасля ад’езду Звяждоўскага ў Мас-
кву ў кастр. 1862 к-т узначаліў Каліноў-
скі, у яго склад уведзены І.І.Козел з
Міншчыны. Прадстаўніком Цэнтр.
(Варшаўскага) нац. к-та ў Л.п.к. быў
Н.Дзюлеран. Афіц. орган Л.п.к. — газ.
«Сііапгйіеіу зугоЬосіу» («Сцяг свабоды»),
для сялян Каліноўскім і яго аднадумца-
мі выпускалася газ. вМужыцкая праў-
да». За рэв.-дэмакр. праграму ў к-це
паслядоўна змагаўся Каліноўскі. Пад
яго ўплывам к-т у перагаворах з Цэнтр.
нац. к-там адстойваў самастойнасць
Літвы і Беларусі, выказваўся за рэв. са-
юз з рус. народам. Л.п.к. ствараў свае
структурныя ячэйкі і арг-цыі ў бел. і
літ. губернях і паветах, збіраў грошы і
зброю, вёў агітацыю, наладжваў сувязі з
рэв. групамі ў арміі. 3 пачаткам паў
стання ў Полыдчы 20.1(1.2).1863 абвяс-
ціў сябе Часовым правінцыяльным урадам
Літвы і Беларусі.
Літ.: А в е й д е О. Показання н залнскм о
польском восстаннн 1863 г. М., 1961;
Смм рнов А.Ф. Восстанне 1863 г. в Лнтве
п Белорусснм. М., 1963; Революцнонный ію-
дьем в Лнтве п Белорусснн в 1861—1862 іт.:
Матерналы н док. М., 1964; Восстанне в Лмт-
ве п Белорусснм 1863—1864 іт. М., 1965.
Генадзь Кісялёў.
ЛІТбЎСКІЯ ВОЙСКІ 1812, узброеныя
сілы, якія былі сфарміраваны Камісіяй
Часовага ўрада Вялікага княства Літоў-
скага на тэрыторыі 4 дэпартаментаў у
час вайны 1812 і прынялі ў ёй удзел на
баку Францыі. Загадам ад 17 ліп. Напа-
леон даручыў ваен. к-ту Часовага ўрада
на чале з кн. А.Сапегам (пасля яго
смерці ген. Грабоўскі) арганізаваць 5
пях. і 4 кав. палкі і выдзеліў 500 тыс.
франкаў. 6 жн. ваен. к-т прыняў паста-
нову пра набор на 6-гадовую службу ў
пяхоту 10 тыс. рэкрутаў з мужчын 17—
34 гадоў. 13 жн. ваен. к-т прыняў паста-
нову пра набор 4 тыс. чал. у кавалерыю.
Былі створаны 4 уланскія палкі. Былі
таксама арганізаваны 3-і гвардз. легка-
конны полк і татарскі эскадрон. Да
снежня арганізаваны 3 егерскія батальё-
ны з паляўнічых і палясоўшчыкаў. 24
кастр. Камісія Часовага ўрада аб’явіла
аб стварэнні нар. гвардыі (старожы) у
дэпартаменцкіх цэнтрах і ў нас. пун-
кгах, якія мелі магдэбургскае права.
Асобныя прадстаўнікі шляхты арганіза-
валі палкі за свой кошт: І.Манюшка —
21-ы конна-егерскі полк, Л.Пац і Д.Ра-
дзівіл — уланскія палкі, МАбрамо-
віч — полк літ. іусараў, Любаўскі —
полк конных стральцоў, Р.Тызенгаўз —
конна-артыл. роту. 13 ліп. Напалеон
выдаў дэкрэт аб фарміраванні ў паветах
жандарскіх рот (ад 50 да 107 чал.). У
пач. кастр. Л.в. мелі каля 20 тыс. чал.
без уліку палкоў і часцей, якія фарміра-
валіся. Ген.-інспекгарам арміі быў дыві-
зіённы генерал кн. Р.Гедройц, інспекта-
рам пяхоты — брыгадны ген. Несялоў-
скі, інспекгарам кавалерыі — Ю.Ваў-
ржэцкі. Першым прыняў бой 3-і гвардз.
легкаконны полк пад Слонімам (1
ліст.), дзе быў разбіты. Войскі ВКЛ
удзельнічалі ў пераправе цераз Бярэзі-
ну, пакінуўшы Вільню, адышлі да Вар-
шавы і Кёнігсберга. Далей яны адступа-
лі з баямі разам з напалеонаўскім вой-
скам праз Польшчу і Германію да
Францыі, страціўшы забітымі і палон-
нымі пераважную болыпасць асабовага
саставу. Пасля Парыжскага міру 1815
рэшткі арміі ВКЛ у складзе польскага
корпуса былі ўключаны ў армію Цар-
ства Польскага (у Рас. імперыі). У 1818,
калі скончыўся тэрмін службы, вай-
скоўцы ВКЛ вярнуліся дадому.
Літ.: Кудряшов Н. Вооруженные см-
лы Лнтовского княжества 1812. Мн., 1991;
Ружанец А. Літоўска-беларускае войска
цэсара Напалеона // Бел. мінуўшчына. 1995.
№ 1; Таляронак С, Блінец А.
Апошняя армія ВКЛ (1812—1814 гг.) // Бел.
гіст. часоп. 1996. № 2. Вячаслаў Швед.
ЛІТ6ЎСКІЯ ДВАРЫ, дыпламатычныя
і купецкія двары, што існавалі ў Маскве
ў 15—17 ст.
387
ЛІТУАНО
Літоўскі пасольскі двор
(Панскі, Польскі двор), існаваў у 16—
17 ст. Першы вядомы пасольскі двор
ВКЛ размяшчаўся на Успенскім яры,
паміж вул. Нікіцінскай і Цвярской. У
1520-я г. тут пабудаваны двор для імпе-
ратарскіх паслоў, у 1530-я г. ён адведзе-
ны для паслоў ВКЛ, з таго часу назы-
ваўся Літ. пасольскім дваром. У 1560-я
г. пасольскі двор пераведзепы на Пак-
роўку каля Паганага стаўка (цяпер
Чыстыя Пруды). Не пазней 1601 размя-
шчаўся на вул. Ільінка ў Кітай-горадзе,
туг пабудаваны мураваны 3-павярховы
будынак з галерэяй і вял. агароджанай
тэрыгорыяй. Ліквідаваны ў сярэдзіне 17
ст. паводле ўказа цара Міхаіла Фёдара-
віча.
Літоўскі купецкі двор, існаваў
з 15 ст. на вул. Ільінка ў Кітай-горадзе як
Старапанскі (Панскі) двор. 3 1508 размя-
шчаўся ў раёне Варварскага крыжа (цяпер
вул. Разіна). Тут купцы з ВКЛ і Польшчы вя-
лі аптовы і рознічны гандаль сваімі таварамі,
для чаго былі створаны Панскі рад і Смален-
скі іншаземны суконны рад У канцы 16 ст.
купецкі двор перанесены да царквы Грэбнеў-
скай Божай Маці (на Лубянскай пл.), дзе
створаны Панскі новы, або Літ. гасціны,
двор. Праіснаваў да 2-й пал. 17 ст.
Генадзь ІІрыбытка.
лггбўцы (саманазва Ііеіцуіаі, лету-
вяй), народ балцкай моўнай ірупы, асн.
насельніцтва Літоўскай Рэспублікі. Га-
вораць на літоўскай мове. На Беларусі
жыве 7,6 тыс. чал. (перапіс 1989).
Фарміраванне літ. этнасу адбывалася
на тэр. сучаснай Літвы і паўн.-зах. Бе-
ларусі. Этнічныя групы (субэтнасы) Л.
утварыліся на базе стараж. этнакультур-
ных арэалаў, якія склаліся ў 1-й пал. —
сярэдзіне 1-га тысячагоддзя н.э.: куль-
туры грунтавых пахаванняў (продкі жэ-
майтаў і, верагодна, зах. аўкштайтаў) і
культуры ўсх.-літ. курганоў (продкі аў-
кштайтаў-дзукаў). Носьбіты апошняй,
відаць, ужывалі саманазву «Літува» (гл.
Літва летапісная), ад якой паходзіць
сучасная назва Л. Да нядаўняга часу па-
ходжанне продкаў Л. даследчыкі звязва-
лі з культурай штрыхаванай керамікі.
Новыя археал. звесгкі сведчаць, што
ключавы імпульс у этнагенезе Л. звяза-
ны з культурай зах.-балцкіх курганоў
(на тэр. Усх. Прусіі), насельніцтва якой
у 2—5 ст. пачало актыўна пранікаць у
арэал культуры штрыхаванай керамікі і,
верагодна, асімілявала мясц. насельніц-
тва. Ва ўтварэнні культуры ўсх.-літ. кур-
ганоў не выключана і пэўная роля слав.
кампанента. Акгыўны ўдзел прымала і
нейкая група, якая папярэдне была за-
хоплена працэсам перасялення народаў
і ўдзельнічала ў дунайскіх міграцыях.
Магчыма, адгалоскі гэтых падзей знай-
ішіі адлюстраванне ў паданні пра рым-
скае паходжанне пануючага класа Л.,
гістарычна зафіксаваным з 15 ст. У пач.
12 ст. племянныя княствы продкаў Л.
(Літва летапісная і Жамойць) былі ўжо
аб’яднаны пад вярх. уладай адзінай ды-
настыі ўсх.-літ. паходжання. Пасля
ўтварэння Вялікага княства Літоўскага
пачаўся працэс паступовага зліцця эт-
нічных груп Л. у агульную народнасць,
якому спрыяла прыняцце каталіцтва ў
Літве (Аўкштайціі і ў балцкіх арэалах у
Беларусі, напр. у Абольцах) у 1387 і ў
Жамойці ў 1413. У ходзе гэтага працэсу
асіміляваны і некат. інш. балцкія пля-
мёны: паўн. прусы (скалвы, надрувы) і
яцвягі (дайноўЦы, судовы), паўд. куршы,
земгалы. Працэс кансалідацыі ішоў пас-
тупова: яшчэ ў 16 і 17 ст. пад Л. звы-
чайна разумелі толькі аўкштайтаў. Час-
тка Л.-аўкштайтаў разам з насельніц-
твам бел. Панямоння наз. літвінамі,
аб’ядноўваючы такім чынам пад адным
палітонімам часткі двух розных этнасаў.
Каб пазбегнуць блытаніны, некат. бел
аўтары прапаноўваюць наз. Л. жамойта-
мі ці летувісамі, аднак гэта практыка не
стала агульнапрынятай. У перыяд ВКЛ
арэал рассялення Л. (уключаючы жэ-
майтаў) быў шырэйшы за сучасны і
ахопліваў прылеглыя да літ. мяжы тэр.
сучаснай Гродзенскай вобл. Гістарычна,
і тапанімічна зафіксаваны месны кам-
пактнага пражывання Л. далей на У: у
вёсках з назвай Літва ў верхнім Паня-
монні ці з характэрна літ. назвамі тыпу
Бакшты, Жвірблевічы на Міншчыне і
інш. У час панавання гіпотэзы пра на-
сельніцтва штрыхаванай керамікі куль-
туры як прамых продкаў Л. гэтыя фак-
ты лічыліся сведчаннем захавання не-
асіміляваных проталіт. арэалаў. Цяпер
болыц вераіодна тое, што літ. насель-
ніцтва па-за межамі асн. арэалу ўсх.-літ.
курганоў з’явілася ў выніку міграцый,
асабліва пры перамяшчэннях паміж
уладаннямі аднаго феадала, які меў
падданых і ў Літве і на Беларусі. Адна-
часова і карэнная тэр. Л. была аб’ектам
слав. міграцыі, асабліва моцнай вакол
Вільні. Л. складалі меншасць насель-
ніцтва ВКЛ, да 2-й пал. 16 ст. не мелі
ўласнай пісьмовасці. Шматлікая арыс-
такратыя літ. паходжання мела тэндэн-
цыю да абеларушвання, з 17 ст. — да
паланізацыі. Тая ж тэндэнцыя назірала-
ся і сярод гар. насельніцтва. Моцны
культурны ўплыў беларусаў адчувалі
Л.-сяляне дзукі. Да канна 19 ст гэта
прывяло да суцэльнай беларусізацыі Ві-
ленскага краю. Напэўна, кампакгныя
масівы беларускамоўных католікаў на
Пн Гродзеншчыны і на Віленшчыне
(якія часта лічаць сябе палякамі) з’яў-
ляюцца нашчадкамі беларусізаваных Л.
Яшчэ ў 1-й пал. 20 ст. некаторыя жыха-
ры такіх абшараў (у Ашмянскім, Гро-
дзенскім, Лідскім і Слонімскім пав.)
памяталі, што іх бацькі ці дзяды раз-
маўлялі на літ. мове, якую яны ўжо не
ведаюць. Пра гэта сведчаць і прозвішчы
літ. паходжання. У канцы 1870 — пач.
1890-х г. адзначана перасяленне Л. на
ўсх. і паўн.-ўсх. землі Беларусі. У 1897
кампактныя групы Л. жылі ў Лідскім
(17 285 чал.), Ашмянскім (8754), Гро-
дзенскім (2814), Аршанскім (каля 1400),
Сенненскім (каля 800), Чавускім (каля
500), Барысаўскім (больш за 400) пав.
Займаліся яны земляробствам, ткац-
твам. Перад 1-й сусв. вайной толькі на
У Беларусі жыло каля 10 тыс. Л. У час
вайны ў выніку міграцыі з этнічнай
Літвы павялічылася колькасць Л.-гара-
джан У 1919—20 існавала Літоўска-Бе-
ларуская Савецкая Сацыялістычная Рэс-
публіка. Паводле перапісу 1926 Л. у
БССР было 6564 чал., у т.л. да 2 тыс.
гараджан (Віцебск, Барысаў, Гомель,
Мінск). Да 65% іх жыло ў Барысаўскім,
Дубровенсюм, Крупскім, Лёзненскім,
Мсціслаўскім, Полацкім, Сенненскім,
Ушацкім, Чавускім р-нах. Да калекты-
візацыі Л. БССР утваралі больш за 50
асобных нас. пунктаў: в. Малькаўка
Расненскага, пазней Мсціслаўскага, в.
Сафійск Чавускага р-наў, група вёсак у
Верацейскім с/с Дубровенскага р-на і
інш. У месцах кампактнага рассялення
Л. у 1920—30-я г. існавалі нац. калгасы
(6 у 1934). 3 1928 да вясны 1939 існаваў
Малькаўскі літ. нац. сельсавет. Дзейні-
чалі нац. школы: 2 у 1925—26, 12 у
1929, 10 у 1931—32, 13 у 1934—35, 9 у
1936, а таксама нац.-змеша-ныя: 1 літ.-
латышская і 1 бел.-літоўская (1936). 3
1928 існавала літ. секцыя Бел. асацыя
цыі пралетарскіх пісьменнікаў (з 1932
СП БССР). 3 1927 у Інбелкульце (з
1929 у АН Беларусі) працавала кафедра
гісторыі Літвы, з 1929 — літ. сектар
АН, з чэрв. 1933 — літ. секцыя Ін-та
нацменшасцей АН БССР. Пры ЦК
КП(б)Б існавала Літ. бюро. У Мінску і
Віцебску працавалі літ. рабочыя клубы.
У 1927—37 у Мінску выдавалася газ. на
літ. мове «Капёопаж Агіо)аь» («Чырво-
ны араты»), радыёстанцыя «Савецкая
Беларусь» трансліравала перадачы на
літ. мове. 3 1932 існаваў літ. сектар пры
Белдзяржвыдавентве, выдаваліся пад-
ручнікі і л-ра на літ. мове, у тл. «Нацы-
янальна-культурнае будаўніцтва сярод
літоўскіх працоўных мас Савецкай Бе
ларусі» (1932, на літ. мове) і «Літоўцы ў
Савецкай Беларусі» (1935, на бел. мове)
В.Скардзіса, «Беларуска-літоўскі і рус-
ка-літоўскі тэрміналагічны слоўнік»
(1934) В.Копкі і інш. У 1937—38 нац.
арг-цыі скасаваны, многія Л. рэпрэсіра-
ваны; колькасць Л. у БССР зменшыла-
ся. На тэр. Зах. Беларусі ў 1920—30-я г.
дзейнічала літоўскае культ.-асв. т-ва
«Куіа8» («Раніца»). У пасляваенны час,
пераважна ў 1950-я г., з месцаў кампак
тнага пражывання Л. на Беларусі адбы-
валася міграцыя ў Літ. ССР. Разам з
тым пэўная колькасць Л. перасялілася
на Беларусь. У 1970 Л. на Беларусі бы-
ло 8092 чал., у 1979 — 6993. Большасць
з іх жыве ў Гродзенскай вобл. — у Ас
травецкім і Воранаўскім р-нах. У гэтых
раёнах у 1957 створана 8 школ з выкла-
даннем літ. мовы, цяпер дзейнічаюць 3.
У в. Рымдзюны (Астравецкі р-н) буду-
ецца Літ. грамадска-культурны цэнтр.
Нягледзячы на актыўныя працэсы этна-
культ. збліжэння, літ. насельніцтва ў
многім захоўвае асаблівасці побыту і
культуры. Вячаслаў Насееіч, Ігар Карашчанка.
«літуАно-славіка познанійн-
СІА» («ГіІцапоЗІауіса Рокпапіепяа»,
«Пазнанская літуана-славістыка»), не-
перыядычнае выданне Інстытута гіс-
торыі універсітэта імя А.Міцкевіча ў
Познані. У 1985—95 выдадзена 6 тамоў.
388
ЛІТУРГІЧНЫЯ
ІІублікацыі прысвечаны мінуўшчыне
зямель ВКЛ. У раздзеле «Класічная лі-
туаніка» перадрукаваны даследаванні
Г-Лаўмянскага, У.Сямковіча, У.Татарке-
віча і інш. Публікуюцца навук. і навук.-
палемічныя артыкулы па розных галі-
нах паліт., сац., гасп. гісторыі, гіст. геа-
графіі і дзмаграфіі, гісторыі культуры, у
тл. працы ЕДайнаўскаса «Аўтэнтыч-
пасць крэўскага акта», П.Бараўскага
«Прававы стан татар у Вялікім княстве
Літоўскім» (т. 2, 1987), М.Б.Тапольскай
«Друкаваная польская кніга ў культуры
Вялікага княства Літоўскага на мяжы
рэнесансу і барока (1553—1654)» (т. 6,
1995), ЕДойкі «Польскія і літоўскія ха-
ругвы ў бітве пал Грунвальдам» (т. 3,
1989), А.Янкевічэне «Гатычная сакраль-
ная архітэктура Літвы і Беларусі», Е.Па-
шэнды «Езуіцкі калегіум у Мінску» (т.
5, 1992), Я.Нікодэма «Спрэчкі пра кара-
наныю вялікага князя Літвы Вітаўта ў
1429—1430 гадах», Б.Юдковяк «3 гісто-
рыі нясвіжскай друкарні ў XVIII стагод-
дзі» (т. 6, 1995) і інш. У выданні публі-
куюцца агляды л-ры і рэцэнзіі, у т.л. на
працы бел. аўтараў. Генадзь Семянчук.
ЛІТУРГІЧНЫЯ КНІГІ, богаслу-
жэбныя кнігі, выданні, якімі ка-
рыстаюцца ў час богаслужэння асн.
хрысціянскія канфесіі. Падзяляюцца на
кнігі для прыватнага богаслужэння
(пры хрэсьбінах, шлюбе, адпяванні) і
кнігі для грамадскага богаслужэння ў
храмах.
У праваслаўі ла першай катэгорыі на-
лежаць Трэбнік, да другой — Служэб-
нік, Часаслоў (Часоўнік), Акгоіх. Трыо-
дзі (Посная і Цвятная), Мінеі (Месяч-
ная і Агульная), Стыхірары, Ірмалогіі і
інш. Біблейскія кнігі Апостал, Евангел-
ле, Псалтыр выкарыстоўваюцца і для
грамадскага і для прыватнага богаслу-
жэння. Перакладзены на царк.-слав.
мову з грэчаскай. У 11 — 1-й пал. 18
ст. ў правасл. царкве на Беларусі дзей-
нічаў Статут канстанцінопальскіх хра-
маў — Гыпікон, які прадугледжваў
комплекс кніг, якія бяруць пачатак ад
кірыла-мяфодзіеўскай традыцыі: Еван-
гелле, Апостал, Псалтыр, Парамійнік,
Эўхалагіён (Служэбнік і Трэбнік), спеў-
ныя зборнікі і інш. У 15 ст. асн. рэгуля-
тарам Л.к. стаў Ерусалімскі Статут. па-
водле якога Л.к. чытаюпца ў час наба-
жэнстваў і цяпер
Ва уніяцкай царкве пасля Брэсцкац
уніі 1596 працягвалі карыстацца пра-
васл. Л.к. Але ў Служэбнік на ўзор
рымска-каталшкіх імшалаў былі ўнесе-
ны пэўныя змены, якія закранулі пара-
дак літургіі і таінстваў. 25.3.1994 Святая
Кангрэгацыя Усходніх Цэркваў Ватыка-
на зацвердзіла бел. пераклады тэкстаў
літургіі, таінстваў, абрадаў пахавання
памерлых, службаў Часаслова, зробле-
ныя ў пач. 1990-х г. у Лондане.
У рымска-каталіцкай царкве гал. лі-
тургічнай кнігай з’яўляецца імшал
(тівваіе), які адпавядае Служэбніку і
М.Ліўшыц
змяшчае чын імшы (месы) каталшкай
літургіі. Поўны склад імшала пачаў
ужывацца з 9 ст., у 1563 на Трыдэнцкім
саборы прыняты новы імшал. Цяпер
карыстаюцца яго рэдакцыян 1634 МІ8-
$а1е Котапшп (Рымскі імшал). Сярод
інш. Л.к.: літургічная кніга Вгеуіагішп
(Брэвіярый), Кішаіе Котапшп (адпа-
веднік Трэбніка), Апіірітопагішп (збор
усіх спеваў). Да 2-га Ватыканскага сабо-
ра (1962—65) усе каталіцкія Л.к. выда-
валіся на лац. мове. На бел. землях дру-
каванне імшалаў пачалося ў 17 ст. (у
Вільні).
Літ: К а р с к н й Е. Западнорусскме пе-
реводы Псалтырн в XV—XVII вв. Варшава,
1896; Нікалаеў М. Палата кнігапісная
Рукапісная кніга на Беларусі ў X—XVIII ст.
Мн., 1993. Наталля Сазановіч.
ЛІЎШЫЦ Гілер Маркавіч [Мордухавіч;
25.6(8.7).1909, в. Дараганава Бабруйска-
га пав. Мінскай губ., цяпер у Асіповіц-
кім р-не — 27.6.1983], бел. гісторык і
філосаф. Д-р гіст. н. (1961) і д-р філас.
н. (1977). Праф. (1962). Засл. дзеяч на-
вукі БССР (1979). Скончыў Мінскі пед.
ін-т (1934) і выкладаў у ім. Удзельнік
Вял. Айч. вайны. 3 восені 1941 у Кзыл-
Ардзінскім пед. ін-це (Казахстан). 3
1944 выкладаў у БДУ. Вывучаў сац.-
эканам., паліт. становішча і ідэалогію
стараж. свету (пераважна Іудзеі і Рыма)
і сярэдневяковай Еўропы, пытанні на-
вук. атэізму і гісторыі філасофіі. Алзін з
буйнейшых даследчыкаў Кумранскіх
рукапісаў.
Тв.: Классовая борьба в Мудее м восстаняя
протнв Рнма. Мн., 1957; Кумранскяе рукопн-
сн н нх нсторнческое значенне. Мн., 1959;
Соцмально-по.тнтнческая борьба в Рмме 60-х
гт 1 в. до н.э. н заговор Катнлнны. Мн,
1960; Пронсхожденне хрнстманства в свете
рукопнсей Мертвого моря. Мн., 1967; Очер-
кн мстормографмм Бнблня н раннего хрнстм-
анства. Мн., 1970; Свободомыслне н матерн-
алкстнческая фнлософня в Западной Европе
(вгорая половнна XVII в.). Мн., 1975; Фран-
цузскме просветнтелн XVIII в. о релмгмн н
церквн. Мн., 1976; Реформашюнное двнже-
нне в Чехнн н Германнн. Мн., 1978; Атензм
русскнх революцяонных демокрагов. Мп ,
1979; Крнтнка ндеалнзма м релмгнн в трудах
Г.В.Плеханова. Мн., 1981.
Літ. Ботвннннк М. Г.М.Лнвшнц:
Мсторноір. очерк Мн., 1994.
Марат Батвчшік
ЛІЦВІНЫ, гл. Літвіны.
ЛІЦО ў п р а в е ВКЛ, след злачыпца
ці злачынства, рэчавы доказ, сама ўкра-
дзеная рэч. Разгляд справы і пакаранне
асобы, якую затрымалі на меспы зла-
чынства (на гарачым учынку), паводле
Статута ВКЛ 1588 праводзіліся ў двух-
тыднёвы тэрмін (т. зв ліцавы рок).
Афіцыйны агляд возным слядоў злачын-
ства называўся ліцаваннем. Мера пака-
рання залежала ад кошту ўкрадзеных
рэчаў і ад таго, колькі асоба зрабіла
крадзяжоў. Рэцыдывістаў і тых, каго
затрымалі на меспы з пакражай у руках,
судзілі больш сурова, аж да пакарання
смерцю. Статут дазваляў забіваць зло-
дзея на гарачым учынку. Генадзь Маслыка.
ЛІЦЫТ Ян Адамавіч (1898, хутар Леп-
келін Вендзенскага пав. Ліфляндскай
губ., цяпер Латвія — 22.6.1941), удзель-
нік Брэсцкай крэпасці абароны. Скончыў
Адэскую ваен. школу (1924), Мінскія
ваен. курсы. Удзельнік 1-й сусв. вайны.
Служыў у 5-м латышскім палку, які во-
сенню 1917 падтрымаў бальшавікоў. У
складзе асобай роты ў Петраградзе нёс
ахову СНК. 3 1918 у Чырв. Арміі,
удзельнік грамадз. вайны, ваяваў на
Паўд. і Зах. франтах, пазней займаў ка-
мандныя пасады. У канпы 1930-х г. у
выніку паліг. чыстак звольнены з арміі,
у 1940 прызваны зноў. У сак. 1941 маёр
Л. прызначаны камандзірам 455-га
стралк. палка, які быў дыслацыраваны ў
Брэсцкай крэпасці. Загінуў у баі.
Васіль Ласковіч.
ЛІЦЭЙ (грэч. Еукеіоп), сярэдняя або
вышэйшая навуч. ўстанова. У Рас. імпе-
рыі дзейнічалі з пач. 19 ст. як прывіле-
яваныя саслоўныя вучылішчы для дзя-
цей дваран, якія рыхтавалі дзярж. чы-
ноўнікаў для ўсіх ведамстваў, гал. чы-
нам для Мін-ва ўнутр. спраў. Найбольш
вядомыя Л .: Царскасельскі (1811—1917;
у 1844 перайменаваны ў Аляксандраўскі
і пераведзены з Царскага Сяла ў Пе-
цярбург), Дзямідаўскі ў Яраслаўлі
(1803—1918), Рышэльеўскі ў Адэсе
(1817—65), Крамянецкі (1819—34), Не-
жынскі (1820—75).
На Беларусі спробы алкрыцця Л. бы-
лі ў 1-й трэці 19 ст. У 1817—21 у Гомелі
існаваў праект адкрыцця агульнаадук.
Л. са статутам Царскасельскага і з тэр-
мінам навучання 6 гадоў Колькасць
выхаванцаў абмяжоўвалася 80 юнакамі
Праекг не ажыццёўлены з-за адмоўнага
стаўлення да яго папячыцеля Віленскай
навучальнай акругі кн. А.Ю.Чартарый-
скага. Пасля выгнання езуітаў у 1820 за
межы Рас. імперыі ў Полацку замест
Езуіцкай акадэміі кіраўніцтва Віленска-
га ун-та спрабавала арганізаваць 3-гадо-
вы юрыд. Л. са статутам Дзямідаўскага.
Аднак улады аддалі перавагу манаскаму
ордэну піяраў і дазволілі ім заснаваць у
ІІолацку ўласнае Вышэншае вучылі-
шча, якое дзейнічала да 1830. У 1826
праф. Пецярбургскага уп-та В.І.Сянкоў-
скі прапанаваў ураду адчыншь у Віцеб-
ску Бел. агульнаадук. Л. для Віцебскай і
Магілёўскай губ., які б займаў прамеж
кавае становішча паміж гімназіяй і
389
ЛОЕЎ
ун-там. Прапанова Сянкоўскага не бы-
ла разгледжана, таму што ён не карыс-
таўся даверам улад. Пры стварэнні ў
1829 Беларускай навучальнай акругі ўзнік
праекг арганізацыі ў Оршы Л. з філас. і
юрыд. аддзяленнямі. Але гэтаму пера-
шкодзіла паўстанне 1830—31 і засна-
ванне ў Кіеве ў 1834 ун-та; рас. ўлады
пабаяліся, што Л. можа стаць новым
цэнтрам барацьбы за адраджэнне Рэчы
Паспалітай. Пасля Кастр. рэвалюцыі
1917 Л. як навучальныя ўстановы лікві-
даваны. У 1990 у працэсе стварэння
«навучальных устаноў новага тыпу» ад-
роджаны і Л. На Беларусі Л. — прафе-
сійна арыентаваная ступень сярэдняй
школы з тэрмінам навучання 2—4 га-
ды, дзейнічаюць звычайна пры ВНУ.
Гал. іх задача — мэтанакіраваная пад-
рыхтоўка будучыу студэнтаў. У 1994/95
навуч. г. на Беларусі 21 Л.
Літ.: Капранова В.А. Становленне н
развкгне предуннверснтетской школы в Ев-
ропе. Мн., 1996; Самусік А.Ф. Праекгы
арганізацыі ліцэяў на Беларусі ў першай па-
лове XIX стагоддзя // Адукацыя і выхаванне.
1996. № 10. Андрэй Самусік.
ЛбВАН Стафан (Сцяпан) Рыгоравіч,
бел. атэіст і матэрыяліст 2-й пал. 16 ст.
Працаваў земскім суддзёй у Мазырскім
пав. У 1592 выкліканы («пазваны») у
Гал. трыбунал ВКЛ па скарзе С.В.Лозкі
(верагодна, мясц. шляхціц). У раней-
шых гіст. публікацыях пра Л. лічылася,
што гал. артыкулам яго абвінавачання
быў атэізм і матэрыялізм: «а нн Бога о
тройцн еднного не толко абыверыл, але
егце н нменем Божмм блюзннш, разу-
меючы н мовечн, же... м душн в чоло-
веку, раю м пекла нет, м судного дня не
будет н чоловек же, яко пес кровю албо
бндде сходмт, н штоколвек есть на све-
те, то все само пред себе...». Аднак да-
кумент, які мае назву «Позов одному
русскому секты епнкуровой» і адрасава-
ны Л. ад імя караля Рэчы Паспалітай
Жыгімонта ПІ, сведчыць, што Л. выклі-
каўся ў суд не за свае атэістычныя і ма-
гэрыялістычныя перакананні, а за тое,
што «ведле права м статуту» гэтыя пера-
кананні не дазваляюць яму займаць
дзярж. пасаду суддзі, на якой, як пад-
крэслівае кароль, павінен сялзець «чо-
ловек хрестнанскн». Суд павінен быў
вырашыць, ці мае права Л. займаць па-
саду суддзі. У канцы 16 ст. ў ВКЛ све-
тапогляд лічыўся прыватнай справай.
Становішча рэзка змянілася ў 2-й пал.
17 ст., калі атэізм стаў дзярж. злачын-
ствам, пра што сведчыць трагедыя
КЛышчынскага. Далейшы лёс Л. невя-
домы. Хутчэй за ўсё, ён да канца жыц-
ця заставаўся на сваёй пасадзе. Ёсць
меркаванне, што Л. і Ян Лавейка, ма-
зырскі маршалак, справа якога ў 1594
разглядалася ў судзе, адна і тая ж асоба,
хоць Лавейка і не абвінавачваўся ў атэ-
ізме і матэрыялізме. Характэрна, што
судовую справу ён выйграў і захаваў за
сабою «маршалкоўскі ўрад» (пасаду).
Літ.: Бодянскнй О.М. О понсках мо-
мх в Познанской публмчной бнблнотеке. М.,
1846; Мз нсторнн фнлософской н обіцествен-
но-полнтнческой мыслн Белорусснн: Йзбр.
пронзв. XVI — нач. XIX в. Мн_, 1962. С.
92—99; Очеркн нсторнн фнлософской м со-
цмологнческой мыслн Белорусснн (до 1917
г.). Мн., 1973. С. 100—103; Подокшмн
С. А Реформацня н обіцественная мысль Бе-
лорусснн н Лмтвы: (Вторая половнна XVI —
нач. XVII в.). Мн., 1970; Яго ж. Філасоф-
ская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад
Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага.
Мн., 1990. Сямён Падокшын.
Лбвы, л а в і т а , здабыванне звяроў і
птушак самалоўнымі прыладамі і пры-
стасаваннямі. У сярэдневякоўі агульная
назва палявання і паляўніцтва. На Бела-
русі вядомы са старажытнасці. Л. не
патрабавалі непасрэднай і пастаяннай
прысутнасці паляўнічага каля прылад і
прыстасаванняў, неабходна было толькі
перыядычна правяраць іх. Самалоўныя
прылады і прыстасаванні бываюць пе-
раносныя, або рухомыя (ступіцы, сту-
пы, кляпцы, пасткі, сілы, петлі, лоўчыя
сеткі і інш.), і нерухомыя (торгальі,
ашчэпы, ваўкоўні, лоўчыя ямы і інш ).
Паводле спосабу захопу і ўтрымання
рухомыя Л. падзяляюцца на тыя, што
ўшчамляюць (ловяць звера за лапу), і
тыя, што душаць (ловяць за галаву,
шыю, тулава).
Літ.: Т е р е х н н С.Ф. Охота в Белорус-
снн Мн., 1986. С. 67—68. Васіль Бацяеў.
ЛбдКА, назва рачных суднаў розных
тыпаў, памераў і канструкцыі. Вядома з
глыбокай старажытнасці. Упершыню
ўпамінаецца ў летапісах 13 ст. У перыяд
позняга феадалізму паступова страціла
збіральнае, абагульняльнае значэнне. 3
19 ст. Л. называлі невял. судна для ры-
балоўства, плытагонства, палявання,
мясц. перавозак людзей і грузаў. Вядо-
мы Л. двух тыпаў: выдзеўбаныя адна-
дрэўкі (човен,' камяга, дуб, шугалея) і
дашчаныя (лодка, дашчанік, чайка).
Выдзеўбаныя Л. паводле археал. дасле-
даванняў вядомы з 7—6-га тыс. да н.э.
У якаспі асн. матэрыялу для іх вырабу
выкарыстоўваўся дуб, таму, магчыма,
вял. Л. на Палессі да нашага часу назы-
ваюць «дубамі». Дашчаныя Л. пачалі
рабіць у 2-й пал. 19 ст. Дзякуючы сваёй
зручнасці, лёгкасці, устойлівасці яны
амаль поўнасцю выцеснілі аднадрэўкі.
ЛОЕВА ГАРА, назва г.п. Лоева ў пісь-
мовых крыніцах 16 ст.
лбЕЎ, гар. пасёлак, цэнтр Лоеўскага
раёна. Прыстань на правым беразе
Дняпра ў вусці р. Сож. За 92 км на Пд
ад Гомеля, 60 км ад чыг. ст. Рэчыца на
лініі Гомель—Калінкавічы. Аўтадарога-
мі злучаны з Брагінам і Рэчыцай. 7,8
тыс. ж. (1997).
На месцы Л. існавалі стараж. паселі-
шча плямён мілаградскай культуры 7—3
ст. да н.э. і гарадзішча дрыгавічоў 11—
13 ст., якое належала Чарнігаўскаму
княству. 3 14 ст. ў складзе Кіеўскага
княства ў ВКЛ. У 14—18 ст. існаваў
Лоеўскі замак, вакол якога размяшчала-
ся паселішча. У пісьмовых крыніцах
яно ўпершыню ўпамінаецца ў 1505 як
Лоева Гара, калі крымскія татары пе-
раправіліся цераз Дняпро і дашчэнту
спалілі Л. Вядомы разбуральныя паходы
татар у 1506, 1536 і 1538. 3 канца 16 ст.
мястэчка і замак — цэнтр Лоеўскага
л
староства. У 1646 далучаны да Стара-
дубскага пав. Смаленскага ваяв. ВКЛ. У
час антыфеадальнай вайны 1648—51 на
Беларусі каля Л. адбыліся бітвы паміж
казацка-сял. атрадамі і войскам ВКЛ
(гл. Лоеўская бітва 1649, Лоеўская бітва
1651). У час вайны Расіі з Рэччу Паспа-
літай 1654—67 спустошаны. Паводле
Андросаўскага перамір ’я 1667 застаўся ў
ВКЛ, у Рэчыцкім пав. Мінскага ваяв. 3
1676 ва ўладанні войта рэчыцкага
М.С.Юдзіцкага. Да сярэдзіны 19 ст. на-
лежаў яго нашчадкам, потым перайшоў
да Лашчаў і Нарушэвічаў. 3 1793 у Рас.
імперыі, цэнтр воласці Рэчыцкага пав.
Мінскай іуб. У 1858 у Л. адбыліся хва-
ляванні сялян, выкліканыя ўвядзеннем
новай павіннасці (сплаў лесу) на ка-
рысць памешчыку. Для падаўлення хва-
ляванняў накіравана 300 салдат. У кан-
цы 19 ст. ў Л. 2 царквы, касцёл і сіна-
гога, штодня адбываліся кірмашы. У
1897 — 4667 ж., 251 двор, 9 млыноў, 24
крамы, гандл. канторы, школа, пашто-
вая станцыя. У пач. 20 ст. дзейнічалі
суднабудаўнічая верф, завод па вырабе
вохры, маслабойныя заводы. У вер.
1904 узнікла арг-цыя РСДРП, якая ўва-
ходзіла ў Палескі к-т РСДРП. У кастр.
1905 чарнасоценцы і паліцыя арганіза-
валі ў мястэчку яўр. паіром. У сак. 1917
створаны Савет рабочых дэпутатаў. Сав.
ўлада ўстаноўлена ў ліст. 1917, сфармі-
раваны атрад Чырв. гвардыі. 3 сак. 1918
да 1-й пал. студз. 1919 акупіраваны
герм. войскамі. Па дамоўленасці паміж
урадамі Германіі і Укр. Нар. Рэспублікі
ўвайшоў у склад апошняй. Паводле
Трэцяй Устаўнай Граматы ад 25.3.1918
лічыўся ўладамі Бел. Нар. Рэспублікі ў
яе складзе, але рэальна да студз. 1919 у
Л. існавала ўкр. адміністрацыя. Пасля
абвяшчэння БССР 1.1.1919 у Рэчыцкім
пав. Мінскай губ. БССР. 3 26.4.1919 у
Гомельскай губ. РСФСР. У маі—чэрв.
1920 акупіраваны польск. войскамі. У
час контрнаступлення войск Паўд.-Зах.
фронту каля Л. прарваліся кананеркі
Цняпроўскай ваен. флатыліі (гл. Лоеўскі
прарыў 1920). 3 снеж. 1926 у БССР,
цэнтр раёна. 3 27.9-1938 гар. пасёлак. У
Вял. Айч. вайну з 26.8.1941 акупіраваны
ням.-фаш. захопнікамі, якія ў Л. і раёне
загубілі 1635 чал. У ліст. 1942 у час рэй-
ду злучэнняў С.А.Каўпака і А.М.Сабу-
рава ўкр. партызаны пры дапамозе бел.
партызан разграмілі мясц. гарнізон і на
кароткі час авалодалі Л. Вызвалены
17.10.1943 войскамі Цэнтр. фронту пры
дапамозе бел. партызан у ходзе бітвы за
Дняпро 1943. У 1962—66 у Рэчыцкім
р-не. У 1972 — 5 тыс. ж. У Л. камбінат
буд. матэрыялаў, малаказавод, раённае
аграпрамысл. аб’яднанне. 2 сярэднія, 1
муз. школы, 3 дашкольныя ўстановы,
вучэбна-вытворчы камбінат, Дом куль-
туры, Дом дзіцячай творчасці, 2 аддз.
сувязі, 17 магазінаў, дзеючая царква.
Працуе Лоеўскі музей бітвы за Дняпро.
Брацкая магіла сав. воінаў і партызан,
магіла ахвяр фашызму. Помнік сав. воі-
390
ЛОЕЎСКА
нам і партызанам. Помнікі архітэкгу-
ры — 2 жылыя дамы канца 19 — пач.
20 ст. з элементамі неакласіцызму.
Анатоль Грыцкевіч.
ЛОЕЎСКАДЗЯІ’АЖЫЦКІЯ ВЫСТУ-
ІІЛЁННІ СЯЛЯН 1868—71, выступ
ленні сялян Лоеўскай і Дзяражыпкай
валасцей. Рэчыцкага пав. Мінскай губ.
ў адказ на перагляд выкупных актаў у
інтарэсах памешчыкаў. У 1864 сяляне
адмовіліся ўносіць аброкі ў павятовае
казначэйства. Іх выступленне было
жорстка задушана. У 1867 мясц. паме-
шчыкі Лашч і Нарушэвіч, незадаволе-
ныя памерамі выкупных плацяжоў, да-
магпіся іх перагляду. Праверачная камі-
сія адрэзала 1861 дзес. лепшай зямлі на
карысць памешчыкаў, а замест іх дала
сялянам 1329 дзес. непрыдатнай зямлі.
У выніку кошт сялянскіх участкаў вы-
рас у 3,5 раза, штогадовыя выкупныя
плацяжы павялічыліся на 5325 руб., а
выкупная пазыка — на 88 755 руб. Ся-
ляне не пагадзіліся, адмовіліся ўносіць
выкупныя плацяжы і аказалі супраціў-
ленне паліцыі. Да 1870 нядоімка склала
33,8 тыс. руб. У студз. 1870 адбылося
новае сутыкненне з паліцыяй, якая з’я-
вілася для правядзення вопісу і продажу
сял. маёмасці ў кошт нядоімкі. У сак.
1871 зроблена чарговая спроба апісаць і
прадаць маёмасць сялян. Але паліцыя і
салдаты (каля 200 чал.) пад націскам
натоўпу сялян (1 тыс. чал.) былі выму-
шаны адступіць. Ддя падаўлення сял.
хвалявання ў Лоеўскую і Дзяражыцкую
вол. ў маі 1871 былі накіраваны 2 страл-
ковыя батальёны і сотня казакоў. Разам
з імі прыбыў губернатар У.М.Токараў.
Адчуўшы сваё бяссілле, сяляне скарылі-
ся, пагадзіліся падпісаць выкупныя ак-
ты і пагасіць нядоімку.
Літ:. Кр у к У.П. Сялянскі рух на Белару-
сі 1864—1900 іт. Мн., 1993. Уладзімір Крук.
ЛОЕЎСКАЯ БІТВА 1649, бітва паміж
аб’яднаным казацка-сялянскім войскам
і войскам ВКЛ у час вызваленчай ан-
тыфеадальнай вайны 1648—51 на Украі-
не і Беларусі.
Каб не дапусціць войска ВКЛ на Ук-
раіну, Б.Хмяльніцкі накіраваў у раён
Лоева, да пераправы цераз Дняпро (т.
зв. «Лоеўская брама») 6-тысячны атрад
казакоў на чале з С.Падбайлам і Ф.Гар-
кушам, які замацаваўся ў сутоках Дняп-
ра і Сажа. Каб Лоеў не выкарыстала
войска ВКЛ у якасці крэпасці, ён быў
спалены. У ліп. 1649 6-тысячнае войска
ВКЛ на чале з гетманам польным Я.Ра-
дзівілам рушыла з-пад Рэчыцы да «Ло-
еўскай брамы». На дапамогу Падбайлу і
Гаркушу з Палесся выступіла 15-тыся-
чнае войска казакоў і сялян на чале з
М.Крычэўскім, на Бел. Палессі да яго
далучылася каля 15 тыс. сялян-паўстан-
цаў. Насустрач Крычэўскаму Я.Радзівіл
накіраваў конны атрад С.Камароўскага,
а астатняе войска ВКЛ пачало рыхта-
вацца да пераправы цераз Дняпро. Ка-
зацкія атрады. абмінуўшы авангард Ра-
дзівіла, 31 ліп. напалі на асн. яго сілы.
Бітва працягвалася з пераменным пос-
пехам, пакуль не вярнуўся атрад С.Ка-
мароўскага, які і вырашыў канчатковы
яе зыход. Казацка-сялянскае войска
было разгромлена, 8 тыс. чал. забіта, 3
тыс. чал. патанула ў Дняпры. Рэшткі
казакоў і сялян схаваліся ў лесе і зрабілі
засекі. Да іх далучыўся атрад Падбайлы.
Ноччу яны выйшлі з акружэння, але ў
баі былі канчаткова разбіты. Цяжка па-
ранены Крычэўскі трапіў у палон і праз
некалькі дзён памёр. Радзівіл, войска
якога панесла значныя страты, адышоў
да Рэчыцы. Л.б. атрымала розгалас у
Еўропе, пра яе намаляваны батальныя
сцэны, зроблена ссрыя габеленаў.
Літ:. Псторыя Беларускай ССР. Т. 1. Мн.,
1972. Анатоль Грыцкевіч.
ЛбЕЎСКАЯ БІТВА 1651, бітва паміж
войскам ВКЛ і казацкім войскам у час
вызваленчай антыфеадальнай вайны
1648—51 на Украіне і Беларусі.
Каб абараніць паўн.-ўсх. межы Украі-
ны і Кіеў ад войск ВКЛ, Б.Хмяльніцкі
накіраваў у раён Лоева, да пераправы
цераз Дняпро (т. зв. «Лоеўская брама»)
15-тысячнае войска з Чарнігаўскага і
Нежынскага палкоў на чале з ІЛ.Няба-
бам. Гетман польны Я.Радзівіл, сабраў-
шы паспалітае рушэнне і павятовыя ха-
ругвы, 29 чэрв. падышоў да Рэчыцы і
пачаў наступленне на Лоеў. 6 ліп. адбы-
лася бітва, ў выніку якой сам Нябаба,
амаль уся казацкая старшына і некалькі
тыс. казакоў былі забіты, частка ўзята ў
палон. Пераможцам дасталіся каля 20
баявых сцягоў праціўніка. Вынікам біт-
вы стаў паход Я.Радзівіла на Кіеў, які 4
вер. заняты без бою. 28 вер. Украіна
падпісала з Рэччу Паспалітай Белацар-
коўскі дагавор 1651.
Літ:. Летопнсь Самовмдца по новооткры-
тым спнскам. Кнев, 1878. Анатоль Грыцкевіч.
ЛОЕЎСКІ ЗАМАК. Існаваў у 14—18 ст.
на правым беразе Дняпра ў цэнтры г.
Лоеў. Пабудаваны на месцы паселішча
Лоева Гара мілаградскай культуры і га-
радзішча 11—13 ст. Меў форму паўкру-
га дыяметрам каля 125 м, быў умацава-
ны земляным валам і ровам, якія ўпіра-
ліся ў стромкі бераг ракі. 3 усх. боку,
дзе вал адсутнічаў, замак ахоўваўся вы-
сокім (каля 20 м) і крутым берагам
Дняпра, шырыня якога дасягала тут 400
м. Пад сценамі Л.з. знаходзілася най-
важнейшая пераправа, т. зв. «Татарскі
брод», які адчыняў крымскім татарам
шлях у глыб Беларусі. Дакументы
адзначаюць іх разбуральны маршрут у
1536 і 1538 у напрамку «на Лоеву Гару,
на Петрнковнчн м на Слуцко». Пасля
аднаго з разбурэнняў Лоева і замка кан-
цлер ВКЛ Леў Сапега «властным накла-
дом свонм замок н место на Лоевой Го-
ре на шляху татарском заложмл». Фак-
тычна гэта было аднаўленне горада і
замка, якія існавалі раней. Апісанні
ўмацаванняў Лоева не захаваліся. Толь-
кі на карце М.Струбіча за 1578 пазнача-
на высокая абарончая вежа. Як і ўсюды
ў той час на Беларусі, тут, верагодна,
былі традыцыйныя драўляныя вежы і
сцены-гародні. Паводле картаў 17—18
ст., умацаванні Л.з. існавалі да далучэн-
ня Усх. Беларусі да Рас. імперыі ў 1772.
Археал. даследаванні Л.з. праводзіў
М.А.Ткачоў (1980).
Літ: Т к а ч о ў М.А. Замкі і людзі. Мн.,
1991. Міхась Ткачоў.
ЛОЕЎСКІ МУЗЁЙ БІТВЫ ЗА ДНЯП-
рб Адкрыты ў 1985 у г. Лоеў на базе
матэрыялаў школьнага музея, сабраных
па ініцыятыве дырэкгара школы І.Р.Ер-
макова. Да 1990 філіял Бел. дзярж. му-
зея гісторыі Вял. Айч. вайны. Пл. эк-
спазіцыі 170 м2, 860 экспанатаў (1997).
Сабраныя матэрыялы прысвечаны бітве
за Дняпро на тэр. Гомельскай вобл. ў
кастр. 1943: фарсіраванне ракі, захоп
плацдармаў у Брагінскім, Камарынскім
і Лоеўскім р-нах войскамі 13, 61 і 65-й
армій Цэнтр. фронту. Сярод экспанатаў
падп. і франтавыя газеты, лістоўкі, аса-
бістыя рэчы, дакументы, узнагароды
воінаў, у тл. камандуючага 65-й арміяй
П.І.Батава. Прадстаўлены матэрыялы
аб узнікненні і дзейнасці партыз. і
падп. руху ў раёне, узаемадзеянні пар-
тызан з часцямі Чырв. Арміі пры фарсі-
раванні Дняпра, у т.л. асабістыя рэчы
сакратара Гомельскага падп. абкома
ЛКСМБ А.Дз. Рудака, камандзіра злу-
чэння партыз. атрадаў Сумскай вобл.
С.АКаўпака, партызан Лоеўскай брыга-
ды «За Радзіму». Адлюстраваны ўдзел
ураджэнцаў раёна Герояў Сав. Саюза
К.П. Грыба, А.П.Карпенкі, АВ.Казлова,
Дз.К. Марозава, Р.С.Пінчука ў Вял. Айч.
вайне, дэманструюцца матэрыялы пра
Герояў Сав. Саюза, якія вызначыліся
пры вызваленні раёна ад ням.-фаш. за-
хопнікаў. Вольга Краўцова.
ЛбЕЎСКІ ПРАРЫЎ 1920, прарыў 1-га
дывізіёна кананерак Дняпроўскай ваен-
най флатыліі праз умацаваны раён пра-
ціўніка на Дняпры каля Лоева ў савец-
ка-польскую вайну 1920. Асн. мэты апе-
рацыі — прайсці ўніз па Дняпры і за-
бяспечыць пераправу ўдарнай групы
12-й арміі Паўд.-Зах. фронту.
Узарваны мост каля Лоева перашка-
джаў праходу суцнаў. Каб адцягнуць ад
месца прарыву ўвагу праціўніка, маракі
флатыліі разам з падполыпчыкамі і пар-
тызанамі папсавалі лініі сувязі праціўні-
ка, разведалі праходы, напалі на сусед-
нія гарнізоны, наладзілі фалыпывую
пераправу на Пн ад Лоева. У ноч на
2.6.1920 дывізіён з 7 суднаў (нач.
М.Г.Сцяпанаў, камісар І.ФДанілаў, пад
аіульным кіраўніцтвам камандуючага
флатыліяй П.І.Смірнова) па Сажы ад в.
Карпаўка падышоў да Лоева і на світан-
ні з боем прарваўся праз участак з раз-
бураным мостам. Пры падтрымцы 57-й
дывізіі судны дасягнулі вусця Прыпяці і
ў раёне в. Печкі пачалі пераправу войск
Чырв. Арміі. За ўдзел у прарыве 4 суд-
ны (кананеркі «Малы», «Геройскі»,
«Мсцівы», тральшчык «Трал») узнагаро-
джаны ганаровымі Чырв. сцягамі, а іх
камацдзіры А.П.Эрдман, У.П.Стаянаў,
І.Ю.Гайліт, П.П.Салаўёў, а таксама
Смірноў — ордэнамі Чырв. Сцяга.
лбЕЎСКІ РАЁН. Размешчаны на ПдУ
Гомельскай вобл. Пл. 1 тыс. км2, на-
сельніцтва 12 тыс. чал. (1997). Цэнтр —
г.п. Лоеў Паверхня плоская ў межах
Прыдняпроўскай нізіны. Працякае р.
Дняпро з прытокамі Сож, Брагінка, Пе-
сачанка Пал лесам 34% тэр. раёна.
Праходзяпь аўтадароп Рэчыца—Лоеў—
Брапн, Брагін—Холмеч і інш У межах
раёна суднаходныя Дняпро і Сож
Утвораны 8.12.1926 у складзе Рэчыц-
кай акр , уключаў 25 сельсаветаў Алеш-
каўскі, Астраўскі, Баршчоўскі, Буда-
Петрыцкі, Бывалькаўскі, Вялікадуброў-
скі, Глушэцкі, Грохаўскі, Дзімамерыпкі,
Дзяражыцкі, Казярожскі, Карчомкаўскі,
Каўпенскі, Крупейкаўскі, Крывінскі,
Лоеўскі, Лутоўскі, Мохаўскі, Новамак-
рэцкі, Петрыцкі, Рудня-Жураўлёўскі,
Ручаеўскі, Сінскі, Сяўкоўскі, Цясноў-
скі 3 9 6.1927 па 26 7 1930 у Гомельскай
акрузе 4.8.1927 да раена далучаны 17
сельсаветаў ліквілаваных Дзятлавшкага
і Холмепкага р-наў У выніку рэаргані-
зацыі і ўзбуйнення сельсаветаў на
30 12 1927 у раёне 13 сельсаветаў 3
20.2.1938 Л.р. у Гомельскай вобл На
1.1.1941 уключаў г.п. Лоеў і 15 сельсаве-
таў: Баршчоўскі, Бывалькаўскі, Дзяра-
жыцкі, Казярожскі, Карпаўскі, Крупей-
каўскі, Ліпнякоўскі, Першамайскі, Пя-
рэдзельскі, Рудня-Марымонаўскі, Руча-
еўскі, Страдубскі, Уборкаўскі,
Хаткаўскі, Шарпілаўскі У Вял. Айч.
вайну з жн. 1941 акупіраваны ням,-
фаш захопнікамі, якія заіубілі ў Лоеве і
раене 1635 чал. У раене дзейнічалі Ло-
еўскія падп райкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ, партыз. брыгады Лоеўская «За
Радзіму», «Балыпавік», выдавалася
падп. газета «Наша перамога». Вызвале-
ны ў кастр. 1943 войскамі 65-й арміі
Цэнтр фронту ў ходзе бітвы за Дняпро
1943 25 12.1962 раен ліквідаваны, яго
тэр перададзена ў Рэчыцкі і Брагінскі
р-ны 30.7.1966 утвораны зноў На
1 1 1997 у раёне 81 нас. пункг, у тл. г.п.
Лоеў, 9 сельсаветаў: Бывалькаўскі Кар-
паўскі, Каўпенскі, Малінаўскі, Пярэ-
дзельскі, Ручаёўскі, Страдубскі, Сяўкоў-
скі, Уборкаўскі; 6 калгасаў, 6 саўгасаў
У раёне 7 сярэдніх, 6 базавых, 2 пачат-
ковыя, 2 муз. школы, вучэбна-вытвор-
чы камбінат, 9 дамоў культуры, 18
клубных устаноў, 28 бібліятэк, 4 балып
цы, 18 фельчарска-акушэрсюх пунктаў,
49 магазінаў, 21 аддз сувязі Выдаеіша
газ «Серп і молат» Помнію археалогц
гарадзішчы (Ліпнякі, Мохау, Чаплін, Яс-
трабка), паселішча ў в Старая Лутава,
бескурганныя мопльнікі (Мохау, Чап-
лін), курганны мопльнік у в Сінск.
Брацкія магілы сав. воінаў і партызан
(вёскі Бывалькі, Вазон, Дзяражычы,
Казярогі, Крупейкі, Ліпнякі, Малінаў-
ка, Міхалеўка, Новая Баршчоўка, Пярэ-
дзелка, Ручаёўка, Уборак, Хамінка,
Чаплін і інш), маплы ахвяр фашызму
(вескі Уборак, Хаткі). Помнік архітэк-
туры 1-й пал. 19 ст — сядзібны дом у
в Пярэдзелка, Курган Славы ў в Пярэ-
дзелка
ЛбЙКА Алег Антонавіч (н. 1 5 1931, г.
Слонім), бел. паэт, крытык, літ.-знавец,
празаік Чл.-кар. АН Ьеларусі (1989)
Д-р філал н. (1969), праф. (1971).
А.А.Лойка.
Скончыў БДУ (1953), дзе працуе з 1956
(з 1985 заг кафедры бел. л ры) Першы
зб. «На юначым шляху» (1959) Твор-
часці паэта ўласцівы спавядальная
шчырасць, глыбокая вера ў чалавека.
рамантычна-ўзнёслае светабачанне, ім-
кненне да вышынь духоўнасці. У многіх
творах — роздум нал складанымі праб-
лемамі часу. Распрацоўвае тэматыку
пст мінулага Беларусі, пачынаючы ад
ЛОЙКА
дагіст., дахрысціянсюх часоў (паэма
«Лясун», 1971 — спроба вылучыць нац
традыцыю нашых продкаў, вершы «I
былі багі», «Дзіўныя мы, аднак..»,
«Юравічы. Каля першабытнай стаянкі»,
«На Тураўскім замчышчы»), міжусоб-
ных войнаў Кіева і Полацка («Няміга»),
часоў барацьбы з тэўтонамі (паэма «Бе-
лая вежа», 1969), рыцарства («Балада
Трокскага замка»). Верш «Ефрасіння
Полацкая», цыкл «Лямантацыі Кірылы
Тураўскага» ўзнаўляюць памяць пра
бел. асветнікаў 12 ст. Вобраз гуманіста і
асветніка 16 ст. С Буднага стварыў у
вершах «Партрэт Сымона Буднага» і
«На гарадзішчы ў Лоску» Падзеі 1636,
звязаныя з імем Г Астрожскай, аллюс-
траваны ў «Баладзе пра перамытыя кос-
тачкі», вобраз аднаго з кіраўнікоў паў-
стання на Беларусі ў 1649 — у «Баладзе
пра Паддубскага», святога бел. 'правасл
царквы Афанасія Брэсцкага — у «Бала-
дзе пра Філіповіча». Паэма «Посах ду-
шы» (нап. ў 1996) пра Жыровіцкі ма-
настыр, лёсы праваслаўя, каталшызму і
уніяцтва на Беларусі 3 часоў прыгону
«Балада двух вяселляў», вершы «Абед
Л ЛОЙКА
Кацярыны П», «Верлібр Лойку-арлекі-
ну», «Верлібр Лойку — ткачу слуцкіх
паясоў». Драматызаваная паэма «Разві-
танне з радзімай» (1997) прысвечана
кампазітару і паліт. дзеячу, удзельніку
паўстання 1794 М.К.Агінскаму. Постаці
ўдзельнікаў патрыят. т-ва ў Віленскім
ун-це, якія ў пач. 19 ст. шукалі шляхі
сац. і нац. вызвалення роднага краю, у
вершы «Дуб філаматаў у Варончы»,
нац.-вызв. паўстання 1863—64 і яго кі-
раўнікоў — у вершах «Мілавіды. Пом-
нік ахвярам 1863 года», «Балада Сынко-
віцкай царквы». Крывавыя падзеі 1905 у
Мінску адлюстраваны ў «Баладзе Тра-
ецкай гары». А.Гурыновічу, Цётцы,
М.Багдановічу прысвечаны балады
«Каб не плакалі кАні», «Цётка. Трыз-
ненне 16 студзеня 1916 года», «Балада
васількоў». Гістарычна праўдзіва і эма-
цыянальна паказана ў яго творах Вял.
Айч. вайна, якую ён перажыў падлет-
кам (паэмы «Хлопец над вогненным
плёсам», 1963; «Агонь і кроў», 1965; «У
шэсць гадзін вечара пасля вайны»,
1985; драматызаваная паэма «Вясел-
ле — заўтра», 1993; балады «Юнак быў
з-пад Слоніма родам», «Балада пра мат-
чына сэрца», «Балада пра свойскі хлеб»,
«Балада пра жывы крыж», «Балада пра
камбрыга», «Балада пра партызанскага
камандзіра Булака», «Балада пра неў-
зарваную гранату», «Балада пра Лоеў і
котку» і інш.). Паэмы «Хаты пад чара-
піцаю» (1963) пра жыццё і праблемы
пасляваен. вёскі, «Песняй толькі на
свеце жыў я...» (1990) пра Я.Купалу. Ба-
лючыя, трагічныя старонкі айч. гісто-
рыі, звязаныя з лёсам роднай краіны,
народа, роднага слова, з культам асобы
і рэпрэсіямі гэтага часу, з чарнобыльс-
кай трагедыяй і інш., ён асэнсоўвае ў
вершах «Стансы», «Франтавікам»,
«Бацька народаў», «Курапаты», «Прай-
шлі мы паміж берый...», «Адылаўцам» і
інш. У дакументальна-маст. рамане-эсэ
«Як агонь, як вада...» (1982, асобнае
выд. 1984; пад назваю «Янка Купала» ў
серыі «Жыццё выдатных людзей», 1982)
стварыў складаны, псіхалагічна праўдзі-
вы, рамантызаваны, у многім трагічны
вобраз нар. песняра Беларусі. 2-я рэд.
рамана (1992) заснавана на апошніх ар-
хіўных знаходках і глыбей раскрывае
рэальную гіст. праўду жыцця, атмасфе-
ру складанага часу, калі жыў і тварыў
паэт. Інтэлекгуальна-філас. раман-эсэ
«Францыск Скарына, або Сонца мала-
дзіковае» (1990, Дзярж. прэмія Беларусі
імя Я.Коласа 1990, пад назваю «Скары-
на» ў серыі «Жыццё выдатных людзей»,
1989) на падставе глыбокага ведання
гіст., грамадска-паліт., філас., літ. жыц-
ця Еўропы 16 ст. раскрывае атмасферу
сярэдневякоўя, уваскрашае эпізоды
жыцця гуманіста і першадрукара ў По-
лацку, Вільні, Кракаве, Празе і інш.,
выяўляе месца і ролю Скарыны ў адра-
джэнскіх пераўтварэннях сваёй эпохі.
Аповесць «Скарына на Градчанах»
(1990) аб пражскім перыядзе жыцця і
дзейнасці асветніка. Амаль дэтэктыўная
аповесць-паэма «Кельты не ўміраюць...»
(1997) пра жыццё філолагаў, якія выву-
чаюць гіст. спадчыну Беларусі. Адзін са
складальнікаў хрэстаматыі «Беларуская
літаратура XIX ст.» (1971, 2-е выд.
1988). Аўтар дапаможніка для ВНУ
«Гісторыя беларускай літаратуры: Да-
кастрычніцкі перыяд» (ч. 1, 1977, ч. 2,
1980, 2-е выд., ч. 1—2, 1989). Яго да-
следаванне «Старабеларуская літарату-
ра» (нап. ў 1994—96) ахоплівае гісто-
рыю бел. прыгожага пісьменства ад ста-
раж. летапісаў і жыцій да Люблінскай
уніі 1569. Піша для дзяцей.
Тв.: Адам Міцкевіч і беларуская літаратура.
Мн., 1959; «Новая зямля» Якуба Коласа. Мн.,
1961; Беларуска-польскія літаратурныя ўзае-
масувязі ў XIX ст. Мн., 1963 (разам з Н.Пер-
кіным); Максім Багдановіч. Мн., 1966; Калі ў
дарозе ты...: Выбранае. Мн., 1971; Беларуская
паэзія пачатку XX стагоддзя. Мн., 1972;
Скрыжалі: Выбранае. Мн., 1981; Пралескі ў
акопах. Мн., 1987; Балады вайны і міру. Мн.,
1988; Посах душы. Мн., 1997; Традыцыі літа-
ратуры старажытнай Русі ў беларускай літара-
іуры: Дакастр. перыяд. Мн., 1982 (разам з
В.А.Чамярыцкім, А.Ф.Коршунавым); Бела-
рускія Сярэдневякоўе і Адраджэнне // Бел.
мова і літ. ў школе. 1991. № 5; Тытан рэфар-
мацыйнага руху Беларусі // Веснік БДУ. Сер.
4. 1993. № 1; У полымі не спалымнелы: Да
400-годдзя з дня смерці С.Буднага // Полы-
мя. 1993. № 9; Першым было «Слова» //
Крыніца. 1994. № 10; Зацнасць і слава Васіля
Цяпінскага // Тамсама. 1995. № 4; «Хай
спраўдзіцца воля Бога...»: Аповесць пра жыц-
цё Еўфрасінні Полацкай // Роднае слова.
1996. № 2; Ад Сярэднявечча да Адраджэння:
Сац.-гіст. абставіны развіцця бел. літ. XIV—
XVI ст. // Тамсама. № 3; «Узнаюць гэта ўсё
патомкі праз паперу!..»: Летапісанне перыяду
Вялікага княства Літоўскага // Тамсама. №
9—10. Янка Саламевіч.
ЛбЙКАЛеанід Вікенцьевіч (н. 1.3.1944,
в. Сакаўка Смалявіцкага р-на), бел. гіс-
торык. Канд. гіст. н. (1974). Скончыў
БДУ (1970). 3 1970 выкладчык, дацэнт,
нам. дэкана гіст. ф-та БДУ, з 1981 ды-
рэкгар Дома сав. навукі і кулыуры ў
Варшаве, саветнік Пасольства СССР у
Польшчы, з 1986 дацэнт, праф. Мін-
скай ВПШ (з 1990 Ін-та паліталогіі і
сац. кіравання), з 1991 выкладчык ка-
федры міжнар. адносін БДУ. 3 1993 гал.
рэдакгар час. «Беларуская мінуўшчы-
на», адначасова з 1996 заг. кафедры
дыпламатычнай і консульскай службы
БДУ. Даследуе гісторыю пасляваен.
Полыпчы і інш. краін Цэнтр. Еўропы,
міжнар. адносіны. Адзін з аўтараў і рэ-
дакгараў вучэбнага дапаможніка па гіс-
торыі Беларусі «Крыжовы шлях» (1993).
Тв.: Брпгады соцналнстнческого труда: йз
опыга стран соц. содружества. Мн., 1980;
Ммровая соцналнстнческая снстема: Даты,
факты, коммент. Мн., 1986 (разам з
В.В.Бянькоўскім); Мспытанне на прочность:
О-во польско-сов. дружбы: становленне н
развнтне. Мн., 1989; Мспытанне властью:
Урокн н выводы нз деятельностн ПОРП.
Мн., 1991; Полнтнческая борьба в Польше
(70—80 іт.). Мн„ 1995.
ЛбЙКА Міхаіл Фёдаравіч
[1(14).11.1892, мястэчка Ярэмічы Нава-
грудскага пав. Мінскай губ., цяпер вёс-
ка Карэліцкага р-на — 28.9.1937], бел.
эканаміст, географ, матэматык. Скон-
чыў агульнаадукацыйныя курсы
А.С.Чарняева ў Петраградзе (1912),
Маскоўскі ін-т нар. гаспадаркі імя
К.Маркса. 3 1921 у Маскве: заг. Бюро
бел. секцый Наркамасветы РСФСР,
прадстаўнік Наркамасветы БССР пры
Наркамасвеце РСФСР. У 1924 выклад-
чык геаірафіі на бел. секгары Камуніст.
ун-та нац. меншасцей Захаду. У сак.
1924 накіраваны Паўнамопным прад-
стаўніцтвам БССР пры ўрадзе РСФСР
на вучобу ў Ін-т нар. гаспадаркі. У
1920-я г. акгыўны ўдзельнік культ.
жыцця бел. студэнтаў у Маскве. У
1931—33 навук. сакратар, нам. дырэк-
тара Ін-та эканомікі АН БССР, аднача-
сова ў 1932—33 заг. кафедры эканам.
геаграфіі Мінскага пед. ін-та. Аўтар на-
вук. прац і падручнікаў па матэматыцы,
фізічнай і эканам. геаграфіі, пытаннях
эканам. раянавання БССР. У пач.
1930-х г. удзельнічаў у кампаніі па кры-
тыцы тэарэт. палажэнняў т. зв. нацыя-
нал-дэмакратызму ў галіне эканомікі. У
1935 сам абвінавачаны ў нацыянал-дэ-
макратызме і выключаны з партыі.
3.12.1936 арыштаваны, 22.9.1937 прыга-
вораны да вышэйшай меры пакарання.
Рэабілітаваны ў 1957 і 1990.
Тв.: Першыя крокі ў матэматыцы. Ч. 1. М.;
Л., 1924; Ч. 2—3. Мн., 1925—26; Магэматыка
(Працоўная кніга). Ч. 1—2. Мн., 1927; Бела-
руская ССР у задачах: Рабочая кніга па матэ-
матыцы. 2 выд. Мн., 1931; Наш калгас: Рабо-
чая кніга па матэматыцы. Ч. 1. Мн., 1930;
Магэматычны задачнік. Мн., 1932; Фізічная
геаграфія. Мн., 1932 (разам з АСакольчы-
кам); Геаграфія (фізічная і паліт. карта свету).
Вып. 1—2. Мн., 1932—33 (разам з Т.Езаві-
там, Сакольчыкам). Юрка Васііеўскі.
ЛОЙКА Павел Алегавіч (н. 12.7.1958, г.
Слонім), беларускі гісторык. Канд. гіст.
н. (1984). Скончыў БДУ (1980). 3 1983
супрацоўнік, з 1990 заг. аддзела гісторыі
Беларусі 13—18 ст. Ін-та гісторыі АН
Беларусі, адначасова з 1994 заг. кафед-
ры гісторыі Беларусі стараж. часу і ся-
рэдніх вякоў БДУ. Даследуе праблемы
агр. гісторыі Беларусі 16—18 ст.,
дзярж.-паліт. развіццё ВКЛ 16 ст. Адзін
з аўтараў і рэдакгараў калекг. працы
«Скарына і яго эпоха» (1990), «Нарысаў
гісторыі Беларусі» (ч. 1, 1994). Адзін са
складальнікаў зб-ка дакументаў і матэ-
рыялаў «Сацыяльна-палітычная бараць-
ба народных мас Беларусі: Канец XIV
ст. — 1648 г.» (т. 1, 1988). Аўтар навуч.
дапаможнікаў і падручнікаў для школы.
Тв.: Паўстанне сялян пад кіраўніцтвам Ва-
шчылы. Мн., 1988 (раэам з В.І.Мялешкам);
Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі. Эвалю-
цыя феадальнай рэнты ў другой палове
XVI—XVIII стст. Мн., 1991; I ўзняўся люд
просты... Мн., 1992 (разам з Мялешкам).
ЛбКАЦЬ, старажытная адзінка вымя-
рэння даўжыні. Вызначаўся даўжынёй
• рукі ад канца сярэдняга ці вял. пальца
да лакцявога згіну. У розных еўрап. на-
родаў у 13—18 ст. вагаўся ад 29 да 63
см. У Рэчы Паспалітай з 1764 ужывала-
ся назва каронны (літоўскі) Л., роўны 2
ступням (пядзям, футам) = 4 чвэрцям =
24 цалям (вяршкам, дзюймам) = 192
зерням (лініям) = 2,640 парыжскай лініі
= 0,6496788 франц. м, адпавядаў
25,57836 рус. дзюйма = 0,3044 сажня =
393
ЛОСКАЯ
0,913513 аршына = 14,5 вяршка =
64,96904 см; пры адкладанні далонямі
Л. = 59,58032 см. Найб. ужываўся пры
гандлі тканінай. будаўнііпве, вымярэн-
нях зямлі. Л. выйшаў з ужытку ў сувязі
з правядзеннем адзінай рэформы мет-
рычнай сістэмы ў 1922—27.
Літ:. Горбачевскнй Н. Словарь
древняго актового языка Северо-Западного
края н царства Польского. Вмльна, 1874;
Каменцева Е.Н., Устюгов Н.В. Рус-
ская метрологмя. 2 нзд. М., 1975.
Яўген Анішчанка.
ЛОНГВА Раман Войцехавіч
[26.6(8.7).1891, Варшава — 8,2.1938],
удзельнік грамадз. вайны, камкор
(1935). Скончыў Варшаўскае камерц.
вучылішча,,Аляксееўскае ваен. вучылі-
шча (1915). 3 1914 у арміі. 3 1915 на
Паўн. фронце, камандзір узвода, роты,
штабс-капітан У 1917 удзельнік узбр.
паўстання ў Петраградзе, камендант
поштаў і тэлеграфа. Са снеж. 1917 заг.
ваен.' аддзсла Польскага камісарыята
Наркамнаца. 3 лют. 1918 у Чырв. Арміі.
3 чэрв. 1918 на Зах. фронце: нач. шта-
ба, камандзір 1-й брыгады Зах. стралк.
дывізіі. 3 лют 1919 нач. Зах. (з ліп.
52-й) дывізіі, якая вяла абарончыя баі
за Баранавічы, Ліду, Радашковічы,
Мінск. 3 вер. 1919 нач. 2-й стралк. ды-
візіі, удзельнік вызвалення Беларусі ад
польск. акупантаў. Вызначыўся пры
ўзяцці Бабруйскага ўмацаванага раёна і
фартоў Брэсцкай крэпасці. Узнаг. ордэ-
нам Чырв. Сцяга. У жн.—вср. 1920 ка-
мандуючы 1-й нольскай Чырв. Арміяй,
пасля яе расфарміравання — нач. 5-й
стралк. дывізіі. 3' ліст. 1920 нач. аддзя-
лення развсдупраўлення штаба ўзбр. сіл
Украіны і Крыма. 3 1923 пам., з 1924
в.а. нач. іптаба Укр. ваен. акругі, затым
ваен. аташэ ў Кітаі. 3 1927 камандзір і
камісар 43-й стралк. дывізіі. 3 1930 ін-
спектар войск сувязі РСЧА, з 1932 нам.,
з 1935 нач. упраўлення сувязі РСЧА. У
1938 рэнрэсіраваны. Рэабілітаваны ў
1954. Панцеляймон Селіванаў.
ЛбРЧАНКА Лсанід Дзмітрыевіч
(24.7.1923, г. Магілёў — 18.7.1943),
удзелыіік Магілёўскага патрыятычнага
падпомя ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав.
Саюза (1965). На пач. вайны ў нар.
апалчэнні, потым падп. групе на аўта-
рамонтным з-дзе: удзсльнічаў у дывер-
сіях, збіраў і перапраўляў партызана.м
зброю, пісаў і распаўсюджваў лістоўкі. 3
крас. 1943 у 600-м партыз. атрадзе. 18
ліп. ў няроўным баі з карнікамі каля в.
Антонава Буда Бялыніцкага р-на апош-
няй гранатай падарваў сябе і гітлсраў
цаў, якія яго акружылі. На магіле Л.’ка-
ля в. Антонава Була помнік, яго імем
названы вуліцы ў Магілёве і г.п. Бялы-
нічы, у школе № 2 у Бялынічах музей
героя.
ЛОСВІДСКІ РАЁН. адм.-тэр. адзінка ў
БССР у 1924. Утвораны 17.7.1924 у
складзе Віцебскай акругі Цэнтр — ст
Лосвіда. 20.8.1924 падзелены на 10
сельсавстаў: Бараўлянскі, Віцебскі, Доў
жанскі, Дражнаўскі, Заронаўскі, Лет-
чанскі (Велікалетчанскі), Мікалаеўскі,
Р.ВЛонгм
Л.Дз.Лорчанк»
А-А-Лосік
Сгарасельскі, Шалыгінскі (пазней Мі
халеўскі), Шніцінскі. 29.10.1924 ,1.р. пе-
раймснаваны ў Кузняцоўскі раё'н. Цэнтр
раёна перанесены ў г. Вінебск.
лбСІК Алег Аляксандравіч
[21.11(4.12).1915, в. Ярцава Смаленскай
губ., цяпер горад Смалснскай вобл., Ра-
сія[, удзельнік баёў на Беларусі ў Вял.
Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944),
маршал бранятанк. войск (1975). ІІраф.
(1972). Скончыў Ваен. акадэмію Ген-
штаба (1950). У Чырв. Арміі з 1935. У
Вял Айч. вайну з 1941 на Паўд.-Зах.,
Сталінградскім, Данскім, Зах., 3-м Бел.
франтах. Вызначыўся ў баях за вызва-
ленне Мінска: 4-я гвардз. танк. брыгада
пад камандаваннем палк. Л. 2.7.1944
зламала супраціўленне нраціўніка ў раё-
не в. Гарадзішча і раніцай 3 ліп. адна з
першых увайшла ў Мінск. Пасля вайны
выкладчык Ваен. акадэміі Генштаба, з
1969 нач. Ваен. акадэміі бранятанк.
войск імя Маліноўскага.
ЛОСК, вёска ў Гародзькаўскім с/с Ва-
ложынскага р-на. За 25 км на Пн ад
Валожына, 8 км ад чыг. ст. Валожын.
425 ж., 192 двары (1997).
У «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і бліз-
кіх» (канен 14 ст.) згадваецца пад на-
звай Лошаск. Паводле археал. даследа-
ванняў, паселішча існавала тут у 11—13
ст. У 14—18 ст. існаваў Лоскі замак. У
1-й пал. 15 ст. ,1. валодалі Карыбутаві-
чы. У 1480 тут заснаваны касцёл. 3 кан-
ца 15 ст. маёнтак належаў маршалку
ВКЛ Я.П.Мантыгірдавічу, з пач. 16
ст — Кішкам, пры якіх дзейнічаў
кальвінскі збор. У 1574 Ян Кішка за-
снаваў Лоскую друкарню. 3 канца 16 ст.
мястэчка. У 1620 у Л. 83 двары. У
1630-я г. С.Кішка перадаў мястэчка ві-
ленскай капітуле (належала ёй да канца
19 ст.). 3 1793 у Рас. імпсрыі. 3 19 ст.
вёска Забрэжскай вол. Ашмянскага пав
Віленскай губ. У 1880-я г. ў Л. 592 ж,
65 дамоў, 2 царквы, касцёл, у нач. 20
ст. — 600 ж., школа. 3 1921 у складзе
Забрэжскай гміны Валожынскага пав.
Полыпчы, з 1939 у БССР. У 1972 —
820 ж., 242 двары. У вёсцы базавая
школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувя-
зі, магазін. Помнік землякам, якія загі-
нулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архі-
тэктуры — царква 1856, касцёл пач. 20
СТ. Валерый Шаблюк.
ЛОСКАЯ ДРУКАРНЯ Існавала ў 2-й
пал. 16 ст. ў мяст. Лоск (цяпср вёска ў
Валожынскім р-не). Была цэнтрам ары-
янскага кнігадрукавання ў ВКЛ. Засна-
вана магнатам-арыянінам Я.Кішкам,
які ў 1572 выкупіў у братоў М. і Г.Кавя-
чынскіх абсталяванне Нясвіжскай дру-
карні і размясціў яго ў сваім замку ў
Лоску. У Л.д. выдаваліся кнігі на польс-
кай і лац. мовах (вядома каля 20 выдан-
няў). Тут працавалі друкары ІХ.Ланчыцкі
(1573—74), Я.Карцан (1576—80), Ф.Ба-
лямоўскі (1586—897). Фактычна ідэй-
ным кіраўніком друкарні ў 1570 — пач.
1580-х г. быў С.Будны, які адначасова
з’яўляўся хатнім прапаведнікам у Кішкі.
У ліку найб. значных выданняў Л.д.
творы Буднага: «Новы запавет» (яго пе-
раклад, прадмова і каментарыі), «Пра
дзве сутнасці Хрыста», «Кароткі доказ
таго, што Хрыстос не з’яўляецца такім
жа Богам. як Бог-Айцец», «Супраць
хрышчэння дзяцей» (усе 1574), «Пра
свецкую ўладу» (1583). Сярод інш. вы-
данняў — палемічныя творы М. Чахові-
ЛОСКІ
ца, А.Валана, кнігі рэктара арыянскай
школы ў Іўі Я.Л.Намыслоўскага, трактат
Цыцэрона «ГІра абавязкі» (1576, пера-
клад С.Кашуцкага), Э.Варамунда Фры-
за «Пра фурыі, або Вар’яцтвы француз-
скія» (1576, пераклад С.Буднага; аб па-
дзеях Варфаламееўскай ночы 1572).
Асобнае месца ў дзейнасці Л.д. займае
выданне вядомага твора А.Фрыча-Ма-
джэўскага «Аб удасканаленні Рэчы Пас-
палітай» (1577, пераклад Ц.Базыліка,
прадмовы католіка М.Стрыйкоўскага,
кальвініста Волана, арыяніна Буднага).
Выданні Л.д. адметныя восграй пале-
мічнай накіраванасцю, якая нярэдка
выходзіла за межы тэалагічных праблем
і ўздымала пытанні дзярж. і сац. пера-
будовы ірамадства. Перастала існаваць
пасля 1592 пасля смерці Кішкі.
Літ: Опікагге дадапеі Роккі од XV до XVIII
ч/іекіі. Хеа 5. У/госіаі*—Кгакб*, 1959.
Людміла Іванова.
ЛбСКІ Мікалай Ануфрыевіч
[6(18).11.1870, мяст. Краслаўка Дына-
бургскага пав. Віцебскай губ., цяпер г.
Краслава, Латвія — 24.1.1965], рускі фі-
лосаф і асветнік, адзін з пачынальнікаў
інтуітывізму і персаналізму. Прыват-да-
цэнт (1900), праф. (1916) С.-Пецярбур-
гскага ун-та. Паходзіў з бел. шляхецкага
роду. Вучыўся ў Віцебскай гімназіі
(выключаны «за прапагацду сацыялізму
і атэізму»), на філас. ф-це Бернскага
ун-та (Швейцарыя, 1888). Скончыў
фіз.-матэм. (1895) і гіст.-філал. (1898)
ф-ты С.-Пецярбургскага ун-та. Пазней
удасканальваў веды па філасофіі ў ням.
ун-тах. Перакладаў творы ням. філоса-
фаў, у тш. І.Канта. У 1922 высланы сав.
урадам за мяжу. Да 1945 праф. філасо-
фіі ў Празе і Браціславе (Чэхаславакія),
пазней у ЗША. Памёр у Парыжы.
У 1905—17 удзельнічаў у ліберальна-
дэмакр. руху. Абгрунтаваў сац.-паліт.
праграму кадэтаў, апублікаваў брашуры
«Чаго жадае паріыя народнай свабоды»
і «Пра сацыялізм» (1917). Пасля Кастр.
рэвалюцыі 1917 вярнуўся да хрысціян-
скай веры, набыў сусв. вядомасць як
рэліг. філосаф артадаксальна-правасл.
арыентацыі. На аснове развіцця філас.
спадчыны Платона, ГЛейбніца, У.Са-
лаўёва выпрацаваў сваю канцэпцыю
«рэальнага ідэалізму», усеадзінсіва і ад-
насутнасці быцця, аснову якога склада-
юць духоўныя (па-за часам і прасто-
рай), надзеленыя свабоднай воляй сут-
насці — патэнцыяльныя і рэальныя
«субстанцыяльныя дзеячы». Іерархія іх
пачынаецца ад элементарных часцінак і
канчаецца чалавекам, грамадствам, на-
цыяй, урэшце, космасам — рэалізацы-
яй сусв. духа. Яго філасофія гісторыі і
культуры грунтуецца на канцэпцыі ня-
спыннага адухаўлення быцця. Адпавед-
на і гісторыю філасофіі разглядаў як
выяўленне інтэлекіуальнага прагрэсу. У
сусв. філас. думцы бачыў не кірункі і
плыні, а тыпы філасофствавання (наіў-
ны рэалізм, рацыяналізм, скептыцызм,
інтуітывізм і інш.), пры гэтым матэрыя-
ліст. дэтэрмінізм разглядаў як дэграда-
цыю філас. культуры. У адпаведнасці з
гэтай канцэпцыяй даследаваў развіццё
рус. філас. думкі ад 18 ст. да марксЬму
і рэліг. філасофіі ў эміірацыі. Паводле
Л., нацыя і нац. дзяржава ёсць «суб-
станцыяльны дзеяч» і тып асобы больш
высокага парадку, чым асобны чалавек.
Апошні можа задавальняцца статусам
фармальнага грамадзяніна дзяржавы,
застаючыся абыякавым да культуры і
лёсу нацыі, г. зн. «іншародным целам у
ёй». Аднак Л. не прызнаваў нац. і
культ. самастойнасці беларусаў і ўкраін-
цаў, лічыў іх «галінамі рускага народа»,
які стварыў «вялікую дзяржаву з сусвет-
най культурай». Бел. літ. мову назваў
«страшна неэстэтычным і некультур-
ным дыялектам». У канцы свайго жыц-
ця падрыхтаваў для эмііранцкага вы-
дання «Грані» арі. «Украінскі і беларус-
кі сепаратызм», маючы на ўвазе ідэю
адраджэння нац. культуры і дзяржавы
беларусаў і ўкраінцаў.
Тв:. Нзбранное. М., 1991; Нсторня русской
фнлософнн. М., 1991; Ученме о перевопло-
іденнн; Ннтунтнвнзм. М., 1992; Воспоммна-
ння: Жнзнь м фнлос. путь // Вопр фнлосо-
фнн. 1991. № 10—12.
Літ: Короткая Т.П. В помсках новой
рацнональностн: Релмгнозная фллософня в
Росснн конца XIX — нач. XX в. Мн., 1994.
Уладзімір Конан.
лбСКІ ЗАМАК. Існаваў у 14—18 ст. у
в. Лоск Валожынскага р-на. Меў драў-
ляныя ўмацаванні ў выглядзе зрубных
сцен-гародняў і баявых вежаў, якія ста-
ялі на кальцавым земляным вале. Па-
водле інвентара за 1621, тут было 10
трох’ярусных вежаў і двух’ярусная ве-
жа-брама, што зачынялася варотамі і
кратай-герсай. Сцены гародні ў верхняй
частцы завяршаліся баявой галерэяй з
байніцамі і абламамі, накрытай двух-
схільнай гонтавай страхой. На замка-
вым двары стаялі 2 двухпавярховыя па-
лацы. Міхась Ткачоў.
ЛОТ, адзінка вымярэння масы ў сістэ-
ме мер ВКЛ. Раўняўся */з2 фунта =
11,71 г. На Беларусі карысталіся ім да
пач. 20 ст.
лбЎЧЫ, службовая асоба ў ВКЛ у
15—18 ст. Сачыў за лясамі, у якіх паля-
ваў вял. князь, распараджаўся паляван-
нем. 3 канца 16 ст. Л. гаспадарскі, паз-
ней вялікі (Л. ВКЛ), меў намесніка —
Л. дворнага (падлоўчага). 3 канца 17 ст.
пасада Л. — ганаровы тытул дзярж. са-
ноўніка без пэўных абавязкаў, такое ж
становішча займалі і Л. земскія ў паве-
тах. Уладзіслаў Вяроўкін-Шзлюта.
лбЎЧЫЦКІЯ, Багатырэвічы-
Лоўчыцкія, татарскі княжацкі род
у ВКЛ. Родапачынальнік кн. Маргуза
Багатырэвіч, каралеўскі перакладчык, у
1509 пасол у Арду. У 1522 атрымаў ад
Жыгімонта I пацвярджэнне на людзей у
Новагародскім, Трокскім і Гарадзенскім
пав., падараваных вял. кн. Аляксандрам
і набыгых ім самім. Валодаў Лоўчыцамі
пад Новагародкам, дзе выдзеліў зямлю
для мячэці, верагодна, ім жа заснава-
най. У 16—17 ст. Лоўчыцы — асн. ўла-
данне роду (адсюль прозвішча). Да пач.
17 ст. Л. не падпарадкоўваліся татарскім
харужым і прыбывалі на вайсковую
службу са сваім атрадам непасрэдна да
гетманаў. У часы Жыгімонта III наём-
нымі татарскімі харугвамі войска ВКЛ
камандавалі праўнук Мартузы Багаты-
рэвіча кн. Самуэль Муртозіч, яго дзя-
дзька кн. Захарыяш Абдуліч (згаданыя ў
рэвізіі 1631), старэйшы сын апошняга
кн. Адам Захаравіч (загінуў у Інфлянтах
паміж 1627 і 1631). Ў 1707 Самуіл Л. ат-
рымаў ад караля Станіслава Ляшчын-
скага 25 валок у Студзянцы і 68 валок у
мястэчку Ламазы ў Брэсцкай эканоміі.
У 1742 кароль Аўгуст III дазволіў удаве
татарскага ротмістра Рэгіне Лісоўскай
уступіць 25 валок у Студзянцы паручні-
ку татарскай харугвы Эльяшу Л., пры-
значыўшы яго камандзірам паселенага
там татарскага атрада. У 1871 Л. даказа-
лі ў Віленскай губ. дваранства з гербам
«Сас» і княжацкім тытулам, які не за-
цверджаны Герольдыяй.
Літ: Думнн С.В. Татарскне князья в
Велнком княжестве Лнтовском // Асіа
Ваііісо-Зіауіса. ЗУгосіагу, еіс., 1991. Т. 20;
V/ о 1Г Г I Кпіахіогуіе Іііегухко-пксу <х1 когіса
ёхіетааіево жіекіі. ІУагета^а, 1895. 8. 638—
639; Охіадіііеіуісг 8. НегЬагг годхіп
ІаІаккісЬ гу Роксе. \Уі1ло, 1929.
Станіслаў Думін.
ЛбЧМЕЛЬ Іосіф Фадзеевіч (1907 —
сак. 1942), бел. гісторык. Скончыў Ма-
гілёўскі пед. ін-т. Ў 1935—41 навук.
супрацоўнік Ін-та гісторыі АН БССР.
Загінуў на фронце ў Вял. Айч. вайну.
Асн. навук. працы прысвечаны нац.-
вызв. барацьбе бел. народа. Прыйшоў
да высновы, што нац. і рэліг. прыгне-
чанне бел. народу з боку польскіх паноў
выклікала яго імкненне да ўз'яднання з
Расіяй, аб’яднала ў адзіную плынь нац.-
вызв. і антыфеадальную барацьбу нар.
мас Беларусі. Сял. рух пач. 1860-х г. і
паўстанне 1863—64 звязваў з сял. рэ-
формай 1861. Лічыў К.Каліноўскага
найб. радыкальным правадыром паў-
стання, выразнікам і абаронцам інтарэ-
саў прыгнечанага сялянства. Даследаваў
барацьбу бел. народа супраць польскіх
акупантаў у грамадз. вайну.
Тв: Вызваленне Беларусі ад белапольскіх
акупантаў (11 ліп. 1920 г.). Мн., 1939; Ба-
рацьба беларускага народа супраць інтэрвен-
таў: (Да 20-й гадавіны вызвалення Беларусі
ад белапольскіх акупантаў). Мн., 1940; Очерк
мстормн борьбы белорусского народа протнв
польскнх панов. М., 1940; БоріІіа белорус-
ского народа протнв лнтовского м польского
нга // Нст. журн. 1938. № 7; Адмена прыгон-
нага права на Беларусі ў 1862 г. // Бальшавік
Беларусі. 1939. № 5.
Літ: М м х н ю к В.Н. Сгановленме н раэ-
внтме мстормческой наукн Советсхой Бело-
русснн (1919—1941 гг.). Мн., 1985; Военные
судьбы: Сотрудннкн АН Беларусн — учас-
тннкн Вел. Отеч. войны. Мн., 1995.
Мікалай Токараў.
ЛбіПА, вёска, цэнтр сельсавета ў Уз-
дзенскім р-не, на р. Лоша і беразе ва-
дасховішча, на шашы Узда—Валяр’яны.
За 16 км на У ад Узды, 38 км ад чыг. ст.
Негарэлае, 166 ж., 78 двароў (1997).
Вядома з 17 ст. як уладанне кн. Га-
лоўчынскіх. У 18 ст. пры гасцінцы Уз-
да—Шацк фарміравалася як мястэчка.
У 18—19 ст. уласнікамі Л. былі Заранкі,
Ленскія, Завішы, Грабоўскія-Тапорчы-
кі. У гэты час Л. ўваходзіла ў маёнтак
Таўкачэвічы Мшскага пав. 3 1793 у Рас
імперыі У 19 — пач 20 ст сяло, потым
мястэчка Слабада Пырашаўскай вол
Ігуменскага пав. Мінскай губ У 1860 я
г. 48 двароў, школа, царква. сшагога У
1909 — 270 ж.. 70 двароў 3 1924 цэнтр
сельсавета Уздзенскага р-на. У 1972—
248 ж , 81 двор. Цэнтр калгаса імя Ільі-
ча. Ляснппва Сярэдняя школа, дзіцячы
сад, Дом культуры, б-ка, аддз сувязі,
бальніца, магазшы Брацкая мапла сав
воінаў, помнік землякам, якія загшулі ў
Вял Айч. ванну. За 3 км на 3 ад вескі
стаянка каменнага веку.
Аляксандр Шчарбатаў, Валерый Шаблюк
ЛбШНІЦА, вёска, цэнтр сельсавета ў
Барысаўскім р-не. За 18 км на ПнУ ад
Барысава, 5 км ад чыг. ст. Прыямша
6357 ж., 1858 двароў (1994)
У 1563 мястэчка ў Барысаўскім ста-
ростве Вшебскага ваяв. ВКЛ 3 1793 у
Рас імперыі, у Барысаўскім пав Мш-
скай губ. У вайну 1812 напалеонаускія
войскі сналілі тут царкву (у 1816 адбу-
давана). У 1870 сяло, 126 двароў. У 1885
цэнтр воласці: 834 ж., 143 двары, цар-
ква, нар. вучылшіча (з 1863), млын. У
1908 — 2597 ж., 248 двароў. У лютым—
ліст 1918 акупіравана ням, у жн
1919 — маі 1920 — польск. войскамі. 3
1919 працавала пачатковая, з 1923 7 га-
довая школа, хата чытальня, з 1920 нар
тэатр. 3 20 8 1924 цэігтр сельсавета ў
Барысаўскім р-не Мінскай акругі. 3
3.7.1941 да 29.6.1944 акупіравана
ням. фаш. захопнікамі, якія загубілі 53,
вывезлі ў Германпо 49 жыхароў. У
1945—55 у Л працаваў дзіцячы дом. 3
1950 цэнтр калгаса імя Мічурына. У
1972 было 1978 ж , 630 двароў, цэнтр
саўгаса «Лошнша». У Л працуюць
Прыямшскі рамонтны з-д, сярэдняя і
муз. школы, Дом культуры, кінатэатр,
бібліятэка, бальніца. Брацкая магіла
сав воінаў, помнік землякам, якія загі-
нулі ў Вял. Айч. вайну Уладзімір Бянько
ЛУГАЎСКОЙ Дзмітрый Іванавіч
(1711.1918, Віцебск — 2.5 1989), Герой
Сав. Саюза (1944) Скончыў Вшебскі
аэраклуб (1938), Чкалаўскую школу пі-
лотаў (1941). 3 1942 на Каўказскім,
Паўн -Каўказскім, 2-м Прыбалт. фран-
тах. Камандзір эскадрыллі штурмавікоў
капітан Л зрабіў 130 баявых вылетаў,
знішчыў 10 танкаў, 26 артыл. гармат і
бронсмашын, 80 аутамашын з войскамі
і грузам і інш., нанёс значныя страты
камунікацыям ворага Да 1959 у Сав.
Армп, палкоўнік
ЛЎГВЕН, Лугвень, Лінгвен,
Лангвен (у праваслаўі С я м ё н ;
каля 1355—1431), князь у ВКЛ. Чац-
вёрты сын Альгерда ад яго другога шлю-
бу з цвярской князеўнай Ульянай
Удзельнічаў у падпісанні ў Троках міру
з Тэўтонскім ордэнам (29 9 1379).
14 10.1385 разам з шш. князямі падпісаў
Крэўскую унію 1385. Удзельнічаў у
Мсціслаўскай бітве 1386 з вял князем
смаленскім Святаславам. У 1389—92
Пячатю кяязя Лугвсна
князь у Вял Ноўгарадзе. Склаў тайна
ад наугародцаў прысягу Ягайлу як сю
зерэну Ноўгарада. У 1390 спрабаваў да
лучыць да Ноўгарада Пскоў. I Іад нашс-
кам Масквы з’ехаў з Ноўгарада, у 1392
атрымаў ад Ягайлы Мсціслаўскае княс-
тва У 1396 пасрэднічаў у аднаўленні
гандлёвага дагавора паміж Полацкам і
Рыгай; разбіў войска разанскага кн.
Алега, які дапамагаў вял. князю сма-
ленскаму Юрыю Святаславічу абара-
няць незалежнасць Смаленскага княс-
тва ад ВКЛ. У 1402 разбіў разанцаў пал
Любуцкам, захапіў у палон кн Радасла-
ва Алегавіча. У 1403 пры падтрымцы
М.П.Лугоўскі
ЛУДЧЫЦЫ
Вітаўта захапіў Вязьму, у 1404 захапіў і
далучыў да ВКЛ Смаленск У 1407 уда-
ла дзейнічаў у Вярхоўскіх княствах, да-
лучыў да ВКЛ Варатынск. У 1407 зноў
запрошаны ў Ноўгарад і княжыў там да
1412. Верагодна, адначасова ў 1408—II
быў велікакняжацкім намеснікам у
Смаленску. 3 наўгародскімі атрадамі
ўдзельнічаў у Вялікай еацне 1409—11
супраць Тэўтонскага ордэна, у крытыч
ны момант Грунвальдскай бтвы 1410
мужнасць мсціслаўскай, аршанскай і
смаленскай харугваў ВКЛ на чале з Л
выратавала саюзныя арміі ад разгрому
крыжакамі. Удзельнічаў у падпісанні
Тарунскага міру 1411. У 1411 кіраваў ад-
біццём шведскай агрэсіі ад Ноўгарада,
заключыў ад імя Ноўгарада .дагавор з
Яіайлам супраць крыжакоў. У 1412 з-за
маскоўскіх інтрыг выехаў з Ноўгарада ў
Мсціслаў У 1430—31 у барацьбе Свід-
рыгайлы з Жыгімонтам Кецстутавічам
падтрымліваў першаіа. Заснаваў каля
Мсціслава Ануфрыеўскі манастыр
(1407). Ал першай жонкі Марыі (?—
1399), дачкі вял. князя маскоўскага
Дзмітрыя Данскога, меў сына Юрыя, ал
другой (імя невяломае) — сына Ярасла-
ва (гл. Мсціслаўскія) Алесь Белы
ЛУібЎСКІ Мікалай Пятровіч
[1(14)12 1911, в Равуча Аршанскага
пав., цяпер у Іалачынскім р-не —
25.6.1944), Герой Сав. Саюза (1944). На
фронце з 1941. Вызначыўся ў 1944 пры
вызваленні Віцебскай вобл.: 23 чэрв
стралк. батальён пад камандаваннем ка-
пітана Л прарваў абарону ворага, вы
зваліў г Гуркі, Ермакі, выншаў у тыл
ворага, адбіў 9 контратак, вызваліў в.
Крупчына, Засіннікі; 24 чэрв батальен
фарсіраваў Зах. Дзвіну, захапіў плац-
дарм і адбіваў контратакі. Л. загінуў у
баі. Яго імем названа вуліца ў г.п. Бс-
шанковічы, Друцкая школа ў Талачын-
скім р не
ЛУДЧЫЦЫ. археалагічныя помнікі
(стаянка грэнскай культуры і курганны
могільнік 11 ст) каля в Лудчыцы Бы
хаўскага р-на С т а я н к у выявіў і
даследаваў у 1972—73 і 1988 В.Ф.Капы
цін. Культурны пласт 0,3 м. Выяўлены
рэшткі авальнага заглыбленага ў маця-
рык жытла драўлянай канструкцыі нак
шталт яранп. Знойлзены крамяневыя
прылады працы (наканечнікі стрэл,
разцы, скрабкі, вастрыі, пласцшы і
інш.), паблізу жытла — рэшткі агнішча.
Сгаянка была сезонным паляўнічым ла-
герам з часовым жытлом М о г і л ь -
н і к (79 курганоў) даследавалі ў 1892
С Ю.Чалоўскі (3 пахаванні), у 1973
Я.Р Рыер (1 пахаванне). Пахавальны аб-
рад — трупапалажэнне на мацерыку га-
лавой на 3, адно пахаванне з нябожчы-
кам у становішчы «седзячы на дошцы».
Пахавальны інвентар: пацеркі, скроне-
выя кольцы, пярсцёнкі, бранзалеты,
бронзавая літая фігурка чалавека і інш.
Літ Копытнн В.Ф Нсследованме па-
ЛУДЧЫЦЫ
мятняков эпохн меэолмта в МогвлевскоЙ об-
ластм // Археологмческме открытня 1973 г
М_, 1974; Рнер ЯГ Нзученне курганов в
Могнлевском Поднепровье // Сов. археоло-
гня. 1976. № 2.
ЛУДЧЫЦЫ веска ў Быхаўскгм р-не,
цэнтр сельсавета і калгаса «Беларусь»
На шашы Быхаў—Новы Быхаў За 10
км на Пд ад Быхава, 61 км ад Магілёва,
6 км ад чыг. ст. Лудчыцы на лініі Магі-
лёў — Жлобін. 636 ж., 250 двароў
(1997).
Вядомы з сярэдзіны 16 ст. як сяло
Лутчычы ў Віцебскім ваяводствс ВКЛ 3
канца 16 ст ў складзс маёнтка Новы
Быхаў. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспа-
літай (1772) у Старабыхаўсктм пав. Ма
гілёўскай губ У 1780-я г. вёска Лучыца,
644 ж, 96 лвароў У 1897 у Л. 986 ж.,
147 двароў, школа, 2 ветраныя млыны,
хлебазапасны магазін, карчма, царква.
Пры вёсцы існаваў фальварак (49 ж )
На пач. 20 ст. ў Л 1372 ж , 127 двароў
(1909), вінакурны завод, царк.-прыход-
ская школа (з 1900). 3 1924 цэнтр сель-
савета. У 1925 створана прац. школа 1-й
ступені. У 1926 у весцы 1460 ж., 247
гаспадарак. У 1933 створаны калгас «Іс
кра». У Вял. Айч. вайну ў вер. 1943 пар-
тызаны Быхаўскай ваенна-аператыўнай
групы разграмілі ў Л варожы гарнізон
У чэрв. 1944 фашысты спалілі 213 два-
роў, знішчылі 40 жыхароў. Лесапільня,
сярэдняя і музычная школы, вучэбна-
вытворчы камбінат, Дом культуры. дзі-
ця'іы сад, дом-інтэрнат, фельчарска-
акушэрскі пункт, магазін, аддз сувязі
Брацкая мапла сав. вошаў. Мсмарыял
воінскай славы Археал стаянка і кур-
ганны моплынк Лудчыцы. Вассіь Удальцоу
ЛУЖАНІН Максім [сапр Кара-
т а й Аляксандр Амвросьевіч; н
20.10(2.11) 1909 в Прусы Слуцкага пав
Мінскай губ, цяпер Салігорскі р-н|,
бел. паэт, празаік, кінадраматург, пе-
раклалчык. Засл. дзеяч мастацтваў Бе-
тарусі (1969). Засл. дзеяч культуры
Польскай Нар Рэспублікі (1975). Скон-
чыў Мінскі бел нед тэхнікум (1928).
Вучыўся ў ЬДУ (1928—31). 3 1931 пра-
цаваў у час «Узвышша», на Бел. радыё
10.8.1933 незаконна асуджаны на 2 гады
пазбаўлення волі (пакаранне адбываў у
г Марыінск Кемераўскан вобл., рэабі
літаваны ў 1956) У 1935—41 рэдактар-
арганізатар Гал. рэдакцыі л-ры па ма-
шынабудаванні ў Маскве. У Вял. Анч.
вайну ўдзельнічаў у баях пад Сталінгра-
дам. 3 1944 заг. аддзела культуры ў газ.
«Звязда», адказны сакратар час «Во-
жык», рэферэнт у АН БССР 3 1959 чл.
сцэнарнай калепі, у 1967—72 гал. рэ-
дактар кінастудыі «Беларусьфільм»
Удзельнічаў у рабоце XXIII сесіі Ген
Асамблеі ААН (1968) Дэп Вярх. Савета
БССР у 1967—85
Друкаваўся з 1925 (інш нсеўд.
М.Бусловіч, АДаведка Мікола Драч,
Л.Трыер) Першая кніга вершаў «Крокі»
выйшла ў 1928. Аўтар паэт. зб-каў «Но-
МЛужянін
вая ростань» (1930), «Галасуе вясна за
вясну» (1931), «ЦІырокае поле вайны»
(1945) «Моваю сэрца» (1955), «Росы на
коласе» (1973), «Галасы пад вырасм»
(1980), «Паразмаўляй са мной, зямля»
(1983), «Вярнуся ветрам» (1987) і шш.,
паэм «Неаплочаны рахунак» (1930),
«Галасы гарадоў» (1932), «Бог ходзіць па
зямлі» (1994) Станаўленне сацыяліст
дзяржаўнасш, размах працоунага энтузі
язму, подзвіг народа ў Вял Айч вайну
ўслаўляецца ў паэмах «Як нараджаўся
новы свет» (1974) і «Лявоніха» (1977).
Эпізоды жыцця і працоўнай дзеннасці
Я Коласа ўзнаўляюцца ў кнізе «Колас
расказвае пра сябе» (1964, Літ. нрэмія
імя Я Коласа 1965) Успаміны, паргрэ-
ты, нарысы, эсэ сабраны ў кнігах «Ва-
чыма часу» (1964), «Дванаццаць вячор-
ных вогнішчаў» (1968), «Людзі, гпушкі,
прастор» (1976), «3 ранку да вечара»
(1978), дзе прыгадваюцііа сустрэчы з
КЧорным, ПІрусам, СДарожным,
В Казлоўскім, В.Харужай і інш. Ура-
жанні ад паездкі ў Амерыку падаюцца ў
кнізс «Рэпартаж з рубцом на сэрцы»
(1973) Аўтар зб каў прозы «Трое»
(1989), сатыры і гумару «Сілівон на да
чы» (1958), паэмы-казкі для дзяцей
«Хто робіць пагоду» (1960) і інш. Напі-
саў сцэнарыі маст. фільмаў «Паўлшка»
(па аднайм п’есе Я Купалы; паст ў
1951), «Першыя выпрабаванні» і «За
помнім гэты дзень» (разам з А Куляшо
вым паст ў 1960 і 1967) Л прысвеча-
ны дакумснт. фільм «Незавершаная ха-
та» (1992). На бел. мову пераклаў «Гора
ад розуму» А.Грыбаелава, «Вечары на
хутары ля Дзіканькі» М Гогаля, «Пада-
рожжа з Пецярбурга ў Маскву» А.Радзі-
шчава, «Маладую гвардыю» А.Фадзеева,
асобныя творы А.Пушкіна, У.Маякоў-
скага, А.Міцкевіча, У.Сыракомлі і інш.
Тв 36 тв Т. 1—3. Мн., 1968—70; 36. тв
Т 1—4. Мн , 1979—81 Любоў Гарзлік
ЛУЖАСНА, археалагічныя помнікі (га
радзішча днепра-дзвінскай і банцараў-
скай культур і селішча банцараўскай
культуры) каля в. Лужасна Віцебскага
р на Даследаваў у 1972 і 1974 Г В Шты
хау Гарадзішча ўмацавана 2 вала
мі і равамі Культурны пласт 0,6—2,5 м.
Сярод знаходак фрагмснты ляпнога по-
суду, жал. сярпы, нажы, бронзавая ар-
намснтаваная трапенанадобная падвес-
ка, касцяная праколка. У 6—8 ст выка-
рыстоўвалася як сховішча С е л і ш ч а
прымыкае да гарадзішча. Культурны
пласт каля 1 м Выяўлсны рэшткі па-
глыбленага ў груіп жытла з печчу-ка
мснкай. Знондзена ляпная кераміка,
гліняны тыгель, прасліцы, бронзавы
пінцэт з шырокімі канцамі, жал. шыла-
падобная прылада з плоскай лапаткай
Літ Штыхаў Г.В Крывічы Мн , 1992
С. 33 Георгій Штыхаў
ЛУЖКІ, вёска, цэнтр сельсавета ў
Шаркаўшчынскім р-не, на р. Мнюта
За 32 км на У ад Шаркаўшчыны, 29 км
ад чыг ст Падсвілле 969 ж , 443 двары
(1996)
У гіст крынгцах маеіпак Л ўпамша
ецца ў 1519. У розны час налсжала Са-
пеіам Кмітам Жабам Чанскім. Плятэ-
рам. У 1744—56 пры кляштары піяраў
пабудаваны мураваны касцёл св Міхаі-
ла (часткова перабудаваны ў 1843), з
1744 дзсйнічала піярская школа (пазнсй
вучылішча); была б-ка. У 1794 пабуда-
вана мураваная царква Раства Багаро-
дзіцы (у 1831 і 1885 пашкоджана пажа-
рамі) У канцы 18 ст на беразе Мнюты
набудаваны палац і закладзены парк. У
канцы 19 ст Л. — мястэчка, цэнтр во-
'іасш Дзісенскага пав Віленскай губ ,
існавалі сукнавалыія. вадзяны млын.
паштовая станцыя нар вучылііпча, яўр
школа, лячэбнша, аптэка, 2 карчмы У
1897 у Л 1672 ж. 3 1901 прапавалі ф ка
па вырабе швейцарскага сыру, вшакур-
ня 3 1921 у складзе Полыпчы, цэнтр
гміны Дзісенскага пав. 3 1939 у БССР,
з 1940 вёска, цэнтр сельсавета ў Птіс-
кім р-не Вілейскай, з 1944 Полацкай
абл. 3 1962 у Міерскім, з 1966 у Шар
каўшчынскім р-не У Л ляснштва,
млын, 7 фермерскіх гаснадарак, сярэд
няя школа, Дом культуры, б ка, бальні-
ца, аптэка, дзшячы сад яслі, аддз. сувя
зі, 6 магазінаў. Ьрацкая магіла сав. воі
наў. Помнікі архггзктуры: Міхайлаўскі
касцёл (18 ст.), царква Раства Ьагаро-
дзіцы (19 ст), вадзяны млын (19 —
пач. 20 ст.).
Літ. Матеряалы ло нсторям я географяв
Дмсненского я Внлейского уезлов Вміенской
губерняя Внтебск, 1896 Яззп Бунто
ЛУЖКбЎСКІ ПІЯРСКІ КАЛЁПУМ
Дзеннічаў у 1745 1832 у мяст. Лужкі
Дзісенскага пав. (цяпер Шаркаўшчын
скі р-н) Піяры былі запрошаны сюды ў
1741 уладальнікам мястэчка кашталя-
нам полацкім Валерыянам Жабай (у яго
гонар калепум наз. Валерыянаўскім).
які падараваў манахам фальварак Віснік
(у 1832 — 13 вёсак і 330 сялян). алвёў
мссца для пабудовы кляштара. касцёла
(узведзены ў 1744—56) і калепума
Жонка Жабы ахвяравала на калепум
1000 злотых. У канцы 1750-х г. навуч
сістэма калспума рэарганізавана павод
лс рэформау С Канарскага. У апошнян
чвэрці 18 ст ў час дзсйнасці Адукацьш-
най камісіі калепум уваходзіў з 1783 у
Навагрудскую, з 1790 у Піярскую навуч
акругі, у 1782 былі 3 класы з тэрмшам
навучання 6 гадоў, 4 выклалчыкі, 130
вучняў. Візітатары з Віленскай гал.
школы адзначалі нездавальняючы ўзро-
вень адукацыі і нізкі стан дысцыпліны.
Пасля далучэння Дзісенскага пав. да
Рас. імперыі (1793) калепум пераўтво-
раны ў павятовае 4-класнае вучылішча
з 6-гадоным тэрмшам навучання (З-і і
4-ы класы мелі 2 гадовыя курсы). У
1807 тут вучылася 116 юнакоу У вайну
1812 разрабаваны французамі У пач.
1816 у вучылішчы адбыліся хваляванні,
за непадпарадкаванне кіраўніцтву вы-
ключаны 47 вучняў са 113. У 1817 былі
144 выхаванцы. У 1825 рэарганізаваны ў
звычайнае 4 класнае павятовае вучылі-
шча. За ўдзел выкладчыкау у паўстанні
1830—31 вучылішча 1 5 1832 зачынсна,
маемасць піяраў канфіскавана Сярод
выкладчыкаў і выхаванцаў калегіума:
філосаф Л..Доугірд, прафесары Віленска-
га ун-та К Пасалаеўскі, Ф Серафіновіч,
д-р філасофіі А Паустанскі, выклалчык
ням мовы Віленскага ун та П Альб-
рыхт. Касцёл калегіума (Міхайлаў-
скі) — помнік архітэктуры.
Лндрэй Самусік
ЛУЖЫНСКІ Васіль Венядзікт [1791, па
інш звестках 1786 або 1787 —
21.1(2.2).1879], уніяцкі, потым правасл.
царк. дзеяч. 3 сям і святара царквы с.
Сгарая Рудня Рагачоўскага пав. Д-р ба-
гаслоўя (1825). Скончыў Гал. катадш-
кую семінарыю пры Віленскім ун-це
(1819) 3 1824 прэфект і інспектар По-
лацкай уніяцкан семінарыі прэфскт
Гал каталіцкай семінарыі, кафедральны
канонік, з 1828 асэсар грэка-уніяцкай
калегіі ў Пецярбургу, з 1834 епіскап ар-
шанскі (вікарны) у Беларускай уніяц-
кай епархп, з 1838 епіскан беларускі
(полацкі). 12.2 1839 разам з інш. вы-
шэйшым уніяцкім духавенствам падпі-
саў акт Полацкага царкоунага сабора
1839 аб скасаванні Брэсцкаа уніі 1596 і
далучэнні да праваслаўя 3 1840 пра-
васл епіскап полацю. з 1841 архіепіс-
кап У 1866 вызвалены ад юравання
епархіяй і прызначаны чл Свяцейшага
Сінода Аўгар успамінаў.
Тв Заплскя Васяіяя Лужмпского. архме-
пвскопа Полоцкого Казань, 1885
Літ Шавельскмй Г. Последнее вос-
соедннснне с православною церковью унна-
тов Бслорусской епархнн (1833—1839 гг).
СПб . 1910 Алена Філатава.
ЛУЖЫЦКАЯ КУЛЬТУРА археалаііч-
ная культура плямсн канна бронзавага і
ранняга жал. вякоў (15—4 ст. да н.э),
якія насялялі зах землі Польшчы. усх.
вобласш Гсрманп, паун расны Чэхіі і
Славакп. Назва ад Лужыцкай вобл
(I ерманія), дзе ўпершыню выяўлсны
характэрныя помнікі Насельнідтва жы-
ло на паселішчах у наземных жытлах
слупавой канструкцыі і ў паўзямлянках
з глінянымі печамі. Пахавальны аб-
рад — трупаспаленне ў грунтавых мо-
гільніках. трапляецца і трупапалажэнне
ў курганных мопльніках. ІІлямёны зай-
маліся зсмляробствам і жывёлагадоў-
ляй. Выраблязі мстал прылады працы.
зброю. упрыюжанні, цюльпана і яйца-
падобныя гаршю. біканічныя і пукатыя
вазы, інш. посуд. арнаментаваны шыш-
кападобнымі выступамі і гарызанталь-
Лужхоўскі піярскі квлегіум Міхайлаўскі кас-
цёл.
нымі жалабкамі. Скіфскія набеп з 6 ст
да н э. паскорылі заняпад Л.к На Бела-
русі гарызонты Л.к. не выяўлены. За-
фіксаваны асобныя знахолкі рэчаў гэ-
тай культуры каля Навагрудка, вёсак
Здзітава Бярозаўскага, Барысы Брэс
цкага р наў і інш Некат даследчыю
шукаюць продкаў славян сярод усх ад
галінавання плямён Л.к.
Вадзім Шадыра
ЛУЗГІН Аляксей Андрэевіч (1.2.1920, в.
Загараддзе Аршанскага пав., цяпер Та-
лачынскага р-на — 10.1.1977), Герой
Сав Саюза (1946). Скончыў Тамбоў-
ВЛужынскі
ЛУКА
скую ваен. авіяц. школу пілотаў (1941).
У Чырв. Арміі з 1939. У Вял Айч. вайну
з 1943 на Цэнтр., 1 м Укр франтах. Ка-
мандзір звяна разведвальнага авіяпалка
лейт. Л. зрабіў 106 баявых вылетаў, пра-
вёў 32 паветр. баі, зняў 160 фільмаў, з
якіх зманціравана 275 фотасхем і 450
фотапланшэтаў; паводле звестак яго
разведкі на аэрадроме ў Палтаве і паля-
вых пляцоўках знішчана 320 самалётаў
праціўніка. Да 1960 у Сав Армн Яго
імем названа вуліца ў г Талачын.
ЛУЗГІН Васіль Іванавіч [ 12(25) 2.1914,
в. Дрымаўшчына Сенненскага пав. Ма-
гілёўскай губ, цяпср Чашніцкі р-н|,
партыйны і дзярж дзеяч Беларусі, адзш
з арганізатараў і кіраўнікоў камсам -ма-
ладзёжпага падполля і партыз руху на
тэр Віцебскай вобл. ў Вял Айч. вайну
Скончыў ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1949)
3 1937 сакратар Чашніцкага райкома, з
1939 1 ы сакратар Віцебскага абкома
ЛКСМБ. У пачатку вайны ў паліт. уп-
раўленні Цэнтр фронту, потым у апа-
раце ЦК ВЛКСМ 3 сак 1942 1-ы сак-
ратар Віцебскага падпольнага абкома
ЛКСМБ, чл. Віцебскага падпольнага аб
кома КП(б)Б У 1944—46 сакратар ЦК
ЛКСМБ 3 1949 інспектар ЦК КП(б)Б,
2-і сакратар Пінскага абкома, 1-ы сак
ратар Драгічынскага райкома КПБ. 3
1959 нам. міністра, у 1973—82 міністр
сац забеспячэння БССР. Канд. у чл.
ЦК КПБ у 1952—54, чл ЦК КПБ у
1954—60, чл. Рэвіз. камісіі КПБ у
1976—86. Дэп ВС БССР у 1955—63,
1975—85. Адзш з аўтараў кн. «Без лініі
фронту» (2 е выд , 1979) Віталь Марозаў
ЛУК. ручная зброя далёкага бою. З’я-
віўся ў эпоху позняга палеаліту, скла
даўся з пругкага лукавішча і цецівы,
якая кідала стралу сілан ад выпростван
ня сагнутага лукавішча У каменным
веку даўжыня Л. дасягала 150 см, стра-
лы — 60—80 см. Наканечнікі стрэл ра-
білі з крэменю, косці, рогу ці дрэва, з
1-га тыс. да н. э. — з металу. У сярэд-
невяковай Еўропе вядомы Л. звычай-
ныя і рэфлексіўныя. Першыя мелі
простае драўлянае лукавшіча даўжынёй
каля 100 см. друпя памерам 140 см,
драўляная аснова якіх узмацнялася жы-
ламі, касцянымі пласцінкамі, стужкамі
скуры жывёл, бярозавай кары, мелі
большую сілу паражэння На тэр Бела-
русі спачатку карысталіся звычайным. а
з 16 ст пераважна рэфлексіўным Л У
17 ст. рэфлексіўныя Л. выкарыстоўвалі-
ся лёгкай конніцай і доўга спаборнічалі
па баявых якасцях з ручніцамі 3 добра
га Л. можна было трапна страляць на
300 м і рабіць 4—5 стрэлаў за хвіліну.
Генадзь Сагановіч
ЛУКА-РАЙКАВЁЦКАЯ. культура
тыпу Лукі-Райкавецкай.
археалапчная культура плямен. якія ў
8—10 ст. жылі на тэр Украіны. Малдо-
вы. Пд Беларусі, у Балгарыі, Румынп
Назва ад селішча ва ўрочышчы Лука
398
ЛУКАШОЎ
каля в. Райкі Бярдзічаўскага р на Жы-
томірскай вобл. Насельнштва жыло на
берагах рэк на селшічах і гарадзішчах.
Пахавальны абрад —трупаспаленне на
ірунтавых і курганных мопльніках Кс-
раміка ляпная (таўстасценныя пасудзі-
ны з адагнутымі венчыкамі, аздобленыя
па ўсёй павсрхні кругавым хвалістым
арнаментам) і ганчарная (таўстасцен-
ныя гаршкі з адагнутымі венчыкамі, аз-
добленыя па ўсёй паверхні кругавым
хвалістым і лінейным арнаментам)
Культура тыпу Лукі Ранкавецкай скла
лася на аснове пражскаы культуры, яе
пакінулі ўсх славяне на этапе фарміра-
вання дзяржаўнасці ў раннім сярэдне
вякоўі. На Беларусі да гэтай культуры
належаць гарадзішчы і селішчы Хато
мель і Струга (Столінскі р н), Гарадзі-
шча (Пінскі р-н), Дружба (Брэсцкі р н),
курганны могільнік Радасць (Камянецкі
р-н) і шш
Літ. Гончаров ВК. Лука Райковсц
кая // Матерналы я нсслсд. по архсо.чогнн
СССР М 1963 № 108; Кухаренко
ЮВ Среднсвсковые памятннкм Полесья
М , 1961 Р у с а н о в а й П Славянскне
древностн VI—IX вв. межцу Днспром н За-
падным Бугом М_, 1973. Валянціна Вяргеч
ЛУКАШбЎ Сяргей Апанасавіч
(1.2.1921, в. Малое Савіна Дубровенска-
га р-на), бел. гісторык. Д-р гіст. н.
(1981). Скончыў ЬДУ (1963). Удзельнік
Вял Айч вайны. 3 1946 працаваў у
Дубровенскім райкоме партыі, сакратар
Дубровенскага і Лезненскага райкомаў
КІІБ 3 1957 на пед. рабоце. 3 1971 у
Ін-це гісторыі АН БССР, у 1976—90 у
Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПЬ.
Даследуе ідэалаг работу КІІБ, культ.
будаўнштва Адзін э аўтараў кніп
«Культурнас будаўніцтва ў Беларускай
ССР (1946—1958 гг)» (1979), адзш з
рэдактараў зб-ка дакументаў і матэрыя
лаў «Мастаіпва Савецкай Беларусі» (т.
2, 1986).
7в Массово-полнтнческая работа лартнй-
Да арт Лук. Дэталі складанага лука: 1 —
касцяныя накладкі 2 — вузлы (сухажыль-
ная абмотка); 3 — пласт сухажылля; 4 —
бярозавая планка; 5 — ядлаўцовая планка;
6 — берасцяная абклейка; 7 — цеціва. Схе-
мы дзеяння лука: 8 — простага, 9, 10 —
складанага рэфлексійнага Паказаны станові-
шчы лукаў без цецівы, з цецівой з напятай
цецівой.
АС Лукашэвіч.
ных органнзацнй средн трудяшпхся Белорус-
снн (1946—1958 гг.) Мн 1976 Мдеологм-
ческая работа Компартнн Белорусснн в пос
левоенный пернод развнтня соцналнстнчес-
кого обшества (1946—1958) Мп , 1979.
ЛУКАШЙВІЧ Аляксей Сцяпанавіч
(3.6 1924, в. Чарнавосава Барысаўскага
пав. цяпер у Крупскім р-не —
13.11 1943). Герой Сав Саюэа (1944). 3
крас. 1942 разведчык падрыунік партыз.
атрадаў «Сяргея» і 28-га, што дзейнічалі
на тэр. Круглянскага. Талачынскага і
Крупскага р-наў Пусціў пад адхон 9
эшалонаў ворага, двойчы псаваў лінію
сувязі са стаўкай фаш галоўнакаманда-
вання. Трапіўшы ў засаду ворага, цяжка
паранены Л апошняй іранатай падар-
ваў сябе і птлсраўцаў Пахаваны ў в.
Глыбокае Круглянскага р на. У в. Ухва-
ла Крупскага р-на помнік Л. Яго імем
названы вуліца ў г.п. Круглае, Ухвальс-
кая сярэдняя школа.
ЛУКАШЭВІЧ (Ьнкахгемлсх) Юзаф Ан-
джэй (30 11 1799, в. Краплева каля Поз-
нані, Прусія, пяпер Польшча —
13.2.1873), польскі гісторык, публіцыст,
бібліёграф. Вучыўся ў Ягелонскім ун-це
(Кракаў). 3 1829 у Познані супрацоўнік,
потым дырэктар б-кі Э.Рачынскага, у
1832—42 настаўнік польскай мовы ў
пратэстанцкан пмназіі імя Ф Вільгель-
ма у гар архівс Рэдаіаваў час
«РггуіасісІ Ілкіц» («Сябар народу»,
1839—45) і «Ог^сіом'пік №цк» («Пры-
хільнік навук», 1840—46) Чл. Кракаў-
скага (1857) і Пазнанскага (1873) навук
т-ваў Аўтар прац па гісторыі арыян-
ства, кальвшізму, тютэранства і інш
нратэстанцкіх кірункаў у Полыпчы (па
рэпёпах) і ВКЛ Алзіп з буйнсйшых
даслсдчыкаў Рэфармацыі ў Рэчы Пас-
палітай. Алнак пры напісанні «Гісторыі
пэркваў гельветычнага веравызнання ў
Літвс» не выкарыстаў бел. і літ архівы.
што абумовіла шэраг недакладнасцей у
гэтан нрацы
Тв 1)/іс|с ко5сю1о* «ухпапіа йеіжескіево V
Ьііжіе Т 1—-2. Рогпап, 1842—43; Ныогуа
5гко1 » когопіе і * ЗУіеІкіет КаеЯхгіе
I ііемвкіет од падіахупіетяусЬ сгаьом. аг бо
гокіі 1794. Т 1—4. Рогпап, 1849—51.
ЛУКАШЭНКА Аляксандр Рыгоравіч
(н 30.8.1954, гп Копысь Аршанскага
р-на), ІІрэзідэнт Рэспублікі Ьеларусь
Скончыў гіст ф-т Магілёўскага пед.
ін-та (1975), Беларускую с.-г. акадэмію
(1985) У 1975—77, 1980—82 прахолзіў
тэрміновую службу ў пагранічных вой-
сках і ва Узбр Сілах СССР У 1977—78
па камсамольскан і сав. рабоце ў Магі
лёве У 1978—80 адказны сакратар
Шклоўскай раеннай арг цыі т ва «Ве
ды». 3 1982 намеснік старшыні калгаса
«Ударнік». намеснік дырэктара камбі-
ната буд. матэрыялаў, сакратар партко-
ма калгаса імя Лсніна, дырэктар саўгаса
«Гарадзец» у Шклоўскім р-не У 1990—
94 дэпутат Вярх Савста Рэспублікі Бе-
ларусь. Узначальваючы камісію Вярх
Савета па вывучэнні дзейнасці камер-
цыйных структур, створаных пры орга-
нах дзярж кіравання (камісія па ба-
рацьбе з карупцыяй. крас. 1993 — ліп.
1994), зарэкаменлаваў сябе як не-
прымірымы праціўнік карупцыі. як
прадстаўнік новай гепсрацыі палггыкаў
са сваёй цвёрдай і паслядоўнай пазіцы-
яй па галоўных кірунках рэфармавання
і дэмакратызацыі бел. грамадства
10.7.1994 абраны Прэзідэнтам Рэс-
публікі Бсларусь. ІІачаў ажыпцяўляць
актыўную ўнутраную і знешпюю палі
тыку Рэспўблію Беларусь Паслядоўна
адстойвае курс на кансалідацыю гра-
мадства, дзярж ўздзеянне на эканам. і
сац. пераўтварэнні, вывад краіны з эка-
нам і сац.-паліт крызісу, развіцце нац
культуры і навукі, паляпшэнне дабра-
быту народа, умацаванне бел дзяржаў
насш. Яму належыпь шшыятыва вы-
працоўкі новага стратэпчнага кірунку
на развіццё сацыяльна арыентаванай
рыначнай эканомікі. ГІа яго ініцыятыве
праведзены рэферэндум 14 5.1995 на
якім болыпасць населыііцтва Рэспублікі
Беларусь адобрыла ідэю інтэграцыі з
Расіяй, выказалася за новую дзярж сім-
воліку, наданне рус. мове роўнага ста-
туса з беларускай; на рэферэндумс
24.11.1996 — за стварэнне замест Вярх
Савета двухпалатнага парламента —
Нацыянальнага сходу Рэспублікі Бела-
русь, інш. змены ў Канстытуцыю Рэс-
публікі Ьеларусь 1994 Ініцыятар падпі-
сання Дагавораў аб сгварэнні Суполь
насні (2 4 1996) і Саюза (2 4 1997) Бела-
русі і Расп Выбраны старшынёй
Вышэйшага Савста Саюза Беларусі і
Расіі. Развіваючы інтэірацыю, Л. адна-
часова ўмацоўвае суверэнітэт, нац не-
залежнасць Рэспублікі Беларусь, право-
дзшь шматвекгарную знешнюю паліты-
ку ў развіцці сяброўскіх адносін і су-
працоўніцтва з усімі краінамі свету,
актывізуе ўдзел Рэспублікі Беларусь у
міжнар арг цыях. Выступае за стварэн-
не бяз’ядзернай зоны ў Цэнтр і Усх.
Еўропе, супраць пашырэння НАТО на
Усход.
Л з’яўляецца Галоўнакамандуючым
Узбр Сіламі Рэспублікі Беларусь, узна
чальвае Савет Бяспекі.
У 1995 абраны ганаровым акадэмікам
Расійскай акадэміі сацыяльных навук, у
маі 1997 — прэзідэнтам Нац алімпій
скага камітэта Беларусі У 1997 яму
прысуджана Міжнар. прэмія імя
М А Шолахава
ЛУКНб, старадаўняя адзінка вымярэн-
ня, псраважна мёду. Згадваецца ў Рус-
кай праўдзе У актавых матэрыялах 16
ст вагавы эквівалент Л не мае пэўнага
вызначэння: у адных ён роўны 10 пу-
дам, у другіх — 50 фунтам. Л. называлі
і пасудзіну для захоўвання мёду, аднак
памер яе нявызначаны. У адным з актаў
(1449) гаворыцца пра «пятнпядное лук
но мёду» Л. было таксама адзінкай
штогадовай мядовай даніны
Станіслау Цярохін
лукбмль, археалагічныя помнікі (га-
радзішча, селішчы, курганны могільнік)
у в Лукомль Чашніцкага р на, на бера-
гах р Лукомка. Гарадзішча дасле-
давалі ў 1956 Л.В.Аляксееў у 1966
Г.В Штыхаў Культурны пласт 2—5 м,
выяўлены матэрыялы днепра дзвінскай
(рубеж нашай эры), банцараўскай (6—8
ст.) культур, крывічоў (9 — пач. 13 ст ),
перыяду ВКЛ (14—17 ст ). Сярод рэдкіх
знаходак касцяная шахматная фігурка
ферзя, залатая ажурная пацерка касця
ная накладка з выявамі звяроў С е л і -
ш ч а ў 1969—70 і 1973—74 даследаваў
Штыхаў, у 1989 — В Л .Насевіч. Куль-
турны пласт 0,5—1,5 м. Сярод знаходак
посуд банцараўскай і смаленскіх доўгіх
курганоў культур, ксраміка 10—16 ст.
Курганны могільнік 11 ст.
даследавалі ў 1886 Е.Р Раманаў, у 1966
Штыхаў Пахавальны абрад — трупапа-
лажэнне Знаходкі сведчаць пра існа
ванне некропаля, у якім хавалі дружын-
нікаў стараж. г. Лукомль. Георгій Штыхаў
ЛУкбМЛЬ старажытны горад Полац-
кай зямлі 10—13 ст. На правым беразе
р. Лукомка (цяпер в. Лукомль Чашніц-
кага р-на) Узнік у 9 ст як крэпасць
крывічоу Упершыню ўпамінаецца ў
1078 у «Павучанні» Уладзіміра Манама
ха пры апісанні паходу на Усяслава
Брачыславіча. 3 12 ст., магчыма, цэнтр
удзельнага Лукомскага княства 3 14 ст.
ў складзе ВКЛ У 14—16 ст. належаў
князям роду Лукомскіх. У 1386 пасля
доўгай асады ўзяты Андрэем Альгерда-
АР Лукашэнка
вічам. У 1397 выхадцы з Валыні засна-
валі тут Мікалаеўскі манастыр У Лівон-
скую вайну 1558—83 замак у Л. разбура-
ны Іванам IV Грозным (1563) У 17—18
ст мястэчка ў Аршанскім, з 1793 — у
Сенненскім пав. Каля Л. выяўлены га-
радзішча, селішчы і курганны могільнік
(гл Лукомль, археал помнікі). Да псто-
рыі стараж Л. адносяцца Стражавіцкія
манетна-рэчавыя скарбы 10—11 ст.
Літ Насевіч ВЛ Лукомль і Луком-
льская воласць // Гіст археал зб Мн , 1994
№ 4
ЛУКбМСКАЕ КНЯСТВА, феадальнае
ўладанне ў ВКЛ на землях вакол Лу-
комскага воз. Цэнтр — Лукомль. На
думку археолага Л.В.Аляксеева, Л. к.
магло ўзнікнуць як адзін з удзелаў По-
лацкай зямлі ў 12—13 ст., алс ў тагачас-
ных крыніцах не названы ніводны
князь яго ўладальнікам Верагодна, яно
было падаравана кімсьш з вял. кн лі
тоўскіх заснавальніку роду князёў Лу-
комскіх у сярэдзіне — 2-й пал. 14 ст. У
2-й трэці 15 ст. значная частка княства
зноў трапіла ва ўласнасць вял князя
або ў выніку згасання адной з галін
князеў Лукомскіх, або праз канфіска
цыю часткі іх уладанняў за падтрымку
кн Свідрыгайлы ў час яго барацьбы з
Жыпмонтам Кейстутавічам Гэта частка
Л.к. была тады ж раздадзена інш. феа-
далам: паны Саковічы атрымалі Улу,
Боліна і Свяда ў міжрэччы Улы і Эсы,
паны Кезгайлы — землі ў вярхоўях Эсы,
дзе пазней узнік маентак Халопенічы
Напэўна, тады ж Цяпіна стала цэнтрам
маентка Амельяновічау, а Чарэя — па
ноў Чарэйскіх. Рэшта княства з маён
ткамі Лукомль, Гарадзец (гл. Высокі Га-
радзец), Меляшковічы, ІІІчыдуты, Пі-
рошыцы і інш. засталася ва ўладанні
князеу Лукомскіх У выніку падзелаў
паміж імі раздрабілася і фактычна пе-
растала існаваць як адзінае цэлае ўжо ў
16 ст
Літ Насевіч ВЛ Лукомль і Луком
льская воласць // Гіст-археал эб. Мн., 1994.
№ 4. Вячаслаў Насееіч
ЛУКбМСКІЯ княжацкі род у ВКЛ
герба Рох» зменены (у чырв. полі 3 ся-
рэбраныя бэлькі рознай даўжыні, над
імі сярэбраная лілея, у якой сярэдні пя-
ЛУКОНІЦА
лёстак заменены на крыж) Магчыма,
паходзяць з мясц. князёў, нашчадкаў
полацкага кн. Усяслава Брачыславіча,
але паходжанне дакладна не высветле-
на. Упершыню згадваюцца ў 2-й пал. 15
ст. князі Васіль (упамінаецца ў 1463) і
Іван (у 1473 з’ехаў у Маскву, дзе ў 1493
пакараны смерцю за змову супраць вял.
кн. Івана III). У пач. 16 ст вядома не-
калькі князёў Л ., якія сумесна валодалі
замкам і мяст. Лукомль і інш. маёнткамі
ў Лукомскім княстве. 3 іх Фёдар Івана-
віч у 1508 удзельнічаў у мяцяжы князёў
Глінскіх Верагодна, яго братамі былі
Іван Іванавіч (каля 1460 — пасля 1520),
уладальнік Шчыдутаў і Гарадца, засна-
вальнік шчыдуцкай галіны Л , Андрэй
Іванавіч (каля 1470 — пасля 1528), ула-
дальнік Меляшковічаў і Бельнякоў, за-
снавальнік згаслай ў 1-й пал. 17 ст. ме-
ляшковіцкай галіны, і Раман (? — пас-
ля 1500), уладальнік Пачаевічаў у Лу-
комскім княстве, Дабрыгораў у
Полацкай зямлі і Лічкава ў Лідскім пав.
Іх нашчадкі раздрабілі свае ўладанні. 3
2-й пал. 16 ст. яны неаднаразова займа-
лі павятовыя пасады пераважна ў Ар-
шанскім і Віцебскім пав Род захаваўся
да 20 ст , многія змізарнелыя яго прад-
стаўнікі не карысталіся княжацкім ты-
тулам. Найб вядомыя Л.
Багдан Андрэевіч (каля
1530—91), унук Івана Іванавіча, часам
пісаўся кн. Шчыдуцкім. Разам з братам
Балтазарам удзельнічаў у Інфлянцкай
вайне 1558—82, у 1564—71 у маскоў
скім палоне, суддзя земскі аршанскі з
1579, маршалак аршанскі з 1591 Яго
малодшы сын Фрыдэрык (каля 1565—
1611) быў падкаморым аршанскім з
1600, адначасова старостам крычаўскім
з 1602, кашталянам мсціслаўскім з 1610
Канстанцін Міхайлавіч
(каля 1540—81), унук Рамана, улалаль-
нік Дабрыгораў і Карэвічаў, ротмістр
войска ВКЛ у час Інфлянцкай вайны,
вызначыўся ў 1568 пры ўзяцш замка
Ула, які атрымаў у намеснштва, пал-
коўнік казацкі з 1579.
Літ.: V/ о 1 Г Г I Кліагіожіе Іі1еняко-П1$су
о<1 копса сгісгпаЯсво жіекіі 5Уапга»а, 1895
Вячаслау Насевіч
ЛУКбНІЦА вёска ў Галынкаўскім с/с
Зэльвенскага р-на. За 15 км на ПнУ ад
Зэльвы, 17 км ад чыг. ст Зэльва 121 ж ,
55 двароў (1997)
Вядома з 2-й пал. 15 ст. як сяло і
прысёлак у маёнтку Дзярэчын. Улас-
насць Копачаў (Капачэвічаў), у 16 ст.
ўладанне Нарбутаў (Нарбутовічаў). У
1505 надворны харужы Войцех Нарбу-
товіч з жонкай Ганнай заснавалі тут
касцёл Міхаіла Архангела (не захаваў-
ся). У 1566 у Л. адбываліся таргі і кір-
машы, што ўскосна сведчыць пра існа-
ванне мястэчка У крыніцах 17 ст. Л
наз мястэчкам (1610), потым — сялом
(1630, 1663). Уладальнікамі былі Гара-
бурды, I Іалубенскія, Пініцкія, Цехано-
вічы. У 1630 — 17 двароў, млын. У
400
ЛУНІН
1663 — 14 двароў 3 1795 у Рас імпе-
рыі. У 19 — пач 20 ст. вёска Старавес
кай вол Слонімскага пав. Гродзенскай
губ. У 1897 — 200 ж., 29 двароў, царква,
крама. 3 1921 у Польшчы. у Слонімскім
пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 у
БССР, з 1940 у Галынкаўскім с/с Зэль-
венскага р-на У 1962—66 у Слонімскьм
р-не. У складзе калгаса «Зара» Сельскд
клуб, крама Помнік архітэкгуры — Мі-
хайлаўскі касцел (1782). Валерыа Шаблюк
ЛЎНІН Аляксандр Міхайлавіч (1745—
1816), расійскі дзярж. лзеяч Продкі ў
канцы 15 ст. выехалі з Польшчы ў Ра-
сію. 3 29 10 1784 да 8.2 1791 правіцель
(губернатар) Полацкага намесніцтва
Звольнены 22 3 1792 у чыне ген -лейтэ
нанта. Да 1791 арандаваў на Беларусі
фальварак Плігаўка (Полацкі нав). 3
1789 вёў аугабіягр «Запіскі», у якіх ёснь
звесткі пра грамадскае жыццё Полацка-
га намеснштва. 3 жн 1790 член Воль-
нага эканам т-ва, па праграме якога кі-
раваў і асабіста ўдзельнічаў у складанні
«Тапаграфічнага апісання Полацкага
намесніцтва». за што атрымаў конкур-
сны залаты медаль
Літ Мальдзіс А Беларусь у люстэрку
мемуарнай тітаратуры XVIII ст Мн , 1982;
Анішчанка Я. Анельсіны — у Сібір,
нікляныя вуллі — у Полацк // Спадчына.
1993 № 1 Яўген Анішчанка
ЛЎНІН Барыс Мікалаевіч (н ў чэрв.
1918, ст. Шчуркі Саратаўскай вобл Ра
сіі) адзін з кіраўнікоў партыз руху на
Мшшчыне ў Вял Айч вайну Герой
Сав Саюза (1944). У Чырв. Арміі з
1939 У Вял. Айч. вайну ўдзельнік аба-
рончых баёў у раёне Орша—Віцебск. У
вер. 1941 — сак. 1942 палонны ў Масю-
коўшчынскім лагеры смерці затым у пар-
тызанах: камандзір атрада «Штурм», у
снеж 1942 — маі 1944 — брыгады
«Штурмавая» За наўмысны расстрэл
групы разведчыкаў Генштаба ў час Вял
Айч вайны ў 1958 нар. суд прагаварыў
Л. на 7 гадоў зняволення з пазбаўлен-
нем звання Героя Сав. Саюза
Раіса Чарнаглазава
ЛУНІНЕЦ горад, цэнтр Лунінецкага
р-на. Вузел чыгунак на Брэст Гомель,
Баранавічы, Сарны. За 240 км на У ад
Брэста. 24,8 тыс. ж. (1997).
Вядомы з 1449 пад назвай Малы Лу-
лш, шляхецкая ўласнасць У 1471 — с.
Лулінец маёнтка Ішкалдзь, належаў Не-
міровічам У 1552 удава Я П Неміровіча
Ганна (з Сапегаў) псрадала сяло свайму
прыёмнаму сыну полацкаму ваяводу
С.С Давойне. 3 1561 сучасная назва. У
1588 сяло Навагрудскага пав., 75 дымоў,
царква. У 2-й пал. 16 — 1-й чвэрці 17
ст належаў Друцкім-Любецкім, Граў-
жышскім, Кунцавічам, Долматам і інш.
У 1622 К Долмат падараваў Л. разам з
сялянамі Дзятлавіцкаму мужчынскаму
манастыру 3 1793 Л у Рас імперыі, у
ІІіпскім пав Мінскай губ У 1795 —
624 ж., 75 дамоў У 1842 маёнткі манас-
тыра перададзены ў казну, жыхары пе-
раведзены ў катэгорыю дзярж. сялян У
1884—86 праз Л пракладзены Палескія
чыгункі, што паспрыяла хуткаму эка
нам. развшцю і росту насельніцтва. У
1897 — 3167 ж , 855 двароў. Грузаабарот
чыг вузла перавышаў 5 5 млн пудоў
(1900). У канцы 19 ст. заснаваны чыг.
рамонтныя майстэрні (239 рабочых у
1900), пранавалі 2 млыны, нар вучылі-
шча, царк.-прыходская школа 3 тіст
1911 да лют. 1912 у Л жыў і працаваў
Я Колас 28.10(10 11).1917 у Л. абвешча
на сав улада. У ліст 1917 туг адбыўся I
з’езд Саветаў Пінскага пав. 18 2 1918
акупіраваны герм войскамі. У студз.
1919 адноўлена сав. ўлада, з лют 1919
Л. — адзін з важнейшых вузлоў абаро-
ны на Зах фронце ў час сав.-польскай
вайны 1919—20 10 7 1919 заняты
польскім войскам у ліп 1920 — Чырв
Арміяй 3 1921 у Полыпчы, горад,
цэіпр Лунінецкага павета Палескага ва
яв. 3 1939 у БССР, 8,3 тыс. ж. 3
15.1.1940 цэнтр Лунінецкага раёна У
Вял. Айч вайну з 10.7.1941 да 10.7.1944
акушраваны ням-фаш. захопнікамі,
якія загубілі ў Л і раене 16 637 чал.,
вывезлі на фаш катаргу ў Германію
2319 чал 3 7.3 1963 горад абл падпа-
радкавання. У 1970 — 14,3 тыс ж Пра
мысл прадпрыемствы з-ды «Палессе-
электрамаш», рамонтна-мсханічны, акц
т-ва «Луншсцкі маточны завод» і «Луні
нецлес», дрэваапрацоўчы камбшат, ла-
каматыўнае дэпо 2 ПТВ 4 сярэлнія
школы. ліцэй, муз і дзіцяча-юнапкая
спарт. школы, II дашкольных устаноў
2 дамы культуры, 8 б-к, Дом дзіцячан і
юнацкан творчасці, кшатэатр, Лумнецкі
раённы краязнаўчы музец 1 бальнічных
устаноў Ьрацкія магілы сав вошаў і
партызан, магілы ахвяр фашызму, кур-
ган Бессмяротнасш Помнік архітэкгу
ры — Крыжаўзвіжанская царква (пач
20 ст.).
ЛУНІНЕЦКІ ІІАВЕГ, алм.-тэр. адзінка
ў 1921—39 у ІІалескім ваяв Польскай
Рэспублікі. Цэнтр — г. Лунінец У 1921
уключаў гарады Давыд-Гарадок, Столін,
мястэчкі Гародна і Кажан Гарадок, па-
дзяляўся на 15 гмш Бярозаўскую, Даб
раслаўскую. Заастравецкую, Кажан-І а
радоцкую Круговшкую, Лахвенскую,
Ленінскую, Лунінскую, Пагост-Загарод
скую, Плотніцкую, Столшскую. Цера
бяжоўскую, Хатыніцкую. Хорскую, Чу
чавіцкую. Нас 179 518 чал. (30 9 1921).
6.12.1922 Бярозаўская, Плотніцкая,
Столінская, Церабяжоўская. Хорская
гміны перададзены ў новаўтвораны
Столшскі пав., Дабраслаўская і ІІагост
Загародская гмшы — у Пінскі пав 3
1939 павет у БССР, 15 1 1940 скасава-
ны, тэрыторыя палзелена на раёны
ЛУНІНЕЦКІ РАЁН Размешчаны на У
Ьрэсцкай вобл. Пл 2,8 тыс. км2, нас
(без Лунішіа) 59 тыс чал. (1997)
Цэнтр — г. Лунінец Паверхня нізшная
пераважаюць вышыні 130—145 м над
узр м , найвышэншы пункт 150 м
Працякас р. Прыпяць з прытокамі Случ
(з Валхвой), Лань, Смердзь, Цна, Боб-
рык 1-ы і інш., многія злучаны мелія-
рацыйнымі каналамі Возсра Ьелае Пад
лесам 42% тэр раёна Прахолзяць чы
гункі Брэст—Калінкавічы, Ьаранаві
чы—Сарны, аўтадарогі Пінск Жытка
вічы, Ганцавічы—Лунінец
Утвораны 15.1 1940 у складзс Пшскай
вобл , 12.10.1940 падзелены на 19 сель-
л
саветау. Бастынскі, Ьродніцкі, Валуцкі,
Вулькаўскі І-ы, Вулькаўскі 2-і, Іара-
доцкі, I аўрыльчыцкі, Гоцкі, Дварэцкі,
Дрэбсю, Дзятлавіцкі, Краснавольскі,
Лаўчанскі, Лахвенскі, Лугоўскі, Лунін
скі, Любачынскі, Чучавіцкі, Язвінскі. У
Вяз Айч вайну ў пач ліп. 1941 акуні-
раваны ням фаш захопнікамі, якія на
тэр раена правялі карныя апераныі
♦I орнунг», «Цёнлы вецер», знішчылі
каля 16,6 тыс чал., 2319 чал. прымусова
вывезлі ў Іерманію, спалілі 10 вёсак
(вёска Бслас Возсра не адрадзілася) Ба-
рапьбу з акупантамі вялі партыз брыга
да імя С.М Кірава, партыз. атрады
200-ы, Лунінецкі, «Храбрацы», дзейні-
чалі Лунінепкія падп РК КП(б)Б і
ЛКСМБ, патрыятычныя падполлі; пад-
польна выдавалася газ «Лвангард» Л.р
вызвалены ў пач ліп. 1944 войскамі
1-га Бет. фронту і Дняпроўскай ваен.
флатыліі ў ходзе наступлення на Бара-
навіцка Ьрэсцкім напрамку 3 8 1 1954
у Ьрэснкай вобл. 20 7.1960 да Л .р. далу-
чаны Любанскі, Мікапіэвшкі, Радзіге-
раўскі Сінкевшкі с/с і р п. Мікашэвічы
Ленінскага р-на, 14 8.1979 Гаўрыльчыц-
кі с/с нсрададзены Салігорскаму р ну.
На 1.1.1997 у раёне 11 сельсаветаў: Баг-
данаўскі, Бастынскі, Вулькаўскі, Гара-
тоцкі, Дварэцкі, Дзятлавшкі, Лахвенскі,
Луніпскі, Радзігераускі, Сінкевінкі, Чу
чавіцкі і Мікашэвіцкі пасялковы Савет
Працуе з-д «Палімер» (в.Сшкевічы) У
раёне 16 калгасаў, саўгас, Палеская до-
стедна меліярапыйная станцыя 24 ся-
рэднія, 14 базавых. 3 пачатковыя і 5
муз. школ, 4 участковыя бальніцы, 11
урачэбных амбутаторый, 5 урачэбных
участкаў, 26 фсльчарска-акушэрскіх
пунктаў. 39 клубных і 44 бібліятэчныя
ўстановы, 37 аддз сувяз Выдаецца газ
«Лунінецкія навіны*. Археал. помнікі:
селшіча ранняга жал. веку (каля в. Лах-
ва), гарадзішчы (каля в. Кажан Гара-
док). Брацкія магілы сав воінаў і пар-
тызан у в Бастынь. Вял Чучавічы, Лу-
нін, Мокрава, Сшкевічы. партыз мо-
гілкі каля в. Сітніпкі Двор. Магілы
ахвяр фашызму ў в Бастынь, Дзятлаві-
чы, Кажан Гаралок, Лахва Ракітна.
Сгтніцкі Двор, Чарабасава. Помнікі ах
вярам фашызму ў в Меляснша і на
месцы спаленай вёскі Белае Возсра,
паднольшчыкам у в Сінкевічы, у гонар
Лунінсцкіх падп РК КП(б)Б і ЛКСМЬ.
штаба партыз брыгады імя Кірава ў в.
Сптііцкі Двор Помпікі архітэкгуры Ге-
оргіеўская парква (каля 17—18 ст) у в
Сінкевічы, Мікалаеўская царква (1818)
у в Кажан 1 арадок, 1 Іраабражэнская
нарква (1823) у в Дзятлавічы, Барыса-
глебская царква (1824) у в. Лунін, Па-
кроўская царква (1846—51) у в Вял.
Чучавічы, I Іраабражэнская царква
(1910) у в. Язвінка, лазня (1905) у пас
Палескі.
Літ Свод памятннков нсторнн н культуры
Белоруссмм Брестская обл Мн, 1990.
ЛУНІНЁЦКІ РАЁННЫ КРАЯЗНАЎ-
ЧЫ МУЗЕП Створаны ў 1979, адкры-
ты ў 1986 у г Лунінец Мае 5 экспазіц.
залаў (пл. 170 м2), 4,7 тыс. экспанатаў
асн. фонду (1997). Экспануюцца археал.
Лхнніпы з селішча Тайманава Быхаўскага
распа
знаходкі (рубілы, сякеры камсннага ве-
ку), этнаграфічныя матэрыялы (інтэр’ер
сялянскай хаты з рэчамі хатняі-а ужытку
і прыладамі працы, даматканая вопрат-
ка, ручнікі, абутак і шш), экспанаты
пра знаходжанне на Лунінеччыне Я Ко-
ласа. А.Блока, рэв падзеі 1905, 1917,
ірамадз вайну і інш. У 2 залах, прысве-
чаных Вял Айч вайне, пралстаўлены
матэрыялы пра стварэнне і дзейнасць
паірыят. палполля і партыз руху (падп.
лрукарні, партыз збросвай майстэрні,
хлебапякарні, фатаграфіі і дакументы
пра баявыя дзеянні партызан, падп ма-
іадзёжных іруп. надп. газ. «Палеская
праўда» і «Авангард», лістоўкі і інш.),
пра вызваленне раёна ад ням -фаш за-
хопнікаў У музеі зберагаенца старадрук
«Мінсі-чэцці. Мссяц жнівснь» (1705),
набор каштоўнага шклянога посуду
1920-х г. Вадзім Жылко.
ЛУННА, вёска цэнтр сельсавета ў
Мастоўскім р-пе. На левым беразе р.
Нёман. На скрыжаванні аўтадарог на
Гродна, Ваўкавыск, Скідзель. За 26 км
па 3 ад г. Масты, 8 км ал чыг. ст. Чар-
лёна 1165 ж., 559 двароу (1997).
Вядома з 16 ст як веска. 3 1795 у Рас
імнерыі, у Гродзенскім нав. Слонім-
Мемарыяльны комплекс у Маплеве на мес
цы Лупалаўскага загера смерці
401
ЛУПАЛАЎСКІ
скай, з 1797 — Лгтоўскан, з 1801 —
Іродзенскай губ У 1886 мястэчка,
цэнтр Лунненскай вол , 1392 ж , касцёл,
сінагога, 3 яўр малітоўныя дамы, 20
крам, 3 шынкі, 2 харчэўні, праводзіліся
кірмашы. У пач. 20 ст. 1375 ж., царк,-
прыходская школа, фельчарскі пункт,
касцёл, паштовас аддзялепне 3 1921 у
Полыпчы, мястэчка, цэнтр гміны Гро-
дзенскага пав Беластоцкага ваяв У
1924 — 1884 ж., 307 двароў. 3 1939 у
БССР, з 12.1.1940 рабочы паселак Скі-
дзельскага р-на 3 чэрв. 1941 па ліп
1944 акупіравана ням -фаш. захопніка-
мі 14 7 1944 воіны 433 га стралк. палка
64-й стралк. дывізіі 49 й арміі 2 га Ьел
фронту фарсіравалі р Нёман за 1 км на
Пд ал вескі, захашлі плацдарм на зах.
беразе і на працягу сутак адбілі 12 кон
тратак праціўніка 3 1955 вёска, цэнтр
сельсавета Скідзельскага, з 1962 — Гро
лзенскага, з 1965 — Мастоўскага р-наў
У 1972 — 1475 ж, 473 двары. Цэнтр
саўгаса «Чарлёна», хлсбапякарня Ся
рэдняя і муз. школы, чзіцячы сад, Дом
кутьтуры, царква Помнікі воінам 64 й
стралк. дывізіі, землякам, якія загінулі ў
Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры
касцёл св Ганны (1782). Галіна Новікава
ЛУННІЦА. старажытнае металічнас
ўпрыгожанне ў выглядзе паўмесяца (за-
вушніцы, нагрудныя падвескі, дэталі га
лаўнога ўбору). Ва ўсх. славян былі па
шыраны ў 8—9 ст. і ў эпоху Кіеўскай
Русі, на Беларусі трапляюпца пры рас
копках большасці археал. помнікаў таго
часу Адлгвалі іх з бронзы ці свінцова
алавяністых сплаваў у каменных лшей-
ных формах. Паверхню вырабаў аздаб-
лялі насечкамі, палоскамі несапраўднай
зерні, эмаллю (гл. ў арт. Адаменка).
Знойдзены пры расконках у Бярэсш
Ваўкавыску, Віцебску Гомслі, Гродне,
Друцку, Заслаўі, Копысі, Мінску і інш.
Лшейныя формы выяўпсны ў Віцебску
(8 ст ) і Гродне
ЛЎПАЛАЎСКІ ЛАГЕР СМЕРЦІ
(шталаг № 813) Створаны ням
фаш захопнікамі ў 1941 у Вял. Айч.
вайну на ўскраіне г Маплёў для маса
вай загубы сав. ваеннапалонных. Алга-
роджаны некалькімі радамі калючаіа
дроту, па якім пускалі электрычны ток.
Вязняу трымалі ў антысанітарных умо-
вах (панаваў тыф), марылі голадам, ка
тавалі, расстрэльвалі. Да 1943 тут заіуб-
лена больш за 40 тыс. чал. На месны
лагера мемар комплекс, запалены Веч
ны агонь
ЛЎПАЛАЎСКІ РАЁН Існаваў у ЬССР
у 1924—31 Утвораны 17.7 1924 у скла-
дзе Магілёўскай акругі (да 26.7.1930).
Цэнтр — мяст Лупалава (прыі-арад Ма
плева)
20.8.1924 падзелены на 20 сельсаве-
таў Амхаўскі, Амхшшкі (Вялікаамхінш
кі), Антонаўскі (5.8.1929 перайменава
ны ў Хацетаўскі), Грабянсўскі, Еганоў-
скі, Жданавіцкі, Зарэснкі, Заходскі Ка
14 Зак 2
402
ЛУПІКАЎ
л
роўчынскі Мастоцкі, Махаўскі.
Машанацкі, Нічыпаравіцкі, Сіларавшкі.
Слабодкаўскі, Сухароўскі, 1 аранаўскі,
Хацкавіцкі, Чэрнеускі, Шчэжарскі
Скасаваны 2 3 1931 Жданавіцкі, Кароў-
чынскі, Чэрнеўскі с/с далучаны да
Дрыбінскага р па, Амхаўскі. Грабянёў-
скі, Мастоцкі, Машанацкі, Махаўскі,
Слабодкаўскі Іаранаўскі, Шчэжар-
скі — да Магшеускага р-на, Сухароў-
скі, Хацкавілкі. Хацетаускі — да Чавус-
кага р на, Заходскі, Еганоўскі. Нічыпа
равіцкі — да Шклоўскага р-на.
ЛУПІКАЎ Сяргей Агафонавіч
(26 10.1923, в Бяседавічы Клімавіцкага
нав., цянер Хоцімскага р-на —
31.3.1995) поўны кавалер ордэна Сла-
вы. На фронце з 1943 ІІам камандзіра
развсдвальнага Ўзвода сяржант Л вы
значыўся у баях за вызвалснне Поль-
шчы: у жн 1944 у баях за крэпасць Аса
вец фарсіравау раку, разведаў агнявую
сістэму ворага, у лют 1945 замяніў ка
мандзіра узвода за 3 дні баёў узвод на
чалс з Л нанес значныя страты ворагу ў
жывой сіле; у сак. 1945 узвод Л. разве-
даў пераправу цераз р Ісача чым са
дзейнічаў устунлснню сав войск у Гды-
ню.
ЛУР’Ё Саламон Якаўлевіч [27.12.1890
(8.1 1891), Маплёу — 30 10 1964). псто
рык аігтычнасці, філолаг Д-р гіст
(1934) і філал (1943) навук Вучыўся ў
Маплёўскай гімна: іі скончыў С.-Пе-
цярбургскі ун т (1911) 3 крас 1917
працаваў у «Могнлевской газете», чл
Маплёўскага Савета рабочых дэпутатаў
Лстам 1918 у акуніраванай немцамі час-
тцы Маплева заснаваў газ «Эхо».
Праф Пстраградскага (1918), Самар-
скага (1919—20), Ленінгралскага (да
1949), Львоўскага (1953—64) ун таў.
Прапаваў ва установах АН СССР: Ле
нінградскім філіяле Ін та псторыі, Ка
місіі на псторыі навукз і тэхнікі. За на
вук. сувязі з замежнымі калегамі і неза-
лсжнасць поглядау падвяргаўся ганен-
ням і неаб' сктыунай крытыцы У 1949
абвінавачаны ў «касманалітызме» і
звольнены з Ленінградскага ун-та. Пра-
цаваЎ заг кафедры класічнай філалопі
Львоўскага ун та Даследаваў стараж -
грэчаскую псторыю, л-ру, эпйрафіку,
фальклор, філасофію, гісторыю матэма-
тыкі. Зрабіў камснціраваныя пераклады
івораў Ксенафонта (1935), Плутарха
(1940), Дэмакрыта (выд пасмяротна
вучнямі ў 1970) і інш Аутар гіст. кніг
для лзяцей.
7«.: Нстормя автмчной обшественной мыс-
лм М., 1929; Архнмед М ; Л., 1945: Геродот
М; Л 1947 Очеркн по нсторнн антнчной
наукн М.; Л 1947; Язык н культура мнкен
ской Грецнв М , Л , 1957, Нсторня Грецвн.
Ч 1—2. СПб 1993.
Літ К 70-летню проф СЯ.Лурье //
Всстн древней нсторнн 1960 .V' 4, Памятн
учнтеля // Там жа. 1965. № 1 (з ноўным спі-
сам прац): Копржнва-Лурье Б Я
Мсторхя одной жнзнн [Парнж], 1987
Браніслава Віц-Маргу.іес
С Я Лур’е.
АІ.Луцкевіч
ЛУСКІНА Стафан (11 12 1725. Вшеб-
скае ваяв. — 21.8 1793), публіцыст, ас
траном, матэматык. 3 бел. шляхецкага
роду. Чл. ордэна езуітаў (1742—73) Ву-
чыўся ў Вене (1750—52) і Рыме (1752—
56). Выкладаў у Варшаускім езуіцкім
калегіуме (у 1772—73 — рэктар) 3 1769
супрацоўнічаў у газ «ХУіа<1ото8сі
УУагехазчхкіе» («Варшаўскія ведамасці )
Пасля скасавання ордэна 9.11 1773
прызначаны каралём Станіславам Аў-
густам Панятоўскім дырэктарам і рэ-
дактарам газ «Сагеіа ХУагехазувка»
(< Варшаўская газета»), якая змяшчала
інфармацыю, аргыкулы польскіх і за-
межных аўтараў на паліт., філас і гнш
тэмы Газета адлюстроўвала кансерва-
тыўныя погляды рэдактара. Л крыты-
каваў асветніцкую ідэалогію, абараняу
рэліпю, захоўвау сувязі з езуітамі Усх
Ьеларусі (у складзе Рас імперыі), пад
трымаў Таргавіцкую канфедэрацыю 1792.
Адначасова меў добрыя асабістыя адно
сіны з прыхільнікамі Асветніцтва пры
каралеўскім двары
Літ Ео)ек I «Сагеіа \Уаге7а»<ка
кы^ёга Еііікіпу 1774—1793 УУап/ама 1959
Энгельс Дарашэвіч
ЛУСТО Міхаіл Васілевіч (21.9.1921,
Магілёў — 16.3.1979), Герой Сав. Саю-
за (1945). Скончыў Армавірскую васн
авіяц. школу .пілотаў (1942), акадэміі
Васнна-павстр (1954) I енштаба (1961)
3 сак 1943 на Сцяпным, Варонсжскім,
2-м і 1-м Укр франтах удзелыіік Кур
скай бітвы, баёў на Украінс, у Маллове,
Румыніі, Патьшчы. Германп Лётчык.
камандзір звяна, эскалрыллі знішчаль-
нага аніяпалка ст. лейт Л зрабіў 251
баявы вылст, правеу 49 наветр баёў,
збіў 20 самалетаў ворага Да 1974 у Сав
Арміі, палкоўнік.
ЛУЦКЕВІЧ Аптон Іванавіч
[17(29). I 1884, г. Шаўлі Ковенскай губ,
цяпер г Шаўляй Літва ?], бел. паліт.
і грамадскі дзеяч псторык, публіцыст,
літ. крытык Паходзіў з шляхецкага ро-
ду герба «Навіна» Ьрат I \ Луцкевіча
Скончыу Мінскую гімназію (1902) Ву
чыўся на фіз. матэм. ф це Пецярбург-
скага. юрыд. ф-це Дэрпцкага (цяпер
Тартускі) ун-таў. У 1903 адзін з засна-
вальнікаў Беларускай рэвалюцыйнай
грамады і аутарау яе праірамы У 1904
за распаўсюджванне парт л-ры арыш
таваны ў Мінску выпушчаны з прадпі
саннем нс пакідаць горад На II з’ездзе
Беаарускай сацыялістычнай грамады
(БСГ, 1905, Мінск) абраны чл яе ЦК
Удзельнік рэвалюцыі 1905—07 У лют
1906 перайшоў на нелсгальнас станові
шча, псраехаў у Вільню Удзелынчаў у
наладжвані выпуску газет »Наша догя» і
оНаша ніва», уваходзіў у склад іх рэдак-
цый. Супрацоўнічаў з выд-вам «Нашан
нівы», з 1913 з Бел. выдавецкім т-вам 3
1911 саўлалалынк Віленскан бібліятэкі
чытальш «Веды» Ь Даніловіча, з 1914 яе
ўладальнік Пасля акупацыі ў 1915 Віль-
ні і ч Беларусі ням войскамі ўзначаль-
ваў Беларускае таварыства дапамогі па
цярпелым ад вацны Адзш з выдаўцоў і
аўтараў газ «Гоман» У 1915 з братам,
паэтэсай Цсткай (А Пашксвіч) і інш
марксіста.мі засн Беларускую сацыял-дэ-
макратычную работніцкую групу
(БСДРГ), узначаліў Беларускі народны
камітэт (БНК) Алзін з ініцыятараў
Канфедэрацыі Вялікага княства Літоў-
скага У 1916 БНК ухваліў яго канцэп-
цыю Злучаных Штатау ад Балтыйскага
да Чорнага мора Пасля Лют рэв. 1917
выказваўся за уключэнне ў склад буду-
чай бел.-лгт дзяржавы ўсгх бел зямель,
за наданне дзярж статуса ўсім мясц.
мовам, школьнае навучаннс на роднай
мовс. На Беларускай канферэнцыі 1918
абраны старшынён Віленскац беларускай
рады (ВЬР) 18 3 1918 кааптаваны ад
ВБР у склад Рады Беларускай Народнай
Рэспублікі, шіцыятар абвяшчэння неза-
лежнасці БНР Пасля расколу БСГ
адзін са стваралыіікаў Беларускац сацы-
ял-дэмакратычнаа партыі (БСДП). У
вер. 1918 прызначаны Радай БНР Стар-
шынёй Нар. сакратарыята і нар сакра-
таром замсжных спраў (з кастр. 1918
Старшыня Рады Народных Міністраў і
міністр замежных спраў БНР) У
вер — пач кастр 1918 узначальваў
бел. налзвычайную дэлегацыю, якая на-
велала Украшу, сустракалася з гетманам
П П.Скарападскім. 3.12 1918 Рада і ўрал
БНР на чале з Л пераехалі ў Вільню, 27
снеж — у Гродна. 14 12.1918, 2.1 і
3.1.1919 Л накіраваў ноты пратэсту
403
ЛУЦКЕВІЧ
польск. ўраду супраць далучэння да
Польшчы Беластоцкага, Бельскага і
Аўгустоўскага пав. У канцы сак. 1919
перад паірозай польск. акупацыі Гро-
ізеншчыны і Віленшчыны Л. і некат.
чл. ўрала БНР выехалі ў Берлін. Дама-
гаўся таго, каб прадстаўнікі БНР пры-
нялі ўдзел у ГІарыжскай мірнай канфе-
рэнцыі. У Берліне склаў мемарандум,
які быў уручаны старшыні канферэн-
цыі. Па запрапіэнні міністра-прэзідэнта
Польшчы І.Падарэўскага выехаў з ГІа-
рыжа ў Варшаву, дзе ў пач. вер. 1919
быў інтэрніраваны. 1.12.1919 вярнуўся ў
Мінск. Пасля расколу Рады БНР
13.12.1919 Старшыня Рады Міністраў
Найвышэйшай Рады БНР. Не знайшоў-
шы паразумення з Польшчай, 28.2.1920
падаў у адстаўку і выехаў у Вільню. Там
аднавіў выданне газ. «Наша ніва* (вый-
шла 9 ну.мароў), да канца 1920 склаў і
выдаў зб-кі «Наша ніва» і «Памяці Іва-
на Луцкевіча». У ліп.—жн. 1920 у баль-
шавіцкай турме. 3 1921 старшыня Бела-
рускага нацыянальнага камітэта ў Віль-
ні. Выкпадаў у Віленскай бел. гімназіі.
У ліп. 1921 засн. Бел. школьную раду,
якая пазнсй злілася з Таварыствам бе-
ларускай школы (ТБШ). Яго намагання-
мі пры Беларускім навуковым таварыс-
тве (БНТ) у 1921 адкрыты Беларускі му-
зей імя [.Луцкевіча. Узначальваў Бела-
рускі цэнтральны выбарчы камітэт, рас-
працаваў тактыку і структуру Беларуска-
га пасольскага клуба. ІІасля ўтварэння ў
1925 Беларускай сялянска-работніцкай
грамады працаваў у яе рэд. к-це, куды
быў запрошаны С.А.Рак-Міхайлоўскім
У кастр. 1927 арыштаваны польск. ўла-
дамі, абвінавачаны ў супрацоўніцтве з
пям. і сав. разведкай, у пач. 1928 апраў-
даны судом. У 1928 зноў арыштаваны і
апраўданы. У сярэдзіне 1929 Л. выклю-
чаны з ТБШ, дзе камуністы мелі моц-
ныя пазіцыі. Адзін са стваральнікаў
Цэнтральнага саюза культурных і гаспа-
дарчых арганізацый (Цэнтрасаюза), які
адмаўляў рэв. метады змаіання з сана-
цыйным рэжымам Ю.Пілсудскага і
выступаў за парламенпкія метады ба-
рацьбы. Незадавальненне КПЗБ выклі-
кала крытыка Л. нац. і агр. палітыкі,
якую сав. кіраўнштва пачало ў 1929,
асабліва арт. «Цень Азефа» (1930), дзе
ён даў рэзка адмоўную характарыстыку
І.Сталіну і яго акружэнню. У 1930
польск. ўлады забаранілі дзейнасць Бел.
выдавецкага т-ва, якім кіраваў Л., у
1931 яго звольнілі з працы ў Віленскай
бел. гімназіі. Асоба Л. стала аб’ектам
паліт. спекуляцый і нападаў. У гэты час
выявіліся супярэчнасці паміж лідэрамі
Цэнтрасаюза. Яго старшыня Ф.Акінчыц
крытыкаваў Л. за марксісцкі светапог-
ляд. 3 абвінавачваннямі Л. ў паліт. пра-
ліках выступілі ў друку і хрысціянскія
дэмакраты. У 1933—39 бел газсты не
друкавалі Л. Выступаў пераважна ў газ.
«Рг/е&ЦО ЗУіІегіккі» («Віленскі агляд»),
час. «Калоссе», «Гадавіку» Беларускага
навуковага таварыства». Адышоў ад па-
літ. дзейнасці, працаваў у БНТ і Бел.
музеі, выступаў з лекцыямі і рэферата-
мі. Пасля вызвалення Зах. Беларусі
л <Ц«.
Псршая старонка працы А Луцкевіча «Да
гісторыі «Беларускай рэвалюцыйнай (пасля
Сацыялістычнай) Грамады». 1930-я г. Бела-
рускі Дзяржаўны архіў-музей літаратуры і
мастадгна.
Чырв. Арміяй яго запрасілі на сход бел.
інтэлігенцыі. 30.9-1939 Л. арыштаваны і
этапіраваны ў Мінск. Па рашэнні Асо-
бай нарады пры НКУС СССР прыгаво-
раны да 6 гадоў зняволення. Паводле
афіц. версіі, памёр у Сяміпалацінскай
вобл. (Казахстан) у 1946. Рэабілітаваны
ў 1989.
Першы артыкул «Што будзе?» надру-
каваў у газ. «Наша доля» (1996, №1).
Стаў вядучым бел. публіцыстам (літ.
псеўд. А.Пванов, Антон Белорус, Ген-
рык Букавецкі, І.Мялешка, Антон Наві-
на і інш.). У артыкулах і нататках пач.
20 ст. крытыкаваў агр. і нац. палітыку
царызму, выказваўся за сац. і нац. вы-
зваленне бел. народа, асуджаў нацыяна-
лізм («Краёвае становішча», 1914). Раз-
віццё бел. вызв. руху звязаў з развіццём
капіталіст. адносін і станаўленнем нац.
буржуазіі («Эканамічная эвалюцыя і бе-
ларускі рух», 1917). Склаў курсы лек-
цый па фанетыцы і этымалогіі. У 1917
выдаў працу «Як правільна пісаць па-
беларуску», у 1918 (разам з Я.Станкеві-
чам) — «Беларускі правапіс». Аўтар
брашуры «Польская акупацыя на Бела-
русі» (1920), працы «За дваццаць пяць
гадоў (1903—1928)» (1928, прысвечана
гісторыі БРІ і БСГ). Даследаваў гісто-
рыю нарадавольніцкага руху, выступаў з
дакладамі і рэфератамі па гэтым пытан-
ні. Вывучаў мову скарынаўскіх выдан-
няў і першы Статут ВКЛ («Чатырохсот-
лецце першага кодэксу беларускага
права», 1929; «Статут В. кн. Літоўскага
на фоне эвалюцыі нацыянальных адно-
сін у Беларусі», 1930, і інш.). Аўтар
зб-каў літ.-крытычных прац «Нашы
песняры» (1918), «Адбітае жыццё»
(1929). Апублікаваў шэраг прац па гіс-
торыі бел. культуры, мастацгва і л-ры:
«Пуцяводныя ідэі літаратуры», «Жылоў-
скае пытанне ў беларускай літаратуры»
(абедзве 1921), «Вязніца Адама Міцкеві-
ча» (1923), «Эвалюцыя беларускай адра-
джэнскай ідэалогіі і адбіцце яе ў літара-
туры» (1926) і інш. Асобныя артыкулы і
нататкі прысвяціў жыццю і творчасці
М.Багдановіча, А.Бурбіса, М.Гарэцкага,
Ядвігіна Ш., Ф.Баіушэвіча. Я.Коласа,
Я.Купалы, Цёткі, К.Сваяка і інш. Пе-
раклаў на бел. мову працу М.Доўнар-
Запольскага «Асновы дзяржаўнасці Бе-
ларусі» (1919), «Элементарную аліебру»
А.Кісялёва і падручнік В.Остэрлёфа і
Я.Шустэра «Сусветная гісторыя. Ч. 2.
Сярэднявечная гісторыя» (1921), адзін з
перакладчыкаў Новага запавста і Псал-
тыра (Хельсінкі, 1931) і інш.
Тв.: Беларусы. СПб., 1909; Янка Купала як
прарок адраджэння: Публічная лекцыя, чыта-
ная ў Вільні, Рызе і Дзвінску. Вільня, 1932;
К’агодомоісу Віаіопіыпі і ісй оіуап «Нотап».
Бу.б'л', 1935; Злучаныя Штаты ад Балтыкі да
Чорнага мора // Свабода. 1990. №2; Дзённік
// Полымя. 1990. № 4—5; Мемарандум укра-
інскаму ўраду; Праграма ўраду Беларускай
Народнай Рэспублікі, Даклад аб палажэнні ў
Бсларусі; Нота дыпламатычным прадстаўні-
кам ЗІІІА, Англіі, Францыі, Італіі; Нота ўраду
Польшчы // Адраджэнне: Гісі. альманах.
Мн_, 1995.
Літ.: Бяляцкі АУ іпасіасі літаратур-
нага крыгыка // Вяртання маўклівая спове-
дзь. Мн., 1994; За дэяржаўную нсзалежнасць
Беларусі. Дакументы і матэрыялы... Лёндан,
1960; Каханоўскі Г. Бацька Івана і Ан-
тона // ЛіМ. 1990. 2 лістап., К о н а н У. Ан-
тон Луцкевіч: філасофія і эстэтыка нац. Ад-
раджэння // Голас Радзімы. 1994. 10 сак. —7
крас.; Сідарэвіч А 3 жыцця Антона
Луцкевіча // ЛІМ. 1991. 18, 25 студз., 1 лют.;
Я г о ж. Антон Луцкевнч: Главы нз кннгн
// Нёман. 1990. № 7; Та расюк Л. Бела-
руская паэзія пачатку XX ст. ў ацэнках АНа-
віны (Луцкевіча) // Всснік БДУ. Сер. 4. 1994.
№ 2; Я н у ш к е в і ч Я. Луцкевічы // ІІІля-
хам гадоў: Гіст.-літ. зб. Мн., 1994. Вып. 4.
Анатоль Сідарэвіч.
ЛУЦКЁВІЧ Варфаламей Васілевіч
[11(23).6.1882, в. Любатоўшчына Бары-
саўскага пав., цяпер у Барысаўскім
р-не — 28.8.1945], удзельнік рэв. руху
на Беларусі, дзярж. дзеяч БССР. 3 1905
чл. РСДРП, вёў рэв. работу сярод рабо-
чых і салдат Барысава, двойчы быў зня-
волены, сасланы ў Сібір. 3 ліп. 1917
бальшавік, удзельнік устанаўлення сав.
улады ў Екацярынадары. У 1918 стар-
шыня павятовага к-та РСДРП(б) у Ба-
рысаве, затым чл. Сібірскага рэўкома. 3
1921 старшыня выканкомаў у Мазыры,
Бабруйску, старшыня Бел. паявога т-ва.
3 1930 на парт. і гасп. рабоце ў Маскве.
Чл. ЦК К1І(б)Б у 1927—30. Канд. у чл.
ЦВК у 1921—22, чл. ЦВК БССР у
1922—30.
ЛУЦКЁВІЧ Іван Іванавіч [28.5(9.6).1881,
Шаўлі, Ковенскай губ., цяпер г. Шаў-
ляй, Літва — 20.8.1919], бел. паліт. дзе-
яч, археолаг, этнограф, публіцыст. Брат
НЛуцкевіча. Вучыўся ў Лібаўскай (Ліе-
пайскай) і Мінскай гімназіях, Маскоў-
скім археал. ін-це, Пецярбургскім
404
ЛУЦКЕВІЧ
ун це Адзін з пачыпалыіікаў і ідэнных
кіраўнікоу бел. культ.-асв грамадска
наліт. руху на пач. 20 ст, удзельнічаў у
стварэнні чКруга беларускаы народнаы
прасветы і кулыпуры», Беларускай сацы
ялістычнай грамады, газет <Наша доля»
<Наша ніва», вГоман», выд-ва «Наша ха-
та» (1908), Беларускага выдавецкага та
варыства (1913), Беларускага народнага
камітэта (1915—18), першых бел.
школ на Віленшчыне, Гродзеншчыне,
Беласточчыне (1916), настаўніцкіх кур-
саў, Віленскай бел. гімназіі (1919), Бел.
навук т-ва (1918). Збіральнік і даслед
чык бел старажытнасцей Яго асабістая
калекцыя сгала асновай Беларускага му
зея ў Вільні. Разам з АЛуцкевічам,
В Ластоўскім і інш. распрацоўваў пы-
танні даярж. самавызначэння Белару-
сі — ад канцэпцыі краевай аўтаномп,
аднаўлення на канфедэратыўнай аснове
дзярж уніі Беларусі і Лгтвы (1906—18)
да абвяшчэння пезалежнай Бел. Нар
Рэспублікі ў яе этнагр. межах. Лічыў дэ-
нацыяналізуючай у адносінах да белару-
саў ролю рэлігійна-царкоўных права-
слаўпых і каталіцкіх структур на Бела-
русі як праваднікоў палітыка-ідэалаг.
інтарэсаў Расіі і Польшчы Выступаў за
аднаўленне на Ьеларусі царкоўнан уніі
дзеля паяднання рэліпннага і грамад
ска-палгг. рухаў у адзшым нац-адра
джэнскім працэсе. Па іншыятыве і з
асабістым яю удзелам пытанне аб нац
самавызначэнні бел. нарола ўпершыню
прагучала на міжпар форумах — кан
ферэнцыі сацыяліст. і рэв партый
(Фінляндыя, 1905), Славянскім э’ездзе
прагрэсіўных студэнтаў (Прага, 1908),
Міжнар канферэнцыі нацый (Лазана,
1916). Быў прыхільнікам раўнапраўных
адносш Беларусі з Расіяй, Польшчай.
Украінай, Літвой. Практык-арганізатар.
таленавггы прамоўца, Л. спрыяў ажыў
ленпю культ.-асв працы, абуджэнню
нац. самасвяломасці вучнёўскай і сту
дэнцкай моладзі, інтэлігенцыі Паўплы
вау на творчы лёс Я Купалы, Я.Коласа,
М Багдановіча, З.Ьялулі, М.Гарэцкага і
інш Аўтар навукова-публіцыст прац па
тсторыі, мастацтве, кніжнай культуры
Ьеларусі. Увёў у навуковы ўжытак пом
пікі старабел. л-ры 16 ст , пісаны араб
скан графікай «Аль-Кітаб» Памёр ў За-
капанэ (Польшча), у 1991 перапахаваны
ў Вілыіі. У Мінску створана Фундацыя
сацыяльных іншыятыў і даследаванняў
імя братоў Луцкевічаў (1993).
Тв: Аб беларускім мастацтве // Гоман
1918 № 70 (перадрук Скарыніч Мн , 1993
Вып 2); Ай-Кггаб—Кіцёп // Бел. жыцне
1920 11 сак № 6 (перадрук. Спадчына 1992.
3, Скарыніч. Выл. 2)
Літ Памяці Івана Луцкевіча У першые
ўгодкі сьмерш яго. (20 8 1919—20.8.1920).
Вільня 1920; Луцкевіч АЗа лваццаць
пяць гадоў (1903—1928) Вілыія 1928 (рап-
рынт, Мн , 1991), Я го ж Беларускі муэей
м Івана Луцкевіча Вільня 1933 (рэпрынт,
Мн, 1992), Станкевіч А Іван Луцке
віч — закладчык Всіенскай Беларускай гім-
назіі -// 25-лецьце Беларускай пмназіі ў Віль-
Агульны выгляд выстаўкі «Спадчына, якая
належыць Беларусі», прысвечанай 115-год
дзю з дня нараджэння І.ГЛуцкевіча і 75-год
дзю з дня адкрыцця Беларускага муэея імя
11.Луцкевіча ў Выьні Нацыянальны музей
гісторыі і культуры Беларусі Мінск, 1996
Першая старонка артыкула 1 Луіцсевіча
«Жменя слоў пра Белу Русь ». Аўтограф
Аддэел рукашсаў Цэнтр навук. б-кі АН Літ
вы.
ні, 1919—1944 Вілыія. 1944; Вітан-Ду-
бейкаўская Ю Мае ўспаміны Вільня,
1994, Запруднік Я. Браты Луцксвічы й
мы // Беларус. Ныо-Йорк, 1970, № 153—155,
К а в а л ь А (Каўка А). Іван Луцкевіч,
1881—1919 // Ніва 1981. № 23, Яго ж
Яшчэ пра Івана Луцкевіча / Там жа. № 45,
46; Я г о ж. Іван Луцкевіч — адраджэнец //
Беларусіка Мн 1993 Вып І.Іваноў М
Мірачыцкі Л Асветнік, папулярызатар,
эбіральнік // Голас Радзімы 1981 18 чэрв,
Адамовіч А Як дух змагання Беларусі...
Нью-Йорк, 1983; Крывіцкі Л (Луцкевіч
Л.) Нельга абысш маўчаннем // Спадчына
1991 №1, Гарэцкі М Гісторыя беларус-
кае літаратуры Мн 1992 С 283, Г у ж а -
л о ў с к і А Сабранае застаецца, калі свой
не адхінецца : Іван Луцкевіч — збіральнік
беларускіх старажьггнасцяў // Мастацтва Бе-
ларусі. 1991. № 10; Лабынцаў Ю Архіў
беларускага адраджэння Мн 1993
Аіяксей Каўка.
ЛУЦЙВІЧ Андрэй Пілінавіч (10.8.1919,
в Заазер'е Ігуменскага пав.. цяпер у
Пухавгцкім р не — 17.7.1944), Герой
Сав Саюза (1944). Удзельнік сав.-фшл
вайны 1939—40. На фронце э чэрв
1941 Камандзір гарматы ст сяржант Л
вызначыўся пры фарсіраванні Зах Дзві-
ны ў Вшебскай вобл. 26 чэрв. пад аг-
нём праціўніка знішчыў 4 куляметы і
мінамёт, на падручных сродках у ліку
першых фарсіраваў раку з гарматай і аг
нём з яе садзейнічаў захопу і расшы-
рэнню плацдарма. Загінуў у баі Паха-
ваны ў в. Смалвас (Літва). На радзіме
яму пастаўлены помпік.
«ЛУЧ», газета, орган Мінскай арг-цыі
РСДРІІ і фракцыі сацыял-дэмакратаў
меншавікоў Франтавога к-та Зах. фрон-
ту. Выдавалася з 4(17) кастр. да ліст.
1917 у Мінску на рус. мове 6 разоў на
тыдзень. У рэдкалегію ўваходзі-
гіі С В Басіст, А М.Хаст (Горын),
А Г Штэрн Сваей задачай абвяшчала
«абслугоўванне фронту і Мінскай воб-
ласці» і наданне «асобай увап рабочаму,
сялянскаму і франтавому жыццю». Ме-
ла рубрыкі: «Партыйнае жыццё», «Па
нашым краі», «Хроніка», «Тэлеграмы» і
шш. Праводзіла ідэі левацэнтрысцкай
плыні сацыял-дэмакратыі. Змяшчала
матэрыялы па надзёных тагачасных пы-
таннях Выказвалася супраць заклікаў
перадачы ўсёй улалы Саветам Як орган
сацыял-дэ.макратаў стаяла на платфор-
ме класавай барацьбы, тым не мепш
адмоўна ставілася да лозунгаў бальшаві-
коў пра неабходнасць сац. рэвалюцыі і
ўсталяванне дыктатуры пралстарыяту. 3
2-й пал кастр асн. месца займалі матэ-
рыялы пра падрыхтоўку выбараў ва Ус-
таноўчы сход. Кастр. рэвалюпыю 1917
прыняла варожа, кваліфікавала яе як
«бальшавіцкі пераварот». Друкавала ма-
тэрыялы Камітэта выратавання рэва-
люцыі Заходняга фронту, звесткі пра ба-
рацьбу за ўладу ў Мінску і інш гарадах
Беларусі Спыніла існавапне ў ліст.
1917 у сувязі з недахопам матэрыяль-
НЫХ сродкаў Мікалай Сяменчык
ЛУЧАЙ, вёска ў Навасёлкаўскім с/с
Пастаўскага р-на, на воз. Скварцова За
18 км ад горада і чыг ст Паставы. 248
ж., 90 двароу (1997).
Вядома з 1542 як уладанне Забярэзін-
скіх. 3 капца 16 ст. мястэчка. Маёнтак
Л. належаў Юндзілам, Глябовічам. Шэ-
метам і інш 3 1617 уладанне Рудамінаў,
з 1731 — Агінскіх. У 1766—76 у Л. па-
будаваны мураваны езушкі касцёл. 3
1793 у Рас. імперыі, цэнтр воласці ў Ві-
лейскім пав Мінскай, з 1842 Вьтенскай
губ У 1905 у сяле і маёнтку Л. 81 ж,
нар. вучылішча, валасное праўленне
крама 3 1921 Л. у складзе Польшчы,
мястэчка, цэнгр гміны ў Пастаўскім
пав. Віленскага ваяв. У 1920—30-я г
дзейнічала с -г школа. 3 1939 у БССР,
у 1940—59 цэнтр сельсавета ў Пастаў-
скім, Дунілавшкім р-нах. 3 1960 вёска
Л. у Глыбоцкім, з 1962 у Пастаўскім
р-нах. Базавая школа, фельчарска аку-
шэрскі пункт, аддз. сувязі, магазін.
Помнік архітэктуры — касцёл езуітаў.
Іосіф Зямчонак
ЛУЧНІК, светач, дзед, старажыт
нас прыстасаванне для асвятлення хаты
з дапамогай лучыны ці смалістых корчы
каў Паводле канструкцыі і месцазнахо
джання ў хаце падзяляліся на перанос-
ныя (рухомыя) і стацыянарныя Сярод
пераносных вылучаліся звычайныя і
падвесныя Звычайны Л уяўляў сабой
драўляную стойку (з крыжападобнай
або суцэльнай падэшвай), на верхнім
канцы якой знаходзіўся клямар для лу-
чыны, пад які ставілі пасудзіну з вадой
Падвесны Л. — кароткі кій з клямарам
і круком для падвешвання Стацыянар-
ны Л складаўся з трубы коміна і гары-
зантальна падвешанай жалезнан рашот-
кі пад ёй, дзе палілі звычайна смалісты
корчык, які доўга гарэў і давау яркае
святло, пашыраны ў Цэнтр. Беларусі і
на Палессі. Л. ўжываліся ў сял. побыце
да пач. 20 ст., у асобных месцах да
1930-х г, таксама ў Вял. Айч. вайну ў
час акупацыі.
ЛУЧЫН, археалагічныя помнікі (пасе-
лішчы верхнедняпроўскай і сярэдпе-
дняпроўскай культур, гаралзппча і селі-
шча мілагралскай, зарубінецкай культур
і эпохі Кіеўскай Русі) каля в Лучын Ра
гачоўскага р-на Паселішчы выя-
віў у 1928 АДз Каваленя, даследаваў у
1956—57 І.І.Арцёменка. Культурны
пласт 0,2—0.3 м На 2 паселшічах вы-
яўлены рэшткі наземных жытлаў з агні-
шчамі ў цэнтры Знондзены крамяне-
выя прылады прапы і шш вырабы,
фрагменты арнаментаванага ляпнога
посуду, адходы крамяневай вытв-сш
Гарадзішча на паўн. ускраіне вёс-
кі, на правым беразе Дняпра, умацава-
на падковападобным валам Культурны
пласт 0,5—1,6 м Знойдзены ляпная ке-
раміка ранняга жал. веку, ганчарная ке-
раміка 11—13 ст, рэшткі шкляных
бранзалетаў, вырабы з жалеза і бронзы
На с е л і ш ч ы культурны пласт каля
0.4 м. знойдзены фрагменты ляпных і
ганчарных гаршкоў
Магчыма, тут знаходзіўся стараж ю-
рад Лучын Побач з гарадзішчам знахо-
дзшца кургапны могільнік, які ў канцы
19 ст. налічваў 120 насыпаў (захавалася
5)
Літ. Мельняковская ОН. Племе-
на южной Белорусснм в раннем железном ве-
ке М , 1967 Алена Калечыц
ЯУЧЫН старажытны горад Смален-
скай зямлі Упершыню згадваецца пад'
1136 у Статуце Расціслава Мсціславіча
смаленскага, потым пад 1173 у Іпацьеў-
скім летапісе як месца нараджэння ў
кн Рамана Расціславіча сына, у гонар
якога ў Л. быў пабудаваны храм св Мі-
хаіла, у грамаце «Аб пагародлзі і пачэс-
ці» пад 1211—18 згалваецца ў ліку гара-
доў, што плашлі даніну смаленскаму
епіскапу. Месцазнаходжанне горада
дакладна не вызначана з прычыны роз-
ных летапіспых паведамленняў: адны
крыніцы называюць Л на шляху з Сма-
АП Луцэвіч
ЯЛучын»
ленска ў Оўруч, другія — з Ноўгарада ў
Смаленск. Некаторыя даследчыкі атая-
самлівалі яго з рознымі вескамі пад
назвай Лучын у Смаленскай вобл , але
там археолагі не выявілі рэшткаў ста-
раж горала Адзіным месцам магчы.май
лакалізацыі летапіснага Л , дзе тапані-
мічныя і археал даныя супадаюць з
шсьмовым сведчаннем Іпацьеўскага ле-
тапісу, з’яўляецца гарадзпнча Лучын Ра-
гачоўскага р-на
Лучнік. стацыянарны (1), пераносныя звычаішыя (2,3) і падвесны (4).
ЛУЧЫНА
Літ.: Седов ВВ Смоленская земля //
Древнерусскне княжества X—ХІП вв М,
1975, Алексеев ЛВ Смоленская земля в
IX—XIII вв. М 1980 Андрэй Мяцельскі
ЛУЧЫНА, тонкая драўляная палоска-
адшчэп даўж. да 1 аршына (71 см) для
асвятлення памяшкання распальвання
вогншіча. Пераважна з хвоі. Для асвят-
тення жылля замацоўвалі ў лучніку
(драўляная стойка з зашскам на верхнім
канцы), які размяшчалі пад комшам
дымаходам, на прыпечку, камінку. Л.
карысталіся да пач. 20 ст. і ў Вял Айч.
вайну Вобраз Л. шырока адлюстраваны
ў песнях, прымаўках. параўнаннях
Назвы «Лучына», «каганец», «зніч» вя
домы як псеўданімы бел. шсьменнікаў
І.Л Неслухоўскага, К К Кастравіцкага,
А.А Бембеля
ЛУЧЫНА Янка [сапр. Неслухоў-
скі Іван Люцыянавіч, 24 6(6.7) 1851,
Мінск — 16(28)7 1897], бел. паэт Ву
чыўся на матэм. ф-це Пецярбургскага
ун-та (1870—71), скончыу Пецярбургскі
тэхнал ін-т (1877). У 1877—79 працаваў
у чыг майстэрнях у Тыфлісе, потым у
тэхн. бюро Лібава-Роменскай чыг. ў
Мінску. Пісаў на бел , польск., рус. мо-
вах Дэбютаваў у іаз. «Мннскнй лнсток»
вершам «Не дзеля славы...» (1886. на
рус. мове) Друкаваўся ў альманаху «Се-
веро-Западный календарь», польскіх ча-
сопісах і штотыдневіках «ОІО8 Роккі»
(«Польскі голас»), «К1о5у» («Калоссе»),
«Кга)» («Кран»), «Ргамсіа» («Прауда»),
•7.усіе» («Жыцце») і інш выданнях Збі
раў бел фальклор, быў карэспандэнтам
П В.Шэйна, палтрымліваў сувязі з
М В.Доўнар-Запольскім Творчасць Л
выяўляла розныя ўзроўні маст асэнса-
вання бел. рэчаіснасш 1880—90-х г.,
але была мэтанакіраванай у дэмакр.
сцвярджэнні грамадз. ідэалу свайго ча-
су. Працягваючы традыцыі У Сыраком
лі, паэт засяроджваў увагу на малюпках
вясковага жышія і на вобразе селяніна
як гал носьбіта бел нац ментальнасці,
развіваў узаемадзеянне рэалістычнага і
406
«ЛУЧЫНКЛ»
рамангычпага пачаткаў у сваёй творчас-
ці, закладвау асповы бел. філас. лірыкі.
Ён аўтар нарыса «3 крывавых дзён»
(1889). папісанага паводле ўспаміпаў
удзельніка паўстання 1863—64 і пры-
свечанага ўзнаутенню эпізодаў, карцін
вызв. барацьбы на Міншчыне і паходу
паустанцаў ад Мінска ў Ігуменскі пав.
пад кіраўніцтвам Б.Свентаржэцкага і
С.Ляскоўскага. Збярогся яго драм. абра-
зок без назвы. Перактадаў з польскан
мовы на бел. (Сыракомля) і рускую
(Сыракомтя, А.Аснык), з рус на польс-
кую (І.Крылоў, М.Някрасаў, В.Чумша
Міхайлава і інш.), з ням. (Г Гейне), ста
раж. грэч. (Гамер). Іншамоўныя творы
Л. на бел. мову перакладалі М.Клімко-
віч, М.Машара, П.Пестрак, К.Ціто>.
М.Арочка, Р.Барадулін, У.Мархель,
Г Гумаш, І.Чыгрын і інш.
'Тв. Творы: Вершы, нарысы, пераклдды,
лісты. Мн., 1988
Літ.: Майхровіч С. Янка Лучына
Мн , 1952; Лазарук М. Паэтычны вопыт
Янкі Лучыны // Полымя. 1968. № 2, Л о й
к а А. Жальбы народнай і веры пясняр //
Там жа 1976 .V» 8; Пачынальнікі. Мн., 1977
С. 463—476. Уладзімір Мархель.
«ЛУЧЫНКА». літ мастапкі і навук.-па-
пулярны часопіс краязнаўчага кірунку
для бел. моладзі. Выдаваўся на бел. мо-
ве ў Мінску ў 1914. Рэдактар-выдавец
А.Уласаў, літ. рэдактар А.Пашкевіч
(Цётка). У часопісе супрацоўнічалі пісь
меннікі і публіцысты газ. *Наша ніва»,
бел. студэнты. Прапагандавала ідэю ас-
веты на роднай мове, самаадукацыі ду-
хоўнага і нац.-патрыятычнага выхаван-
ня дзяцей і юнацтва. У праграмных рэд
публікацыях (верш «Лучынка», арт. «Да
вясковай моладзі беларускай». «Шанун
це родпае слова!», «Аб душы маладзё-
жы», «Наша народная беларуская пес-
ня», напісаны Цёткай без пазначэння
аўтара) услаўляліся культ. традыцыі на-
рода. яго таленавітыя дзеці, гуманістыч
ны светапогляд, бел. патрыятызм Воб-
раз «Лучынкі» раскрываецца ў творах
Цёткі як сімвал святла, што выпра-
меньвае кніжка і асвета на роднай мове.
Друкаваліся творы Я.Купалы (вершы
«Моладзі», «Страшны вір», «Вясна»,
«Запела вясна сваю песню», «3 вяс
ной»), Я.Коласа (верш «Наша гуменца»,
апавяд. «Малады дубок», «Казкі жыцця»
і інш.), З.Бядулі (апавяд. «Буслы»), на-
рысы і апавяданні У.Галубка (некат.
пад крыптанімам Г-у-к), вершы, апавя-
данні і драм. абразкі А Паўловіча,
Я.Журбы, А.Петрашкевіча, К.Буйло,
Ц.Гартнага, М.Арла, Ядвігіна Ш,
А.Жыгалкі, В.Лявіцкай. Даследаванню
гісторыі і культуры прысвечаны парысы
Галубка «Сляды старыны» пра старадаў-
нія замкі, Власта (В.Ластоўскага) «Яко-
га мы роду-племені» пра станаўленне
бел. народнасці і дзяржавы, успаміны
Я.Тараса (Б.Тарашкевіча) пра У.Эпіма-
ха-Шыпілу, арт. Уласава «Вялікі Бацька
Украіны» пра Т.Шаўчэнку (падпісаны
крыптанімам А.У.), «Фрыдрык Міс-
Вокладка час «Лучынка» Мінск 1914.
траль» (нарыс пра франн. паэта, без
подпісу). Змяшчала навук.-папулярныя
артыкулы па прыродазнаўстве: «Вада-
спады» і «Вулкан» Паўловіча, «Гутаркі
аб птушках», «Газа» і «ГІералёгныя
птушкі» Цёткі (пад псеўд. Мацей Кра-
піука), пра сусв. навук. адкрыцці («Ра
дый» Цёткі пад крыптанімам К-ая, «Сі-
ла з народу» Л.Гмырака), атмасферныя
з’явы («Аб той вадзе, што падас з неба»
У Рышкевіча пад крыптанімам В. Р іч;
«Паветра» А.Балкоўскага пад крыптані-
мам А. Бол-і), а таксама этнаір. і да-
рожныя нататкі («3 дарогі» Цёткі пад
нсеўд. Ангелька), матэрыялы пра асно-
вы эканомікі (нарысы А.Жывіцы «Даў
неншая натуралыіая гаспадарка і цяпе
рашняе царств; рубля», «Капітал», «Як
цана робіцца і што яна азначае»); рэк
ламавала бел кнігі, газеты і часопісы.
Мела старонкі «Паштовая скрынка»,
«Шарады і народныя гульні». выяўл.
творы. Выйшла 6 кніжак. Уладзімір Конан
І.М.Лушчыцкі.
ЛУЧЫНСКІ Аляксапдр Аляксанлравіч
[23.3(5.4) 1900, г. Кіеў — 25.12.1990[,
удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял
Анч вайну. Гсрой Сав. Саюза (1944),
ген. арміі (1955) Скончыў Ваен. акадэ-
мію імя Фрунзе (1940) У Чырв Арміі з
1919 Удзелынк ірамад: вайны. У Вял
Айч ванну камантзір стралк. дывізн,
корнуса, камандуючы арміяй на Закзў
каэскім, Паўн Каўказскім, 1-м і 3 м
Бе і , 1 м Укр. і Забайкальскім фраіггах
Удзелынк вызвалення Глуска, Слуцка,
Віленкі, Мшска. Баранавіч, Пружан
Брэста. Усх. Прускай. Бсрлінскай,
Пражскан апераный, сав японскай
ванны 1945 Пасля ванны на каман
дных пасадах у Сав Арміі. Дэп. ВС
СССР у 1946 58. Ганаровы іра.мадзя
шн і. Ьрэст
ЛУШЧЫЦКІ Іван Мікалаевіч
[7(20). 1.1907. в. Агароднікі Стуцкага
пав. Мінскай губ., цяпер Капыльскі
р-н — 9.9.1973], бел. філосаф. Чт -кар
АН БССР (1969), Д р фыас. н. (1952),
праф. (1953) Засл. дз. нав БССР
(1971). Скончыў БДУ (1930). Удзельнік
Вял. Айч. вашіы У 1934—40 сакратар
парткома АН БССР. вучоны сакратар.
ст. навук. супрацоўнік Ін та філасофіі і
права. 3 1946 вучоны сакратар прэзідьь
ума АН ЬССР. з 1947 нам дырэктара,
дырэктар Ін та філасофн і права АН
БССР, адначасова заг кафедры мар
ксізму-ленінізму Мінскага пед. ін та 3
1951 заг. сектара псторыі філасофц
Ін-та філасофіі і нрава АН БССР, з
1953 праф , заг кафедры гісторыі філа-
софіі, логікі і навук. атэізму БДУ Адна-
часова ў 1967—70 заг. Праблемпай ла-
бараторыі сацыялапчных даследаванняў
БДУ. У 1964—72 чл. праўлення Усеса
юзнага т-ва «Всды» Даследаваў гісто-
рыю філас. і сацыялагічнай думкі бел
народа 2-й пал. 19 ст., грамадскія ідэі ў
вуснай нар. творчасці. Аналізаваў света-
погляд К.Каліноўскага, Ф.Ьагушэв ча,
А.Гурыновіча і інш. дзеячаўбел культу-
ры, уплыў ідэй А.І.Герпэна. М.Г.Чар-
нышэўскага па фарміраванне рэв -дэ-
макр. поглядаў Каліноўскага, на развіц
цё грамадска палгг і філас. думкі бел
народа
Тв: Саветы нацыянальна-польскага Дзяр-
жынскаіа раёна на повым этапе. Мн , 1932,
Обшественпо-полнтнческая н фнлософская
мысль в Белорусснн н Лнтве в XIX в. //
Очеркн по нсторнн фнлософской н обшес-
твенно-полнтнческой мыслм народов СССР
М. 1956. Т 2; Белоруссня н Лнтва // Нсто-
рня фмлософнм. М 1957 Т. 2; Нарысы па
гісторыі грамадска палітычнай і філасофскай
думкі ў Беларусі ў друтой палавіне XIX в.
Мп., 1958. Савенкая дзяржава ў перыяд раэ-
горнутага будаўніцгва камунізма. Мн. 1961.
Обшественная мысль в пернод восстання
1863 г. Кастусь Калнновскнй // Очеркн нсто-
рнн фнлософской н соцнологнческой мыслн
Белоруссмн (до 1917 г.). Мн , 1973.
ЛЬІЖЫН Мікалан Міхайлавіч
[2(15). 12.1914, в. Гары Табольскай губ.,
цяпер гар. пас. Свярдлоўскай вобл., Ра-
сія — 6 5.1991 ], адзін з кіраўнікоў мала-
дзёжнага падполля і партыз. руху ў
Брэсцкай вобл. у Вял. Айч. вайну
Скончыў ВПШ пры ЦК КПСС (1951).
3 1939 на камсам рабоцс. У жн —
кастр 1943 унаўнаважаны ЦК ВЛКСМ
і Цэнтр штаба партыз руху па Ьрэс-
цкай вобл 2.2—15.7.1944 1-ы сакратар
Брэсцкага падн абкома ЛКСМБ 3 1951
на парт рабоце на Стаўраполлі (Расія)
У 1969 77 у Ьрэсцкім аблвыканкомс
Дэп ВС СССР у 1962—70.
ЛЫНТУІІЫ, гаралскі пасслак у Пас
таўскім р не, па р Лынтупка Чыг ст
на лшн Полацк—Вілыіюс. За 42 км на
3 ад Паставаў. Аўталарогамі злучаны з
Паставамі і г.п. Свір. 2,2 тыс ж. 820
гаспадарак (1997)
У пст крыншах упамінаецца пад
1385. У 1459 тут пабудаваны касцёл,
пры ім шпіталь. 3 сярэдзшы 16 ст ў
Ашмянскім пав Віленскага ваяв ВКЛ
Уладальнікамі Л былі Астроўскія, I іль
зены, Бучынскія Паводле інвентара
1591, у мястэчку Л 28 дымоў, каля 150
ж 2 вулшы, у 1790 — 20 дымоў 3 1795
у Рас імперыі, з 1801 у Завілейскім з
1843 у Свянцяпскім пав Віленскан губ
У 1854—1939 належалі Бішэўскім. У
1885 у Л. 13 двароў, 214 ж., валасное
праўленне, школа (пабудавана ў 1865)
касцел, яўр малітоўны дом баіадзель-
ня, 3 крамы, карчма, праводзіліся кір-
машы; у 1897 — 685 ж. У канцы 19 ст
праз мястэчка праходзіла вузкакалейка
Новасвянцяны—Ілыбокае. 3 1904 дзен
нічаў вшакурны з-д, з 1909 — нар. ву-
чылішча У 1-ю сусв. вайну 1914—18 Л
акушраваны германскімі, іютым
польск войскамі, у 1915 праз мястэчка
праходзіла лінія фронту 3 1921 у скла
дзе Польшчы, цэнтр гміны ў Свянцян-
скім пав. Вілснскага ваяв 3 1939 у
БССР, з студзеня 1940 у Свянцянсюм
р-не, цэнтр сельсавета; з ліст 1940 у
Пастаўскім р-не. У Вял. Айч вайну з
чэрв. 1941 да 9.7.1944 акупіраваны
ням фаш захопнікамі. моцна разбура
ны. 3 22 8 1967 гар паселак. У 1975 2
тыс ж Лясніцтва, спіртзавод, сярэлняя
школа, Дом культуры, б-ка, балыііца,
дзіцячы сад-яслі, аддз сувязі магазшы
Брацкая магіла сав воінаў і партызан
маплы ахвяр фашызму Помнікі архі
тэктуры пач. 20 ст — сядзіба і Андрэ-
еўскі касцёл На ПнЗ ад Л курганны
мопльнік балтаў 10—11 ст
Літ. Быхавец ІА Лынтупы і навакол
ле: Гіст нарыс Паставы. 1993
Іосіф Зямчонак, У/іадзімір Мальцау
лынькбў Мгхась (Міхаіл Ціханавіч,
18(30) 11 1899, в Зазыбы Віцебскага
пав , цяпер Вшебскі р-п — 21 9.1975],
бел пісьмсннік, лггаратуразнавец, гра
малскі дзеяч Нар пісьменшк Беларусі
(1962) Акад АН БССР (1953, чл кар
1936) Скончыў Рагачоўскую настаўнш
кую семінарыю (1917). У час ням. аку-
пацыі (1918) адзін з арганізатараў пар
тыз атрада ў Ьуда Кашалеўскім р-нс У
1919—22 у Чырв Армп, удзельнічаў у
паходзе на Варшаву, разгроме армн
С.Н Булак-Балаховіча У 1925—30 пра-
цаваў у бабруйскай акруговай газ. «Ка-
муніст» Арганізатар і кіраўнік Бабрун
скай філіі Маладняка». 3 1930 у Дзярж.
выд-ве БССР, адначасова адзін з кіраў-
4
М Лынькоў
П Ф Лысенка
нікоў БелАПП. У 1933—41 гал. рэдак-
тар час «Полымя рэвалюцыі» Старшы-
ня СП ЬССР (1938—48) Удзельнік па
ходу ў Зах. Беларусь (1939) і Вял Айч.
вайны Рэдактар газ. «Беларуская звяз-
да» (1939) і фраптавон газ. «За Савец-
кую Беларусь» (1941—42) У 1943—46 і
1949—52 дырэктар Ін-та л-ры, мовы і
мастацтва АН Беларусі Канд у чл
ЦВК БССР у 1929—31 Канд. у чл ЦК
КП(б)Ь у 1937—38 Дэп Вярх Савета
ЬССР у 1940—75.
Друкаваўся з 1919 У зб-ках «Апавя
данні» (1927), «Гой» (1929), «Саўка-агі-
цірнік» (1933), «На вялікай хвалі» (1934)
пісаў пра героіку рэвалюцыі і грамадз
ванны, пра барапьбу за новы грамадскі
лад. У яуху горкаўскіх традыцый ства-
рыў вобраз рабочага, чалавека новай
эпохі спалучыў паэтызацыю рэв по-
дзвігу з паэтызацыяй працы («Андрэй
Лятун». 1930). Аповесць «Апошні зве-
рыялавец» (1930) пра класавую бараць-
бу напярэдадні і ў гады калектывізацыі
Жыцце бел вескі дакастр часу складае
змест рамана «На чырвоных лядах»
(1934) Ьарацьба працоўных Зах. Бела-
русі супраць паліт бяспраўя, нац ўціс-
ку за ўз’яднанне ў адзшай дзяржаве ад-
люстравана ў зб-ку апавяданняў «Су-
стрэчы» (1940). Вял. месца ў творчасці
адведзена тэме Вял. Айч. вайны У
ЛЫСКАВА
зб-ку апавяданняў «Астап» (1944) і ра
мане эпапеі «Векапомныя дні» (т. 1—4
1958. Дзярж прэмія Ьеларусі імя Я Ко
ласа 1968) у вобразах самаахвярных,
мужных змагароў супрапь фашызму
фактычна стварыу кадектыуны вобраз
народа змагара На матэрыяле зарубеж
най рэчаіснасш напісаў кнігу замалё-
вак. нарысаў і апавядапняў «За акія-
нам» (1962). ІІісау творы ддя дзяцсй
Казка аповесць «Пра смелага ваяку
Мішку і яго слаўных таварышаў»
(1935), аповесць «Міколка-паравоз»
(1936, экраніз. кінастудыяй «Ьеларусь-
фільм» 1957), апавяд «Янка парашу-
тыст» прысвечаны падзеям грамадз.
вайны. Аўтар літ.-знаўчых прац пра
творчасць Я.Купалы Я Коласа, А Чэха
ва. Л.Галстога, М Някрасава, Р.Тагора і
інш Пераклаў на бел мову паасобныя
творы М Горкага, М Ціханава і інш.
Тв. 36. тв : Т 1—8. Мн , 1981—85
Літ Бугаёў Дз ІІІчодрае сэрпа шсь
менніка: Проза Міхася Лынькова даваеннага
часу Мн , 1963 К е н ь к а М Міхась Лынь-
коў Летапіс жыцця і творчасці Мн , 1987,
Куляшоў Ф. Міхась Лынькоў: Нарыс
жышія і творчасці Мн , 1979, Святло яго ду-
шы: Успамшы пра М Лынькова Мн., 1979.
ЛЫСЁНКА Петр Федаравіч (н
16 9 1931, в. Зарачаны, Полацкага
р-на), беларускі археолаг Д-р пст н
(1988), праф (1993) Скончыў Мінскі
пед. ін т (1953) 3 1964 у Ін це гісторыі
АН БССР: старшы навук. супрацоўнік,
заг сектара сярэдневяковай археалогіі,
з 1988 заг аддзела археалопі сярэдневя-
коўя. Вывучаў курганы 11—12 ст., ста
раж. гарады Тураў, Брэст, Пшск,
Слуцк, Давыд-Гарадок, Клецк. Рагачоў,
Мазыр, іх абарончыя умацаванні, пла
ніроўку, забудову, рамествы, гандаль,
структуру гар гаспадаркі, культ. сувязі,
рэканструяваў даследаваныя часткі ста-
раж Турава. Брэста 13 ст Пінска 15 ст
Зрабіў вывад, што Бярэсце заснавана
дрыгавічамі Выявіў у Бярэсш жылле
выя пабудовы на 12—13 вянкоў з акон
нымі праёмамі. Вынікам даследаванпя
стала стварэнне археал музея «Бярэс-
це».
Тв.. Города Туровской землн Мн., 1974,
Берестье. Мн , 1985; Огхрытне Берестья.
Мн., 1989, Дреговвчн Мн , 1991
ЛЫСКАВА веска, цэнтр с/с Пружап
скага р-на, цэнтр калгаса «Радзіма». За
43 км на Пн ад Пружан, 40 км ад чыг.
ст Ваўкавыск. 447 ж., 201 двор (1997)
Упершыню згадваецца ў канцы 15 ст
як уладанне вял. кн ВКЛ Аляксандра ў
Ваўкавыскім пав. У 1527 ваявода віцеб-
скі, староста жмудскі М Клочка засна
ваў у Л касцёл У 2-й пал 16 ст ў Л
існаваў гаспадарскі (велікакняжацкі) за
мак У 1690 утаснасць Быхаўцаў, 33
двары. У 1751 ваўкавыскі маршалак
Я.Быхавец заснаваў у Л кляштар місія
нераў з Трошкім касцёлам (пабудаваны
ў 1763—85) Пры кляштары іспавалі
школа, шппаль і б-ка. 3 1795 у Рас ім-
перыі У 19 ст. мястэчка, цэнтр воласці
408
ЛЫСКАЎСКІ
Ваукавыскага пав. Гродзенскан губ. У
1897 — 868 ж., 110 двароў, царква, сі-
нагога, 2 млыны, 21 крама, 4 карчмы, 3
кірмашы штогод. 3 1921 у Полынчы, у
Ваўкавыскім пав. Беластоцкага ваяв. 3
1939 у БССР, з 1940 цэнтр сельсавета
Ружанскага р-на. У Вял. Айч. вайну
ням.-фаш захопнікі загубілі ў Л. болыц
за 500 чал., у 1944 спалілі палову вёскі.
3 1962 цэнтр сельсавета ІІружанскага
р-на. У 1972 —611 ж., 201 двор. Сярэд-
няя школа, дашкольная ўстанова, Дом
культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі,
магазіны. Брацкая магіла сав. воінаў,
помнік землякам, якія загінулі ў Вял.
Айч. вайну. Магіла польскага наэта
Ф. Карпінскага (1741—1825). Помнікі
архітэктуры: жылы корпус кляштара мі-
сіянераў з Троіцкім касцёлам (2-я пал.
18 ст.) і царква Раства Багародзіцы
(1933). За 0,5 км ад вёскі рэшткі замка
15—17 ст., курганы. Валерый Шаблюк
ЛЬІСКАЎСКІ ЗАМАК. Пабудаваны ў
15—17 ст. каля в. Лыскава Пружанскага
р-на, на беразе рэчкі. Па перыметры
квадратнага ў плане (68 х 68 м) замчы-
шча насыпныя валы. За імі з 3 і Пд быў
вадзяны роў і яшчэ адзін меншы вал
(шыр. ў аснове 4 м). На вутлах замчы-
шча стаялі драўляныя вежы (дыяметр
8 м, не зберагліся). 3 Пн і У замак ак-
ружалі балоты, з Пд і 3 на адлегласці 90
м — дугападобныя вал і роў. Зберагл я
зах. вал (шыр. ў аснове 10 м, у сярэдзі-
не ўезд у замак) і часткова паўднёвы.
ЛЫЧ Леанід Міхайлавіч (н. 8.2.1929, в.
Магільнае Уздзенскага р-на), бел. гісто-
рык. Д-р гіст. н. (1989), праф. (1993).
Скопчыў Башкірскі пед. ін-т (1957). 3
1958 працаваў настаўпікам, з 1962 у
Ін-це гісторыі АН Беларусі Даследуе
пытанні сацыяльна-класавых адносін у
сав. час, гісторыю бел. культуры, моў-
ную палітыку на Беларусі ў 19—20 ст.,
міжнац. адносіны па Беларусі ў 20 ст.
Адзін з аўтараў «Гісторыі Мінска»
(1967), «Гісторыі Беларускай ССР» (т.
5, 1975), «Гісторыі рабочага класа Бела-
рускай ССР» (т. 4, 1987), «Нарысаў гіс-
торыі Беларусі» (ч. 2, 1995). Старшыня
Тапанімічнай камісіі пры Прэзідыуме
Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь у
1992—96.
Тв.: Аднаўленне і развіццё чыгуначнага
транспарту Беларускай ССР (верасень 1943—
1970 іт.). Мн., 1976; Ведушая снла: Рабочнй
класс Белорусснн на этапе развнтого соцна-
лнзма. Мн., 1980 (разам з І.Я.Марчанкам);
Аграрный отряд рабочего класса Белорусснн.
Мн., 1984; Сотрудннчество созндателей:
(БССР в соц -экон. сотрудннчестве народов
СССР). Мн., 1987 (разам з Г.СМельянко-
вым); Лнквцдацня экономнческого н соцм-
ально-кулыурного неравенства союзных рес-
публнк: На прнмере БССР (1917—1941 гг).
Мн., 1987; Беларуская нацыя і мова. Мн,
1994; Назвы зямлі беларускай. Мн., 1994; Гіс-
торыя культуры Беларусі Мн., 1996 (разам з
У.І.Навіцкім).
ЛЫШЧЫНСКІ Казімір (4.3.1634, ма-
ёнтак Лышчыцы, Брэсцкі пав., цяпер
Л.М.Лыч.
К.Лышчынскі. Мастак С Свістунові
З.Р.Лышчэня.
Брэсцкі р-н — 30.3.1689), беларускі
мысліцель, грамадска-паліт. дзеяч і пе-
дагог. Вучыўся ў езуінкіх установах
Брэста, Кракава, Каліша і Львова. 3
1658 чл. ордэна езуітаў. Выкладчык,
памочнік рэктара Брэсцкага езуіцкага
калегіума. Пасля разрыву з езутгамі
(1666) падсудак брэсцкага земскага су-
да. У 1687 езуіцкі агент Я.Бжоска вы
краў у Л. яго руканісны трактат «Аб не-
існаванні Бога», на падставе якога „I.
быў зняволены і прызнаны атэістам.
Паводле прыгавору сеймавага суда ён
абезгалоўлены і спалепы на кастры ў
Варшаве. Трактат Л. — арыгінальны
філас. твор, у якім аўтар выступіў суп-
раць рэліг. свстаразумення і хрысц. рэ-
лігіі, адкінуў біблейскую касмагонію,
сцвярджаў, што прырода развіваецца па
ўласных законах без умяшання звыш-
натуральнай істоты, а свет існуе вечна.
Л. лічыў, што ўяўленні людзей пра Бо-
га — вынік іх фантазіі і памылак, Ста-
ры і Новы запаветы — выдумка ашу-
канцаў Майсея і Хрыста, адмаўляў бес-
смяротнасць душы, Тройцы, замагільны
свет. уваскрэсенне з мёртвых, крытыка-
ваў царк. мараль, лад жыцця каталіцка-
га духавенства, настойваў на замене
царк. шлюбу грамадзянскім, адзін з
першых прапаганлыстаў ілэй утапічнага
сацыялізму у Беларусі. Марыў аб сац
роўнасці і свабодзе, жадаў бачыць «свет
без улады, гарады без начальнікаў, на-
род без гаспадароў». У 1957 польскі гіс-
торык А.Навіцкі адшукаў некалькі
фраіментаў з трактата, якія зберагаюц-
ца ў г. Курнік (Польшча).
Літ.: Нз нсторнн свободомыслня н атензма
в Белорусснн Мн.. 1978; Нз нсторнн фнло-
софской н обшественно-полнтнческой мыслн
Белорусснн: Нзбр. пронзв. XVI — нач XIX
в. Мн., 1962. С. 270—304; Нден матерналмз-
ма н дмалектмкн ) Белорусснн (дооктябрь-
скнй нернод). Мн., 1980; Дружчыц В.
Казімір Лышчынскі — беларускі бязбожнік
XVII в. // Полымя. 1927. № 2; Шальке-
в і ч В. Касцёр бессмяротнасці // Там жа
1977. № 3; Прокошнна Е.С., Шаль-
к е в н ч В.Ф. Казммнр Лышннскнй. Мн
1986; X о V, і с к і А Кауітіегт Еунсгупзкі,
1634—1689. Г6<Ц, 1889 Вячаслаў Шалькевіч.
ЛЫШЧсНІЯ Захар Рыгоравіч (1917, в.
Ямінка Бабруйскага пав. Мінскай губ.,
цяпер в. Пласток Любанскага р-на —
8.2.1945), Герой Сав. Саюза (1945). На
фронце з вер. 1941: камандзір аддзялен-
ня разведкі, старшына Вызначыўся
8.2.1945 ва Усх Прусіі: у час разведкі ў
тыле ворага захапіў у палон 2 афіцэраў і
важныя дакументы; трапіўшы ў акру-
жэнне. даручыў напарпіку даставіць ка-
маіідавапню дакумепты і прыкрыў яго
адыход; пяжка паранены захоплены ў
палон і закатаваны. На радзіме помнік.
Яго імем названы вуліцы ў Любані і в.
Пласток, сярэдняя школа на радзіме.
ЛібБАНСКІ БОЙ 1794. адбыўся 4 вер.
паміж 2-тысячным паўстанцкім атрадам
С.Грабоўскага і рас. войскамі на чале з
ген. П.Д.Цыпыяпавым каля мястэчка
Любань Бабруйскага пав. ў час паў-
стання 1794. Атрад, накіраваны Цэн-
тральнай дэпутацыяй Вялікага княства
Літаўскага ў рэйд па Мінскай губ. з мэ-
тай узняць там паўстанне, акружаны 4
вер каля Любані рас войскамі і пасля
непрацяглага бою вымушаны быў капі-
туляваць Рас войскі захапілі 250 па-
лонных і 5 гармат
ЛЮЬАНСКі ЬОЙ 1941, аперацыя пар-
тызан Любанскаі’а р-на па разгроме
ням фапі гарнізона ў г.п. Любань 7
ліст ў Вял. Анч вайну План аперацыі
з улікам колькасш і ўзбраення гарнізо
на, размяінчэння яго асн сіл распраца-
ваны Мінсюм падп абкомам КП(б)Б
Аперацыю праводзпі 5 партыз груп, 2
штурмавыя. 1 гранатаметчыкаў і 2 гру-
пы нрыкрыцця. Напярэдадні бою ўда
лося нейтралізаваць любанскую палі-
цыю Партызаны раптоуна ўварваліся ў
Любань і пасля 2-галзшнага бою раз-
ірамілі гарнізон. захашлі іпмат зброі,
боепрыпасаў, прадуктаў 1 адзення У па
мяць пра бой у Любані ўстаноўлена ме-
мар дошка. Міхаіл Шумсйка
ЛКІБАНСКІ МУЗЕЙ НАРбдНАЙ
СЛАВЫ Засп ў 1968 у г. Любань, ад-
крыты ў 1971. Пл. экспазіцыі 175,5 м ,
каля 8 тыс. адзінак асн. фонлу (1997).
Сярол экспанатаў калскныя археал
знаходак эпохі неалпу і бронзы (прыла-
ды працы з крэмспю і косці), вырабы
Урэцкай гуты 18 ст., манстны скарб ча-
соў Рэчы Паспалітай, дакументы і фо-
таздымю нра рэв рух на Любаншчыпе
ў 1905—07 і 1917, матэрыялы пра дзей-
насць у 1929 камуны на Мар'інскіх ба-
лотах і яе заснавальнікаў Э Н Модзіна,
Ц Дз Анісімава, Дз.Е Каленчанку, пра
нартыз рух і дзейнасць патрыят пад-
полля ў Вял. Айч вайну, землякоў Ге-
рояў Сав Саюза ГІ.Р Алейнікава,
3 Р Лышчэню, Дз С Наруцкага, аднаў-
ленне і развіцце нар гаспадаркі ў пас-
ляваснны час. У экспазіцыі карціны са-
мадз мастакоў, тканыя і ганчарныя вы
рабы мясц майстроў. Наталля Сіняк
ЛібБАНСКІ РАІН Размешчаны на
Пд5 Мінскай вобл. 11л. 1.9 тыс. км2,
нас 46,6 тыс. чал (1996) Цэнтр — і
Любань Павсрхня рауншная Ьольшую
ч гэр расна займае Прыпяцкае ііалес-
се. Найб. рака Арэса (на ёй Любанскае
вадасховішча) з прытокам Галіца, Слаў-
кавшка Ямінскі канал, азсры Вячэра,
Ьаяншкае Пад лесам 38% тэр раёна.
ІІраходзяць чыг Ьарапавічы — Асіпо-
вічы, аўтадароп па Слунк, Салігорск,
Ілуск. Урэчча і інш.
Утвораны 17.7.1924 у складзе Слуц-
кай акруп, 20.8 1924 падзелены на 9
ссльсаветаў Асавсцкі, Любанскі, Нс
жынсю, Рачэнскі. Рэдкавшкі, Тальскі,
Гуроксю, Юшкавіцю, Ямінскі.
21 8.1925 да раена далучаны Малагара-
дзяціцю с/с Петрыкаўскага р-на 3
9 6 1927 да 26 7 1930 у Ьабруйскай, з
21 6 1935 у Слуцкай акругах \5 4 1936 да
раёна далучаны Заіальсю с/с Глускага
р-на. 3 20.2.1938 у Мінскай вобл. На
1 1 1941 уключау г.п. Любапь і 11 сель-
саветаў У Вял Айч вайну з канца
чэрв. 1941 акупіраваны ням фаш за-
хопнікамі, якія загубілі тут болып чым
1.6 тыс чалавек Барацьбу з акупантамі
вялі партыз брыгады 25 я гмя Панама
рэнкі, 37 я імя Пархоменю. 64-я імя
Чкалава, 121-я імя АФ.Брапна, 258 я
імя Кунбышава. У раёне дзейнічалі Лю-
банскія падп. райкомы КП(б)Б і
ЛКСМБ, дыслацыраваліся Мінскія
палп. абкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, штаб
Мшскага партыз. злучэння. Вызвалены
ў канцы чэрв. 1944 у ходзе Мінскаа апе-
рацыі 1944 3 20 9 1944 у Ьабруйскай, з
8.1.1954 у Мінскай абл. 25.12.1962 да
распа далучаны г п Урэчча і Дарасінсю
с/с Слуцкага р на. 14.1.1963 Хорастаў-
скі с/с перададзены Лунінецкаму р ну
Брэсцкай вобл. На 1.1.1996 у Любан
скім р-не 126 нас. пунктаў, у тл г.п
Урэчча, 11 сельсаветаў Асавецкі, Дара
сінскі, Камунараўскі, Ляхаўскі, Малага
радзяціцкі, Рачэнскі, Сароцкі, Соснаў
скі, Тальскі, Юшкавіцкі, Ямінсю, 20
калгасаў, 1 саўгас, камбіпаг буд матэ
рыялаў і прадпрыемства па вырабе
дробных сценавых блокаў, 2 пачатко
выя. 10 базавых, 20 сярэдніх. 2 музыч
ныя школы, 8 бальніц, 2 амбулаторыі,
22 фельчарска акушэрсюя пункты 41
б-ка, 43 клубыя ўстановы Вылаецца
іаз. «Голас Любаншчыны». Археал
помнікі: паселішчы (в. Азярное і Ста-
рыя Юрковічы) Магілы ахвяр фашыз-
му (в Азярное, Жывунь, Кузьмічы),
помнікі партызанам (в Азярпое, Аса
409
ЛЮБАНЬ
вец, Пярэспа, Старасек). Мемарыяльны
комплекс Зыс.іау У раёне нарадзіліся
польск. і бел паэт У Сыракомля (в
Смольгава), бел. этнограф, пісьменнік,
публіцыст П М Шшлеўскі (в Шыпіла
вічы)
Літ Збор помнікаў гісторыі і кутьтуры
Беларусг Мінская вобл Кл. 1 Мн . 1987
ЛКІБАНЬ горад, цэнтр Любанскага
р-на, на р. Арэса. За 152 км на Пд ад
Мінска, 25 км ад чыг. ст. Урэчча на лі
нп Ьаранавічы — Асіпошчы 12,1 тыс
ж (1997)
Вядома з 16 ст. як мястэчка юіязёў
Алелькавічаў у Слуцкім княстве. 3 1589
уласнасць слуцюх купцоў Тышэшчаў, з
1617 кн. Радзівілаў. У 1560-я г ў Л ка
ля 230 ж., 35 двароў, ў сярэдзіне 17
ст. — 161 двор. 3 1791 ў Случарэцкім
пав Навагрудскага ваяв 3 1793 у Рас
імперыі, мястэчка Забалоцкай вол. Ьаб
руйскага пав. Мінскай губ. У час паў
стання 1794 пад Л. 4 вер адбыўся Лю
банскі бой 1794 У пач 1880 х г у мяс
тэчку 500 ж., 136 двароў, Праабражэн
ская царква, 3 яўр малітоўныя дамы, 2
млыны, крамы, прыстань У 1897 ў Л
л
410
ЛЮБАРСКІ
766 ж У пач. 20 ст — цэнгр Забалоц-
кай вол. У кастр.—ліст. 1920 памежнае
мястэчка на лініі раэмежавання вонск
Чырв Армн і Польшчы 3 26.5.1922 у
Слуцкім нав БССР У 1923 — 1680 ж.,
232 двары. 3 17.7.1924 цэнтр Любанска
га раёна У 1931 тут утвораны калгас,
прапавалі крухмальны і льняны з ды,
Дом культуры, хата-чытальня, бальніца,
хлебапякарня 3 27 9.1938 гар пасёлак
28 7 1941 акуінравана ням. фаш. захоп-
шкамі, якія ў створаным тут лагеры ва
еннапалонных загубілі 1610 чал., у ліст
1941 правялі карную аперацыю супраць
яур населыіііггва, у час якой загубілі
785 чал. У Л. дзейнічала камсамольска-
маладзёжная палп. ірупа (кіраўнікі
Б Куркевіч. У.Лукоўскі) 7.11 1941 пар-
тызаны разграмілі ў пасёлку фаш гарні-
зон (гл Любанскі бой 1941) Вызвалена
30.6.1944 войскамі 28-й арміі 1-га Бел.
фропту ў ходзе Мінскай аперацыі 1944 3
7 3 1968 юрал У 1970 — 6 7 тыс. ж У
Л. працуюць 3 сярэднія, муз і спарт
школы, 7 дашкольных устаноў, Дом дзі-
цячай творчасці, Дом культуры, 2 б-кі,
Любанск/ музец народнац славы бальні-
ца, радзільны дом, крухмальны. хлеба і
льнозавод, сыраробчы камбінат. рыба-
камбшат «Любаны» швейная ф ка,
камбінат быт паслут, лясгас, магазіны.
Мемар комплекс на ўшанаванне памя-
ці сав актывістаў, вошаў, партызан і
надполыпчыкаў, што загінулі ў Вял
Айч вайну мапла ахвяр фашызму
Помнікі АФ Брагіну, Ф.Г.Конанавай,
вызваліцелям Ралзіма вучонага-біёлага
I М Сяржаніна. Васіль Удальцоў.
ЛЮЬАРСКІ Сцяпан Іванавіч
[15(27) 12.1869. в Пескі Слонімскага
пав , цяпер в Новыя Пескі Бярозауска-
га р на — 16 4 1945], генерал-лейтэнант
(1944). Скончыў ваен. акадэміі імя
Фрунзе (1932), Генштаба (1938) У армп
з 1915, у Чырв Арміі з 1918. Удзельнік
грамалз ванны, баёў на р Халхін-Гол у
1939. У Вял. Айч. вайну на Зах., 2-м
Бел , 4-м і І-м Укр франтах. нам. нач
аператыўнага аддзела штаба фронту
нам. нач. штаба армій. Запнуў пры
фарсіраванні р. Нэйсе ў Германй. Яго
і.мем названа вуліца ў г. Бяроза, на ра
лзіме пастаўлены помнік.
ЛЮБАРТ (у праваслаўі Д з м і т р ы й ,
1320?—1384?), валынскі (уладзімірскі і
туцкі) князь ВКЛ. Адзін з малодшых
сыноў вял. кн. ВКЛ Гедзіміна, верагод-
на, ад яго апошняй жонкі Еўны. У
1330-я г. ўдзелыпчаў у паходах ВКЛ на
Мазовію. Першым шлюбам, верагодна,
жанаты з дачкой уладзіміра-валынскага
кн. Анлрэя Юр’евіча (Ганнай?), што да
ло Л. права прэтэндаваць на валынскія
і галіцкія землі Пасля смерці апошняга
гаспадара Галіцка-Валынскага княства
Юрыя Баляслава II Трайдзенавіча
(1340) з дапамогай бацькі Л. заняў Ва
лынь. Прэтэндаваў на Галіччыну. У
1340—49 галіцкае баярства на чале з
С 1 Любарскі
М.К.Любаўскі
Дзмітрыем Дзядзькам намінальна пры-
зпавала гаспадарамі то Л., то польск
караля Казіміра III, то венгерскага Люд-
віка I, што выклікала канфрантацыю
паміж імі Л. падтрымлівау прыязныя
адносіны з кісўскім мттрапалітам Феаг-
ностам, у 1347 падтрымаў яго ініцыяты-
ву па скасаванні Галіцкай мітраполіі.
каб яна не паслужыла інструментам па-
шырэння ўплыву Польшчы і Венгрыі
на паўд.-зах землі ВКЛ. У 1349—51
Казьмір і Людвік вялі войны з Л. за Га-
ліччыну і Валынь. У жн. 1351 Л. разам
з Кейстутам захоплены ў палон венгра-
мі 15.8 1351 падпісаў дагавор з Людві-
кам. паводле якога ВКЛ мусіла запла
ціць вял. выкуп, адмаўлялася ад прэ-
тэнзій на Галіччыну, але захоўвала
большую частку Валыні. У 1352 заклю-
чыў сепаратны дагавор з Казімірам і
мазавецкімі князямі, але ў 1353 далу-
чыўся да пахолаў Кейстута на I Іолыпчу.
Пасля працяглага перыяду мірных ад-
носін з Казьмірам (1356—66) у выніку
ваен паходу апошняга адмовіўся ад
прэтэнзій на Бэлзскую і Холмскую зем
лі, саступіў Полыпчы Зах Валынь з г.
Уладзімір, якую вярнуў пасля смерці
Казіміра ў 1370. У 1376 удзелыіічаў у
шырокамаштабнай літ. выправе на
Полынчу, што выкіікала няўдалую для
яго вайну з Людвікам у 1377, у выніку
якой Л. вымушаны прызнаць сябе васа-
лам Венгрыі і пакінуць Людвіку сваіх
сыноў у якасці заложнікаў ІІасля смер-
ці Людвіка ў 1382 выкупіў у веніерскіх
старостаў нскат памежныя галіцкія
крэпасш (Лапацін Алеска і інш ) Пры
Л. значэнне аднаго з гал. паліт. цэнтраў
ВКЛ набыў г Луцк У 1375 Л згадзіўся
на стварэпне псршага ў ВКЛ каталіцка-
га Луцкага біскупства, юрысдыкцыя
якога ахоплівала і паўд.-зах землі Бела-
русі. Сын Л ад псршага шлюбу Іван
быў адным з чарнігаўскіх удзсльных
князёў Ад другой жонкі, растоўскан
княжііы Вольгі, Л. меў сыноў Фёдара.
Лазара і Сямёна
Літ Ф н л е в я ч Н П Борьба Полыпн я
Лнтвы-Русн за Галнцко-Владвмнрское насіе
дме СПб , 1890; Довнар-Запольс
к я й М В Нз мсторнн лнтовско польской
борьбы за Волынь // Уннв нзв Кнев, 1896.
Б'« 8, Н а с е в і ч В Пачаткі Вялікага княс
тва Літоўскага: Падзеі і асобы Мн.. 1993.
V/о I Г Г 1 Кпіагюміе 1ііе«5ко-лі5су о<1 когіса
сгіегпахіево ч'іекгі М/агега»а, 1895.
РаіткіеіУісг Н. Роіііука пізка Кагшпсг/а
кУіеІкіево. ЗУагііагуа, 1925 Алесь Белы.
ЛЮБАЎСКІ Маней Кузьміч
[1(13)8 1860, с Вял. Мажары Сапаж
коўскага пав Разанскай губ. (няпер Са-
раеўскі р-н Разанскай вобл., Расія) -—
22 11 1936], рускг псторык. Акад АН
СССР (1929), чл кар. (1917). Скончыў
Разанскую духоўную семінарыю і гіст,-
філал ф-т Маскоўскага ун-та (1882)
Вучань Н.А.ІІапова і В В.Кіюнэускага
Магістэрскую дысертацыю «Абласны
падзел і мясцовае кіравапне Літоўска-
Рускай дзяржавы да часу выдання пер-
шага Літоўскага статута» (М , 1892) аба
раніў у 1894, доктарскую дысертаныю
«Лпоўска-рускі сейм» (1900) — у 1901
3 1894 нрыват-дацэнт, з 1901 прафесар,
у 1911—17 рэктар Маскоускага ун-та, у
1913—29 старшыня Маскоўскага т-ва
гісторыі і старажытнасцей расійскіх
Пасля года зпяволення ў турме па т.зв
«Платонаўскай справе» (сфабрыкавана
супраць акад. С Ф Платонава і інш гіс-
торыкаў) у 1930 сасланы ў Уфу, дзе
працаваў павук. супрацоўнікам Ьашкгр-
скага НДІ нац культуры (1931—35).
Аўтар болып як 100 навук. прац. Адзін з
асн навук кірункаў у яю дзейнасці —
ласледавапне сац.-палгг. псторыі ВКЛ
Манаграфія Л. «Нарыс псторыі Лггоў-
ска-Рускай дзяржавы да Люблінскай
уніі ўключна» (1910) прысвсчана выву-
чэнню сац.-паліт гісторыі ВКЛ 14—16
ст у параўнапні з Рус. дзяржавай Мно-
гія высновы і назіранні у працах, прыс-
вечаных ВКЛ, увайіплі ў асн фонд рас.
літуаністыкі і не страцілі сваёй навук.
каштоўнасці. Л вывучаў гіст іеаграфію,
чытаў курс лекцый па гісторыі расся-
лення ў Расіі э даўнейшых часоў да 20
ст і напісаў цыкл навук. даследаванняў
па гэтай тэме. У Маскоўскім ун-це ён
чытаў першы курс лекцый па гісторыі
зах славян (выдадзены двойчы ў 1917—
18) Пасля Кастр рэвалюцыі стаў арга-
нізатарам архіўнай справы і вышэйшай
архіўнай адукацыі Стварыў уласную
навук. школу псторыкаў, яго вучнямі
былі У.І Пічэта, С У Бахрушын,
М.Г Беражкоў, А.А Навасельскі і інш
ЛЮБІМАЎ Л
Тв.. Обзор нсторнн русской колоннзацнм с
древнсйшнх времен н до XX в. М.. 1996.
Літ Сборннк статсй в честь М.К.Любав
ского Пг., 1917; Карев Д.В. Неопубтнко
ванное творческое нзследне М.К.Любавского
// Археогр ежегодннк за 1974 г. М , 1975;
Я г о ж Участнс акадсмнка М К Любавского
в советском архмвном трон тьсп // Сов.
архмві 1978. X» 2; Яго ж Неопублмкован-
ные мсторнко-географнчсскне труды М.К.Лю-
бавского // Археогр. сжегодннк за 1987 г. М.,
1988 Я г о ж. Акадсммк М.К.Любавскмй:
Сутьба н наследне // Паш радавод. Гродна,
1994. Кн. 6, ч. 3. змітрый Кара і.
ІЮБАЧКА Іван Стафанавіч (1 5.1915,
ІІолаччына — 20.7.1977), бел гісторык.
Скончыў Віцебскі пед ін-т (1939), Ка-
лумб йсю ун-т. Д-р псторыі (1964). 3
1939 працаваў настаўнікам у в. I алоў-
чын Ьялыніцкаіа р-на. 3 1940 у Чырв.
Ар.міі. У Вял. Айч вайну трапіў у ням.
палон, вызвалепы сслянінам, які назваў
яго сваім сынам. Вярнуўся ў I алоўчын,
жыў у бапькоу на ІІолаччыне. Вывезе
ны па працу ў I ерманію. Пасля 2-й
сусв. вайны знаходзіўся ў лагерах для
перамсшчаных асоб амерыканскай аку-
пац. зоны Іермапіі. Узначальваў пачат-
ковую школу ў Гзрэнбергу (1946), вы-
ктадаў матэматыку і ням. мову ў школе
ў Майнлёйзе (1947), у гімназіях у Гк
бельштане (1948) і Ьакнангу (1949). У
пач 1950-х г. выехаў у ЗША. Выкпадаў
гісторыю ў Ьлюмінгтонскім ун це, уз-
начальваў кафедру гісторыі ў Мурай-
скім ун-це. Даследаваў гісторыю Ьсла-
русі, стан адукацыі ў СССР. У кнізе
«Беларусь пад савецкай уладай. 1917—
1957» (1972. на англ. мовс) зрабіў спро-
бу даць сістэматызаваны агляд гісторыі
Беларусі сав. часу. Яго бібліятэка і ня-
скончапы рукапіс кнігі па гісторыі Бе-
ларусі зберагаюцца ў Бел. бібліятэны і
музеі імя Ф.Скарыны ў Лондане. ІІаха-
вапы ў г Мурай. ІІаволле яго завя-
шчання ў 1977 у ЗША заснаваны фопд
яго імя для дапамогі сту іэнтам і наву-
коўцам-бсларусазнаўнам.
Тв: ТЬс сфісаііоп іп іЬе Ы88В ТЬе
Спіхегаіу Ргеья оі КепШску. 1973.
Анфіса Ляднева.
ЛЮЬАШАНСКАЯ ВОЛАСЦЬ, Л ю -
башанскае староства, дзяр
жаўнае ўлаланне ў ВКЛ у 15—18 ст.
Вылучылася. верагодна. са Свіслацкага
княства, уключанага ў ВКЛ у сярэдзіне
14 ст. Да пач. 16 ст. мела двайное пал-
парадкаванне Вілепскаму і Трокскаму
ваяв., пазней кіравалася намеснікам
(дзяржаўцам) на ўмовах заклалу, калі
памеснік за пазычаную дзярж. казне су-
му мог карыстацна даходамі з Л.в На
пасадах тюбашанскіх намеснікаў у пст.
крыніцах упамінаюцца кн В.А.Налубін-
скі (1515—16), Я.Я.Завіша (1519), кн
В.Саламярэпкі (1519), Ю.Няміравіч
(1520—32), кн. С.Б.Адзінцэвіч, А.Гар-
настай (1546—58). ІІаводле адм. рэфор-
мы ВКЛ 1565—66 болыцая частка во-
таспі (на левым беразе р. Бярэзіна)
уваншла ў Аршанскі павет, невял. час-
тка (на правым беразе) з мяст. Беразі-
но. сёламі Палажаны і ЖорнаЎка — у
Мінскі павет. У 16—17 ст. з тэр. Л.в.
вылучыліся дробныя дзярж. (Карытні-
ца, Прыборкі) і духоўныя (Біскупка,
ЛЮБАШАНСКАЯ ВОЛАСЦЬ(СТАРОСТВА) у XVIII ст.
Аўтжр В Л.Насміч
Капташіы) маёнткі. Асн. частка Л.в. па
закладным праве належала В.Ясінскаму
(1560—70), М.Ясінскаму (1570—81),
кн. Ш.Галаўчынскаму (1581—1610),
Я К.Хадкевічу (1611—21). Я.С.Сапегу
(1621—25), К.Л.Сапегу (1625—56),
А.К.Нарушэвічу (1656—61). Праз шлюб
Кацярыны Нарушэвіч з Я.К.Валовічам
закладное права на Л.в. перайшло да
аношпяга. У пач 18 ст. Л.в палежала
М Доумант-Сясіцка.му, Б.Сапегу і яго
сыну М.Сапегу, з 1710 — А.Навасельс-
каму, пазпей С.Дэпгафу, у апошняй
чвэрці 18 ст. — Л.Тышкевічу. У 1775 у
склад воласці ўваходзіла 3 мястэчкі і 30
весак 577 дымоў; у 1790 — 651 дым. У
1793 Л в. далучана да Рас. імперыі. за-
хавала статус т зв. старасцінскага дзярж
маёнтка ў Ігуменскім пав. Мінскай губ.
Вячасіаў Насевіч.
ЛЮБАШКІ. курганны могільнік дрыга-
вічоў 11—13 ст. каля в. Любашкі Камя-
нецкага р-на Падножжы курганоў аб-
кпадзены камянямі-валунамі. Даследа-
валі ў 1962 І.В.Ьіруля, у 1988 Т.М.Ка-
робушкіна. Пахава^ ьны абрад —
трупапалажэнне ў труне на гарызопце
ці ў неглыбокай яме галавой на 3, ад-
но — на У; ёсць па 2 і 3 адначасовыя і
розначасовыя пахаванні (больш поз-
нія — дзіцячыя). Знойдзены гаршчок з
хвалістым арнаментам (11 ст.) і кавалкі
пабітых гаршкоў, прасліца з ружовага
сланцу. каваныя цвікі, крэсівы, бронза-
вая пацерка, упрыгожаная зерню, свіп-
цова-алавяныя скроневыя кольцы.
Літ.. Коробушкнна Т.Н. Курганы
Белорусского Побужья X—XIII в. Мн., 1993.
ЛКЬбЕЦКІ З’ЕЗД 1097, з’езд 6 князёў
Кіеўскай Русі ў г. Любеч (на Дняпры,
Украіна), якія сабраліся. каб спыніць
міжусобіцы, аб’яднаць сілы для бараць-
бы з полаўцамі. З’езд устанавіў прын-
цып спадчыннасці княжацкіх уладап-
няў: «кожны няхай трымае вотчыну
сваю». Паводле пастановы з’езда Свя-
таполк Ізяаавіч атрымаў Кіеў, Тураў,
Пінск, Берасце (Брэст) і тытул вял.
князя; Уладзімір Манамах — Нераяс-
лаўскае княства. Суздальска-Растоў
скую зямлю, Смаленск, Белавозера;
Алег Святаславіч і Давыд Святасла-
віч — Северскую зямлю з Чарнігавам,
Разань, Мурам, Тмутаракань; Даеыд
Ігараеіч — Уладзімір-Валынскі з Луц-
кам; Васілька Расціславіч (з братам) —
Церабоўіь, Чэрвень, Перамышль. По-
лацкія кпязі (Усяслаў Брачыславіч і яіс
сыны) не ўдзельнічалі ў Л з., бо Полац
кая зямля з’яўлялася самастойным
княствам. 3 таго часу Руская зямля
больш не лічылася адзіпым уладаннем
княжацкага дома Рурыкавічаў, а стала
сукупнасцю асобных «вотчын». Уста-
наў енне гэтага прынцыпу юрыдычна
замацоўвала пачатак падзеіу Рускай
зямлі на асобныя княствы-«вотчыны».
Л.з. не спыніў усобіц. Адразу пасля
з’езда яго ўдзельнікі Давыд Ігаравіч і
Святаполк заманілі да сябе і асляпілі
церабоўльскага князя Васільку, што
прывяло да новых міжусобіц
Георгій ІІІтыхаў.
ЛЮБЁЦКІЯ. княжацкі род у ВКЛ, гл.
Друцкія-Любецкія.
ЛЮБІМАЎ Ісідар Еўсцігнеевіч
|13(25).5.1882, в. Старышчава Калаг-
рыўскага пав. Кастрамской губ., цяпер
Калагрыўскі р-н Кастрамской вобл. —
27.11.1937], рэвалюцыяпер. сав. дзярж. і
парт. дзеяч. 3 1902 чл. РСДРП. 3 1902
вёў парт. работу ў Яраслаўлі, Кінешме,
Вічузе, Кастрамс. Дэлсгат V (Лондан-
скага) з’езда РСДРП (1907). У 1907—10
чл. Маскоўскага к-та РСДРП. 3 1915 у
к-це Усерас. земскага саюза па Зах.
фронце. удзелыіічаў у рабоце бальша-
віцкай груны ў Мінску. Стварыў і ўзна-
чаліў бальшавіцкую арг-цыю ў Лунін-
цы ІІасля Лют. рэвалюцыі 1917 адзін з
арганізатараў, нам. старшыні. з 8(21)
ліп. да канца жн 1917 старшыня вы-
канкома Мінскага Савета. Удзельнік
палрыхтоўкі 1-га з’езда салдацкіх дэпу-
татаў Зах. фронту. Пасля Кастр. рэва-
люцыі 1917 старшыня выканкома Іва-
нава-Вазнясенскага Савста. У 1919—20
чл. РВС Туркестанскага фронту, чл.
Прэзідыума Туркестанскага ЦВК, нам.
старшыні ЦК КП Гуркестана, старшы-
ня СНК Гуркрэспублікі. 3 1921 на парт.
рабоце на Украіне і ў Сярэдняй Азіі. чл.
Сярэднеазіяцкага бюро ЦК РКП(б) 3
1924 нам. старшыні Массавета і чл.
прэзідыума ВСНГ, з 1926 старшыня
праўлсння Цэнтрасаюза. 3 1930 нам.
наркома знешняга і ўнутр. гандлю
СССР, гандлёвы прадстаўнік СССР у
Гер.маніі. 3 1932 нарком лёгкай
прам-сці СССР. Канд. у чл. ЦК
ВКП(б) у 1925—27, чл. ЦК ВКП(б) у
1927—37. Аўтар успамінаў пра Лют. рэ-
валюцыю 1917 на Беларусі. Беспадстаў-
на рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмя-
ротна.
Тв.. Ф враль на Западном фронте н Мнн-
скнй Совдеп // В борьбе за Октябрь в Бело-
русснм н на Запалном фронте. Мн., 1957.
«ЛЮБІЧ»
«ЛібБІЧ», прыватнаўласніцкі терб на
Беларусі, Украіне, у Польшчы і Лггве,
якім карысталася больш за 500 родаў, у
тл. Жулкеўскія, Лапацінскія, Незабы-
тоўскія, Радзімінскія. У блакггным полі
сярэбраная падкова рагамі ўніз, на ёй
сташь залаты кавалерскі крыж, другі
крыж у сярэдзіне падковы Клейнод —
над прылбіцай з каронай 3 страусавыя
перы Існуюць варыянты герба з адным
сярэбраным крыжам у сярэдзіне падко-
вы, з двума сярэбранымі крыжамі адзін
пад адным у сярэдзіне падковы Вядома
з сярэдзіны 14 ст
.ІК'іБІЧ-МАЁЎСКІ Станіслаў Лламавіч
(27.4.1878, Полацкі пав. — снежань
1941), бел грамадскі і культ лзеяч, пе-
дагог Скончыў Вшебскую гімназію
(1895), Кракаўскі ун-т (1903). У 1900
шшыіраваў стварэнне і ўзначаліў «Кола
беларускіх студэнтаў» у Кракаве. У
1903—41 выкладаў гісторыю і геаграфію
ў навук установах Польшчы, дырэктар
пмназій у Замбраве, Калшіы, Вілейцы
Выдаў больш за 13 падручнікаў па пс-
торыі і геаграфіі, бел «Лемантар»
(Львоў, 1929), які крытыкаваўся бел.
мовазнаўцамі (Я Станкевічам, С ІІаўло-
вічам, У.Самойлам і інш) за шматлікія
паланізмы і русізмы У чэрв. 1940 па-
сля стварэння Літоўскай ССР, увайшоў
у склад віленскай гар. адміністрацыі,
курыраваў школьны сектар, працаваў у
Бел. нац. цэнтры. У ліп.—жн 1940 ші-
цыіраваў гар школыіы плебісцыт, на
якім 12% жыхароў выказаліся за бел
нац. школу. У вер. 1941 пераехаў у
Мінск, працаваў у Інспектарыяце бел.
школ, супрацоўнічаў з бел. пезалежніц
кай групай Я Станксвіча і польскім ан
ЛЮБЛІН БРЭСЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 18 ліпеня-2жніўня1944 г.
Герб «Любіч»
тыфаш пашполлем У снеж. 1941. па да-
носе правакатара, схоплены і расстра-
ляны фашыстамі Уладзімір Ляхоўскі
ЛЮБЛІН-БРЙСЦКАЯ АІІЕРАЦЫЯ
1944, наступальная аперацыя войск 1-га
Бел фронту (Маршал Сав Саюза
К К Ракасоўскі) 18 ліп. — 2 жі ў Вял.
Айч вайну, састаўная частка Беларускай
аперацыі 1944. Удзельнічалі арміі 8-я
гвардз. (ген.-лейт. В І.Чуйкоў), 28-я
(ген.-лент А.А Лучыпскі), 47 я (ген -
лейт М І.Гусеў), 48-я (ген.-палк.
IIЛ Раманенка), 61-я (ген.-палк.
ІІ.А.Бялоў), 65-я (ген.-палк. П.І.Батаў),
69-я (ген -лейт. У.Я.Калпакчы), 70 я
(ген палк В С Папоў). 1-я Войска
Польскага (ген.-лейт З.М Берлінг), 6-я
Лінія фронту да зыходу
=-—- 17 ліпенРі
НапрамкІ ўд«р«ў элучэнняў
савецніх войсн:
агульнавайсновых
таннааых
агульнавамсмовых I танна-
_ аых лры сумесных дзеян-
нях
агульнавайсновых, нонма.-
механіэаваных і навале —
рыйсніх пры сумесных дзе-
яннях
Напраман удару { д Вой-
ска Польскага
Удар сааецнан авіяцыі
Нонтрудары нямецна-
фашысцніх войсн
нніп Абарончыя рубяжы нямец-
на -фашысцніх всйск
Вуэел абароны нямецна -
фашысцніх войсн
7 Даты выэвалення населе-
• ных пунктаў
___ Становішча савецніх
войск да эыходу 22ліпеня
Лінія фронту да эыходу
— 2 жніўня
(ген.-лейт авіяцыі Ф П Палыііш) і 16-я
паветр. (ген.-палк. авіяцыі С.1 Рудэнка),
2-я танк. (ген.-палк танк. войск
С.1 Багданаў, з 23.7 1944 ген.-маёр
А І.Радзіеўскі), карпусы 8-ы гвардз.
(ген-лейт танк. войск А.Ф Папоў) і
11 ы танкавыя (ген.-маер танк. войск
I І.Юшчук). 1-ы механіз (ген лейт
танк. войск С М Крывашэін), 2-і (ген -
лейт. У.В.Крукаў), 4-ы (ген.-лейт
І.А.Пліеў), 7-ы гвардз. кавалерыйскія
(ген.-лейт. М II Канстанцінаў). Ім про
цістаялі асн сілы ням 2-й палявой
частка сіл 4-й танк. армій, 9 я палявая
армія Задача аперацыі: ударамі войск
фронту ў абыход Брэсцкага ўмацаванага
раёна з Пн і Пд разграмшь люблінскую
і брэсцкую групоўкі праціўніка і выйсці
шырокім фронтам да р Вісла. У ходзе
аперацыі вызвалены гарады Маларыта
(20 ліп.), Жабшка (18 ліп ), Камянец
(22 ліп ), Высокае (28 ліп.), Кобрын (20
ліп.), Дамачова (23 лш ), Брэст (28
ліп.), Люблш (24 ліп.). Поспеху садзей-
нічала наступальная Львоўска-Санла-
мірская аперацыя войск 1-га Укр
фронту, удзел у баях партыз брыгады
імя Ленша і інш. У выніку аперацыі
войскі 1-га Бел фронту завяршылі выз-
валенне Ьеларусі ад ням фаш акупан
таў, выйшлі на тэр. Польшчы і стварылі
ўмовы для далейшага наступлення на
Варіпаўска-Берлшскім напрамку. 47
вайсковым злучэнням і часцям прысво-
ены ганаровыя нанменні «Брэсцкіх»
12 — «Кобрынскіх», 16 — «Люблш
скіх», 9 — «Ковельскіх». У гонар войск
1-га Бел. фронту ў Брэсце пастаўлены
помнік.
ЛК")БЛІНСКАЯ ЎНІЯ 1569, міжнарод-
на-прававы акт аб’яднання ВКЛ з
Польшчай у федэратыўную дзяржаву —
Рэч Паспалітую Зацвердажны ў Люблі-
не 1.7 1569 Перадумовамі Лу былі
доўгае існаванне персанальнай уніі
ВКЛ і Польшчы, пачынаючы з Крэў-
скай уніі 1385, наступовае збліжэпне па-
літ і дзярж. інстытутаў абедэвюх дзяр-
жаў, у асн адзіная палітыка ў міжнар
адносінах, адзіная адмшістрацыя ката
лшкай царквы Непасрэднай прычынай
заключэння Л.у. былі няўдачы войска
ВКЛ у час 1-га перыяду Лівонскай вай-
ны 1558—83, страта ў 1563 Полацка.
Польск шляхта і магнаты намагаліся
ўключыць ВКЛ у склад сваёй дзяржавы
Кароль польскі і вял. князь лгг. Жыгі-
монт Аўгуст, апошні з мужчынскай лі-
ніі дынастыі Ягелонаў, хацеў замаца-
вань саюз Польшчы і ВКЛ, баючыся.
што абедзве дзяржавы пасля яго смерш
разарвуць унію Шляхта бел. паветаў на
палявым сейме пал Віцебскам прыняла
13.9.1562 і накіравала вял. князю ў
Вільню акт з просьбай заключыць унію
з Польшчай, каб мець агульныя сеймы,
выбіраць адзінага караля, разам абара-
няцца ад ворага і мець аднолькавыя
правы з польск шляхтай Удзельнікі
сейма накіравалі ліст і жамойцкай
шляхце, каб яна далучылася да акта
Аднак магнаты па чале з ваяводам ві-
ленскім і канцлерам М Радзівілам Чор
ным выстунілі супраць Пытанне аб уніі
ЛЮБОВІЧ
разглядаў Вілснскі сейм 1563 і выбраў
дэлсганыю для перагавораў з Поль-
іпчай. Маінаты згалзіліся на гэта пры
ўмове шырокай самастойнасці ВКЛ
Перагаворы працягваліся некалькі га-
доў. Урэшце 10 1.1569 у Любліне ад-
крыўся агульны сейм Польшчы і ВКЛ.
Спачатку дэпутаты абедзвюх дзяржаў
засядалі асобна. Магнаты ВКЛ высту-
палі сунраць больш цеснан уніі з Поль-
шчай. прапануючы фактычна абарончы
саюз. Польск. дэпутаты звярнуліся да
караля, каб сенм засядаў разам. Алнак у
канны лютага болыпасць дэпутатаў
ВКЛ (у т.л. амаль усе магнаты), не зга-
джаючыся з польск. прасктам уніі, пакі-
нула Люблін. Гады потьск. сенатары і
дэпутаты паставілі перад Жыгімонтам
Аўгустам пытанне аб далучэнні Пад-
ляшша і Валыні да Польшчы, тым
болып што мясц. шляхта была згодна
на гэта, спадзеючыся на пашырэпне
сваіх нравоў і прывілеяў. 5.3.1569 ка-
роль выдаў акт аб далучэнні Падляшша
да Пслынчы, а сейм разам з падляшскі-
м дэпутатамі прыняў канчатковае ра-
шэнне пра далучэнне Падляшскага ва-
яв. да Кароны. Паны-рада ВКЛ заявілі
пратэст, аднак болынаснь шляхты іх не
падтрымала. Дэпутатам ад ВКЛ быў ус-
таноўлены тэрмін, каб яны вярнуліся.
Некат. магна ы былі назбаўлены кара-
лём сваіх пасад і месна ў Радзе ВКЛ.
Калі дэпутаты вярнуліся, сітуацыя была
іншай. 10.5.1569 Жыгімонт Аўгуст склі-
каў сенмікі ВКЛ, дзе шляхта дала згоду
на падпісанне уніі. 26.4.1569 кароль вы-
даў акт аб далучэнні Валынскай зямлі
ла Полынчы, ссйм гэта зацвсрдзіў
26.5.1569. Дэпутаты ад Кісўскага ваяв.,
якое падвяргалася нападам крымскіх
татар, таксама далі згоду па далучэнне,
і 5.6.1569 ваяводства было інкарпарава-
на ў склад Полыпчы. Толькі шляхта
Мазырскаіа пав. не пагадзілася на гэта,
і навет быў далучаны да Мінскага ваяв
1.6.1569 у склад Польшчы ўвайшло Па
долле ВКЛ зменшылася да этнічнай
бел і літ тэрыторыі Канчатковы акт
Л.у пасля новага абмеркавання быў
зацверджаны сеймам 1.7.1569, кароль
паднісаў акт 4 ліпеня. 11 8.1569 быў вы-
дадзены іалатковы акт, паводле якога
вызначаўся склад сената аб'яднанай
лзяржавы і парадак месцаў у ім.
Актам Л у. абвяшчалася аб’яднанне
на аснове роўнасні Полыпчы (Кароны)
і ВКЛ (Літвы, або Княства) у федэра-
тыўную дзяржаву — Рэч Паспалітую.
На чалс дзяржавы знаходзіўся польск.
кароль (ёп жа вял. князь літ.), якога па-
жыццёва выбірала шляхта. Уладу караля
абмяжоўваў агульны сейм з 2 палат —
сената і пасольскай ізбы. у якую выбі-
раліся павятовымі сеймікамі па 2 паслы
(дэпутаты). Скасоўвалася мыта паміж
Полыпчай і ВКЛ, абмсжаван^іі на атры-
манне зямл лля польск шляхты ў ВКЛ,
а для бсл.-літ. — у Польшчы. Дзярж. і
мясц. пасады ў абсдзвюх дзяржавах маг-
лі зай'мань толькі мясц. ўралжэнцы.
Абедзве дзяржавы захавалі свой суверэ-
нітэт, асобную дзярж. адміністрацыю,
войскі, прававую сістэму, судовы апа-
рат, фінансавую сістэму, эмісію гро:
шай, мытную сістэму. Сейм прымаў
асобныя законы для Польшчы і ВКЛ.
Суверэнітэт ВКЛ быў умацаваны Ста-
тутам Вялікага княства Літоўскага
1588. Кожная з дзяржаў мсла сваю
дзярж. мову, ВКЛ — беларускую,
Польшча — лацінскую. Актам ад
3.8.1569 Курляндскае і Земгальскае гер-
цагства было абвешчана васалам Поль-
шчы і ВКЛ. Інфлянты абвяшчаліся су-
месным іх уладаннем (кандамініумам).
Л.у. была кампрамісам феадалаў
Польшчы і ВКЛ, у выніку якога ўтва-
рылася больш моцная дзяржава. Унія
замацавала паліт. адзінства абедзвюх
дзяржаў, узмацніла працэсы іх эканам. і
культ. 'збліжэння. Шляхта ВКЛ захавала
свае саслоўныя прывілеі. Магнаты
ВКЛ, хоць і страцілі былыя пазіныі ў
кіраванні дзяржавы, але захавалі свае
латыфунлыі, вышэйшыя дзярж. пасалы
і паліт. ўплыў. Клас феадалаў ВКЛ у
цэлым выйграў ад заключэння уніі.
Скончылася перамогай Лівонская вай-
на. Разам з тым Л.у. аблегчыла палані-
зацыю бел.-літ. шляхты і часткі гара-
джан. Унія фактычна іспавала да 3-га
падзелу Рэчы Паспалітай 1795.
Кр: Дпеннмк Люблмнского сейма 1569 г.
СПб., 1869, Белоруссня в эпоху феодалнзма.
Мн., 1959. Т. 1. С. 150—157; К іі I г г е Ь а 5.,
Зетко^ісг Акіа ші)і Роккі т. I-ііогц,
1385—1791. Кгакб», 1932; Уокітіпа Ьевшп.
Уоі. 2. 2 м/уск РеіегзЬш^, 1859.
Літ: Любавскнй М Лнтовско-рус-
скнй сейм. М., 1900; Л ап по М.І4. Велнкое
княжество Лнтовское за время от заключення
Люблмнской уннн до смертн Стефана Бато-
рня (1569—1586). Т. 1. СПб., 1901; Яго ж.
Люблннская уння н третнй Лнтовскнй статут
// Журн Мнн.-ва нар. просвешенмя. 1917. №
5; П н ч е т а В.М. Белоруссня н Лнтва XV—
XVI вв. М., 1961; йстормя Лі о ской ССР.
Вмльнюс, 1978; Ю х о Я.А. Кароткі нарыс
гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Мн.,
1992; ВагбасЬ 3. Хшбіа г цяго)1і і рпша
У/іеІкіе^о Кы^ызка Ьііежзкіево XIV—XVII %
УУаіьгажа, 1970. Анатоль Грыцкевіч.
ЛК'кБНЫ, гарадзішча (4 — пач 2 ст. да
н.э.) мілаградскай культуры на ПдЗ ад г
Гомель. Трохвугольная пляцоўка (пл.
Люблінская унія. Карціна Я Матэйкі. 1869
каля 3 тыс. м) умацавана 2 валамі і ра-
вамі. Даследавалі ў 1925—26, 1929
І.Х.ІОшчанка, у 1976—78 В.І.Сычоў
Культурны пласт 0,5—0,7 м. Выяўлены
рэшткі 2 паўзямлянкавых і 2 наземных
жытлаў, каменныя агнішчы, гасп. ямы.
Сярод знаходак крамянёвыя скрабкі,
лістападобны наканечнік стралы, цясла,
долатападобныя прылады, жал. нака-
нечнік стралы, посахападобныя шпіль-
кі, касцяныя праколкі і тронкі нажа,
бронзавыя шыла, кольпа, бранзалеты,
гліняныя грузікі і прасліцы. Зпаходкі
фрагментаў керамікі сярэднедняпроускаы
культуры сведчаць, што гарадзішча
ўзнікла на месцы паселішча эпохі брон-
зы.
Літ Лашанкоў М.І., Сычоў В. 1.
Раскопкі гарадзішча Любны // Гіст. -археал.
зб. (Памяш М.Ткачова). Мн., 1993. Ч. 2.
Міхаіл Лашанкоў.
ЛЮБбВІЧ Мікалай Мікалаевіч
[16(28).3.1855, мяст. Тульчын Брацлаў-
скага пав. Падольскай губ., цяпер горад
у Вінніцкай вобл., Украіна — 1935],
гісторык-славіст. Чл.-кар. АН СССР
(1924), д-р гісторыі (1890), праф. (1890).
Скончыў Кіеўскі ун-т (1877). 3 1880 у
Варшаўскім ун-це, дацэнт, прафесар. У
1915 разам з ун-там эвакуіраваўся ў
Растоў-на-Доне, выкладаў у Растоўскім
(Паўн.-Каўказскім) ун-це. Гал. прабле-
мы даследаванняў — гісторыя Рэфарма-
цыі і Контррэфармацыі ў Рэчы Паспалі
тай, у т.л. ў Беларусі. Шырока выка-
рыстоўваў крыніцы з архіваў Масквы,
Пецярбурга, Варшавы, Кракава, Бсрлі-
на, Берна, Ватыкана, Жэнсвы, Кёніг-
сберга, Парыжа, Цюрыха. Гіст. нрацы
Л заснаваны на метадалагічных прын-
цыпах пазітывізму.
Те: Нстормя реформацмн в Польше. Каль
внннсты н антмтрнннтарнн. Варшава, 1883; К
нсторнн незунтов в лнтовско-русскнх землях
в XVI в. Варшава, 1888; Начало католнческой
реакцнн н упадок реформацнм в Польше.
ЛЮБОНІЧЫ
Варшава, 1890, Несколько документов по нс-
торнн реформацнн в Лнтве нз Ватнканской
бнблнотекм Варшава, 1914
Літ.: Беспалова А.Г. Член коррес-
пондент АН СССР Н Н.Любовнч (1855—
1935) Ростов н/Д, 1965 Дзмітрый Караў.
ЛЮБбНІЧЫ, курганны могільнік дры
гавічоў 10—12 ст. (нс захаваўся) каля в
Любонічы Кіраўскага р-на, былі 153 на-
сыпы Даследавалі ў 1888 М Мыпіанкоў
(19 курганоў), у 1892 У.З.Завітневіч
(17). Пахавальны абрад — трупапала-
жзнне на гарызонце (22), у насыпе (5),
у падкурганнай яме (1), пераважна га-
лавой на 3, у адным насыпе — трупа-
спатснне. Выяўлены рэшткі трун, збу-
даванняў зрубнай канструкцыі з
2 схільным дахам Знойдзены сярэбра-
ныя буйназярнёныя, сердалікавыя і
шкляныя пацеркі, сярэбраныя і бронза-
выя скроневыя кольцы, сярэбраны пяр-
сценак, бронзавы медальён, жал нажы,
абручы і ручкі ад драўляных вёдраў,
ганчарныя гаршкі
ЛЮБУЦКІ ДАІ АВбР 1372 Заключаны
ў сярэдзіне ліп. 1372 каля г. Любуцк на
р. Ака (побач з сучасным г Алексін
Тульскай вобл. Расіі) паміж вял. князя-
мі ВКЛ Альгердам і Кейстутам з алнаго
боку і вял. кн. маскоўскім Дзмітрыем
Іванавічам (Данскім) і серпухаўска-ба-
роўскім кн. Уладзімірам Андрэевічам
Храбрым (мужам дачкі Альгерда Але-
ны) з другога. 3 боку ВКЛ удзельнічаў
таксама вял князь цвярскі Міхаіл
Аляксандравіч. Дагавор завяршыў мас-
коўскую кампанію 1372 ВКЛ і саюзнага
яму Цвярскога княства. якая мела на
мэце прадухіліць ператварэнне Цверы ў
васала Масквы. Кампанія пачалася не-
чаканым з яўлсннем літ войска пад Пе-
раяслаўлем 7 4.1372 (аблога была няўда
тай) і працягвалася паходамі літоўска
цвярскога войска на спрэчныя паміж
Цвср ю і Масквой гарады Кашын і Тар-
жок. 12.7.1372 літ і цвярское войскі
злучыліся каля Любуцка для сумеснага
паходу на Маскву, туды ж падышлі асн.
сілы маскоўскага войска. Пасля няўда-
тай для літ -нвярскога войска сутычкі
перадавых атрадаў і некалькіх дзён
«стаяння» на процілеглых баках глыбо-
кага яра быў заключаны Л.д Як паве-
дамляе Супрасльскі летапіс, гэта быў па
сваім характары «вечны» мір, яю па-
пвердзіў пратэктарат ВКЛ над Цвср ю і
даваен. межы Дагавор падвёў рысу пад
серыяй войнаў паміж ВКЛ і Маскоў
скан дзяржавай 1368—72, пасля чаго
ваен. дзеянні паміж імі не вяліся да
1406, хопь у дачыненні да Цверы Л.д.
быў парушаны паходам Масквы 1375
Літ Полное собранне русскнх летопясей
М Л 1965. Т 15 Стб 103. 433; 1949 Т 25
С. 187. 1980. Т. 35. С. 49; Ч е р е п н м н Л.В.
Русскме феодальные архнвы М.; -Т, 1948. Ч
1. С 189; Опмсь архнва Посольского прмказа
1626 г.Ч 1 М 1977. Л 6—6 об Клюг Э.
Княжество Тверское (1247—1485 гг.): Пер с
нем Тверь 1994 Алесь Белы
Герб Любчы 1644
ЛЮБЧА, гарадскі пасёлак у Навагруд-
скім р-не На левым беразе Немана За
26 км на ПнУ ад Навагрудка. 49 км ад
чыг. ст Наваельня на лшп Баранаві
чы—Ліда. 1545 ж. (1997).
Вядома з сярэдзіны 13 ст, калі была
аддадзена навагрудскім кн. Міндоўгам
кіеўскаму баярыну А В.Кіяну які хаваў-
ся ў Навагрудку ад татарскага нашэсця.
Пры вял кн. Гедзімінс велікакняжацкае
ўлаланне. У 1428 вял. кн Вітаўт перадаў
Л сваей жонцы Ульяне. 3 1465 улас-
насць выенскага ваяводы М Кежгайлы,
у Навагрудскім пав У 1499 вял кн
Атяксандр падараваў «двор Л » свайму
пісару Федзьку Рыгоравічу. У 1517—28
уладальнікамі Л. былі Г.Ельмановіч і
М Меляшковіч апошні заснаваў у Л.
мястэчка. 3 1528 уласнасць віленскага
ваяводы А.Гаштольда, з 1574 — старос-
ты жмудскага Я Кішкі, які заснаваў у Л
школу і арыянскі храм (у 17 ст. пера-
твораны ў кальвінскі збор) У 1590 ка-
роль Жыгімонт III даў Л. магдэбургскае
права і герб (у блакітным полі сярэбра-
ная падкова з трыма залатымі крыжамі
і дзвюма сярэбранымі рыбамі-ласося
мі). У канцы 16 — пач. 17 ст. лабудава-
ны Любчанскі замак 3 1606 Л належала
кн. Радзівілам. У 17 ст. існавала Люб
чанская друкарня У 1644 Л атрымала
новы герб (у бтакітным полі брама з
дзвюма вежамі; наверсе брамы, паміж
вежамі, збройны рыцар, які трымае ў
правай руцэ меч, у левай — шчыт), 144
двары, рынак, 4 вуліцы У час вайны
Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 моц
на разбурана У 1671 было 116 двароў,
кальвінскі збор, царква 3 1795 у Рас
імперыі. У 19 — пач. 20 ст мястэчка,
цэнтр воласці Наваірудскага пав. Гро-
дзенскай, з 1843 — Мінскай губ. 3 1832
уласнасць Вітгенштэйнаў, у канцы 19
ст — Гагенлоэ. У 1897 — 3239 ж., 444
двары, вучылішча. школа, аптэка, цар-
ква. сшагога, 70 крам, праводзіўся кір-
маш. У лют 1906 у Л. адбылося ўзбр.
сял выступленне У 1921—39 у складзе
Польшчы, цэнтр гміны Навагрудскага
пав. і ваяв. У 1921 у Л і суседнім фаль-
варку 937 ж., 108 двароў. 3 1939 у
БССР, з 15 1 1940 цэптр Любчанскага
раёна Баранавшкай вобл., з 12.10.1940
гар пасёлак. У Вял Айч. вайну з
26.6.1941 да 8.7.1944 акупіраваны ням
фаш захопнікамі, якія загубілі ў Л. і ра-
ёне 1825 чал. У жн 1941 было створана
гета, 375 вязняу якога расстраляны вяс-
ной 1942. 3 7.1944 партызаны ў ходзе
бою авалодалі пасёлкам, нанеслі пра-
ціўніку значныя страты і ўтрымлівалі Л
да 6 7 1944 3 1954 Л ў Іродзенскай
вобл., з 17.12.1956 у Навагрудскім р не
Сырзавод, камбіпат каан. прам-сці. Ся-
рэдняя і спарт школы, вучэбна-выт-
ворчы камбінат філіял Навагрудскай
муз. школы, яслі-сад, Дом культуры кі-
натэатр, б кі, балыііца. Брацкія магілы
сав воінаў і партызан, маплы ахвяр фа
шызму. Помнік партызанцы Л .П Сечка.
Помнікі архітэктуры — рэшткі замка,
Ільінская нарква (1910). За 1,5 км на
ПнУ ад Л. стаянка эпохі мсзаліту і
болыц позняга часу.
Уіадзімір Бянько, Валерыч Шаблюк
ЛЮБЧАНСКАЯ ДРУКАРНЯ Існавала
ў 17 ст ў мяст Любча (ііяііер Навагруд-
скі р н) у маентку кн. Радзівілаў. Засн
Пятром Бластусам Кмітам, які ў 1612
перавёз сюды лрукарскае абсталяванне
з Вільні. Друкарня псраважна абслугоў-
вала патрэбы кальвіністаў але зрэдку
прымала заказы і католікаў За 20 гадоў
Кмпа выдаў 59 назваў кніг на польскай
і лац мовах па гісторыі, медыцыне, фі-
ласофп і інш Сярод іх «Іенеалопя, або
Кароткае апісанне вялікіх тітоўскіх
князёў» М Стрыйкоўскага ў перапра
цоўцы СДоўгірда (1626), «Гісторыя іу-
дзсйскай вайны» ІФіавія (1617) «Эпі
томе» (1614) і зб прыказак (1618) С.Ры-
сінскага, «Апафегматы» Б Буднага
(1614), «Навагрудсю дыспут» Я Зыгррў-
скага (1616), «Статут Слуцкай школы»
(1628) і інш. 3 1632 друкарню ўзначаль-
ваў сын Кміты Ян Даніэль, які выдаў
кнігу арыянскага аўтара І.Шліхтынга
«Аб св. Тройцы супраць Балтазара
Мсйснера» на лац. мове (1639), панегі
рыкі і літургічныя творы па заказу ві-
тенскіх тютэран (усяго 24 назвы). У
1646—55 (або 1656) кіраўніком друкарпі
быў Ян Ланге, які выдаў 14 кніі празэс-
танцкага кірунку, сярод іх «Пастыла» і
«Псалтыр» лютэранскага пастара
А.Шонфлісіуса. 3 друкарняй супрацоў-
нічаў вядомы гравер К.Гётке
Літ Тороіька М.В. Схуіеіпік і кіі^гка
М/іеІкіт Кзцуіжіе Ьііеімкіт » ДоЬіе
Кепе5ап.мі і Вагокіі УУгосІа», 1984 8 97—101.
Юрась Лаўрык.
ЛЮБЧАНСКІ ЗАМАК Існаваў у 16 —
18 ст. у г.п. Любча Навагрудскага р-на
Пабудаваны на высокім левым бсразе
Немапа. Прамавутолыіы ў цлане (64 х
87 м), быў умацаваны валунамі, з 3, Пд
і У — ровам (шыр кадя 30 м, глыб. 7—
10 м). На паўд.-зах. і паўд.-ўсх вуглах
замчышча захаваліся 2 мураваныя ве
жы. Паўд.-зах. вежа-брама (10,15 х 9,8
м) мае выглял куба, які на выш. каля 8
м пераходзшь у васьмігранную прызму
Падмурак складзены з вял. камянёў на
л
вапнс, выш. 3,85 м Всжа мсла 4 ярусы
бою: на 1-м 8 ружэйных, на 2-м і 3-м
адпаведна 12 і 8 гармагных байніц. На
4-м ярусс ў кожнай з 8 снен было па 2
банніны лля ружэйнаіа апію Аб’смна
прасторавай кампазіііыяй гэта вежа
вельмі падобная да вежаў Мірскага зам
ка і некат. абаропчых всжаў Віцебскага
Верхняга замка. ІІа мяшанай гатычна-
рэнесансавай муроўцы паўд. зах. вежу
можна дагаваць 2-й пал 16 ст. Пра гэта
свсдчыць і зношізены флюгср-ветранік
з гербам Радзівілаў і лічбамі «1581». На-
пачатку всжа была, відаць, адзінай му-
раванай у драўляным замку, пра што
ўскосна сведчаць прасла, што прымы-
кас ла яе мураванай сцяны, і 2-я вутла-
вая паўд. ўсх. вежа, якая адрозінвасцца
формай. памсрамі (8,3 х 8,3 м) і рэнс
сансавай муроўкай (чаріаваннс суцэль-
ных радоў рубаў і сгарчкоў). Яе пабуда
валі, верагодна, у пач. 17 сг., бо на гер-
бе, які Любча атрымала ў 1644 намаля
ваны 2 вежы. Яна таксама стаіць на
налмурку выш. каля 4 м. У вежы былі 3
ярусы бою: на 1-м 4 р экэйныя, на 2-м
4 гарматныя, на 3-м 12 ружэнных бай-
ніц. ІІрасла замкавай сцяны наміж вс
жамі таксама рэнесансавай муроўкі ме
ла таўшч. 1,3 м. На паўн. баку замчы-
шча, па-над Нёманам, паміж 2 невял.
всжамі размяшчаўся палац. Паводле ін-
вентара І.з. за 1661, всжы мелі бляша-
ныя дахі з купаламі, на якіх знахолзь і
ся флюгсры з гсрбам Ралзівілаў. Паўд
зах ўязная всжа запіралася дубовай
браман псрад ёю цераз роў быў перакі-
нуты пад’ёмны мост. ІІад вежай размя-
шчаліся скарбец і вязпша. На сцяне,
звсрнугай у бок замкавага надворка,
знаходзіўся галзіннік Снрава ад уваходу
была кардэгардыя (каравулыіас памяш-
каннс), ва ўсх. частцы замкавай сця-
ны — фортка, якая выводзіла на 2-і
мост. У 1655 Л.з. быў узяты казакамі
І.Залатарэнкі. У 18 ст. замак страціў
сваё абарончае значэннс. Паводле апі-
сання Л.з. за 1813, туг былі толькі 2 ве-
жы, 2 масты злучалі замак з мястэчкам
і фальваркам.
Літ.: Ткачоў М.А Абарончыя збуда
вапні заходшх зямель Беларусі XIII—XVIII
стст. Мн., 1978; Я го ж Замкі і іюдзі. Мн..
1991; Чарняўскі I., Саітгарэева
С Замак у Любчы // Помнікі гісторыі і куль-
туры Беларусі 1984. 4. Міхась Ткачоў.
ЛібБЧАНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка
ў БССР у 1940—56. Утвораны 15.1.1940
у склалзе Баранавіцкай вобл з 8.1.1954
у Гродзенскай вобл Цэнтр — г.п. Люб-
ча. Пл. раёна 0,6 тыс. км2 (1941).
12.10.1940 падзелены на 12 ссльсаветаў;
Асташынскі, Ацмінаўскі, Вераб’евіцкі,
Вераскаўскі, Галынскі, Дзяляціцкі, Зя-
невіцкі, Куніскі, Лаўрышаўскі, Нягне-
віцкі, Харосіцкі, Шчорсаўскі. 16.7 1954
скасаваны Вераб’евіцкі, Дзятяціцкі і
Харосіцкі сельсаветы. 17.12.1956 Л.р.
скасаваны, тэрыторыя далучапа да На-
вагрудскага раёна.
ЛЮБЯШбЎСКІ ПІЯРСКІ КАЛЁГІ-
УМ. Дзсйнічаў у 1693—1834 у мяст.
Любяшоў Ьрэсцкага ваяв. (з 1796 у
Мінскай губ., цянер у Валынскан вобл.
Любчанскі »мак у пачатку 19 ст 3 акварэлі
ІО.Пешкі.
Украіны). Створаны на сродкі нашчад
ка роду турава-пінскіх князёў Я.К.До
пьскага. Пры калегіуме існавалі 3 кан-
вікты (пансіёны) для дзяцей збяднелай
шляхты. У 1750—60-я г. навуч. сістэма
калепума рэарганізавана паводле рэ-
формаў С Канорскага. У апошняй чвэр-
ці 18 ст. ў час лзейнасці Адукацыйнай
камісіі Л.п.к з’яўляўся надакруговай
школай, з 1783 у Брэсцкай навуч. акру-
зс, з 1790 — у асобай Піярскай навуч.
акрузе з тэрмінам навучання 6 гадоў (у
3 класах) і 4 выкладчыкамі (рэктар,
прэфект, выкладчык мовы і матэматы
кі, малолшы выкладчык) У 1782 у ка-
легіуме вучылася 60 юнакоу, у 1788 —
75. у 1789 — 70. 3 1 803 у складзе Вйен-
скай навучальнай акругі як 6-класнае
пав. вучылішча з гімназічным курсам
навук і з 8 выкла<ічыка.мі; было адной з
леншых навуч. устаноў у акрузе, мела
вял. б-ку, бат. сад, табараторыі, аптэку.
У 1803 было 80 вучняў, у 1807 — 186, у
1813 — 43, у 1817 — 180. У 1826 Л.п.к
пераўтвораны ў пав. 4-класнае вучылі-
нгіа, у 1834 скасаваны. Сярод выхаван-
цаў: Т.Касцюшка (1755—60), яго ста-
рэйшы брат Юзаф, будучыя прафссары
Віленскага ун-та А Доўгірд, Ф Серафі-
новіч, М.Фрацкевіч. Б.Сырук, паэт
М.Харкевіч і інш. Андрэй Самусік.
«ЛЮД» («Ідні», «Нарот»), польскі эт
нагр. часопіс, орган ІІольскага нарада-
знаўчага т-ва Засн. ў 1895 мовазнаўца.м
і этнографам А.Калінай. Вытаецна як
штогоднік (у 1907—38 кваргальнік),
спачатку ў Львове, пазней у Вроцлавс і
Познані. Прысвсчаны актуальным пы-
танням нарадазнаўства; тэорыі і метада-
топі культуры, гісторыі этнаграфіі, ста-
ну і праблематыцы этнагр. таследаван-
няў і інш. Мае раздзелы: манаірафіі і
навук. працы; артыкулы і аналіз прац;
рэцэнзіі, агляды перыяд. выданняў;
хроніка; Іп тетопаш. Да 1994 выйшла
77 нумароў. Этнаграфіі Бетарусі пры-
свечаны нублікацыі: пад ініцыяламі
ВЛ.К. «Ужыванне цымбалаў у музыцы і
беларускіх песенак на польскіх дварах у
1710 г.» (1905, т. 11), «3 «помніка»
М.Маркса, віцябчаніна» (1922, т. 21),
С Малевіча «Батлейка на Белай Русі»
(1924, т. 22); Ю.Галомбака «Беларускія
дзяды» (1925, т 24); Ч.ІІяткевіча «Гігіе-
на ў жыцці палешукоў» (1931, т. 30);
В.Бандарчыка «Беларуская этнаірафія ў
працах польскіх даследчыкаў XIX ст.»
(1967, т. 51), «Эгнаграфія Беларусі па-
ваеннага перыялу» (1973, т. 57); Ф.Ся-
ліцкага «Беларускія народныя бяседна-
радзінныя песні з вёскі Мікуліна, гм.
415
ЛЮДВІГ
Даўгінава былога Вілсйскага павета»
(1979, т. 63), «Беларускія жніўныя і па-
лявыя пссні з ваколіц вёскі Мікуліма
былой гміны Даўпнава Вілсйскага павс
та» (1982, т. 66), «Легенды. прытчы і
апавяданні аб з’явах на Вілсйшчыне ў
міжваенны перыя » (1983, т. 67),
«Анекдоты аб наныяналыіасцях і всра-
вызнаннях у б. Вь ейскім павецс» (1985,
т. 69), энцыклаіісдыю. У часопісе зме-
шчаны рэцэпзіі на нрацы А.Багданові
ча. М.Доўнар-Занольскага, М Федароў
скага, Ч Пяткевіча, К.Машынскага.
Я Карскага, Д.Зялсніна, У.Галубовіча,
М.Чурак, М.Раманюка, Г.Маславай.
А Лакоткі, тамы серыі «Бс.іаруская на-
родная творчасць», кіііп «Бс іарускас
народнае мастацтва» (1955, т. 42).
«ІІромыслы і рамёствы Беларусі» (1987,
т. 71) і інш., «Этнаграфія Беларусі»
(1992, т. 75). Анато.іь Літеіновіч
«ЛЮД ПОЛЬСКІ» («Ідісі роіхкі»),
польская эмігранцкая арг-цыя рэв.-дэ-
макр. кірунку. Створана ў 1835 у Вялі
кабрытаніі выхадцамі з I Іольшчы, Ьсла
русі, Літвы і Украіны. Складалася з 3
грамад (абшчын); «Грудзёнлз» (ІІорг
смут), «Умань» (на в-ве Джэрсі), «ІІра-
га» (Лондан). Гал. ідэолагі — С.Ворцаль
і Т.Крампавепкі «Л .п.» выступаў за зні-
шчэнпе шляхам сял рэвалюцыі пры
гонпага права, саслоўнай няроўнасці,
нрыватнай уласпасці на зямлю У 1846
арг-цыя самараспусцілася. У 1853—56
алноўлена на ранейшых ілэалаг. назіцы
ях. Аднак у пач. 1860-х г. спыніла ак-
тыўную дзейнасць. Праграмныя даку-
менты «Л.п.» былі добра вядомы на Бе-
ларусі, распаўсюджваліся сярод членаў
рэв. гурткоў. Іх антыфсал., антыпры-
юнніцкая скіраванасць, рэв. дэмакра-
тызм значна паўплывалі на развіццё
прагрэсіўнай думкі Ьеларусі, фарміра-
вапне светапогляду Ф.Савіча, Ю.Ьак
шанскага, братоў Далеўскіх, Каліноўскіх
і інш. Некат члены I п.» (ГАбіхт і
інш.) удзельнічалі ў палрыхтоўцы паў-
стання 1863—64. Вячаслаў Шалькееіч
ЛЮДВІК I Вялікі (Ьа)О8 I №(?У,
ІліФгік I УУіеІкі; 5.3.1326 — 11.9.1382),
кароль венгерскі [1342—82] і польскі
[1370—82]. 3 франц. дынастыі Анжу.
Сын караля Карла (Робсрга) Анжуйска-
га і Эльжбеты, сястры польск. караля
Казіміра III 3 1335 спадкаемца польск.
трона. 3 1340 дапамагаў Казіміру III у
барацьбе за Галіцка-Валынскае княства,
дбаючы пры гэтым нра венгерскія інта-
рэсы, што выклікала яго сутыкнснне з
валынскім кн. Любартам. У лют. 1345 у
складзе войска крыжакоў беспаспяхова
асаджаў Вільню. Удзельнічаў у паходах
Казіміра на Валынь, ІІадляшша і
Брэстчыну ў 1349—51, у час якіх вен-
герскія войскі часова авалодалі паўд
зах. земдямі ВКЛ. Асабліва няўдалай
для ВКЛ была вайна ў ліп.—жн. 1351,
калі Л. I захапіў у налон Любарта і Кец
стута. 15.8.1351 Л. I прымусіў іх падш
ЛЮДВІІПЧАНСКІ
саць дагавор, паводле якога ВКЛ павін
на было заплаціць вял. выкуп і адмаў-
лялася ад прэтэнзій на Галіччыну. Кей-
стут разам з Л. I адправіўся ў Венгрыю
як гарант дагавора і для хрышчэння,
але здолеў уцячы. У 1354 Л. I паранены
пры асадзе крэпасці ВКЛ Белз на Ва
лыні. Пасля заняцця польск. трона Л. I
зноў пачаў войны з ВКЛ (1372—77), у
выніку іх Белз і Холм далучаны да Га-
ліччыны, якая пры Л. I часова ўвайшла
ў склад Венгрыі, а Любарт, як і па-
дольскія кн. Аляксандр і Барыс Карыя-
тавічы і ратненскі кн. Фёдар Алыерда-
віч (якому належаў і Кобрын з акру-
гай), быў вымушаны прызнаць сюзерэ-
нітэт Венгрыі. Л I некалькі разоў
прапаноўваў праекты хрысціянізацыі
Літвы, ініцыіраваў стварэнне ў 1375 ка-
таліцкага Луцкага біскупства, юрысдык-
цыя якога ахапіла і паўд.-зах. землі Бе-
ларусі, на якія ў 14—18 сг. пашыраліся
венгерскія экспансіянісцкія планы.
Праўленне Л. I супала з «залатым ве
кам» еўрап. рыцарства, да пашырэння
ідэалогіі і эстэтыкі якога ў Цэнтр. і Усх.
Еўропе ён істотна прычыніўся. Пры ім
дасягнулі росквіту эканоміка і кулыура
ў Венгрыі: адчынены ун-т у г. Печ, па-
чаў чаканіцца залаты дукат, які ў 14—
16 ст. адыгрываў ролю рэгіянальнай за-
латой валюты Цэнтр. і Усх. Еўропы, у
тл. Беларусі. Выдадзены Л. I у 1374
агулыіапольскі Кошыцкі прывілей га
рантаваў шляхце ўзровень імунітэту,
якім дагэтуль карысталіся толькі вы-
шэйшыя феадалы (асабістая недаты-
кальнасць, сімвалічныя падаткі на ка-
рысць дзярж. скарбу і інш ). Гэта дало
пачатак шляхецкаму дзярж. ладу Поль-
шчы, а пазней і ВКЛ. Пасля смерпі Л.
1 польск. каралевай абрана яго дачка
Ядвіга, выдадзеная пазней замуж за вял.
кн. ВКЛ Ягайлу.
Літ.: Шабульдо Ф.М. Землв Юго-За-
падной Русн в составе Велнкого княжества
Лнтовского. Кнев, 1987; НіЯогіас Ншіёагісае
ропіеа Оотеііісі. Уоі. 3. І.ірхіае, 1884;
О^Ьгож&кі I. Ояаіпіе Іаіа Еік№іка
УУіеІкіедо 1370—1382. Кгакб», 1918; Н а 1 е с -
к і О О ^епехіе і хпасхепііі гг^ббгч апбе-
^ая/егіькісй V/ Роксе // К'лагіаіпік НіЯогусгпу.
1921. К. 35; 8асегбо1еапп А Іліріа
іпоібохепііог сіі Іііуапіі іл 1377. Віісііге$1і, 1936.
Алесь Белы.
ЛЮДВІШЧАНСКІ МАНЁТНЫ
СКАРБ. Знойдзены ў 1934 на хутары
Людвішча Кобрынскага р-на. Ухаваны
ў 1060—65. Складаўся з 651 сярэбрана-
га дэнарыя канца 10—11 ст.: манеты
Англіі (8 экз ), Венгрыі (2 экз.), Вендкі
(3 экз.), Германскай імперыі (529 экз.),
Даніі (12 экз.), Ірландыі (1 экз.), Італіі
(2 экз.), Чэхіі (2 экз.); таксама манеты-
перайманні дэнарыяў манетных двароў
Германіі 11 ст. і куфіцкага дырхема. ма-
нетная пласцінка. Частка нявызначаных
манет скарбу зберагасцца ў бібліятэцы
Ватыкана.
ЛібдЗІ, юрыдычны тэрмін у прававых
дакументах ВКЛ 15—18 ст. (у 18 ст.
ўжываўся рэдка), якім вызначалася не-
калькі дзесяткаў катэгорый насельніц-
тва, часам вельмі вузкія групы. Найб.
пашыраныя тэрміны: Л. народу хрысці-
янскага, пенежныя, простага стану,
прыказныя, свавольныя, лёзНыя.
Л. народу хрысціянска-
г а — грамадзяне (абывацелі) хрысціян-
скай веры; насельніцгва ВКЛ, якое
поўнасцю карысталася налажэннямі
Статутаў ВКЛ 1529, 1566 і 1588. Спец.
артыкул ва ўсіх Статутах забараняў не-
хрысціянам мець нявольнікаў-хрысціян.
Купля хрысціяніна ці хрысціянкі ў ня-
волю яўрэем, татарынам і «кождым бе-
сурмянмным» лічылася незаконнай.
Перавод з хрысціян у інш. рэлігію ка-
раўся спаленнем ан кастры.
Л . п е н е ж н ы я (Л. «в пеня-
зех») — катэгорыя сялян у 15 — 1-й
пал. 16 ст., якія, пераходзячы да новых
феадалаў, бралі ў іх назыку і абавязвалі-
ся выконваць сялянскую службу да мо-
манту яе выплаты Назву «Л. пенеж-
ныя» мелі таксама і жаўнеры, наёмныя
салдаты ў войску ВКЛ у 15—16 ст., якія
атрымлівалі за сваю службу грашовае
жалаванне (пенязі). Тэрміны «Л. пе-
нежныя» і «Л. служэбныя» сустракаюц-
ца ў шматлікіх дакументах Літоўскай
метрыкі. Л. служэбныя падзяляліся на
Л. езных (конніцу) і Л. пешых (пяхоту).
Л. простага стану — мя-
шчане і сяляне ў ВКЛ. Тэрмін сустра-
каепца ўжо ў Статуце ВКЛ 1529. У Ста-
туце ВКЛ 1566 у 1-м артыкуле 12-га
раздзела ўпамінаюцца панцырныя і
путныя слугі, бортнікі, цяглыя сяляне,
парабкі. Часней тэрмін «Л. простага
стану» сустракаецца ў Статуце ВКЛ
1588, дзе пералічаны іх катэгорыі: «боя-
ре панцерные, путные, меіцане, або
людм тяглые». 12-ы раздзел Статута
ВКЛ 1588 у загалоўку мае тэрмін «людзі
простыя». Гэты тэрмін часта ўжываўся і
ў інш. афіц. актах 16 ст.
Л. прыказныя (слугі прыказ-
ныя) служылі па вольным найме ці бы-
лі аддадзены на службу вотчыннікам.
Юрыдычна былі ўраўнаваныя з Л. воль-
нымі пахожымі. Таму ўжываўся і тэрмін
«Л. вольныя, прыказныя, пахожыя».
Л. свавольныя — разбойнікі,
якія хаваліся ў стэпах паўд. часткі ВКЛ,
рабавалі маёнткі магнатаў і шляхты, на-
падалі на паіранічнае насельнііггва су-
седніх краін. Законы ВКЛ абавязвалі
старостаў і гетманаў лавіць іх і караць
смерцю. У дакументах 16—17 ст. тэрмін
ужываўся і для абазначэння людзей лёз-
ных, а таксама казакоў-паўстанцаў.
Л. л ё з н ы я , л ю з н ы я , гу л ь -
т а і, сацыяльная і юрыдычная катэго-
рыя насельніцгва, якая існавала ў ВКЛ
у 16—17 ст. Паходзілі пераважна з
вольных сялян, «людзей пахожых», якія
страцілі сваю гаспадарку і ў пошуках
заробку пераходзілі з вёскі ў вёску, а ў
канцы 16 —17 ст. — з горада ў горад
Яны папаўнялі гарадскі плебс, выкон-
валі часовыя работы ў рамеснікаў ці
гандляроў. наймаліся матросамі на ган-
длёвыя судны. На перыяд жніва і сена-
косу ці ў час вайны Л.л. прымусова вы-
карыстоўваліся на с.-г. работах. У 1-й
пал. 17 ст. Л.л. складалі ў некат. гарадах
Беларусі каля 10—13% насельніцгва
(Слонім, Мінск, Чавусы, Слуцк, Магі-
лёў, Віцебск, Полацк). Па меры запры-
гоньвання сялянства катэгорыя Лл. у
2-й пал. 17 ст. знікае.
Літ.: Похнлеввч Д.Л. Плебейскмй
люд (лезные) в деревне Речн Посполнтой //
Ежегодннк по аграрной нсторнн Восточной
Европы, 1962 г. Мн., 1964; Гісторыя Беларус-
кай ССР. Мн , 1972. Т 1. С. 191; Грнпке-
в н ч АП. Частновладельческне города Бело-
русснн в XVI—XVIII вв. Мн., 1975. С. 221—
223; Копысскнй З.Ю. Соцнально полн-
тнческое развнтне городов Белорусснн в
XVI — первой половмне XVII в. Мн., 1975.
С. 57—61. Анатоль Грыцкевіч.
ЛібДЗІ «НЕПАХбЖЫЯ», феадальна-
залежныя сяляне ў ВКЛ, пазбаўленыя
права на пераход ад аднаго феадала да
другога. Юрыдычнае афармленне пры-
гоннага становішча Л.«н.» пачалося з
прывілея 1447. Складалі асн катэгорыю
сельскага насельніцгва. У залежнасці ад
павіннасцей палзяляліся на цяпіых,
чыншавых і інш. У некат. дакументах
ВКЛ называліся отчычамі. У 15 ст.
складалі ўжо значную частку сельскага
насельніцтва, але яшчэ не болыпаспь
яго. Некаторыя дакументы 15 ст. раз-
глядаюць Л.«н.» як прыналсжнасць фе-
ад. маёнткаў. Яны з накалсння ў пака-
ленне жылі ў адной мясцовасці (сяле,
сяльцы) і выконвалі феад. павіннасці па
спадчыне (адсюль з пач. 16 ст. пашы-
рылася назва іх «отчычы», «атчызныя
людзі»), Дзярж. ўлада прызнавала за па-
намі права ўласнасці на Л.«н.» Паводле
прывілея 1447 забаранялася прымаць на
велікакняжацкія (дзяржаўныя) землі та-
кіх сялян, якія здаўна жы іі ў адным
месцы. Судзебнік Казіміра 1468 строга
забараняў выводзіць Л.«н.» з тых пасе-
лішчаў, у якіх яны жылі. Так Л.«н.»
пазбаўляліся свабоды перамяшчэння з
адной мясцовасці ў другую, ад аднаго
феадала да другога. У 16 ст. феадалы
розных ваяводстваў і паветаў пачалі
заключаць паміж сабой дагаворы аб
непрыняцці ў свае маёнткі Л.«н.» з інш.
ваяводства і павета і вяртанні іх з
сем’ямі назал свайму пану. Л.«н.» ста-
навіліся ўласнасцю феадалаў, якія, за-
мацаваўшы юрыдычна правы на Л.«н.»,
маглі прадаваць, купляць, мяняць, па-
дараваць, закласці іх узамен узятай гра-
шовай пазыкі. Але перадача Л.«н.» ад-
бывалася разам з іх зямельнымі надзе-
ламі, бязвыезна. Гэта катэгорыя залеж-
нага сялянства папаўнялася рознымі
шляхамі, найперш за кошт неаплатпых
даўжнікоў, якія не маглі разлічынца з
панам. Яшчэ адной крыніцай папаў-
нення Л.«н.» было закладніцгва. Пасту-
пова ў 16 ст. феадалы пашыралі права
10-гадовай земскай даўнасці на людзей
«пахожых», якія, «засядзеўшы земскую
даўнаспь», пазбаўляліся права пераходу
ў інш. мясцовасць. Так, катэгорыя
Л.«н.» пашыралася за кошт скарачэння
«пахожых» людзей. Калі паншчына ста-
ла асн. павіннасцю прыгоннага сялян-
ства, Л.«н.» ўсё часцей у дакуменгах на-
зываюцца «людзьмі цяглымі», «людзьмі
прыгоннымі» У канцы 16 — 1-й пал.
ЛЮСТРАЦЫЯ Л
17 ст. пасля правядзення агр. рэформы
вял. кн. Жыгімонта II Аўгуста і анала-
гічнага правядзення валочнай памеры ў
прыватнаўласніцкіх маёнтках Л.«н.» і
людзі «пахожыя» зліліся ў адну групу
прыгоннага сялянства.
Літ.: Любавскнй М.К. Областное де-
ленме н местное управленне Лнговско-рус-
ского государства ко временн мздання перво-
го Лмтовского статута. М., 1892; П м ч е т а
В.Н. Аграрная реформа Снгнзмунда-Августа
в Лнтовско-Русском государстве. [2 нзд.] М.,
1958; Я г о ж. Белоруссня н Лнтва XV—XVI
вв. М., 1961. С. 367—412. Анатоль Грыцкевіч.
Лібдзі «ІІАХбжЫЯ» , «л ю д з і
в о л ь н ы я », феадалыіа залежныя ся-
ляне ў ВКЛ у 15 — 1-й пал. 17 ст., якія
карысталіся правам вольнага пераходу
ад аднаго феадала да другога і не былі
прымацаваны да зямлі, як айчызныя лю-
дзі або чэлядзь нявольная. Лічыліся аса-
біста вольнымі. Тэрмін Л.«п.» або «лю-
дзі вольныя» часта ўжываецца ў Стату-
тах ВКЛ 1529, 1566 і 1588. У актах 16
ст. Л.«п.» называюцца таксама людзьмі
прыбылымі, «прыхожымі». У 15 ст.
Л.«п» складалі найб. групу сялянства.
Пераходзячы да інш. землеўладальніка,
Л.«п » павінны былі выплаціць грашовы
эквівалент усіх павіннасцей, выканаць
умовы «выхаду» і папярэдзіць пра гэта
землеўладальніка. Л.«п.» маглі ўзяць з
сабой сваю маёмасць. Феадал не меў
права затрымліваць выхад Л.«п.» ці
прысвойваць іх рухомыя рэчы («дамо-
выя статкі»). Наяўнасць у 15 — 1-й пал.
16 ст. вял. колькасці Л. «п.» тлумачыцца
намаіаннем буйных феадалаў схіляць
«людзей вольных» да перасялення ў
свае маёнткі, каб папаўняць рабочую
сілу. Гэты працэс быў найб. пашыраны
ў раёнах менш гаспадарча асвоеных.
Дробныя фсадалы, для якіх права пера-
ходу сялян было нявыгадным, змаіаліся
за яго забарону. Колькасць Л. «п.» ска-
рачалася па меры ўзмацнення паліт.
правоў шляхты. У Статутах ВКЛ 1529 і
1566 тэрмін даўнасці, паводле якога
«пахожы» селянін траціў права пераходу
і станавіўся «непахожым», не быў ага-
вораны, хоць у Статуце ВКЛ 1529 пры-
водзіцца 10-гадовы тэрмін земскай даў-
насці. Гэты артыкул Статута феадалы
Беларусі і дзярж. апарат выкарыстоўва-
лі, каб запрыгоніць Л.«п.», што пражылі
ў іх маёнтках больш за 10 гадоў. У асоб-
ных ваяводствах Беларусі ўсё часцей
прымаліся агульныя для ваяводства
пасгановы, што рэгулявалі адносіны з
Л.«п.», прадугледжвалі прыцягненне іх
да паншчыны. Такімі актамі былі пагад-
ненні феадалаў Полацкай зямлі ў 1522 і
Віцебскага ваяв. ў 1531 (абодва зацвер-
джаны вял. князем). У 1551 феадалы
Полацкага і Віцебскага ваяв. зноў пры-
нялі пастанову аб Л.«п.», паводле якой
павіннасці іх павялічваліся. Ад пана
можна было пайсці, толькі папярэдзіў-
шы яго на мірскім сходзе ў першы ты-
дзень вял. посту, заплаціўшы 12 ірошаў
і пакінуўшы ў парадку дом і поле. Па-
гадненне было зацверджана вял. кня-
зем. Статуг ВКЛ 1566 захаваў закана-
даўчыя палажэнні пра Л.«п.». Статут
ВІСЛ 1588 канстатаваў уэмацненне пра-
цэсу запрыгоньвання Л.«п.». «Пахожы»
селянін мог пайсці ад феадала, толькі
адпрацаваўшы льготныя гады або за-
плаціўшы па 6 грошаў за льготны ты-
лзень. Калі ж «пахожы» селянін прабыў
(«засцдел») у пана 10 гадоў, то незалеж-
на ад таго, атрымліваў ад шляхціца да-
памогу ці не, ён пазбаўляўся права пе-
раходу і разам з дзецьмі пераводзіўся на
становішча отчыча. Ён мог адкупіцца,
аддаўшы пану 10 коп ірошаў і заплаціў-
шы за атрыманую ад пана дапамогу.
Але заплаціць такія ірошы селянін фак-
тычна не меў магчымасці. Збеглых
Л.«п.» феадалы адшуквалі ўжо як отчы
чаў. Заканадаўства ВКЛ паслядоўна
ўмацоўвала пазіцыі феадалаў і запры-
гоньвала сялян. У канцы 16 — 1-й пал.
17 ст. «пахожыя» і «непахожыя» сяляне
зліліся ў адну групу прыгоннага сялян-
ства. Пра гэта сведчаць рашэнні сеймаў
1570—1640-х г., дзе тэрміны «пахожыя»
і «непахожыя» сяляне ўжо не сустрака-
юцца, а ўсіх сялян называюць падданыя
каралеўскія, панскія і духоўныя.
Літ.: Любавскнй М.К. Областное де-
ленме н местное управленяе Лнтовско-рус-
ского государства ко временн нзданмя перво-
го Лнтовского статута. М., 1892; П о х н л е
в н ч Д.Л Крестьяне Белорусснн н Лнтвы в
XVI—XVIII вв. Львов, 1957; Пнчета В.М.
Аграрная реформа Снгнзмунда-Августа в Лн-
товско-Русском государстве.[2 нзд.).М., 1958;
Я г о ж. Белоруссня м Лнтва XV—XVI вв.
М„ 1961. Анатоль Грыцкевіч.
ЛКЗДНІКАЎ Іван Ілыч [26.9(910). 1902,
хутар Крывая Каса 1 я Данецкай акр.,
цяііер г.п. Сядова Новаазоўскага р-на
Данецкай вобл., Украіна — 22.4.1976],
удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял.
Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1943),
ген.-палк. (1945). Скончыў Ваен. акадэ-
мію імя Фрунзе (1938). У Чырв. гвардыі
з 1917, у Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік
грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну з
1941 на Паўд.-Зах., Паўд., Крымскім,
Паўн.-Каўказскім, Сталінградскім, Дан-
скім, Цэнтр., 1-м Укр., 3-м Бел. і За
байкальскім франтах: камандзір стралк.
брыгады, дывізіі, корпуса, камандуючы
арміяй. Пад камандаваннем Л. корпус
вызначыўся ў бітве за Дняпро 1942,
39-я армія — у ходзе Віцебска Дршан-
скай аперацыі 1944. У 1945—68 на ка-
мандных пасадах у Сав. Арміі, на вы-
кладчыцкай рабоце. Ганаровы грама-
дзянін Віцебска, дзе яго імем названы
праспекг. Аўтар кніг «Пад Віцсбскам»
(1962), «Дарога даўжынёю ў жыццё»
(1969), «Вогненны востраў» (1971),
«Праз навальніцы» (2-е выд.. 1973).
ЛЮСТРАЦЫІ (польск. Іцаігасіа ад лац.
Ііікігшп падатковы або фіскальны перы-
яд), перыядычны вопіс дзярж. маёмасці
з мэтай вызначэння яе даходнасці.
1) У ВКЛ і Рэчы Паспа-
літай праводзіліся ў 16—18 ст. (з
1562 кожныя 5 гадоў) з мэтай павелі-
чэння даходнасці дзярж. уладанняў, а
таксама пры перадачы іх новаму дзяр-
жаўцу. Л. праводзілі спецыяльна пры
значаныя чыноўнікі — люстратары,
асоба якіх лічылася недатыкальнай, а
знявага разглядалася як цяжкае дзярж.
злачынства. Паколькі Л. шляхецкіх ма
ёнткаў не праводзіліся, то ў ВКЛ, асаб
ліва ў больш познія часы, яны ахоплі-
валі тслькі частку насельніцтва, якая з
памяншэннем велікакняжацкіх уладан
няў станавілася ўсё меншай. У выніку
праведзенай Л, складаўся дакумент, які
таксама называўся Л. Большасць Л„
што дайшлі да нас, тычацца 16 ст., з
2-й пал. 16—17 ст. яны вызпачаюцца
асаблівай падрабязнасцю. Як і інвента
ры, з’яўляюцца важнай крыніцай для
вывучэння гісторыі ВКЛ.
2) У Расійскай імперыі
праводзіліся ў 1778—1876 расійскім
урадам на тэр. Літвы, Беларусі і Права
бярэжнай Украіны (на Беларусі да
1867). Л. 1778 і 1779 праводзілася з мэ-
тай павелічэння даходаў дзярж. казны.
3 канца 1820-х г. урад пачаў звяртаць
увагу на цяжкае становішча сялян
дзярж. маёнткаў, якія звычайна здавалі-
ся ў арэнду, арандатары абкладалі ся-
лян павіннасцямі, не зважаючы на ін
вентарныя нормы. У канцы 1839 мініс-
трам дзярж. маёмасці П.Дз. Кісялёвым
пачата люстрацыя 1840—50-х гадоў,
якая завяршылася ў 1857 і па выніках
якой складаліся інвентары. У 1858 новы
міністр дзярж. маёмасці М.Н.Мураўёў,
незадаволены вынікам папярэдняй Л.,
пачаў праверачную Л. (завер-
шана ў 1863), мэтай якой было ства-
рыць з вольных зямель, якія аддаваліся
ў арэнду сялянам, фермерскія гаспадар-
кі. У выніку праверачнай Л. ў 9 губер-
нях пад фермерскія гаспадаркі адведзе-
на 324 557 дзесяцін зямлі, аброк з ся-
лян вызначаны значна болыпы за ра
нейшы. Праверачная Л. не дала
жаданых вынікаў, бо сяляне не здольны
былі плаціць такі падатак, а фермеры ва
ўмовах паўфеал. гаспадаркі аказаліся
яшчэ больш няспраўнымі арандатарамі,
чым сяляне. 3-за ўдзелу ў паўстанні
1863 многія фермеры былі пазбаўлены
гаспадарак. Усё гэта вымусіла ўрад пра-
весці ў 1867 другую праверачную Л., за
дачай якой было выправіць памылкі
першай. Сялянам часткова былі верну-
ты адабраныя раней землі, казённыя
землі, якія засталіся, раздаваліся «асо-
бам рускага паходжання», бабылям, ад-
стаўным салдатам, праваслаўнаму духа-
венству.
ЛЮСТРАЦЫЯ 1840—50-х ГАДбЎ,
сістэма мер, якія праводзіліся ў дзярж.
вссках Рас. імперыі ў межах рэформы
П.ўўз.Кісялёва. У Беларусі і ў іншых
«зах. губернях» рэформа па сац.-эканам.
змесце і па выніках была болып глыбо-
кая, чым у цэнтр. Расіі. Гэта тлумачыц
па асаблівай вастрынёй сял. пытання ў
гэтым рэгіёне і тым, што царызм баяўся
зліцця сял. хваляванняў з польскім
шляхецкім рухам. Люстрацыя павінна
была прывесці «ў вядомасць» дзярж.
маёмасць, ліквідаваць сял. малазямелле,
рэгламентаваць падатковы прыгнёт, да-
магчыся росту плацежаздольнасці
ЛЮТЛЎСКЛЯ
дзярж вёскі. Яна пачаяася з «Палажэн-
ня аб люстрацыі лзяржаўных маемасней
у заходніх губернях і Ьсластоцкай воб-
ласці» ад 28.12.1839. ІІраводзілася ў 2
этаны: да 1844 пры захаванні фальва
рачна паншчыннай сістэмы, з 1844
шляхам паскоранага пераводу сялян
ізярж маёпткаў па аброк зншічэння
фальварачна-прыгонніцкай сістэмы Да
1857 на аброк пераведзены ўсе дзярж
маёнткі Мінскай, Гродзснскай. Мап
тёўскай і Вніебскам губ Адмова ал
нрыгонншкай сістэмы і псравод дзярж
сялян на аброк — гал. вынікі люстра
цыі, што вызначыла яс бурж.-прагрэсіў-
ны характар. Зямелыіы фонд сялян па-
вялічыўся па 10,7%, на 20% зшзіўся па
даіковы ўціск, за дзярж. сялянамі пры-
знавалася грамадзянская свабода.
ЛІт: Дружнннп НМ Гостдарствен
ные крестьяне н реформэ П Д Кнселсва. Т
1—2. М ; Л, 1946—58 Конюхова ТА
Госуларственная деревня Лнтвы н реформа
П Д.Кнселева М , 1975. Вольга Загарульская
ЛЮІАЎСКАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ 1917 са
ныяльная рэвалюцыя ў Расн буржуаз-
на дэмакр па змесце, у выніку якой
скшута царскае самадзяржаўе. Адбыла-
ся ва ўмовах наліт. крызісу, выкліканага
пяздолыіасцю царскага ўрада наладзшь
эканоміку, ліквшавань цяжкасці, якія
ўзніклі ў сувязі з першай сусветнац ваіі-
ной 1914—18. Разрадзшь напружаныя
абставіны цар і яго ўрад не маглі. Рэва-
люцыя пачалася 23.2(8 3).1917 у Петра-
градзе забастоўкай 120 тыс рабочых 50
прадпрыемстваў. У наступны дзснь
колькаснь баставаушых ласяпіула 214
тыс 25 лют баставала амаль 80% рабо-
чых горада. 3 26 лют на бок рабочых
началі пераходзіць салдаты 1 сак. іх
колькасць склала 170 тыс чал Выступ-
ленш рабочых і салдат, паліт мітынгі
27 2(12.3) 1917 перараслі ва ўзбр паў-
Да арт Лютаўская рэвалюцыя 1917 Маніфестапыя рабочых і салдат у Маладзечне
Сакавік 1917
станне. 2(15) сак. цар Мікалай II адрок-
ся ад прастола па карысць брата Міхаі
та які 3(16) сак таксама адмовіўся ад
прастота 27 лют (12 сак ) пачалося 1-е
пасяджэнне Пстраградскага Савста ра-
бочых і салдацкіх дэпутатаў — органа
ўлады паўстаўшага народа. Савст за-
нвсрдзіў ваен і ўтварыў харчовую камі
сіі прыняў пастанову аб арганізаныі ра-
бочан міліцыі забараніў выданне ма
пархічных газет і вырашыў выдавань
газ «Пзвестня ІІстроградского Совета».
Адначасова з пасяджэннем Савета рабо-
чых дэпутатаў у лрутім крылс Таўрычас-
кага палаца фарміраваўся бурж. Часовы
к т Дзяржаунац думы. 2(15) сак на яго
аснове створаны бурж Часовы ўрад на
чале з кн. I Я.іьвовым. 2 сак дэлега-
ныя выканкома Савета і мшістры Часо-
вага ўрала выпрацавалі сумесную дэкла-
рацыю, у якон Савет фактычна падтры-
маў Часовы ўрад, стварыушы пры
гэтым назіральны камітэт за яю лзей-
насцю
На Беларусь першыя паведамлснш аб
рэв. падзеях у Петраірадзе паступілі 28
лютага Болып поўную інфармацыю з
газ «йзвестмя Петроградского Совета»
ў Вшебску атрымалі 1 сак У гаралах
Бсларусі прайнілі дэманстрацыі і мі-
тынп ў падтрымку рэвалюцыі 2 сак.
адбыўся мітынг салдат каля Мінска, 3
сак. прайшлі масавыя дэманстраныі
салдат з чырв сцягамі на вулшах Маіі-
ісва, рабочых і салдат у Гомелі У ноч
на 4 сак. ў Міпску з рабочых і саллат
была ўтворана міліцыя, якая абяззброі-
ла паліцэйскіх і жандараў, узяла пал
ахову горад. 4 сак. сход рабочых і слу-
жачых Уссрас земскага саюза, які ад-
быўся ў Мінску закончыўся вял. дэ-
манстрацыяй. Першачарговай задачай
рэвалюцыі была арганізаныя сістэмы
новай улалы і кіравання. 4 сак. створа-
ны псршыя ў Беларусі Саветы рабочых
дэпутатаў у Мінску і Гомелі. На праня-
гу сакавіка ішла работа па ўтварэнні
мясц Савстаў рабочых, салдацкіх бат-
рацкіх і сялянскіх дэпутатаў. У 1-й пал
месяца Саветы былі сівораны ў губср-
нскіх цэнтрах. амаль усіх павятовых га-
радах і васп іарпізопах Адначасова
шюў прапэс злшця Саветаў рабочых дэ-
путатаў з Савстамі салданкіх дэпутатаў
Першым Саветам рабочых і салдацкіх
дэпутатаў быў Мшскі Савет. Саветы
салдацкіх дэпутатаў існавалі толькі ў ва-
сн гарнізонах У павстах, на тэр якіх
нс было гарнізонаў, дзейнічалі Савсты
рабочых і сял дэпутатаў У межах гу-
берняў былі сгвораны асобна Саветы
рабочых і салдацкіх дэпутатаў і Саветы
сялянскіх дэпутатаў (Мшская і Магі-
лёўская губ.), у Вшсбскай губ — губер-
нскз Савст рабочых, салдапкіх і сял. дэ-
путатаў У Заходняй вобласці быў створа-
ны абласны Савет рабочых і салдацкіх.
дэпутатаў. Усяго па пранягу сак.—крас
1917 аріапізацыйпа аформілася 37 Са-
встаў.
Буржуазія такса.ма фарміравала мясц.
оріаны Часовага ўрада У Мінску ноччу
4 сак. на нарадзе гласных гар думы,
прадстаўнікоў Земскага і Гар. саюзаў.
губернскаіа і павяювага зсмстваў, пра
васл., каталіцкага і іудзейскага духавеп-
ства быў абрапы грамадзянскі камен
дапт горада і сфарміраваны часовы гра
мадскі к-т парадку. У сакавіку на мес
цах склалася сістэма органаў улалы і
кіравання Часоваіа ўрада. 6 сак ўрал
зацвердзіў старшыню губернскай зем
скай управы Б Н Самойленку мінскім
губернскім камісарам, гар. галаву
Ь С.Хржанстоускага — мшскім гарад
скім камісарам У Віленскай, Вшеб-
скай, Магілёўскай губ. былі зацверджа-
ны губернскія камісары, у паветах
прызначаны павятовыя камісары
Сфарміраваліся губсрнскія выкапаўчыя
оргапы ўлады Саветы рабочых і сал
дацкіх дэпутатаў у большасці прызналі
Часовы ўрад і яго мясц. органы. У па-
раўпанні з Петраградам на Беларусі
двоеўладдзя пе існавала. Рэвалюцыя па
сваім размаху была агулыіанаролнай. У
ёй удзельнічалі манархісты. буржуазія
памсшчыкі, нгтэлігенцыя, рабочыя.
салдаты, сялянс, прыгнсчаныя царыз
ма.м народы. Усе гэтыя сілы выстуналі
супраць царскага са.малзяржаўя. Калі
такая залача была вырашана. то ў кож
най з гэтых сіл на павсрхню ўсплылі
свае задачы Манархісты, зацікаўленыя
ў захаванні царскай манархіі, падзялілі
ся на 2 часткі. Адна з іх патрабавала
ліквіданыі толькі тых крайнасцей ма-
нархіі, якія выклікалі нянавісць народа,
друтая лічыла нсабходным абмежаванне
ўлады манарха, перадачу часткі яго
фупкцый парламспту і адказнаму перад
ім ураду. Апошнюю групу падтрымліва-
лі буржуазія і памешчыкі, якія вялі гас
падарку на капіталістычнаму. Рабочыя.
салдаты і сялянс былі зацікаў.іены ў
склікапні Устаноўчага сходу і ўстанаў-
лснні дэмакр. рэспублікі, у выхадзе з
вайны, перадачы зямлі сялянам, увя-
дзенні 8-гадзіннага рабочага дня Ся-
рэдняя і дробная буржуазія, інтэліген-
цыя патрабавалі нан самавызначэння
Буйная буржуазія памешчыкі частка
ііпэ іігенцыі гургаваліся вакол Часовага
урала. Сярэдняя і дробная буржуазія,
інтэлігендыя абашраліся па нац. паріыі
і арганізапыі Рабочыя салдаты і сяляне
арыентаваліся на Саветы рабочых, сал-
данкіх і сял дэнутатаў і стаялі на пазі
ныі ўмоунай налтрымкі Часовага урада,
калі ён будзе захоўваць паліт. свабоду ў
краіне, рыхтаваць скліканне Устаноўча
га сходу і абвяшчэнне дэмакр. рэснублі
кі.
У мэтах згуртавапня сваіх радоу нан
сілы, рабочыя, салдаты, сяляпе правялі
свае з’езды: бел нац. дзеячаў. салдат,
афшэраў і рабочых ваен. нрадпрыем-
стваў Зах фронту. сял. дэпутатаў Мін-
скай Віленскай, Маплсускай і Віцеб
скай губерняў, з’езд Саветаў рабочых і
салдацкіх дэпутатау Заходняч вобласці
Усе з’езды выказалі давер Часоваму
ўралу, выбралі выканаўчыя органы для
ажыццяўлення прынятых рашэнняў.
ІІадзенне самадэяржауя выявіла глыбі
ню сац паліт сунярэчнасцей і алнача
сова нарадзіла надзеі на задавальненнс
патрабаванняў болыпасці насстыіштва
Алс ўлада праяўляла слабасць. ваганні
нават у тых пытапнях. якія можна было
вырашыць прававым шляхам. Адказам
народа на нежадапнс урада задаволшь
яго ііатрабаванні сталі рэв дзеянні.
Явачным шляхам уводзіуся 8-гадзінны
рабочы дзень, сяляпе захопліваіі памс
шчынкія землі, салдаты ажыішяўлялі
дэмакратызацыю арміі. Адначасова выз-
пачалыіым быў і друп пранэс Ва ўмо-
вах абмежаванай паліт свабоды акгыў-
на фарміраналася грамадзянская су
польнасць Усс сац. нласты былі ахоп
лены самадзеннымі арг-цыямі: актыўна
дзейнічалі Саветы рабочых. салдацкіх і
сял дэпутатаў. фабрычна-заводскія
к-ты, прафсаюзы, салдацкія к-ты, арга
нізацыі партый і саюзау У гра.мадскан
дзейнасці развіваліся рысы, характэр
ныя для парламснцкай рэспублікі. Гу-
бернскія выканаўчыя к-ты сталі шмат-
паргыйнымі органамі. ІІалгг партыі ву-
чыліся узаемалзеянню з масамі Праз
ірук, вусную прапаганду і аітгапыю
яны змагаліся за ўплыў на масы. шукалі
падставы для арганізацыі блокаў
Асаблівасцю Беларусі было тое, ппо
тут акрамя Беларускай сацыялістычнай
грамады не існавала інш. агулыіабел
партый. Дзсйнічалі толыа іубернскія
арг ныі агульнарас партый: кадэтаў,
эсэраў, мсншавікоў, нар сацыялістаў.
анархістаў і інш. Толькі бальшавіцкія
арг-цыі мелі адзшы кіруючы орган —
Паўночна-Заходні абласны канітэт
РСДРП(б). Часовы ўрад і сілы. якія гру-
паваліся вакол яго, выступалі за бурж
дэмакр. шлях развіцця з парламенцкай
рэспублікай Вышкам гэтага магла быць
непазбсжная сан.-класавая дыферэнцы-
яцыя і развітая прыватпая ўласнасць.
Такую нраграму надтрымлівала адукава
ная частка грамадства тыя масавыя
пласты, якія ўжо был звязаны з капіта
ліст. структурамі. нрадпрымальнікі, вы
сокакваліфікаваная частка рабочых,
звязаныя з рынкам сяляне, дробныя
ўласнікі горала і г.д. Прыхілыпкам гэта-
га шляху выступала партыя кадэтаў, алс
ўплыў кадэтаў на Беларусі і Зах. фропце
оыў нсвялікі. Канчатковае вырашэнне
пытання аб шляхах развшня краіны ў
абставінах рэвалюцыі і адкрытай паліг
барацьбы залежала ад таго, на які бок
стане болыпасць народа ІІатрабаванш
народа Часовы ўрад не выканаў. Пы
танпі вайны і міру, аб зямлі, нан. сама-
вызначэнш, наляпшэнні ўмоў жышія
нар мас. якія быті пастаўлены ўсьмі
з’сздамі, Савета.мі рабочых, салдацкіх і
сял. дэпутатаў, прафсаюзамі, інш
арг цыямі, засталіся без адказу Партыі
эсэраў, мсншавікоў. нар. сацыялістаў.
якіх падтрымлівала большасць народа,
ухіляліся ал канкрэтных дзеянняў па за-
лавальнепні патрабаванняў мас. Гэтыя
партыі палохала лінія балынавікоў па
ўстанаулеппе ўлады Саветаў. У абставі
нах палярнага разыходжання паліт. кур
саў партый пранягваўся пранэс рассла-
ення ў ірамадстве. Нізкі культ. ўзро
вснь, недастатковы вопыт удзслу ў гра
мадска паліт жыцці па дэмакр
пачатках перашкаджалі народу зпайсці
ўзаемаразуменне паміж яго рознымі
пластамі. Да супрацоўніптва на надста-
ве ўзаемных уступак, кампрамісаў гра
мадства яшчэ не выспсла. Вядучая
бурж. партыя кадэтаў шукала наголу,
каб задушыць рэвалюцыю і ўстапавінь
дыктатуру Калі пачаўся карнілаўскі мя
псж (гл Карнілаўшчына), сацыяліст
партыі пахіснуліся ўлева, сталі абара
пяць рэвалюцыю. Разам з балынавікамі
яны ўзнялі масы на барацьбу з мяцеж
нікамі і перамаглі іх Пасля разгрому
карнілаўшчыны эсэры і меншавікі зноў
пачалі шукаць нагаднення з кадэгамі 3
таго моманту ўсе надзеі на выхад з усе-
агулыіага крызісу яны звязвалі з Уста
ноўчы.м сходам і таму пачалі актыўную
падрыхтоуку да яго выбараў
За перыяд з лютага да кастрычніка
адбыліся змены ў групоўцы рэв сіл
ІІрыхільнікі манархічнага ладу страшлі
Да арт Лютаўская рэвалюцыя 1917 Дэлегаты першага з’езда дэппатаў армп і тылу Заходня
га фронту каля будынка Мніскага гарадскога тэатра Красавік 1917
ЛЮТАЎСКАЯ Л
свае палт ііазшыі Уплыў гал. партыі
буржуазіі — кадэтаў на масы змепшыу
ся пасля наражэння карнілаўскага мя-
цяжу. На выбарах Устаноўчага сходу гэ
та партыя атрымала толькі 1,8% галасоў
выбаршчыкаў. Эсэры меншавікі, Бунд і
інш партыі сацыяліст кірунку право
дзілі згодншкую з кадэтамі палітыку
Лсс рэвалюцыі знаходзіўся ў руках са-
ныяліст. нартый, у тэі. і бальшавікоў,
якія выйшлі з аб’яднанай РСДРП ства
рылі параўнальна моцную арг цыю
Япы дамагііся нерамоп па перавыбарах
шэрагу Саветаў, якія адбыліся ў вср і
кастр. (Мінск, Гомель, Рэчына і інш.).
На выбарах ва Устаноўчы схоі яны ат-
рымалі ў трох бел. акруіах 42%. а сацы-
яліст. партыі — 48% галасоў Масам ім
панавала тое, што бальшавікі рашуча
выступалі за мір, за нерадачу зямлі ся
лянам і шш рэв. нсраутварэіпіі Сятянс
імкнуліся хутчэй атрымаць зямлю. каб
веспі сваю гаспадарку. Частка інтэлі-
іенцыі мела глыбокія разыходжанш э
балыпавікамі па нап пытанні. паколькі
кіраўнштва апошніх нс прызнавала бел.
пацыю. Сярод яўр рабочых і рамеспі
каў уплывовымі былі яўр. партыі. У
Мінску. напр., на выбарах у гар думу,
Устаноўчы сход за кандылатаў гэтых
партый галасавала больш за палову вы
баршчыкаў. Восенню 1917 рэвалюцыя
апынулася ў складанан сітуацыі. Партыі
буржуазп і памсшчыкау, якія ўвссь час
стрымлівалі яе развіццё, канчаткова
дыскрэдытавалі сябе і страцілі давер на-
рода. якім яны карысталіся вясной.
Уплыў сацыяліст. партый на масы
прыкметна знізіўся ў выніку згодншкан
палітыкі. На хвалі пезадаволенасці мас
палітыкай бурж і саныяліст. партый па
420
ЛЮТУВЕР
вялічыўся аўтарытэт балыпавікоў. якіх
падтрымлівалі праноўныя, асабліва сал-
даты і сяляне. Сац. напружанасць у гра-
мадстве расла, што дало магчымасць
балыдавікам узяць уладу ў выніку Кас-
трычніцкай рэвалюцыі 1917.
Кр: В борьбе за Октябрь в Белорусснн н
на Западном фронте. Мн., 1957; Велнкая Ок-
тябрьская сопналнстнческая революцня в Бе-
лорусснн: Док. н матерналы. Т. 1. Мн., 1957;
Велнкая Октябрьская соцналнстнческая ре-
волюцня: Хроннка событнй Т. I. М., 1957;
Документы н матерналы по нсторнм Белорус-
снн (1900—1917 гт.). Т. 3. Мн., 1953; Кз нс-
торнн установлення Советской властн в Бе-
лорусснн н образовання БССР: Док. н мате-
рналы по нстормн Белорусснм. Т. 4. Мн.,
1954; Революцнонное двнженне в Белорус-
снн, нюнь 1907 — февраль 1917: Док. н ма-
терналы Мн., 1987.
Літ.. Бурджалов Э.Н. Вторая русская
революцня Москва. Фронт. Пернферня. М.,
1971 Гісторыя Беларускай ССР. Т. 2. Мн.,
1972, Д е п н к н н А.Н. Очеркн русской
смуты: Крушенне властн н арммн, февр.—
сент' 1917 г. М., 1991; Ерошкнн Н.П.
Самодержавме накануне краха. М., 1975,
Нгнатенко Н.М. Февральская буржуаз-
но-демократнческая революцня в Белор с
снн. Мн., 1986; Ноффе Г.З. Февральская
революцня 1917 г. в англо-амернканской бур-
жуазной нсторнографнн. М., 1970; Я г о ж
Велнкмй Октябрь н эпнлог цармзма. М.,
1987; Нсторнческмй опыг трех росснйскнх
революцнй. [Кн. 2] М., 1986; Нсторня рабо-
чего класса БССР. Т. 1. Мн., 1984; Л е н і н
У.І Тв. Т. 1—45 Мн., 1953—74, Мннц
Н.Н. Нсторня Велнкого Октября. Т 1. М.,
1967; Н а б о к о в В.Д. Временпое правн-
тельство: (Воспомннання). М., 1991; Нарысы
гісторыі Беларусі. Ч. 1—2. Мн., 1994—95;
Отреченне Пнколая 11: Воспомннання очс-
вндцев, документы. Репр. мзд. М., 1990;
Пушкарева І4.М. Февральская буржуаз-
но демократмческая революцня 1917 г. в Рос
Да арт. Лютаўская рэвазюцыя 1917. Маніфестацыя ў Мінску
снн. М., 1982; Советская нсторнографня
Февральской буржуазно-демократнческой ре-
волюцнн. М., 1979, Саладкоў Т.Е. Баль-
шавікі Беларусі ў перыяа першай сусветнай
вайны і другой рускай рэвалюцыі (1914 —
сакавік 1917 гг.). Мн., 1957; Суханов
Н.Н. Запнскн о революцмн. Т. 1. М., 1991,
Солошенко В.Н. Большевнкн в борьбе
с мелкобуржуазнымн партнямн в Белорусснн
(1903 — март 1917 гг.). Мн., 1981; Победа
Советской властн в Белорусснм. Мп., 1967;
Экон мпка Бепорусснн в эпоху нмперналнз-
ма. 1900—1917. Мн., 1963; гл. таксама літ.
пры арт. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917.
Іларыён Ігнаценка.
ЛЮТУВІР (? — каля 1292), літоўскі
князь, гл. ІІутувер.
ЛКІТЫ Анатоль Міхайлавіч (н.
2.1.1951, г.п. Смілавічы Чэрвсньскага
р-на), бел. гісторы» Д-р гіст. н. (1990),
праф. (1991). Скончыў Мінскі пед. ін-т
(1976). 3 1982 ст. выклалчык, з 1985 заг.
кафедры Мінскага пед. ін-та (з 1993
Бел. пед. ун-т). Дасчедуе сац.-эканам. і
культ. развіццё Беларусі ў 18 — 19 ст.,
генезіс капіталізму на Беларусі. Адзін з
аўтараў і рэдактараў зб-каў «Нацыя-
нальная палітыка Расійскага самадзяр
жаўя на Беларусі ў канцы XVIII — па-
чатку XIX стст.» (1995), «Гісторыя матэ-
рыяльнай і духоўнай культуры нацыя-
нальнасцяў Беларусі ў другой палове
XVIII — першай палове XIX стст.»
(1996).
Тв: Соцмалыю-экономнческое развнтне
городов Белорусснн в конце XVIII — псрвой
половнне XIX в. Мн., 1987; Нсторнографня н
нсточпнкн по проблеме генезнса капнталнз-
ма в Росснн н ее нацмональных регнонах
Мн., 1989; Генезнс кашггалнзма в промыш-
ленностн Белорусснн (вторая половнпа
XVIII — первая половнна XIX в.). Мп., 1991;
Гістарыяграфія і крыніцы сацыяльна-экана-
мічнага развінця Беларусі ў другой палове
XVIII — першай палове XIX ст. Мн , 1996
(разам з В.Ф.Касовічам).
ЛЮТЭРАНСТВА, ддзін з кірункаў пра-
тэстантызму. Узнікла ў пач. 16 ст. ў
Германіі ў перыяд Рэфармацыі. Назва ад
імя заснавальніка Марціна- Лютэра
(1483—1546). Канчаткова веравучэнне
выкладзена ў 1530 у «Аўгсбургскім спа-
вяданні» (за што лютэранскую царкву
часам наз. аўгсбургскай). Гал. настулат
тэалогіі Л. — выратаванне асабістай ве-
рай, якая даруецца Богам. бсз дапамогі
царквы. Сувязь Бога і чалавека набывае
ўнутраны, асабісты характар, царква пе-
растае быць пасрэднікам паміж Богам і
індывідам. Усе всрнікі прызнаюцца
роўнымі перад Хрыстом, святары страч-
ваюць палажэнне асобага саслоўя, ад-
маўляюцца каталіцкія іерархія. манас-
тва, бясшлюбнасць святароў. Рэліг. су-
полкі сам запрашаюць пастараў і выбі-
раюць і рук чыя органы — кансісторыі.
Крыніцай веравучэпня з'яўляецца Біб-
лія, якую вернік мае права самастойна
тлумачыць. У кірхах (храмах) пяма аб
разоў. 3 7 таінстваў каталшкан царквы
засталіся хрышчэнне і прычасце. Наба-
жэнства вядзецца на роднай мове. У
кульце Л. ўвасабляецца прынцып тан-
най царквы.
На землі Беларусі Л. пачало прані-
каць у 1520-я г. з Лівоніі (сучасная тэр
Латвіі, прыняла Л ў 1522) і з Усх. Пру-
сіі (прыняла Л. ў 1525). Грапляла і не-
пасрэдна з Германіі праз студэнтаў з
ВКЛ, якія навучаліся ў ням. ун-тах,
асабліва ў Лейпцыгскім. ІІершым знач-
ным нрапавсднікам Л. ў ВКЛ быў
А.Аульва, які выкладаў вучэннс Лютэра
ў свасй школе ў Вільні. У 1544 ва Усх.
Прусіі быў алкрыты пратэстанпкі Кё-
нігсбергскі ун-т, які значна паспрыяў
распаўсюджванню Л. ў ВКЛ і ІІоль-
шчы. Тут было заснавана некалькі ка
федраў з навучаннем на польскай, літ. і
бел. мовах, устаноўлспа некалькі сты-
пендый для выхадцаў з Бс.іарусі, Літвы
і Польшчы (сярод выпускнікоў ун-та
прадстаўнік Ртфармацыі на Беларусі
К.Волан), друкавалася нратэстанцкая
л-ра. 3 сярэдзіны 1550-х г іютэранскія
суполкі з’явіліся ў Вільні, Мінску,
Слуцку і іпш. У капцы 16 ст. на тэр.
ВКЛ было ад 5 да 8 суполак. Л. было
пашырана сярод гараджан, у мепшай
ступені сярод шляхты. Гал. кіруючым
органам лютэранскай царквы ў ВКЛ
была выбраная на сінодзе (з’ездзе) Лі-
тоўская капсісторыя на чале з прэзідэн-
там (пазней суперінтэндантам). У час
рэліг. ганенняў у 17—18 ст. (гл. ў арт.
Контррэфармацыя) лютэране супрацоў-
нічалі з кальвіністамі і праваслаўнымі,
карысталіся надтрымкай Прусіі і Расіі,
колькасць вернікаў у гэты перыяд знач-
на скарацілася. У Рас. імперыі лютэ-
ранская (евангелічна-лютэранская) цар-
ква была падначалена Ген. кансісторыі
ў Псцярбургу, якая падпаралкоўвалася
імператару У пач. 20 ст на Беларусі
заставаліся алзінкавыя лютэранскія су-
полкі. частка іх існавала ў Зах. Беларусі
да 1940-х г.; всрнікі былі пераважна
ням. напыянальнасці У 1990-я г. Л
стала адраджацпа. На 1.1.1997 у Рэспуб-
ліцы Беларусь зарэгістраваны 4 зютэ-
л
ранскія суіюлкі у Вінебску, Гродне (2),
Мінску.
Літ Чанышев А Протестантазм. М,
1969; Подокшнн С. А Реформацня н об-
шественмая мысль Белорусснм н Лнтвы. Мн ,
1970; А Р . А Коасюі аіідоЬшв&і V/ УУіІпіе.
УУіІпо, 1855; Кгаьіп&кі УУ 2агуь 6/1036*
РожЯаліа і іірайкіі КеГогтаср ч/ Роксе. Т 1—
2 9/агз7а»а, 1905 К о 5 т а п М. КеГогтасўа
і копіггеГогтасўа * УУіеІкіт КафЛіУІе Еііеж-
ікіт. УУгосІа» еіс., 1973
Сяргей Казуля, Вячаслаў Шалькевіч
ЛЮЦЫНСКАЯ ДЗЯРЖАЎНАЯ БЕЛА-
РЎСКАЯ ПМНАЗІЯ, сярэдняя наву
чальная ўстанова бел нан. меншасці ў
Латвіі Існавала ў 1922—25 у Люныне
(цяпер г. Лудза). Засн. 1.9.1922 як пры
ватная гімназія бел культ -асв. т-ва
*Бацькаўшчына» Мела 4 класы (80—85
вучняў). Са жн. 1923 на ўтрыманні Бел
аддзела пры Мін ве асветы Латвіі. Ды
рэктарамі гімназп ў розны час былі
I С.Плыгаука, К Б Ьзавітау У.В.ІІігу-
леўскі і інш. У пмназно набіралі вучняў
з 30 навакольных пач. бел. школ. Наву-
чэнцы выдавалі літ. час. «Ластаўка»,
удзельнічалі ў драм. гуртку. збіралі і за-
пісвалі бел. фальклор Закрыта 12.8.1925
уладамі Латвн. Частка вучняў вярнулася
дадому, некаторыя паступілі ў рас. шко-
лы, 34 вучні працягвалі вучобу ў Дзвін-
скай гічяржаўнаа беларускай гімназіі.
Сяргей Панізшк.
ЛЯЬЕЦКАЯ Алена Канстаннінаўна
(2(15)7.1903, б хутар Лягуцева, Сло-
німскі р-н — 28.1.1982], дзеяч рэв і
нац.-вызв. руху ў Зах. Ьсларусі. Ствара
ла гурткі Таеарыства беларускай школы
(БТШ). 3 лют. 1927 сакратар Слонім-
скай акр унравы ТБШ. На 1-м (1927)
з’ездзе ТБШ выбрана старшынёй рэвіз.
камісіі, на 2 м (1929) — старшынсй
кантрольнага савета За рэв дзейнасць
у 1928 зняволена ў турму ўладамі ІІоль-
шчы. Дэлсгат 1-га антыфаш. кангрэса
(1929, Берлін), чл зах.-бел к та па пад-
рыхтоўцы Еўрап. сял кангрэса, яго дэ-
тегат. У лют. 1930 арыштавана, засу-
джана на 6 гадоў турмы У выніку абме-
ну налітвязнямі з 1933 у БССР; нраца-
вала ў ЦК Міжнар. арг цыі дапамогі
бараньбітам рэвалюцыі Ьеларусі
7в Дэейнасць іуртхоў «Таварыства бела-
рускай школы» // У суровыя гады нддіюлля.
Мн., 1958; йного пута не было // Внльнюс-
ское подполье Внльнюс, 1966.
'ІЯВІЦКАЯ (па мужу Л е с і к ) Ванда
Антонаўна (13(25)9.1895. мясг Радаш-
ковічы Вьтсйскага пав Віленскай губ.,
цяпер Маладзечанскі р н — 8 1 2.19691,
бел пісьменніца Дачка Ядвігіна Ш
Скончыла вышэйшае пач. вучылішча' ў
Радашковічах (1914). Працавала ў Мін-
ску ў «Беларускай кііігарні», гар. б-цы
імя А.С.Пушкіна, час. «Лучынка» і «Са-
ха», у дзінячым прытулку пры Бел. т-ве
дапамоп пацярпелым ад вайны Пасля
заканчэння ў 1917 Бсл курсаў настаўні-
чала. 3 1933 дзя.пла ссылку з мужам
ЯЛёсікам Першас апавяданне «Баць-
каўшчына» палрукавала ў 1909 у «На-
шай ніве». Друкавалася ў газ «Волыіая
Беларусь» і Ьеларусь», час. «Зоркі» і
В АЛяшцкая
«Іскры Ілыча». Нашсала ўспамшы пра
бацьку
ЛЯВІЦКІ Антон Іванавіч, гл Ядві-
гін Ш.
ЛЯВІЦКІ Казімір Васілевіч (1835, Ві-
цебская губ. — 1891), расійскі ваен.
дзеяч Праф. (1874). Ген лейт (1885)
Скончыў Полацкі кадэцкі корпус (1853),
Імператарскую ваен. акадэмію (1859). У
1860 я г на штабных пасадах, у 1870-—
74 выкладаў тактыку ў акадэміі Ген.
штаба. 3 1875 на камандных і нггабных
пасадах У руска-турэцкую вайну
1877—78 памочпік нач. штаба дзеючай
арміі. Пасля няўдалага штурму
30.8(11.9). 1877 крэпасці Плеўна (Балга-
рыя) дамогся працягу яс блакады, што
прывяло да поспеху; снрыяў службовым
прызначэнням І.У.Гуркі (гл. ў арт. Гур-
кі).
ЛЯВІЦКІ Міхаіл Іванавіч [1769 Мап
леў — 6(18)5.1831], расійскі ваенны
дзеяч, генерал ад інфантэрыі Вайско-
вую службу пачаў у 14 гадоў 3 1803
ген маер шэф Падольскага мушкецер
скага палка Удзельнік штурму Ізмаіла
(1790), рус -аўстра-франц. 1805 і рус -
пруска-франц. 1806—07 войпаў, у т.л.
бітваў пад Аўстэрлінам і Пройсіш-Эй-
лаў. У вайну 1812 браў удзел у выгнанні
напалеонаўскіх войск з Беларусі. 3 1814
камендант Варшавы. Апошнія 2 гады
жыў у Слоньме, тут і памер Пахаваны
на Ружанскіх могілках, дзе ў 1832 уста
ноулены помнік у выглядзе саркафага з
чырв. граніту. Сяргей Чыгрын
ЛЯВІЦКІ Петр Адамавіч (13(26).8.1906,
в Лазавое Ігуменскага пав Мінскай
губ., цяпер Асіповіцкі р-н —
24.11.1977], партыйны і дзярж дзеяч
БССР. Скончыў Маскоўскую с.-г. ака-
дэмію (1935) 3 1925 на сав. рабоце ў
Асшовіцкім р не. У 1928—31 служыў у
дывізіі Асобага прызначэння імя Дзяр-
жынскага пры калегіі АДПУ 3 1936 ды-
рэктар Мар’інагорскага с. г тэхнікума
3 1939 заг аддзела, сакратар Мінскага
са студз. 1941 І-ы сакратар Палескага
абкомаў КП(б)Б. У пач. Вял Айч ван
ны адзін з арганізатараў партыз руху на
Палессі 3 кастр. 1941 сакратар Алтан
421
ЛЯДА
скага крайкома ВКП(б) 3 ліст. 1942 у
апараце ЦК ВКП(б) Са жн 1943 1-ы
сакратар Палескага абкома КП(б)Б, ад-
начасова чл. ваен савета 61-й арміі У
1944—47 1-ы нам старшыні СМ БССР
3 1947 нач. Ьаранавшкага абл ўпраў-
лення сельскай гаспадаркі, 1 ы нам мі
ністра сельскай гаспадаркі БССР 3
1956 1 ы нам. старшыні СМ Літ. ССР.
3 1959 нам. старшыні, старшыня Мап-
лёўскага аблвыканкома. У 1964—66
нач. Гал. ўпраўлення меліярацыі і вод
най гаспадаркі пры СМ БССР. Чл. ЦК
КПБ у 1940—49, 1960—66, чл. Бюро
ЦК КП(б)Б у 1945—47, Бюро ЦК КП
Літвы ў 1955—59 Дэп. ВС СССР і нам
старшыні Савета Нацыянальнасцсй ВС
СССР у 1946—50. дэп ВС БССР у
1947—51. 1955—63 Канстантн Дамарад
ЛЯвбнЦЬЕЎ Мікалан Сцяпанавіч
[18(30)5 1862, г. Навагрудак —
4(17)7.1910], вайсковец, падарожнік.
дынламат. Граф Абісінскай імперыі
(1896). Вучыўся ў Мікалаеўскім ваен
вучылішчы ў Пецярбургу, служыў у Гро
дзенскім гусарскім палку (да 1892). У
1894—95 арганізаваў на свае сродкі
(дзеля чаго прадау свас маенткі) разам з
падарожнікам А В Елісеевым рас. іеагр.
экспедыцыю ў Эфюпію (Абісінію) На
ладзіў сяброўскія адносіны з імперата
рам Менелікам II, садзейшчаў пасылцы
ў ліп 1895 эфіопскай місіі ў Пецярбурі
і ўсталяванню дыпламат. адносін паміж
Расіяй і Эфіопіяй. Быў ініпыятарам ал
праўкі ў Эфіопію летам 1895 вял пар
тыі рас. зброі. У час італа эфюпскай
вайны 1895—96 ваен саветнік Менелі-
ка II У 1897—99 ген губернатар Эква
тарыялыіай вобл Эфюіш, пасля чаго
вярнуўся ў Расію. Удзельнік руска-
японскай ванны 1904—05 Алошнія га-
ды жыў у Парыжы
Літ Е л е ц Ю Л Нмпсратор Мепелнк н
войва его с Пталней По докуменгам м по-
ходным дневнмкам Н.СЛеонтьева СПб,
1898, Бобровнч В. Граф Абнссннской
нмпермн // Полмт собеседннк. 1991 № 4.
Віктар Бабровіч
ЛЯДА (ад праваслав І^сЗо пустка), нсап-
ранаваная і зарослая іесам або хмызня-
ком зямля, а таксама высека. выкарча
ванае меспа іяднае земляробства па-
шырана ў лясістан мясцовасці, вядома з
шохі пеаліту, у бронзавым веку — асн
сістэма палявой гаспадаркі Лядны
ўчастак насля калсктыунай або сямсй
най расчысткі (падсскі) і выпальвання
лссу рыхтавалі над ворыва. сенажаці,
выганы, папар. Зямлю апрацоўвалі не-
калькі гадоў да поўнай страты ўрадлі-
васш. нотым пакідалі ўчастак у аблогу,
папар. Хваёвы лес пад яравыя культуры
звычайна высякалі ўвосень, вынальвалі
вясной, чарналессе секлі вясіюй. адна
часова з палявым работамі. 3 усталя-
ваннсм прыгонніцтва Л. стала пастаян-
ным данаўненнем папараваіа трохпол-
ля. 3 пач 19 ст пад уздзеяннсм інтэн-
сіўнага разворвання сснакоспа-пашавых
ЛЯДАЎСКІ
ссрвітутаў і укаранення шматполыіага
ссвазвароту лядная сістэма стала пера
жыгкам і выклікала парушэнні экалогп
У канны 19 ст яс выкарыстоўвалі 25—
30% нераважна збяднелых гаснадарак
Ьсларусі
Літ Голубеў ВФ Ся.іяпскае іечле-
ўладапнс і эемлекарыстанне на Бепарусі
XVI- XVIII стст Мн 1992 Папютнч
В П Соннаіьно-экономмческое развнтне бе
лорусской тсревнн в 1861—1900 п Мп..
1990 Яуген Анішчанка
ЛЯДАЎСКІ МАНАСТЫР ДАБРАВЕШ-
ЧАННЯ Існаваў з 1730-х і да 1918 у в
Лялы (цяпер Смалявпікі р-н). Засн. ка-
ія 1730 як манастыр ордэна базшьян
мсчінкам ВКЛ І.Завішам, які запісаў
мапахам вескі I рыва і Слабодка, асоб
пы фальварак і 4 тыс злотых. ІІазнсй
ахвяраванні па мапастыр рабілі ўдава
Завшіы Марныбеля (10 тыс злотых),
Ю.Ілліч і А Беншкі У 1792—94 пабуда
вана мураваная царква Дабравешчання,
у 1811—50 — жылы корпсс. У 1796
настаяпель манастыра ІЛебя ізшскі
прызначаны прэзыэнтам літоўскага
праўленпя базыльянскай генеральнай
кансісторыі ў Рас. імперыі Пры манас-
тыры былі курсы маралыіан тэалопі для
манахаў школа для свецкіх асоб (у
1809 — 38 вучняў, у 1818 — 159, у
1819 — 143), шпіталь. У 1838 школа
нсратворана ў павятовае духоўнае вучы
ішіча, выпускнікам якога лавалася нра
ва наступаць ва ун т. Пастя скасавання
ў 1839 Брэсцкай уніі 1569 манастыр пе-
раўтвораны ў нраваслаўны У 1842 вёскі
I рыва і Стаболка забраны у казну, ма
настыр прылічаны да 3 га класа, штат
13 чатавек ІІакінута 70 дзсс норпай
зямлі, 80 — сспажаш. 124 — лссу У
1918 закрыты. царква і шш манастыр
скія бу іынкі захаваліся Помнік архі
тэктуры рэсп. значэння.
Ааяксандр Ярашэвіч
'ІЯДНЁВА Анфіса Сямёнаўна (н
10 6.1950 Мінск), бел псторык Канл
пст н (1985) Скончыла ЬДУ (1973). 3
1969 у Іп-це гісторыі АН Беларусі. Да-
слсдуе міжнар сувязі Беларусі, псто-
рыю і культуру бел. дыяспары Аутар
манаграфц «Інтэрнацыяпалыіыя сувязі
рабочага класа Беларускай ССР (1970—
1987 гг.)> (1988) сааўтар прац «Бсларус
кая ССР і сацыялістычныя краіны»
(1987), *У адзіпым страі барацьбітоў за
мір» (1989)
ЛЯДНІЦКІ Аляксандр Робертавіч
[15(27)7 1866, Мінск — 11.8 1934], па-
тітычны і ірамадскі дзеяч, юрыст
Канд юрыд. н. (1889) Скончыў Мін-
скую пмназпо вучыўся ў Маскоўскім
ун нс, юрыд ліцэі ў Яраслаулі. Узна-
чальваў Маскоўскае рымска-каталшкае
т-ва дабрачыпнасці (1896—1917), спры-
яў алкрыццю ў Маскве польскіх культ.
арг цый «Лютня», «Сокал», «Польскі
дом» і інш У 1905 удзельнічаў у засна
ванні Канстыгуцыйна дэмакр. партыі у
1905—16 чл. яе ЦК. У 1906 абраны дэ-
Лядаўскі мавастыр Дабравеііпаяня Агутьны
выгляд царквы
путатам Дзярж. думы ад Мшскай губ
Належаў да тібералыіага кірунку крае
вага руху ў Беларусі і Літве (гл. Краёў
цы) У псыьск нан руху прапаноўваў
выставшь на першы план заклікі, якія б
адпавядалі штарэсам бсларусау і літоў-
цау. У 1907 выступіў з ідэяй утварэння
I Ірагрэсіўнай краёван партыі, якая б
алстойвала штарэсы ўсяго краю і наро-
даў, нпо насяляюць яю. У 1916 пад
уплывам наражэнняў Расіі ў 1 й сусв
ваннс. канчаткова стау прыхілыіікам
нсзалсжнасці нольск., бел. і літ зямсль,
што прывяло да разрыву з партыяй ка
тэтаў Пасля Лют рэвалюцыі 1917 стар
шыня -Ііквыаныйнай камісіі па справах
Каралсўства ІІольскаіа. 3 кастр 1918 у
Варшавс, выдаваў час. «Іусігіеп Роіхкі»
(«Тыдзснь польскі»). У 1919 алзін з кі
раўнікоў Г ва польска бсл сяброўства
у 1922 улзсльнічаў у выбарах у сснм ад
Саюза крэсавай дэмакр інтэлігснцыі 3
1924 прапавау юрыд кансультантам У
сувязі з абвінавачваннямі ў карупныі
скончыў самагубствам У 1937 суд
прызнаў яю нсвінаватым
Тв 7 Іаі імоупу АПукііІу, ІіЯу, рггетожіепіа
(1915—1918) \\ап,7а\уа, 1921, Хаі/а роіпука
місЬодпіа. УМагаама 1922 Хасіапіа сігаііі
М/апга'ла 1922 Ь'і<1$е панопаіе еі ьоп
$уо1ініоп УМагегам/а, 1928
Аляксандр Смалянчук
ЛЯДНЯНСКІ РАЁН адм -тэр адзшка
ў ЬССР у 1924 31 Створаны 17 7 1924
у Аршанскай акрузе (да 26 7.1930)
Цэнтр раёна — мяст. Ляды. 20 8.1924
падзелены на 6 сельсавстаў Баеўскі,
Бсльскі, Іскозскі, Ляднянскі. Расткоў
скі, Слатаўшчыпскі 24 9 1926 Ляднян-
скі с/с скасаваны. створаны Сазонаўскі
с/с і Ляднянскі местачковы Савст Пл
340 66 км2. нас 22 085 чал. (1928).
8 7 1931 раён скасаваны, тэрыторыя пс-
рададзена Дубровенскаму раёну
Вольга Князева
ЛЯДбВАЕ ІІАБбіШЧА 1242 бггва
наутародскага войска з войскам Лівон-
скага ордэна 5(11) крас. на лёдзе Чуд-
скаіа возера
Выкарыстаушы аслабленне Русі у су-
вязі з манго.тьскім нашэснем, ням. феа-
далы ўзмацнілі націск на паўн.-зах.
землі У 1240 крьгжакі захапілі ізборск і
Пскоў На зсмлях племя водзь (Водская
пяшна) яны пабудавалі крэпасць Ка-
пор’е, алку.ть рабілі набегі на Ноўгарал
У 1241 наўгаролскі кн. Аляксандр 1/еускі
выбіў лівонцаў з Канор’я і зруйнаваў
крэпасць Разам з суздальскімі палкамі
ён нсчакана падышоў да I Іскова і штур
мам узяў горал. Адтуль наўгародскае
войска рушыла па зсмлі Ордэна. У ал
каз крыжакі сабралі вял сілы ў раенс
Дэрпцкага біскунства і выступілі пасус
трач. Частка іх вонска накіравалася на
Ізборскую дарогу а асн сыы да ІІскоў-
скага возсра, каб адрэзаць наўтародцам
шлях да Пскова Давслаўшыся аб намс-
рах рыпараў. Аляксандр Нсўскі павяр
нуў свае вонска да Узмеіп (самае вузкае
месца, якос злучае Чудскас і Пскоўскае
азёры) і размясціўся насупраць в Варо
пін Камснь. Войска крыжакоў (10—12
тыс чал ), узмоцпепае атрадамі эстаў
(чулзі), наступала клінам (у рус. лстапі
сах такі строй паз «свіннёй») Асн
ўдарную сілу напсралзе клша складалі
рыпары. фланп ж аставаліся болын сла
быя Аіяксанлр Нсўскі выраніыў ска
рыстаць стабасць лівонцаў на фланіах і
дзякуючы псравазе ў няхоце ахапіць
нраціўніка з бакоу. Наўі’ародскае вом
ска (15—17 тыс. чал ) мела ў цэнтры
невя і. псшае апалчэнпе з вартавым
патком нансрадзе а на флангах цяж-
кую добраўзброепую пяхоту і конншу
Княжацкая конная дружыка схавалася
ў засадзе Гыл наўгародскага войска
прыкрывау круты бераг возсра На дос
вітку 5(11) крас войска Ордэна атака
вала цэнтр і прарвала строн наугарод
скіх палкоў. алс крутыя схілы берага і
мопныя флапгі паўгародцаў пс лалі яму
развшь поспех, і рынарскі клін аныпуў
ся зашснутым у клсшчы Кпяжацкая
дружына ударыўшы з тылу лавяршыла
акружэннс ііраніўшка. Праслелавапне
рэшткау разбітаіа крыжацкага войска
працяівалася да супрацьлеглага берага
Аб стратах лівонцаў звесткі супярэчлі-
выя паводле наўтародскіх крынін.
400—500 рыпараў было забіта і 50 узята
ў палон. не лічачы страт сярод эстаў;
лівонскія хронікі прыводзяць значна
мсншыя тічбы (напр , Рыфмаваная хро-
ніка навсламляе нра 20 забітых і 6 на-
лонных рыпараў)
Літ Полііое собраннс русскмх лстопнссй
Т 1 М 1962, Т м п н іі к я й С В Ледовое
побовше М. 1964; Тнхомнров М.Н
Борьба русского народа с псмецккмн хнтер-
вентамм в XII—XV вв М 1941 Паівуто
В Т Александр Невскнй к борьба русского
парода за нсзапяснмость в XIII в М . 1951
ЛЯДЫ вёска ў Валяўкоўскім с/с Дуб
ровенскага р-на, на р. Мярэя (прыток
Дняпра) За 29 км на У ал Дуброўны
707 ж., 287 двароў (1996)
Вялома з канна 16 ст ў склалзе Ар-
шанскага пав 3 1607 сяло, уладаннс
падстолія ВКЛ М і лябовіча з сярэдзі-
ны 17 ст. — Сапегаў У півентары за
1672 Л названы мястэчкам; 65,5 валокі
зямлі царква. У 1738 — 23 дымы. у
1745 пабудавана ІІакроўская царква, у
1799 — царква Іаана Багаслова 3 1772
у Рас. імпсрыі. 3 1.6.1773 мястэчка Л. ў
дзярж кіраванш, пазнсй уласпасць кн
Пацёмкіна, Любамірскіх. У вайну 1812
спалена французамі У ваколшах Л
дзейнічаў партыз. атрад Дз.В.Давыдава.
У 1829 пабудавана царква Сашэсця св.
423
ЛЯЛЕВЕЛЬ
Духа, у 1840 — царква св Казьмы і Да-
міяна У 1860 уЛ. 2741 ж., 348 дамоў. У
1897 у Хаўбнянскай вол Горацкага пав.
Маплёўскай губ, 4434 ж 599 дамоў, 4
правасл царквы. 2 багадзельні, 8 яур. і
1 нарк-прыхолская школы, паштова
тэлеграфная стакцыя, 2 гарбарні, 2 кру-
налзеркі 3 маслабойні, 11 кузняў, 4
ненькатрапалыіі, 3 ільнотрапалып (75
рабочых), вадзяны млын, 82 гандл і 2
піўныя крамы, шынок, 2 заезныя два-
ры. 2 кірмашы на год. У 1910 у Л 5854
ж царк іірыходская школа. яўр нры
ватнае вучылішча, б ка, друкарня аптэ
ка, млын. У рэвалюцыю 1905—07 дзей-
нічала Ляднянская аргапізацыя РСДРІІ
У 1918 адкрыта працоўпая інко.іа 2-й
ступені 3 2.2 1919 у РСФСР, з 1923
цэнтр воласіц I орацкаіа пав. Смален-
скай губ 3 3.3.1924 у БССР, з 17.7.1924
да 8.7.1931 цэнтр Ляднянскага раёна Лр
шанскай акр У 1924—26 і з 1954 цэіггр
сельсавета, з 1938 у Вшебскай вобл У
1925 у Л. 3747 ж., 689 гаспаларак. У
1935 тут дзейнічалі ганчарны. цаге.тьны
і чарапічны з-ды, 2 вяровачныя, шавец-
кая, панчошная і кравецкая майстэрні,
кузня, млын 3 27.9 1938 да 10.3 1954 —
гар. пасёлак, з 1960 у Валяўкоўскім
сельсавеце. У Вял. Айч. вайну з
18 7 1941 да 8 10 1943 акупіраваны ням-
фаш. захопнікамі, якія разбурылі гар.
пасёлак, загубілі частку жыхароў. 3 1964
вёска Л — цэнтр саўгаса «Прыдняп-
роўскі». У 1963 — 781 ж , 229 двароў. У
1972 — 735 ж, 275 гаснадарак Сярэд-
няя школа, Дом культуры, б ка, дзіця
чы сад, аддз. сувязі, фельчарска-аку-
шэрскі пункт, 3 магазшы, сталовая
Брацкая мапла сав. воінаў і партызан
На паўн. ускраіне вескі — гарадзішча
Радзіма мастака 19 ст. С.Заранкі.
Вальга Князева
ЛЯДЫ веска ў Чэрвсньскім р-не,
цэнтр сельсавета, у складзе каліаса
«Прамень» За 24 км на ПлУ ад Чэрве
ня, 10 км ад чыг. ст Ірадзянка, 456 ж ,
171 двор (1997) 3 канца 18 ст. ў Ііумен-
скім пав. Мінскай губ У 1886 — 220
ж., 26 двароў, царква, у 1897 — 377 ж.,
65 гаспадарак, царква, крама, кузпя
Каля вёскі існаваў маёнтак Ляды — 128
ж , паравы млын. На пач 20 ст. ў весцы
458 ж , 70 двароў, земскае нар. вучылі-
шча. У 1917 існавалі Старыя Л. — 502
ж., 82 двары і Новыя Л. — 165 ж., 26
двароў. У 1919 у Старых Л. створана
працоўная школа 1 й ступенг 3 1924
Старыя Л — цэнтр сельсавета. У Вял
Айч. вайну ў студз. 1943 партызаны раз-
грамілі фаш. іарпізон у Старых Л., за
піто гітлсраўцы расстралялі 45 жыхароў
вескі У 1966 Старыя і Новыя Л. аб‘яд-
наны ў адну вёску Л. Сярэлняя школа,
дзіцячы сад, Дом культуры, б-ка, баль-
ніца, аддз. сувязі, магазш Магіла ахвяр
фашызму. Іанна Дулеба
ЛЯЖНЕВІЧ Алесь (Аляксандр Франца
віч; 1890, в. Сенцяняты Ашмянскага
пав Віленскан губ., цяпер Смаргонскі
р-н — 1937), бел. дзеяч культуры, дра-
матург. 3 1914 у царскай арміі, на Ру-
мынскім фронцс У 1917 у Адэсс, пра-
Г Ляйбовіч. Партрэт Вайшупда I Хрыспіяна
цаваў у абл тэатры, акцёрам бежанскан
суполкі «Беларускі гай». У 1917—20 у
Чырв. Арміі, на сав.-польскім фронце,
у налітаддзеле 16-й армп. 3 1920 у Мін-
ску, акцёр бел. тэатра, у 1921 дырэктар
Ьел. дзярж тэатра (БДТ-1) У 1922 26
дырэктар бел. студыі Дзярж. ін та тэатр.
мастацтва ў Маскве, нотым інспектар
Наркамасветы БССР па справах мас
тацтваў. 3 кастр. 1927 кансультант, асіс
тэнт рэжысёра на кінафабрыцы «Савец-
кая Беларусь» у Ленінградзе. 20.7.1930
арыпітаваны ў Ленінградзе АДПУ
СССР па справе «Саюза вызвалення
Ьеларусі». 10.4 1931 пастанован калегіі
АДНУ СССР сасланы на 5 гааоў у г.
Пашахонне-Валадарск (Яраслаўская
вобл ). У 1937 паўторна арыштаваны
расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957.
Друкаваўся пад псеўд. Алесь Бяздоль-
ны, Язэп Церабеж Аўтар п’ес «3 ды-
мам-пажарам» (1924), «Новыя ўсхолы»,
«Таміла» (абедзве 1927) Выступаў з на
таткамі пра сял тэатр Складальнік (ра
зам з ЯКупалам і Ц.Гартным) анталопі
«Ьеларускі дэкламатар Чырвоны Дудар»
(1924)
Літ М і х н ю к У Арьшггавапь у высы і
цы: Дакум. парыс пра Алеся Дудара. Мн
1996. С. 60, 130. Уладзімір Міхнюк
ЛЯЙБбВІЧ Геріпка (1700—70). бсл
гравер Працаваў у Нясвіжскай лрукарпі
кн. Радзівыаў Для альбома «Выява ро
ду князёў Ралзівілаў» (налрукаваны ў
Нясвіжскай друкарні ў 1758. экзэмпляр
захоўваецца ў Нац пст. архіве Рэспуб
лікі Беларусь), выканаў партрэты Ван
шунда (Войсцундуса) I Хрысціяна і Ка
раля Стаіпслава (Пане Кахапку), 3 экс-
іібрысы для нясвіжскай б-кі. герб Ра-
дзівілаў (змешчаны ў «Артыкулах
ваенных». Нясвіж, 1754), наіравіравау
карту літ. правінцыі бернардзінцаў, ін-
тэр'ер касцёла езуітаў у Нясвіжы і інш.
Літ.: Шматаў В.Ф Беларуск.ія кніжнля
гравюра XVI—XVIII ст Мн 1984. С 170—
175.
ЛЯЛЕВЕЛЬ (Ееіехгеі) Іаахім (22 3.1786,
Варшава — 29 5 1881). польскі псто-
рык, грамадскі дзеяч. Яго маці Е Ша
люта паходзіла з Беларусі. Скончыў Ві-
іенскі ун-т (1808), дзе ў 1815—18 і
1821—24 выкладаў, узначальваў кафед-
ру ўсеагульнай гісторыі. Адзін з засна-
вальнікаў і рэдактараў час «Гувосіпік
5Уі1егі$кі» («Вііенскі тыднёвік»), У 1824
ііасля раскрыцця тайных студэнцкіх
т ваў філаматаў і філарэтау як іх ілэй-
ны натхняльнік звольнены з пасады,
пераехаў у Варшаву. У 1830—31 дэп
сейма. У час паўстання 1830—31 стар-
шыня Патрыятычнага таварыства,
уваходзіу у склад Часовага ўрада. зай
маў у ім найб. левыя паэіцыі Лічыцца
аўтарам дэвіза «За нашу і вашу свабоду!*.
3 1831 у Парыжы, дзе арганізаваў Нац.
польскі к-т. За рэв дзейнасць і адозву
«Да братоў рускіх», надрукавапую
к там, высланы з Францыі. 3 1833 у
Ьруселі. ідэйны кіраўнік нольскіх дэ-
макр арг цый «Маладая Польшча»
«Аб’яднанне»; разам з К.Марксам і
Ф Энгельсам удзелынчаў у інтэрнац.
Дэмакр асацыяцыі. Заснавалыіік і гал.
прадстаўнік рамантычнай школы ў
польскан пстарыяграфп. Даслсдаваў пс-
торыю Польшчы, Беларусі і інш слав
краш Нсзалежна ал Цьеры і Гізо прый
шоў да разумепня гісторыі як барацьбы
класаў Паслядоўна падкрэсліваў твор
чую ролю нар мас у гісторыі. На яго
тумку, першапачатковым грамалскгм
ладам Польшчы (як усіх слав. краін)
з’яўлялася сельская абшчына, якая бы
ла знішчана заваёўпікамі, якія ператва
рыліся ў пануючы клас і ўсталявалі па-
наванне буйных феадалаў. Працы Л
вызііачаюцца антыфеад. накіраванасцю,
варожасцю да нацыяналізму. клерыка-
лізму, выкрываюць 1 асуджаюць нац
прыгнёт бел. і ўкр народаў у Рэчы Пас-
палітай. У «Гісторыі Літвы і Русі аж да
Люблінскай уніі з Польшчай 1569 юда»
л
424
ЛЯЛЕВІЧ
(1839) побач з Вял. Ноўгарадам паставіў
сярэдневяковую «рэспубліку» Полацка,
іпсаў пра ўсх. слав. культуру, пра вял.
значэнне старабел мовы ў ВКЛ Разам
з праф. Вілснскага ун-та І.Даніловічам
вывучаў помнікі бел.-літ нрава, у 1841
у Познані яны ўпершыню выдалі Ста-
тут Вялікага княства Літоускага 1529
на тагачаснай бел мове (лацінкай).
Супрапоўнічаў з бел славістам
М К Баброўскім. У 1821 1.1 Грыгаровіч
пераклаў на рус. мову ўрывак з працы
Л. пра польскага псторыка М Халеву.
1 Савініч перакладаў на рус. мову «Гіс-
торыю Польшчы» Л Пад уплывам Л
фарміравалася пакаленне рэвалюцыяне
раў 1860-х г. на чале з К Кадіноўскім і
3 Серакоўскім.
Тв Огіеіа Т 1—4, 6—8, 10 ЗУаіхгагга,
1957—69, Рус пер. — у кн Іізбр. промзв
прогресснвпых польскнх мыслятелей М.,
1956 Т 2
Літ Бассвмч АМ Ноахмм Лелевель
М., 1961; Попков Б.С Польскнй ученый
н революцнонср РІоахмм Лелсвель Рус
проблематпка н контакты М 1974 К е н е -
внч С Лслевсль Пер з пол М., 1970 Кі -
сялёў Г Гн клікаў да свабоды // Кісялсў
Г. Гсроі і музы Мн., 1982; Кіепіеніст 8
ІоасІнів Ееіепгеі ІА/агетахеа, 1990.
Дзмітрый Карау, Васіль Семенякоў
ЛЯЛІ.ВІЧ I [сапр Калмансон
Лабары Гілелевіч; 17(30)9.1901, Мап
лсў — 1937], псторык, паэт, крытык
Сын паэта Г.М.Калмансона. У гады рэ
вадюцыі і ірамадз. вайны на парт. рабо
це. У 1917 лрукаваў вершы ў маплёў-
скай газ «Молот». Аўтар нарысау па
гісторыі рэв руху і ірамадз. вайны ў
Бсларусі, у тл. пра ліквідацыю Стаўкі
Вярх. гадоўнакамандуючага ў Маіілёве
ў кастр. 1917 і стракапытаускае паў-
станне 1919 на 1 омелынчыне У 1920—
30 апублікаваў шэраг літ твораў, пры-
свечаных рэвалюцыі — зб вершаў «На
бат» (1921), «У Смольным» (1925), паэ
му «Голад» (1921) і інш Адзін з
праваднікоў вульгарнай вузкакласавай,
парт. крытыкі, для чаго выкарыстоўваў
свае пасады рэдактара час «На посту» і
кіраўніка ВАПП (разам з I Вардзшым і
С.Родавым аб’явілі сябе «палітбюро
пралстарскай літаратуры»). У літ.-кры
тычных прапах спрошчана і дагматычна
ацэньваў творчасць С Ясеніна, Дз Фур
манава, А.Фадэеева і інш. У 1937 арыш
таваны як трацкіст, расстраляны. Рэабі
літаваны пасмяротна. Асабісты архіў за
хоўваецца ў Рас. дзярж архівс л-ры і
мастацтва.
Тв Ставка н Октябрьская революцня //
Революцнонная борьба в Гомсльской губер-
нмм Нст. матермалы Гомель, 1921 Вып 1,
Октябрь в Ставке. Гомель, 1922; Пз нсторнм
крестьянского двнження в Могнлевской гу-
берннм наканунс Октябрьской революцмм //
Пролетарская революння 1922. № 11 Стре
копытовпінна Страннчка мз нсторнн контр
рев. выступіеннй в годы гражданской войны
2 нзд. М.; Пб , 1923; Сергсй Ессннп Гометь,
1926, Клмнок н кннга: Памятн Дмятрня Фур
манова. М , Л., 1926; Воннствуюшнй ндеа-
лнзм на фронте лнтературоведсння // ІЗестн
Ком Академнн 1927 Кп. 22
Літ Лсжнев АО пролетарскмх поэтах
// Печать м революцня 1925 №2; Ммх
н ю к В Н Становлснме н развнтне мсторн
ческой наукн Советской Беторусснн (1919—
1941 гг.). Мн , 1985. Уладзімір Міхнюк
ЛЯЛІ.ЎШЧЫНА, гаралзішча днепра
дзвінскай культуры каля в. Лялеўшчына
Гарадоцкага р на Выявіў у 1934
А М Ляўданскі, даслелавалі 2 гарадзі
нічы ў 1963 К.П.Шут, адпо — у 1951
А В.Аляксееў, у 1972 I В Штыхаў Куль-
турны пласт 0,3—0,6 м На адным гара
дзшгіы выяўлены рэшткі вала Знойдзе
на гладкасценная слабапрафіляваная, а
таксама штрыхаваная і арнаментаваная
адбіікамі тканага палатна ксраміка,
прасліцы, шлакі і інш.
♦ЛЯЛ(ВА», прыватнаўласпіцкі герб
якім на Беларусі, Украіне, у Польшчы і
Літвс карысталася каля 350 родаў, у тл
Абрамовічы, Аляхновічы, Глябовічы,
Дарагастайскія, Забярэзінскія, Маіпві
лавічы, Сяняускія, Тарноўскія, Тышкс
шчы, Чапскія У блакітным полі залаты
маладзік рагамі ўгору, над ім залатая
шасціпрамянёвая зорка. Клейнод —
над прылбшай з каронай на паўлінавых
перах такія ж маладзік і зорка Іспуюць
варыянты гсрба з чырв полем; са стра
лон, якая выходзшь угору з зоркі, клей
нод — 3 страусавыя пёры; з маладзіком
рагамі ўніз, пад ім зорка. Вядомы з пач.
14 ст., у ВКЛ — пасля Гарадзельскаа
уна 1413.
ЛЯЛЬНІК, старажытнае язычншкае
свята беларусаў у гонар Лялі (Лёлі), ба
гіні вясны, дзявочага хараства і кахап-
ня Адзначалі яго напярэдадні Юр'я, не
пазней як 22 крас (5 мая) Паволле на
зіранняў П М ІІІпілеўскага, дзяўчаты
выбіралі са свайго асяроддзя прыгажу
ню. апраналі яе ў доўгую белую кашу
лю, перавівалі шыю, рукі і стан рознай
зеляншай, на галаву ўсклалалі вянок з
веснавых кветак Абранніцу садзілі на
лаву з дзерну, дзе з адцаго боку ставілі
глалыш з малаком, клалі сыр, масла,
яйкі, смятану, тварог, з другога — хлеб;
да яе ног дзяўчаты склададі свае вянкі
Вакол «Лялі» вадзілі карагод, снявалі
песні, пасля чаго яна раздавала дзяўча
там пастауленыя каля яе пралукты і
вянкі Абрал зафіксаваны таксама ў ва
коліцах Краменчуга (Украіна), куды,
магчыма, быў занесены перасяленцамі-
беларусамі.
Літ Шпнлсвскнй П Белорусскмс
народные поверья // Журн Мнн ва нар
просвеіцсння 1846. Кн 1, 4 С. 105—107,
Соколова В К. Весенне лепінс калсн
дарные обрады русскмх, украшпісв н белору-
сов, XIX — начало XX в . М , 1979 С 176
Эдвард Зайкоускі
ЛЯНДА Юрый Аураамавіч |17(29) 3 1892,
Мпіск — 19 8 1960], генерал-лейтэнант
ветэрынарнай службы (1944). Праф
(1946). Скончыў Варшаўскі ветэрынар
ны ін-т (1916). У армп з 1916, у Чырв.
Армц з 1918 У грамадз вайну на Пет
раірадскім фронце, удзелыпк баеу суп
раць Юдзепіча. У сав. фінл ванну
1939—40 нач встэрынарнай службы
фронту. У Вял Айч. вайну з лін. 1941
на Паўн і Ленінградскім франтах
удзельнік абароны і прарыву блакады
Леіпнграда, разірому варожых войск
пад Ноугарадам, у Карэліі і Прыбалты
цы У 1945—49 нач встэрынарнай
службы Ленінградскай васн. акруп
ЛЯНКЕВІЧ Аляксандр Алаізавіч
(нссўд. Л я н д э р , 1823, Гродзенская
губ. —?), удзелыпк наўстання 1863—64
на Ьеларусі і ў Полынчы. У 1840—61 у
арміі, падпалкоўнік ІІасля адстаўкі жыў
у сваім фальварку Панюкі Гролзенскага
пав 20 4(2 5) 1863 падняў паўстанпс ў
Гродзснскім пав , аргашзаваў атрад (ка
ля 200 чал ) I Іасля аб’яднанця з ваука
выскімі паўстанцамі — вайсковы нач.
Гродзенскага і Ваўкавыскага пав
22.5(3.6) 1863 кадя в Мілавілы (Слонім
скі пав ) па чале аб ялнаных сіл гро-
дзенскіх, ваукавыскіх слонімскіх і на
вагрудскіх наўстанцаў нанес паражэнне
каріпкам. 20.7(1.8) 1863 разам з лідскімі
паўстанцамі (мяркуецца, сярод іх быў
Ф.Вагушзвіч) перайшоу Нёмап і тземні
чаў у Аўгустоўскай губ Паўстанцкія
ўлады надалі яму званнс палкоўніка У
вер 1863, пасля няўдадай бітвы ў Зялё-
ным лесе пад Аўгустовам, выехаў за мя
жу. Завочна нрыгавораны да пакарання
смерцю У час грамадзяпскай вайны ў
Амсрыцы заклікаў эмігрантаў высту
паць на баку Поўдня, аде шырокай пад
грымкі не атрымаў. У 1993 школе ў в.
Мілавыы Баранавіцкага р-на прысвоена
імя Л
Літ С м н р н о в АФ Восстанне 1863 г.
в Лнтвс н Белорусснн М , 1963, Восстанне в
Лнтве н Бе.юрусснн 1863—64 г Матерналы
н док М., 1965; Дьяков В А Деятелн рус-
ского н польского освободнтельпого двнже
ння в царской армнн 1856—1865 гг (Бно
бнблногр. словарь) М 1967, Агато* ісг
3. Ратціпік о пісЬц рагіу/алскіт *
жоЗегтод/ігме вго&іегіхкіт » 1863 і 1864 г.
Вегкііікоп, 1865
Генадзь Кісялёў, Рыгор Лякькевіч
ЛЯНКЁВІЧ Габрыель (15.3.1722, каля
Полацка — 10.11.1798), каталіцкі рэліг.
дзсяч, архітэктар, педагог. 3 1745 чл.
ордэна езуітаў. Вучыўся ў Рымскім езу-
іцкім калегіуме (1762—65). У 1765—73
выкладаў філасофію, архітэктуру і матэ-
матыку ў калегіумах Нясвіжа і Полацка.
Пасля выдання ў 1773 папскай булы аб
скасаванні ордэна разам з С.Чарневічам
дамогся захавання дзейнасці езуітаў у
мсжах Рас. імперыі і адкрыцця ў 1780 у
Полацку навіцыята (установа для пад-
рыхтоўкі да ўступлсння ў члены ордэ-
на). 3 1782 рэктар Полацкага езуіцкага
калегіума. У 1785—98 — ген. вікарый
(выконваючы абавязкі генерала) ордэна
езуітаў. Аўтар шэрагу арх. праектаў.
ЛЯІІЁХІН Іван Іванавіч [10(21) 9.1740,
С.-Псцярбург — 6(18).4.1802], рускі па-
дарожнік, натураліст, этнограф. Чл. Пе-
цярбургскай АН (1771). Скончыў Пе-
цярбургскі (1762) і Страсбургскі (1767)
ун-ты. У 1768—72 кіраваў акад. экспе-
дыцыяй па даследаванні Паволжа, Ура-
ла і паўн. часткі Еўрап. Расіі. Асн. пра-
ца — анісанне гэтай экспсдыцыі
(«Дзённыя запіскі падарожжа... па роз-
ных правінцыях Расійскай дзяржавы»,
ч. 1—3, 1771—80, ч. 4, 1805). У 1773
даследаваў Беларусь і Прыбалтыку
(прыроду, побыт народа, флору). Аўтар
прац па батаніцы, заалогіі, філалогіі.
Літ.: Тарановнч В.П. Экспедшшя
академнка Й.НЛепехнна в Белоруссмю н
Лмфляндню в 1773 г. // Архнв нсторнн наукн
м техннкм. 1935. Вып. 5; Л у к м н а Т.А
Н.Й.Лепехнн. М.; Л., 1965;
ЛЯПЛЁЎСКІ Ізраіль Майссевіч (1894,
г. Брэст-Літоўск, цяпер г. Брэст —
28.7.1938), савецкі дзярж. дзеяч. Камі-
сар дзяржбяспскі 2-га рангу. Брат
Р.М.Ляплеўскага. У 1-ю сусв. вайну з
1916 на Румынскім фронце. 3 1918 у
органах ВЧК у Саратаве, Екацярына-
славе. 3 1923 нач. Падольскага і Адэс-
кага губ. алдзелаў ДПУ, нам. старшыні
ДПУ Украіны, нач. Асобага аддзела
ДПУ Масквы, паўнамоцны прадстаўнік
АДПУ Саратаўскага краю. У 1934—36
нарком унутр. спраў БССР, адначасова
нач. упраўлення НКУС і камандуючы
пагранічнай і ўнутр. аховы па Беларусі.
3 ліст. 1936 да чэрв. 1937 нач. Асобага
аддзела, са студз. 1938 нач. 6-га Гал.
ўпраўлення Дзяржбяспекі НКУС
СССР. Чл. ЦК і Бюро ЦК КП(б)Б у
1934—37. Чл. ЦВК СССР з 1935, БССР
у 1935—37. Арыштаваны 26.4.1938. Па-
водле прыгавору Ваен. калегіі Вярх. су-
да СССР расстраляны. Эдуард Карніловіч.
ЛЯПЛЁЎСКІ Рыгор Майсеевіч
(1.5.1889, г. Брэст-Літоўск, цяпер г.
Брэст — 1939), савецкі дзярж. дзеяч.
Скончыў Кіеўскі камерц. ін-т (1915). 3
мая 1917 чл. Палескага к-та РСДРП(б),
потым выканкома Гомельскага Савета.
Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 узначаль,-
ваў ВРК Гомеля. Дэлегат Дэмакратыч-
най нарады 1917, II (1917) і III (1918)
Усерас. з’ездаў Саветаў. 3 сак. 1918 нам.
старшыні Самарскага губвыканкома і
гар. Савета. 3 мая 1920 заг. аддзела
НКУС. 3 1921 чл., старшыня Малога
Саўнаркома, адм.-фін. камісіі СНК
СССР. 3 1934 нам. пракурора СССР.
Чл. ЦВК СССР. Аўтар успамінаў «Аб
рабоце У.ЕЛеніна ў Саўнаркоме ў
1921—1922 іт.» (1976). Рэпрэсіраваны.
Рэабілітаваны пасмяротна.
Літ.: Корнмловнч Э.А Председатель
Малого Совнаркома // Корннловнч Э.А Ре-
волюцней прнзванные. Мн., 1980.
Эдуард Карніловіч.
ЛЯПЛЁЎСКАЕ ВЫСТУПЛЁННЕ СЯ-
ЛЯН 1933 уЗаходняй Белару-
с і, выступленне сялян в. Ляплёўка
Брэсцкага пав. 25.7.1933 супраць падат-
ковага прыгнёту. Адбылося пад кіраў-
ніцтвам членаў КПЗБ. Удзельнічата ка-
ля 150 чал. 24 ліп. сяляне в. Лянлёўка
правялі масоўку, на якой вырашылі не
плаціць падаткаў, а ў выпадку з’яўлення
падатказборшчыка прапгаць яго. Калі
25 ліп. прыбылі зборшчык падаткаў і 3
паліцэйскія, сяляне накінуліся на іх і
пачалі збіваць. Разганяючы натоўп, па-
ліцэйскія адкрылі стральбу і забілі жы-
хара вёскі Л.М.Бяганскага. Аднак гэта
не спалохала сялян, і яны прымусілі
падатказборшчыка і паліцэйскіх уця-
каць. Карная экспсдыцыя, накіраваная
ўлаламі на наступны дзень, арыштавала
24 удзельнікаў выступлення. Паводле
прыгавору выязной сесіі Пінскага акр.
суда, які адбыўся 9.11.1933 у Брэсце,
усе яны прыгавораны да розных тэрмі-
наў зняволення. Васіль Ласковіч.
ЛЯСКбЎСКІ Іосіф Тарасавіч (1.4.1901,
в. Прудок Клімавіцкага пав., цяпер у
Хоцімскім р-не — 23.12.1946), поўны
кавалер ордэна Славы. На фронце з
1941. Удзельнік абароны Каўказа, вы-
звалсння Украіны, Малдовы, Берлін-
скай аперацыі. Камандзір аддзялення
мінамётнай батарэі ст. сяржант Л. вы-
значыўся на тэр. Малдовы і Германіі:
25.8.1944 у баі за с. Бозіены Катоўскага
р-на пад агнём праціўніка ліквідаваў 6
пашкоджанняў тэлефоннай лініі, пара-
нены застаўся ў страі; 4.2.1945 у баі за г.
Кюстрын падтрымліваў бесперапынную
сувязь батарэі з назіральным пункгам;
28.4—1.5.1945 у баях за Берлін пад ва-
рожым агнём ліквідаваў больш за 20
пашкоджанняў тэлефоннай лініі.
ЛЯСКбЎСКІ Станіслаў Вікенцьевіч
[Вільгельм Станіслаў, псеўд. С о б а к ;
9(21).1.1840, Мінскі пав. — ?], удзель-
нік паўстання 1863—64 на Беларусі. 3
дробнамаянтковых дваран. Скончыў
Канстанцінаўскае ваен. вучылішча ў
Псцярбуріу (1859), артыл. паручнік. У
1860—62 вучыўся ў Артыл. акадэміі, на-
лежаў да ваен.-рэв. арг-цыі ў Пецярбур-
гу. У сак. 1863 разам з 3. Серакоўскім
удзельнічаў у ваен. савеце ў Вільні, дзе
абмяркоўваўся агульны вайскова-стра-
тэгічны план паўстання. У крас. 1863
рыхтаваў паўстаннс ў Мінскай губ., ар-
ганізаваў і ўзначаліў паўстанцкі атрад у
лясах Ігуменскага пав. Пры атрадзе зна-
ходзіўся губернскі камісар Б.Свентар-
жэцкі, у складзе атрада — рэвалюцыя-
нер-дэмаіфат Х.Трусаў. Правёў шэраг
баёў з карнікамі: 9 мая пад Юравічамі,
13 чэрв. пад Лочынам. 23 лін. захапіў у
палон царскага генсрала (быў адпушча-
лясныя
ны пад слова гонару). Восенню 1863
распусціў атрад. У канцы 1863 праз Пе-
цярбург уцёк за мяжу. У 1865 выбраны
ў склад т.зв. «літоўскай дэлегацыі» ў
Парыжы, якая прадстаўляла інтарэсы
паўстанцаў-эмігрангаў з Беларусі і Літ-
вы. Пазней жыў у Бельгіі.
Літ.: К і с я л ё ў Г.В. На пераломе дзвюх
эпох: Паўстанне 1863 г. на Мішпчынс. Мн.,
1990; Д ь я к о 1 В.А Деятелн русского н
польского освободнтельного двмження в цар-
ской армнн 1856—1865 гг.: (Бнобнблмогр.
словарь). М., 1967; Восстанне в Лмтве н Бе-
лоруссхн 1863—1864 гг.: Матернаты н док.
М., 1965; Коьгсгус IV. УУьротпіепіа г
ро^Яапіа \то)е«6<ігНуа тіпккіе^о V. г. 1863 //
Роіхка V/ »а1се. Кгакб'А', 1875. Т. 2.
Генадзь Кісялеў.
ЛЯСНАЯ, вёска ў Слаўгарадскім р-не,
на шашы Магілёў—Слаўгарад. За 14 км
на Пн ад Слаўгарада, 36 км ад чыг. ст.
Чавусы. 408 ж., 143 двары (1997). У вёс-
цы амбулаторыя, аптэка, сельскі клуб,
магазін. Брацкая магіла рус. воінаў, якія
загінулі ў 1708, брацкая магіла сав. воі-
наў. Помнік у гонар перамогі рус. войск
у бітве пад Лясной, мемар. капліца ў
гонар бітвы пад Лясной.
У ІІаўночную вайну 1700—21 каля Л.
28.9(9.10).1708 адбылася бітва паміж
рус. войскамі (12 тыс. чач., 30 гармат) і
шведскім корпусам ген. А.Левенгаўпта
(16 тыс. чал., 17 гармат), які рухаўся з
Ліфляндыі з вял. абозам (7 тыс. павозак
з боепрыпасамі і харчаваннем) на злу-
чэнне з асн. сіламі Карла XII. Нагнаныя
каля Л. рус. войскам, шведы занялі па-
зіцыю на ПнЗ ад вёскі, у тыле зрабілі
ўмацаванне з павозак. Палову абозу і 3
тыс. чал. Левенгаўпт накіраваў да Пра-
пойска (цяпер Слаўіарад). Бітва пра-
цягвалася 5 гадзін з пераменным поспе-
хам, аднак шведы вымушаны былі пакі-
нуць асн. пазіцыю і адступіць. 3 пады-
ходам рус. атрада ген. Р.Х.Баура (4 тыс.
чал.). Прыцемкі спынілі бітву, і Левен-
гаўпт, пакінуўшы параненых, артыле-
рыю і абоз, непрыкметна адышоў да
Прапойска. Каб адарвацца ад пагоні,
Левеніаўпт кінуў у Прапойску астат-
нюю частку абозу і адступіў уздоўж Са-
жа на Пд. На злучэнне з Карлам XII
прарвалася каля 7 тыс. чал. У бітве пад
Л. шведы страцілі больш за 8 тыс. чал.,
у тл. некалькі соцень напоннымі, арты-
лерыю і абоз. Страты рус. войск склалі
каля 4 тыс. чал.
Літ.: Капыскі 3., Клок Л., Мігу-
л і н I. Бітва пад Лясной у 1708 г. Мн., 1958.
Уладзімір Пашкевіч.
ЛЯСНІЧЫ, службовая асоба мясц. улад
у ВКЛ. Наглядаў за велікакняжацкімі
лясамі і паляўнічымі ўгоддзямі ў межах
пэўнага лясніцтва. Падпарадкоўваўся
лоўчаму.
ЛЯСНЫЯ ПРбМЫСЛЫ, заняткі, за-
снаваныя на выкарыстанні чалавекам
для жыццёвы.х патрэб прадуктаў лесу.
Вял. абшары лясоў на Беларусі здаўна
былі спрыяльным асяроддзем для раз-
426
лясныя
віцця збіральніцтва, палявання, бортніц-
тва, нарьгхтоўкі бярозавай і ліпавай ка-
ры, лазы, бярозаваіа соку, асмолу для
смалакурэння (гл. ў арт Буда) На пра-
цяіу стагоддзяў драуніна была асн па
Лівам, буд. матэрыялам, сыравінан для
вырабу прадметаў гасп ўжытку (гл
Бондарства) і транспартных сродкаў,
ішла на экспарт. Валка і апраноўка дрэ-
ва з'яўляліся пашыраным алыходным
промыслам сялян у зімовы перыяд. Па-
мешчыцкія і казённыя лясы звычайна
здаваліся ў арэнду купцам-лесапрамыс
лоўцам, якія праз падрадчыкаў наймалі
сялян на раболу ў вольны ад земляроб-
чай працы час. Валку леса рабілі звы
чайна сякерай, з канца 19 ст таксама
папярочнай пілой. Ствараліся вытв ар-
целі, якія выраблялі карабельныя (шш
ры, ванчосы, сдіперсы) і шахтавыя бру-
сы (рудная стойка), бэлькі, чыг. шпалы
дуіі, гонту, клёпкі і інш У лесе рабілі
дошкі сякерай-калуном, пазней акрамя
таго падоўжнай пілой, якая вядо.ма з
16—17 ст., шырока распаўсюдзілася з
2-й пал 19 ст Лсаблівай вядомасцю ка
рысталіся спецыялісты па вырабе мач-
таў і шпір з Халопеніцкай вол Бары-
саўскага пав. 3 2-й пал. 19 сг. нарых
тоўвалі запалкавую саломку ў Клімавш
кім пав. Магілёўскай губ. і Мазырскім
пав Мшскай губ Дрывамі забяспечвалі
прадпрыемствы, гаралы і інш Падрых
таваныя матэрыялы з лесу вывозілі па
прасеках-трэлях зімой коннай запрэж
кай на спец. санях (кары), радзей на
звычанных санях з падсанкамі, або без
Мсмарыяльны комплекс у в Лясная Слаўгарадскага раёна
іх — цяглом, летам — іесавозамі на
колах (роспусках, расцяжках) ш на рас
соўных мажарах, з якіх здымалі драбі-
ны. Ьярвёны, брусы і інш. звозілі на
снлаўныя прыстані — рум (біндзюга
кацішча), адкуль з налыходам вясны іх
сплаўлялі плытагоны Лесаматэрыялы ў
вял. колькасці адпраўлялі за мяжу
Літ Беларусы |Гіст этнагр даслед ] У 8
т Т 1 Прамысловыя рамесныя заняткі
Мн , 1995. С 135—139 Ніна Буракоўская
лясныя шкблы Ствараліся ў Вял
Айч вайну ў лясных сямейных лагерах,
пры партыз фарміраваннях, у нас пун
ктах партыз. зон. Часта размяшчаліся ў
зямлянках У ліку псршых пачалі пра
цаваць 13 школ у вёсках Акцябрска-
Любанскай партыз. зоны ў кастр 1942
па ініцыятыве К Т Мазурава Пазней
школы працавалі ў Брэсцкай, Вілей-
скай, Віцебскай, Маплёўскай, Мінскай,
Пінскай абл. У 1944 у Баранавіцкай
вобл. дзейнічала 7 школ Работа Л ш
праходзіла ў цяжкіх умовах: не было
падручнікаў, паперы, наглядных дапа-
можнікаў, шсьмовых прылад. Настаўні-
ю па памяці ўзнаўлялі праграмы, скла-
далі буквары рабілі чарніла Дзяцей
навучалі бел і рус мовам і л-ры, арыф-
метыцы, псторыі, геаграфн, прырода-
знаўству, маляванню, паведамлялі ім
пра становшіча на франтах і ў сав ты-
ле У вольны час дзеці пад кіраўніцтвам
настаўшкаў збіралі ў лясах і на балотах
зброю, боепрыпасы для партызан, вы-
ступалі з маст самалзейнасцю перад
насельнштвам і партызанамі, вывучалі
зброю, вучыліся аказваць першую мед
дапамогу, улзелыпчалі ў гасп работах.
Пры партыз атрадзе імя Калінша Брэс-
цкан вобл ў 1944 школьнікам па закан-
чэнні вучобы вылалі пасвелчанш, на-
друкаваныя ў партыз. друкарш
Уладзімір Лемяшонак
ЛЯСНЯНСКІ ЛАГЁР СМЁРЦІ (ш т а -
л а г № 337) Створаны ням фаш аку-
пантамі ў вер 1941 каля чыг ст Ляспая
Ьаранавіцкага р-на для масавай загубы
сав ваеннапалонных у Вял Айч вайну.
У 1942 меў філіял (баранавіцкая турма)
і 6 аддзяленняў (у Івацэвічах, Стоўбцах,
весках Гарадзея і Пагарэльцы Нясвіж
скага, в Даманава і г Косава Івацэвш-
кага р-наў). Лагер быў абгароджаны ка-
тючым дротам У ім пастаянна трымалі
каля 5,5 тыс чал., баракі былі перапоў-
нены, таму болыпасць вязняў і пмой
заставалася пад адкрытым небам Пры
непасіпьнай фізічнай працы выдавалі
на 1 чал на лзень 125 г хлеба з апілкамі
1 1,5 л баланлы. Кожны дэень праводзі-
ліся масавыя расстрэлы, асабліва ката-
валі камацдзіраў Чырв. Арміі У жн
1942 з-за адмовы вязняў ісці ў фаш
фарміраванні за суткі знішчана 720 чал.
За час існавання ў лагсры, філіяле і ад-
дзяленнях загублена 88 407 чал Ахвя-
рам фаш генацыду на чыг ст Лясная
пастаўлены помнік
ЛЯСУН, лесавік, пуздчавік,
вобраз у старадаўніх павер’ях бсларусаў,
гаснадар лесу і звяроў Яго ўяўлялі ў
выглядзе вялізнага (у рост лрэва) старо-
га з белым, як бяроста, тварам, вял ва-
чамі, у звярынай скуры Верылі, што Л
можа паказаць грыбныя і ягадныя мяс-
шны, нагнаць у бок паляўшчага звяроў
і птушак, паказаць месца бортнікам для
ўстаноўкі калод, прымусіць чалавека
доўга блукаць на адным месцы Каб за-
лобрыць Л , на скрыжаванні лясных
сцежак клалі хлеб з соллю, сала. Вобраз
Л страшў рэліг значэнне ў канцы
19 — пач. 20 ст., сустракаецца ў нар.
казках, былічках, песнях
ЛЯТЎН Уладзімір Міхайлавіч (н
20 4 1935, в Смалшсц Уздзенскага
р-на), бел. скульптар. Скончыў Мінскае
маст вучылшіча (1955), Бел. тэатр -
маст. ін-т (1961). Аснова творчасці —
станковыя і манументальныя работы,
выкананыя з бронзы, мармуру, граніту.
Сярод скулытутных работ на пст тэму
помнікі 14 слуцкім партызанам (Слуцк,
1970), камсамольцам падпольшчыкам
«Заклік» (Гомель, 1974), помнікі-бюсты
Героям Сав. Саюза І.ЕАляксееву
(Полацк, 1969), Р Р Ібаруры (в Іканы
Барысаўскага р-на, 1979), П.М Гаўры-
лаву (Брэст, 1981), ЦЯ.Кісялёву
(Мінск, 1984, разам з С М Вакарам),
станковыя паргрэты I 1 Якубоўскага
(1965), П М Машэрава (1983), Я Купа-
лы (1984), А.Я.Багдановіча (1996) і інш.
Упершыню ў Беларусі з суцэльнаіа
5-метровага гранітнага блока высек фі-
гуру помнік У ЕЛеніна (г Беразшо,
1987) Выканаў барэльефы «На варце
міру» (1970) для Музея Вял Айч вайны
ў Мінску і «Наролныя мсшўцы» (1982)
лля яго філіяла ў г п Расоны Аўтар
наградных медалёў- П М Лепяшынскага
(золата, 1968), Ф.Скарыны (1968), па-
мятных мелалёў Я Купалы і Я Коласа
427
ЛЯХАВІЦКІ
(1982). II М Машэрава (1983) і інш За
мемарыялыіы коміілекс «Лулчыцкая
вышыня» (у сааўт. з II Ьелавусавым.
Ьыхаў, 1984) Дзярж нрзмія Бсларусі
1986 Галія Фатыхава
,’ІЯЎДАНСКІ Аляксанлр Мікалаевіч
[29.8(10 9) 1893, в Юр’ева, Барысаўска-
га пав Мшскай губ., цяпср Смалявіцкі
р-н — 27 8 1937] бел археолаг. Скон-
чыў Смаленскае аддзяленнс Маск ар-
хеал. ін-та (1922), вучыўся ў Смалсн-
скім ун-пе (1922—25) Капд. гіст. навук
(1934). 3 1927 у Мінску- член пст архе-
ал камісіі Іпбслкульта заг секцыі ар-
хеалогіі Ін-та гісторыі АН БССР, адна
часова лацэнт БДУ Арганізагар першых
у БССР навук археал эксііедыцый
Зрабіу класіфікацыю гарадзішчау жал
веку, вызначыў іх культурна-археат.
прыналежнасць і арэалы археал куль-
тур, акрэсліў асн. рысы матэрыяльнай
культуры, гаспаларкі і патрыярхалыіа
радавога ладу плямен, якія жылі на тэр.
Беларусі ў жал веку Псршы выказаў
думку іпто гаралзшічы штрыхаванац
керамікі кулыпуры ў Цэнтр Ьеларусі на
лежалі балцкім плямёнам Даў першую і
найб поўную пст. танаірафгю стараж
Полацка, вывучаў яго помшкі — По
іацкі Сафійскі сабор, бельчыцкія храмы
(гл. ў арт Беммыцы). У 1937 па лжывым
абвінавачанні арыштаваны і расстраля-
ны у Мінску У 1958 рэабілітаваны
7в Архсалалчныя раскопкі ў м Заслаўі
Мінскай акруп // Зап адаз гуманіт навук
БАН. Мн , 1928 Кн 5 Пр кафедры архсаіо
гіі т. 1, Археалапчныя доследы ў Вшсбскай
акрузс // Там жа Мн 1930 Кн 11. Пр. ар
хеал камісіі, т 2, Археалалчныя доследы ў
Полацкай акрую // Там жа, Археаталчныя
доследы ў БССР пасля Кастрычніцкай рэва-
люцыі // Пр сскцыі археалолі 1н та псторыі
БАІІ Мн 1932. Т 3
Літ Каробушкіна ТМ Заснаваль
нік савецхай архсатапчнай навукі ў Беларусі
// Весш АП БССР Сер грамал навук 1983
№ 6, В я р г е й В.С. Археалаі ічная навука ў
Бетарускай ССР, 1919— 1941 іт Мн , 1992
Таццяна Каробушкіна
ЛЯЎКб Вольга Мікалаеўна (н
21 5 1947, в. Астравок Капыльскага
р на), бел архсолаг. Канл гіст. н
(1980). Скончыла БДУ (1972). 3 1970 у
ін-це псторыі АН Беларусі Вывучае
псторыю Вшебскай зямлі. матэрыяль
ную культуру 14—18 ст. Даслелавала
стараж. бел гаралы (Віпебск. Орша. Га-
радок, Талачын, Конысь), замкі (Езя-
рышча, Смальяны. Шклоў), Куцсінскі
(Орша) і Святадухаўскі (Віцебск) ма
настры, гаралзішчы. курганыя мопльні-
кі, селішчы паўн.-ўсх. Беларусі эпохі
жалеза і сярэдневякоўя
7« Внтебскнс нчразцы XIV—XVIII вв
Мн. 1981, Внтебск XIV—XVIII вв Мн
1984, Экскурсня по древнему Внгебску Мн.,
1984, Торговые свялн Внтебска в X—XVIII
вв Мн . 1989, Средневековое гончарство се
веро восточной Белорусснн. Мн , 1992 Сред-
невековая Орша н ее округа (Нст архсол
очерк) Орша, 1993.
ЛЯЎКбЎ Анатоль Максімавіч (падп
псеўл Голік Маленькі, 1922—
12.11.1943), удзельнік Мінскага патрыя-
тычнага падполля ў Вял Айч. вайну, уз-
начальваў падп маладзежную групу ў
А М Ляўданскі
Кастрычніцкім р не. Члены групы вы-
волзілі ваеннапалонных у партыз атра-
ды, рабілі лыверсіі ў раёне чыг. вузла,
здабывалі і перадавалі партызанам
зброю і боепрыпасы Л улзелыпчаў у
арганізацыі узрыву нафтабазы ў Чырв.
Урочышчы, 2 цыстэрнаў з гаручым і
платформаў на ст Мінск ГІры арышце
цяжка паранены, заіінуў у фаш засцен-
ках Яго імем названа вутіца ў Мшску
ЛЯЎКбЎ Максім Архіпавіч
[30.4(12 5) 1894 в Кавалі Бабрунскага
пав. цяпер у Акцябрскім р-не —
29.10.1937], дзяржаўны дзеяч БССР
Улзельнік 1-й сусв. вайны. 3 1918 ваен-
ны камісар Рудабельскай вол. Бабруй-
скага пав кіраўнік партыз. руху у Баб-
руйскім пав 3 канца 1920 ваенком Баб-
руйскага пав., старшыня Замошскага
валвыканкома. 3 1929 у ЦКК КІІ(б), з
1931 нарком юстыцыі і пракурор БССР,
старшыня Цэнтр. камісн па справах б.
чырвонагвардзейцаў і чырв. нартызан, з
1933 сакратар ЦВК БССР 3 1927 канд.
у чл ЦК у 1929—32 чл ЦКК, у 1932—
37 чл ЦК КП(б)Б Чл ЦВК БССР у
1920—22, 1929—37, чл. Іірэзідыума
ЦВК БССР у 1931—37. 13 7.1937 арыш-
таваны органамі НКУС і абвшавачаны
ў контррэв лзейнасці. Ваеннай калепяй
Вярх. суда СССР прыгавораны да вы-
шэйшай меры пакарання, расстраляпы.
У 1957 рэабілітаваны
ЛЯЎКбЎ Пётр Маркавіч (1910, в.
Аляксандраўка Чэрыкаўскаіа пав., ня-
пер Слаўтарадскаіа р на — 31 3 1968),
поўны кавалер ордэна Славы У Вял.
Айч вайну на фронце з 1941, улзельнік
баёў пад Масквой, вызвалсння Белару-
сі, Польшчы, баёў у Германіі. Каман-
дзір гарматы сяржант Л у чэрв 1944 у
час бою на шашы Орша—Магілёў па-
давіў агонь варожага лзота; на тэр.
Польшчы падавіў агонь гарматы праціў-
ніка; у крас. 1945 на беразе Эльбы раз-
лік гарматы пад яго камандаваннем зні-
шчыў лзот, чым садзейнічаў наступлен-
ню батальёна.
ЛЯЎкбЎ Эрнст Аркадзевіч (30.1.1935,
Мінск — 13.9 1996), бел геолаг, края-
знавец Д р геолага мшералагічных н.
(1981), праф (1988) Чл кар Пятроў
скай акадэміі навук і мастацтваў у
С. Пецярбургу (1994) Скончыў БДУ
(1958) 3 1958 у Бел н д. геолагаразве-
дачным ш це, з 1977 у Ін це геал навук
АН Ьеларусі Даслелаваў на Ьеларусі
рэпяналыіую геалогію, рэльеф і карыс-
ныя выкапні Звярнуў увагу на важную
ролю тапанімікі пры рэканструкцыі
пст мшулага Даслелаваў геал булову і
фарміраванне плошчы пашырэння да
гістарычных крэменездабыўных шахтаў
і майстэрняў па апрацоуцы крэмсню ў
Ваўкавыскім і Мастоўскім р нах. Выву-
чаў кульгавыя камяігі, рэлікты язычніп-
тва ў сучасных пакланеннях і ахвяра-
ваннях каменю Дзярж прэмія Беларусі
1986
Тв Геологня антропогена Бсюрусснн
Мн , 1973 (у сааўт ), Маўхлівыя свадхі мінуў-
шчыны Мн , 1992, Гега // Навіны Бел. ака-
дэміі 1991 26 ліп
ЛЯХАВІЦКІ ЗАМАК Існавау у 16 —
1-й пал. 17 ст Мураваны замак пабула-
ваны ў канцы 16 ст. ў г Ляхавічы гетма-
нам Янам Халкевгіам замест невял
драўлянага замка Займаў узвышэнне на
левым беразе р Ведзьма. Прамавуголь-
ны ў планс (175 х 220 м), абкружаны
ровам, які жывіла вадой падпёртая пла
цінай рака Земляны вал замка ў кож
ным куце пераходзіў у вял. бастыён раз-
вітой канфпурацыі з брустверамі, бай
ніцамі для стралкоў і артылерыі Валы і
бастыёны былі абмураваны камеііем і
цэгтай. Па цэнтры бастыёнаў быті вы-
сокія кавальеры — узнятыя над басты
енамі мураваныя ўмацаванні з ахоунымі
парапетамі, што дазваляла страляць па
праціўніку цераз бастыен. не баючыся
трапшь па сваіх. Пры кожным бастыене
быў каземат. лзе захоўвалі зброю ялры.
порах і амуніцыю. Падземпыя мурава
ныя хады ўнутры валоў дазвалялі
скрытна пераходзіць з бастыёна на бас-
тыён Драўляны мост на палях (апош-
няе яго звяно было пад’емным), перакі-
нуты цераз вадзяны роў (ла 50 м) вёў у
мураваную 4-ярусную браму замка з
праездам у 1-м ярусе. На 2-м ярусе бра
мы размяшчаліся механізм пад ему мос-
та, які «ўзволзіўся» двума ланцуга.мі, і
пал’ёмшк ахоўнай жал засцерагалыіай
краты — герсы. Тут жа былі банншы
для ручной агнястрэльнай зброі З-і
ярус меў выгляд баявой пляцоўкі, эас
лоненай парапетам з зубцамі, адкуль
прастрэльвалі найбліжэйшыя подступы
да брамы. 4 ы паверх — фактычна
стройная звужаная вежачка, дзе былі
гадзіннік, назіральны вартавы пост і
«ратны звон», у які званілі ў выпадку
небяспекі Вянчала браму «банька» з
жалезным «ветранікам» (флюгерам)
Насупраць уваходу стаяў мураваны
2 павярховы П падобны ў плане палац.
крыты дахоўкай Будынак амаль цалкам
быў закрыты ад абстрэлаў высокімі кур
цінамі-вежамі і бастыёнамі На замка
вым лвары, злева ал увахолнай брамы.
428
ЛЯХАВІЦКІ
размяшчаўся 1-павярховы мураваны ар-
сенал, справа — патаемны хол з замка,
які выкарыстоўвалі для раптоўных вы
лазак іарнізона і ўдараў па прапіўніку з
тылу. Уздоўж курпін і на дзядзшцы
шчыльна стаялі драўляныя будынкі
службаў і казармаў. Меліся студні. Л.з.
адносіўся да адной з малыфікацый но-
ваітальянскай фартыфікацыйнай сістэ-
мы, пашыранай у Еўропе ў канцы 16 ст.
Ен лічыўся самым моцным з палобных
збудаванняў ва ўсёй Рэчы Паспалітай
Тут часта размяшчаўся наёмны гарні-
зон, якому дапамагала гар. апалчэнне і
навакольная шляхта. Паволле швентара
Л.з. (складзены 26.2.1658 гетманскімі
камісарамі С.Нямцэвічам і А.Масеві-
чам) замак меў на узбраенні ў асн на-
вейшыя гарматы. Большасць з іх былі
адліты ў пач 17 ст. ў людвісарнях Хад-
кевіча і Сапсгі. У адпаведнасці з тага-
часнымі традыцыямі і звычаямі кожная
гармата мела назву, герб гаспадара і вы
яву істоты, імем якой назвалі гармату
Не выключана, што асобныя гарматы
былі адліты ў Ляхавічах. На замкавых
валах стаяла 31 іармата У арсенале бы-
лі 2 невял. шмыгаўншы. 51 гакаўніца,
мушкеты звычайныя і цяжкія мушкеты-
«кабылы», стрэльбы-«янычаркі», больш
за 3 тыс. ядраў рознага калібру, муш
кетныя кулі, шрот, даспехі-«зброі» на
141 чал , 551 шлем шышак, коп’і і інш
Горад Ляхавічы быў абнесены лраўля
ным парканам, каля сцен якога выраслі
пасады і слаболы. У часы ваен. ліхалец
цяў яны цярпелі болей за ўсё
Зімой 1595—96 замак беспаспяхова
Аблога Ляхааіцкага замка 3 іравюры 17 ст
Ляхавіцкі замак Рэканструкцыя паводле гра-
вюры 17 ст
штурмавалі казацкія загоны С.Налівайкі
і М.Шавулы. У 1648—-54 Ляхавічы
тройчы беспаспяхова асаджалі паўстан-
пы-сяляне і ўкр казакі. У разгар вайны
Расн з Рэччу Паспалітай 1654—67 (ка-
нец жн. — пач. вер. 1655) войскі рус.
ваяводы А М Лрубяцкога «... захолнлн к
городу Ляховнчм, м посады н слоболы
оксло Ляховнч пожглн, которых лнтов-
скнх (тугэйшых жыхароў — рэд ) людей
засталн в посаде м слободах, тех побнлн
н языков понмалн» Аднак узяць замак
Грубяцкой не змог Л з. псражыў чарго-
вую аблоіу вясной 1660, калі войскі ва
яводы І.А.Хаванскага, якія адыходзілі
з-пад Брэста, аблажылі горад і замак 20
і 23 сак ваявола двойчы пасылаў на пе-
рагаворы дэлегацыю з дваран і палкоў-
нікаў, као ляхавіцкія сядзельцы «горад
Ляхавічы без крыві здалі». Аднак ка-
мендант ІОдыцкі з гарнізонам і жыхары
горада 1 ваколш на перагаворы не пай-
шлі. Пасля няўдалых спроб перагавораў
абодва бакі пачалі ўзмоцнена рыхтавац-
ца да штурму Прафесіянальных войск
тут было мала. Гэта ў асн. была шля
хецкая коннша ў 200 шабель, якая па-
дзялялася на 5 харугваў палк. Аскіркі,
харунжых Ю.Корсака, Т.Храпавіцкага,
Гадлеўскага і Кошкі. Другі конны полк
у 390 шабель (6 харугваў) узначальваў
Ф.Слонскі. Асн. масу абаронцаў (каля
3,5 тыс. чал ) складалі жыхары горада і
«мужмкн сбежь» У замку тады было 37
гармат калібрам 20—30 фунтаў, шмат
пораху і ядраў, запас хлеба на год абло-
п Абаронцам процістаяла значнае вой-
ска: па 2 Пскоўскія і Наўгаролскія пры-
казы стральцоў агульнай колькасцю 2
тыс. чал Кожны прыказ падзяляўся на
10 харугваў па 50 чал. Былі таксама 3
рэйтарскія палю (1,8 тыс чал ), 4 палкі
пяхоты «пераюдчыкаў» (2082 чал.). Паз-
ней да аблогі далучана харугва ў 100 ся-
лян. Усяго ў аблозе і штурмах Л.з. ў
сак 1660 удзельнічала 7 тысячнае вой-
ска. 26.3.1660, *за полчаса ло свету»,
пачаўся штурм Пасля няўдалага штур-
му паміж праціўнікамі завязалася ар-
тыл. дуэль Замкавая артылерыя, якая
не мела недахопу ў ядрах і пораху, вяла
бамбардзіроўку вайсковых табараў аса-
джаючых. Усяго ў кашіы мая пал Ляха-
вічамі стаяла армія бо.чып за 11 тыс.
чал На палыходзе былі яшчз 2 тысячы.
Частку войск Хаванскі паслаў на аблогу
Нясвіжа, а з астатнімі пачаў рыхтавацца
да генеральнаіа штурму Л з , які албыў-
ся 24.5.1660 Паводле дакументаў,
агульная страта войск ваяводы склала
каля 2 тыс. чалавек. Але над арміяй Ха-
ванскага навісла небяспека: моцная
групоўка польска-літ.-бел. шляхецкага
войска пад кіраўнштвам П.Сапсгі,
С.Чарнецкага, Палубінскага і Кміпіча
ішла на выручку Л.з. Хаванскі з боль-
шай часткай свайго войска рушыў ёй
насустрач. 18 6 1660 каля в Палонка (за
40 вёрст ад Ляхавіч) адбылася бітва, у
якой Хаванскі пацярпеў паражэнне і
стаў спешна адступаць да ІІолацка.
Рэшткі яго войск пад Ляхавічамі знялі
асаду і, кінуўшы абоз, рушылі следам. У
час Паўн вайны 1700—21 швелскі ка-
роль Карл XII загадаў адкінуць рус
войскі Пятра I ал Ляхавіч і паслаў тулы
атрад палк Траўтфэтэра. Аблога Л.з за-
цягнулася на месяцы. У сак. 1706 на да-
памогу Траўтфэтэру прыйшоў паўтара-
тысячны атрад конніцы барона Кройца
Толькі 9 5.1706 пасля амаль паўтадовай
аблогі, калі скончыліся харчы і порах
гарнізон з 1360 казакоў пасля працягла-
га штурму вымушаны быў здаць замак
Шведы разбурылі ўмацаванні замка і
фарны касцел У 1709 замак з рус. гар-
нізонам двойчы быў у аблозе войск
польскага караля Ляшчынскага. Пад-
трыманы 2-тысячным войскам Пятра I,
сюды ўвайшоў атрад Р Апнскага
12 4.1709, пасля кароткага бою з вой-
скам саюзнгка Карла XII АСапсгі,
Агінскі вымушаны быў адступіць Да
1775 -Іяхавічы разам са славутай «фар-
тэцыяй» надежаді віленскаму біскупу
I Масальскаму У тым жа годзе сейм
Рэчы Паспалітай спец. настановай пе-
равёў горад ва ўласнасць дзяржавы Па
водле 2-га палзелу Рэчы Паспалітай
(1793) Ляхавічы адыінлі да Рас. імпсрыі
Легендарны замак быў у паўразбураным
стане і паступова руйнавауся Археал
даследаванні Л.з праводзіў М .М Чар
няўскі (1986).
Літ. Акгы Московского государства
СПб, 1901 Т 3. С 64—66, Мальцев
АІІ Россвя м Бслоруссмя в середнне XVII в
М 1974. С. 122—123, Ткачоў МА, Ця
р о х і н С Ф Ляхавіцкая фартэцыя // Пом-
ііікі псторыі і куіьтуры Беларусі 1973 № 1,
Грмцкевнч АП Частновладельческнс
города Беюруссмн в XVI—XVIII вв Мн
1975 С 151 209, Памяць Гіст дакум. хроні-
ка Ляхавіцкага р-на. Мн , 1989 С 77—81.
Міхась Ткачоў
ЛЯХАВІЦКІ РАЁН. Размешчаны на
ПнУ Брэсцкан вобл Пл. 1,3 тыс км2,
нас. 38,7 тыс чал. (1997) Цэнтр — г.
Ляхавічы Паверхня ўзпірыста-раўнін-
ная на Пн у межах Капыльскай грады,
у сярэдняй ч — на Баранавіцкай і
Клецкай раўнінах, на Пд — у межах
ГІрыпяцкага Патесся Рака Шчара з
прытокамі Мышанка. Ліннянка, Ведзь-
ма, на Пл прытокі Прыпяш — Ьобрык
1 ы і Цна часткова Вытанашчанскае
воз ІІад лесам 37% тэр раёна. Прахо
дзяць чыіункі Баранавічы—Лунінен і
Баранавічы—Слунк, аўтадароіа Івацэві
чы—Слуцк
Утвораны 15 1.1940 у складзе Барана-
вшкай вобласш. 12 10 1940 падзелены
на 18 сельсаветаў: Атьхоўскі, Востраў-
скі Дараўскі. Жарабковіцкі, Крыво-
шынскі, Куршынавшкі, Ліпскі, Ляха-
вшкі, Мадагарадзішчанскі. Мядзведзш-
кі, Навасёлкаўскі, Падлескі, Пал язаў-
лянскі, Перахрэсцкі, Сваятыцкі,
Тадьмінавіцкі, Федзюкоўскі Цыганскі.
У пачатку Вял Айч вайны 24—
25 6 1941 у раёне Ляхавіч баі з фаш.
войскамі вялі часці 55-й стралк. лывізіі.
У канцы чэрв. 1941 Л р. акупіраваны
ням. -фаш захопнікамі, якія на тэр. ра-
ена правялі карныя апсраныі *Балотная
тхаманіса», *Русалк.а», *Цёплы вецер»,
знішчылі 240 мірных жыхароў. разам з
жыхарамі спалілі в. Залужжа, Навасёл
кі, Свяціца Барацьбу з акупантамі вялі
партыз брыгады 19 я імя Молатава і
2 я імя Ірызадубаван атрады імя Кіра
ва, «Сокалы», 1.11 Топкіна, «Запарож-
цы», партыз. злучэнне Чорнага (1 М.Ба-
наў), дзейнічалі Ляхавшкія падп РК
КГ1(б)Б і ЛКСМБ. выдавалася палп. іа-
зета «Савепкі патрыёт» Л р вызвалены
ў пач. лшеня 1944 войскамі 1-га Бел
фроіггу ў ходзе наступлсння на Барана-
віцка-Брэсцкім напрамку.
3 8.1.1954 у складзе Ьрэсцкай вобл
4 10 1957 да раена лалучаны Гуцкі і Ту-
хавшкі с/с Быценскага р-на На
1 1.1997 у раёне 124 нас пункты, 11
сельсаветаў: Атьхоўскі. Востраўскі, Ган
чароўскі, Жарабковшкі, Конькаўскі,
Крывошынскі, Куршынавіцкі, Малага-
радзішчанскі, Наваселкаўскі, Начаўскі,
Падлескі Працуюць ільнозавод (в. За-
двор’е), торфабрыкетны з-д «Ляхавгцкі»
(в. Тухавічы), раённае вытв. аб’яднанне
«Селыасхімія» (в Каранеўшчына) У
раёне 16 калгасаў, 3 саўгасы. 16 сярэд-
ніх, 4 базавыя, 6 пач школ і 3 школы-
садкі, 3 участковыя і псіхіятрычная
бальніцы (в Крывошын), 5 урачэбных
амбулаторый, 23 фельчарска-акушэр-
скія пункты, 43 клубныя і 37 бібліятэч-
ных устаноў, 25 аддз сувязі Выдаецца
газ. «Ляхавіцкі веснік». Археал помнікі:
стаянка эпохі мезалпу і бронзавага веку
ў в. Задвор’е, Залужжа, Ліпск, гарадзі-
шча 10—13 ст у в Набярэжная. Ьрац-
кія магілы сав. воінаў і партызан у вёс-
ках Грушаўка, Дарава, Завінне, Крыво-
шын, Наваселкі, Падлессе Маплы ах
вяр фашызму ў в. Альхоўцы,
Жарабковічы, Жарскія, Крывошын,
Ліпск. ІІомнікг. партызанам у в. Свяці-
ца і Залужжа, землякам, якія запнулі ў
Вял. Айч. вайну, у в. Залужжа, Навасёл-
кі, Ураджайная Куріан Славы ў гонар
сав. воінаў каля в. Мінічы. Помнікі ар-
хітэктуры Пакроўская царква (1670) у
в Крывошын, Святадухаўская царква
(2-я пал 18 ст) у в. Падлессе, Петра-
паўлаўскі касцёл (1908) у в Мядзведзі-
ЛЯХАВІЧЫ Л
чы, сядзіба і капліца (2 я пал. 18 —
пач. 20 ст.) у в Грушаўка, сядзіба
(1810—15) у в. Нача, паркі ў в. Савейкі
і Сваятычы, сялзіба і парк у в Ура
джайная (усе 2-я пал. 18 ст.), сядзіба і
парк (19 ст.) у в. Флср’янова
Літ.: Свод памятннков нсторнн в культуры
Белорусснк Брестская обл Мн 1990, Па-
мяць Гіст.-дакум хроніка Ляхавшката р на
Мн., 1989.
ЛЯХАВІЧЫ, горад, цэнтр Ляхавіцкага
р-на Брэсцкай вобл На р Ведзьма
Чыг. ст на лініі Баранавічы—Лунінец,
на шашы Ьрэст—Русінавічы. За 225 км
на ПнУ ад Брэста, 12,5 тыс. ж (1997)
У крыніцах вядомы з 15 ст. як цэнтр
Ляхавіцкай воласці (маёнтка). У 1 й
пал. 16 ст. належалі Гаштольдам. 3 1551
уладанне вял. кн Жыгімонта Аўгуста 3
1572 уладанне Я.Е.Хддкевіча і яго на-
шчадкаў, якія з канца 16 ст сталі наз
♦ ррафы на Ляхавічах». У 1635 праз ды-
настычны шлюб перайшлі да Сапсгаў
У канцы 16 ст. пабудаваны Ляхавіцкі за
ЛЯХІ
мак. У 17 ст. мястэчка, у 1636 — 215
дымоў. 3 1760 уладанне Масальскіх.
Уваходзілі ў Наваірудскі, з 1791 — у
Случарэцкі пав. Навагрудскага ваяв. 3
1793 у Рас. імперыі. 3 1797 цэнтр Ляха-
віцкай вол. Слуцкага пав. Мінскай губ.
Перададзены вял. гетману літ. С.Каса-
коўскаму (у 19 ст. заставаліся ў ленным
уладанні Касакоўскіх). У 1880-я г. праз
Л. пракладзены ўчастак Палескай чыг.
Баранавічы—Лунінец. У 1897 мястэчка,
5016 ж., каля 150 двароў, школа, баль-
ніца, царква, ганчарныя майстэрні, 30
крам, вінакурны з-д, 3 кірмашы на год.
3 1915 у прыфрантавой паласе
18.2.1918 акупіраваны герм. войскамі.
Пасля выгнання акупантаў у снеж. таго
ж года створаны рэўком (старпіыня
Я.М.Шклянік). 17.4.1919 захоплены
поньскімі войскамі, у ліп. 1920 вызвале-
ны Чырв. Арміяй. 3 1921 у складзе
Польшчы, горад у Баранавіцкім пав.
Навагрудскага ваяв. 3 1939 у БССР, у
Баранавіцкай вобл., 5,1 тыс. ж. 3 1940
цэнтр раёна. У Вял. Айч. вайну з
26.6.1941 да 6.7.1944 акупіраваны ням,-
фаш. захопнікамі, якія ў горадзе і раёне
знішчылі 4983 чал. 3 1954 у Брэсцкай
вобл. У 1959 — 4,5 тыс. ж. Прадпрысм-
ствы: з-ды металапластмас і жалсза-бе-
тонных вырабаў, кансервавы і малочны;
с.-г. тэхнікум, 3 сярэднія, спарт. і муз.
школы. раённы вытворча-вучэбны кам-
бінат, Дом творчасці школьнікаў, 4 дзі-
цячыя сады, 2 дамы культуры, 3 б-кі.
Бальніца, паліклініка. Царква, касцёл,
дом малітвы хрысціян веры евангельс-
кай. 2 брацкія магілы сав. воінаў і пар-
тызан. 2 магілы сав. грамадзян яўр. на-
цыянальнасці — ахвяр фашызму. Радзі-
ма бел. пісьмснніка і грамадскага дзея-
ча Ф.Еўлашоўскага (1546—1604).
Літ.: Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ляха-
віцкага р-на. Мн., 1989. С. 29—61.
ЛЯХІ, старажытная назва палякаў усх.
славянамі. Вядома з 11 ст. Паходзіць ад
стараж.-слав. этноніма «лендзяне» (ад
слова «ляда» — неапрацаванае полс),
які сустракаецца ў крыніцах 9—10 ст.
Даследчыкі лакалізуюць гэту племян-
ную групоўку на тэр. Польшчы ў басей-
не Варты і атаясамліваюць іх з польск.
палянамі (ад іх паходзіць этнонім «па-
лякі») або змяшчаюць іх на правабя-
рэжжы верхняй Віслы ці на Валыні. У
сярэдневяковай Беларусі Л. называлі
жыхароў Полынчы, псрасяленцаў з
польск. зямель і жыхароў Беларусі, пэў-
ным чынам звязанымі з Польшчай
(гандляроў і інш.); узнік і адпаведны
антрапонім. 3 усх.-слав. моў тэрмін тра-
піў да лггоўцаў («паляк» па-літоўску —
Іепках) і венграў (Іепгуеі), у форме «ле-
хіты» — да палякаў, дзе яго бытаванню
паспрыяла легснда пра родапачынальні-
ка палякаў Леха. Ад этноніма або ан-
трапоніма «Л.» паходзяць назвы вёсак у
Вілейскім, Віцсбскім, Мінскім, Нясвіж-
скім, Пружанскім, Ушацкім, Чэрыкаў-
скім і інш. раёнах. Валерый Пазднякоў.
ЛЯХбвіЧ Фелікс Юзафавіч (22.1.1804,
мяст. Высока-Літоўск Брэсцкага пав.
Гродзенскай губ., цяпер г. Высокае Ка-
мянецкага р-на — 3.12.1878), удзельнік
рэв. руху 1-й пал. 19 ст. Вучыўся ў Бе-
ластоцкай (1818—20), скончыў Свіс-
лацкую гімназіі (1824). Пад уплывам
М.Рукевіча заснаваў і кіраваў тайнымі
вучнёўскімі т-вамі «Заране» філарэцкага
кірунку — напачатку ў Беластоку (1820,
першапач. назва «Згодныя сябры»), по
тым у Свіслачы (1822). У час арганіза-
цыі т-ва «Ваенныя сябры» выступіў суп-
раць падпарадкавання яму т-ваў «Зара-
не». У 1826 арыштаваны, пасля 6-ме-
сячнага зняволення ў Бабруйскай
крэпасці высланы ў 42-і егерскі полк
Каўказскага асобнага корпуса. Удзель-
нічаў у руска турэцкай вайне 1828—29 і
ў Каўказскай вайне 1817—64. 3 1842 у
адстаўцы, жыў на Валыні. Выконваў
абавязкі акцызнага наглядальніка Оў-
руцкага пав.
Літ.: К а т і гі $ к і А. Роккіе гв/іцгкі
тіодгіе/у (1804—1831). УУагехачуа, 1963;
Шолковяч С. О тайных обіцествах в
учебных заведеннях Северо-Западного края...
Вяльна, 1840; Сгегорзкі 1. Таіпс г\уцгкі
тіодгіе/у (ртпагіііт ЬіаІоМоскіе^о. ісЬ
дгіаіаіпоігі і декоікрігасіа м. ІаІасЬ 1821—1826
// Віаіойоссгугпа. 1988. № 1(9).
Вячаслаў Шеед.
ЛЯЦЕЦКІ Іван Ціханавіч
[11 (23).3.1899, в. Задор'е Барысаўскага
пав. Мінскай губ., цяпер у Лагойскім
р-не — 1981], генерал-маёр танкавых
войск (1945). Скончыў Ваен. акадэмію
імя Фрунзс (1932). 3 1917 у Чырв. гвар-
дыі, з 1918 у Чырв. Арміі. Удзельнік
ірамадз. вайны, баёў пад Псковам і Ца-
рыцынам. 3 1940 выкладчык ваен. ака-
дэміі імя Фрунзе. У Вял. Айч. вайну з
дют. 1944 на Паўд.-Зах., 2-м Укр., 3-м і
1-м Бел. франтах: нач. штаба танк. кор-
пуса, нач. апсратыўнага аддзела штаба
танк. арміі. Удзельнік вызвалення Бела-
русі, Румыніі, Польшчы, штурму Берлі-
на. Да 1954 на адказных пасадах у Сав.
Арміі.
ЛЯЦКІЯ, шляхецкі род уласнага герба
«Цмок» у ВКЛ. Найб. вядомыя:
Іван Васілевіч (1480 ? —
пасля 1542). Паходзіў ад маскоўскага
баярына Андрэя Кабылы. Яго бацька
Васіль Захаравіч Л. (Захар’ін), брат
Юрыя Захаравіча — родапачынальніка
дынастыі Раманавых, валодаў Ляцкім
пагостам у Шалонскай пяціне (адсюль
прозвішча). У 1516 удзельнічаў у аблозе
Віцебска, у кастр. 1517 разам з Ф.В.Це-
ляпнёвым-Абаленскім разбіў войска
К.Астрожскаіа пад Апочкай, у 1522 кі-
раваў адбіццём ад Каломны крымскіх
татар. У 1526 узведзены ў чын акольні-
чага, у канііы 1526 пассл у ВКЛ, дамог-
ся заключэння 28.2.1527 6-гадовага пе-
рамір’я. Пасля смерці Васіля ПІ, вера-
годна, удзельнік групоўкі М.Глінскага,
якая выступала за збліжэнне з ВКЛ і
пашырэнне правоў рас. баярства на
ўзор ВКЛ. Трапіў у апалу да рэгентшы
А.Глінскай і яс фаварыта І.Ф.Целяпнё-
ва-Абалснскага. 3 пачаткам вайны Мас-
коўскай дзяржавы з Вялікім княствам
Літоўскім 1534—37 перабег на бок ВКЛ
разам з сынам (Рыгорам ?) і каломен-
скім ваяводам С.Ф.Бельскім (жн. 1534).
Некат. час быў у зняволенні, пасля слу-
жыў нры велікакняжацкім двары ў
Вільні, атрымаў ад Жыгімонта 1 Староіа
маёнткі Высокі Двор у Трокскім пав. і
Жалудок у Лідскім пав. Каля 1537 з іні-
цыятывы гданьскага сенатара І.Копе
пачаў сумесную працу з гравёрам і кар-
тографам А.Відам (гл. Вед А.) па ства-
рэнні карты Маскоўскай дзяржавы,
т.зв. «карты Віда—Ляцкага» (1-е
выд. — Аптверпен, 1542; 2-е выд. —
Вільня, 1555), пры гэтым, магчыма, ка-
рыстаўся картаграфічнымі матэрыяламі,
вывезенымі з Масквы. Гэта карта —
першы картаграфічны твор, зроблены
на тэр. ВКЛ. 3 бел. гарадоў на ёй па-
значаны Гомель, Крычаў, Орша, Ві-
цебск, Полацк; тэрмін «Белая Русь»
ужыты як сінонім Маскоўскай дзяржа-
вы. Змешчаная на эксплікацыі прадмо-
ва — першы бел. свецкі друкаваны
тэкст. Карта была наслана вядомым еў-
рап. вучоным С.Мюнстэру, С.Гербер-
штэйну і інш., шго значна паўплывала
на фарміраванне зах.-еўрап. уяўленняў
пра геаграфію Усх. Еўропы.
Тэадор (? — вер. 1611), унук (?)
Івана Васілевіча, ротмістр войска ВКЛ,
пісар польны (1601—11). У малалссці
вандраваў па Францыі, Германіі, Італіі,
Мальце, Нідэрландах. Адзін з першых
алхімікаў ВКЛ (у 1589 у І’ыме спрабаваў
ператварыць медзь у серабро). Удзель-
нік вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй
1600—29, Кірхгольмскай бітвы 1605.
Ян Адьфонс (?—1646), сын Тэ-
адора, кашгалян мінскі (1630—34), жа-
мойцкі (1634—43), староста генеральны
жамойцкі (1643—46). Вучыўся ў Паду-
анскім ун-це, удзельнічаў у войнах са
Швецыяй, Турцыяй, Расіяй.
Тэадор Аляксандр (?—
1683). сын Яна Альфонса, падстолі
ВКЛ (1653—54), маршалак надворны
(1654—83).
Літ.: Атлас географнческях открытяй в
Сябярн н в Севсро-Западной Амернке
ХУІІ—XVIII вв. М., 1964; Рыбаков Б.А
Русскне карты Московнм XV — начада XVI
в. М., 1974; Звмнн А.А Форммрованне
боярской арнстократмн в Россня во второй
половмнс XV — псрвой третн XVI в. М.,
1988; Герберштейн С. Запнскн о Мос-
ковмн. М., 1988; МісЬом.' Н. Апіоп \Уіе<1,
еіп Ііап/ірег КаПо^гарЬ де5 16. ІаЬгЬшідегіь
НатЬшв, 1905; Хчхоіігіікі Р. Ма)5іапгу
іміескі дтк Ьіаіопіхкі (Ап№еіріа, 1542 г.) //
Зіагіа Огіепіа1І5. 1968. № 3. Алесь Белы
ЛЯЧЫЦКІ Платон Аляксеевіч
.[18(30).11.1856, Гродзенская губ. —
18.2.1923], расійскі васнны дзеяч. Гене-
рал ад інфантэрыі (1913). Скончыў Вар-
шаўскае пях. юнкерскае вучылішча
(1879). У рус.-японскую вайну 1904—05
камандзір 24-га Усх.-Сібірскага стралк.
палка, за баявыя заслугі залічаны ў сві-
ту яго вялікасці. Пасля вайны каманда-
ваў брыгадай, дывізіяй, корпусам. 3
1910 камаццуючы войскамі Прыамур-
скай ваен. акругі. У 1-ю сусв. вайну ка-
мандуючы 9-й арміяй Паўд.-Зах. фрон-
ту, якая ў ходзе майскага наступлення
1916 разграміла 7-ю аўстра-венгерскую
армію ў Букавіне. 11.3.1917 прызначаны
камандуючым Зах. фронтам, але
7.5.1917 па ўласнай просьбе звольнены
з пасалы. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917
служыў у Чырв. Арміі як ваен спецыя-
лісг пры нгтабе Петраградскай ваен. ак
ругі. Юрый Іваноў.
ЛЯШЧЫНСКІ Ддам Браніслававіч (н.
24.12.1920, в. Якубавічы Нясвіжскага
пав., цяпер Капыльскага р-на), Герой
Сав. Саюза (1944). Скончыў паскора-
ныя курсы Чкалаўскага танк. вучылі-
шча (1942), 2-га Кіеўскага артыл. вучы
лішча (1943). Варонежскі с.-г. ін-т
(1957). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах.,
Варонежскім, 1-м Укр. франтах, улзель-
нік абарончых баёў на Беларусі, Мас-
коўскай бітвы, вызвалення Украіны.
Камацдзір батарэі самаходнага артыл.
палка лейт. Л вызначыўся ў кастр. 1943
у час прарыву абароны ворага на пра-
вым беразс Днянра: пад яго каманда-
ваннем экіпаж самаходнай гарматы зні-
шчыў 2 процітанк. гарматы, 4 кулямё-
ты, 6 дзогаў, амаль роту ворага. Калі
яго гармата была падбіта, паранены Л.
працягваў бой гранатамі і аўтаматным
агнём. Да 1948 у Сав. Арміі, маёр.
ЛЯШЧЫНСКІ Станіслаў (20.10.1677,
Львоў — 23.3.1766), кароль польскі і
вял. кн. літоўскі [1704—09, 1733], гл.
Станіслаў Ляшчынскі.
ЛЯШЧЭВІЧ Антон Янавіч [18(30). 1890,
в. Абрамаўшчына Свянцянскага пав.
Віленскай іуб., цяпер Смаргонскі
р-н — 17.2.1943], бел. рымска-каталіцкі
святар. Скончыў Пецярбургскую духоў-
ную семінарыю (1913). У 1914 насвячо-
ны ў ксяндза. Да 1937 служыў на духоў-
ных пасадах у Іркуцку, Чыце, Харбіне.
У 1939 уступіў у орлэн марыянаў і накі-
раваны ў Друйскі кляштар айцоў марыя-
наў на пасаду аканома. У 1941—43 слу-
жыў ксяндзом на акупіраванай тэр. Ві-
цебскай вобл. У час карнай аперацыі
ням.-фаш. захопнікаў супрапь партызан
спалены разам са сваімі вернікамі ў в.
Росіца (Верхнядзвінскі р-н).
Літ.-. В у к о » і с г 1. М$схсппісу г Воьісу.
УУагегам'а, 1993. Янка Траццяк.
ляшчэня
ЛЯШЧЭНЯ Савелій Канстанцінавіч
[8(21),1.1903, в. Жывунь Рэчыцкага пав.
Мінскай губ., цяпер Любанскі р-н —
11.10.1990], адзін з арганізатараў і кіраў
нікоў патрыятычнага падполля і партыз.
руху на тэр. Мінскай і Палескай абл. у
Вял. Айч. вайну. Скончыў Маскоўскі
ін-т сталі (1935). 3 1940 заг. аддзела
Стаўбцоўскага райкома, з чэрв. 1941 2-і
сакратар Лідскага гаркома КП(б)Б. У
ліп. 1941 накіраваны ЦК КП(б)Б у тыл
ворага для арганізацыі партыз. руху ў
Мінскай вобл.: інструктар Мінскага
падп. абкома КП(б)Б, у студз.—жн
1943 камісар 37-й партыз. брыгады імя
А.Пархоменкі, потым сакратар Мінска-
га падп. гаркома КП(б)Б. У 1944—61 на
парт. рабоце ў Мінску. Канд. у чл. ЦК
КП(б)Б у 1949—52, чл. Рэвіз. камісіі
КПБ у 1952—54. Аўтар кн. «3 паролем
гаркома» (2-е выд., 1988).
СПІС КАРТ
Калінкавіцка-Мазырская аперацыя 8 сту-
дзеня — 8 лютага 1944 г.
Калінкавіцкі раён
Каменны век на тэрыторыі Беларусі
Камянсцкі раён
Капыльскі раён
Кармянскі раён
Карэліцкі раён
Касцкжовіцкі раён
Старажытныя эемлі Беларусі ў 11—13 стст.
Кіеўскае ваяводства ў канцы XVI ст. (Фра-
гмснт)
Кіраўскі раён
Клецкі раён
Клімавіцкі навег у 2-й палове XIX ст.
Клімавіцкі раён
Клічаўскі раён
Клясціцкія баі 1812 г.
Кобрынскі павет у 2-й палове XIX ст.
Кобрынскі расн
Копыскі павет у 1802—1861 гг
Краснапольскі раён
Крупскі раён
Крывічы
Крычаўская воласць у XVII—XVIЦ стст.
Крычаўскі раён
Лагойскі раён
Лельчыцкі раён
Лепельскі павет у канцы XVIII — пачатку
XIX ст.
Лепельскі павет у 2-й палове XIX ст.
Лепельскі раён
Лёзненскі раён
Ліда паводле плана канца XVIII ст.
Лідскі павет у канцы XVI ст.
Лідскі павет у 2-й паловс XIX ст.
Лідскі раён
Лоеўскі раён
Лунінецкі раён
Любанскі раён
Любашанская воласць (староства) у XVIII ст.
Люблін-Брэсцкая апсрацыя 18 лшеня — 2
жніўня 1944 г.
Ляхавіцкі раён
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА,
ЯКІЯ ЎДЗЕЛЬНІЧАЛІ Ў ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ
4-га ТОМА «ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ»
Навукова-галіновая рэдакцыя гісторыі Беларусі
Заг. рэдакцыі кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч, вядучы навуковы рэдактар
А.В.Скараход, навуковыя рэдактары: кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў,
М.І.Аўсяная, Ю.В.Бажэнаў, В.В.Гусева, Д.М.Чаркасаў; рэдактар Т.Г.Кляўко.
Рэдакцыя навуковага і літарзгурнага кантролю
Заг. рэдакцыі І.П.Хаўратовіч, вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, Е.П.Феш
чанка; навуковыя рэдактары Г.Т.Глушчанка, Н.К.Мазоўка, М.А.Маўзон, М.В.Пят-
роўская.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў
Заг. рэдакцыі А.М.Хількевіч, мастацкі рэдактар І.В.Каранкевіч, рэдактар В.М.Вера-
ценнікава. Картографы: вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова, навуковыя рэдакта-
ры Л.У.Белякова, В.Ф.Надзененка.
У томе змешчаны фотаздымкі Г.М.Бажанкова, В.У.Харчанкі, архіва БелЭн, Нацыя-
нальнага музея гісторыі і культуры Беларусі, Беларускага дзяржаўнага архіва
кінафотафонадакументаў, Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь, Беларускага
дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і .мастацтва, БелТА.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 4. Кадэты — Ляш-
Э68 чэня / Бсларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г.П.Пашкоў (галоўны рэд.) і
інш.; Маст. Э.Э.Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — 432 с.: іл.
І8В\' 985-11-0041-2.
Шматтомная энцыклапедыя на ўзроўні дасягненняў сучаснай навукі адлюстроўвае шматвяко-
вы шлях беларускага народа ад сівой даўніны да нашых дзён. Акрамя артыкулаў аб палітыч-
ных, грамадскіх і ваенных падзеях змешчаны матэрыялы аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным
падзеле, стане эканомікі, кулі.туры, навукі і тэхнікі на розных этапах гісторыі. Біяграфічныя
артыкульі расказваюць пра гістарычных асоб і іх радаводы. Важнае месца ў выданні займаюць
геральдыка, нумізматыка, генсалогія і гістарычная картаграфія. Шырока асвятляецца жыішё
беларускай эміграцыі розных часоў і шэраг іншых тэм. Энцыклапедыя ілюстравана каляро-
вымі і чорна-белымі здымкамі, малюнкамі, картамі.
9470600000 — 028
Э------------------ 4—97
М 318(03) — 97
ББК 63.3(4Бен)я2
Даведачнае выданне
ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ
Том 4
Мастак Э.Э.Жакевіч
Мастацкі рэдактар І.В.Каранкевіч
Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.ПІэвель
Карэктары: В І.Багдановіч, А.М.Барысава,
А.В.Семенчукова, Т.П.Шыпінская
Падрыхтоўка арыгінал-макета: С.А.Макаёнак (заг. рэдакцыі).
С.А.Быткоўская, І.У.Грыцэль, Г.А.Гурбо,
А.У.Гурыновіч. Н.М.Зубкевіч, І.М.Кузьмянкова
Падпісана да Друку з арыгінал-макета 08.08.97. Фармат 84 X 108*/16- Папсра афсетная
Друк афсетны. Гарнітура гып Таймс. Ум. друк. аркушаў 45,36. Ум. фарб.-адб. 184,8.
Ул.-выд. арк. 84,77. Заказ 2. Тыраж 10000 экз.
Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі Дзяржаўнага камітэта
Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцзнзія ЛВ № 10. Рэспубліка Беларусь. 220072, г. Мінск,
вул. Ф.Скарыны, 15а.
Мінская фабрыка каляровага друку. Рэспубліка Беларусь, 22002.4, г. Мінск. вул. Каржа-
нсўскага, 20.
энцыкллпедыя
ПСТОРЫІ
БбЛАРУСІ
4