/
Text
MARIA JANICKA
PRZYRODA
DLA KLASY V
WARSZAWA
vW'NICTWA SZKOLNE i PEDAGOGICZNE
WSTĘP
Wszystko. co nas otacza — to przymada Składają -»ę na mą uty-
ty żywe — jak rośliny, zwierzęta, oraz ciała nie żywione — jak woda,
powietrze, piasek, glina, kamienie i rożne b< gactwa mineralne. Zja-
wiska przyrodnicze zachodzące w skorupie ziemskiej, w atmosferze
i poza mą, jak kruszenie się skał, wiatry, opady, i promieniowanie
Słońca wywierają zasadniczy wpływ na istoty żywe.
W glebie, w wodzie, w powietrzu r wn»eż zachodzą głębokie
zmiany wskutek tego, że istoty żywe odżywiają • ię oddychają i wy-
dalają ze swego organizmu to, co jest im niepotrzebne.
\ajwiększy wpływ na przyrodę ma człowiek, którego działalność
najbardziej zmienia oblicze Ziemi.
Człowiek potrafi podporządkować sobie przsrodę w znacznym
stopniu L eżem badają przyrodę, chcą poznać dokładnie jej tajemnice.
W ostatnich latach nauka o przyrodzie poczyniła ogromne po-
stępy. Bez przesady możemy pow iedzieć, ze zyj».m\ w przełomowych
czasach Technika i wynalazki rozwijają >ię w bardzo szybkim tempie.
Czlowitk odkrył wiele mc znanych mu dotychczas zjawisk przy-
rodniczych na kuli ziem.- i i poza mą. Być może, dzięki lotom
kosmicznym odważnych kosmonautów poznamy już niedługo przy-
rodę również na innych planetach.
W klasie V poznawać będziemy budowę t życie roślin najczęściej
potykanych u naszym otoczeniu. Będziemy się starali zrozumieć,
jak one ży ją i jak przystosowują «tę do otaczających warunków.
Poznamy tez najpospolitsze ciała wchodzące w skład skorupy ztem-
-kiej, głownie w skład gleby, w której żyją rośliny Ucząc się przy
rody me tylko kpiej poznamy nasze otoczenie, ale zrozumiemy przy-
czyny różnych zjawisk wokół nas.
3
• i 4,-i nrzvrodnicze możemy często w\ korzystywać w ży,
\\ udomosc wykorzystuje je w rolnictwie, technice.
c,u codzienny!. d71cdzinach naszego życia.
medycynie i ' - o przyrodzie, nie mając żadnych okazów
XlCpVAn?nnekcii, nic wykonując doświadczeń, czy nie przt-
przyrodniczy v szkolnej jub w pracowni biologicz-
P‘°* \Xszvn" podręcznikiem do przyrody jest sama przyroda.
P ' ?b«DOŚrcdnie zetknięcia się z nią nasze lekcje staną się dużo
Xw«e, a zdobyte wiadomości - trwalsze. Przygotujmy więc ma-
teriał na pierwsze lekcje.
Ćwiczenie 1
11 Nastawić hodowlę nasion fasoli i gorczycy w wodzie w sposób następu-
iącv. Szklankę obwiązać gazą. Namoczyć w wodzie nasiona, ułożyć na
powierzchni gazy i wstawić do naczynia z wodą. Zakryć wszystko
szkłem. Trzymać w ciepłym pomieszczeniu (rys. la). Później, gdy nasio-
na wy kiełkują i młode rośliny trochę podrosną, można je przesadzić do
doniczek z ziemią i hodować dalej.
i\'V'
1
i i < kiełkowanie nasion: a — na wilgotnej gazie, b — stożek z pszenicą zakryty
Kołpakiem z papieru
2) Nastawić „zieion . . .
pszenicy. Skręcić Itr I l trocnę wilgotnej ziemi wymieszać z ziarnami
listo. Napelmć krJnJt* zpaPleru’ spiąó go szpilką, przyciąć brzeg ko-
Postawić na tale™? p "?Iesz<inlną ziemi i ziarna, trochę ją ubijając
miejscu, w temperatur Trzvmać hodowlę w bardzo ciepłem
siona zaczna po kill <i i , • (PS2en|ca szybko wykiełkuje). Gdy na-
stożek” przynieść doklasy (rys^h)^0’ i 2 3 4 pap‘er się zsunie’ ”zlelony
4
1. Ogólne wiadomości o roślinach
Nauka o roślinach jest nauk.ą bardzo ważną i ciekawą. Pozwala
nam ona poznać życie roślin w ogrodzie, na polu, na łące, w stawie,
w lesie, w górach, a także życie roślin doniczkowych w naszym domu
lub w szkole.
Rośliny stanowią ważny składnik naszego pożywienia i ubrania,
dają nam materiał budulcowy, surowce do wyrobu leków, papieru,
barwników i wielu innych rzeczy. Są one ważnym źródłem naszego
bogactwa. Nic dziwnego, że staramy się rośliny poznać, by zrozumieć
ich życie i wymagania, aby osiągnąć z ich uprawy jak najwięcej ko-
rzyści.
Nauka o roślinach nazywa się botaniką. Jest to dziedzina wie-
dzy bardzo obszerna. Uczeni poznali setki tysięcy gatunków roślin
na całym świecie. Rośliny występują we wszystkich częściach świata,
w najprzeróżniejszych środowiskach. Są takie, które żyją wśród śnie-
gów, inne w gorącym piasku pustyni lub na nagich skałach. Są rośliny
tak małe, że dostrzec je można dopiero przez szkło powiększające.
Są również olbrzymy sięgające setek metrów długości.
W świecie roślin panuje wielka różnorodność. Każda roślina
jest przystosowana do życia w danym środowisku. Właściwości budo-
wy umożliwiają roślinie, w warunkach, w jakich żyje, odżywianie,
oddychanie, wzrost, wydawanie potomstwa, oraz obronę przed wro-
gami.
Przyjrzyjmy się budowie rośliny kwiatowej (rys. 2). Roślina,
podobnie jak zwierzę lub człowiek, jest organizmem zbudowanym
z poszczególnych części, zwanych organami. Każda część rośliny
wykonuje jakąś określoną czynność — podobnie jak narządy czło-
wieka.
Ćwiczenie 2. Obejrzyj w ogrodzie roślinę pomidora. Wskaż część pod-
ziemną rośliny, a więc tę, która stale żyje w ziemi. Wskaż część nad-
ziemną, żyjącą nad powierzchnią ziemi i nazwaną pędem. Wyróżnij
v/ części nadziemnej rośliny łodygę, liście, pączki, kwiaty, owoce, zaś
w części podziemnej — korzeń główny i korzenie boczne (rys. 2).
5
,Ć.
5
ZADANIA
1. Wyróżnij i nazwij części rośliny pokazanej na rys. 3
2. Przyjrzyj się innym roślinom. Czy mają one wszystkie tc części, które
ma pomidor?
3. Które przedmioty w Twoim otoczeniu wy-
konane są z roślin?
4. Wylicz pokarmy przyrządzane z produk-
tów pochodzenia roślinnego.
?
Rys. 3. Lwia paszcza. Na- ę
zwij jej poszczególne części ;’.y
korzeń
2. Budowa korzenia
ćwiczenie 3. Obi zyj młode rośliny fasoli. Opisz, jak są zbudowane.
Obejrr j kerze- downy i korzenie boczne. Popatiz przez lupę na wierzcho-
łek korzeni*. Czy jego kolor jest taki sam, jak kolor reszty korzenia?
Pierwszym organem, który rozwija się w czasie kiełkowania roś-
lin v. jest korzeń. Z małego kiełka stopniowo wyrasta korzeń coraz
dłuzszi i coraz grubszy. Bez względu na to, jak leży kiełkujące na-
sKT.ie. k rżeń zawsze rośnie pionowo w dół Już po kilku dniach
<>d wykiełkowania pojawiają się na tym pierwszym korzeniu,
któn nazwie my głównym, korzenie boczne. Rosną one inaczej
n:z k »rzen główny —są skierowane skrśnie w dół.
K«zdy korzeń przeciska się swoim cienkim stożkowatym końcem
między grudkami ziemi. W pulchnej glebie korzeń ma pracę łatwiej-
szą i rośnie prędzej niż w glebie zbitej. Sam wierzchołek korzenia
jest < -! -:ęty czapeczką (jakby naparstkiem), która chroni korzeń
przed uszkodzeniami.
Przekonajmy się, czy korzeń rośnie jednakowo na całej swojej
długeśa.
Ćwiczenie 4. Na korzeniu młodej, świeżo
wykiełkowanej rośliny fasoli zaznaczyć
tuszem •*. 'dnępach 1-milimetrowych
poprzeczne kreski. Obserwować przez
kilKa dni wzrost korzenia. Czy zaznaczo-
ne odstępy powiększają się jednakowo
podczas wzrostu korzenia (ry s. 4)?
R>«. 4 korzeA ro4n.e jedna_
ko’° na całej avojq dJuguł<i
8
Korzeń wydłuża się tylko w krótkiej części nad czapeczką. Tu
w łaśnie jest jego najrnl d- za < zcść; unc i on i około I cm. Im wyżej,
tym korzeń jest starszy. J>. .11 ob.-tniemy koniec korzenia z czapeczka,
przestanie się on wydłużać Część wierzchołkowa korzenia nakryta
czapeczką nazywa się stożkiem wzrostu.
Korzeń główny rozgałęzia się i tworzą się korzenie boczne, a te
z kolei rozgałęziają się dalej. Powstaje w len sposób cały system ko-
rzeniowy (tab. I).
Ćwiczenie 5. Zbadaj, czy system korzeniowy naszych z: • l ma taki układ,
jak korzenie pomidora, fasoli? Oddziel ostrożnie z „zielonego stożka" parę
roślin. Obejrzyj wiązkę drobnych nitkowatych korzeni.
Fasola ma jeden — grubszy od innych — korzeń główny, który jak
pal wbija się w ziemię. Stąd jego nazwa: korzeń palowy. Zyto, psze-
nica i inne zboża mają korzenie w postaci wiązki jednakowy ch, cienkich
nitek. Są to korzenie wiązkowe (tab. I).
Rys. 5. Młoda roślina fasoli wy-
hodowana w ziemi, zwróć uwagę
na wlośniki
Ćwiczenie 6. Obejrzyj pod lupą korzenie młodej fasoli, którą wyjąłeś ostroż-
nie z ziemi.
Dlaczego cząstki gleby trzymają się mocno na korzonku na pewnej jego
części, niedaleko za stożkiem wzrostu (rys. 51- Obejrzy i dokładnie korzenie
u.skiełkowanej gorczycy i pszenicy. Poszukaj na nich za stożkiem wzrostu
cieniutkich wyrostków.
ę
Rys. 6. Jak rośnie korzeń
Rys. 7. 16-letnia jabłoń wykopana z korzeniami
Powierzchnia młodych korzeni rosnących w ziemi pokrywa się
cienkimi wyrostkami są to wlośniki. Pokrywają one korzeń na prze-
strzeni kilku centymetrów. Żyją kilka dni, później zamierają. Na
rosnącym korzeniu tworzą się niżej nowe wlośniki (rys. 6).
Masa wszystkich korzeni zwykle znacznie przewyższa masę nad-
ziemną rośliny. To, co udaje nam się wyciągnąć z ziemi, gdy wyry-
wamy chwasty, jest bardzo małą częścią systemu korzeniowego.
Szczególnie bogaty system korzeniowy rozwijają drzewa (rys. 7).
Czy wiesz, że...
o u kukurydzy wlośniki są tak drobne, że na powierzchni korzenia, rów-
nej wielkości łebka od szpilki, bywa ich 400,
• korzenie boczne bylicy (pospolitego chwastu) sięgają na 10—20 m
w bok,
• trawa na pustyni Saharze ma korzeń, który sięga do 20 m w głąb
ziemi,
• obliczono łączną długość wszystkich nitkowatych korzeni jednej ro-
śliny zbożowej; wynosi ona około 80 kilometrów.
PYTANIA
1. Która część rośliny rozwija się pierwsza, gdy nasienie kiełkuje?
2. Czy korzeń będzie rosnąć, jeżeli obetniemy jego koniec?
3. Co nazywamy systemem korzeniowym rośliny?
4. W jakim kierunku rośnie korzeń główny, a w jakim korzenie bo-
czne?
5. Jaką rolę spełnia w korzeniu czapeczka?
ZADANIA
1. Wracając ze szkoły wyrwij kilka najpospolitszych i uciążliwych chwas-
tów. Zbadaj, jaki mają system korzeniowy: korzeń palowy z korzeniami
bocznymi czy korzenie wiązkowe?
2. Spróbuj wyrwać oset. Obejrzyj wyrwany korzeń.
11
3. \’.i t\s 8 wpisz do zeszytu, jakie
redut uprawnych.
d^goici maj, LoriMU
3. Rola korzenia w życiu rośliny
Ćwiczenie 7. Wyjmij pelargonię lub kallę wraz z całą bryłę ziemi z do-
niczki i postaw na talerzu. Obejrzyj aystem korzeniowy. Zwróć uwagę,
jak gęsto oplata on bryłę ziemi.
Rozgałęziony system korzeniowy wraz z włośnikami przenika pod-
łoże równomiernie we wszystkich kierunkach. Roślina wykorzystuje
kolejno każdą bryłkę gleby.
Ale w jakim celu roślina tworzy tak wiele korzeni? Jakie zadania
spełnia korzeń?
System korzeniowy utrzymuje roślinę w podłożu. Dzięki ko-
rzeniom tkwi ona mocno w ziemi, tak że nawet silne wiatry rzadko
wyrywają drzewa z korzeniami. 2yjąc stale na jednym miejscu roślina
czerpie ze swego otoczenia wszystko, co jest potrzebne jej do życia,
rozrasta się i rozwija. Jeżeli przestaniemy podlewać roślinę doniczko-
wą albo jeśli w ogrodzie warzywnym będzie długotrwała susza, rośliny
zwiędną, a później uschną i zginą. Dlaczego?
Roślina potrzebuje do swego odżywiania bardzo dużych ilości
wody. Powierzchnia młodych korzeni jest okryła cienką, delikatną
skórką, a ta wytwarza cieniutkie włośniki. I właśnie przez włośniki
wnika do wnętrza rośliny woda z gleby.
Co dzieje się z wodą pobraną przez korzenie?
Ćwiczenie 8. Wykopać z ogródka kilka b;ało kwitnących astrów lub
bratków z korzeniami. Ostrożnie spłukać ziemię z. korzeni. Przygoto-
wać roztwór wody i czerwonego atramentu. Wstawić do niego rośliny
z korzeniami oraz parę łodyg z białymi kwiatami. Obserwować, jak zmienia
się barwa płatków.
Woda przenika do wnętrza rośliny i dostaje się do łodygi, liści
i kwiatów.
Czy tylko samą wodę pobierają korzenie z gleby?
Ćwiczenie 9. Część roślin fasoli, które niedaw no wy kiełkowały, umieści,
na kawałku gazy i hodować w wodzie Drugą część umieścić w naczyniu,
w którym do wody dodać garść żyznej, ogrodowej ziemi. Obserwować
wzrost roślin.
Rys. 9. Burak: a - w I roku, b -
. wody roślina potrzebie jeszcze innego składnika
Oli mineralnych. Ma ich pod dostatkiem w glebach
Z czarnych, dobrze nawożonych.
mn“*lne ' ’*k“ wla!c""0K,?
. . - 10 przypomnij, jak wygląda sól kuchenna i co się z nią dzieje,
Ćwiczenie i». r obe;rzvj nawozy mineralne w pracowni biolo-
gdy ją wrzućmy ^ ^yatkk rozpuszczają się w wodzie. Weź 1 łyżeczkę
gicznej. Sprawdź “palnych, rozpuść w 1 litrze wody .i podlej tym
roztwoSmmllmy doniczkowe w szkole. Można to powtórzyć parę razy
w miesiącu.
Nawozy mineralne używane w rolnictwie są solami mineral-
nymi, które człowiek produkuje w fabrykach — często z różnych mi-
nerałów.
Sole mineralne rozpuszczają się w wodzie glebowej i przenikają
do wnętrza rośliny. Gdy spalimy roślinę, lub jakąś jej część, np. liść,
łodygę, owoc, korzeń, kawałek drewna, zostanie zawsze trochę popiołu.
Wszyscy wiecie, że w piecu ze spalania drewna zostaje popiół. Ten
właśnie popiół zawiera sole mineralne pobrane przez roślinę z gleby.
Badanie składu popiołu poszczególnych roślin może być przydatne
podczas poznawania potrzeb pokarmowych rośliny.
Są rośliny, u których korzeń spełnia jeszcze dodatkową funkcję.
Przekształca się on w spichrz rośliny (tablica I). Taki korzeń nazywa-
my spichrzowym.
w II roku
ZADANIA
mad ruglm toku życia rośliny te szybko rozwijają kosztem zgro-
°?yC. SU stancj* zapasowych łodygę z liśćmi i kwiatami. W dru-
u życia tych roślin zbieramy na jesieni ich liczne nasiona.
Ćwiczenie 11. Obejrzyj w ogrodzie korzenie marchwi, pietruszki, buraka,
zy byłby potrzebny roślinie taki gruby korzeń tylko do utrzymywania
w ziemi i pobierania pokarmów z gleby? Obejrzyj rośliny marchwi, bu-
ra a, pietruszki, które rosną w ogrodzie drugi rok. Obejrzyj ich łodygi
z wiatami i nasionami. Jak wygląda korzeń tych roślin w drugim roku
życia?
ii N
PYTANIA
I. Wylicz poznane czynności korzenia.
2. Jaką rolę spełniają włośniki w odżywianiu rośliny?
3. W jaki sposób można dowiedzieć się, że w roślinie znajdują się sole
mineralne i jakie?
4. Do czego można użyć w gospodarstwie popiołu drzewnego?
1. Wyjaśnij, dlaczego nie będzie rosła rozsada kapusty, posadzona z ob-
ciętym całkowicie korzeniem?
2. Dowiedz się, czym u Ciebie w domu użyźnia się ziemię dla roślin do-
niczkowych?
3. Dlaczego co roku trzeba przesadzać rośliny doniczkowe i dawać im świe-
żą ziemię?
4. Czy człowiek może wpłynąć na rozwój korzeni
Znając budowy rosimy i hi potrzebę, możemy wpływać na jej |cp.
| tzy mzwoj, a tym samym podnosić plony. Przede wszystkim zna-
jac ważną rolę korzeni staramy się pomóc roślinie wytworzyć ich
jak najwięcci W tym celu wykonujemy różne zabiegi. Niektórych
ruilm nie siejemy od razu na ich stałe miejsce. Wysiewamy je gęsto
na rozsadniku. u inspektach i skrzynkach. Wykiełkowane w wilgot-
nym piasku lub pulchnej ziemi młode rośliny przesadzamy po pew-
nym okresie na ich stałe miejsce. Zabieg ten trzeba wykonywać
bardzo wrześnie. gdy siewki mają I — 2 liście. Nazywamy tę czynność
pikowana-m rys. 10).
Ry». 1U. Pikowanie roślin
* ~ *krzym» — kiełkownik, b — sposób pikowania młodych roślin
wiczenie 12. \'a młodych bratkach, stokrotkach wysianych latem na
• ..rsa mku. lub roślinach wysianych do skrzynek w pracowni biologicznej
•aucz -aę pikowania. Oto kolejne czynności przv tym zabiegu:
• mslinę podważ kołkiem i wyjmij ją z bryłą ziemi,
• uszczknij koniec dłuższych korzeni,
• z. b kołkiem utwór w ziemi, w miejscu, w którym chcesz ją posadzie,
umieść •<..nę tak, jak rosła do tej pory nie zaginając korzeni do góry,
• przycisrnj knltaem a«mę do korzeni (ryg. II)
r i?\n' 'XJ1n^ ro'lin<t p>dlej bardzo ostrożnie, ale obficie, aby gleba
osiadła na korzeniach.
16
Pizy pikowaniu pozbawiamy korzeń stożka wzrostu. W ten sposób
hamujemy wzrost korzenia na długość, a pobudzamy go do wytwarza-
nia w większych ilościach korzeni bocznych tuż pod powierzchnią
ziemi.
Rys. II Sadzenie rozsady:
a — prawidłowe, b — nie-
prawidłowe
Jak pikowanie wpływa na ogólny wzrost rośliny (rys. 12)?(£ośhna
pikowana ma lepiej rozwinięty system korzeniowy, ma krótszą, ale
grubszą łodygę, większe liście, cały pęd sztywny i mocny. Rozgałę-
ziony system korzeniowy pobiera więcej pokarmu z płytszych warstw
aleby, gdzie zawsze jest go najwięcej Rośliny posadzone przy piko.
waniu korzeniami podwiniętymi do góry, długo chorują, nie osiągają
normalnego wzrostu i nie dają dobrych plonów, niektóre z nich mogą
uschnąć, _ ,
Uprawiając różne rośliny człowiek zaobserwował, ze wiele z nich
może tworzyć korzenie na łodydze lub liściu.
Wszyscy pewno wiemy, że odcięta gałązka porzeczki wsadzona
do wilgotnej gleby zakorzeni się. Na łodydze porzeczki powstaną
korzenie, które nazywamy przybyszowymi.
Tę właściwość roślin wytwarzania korzeni na łodydze, liściu
wykorzystujemy często w ogrodzie oraz przy rozmnażaniu roślin
doniczkowych. Odcięty młody pęd pelargonii o 2—3 listkach - to
sadzonka.
Przez sadzonkowanie rozmnażamy trzykrotkę, fikus i inne.
Wielkie znaczenie dla osiągnięcia zwiększonych plonów ma stan
gleby. Uprawa roli ma na celu stworzenie jak najlepszych warunków
dla życia korzeni. Zadaniem uprawy jest w pierwszym rzędzie spul-
chnienie ziemi i umieszczenie nasion na odpowiedniej głębokości.
Spulchniona ziemia ułatwia dostęp powietrza do korzeni, lepiej
wchłania wodę, wolniej wysycha. W pulchnej ziemi nasiona mogą
łatwiej kiełkować, a kiełki szybciej rosnąć.
Równie duże znaczenie dla roślin ma nawożenie. Kiedy sprzą-
tamy plony z pola, ogrodu lub sadu, zabieramy wraz z nimi również
sole mineralne, które roślina pobierała z gleby. Aby następne rośliny
nie głodowały, trzeba glebę użyźnić nawozami.
ZADANIA
1. Powtórz w domu czynność pikowania.
2. Dlaczego ogrodnik nie wystawia roślin przepikowanych od razu na
działanie słońca?
3. Dlaczego przy przesadzaniu rośliny nie należy ciągnąć za pęd, lecz
ostrożnie podważyć korzenie łopatą lub kołkiem?
4. Powiedz, w którym miejscu u truskawki tworzą się korzenie przyby-
szowe.
Rys. 13. Krzewiące się zboże: 1 — pęa
główny, 2 — pędy boczne, 3 — węzeł
krzewienia
5. Na załączonej ilustracji wskaż korzenie przybyszowe krzewiącego się
zboża (rys. 13).
PYTANIA
1. W jaki sposób człowiek może wpływać na kształtowanie się systemu
korzeniowego rośliny?
2. Jak pikujemy rośliny?
a P!a.czt8° Plzy pikowaniu roślin należy uszczknąć wierzchołki korzeni?
5 IC znaczeille ma uprawa gleby dla rozwoju korzeni?
' P° a uPrawne nie mogą dawać dobrych plonów bez nawo-
zcma r
Rys. 15. Rozwój pączka z liśćmi
i — nowe łodygi
Z niektórych pączków rozwijają się kwiaty (rys.
Z kwiatów powstają owoce. Łodyga dźwiga wszystkie te części
ku górze. Rozwój liści przy braku światła jest utrudniony. Na ło-
dydze rozmieszczają się one w ten sposób, żeby jak najlepiej były
Ry-. 14. Gałęzie ob-
ci.żonę owocami
Rys. IG. Rozwój pączka
z kwiatami i liśćmi
5. Budowa i rola łodygi
. . . <o Obeirzvi w ogrodzie rośliny, które mają rozwinięte lo-
Ćwiczenie • J zewnątrz Obejrzyj na łodydze słonecznika
dygb. Jak„^Feąiiści kwiatów i owoców. Zauważ, jak pod ciężarem owo-
Łodyga jest główną, osiową częścią pędu. Stanowi ona jakby
przedłużenie korzenia głównego. Z niej wyrastają rozgałęzienia —
łodygi boczne, np. gałęzie drzewa. Na łodydze są umieszczone liście
oraz pączki. Z pączków powstają nowe części pędu - ~ •u-™
z liśćmi (tys. 15). Z niektórych pączków rozwijają się kwiaty (rys.
16).
wezeł
węzeł
.między węźle
17. Części łodygi; węzb ‘ międzywęźla
PYTANIA
1. Jaką rolę spełnia łodyga w roślinie?
2. Jak łodyga rośnie i jak się rozgałęzia?
3. Dlaczego latem obcinamy pędy u pomidora?
4. Co to są węzły? Jaka część łodygi nazywa się międzywęźlem?
ZADANIA
1. Dlaczego przycinamy żywopłoty z krzewów śnieguliczki, morwy i in-
nych?
2. Co robi człowiek z roślinami uprawnymi, kiedy łodygi ich nie są w sta-
nie utrzymać mnóstwa owoców? Podaj przykłady.
3. Powtórz w domu doświadczenie na przewodzenie wody przez roślinę.
W łodydze ulistnionej można
wyodrębnić długie i krótkie odcinki,
które są różnie zbudowane i mają
odmienne właściwości. Krótkie od-
cinki łodygi, z których wyrastają
liście nazywamy węzłami. Nato-
miast odcinek łodygi między je-
dnym węzłem a drugim nazywa-
my międzywęźlem (rys. 1 7).
rośliny wodne rosną czasem tak gęsto kolo siebie I tak się rozkrzewlają,
że ich zaroiła mogą stanowić przeszkodę dla żeglugi. Tak jest na nie-
których rzekach Afryki, gdzie masowo występuje hiacynt wodny.
rośn™ '"m si? dwie strefy wzrostu: korzeń
le w co w swojej części wierzchołkowej; łodyga rośnie
górze również na szczycie.
Kwiaty też są rozmieszczone tak żeby jak najłatwiej
*> owady " zapyl’"“'
”’X“i“”zysik“funkcie ,g
dygę balsaminy, ... ^zu |ub sparmanii (lipy pokojowej). Co zaobser-
z liśćmi, gałązkę oz b wzdłuż i w poprzek w różnych miejscach.
wowaleU łodygę roztwory mineralne z ziemi? Które nerwy
fiKSi* "Seśnici?
Łodyga przewodzi różne składniki pokarmowe od korzeni do
liści; łodyga — stanowi drogę łączącą system korzeniowy z częścią
nadziemną rośliny. Już mówiliśmy o tym wcześniej, że roślina pobie-
ra z gleby wodę z solami mineralnymi. Są zapewne wśród Was tacy,
którzy zaobserwowali na wiosnę wyciekanie słodkiego soku ze skale-
czonej łodygi, np. pnia brzozy.
Ćwiczenie 15. Obejrzyj młode pędy na łodydze pomidora oraz pączki
na łodygach drzew owocowych. Znajdź pączek szczytowy pędu oraz
pączki boczne. Zbadaj, co się znajduje we wnętrzu pączka; przekrój pą-
czek żyletką. Obejrzyj przez łupę.
Łodyga pomidora podobnie jak korzeń rośnie na długość na swoim
szczycie, tj. na wierzchołku. Znajduje się tu pączek szczytowy, który
zawiera króciutką łodyżkę, oraz zawiązki młodych ciasno ułożonych
listeczków.
Gdy pączek się rozwija, jego łodyżka wydłuża się, a liście oddalają
się od siebie. Pączki boczne mieszczą się na łodydze w kątach liści.
Z pączka bocznego może powstać pęd boczny. U pomidora usuwamy
latem pączki boczne i rozwijające się z nich zaczątki nowych pędów.
Dlatego krzak pomidora rozwija wówczas jeden pęd — pęd główny.
Jeśli na tym pędzie obetniemy w sierpniu pączek szczytowy, powstrzy-
mamy dalsze wydłużanie się łodygi. Chcemy bowiem, żeby roślina
zużyła wszystkie pokarmy na rozrost owoców. Bez tych zabiegów
otrzymamy dużo pędów, liści, kwiatów i pączków, a dojrzewających
owoców będzie mało.
Ćwiczenie 16. Obejrzyj łodygę z liść-
mi pelargonii, trzykrotki. Zwróć uwa-
gę na te miejsca, z których wyrastają
liście i na te części łodygi, które są
między jednym liściem a drugim.
pochwa Uścia
węzeł
łody-
Rys- 18. Budowa
— źdźbła
6. Różne typy łodyg
Ćwiczenie 17. Obejrzyj w ogrodzie łodygę pomidora, ogórka oraz ł i
drzew i krzewów — kasztanowca i lilaka. Sprawdź ich twardość O8'
wszystkie dają się zginać i łamać? Obejrzyj korę. ’ '-Zy
Poznałeś w ogrodzie wiele roślin, których łodygi latem są socz
zielone, pokryte cienką skórką. Łodygi, które ma pomidor, gro^
ogórek, nazywamy łodygami zielnymi. Podobne łodygi ma wi l’
ziół w lesie i na łące. Żyją one przez jeden rok. Po wydaniu nasion lQe
dygi te wraz z całą rośliną schną i zamierają. Czasem zamiera tylko
część nadziemna rośliny, a pod ziemią zostają i zimują inne iei czpśr
Tak jest u bylin. ?
Do bylin należą piwonia, irys, łubin ogro-
dowy, a z chwastów — pokrzywa, perz i inne.
Są to rośliny zielne, wieloletnie. Ich zielone
pędy nadziemne usychają przed zimą. Zostają
tylko ich zgrubiałe pędy podziemne, zabezpie-
czone przed wyschnięciem i zmarznięciem
warstwą opadłych liści i śniegu. Na wiosnę
odrastają nowe pędy nadziemne z pączków
znajdujących się na powierzchni lub pod po-
wierzchnią ziemi.
Czy wszystkie łodygi zielne są jednakowe?
Ćwiczenie 18. Obejrzyj w ogrodzie łodygi astra,
nagietka, dalii, pomidora. Zobacz, jakie są wew-
nątrz. Obejrzyj dla porównania łodygę słoneczni-
ka. Sprawdź, jaka jest w środku. Przyjrzyj się rów-
nież łodydze jakiegoś zboża. Zauważ, jakim silnym
wzmocnieniem łodygi jest tutaj pochwa liścia. Prze-
krój całą łodygę wzdłuż i zwróć uwagę na jej
wnętrze (tabl. II).
___pasie
międzywęi/e
blaszka Uścia
Wiele roślin zielnych ma mocne łodygi,
które dźwigają ciężar liści i owoców. Łodygi,
jakie ma aster, kukurydza można nazwać
wzniesionymi.
Niektóre łodygi są w środku puste lub
prawie puste. A wiadomo że rura jest odpor-
niejsza na zginanie, niż pełny pręt, zbudowany z tej samej ilości mate-
riału.
Przykładem łodygi wzmocnionej i pustej w środku jest źdźbło
żyta, owsa, jęczmienia (rys. 18). Źdźbło dzięki swojej budowie jest
sztywne i wytrzymałe. Składa się ono z szeregu pustych rurek połą-
czonych ze sobą. Źdźbło ma puste międzywęźla, poprzedzielane peł-
nymi węzłami. Dlatego unosi ono z łatwością ciężki kłos.
Ćwiczenie 19. Obejrzyj łodygę dyni. Czy można o niej powiedzieć, że
,,z łatwością dźwiga swoje liście i owoce” (tab. II)? Zobacz, jak łodygi
fasoli tyczkowej, wilca ogrodowego, chmielu i powoju wiją się wokół pod-
pory. Odwiń część łodygi i sprawdź, czy mogłaby się utrzymać sama?
Niektóre rośliny mają łodygi słabe i wiotkie i nie mogą same wzno-
sić się ku górze. Takie łodygi albo ścielą się po ziemi jako łodygi pło-
żące, np. ogórek, dynia, bluszczyk ziemny, albo też owijają się wokół
podpory, wspinając się po niej w górę, jako łodygi wijące (nasturcja,
powój i inne).
Wiele roślin ogrodowych ma łodygi słabe, potrzebujące podpory.
Do nich należą: róża pnąca, wiciokrzew, dzikie wino i inne. Rośliny
te nazywamy pnączami.
Inaczej żyją i inaczej są zbudowane łodygi naszych drzew. Są
one twarde, zdrewniałe, a ich powierzchnia jest pokryta korowiną.
Dzięki takiej budowie są odporne na działanie różnych ujemnych
czynników zewnętrznych. Mogą żyć przez wiele lat i dorastają znacz-
nych rozmiarów.
Pień drzewa — to łodyga główna. Rozgałęzienia — to łodygi bocz-
ne. Tworzą one koronę drzewa. Dolne gałęzie z biegiem czasu usy-
chają i opadają, rozrastają się gałęzie górne.
Różne gatunki drzew różnie się rozgałęziają, mają odmienne pnie,
różnią się korowiną, różnie wyglądają ich pączki. Toteż nawet w zi-
mie, gdy drzewa są pozbawione liści, można poznać bez trudności
niektóre ich gatunki (rys. 19).
Krzewy, jak lilak, śnieguliczka i inne mają łodygi trwale,
zdrewniałe, ale brak im jednego grubszego pnia — łodygi głównej.
Rozgałęziają się tuż przy ziemi i nigdy nie dochodzą do rozmiarów
drzew. Żyją też krócej (rys. 20).
24
eson
b/oa
Ry«- 19. G»l,zki z pączkami
brzoza
^rewniale: . _ drZewo, b _
Czy wiesz, ze...
« wysokość niektórych drzew slega 140 m (sekwoja amerykańska),
drzewo figowe rosnące w Indiach ma na jednym okazie trzy tysiące
większych pni i trzy tysiące mniejszych; w cieniu takiego drzewa mo-
głoby odpoczywać 7000 ludzi,
na kuli ziemskiej są okazy drzew, które rosną już przeszło 5000 lot.
obwód niektórych pni drzew sięga 47 metrów, np. baobab w Afryce;
jeili sala gimnastyczna miałaby 15 m 15 m, to pień drzewa nie
mieściłby się w takiej sali,
Rys. 21. Drzewo bez łodyg
bocznych — palma
• są drzewa, których pień nie doje nigdy bocznych łodyg — rozgałęzień.
Są to palmv (rys. 21). Na czubku pnia znajduje się tylko pióropusz
z dużych liści.
pytania
I. Jakie mogą być typy łodyg?
2. Jaka jest różnica między drzewem i krzewem?
3. Jakie rośliny nazywamy bylinami?
ZADANIA
, kładów w technice, gdzie zastosowano rurę jako wzmóc-
| Pcsri.s') P’ ;'1<7e;|UC k-kkic.
> Kdn.‘uKzne. a jakie trwale rosną na Waszej działce szkol-
nc’ > .r» chodzisz do szkoły jest obsadzona drzewami? Jak
3. dr.ea. . d„ewa> Czy ich nikt nic niszczy?
4 a Ja'szkoła urządzała „Dzień lasu i zadrzewienia kraju'? Jakie
5 SU£in?C^wiedz>eć o° ukich^udziach, którzy wycinają na korze
6. \\-^CJkoh ma ^>d opieką jakiś zieleniec? Co tam rośnie?
7. Łodygi podziemne
Jak wiemy, byliny to rośliny trwałe, żyjące wiele lat na jednym
mię.i, mające zielone pędy nadziemne, marniejące przed zimą.
Byliny gromadzą w ciepłej porze roku zapasy pokarmów w pędach
podziemnych. Na wiosnę kosztem zgromadzonych substancji wy-
rastaj". nowe nadziemne pędy zielone.
Pędy podziemne bylin są zatem organami spichrzowymi. Znamy
trzy rodzaje pędów podziemnych u bylin: kłącza, bulwy i cebule.
Ćwiczenie 20. Obejrzyj kłącze kosaćca, perzu, tataraku, konwalii. Porów-
naj je z włóknistymi, cienkimi korzeniami tych roślin. Poszukaj pączka
szczytowego (rys. 22).
Kłącze to łodyga podziemna, zwykle
zgrubiała i rosnąca poziomo w części, gdzie
jest pączek szczytowy. Może też rozgałęziać
ie dzięki pączkom bocznym. Z dolnej strony
kią za wyrastają cienkie korzenie przyby-
zo ie.
i' /». 22. Kouciec - »•*»* kłącze, korzenie, paczek
( ni. zenie 21. Obejiz i bul . uwagę na miejsca —
zwane potocznie oczkami, które na niej się znajdują. Policz ile jest ich.
Czy gęstość ich rozmieszczenia na bulwie jest jednakowa? Wskaż miejsca,
gdzie bulwa miała połączenie z pędem podziemnym (rys. 23).
pączek
wierzchołkowy
pączek
boczny
Rys. 23. Bulwa ziemniaka
Innego rodzaju spichrz podziemny niż kłącze wytwarza roślina
ziemniaka. Z nasady łodygi wyrastają podziemne pędy i na ich końcu
tworzy się nabrzmienie — bulwa, w której przez lato gromadzą się
materiały zapasowe. Bulwa jest to więc krótka, pękata łodyga podziem-
na. W oczkach bulwy powstają na wiosnę pączki, a z nich nowe pędy.
Jeśli rośliny ziemniaka podczas wzrostu będziemy obsypywać
ziemią, wytworzą one więcej bulw.
Rys. 24. Rozwój nowej ro-
'.liny ziemnial a z bulwy
28
• Obejrzyj cebulę jadalną lub cebulkę tulipana czy hiacyntu
Ćwiczenie 22i^ż’fe i poprzecznie. Zaobserwuj, jak są zbudowane (rys. 25).
ZADANIA
1. Jakie znasz byliny, o których nie było mowy na lekcji i w jakich pędach
podziemnych gromadzą one latem substancje pokarmowe?
2. Wytłumacz, dlaczego tak szybko odbywa się wzrost bylin na wiosnę —
szybciej niż u innych roślin zielonych.
3. Jaka jest różnica między byliną a krzewem? Jakie podobieństwo?
4. Obejrzyj tablicę VIII i IX; powiedz, co wskazuje na to, że te rośliny są
bylinami ?
suche łuski
soczyste__
tuski ( f
iodyzka
korzenie___
Rys. 25. Cebula jadalna — przekrój podłużny i poprzeczny
Cebula składa się z krótkiej łodygi (piętki), na której są osadzone,
liście przekształcone w mięsiste łuski. W łuskach tych zgromadziła
roślina zapas pokarmu na następny rok. Cebula jest więc pąkiem,
bo budowę ma zbliżoną do innych pąków.
Na wiosnę posadzona cebula wytwarza z piętki korzenie przy-
byszowe, zaś nad ziemią rozwija pęd z liśćmi i kwiatami. Nowe, młode
cebulki tworzą się we wnętrzu starej, w kącie starych łusek.
Zapamiętaj:
• Kłącze — to zgrubiała łodyga podziemna.
• Bulwa — to krótka, pękata łodyga podziemna.
• Cebula — to pączek podziemny, składający się z krótkiej łodygi i mię-
sistych liści.
• Łodygi i pączki — to części pędu rośliny.
Czy wiesz, że...
• ziemniak znany jest w Polsce zaledwie od dwustu lat. Po sprowa-
dzeniu do Polski podawany byl na królewskim stole jako wielki przy-
smak.
30
31
8. Zewnętrzna budowa liścia
Rys. 26. Różne kształty blaszek liściowych
Przyroda dla kl. V
Ćwiczenie 24. Porównaj, jak wyrastają liście na łodydze pomidora,
fasoli i fikusa, jak wyrastają na łodydze jasnoty białej, a jak u moczarki ka-
nadyjskiej (rys. 29).
Rys. 28. Liście złożone: a — ka
sztanowca, b — robinii akacjowej
Często liść nie ma ogonka i wygląda tak, jak gdyby siedział na ło-
dydze. Nazywamy taki liść siedzącym (rys. 27). Blaszka liścia bywa
różnych kształtów, różnej grubości, o różnej powierzchni. Czasem
blaszki tworzą jedną zwartą płaszczyznę, czasem są rozczłonkowane
na klapy, klapki lub mniejsze liście i listki (rys. 28).
Rys. 27. Osadzenie liści na łodydze
a — liść ogonkowy, b — liść siedzą-
cy, c — liść pochwiasty
Rys. 29. Układ liści na łodydze
a — skrętoległy, b — naprzeciw-
legły, c — okółkowy
Ćwiczenie 23. Obejrzyj liść fasoli, lilaka, pomidora, buraka, pelargonii
lipy pokojowej. Sprawdź, czy w każdym liściu da się wyodrębnić nasadę
liścia, ogonek liściowy i blaszkę liściową z unerwieniem. Obejrzyj górną
i dolną powierzchnię liścia, zwróć uwagę na różnice w kolorze i rodzaju
unerwienia. Obejrzyj liście zbóż, kukurydzy lub innych traw. Zwróć uwagę
na to miejsce, gdzie liść wyrasta z łodygi. Postaraj się oddzielić liść od
źdźbła.
Liść składa się zwykle z blaszki, ogonka i nasady. Czasami
u nasady liścia jest długa pochwa, która obejmuje wokół łodygę, jak
to widzimy u zbóż.
Kształty i wymiary blaszki liściowej i ogonka mogą być bardzo
rozmaite (rys. 26). Blaszka liścia osadzona na długim, wiotkim ogonku
liściowym może łatwo się wychylać, gdy wieje wiatr. Zapobiega to
poszarpaniu liścia przy silnych ruchach powietrza. Blaszka liściowa
na dłuższym ogonku może również łatwiej się ustawić do słońca.
Zawsze jednak budowa liścia jest ściśle związana ze środowis-
kiem życia danej rośliny, z temperaturą jej otoczenia, warun-
kami nasłonecznienia i pobierania wody.
Liście na łodydze mogą wyrastać:
• pojedynczo, z różnych stron łodygi — ulistnicnie skręto-
leglc,
e po 2 naprzeciw siebie — ulistnicnie naprzeciwległe,
• po 3 lub więcej z jednego węzła — ulistnienie okółkowe.
PYTANIA
1. Z jakich części składa się liść?
2. Jakie mogą być różnice w budowie poszczególnych liści?
3. Jak wyrastają liście na łodydze?
ZADANIA
1. Zbierz kolekcję różnych liści: drzew, krzewów, chwastów, roślin
uprawianych na polu, w warzywniku, roślin ozdobnych. Liści roślin
chronionych i rzadkich nie należy zrywać.
2. Wykonaj tablicę z sylwetkami liści na papierze (przez nakrapianie
płaszczyzny wokół przyłożonego liścia płynną farbą ze szczoteczki).
3. Wyszukaj wśród opadłych liści leżących długo w wilgotnym miejscu
taki liść, z którego pozostała tylko nieuszkodzona siateczka unerwienia
z ogonkiem liściowym. .
4. Kiedy liście są jędrne, sztywne i ustawione do słońca, a kiedy są wiotkie
i zwisają w dół?
5. Które rośliny w „kąciku przyrody” mają liście ogonkowe, a które sie-
dzące?
9. Znaczenie liści dla rośliny
Ćwiczenie 25. Zwróć uwagę, jak są ustawione wszystkie blaszki liścio
we rośliny doniczkowej, która stała na oknie wiele tygodni nie ruszana
z miejsca. Obróć ją liśćmi w stronę klasy. Co stanie się po kilku dniac i
Ćwiczenie 26. Umieścić wykielkowane nasiona gorczycy w dobrej wil^
gotnej ziemi, ale w ciemnej szafie, gdzie nie ma dostępu światła. Czy ros m
może żyć i rozwijać się w takich warunkach?
Ćwiczenie 27. Prażyć w probówce liść lub inną część rośliny, aż się
zwęgli i spali na popiół. Zrobić to samo doświadczenie z krochmaleń
i z cukrem.
Różne części rośliny zawierają rozmaite, potrzebne ludziom po-
karmy. Z ziaren zbóż otrzymujemy mąkę, z nasion lnu i słonecznika
— tłuszcz. Bulwy ziemniaka zawierają krochmal. Owoce gruszy,
czereśni mają sporo cukru. Burak cukrowy zawiera bardzo dużo
cukru.
Możecie zapytać: skąd roślina czerpie materiał do wytwarzania
owoców, bulw, korzeni? Nie znajduje przecież wokół siebie cukru,
ani mąki, ani tłuszczu. Z jakiego więc źródła pochodzi cukier w ko-
rzeniach buraka cukrowego, mąka w nasionach zbóż, krochmal
w bulwach ziemniaka czy tłuszcz w nasionach roślin oleistych?
I teraz będziemy mogli wytłumaczyć rolę liści. — Ale przedtem
musimy odpowiedzieć na takie pytania:
Jeżeli stonka ziemniaczana zniszczy doszczętnie liście ziemnia-
ków, czy zbiór bulw na tym polu będzie normalny?
Dlaczego kapusta nie zawiązuje wcale główek, jeśli jej duże zie-
lone liście są stale objadane przez gąsienice bielinka kapustnika?
Jeśli szkodniki w sadzie zniszczą doszczętnie na początku lata
liście na drzewach owocowych — czy będą na nich owoce?
Nawet Wasze dotychczasowe doświadczenie wystarczy, żeby
stwierdzić to, że między liśćmi a wzrostem rośliny istnieje ścisły
związek. Jeśli roślina ma zniszczone liście, nie będzie miała nor-
malnego przyrostu. Liście rośliny są organem, w którym wytwa-
rzają się substancje pokarmowe potrzebne roślinie do życia
i wzrostu.
Ale do wytwarzania jest konieczny surowiec. Surowcem tym dla
rośliny są bardzo proste substancje:
1 — woda — pobierana z ziemi korzeniami,
2 — sole mineralne rozpuszczone w wodzie,
3 gaz — dwutlenek węgla, znajdujący się zawsze w atmo-
sferze (rys. 30).
Ćwiczenie 27 wykazało, że każda część rośliny zawiera węgiel.
W klasie IV uczyliście się o dwutlenku węgla, który jest składni-
kiem powietrza atmosferycznego. Jest on gazem niewidocznym i bez
zapachu. Gdy jest go dużo w pomieszczeniu, ludzie mają utrudnione
Rx s. 30. Składniki pokarmowe ro
śliny pobietanc z otoczenia
oddychanie, a jeśli bardzo
dużo, to nawet nie będą się
palić w takim pomieszcze-
niu świece ani lampy pło-
mieniowe, gdyż dwutlenek
węgla nie sprzyja paleniu
się ciał.
I otóż właśnie z dwu-
tlenku węgla i wody po-
wstaje w liściach cukier,
krochmal, czyli skrobia o-
raz tłuszcz. Sole mineralne
roślina zużywa, tworząc in-
ny równie ważny składnik
pokarmowy — białko. W
ten sposób roślina może żyć,
rosnąć i rozwijać się. Prze-
miana wody i dwutlenku
węgla na cukier zachodzi
w liściach i innych zielo-
nych częściach rośliny przy
udziale światła słonecznego.
_______ W ciemności ustaje.
Światło słoneczne po-
chłaniane przez liście pomaga roślinie przy produkowaniu pokar-
mów. Słońce dostarcza energii, bez której roślina nie może wytwo-
rzyć sobie potrzebnych produktów.
Jeśli w liściu przy udziale energii słonecznej tworzą się pokarm}
rośliny — to teraz zrozumiałe się staje dla Was:
• dlaczego roślina wytwarza tak dużo blaszek liściowych (rys. 31,'.
• dlaczego ustawia liście jak najlepiej do światła (rys. 32),
• dlaczego rośliny zielone na słońcu rozwijają się lepiej, niż te sam<-
w cieniu (rys. 33).
Ib, .. .31. I j .< ic lipy tal się ustawiają, żeby na wszystkie
padało światło
Rys. 32. Młode rośliny wyginają
się do światła
a b
Rys. 33. Roślina hodowana: a —
w ciemności i b — na świetle;
cyframi oznaczono odległości mię-
dzy węzłami
37
36
10. O parowaniu wody z rośliny
39
. , • , ,rnzumieć, dlaczego roślina nie rośnie, ziemniak
Możecie rówmeż «««
ie powiększa > Teraz staje gię dla Was zrozumiałe
So doTarnaiając rośliny nawozami mineralnymi uzyskujemy
,Xy ziama’ P°mldorów'lodyg konopL
Proces przetwarzania się w liściach przy udziale ener-
gii świetlnej dwutlenku węgla i wody na substancje pokar-
mowe rośliny nazywamy przyswajaniem dwutlenku węgla,
asymilacją dwutlenku węgla lub inaczej fotosyntezą.
Jest to jeden z najważniejszych procesów w przyrodzie. Zachodzi
on tylko w zielonych częściach rośliny. W czasie asymilacji zasadniczą
rolę odgrywa w roślinie zielony barwnik, zwany chlorofilem.
PYTANIA
1. Jakie składniki pokarmowe z otoczenia są potrzebne roślinie?
2. Jaką rolę w odżywianiu rośliny spełniają liście?
3. Czego dowiedzieliście się o warunkach, w których może odbywać się
asymilacja dwutlenku węgla w roślinie?
4. Jak się przekonać w prosty sposób, że w każdej roślinie znajduje sic
węgiel ?
5. Skąd pochodzi węgiel zawarty w roślinie?
6. Dlaczego rośliny doniczkowe rozwijają się gorzej w pokoju, którego
okna wychodzą na północ, a lepiej w pokoju słonecznym?
ZADANIA
1. Przynieść do szkoły dwa okazy jednego gatunku rośliny, np. pietruszki,
która rosła w cieniu i w miejscu nasłonecznionym. ,
- Dlaczego należy usuwać kurz z powierzchni liści roślin hodowanyc
w pokoju?
3. Nazwij składniki pokarmowe, które roślina pobiera z otoczenia;
a — substancja stała to .................................
b —
c —
ciekła to
gazowa to
38
Na poprzedniej lekcji wyjaśniliśmy znaczenie liści dla odżywiania
się rośliny. Dziś omówimy inną funkcję liści.
Ćwiczenie 28. Na czystą szybę szklaną spuścić kilka kropel wody z roz-
puszczonymi solami mineralnymi. Można tu użyć nawozów sztucznych.
Postawić szybę w suchym miejscu, aż woda wyparuje. Co zostało na szkle?
Skąd ten osad?
Ćwiczenie 29. Wsunąć jeden pęd rosnącej w doniczce trzykrotki lub
asparagusa do dużej suchej szklanej kolby. Otwór kolby zatkać możliwie
szczelnie watą. Doniczkę z rośliną obficie podlaną postawić w ciepłym
pokoju na słońcu. Skąd ta rosa na ścianach naczynia?
Ćwiczenie 30. Do butelki z podziałką
lub cylindra miarowego z wodą wstawić
roślinę z licznymi i dużymi liśćmi, np.
jasnotę białą (może być z korzeniem). Na
powierzchnię wody nalać warstwę oliwy,
zapisać poziom wody przed doświadcze-
niem. Zakryć całą roślinę szczelnie klo-
szem szklanym (rys. 34). Obserwować
poziom wody w cylindrze. Skąd pocho-
dzą krople rosy na ściankach słoja?
Rys. 34. Doświadczenie: jak się przekonać, że
liście parują
Pamiętamy z poprzednich lekcji, że roślina pobiera korzeniami
wodę. Rozprowadza ją później specjalnymi przewodami, tzw. naczy-
niami, do wszystkich swoich części. Woda stanowi jeden ze składni-
ków potrzebnych do wytwarzania cukru. Ale tylko część pobranej
wody idzie na ten cel, znaczna jej ilość wyparowuje.
^Liście rośliny schną podobnie jak schnie skoszona trawa na łące
i wysycha bioto na drodze. W dzień słoneczny i wietrzny parowanie
jest szybsze, w dzień chłodny i mglisty — wolniejsze. W postaci
pary ulatnia się z liści tylko woda.JNa jej miejsce wchodzi wessana
, ziemi n«« ' “'“T ™«będ„,
<„««»»>» »«J* brakowych rosimy.
£„<n»ic wody )«< * ko'2y‘"’e 2 1,'nyth l««cze po,,.
r Do asymilacji roślina pochłania ogromne ilości ciepła slonecz-
o Liście podczas tego procesu nagrzewają się. Parowanie wody
ozijbia je. chroni przed nadmiernym rozgrzaniem; działa jak chłód'-
nica w pracującym motorze.
Dzięki parowaniu wody z liści napływają z korzeni nowe ilości
roztworów mineralnych.
Czy wiesz, że...
• obliczono, iż 1 roślina słonecznika wzrostu człowieka wyparowuje
dziennie około 1 litra wody. Można sobie wyobrazić ile wody wyparo-
wuje duże drzewo albo hektar uprawnego pola czy hektar lasu.
PYTANIA
1. Które części rośliny wyparowują najwięcej wody?
2. Jakie korzyści może mieć roślina z procesu parowania wody w liściach?
3. W jakich warunkach parowanie wody może przyczynić się do śmierci
rośliny?
ZADANIA
I. Wykonaj w domu następujące doświadczenie: do dwóch
naczyń nalej jednakową ilość wody. Do jednego wstaw bukic j^mach'
np. astrów. Porównaj ilości wody w obu naczyniach po - g°
po 48 godzinach i po 72 godzinach. nracowni
2. W ytlumacz, dlaczego w okresie wielkich upałów dyżurni « P
biologicznej muszą podlewać rośliny dwa razy, dziennie.
11. O różnych liściach różnych roślin
Ćwiczenie 31. Przyjrzyj się roślinom wodnym w akw ariur.i, jvjska,
nenie. Jak są one zbudowane? Jakie łodygi i liście ma moczą. a
wywłócznik, rogatek, strzałka wodna?
Rośliny żyjące w odmiennych środowiskach przystosowują się
do tych warunków. Inaczej żyją rośliny lądowe, a inaczej wodne,
inaczej na gorącej pustyni, a jeszcze inaczej w górach. Różnice
w warunkach życia najsilniej wpływają na budowę liścia.
Wiele roślin wodnych, źyjących w falującej lub płynącej wodzie,
gdzie ruch wody może być bardzo silny, ma liście drobne, np. mo-
czarka kanadyjska, wywłócznik. Wśród wąskich liści tych roślin
swobodnie przepływa woda, nie powodując ich rozerwania (tabl. IV).
U jednej z naszych roślin wodnych — strzałki wodnej — obserwujemy
ciekawą właściwość: jeśli rośnie w głębszej wodzie, wytwarza liście
wąskie, długie, wstęgowate; jeśli zaś rośnie na płytszym miejscu
lub na brzegu wysychającego rowu, wytwarza liście o dużej strzał-
kowatej blaszce liściowej na długim ogonku. Często występują dwa
rodzaje liści na jednej roślinie — wąskie pod wodą, szerokie na po-
wierzchni wody. Przy tym liście pływające na powierzchni mają
kształt sercowatookrągły, liście zaś wzniesione nad wodą w powietrzu
— kształt strzałkowaty (tabl. IV).
Innego rodzaju trudności mają rośliny żyjące w okolicach suchych.
Ćwiczenie 32. Obejrzyj liście pospolicie rosnących u nas rozchodników
i rojników oraz kolekcję aloesów i agaw. Zwróć uwagę na ich mięsiste
grube liście oraz pokrycie blaszki liściowej lśniącym nalotem (tab. V).
Przekrój parę liści, obejrzyj ich wnętrze. Połóż na słońcu na oknie łodygi
z liśćmi rozchodnika i dla porównania świeże liście trawy. Obserwuj,
które więdną szybciej? Które są odporniejsze na suszę?
Dla roślin rosnących w miejscach suchych największym wro-
giem jest brak wody — susza. Roślina musi bronić się przed wyparo-
waniem. W grubych, mięsistych liściach magazynuje zapas wody,
kiedy w okresie deszczu ma jej pod dostatkiem. Wodę przechowuje
przez dłuższy czas, zużywając ją stopniowo na swoje potrzeby.
Ćwiczenie 33. Obejrzyj kaktusy przygotowane na dzisiejszą lekcję. Spró-
buj wyróżnić znane części rośliny: korzenie, łodygę, liście, kwiaty. Których
części brakuje?
Kaktusy rosną na pustyniach lub na stokach nagich skał wapien-
nych, gdzie opady bywają bardzo rzadko. Kaktusy zatraciły w ogóle
wszystkie liście. Szerokie, płaskie blaszki liściowe wyparowałyby
zbyt dużo wody. Część nadziemna kaktusa to — zgrubiała łodyga.
Niektóre kaktusy wyglądają jak maczugi, inne są kuliste, jeszcze inne
41
40
przypominają kształtem iw iecznik• Pokryte M kolcami, które chromą
L przed uszkodzeniem bądź zjedzemem przez zwierzęta W zgnj.
hakj łodydze kaktus gromadzi zapas adtów, wytrzymuje długi ufc*
bez dopływu iwiezej wody.
Niektóre rośliny gromadzą w liściach zapasy pokarmu: itąd nazwa
tych liści: spichrzowe. Widzimy to u cebuli uprawnej, tulipan
i hiacynta.
Inny rodzaj liści spichrzowych ma kapusta.
Ćwiczenie 34. Obejrzyj główkę V *pu«ty Oddncl jej pmuzeg. Inc U*
Czy nic przypomina ona swoją budową pąka (rya. 35)f
• niektóre kaktuiy mają tok tlabe patowcr-ie. le w rym samym czasie.
gdy roihno z dużymi liidmi z»anc kokomakiem wyparuje 6000 li-
trów wody — kulmy kaktus o tej samej wodze straci zaledwie I litr
wody.
Rys. .*15. Gl6*ss kapwM)
w jMiclfoju podluinym
Wy >iana z nasienia mt da kapusta rozkłada pierwsze liście pŁri
nad ziemią. Po kilku tygodniach nowe liście już nic rozchylają s»c.
cez zwijają wokół łodygi na jej wierzchołku. We wnętrzu tworzą • <
• ta e nowe, białe liście, formuje się zbita główka. Zwinięte ciasno
iście osadzone są na grubej, krótkiej łodydze — jak w pąku. Lifcie
t< zawierają zapasy pokarmowe, które wykorzysta roślina w drugim
u swego życia na budowę łodygi, kwiatów i nasion.
i iPrÓ<Z lupUłty białej, są jeszcze inne odmiany, np. czerwona.
- a i brukselka. Odmiany te w porównaniu z kapustą zwyczajna
4 bardziej wartościowe (rys. 36),
Czy wierz, le...
• okrągły pływający liłć brazyhjtkie/ rołllny wodnej zwcoej ..
jeit dwumetrowej wielkości,
PYTANIA
I Jakie są właściwości budowy hfci r- i-i wodnsch’
ż. Co cechuje budowę roślin tyyącyeh w miejscach suchych?
3- Które rośliny mają łucie ♦płchrzcwr t jaką iofc cpdnują w ich tyciu
nagromadzone zapasy?
ZADANI A
I V. Ut na tcOni.c i pi h > nrrwe w boĄjwW 1 1'c’u ”
2. Jak myślisz, crs . , . m.y i ak<»y
3. Jakw rośliny n>.tna narwać awchrwnślami' Br>Khr7'«-
4 Które liście cebuli jadalnej »ą bwmi arcmilacj •A •
5. ęXj. oy ud. O -< wneln.ku.uzchodmkłZot-c^ «
uą be>llie daialo...
WARZYWNICTW o
12. Warzywa pospolite i mało znane
Ćwiczenie 35. Obejrzyj warzywa, zgromadzone na dzisiejszą lekcje I i
się nazywają? Które części są jadalne? J •,ak
Rys. 37. a - czosnek, b - por, c - szpinak, d - kalarepa, e - kalafior, / - seler
Pospolite warzywa
ich części^surówklch7 ZIelne' ZJadamy Je w całości lub niektóre
L gorących potrawach, przetworach.
Rys. 38
Z danych statystycznych wynika, że spożycie warzyw w Polsce
wzrasta, ale stale nie jest ono jeszcze dostateczne. Spożycie zależy nie
tylko od ich ilości, ale i od uświadomienia ludności i jej przyzwyczajeń
żywieniowych oraz urodzaju w danym roku.
Spożycie warzyw waha się u nas w zależności od pory roku.
Ćwiczenie 37. Przeanalizuj dane statystyczne (rys. 39) dotyczące poziomu
Spożycie warzyw w poszczególnych miesiącach / w'/,/.
44
45
wam*' i owoców Roczne spożyci* uiuyw i owoców pr,v; t
« 100 Zwróć uwagę ’'*• ,k r»yr*« **rzyw w poszczególnych niic
wącach.
J*k widać, spożycie warzyw od marca do maja jest najmniejsze
SMd M *T»k lekarzy, abyimy większą wagę przywiązywali do spo-
Łyda warzyw; są one bowiem niezbędnym składnikiem prawidłowego
odżywiania, od którego w znacznym stopniu zależy nasze zdrowie.
Przegląd warzyw pospolitych
Narwa Wymagania, uprawa, znaczenie
Marchew Odporna na zimno. Korzeń spichrzowy wrażliwy na mróz. Uprą wa udaje się na glebach piaszczystych i gliniasto-piaszczystych. Uprawia się z nasion. Znaczenie gospodarcze duże.
hecrcszM Mało wrażliwa na niskie temperatury. Wymagania glebowe mak. V praw u się ł nasion. Nasiona wschodzą znacznie dłużej niż u innych warzyw.
B..:ak Wrażliwy na zmiany klimatyczne. Szczególnie siewki. Uprawia się z nasion. Burak jest dość rozpowszechniony w uprawie. Wa- rzywo łatwe do przechowywania.
Rzodheok* Małe wymagania klimatyczne i glebowe. Uprawia się z nasion.
Chrzan Odporny na zmiany klimatyczne. Uprawia się z sadzonek korze- niowych (boczne korzenie tnie się na kawałki). Chrzan wśród przypraw jest najbardziej rozpowszechniony.
Kapusta jtowiaMa ruala Odporna na zmiany klimatyczne — mróz. Uprawia się z rozsady Łatwa w uprawie, dobrze się przechowuje w stanie świeżym i kiszona. Dąjc duży plon z 1 ha.
Sałata Odporna na zmiany klimatyczne. Uprawia się z nasion. 1 krótki okres wzrostu.
Cebula Dosyć odporni na zmiany klimatyczne. Uprawia się. a i wu, b — z rozsady, c - z dymki (małych cebulek prae<l’"tt^ nych przez zimę). Znaczenie gospodarcze duże- Posiada " * woact lecznicze — hamuje rozwój zarazków.
4fi
Nazwa Wymagania, uprawa, zna.ZeniO
Kalafior _ Odpórrty na zmiany klimatyczna. Wymagania ąlebowe duże. nie wnędzie hjnjr aię uprawa. Uprawia ai< t rotaady.
Pomidor Duże wymagania klimatyczne i glebowe. Najlepiej «k rozwija przy +25 C. Głąby żyzne H ntjodpowK-dmej.ze pod uprawę pomidora. Uprawia się z roMady, Znaczenie gospodarce bardzo dut*.
-
Ogórek Duże wymagania klimatyczne i glebowe. Najlepiej rozwija się w temperaturze +2fi‘C. Uprawia się z nasion lub rozsady. Zna- czenie gospodarcze duże, wykorzystywany jest równica w prze- myślę kosmetycznym. — —
Fasola Wrażliwa na zmiany klimatyczne. Poniżej +I0 C nasiona nie kiełkują. Uprawia się z nasion. Znaczenie gospodarcze duże, czyść zbiorów przeznacza się do przetwórstwa.
Groch Odporny na zmiany klimatyczne. Uprawia się z nasion. Znacze- nie gospodarcze podobnie jak u fasoli.
Przegląd warzyw mało znanych — lecz bardzo
wartościowych
Cykoria — roślina ta wytwarza rozetę liści i korzeń spichrzowy,
który zimą umieszcza się w piasku, wytwarza wówczas pączki liściowe
Młode, kremowobiale listki pączka zużywamy zimą na sałatę.
Brokuł — roślina podobna do kalafiora, tylko „róże" ma ciem-
niejsze, zielonkawe oraz mniej zbite niż u kalafiorów Brokuły podno-
szą znacznie smak mieszanki warzywnej, np. w mrożonce.
Kabaczek — roślina pokrewna dyni. Owoc kabaczka silnie wy-
dłużony. Można z niego przyrządzać sałatki bądź faszerować mięsem
i spożywać na gorąco. Roślina wrażliwa na chłody.
Jarmuż — roślina pokrewna kapustnym. Piękne, karbowane ciem-
nozielone liście nadają się na przyprawę, sałatki oraz do dekoracji po-
traw.
Skorzonera — roślina o dość sporej zawartości soli mineralnych.
47
?
4 — Przyroda dla ki. V
41. W szklarni
e - ma'° Znane: a - CykOri" b - brok^ ‘ - “i- > - m
cukru, białka. Posiada zgrubiały korzeń, wewnątrz biały, pokryty
z wierzchu brunatną skórką. Nadaje się na sałatki, zupy, sosy
Obecnie jest znanych około 200 gatunków warzyw. W Polsce
w uprawie spotyka się 30—40.
Dochodowe zakłady warzywnicze zakłada się na dobrej glebie
p zenno uraczanej. Gospodarstwa ogrodnicze specjalizują się w upra-
wie jednego, kilku, kilkunastu gatunków roślin.
gródki przydomowe można zakładać prawie wszędzie, bo na
. k™ a^a^u z’emi łatwo jest glebę użyźnić i uprawić. W ogród-
przy omowych winny być uprawiane warzywa w jak najszer-
szym wyborze gatunków.
Jakie są trudności przy prowadzeniu upraw warzywnych?
osł . arzywiiictwo wymaga produkcji rozsady a więc pomieszczeń
biegó — ’ sz^^arn*e' inspekty. Wymaga też specjalnych za-
nia nk C1?cla Pędów, zaopatrywania roślin w podpory, podlewa-
Niplif-z^Wari1ia Czynności te wymagają dużego nakładu pracy,
szklarnie Z i a<^ Przemyslowe, np. huty na Śląsku, budują własne
nspe ty, prowadzą nowoczesne gospodarstwa warzywnicze.
48
Jt •
Rys. 42. Warzywa pod folią
A co to. są witaminy?
50
4vwn sie tu ciepła tzw. odlotowego z huty, które
41>'
ZADANIA
1. Które warzywa są uprawiane w Twojej okolicy, a które jeszcze nie?
2. Co wiesz o przechowywaniu warzyw w zimie?
3. Zapisuj przez jakiś czas swoje posiłki i sprawdź, czy zjadasz codzien-
nie przepisową ilość warzyw i owoców, koniecznych dla zdrowia;
dzienna Twoja porcja według wskazań lekarza powinna zawierać:
30 dag ziemniaków,
20 dag innych warzyw (marchew, pietruszka, buraki, obórki, pomidory,
strączkowe, zimą — cebula, pory, selery, pietruszka itp.),
20 dag owoców (świeżych oraz przetwory).
13. Dlaczego uprawiamy warzywa
Pożywienie człowieka musi być bardzo urozmaicone. Różnorodne
składniki odżywcze są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania
każdego organizmu.
Obok podstawowych składników odżywczych, jak mięso, mleko,
jaja, tłuszcze, skrobia i cukier człowiek musi otrzymywać koniecznie
produkty, zawierające sole mineralne i witaminy — a te zawarte są
głównie w warzywach i w owocach.
O solach mineralnych już uczyliśmy się poprzednio. Wiemy, że
sole mineralne są niezbędne do życia rośliny, pobiera je ona z gleby
w postaci roztworów, Nieraz słyszeliście o nawozach mineralnych
(sztucznych) — azotowych, potasowych, fosforowych. Właśnie są to
sole mineralne konieczne do prawidłowego wzrostu i rozwoju rośliny,
które rolnik wprowadza do gleby.
Dla człowieka zaś najpotrzebniejsze są sole mineralne w innym
składzie — a mianowicie:
• sole wapnia,
• sole fosforowe,
• sole żelaza.
Sole mineralnę wapniowe i fosforowe sa db ,
budowie kości. Sole żelaza ważne są przy powstawi nle2[będne przV
ważną rolę krew spełnia, to pamiętamy z kla^y IV Prócz”?™’- Jak
sole mineralne i jeszcze inne składnik. „trzymywanT„"E’
mach z warzyw regnluJą\Ó2„e czynności naszego organizmu
Otóż witaminy — to specjalne substancje, które wytwarzają rośli-
ny. Zwierzęta i człowiek zdolności wytwarzania witamin prawie nie
posiadają. Witaminy są konieczne do życia wszystkim żywym istotom.
Witaminy są różne o różnym działaniu. Dla uproszczenia umó-
wiono się nazywać je kolejnymi literami alfabetu. I tak znamy witami-
ny A, B, C, D, E i inne.
Ćwiczenie 38. Przeanalizuj dane o wartościach odżywczych i zdrowot-
nych warzyw (rys. 43).
Jaka jest rola poszczególnych witamin? Dla przykładu:
Witamina A — uodpornia organizm przeciw chorobom.
Witamina B — zapobiega schorzeniom układu nerwowego.
Witamina C — zapobiega krwawieniu z dziąseł.
Witaminy są bardzo wrażliwe na różne czynniki. Do czynników
niszczących witaminy należy: tlen, światło, długie i silne ogrzewanie,
dodatek sody do warzyw.
Dlatego, jeśli chcemy prowadzić racjonalne żywienie, trzeba za-
poznać się z nowoczesnymi sposobami przyrządzania warzyw.
Wykres, który przeanalizowaliśmy, uwzględnia tylko niektóre
sole mineralne i witaminy (rys, 43). Tymczasem jednych i drugich
jest w warzywach znacznie więcej.
Oprócz soli mineralnych i witamin warzywa zawierają jeszcze
pewne składniki, których wprawdzie nie trawimy, a tym samym i nie
przyswajamy, lecz które pobudzają pracę naszych jelit. W ten spo-
sób warzywa ułatwiają nam trawienie innych pokarmów.
Jakie jest znaczenie gospodarcze uprawy warzyw? Jakie korzyści
daje warzywnictwo?
Otóż opłaca się ono jak najbardziej. Na przykład z I hektara
można otrzymać kilka razy więcej zysków niż z 1 ha zboża. Państwo jest
zainteresowane rozwojem warzywnictwa, prowadzi więc kontraktację
51
mało
średnio
dużo
nie zbadano
bardzo dużo
fosfor
wapń
żelazo
\witarnina
witamino
* 9rupy
burak
cebula
groszek ziel.
kapusta biata
kalafior
marchew
ogórki
pomldorg
rzodkiewka
satata
niewspółmiernie dużo
,ak mało, że można pommać
Zawartość składników mineralnych i witamin w wa
1. Pamiętając, jakie czynniki niszczą witaminy w warzywach, powiedz,
jak trzeba warzywa przyrządzać.
2. Załóż sobie, jeśli masz możność — własny miniogródek warzywny
na oknie. Do doniczek lub skrzynek nasyp piasku lub lekkiej ziemi ogro-
dowej. Posadź cebulę oraz nieuszkodzone korzenie pietruszki. Podlewaj.
Obserwuj rozwój roślin, prowadź przez okres 3 tygodni notatki w Dzien-
niczku Obserwacji. W wyniku tej hodowli będziesz miał również war-
tościowy dodatek do kanapek.
3. Robiąc zakupy w sklepie warzywnym obejrzyj różne gatunki warzyw
świeżych oraz w przetworach. Wpisz kilka nazw do zeszytu.
4. Przypomnij sobie warzywa, które rosły na działce szkolnej. Jakie to były
warzywa? Czy się udała ich uprawa?
• dietetycy zarzucają nam, że w Polsce jemy za mało fasoli szparagowej,
groszku zielonego, kapusty włoskiej, brukselki, sałaty, szpinaku oraz
warzyw szlachetnych zapachowych, jak seler, pietruszka, por.
• w ZSRR, podjęto próbę uprawy warzyw na gruntach pustynnych i bag-
nistych.
warzyw, udziela pożyczek, materiałów na budowę szklarni i •
zakup maszyn, narzędzi, zapewnia pomoc fachową ' ’ “ 3
Zapotrzebowanie na warzywa w naszym kraju jest duże W zwiaz
ku z tym rozwija się również przemysł przetwórczy, przerabiać '
warzywa na wartosc.owe przetwory, susz, mrożonki, soki. Prowadzi
iest także eksport warzyw. v«auzony
nazwa
warzywa
PYTANIE
1. Jakie jest znaczenie zdrowotne, odżywcze i gospodarcze uprawianych
warzyw ?
KWIAT
ćwiczenie 39. Oglądamy kolejno:
__ kwiat petunii nierozwinięty, jeszcze w pączku,
__ kwiat w pełni rozwinięty,
— kwiat więdnący,
— kwiat uschnięty.
14. Budowa kwiatu
Chociaż jest jesień — wiele roślin jeszcze kwitnie. W
kwitną ostatnie astry, słoneczniki, nasturcje. Widać też kwi; ...
ków, lwiej paszczy, stokrotek. A i na pomidorach, jeśli nie było przy-
mrozków, znajdziemy na wierzchołkach łodyg żółtawe, niepozorne
kwiaty. Na oknach kwitną pelargonie. W skrzynkach za oknem są
kwiaty’ begonii.
Przyglądając się rozmaitym kwiatom widzimy, że wśród nich pa-
nuje ogromna różnorodność. Kwiaty mają przeróżne kształty, barwy,
wonie.
Pospolita na balkonach i w skrzynkach zaokiennych jest petunia.
Kwitnie ona obficie całe lato do późnej jesieni (rys. 44).
:n,e- ogrodzie
'iaty brat-
Poszukajmy, co zostaje na roślinie petunii w miejscach, gdzie
były kwiaty. Może znajdziemy torebki z nasionami?
Duża barwna część kwiatu petunii o kształcie lejka — to korona.
Krótkie zielone listki w liczbie 5, zrośnięte u dołu i okrywające kwiat
z zewnątrz — to kielich. We wnętrzu kwiatu widzimy wyrastający
z dna kwiatowego 1 słupek i 5 pręcików.
Ćwiczenie 40. Oglądamy pod lupą pręcik zakończony dwoma pylnikami,
każdy z nich zawiera dwa woreczki pyłkowe, w których znajduje się
pyłek. Oglądamy też górną część słupka, zwaną znamieniem, na które
przenoszony jest pyłek z worków pyłkowych. Część długa, wąska słupka
nazywana jest jego szyjką. Część dolna słupka jest znacznie rozszerzona.
Jest to zalążnia. Po przekrojeniu zalążni żyletką, zobaczymy w jej wnętrzu
drobne, białawe ziarenka: są to zalążki, z nich właśnie powstaną nasiona.
Ścianka zalążni okrywa zalążki i chroni je przed szkodliwymi czynnikami,
jak zimno, wiatr i inne.
Jeśli nie znajdziemy kwitnącej petunii, bo przymrozki zwarzyły
jej kwiaty, możemj' poznać budowę kwiatu na przykładzie pierwiosnka
chińskiego, potocznie zwanego prymulką. Jest to pospolita roślina
doniczkowa (rys. 45).
Ćwiczenie 41. Obejrzyj budowę kwiatu prymulki. Na czym polega jego
podobieństwo do kwiatu petunii? Jakie są różnice? Wskaż kielich, koronę,
pręciki, słupek. W pręciku wyróżnij nitkę pręcikową i pylniki. W słupku
pokaż zalążnię, szyjkę, znamię. Zwróć uwagę na to, że znamię dojrzałego
słupka jest błyszczące, lepkie, pokryte jakby syropem z cukru. Zwróć też
uwagę na żółty pyłek. Nabierz pędzelkiem pyłku z pręcików i przenieś go
na znamię słupka. Obejrzyj teraz znamię. Spróbuj zdmuchnąć pyłek ze
znamienia.
1 Wylicz części składowe kwiatu (rys. 46).
ZADANIA II
1. Jeśli masz możność, zbadaj budowę kwiatu I
pomidora. Co przypomina ci swoim kształ- WyW
tern zalążnia kwiatu pomidora? Porównaj z 1~7
kwiatem petunii lub prymulki. Rys. ąc. Kwiat wiśni
2. Wykonaj model wybranego kwiatu używając takich materiałów, jak pa-
pier, plastelina, zapałki lub inne.
3. Co stoi na oknie w twoim pokoju?
— roślina kwitnąca?
— roślina niekwitnąca?
— kwiaty cięte ?
4. Obejrzyj tablicę X, XI. Powiedz, co jest charakterystycznego w budo-
wie kwiatów traw.
15. Znaczenie kwiatu w życiu rośliny
Być może zaobserwowaliście, że ow’oce w sadzie rozwijają się
tylko na tych drzewach, które kwitły. Owoc powstaje z kwiatu
(rys. 47).
Z której części kwiatu powstaje owoc? W jaki sposób? Jaką role
spełniają w kwiecie jego poszczególne części: kielich, korona, słupek [
pręciki?
Obserwując petunię można zauważyć, że gdy kwiat przekwita
opada jego korona. U niektórych kwiatów z koroną opada kielich' !
Zycie pręcika również nie trwa długo. Po dojrzeniu pyłku i jego wysy-
paniu się pręciki marnieją. Z kwiatu pozostaje słupek z załążnią, ta
część kwiatu rozrasta się i tworzy się owoc z nasionami.
Czy zawsze tak się dzieje? Dlaczego rośliny doniczkowe, chociaż
często kwitną, bardzo rzadko wydają owoce?
Otóż aby powstał owoc musi dojść do procesu zapylenia. Mia-
nowicie pyłek z worków pyłkowych osadzonych na pręcikach musi
dotrzeć do słupka i trafić na jego górną powierzchnię, czyli znamię.
Przenoszenie pyłku z jednego kwiatu na drugi odbywa się najczęś-
ciej wtedy, gdy pszczoły lub inne owady odwiedzają kwiaty w poszuki-
waniu słodkiego nektaru oraz pyłku. Na swoim ciele przenoszą pyłek
z jednego kwiatu na drugi. W ten sposób dokonują jego zapylenia.
Aby mógł powstać owoc z nasionami konieczny jest proces
zapylenia.
58
Kwiat nie zapylony nie wytworzy owocu. Ogrodnik cieszy się,
gdy w swoim sadzie widzi owady pożyteczne latające wśród kwiatów
jabłoni, gruszy, wiśni (rys. 48, 51).
Kwitnącą petunię odwiedzają również owady (motyle oraz inne)
i dokonują jej zapylenia. Po przekwitnięciu petunii z zalążni rozwija
się owoc, a w nim nasiona.
Kwiatów pomidora nie odwiedzają żadne owady. Zapylanie odby-
wa się tu inaczej niż u wielu innych roślin. Pyłek wysypuje się tu
bezpośrednio z pręcików na znamię słupka. U pomidora zachodzi
więc zjawisko samopylności (rys. 49).
Dowiemy się teraz, co się dzieje z pyłkiem, gdy trafi na znamię
słupka.
Ziarnko pyłku kiełkuje, w tym czasie wytwarza się wydłużona
łagiewka pyłkowa, która przenika w głąb słupka do zalążni, gdzie
mieszczą się zalążki. Wrastające w zalążnię łagiewki pyłkowe zawie
a plemniki, które -a męskimi komórkami rozrodczymi. Zaś
. ...łącku mieści się jajo - czyli żeńska komórka rozrodcza (rys.
W zalążni zachodzi proces połączenia się komórki męskiej z żeń-
ską — ten proces nazywa się zapłodnieniem.
• Z zapłodnionego zalążka powstanie nasienie.
• Z całej zalążni rozwinie się owoc.
Kwiat jest organem rozmnażania się rośliny.
PYTANIA
I Do czego duży roślinie kwiat? .
2. Wynuen części słupka i części pręcika oraz powiedz, który z tyci
narządów uważamy za narząd rozrodczy męski, a który za żens i.
3. Omów proces powstawania owocu.
4. Z czego pow.tają nasiona?
J. Cr? mezesz powiedzieć o procesie zapylenia, zapłodnienia.
60
ZADANIA
i Dlaczego w każdym dużym sadzie jest pasieka?
rjiaczego nie zawiąże się na roślinie petunii ani jeden owoc, jeśli całą
” roślinę przed rozwinięciem kwiatów obwiążemy szczelnie torebką
z gęstej gazy?
61
16. Owoce soczyste
62
—skórka
miękisz
owoc
Owocem nazywamy tę część rośliny, która powstaje z zapylonego
słupka. Każda kwitnąca roślina może wydać owoce.
Ćwiczenie 42. Zbadaj budowę dojrzałego owocu pomidora. Natnij lekko
żyletką skórkę owocu i próbuj ją ściągnąć z powierzchni pomidora. Obej-
rzyj miękisz pod skórką. Przekrój pomidor wzdłuż i w poprzek. Obejrzyj
ułożenie nasion (rys. 53).
Zbadaj budowę owocu ogórka, żurawiny, winorośli, cytryny czy me-
lona. Porównaj z owocem pomidora. Zwróć uwagę na poszczególne części
tych owoców (tab. VI).
Rys. 53. Kwiaty i owoce pomidora: a — kwiat powiększony, b — słupek, c owo ,
d — owoc w przekroju podłużnym
Nasienie jest najważniejszą częścią owocu. Powstaje ono z zalążka,
ozosta ą część owocu prócz nasienia nazywamy owocnią. Owocnia
powstaje ze ścian zalążni.
Zastanówmy się, jaką rolę spełnia owoc w życiu rośliny? Po co
ros ma wytwarza owoce? Po co odkłada w ich miękiszu tyle wartościo-
wych substancji odżywczych? Jaką rolę spełniają nasiona?
a to ostatnie pytanie wszyscy zapewne odpowiecie: nasiona
s uza o tego, żebv mogła ona się rozmnożyć, tj. wydać potomstwo.
Ale w jakim celu roślina buduje taki duży i smaczny miękis2? Barwnv
soczysty miękisz zwabia człowieka i zwierzęta. Owoce zostaia orze
niesione z ogrodu na inny teren. Mogą trafić czasem na warunki do
godne do wysiania się. Owocnia chroni też nasiona przed uszkodzę’
niem i przed zbyt dużymi wahaniami temperatury
Podobnie zbudowane owoce jak pomidor ma ogórek, porzeczka
agrest i inne poznane na ćwiczeniach rośliny (rys. 54).
nasiona
nasiona
----miękisz
skórka
Rys. 54. Powstawanie owocu agrestu: a — gałązka z kwiatami i zawiązkami owoców,
b — kwiat, c — owoc
Taki owoc, który w mięsistej owocni ma wiele nasion,
nazywamy jagodą.
Jagodą jest więc nie tylko owoc borówki czernicy, borówki brusz-
nicy, ale także pomarańczy i kabaczka.
Czy znasz...
• taką jagodę, której ciężar może sięgać 100 kg a grubość owocu mie-
rzona na przekroju może dochodzić do 100 cm? Jest to odmiana dyni,
zwanej olbrzymią.
63
Przekonajmy się, czy wszystkie owoce
soczyste są jagodami.
Ćwiczenie 43. Przekrój owoc śliwy. Obej-
rzyj części, z których się składa. Rozbij
pestkę i sprawdź, co tam się mieści (rys. 55)
Obejrzyj zielony owoc orzecha włoskiego
(tab. VI). Pod jakim względem przypomina
on owoc śliwy?
Rys. 55. Owoc śliwy w przekroju
Tylko część owocni śliwki jest mięsista i soczysta. Druga część
owocni — bliżej nasienia jest bardzo twarda i sucha; ta część owocni
nazywa się pestką. Stanowi ona doskonałą ochronę dla delikatnego
nasienia. Pestka pęknie dopiero przy kiełkowaniu.
Inaczej niż jagoda czy pestkowiec jest zbudowany owoc jabłoni
i gruszy. W miękiszu owocni jabłka lub gruszki mieści się 5 skórza-
stych komór z nasionami. Przy tworzeniu się tych owoców brała
udział nie tylko zalążnia ale i mięsiste dno kwiatowe.
Tę część owocu, która powstaje nie z zalążni, lecz z dna kwiato-
wego nazywamy szupinką.
Budowę zbliżoną do budowy jabłek, gruszek mają owoce głogu,
jarzębiny, róży.
PYTANIA
1. Jakie części można wyróżnić w owocu?
2. Jaka jest różnica między znaczeniem wyrażu „owoc” a „owocnia”?
3. Jaką rolę spełnia w życiu rośliny nasienie?
4. Do czego służy roślinie owocnia?
5. Jaki owoc nazywamy jagodą i które rośliny mają owoce typu jagody?
6. Jakie są podobieństwa i różnice w budowie owocu pomidora i śliwy?
7. Dlaczego jabłko nazywamy owocem szupinkowatym?
Owoc, w którym część owocni jest soczysta, a druga część
— stwardniała jako pestka z jednym nasieniem wewnątrz,
nazywamy pestkowcem.
Do pestkowców należą prócz owoców śliwy — owoce wiśni,
czereśni, moreli, brzoskwini.
Orzech włoski podobnie jak śliwa ma owoc w części mięsisty,
a w części zdrewniały — z jednym nasieniem wewnątrz.
Ćwiczenie 44. Przekrój owoce ja-
błoni i gruszy. Sprawdź, jak są
zbudowane (rys. 56).
Rys. 56. Owoc jabłoni w przekroju
ZADANIA
1. Jakich drzew spotykasz najwięcej w okolicznych sadach?
2. Czy wszystkie jagody, które znasz są jadalne i smaczne?
3. Dowiedz się, czy można bez szkody dla zdrowia zjadać z rozbitych
pestek nasiona śliwy i wiśni?
4. W magazynie stołówki leżały: ogórki, ziemniaki, śliwki, marchew, cebu-
la, kalarepa, dynia, kapusta, pomidory’, jabłka, rzodkiewki i cytryny.
Podziel wszystko na 2 grupy: owoce i nieowoce. Pamiętaj, że owocem
nazywamy tę część rośliny, która powstaje z kwiatu i zawiera wewnątrz
nasiona.
17. Owoce suche
Ćwiczenie 45. Zapoznaj się z budową owoców: maku, leszczyny, klonu,
pszenicy. Wyróżnij owocnię i nasiona.
Makówkę, orzech leszczyny, skrzydlak klonu, mimo że pozornie
nie są podobne do soczystych owoców z sadu, zaliczamy do owoców,
bo:
Przyroda dla Id. V
65
64
• powstały również z kwiatów,
Rys. 57. Owoce suche pękające i niepękające
18. Sposoby rozsiewania się owoców i nasion
pękające
które po dojrzeniu pękają wysypując
• zawierają nasiona, które służą do rozsiania się rośliny,
torebka (c)
maku, prymuli, kasztanowca otwiera
się pęknięciami u szczytu lub z boku
łuszczyna (b)
rzepaku, kapusty, lewkonii pęka też
dwustronnie, ale wewnątrz ma przegro-
dę z nasionami
Owoce suche są bardzo różnorodne. Wyróżniamy wśród nich (rys. 57)
nieszek (d)
piwonii, ostróżki pęka szwem jedno-
stronnie
jrzech (f)
leszczyny, dębu — owocnia jest tu
twarda, zdrewniała, pojedyncze na-
sienie wewnątrz
niepękające
po dojrzeniu opadają z rośliny całe
owoce, bez otwierania się
Stwierdziliśmy wielką różnorodność owoców. Są owoce duże
i małe, soczyste i suche, mają różne dodatkowe części, jak miseczki,
kolce, skrzydełka.
Czym tłumaczymy tę wielką różnorodność budowy owoców ?
Poznając owoce soczyste dowiedzieliśmy się, że miękisz odgrywa
ważną rolę w życiu rośliny, bo pomaga jej przy rozsiewaniu nasion.
Podobnie jest z innymi owocami.
krzydlak (g)
klonu, jesionu — owoc drobny, opa
trzony skrzydełkiem
Jeśli z soczystymi owocami pomidora czy ogórka porównamy
owoce grochu, czy kapusty, to dostrzeżemy w budowie owocni
dużą różnicę. Okazuje się, że u dojrzewającego owocu owocnia może
być sucha, bezmiękiszowa. Czasem jest ona zdrewniała, czasem skó-
rzasta. W odróżnieniu od owoców soczystych owoce maku, fasoli,
jesionu, leszczyny, pszenicy nazywamy owocami suchymi.
ziarniak (e)
pszenicy, żyta, kukurydzy ma ściankę
owocni tak silnie zrośniętą z nasie-
niem, że niełatwo te części oddzie-
lić od siebie
1. Zbierz w ogródku kolekcję różnych owoców suchych. Obejrzyj je.
Przypomnij sobie kwiaty, z których one powstały. Policz nasiona. Po-
równaj te owoce z rysunkami w podręczniku i postaraj się ustalić, do któ-
rych są podobne.
2. Zaprojektuj gablotę do pracowni biologicznej: Rodzaje owoców.
Budowa owocu jest ściśle związana ze sposobem roz
siewania się nasion.
strąk (a)
grochu, fasoli, bobu — sucha owocnia
pęka szwem z obu stron i nasiona wy-
padają
Wszystko, co oiacia nasienie, wszystkie jego części dodatkowe
pomagąją nasieniu w rozprzestrzenianiu się na nowych terenach. Owo-
ce socz-.ste zawierają w smacznym miękiszu cukry, nieraz skrobię lub
tłuszcz Szpaki, wrony, kawki dziobią owoce, przenoszą je na znaczne
odległości Podobnie postępują z owocami inne zwierzęta, jak jeże,
n»edru wdzie. a także człowiek. Jeśli nawet drobne jagody są zjadane
w całości, to nasiona ich okryte ochronną łupiną wTaz z wydalinami
dostaną się znów do gleby na nowym terenie. Nasiona w twardych
pestkach czy skórzastych okrywach trafiają również do gleby.
Zwierzęta i człowiek mogą także bezwiednie przyczyniać się do
rozsiewania owoców suchych.
Ćwiczenie 46. Obejrzyj owoc łopianu, uczepu. Zwróć uwagę na różne
urządzenia czepnc.
Niektóre owoce mają zagięte kolce, haczyki, zadziorki, ościste
plewy. Przyczepione do sierści zwierząt, piór ptaków czy ubrania
edewieka wędrują w świat. Jak wygląda owca albo pies (rys. 58),
Rys 58. Przy rozsiewaniu
się owoców i nasion po ma
gąj? leż zwierzęta
68
kiedy przejdą na jesieni przez zarośla, gdzie rośnie uczep, kuklik
czy przytulia? A nieraz i Wy pomagacie łopianowi rozsiewać się,
obrzucając się wzajemnie dla zabawy jego owocami zebranymi w kol-
czaste kulki.
Człowiek również celowo i świadomie rozsiewa wiele roślin.
Niektóre z nich przywiózł nawet z innych części świata. Są to zarówno
rośliny uprawne o dużym znaczeniu gospodarczym, jak też i rośliny
chwasty, które razem z nimi przywędrowały do nas i stały się tutaj
wielkim utrapieniem dla rolnika.
Przy rozsiewaniu się owoców i nasion pomaga
wiatr.
Ćwiczenie 47. Obejrzyj kolekcję owoców suchych, zwracając uwagę
na te części, które pomagają roślinie w rozsiewaniu się na wietrze. Obejrzyj
skrzydlaki klonu, jesionu, lipy (rys. 60). Zwróć uwagę na puszek przy
owocach sałaty, ostu, mniszka (rys. 59). Obejrzyj je przez lupę. Obejrzyj
też nasiona sosny, świerka. Obserwuj, jak spadają. Oberwij puszek, skrzy-
dełka i ponownie przyjrzyj się, jak spadają na ziemię.
Rys. 59. Mniszek: a — skupienie owoców, b — lekkie owoce roznoszone przez wiatr,
c — pojedynczy owoc
Są również i takie rośliny, którym w rozprzestrzenianiu
się po świecie pomaga woda. Z prądem rzek czy na falach mórz
i oceanów płyną w nieznane. Z wodą deszczową płynie w bruzdach
wiele nasion chwastów.
69
jesion
aster
brzoza
wiąz
sasanka
sosna
wierzba
Rys. 60. Owoce i nasiona rozsiewane przez wiatr
1. Która część owocu jest najważniejsza dla rośliny i do czego jej służą
pozostałe części owocu?
2. Wylicz sposoby rozsiewania się roślin.
kozibród
łąkowi]
Są wreszcie i takie rośliny, których nasiona- rozrzucane są
na dość dużą odległość w czasie nagłego rozsychania się owocu.
Na przykład nasiona karagany wypadają jak z procy ze skręcającego
się strąka.
1. Czasami w najbardziej nieoczekiwanym miejscu na dachu, w rynnie,
na murze pojawia się młoda, rosnąca brzózka, dziki bez czarny lub
malina. Opowiedz, jak ta roślina tam się znalazła.
2. Zastanów się, jak roślina chroni swoje soczyste owoce przed zjedze-
niem, zanim dojrzeją nasiona; przedwczesne zebranie owocu byłoby
dla niej wybitnie niekorzystne.
3. Przedstaw wszystkie znane Ci sposoby rozsiewania się owoców i na-
sion. Możesz zestawić je w tabelce lub w inny sposób.
Czy wiesz, ze...
• zmierzono, iż bratek może wyrzucić swoje nasiona na odległość prze-
szło 4 m, a łubin do 7 m.
19. Drzewa i krzewy owocowe
jabłoń
śliwa
grusza
Rys. 61. Drzewa owocowe
wiśnia
naszym kraju, dawały
się do długotrwałego przechowywania.
Sadownictwo zajmuje się uprawą roślin trwałych, jak
a — drzewa owocowe — jabłonie, grusze, ...
b — rośliny krzewiaste — porzeczki, maliny, ...
c — rośliny zielne trwałe — tzw. byliny - truskawki, poziomki.
Sadownictwo w Polsce nie jest w dostatecznym stopniu rozwinięte
i nie pokrywa w pełni naszych potrzeb, gdyż prowadzenie sadów w na-
szym klimacie przynosi nieraz przykre niespodzianki oraz duże
straty. Powodują je mroźne zimy, dość częste susze i silne wiosenne
przymrozki.
W roku 1952 powstał w Skierniewicach Instytut Sadownictwa,
który pracuje nad wyhodowaniem takich odmian drzew i krzewów,
które najlepiej nadawałyby się do uprawy
dużo owoców, nadających
Przegląd najczęściej uprawianych drzew owocowych
Nazwa — Wymagania, cechy, użytkowanie
Jabłonie — Wymagania klimatyczne i glebowe jabłoni nie są zbyt wysokie. Mo- gą być uprawiane na wszystkich glebach. Jabłoń jest najbardziej rozpowszechniona w Polsce. Najwięcej zbieramy jabłek. Stano- wią one ponad 60% zbioru wszystkich owoców. Cechą charakterystyczną jabłoni jest przemienność owocowania (rok owocuje, rok odpoczywa). Pierwsze odmiany dojrzewają w lipcu — Inflancka, ostatnie - Grochówka — dają się przechowywać do czerwca. Jabłka spo- żywamy cały rok.
Grusze Wrażliwe na zmiany klimatyczne. Wymagają gleb żyźnicjszych aniżeli jabłonie. Owoce nie mogą być długo przechowywane w stanie świeżym.
Wiśnie Wymagania glebowe i klimatyczne niewielkie. Występują nawet na glebach piaszczystych. Mała trwałość owoców. Owoce przeznacza się głównie do prze- twórstwa.
Czereśnie Wymagania klimatyczne duże — mała odporność na mrozy. Wy- stępują na glebach żyznych. Dość wczesne owocowanie — maj — czerwiec.
Morele Wymagają klimatu cieplejszego — wrażliwe na mróz. Owoce głów- nie przeznaczone są na susz i do przetwórstwa.
Orzech włoski Wrażliwy na mróz. Uprawa mało rozpowszechniona. Wartość od żywcza bardzo wysoka.
Krzewy jagodowe
w*e. Dobrze rosna^0 ° ^Powszechnione, bo są dość łatwe w upra-
°dporne na mrozy § e“ac^ ^^kich, wilgotnych i żyznych. Są
c>ętych na jesieni i n 02^lnazają ze zdrewniałych sadzonek, przy-
Posadzone na wios ,OW->,wanych przez zimę w piwnicy. Sadzonki
n? orzenią się i do jesieni otrzymamy młody
74
krzak, który przesadza się na miejsce stałe. Pierwsze miejsce pod wzglę-
dem wartości odżywczych zajmują porzeczki czarne.
Wszystkie porzeczki nadają się do bezpośredniego spożycia lub
do przetwórstwa: na soki, dżemy, galaretki.
Rys. 62 Porzeczka: a — z sadzonki powstała
młoda roślina; b — roślina owocuje
Rys. 63. Agrest
Agrest uprawiany jest w odmianach o owocu zielonym, białym,
żółtym i czerwonym. Polecana odmiana to Biały Triumf, dojrzewający
w lipcu, o dużych gładkich owocach, o doskonałym smaku.
Winorośl jest lianą, to znaczy ma pędy trwałe, zdrewniałe, które
wiją się i czepiają podpory. Nasz klimat jest dla niej za mało sprzyja-
jący. Uprawia się ją koło Zielonej Góry, Poznania i w kilku innych
cieplejszych rejonach kraju. Wymaga gleby ciepłej, przepuszczalnej
i łatwo nagrzewającej się. Najlepiej udaje się na zboczach i ścianach
południowych. Owoc bardzo wartościowy jako deserowy i do wyrobu
wina.
75
Rys. 64. Winorośl
Sady dzielimy na:
1
2
3
4
— wielkotowarowe — o powierzchni 100 ha i więcej. Są one w
PGR-ach, spółdzielniach produkcyjnych,
— chłopskie — około 3 ha,
— sady przydomowe
— sady działkowe
produkują owoce na własny użytek.
Drzewa owocowe mogą mieć różną formę i rozmiary w zależności
od tego, jak ogrodnik w szkółce wyprowadzi je przez odpowiednie
szczepienie i cięcie (rys. 65).
Drzewa wysokopienne
• Wysokość drzew dochodzi do
15 m, zaś sam pień mierzy
1,8 m do 2 m.
• Łatwo jest pod nimi pracować
maszynami i narzędziami i na-
wet prowadzić uprawy dodat-
kowe wśród drzew.
• Mały koszt przy zakładaniu,
gdyż mało ich potrzeba na 1 ha.
Drzewa niskopienne
• Wysokość pnia 30—60 cm.
• Szybko się rozrastają i szybko
wchodzą w okres pełnego owo-
cowania.
• Są bardziej wytrzymałe na mro-
zy, a krótkie pnie są chronione
gałązkami na przedwiośniu
przed oparzelinami.
• Wszelkie prace — łatwiejsze.
76
Podczas mrozów podatne na • Mniejsze szkody wyrządzają tu
wiatry.
• Specjalnie przydatne jako je-
dyne do ogródków przydomo-
wych i działkowych.
przemarzanie, zaś na przed-
wiośniu pień niezacieniony ga-
łęziami wrażliwy na oparzeliny.
• Takie prace, jak ochrona przed
szkodnikami, cięcie drzew,
zbiór owoców — utrudnione.
• Są bardziej narażone na działa-
nie wiatrów, część owoców spa-
da, a opadłe — są mocno roz-
bite.
Rys. 65. Drzewa wysokopienne,
niskopienne
PYTANIE
1. Które drzewa lepiej nadają się do uprawy w naszym klimacie: wyso-
kopienne czy niskopienne? Dlaczego?
ZADANIA
1. Jakie sady przeważają w Waszej okolicy i jakie tam są drzewa owocowe?
Jakie krzewy jagodowe?
2. Jakie znasz odmiany drzew owocowych: a — jabłoni,
b — gruszy,
— śliwy ?
3 W n»jbKtsiym sklepie spożywczym obejrzyj przetwory owocowe
u pui do ««vtu kilka nAr" * P^y dwóch lx’daj fabrykę, gdzie Zostały
ayprodukouznc.
20. Znaczenie owoców dla człowieka
Ćwiczenie 48- Po wycieczce do sadu, do przechowalni owoców lub prze-
t». .-ni cwoerm -warzywnej odpowiedz na następujące pytania: Jakie sady
stępują w okolicy — wielkotowarowc, przydomowe, inne? Który’ ro-
dni owoecu przeważa w okolicznych sadach? Czy większość uprawianych
dti-t-a — to drzewa wysokopienne czy niskopienne? Jakie przygotowanie
d. zimy widziałeś w sadzie? Czy wiesz, jak się przechowuje owoce zimą?
Cc wiesz dotychczas o znaczeniu owoców dla organizmu człowieka?
Surowe owoce są najdawniejszym pokarmem człowieka. Orga-
nknt nasz tak się do nich przystosował, że stały się one niezbędne do
icc i r. rmalnego funkcjonowania. Dłuższy brak owoców i warzyw
wywołuje schorzenia. Owoce działają na organizm ludzki wszech-
stronnie.
Owoce, podobnie jak warzywa, dostarczają nam soli mineralnych,
zawierają niezbędne dla nas składniki, jak wapń, fosfor, żelazo.
Prz. tym trzeba podkreślić, że sole mineralne, zawarte w owocach
są dla człowieka najłatwiej przyswajalne.
Dostarczają one również witamin A, B, C i innych, a nie zapominaj-
nr , ze ani witamin, ani soli mineralnych nie możemy spożyć na za-
pas Trzeba codziennie przyjmować te składniki do organizmu.
Dla przykładu: witaminy C potrzebujemy dziennie tyle, ile
zawiera 1 kg jabłek (lub 1/4 kg czarnej porzeczki).
Owoce nad warzywami mają nawet pewną przewagę, ponieważ
są delikatniejsze, przez co wszystkie nadają się do jedzenia w stanie
surowym.
Przewyższają je także w smaku. Owoce są w ogóle najsmaczniejsze
ze wszystkich pokarmów surowych. Pobudzają apetyt, mają bowiem
liczne substancje zapachowe, piękny, barwny i soczysty mięki-z-
Zawartość różnych delikatnych kwasów w owocach wpływa dodatnio
na funkcjonowanie naszego przewodu pokarmowego.
Niektóre owoce mają silne działanie bakteriobójcze, np jabłka,
78
cytryny, wiśnie, winogrona, porzeczki. W przypadku chorzeń prze-
wodu pokarmowego — jak biegunka — leczniczo działają pewne sub-
stancje, których specjalnie dużo jest w agreście, czarnej i czerwonej
porzeczce.
Na pracę umysłową naszego mózgu dodatni wpływ wywierają
jabłka, winogrona, gruszki i według ostatnich odkryć — morele.
Owoce potrzebne są wszystkim organizmom, wywierają bowiem
dodatni wpływ na ich prawidłowe funkcjonowanie.
Tyle o znaczeniu zdrowotnym owoców.
A jakie jest ich znaczenie odżywcze?
Pod względem odżywczym są one stosunkowo ubogie. Zawartość
cukru, a zwłaszcza białka i tłuszczu jest niewielka. Owoce zawierają
bowiem najczęściej 4/5 części wagowych wody. Nie dotyczy ta wła-
ściwość orzechów, ponieważ te owoce mają wyjątkowo mało wody,
a dużo tłuszczu i sporo białka. Owoce to nieodzowny dodatek do
każdego posiłku. Stosunkowo wysokie znaczenie odżywcze mają wino-
grona, gdyż zawartość cukru w nich może dochodzić do 1 4 ich wagi.
W dodatku trzeba pamiętać, że cukier z owoców jest łatwiej przy a a-
jalny niż cukier z buraka cukrowego.
Duże znaczenie mają owoce również pod względem gc-podar-
czym. Sadownictwo może dawać duże dochody.
Rozwija się sieć punktów skupu owoców oraz przemysł prze-
twórstwa owocowego.
Ćwiczenie 49. Przeanalizuj rozwój sadownictwa w Polsce:
<939 - 23 min W
<957 - 91 min Q<?W
<962 - 60 min QQQQ<PQ
<967 - 80 min QQ<?Q9QQQ
<972 - 86 min
Ryi. 66. Rozwój sa- downictwa w Polsce. <973 - 88 min QQęQQQ<2QQ
1 drzewko oznacza milionów drzew <977 - 95 min <?ęQW<?QW<?
79
Wraz z rozwojem sadownictwa nastąpił w Polsce wzrost spożycia
owoców i wynosi obecnie około 40 kg rocznie na jednego mieszkańca.
Przewidujemy, że w roku 1980 wyniesie ono 60 kg. Owoce powinny
być w Polsce Ludowej pokarmem codziennym całej ludności.
W jakim kierunku idzie rozwój naszego sadownictwa?
Ministerstwo Rolnictwa zakłada w swoich planach rozwój sadow-
nictwa wielkotowarowego, zwłaszcza w pobliżu wielkich miast
i ośrodków przemysłowych. Tylko wielkie sady mogą gospodarować
w sposób nowoczesny, mogą specjalizować się w uprawie pewnych
gatunków owoców w zależności od rejonu kraju. Dla podniesienia
wydajności winno się prowadzić w takich sadach właściwą uprawę
zmechanizowaną, obfite nawożenie, cięcie drzew oraz racjonalną
walkę z chorobami i szkodnikami drzew. Nie trzeba chyba dodawać,
że w nowoczesnych sadach nie prowadzi się dodatkowych upraw pod
drzewami. Drzewa dobrze odżywione i dobrze pielęgnowane są odpor-
niejsze na mroźne zimy.
W tych planach rozwojowych polskiego sadownictwa nie pomija
się dobrze i nowocześnie prowadzonych sadów chłopskich, jako że
Rys. 67: a — kwitnąca
morela, b — kwitnąca
czereśnia
Przyroda dla kl. V
Rys. 68. Mechaniczna uprawa gleby w sadzie
większość owoców w Polsce pochodzi właśnie z tych sadów. D]
podniesienia poziomu ich gospodarowania przewiduje się, że b d
mogły sady chłopskie łączyć się w zespoły, które będą miały rj,/
ność gospodarować lepiej i wydajniej. A więc dążyć będziemy Je
do zwiększania powierzchni sadów, lecz do zwiększania ich wydaj6
ności.
A jakie uprawy sadownicze mają najlepsze perspektywy rozwoju?
Pierwsze miejsce wśród wszystkich owoców zajmują bez wątpię
nia jabłka. Są one najłatwiej strawne, najzdrowsze. Uprawa jabłoni
najlepiej udaje się w naszym klimacie. Są najbardziej rozpowszech-
nione w Polsce, jak również bardzo poszukiwane.
Dobra rada:
• Chcesz być zdrowy i silny — jedz dużo jabłek.
Czy wiesz, że...
• w produkcji truskawek na 1 mieszkańca zajmujemy jedno z pierwszych
miejsc w świecie i to od 10 lat;
• orzechy włoskie i laskowe przewyższają wartością odżywczą mięso
wolowe, ser, Jaja;
• wartość owoców importowanych — bananów i pomarańczy jest
duża.
ZADANIA
1. Dlaczego dbamy o rozwój sadownictwa w Polsce? . , , t0 wielki
2. Postaraj się dowiedzieć z lektury popularnonaukowej, który naszeg0
radziecki ogrodnik powiedział, że: „owoce to poezja i muzy'a
pożywienia”.
NASIENIE
21. Jak jest zbudowane nasienie
Zbliża się wiosna. Już wkrótce rozpoczną się prace w polu i w ogro-
dzie Będziemy siać różne rośliny.
Obecnie na lekcjach botaniki zapoznamy się z budową nasienia.
Części nasienia najlepiej uda nam się dostrzec w dużych nasionach
fasoli lub bobu. Namoczyliśmy je przed paru dniami, ponieważ
suche nasiona trudno byłoby nam rozebrać na poszczególne części.
Ćwiczenie 50. Obejrzyj nasienie z zewnątrz. Spróbuj przeciąć łupinę
Snokciem. Obejrzyj nasienie pod lupą. Znajdź miejsce, w którym kiedyś
nasienie przyrastało do strąka. Ostrożnie zdejmij łupinę. Obejrzyj mło-
d"roślinę znajdującą się w nasieniu i otuloną dwiema grubymi po-
łówkami nasienia (rys. 69).
ślad,gdzie nasienie przyrastało do sfraka.
a b
Rys. 69. Nasienie fasoli: a - cale, b - po usunięciu łupiny, c - liścienie oddzielone
Łupina okrywająca całą powierzchnię nasienia jest skórzasta
cna. Cala część nasienia, pozostała po zdjęciu łupiny to m o
roślina — jeszcze na razie nie zielona zaopatrzona w zap P
karmu. Właśnie te dwie grube mięsiste połówki, przyrastające z o-
ku do młodej rośliny, są jej spiżarniami. Nazywamy je iście
83
Pełnią one u fasoli rolę pierwszych liści. Będą grube i niepodobne do
innych liści fasoli. Młodą, delikatną roślinę wraz z liścieniami nazy-
wamy zarodkiem. Zarodek powstał z zapłodnionej komórki ja-
jowej.
Ćwiczenie 51. Obejrzyj dokładnie przez lupę budowę zarodka. Zwróć
uwagę na 2 młode listeczki złożone w pączek i na ich unerwienie. Spróbuj
wyróżnić łodyżkę, przechodzącą następnie w korzonek (rys. 70). Jaką rolę
spełniają poszczególne części nasienia?
ne Właśnie nasiona fasoli i innych roślin strączkowych mają białka
roślinnego stosunkowo dużo, więcej niż inne nasiona. Białko L
trzebne do życia wszystkim istotom żywym Małv „ j i J
ot„T«„ra2 7
mu od rośliny macierzystej. Gdy w czasie kiełkowania uszczuplimy
nieco zarodkowi jego zapasy pokarmowe, wzrost rośliny będzie S
szy. Gdy usuniemy oba liścienie, zarodek w ogóle rosnąćkie będzt
Zapamiętaj:
nasienie — to młoda roślina w stanie spoczynku, zaopa-
trzona w materiały zapasowe i otoczona ochronną łupiną.
Rys. 70. Budowa zarodka
PYTANIA
1. Z jakich części składa się nasienie fasoli?
2. Jaką rolę spełniają poszczególne części nasienia fasoli i jak się o tym
przekonać ?
Ćwiczenie 52. Ze zwilżonego nasienia zdejmij bardzo ostrożnie łupinę,
aby nie uszkodzić innych części. Przechowuj w stanie suchym kilkanaście
takich nasion. Po kilku tygodniach weź je do kiełkowania. Jaki będzie re-
zultat?
Ćwiczenie 53. Gdy z kiełkujących nasion fasoli oddzieli się łupina, usuń
liścienie lub ich część. Obserwuj, jaki będzie wzrost roślin, które mają
uszczuplony zapas pokarmów w liścieniach?
Ćwiczenie 54. Gdy wykiełkują nasiona fasoli, usuń miody korzonek lub
młody pęd. Czy może rozwinąć się roślina z nasienia, jeżeli została uszko-
dzona jakakolwiek część zarodka?
Łupina chroni zarodek przed różnymi szkodliwymi wpiły wami, jak
wysychanie, pleśnienie, zmiany temperatury, ostre krawędzie ziaren
piasku w glebie. W czasie kiełkowania łupina pęka i odpada.
Z zarodka rozwinie się przyszła roślina. Żadna jego część nie
może być uszkodzona. Liścienie zawierają zapasy pokarmu dla
zarodka na okres kiełkowania. Materiały odżywcze w liścieniach
są trwałe i nie psują się. Wśród tych zapasów jest skrobia. W liście-
niach fasoli jest również białko. Znacie je doskonale z jaja kurzego.
Białko znajduje się także w mleku, serze i mięsie. Są też białka roślin-
ZADANIA
1. Dlaczego na obiad, jeśli nie mamy mięsa, sera lub jaj, dobrze jest
przygotować potrawę z roślin strączkowych?
2. Na następną lekcję namocz w wodzie nasiona grochu, lnu i ziarna ku-
kurydzy. Część nasion zalej wodą wcześniej, aby wykiełkowały. Drugą
część namocz w wodzie później, aby na lekcję były tylko napęczniałe.
22. Czy wszystkie nasiona są zbudowane jednakowo
ćwiczenie 55. Obejrzyj i otwórz napęczniałe nasienie grochu. Z jakich
części się ono składa?
Nasienie grochu, podobnie jak fasoli, składa się z zarodka z liście-
niami i łupiny nasiennej. Jest pewna różnica w sposobie kiełkowania
grochu i fasoli. Liścienie fasoli w czasie kiełkowania wydostają się
na powierzchnię gleby i zielenieją. Liścienie grochu pozostają pod
powierzchnią ziemi.
Nieco inaczej jest zbudowane nasienie kukurydzy.
84
85
Ćwiczenie 56. Obejrzyj z zewnątrz ziarniak kukurydzy. Przekroi aQ
Co widzisz? fcys. 71).
W ziarniaku kukurydzy można wyróżnić: łupinę, zarodek z za-
wiązkiem pędu i korzenia oraz z jednym liścieniem, a także bielmo
Nasienie jest tu zrośnięte z owocnią w jedną całość. Bielmo zawiera
materiały pokarmowe dla zarodka. W bielmie znajduje się skrobia
białko i trochę tłuszczu. Liścień w nasieniu kukurydzy pobiera z biel-
ma pokarm i przekazuje go do zarodka (tablica XVI).
Zbadajmy, jaka jest budowa nasienia lnu.
Rys. 71. Kiełkujące nasienie kukurydzy
Rys. 72. Nasienie lnu
Ćwiczenie 57. Obejrzyj pod lupą napęczniałe nasienie lnu. Zobacz
na rys. 72, z jakich części ono się składa? Które z tych części potrafisz
dostrzec pod lupą?
Bielmo występuje również w nasieniu lnu. Zawiera ono, jako zapas
pokarmowy dla zarodka, głównie tłuszcz. Wszystkie nasiona roślin
choćby najmniejsze, zawierają zawsze łupinę, zarodek i zapasy po-
karmowe dla młodej rośliny. Spiżarnia ta, jak przekonaliśmy się,
może mieścić się w liścieniach lub w bielmie.
Czy wiesz, że...
• nasiona petunii są tak małe, że 10 000 nasion waży zaledwie 1 gram
• pospolity chwast zwany lulkiem ma na jednym krzaku przeszło 500 000
nasion.
86
ROZWOJ rośliny
23. Jak kiełkują nasiona
Nasiona na ogół nie mogą kiełkować tuż po dojrzeniu owocu.
Wymagają one pewnego okresu spoczynku. W tym czasie znacznie
wysychają. Życie w nich znajduje się w stanie uśpienia. Po okresie
spoczynku, jeśli znajdą odpowiednie warunki, mogą dać początek
nowej roślinie. Jeśli nasiona leżą zbyt długo, życie w nich zamiera.
Nasiona wierzby zachowują zdolność kiełkowania przez kilka dni,
nasiona zbóż w sprzyjających warunkach do 10 lat.
Ćwiczenie 58. Wyłożyć szklankę wilgotną bibułą. Między bibułą a szklan-
ką umieścić kilka różnych nasion. Wnętrze szklanki wypełnić mchem, wió-
rami czy jakimś innym, podobnym materiałem. Utrzymywać wilgoć. Ob-
serwować kiełkowanie (rys. 73). Można też założyć hodowlę jak na rys. la.
Rys. 73. Kiełkowanie nasion między
wilgotną bibułą i ścianką szklanki
Do jakiego stopnia nasienie może powiększyć sw/ojj "
nasiąkaniu wodą, najlepiej nas przekona dosw.adczeme g
. 50 nasion grochu.
Ćwiczenie 59. Do cylindra miarowego nasyp ;ona. Nalać wody. Do-
znaczyć tuszem na cylindrze dokąd sięgają suc e n obserwować na po-
lewać stopniowo, w miarę jak nasiona ją poc necznicjące nasiona,
działce, jak się zwiększy przestrzeń zajmowana p P
87
WhIi przenikając przez łupinę do wnętrza nasienia powoduje
b , l upina pęka, zarodek zaczyna rosnąć, czerpiąc p0-
'nasienia. Zawsze z nasienia wysuwa się najpierw
karm} Z. P _ w dól do zieml> a później pęd kierujący
korzonek, < dopl>,w wody zostanie przerwany, kiełkowanie
S’-. f maty delikatny zarodek marnieje i zamiera. Przy kielko-
Czy tylko woda?
Ćwiczenie 60. Napęczniałe nasiona fasoli podzielić na dwie części
jedna część kiełkuje na wilgotnej bibule w klasie, a druga także na wilgot-
nej bibule, lecz w chłodnym miejscu. Nasiona nie mogą jednak zamarz-
nąć. Co zaobserwujemy? Dlaczego w chłodzie nasiona fasoli nie kiełkują?
Do kiełkowania nasion potrzebne jest ciepło. Nasiona kieł-
kują przy odpowiedniej temperaturze. Dla różnych roślin jest ona
różna. Nasze zboża kiełkują przy temperaturze od 1° do 5°C powyżej
zera. Fasola wymaga do kiełkowania temperatury co najmniej +10oC.
Czy’ dostateczna ilość wody i odpowiednia temperatura, wystar-
czają do tego, aby roślina kiełkowała?
Ćwiczenie 61. Kilka nasion fasoli ułożyć na wilgotnej wacie na dnie
słoika. Słoik można zakryć płytką szklaną. Watę utrzymywać w stanie
lekko zwilżonym. Część takich samych napęczniałych nasion umieszcza-
my na dnie drugiego słoika i napełniamy go wodą. Na powierzchnię wody
nalewamy warstewkę oliwy jadalnej. Obserwujemy różnice w kiełkowaniu
obu części nasion. Dlaczego nasiona zalane wodą z oliwą nie kiełkują,
lecz po kilku lub kilkunastu dniach gniją? Czego im brakuje?
Nasiona na wilgotnej wacie wykiełkowały normalnie i rosną dalej.
Nasiona zatopione w wodzie, bez dostępu powietrza nie mogły się
rozwijać. Życie w nich zamarło. Zarodek, jak każda żywa istota,
potrzebuje powietrza do oddychania.
Zbadajmy, czy wszystkie składniki powietrza są zużywane przy
oddychaniu? Z klas IV pamiętamy, że w skład powietrza wchodź.
• azot,
• tlen,
• dwutlenek węgla.
I.
II.
Ćwiczenie 62.
szoelnym^orkip^/Uu>L.Cy^n^er sz^any z suchymi nasionami zakryć
WdŁ lub gikiem doszlifowanego szklą.
wody. SzczeJnie^akr}1^11" nas‘°na i nalać na dno trochę
III. Trzeci słoik z nasionami umieścić pod kloszem, gdzie stoi woda
wapienna, lub naczynko z wodą wapienną wstawić obok nasion do
szerokiego słoja, zakrywając całość bardzo szczelnie szkłem Po kilku
godzinach sprawdzić skład powietrza w I i JI cylindrze wsuwając
na druciku palącą się świeczkę nad same nasiona. W III słoju obei
rżeć wodę wapienną. 1
I. W cylindrze, w którym leżały nasiona suche, nie dostrzegamy
w składzie powietrza widocznych zmian.
II. W cylindrze z kiełkującymi nasionami paląca się świeczka
zgasła (rys. 74). Wiemy, że świeca gaśnie, gdy w powietrzu brak tlenu.
Rys. 74. Świeca gaśnie, gdy ją
wsuniemy do słoja, gdzie kieł-
kują nasiona
Rys. 75. Woda wapienna męt-
nieje, gdy stoi w pobliżu kieł-
kujących nasion
III. Gdy słoik pełen kiełkujących nasion stał w pobliżu wody wa-
piennej, zauważyliśmy jej zmętnienie. Woda wapienna może s uzyc
do wykrywania dwutlenku węgla; w jego obecności mętnieje, nne
gazy tego zmętnienia nie wywołują (rys. 75).
Wniosek: _____________
w pomieszczeniu, w którym kiełkują nasiona, ubywa z po
wietrzą tlenu, a przybywa dwutlenku węgla.
Okazuje się, że rośliny oddychają podobnie jak i my. Często po
lekcjach w klasie jest duszno. Orzeźwiające powietrze z wię ’szą
wartością tlenu wpuszczamy do klasy przez otwarte okno.
Czy światło jest potrzebne do kiełkowania? W tę‘ s^° na'
Przykryta warstwą ziemi kiełkuje normalnie, światło o
nie jest potrzebne.
89
88
Jak wpływa na przebieg kiełkowania głębokość siewu?
Ćwiczenie 63. Przygotować słój szklany (najlepiej w kształcie prosto
padłościanu). Napełnić go wilgotną ziemią. Umieścić przy 4 ściankach
naczynia nasiona zbóż np. żyta, ale tak, żeby nasiona w tej samej ilości
i tak samo rozmieszczone znalazły się na głębokości: 2 cm, 4 cm, 6 cm, 8 cm
pod powierzchnią. Można też taką samą ilość nasion umieścić w środku
na powierzchni ziemi (rys. 76). Słoja nie przykrywać. Podlewać w miarę
potrzeby. Które nasiona najwcześniej wykiełkują? Ile ich wykiełkuje i w
jakim czasie? Zapisywać daty kiełkowania nasion na poszczególnych głę-
bokościach. Jaka głębokość siewu zbóż jest według Ciebie najodpowied-
niejsza? Co może się stać z nasionami leżącymi na powierzchni pola?
Rolnicy wiedzą dobrze, że nasiona należy umieszczać jak naj-
płycej. Ale powierzchniowe warstwy gleby nie zawsze zawierają
dostateczną ilość wilgoci. Trzeba więc głębokość siewu uzależnić
od rodzaju gleby, gatunku rośliny oraz ilości wilgoci w glebie w porze
siewu. Na glebach piaszczystych i suchszych zakrywamy ziarno
głębiej niż na glebach zwięzłych.
Na ogól przyjęto zasadę, że nasiona przykrywamy warstwą
gleby trzykrotnie wyższą od wielkości nasienia.
cm 0- -
2--
4--
S-
8-~
ZADANIA
1. Posiej do doniczek 20 nasion grochu i 20 nasion pszenicy. Podlewaj.
Wyjmuj ostrożnie z ziemi co 2 dni po jednej roślinie grochu i zboża
i obserwuj stopniowy wzrost części podziemnej i nadziemnej. Przed-
staw na rysunku, uzupełniając go stopniowo: jak rośnie groch, jak
rośnie pszenica?
Dlaczego kiełkowanie grochu i pszenicy można nazwać podziemnym
a kiełkowanie fasoli nadziemnym?
Zastanów się, czy wygrabianie ściółki leśnej może być obojętne dla
kiełkowania nasion drzew?
4. Przyjrzyj się rysunkom 77 i 78 i powiedz, na czym polegają zalety siewu
maszynowego zbóż.
2.
3.
Rys. 76. Jak głębokość siewu wpływa na kiełkowanie: a — siew na różnej głębokości,
b — dobry rozwój zboża posianego normalnie i bardzo słaby rozwój, gdy siew za głę-
boki
Rys. 78. Siew maszynowy i wschody
pszenicy
ys. 77. Siew ręczny i wschody pszenicy
24. Gospodarstwa nasienne
Jakie ziarno, taki plon — mówi stare przysłowie. Istotnie, urodzaj
na polu zależy w znacznym stopniu od wartości nasion, których uży-
wamy do siewu.
Najlepiej jest brać do siewu tzw. nasiona kwalifikowane
rozprowadzane przez centrale nasienne do gminnych spółdzielni
Nasiona te są wyprodukowane w specjalnych gospodarstwach nasien-
nych przy państwowych gospodarstwach rolnych lub spółdzielniach
produkcyjnych. W gospodarstwach nasiennych pracują wysoko
wykwalifikowani specjaliści. Stosują oni nowoczesne metody uprawy i
i nawożenia. Rolnicy chętnie korzystają z nasion kwalifikowanych,
gdyż stanowią one materiał siewny wysokiej wartości.
Ćwiczenie 64. Obejrzyj nasiona kwalifikowane jakiejś rośliny. Porów- |
naj z nasionami tego samego gatunku, które tej kwalifikacji nie mają.
Porównaj ich wielkość, kolor, zbadaj zapach. Czy ilość zanieczyszczeń ;
jest w obu przypadkach taka sama? Obejrzyj przez lupę kształt i powierz-
chnię nasion.
Nasiona kwalifikowane mają wiele zalet:
• mają dobre pochodzenie,
• są czyste i wolne od jakichkolwiek domieszek, nie zawierają
chwastów, plew, jajeczek szkodników,
• mają odpowiedni ciężar i właściwą wielkość,
• są suche i nie stęchłe,
• mają właściwą zdolność kiełkowania, tzn. kiełkują szybko
i wszystkie w jednakowym czasie, są zdrowe.
Tej ostatniej cechy nie da się ocenić na oko. Właściwość tę spraw-
dza się w specjalnych zakładach, tzw. stacjach oceny nasion. Tu
po przeprowadzeniu próby kiełkowania wystawia się odpowiednie
oceny za czystość, wilgotność, siłę kiełkowania i inne właściwości
nasion.
Również w szkole można sprawdzić przez próbę kiełkowania
wartość nasion, które chcemy posiać na działce szkolnej.
Ćwiczenie 65. Odliczyć 3 razy po 100 nasion. Nasiona ułożyć w rządki
na 3 talerzach z grubą bibułą. Nasiona nie mogą dotykać do siebie (rys. 79).
Utrzymywać bibułę w stanie wilgotnym. Próbę zakryć talerzem. Trzymać
temperaturze od 15°C do 30°C, gdyż większość naszych nasion najle-
w • yełkuje w tych granicach temperatury. Policzyć, ile nasion z każdej
‘ • -.iJoHrnwJłłn;
10 dniach — dla zbóż, koniczyny, grochu, łubinu, lnu, konopi,
14 dniach — dla buraków, marchwi, seradeli, rajgrasu.
setki wykiełkowało:
• po
• po
Rys. 79. Próba zdolności kiełkowania
Jeżeli ze 100 nasion zbóż wykiełkowało mniej niż 95, to nasiona
takie nie mają dla rolnika pełnej wartości siewnej. Nie znaczy to,
żeby całkiem nie nadawały się do siewu. Można je użyć z braku
lepszych, ale wówczas trzeba siać trochę gęściej, licząc się z tym,
że część nasion nie wzejdzie. Jeśliby natomiast na 100 nasion wzeszło
zaledwie 55, to takiego ziarna nie należy w ogóle brać do siewu.
Po wykiełkowaniu roślina wchodzi w okres wzrostu.
Czerpiąc pokarmy z gleby oraz z powietrza, roślina w odpowied-
nich warunkach wilgotności, temperatury i nasłonecznienia rośnie.
Z pączków rozwijają się coraz to nowe części pędu nadziemnego
łodyga i liście. W glebie rozrasta się system korzeniowy. Wzrost
odbywa się — jak pamiętamy — w strefach wzrostu: na szczytach
łodyg i na wierzchołkach korzeni.
Po okresie intensywnego wzrostu wchodzi roślina w okres roz-
w°ju: wytwarza pączki kwiatowe, z których rozwiną się kwiaty, a póź-
niej owoce z nasionami. Z nasion powstaje potomstwo rośliny.
Rośliny jednoroczne po wytworzeniu i rozsianiu nasion kończą
swoje życie.
93
92
PYTANIA
gleba
1. Jakie wartości mają nasiona kwalifikowane?
2. Czym się zajmują stacje oceny nasion?
3. Dlaczego nasiona przeznaczone do wysiewu muszą bvć szczeci
dokładnie oczyszczone? egolnie
ZADANIE
1. Przeprowadź w domu samodzielnie próbę kiełkowania dowolnych I
nasion Na pewno w każdej spiżarni domowej znajdzie się fasola groch l
mak. Notuj _ przebieg kiełkowania, policz, ile nasion wykiełkowałó
i ktorego dnia. Określ w przybliżeniu wartość tych nasion. Czy nada-
wałyby się one do siewu w ogródku?
52. Granit
Na polu w wielu okolicach Polski — rozrzucone, jakby nikomu
niepotrzebne, leżą kamienie polne. Zbieramy je i gromadzimy w stosy,
bo psują nam narzędzia i maszyny rolnicze. Czasami też spotykamy
na powierzchni Ziemi duże, pojedyncze bloki skalne, zagłębione w
ziemię, często omszałe (rys. 80).
Bywają jeszcze niekiedy tu i ówdzie ulice wyłożone kamieniami.
Dobrze, jeżeli te kamienie zostały przed ułożeniem nawierzchni
Rys. 80. Głaz narzutowy
T wardośl
Inn# »le»<iwoici
Rył. 81 Układani* k<wt
ki bmkowłj
Składniki granitu
Twardość
Inne właściwości
97
7 - Pin rock. JU M V
bruku ociosane w kostkę (rys. 81). Bruk z kostki jest trwały. Gorzej
jereh do brukowania ulic używamy kamieni polnych bez żadnej
obróbki. Jazda na czterech czy na dwóch kółkach po takiej drodze
mc należy do przyjemności.
Ten rodzaj skały często występującej w wielu okolicach Polski
nazywamy granitem. Z granitów w znacznej części zbudowane są
nasze Tatry.
Ćw iczenie 66. Obejrzyj kamienie polne lub kamienie zebrane na brzegu
rzeki. Obejrzyj kostkę brukową i jej ostre powierzchnie. Jaki jest kolor
granitów ? Zwróć uwagę na trzy rodzaje kryształów w granicie, tworzą-
cych bezładną mozaikę.
łMłdraU Je8° b*r'M
K warc ziarna białe, ‘szare, kremo- we lub bezbar- w ne, czasem •• yglądąją jat kzkło najtwardszy składnik gra- nitu bardzo odporny na działanie czyn* ników atmosferycznych; po skru- szeniu się granitu powstają z mego ziarna piasku
, lego barwa
tkUdniH I
Skaleń bladoróżowy, 'tiary, bezbarwny lub czerwony doayd twards w grantu najwrfcrj. ziarna m du«r. jcM mmej od- porny na diMlamr czynników atiwAfrr.t znych. ze bkalenu po- walaj* glina
czyli mika blaszki ciemne, błyszczące i lśniące ziarna, kruche, łamliwe lyazrzyk moina łatwo Kjlupjwłi <mtr\m narzcdnrm azybko od* dzieła aię przy roepadzt# ąranjt j wchodząc do J»ny i pia*ku jako zantcezs czarna
Ziarna kwarcu, skalenia i lyszczyku mogą być mniejsze lub więk-
sze i stąd wyróżniamy, granit drobnoziarnisty i gruboziarnisty Kolor
granitu i jego przydatność w gospodarce człowieka zależy od tego,
który z tych trzech składników w nim przeważa. Xa ogół wszystkie
granity są trwale i dosyć odporne na działanie wody i powietrza.
Dlatego z granitu budujemy fundamenty domów, schody kamienne,
pomniki, filary mostowe. Drobno tłuczony granit wykorzystujemy
także na budowę dróg kołow ych i kolejowych.
Mimo że granit należy do skal bardzo trwałych, jednak i on zmienia
się z biegiem czasu. Skały granitowe znajdujące się na powierzchni
Ziemi podlegają działaniu różnych czynników atmosferycznych, czyli
wietrzeją.
Bardzo ważną rolę odgrewają tu zmiany temperatury. Przy pod-
noszeniu się temperatury skala — jak każde ciało — rozszerza się
Stygnąc zaś kurczy się. Ponieważ kwarc, skaleń i lyszczyk mejedna-
k'.' vo reagują na zmiany temperatury, spójność skały zanika, granit
z czasem pęka i rozpada się na mniejsze kawałki i okruchy.
Nie mniej ważną rolę odgrywa też przy wietrzeniu skal — woda.
Zamarzając w szczelinach może rozsadzać duże skały i powodować
ich kruszenie się. Uderza ona o skały, ściera cząstki granitu, zmywa
je i unosi ze sobą, odsłaniając nowe partie skal i wystawiając je na
działanie czynników atmosferycznych.
Do niszczenia skal przyczynia się też wiatr. W ysusza on warstwy
powierzchniowe, odrywa drobniejsze cząstki i unosi je ze sobą
R s R2 Wodą »• cjj ir I twiad-
me przechodzi przez glinę
Powietrze dn.da również niszcząco, a zwłaszcza jeden jego skład-
nik dwutlenek węgla.
Wreszcie dur\ wpływ na rozpad skalę mają też rośliny, któ-
re osiedlają się na jej powierzchni. Do powstałych szczelin prze-
dcwtaią s>ę korzenie większych roślin, np. drzew. Stopniowo rosnąc
i grubiejąc powodują rozpadanie bloków skalnych.
Tak wjęc granit rozpada się z biegiem czasu na drobne części
składowe Ziarna kwarcu rozdrabniają się jeszcze bardziej i powstaje
piasek kwarcowy Ziarna skalenia rozpadają się i rozsypują na bardzo
drobne części, tw orząc z czasem glinę.
1 Zbieracie k lekcję różnych odmian granitu (najlepiej przy szosie, gdzie
leżą pryzmy tłuczonych kamieni).
1 Obejmj i staraj się dowiedzieć, z jakich materiałów zbudowana jest
droga, po której chodzisz do szkoły.
3 Czy w Tw>.jcj miejscowości jest jakaś budowla, przy której wzno-
szeniu użyto granitów ?
4 D -ad można pójść na w ycieczkę w Waszej okolicy, żeby obejrzeć
granity : w góry, na pole, na szosę czy w pobliże toru kolejowego?
26. Piasek i glina
Pamiętamy, że z procesu wietrzenia granitu powstaje piasek i gli-
na Czym różnią się te materiały od swojej skały macierzystej?
Ćwiczenie 67. Nasypać czystego rzecznego piasku do wody w szklanym
tuczeniu. Zamieszać. Obserwować, czy piasek rozjniszcza się w wo-
dzie Nasypać do drugiego naczynia z wodą drobno sproszkowanej suchej
rthny. Wymieszać. Czy glina rozpuszcza się w wodzie'
Ćwiczenie 68. Weź dwa sita. Jedno napełnij pia kiem. Zrób nieduże
zaklęśnięcie na Hudku Nalewaj szklanką wodę Obserwuj, jak woda
będzie w siąkać i przechodzić w głąb piasku. To sam 1 na drugim sicie zrób
z gliną, którą weź w tanie w ilgotnym i uformuj na sicie z lekkim zaklęśnię-
ciem u śnxiku Jaka jest różnica w przechi dżemu w<d\ ptzez piasek i przez
glinę? T<> samu możesz zrobić używając lejków szklanych wyłożonych
bibułą (rys. 82).
Piasek z łatwością wchłania wodę i przepuszcza ją w głąb.
Glina nic jest przepuszczalna dla wody. Dlatego : gruntu.h
piaszczystych po deszczu szybko robi się sucho. Na gruntach gli-
niastych po deszczu kałuże długo nie wysychają. Ta właściwość
piasku — szybkiego przepuszczania wody — została wykorzystana przy
budowie filtrów do oczyszczania w'ody w wodociągach miejskich
Pobraną wodę z rzeki przepuszcza się przez różne warstwy , między in-
nymi żwiru i piasku. Oczyszczona woda płynie rurami w całym mieści.
Poznajemy plastyczność gliny
Ćwiczenie 69. R. robić ciepłą wodą sucha glinę na jedn l>tą masę
jak gęste ciasto. Uformować z miękkiej gliny jakiś przedmiot, np postać
ludzką, zwierzę czy owoc. Postawić az do wysuszenia.
Właściwość wilgotnej gliny, gdy jest ona miękka i daje się larwo
ugniatać, zginać i rozciągać, nazywamy plastycznością Dzięki tej
właściwości można z gliny wyrabiać różne przedmioty: cegły, kafle,
pustaki, rury drenowe, naczynia kuchenne, doniczki, przedmioty
ozdobne, zabawki. Na glinie opierają swoją produkcję cegielnie,
przemysł garncarski i ceramiczny produkujący naczynia i rożne
przedmioty ozdobne.
Ćwiczenie 70. Ulepionego z gliny kogutka wrzucić do wody. Zaobser
wuwać, co się stanie.
Przedmioty surowe uformowane z gliny i wysuszone, są nietrwale.
mo/e u. znów rozmyć, a suche mogą się łatwo kruszyć. Nalczc
je jeszcze po wysuszeniu utrwalić przez wypalanie. W specjalnych
piecach wypala ,ię więc: cegły, dachówki, talerae, doniczki, filiżanki,
99
9ł
dzbanki i w ogóle wszystkie wyroby z gliny. Przedmioty gliniane
przez wypalanie nabierają nowych właściwości, stają się trwałe, nie
kruszą się i nie rozmywa ich woda.
Czy wiesz, że...
• piasek jest podstawowym składnikiem mieszaniny, z której wvrabin
się szkło. 1 ' 0
PYTANIA
1. Jak powstaje glina i piasek?
2. Dlaczego po deszczu na gruntach piaszczystych nie stoi woda, a na
gruntach gliniastych zbierają się kałuże?
3. W jaki sposób człowiek wykorzystuje plastyczność gliny?
4. Opowiedz historię cegły lub fajansowego talerza.
ZADANIA
2.
3.
4.
5.
6.
27. Skały wapienne
101
100
Ą <'łA
1. Jakie wyroby z gliny są w Twoim domu?
Odczytaj na spodzie filiżanek i talerzy nazwy fabryk, w których zostały
one wyprodukowane.
Która doniczka jest odpowiedniejsza do hodowli roślin: doniczka
polewana czy doniczka niepolewana?
Dowiedz się, skąd pochodzi piasek i glina przywożona w Twojej miej-
scowości na budowę domów. Czy daleko jest od Twojej szkoły do
żwirowni czy pokładów gliny? Sam jednak nie wybieraj się do żwi-
rowni na wycieczkę, bo zagraża tam często obsunięcie się warstwy
ziemi.
Dowiedz się, czy w Twojej miejscowości są zakłady garncarskie, ce-
gielnia, fabryka porcelany.
Zbierzcie do pracowni biologicznej kolekcję różnych odmian gliny:
czerwonej, żółtej, niebieskawej, szarej oraz różnych odmian piasku.
W wielu okolicach Polski spotykamy białe skały, często o odcieniu
żółtawym. Są to wapienie. W niektórych miejscach skały wapienne
uległy pewnym przemianom i powstał z nich marmur. Bywa on
biały, czarny, czerwony, różnobarwny. Jest też pewna odmiana
wapienia, która łatwo się ściera. Jest to kreda. Ale nie zawsze kreda,
którą piszecie, pochodzi z kopalni kredy. Dziś często spotykamy
w szkole kredę fabryczną, wyrabianą z czego innego — mianowicie
z tlenku magnezu. Wapień odróżnić można od innych skał po pewnej
charakterystycznej właściwości.
Ćwiczenie 71. Weź kawałek kamienia wapiennego, włóż do naczynia,
spuść zakraplaczem kilka kropel kwasu solnego lub octu. Przerób po-
wyższe doświadczenie z marmurem i kredą (i dla kontroli z granitem).
Pod wpływem kwasu wapień rozkłada się wydzielając gaz — dwu-
tlenek węgla. Marmur i kreda to też skały wapienne.
Zastosowanie skał wapiennych
Kamień wapienny, marmur i kreda są bardzo użytecznymi mine-
rałami. Dużo wapieni używa się między innymi jako surowca w prze-
myśle, np. przy produkcji sody, amoniaku, cukru i w garbarstwie.
Najwięcej jednak wapieni przerabia się na wapno i cement.
Aby z kamienia wapiennego powstało wapno, należy wapień
wypalić. Nie możemy tego doświadczenia przeprowadzić w klasie,
gdyż wypalanie wapienia odbywa się w wysokiej temperaturze około
-j-900°C. Płomień lampki spirytusowej nie daje wysokiej ciepłoty.
Wypalanie wapienia odbywa się w specjalnych piecach, zwanych
wapiennikami. Do stożkowatego otworu pieca wsypuje śię kamień
wapienny z koksem na przemian. Palący się koks powoduje wypalanie
się wapienia. Wapno palone odbieramy na dole pieca. Wygląda
ono już inaczej niż skala wapienna, z której powstało. Jest kruche,
porowate i ma odmienne właściwości chemiczne. W takiej postaci
sprowadza się wapno na budowę.
Zanim .będzie użyte przy murowaniu
ścian, wapno palone zostaje poddane no-
wej obróbce: gaszeniu. Gaszenie wapna
możemy wykonać w klasie.
Ćwiczenie 72. Zwilżać palone wapno, po-
lewając je powoli małą ilością zimnej wody
(rys. 83). Całe doświadczenie i obserwację
należy przeprowadzić ostrożnie. Wapno
można przykryć nawet szklanym naczyniem,
bo w czasie gaszenia wapno pryska i może
nas poparzyć. Zaobserwuj, jak wapno na-
grzewa się, pęka, jak ulatniają się kłęby Rys- 83. Gaszenie wapna
Rys. 84. Wydychanie dwutlenku węgla do wody
wapiennej
Widzimy, że wapno polewane wodą, stopniowo rozsypuje sie
na miałki, biały proszek, zwany wapnem gaszonym. Gaszenie wapn
dla potrzeb budownictwa odbywa się na szeroką skalę w specjalnych
dolach lub skrzyniach. Wapno gaszone przydaje się nam w wielu
dziedzinach - nie tylko w budownictwie.
Ćwiczenie 73. Zalej trochę wapna gaszonego wodą. Zamieszaj pałeczka
szklana. Parę kropli rozetrzyj między palcami.
Gęsta, biała zawiesina w wodzie — to mleko wapienne. Mleko
wapienne niszczy naskórek palców — czujemy śliskość, jakbyśmy
mieli mydło na skórze. Jeżeli będziemy mieli jakieś drobne skale-
czenia, to po zetknięciu się z mlekiem wapiennym możemy czuć silny
piekący ból; rękę należy w takim wypadku dobrze obmyć w wodzie.
Mleko wapienne służy do bielenia ścian pomieszczeń gospodarskich.
Robimy to nie tylko dlatego, że białe ściany są ładniejsze, ale i dla-
tego, że wapno ma właściwości odkażające — zabija zarazki. Mle-
kiem wapiennym zlewa się śmietniki, ścieki i doły z odpadkami.
Używa się go również do bielenia pni i gałęzi drzew w sadzie.
Ćwiczenie 74. Postaw część mleka wapiennego w spokoju, aż się ustoi.
Drugą część możesz już teraz przefiltrować przez sączek z bibuły i waty.
Przezroczysty1 płyn powstały po przefiltrowaniu mleka wapien-
nego — to woda wapienna. Ma ona zastosowanie w lecznictwie.
Woda wapienna znalazła zastosowanie
w laboratoriach do wykrywania obec-
ności dwutlenku węgla.
Ćwiczenie 75. Do świeżej klarownej
wody wapiennej wydychaj przez rurkę
powietrze z płuc (ryc. 84). Zauważ, co się
pojawia w wodzie. Wpuść do wody wa-
piennej trochę świeżej wody sodowej.
Co się dzieje?
102
Gdy woda wapienna styka się z dwutlenkiem węgla wychodzącym
z naszych płuc, powstaje zmętnienie — biały osad. Woda sodowa za-
wiera dużo dwutlenku węgla.
Wapno gaszone znalazło również szereg zastosowań w rolnictwie.
W cukrowniach używa się wapna do oczyszczania soku buraczanego.
Dużych ilości wapna używają rolnicy do wapniowania gleby. Budowa
jej ulega wówczas znacznej poprawie. Dodatek wapna w glebie
czyni ją przewiewniejszą i bardziej przepuszczalną. Wapnowana gleba
nie pęka, nie zaskorupia się, chętnie żyją tam dżdżownice, które także
mają wpływ na użyźnianie gleby.
Wapnowanie gleby jest zabiegiem działającym na nią bardzo
silnie, zwłaszcza na glebach piaszczystych. Żeby upewnić się, czy
naszej glebie jest potrzebne wapno, wykonujemy badanie gleby.
Pobraną próbkę ziemi z naszego pola posyłamy celem zbadania do
specjalnej stacji tzw. chemiczno-rolniczej, która znajduje się prawie
w każdym mieście wojewódzkim.
PYTANIA
1. Jakie znasz rodzaje skal wapiennych?
2. Po jakiej właściwości można odróżnić skałę wapienną od innej?
3. Jakie zastosowanie skał wapiennych poznałeś dotychczas?
ZADANIA
1. Czy w Waszej okolicy jest kamień wapienny, marmur albo kreda?
2. Jakie są inne bogactwa mineralne w Twojej okolicy, w Waszym woje-
wództwie ?
3. Wylicz materiały budowlane, jakie były użyte przy budowie Waszej
szkoły i Twego domu.
4. Dlaczego ręce murarzy są szorstkie, chropowate?
28. Skład gleby
Na wstępie musimy sobie wyjaśnić, co będziemy nazywać glebą.
Glebą nazywamy wierzchnią warstwę skorupy ziemskiej
do głębokości około 1.', m, na której mogą osiedlać się
i rozwijać rośliny.
Z czego składa się gleba ? Jaką ma budowę ł
Ćwiczenie 76, \\cź grudkę dobrej,
dzie albo z doniczki, gdzie roślina dóbr
Obejrzyj ją przez lupę.
wilgotnej ziemi z grządki w ogro.
ze rośnie. Rozsyp ziemię na papierze.
latrząc przez szkło powiększające dostrzegamy: kamyczki i zia
renka piasku, części korzonków, liści, słomy. Może zobaczymy też
resztki pochodzenia zwierzęcego. Najwięcej jednak jest ciemnej bez-
kształtnej masy, w której pod lupą trudno nam jest cokolwiek wyróż-
Ćwiczcnie 77. Wymieszaj garść dobrej ogrodowej ziemi z wodą w szkla-
ny m cylindrze. Zaobserwuj opadanie żwiru i piasku na dno. Jak wygląda
płyn zawierający glinę i inne części? Obejrzyj na powierzchni najlżejsze
części — próchniejące resztki roślinne i zwierzęce. Weź trochę tej samej
ziemi i wykonaj na niej próbę kwasem na obecność wapieni.
Powyższe proste doświadczenia pozwalają nam już wysnuć wnio-
sek o częściach składowych gleby. Na glebę składają się:
e ziarna żwiru, piasku,
• cząstki gliny,
• cząstki wapienia,
® czarna, bezkształtna masa zawierająca resztki próchniejących
części roślinnych i zwierzęcych.
W zależności od tego, który ze składników przeważa, wyróżniamy
gleby piaszczyste, gliniaste, wapienne i czarnoziemy.
A jak powstały gleby? Skąd się wzięły w glebie jej poszczególne
składniki ?
Przypomnij my sobie wiadomości o skalach granitowych. I a-
miętamy, jak różne czynniki atmosferyczne: słońce, deszcz, śnieg,
mróz, wiatr i powietrze kruszyły skałę granitową, jak z kwarcu po-
wstał piasek, a ze skalenia glina. Podobny proces wietrzenia zachodzi!
również na powierzchni skal wapiennych oraz innych minerałów
wchodzących w skład skorupy ziemskiej. Wśród rumowiska skalnego,
wśród drobnych części mineralnych osiedlały się pierwsze istoty żywe.
I dziś na głazach i mniejszych kamieniach żyją drobne, niepozorne
rośliny, jak mchy i porosty. W glebie osiedlały się również robak •
dżdżownice, owady i ślimaki. Stopniowo zaczynały się gromadź
martwe szczątki butwiejących i próchniejących rosnn i
104
Miały i mają one wpływ na powstawanie drugiego składnika gleby —
próchnicy.
Gdy w ogrodzie leży i rozkłada się stos opadłych liści, zamienia
się on z czasem w pulchną, czarną masę, w której trudno już odróżnić
od siebie poszczególne liście. W tej czarnej masie jest spora zawar-
tość próchnicy. Podobnie powstaje próchnica w glebie z rozkładają-
cego się obornika i martwych korzeni.
Gleba nie jest tylko mieszaniną piasku, żwiru, gliny, wapienia
i próchnicy. W glebie żyją nieprzebrane ilości drobnych istot, zwanych
bakteriami, które można dostrzec tylko pod silnymi szklarni powięk-
szającymi. Bakterie żyją w glebie, rosną, poruszają się, mnożą i obu-
mierają, dokonują w niej różnych przemian. To one przerabiają
obornik na pokarmy dla rośliny zielonej. Od ilości bakterii, ich dzia-
łalności zależy w dużej mierze żyzność gleby. Bakterie rozkładają
obornik, tworzą z niego próchnicę, a z niej dopiero powstają sole mi-
neralne potrzebne dla roślin uprawnych.
Duży wpływ na żyzność gleby mają oprócz bakterii liczne zwie-
rzęta żyjące w glebie. Należą do nich dżdżownice, owady i robaki.
Spulchniają one glebę drążąc w niej kanaliki. Zwierzęta te przyczy-
niają się w ten sposób do zwiększenia przewiewności gleby. Do
korzeni roślin dociera więcej powietrza. Wydaliny zwierząt żyjących
w glebie oraz ich obumarłe ciała zwiększają również zasoby próchnicy.
Czy wszystkie gleby mają dla rolnika tę samą wartość?
Ćwiczenie 78. Napełnić doniczki ziemią: z ogrodu, z lasu, z torfowiska,
z bagna. Użyć również do doświadczenia ziemi wybitnie piaszczystej
i wybitnie gliniastej. Umieścić w każdej doniczce nasiona tej samej rośliny.
Podlewać. Porównać wzrost i rozwój rośliny w poszczególnych rodzajach
gleby. Czy wszystkie gleby są jednakowo żyzne?
Gleby nawet powierzchniowe mogą bardzo różnić się od siebie.
Jedne są ciemne, prawie czarne. Inne — brunatne, czerwone, żółte,
szare lub jasne. Jedne są zwięzłe i trzymają się ściśle, inne są sypkie,
piaszczyste (rys. 85).
Glebą żyzną nazywamy taką glebę, w której korzenie
roślin uprawnych znajdują wszystkie potrzebne pokar-
my w dostatecznej ilości, a także mają pod dostatkiem
wody i powietrza.
105
w'cm
©©,
120 4
140-
urodzajnej
skata macierzysta.
warstwa próchniczna
<ys. 86. Budowa gleby
ziarna pojedyncze, b —
zlepione w gruzelki
Doświadczenie 68 (str. 98) przekonało nas,
Rys. 8o. Przekrój gleby: a — mało urodzajnej, b
Gleby piaszczyste nie są urodzajne. Rośliny źle znoszą brak wody
i soli mineralnych, bo opady, wsiąkając w głąb wymywają je do głęb-
szych warstw gleby, powodując jałowość wierzchnich warstw.
W glebie ciężkiej, gliniastej, gdzie drobne cząstki gliny ciasno do
siebie przylegają, brak również sprzyjających warunków do życia
roślin. W takiej glebie, choć rośliny mają dość wody i nawet soli mi-
neralnych, brak im jednak powietrza.
Gleby podmokłe, nie zmeliorowane również nie dają wysokich
plonów, zwłaszcza w latach obfitych opadów.
gleba gliniasta
wchłania wodę bardzo powoli, gleba piaszczysta szybko przepuszcza
wodę w głąb. Ziemia próchniczna średnio przesuszona łatwo wchła-
nia wodę.
Powietrze jest koniecznie potrzebne korzeniom roślin, bo korzenie
oddychają, podobnie jak cała nadziemna część rośliny. Dlatego gleba
musi być przewiewna, nie może być zbita ani zaskorupiona.
Woda i powietrze są potrzebne również do życia i rozwijania się
bakterii glebowych. A pamiętamy, że drobnoustroje powodują roz-
kład obornika, z którego rośliny zielone czerpią sole mineralne.
Jednoczesna obecność w glebie wody i powietrza jest możliwa
Z czego składa się gleba?
Co wiesz o powstawaniu gleby?
Z czego tworzy się w glebie próchnica i jakie ma ona znaczenie dla
roślin uprawnych?
Jakie organizmy żywe biorą udział w tworzeniu próchnicy?
W jakim znaczeniu używamy wyrażenia „gleba żyje”?
Od czego zależy żyzność gleby?
Jaką rolę spełnia gleba dla rośliny uprawnej?
dzięki temu, że gleba ma budowę gruzelkowatą. Ziarnka piasku,
gliny, wapienia i próchnicy są zlepione w większe gruzelki, które mogą
być różnych rozmiarów. Niektóre są drobne jak pyłek, inne jak
ziarnko maku, prosa, grochu, a nawet większe (rys. 86). Kuliste
gruzelki nie przylegają do siebie zbyt ściśle. Zarówno między nimi,
jak i w ich wnętrzu zostają przestwory, gdzie może mieścić się woda
i powietrze.
ZADANIA
2 Ki°Te 1Z Tę-’ jak*e sleby Poważają w Waszej okolicv?
burcie wbi? »p«.
“J“e ”"‘»y *»». rch puŁ^Ł^. p»-
W której warstwie są najlepsze warunki do wzrostu korzeni? Dobrze
będzie, jeśli próbkę z górnej warstwy prześlecie do zbadania w Wo-
jewódzkiej Stacji Chemiczno-Rolniczej, która określi rodzaj potrzebnego
nawożenia na Waszej działce.
29. Uprawa gleby
Przez włośniki do wnętrza rośliny wnikają stale duże ilości wody
wraz z rozpuszczonymi solami mineralnymi, które roślina pobiera
z gleby. Sole te powstają z rozkładu próchnicy.
Pokarmy roślina zużywa do tworzenia różnych swoich części. Bu-
duje nowe korzenie, pączki, liście, kwiaty, owoce i nasiona. Wraz
z zebranymi roślinami ubywa z pola wiele składników pokarmo-
wych. Konieczne więc jest zasilanie gleby przez nawożenie. Ale
stwierdzono, że nie wszystkie rośliny wyjaławiają glebę z tych samych
składników mineralnych.
Rolnicy przeprowadzają różne doświadczenia na polu i w hodow-
lach wazonowych. Obliczają zbiory i zużyte nawozy i przekonują się, że
rożnym roślinom jest potrzebny różny mati n 11 budulcowy. Zastoso-
wano więc plodozmian. Po ziemniakach możemy siać niektóre
108
tbuta, bo ziemniaki nie pobierają wszystkich odżywczych składników
i gleby Po zbożach uprawiamy rośliny strączkowe. I właśnie to
zmienianie płodów, obok nawożenia, pomaga rolnikowi zmniej-
szyć ujemne skutki corocznego wywożenia plonów z pola.
Nieodzowne jest jednak nawożenie.
Najlepszym nawozem jest obornik. Ponieważ w gospodarstwie
rolnik często ma go za mało, stara się więc zastosować nawożenie na
danym poletku przynajmniej raz na 2—3 lata.
Obornik wyrzucany codziennie z obory i układany w specjalnym
stosie ulega rozkładowi. Można też obornik przechowywać w oborze,
zanim wywiezie się go na pole. Ten zarzucony sposób ostatnio znów
bywa stosowany w nowoczesnych gospodarstwach (rys. 88).
Rys. 88. Obora wgłębiona
Obornik wzbogaca glebę w próchnicę, zawiera wszystkie składniki
pokarmowe potrzebne dla roślin. Gleba zbita staje się po dodaniu
obornika bardziej przepuszczalna dla wody i powietrza, zaś gleba
luźna staje się bardziej zwięzła i lepiej wodę zatrzymuje. Ogromna
wartość obornika polega również na tym, że stanowi on podłoże do
rozwoju pożytecznych bakterii glebowych.
Równie cennym nawozem naturalnym jak obornik może
być kompost (rys. 89 i 90).
109
Ćwiczenie 79. Jeśli na działce szkolnej lub w najbliższym gospodarstwie
ogrodniczymi znajduje się pryzma kompostowa, postaraj się ją obejrzeć.
Z czego ona się składa? Zapoznaj się z opisem sposobu jej zakładania,
który jest w tekście dzisiejszej lekcji.
Do sporządzania kompostu nadają się różne odpadki gospodarskie,
jak: zmiotki, darń, trociny, zepsute pasze, liście, popiół drzewny,
łęty ziemniaczane, łodygi pomidorów, błoto z dróg, torf, glina, na-
wóz kurzy, gnojówka, odpadki warzyw z ogrodu, odpadki z kuchni
nie nadające się dla trzody chlewnej, niedojrzałe chwasty bez nasion,
mączka fosforytowa (minerał).
Materiały kompostowe, które mogą zawierać nasiona chwastów.
najlepiej jest przed złożeniem na kompost sparzyć gorącą wodą lub
zmieszać z wapnem palonym. Kompost jest dojrzały, gdy wygląda
jak jednolita, czarna, sypka masa. Dojrzewanie jego trwa od 1 do 2 lat,
zależnie od materiału, z jakiego kompost sporządzono.
Jak zakładamy kompost
Jaką czynność należy wykonać Dlaczego
wybrać miejsce zacienione, ale cieple w cieniu nie będzie silnego wysychania i dużych zmian temperatury
usunąć cienką warstwę ziemi na głę- bokość jednej łopaty, spód wyłożyć gliną i ubić ją składniki pokarmowe z wodą nie będą przesiąkać w głąb gleby
położyć warstwę starego kompostu lub żyznej ziemi dla rozmnożenia się pożytecznych bak- teiii
ułożyć też na spodzie rury drenowe lub kanały z desek dostarczać będą powietrza bakteriom
składać w warstwy odpadki i prze- sypywać je wapnem palonym wapno zapobiegnie rozwijaniu się nie- pożytecznych dla kompostu bakterii
warstwy ubijać aby kompost nie przesychal
stos uformować na działce szkolnej do 1 m (najwyżej P/2 m) wysokości łatwiej będzie przy nim pracować
111
Jaką czynność należy wykonać Dlaczego
zrobić wzdłuż pryzmy rowek-zagłę- bienie będzie lepiej wsiąkać woda
zakryć całą pryzmę ziemią aby kompost nie przcsychal i nie wy- prażało go słońce
utrzymywać w stanie wilgotnym, wy- lewając różne płynne odpadki wilgoć konieczna jest do rozłożenia kompostu
po 2—3 miesiącach przesunąć kom- post na miejsce położone obok, przerabiając łopatą warstwy tak, żeby górne i boczne części znalazły się na spodzie umożliwia to jednakowy rozkład całego stosu
przerabiać kompost tylko w ciepłej porze roku nie ziębić stosu, bakterie szybciej i lepiej się rozwijają w cieple
Wysokowartościowym nawozem na-
turalnym jest również łubin, który rolnik
sieje zazwyczaj na piaszczystej, wyjałowionej
glebie (rys. 91).
Ćwiczenie 80. Obejrzeć okazy zasuszonych
roślin łubinu. Obejrzeć jego nasiona.
Łubin rośnie dobrze nawet na nieuro-
dzajnej glebie. Kwitnący łubin przyorany
w pełni rozwoju rozkłada się w glebie, dając
cenną próchnicę.
Wszystkie wyliczone dotychczas nawozy
nazywane naturalnymi występują też w na-
turze, nie tylko w gospodarstwie człowieka.
Powstają z odpadków pochodzenia roślin-
nego lub zwierzęcego.
Rys. 91. Łubin
112
Znamy również nawozy sztuczne, czyli mineralne.
r terenie 81. Obejrzyj próbki nawozów sztucznych oraz ich mieszanki
mineralne, jak „Flora” i „Plon”.
Mimo że obornik jest nawozem pełnowartościowym, to jednak nie
przydatny na wszystkich glebach i pod wszystkie
przypadkach obornik zastępujemy nawozami mi-
neralnymi. Wyrabia się je w fabrykach z różnych tanich surowców
i odpadków.
jest on jednakowo
mślinv. W wielu
Rys. 92. Hodowla fasoli: I — pożyw-
ka pełna, II — pożywka bez potasu,
III — pożywka bez azotu, IV — po-
żywka bez fosforu, V — pożywka bez
wapnia
Wśród nawozów mineralnych wyróżniamy 4 rodzaje w zależności
od składnika, który zawierają (rys. 92):
• nawozy azotowe, np. saletra wapniowa i azotniak wychodzący
ostatnio z użycia,
o nawozy potasowe — sól potasowa,
• ,, fosforowe — superfosfat lub mączka fosforytowa,
• „ wapniowe — wapno nawozowe.
8 — Przyroda dla kl. V
113
Stosowanie nawozów na polu, w warzywniku czy na łące nie jest
wcale sprawą prostą. Wymaga sporo wiadomości z dziedziny rol-
nictwa. Niektórych nawozów nie można ze sobą mieszać. Nieumiejęt-
ne stosowanie nawozów mineralnych może rośliny zniszczyć, zwłaszcza
gdy gleba ma za mało wilgoci.
Przez odpowiednią uprawę i nawożenie człowiek może
poprawić właściwości gleby. Przez zwiększenie zawartości próchni-
cy w glebie lekkiej, piaszczystej może spowodować posklejanie się
ziarn piasku w większe grudki. W glebach ciężkich, gliniastych próch-
nica może przyczynić się do rozbicia gliny na gruzełki, nadać glebie
pulchność i sypkość.
Właściwa uprawa gleby nie jest rzeczą łatwą. Rolnictwa trzeba
się uczyć jak innych nauk.
Czy wiesz, że...
• do produkcji nawozów mineralnych wykorzystuje się jako surowiec
m.in. gazy z powietrza, np. azot
PYTANIA
1. W jaki sposób dochodzi do wyjaławiania gleby ze składników pokar-
mowych?
2. Jak rolnik stara się zmniejszyć skutki wyjaławiania gleby, gdy mu
nie starcza obornika na coroczne nawożenie?
3. Jakie mogą być nawozy?
4. Dlaczego kompost nazywa się często „nawozem dobrego gospodarza”?
5. Co to jest zielony nawóz?
ZADANIA
1. Dlaczego w puszczach i dżunglach, gdzie występuje bujna roślinność,
gleba nie jałowieje, mimo że tam nikt jej nie nawozi?
2. jeśli przy przesadzaniu roślin doniczkowych otrząsamy starą ziemię
z korzeni — to czy można użyć ponownie tej ziemi do posadzenia
roślin doniczkowych?
rośliny innych krajów
30. Ryż, bawełna, trzcina cukrowa
Ćwiczenie 82. Jeśli obejrzeliście przezrocza lub film o roślinach uprawnych
w innych krajach powiedz, jakie rośliny tam rosną. W jakich warunkach?
Jaki to kraj? Jaki ma klimat? Jakie korzyści ma człowiek z uprawy tych
roślin? Czy sprowadzamy którąś z tych roślin do Polski? W jakiej postaci?
Wymień rośliny, które znasz, a które pochodzą z innych krajów.
Uczyliście się z geografii o wielkim zróżnicowaniu klimatów na
kuli ziemskiej. W zależności od klimatu zmienia się też roślinność.
Sporo roślin przydatnych w naszej gospodarce sprowadzamy do
Polski z innych krajów.
Ryż jest rośliną spokrewnioną z naszymi zbożami. Razem z ni-
mi należy do wielkiej rodziny, zwa-
nej trawami. Ryż rośnie w klima-
cie gorącym, na polach pełnych słoń-
ca i dobrze nawodnionych. Uprawia
się go w Chinach, Wietnamie, Ja-
ponii oraz w innych krajach. Sa-
dzonki ryżu sadzi się do płytkich
dołków. Cale pole ryżowe zostaje
następnie nawodnione wolno płyną-
cą wodą, zawierającą składniki od-
żywcze. Gdy ryż zaczyna dojrzewać,
odprowadza się wodę z pola. Dojrza-
ły ryż zostaje zebrany. Następnie
ziarniaki ryżu zostają oddzielone od
słomy i wyłuskane. Dla celów spo-
żywczych sprowadza się do Polski
ryż łuskany i szlifowany.
Rys. 93 Ryż siewny: o - ogólny po-
krój, b —owoce zebrane w wiechę
115
114
Rys. 94. Na plantacji ryżu
U6
Ryż zawiera — jak inne zboża — dużo skrobi, trochę białka i wi-
taminy. W krajach, gdzie ryż rośnie, najbiedniejsza ludność często
oprócz miski ryżu nie ma innego pożywienia (rys. 94).
Czy wiesz, że...
• ryż przed gotowaniem musi być dokładnie umyty gorącą wodą na sicie.
Wielkie znaczenie gospodarcze ma ba-
wełna.
Ćwiczenie 83. Obejrzyj próbki różnych nici
bawełnianych, tkanin, trykotu. Sprawdź, ja-
kie są w dotyku i jak wchłaniają wodę. Po-
równaj z innymi rodzajami tkanin i trykotów,
jak jedwab, nylon, wełna, len. Obejrzyj różne
rodzaje waty bawełnianej. Wylicz części swo-
jej garderoby z bawełny (rys. 95).
i. 95. Bawełna — gałązka z kwiatem i owocami
bawełna to krzew występujący w Egipcie, na południu Związku
Radzieckiego, w Ameryce Południowej. Jest to najważniejsza roślina
uprawna dostarczająca włókien. Owoc bawełny to torebka pełna
nasion, które pokryte są długimi, cienkimi włoskami. Włoski te są
najczęściej kremowe lub białe. Z dojrzałych torebek zebranych z pola
wyłuskuje się nasiona. Robi się to ręcznie lub maszynowo. Następnie
specjalna maszyna obdziera włoski z nasion. W ten sposób otrzymuje
się już gotowy surowiec do wyrobu nici, przędzy, tkanin, waty. Naj-
lepsze gatunki waty opatrunkowej są właśnie z surowca bawełnianego,
gdyż włoski bawełny łatwo wchłaniają wodę i inne ciecze. Bielizna
bawełniana jest najzdrowsza.
Z nasion bawełny wyrabia się olej jadalny oraz techniczny, a także
margarynę.
Trzcina cukrowa to wieloletnia trawa silnie krzewiąca się.
Uprawiana jest na plantacjach w klimacie bardzo ciepłym i bardzo
wilgotnym. Rośnie na Kubie, w Chinach, w Indiach. Dochodzi do 6 m
wysokości. Grube źdźbło trzciny o średnicy kilku cm nie jest puste.
Wypełnia je soczysty i słodki miękisz. Właśnie z tego miękiszu po
zebraniu trzciny wyciska się słodki sok, z którego po przeróbce
Rys. 96. Zbiór trzciny cukrowej
otrzymuje się cukier. Posiada on takie same wartości jak cukier » k
ków cukrowych (rys. 96). ura*
Więcej niż połowa światowej produkcji cukru pochodzi z trz -
ny cukrowej. W Polsce mamy pod dostatkiem cukru z buraków cukro
wych.
3 . Herbata, kakao, kawa
Zapewne wszyscy obejrzeliście produkty przygotowane do dzisiej-
szej lekcji: herbatę w paczkach, herbatę ekspresową, kakao, kawę ziarni-
stą oraz kawę mieloną. Zapewne sprawdziliście też kolejno ich przyjem-
ne zapachy. Z tych produktów sporządzamy napoje.
Herbata. Krzew herbaciany to roślina klimatu tropikalnego.
Jest to krzew zielony także zimą. Wysokość jego dochodzi do 5 m.
Rośnie w Chinach, Japonii, Indiach, w Związku Radzieckim w Gruzji
(rys. 97).
Krzew herbaty uprawiany jest na plantacjach. Zbierając surowiec
na herbatę ścina się z krzewu zielone wierzchołki łodyg i młode
listki, które po wysuszeniu dają herbatę tzw. zieloną. Taką właśnie
herbatę zieloną piją w Chinach i Japonii.
Jeśli świeżo zebrane listki zostaną poddane zgnieceniu, a następnie
przetrzymane w specjalnych warunkach, ciemnieją, a herbata z nich
będzie czarna i będzie miała inny smak.
W Polsce pijemy zawsze herbatę czarną. Napar herbaty działa
orzeźwiająco. Zawiera witaminy, sole mineralne oraz substancje za-
pachowe. W sprzedaży jest u nas herbata indyjska, cejlońska, gruziń-
ska oraz ich mieszanki.
Kakao. W strefie międzyzwrotnikowej w Ameryce oraz w niektó-
rych innych okolicach uprawiana jest roślina zwana kakaowcem. Jest
to drzewo (lub krzew). Drzewa kakaowca rosną w pewnym z"'1^
i wzajemnie się cieniują, co jest dla nich konieczne. Dorastają do -111
wysokości, przy czym pień ich może mierzyć około 50 cm śre nic}-
Liście ich są duże, lśniące, zawsze zielone. Bezpośrednio naJ^0
lub na gałęzi wyrastają kwiaty, co w świecie roślin na ogo rza
się zdarza (rys. 98). 0_
Nasiona kakaowca po zebraniu poddaje się jeszcze dodatkom o
cesowi dojrzewania, podczas którego nabierają swoistej, r-
118
Rys. 97. Gałązka krzewu
herbacianego
Rys. 98. Drzewo kakaowe
barwy. Z nasion tych wytłacza się najpierw tłuszcz do wyrobu maści,
kremów. Pozostałość zaś miele się w młynach na proszek i powstaje
kakao. Z proszku kakaowego możemy przygotować smaczny, po-
żywny napój, zwłaszcza z dodatkiem mleka i jaj. Ziarno kakaowe jest
również surowcem do wyrobu czekolady.
Kawa. W strefie zwrotnikowej Ameryki oraz Afryki rośnie krzew
kawowy (lub drzewo) do 6 m wysokości.
Jego liście są również stale zielone. Aby
z nasion tych można było sporządzić na-
pój — należy nasiona prażyć w tempera-
turze ok. 200°C.
Nasiona kawowca upalone, zmielone,
zaparzone dają napój znany wszystkim
jako kawa. Kawa pobudza pracę serca do
większego choć krótkotrwałego wysiłku.
Rys. 99. Gałązka drzewa kawowego
119
Dobre rady:
O Spośród poznanych najzdrowszym napojem dla dzieci i młodzieży jest
kakao. Herbatę też należy używać, ale niezbyt mocną i najlepiej z dodat-
kiem śmietanki lub mleka. W nadmiarze spożywana może być szkodli-
wa dla zdrowia. Na kawę zaś — jeszcze poczekajcie.
• Kakao nie może być spożywane w stanie surowym — lecz zaparzone,
zawiera bowiem skrobię, która w stanie surowym jest dla nas ciężko
strawna.
3 Kakao owsiane zawiera naturalną mączkę kakaowca, mączkę owsianą
oraz inne odżywcze dodatki. Jako napój — wartościowe.
32. Wykorzystanie roślin zielarskich przez człowieka
Ćwiczenie 84. Obejizyj okazy zielnikowe roślin zielarskich oraz ich
ilustracje. Rozsyp na papierze trochę mieszanki suszonych ziół leczniczych.
Obejrzyj pod lupą. Postaraj się dostrzec, które części rośliny były użyte
do sporządzenia mieszanki. Może liście? Kwiaty? Kora? Nasiona? Zbadaj
zapach. Jeśli są w klasie różne zioła, porównaj ich zapachy.
Zapewne każdy wie, w jakich okolicznościach pijemy herbatę
kwiatu lipowego, napar rumianku czy orzeźwiającą herbatę z mięty,
wiecie, że przy stanach zapalnych jamy ustnej stosuje się
roślin, których lecznicze działanie człowiek
roślin, dziko rosnących w lasach, na łąkach
do sporządzenia mieszanki. Mozę nscie: IN W la ty ; ivuia; x
zapach. Jeśli są w klasie różne zioła, porównaj ich zapachy.
Zapewne każdy wie, w jakich okolicznościach pijemy herbatę
Z 1--- , hprbate z mietv.
Na pewno
napar szałwii.
Otóż jest grupa
dawno poznał. Wiele
Rys. 100: a — rumianek
„ _ szałwia lekarska
pospolity, b - mięta p.eprzowa, c
Rys. 101. Malwa czarna
Jakie zioła są u Ciebie w domu? A jakie przyprawy ziołowe? Jak wyglą-
dają? Jakie jest ich zastosowanie?
' Jakie rośliny nazywamy zielarskimi?
2- Jakie korzyści mamy z roślin zielarskich?
w nowoczesnej kuchni stosuje się znacznie więcej przypraw do potraw
niż to było dotychczas. Takie urozmaicone przyprawy podnoszą nie
tylko smak, zapach potraw, pobudzają też nasz apetyt, dostarczają
organizmowi rzadkich substancji (tzw. mikroelementów), których albo
nie ma w pospolitych pokarmach, albo bywają bardzo rzadko.
pierwszym napojem, który dostaje plączący noworodek, jest napar ru-
mianku.
orcelany. Inne - przydatne są przy wyrobie środków kosmetycznych,
przykład mydła, lub w przemyśle chemicznym, garbarskim i tłusz-
czowym.
Zbieranie i uprawa roślin zielarskich mogą dawać duże korzyści.
Są specjalne punkty skupu surowców zielarskich.
Ponieważ jednak wiele roślin ze środowisk naturalnych mogłoby
zostać wyzbierane doszczętnie, wydano specjalne przepisy mające
na celu ochronę przyrody i ograniczenie zbierania ziół. Przewidują
one m. in. udzielanie zezwoleń na zbieranie ziół tylko osobom do
tego przygotowanym. Młodzież szkolna może zbierać zioła, ale tylko
pod opieką nauczyciela i tylko niektóre zioła częściej występujące, takie
jak chaber bławatek, pokrzywa zwyczajna, perz właściwy, dziki bez
czarny i kilka innych. W dodatku zbiórkę wolno rozpocząć tylko po
uprzednim porozumieniu się z punktem skupu.
Niektóre szkoły, a właściwie spółdzielnie uczniowskie uprawiają
rośliny zielarskie w swoich ogródkach. Do takiej szkolnej uprawy
poleca się: malwę czarną, nagietek lekarski, miętę pieprzową, rumianek
pospolity. Plantatorom roślin lekarskich udziela przemysł zielarski
fachowych porad, nasion oraz kontraktuje surowiec.
Rośliny zielarskie zawierają
najrozmaitsze substancje:
— o działaniu leczniczym (np.
środki napotne, przeciw
kaszlowi, uspokajające);
— substancje zapachowe (np.
olejek miętowy do ciast,
pasty do zębów);
— substancje barwiące (do barwienia napojów, lodów, budyni),
— substancje smakowe (np. goryczki — w pieprzu ziołowym,
w majeranku — pobudzające apetyt);
— substancje bakteriobójcze (w czosnku);
— substancje witaminowe (np. sok z owoców dzikiej róży, za
wierający duże ilości witaminy C).
Rośliny dostarczają surowców, które są wykorzystywane w roz^
nych gałęziach przemysłu, dla przykładu: olejek z rumianku .1
używany jako rozpuszczalnik dla niektórych farb podczas ma ov
i bagnach — to rośliny lecznicze. Dziś zaczęliśmy je unr •
w ogrodach i na plantacjach. awiać także
Specjalne sklepy zielarskie rozprowadzają rośliny z'
Do nich należą liczne rośliny zielne (jednoroczne lub b r*6 ?rs^*e-
niektóre drzewa i krzewy. y °taz
Rośliny zielarskie dostarczają surowca nie tylko do
ków, ale również do sporządzania przypraw kuchenrwch 10 U 'e'
ców dla przemysłu. °raZ sur°w-
Jako surowce zielarskie wykorzystuje się:
• cale pędy nadziemne, W II jc _
• korzenie, I l ( //
• liście, \
• kwiaty, \ \ /
• owoce, \ \
• nasiona, ) ''/TPK
• kłącza, '—>•'[
• pączki, '
* korę.
2. Które rośliny zielarskie są zbierane w Waszej okolicy w środowisku na-
turalnym, a które uprawiane?
3. Czy miałeś okazję poznać zastosowanie roślin zielarskich w przypad-
kach, o których nie było mowy na lekcji?
4. Wybierz się do najbliższego sklepu zielarskiego, jeśli jest w pobliżu.
Obejrzyj rośliny, które tam można nabyć. W jakiej postaci są przygoto-
wane?
5. Czy znasz jakieś przepisy dla zbieraczy roślin zielarskich?
6. Czy smakuje Ci świeży chleb żytni z kminkiem, a pszenny z czarnuszką?
33. Warunki życia w stawie
Rys. 102. Staw
STAW
Ćwiczenie 85. Przypomnij, co widziałeś podczas wycieczki nad staw.
Czy to był duży staw? Głęboki? Jeśli mierzyliście temperaturę wody i oto-
czenia — czy była różnica? Jakie rośliny spotkaliście przy brzegu? A jakie
w wodzie? Jakie zwierzęta spotkaliście i w jakich okolicznościach? Jakie
okazy zostały przyniesione do pracowni biologicznej ?
Staw jest zbiornikiem wodnym zamieszkałym przez liczne organi-
zmy. Staw jako środowisko życiowe stwarza swoim mieszkańcom wa-
runki życia zupełnie inne, niż to mają rośliny i zwierzęta na lądzie
Odmienne są tu przede wszystkim:
• warunki temperatury,
• nasłonecznienie,
• zawartość tlenu,
• składniki odżywcze.
W środowisku wodnym są znacznie mniejsze wahania temperatur
niż na lądzie. Temperatura w stawie lub jeziorze zimą jest wyższa
niż w otoczeniu, latem zaś niższa. W ciepłej porze roku, gdy słońce
silnie grzeje, powierzchniowe warstwy' wodą są cieplejsze, w głębi
chłodniejsze. Podczas zimy jest odwrotnie. Od mroźnego powietrza
woda na powierzchni szybciej ochładza się i zamarza, w głębi jest
cieplejsza.
W wyniku tych różnic temperatur odbywa się w stawie stały ruch
wody i warstwy o różnej temperaturze mieszają się z sobą. Wiatry,
które powodują falowanie powierzchni wody, również przyczyniają
się do mieszania wody w stawie.
Ważną rolę w życiu roślin zielonych odgrywa światło. Woda jako
ciało przezroczyste przepuszcza w głąb promienie słoneczne. Ale
głębokość, do której one sięgają, jest różna, w zależności od stopnia
przezroczystości wody. Ponieważ woda w stawie zawiera zwykle dużo
rozkładających się szczątków roślin i zwierząt i jest mętna, światło
dochodzi zaledwie do kilkudziesięciu centymetrów. Dla porównania:
w jeziorach górskich, gdzie woda jest kryształowo czysta, dociera ono
do kilkudziesięciu metrów. W tych warstwach wody, do których nie
dociera światło słoneczne, rośliny zielone nie występują.
Do życia wszystkim organizmom żywym potrzebny jest tlen.
W wodzie tlen rozpuszcza się, ale jest go znacznie mniej niż w po-
wietrzu atmosferycznym, gdzie jako wolny tlen stanowi 1/5 część skła-
du powietrza.
Bliżej powierzchni stawu, jeśli woda jest cieplejsza, jest tlenu
mniej, głębiej zaś, gdzie woda zimniejsza — więcej. Bowiem woda
zimna zdolna jest rozpuścić tlenu więcej niż woda ciepła. Falowanie
wody wskutek wiatru zwiększa ilość tlenu w wodzie, gdyż na większej
powierzchni odbywa się stykanie powietrza z wodą.
Źródłem tlenu rozpuszczonego w wodzie jest więc powietrze
atmosferyczne, ale jest drugie źródło - znacznie bogatsze, zwłaszcza
latem. Pamiętamy, że rośliny zielone podczas asymilacji dwutlenku
]a wydzielają tlen. I właśnie ten tlen rozpuszcza się również w
'^N^zawartość tlenu w wodzie ujemny wpływ wywierają niektóre
czynniki. Jeśli w stawie gnije dużo szczątków roślinnych i zwierzęcych,
wówczas ten proces rozkładu pochłania z wody bardzo dużo tlenu,
co z kolei ma zły wpływ na żywotność organizmów.
Do podstawowych warunków decydujących o życiu stawu należy
również zawartość w wodzie składników odżywczych dla roślin, a
więc skład chemiczny wody. Są jeziora i stawy, gdzie jest dużo soli
mineralnych i tu rozwija się bujna roślinność. Są to zbiorniki wodne
o ważnym znaczeniu gospodarczym, bo można w nich prowadzić ho-
dowlę ryb. Bywa tak najczęściej wówczas, gdy jezioro lub staw są prze-
pływowe.
Oczywiście, wszystkie wyliczone tu czynniki warunkujące życie
w stawie różnie układają się w różnych miejscach — strefach stawu.
W związku z tym różnie też kształtuje się świat roślinny i zwierzęcy
w poszczególnych strefach stawu.
PYTANIA
I. Jakie czynniki warunkują życie w zbiorniku wodnym’
" ,?aOwmycieeczZcePr'ledZieĆ°WarUnkaCh W Sta™e' który uginaliście
ny.
34. Poznajemy rośliny wodne
przyniesione z wycieczki nad staw.
Czy dużo ich było? Jakie części można ^Zy brLzeSu? W gkbi wody?
3
126
127
W pierwszej strefie rosną: trzcina, tatarak, pałka, sitowie
Roślinność przybrzeżna tworzy szerszy lub węższy pas blisko brzen'
(tablica IV), g W
Rys. 103. Trzy strefy roślinność, w stawie
Ćwiczenie 87. Przypomnij sobie lekcję, gdzie jest mowa o właściwościach
liści wodnych (patrz str. 40). Przeczytaj ten ustęp. Obejrzyj okazy tych
roślin w pracowni. Porównaj je z ilustracjami w podręczniku.
W drugiej strefie spotykamy rośliny zakorzenione, rosnące
w płytkich miejscach, najczęściej blisko brzegu. Liście tych rośl n
pływają na powiel zchni wody. Należą tu grążel i grzybień. Rośliny te
mają grube rozgałęzione kłącza rozrastające się w podłożu. Do tej
strefy zaliczamy też rzęsę wodną pływającą na powierzchni oraz ża-
biściek pływający. Rośliny te mogą występować w dużym skupieniu,
i W trzeciej strefie roślin zanurzonych występuje moczarka,
wywlócznik (tablica IV), rogatek oraz rdestnice. Rośliny tej strefy
mają długie i wiotkie pędy, co zabezpiecza je przed zniszczeniem wsku-
tek ruchów wody. Układ liści umożliwia przepływ wody. Większość
z tych roślin nie ma korzeni; są one w zaniku. Sole mineralne przeni-
kają do wnętrza liścia przez delikatną skórkę na powierzchni liścia.
A liści jest dużo i ustawione są gęsto.
W okresie kwitnienia i owocowania niektóre z tych roślin wynu-
128
a
Rys. 104: a — trzcina,
Rys. 105: a — grążel żółty, b — grzybień biały, c — rzęsa
izają swe kwiaty ponad powierzchnię wody, aby zapyliły je owady.
1 ak jest u rdestnic.
, Rogatek i moczarka kanadyjska wytwarzają przed zimą pączki,
tore na jesieni po obumarciu starej rośliny opadają na dno i tu prze-
zimują. Na wiosnę z pączków rozwijają się młode rośliny.
9 - l‘rxvr.»Ja dla kl. V
129
Rys. 106: a - moczarka, b — rogatek, c - rdestnica
Prócz roślin wymienionych spotykamy w stawie rośliny drobniej-
sze, inaczej zbudowane. Na kamieniach podwodnych widać nieraz
zielony nalot. Są to skupienia bardzo drobnych roślin, których — gdy
są pojedyncze — dostrzec nie sposób. Są to glony. W stawie występują
też glony nitkowate, mogą być przyczepione do innych roślin. Mogą
też unosić się swobodnie w wodzie — w południe tuż przy powierz-
chni, wieczorem bliżej dna.
Oprócz roślin zielonych występują w stawie bakterie. Największe
ich zagęszczenie jest przy dnie, bo przy dnie jest najwięcej opadłych
szczątków roślinnych i zwierzęcych oraz odchodów zwierząt. Bak-
terie rozkładają martwe części różnych organizmów na prostsze skład-
niki — sole mineralne. Z prądem wody roznoszone są te sole mineral-
ne do poszczególnych stref stawu, gdzie znów pobierają je rośliny
zielone.
PYTANIA
1. Wylicz strefy roślinności stawu oraz rośliny, które w nich występują.
2. Czym się różnią rośliny w poszczególnych strefach i z czym to jest
związane ?
130
ZADANIA
1. Narysuj schemat rozmieszczenia poznanych roślin.
2. Dlaczego w stawie rośliny zielone żyją tylko w tych częściach stawu,
do których dociera światło słoneczne?
35. Współmieszkańcy stawu
Ćwiczenie 88. Jakie zwierzęta spotkaliście podczas wycieczki nad staw?
Nad brzegiem stawu? W wodzie? Jak się one poruszały? Czy zaobserwo-
waliście jakieś inne czynności tych zwierząt? Znajdź te zwierzęta w pod-
ręczniku.
Staw to bogate zbiorowisko nie tylko roślin, ale i zwierząt. Pod
względem odżywiania dzielimy zwierzęta wodne na roślinożerne i dra-
pieżne. Roślinożerne żywią się głównie glonami.
Poznajmy niektóre zwierzęta wodne
Ślimak błotniarka posuwając się po przedmiotach podwodnych
pokrytych glonami zeskrobuje i zjada zielony nalot. Błotniarka po-
rusza się skurczami wysuniętej części ciała, zwanej nogą. Zaniepokojo-
na wciąga swoje ciało do muszli, z którą jest częściowo zrośnięta. Jej
Rys. 107. Błotniarka
jaja zlepione w postaci wałeczka można spotkać na roślinach wod-
nych. Błotniarka oddycha tlenem rozpuszczonym w wodzie, który
przenika przez powierzchnię ciała. Czasem zbliża się do powierzchni
1 odchyla muszlę, by zaczerpnąć tlenu atmosferycznego.
Rozwielitka to zwierzątko 1—2 mm długości. Pływa w wodzie
energicznie wiosłując czułkami, które ma na głowie. Żywi się drob-
niejszymi od siebie organizmami. Czasami latem tak obficie rozmnoży
się w stawie, że można ją z łatwością łowić siatką. Złowione rozwielitki
przynosimy do karmienia ryb akwariowych.
9*
131
Rys. 108.
Rozwielitka
. Suszony pokarm km "
..——m
“ —.U,
Rys. 109, Rak
Rak posiada liczne odnóża. Zarówno chodzi po dnie, jak i pływa
w toni wodnej. Rak żywi się padliną i drobnymi zwierzętami. Pełni
rolę sanitariusza stawowego.
Niektóre gatunki ryb żyjących w stawie, jak karaś, płotka żywią
się głównie roślinami. Inne — są drapieżne. Okoń, szczupak polują
na mniejsze ryby.
Rys 110. Karaś
Obserwując
cby pyszCzk.r «’»c'uCodd.eU. P»b„„.a.py»z.
Iowę. Te ruchy pyszczka
132
czka woda omywa skrzela i dostarcza rybie tlenu. Woda wychodząca
spod pokryw skrzelowych zabiera jednocześnie dwutlenek węgla,
który ry ba wydycha (rys. 110).
Czy wiesz, że...
• od karasia złocistego, który żyje w Chinach, pochodzą złote rybki
akwariowe.
Traszki można spotkać wczesną wiosną pływające wśród przy-
brzeżnych roślin. Zimowały one na lądzie — blisko zbiorników wod-
nych. Teraz na wiosnę składają jaja w wodzie. Z jaj traszki wylęgają
się kijanki, mało podobne do rodziców i będą żyć cale lato w wodzie,
pędząc wodny tryb życia niczym ryby. A więc w wodzie będą od-
żywiać się, oddychać, pływać. Traszki są pożyteczne.Tępią komary.
Jest ich coraz mniej. Są pod ścisłą ochroną.
Rys. 111. Traszka
Żaba — różne jej gatunki można spotkać w pobliżu zbiorników
wodnych. Piękna jest żaba zielona. Piękny jest też koncert żab wśród
grzybienia białego.
Dorosła żaba, podobnie jak traszka, pędzi życie ziemno-wodne.
Można ją spotkać zarówno na lądzie, gdzie dobrze skacze, jak również
w wodzie, gdzie świetnie pływa. Kijanki żaby rozwijające się z ża-
biego skrzeku złożonego na brzegu stawu, pędzą try b życia wyłącznie
wodny, tak jak kijanki traszki.
Żaba jest również zwierzęciem pożytecznym. Dorosłe żywią się
owadami. Kijanki zjadają plankton, w skład którego wchodzą wspom-
niane już glony oraz wszelkie drobne zwierzątka wodne unoszone w
wodzie podczas jej ruchów.
Plankton to zespól drobnych organizmów roślinnych
i zwierzęcych unoszących się swobodnie w wodzie.
133
135
Owady są ciekawą i bogatą grupą zwierząt wodnych. Należy
do nich kalużnica. Jest organizmem drapieżnym.
Również drapieżny jest pływak żółtobrzeżek. Ten owad napada
nawet na małe ryby lub kijanki.
Rys. 113. Owady wodne: a — kalużnica, b — pływak żółtobrzeżek, c - nartnik
Na powierzchni stawu ślizga się na długich odnóżach — jak na
nartach — nartnik. Ciało jego jest smukłe i wydłużone. Jest drapieżny.
Poluje na drobne zwierzątka.
Wymieniliśmy tu tylko nieliczne gatunki zwierząt żyjących w sta-
wie. A jest ich dziesiątki i setki. Pływają, pełzają po liściach, przy
dnie, na powierzchni wody lub tuż pod powierzchnią. Są roślinożerne,
drapieżne, małe, duże. Ilość gatunków zwierząt wodnych w stawie
zależy głównie od bogactwa planktonu roślinnego.
Staw to bardzo ciekawe zbiorowisko gatunków roślinnych i zwie-
rzęcych. Każdy z tych gatunków jest odpowiednio przystosowany do
życia w środowisku wodnym.
PYTANIA
1. Wylicz poznane gatunki zwierząt żyjących w stawie.
2. Co to jest plankton i jakie jest jego znaczenie w stawie? Czy staw, który
poznaliście na wycieczce ma bogaty plankton i jaki — z przewagą roślin-
nego czy zwierzęcego ?
ZADANIA
1. Porównaj dwa dowolnie wybrane gatunki zwierząt wodnych pod wzglę-
dem
— sposobu poruszania się,
— odżywiania,
134
— oddychania,
— rozmnażania.
Przez dwa tygodnie (lub dłużej) prowadź w szklanym słoju - akwarium
- w domu obserwację paru dowolnych gatunków roślin i zwie z^
ze stawu. Najłatwiej hodować jest moczarkę, rogatka, ślimaka Tak
zalozyc sobie akwarium, jak je prowadzić - dowiedz się z lekturv nrz,
rodmezej. ' y Plzy-
36. Wzajemna zależność roślin i zwierząt wodnych
Ćwiczenie 90. Jeśli prowadzicie w szkole hodowle akwariowe (akwarium
to przecież jakby maleńki staw), jeśli obserwujecie rośliny i zwierzęta wod-
ne, spróbujcie odpowiedzieć na następujące pytania — teraz lub przy koń-
cu lekcji.
1. Dlaczego w akwarium, gdzie chcemy hodować ryby, ślimaki i inne zwie-
rzęta, muszą być także rośliny zielone?
2. Dlaczego nie może być w akwarium za dużo zwierząt?
Rys. 114. Akwarium
"dŁ
3. Dlaczego rośliny lepiej rozwijają się w takim akwarium, gdzie jest tro
chę ryb, niż w takim, gdzie ryb nie ma? ,
4. Skąd się biorą sole mineralne, które otrzymują rośliny, skoro zakłada-
jąc akwarium daliśmy tylko czysty piasek i czystą wodę.
5. Dlaczego nie należy sypać za dużo pokarmu rybom?
6. Dlaczego w mętnej wodzie, pełnej zanieczyszczeń ryby mogą zginąć
i jak poznać, że im to grozi?
7.
8.
w Mu-
4 rośliny
«•........
ni^Jc Tj™,""'"'™ is,ni'« po»i,„
„ Ch“ n’«S« być one rówLż i”w im J*" odż«™,.
Rośliny zielone — iak namiot . ych Pr°cesach.
Pobierają z otoczenia dwutlenek węgla i wSę V/01"0*0 fotos^y.
solanu mineralnymi. Przy udziale eneS Z rozpusz“onymi w mej
rzają te proste składniki na cukier i inne °"eczneJ r°shny przetwa-
tego procesu roSlina wydala do otoc^”* W-
tXX °RoT Ch PrT 816816 P°karmÓW roślina ^zwija się, rozmnaża
Rosimy wodne stanowią pokarm dla licznych zwierząt wodnych,
imaki, ryby, kijanki zjadają rośliny. W ten sposób substancje po-
karmowe powstaic podczas fotosyntezy przechodzą do organizmów
zwierzęcych.
Rośliny zielone nazywamy producentami pokarmów. Zwie-
rzęta nazywamy konsumentami pokarmów.
Rośliny zielone umożliwiają zwierzętom wodnym oddychanie.
Tlen rozpuszczony w wodzie, potrzebny do oddychania pochodzi
w znacznej części właśnie z procesu fotosyntezy.
Z kolei zwierzęta wydychają dwutlenek węgla i wydalają go do
wody. Rośliny zielone zaś usuwają dwutlenek węgla z wody, pobierając
go na swoje potrzeby pokarmowe.
Ale zwierzęta żyjące w wodzie wydalają również odchody Nie-
strawione resztki pokarmów, które nazywamy kalem, stale opadają na
dno w dużych ilościach. Widzieliście to w akwarium. Na dno-opadają
też tóżne martw eaętci
stają się łupem trzeciej grupy “ > rozkMaj, te martwe CW-j'
„ych organizmów• - bakier.. mineralnych. A sole
organiz-iów i dopmwadzają d P * dla rośhn zielonych,
mineralne to niezbędny składnik odzyuc y
136
Bakterie nazywamy reducentami, ponieważ rozkładają
skomplikowane związki organiczne na prostsze składniki
mineralne.
Jak widzimy, istnieją ścisłe powiązania między życiem roślin
i zwierząt. Potrzeby życiowe roślin i zwierząt wzajemnie się uzupeł-
niają. Jeśli w stawie jest odpowiednia ilość zwierząt w stosunku do
ilości roślin, wówczas panuje równowaga; potrzeby życiowe zarówno
roślin, jak i zwierząt mogą być zaspokojone.
W stawie, w którym istnieje równowaga biologiczna, istnieją po-
wiązania pokarmowe, które można nazwać zamkniętym łańcuchem
pokarmowym.
Oto jego ogniwa:
I — rośliny zielone — produkują substancje organiczne,
II — zwierzęta — pobierają substancje organiczne,
III — bakterie — rozkładają resztki organiczne, nieprzydatne ani
roślinom zielonym ani zwierzętom, zamieniając je na sole mi-
neralne, które znowu zostaną pobrane przez rośliny zielone.
Życie w stawie trwa i rozwija się. Gdy w obrębie jednego ogniwa
zachodzą niekorzystne zmiany dla życia, wytwarza się stan zagrożenia
dla ogniw pozostałych. Jeśli zmiany te posuną się zbyt daleko, łań-
cuch ogniw się przerywa; istoty żywe w tym środowisku zginą.
Człowiek powinien poznać prawa rządzące życiem zbiorowisk
naturalnych i nie naruszać ich równowagi. Inaczej może je zniszczyć.
Czy wiesz, że...
« czasem trzeba dno stawu zaorać. Przed założeniem hodowli ryb
spuszcza się wodę, sieje rośliny zielone. Gdy wyrosną, przeorujemy je
i ponownie napuszczamy wody, powodując ogromny przyrost plankto-
nu. Teraz można już wpuścić narybek.
PYTANIA
1. Jaka jest różnica między odżywianiem się roślin zielonych a zwie-
rząt?
2. W jaki sposób potrzeby pokarmowe i oddechowe roślin oraz zwierząt
w stawie wzajemnie się uzupełniają?
137
7 A D A NI
, uAcucha pokarmowego w stawie, uwzględniając do.
I. Sdr>SU) roślin i zwierząt. . . .
wolne 8®^*.,’ ^„oncj równowagi w życiu stawu - jeśli ]e 2nasz
2 Podaj przykłady nai . chodzisz tam na spacery, staraj sję
3 Jeśli mieszkasz w P . i tQ w różnych porach roku. Może uda ci się
poznać życic stawu 0 których nie było mowy na lekcjach,
POLE UPRAWNE
37. Rośliny powszechnie uprawiane
Pole uprawne stanowi odrębne zbiorowisko roślin i zwierząt.
Zróżnicowanie gatunków jest tu niewielkie, bowiem na wielkich poła-
ciach ziemi występuje zwykle jeden gatunek uprawianej rośliny.
Większość naszych pól uprawnych zajmują zboża.
Ćwiczenie 91. Przypomnij sobie wiadomości ze str. 103, 104, 108, 109.
W Polsce, mimo że znaczna część ludności trudni się rolnictwem,
stale mamy za mało pszenicy i innych zbóż i musimy kupować je za
granicą. W ostatnich latach wydajność z hektara z każdym rokiem
powoli wzrasta.
Najważniejszą grupę roślin uprawianych stanowią zboża. Ich na-
siona, osadzone jako ziarno w kłosach lub wiechach, zawierają dużo
skrobi i trochę białka.
Ćwiczenie 92. Obejrzyj kłosy czterech zbóż podstawowych oraz ich
ziarna. Jakie są różnice między nimi? Naucz się rozpoznawać po kło-
sach gatunki zbóż (tabl. VII). Znajdź w podręczniku, na której lekcji
była już mowa o zbożach. Czego wówczas o nich dowiedziałeś się?
Jakie znaczenie gospodarcze mają dla nas zboża?
• Mąka, kasze i wszelkie potrawy ze zbóż — to bardzo ważny pro-
dukt w naszym odżywianiu.
• Ziarno zbóż jest też doskonalą paszą, zwłaszcza owies dla koni.
• Jęczmień jest używany w browarach do wyrobu piwa.
• W gorzelniach do produkcji alkoholu używa się słodu jęczmien-
nego.
• Słoma i plewy zbóż są wykorzystywane jako pasza dla zwierząt
gospodarskich oraz jako ściółka, z której wytworzy się obornik.
139
138
W Polsce najwięcej siejemy żyta. Drugie miejsce zajmuje owies
potem pszenica i jęczmień.
Dlaczego niektóre zboża nazywają się jare, a inne ozime?
Zb-ża siane na jesieni — to oziminy, siane na wiosnę — to zbóż
jare. W Polsce najczęściej uprawiamy: żyto ozime, owies jary, psze
nicę jarą i ozima., jęczmień jaty i ozimy.
Jak rosną zboża?
Jakie są cechy charakterystyczne ich budowy?
Przeprowadźcie w klasie jedno ciekawe doświadczenie.
Ćwiczenie 93. Wykopać na polu w końcu kwietnia lub na początku
maja parę krzaczków zielonego ozimego żyta. Wraz z bryłą ziemi i sys-
temem korzeniowym wstawić do słoja. Umieścić w pracowni biologicz-
nej na oknie. Obficie podlewać. Obserwować wzrost rośliny, rozwój
źdźbła, pojawienie się w źdźble nabrzmienia, przesuwanie się tego nab-
rzmienia coraz wyżej aż do kłosa i wreszcie kwitnienie żyta. Obejrzeć
kwiaty pod lupą, gdy sypie się z nich pyłek. Zapylić znamiona słupków.
W końcu czerwca możecie mieć w kłosach młode, miękkie ziarna.
Cechą charakterystyczną roślin zbożowych jest właściwość, której
nie ma u innych znanych Wam roślin; jest to zdolność krzewienia
się, czyli wypuszczania bocznych pędów z tzw. węzłów krzewienia.
Znajdują się one tuż pod powierzchnią gleby (rys. 115). Wypusz-
czone pędy wytwarzają z kolei dalsze pędy. Gdy zboże lepiej się
krzewi, będzie więcej źdźbeł z kłosami.
Większość korzeni zbóż zawiązuje się tuż pod powierzchnią
gleby w płytkiej 25-centymetrowej warstwie. Korzenie są liczne
i cienkie — wiązkowe.
Łodyga zbóż jest źdźbłem — najczęściej pustym w środku.
Kwiaty zbóż nie są podobne do okazałych kwiatów innych roślin
poznanych przez Was dotychczas. Są one zielonkawe, niepozorne,
bez kielicha i korony. Łatwo zaobserwować kwitnienie żyta w czerwcu,
kiedy z zielonego kłosa zwisają na niteczkach długie, wiotkie pd
niki pręcikowe, sypiące lekki, suchy pyłek (rys. 116). Wiatr niesi-
tumany tego pyłku nad polem, zapylając piórkowate znamiona
Zboża są na ogól wiatropylne. U niektórych, np. u pszenicy, Pł L'
nie wysypuje się z kwiatu, ale opada wprost na znamiona, dokonując
w kwiecie samozapylenia.
140
Kwitnący kłos żyta, czy wiecha owsa — to skupienie pojedynczych
małych kwiatków. Powstały później kłos jest skupieniem owoców.
Pojedyncze ziarno jest owocem. Łuska, która jest na powierzchni,
to ścianka owocni. Całe mączyste wnętrze — to nasienie, zrosłe
z owocnią w jedną całość. Taki typ owocu nazywa się ziarniakiem.
Plon z pola może być znacznie obniżony przez chwasty, jak rów-
nież przez choroby roślin (tabl. XIII, XIV).
Drugą ważną grupą roślin uprawianych na polu są rośliny paszowe,
jak koniczyna, łubin, wyka, seradela i lucerna. Rośliny te nazywamy
motylkowymi.
Rośliny motylkowe mają duże znaczenie w żywieniu zwierząt do-
mowych, jak i użyźnianiu gleby.
Przyorany łubin jest cennym nawozem zielonym. Specjalna od-
miana łubinu pastewnego może być skarmiana w hodowli zwierząt.
Rośliny motylkowe należą w Polsce do podstawowych roślin pastew-
nych. Ich zielone części są chętnie zjadane przez zwierzęta, zawierają
dużo białka.
Uprawę roślin motylkowych wysokobiałkowych musimy koniecznie
powiększać w związku ze stałym wzrostem pogłowia zwierząt gospo-
Rys. 117. Rośliny motylkowe: a — koniczyna, b — lucerna, c — seradela, d wyka
darskich. Pasze sprowadzane z zagranicy są coraz droższe i ,
trudniej je dostać (rys. 117). ze coraz
Jak widać, rośliny zielone uprawiane na polach są glównvm
źródłem pożywienia dla ludzi i zwierząt. Wprawdzie czZ
spożywa również pokarmy pochodzenia zwierzęcego (mięso mleko)
ale dostarczają nam ich zwierzęta żywione roślinami. W częściach
zielonych rośliny przy udziale światła odbywa się właśnie Produkcia
tych pokarmów. Ogromne, niezmierzone ilości wody i dwutlenku
węgla są co roku przerab.ane na cukier, skrobię, tłuszcz, białko i mne
produkty Dlatego znaczenie roślin zielonych jest w przyrodzie zupę!
nie wyjątkowe. Żadne mne istoty na Ziemi tej właściwości nie poSa
uajq.
Rośliny zielone na polu uprawnym możemy uważać więc za produ-
centów, człowieka zaś i zwierzęta za konsumentów.
Spotykamy co prawda przy stole biesiadnym, za jaki można
uważać pole uprawne, konkurentów: część plonów zabierają nam szkod-
niki i choroby roślin. Stonka ziemniaczana niszczy uprawy ziemniaków.
Do szkodników upraw polowych należą też pędraki, nornice i wiele
innych. Co prawda są na polu takie zwierzęta, które szkodniki nisz-
czą. Stonkę zjada kuropatwa. Pędraki niszczy kret. Na nornice poluje
myszołów i sowa. Dobry rolnik stara się więc poznać wszystkich mie-
szkańców pola uprawnego, aby tępić jego wrogów, a pomagać swoim
sprzymierzeńcom. Nowoczesne, wydajne rolnictwo jest bogatą dzie-
dziną nauki, w której stale zaznacza się postęp.
ZADANIA
1. Przypomnij z początkowych lekcji historii, czym żywił się człowiek
pierwotny, kiedy nie uprawiał jeszcze roli.
2. W jaki sposób rolnik zapobiega wyjaławianiu pola uprawnego.' Oma-
wiając ten temat wykorzystaj wiadomości o bakteriach reducen-
tach, o których dowiedziałeś się na poprzednich lekcjach.
3. W jaki sposób nauka pomaga rolnikowi w uzyskiwaniu większych plo-
nów?
4. Zapisuj przez jeden tydzień wszystkie swoje posiłki, wymieniając po-
trawy przygotowane ze zbóż. Podaj, z których zbóż.
142
143
38. Rośliny przemysłowe
Ćwiczenie 94. Obęjrzyj łodygą lnu, konopi i pokrzywy. Przełam ie
rozetrzyj w palcach. Obejrzyj znajdujące sie w nich włókna. ObeirLi
kwiaty 1 liście lnu i konopi zasuszone w zielniku. Nasiona lnu i konopi roz-
gnieć między dwoma kartkami papieru. O czym świadczy plama na papie-
rze oglądana pod światło?
Są rośliny, które w celu wzmocnienia swych cienkich łodyg
wytwarzają silne włókna. Należą do nich u nas przede wszystkim
len i konopie. Rośliny te uprawia człowiek od bardzo dawna. W Polsce
uprawiamy tych roślin dość dużo, ale w porównaniu z potrzebami
ciągle jeszcze za mało.
Len jest rośliną jednoroczną. Kwitnie niebiesko, a niektóre
odmiany biało. Len na włókno wyrywamy w 10—12 dni po prze-
kwitnięciu. Ale od wyrwanej rośliny do cienkiego płótna - daleka
droga.
Len moczy się w roszarniach w
specjalnym basenie, gdzie można
wodę ogrzać, zmienić, a przez to
otrzymać włókno dużo lepsze. Wy-
suszony len poddaje się następnie
międleniu. Łamaczki i tarlice od-
dzielają włókno od paździerzy (rys.
118). Wytrzepane włókno czesze się
specjalnymi grzebieniami. Oddziela
się jednocześnie gorsze włókno, zwa-
ne pakułami. Włókno wysokowarto-
ściowe przekazywane jest do przę-
dzalni, a potem do tkalni, gdzie po-
_ ... wstajepłótnonapościel,obrusy,rę-
Rys. 118. Tarlica ręczna ijej przekrój , , -7 1aI
czniki i tkaniny dekoracyjne. Z włók-
na gorszego robi się worki i płachty (rys. 119). Z lnu otrzymujemy
również mocne nici i szpagat.
Len możemy uprawiać w dwóch odmianach: na włókno albo
^^K^opietymagaj, ziemi b*'d“.żyZ”j„XTnopZ™^
uprawy konopi istnieją na Lubelszczyzn ie. ^a- liści
dwa rodzaje roślin. Jedne są ciemnozielone, mają więcej
144
Rys. 119. Tkanie
płótna Imanego spo-
sobem chałupniczym
i muszą dłużej rosnąć. Te wydają nasiona. Drugie potomstwa nie wy-
dają, są cieńsze, mają żółtawą łodygę i dojrzewają szybciej. Wyry-
wamy więc je wcześniej, wybierając spośród okazów z dojrzewającymi
nasionami (tabl. III).
Użyteczność włókien konopnych wypływa stąd, że są one bardzo
mocne i bardzo odporne na gnicie. Dlatego wyrabia się z nich: liny,
szpagat, brezent, tkaniny workowe, płótno żaglowe, węże do sprzętu
przeciwpożarowego.
Nasiona lnu i konopi dają olej szybko schnący do wyrobu farb, la-
kierów, linoleum i mydlą. Makuch pozostały po wytłoczeniu z nasion
oleju dodawany do paszy podnosi mleczność krów.
Czy wiesz, że...
• z lnu można otrzymywać włókna tak delikatne i lśniące J0? jedwab.
Trzeba go tylko zebrać z pola, gdy jest zupełnie zielony. L o i g
włókna robi się koronki i najcieńsze ,,holenderskie płótna .
• konopie mogą wyrastać do 5 m wysokości.
Do ważnych roślin przemysłowych należy też: rzepak, mak, sio
necznik i soja.
Ćwiczenie 95. Sprawdź obecność tłuszczu w nasionach tych roślin podob-
nie, jak to robiłeś z nasionami lnu.
145
10 - Przyroda dla Id V
Z nasion rzepaku, maku, słonecznika i soi uzyskuje
olej, który używa się: lę w °Marni
— jako olej jadalny,
— do wyrobu margaryny,
— do wyrobu pokostów, farb, lakierów.
Poznajmy bliżej te rośliny
uDr™ae^ jeSt r°ŚHną °Zimą’ ma d.UŻe nagania glebowe. Jego
, Je Slę wówczas, gdy lato jest słoneczne. Rzepak dostar-
.StaW0Wego sur°wca do wyrobu tłuszczów roślinnych. Resztki
kuchów^06 Jeg0 Przeróbce otrzymuje inwentarz w postaci ma-
t0 wazna ro^*na przemysłowa. Ważnym surowcem są tu
e wszyst im niedojrzałe makówki, z których po nacięciu otrzy-
procLk^ S° I?^CZny' tego so^u wyrabia się wiele lekarstw. Drugi
° U • f ma^u — t0 olej. Bowiem połowę zawartości jego nasion
nowi t uszcz. Olej z maku jest ceniony. Makuchy z maku stanowią
dobrą paszę.
• Słonecznik to roślina dochodząca do 2 m i więcej wysokości. Na-
białk* S(2*?eczn*^a zawierają więcej niż połowę tłuszczu oraz dużo
nvm aivf ^H^n^owy jest bardzo poszukiwanym olejem jadal-
a uchy to również dobra, treściwa pasza. Uprawa słonecz-
146
nika łatwo się udaje. Jest wytrzymały na przymrozki, jak i suszę
(tabl. II).
Soja — to najrzadziej uprawiana u nas roślina oleista. A szkoda,
bo to bardzo wartościowa roślina. Jej nasiona składają się w 1/5
części z tłuszczu i w 2/5 części z białka. A więc skład nasion jest wy-
jątkowy. Dlatego jest ona w porównaniu z innymi roślinami bardziej
pożywna. Olej z nasion soi jest bardzo wartościowy. Z całego ziarna
można też otrzymywać wiele smacznych potraw.
PYTANIA
I. Wymień rośliny włókniste i oleiste.
2. Jakie korzyści mamy z roślin przemysłowych?
ZADANIA
1. Czy w Twojej okolicy uprawiane są rośliny przemysłowe? Dowiedz
się, czy ktoś z Twoich krewnych lub znajomych podpisał kontraktację
na uprawę roślin oleistych i włóknistych. Jakie miał z tego korzyści?
Gdzie zaopatrywał się w nawozy i nasiona?
2. W jaki sposób jest przerabiany len w Twojej okolicy? Ręcznie czy ma-
szynowo?
3. Dowiedz się, gdzie znajduje się najbliższa roszarnia lnu lub olejarnia
i czy można tam wybrać się na wycieczkę.
4. Jakie tłuszcze roślinne są używane u Ciebie w domu?
5. Zbierz materiały do gablotki na temat;
Korzyści z roślin przemysłowych
39. Rośliny okopowe
Wśród roślin uprawianych na polu jest grupa roślin, jak buraki
i ziemniaki, które znacznie zwiększają plony, jeśli rolnik zastosuje
zabieg zwany obsypywaniem. Specjalnym narzędziem obsypuje
się lub okopuje te rośliny ziemią. W ciągu sezonu wykonuje się ten
zabieg kilka razy. Obsypane rośliny wytwarzają dodatkowe korzenie
i w rezultacie dają większe plony. Stąd ich nazwa — okopowe.
Ćwiczenie 96. Przypomnij sobie wiadomości ze str. 14, 28. Przypomnij,
którą część rośliny stanowi bulwa. Jakie korzenie nazywamy spichrzo-
wymi? Które rośliny mają korzenie spichrzowe? W jakim celu roślina gro-
madzi zapasy?
147
10*
pączki,
9
14'1
wycb. Zawierają drobi, i „ickt6re „ “ 2>™*,owyel, |
jemy tam suro„cc do produtcji ; , s, ' “""nutów o„zymiJ.
niaczancgo, potrzebnego między innvmi ’ri alu 1 s>'roPu ziem-
sadzenie bulw pokrycie ziemią bronowanie
"obsypywanie bronowanie bronowanie powtórne
7„ we. apietanie powtórne obsypywanie
Rys. 121. Zabiegi uprawowe przy ziemniaku
Rys. 122. Zużytkowanie ziemniaków: a — na paszę, b do spożycia, c ja'O
dzeniaki, d — surowiec dla przemysłu
• jadalne,
• pastewne — stanowiące paszę dla zwierząt gospodarskich
• przemysłowe — surowiec dla gorzelni i innych fabryk
Do sadzenia dobiera się bulwy średniej wielkości, o Bładk
skórce, bez plam, bez narośli i zaklęśnięć. Plon ziemniaków za|
również od właściwej pielęgnacji, która nawet w latach suchych może
zapewnić roślinie znośne warunki wzrostu. Na małym kawałku w ogróif
ku można okopać krzaki ręcznie np. motyką. Bulwy nazywamy ma
czej kłębami. Młoda roślina zanim wytworzy korzenie i liście, korzy
sta z zapasów, nagromadzonych w bulwie.
Na jesieni na szczytach łodyg można zauważyć małe, zielonkawe
jagody, podobne trochę do pomidorów. Są to owoce ziemniaka, po-
wstałe z kwiatów. W owocach tych czasami mogą dojrzeć nasiona
Wyrośnięte z nasion nowe rośliny byłyby bardzo słabe i w pierwszym
roku nie tworzyłyby bulw. Owoce-jagody ziemniaka są trujące.
Polska zajmuje drugie miejsce po ZSRR w świecie pod względem
ilości produkowanych ziemniaków. W tej chwili dążymy do tego, aby
zmniejszyć powierzchnię uprawy ziemniaków, ale jednocześnie zwię-
kszyć plony tak, aby ich ogólne zbiory pozostały takie same (rys. 122).
Duże znaczenie mają również buraki
Ćwiczenie 98. Obejrzyj okazy buraków ćwikłowych, pastewnych i cu-
krowych (rys. 123). Przekrój ich zgrubiałe korzenie, obejrzyj kolor mięki-
szu. Jeśl' masz ochotę, możesz poznać również smak poszczególnych oka-
zów, zjadając cieniutkie plasterki bardzo czysto wymytych buraków.
Buraki należą do roślin dwuletnich. W pierwszym roku życia wy-
twarzają liście i gruby mięsisty korzeń. W drugim roku rozwija się
łodyga z liśćmi, kwiatami i owocami.
O zastosowaniu buraków ćwikłowych w naszych posiłkach nie
ma potrzeby mówić. Wszyscy je znamy.
Ale czy wszyscy znacie buraki pastewne? Ich miękisz w korzeniu
jest bezbarwny lub bladoróżowy. Liście są zielone, bez czerwonce'
barwnika, a rozmiary korzenia mogą być bardzo duże. Czasami
zgrubiały korzeń osiąga wagę kilku kilogramów. Buraki pastewne są
doskonałą zimową paszą, zwłaszcza dla krów mlecznych. Na f ?
150
pastewny
RV«. 123- Buralt' (na G'’a'
U1im zaznaczono w caloici
„ziem korzeniowy)
używane są nie tylko ich zgrubiałe korzenie, ale
również liście w stanie świeżym, zakiszone jak
kapusta. Pasza kiszona z liści buraków jest
soczysta, lekko strawna, pobudza wydzielanie
mleka i wpływa korzystnie na zdrowie zwie-
rząt. Nic dziwnego, że bardzo krowom smakuje.
Buraki cukrowe należą do najcenniej-
szych roślin przemysłowych. Otrzymujemy z
nich cukier. Rolnik prócz pieniędzy, które
pobiera z cukrowni za zakontraktowane i do-
starczone buraki, zyskuje również w gospodar-
stwie dodatkową paszę w postaci liści oraz od-
padków z cukrowni.
Buraki cukrowe wymagają gleb dobrych.
Sprzęt buraków odbywa się późną jesienią przed
mrozami. Uprawa buraka cukrowego jest
bardzo opłacalna.
ZADANIA
1. Jak odbywa się zbiór ziemniaków w Twojej okolicy — ręcznie czy
maszynowo ?
2. Dowiedz się, które zwierzęta domowe otrzymują paszę z ziemniaków
i pod jaką postacią? . . . ,.
3. Które zakłady' przemysłowe w Twojej okolicy wykorzystują ziemniaki
i buraki cukrowe jako surowiec?
151
40. Jak żyje las
jest ht”’ J“’ PrZyr°da' ’le »»)Pi*niej!2y ehyb. dis „zyltkich
2„ecP”„"iemy bl'ŻCi' ba'd2iej “ lasy ">™ «'• »» oS™,„e
• biologiczne,
• gospodarcze,
• klimatyczne,
• naukowe.
Las - to zbiorowisko roślin bardzo różnorodnych. Występuję
tu wiele gatunków J
• drzew,
• krzewów,
• roślin zielnych, z których część jest bylinami, część zaś co roku
odnawia się z nasion. Rośliny w lesie rosną w dużym zwarciu, gęsto,
jedne przy drugich. Mimo to wcale sobie wzajemnie nie przeszkadza-
ją
Dzieje się tak dlatego, że roślinność w lesie ma układ warstwowy.
Najniższa warstwa przy ziemi to runo leśne. Występują tu nie-
wielkich rozmiarów rośliny, jak różne zioła, paprocie, widłaki, mchy,
grzyby oraz siewki drzew i krzewów. Druga warstwa to podszyt,
który tworzą krzewy i młode drzewka.
Najwyższa warstwa to drzewa iglaste lub liściaste.
Ziemię w lesie pokrywa ściółka, która tworzy się z opadłych liści,
kwiatów, obumierających mchów, kory, gałązek. W ściółce panują
dobre warunki do kiełkowania nasion wszystkich roślin leśnych.
Warstwowy układ mają również korzenie roślin w lesie. Jedne
sięgają głębiej, inne płycej, a to pozwala roślinom na korzystanie z po-
152
Rys. 124. Warstwowa budowa lasu. Wskaż warstwę drzew, podszyt i runo leśne
kannów glebowych na różnych poziomach. Oczywiście, najgłębiej
sięgają korzenie drzew, najpłycej korzenie traw i innych roślin ziel-
nych.
Warstwowy układ części nadziemnych i podziemnych roślin spra-
wia, że wszystkie rośliny mogą wszechstronnie i w pełni wykorzysty-
wać przestrzeń, pokarmy i światło.
Ze względu na rodzaj roślinności dzielimy lasy na:
— iglaste,
— liściaste,
— mieszane.
W lasach iglastych w Polsce występuje sosna, świerk, modrzew,
jodła. Lasy liściaste tworzy dąb, brzoza, buk, grab, topola, lipa,
osika. W podszyciu można spotkać: jałowiec, kalinę, głóg, leszczynę,
czeremchę, jarzębinę, czarny bez, porzeczkę czarną i czerwoną, malinę,
jeżynę. Wśród runa leśnego rośnie: czarna jagoda, borówka, poziom-
ka, zawilec, konwalia, przylaszczka, fiołek, wrzos i inne. Wiele
gatunków runa leśnego jest objętych ochroną, np. sasanka, prze-
biśnieg, widłaki. Skład runa leśnego kształtuje się w zależności od ga-
tunku drzew w warstwie najwyższej, od podszytu, rodzaju gleby, kli-
matu oraz w znacznym stopniu od postępowania człowieka w lesie.
Poznajmy bliżej niektóre rośliny leśne
Sosna. Pokrywa w kraju 3/4 powierzchni leśnej, ścina
ją po 60 roku życia. Jej drewno jest odporne na gnicie, stąd stosom a ~
jest jako materiał budulcowy przy budowie mostom, sa Nadaie
biane są także z niej słupy telegraficzne i podkłady o ej
153
się też do wyrobu papieru. Część korzeni sosna rozwija płytko pod
ziemią, część zaś jak pal kieruje w głąb. Może dlatego rosnąć tam, gdzie
inne drzewa rosłyby gorzej lub wcale.
Świerk. Stanowi 1/4 powierzchni leśnej. Nadaje się na budulec,
do wyrobu zapałek i papieru. Korę wykorzystuje się w garbarstwie.'
Rośnie na terenach zasobniejszych w wilgoć. Korzenie rozrastają
się płytko pod ziemią.
Modrzew. Dziś nie ma większego znaczenia gospodarczego, ale
kiedyś gdy było dużo lasów modrzewiowych, budowano z niego pię-
kne domy. Jest to jedyne u nas drzewo iglaste, które zrzuca liście
przed zimą.
Dąb. Rośnie powoli. Wyrębu dokonuje się po 150 latach. Otrzy-
muje się z niego dobry materiał stolarski, kołodziejski, bednarski.
Korę wykorzystuje się w garbarstwie. Wymaga gleb żyznych i dużo
światła. Żyje najdłużej z naszych drzew.
Buk. Doskonały na meble oraz do przeróbki chemicznej.
Grab. Dostarcza bardzo twardego drewna kołodziejom, tokarzom.
Olcha. Szybko rośnie. Surowiec do wyrobu sklejki. Rozsiewa
się najczęściej sama. Rośnie na nieużytkach, zwykle w miejscach pod-
mokłych.
PYTANIA
I. Jaki typ lasu występuje w Waszej okolicy?
2. Które drzewa rosną w borze, dąbrowie, w brzezinie, w olszynie?
3. Jakie jest znaczenie warstwowego układu roślinności w lesie?
ZADANIA
1. Wylicz przedmioty z drewna w Twoim domu i w szkole.
2. Narysuj schematycznie warstwowy układ roślin w lesie. Określ warstwy.
Krótko opowiedz o każdej z nich.
• Podczas najbliższej wycieczki do lasu zaobserwuj, które rośliny w nim
występują. Czy można wyróżnić wszystkie trzy warstwy? Z czego skła-
da się ściółka? Jeśli masz możność, obejrzyj ją pod lupą. Postaraj się za-
uważyć zwierzęta leśne, obserwuj przez jakiś czas ich zachowanie. Ob-
serwuj dłużej mrowisko, pracujące mrówki i zwróć uwagę na drogi, któ-
rymi one się poruszają. Przysłuchaj się glosom lasu.
155
41. Warunki życia w lesie
Ćwiczenie 99. Opowiedz, jakie ob»erv/acje poczyniłeś na wycieczce
do lasu. Jaki to był las: iglasty, liściasty, mieszany? Czy zauważyłeś istot-
nie warstwowy układ roślinności? Które gatunki roślin tam widziałeś? Jakie
zwierzęta spotkałeś? Czy zaobserwowałeś jakieś szczegóły z ich życia?
Gdy wchodzimy z pola do lasu, od razu uderza nas półcień, który
tu panuje. Jest też zaciszniej i bardziej wilgotno. Gdy spojrzymy
w górę, widać, że korony drzew pławią się w pełnym słońcu. Ich zbite
listowie zatrzymuje znaczną część światła. A światło — jak pamięta-
my — jest potrzebne do asymilacji dwutlenku węgla, w wyniku której
rośliny wytwarzają coraz to nowe ilości pokarmów dla siebie i dz 1
temu rosną.
Mniejsze drzewka i krzewy w warstwie podszytu otrzymują iwlat
lo rozproszone. Siłą rzeczy proces asymilacji odbywa się tu u I
Młoda sosenka rosnąca w zwarciu jest cienka, tworzy wysoki Zl? '
pień, żeby jak najszybciej dostać się do pełni światła ’ 5
Najmniej światła dociera do roślin runa leśnego. Ale tu roślinę
mają specjalne przystosowania do tych warunków. Sasanki i nrzelasz
czki rozwijają s.ę wczesną wiosną, kiedy drzewa me maj jeszcze’
hsd i kiedy dużo światła doc.era do dna lasu. Te małe rośliny szybko
rosną zakwitają i wydają nasiona. Marnieje ich część nadziemna
W glebie pozostaje ,ch część podziemna, która będzie wegetować do
Rys. 128. Puszcza Kainpino ka
157
Rys. 127. Puszcza Kampinoska
156
następnej wiosny. Wiele roślin runa zdolnych jest korzystać podczas
asymilacji z tych małych ilości światła, które do nich dociera a In
przystosowane są do życia bez światła w ogóle. Do takich należą gr
by. Jeśli drzewa rosną bardzo gęsto i w dużym zwarciu - warstwa
podszytu i runa może być nawet w zaniku z powodu zbyt dużego za-
cienienia.
Oczywiście, w związku z odmiennym nasłonecznieniem w poszczę
gólnych warstwach odmiennie też ksztłtuje się ich temperatura
Zależy ona też od pory roku i pory dnia. Nawet w upalny dzień w sa-
mo południe na dnie lasu wśród mchów jest chłodniej.
Inne też są ruchy powietrza w poszczególnych warstwach. Wyso-
ko, w górze wśród koron drzew słychać nieustanny szum poruszanych
liści i gałęzi. Ale pień i konary drzew są grube i mocne, odporne na
działanie wiatrów. Potężne korzenie utrzymują drzewa w glebie, za-
pobiegając ich wyrwaniu.
Rośliny podszytu nie potrzebują wytwarzać tak mocnych i gru-
bych gałęzi. W podszycie jest zaciszniej. A już prawie bezwietrznie
jest tuz przy ziemi, wśród roślin runa. Roślinność tej warstwy to
głównie rośliny zielne, które nie mają części zdrewniałych.
Rys. 129. Runo w lesie iglastym
Rys. 130. Korzenie: a - sosny, b - świerka
Warstwa wysokich drzew, wystawiona na działanie intensy g
światła, nagrzewania oraz silnych ruchów powietrza o znacza s
intensywnym parowaniem. Każde drzewo przepompowuje w c:
dnia ogromne ilości wody pobranej z gleby korzeniami. a ego
wa sięgają bardzo głęboko swoimi korzeniami do tyci wars -
i podglebia, gdzie wody jest więcej. Tak jest u sosny. jes ,
tworzy korzenie płycej — np. świerk, wówczas tworzy 1C .
dużo. W dodatku zwarte listowie drzew ma zdolność zatrzy . y
i pochłaniania znacznej części opadów atmosferycznych. Uiateg
159
Rys. 131. Na porębie
dziwmy się. ze po krótkim deszczu w lesie ściółka pod drzewem mni
byc zupełnie sucha, między drzewami zaś i na polanie - zwilżona
bosna, która rośnie najczęściej w miejscach suchych, ma prócz te
specjalne przystosowania między innymi w budowie liści chroń' 8°
ją przed nadmiernym parowaniem. Jej długie, wąskie liście ookr^«
gruba skórka. H^iywa
Las - jak powiedzieliśmy - zatrzymuje światło i opady. Runo
i podszyt otulają glebę leśną jak płaszczem i zapobiegają jej wy-
sychaniu. W reszcie - gęsta roślinność lasu stale paruje. Z tych
" szystkich powodów w lesie jest zawsze więcej wilgoci niż na otwartej
przestrzeni, zwłaszcza jeśli jest bogaty podszyt. Jest tutaj zaciszniej
bo wiatr zmniejsza swą szybkość natrafiając na ścianę drzew - ich
pnic i konary. A i powietrze ma inny skład niż w mieście czy nad po-
lem uprawnym. W powietrzu leśnym unoszą się specyficzne zapachy
z ziół wszelakich, żywicy, grzybów. Powietrze w lesie jest bogate w tlen,
bowiem, jak pamiętamy, każdy najmniejszy listek zielony na świetle
asymiluje pochłaniając dwutlenek węgla a wydzielając tlen.
Jak widać, istnieją duże różnice w klimacie lasu i otwartej prze-
strzeni. Las ma swój odrębny klimat, który można nazwać mikro-
klimatem; panuje bowiem na małej przestrzeni.
W poszczególnych warstwach zbiorowiska leśnego istnieją
odrębne warunki życia. Inne jest nasłonecznienie, tempera-
tura, wilgotność, siła wiatrów. Rośliny występujące w po-
szczególnych warstwach mają różne wymagania i różnie
przystosowują się do warunków swojej warstwy.
1. Wy licz właściwości Ożycia w warunkach poszczegól-
2. Jakie znasz przystosowania roślin do zy
nych warstw?
! Wytłumacz, jaki jest związek między wielką obfitością gatunków
roślin w lesie a warstwową buduuą lasu.
IGO
42. Wzajemne zależności roślin i zwierząt leśnych
Na życie roślin w lesie wpływają nie tylko warunki klimatyczne
i glebowe. Ogromny wpływ wywierają również rośliny wzajemnie
na siebie. Warstwowy układ roślin zapobiega gwałtownym zmianom
temperatury w ciągu doby oraz w znacznym stopniu chroni rośliny
przed silnymi wiatrami.
Cień, który rzucają wysokie drzewa, sprzyja delikatniejszym rośli-
nom podszytu i runa leśnego. Chroni je przed nadmierną utratą
wilgoci. Gdy zostanie wycięta warstwa wysokich drzew, zmienia się
podszyt i runo. Giną cieniolubne gatunki, ich miejsce zajmują inne
rośliny, wymagające większego nasłonecznienia.
Gdy natomiast w lesie będziemy niszczyć systematycznie ściółkę
i runo leśne — drzewa przestaną rosnąć, las przestanie się odnawiać.
Bowiem tylko wśród runa leśnego mogą kiełkować i rosnąć delikatne
siewki drzew. W dodatku — jak zaobserwowali przyrodnicy — istnieje
w lesie ciekawe zjawisko współżycia niektórych gatunków grzybów
11 " Przyroda ki. V
Rys. 132. Na polanie
z korzeniami drzew; zniszczenie grzybów wokół drzewa powoduje
zahamowanie wzrostu drzewa.
Ale las to nie tylko rośliny. Las zamieszkują również liczne gatunki
zwierząt.
Wiele jest wśród nich owadów. Pszczoły i trzmiele żywiące się
sokiem z kwiatów dokonują zapylenia kwiatów. Są więc dla lasu poży-
teczne. Inne, jak chrabąszcz majowy, żywią się liśćmi drzew. Na osła-
bione drzewa napadają różne szkodniki, np. kornik drukarz. Z kolei
inne zwierzęta — tym razem drapieżne —
atakują szkodniki i niszcząc je przyczynia-
ją się do zmniejszenia liczby szkodników
lasu. Do takich sprzymierzeńców roślinności
leśnej należą mrówki, drapieżne chrząszcze,
pająki.
Ważną rolę spełniają w lesie ptaki owado-
żerne, jak dzięcioł, sikora, słowik. Przekona-
Rys. 133. Owad szkodnik — żerujący chrabąszcz
162
liśmy się już niejednokrotnie, że jeśli ptaki owadożerne nie znajdą
miejsca na gniazdowanie (bo wygrabiono ściółkę, wycięto stare
drzewa z dziuplami, zniszczono podszyt lub posadzono las jednoga-
tunkowy), w takim lesie mogą masowo pojawić się szkodniki. Drze-
wa mogą zostać ogołocone doszczętnie z liści, pączków i młodych pę-
dów. O szkodnikach lasu dowiemy się więcej w następnej lekcji.
Rys. 134. Dzięcioł
Rys. 135. Zwierzęta pomagają
przy rozsiewaniu nasion —
wiewiórka
Wiele zwierząt przyczynia się do rozsiewania lasu. Mrówki np.
roznoszą nasiona ziół. Liczne nasiona z narządami czepnymi lub oto-
czone soczystym miękiszem przenoszone są przez ptaki i inne większe
zwierzęta. Wiewiórka żywiąc się nasionami z szyszek oraz orzechami
często je gubi w różnych miejscach lasu, gdzie nasiona te mogą wy-
kiełkować.
Dzik jest również jednym z ważnych gatunków w lesie. Co prawda
zdarza mu się pożreć napotkaną gromadkę piskląt w gnieździe na zie-
mi, ale dzik ryjąc ziemię w poszukiwaniu owadów i ślimaków spulch-
nia jednocześnie glebę leśną. Podobnie inne gatunki jak żaba, jasz-
czurka, żmija oraz jeż, nietoperze, zając, sarna, jeleń znajdują w lesie
pożywienie i schronienie. Bez tych zwierząt równowaga życia w lesie
zostałaby zachwiana. Każdy gatunek — roślinny czy zwierzęcy —
stanowi jedno z potrzebnych ogniw całego bogatego zespołu
leśnego.
n. 163
Jeśli żaden z gatunków nie przeważa nad innym,^7^
powiedzieć, że w lesie panuje równowaga biologiC2na ZUa
A co się dzieje z organizmami, które obumierają w lesie j , .
na ściółkę, nie zjedzone przez szkodniki czy drapieżniki? Co się^,
z liśćmi, które co roku pokrywają las grubą warstwą? Jaki los *Je
obumierające jesienią rośliny jednoroczne? A co się dzieje z odcho3
darni zwierząt?
Otóż to wszystko staje się podłożem do rozwoju innych istot
leśnych - głównie bakterii i grzybów, których niezmierzone ilości
żyją w ściółce leśnej. To właśnie bakterie i grzyby rozkładają wszel-
kie martwe części roślin i zwierząt. W wyniku tych procesów
powstaje próchnica wzbogacająca glebę.
Powtórzmy:
• rośliny zielone — to producenci substancji organicznej;
• zwierzęta i człowiek — korzystające w swoim odżywianiu z tych
substancji — to konsumenci;
• bakterie i grzyby rozkładające resztki substancji organicznych
na prostsze mineralne składniki przydatne znów do produkcji ro-
ślin zielonych — to reducenci.
Las, w którym człowiek nie narusza równowagi biologicz-
nej jest zbiorowiskiem samowystarczalnym roślin i zwierząt.
Może żyć i rozwijać się tysiące lat.
ZADANIA
1. Z podanych niżej w przypadkowej kolejności gatunków leśnych utwórz
jeden ciąg pokarmowy: — „kto kim żywi się?" Ciąg ten zamknij w kok
pokazując strzałkami wzajemne zależności: jaszczurki, owady, bakterie,
rośliny zielone, lisy. Podaj przykład in-
nego ciągu pokarmowego z innych ga-
tunków.
2. Przerysuj figurę do zeszytu. W krąż-
kach zaznacz kolejno od góry: produ-
cenci, konsumenci, reducenci. Za pomo-
cą strzałek zaznacz wzajemne zależności
3 głównych grup istot żywych w lesie.
Wzdłuż strzałki możesz napisać jakieś
objaśnienie.
3. Dlaczego nie wolno wygrabiać ściółki w lesie?
4. Czasami w dziupli starego drzewa rosną jakieś zioła leśne, np. szczawik
zajęczy. Czy domyślasz się, jak te rośliny tam znalazły się’
5. Użyj wyrazów: produkować, konsumować, redukować w innvm zna
czeniu — me biologicznym. 7
43. Szkodniki lasu
Ćwiczenie 100. Obejrzyj okazy szkodników leśnych znajdujące się w pra-
cowni biologicznej lub przyniesione przez Was z wycieczki do lasu. Na
jakich roślinach żerują te szkodniki? Jakie szkody wyrządzają? A jaki to
był las — mieszany czy jednogatunkowy? Przypomnij, które szkodniki
widziałeś podczas żerowania i po czym poznałeś, że to szkodniki? Skąd
pochodzi nazwa szkodnika — kornik? Jeśli widziałeś, przypomnij, jak dzię-
cioł wydobywa komiki spod kory.
Rys. 136. Groźne szkodniki lasu: a — strzygonia choinówka, b — osnuja gwiaź-
dzista, c — kornik
W puszczach i lasach pierwotnych, które przez tysiące lat rosły
na naszych ziemiach, panowała równowaga biologiczna. Wszystkie
gatunki roślin i zwierząt tworzące zbiorowisko leśne żyły i rozwi-
jały się obok siebie wykorzystując — każdy na swój sposób — istnie-
jące warunki. Gdy zbytnio rozmnożył się jakiś jeden gatunek, bo
był na niego wyjątkowy urodzaj — zaraz natychmiast rozmnażał się
167
również gatunek konkurencyjny, który ograniczył występowanie
pierwszego i wracała równowaga.
Dzisiaj pozostały nam już tylko niewielkie resztki lasów pierwot-
nych. Puszcza Białowieska — to ostatni większy skrawek pierwot-
nej puszczy w Europie Środkowej.
Lasy, które znamy to prawie wszystkie sadzone przez człowieka
i eksploatowane przez człowieka. W takich lasach — zwłaszcza jedno-
gatunkowych — np. sosnowych mogą pojawiać się gwałtownie i ma-
sowo szkodniki. Owady żerujące na liściach sosny mają tu specjalnie
ułatwione życie, podobnie jak stonka ziemniaczana na polu ziemniaków.
Pożywienia mają w bród. Mnożą się nadzwyczaj szybko. Kilka razy
w sezonie przychodzi na świat ich bardzo liczne potomstwo. W ten
sposób cały las może zostać opanowany przez szkodniki.
Czy wiesz, że...
• były przypadki masowego wystąpie-
nia szkodników, np. strzygoni cho-
inówki, która zniszczyła całe połacie
leśne.
Zapytacie — a gdzie ptaki owado-
żerne, przecież i one mogą wydawać
liczniejsze potomstwo, jeśli pokarmu
jest więcej?
Otóż rzecz cała w tym, że ptaki
owadożerne, żywiące się szkodnikami
np. sosny, gnieżdżą się w dziuplach
drzew liściastych, a tych w borze sos-
nowym nie ma. Inne ptaki owadożerne
zjadające szkodniki sosny, zakładają
gniazda na ziemi wśród gęstego runa
ziół wszelakich, a tych ziół też w borze
sosnowym nie ma.
Tak więc człowiek płaci wysoką
cenę za zachwianie równowagi biolo-
gicznej w lesie. Jeśli chce ocalić las
od zagłady, musi podjąć kosztowną wal-
kę ze szkodnikami.
Rys. 138. Strefy żerowania pta-
ków owadożernych
Rys. 137. Puszcza Eialowies a
Rys. 139. Opylanie lasu z
samolotu
W jaki sposób pomagamy naszym sprzymierzeńcom w lesie?
• Przede wszystkim zaniechaliśmy sadzenia lasów jednogatun-
kowych, a terminy nasadzeń tak regulujemy, żeby drzewa
były w lesie w różnym wieku.
Szybka i skuteczna walka — to walka chemiczna. Z samolotów
rozpyla się nad lasem trujące substancje, które uwalniają las od groź-
nego szkodnika.
Ale te chemiczne substancje to broń obosieczna. Podczas opylania
lasu ginie równocześnie mnóstwo pożytecznych zwierząt w lesie,
jak pszczoły, mrówki, biedronki. Substancje chemiczne nie są obojęt-
ne też dla większych zwierząt w lesie, dla człowieka oraz gleby
leśnej.
Dlatego środki chemiczne muszą być stosowane we właściwy
sposób i w dawkach ściśle określonych; w ten sposób zmniejsza
się do minimum możliwość zaszkodzenia innym gatunkom leśnym.
Lepszą bronią w waice ze szkodnikami okazała się broń biologiczna.
Pomagamy innym zwierzętom, które nam szkodniki pomogą zniszczyć.
Najwięcej liczymy tu na ptaki owadożerne.
• Ptakom gnieżdżącym się dotychczas w starych dziuplach wie-
szamy budki lęgowe różnych rozmiarów i różnych kształtów i co
roku je oczyszczamy.
• Sadzimy obfity podszyt, a w nim krzewy z rozwidleniatni w
których ptaki będą wić gniazda.
• Zimą dokarmiamy te ptaki, które zostają.
• Chronimy też inne zwierzęta leśne, które żywią się szkodnikami'
do takich należy mrówka.
• Prowadzimy szeroką akcję uświadamiającą na temat ochrony
lasu przed niszczeniem, na temat nierozpalania ognisk, nieni-
szczenia gniazd, jaj, piskląt, ochrony mrowisk itp.
Rys. 141. Chrońmy mrowiska przed zmszczeruem
pytania
1. Dlaczego w lasach jednogatunkowych panują najdogodniejsze wa-
runki dla rozwoju szkodników?
2. Co człowiek robi w przypadku klęski szkodników w lesie?
3. Na czym polega wyższość walki biologicznej nad chemiczną ze szkod-
nikami lasu?
4. Jak nazwałbyś taką młodzież, która niszczy las, kopie każdy napotkany
grzyb, hałasuje i bezmyślnie zrywa napotkane rośliny?
ZADANIE
1. Zaobserwuj w najbliższym lesie, jakie metody walki ze szkodnikami
stosują tam leśnicy.
Czy wiesz, że...
• są kraje, które sprowadzają sobie mrówki samochodami z zagranicy
i wpuszczają je do swoich opustoszałych lasów. Tak jest np. w niektó-
rych okolicach Włoch;
• ostatnio leśnicy hodują specjalne owadzie pasożyty i wpuszczają je
do lasu, żeby owady szkodniki chorowały.
soWe
a
OCHRONA PRZYRODY
£
?;•
£
44. Znaczenie terenów zielonych
Każdy teren większy lub mniejszy pokryty roślinnością nazywamy
terenem zielonym. Zaliczamy tu przede wszystkim lasy, laski, parki
skwery, łąki, ogrody, ogródki działkowe, aleje.
Lasy to wielkie bogactwo naszego kraju. Tutaj zdobywamy ma-
teriał budowlany oraz surowce do wyrobu papieru, celuloidu, sztucz-
nego jedwabiu, mas plastycznych. Z żywicy uzyskiwanej z rosnących
drzew otrzymujemy lakiery, farby, leki, pasty. Prażone drewno bez
dostępu powietrza dostarcza smoły, terpentyny. Podszyt i runo leśne
zaopatrują nas w maliny, jeżyny, poziomki, czarne jagody, borówki,
grzyby oraz wiele ziół leczniczych.
Ale nie tylko na tych korzyściach polega gospodarcze znaczenie
lasów. Lasy chłoną i magazynują ogromne ilości wody z deszczu i śnie-
gu, które na otwartym terenie w znacznej części spłynęłyby do rzek
i dalej do morza. Dzięki sąsiedztwu dużych lasów pola uprawne po-
łożone między nimi nie znają klęsk suszy.
Lasy wywierają dodatni wpływ na klimat. Zwiększają wilgotność
okolicy, łagodzą siłę wiatrów zapobiegając w ten sposób w znacznym
stopniu szkodom wywołanym przez wichury. Lasy zapobiegają klę-
skom suszy i wywiewaniu gleby. Lasy można sadzić wszędzie — na
nieużytkach, zarówno w miejscach podmokłych, jak i na lotnyc
piaskach.
Lasy zapobiegają powodziom, zwłaszcza wiosennym, gdyż ° 1 e
śniegi w cienistym lesie topnieją wolno i dzięki temu woda sp ywa
, do rzek stopniowo.
Lasy mają też znaczenie zdrowotne. Las — to olbrzymi rezerwuj
świeżego powietrza, bogatego w tlen i o odpowiedniej dla nas wi g
ności. W lasach buduje się sanatoria, organizuje kolonie, o
ośrodki wypoczynkowe.
172
Rys. 142. Ośrodek wypoczynkowy w lesie
Las to bardzo ciekawy zespół gatunków — obiekt bardzo ważny
dla naukowych badań przyrodników.
Inne tereny zielone, choć nie mają tak wszechstronnego znacze-
nia jak lasy, niemniej odgrywają również ogromną rolę zwłaszcza
w ośrodkach przemysłowych i dużych miastach.
Ostatnimi laty coraz więcej zakładamy tzw. zieleńców. Zieleniec
to zgrupowanie roślinności między budynkami osiedla, wzdłuż
ulic, wokół placów, stadionów, wokół obiektów wypoczynkowych, lecz-
niczych itp. Nie ma też w Polsce szkoły, która by nie miała wokół
swego budynku terenu zielonego.
Zieleń zatrzymuje sadze, pyły przemysłowe oraz kurze ze star-
tej nawierzchni szos, chodników, asfaltu; deszcz spłukuje te zanie-
czyszczenia do gleby. Zieleń pochłania niektóre składniki spalin,
tak szkodliwych dla naszego zdrowia. Parki spacerowo-wypoczynkowe
oraz parki leśne, gdzie często są kąciki zoologiczne to miejsca,
gdzie człowiek po pracy regeneruje swoje siły. W parkach kultury
173
Rys. 143. Zieleniec na osiedlu
Rys. 145. W Parku Kultury i Wypoczynku Chorzó
i wypoczynku oprócz bogatej zieleni są różne obiekty rozrywkowe,
kulturalne, sportowe i gastronomiczne, które zapewniają nam najbar-
dziej wszechstronny wypoczynek.
Zieleńce — choćby o małych rozmiarach powstają już dziś maso-
wo we wszystkich miastach, miasteczkach i na wsi. Często ludność
miasteczka staje zbiorowo do pracy, likwiduje nieużytek czy usypisko
śmieci. Na tym miejscu powstają wkrótce kępy drzew, krzewów, traw-
niki, rabatki kwiatowe i fontanna.
W każdym mieście istnieją dziś również pracownicze ogródki
działkowe. Ten teren zielony — to dodatkowe źródło warzyw, owo-
ców i... wielkich przyjemności dla ich użytkowników (rys. 146).
Tereny zielone chronią nas przed nadmiernym nasłonecznieniem.
Dają odpoczynek zmęczonym oczom. Przynoszą ukojenie.
Wszystkie tereny zielone to miejsca naszych pięknych przeżyć
i wzruszeń estetycznych. To natchnienie dla poetów, muzyków, ma-
larzy i pisarzy.
Ry«- 146. w agródka
clzjałkoiyyn)
Specjalna rola zieleni w miastach polega na tym, że zieleń ma właś-
ciwość wyciszania hałasu. A hałas, jak wiemy, jest bardzo szkodliwy
dla zdrowia.
Źródłem hałasu w przypadku niezastosowania odpowiednich
urządzeń wyciszających mogą być fabryki i inne zakłady pracy, po-
ruszające się samochody, tramwaje, kolej żelazna, samoloty. A są i
ludzie, którzy też przyczyniają się do powiększania hałasu w okolicy...
Jak walczymy z hałasem? Jak chronimy nasze uszy przed decybe-
lami* ?
• Osiedla mieszkaniowe buduje się w pewnej odległości od ruchli-
wych ulic i w miarę możności — oddziela się je ścianą wysokich,
zwartych drzew.
• Pojazdy mechaniczne nie mogą jeździć bez specjalnych urzą-
dzeń wyciszających.
• Pojazdom nie wolno używać sygnałów dźwiękowych (tylko
niektórym wozom to prawo przysługuje — czy wiesz — jakim ?).
• Przy budowie nowoczesnych domów, fabryk, wagonów kolejo-
wych używa się specjalnych materiałów dźwiękochłonnych.
• Znajdź w „Słowniku wyrazów obcych", co znaczy alowo „decybel".
Zwalcza się niekulturalny zwyczaj głośnego muzykowania oraz
nastawiania aparatów tranzystorowych i nietranzystorowych
tam, gdzie inni ludzie chcą odpoczywać.
Na łonie przyrody, nad brzegami rzek, jezior tworzy się strefy
ciszy. Hałas jest szkodliwy nie tylko dla człowieka, ale i zwie-
rząt.
Czy wiesz że...
• dzisiaj nowoczesne fabryki zakładają zieleńce I rabatki pełne róż nie-
tylko wokół hol fabrycznych, ale I wewnątrz. Takie oazy zieleni wlród
Ryt. 147. W nowoczesnej hali fabrycznej
Przyroda dla ki. V
maszyn dają chwile cennego odprężenia i wypoczynku dla zme„
nych oczu. ' zo’
...istnieją specjalne przepisy zabraniające likwidacji terenów zielo
nych, skupisk drzew, nawet i pojedynczych drzew, jeśli liczą one ponad
25 lat i to bez względu na to, kto jest ich właścicielem. Na ich likwi-
dację trzeba otrzymać specjalne zezwolenie.
PYTANIA I ZADANIA
1. Dlaczego uważamy, że lasy to jedno z największych bogactw kraju?
2. Ostatnio sadzi się lasy tzw. ochronne, a mianowicie: glebochronne i wo-
dochronne. Powiedz, jakie to lasy.
3. Jakie tereny zielone są w Twojej okolicy? Jakie rośliny tam występują?
Czv lubisz przebywać w lesie, parku, dlaczego?
4. Czy Wasza klasa V może się włączyć do prac nad dalszym zazielenia-
niem terenu?
5. Czv znasz jakieś inne metody walki z hałasem, o których me wspomnia-
no w podręczniku? Jeśli mieszkasz w dużym budynku o większej liczbie
rodzin, wylicz, czego nie należy robić między godziną 2_ a b rano.
45. Wpływ człowieka na środowisko naturalne
Życie człowieka jest ściśle uzależnione od środowiska przyrod-
niczego, które go otacza. Ze środowiska tego człowiek pobiera po-
karmy, tlen, wodę oraz wszystko inne, co mu jest potrzebne do prze-
trwania. Środowisko oddziałuje na człowieka także poprzez swój
klimat, temperaturę, nasłonecznienie, wiatry, wilgotność. Obecność
roślin i zwierząt — to też jeden z bardzo ważnych czynników środo-
wiska przyrodniczego.
Przez tysiące lat człowiek żyjąc na Ziemi korzystał z zasobów
przyrody, których było pod dostatkiem i nie musiał myśleć o przy-
szłości.
Człowiek pierwotny — jak nam mówi historia — żywił się począt- ’
kowo roślinami i zwierzętami, które spotykał wokół siebie. Gdy ich
nie było blisko, wędrował, polował. Potem zaczął oswajać dzikie
zwierzęta i hodować je w pobliżu swoich osiedli. Wypasanie tych
zwierząt pociągało za sobą konieczność koczowania. Ustało ono,
gdy człowiek nauczył się uprawiać rośliny. Powstawały więc pola i pa-
stwiska. Za pomocą prostych narzędzi - krzemiennych, drewnia-
178
nych i żelaznych - oraz za pomocą ognia człowiek zamieniał pusz-
czę na tereny odkryte.
W miarę jak rozwijała się kultura i cywilizacja, potrzeby ludzi
zaczęły wzrastać. Wzrastała i wzrasta też gęstość zaludnienia. Po-
wstawały osiedla ludzkie, grody, miasta. Dziś są one coraz większe
i jest ich coraz więcej. Narzędzia pracy i maszyny człowiek wynajdu-
je coraz to lepsze; praca staje się coraz wydajniejsza. Potrzebne
surowce, jak drewno, węgiel, ropę, różne minerały zabieramy przyro-
dzie szybko, sprawnie, biorąc tyle, ile nam tylko potrzeba - zarówno
z lądów jak i z mórz. Eksploatujemy też świat roślin i zwierząt.
W związku z rozbudową miast i fabryk częściowo uszczupla się
tereny zielone. Dla rozwijającego się przemysłu oraz zwiększającej
Rys. 148. Pusr.cza
Białowieska — natu-
ralne siedlisko żubra
***'*’ fwnecie lzeroklr, .
—
, „h
*— «>^ «n^. Ptóbuj. “XZXL- ‘•W,
- nawadnia, odrobić te straty.
odwadnia.
— »pory.
— sztuczne zbiorniki wodne
— sadzi lary.
moie być p^-
*x*lne W»«yrtJue zasoby przyrody M odru-
««. u
cbotdb, na któreś ' ZMC»»«nu pogorszeniu Zaczęły
r d b r r,r^ M k 6 P™ no nie cierpiał człowiek zsiacy
na łorue przyrrzły, tue naruszaucy równowagi ł^opcznej
nier^m?ru brOn\Pf7yrrXjy Z4pr’czł'k','l *ny 2<«aJ w wieku XIX. ho-
IW)
Rys. 150. Pieniński Park Narodowy
, Zapytacie: jak rozumieć ochronę przyrody? Jak postępować? Wró-
cić do natury? Zerwać z postępem i techniką?
Nigdy. Ludzkość nie cofnie się w swoim rozwoju wstecz. Chodzi
o to, aby pogodzić technikę z potrzebami naturalnego środowiska.
Żeby czerpiąc z zasobów przyrody nie niszczyć jej, bo tym samym
pogarszamy sobie warunki bytowania.
We wszystkich krajach cywilizowanych rozwijają się więc
nauki związane z ruchem ochrony przyrody.
Jak jest w Polsce?
• Opracowano narodowy plan ochrony środowiska. Istnieje u nas
Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenowej
i Ochrony Środowiska. Tymi sprawami zajmują się również
specjalne instytuty naukowe.
• Opracowuje się przepisy dla tych, którzy budują fabJk*o^
sie do tego, aby każda fabryka pracowała z filtrem na kom
i miała oc^szczdmę swoich ścieków. We wszystkich większych
182
miastach państwo buduje nowoczesne oczyszczalnie ścieków
miejskich. Specjalne przepisy zobowiązują każdy zakład prze-
mysłowy i każdy warsztat do oczyszczania swoich ścieków przed
ich wypuszczeniem poza obręb zakładu.
• Gdy uszczupla się tereny zielone pod rozbudowę miast, to jedno-
cześnie tworzy się w innym miejscu nowe zieleńce, nowe
ogródki działkowe, zakłada szkółki leśne i szkółki drzew owo-
cowych.
• W akcji obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego zasa-
dzono :
154 miliony drzew,
180 milionów krzewów.
• Teren, który kopalnia wyeksploatuje, musi być na nowo zalesio-
ny lub inaczej zagospodarowany.
• Dobrych, żyznych gleb nie wolno zabierać pod rozbudowę
miast lub na cele przemysłowe.
• Sporządzono wykazy gatunków roślin i zwierząt, którym grozi
bliska zagłada i objęto je specjalną ustawą chroniącą.
• Objęto specjalną ochroną pozostałe resztki niezmienionego śro-
dowiska przyrodniczego i utworzono rezerwaty (jest ich w Pol-
sce około 600), oraz parki narodowe, których w Polsce jest 13;
projekty nowych w przygotowaniu.
W rezerwatach i parkach narodowych człowiek chroni i chce
ocalić od zagłady rzadkie gatunki roślin lub zwierząt bądź też
całe zespoły roślinno-zwierzęce.
• Istnieją też specjalne rezerwaty krajobrazowe, które otoczy-
liśmy opieką dla ich niebywałego piękna i wartości naukowo-
-społecznych.
• Lesistość kraju wzrosła:
z 21 % w roku 1946
° 27,6% w roku 1977.
* Dobrze się stało, że ruch ochrony przyrody, a właściwie ruch
ochrony naturalnego środowiska człowieka rozwija się tak
energicznie i we wszystkich krajach ma tylu gorących zwolen-
ników. Dobroczynne skutki jego działalności już zaczynamy po-
woli odczuwać. Czy w Waszej okolicy też? Powiedz jakie?
183
PYTANIA I ZADANIA
1. Jakie zmiany zaobserwowałeś w swojej okolicy pod wpływem prac >
człowieka? Co upiększa Twoją okolicę, a co ją szpeci?
2. Gdzie znajduje się najbliższy rezerwat? Gdzie najbliższy park naro-
dowy?
3. Poszukaj w czasopismach lub w prasie notatek o ruchu ochrony śro-
dowiska naturalnego w Polsce. Obserwuj też pod tym kątem programy
radiowe i telewizyjne przez 1 tydzień. Spostrzeżenia zanotuj w zeszycie.
4. Co może zrobić młodzież szkolna dla ochrony przyrody?
5. Zaprojektuj gazetkę na Dni Ochrony Przyrody lub Dni Lasu; po-
myśl, jakie hasło można by było tam umieścić.
6. Czy możesz zaliczyć siebie do tych, którzy zrozumieli konieczność
ochrony przyrody i odpowiednio do tego postępują?
Jeśli chodzi o zbiory, to możesz gromadzić pocztówki i fotografie
chronionych obiektów przyrodniczych oraz serię znaczków pocztowych
pt. „Ochrona środowiska”.
Jeśli umiesz fotografować, możesz robić i gromadzić zdjęcia pięknych
krajobrazów, sędziwych drzew, kwiatów oraz scen z życia zwierząt
w lesie. Zdjęcia te możesz przekazać do szkolnej „Księgi wiadomości
o środowisku” — jeśli taka została już u Was założona — lub wykorzy-
stasz je w przyszłym roku w kl. VI podczas nauki geografii.
7. Czy jest w Waszej szkole Koło Ligi Ochrony Przyrody i czy Ty tez |
do niego należysz?
8. Zaprojektuj znaczek dla Przyjaciela Przyrody.
186
IH
• rłomości O roślinie kwiatowej
46. Powtórzenie wiadomos
^wzniesiona
łodyga główna ^.wijąca się
^płożąca się
szczytowy
lub boczny
łodyga —łodygi boczne
zielna
lub zdrewniała
okrywa pąka
krótka łodyżka
zawiązki liścia
zawiązki kwiatu
pęd
CZĘŚCI
CIAŁA
ROŚLINY
OWOC <
nasada liścia
ogonek liścia
blaszka liścia
kwiat
siedzący
pochwiasty
kielich składający się z działek
korona składająca się z płatków
-słupek znamię
szyjka t
zalążnia z zalążkami
pręcik^-py^^-pyłek
nitka pręcikowa
owocnia -----pękająca
sucha.
system
korzeniowy
korzeń główny
korzenie boczne
włośniki
strąk
łuszczyna
torebka
mieszek
'^niepękająca^^ziarniak
mięsista^—— jagoda orzech i
^'^-pestkowiec skrzydlak
nasienie ^^_iupina nasienna
zarodek z zapa-
sami pokarmo-
wymi ---------w liścieniach
w bielmie
Opowiedz o znaczeniu poszczególnych części dla rośliny.
187
SPIS TREŚCI
Wstęp 5
1. Ogólne wiadomości o roślinach.............
Korzeń 8
2. Budowa korzenia ........................................... 13
3. Rola korzenia w życiu rośliny ......
4. Czy człowiek może wpłynąć na rozwój korzeni .............
Łodyga 20
5. Budowa i rola łodygi ........................
6. Różne typy łodyg.........................................
7. Łodygi podziemne.........................................
Liść
8. Zewnętrzna budowa liścia.......................................
9. Znaczenie liści dla rośliny....................................
10. O parowaniu wody z rośliny ................................
11.0 różnych liściach różnych roślin............................. 40
Warzywnictwo
12. Warzywa pospolite i mało znane............................... 44
13. Dlaczego uprawiamy warzywa................................... 50
Kwiat
14. Budowa kwiatu........................................... 54
15. Znaczenie kwiatu w życiu rośliny ......................... 57
Owoc
1 6. Owoce soczyste .......................................... 62
1 7. Owoce suche ............................................. 65
1 8. Sposoby rozsiewania się owoców i nasion.................. 67
S adownictwo
1 9. Drzewa i krzewy owocowe................................. -^2
20. Znaczenie owoców dla człowieka...................
Nasienie
21. Jak jest zbudowane nasienie.............................. gg
22. Czy wszystkie nasiona są zbudowane jednakowo? 05
189
Rozwój rośliny
23. Jak kiełkują nasiona ....................................... g?
24. Gospodarstwa nasienne....................................... 02
Gleba
25. Granit ..................................................... 95
'/G. Piasek i glina ............................................ 93
2-7. Skały wapienne............................................. ] qq
28. Skład gleby............................................... 103
29. Uprawa gleby.............................................. 108
Rośliny innych krajów
30. Ryż, bawełna, trzcina cukrowa.............................. H5
31. Herbata, kakao, kawa ..................................... 118
Rośliny zielarskie
32. Wykorzystanie roślin zielarskich przez człowieka.......... 121
Staw
33. Warunki życia w stawie ................................... 125
34. Poznajemy rośliny wodne .................................. 127
35. Współmieszkańcy stawu .................................... 131
36. Wzajemna zależność roślin i zwierząt wodnych ............. 135
Pole uprawne
37. Rośliny powszechnie uprawiane............................. 139
38. Rośliny przemysłowe..........................................
39. Rośliny okopowe .............................................
Las
40. Jak żyje las ................................................
41. Warunki życia w lesie........................................
42. Wzajemne zależności roślin i zwierząt leśnych ...............
43. Szkodniki lasu...............................................
Ochrona przyrody
44. Znaczenie terenów zielonych .................................
45. Wpływ człowieka na środowisko naturalne .....................
46. Powtórzenie wiadomości o roślinie kwiatowej .................
Ochrona przyrody -
to służba dla nauki,
służba dla narodu
służba dla całej ludzkości.
OCHRONY
PRZYRODY
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1975
Wydanie czternaste zmienione. Nakład 230000 -J 220 egz. Ark druk.
12+1 ark wkł.; ark wyd. 11.08. Oddano do składania 1 X 1975 r.
Podpisano do druku 29 X 1975 r. Druk ukończono w 1 istopadzic 1975 r.
Zam. nr 2687/963—966. Cena zł 12.—
Papier druk. sat. kl V,65g,86 122 cm
WSiP Zakłady Graficzne w Bydgoszczy, ul. Jagiellońska 1
Tablica I: SYSTEMY KORZENIOWE
1 — korzeń główny i korzenie boczne mniszka lekarskiego,
2 — korzenie wiązkowe zbóż, 3 — korzeń spichrzowy mar-
chwi
1 - pęd chmielu
1 _ pęd słonecznika z łodygąłodygą P^c<ł się
z łodygą vvijącą się. 3 - P*
Tablica II: TYPY ŁODYG
Tablica III: ROŚLINY PRZEMYSŁOWE
1 — len uprawiany na włókno, 2 — len uprawiany na na-
siona, 3 — konopie: a) roślina z kwiatami słupkowymi,
b) roślina z kwiatami pręcikowymi
Tablica IV: ROŚLINY WODNE
_ strzałka wodna
wywłócznik okółkowy, 2 -
Tablica V: ROŚLINY ZE ŚRODOWISK SUCHYCH
Tablica VII: TULIPAN OGRODOWY
. n 3 _ ogórek, 4 - orzech
1 _ pomidor, 2 - porzec , y _ wiśniQ
włoski, 5 - agrest, 6 - dyn
1 — część nadziemna i podziemna, 2 — kwiat w przekroju
3 — pylnik w przekroju poprzecznym, 4 — słupek, 5 — doj
rżały owoc z nasionami
1 — szafran spiski (krokus). 2 — śnieżyczka przebiśnieg
3 — sasanka zwyczajna
Tablica X: ROŚLINY ŁĄKOWE
1 _ tymotka, 2 — wyczyniec, 3 — kostrzewa, 4 — życica
(rajgras angielski)