ХУССАР ИРЫСТОНЫ
РАУАГЪДАДЫ ЧИН-
ГУЫТЫ СЕКТОР
Цхинвал — 1965

0, ады чниыг æнæхъæнæи дзурæг у æввонгхортыл.
Гæнæн ис, æмæ радтæуа фарст:
— Æмæ уыдон нæ бæстæйы мндæг афтæ бирæ сты? Æна>
хъæн чнныг фыссын сыл цæмæн хъæуы?
Дзуапп дæдтæм:
—- Нæ, кæцыфæнды бæстæйæ дæр æввонгхортæ махмаз-
къаддæр ис. Æмæ кæд капитализмы уавæрты æввонгхортæ
лæууынц æхсæнадон асинæп йæ тæккæ сæрмæ: уыдон. уым сты
æппæтæй кадджындæр, хъæздыгдæр, зындгонддæр, — нæ бæс-
тæйы та æввонгхортæ кæд кæмдæрты фæзыпынц нырма, уæд-
дæр уыдон сты рæстæгмæ, зынгæ та фæкæнынц æрмæстдæр
сусæгæй. Уыдон нæ дæр къласгай фæзынынц, нæ дæр къорд-
гай, фæлæ фæзынынц хицæнтæи, се ’ввопгхордзннад арæхст-
гай æмбæхсгæйæ.
Чпныгкæсæг йæхæдæг баууæнддзæнис сатирнкты цæхæры
дырысдзпнадыл. О, нæ хуымæтæг, æмсисæй архайæг æфсы-
мæртæ стыр дæспыйæ равдыстой, ныртæккæ нæ дугæн æцæ-
гæлон чп ссис, уыцы æввонгхорты цард. Цыбыртæй æмæ’
цыргъзондæн, уырнынкæнгæйæ (цырд дзурынмæ æнæтырнгæ-
пæ), ацы чиныджы автортæн сæ бон бацис æввонгхортæн
канд сæ цæсгом раргом кæнын иæ, фæлæ ма семæ куыд тох
кæнын хъæуы, уыцы мадзæлттæ бацамоиып дæр, цæмæй
фæллойгæнæг адæмы, æппæт аразæг адæмы къæхты бын
ма тыхсой. Сатприктæ пайда кæнынц иттæг хорз юморæй æмæ
уын фæрцы æввонгхорты ныхмæ чиныгкæсæгмæ æвзæрын
кæнынц фыдæхдзннад. Ацы чипыджы автортæ сты рæстдзæ-
впн, цырддзаст. Сæ уацмысты æрмæг у уыцы æввонгхорты
цардæй ист.
• Юрий Алексеевы æмæ Георгий Сомовы чиныг у чысыл,
фæлæ у зæрдæмæхъарæг. Уып чиныгкæсджытæн у æркъæп-
пæввонг хæцæнгарз æввопгхорты ныхмæ.
Виктор Орлов.

СУСÆГÆЙ
Нæ хъайтар у, мæлгæ чи кæны, уыцы адæмы хат-
тæй.
Уыдис ахæм рæстæг, æмæ уый куы нæ æфсæрмы
кодта, йæхи æргомæй куы ’вдыста. Уый ма-иу хат-
тæй’-хатт сæрыстыр дæр уыдис йæхицæй: ома мæнæ
æз къæйных дæн, нæ фæтарстæн æхсæнады прин-
ципты ныхмæ рацæуынæй. Ома уæ бон у æмæ мæм
хæлæг кæнат! Фæлæ сæм адæймаг цæмæй бахæ-
лæг кодтаид, ахæмæй сæм ницы уыдис. Цыдысты
æнæхъуыддагæй дыууæрдæм уонгмард, ронбæгъ-
дæй. Цъаммардзпнады йедтæмæ сæм ницы уыд. Уы-
имæ уыдысты тæппуд, æдзæсгом. Æппынæдзух
йæ цæстытæ дыууæрдæм чп фæрадав-бадав кæны,
ахæмтæ... Искæйы даринаг, афтид æмæ нхсыд, æпæ-
пайда æввонгхортæ...
Иудзырдæй, æввоигхортæп ницы иудзинад ис
цардимæ — царды сæ кæрæдзийæ ницæмæй хицæн
кæнынц æввопгхортæ, искæйы хардзæй цæрыпмæ
тырнæг лæвархортæ.
Уыцы æввоигхорты тыххæн бирæ фыстон, уæл-
дай тынгдæр та уыдон тыххæй дзургæ кодтой, фæ-
лæ... Быцæу нæ кодтой. Быцæу кæнинагæп дæр дзы
5

ницы уыд. Æнæуый дæр алкæмæн æмбæрстгонд
уыд, ома искæйы хардзæй чи.цæры, уыдонæн бынат
нæй мах’уынгты. Уыцы мæгуыр, тæригъæддаг,,ни-
цæйаг адæймæгтæн бауырнын кæнынмæ хъавы-
дысты, уыдон раст фæндагыл лæуд кæй не сты, уый.
Архайдтой, цæмæй сæ сæ цæстытæй ракæсын код-
таиккой, ууыл. Фæлæ куы рабæрæг, уыдонмæ
дзырд кæй нæ хъары, уый, уæд ныхасæй рахызтыс-
ты хъуыддагмæ. Уыдон тыххæй рахаст æрцыдис
указтæ æмæ фæндæттæ. Сæ$й1ыхмæ тох райдыдтой
æпæхъæн æхсæнад. Æмæ æввонгхорты бон нæ ба-
цис сæ ныхмæ фæлæууын. Æввонгхор уаптагъд
фæтыхстис йæ цъаммардзинады, йæхиуыл æууæи-
дыны хъуыддаджы æмæ адæмы цæстыты ^разæн
фæтарыстьг.
Ныртæккæ æввонгхорыл æргомæй, кæд афтæ
зæгъæн ис, ропбæгъдæй ~иал фембæлдзыпæ. Уып
иæ баурæдта æхсæнады æфхæрд, царды æфхæрд
æмæ æввонгхор, куыд тип, афтæ фесæфтис нæ бæс-
тæйы сценæйæ. Фæлæ æввонгхорты тыххæп ома
мауал хъуыды кæнæм, уымæн нырма раджы у: фе-
сæфтис æввонгхор куыд тип, афтæ, фæлæ ма баз-
задис искæйы хардзæй цæрыны зæрдæйыуаг. Кæ-
мæндæрты ма ис ахæм зæрдæйы уаг. Ахæмтæ цъус
сты, фæлæ ахæмтæ ис.
Ахæм зондахаст кæмæи ис, уыдон æргом сæхи-
цæп иал æппæлынц, адæмы цæсты размæ сæхи нал
æппарынц. Нæ, уыдон сæхи бааууоп кæныпыл ар-
хайынц. Уыдоп сусæгæп архайынц. Цы сæ бон у,
I уымæй сæхи æмбæхсыпц адæмæй. Иудзырдæн.
пыртæккæ уыдон архапыиц сусæгæй.
6

Уый, ахьуыды кæнын кæуыл æмбæлы, ахæм
хъуыддаг у. Иуæй-иу хатт сусæг æввоигхордзинад
æхсæнадæн æрхæссы зынгæ зиан. Уыдонмæ нæй са-
бырæй кæсæн. Уыдонимæ хъæуы тох кæнып кæрон-
мæ, æлпæт æгъдауæй сыл фæуæлахизы онг.
Фæлæ дын цæмæй тохы æнтыстытæ уа, уый тых-
хæй хъуамæ хуыздæр зопай знаджы) хъуамæ йæ
уынай, хъуамæ йын сахуыр кæнай йæ алы фез-
мæлд дæр æмæ кæмфæнды ма уа, уæддæр æй хъуа-
мæ базонай. Афтæ кæиын хъæуы, уымæн æмæ або<[
æввонгхорты ныхмæ тох у бынæттон тох, ис ын æв-
заргæ хара-ктер; абон мах тох кæнæм канд æввонг-
хорты ныхмæ нæ, фæлæ, æмбæхст чи у, сæхи чн
сусæг кæны, уыцы лæвархортæп се ’ппæты ныхмæ
дæр, искæйы хардзæй цæрыны зондахаст кæмæ ис,
уыдои пыхмæ, куыд æмæ кæмфæиды ма уой, уæд-
дæр.
Цæвпттонæп райсæм зпагнуæггæпæг брак ара-
зæджы. Уыцы адæймаг цыма кусы. Уый рæстæгыл
æрцæуы йæ куыстмæ. Йæ куысты сахæтты мидæг йæ
хъуыддагыл архапы. Фæлæ йæ куы бабæрæг кæпап,
уæд пæ куыст æмткæй вæйпы зианхæссæг, уымæп
дæр хуымæтæджы зианхæссæг пæ, фæлæ дывæр,
æртывæр зианхæссæг куыст.
Иуæрдыгæй брак аразæг æрвыл боп дæр давы,
дзæгъæлы сафы иттæ!\хорз хомыс, ннпæрдыгæп та
æхсæнадæн ахæм стыр зиан хæсгæйæ ма уый тых-
хæп поджы исы куыстмызд дæр; апнæрдыгæп
та ие ’взæр митæй уый халы йæ цуры уæвæг адæмы
дæр... 1\æч фæнды, цы фæнды хъуыддаджы пæ ба-
7

бæрæг кæн, уæддæр йæ куыст, йæ архайдæй уый
ницы пайда хæссы, афтæмæй та æхсæнады уæлибы-
хæй уый исы, цæсгомджын кусæг дзы цас исы, уый
бæрц кæрдих. Кæнæ зæгъæм, тагъд-тагъдгæнаджы
тыххæй. Уый æхсæнадæн хорзæй цы аразы? Бын-
тондæр ницы! Уый æрмæстдæр хæццæ кæны мате-
риалон фæлындзынады процесс æмæ кæд афтæ у
йæ «куыст», уæд цы фæнды йæ цæсгомы хид кæла,
у-æддæр ын æввонгхоры æмбæхст формæйæ дард-
дæр ницы ис схонæн.
Афтæ зæгъæн нс æхсæнадоп исад тонагæиджы-
тæй, цытмæ бæллæг адæймæгтæй æмæ къæрныхты
тыххæй...
Фæлæ фаг нæу æрмæст æввонгхордзинад базо-
нын, æввонгхордзинады фæзынынæн цы ахъаз кæ-
пы, уый уавæртæ æм-æ йæ аххосæгтæи хъуамæ дæ
бон уа æнæмæнг дæр раст саргъ кæнын. Алкæмæн
дæр зындгонд у нæ бæстæйы кæй пицы социалон’
аххосæгтæ ис æввонгхордзинадæн. Махмæ нæй
æгуыстдзинад. Алкæмæн дæр йæ бон у райса, йæхи
цы фæнды, ахæм професи, ахэём дæсныйад. Цæс-
гомджынæп кусын кæй фæнды, уыдонæй алкæмæн
дæр гом сты алгъуызон уæлдæр ахуыргæнæндæттæ:
техникумтæ, курсытæ, скъолатæ, ахуыргæнæндæт-
тæ. Искæйы хардзæй цæрыпы зондахаст кæмæн ис,
уыдон цырынгæнæг иунæг аххосаг у пæхи сæрма-
гопд быхсындзинад, хъуыддагмæ куыд фæндыйы
цæстæй кæсын,'4 фидыды цæстæй кæсын, искæйы туг-
вæллойæ цæрын чи уарзы, уыдопмæ.
Стыр хъуыддæгтæ ^аразæг æмæ хъайтардзпнад
æвдисæг адæм æвиппайды нæ бафиппайыпц, кæпнод
8

та сæ нæ фæфæнды æмæ бафиппайой, нскæйы
хардзæй цæрын чи уарзы, уыдон, хъæды сыстытау,
сæхи куыд бааууон кæнынц, уый. Сусæггаг нæу уый
дæр, æмæ ма æввонгхортыл сæ къух чи февæры,
ахæм адæймæгтæ дæр ма кæй ис, уый. Уыдон фæхæ-
цыиц æввонгхорты фарс, фæхъахъхъæнынц сæ æмæ
сæ æфхæрын нæ фæуадзынц. Иутæ дзы афтæ уы-
мæн фæкæнынц æмæ сын уыцы хъуыддаг пайда
вæййы, иинæтæ та се ’пæзонындзинад æмæ се
*<;:æрхъуыдыдзинады тыххæй.
Мах чиныджы кæй кой кæнæм, уыдон се ’ппæт
дæр аккаг æфхæрд æрцыдысты: сæ иутæ ахæстонмæ
бахаудысты, иннæты ратардтой сæ хъарм бадæн
бынæттæй, ссæрибар сæ кодтоп къухдариуæггæнæг
бынæттæй, æртыккæгтыл та худинаджы гакк бакод-
та æхсæнадоп тæрхондон... Нæ хъуыдымæ гæсгæ,
гъе, уыдон тыххæй хъæуы радзурын. Уымæн æмæ
уыдои митæй гæнæн пс æмæ тынгдæр раргом чын-
дæуа искæн хардзæй цæрынмæ тырнджыты æмæ
яеввонгхорты æнæзопд архапдтытæ æмæ хинæй-
дзаг хъуыддæгтæ. Æркæсын хъæуы, уыдон сæхи
куыд æмбæхсынц, уымæ æмæ, æппынфæстаг, уыдон
фæзынынæн бар-æнæбары чи æххуыс кæны, уыцы
-адæймæгты цæсгæмттæм дæр.
9

ÆВВОНГХОРЫ РАЙГУЫРД
Бабайы лæппу .
...Царднс дунейыл, растдæр зæгъгæйæ та, Омскы
горæты Вовæ. Фондз азы уып æпæ исты сæрфатæй
хуыдтой «æппæт бинонты паддзах». Вовæйы дзы-
хæй-иу ныхас пæма схаудта, афтæ-иу æм батахтыст
ты йæ мад, йæ фыд æмæ нæ фыды мад. Алы хатт
дæр ын архайдтой йæ алы дзырд сæххæсткæныиыл.
Авд азы мидæг «бинонты паддзах» архапдта нс-
ты ногдзинад равдисыныл. Уый кæддæриддæр
арæхстга]! архайдта, цæмæй шофыр Вася Вовæпьг
10

йæ фыды куыстуаты машинæйы аралас-балас код-
таид. Сæ фырты худæджы митыл мад дис кодта,
фыд та сыл цинæй мардис. Вовæйæн йæ иууыл
стырдæр æрхъуыды уыдис исты лыстæг хæрдзты
тыххæй æхца æрдомын. Уый-иу йæ фыды мадыл
дуар сæхгæдта, æмæ-иу сылгоймаг цалынмæ пæхи
æхцайæ балхæдта, уæдмæ-иу æй базармæ нæ
ауагъта.
Сымах зæгъдзыстут: ахæм хъуыддæгты тыххæп
\ыцы сахъхъгуырды хъуыдис цъæхснаг уисæп фæ-
нæмын. Фæлæ Вовæйы фыд ахæм метод растыл пæ
пымадта, уымæн æмæ «цъæхснаг унсы» нæй вита-
минтæ. Фыд пæ фыртыл хтэæцыихъом пæ уыд.
Фыд йæ фырты хъахъхъæдта. Иудзырдæй, иу уæл-
дан къахдзæф акæпын дæр æн иæ уагъта. Скъола-
мæ дæр æн машинæйы ласта. Урсцъар Вовæ ма
уæд афтæ чысыл уыд, æмæ пæм афтæ каст, цыма-
пу шофыр афтидæй- цыд, цыма машипæйы дымгæ-
пыдзæвæн авгыл хъæмпы хал андæгъд. Фæлæ уыцы
хъæмпы халы бып ныридæгæи æвзæрдпс хн сæрма-
гонд траиспортыл хъуыдытæ.
Вовæ уыдис пыфсхаст. Иæ азтæ пæ цæйбæрц
амыдтоп, уымæн уыд бирæ æрхъуыдыджыпдæр.
Фæлæ-иу арифметикæйæ йæ рард аразып кодта нæ
фыдæн. Фыд йæ пыфсы таджы тыххæй цæттæ уыдис
æппæт саразыпмæ дæр. Фæлæ-иу рарды бассеппы
мидæг дыууæ трубæйы æмæ дыууæ поезды «А»
пунктæй «Б» пунктмæ згъорыныл цыфæпды йæ
сæр саста, уæддæр æм уый фаг тых нæ уыдис, уæл-
дайдæр та-иу горæххæсткомы дыууæ—æртæ стыр
æмбырды фæстæ. Фæлæ-иу кæд цыфæпды дзырдта.
ома мæ куысты тынг бафæлладтæн, уæддæр-иу ьш
11

уыцы ныхæстæ ницы феххуыс сты. йæ ус æмæ-иу
йæ мад уыйбæрц бакодтой æмæ-иу ахæм бæрноп
къухдариуæггæнæджы уæддæр æрбадын кодтой
Шапошниковы æмæ Вальцевы ахуыргæнæн чичы-
джы раз.
Цалынмæ-иу фыд ахуыргæнæн чиныджы ра-
-фæлдах-бафæлдах кодта, уæдмæ-иу фырт та йе иæ-
низдзинад сфидар кæныны тыххæй тезгъо кодта
æцæгæлон адæмы дыргъдæтты. Вовæ уыд фердæхт-
джын. Фæткъуыты-иу ныууыгъта кæрдобæлæстау.
Иу ахæм рæстæджы йæ фадыгон милиционер бай-
йæфта. Вовæмæ уый стыр дис фæкаст. Царды ми-
дæг фыццаг хатт чидæр рацыд йæ фæндоны ныхмæ/
Вовæйы йæ азтæ куыд нæ амыдтой, канд афтæ
фердæхтджын нæ уыд, фæлæ ма уыдис тыхджын
дæр. Бирæ нæ ахъуыды кодта, афтæмæй рапста пу
фæйнæджы лыггаг æмæ йæ милиционеры сæрыл
асаста.
Конфликт стыхджын. Вовæ фыццаг хатт бахауд-
та ахæм бынатмæ, цыран ын йæ митыл нæ бацин
кодтой, сæ хæдзары йын сыл куыд бацин кæныпц,
зфтæ. Милицæйы кусджытæ мæстыгæр Вовæпæн
æххæст нæма бамбарын кодтой, циу хорз æмæ цпу
æвзæр, уый, афтæ милицæйы хайадмæ батылд æх-
хæсткомы сау «Волгæ». Вовæйы фыд пыууагъта
æмбырд. Æмбырды та дзырдæуыд горæты арæзта-
ды тыххæп фарстыл. Æрцыд йæ уарзон фыртмæ
æмæ æфхæрын райдыдта, Вовæ кæй ныццавта, уы-
цы милициоиеры. Бахатыд мнлиционермæ, цæмæй
бафидыдтаид фыдуаг Вовæимæ. Фæлæ уый ахæм
ныхæстæм хъусын дæр нæ фæндыд.
— Цæй хорз, — загъта бæрнон кусæг фыд. —
12

Уæдæ бафидаудзыстæм, куысты фæтк куыд домы,
афтæ.
Æмæ «бафидыдта», бафхæрдгонд милиционеры
куыд нæ фæндыд, ахæм хуызы.
Вовæйыл ам куы ницы маст сæмбæлд, уæд уый
фæстæ йæ сæры бындуронæй сæвзæрдис ахæм хъуы-
ды, ома цард у рæсугъд æмæ диссаг. Фыд йæ фыр^
ты бæсты арæзта уроктæ æмæ йæ хъахъхъæдта алы
чысыл мастæй дæр. йæ мад ын кодта дарæс, иу
дзырдæй, цыма равдысты æвæрд маникен уыд, уы-
пау. Йæ мад-иу скъоламæ лыгъд, æвæрын ын кодта,
цы йæм не ’мбæлдис, ахæм хорз нысæнттæ. Фыды
мад Вовæйæн лæвæрдта йæ пенси иууылдæр «пря-
пикты тыххæй». Ууыл дис кэенын нал хъæуы Во-
вæ цардмæ кæй акаст бынтон æнæмæты цæстæй!
Сæ урскъух бындар лæппу ссис искæйы хардзæгГ
цæрынмæ тырнæг.
Тыхджын харм ,бынаты рæзæг тала йæ бон у
æмæ ахæм сындзджын кактус суа, æмæ йыл куы
аныдзæвай-, уæд дæныттона. Фæлæ уыцы хъуыддаг
Вовæйы фыдæн бамбарын кæныпы фæлтау дæ
армы тъæпæны кофс сфыцдзынæ. Æмæ фыд
дарддæр дæр хъахъхъæдта йæ фырты царды æппæт
зындзинæдтæй.
Вовæ Б»еркутов цалынмæ дæсæм кълас фæцис,,
уæдмæ йæ къухмæ магнитафонæй уæззаудæр ии-
куы ницы систа.
— Алцы дæр бавзардзæнис, — дзырдтой йæ
фыд, йæ мад æмæ нæ фыды мад. — Адæнмагыл
йæ царды мидæг иунæг хатт сæххæст вæййы æст-
дæс азы.

Вовæйы æмкъласоитæ, куыд ну адæймаг, афтæ
се ’ппæтдæр колхозы тыллæг æфснайынмæ куы
ацыдысты, уæд бабайы фырт Вовæ та «йе ’иæниз-
дзинады» тыххæй ацыд Хостайы курортмæ.
йе рыздæхынмæ йæ цæттæ кæнын райдыдтой
дард фæндагмæ — Лёнинграды оптико-механикои
институтмæ. Куы йæ фæндараст кодтой, уæд йæ
фыд, йæ мад æмæ йæ фыды мад цыдæр æнахуыр
каст кодтой сæ хæдзары схъомылгоид удмæ.
«Сывæллон» уыд хæрзконд. Р'1æ буар уыд хур-
сыгъд, æрттывтытæ кодта. Уыди хорз арæзт, джа-
зы барабанцæгъдæгау.
— Кæс-ма, уæртæ цы сахъгуырд схъомыл
кодтам, — сæрыстырæй загъта йæ фыд. — Раст
цæргæсы хуызæн у.
«Цæргæс» йæ уæхсджытæ батылдта. Ууыл рæ-
сугъд фидыдта, йæ мад ын хорз иту цы пиджак
ныккодта, уый æмæ уымæй равдыста, йæ пыйпар-
джытæ йын цы аргъ скодтоп, уый тыххæй йæ ра-
зыдзииад.
Хъæдысыст транзисторимæ |
Æмбæстаг Петров у, нозт чи пæ кæны, бирæ
чи зоны, ахæм адæймаг. Уый бон сихорафон бас-
тыгътой.
Петров бацыд Лепинграды иу уæйгæпæпдонмæ
нæхи дасынæн сапонсæрдæн æлхæнынмæ. Иу
хæрзкопд, æнæзопгæ адæймаг ыи йе ’гънæгыл ра-
хæцыд æмæ йын ныллæг хъæлæсæй загъта:
— Мæ бон у æмæ дып радтон стæгдар агъуды
мидæг.
и

Æмбæстаг Петров дзы йæхи атыдта. Йе’гънæг
бæдæйнаджы къухы аззад æмæ йæ портфелæй йæ-
хи хъахъхъæдта, афтæмæй размæ атындзыдта, цæ-
мæй ахæм уавæрæй фервæза.
Асиныл æй йæ рæнбынкъæдзæй басхуыста ца-
вæрдæр æвзонг чызг æмæ йæ цыма æууæндын код-
та, ахæм хъæлæсы уагæй йæм бадзырдта:
— Нæ дæ фæнды аба мын кæнай? Кæд дæ
фæнды дыууæ байы дæр.
Æмбæстаг Петровæн йæ портфель пæ къухæй
ахаудта æмæ йæхæдæг уасинтыл уырдыгмæ атыл-
дис. Фæлæ йæ рахизæны баурæдта иу хъæлдзæг
лæппу. Йæ цæст æм фæныкъуылдта æмæ йын
загъта:
— Ис мæм «крабтæ» лыстæг дуртимæ!
Æмбæстаг Петров фæцудыдта, тыхæп-фыдæй
пæхи фæфидар кодта æмæ гæппдугъæй милицæмæ
атындзыдта. Уым, иæ дæндæгтæ сæ кæрæдзийыл
хойгæпæ, радгæсæн тыхстæп радзырдта, сусæгбан-
дæ йыл сæхи куыд ныццавтой, уый. Радзырдта, йæ
портфель кæй фесæфт æмæ йып стыр тас кæй бав-
зарыы кодтой, уый тыххæй дæр.
Æвзæргæиджыты уайтагъд æрцахстой. Гуы-
дыргæнæп отмычек, фомоп æмæ сæм цыргъагæй
пицы разыпдис. Уый хыгъд сæ алкæйы тарæй дæр
систой пластинкæтæ. Уыдоныл уыд æрдæгбæгъ-
пæг сылгопмæгты нывтæ конд.
Райдыдтоп сæ фæрсын. Хæрзарæзт бæдæйнаг
пæхи схуыдта Вовæ Беркутов. йæ фыды тыххæй
сык загъта, ома мæ фыд хорз лæгыл нымад у дард
Омскы. Бафарстой йа\ зæгъгæ, уыцы бæрнон ку-
15

сæджы лæппу цы ми кæны дард Ленииграды. Во~
цæ сын бамбарын кодта, ома ныртæккæ æз тыл-
сын зæрдæнизæй æмæ ахуырæй рæстæгмæ дæи
сæрибар.
йæхицæн чи ба кæнып кодта, уыцы чызг та
сын йæхи рахуыдта «Ленфилмы» массон систыты
хайаднсæг Лолæ Ножкина æмæ сын равдыста, из-
гъуыд аз ын уырдæм цы бары гæххæтт уыдис, уый,
чъизи æмæ æнцъылдтытæй. Ахæм бары гæххæтт
ма сыи стыр зæрдиагæй равдыста Рудик Политаов
дæр. Рудикы фæсномыгæй хуыдтой «архиерей»
æмæ «кароль лир».
Уыдон се ’ртæ дæр ард хордтой, æмбæстаг
Петровы портфель байсыпмæ кæй пæ хъавыды.>
ты, уый тыххæй, ома нæ зæрды йын радтын уыдис
хи аразгæ пластцнкæтæ зæрдæмæдзæугæ нæмтти-
мæ. Зæгъæм, куыд «Стæгдар агъуды», «Аба» æмæ
шведаг браслетджын сахаттæ, хуыдтой сæ
«крабтæ».
Стыр горæт цардис стыр куыстадон цардæй.
Фæлæ «хæдзарон цæргæс» Вовæ та Рудик æмæ
Лолæимæ хъахъхъæдта фæсарæйнæгты уазæгдæт-
ты æмæ ресторанты размæ, бырыдысты сæм авто-
бустæм, сæ цæнгтæм сын æвнæлдтой уыпгты. Рæс-
тæгæй-рæстæгмæ та-ну сæхицæн акодтой уæйгæп-
джытæ, кодтон алы мæнг ныхæстæ: Уыдон ахæм
хъуыддæгтæп иæ дæр кусынмæ æвдæлдис, иæ дæр
ахуыркæныимæ. Нæ дæр сæ ахуыркæнын фæнды-
дис, нæ дæр сæ кусын фæндыдис. Уымæн æмæ сын
ахæм хъомылад лæвæрд не ’рцыдис. Хъомылгонд
та æрцыдысты иууылдæр иугъуызои.
16

Лолæпы иыпйарджытæи та нæ уыдис ахæм
фадат, цæмæп сæ чызджы автомашинæпыл ласта-
нккой скъоламæ, уымæп æмæ сын пæ уыдис авто-
машппæ. Фæлæ уыдои суанг «Брнжит Бардоны»
хъахъхъæдтоп æппæт куыстытæй æмæ йæ ахъуы-
ды кæиып кæм хъуыдис, ахæм фæлтæрæнтæй.
Иу хзтт литературæйы урокыл Лолæйы фыс-
сæн фæйнæгмæ куы ракодтоп, уæд æвиппапды фе-
хъусыи кодта:
— Нæ мæ фæпды ахуыр кæнып, моп кæпып мæ
æпды.
— Хæццæ кæныс, Лолæ, — бараст кæпыпмæ йæ
"Хъавыдис ахуыргæнæг. — Цитатæпы раст дзурыи
^ъæуы.
, —Уып цптатæ нæу, — йæ пыхас ыи фескъуыд-
та Лолæ, йæ тетрæдтæ чингуытæвæрæн хызьшы
)гнæргæпæ. - - Хорзæй баззайут!
— Цæй, цы гæнæп ис, — иыуулæфыд сомбоны
æпахъом . чызджы уарзæгой мад. — Алчи Кюри-
Складовскип кæм суыдзæнис. Актрисæйæп сæйраг-
дæр пе ’ттаг бакаст у. Дæхи цæттæ кæи, мæ чызг,
сценæмæ. Æнæфеигæпæ дып ма аирвæзæд пупæг
кнноныв, иунæг спектакль дæр.
Æмæ Лолæ рапдыдта тынг цæттæ кæпып, фæ-
лæ кипо æмæ театрмæ цæуынæп æхца хъуыдис.
Лолæйы та погæп бахъуыдис чингуытæм æрыздæ-
хып, æмæ ма, æппынфæстаг, йæ фыды чйнгуыты
библиотекæны баззадпс æрмæстдæр афтид тæрх-
джытæ.
Æмæ уæд пæ фыд тынг мæсд^хæ^дап^та:
— Æгъгъæд дын у! Ацу æмф бадупЬ
»
2,

— Сывæллон у! — йæ сæрыл рахæцыд нæ
мад. — йæ зопдахаст иæма ссæрибар фыдуаг-
дзииæдтæй.
Сывæллон æфсæрмы уагъд æркодта йæ
ахуырст цæстыхаутæ.
Уæддæр æй куыстмæ бацæуыны сæр бахъуы-
дис... Фæлæ сихорафон куыст йæ тæккæ цырыпыл
куы уыдис, уæд Иван Александры фырт Ножкии
æнæнхъæлæджы фембæлдис йæ чызгыл парфюме-
роп магазины витринæйы цур.
Æз ксмандировкæйы дæн, па! — йæ фыдæн
загъта Лолæ Ножкипа.
Лолæ цы заводы куыста, уым рабæрæг Лолæ
«командировкæйы» кæй ис былтæ ахурæны тых-
хæй ныр æпæхъæн дыууæ къуырийы.
Б|ахъуыдис та йæ ног сæудæджерадои куыст--
уат агурын. Бахъуыдис æй агурын иу æмæ дыууæ
хатты нæ...
— Диссаг у! — сдзырдта иу хатт «Красная-
Заря»-йы фабрикæпы кадрты хайады инспектор,
Лолæйы куыстадоп чипыг куы рафæлдæхта, уæд.—
О, уый дын диссаджы упиверсалон дæсны куы у!
Хилдасæп, хæрæндон, дзидзапы комбииат, элект-
рои лампæты завод, цæрмттæ аразæп фабрикæ,
къуымбилæлвисæн... Бахатыр кæп, фæлæ цал азы
цæуы дæ цардæмбалыл?
— Ууыл цæуы æстдæс азы, — загъта Иван
Александры фырт æмæ фæстæмæ фæлæууыдис, —*
Уый мæ цардæмбал нæу... Мæ чызг у...
Мæнæ Лолæнæн пе ’ттаг бакаст æрхаста фыц-
л цаг царды æнтыст.
18

Иван Александры фырт рог сулæфгæйæ нуа^
зæн систа чыпдзæхсæвы фынгыл:
— Æвзонджы æнæниздзинады тыххæй!
«Æнæниздзинад æнæмæнг хъæуы хъахъхъæ-
нын, — ахъуыды кодта ног мойджын. Райсом мæхи
ссæрибар кæндзынæн фабрикæйы мæ куыстæй».
Цалдæр бопы фæстæ Лолæйыл уыпджы фем-
бæлдис йе скъолайон хæлар Рудик Политаев.
■— Куыд у бинонты халагъуд?
— Куыд кадрты хицау, афтæ! — йæхи фен-
цъылдта Лолæ. — Мæ лæг æмæ ме ’фсины фæнды,
цæмæй æз кусон.
— Уыцы æвзæр нпцæйаг мещантæ! — йæхи фен-
цъылдта Рудик. — Уыдон дæр раст мæ ныййар-
джыты хуызæн сты, æрмæстдæр тъыссæитæ .кæм
кæиынц, уыцы чырыныл хъуыды кæнынц.
Æцæгдæр, Рудичы ныййарджытæ сæ чырыныл
хъуыды кодтой. Æмæ иу хатт Политаевы сыхæгтæ
федтой æпæрцæугæ диссаджы хабар. Сæ дуармæ
фæзынд кусджыты бригадæ. Уыдонæп сæ хæс æн-
цон сæххæстгæнæп нæ уыдис: стыр, раст тамако-
уæнгæнæи’киоскы йас ящик сæ бахæссын хъуыдис
фатермæ.
йæ сисыны куыстытæн къухдариуæг кодта уыцы
гигаптон сейф саразыигæнæг Ивап Алексапдыры
фырт Политаев. Уыцы сейф сæ хъуыдис, цæмæй дзьг
бафспапдтаиккой, сæ фæллойæ ма цы баззадис,
уыдон, цæмæй сæ бахъахъхъæдтаиккой «архиерег»
æмæ «кароль лнр»-æп, растдæр зæгъгæйæ та
сæ фырт Рудикæй.
Рудик бынтон сыгъдæг нæ уыдис. «Архиерейы»
19

IIом уый рапсга, фæса-
рæйнæгтæн хи аразгæ
зæды пыв аентысгæйæ
куы ауæй кодта, уæд.
Уыцы пыв нæ дæр базар-
гæнæджы хуыз^гч уыд,
пæ дæр ус-бирæгъы хуы-
зæн уыд.
Йæ фыд уыдта, Рудик
пывгæнæн ахуыргæпæн-
допы зæды иывгæ куыд
арæзга, уый. Р1æ цæсты-
ты раз, аргъуапы фæтк
цы продукцинæ хæлдта,
уыдон куы пæ уал фæ-
зындысты сæ хæдзары,
уæд сæ быиаты фæзын-
дысты магнитафон æмæ
чырынтæ пиджак. Уыцы
æрбахæссæггæгтæм Ру-
дичы фыд куыдфæпдыпы
пæстæй пæ акаст.
— Табу хуыцауæп, куыд зыны, афтæмæй Рудик
йæхи дарын хъом фæцис! — бадзырдта йе ’мкъан-
мæ. — Йæ иывтæ йын æлхæпыпц.
Рудик пæ дыккаг пом «кароль лир» пæ рай-
ста клубы хихъæппæрисон къордты хайад исыны
тыххæн. Рудик æлхæдта италиаг лиртæ (æхцатæ)
æмæ пыл ахæм ном дæр уымæн сбадтис. Цалыпмæ
йыл уыцы пом пæма сбадтнс, уæдмæ суинаг «ка-
20

роль» зæрднагæп ахуыр кодта цыбыр программæ-
мæ гæсгæ фæсарæйнаг æвзæгтæ.
Райдапæиæн уал ацы æвзæгты дæсны сарæзта
номхыгъд, арæхдæр цы дзырдтьтл æмбæлдис, уыдо-
лæи: «Цавæр валютæ дæм ис?», «Сигареттæ дæм
ис?», «Ма тæрс, уып милициопер иæу», «Фездæх
т алиуæрдæм», «Раздах мæм дæ чъылдым», «Дæ
валютæ æрывæр аснпы бын»...
Йæ пыйпарджытæ федтой, сæ фырт кæй сарæз-
тл уыцы цыбыр æмбарынгæпæп дзырдуат, уый æмæ
цин кодтоп уый йæхи хъæппæрисæп йæ культурон
æмвæзад кæп бæрзонддæр кæны, ууыл. Уыдтой йæ
æмæ йын æмбæрстой, пæ зопындзипæдтæ пайда кæн
хæссынц, уып. Рудик иттæг хорз дарæс рапдыдта
дарын. Йæ лыстæг уачънйыл æрцауыгъта транзис-
юр æмæ «культурон улæфтæн» æхца дæр нал
куырдта йæ ныййарджытæй. Уый пæ, фæлæ ма Ру-
дик иу изæр æрхаста цпгарæ. Уып фæстæ йæ фыд
;\ыууæ æхсæвы фæд-фæдыл тынг хуыфыдис, афтæ-
мæп-иу цармæ нымдзастис æмæ-пу хъуыды кодта:
«Куыд зыны, афтæмæй сывæллон йæ. къахыл тыпг
слæууыдис, хъуыддагыл хæст у, кæйдæртау æпæсæ-
рæн куы нæ у».
Фæлæ «сывæллоп» адзæгъæл. Æрцахстой йæ
дружипниктæ æмæ йын лекци бакастысты, «каро-
лæп» бирæ рæстæджы чи лфæцис, уымæн, хæрздæф
цпгар æмæ-иу зынаргъ дзаумæттæ кæмæ уыдис,
>ыдон разы-иу чи бабадтисл уымæн. йе ’фтиæгтæ,
Фæздæгау, айсæфтысты, шогæй та йæ гаччы абадтис
æмæ уæд Рудик йæ фыдæн æрымысыдис, цы арис-
21

трократон цигарæ йын радта, уый, æмæ дзы æр-
домдта, цæмæй йын æй бафида. Фыд не сразы.
— Уæдæ афтæ у! — загъта Рудик. — Уæдæ мæ
царды хуыздæр азтæ æнæ физонæг хæргæйæ арви-
тон?
Æмæ йæ фыды дзаумæттæй ну цннæйы фæдыл
хæссын райдыдта сæ хæдзарæй. Иу бон йæ фыды ба-
тинкæтæ куы ауæй кодта, уæд тыпг хорз басихор*
кодта. Дыккаг бон дæр та йæ фыды æнæсæрдыгоп
палтопæ фæуагъта æмæ та тынг хорз рæстæг ар-
выста.
— Адæпмаг истгсуыл куы фæцайдагъ уа, уæд
уый у йæ дыккаг иатурæ, — тызмæгæй бамбарын
кодта «король лир», йемæ разы чи нæ уыд, уы-
цы фыдæи. — Æз ахæм хъомылад пæ райстоп, цæ-
мæй бои изæрмæ ам хæдзары хъуына кæноп.
Фырт бæрæг фæтыхджыидæр нæ’фыдæп. Нал
æм хъуыста æмæ фыд йæ басæттынæн пнцы уал
фæрæзта. Æрмæст ма æлгъыста уыцы бои æмæ уы-
цы сахат, фыццаг хатт йæ былтæм куы схаста уыцы
æлгъыстаджы сигарæ, стæн уыцы стыр æфсæГшаг
чырын куы саразын кодта, уыцы бопы дæр. Уыцы
чырыны тыххæй радзырдта Рудик былысчъилтæй
Лолæ Ножкинайæи æмæ йæ зæрдиаг хæлар æфсьь
мæр Вовæ Беркутовæн.
Ноджы дæр бирæ цыдæртæ ис радзурæн уыцы
æртæ дзæгъæлдзуйы тыххæй. «Хæдзарон цæргæс»
Владимир Беркутовы тыххæй. Уымæн йе ’рхъуыды-
дзинады тыххæй йæ ныпйарджытæм афтæ кастис,
цыма сæ фырты сомбон уыдзæнис Едисоиы сомбоны
хуызæн. Бирæ радзурæн ис дзæгъæлы леккагæнæг
22

1;ардо Ножкинайы тыххæй. Уый æртæ рæдыды
арæзта иу дзырд «къуырисæры». Бирæ радзурæн
ис, паддзахы ном лæвæрд кæмæн не ’рцыд, уыцы
«каролы» тыххæй, кæцы базар кодта нæ пыпйар-
джыты дзаумæттæй. Гæпæи ис æмæ дзурæм уыдон
тыххæй, фæлæ раздæхæм хъомыладон методмæ
æмæ хуызтæм.
Беркутовы, Ножкинайы æмæ Полптаевы ный-
йарджытæ сæ сывæллæтты нæ фæцайдагъ кодтой
куыстыл. Бабаты æмæ Нанаты буц хъæбултæ стыр
уидыгæй сахуыр сты уды æхцопдзннæдтæ псын æмæ
хъуыды кодтой, ома афтæ хъуамæ уа пæ иард цæ-
рæпбонты.
Сьпзæллæттæ цæттæ æввопгхортæп пæ рапгуы-
рынц. Уыдои ахæм уавæрмæ æркæпы, цы уавæрты
фæхъомыл кæпынц, уый, сæ нынйарджыты куырм
уарзопдзппад. Æрæджнау ма сæм бахъары уыцы
стыр судзгæ маст! Арæх фæфæсмон кæнынц, разда-
хæп кæмæп пал вæйпы, уыцы мнтыл. Кæй зæгъып
æй хъæуы, Ножкии куыд бакодта, афтæ гæпæн ис.
Уый йæхи бæрзæпæ раппæрста йе ’ввопгхор чызджы
æмæ пæ чызгæп пæхи лæджы бæрзæныл сæвæрдта.
кæнæ Полптаев куыд бакодта, афтæ. Уый не ’ввонг-
хор фыртæп йæ хæдзары дзаумæттæ æмбæхсын рай-
дыдта стыр æфсæйиаг чырыны. Фæлæ хъол!ылгонд
æввонгхоры куыд раппæрстæуыдзæнис æхсæпадон
бæрзæнæ? Кæпæ цавæр æфсæйнаг чырыны бам-
бæхсдзынæ йе ’ввоигхор ахастытæ ахæм хъомыл-
гонд хъæдысыстæн?
23

ÆНÆЦÆСГОМ ÆМБÆРЗÆНÆЙ
, Уæззау бынтæ
Сывæллæттæм иу миниуæг ахæм ис, æмæсæхи-
цæй стыр адæймæгтæ ацаразынц, фæлæ сыл рихи-
тæ æмæ боцъотæ куы разайы, уæд сæм сæ фыдæл-
тæй ахæм миниуджытæ вæййы, сæ ныпйарджытæ
сын цахæм миниуджытæ радтынц.
Сæ ныйпарджытæй цы нæ райсыпц сывæллæт- *
тæ! Иуæй-иутæ æнæрынцой зæрдæйы уаг, ипнæтæ
,сæ професси, анпæтæ та — сæ хуыз, се ’нгæс.
Тимафен Тимафены фырт Федотов пæ пыййар-'
24

джыты хуызæн рацыдис æрмæстдæр фындз æмæ
хъустæй. Уыдопæп йып баззад иуæпдæс уатæй
конд стыр хæдзар... Хъæбæры нысан. Уымæй
уæлдап парахат цард.
Рапсомы фараст сахатæп изæры фондз сахат-
мæ, улæфты бонтæй фæстæмæ, Тимаф?п Тимафе-
'Ны фырт йæхи æвдыста «куыд раззагон кусæг, аф-
тæ. Йæ хистæрты пыхмæ ’никуы -сдзырдта- Йæ
хæслæвшрдтæ æххæст гсодта (стыр хъæппæрисæй.
Профцæдиеон финдтонтæ алы х>атт дæр фыста ’мæй
рÆЗдæр. Тимафеи Тимафейы фырт æрвыл бон дæр
пæ куыст æххæст кодта, Уый уыдис хæдæфсæрм
æмæ сабыр. Алы хатт дæр, куыд загътам, афтæ
райсо/мы фараст сахатæ.й изæры фондз сахатмæ.
Æртындæс сахатыл, йæ ’куыст еыххæсткæнгæ-
пæ, уæлдæр нывкæныиадон-сæудæджерадон ахуыр-
тæнæндонæй араст ис раззатоп куоæг Тимафеп
Тимафейы фырт Федотов. Æмæ æрдæг сахаты
фæстæ Марьинæйы къохмæ æрцыдпс Г. Т. Федо-
тов... Федотов йæ мыггаджы фæстæ къææбр пы-
<сапимæ. ■
Тимафой Тимафепы фырт-иу еæ хæдзары къæ-
’сæрæп нæма бахызт, афтæ-иу уый иал уыдис оа-
быр куоæг, фæлæ-иу ссис йе ’фтиатджып хæдзары
хицау æмæ-иу мæетытæ кодта, фятары йæм чи цар-
дис, уыдонæн.
Фатеры цæрджытæ пын йæ хæдзярæй ахастой
аст уаты. Уыдонæй алч;и дæр хæеджын уыдие, цæ-
мæй йæхи æвдыстаид хорз, æмæ йæ карз фысы-
мæц нæ сæрæй куывтаид суанг йа* ронбасты онг,
æпæафтæ гæигæ дзы иæ уыдис, уып сæ фысым у.
25

Уымæн пæ боп у, кæй пæм цæрынц, уый тыххæй
сæ’иса фатеры мызд, изæр сæ фараст сахатæй
фæстæмæ ссыбыртт кæпын дæр ма бауадза, бар
ын ис æмæ -сыи равдиса йæ характер.
Фараст сахатæп фопдз сахатмæ Тимафеп Ти-
мафейы фырт куыста æхсæнадæп. Уыцы рæстæ-
джы йын, фатеры йæм чи цардис, уыдоп «сахуыр-
кæнынæн» иæ уыд рæстæг. Уыцы вазыгджып
хъуыддаг ып пæ куысты рæстæджы æххæст кодта
Бропнслава Матвейы чызг. Бропислава Матвейы
чызг æхсæпадон рапдиантыл канд хæдзары хицау
пæ уыдис, фæлæ ма уыднс æппæт сапкциты æх-
хæстгæнæг дæр. Алы хатт дæр-иу пæ куыстæп
куы æрыздæхтис хæдзары хицау, уæд-пу ыи ра-
порт радта пæ рæстæгмæ бæрнджыи ус, цæрджы-
тæ сæхи куыд дардтой, уып тыххæй.
*—Уæдæ афтæ, Барисова куры, цæмæп йьщ чы-
сыл рæстæгмæ фæгæдзæ кæнæм фатеры мызд ба-
фидыны хъуыддаг?
■—О, афтæ зæгъы, цалцæгкæпыпы рæстæджы,
дам, бахардз сты ме ’хцатæ, — доклад ын кодта
йæ ус.
— Æ, æ, уæдæ пæм рапсом пæ куыстмæ цæугæ
кæн. Хъæр ыл кæн дæ тых, дæ бонæй. Уый æф-
сæрмдзæстыг сылгоймаг у æмæ исты сфæрæз кæн-
дзæни.
Æмæ райсомæй Еронислава Матвейы чызг
йæ фыд-зæрдæ хæсджынмæ бабырста куыстуат-
мæ. Æрымбырд кодта бирæ æвдисæптæ æмæ^са-
рæзта æртæ архайдон быцæу. Фыццаг архайды
йæ хæсджын куы сырх кодта, куы фæлурс, дыккаг
26

архайды йæ армы тъæпæптæй йæ цæсгом бамбæрз-
та æмæ уæладзгуыты ратæх-батæх кодта æхца
агур, æртыккаг архапды сæ бафыста. Æпæфсис
базар кодта гуымир æгъдауæй, адæмæн рæстæгмæ
хæдзæрттæ кæй иæ уыдис, уыцы тыхстдзипадæп
пайдакæнгæнæ. Базар кодта æдзæсгом æгъдауæй
комкоммæ, пе ’мбæхста йе ’ввоигхордзпиад. Ран-
фопы зонæнтæм гæсгæ æртæ азы мидæг хæдзары
хицау фатеры цæрджытæп сцъуп кодта цыппар
мин сомы. Фæлæ мæпæ фæзыпднс пог закъоп.
Уыцы закъонмæ гæсгæ хи сæрмагопд хæдзæрттæ
фатеры кæй дæдтыпц æмæ уып тыххæй кæй исыиц.
уыцы æхца нымад пæ цæуы фысымы куыстадон
æфтиагыл. Федотовæн йæ фыдæлтæп цы хæдзар
баззад, ууыл æмæ, ма æндæр æввопгхорты хæ-
дзæрттæ æмæ улæфæндæттыл фæзындис ахæм
фыстытæ: «Сывæллæтты цæхæрадон», «Сывæллæт-
ты кæвдæс». Фæлæ ахæм фыстытæ сс ’ппæтыл пæ
фæзыпдис. Æвзонгхортæ фердæхтджын сты. Æв-
воыгхор цадæггай базоыгæ ис ног закъопимæ æмæ
бамбæрста кæй ма пып ис иу фæрæз, уыцы фæрæз
ын уавæр аразы йæ хæстæджыты хардзæй цæ-
рынæи.
Одессæпы горæты цæрæг Е. Марковичæи пæ
фыдæлтæй баззад стыр хæдзар. Уып пæ уæттæ
æххуырсты радтыны фæлтау йæ хæдзарæй сарæз-
та, æмкъайады тыххæй-иу сæ къухтæ кæм æрфыс-
той, ахæм бынат. Æрвыл боп дæр пæ фондз сæдæ
метрон хæдзарæй хъуыстис агуывзæты зæллапг
æмæ хъæртæ: «Цары фиу, уæ амонд иу!» Уыцы
сæрмагонд хæдзары ныззакъазгæнæн уыдис сæдæ
2?

адæймаджы фаг фыпг. Æмæ канд уый иæ, фæ-
лæ ма фидауыны къухдарæп, дндинджыты губак-
тæ, æмдзæвгæтæй арфæтæ æмæ ма оркестр дæр.
Кæп зæгъын æп хъæуы, уыдæтты тыххæй се ’ппæ-
тæп дæр хъуыдис æхца фидып æд проценттæ.
Æмбæстаг Маркович фатеры цæрджытæ пæ
дары? Нæ дары. Æмæ чындзæхсæвтæ аразын та
закъон нæ хъыгдары. Налог ыл сæвæрдзысты æмæ
хъуыддаг ууыл фæуыдзæиис. Æппæт дæр у ны-
выл. Æппæт дæр у æгъдауыл. Стыр у ,ныры ка-
зиопщипæ æмæ формализмы тых. О, закъоны нæ
дзырдæуы комкоммæ æмæ бындуронæп: ома чын-
дзæхсæвы банкеттæ аразыныл цы хæрдзтæ цæуы,
уыдои нымад не сты хи куыстæй æрбайсгæ æф-
тиæгтыл. Æмæ хамалджын Маркович æнæ кусгæ-
пæ каид хæргæ æмæ пуазгæ нæ кодта «закъопон»
æгъдауæн, фæлæ ма, «цары фиу, уæ амонд иу»
хъæргæнгæйæ ссывта бирæ æхца.
Фондз азы дæргъы æввопгхор пайда кодта
ахæм æдзæсгом митæй. Уыцы бартæ йын лæвæрд
цыдысты одсссæпаг закъæттæ хъахъхъæнджытæй.
Æрмæст районмæ ног прокурор куы æрбацыд, уæд
счыидæуыд кæроп уыцы æмкъайдзинады хæдза-
рæн. Уæвгæ та уый уыдис æнæ куыст, æнæ фыдæ-
боп стыр пайдайы суадон.
Æнæзонд формализм — уый у æрмæстдæр ацы
хисæрмагонд хæдзарæн йæ иу хай. Ис ма дзы æн-
дæр, къаддæр чи нæ у, ахæм. Райопы цæрджытæ
уыцы зæрдиагæй цæмæ æмбырд кодтой Маркови-
чы пайдахæссæг хæдзармæ æмæ уым цæмæн код-
28

той ахæм хъуыддæгта*? Районы ЗАКС-мæ-ну æр-
мæстдæр бауадысты чысыл рæстæгмæ се ’мбæлт-
тæ æмæ сæ хæстæджытимæ. Уымæн æмæ сæм
ЗАКС-ы канцелярон стъол, рыгæндзаг фикус æмæ
сæм радгæсы хъæлæс кастис патефоны хъæлæсы
хуызæн æмæ сын уый дзуапп нæ лæвæрдта сæ
цытджын хъуыддагæн. Къухдарæнтæ, дидинджы-
ты буксттæ æмæ сын оркестр нæ уыд уым.
Æххæсткомы. бæрнон кусджытæ рæстæгыл куы
ахъуыды кодтаиккой æцæг æмкъайдзипады хæ-
дзар саразыныл, уæд æввоигхор Маркопнчы хæ-
дзарæп ничи пайда кодтаид æппындæр.
Æввонгхортæ æрхъуыдыгæнæг цæстфæлдах-
джытæ сты. Уыдон уайтагъддæр спайда кæныиц
нæ куысты цухдзинæдтæп.
Цалцæггæиæг афоныл не сцалцæг кодта бæлц-
цæттæ ласæн автобус, рæстæгыл пæ фæзыпдис-
бæлццæттæ ласынмæ, уымæй æввонгхор спапда
кодта æмæ рацыд стыр фæидагмæ.
— Сбад мæ «Москвичы». Иу сомыл дæ алас-
дзынæп...
Иу чысыл куы фæфæстиат кæны нæ базарадон
кусæг хъæуæг товар фæсвæд рæттæм аласыныл,
уæд уымæй уайтагъд спайда кæпы арæхстджын
базарГæнæг æмæ уыцы быпæттæм йе ’ккой фæцæй-
хæссы кофтæтæ, къухкæлмæрзæнтæ æмæ æндæр
цыдæртæ æмæ сæ пæхи пайдайæн æрбауæй кæны.
Ахæм факттæ цъус нæй миййаг.
29

«Сау халæттыл» цуан кæнын
Алы хатт æввонгхормæ уыцы миниуджытæ йæ
сабийы бонты нæ фæзынынц. Алкæмæн нæ баззайы
йæ фыдæй дыууæ уæладзыг дурæй конд хæдзар.
Вæййы афтæ дæр, æмæ æввоигхор æпцбпæй иу сом
куы самал кæны, уæд æм уый сæвзæрын кæны æн-
цон цард кæныны адæнкъарыпдзинад, сæвзæрын
æм кæны æнцон куыстмыздмæ тырнындзинад.
Степан Загаруй-
койæп дурæй арæзт
лалæтæтæ йæ пый-
йарджытæй нæ баз-
задис. Уыдон уый
йæхæдæг сарæзта.
Аразгæ та сæ уы-
мæн скодта, æмæ иу
хатт Северогорск-
Отрадиопы автобус
рæстæгыл пæ ра-
цыд. Уыцы’ хабар
уыд иу зымæгон
хъызт изæры. Ахæм
рæстæджы та алы
адæймаджы за^рдæ
дæр фæтырны йæ би-
понтæм æмæ йæ хæ
стæджытæм, йæ бу-
ар та арты хъарммæ
фæтырпы. Митджып
фæидагыл таблицæ-
«Северогорск» кæм конд уыд, уым адæм æнæхъæн
сахат лæууыдысты æмæ æнхъæлмæ кастысты ав-
30

юбусмæ. Дымгæ, патефоны судзинау. сæ уадулты
ныхстис, мит сæ къæхты бын хъыс-хъыс кодта, уис-
тау.
Загоруйко машинæйы цыд афтидæй æмæ авто-
бусы æрлæууæны фæурæдта, цæмæй сæ искæмæй
спичкæ ракуырдтаид.
— Гæпæн ис æмæ нæ Отрадномæ аласай? —
бафарста йæ иу тыппыр лæг. Уыдис ыл хъуын-
джып цармæй конд цыбыр палто. Иæ уадултæ
фыр уазалæй алюмингъуыз сфæлдæхтой æмæ сæ
æууæрста.
—Цæуылнæ, — йæ циндзиыад иæ равдисгæйæ.
еразы ис Степап.
Машипæпы гом гуыффæмæ æвиппапды сгæппы-
тæ кодтой иу дæс адæпмаджы. Отрадномæ куы
фæцæйхæццæ кодтоп, уæд, хъуыиджыи палто кæ-
уыл уыд, уыцы тыппыр лæг йе ’мбæлццæттимæ цы-
дæртæ асусу-бусу кодт^а, стæй Степапмæ фоидз
сомы бадардта лыстæг æхцатимæ. Степан фæ-
еырхи (æрмæст уазалæп пæ), схуыфыди, цыма
сигаретмæ пæ судзгæ кæронырдыгæй февпæлдта,
уыйау, фæлæ æхцаты райста. Гъе, афтæ æрывæрд-
та Загарупко пæ сомбоны палаткæты фыццаг дур.
Степаи дыккаг бон ласта, бынатмæ тагъд фæ-
хæццæ кæпып кæй хъуыд, ахæм ласипæгтæ. Фæлæ
та уым автобус æрлæууæны фæурæдта йæ машинæ.
Цалыпмæ йæм æхсæз бæлццоны фæзыпдис, уæд-
мæ банхъæлмæ кастис. Бакуыста та æртæ сомы
æмæ сфæлхатт кодта йæ коммерциоп рейс.
Фæстагмæ фылдæр Загарунко ласта «сау ха-
«^æтты» (афтæ хонынц тонагæнджытæ, цы бæлц*
31

цæттæ сыл фембæлы, уыдон), ласта сæ паддзаха-
ды машниæйы, хардз кодта паддзахады бензии
æмæ пæ дзыппытæм æхца ссывга. Уып фæстæ бал-
хæдта сæрмагонд «Москвич», пыууагъта йæ куысг
æмæ райдыдта «сæрибарæп цуап кæнын».
Уып хъахъхъæдта «сау халæтты» вокзалы раз.
ахста сæ колхозоп базары, тымбыл сæ кодта фæн-
дагыл. Степап бæлццæттæп пста, цы æмбæлдис,
уымæп бирæ фылдæр æхца. Базармæ æ*рыскъæф
ласæггаг иста иу аргъ, дæ усы сывæллæттæ гуы-
рæп хæдзармæ ласыс, уый тыххæп иста æпдæр
лргь.
Фæстагмæ Стспан сатказ кодта æрыскьæфтæ
ласыиыл. Бынаты сæ йæхæдæг а\лхæдта аслам ар-
гъыл æмæ-иу сæ Северогорскы базары балæууып
кодта. .
Гъе, уæд æрцарæзта пæхицæп дыууæ æттæгуæ-
лæ хæдзар. Йæхæдæг хæдзарæн ахста æрмæстдæр
пæ фæпдзæм хай, пппæ хапæ скодта студсптты
æмдзæрæпдои Степан Загарупкопы номыл. Æм-
дзæрæпдопы алы студенты сынтæджы аргъ уыдис
иу тумап. Уый дыууæ хатты фылдæр уыдпс, Сле-
пан фыццаг хатт бæлццæттæ куы аласта, уæд цас
æхца райста, уымæп. Уыцы хабар æй æркодта
æпæфспс æввопгхормæ. Уый ма æрмæстдæр хъуы-
ды кодта, кæцæй ма цы ратоиа кæпа, ууыл.
Товархортæ
Хаттæн-хатт нæ чъиухид калгæпæ цы иугап
сомтæ рапсæм, уыдон æппарагау куы адæдтæм,
32

уæд мах ууыл никуы ахъыды кæнæм, æмæ уыцы
иугай сомтæ кæй бахауынц арæхстджын æввонг-
хорты къухтæм. Фылдæр хатт мах нæхи къухæн
хæрып кæнæм уыцы æввонгхортæн, æмæ ма сын
бузныг дæр фæзæгъæм, хорз аппетит сæм кæй ис,
уый тыххæй.
Цæмæндæр Мæскуыйы метройы «Филезскы
парчы» станцæйы æрцыд ахæм цау: Жмеринкийы
горæттаг дыууæ сылгоймагæн сæ бон адæмы æх-»
сæнты ахизыи нæ уыдис. Цæмæй сын баххуыс код-
таид, уын тыххæй сæм цы милиционер фæзындис,
уый бафиппайдта уыдон хуымæтæджы тыппыр
кæй иæ уыдысты. Æмæ раст уыдис. Уыдонæй ал-
1иг дæр йæяиуыл стыхта цалдæргай кæлмæрзæнтæ.
Æдылыдзинад уыдаид афтæ ахъуыды кæнын,
ома Жм^ринкийы горæты модæ у кæлмæрз’æптæ
астæуыл тыхтæп хæссын, уымæп дæр æртиссæдз
кæлмæрзæны иумæ. Жмеринкийы горæты ахæм
кæлмæрзæнтæй алкæйы дæр уæй кодтон фондз
æмæ ссæдз сомыл сусæгæй.- Магазины та ахæм
кæлмæрзæны аргъ уыдис фондз сомы æмæ дыу-
уып капеччы. Раст зæгъгæйæ, ахæм кæлмæрзæнтæ
магазины зын ссарæн уыдысты, уымæн æмæ мо-
дæйы кæй уыдысты, уып тыххæп сæ тыиг æлхæд-
той. Базары æлхæнгæйæ ахæм хъулон кæл,мæр-
зæц уыдис фондз хатты зынаргъдæр. Алы мо-
лæ уарзаг дæр ыл сæрибарæй лæвæрдта уыйбæрц
æхца тугцъирæн. Уыцы тугцъиртæ та уæй кодтой,
модæйы-ну чи фæзындис, ахæм товартæ æмæ
аргъæй уæлдай алы кæлмæрзæныл дæр лæвæрд-
той æнудæс сомы æмæ стай капеччы. Уыцы æхца-
3*
33

тæ товархортæ истой хæрз дзæгъæлы, иу уæлдай
змæлд нæ фæкæнгæйæ, иу æндахы хал æнæба-
хардз кæнгæйæ уыцы кæлмæрзæнтыл. Уыцы æхца^
тæ уыдон истой жмеринкиаг колхозонты уæзæг
сæвæрæг къухты куыстæй æмæ сæ сæхицæн æл-
хæдтой машинæтæ, арæзтон сæ хæдзæрттæ æмæ,
улæфæндæттæ.
Уыцы тугцъирты ахæм хин митæ иуæй-иу хатт
цæсгомджын адæмтæм сæвзæрын кæнынц æнæра-
зыдзинад, иуæй-иу хатт та — фыдæхдзинад. Фæ-
лæ алы хатт мах ахсæм спекулянтты сæ къухтæй?
Нæ зæрдыл ма лæууы, иу хатт нæ зонгæ газе-
ты куы кастис ахæм хабар, ома базаргæпæг кæй-
дæрты хидвæллойæ йæхицæн сарæзта æртæуæлэ-
дзыг улæфæндон, уæд уый тыхстæй райдыдта хъæ^
рæй дзурын:.
—Кæдæм кæсы æхсæнад! — хъæр кодта уый, йæ
къухтæ афтæ тынг тылдта æмæ йæ ног æлхæд им-
портон плащ афтæ тынг сæр-сæр кодта, раст цыма
бæласы сыфтæртæ згъæлдысты.
Ахæм плащтæ хæрз æрæджы фæзындысты уæй-
гæнæидæтты æмæ уыдонæн къухты бафтып ССР
Цæдис æмæ Италийы футболæй хазтмæ билет рай^
сыпæй æпцоидæр нæ уыдис.
— Фæуадз уал æхсæнады кой, — не стилягæ хæ-
ларæн йæ ныхас фескъуыдта чидæр. — Иырма уал
нын зæгъ. дæ хорзæхæй, кæм балхæдтай ахæм
плащ?
— Ам плащы кой цæмæн хъæуы? — нæхи фæ-
пыхс кодта уый. —Иу лæг мын æй зонгæйы фæдыл
самал кодта.
34

— ’Æмæ йыл цас бафыстай?
— Мæнæ, æвдай сомы. Æмæ цы?
— Цы куы зæгъай, уæд уымæн йе ’цæг аргъ у
’фæндзай сомы...
— Æмæ цы? — пе ’рфгуытæ хæрдмæ сисгæйæ
загъта, æхсæнадæй разы чи нæ уыдис, уый. — Мæ-
’хæдæг куы нæ ратæх-батæх кæндзынæн магазинты!
Гъе афтæ, уый нæ бамбæрста уый йæхæдæг йæ
1\твæллойæ ссаргæ дыууын сомы кæй бахардз код-
та кæйдæр æртæуæладзыг улæфæндон аразынæн.
Уыцы улæфæндон æй иттæг тынг тыхсын кæндзæ-
нис уый фæстæ.
Адджын полынь (кæрдæг)
Раст нæ уаид афтæ хъуыды кæнын, ома æв-
вонгхор æдылы у, ома йын йæ сæр у æрмæстдæр
йæ фæлтæрд æфсæртæ фидаргæнæп стæгдар. Нæ,
хъуыддаг бынтон æндæргъуызон у. Æввонгхор
хъуыды кæнынмæ рæвдз у.
Гатчинæйы цæрæг Дарья Ефипаны чызг Тикви-
’намæ ахæм хъуыды никуы фæзындис, цæмæй куыс-
ты равдиса исты сгуыхтдзинад. Уый хыгъд æй йæ-
химæ та тынгдæр æлвæста уæздан хæринаг æмæ
хойрагæй арæзт нозт. Фæзындис конфликт йæ до-
мæнтæ æмæ йæ уавæрты ’хсæн. Уæд Дарья Ефипаны
чызг йæхи рахуыдта диссаджы хосгæнæг. Уый цæт-
тæ уыдис хъæдгом сдзæбæх кæнынмæ, сæрниз феса-
фынмæ, уыдырны, æхснырсæг, грипп æмæ, æгæр-
ыстæмæй, сæры хъуынтæ куы згъæлдаиккой, уæд
цæттæ уыдис, уыдонæн схос кæныимæ дæр.
Фæлæ йын уым фæзынд цыдæр иыхдуртæ. Тик-
35

винайæн медицинæимæ цьг иудзинад уыди, уый уыд
æрмæстдæр зæронд лæг Архипимæ сусæгæй кæй
бадзырдта, уыцы хъуыддаг. Дарья Ефипаны чызг
анатоми зыдта æрмæстдæр уыйбæрц, цæмæй адæй-
маджы уæхск ма фæхæццæ кодтаид адæймаджы
зæвæтимæ. Рецептæ рафыссын та уый куыст нæ
уыд. Уыдон фысгæйæ, чи зоны, рæдыд нæ сарæз-
таид æвастхъæрты æмæ раздзырдты.
Æмæ Дарья .æрхъуыды кодта диссаджы нуазы-
ны хос «витамин». Уыцы хосæй уый дзæбæх кæны,
зæххыл цыдæриддæр рыстытæ æмæнизтæ ис,уыдон.
Адæм, раст зæгъгæйæ, алыгъуызон вæййынц.
Се ’ппæт сыгъзæрин майданимæ каст нæ фæвæй-
йынц скъола, се ’ппæт нæ фæфыссынц журнал
«Æнæниздзинад». Æмæ йæм рынчынтæ ныггуылф
кодтой хос кæнынмæ. Рынчытæ йæм ист цыдыстьг
фидар фæткмæ гæсгæ.
— Цы дæ риссы?
— Мæ гуыбын.
— Ацы хос баназ æмæ дæ низ фесæфдзæнис.
Кæй рад у, уый рацæуæд.
Иннæ æрбацæуæгæн та «цъæлтæ кодта йæ риу»
æмæ «хуынчъытæ кодтой йе уонтæ».
— Ацы хос баназ. Æри æхца. Æмæ~ сæрдмæ
сынæниз уыдзынæ!
Дарья Ефипаны чызджы ныхæстæм гæсгæ, уы-
мæн йæ диссаджы хос арæзт уыд дыууын алгъуьт-
зон кæрдæджы мыггагæй. Уыцы кæрдæджытæ за-
’дысты, кæмдæр, тынг дард ран.
Æцæгæй та уыцы «витамин» уыдис хъанлайæ-
æнцондæр аразæп. Дарья Ефипаны чызг йæ хæ-
36

дзары зылдтытæ гæнæг Глашæмæ лæвæрдта голлаг
æмæ йæ нæ дæр тар хъæдмæ æрвыста, нæ дæр бæр-
зонд хæхтæм, фæлæ йæ æрвыста горæты аптекæмæ.
Уым-иу балхæдта пут æмæ æрдæджы бæрц алы<
гъуызон кæрдæджытæ: чередæ, рамашкæ, шалфея,
липæйы дидинæг æмæ уæлдай фылдæр та — по-
лынь. Хæдзары зылдтытæ гæнæг-иу уыцы «хомы-
сæй» байдзаг кодта макаронтæ æвæрæн ящик.
Дарья Ефипаны чызг-иу халамæрзæнæй схæццæ
кодта уый æппæт кæрдæджыты æмæ-иу сæ пакет-
ган æрывæрдта.
«Витамины» иу пакет-иу хосгæнæгæн слæууыдис
дыууæ суарийы, æмæ уыцы пакеты рынчынæн та
лæвæрдта фæндзай капеккыл. Цæмæй рынчыны
едзæбæх кодтаид, уый тыххæй та иста æхсай сомы.
Уый фæстæ ма афтæ зæгъæн ис, æмæ Дарья Ефи-
паны чызгæн æдасæй дæрæи ис, зæгъгæ?
Æмæ тынг хбрз ацыдаиккой йæ хъуыддæгтæ,
горæты аптекæйы лæмæгъдзинад ыл куы нæ фæ-
зындаид, уæд. Иу æнамонд бон йæ хæдзары зылд-
тытæ гæнæг Глашæ горæты аптекæйæ æрбаздæхтис
афтид голладжимæ. Уыцы рæстæджы рыпчынтæ та
дуар хостой, домдтой хостæ. Дарья Ефипаны чызг
ма цы акодтаид, уымæн нйцыуал зыдта. Глашæйы
хъæмпæп конд гобан райхæлдта æмæ дзы æвиппай-*
лы ацæттæ кодта «витамин».
Глашæ æхсæв нæ бафынæй ис. Æнæгобан сын-
тæджы хыз йæ фæрсты ныхсти. Бынæй йыл уæрмæй
дымæгау кодта! Æхсæвы .æртæ сахатыл хæдзары
^пцау æмæ хæдзары зылдтытæгæнæджы æхсæн ра-
уаднс кустадон быцæу. Фæуæлахиз Глашæ. Барт-
37.

хъирæн æм кодта, ома дыл областон совпрофмæ
бахъаст кæндзынæн. Афтæ тынг æй стæрсын кодта
<емæ сæ сынтæджытæ баивтой.
Хосгæнæг йæ иу фарсæй иннæ фарсмæ рафт-
бафт кодта, æхсæв бонмæ уыцы æнæгобан, афтид
хызджын сынтæджы æмæ архайдта йæхи схъарм
кæныныл.
Сæумæрайсом хæдзары хицау æмæ хæдзарьг
зылдтытæгæнæг уыдысты стыр масты мидæг. Сæ
дыууæ дæр, тæфсæгæй рынчынау, пиллон артьг
сыгъдысты. Афтæ тынг хуыфыдысты, цыма барæй
афтæ кодтой сæ масты ныхас фескъуыныны тых-
хæй. Дыууæ боны уыдон хуыссыдысты фæрсылæй
æмæ æнæуыноны цæстæй кастысты .«витамины» хо-
сы пакеттæм. Æппынфæстаг Глашæ йæхи нал бау-
рæдта æмæ фæдзырдта «æнæаргъæвгæ æххуысмæ».
«Тагъд æххуьгсы» каретæ æвæстиатæй аласта æнæ-
змæлгæ Дарья-хосгæнæг -æмæ йе ’ххуысгæнæджы
горæты рынчындонмæ.
Ацы хабар æнæхъæн Гатчинæйы айхъуыстис-
Хос кæмæн кодта, уыдон се ’ппæтдæр иыггуылф
кодтой хосгæнæджы хæдзар^Гæ.. Уыдоп кодтой æв-
зæр ныхæстæ. Æгæрыстæмæй, дзырдтой æнæхъæп
хъуыдыуæттæ дæр. Афтæмæй Дарья Ефипаны
^ызг иу бон фесæфта, хос кæмæн кодта, æппæт уы-
цы адæмы æмæ искæйы хардзæй хæрыны уавæр.
Дзæнгæрæджы хъæрмæ т
Æввонгхортæ тынг аргъ кæнынц адæйма-
джы лæмæгъдзинадæн. Уыцы лæмæгъдзинæдтæ
сын дæдтынц искæйы фынгæй адджып къæбæр рай-
38

<'ыны бар. Уыдон уæлдай тынгдæр уарзынц, хуыцау
æмæ æппæт кæй уырны, уыцы адæмы. Æввонгхор
Розæ Русняковайы хуыцау тынг нæ уырныдта, фæ-
лæ уæддæр аргъуанмæ стыр зæрдиагæй цыдис.
Уым-иу ныккæнды йæ хъус тынг дардта, уæларвон
тыхтыл тынг чи æууæндыдис, уыдонмæ. Æмæ цас
æрбацæуæг тынгдæр куывта, цас ставддæр цырагъ
æвæрдта зæдты нывты бьтн, уыйбæрц æм уарзон-
дæр цæстæй кастис Розæ Григоры чызг. Уый зыдта:
æппæт кæй уырны, ахæм адæймаг кæй сразы уы-
дзæнис алцы радтыныл дæр. Хæдзарон æфсин Еле-
нæ Семены чызджы тынг бауарзта цырддзаст Рус-
ьякова. Еленæ афтæ хъæрæй куывта хуыцауы ца-
гъар Гавриилы тыххæй æмæ хуыцау æцæгæй куы
уыдаид, уæд нæ зæрдиаг куывдмæ дурау уырдыгмæ
æрхаудаид.
Æмæ милицæйы кусæг «хуыцауы цагъар Гаври-
ил» та сынтæджы хуыссыди йæ иу фарсыл, хосты
’бирæ чысыл æвгты ’хсæн.
Фæсахсæвæрты Руснякова йæхимæ фæдзырдта
«хуыцауы цагъары» усмæ.
— Тæрсгæ ма кæн, æз уый номæй æмæ уый ба-
хæсмæ гæсгæ дæн.
— Хайады хистæрæп пæхи бахæсмæ гæсгæ?
— Дæхиуыл дзуæрттæ бафтау, хæтæнхуаг! —
фæхъæр ыл кодта Руснякова. — Æз æппæт хъизæ-
маерттæ уыпæг. Æмæ мæнмæ æппæтæй хуыздæр
;*ьшд, æз Чырыстийы æрвыст дæн... Дæ лæджы дып
Уа\парвон тыхтæ домынц. Уый у йæ фæстаг æмæ кæ-
РоГшаг цард. Кæдæм æй домынц, уый бæрæг нæу:
Дзæпæтмæ, æвн зындонмæ.
39

Усæй ракуырдта судзин, арадав-бадав æй кодта
иу къухæй иннæмæ æмæ йæ фæстæмæ радта йæ хи-
цаумæ. Æвиппайды судзин йе ’взист хуыз аивта
æмæ райста сырхгъуыз, цыма йæ зындоны арты
сзынг кодтой, уыйау.
— Уæдæ афтæ у... Мæ зæрдиаджы мын зындон-
мæ! — ныхъхъарæг кодта Еленæ Семены чызг. —
Дæ хорзæхæй баххуыс мын кæн. Æппæт дæр дын
ратдзынæн...
Цахæмфæнды хуыцауыл æууæндæг дæр ахæм
рæстæджы нæ ныхъхъарæг кодтаид æмæ алцы рад-
тыныл не сразы уыдаид, фæлæ æркастаид «Хæдза^
рон фокусты æмбырдгондмæ». Уым тынг дзæбæх
фыст у судзин кæй фæсырх уыдзæнис æнæ Чырыс-
тийы фæндонæй дæр. Æрмæст дæ къухы. куы уа,
исты æрхуыйы лыггаг, уæд. Æмæ уæларвон тыхтыл
чи æууæнды, уый та хъизæмар кæны. Тынгдæр та
йæхицæн базиан кæпы материалон æгъдауæй. "
Руснякова тынг спайда кодта ацы динуырнæджы
лæмæгъдзинадæп. Уый бамбæрста, ома ацы сылгой-
магæн бастигъæн ис æнæдзæнгæрæджы хъæрæй
æмæ æнæ будсудзæны фæздæгæй. Руснякова йæхи
афтæ скодта, цьша уый йæхæдæг æнæхъæн аргъуан
у æмæ хæдзæрттæм цæуы йæхи къахæй. Иу хатт
уый араст Ростокинскы цæрмттæаразæн фабрикæ-
йы кусæг Мария Кузнецовайы хæдзармæ æмæ йын
фехъусын кодта:
— Дæ фыртмæ дын сидынц уæларвон зæдтæ
Чырысти-ирвæзынгæнæгмæ. Мæ бон у æмæ дын ра-
курон Чырыстийæ, цæмæй пын йæ цард адарддæр
40

кæна, æгæрыстæмæй дзы мæ бон у ракурон урс би-
лет дæр, фæлæ уый тыххæй бафидын хъæуы...
,Мария Семены чызг æнæзоигæ нæ уыдис хуы-
цау бирæ кæй исы. Æнæ иу сом ратгæйæ дын дæ ны-
хыл дзуар дæр нæ бафтаудзысты’ æмæ~ам та цард
•адарддæр кæныны æмгъуыд дæдтынц! Раст зæгъгæ-
йæ та цард адарддæр кæныны тыххæй хуыцау æр«
домдта æгъатыр бирæ: авд сæдæ сомы æхцайæ, цар-
емæй конд кæрц, габардин палто, цалдæр хъуымз-
пы лыггаджы æмæ ма афтæ бирæ лыстæг цыдæртæ.
Алы æнæхуыцауы хай дæр бацымыдис кодтаид,
ома кæдæй пырмæ райдыдта Чырысти кæрц дарын?
Уæларвы сын хъарм нал кæны? Цæмæн бахъуыд
хуыцауы макинтош? Уæларвон тыхтыл чи æууæнды,
уый ахæм фарстытæ нæ фæдæтты, нæ сыл фæца-
хуыр. ’Дины фæрсай, уæддæр дзы ницы
бамбардзынæ. Алцы дæр дзы талынг у, æхсæв цъа-
йы мидæг куыд талынг у, афтæ. Æмæ хуыцауыл
■а’ууæндаг бескудниковайаг æмбæстаг Каштанова
æппындæр нæ фæдызæрдыг Чырысти дзы æхсæпы
лæг Русаковайы фæрцы канд æхца кæй нæ куыр-
дта, фæлæ ма дзы кæй куырдта сылгоймаджы
кофтæ, дзыппы фанар æмæ ~_ма, æгæрыстæмæй,
нæлхæ дæр.
Раст зæгьгæйæ, адæмæй уæларвон тыхтыл чи
феууæнды, уыдон канд уды хъæдæй нæ фæхъизæ-
мар кæнынц, фæлæ ма сæхицæн материалон æгъ-
дауæй дæр базиан кæнынц. Уыцы .адæймæгтæ фæр-
сæй-фæрстæм цæрынц, атеизм чи æрхъуыды кодта,
уыдонимæ, цæрынц иу хæдзары, иу кæрты. Зæрдиа-
гæй сæм фæцæйзгъорынц, исты æнамонддзинад
41

сыл куы сæмбæлы, кæнæ сæ исчи куы æрбарынчын
©æййы, уæд. Кæнæ уыдон сæ хæдзæрттæм куьг
æрбахонынц дæсныты, гъе, та хосгæнджытæм куы
фæцæйзгъорынц, уæд сыл сæ сыхæгтæ æнæввæрсон
худт бакæнынц æмæ зæхмæ ныккæсынц. Уый раст
нæу.
Атеист уæвын хорз у. Æрмæст хъуамæ зоид-
джын атеист уай. Дæ атеизм хъуамæ сурдымæнау
ма ’мбæхсай æмæ дзы æрмæст дæхи хъуыддæгтæн
ма пайда кæнай. Уæларвон тыхтыл чи æууæнды, уьь
донимæ хъæуы баныхас кæнын. Æнæцæстуарзон
хъуамæ ма уай. Æмæ уæд алы аргъуанæн æмæ ар-*
гъуаны фарслгав уæвæг æввонгхортæн хуыцауыл æу-
уæндæг адæймæгты стигъыны фадат нæ уыдзæннс*
42

КОМУФЛЯЖЫ ИННÆ ФАРС
Æнæхæцæнгарзæй стигъджытæ
Комкоммæ æввопгхортæ, растдæр зæгъгæйæ та,
роибæгъд æ!Ввоыгхортæ, абон бирæ нал ис. Æм-
бæрстгонд у æввопгхордзинад кады хъуыддаг кæй
нæ у. Уымæ гæсгæ ничи тагъд кæны, цæмæй йе
’ввонгхордзинад тагъд рахъæр уа æмæ пæ базо-
ной. Алы хатт дæр искæйы хардзæй цæрынмæ
тырнæг адæймæгтæн сæ мбнц вæййы, цæмæй цæра
æмбæхст номимæ, пе ’цæг ном фембæхсы. Æмае,
раст зæгъгæйæ, уыцы хъуыддаг бирæ кæмæндæрты
43

цыдæр хуызы бафты сæ къухты. Сæ алыварс уæв-^
джытæ нырма къуымЬьх кæй сты, цырддзæстдзи-
над сæм кæп нæй, уымæ гæсгæ.
Уыцы царды уавæрты сахуыр уæвæг стыр æв-
гæнæн уидгуыты хицæуттæ нырма бирæ кæйдæр-
ты афæливынц, æмæ искæйы хардзæй цæрджыты
та æрмæст дæр уый хъæуы, цæмæй сæ æввонгхор
царды уаг бамбæхсон комуфляжы хуызы.
Æнæхæцæнгарз стигъæг йе ’ттяг бакастæй æн-
цон базонæн нæу. Сабыр рæстæджы стигъæг тынг
æмбæхст у. Уый никуы ахъуыды кæны йе ’взæр ми-
тæ рараст кæныныл. Уый хыгъд йæхн фæраст кæ-
ны йæ куысты уавæртæй. Р1æ цæстæнгас пæ вæййы
хи фæдзæхсыны цæстæнгас, фæлæ йæхи февдисы
цæсгомджын адæймагау. йæ ныхасы уаг вæййы
афтæ, цыма æвзæр митæ гæнæг нæу, фæлæ цыма
хорз хъуыддæгтæ аразæг у.
Уыцы æнæхæцæнгарзæй стигъæг æгæрыстæмæй
пæхи æмбæлтты æхсæп дæр нæ базардзæнис:
«Цардысты æмæ уыдысты дыууæ къæрныхы», фæ-
лæ ныззардзæни: «Мах сабырады адæм», кæнæ
æндæр ахæм исты...
Новосибирскы совнархозы хæлцадон сæудæ-
джерады раздæры хицау Семен Семены фырт Са-
харовы йæ куысты уавæр æмæ йе ’ттаг бакаст нæ
дызæрдыггаг кæнынц, ома уый у æнæхæцæыгарзæй
стигъæг. Фæлæ уый тыххæй ис факттæ æмæ факт-
тæ та рахау-бахау гæнаг хъазæнтау пе сты: фак-
тæн нæй фæлдахæн, фактæн нæй фæдæлдонгæнæн.
Семен Семеиы фырт цыма административон
куысты бафæллад æмæ йе нæниздзинад бахъахъ-
44

хъæныны тыххæй æнæаргъ путевкæ райста Ялтæмæ,
ну пачка отпусчы æхцатæ райста æмæ дыууæ сæ*
дæ сомы та премийы тыххæй витаминтæн. Баулæф
Æмæ, дам, ног тыхтæ æрæмбырд кæн.
Иу улæфты рæстæджы Сахаров сфæнд кодта
йæхи батыхсынкæнын... зонадон командировкæйы
Мæскуы æмæ Киевмæ. Райста ма сæдæ нæуæдт
сомы куысты фæдыл бахардз кæныны тыххæй. Се*
мен Семены фырт атагъд кодта столицæмæ: хус-
сармæ цæугæйæ æрдæгфæндагæн ницы бахардз
кодта бузиыг зæгъынæй дарддæр.
Æппæщæдисон адæмон хæдзарады æнтысты-
ты равдысты æртæ боиы уый ахуыр кодта хæлца-
дои проблемæтæ. Уым стыр дисы бафтыдис æмæ
цин кодта, фыдыбæстæйы сæудæджерад афтæ
тынг кæй сырæзтис, ууыл. Ногæй та араст йæ фæн-
дагыл.
Тагъд рæстæджы уый дзæпæты цард кодта Сау
"денджызы æрвгъуыз былгæрон санаторийы. Хорз
у улæфын æмæ хи дзæбæх кæнын дæ уарзон пад-
дзахады хардзæй. Ноджы ма дзы тона кæн фате-
ры аргъ æмæ ма дзы ис алы суткæйæн дæр æхца.
Семен Семены фырт куы æртымбыл кодта ног
чыхтæ, уæд та фæстæмæ цæугæйæ Киевы баздæх-
тис йæ хæстæджытæм галушкæтæ хæрынмæ. Уый
фæстæ Новосибирскмæ, сæхимæ ацыд. Уым хыгъд
1-'адта «командировкæйы» тыххæй иу капеччы онг.
Уымæй, дам, нæ бæстæ нæ фæмæгуыр уыдзæнис
земæ, дам, дæ хорз адæймæгтæ та уæлдай нæ
акæндзысты.
^ Зæгъыи хъæуы уый, æмæ махмæ пырма фагæй
45

уæлдай кæи ис æхсæнады хардзæй хæларзæрдæ
адæймæгтæ. Æрмæстдæр сын сæ зæрдæтæм фæн-
даг ссар, дæхи сыи бафæдзæхс æмæ дæ ницы цух
ныууадздзысты.
...Мæскуыйы «Пекины» рестораны метрдотель
Владимир Емельяны фырт .Самойленко дæр, Саха-
ровау, столицæмæ хуссар былгæрæттæй куы цы-
дис, уæд йæ риуы банкъардта æнæразыдзинад. йæ
улæфты рæстæг фæцис,,фæлæ йæ йе ’мкусæг кол-
лективмæ æрцæуын нæ фæндыдис. Самойленко
бафсиайдта пæ чемодантæ, Белгородмæ æввахс
поездæй рахызтис æмæ пæхиуæттæм арастис Ра-
^итнойы хъæумæ.
Хъæууон уæлдæф тынг фæахъаз горæттагæн
æмæ цæмæй йæхиуæттимæ- æхцондзинад банкъа-
ра, уый тыххæй Самойленко бацыд Ракитнойы
районон рынчындонмæ.
Бæрæг нæу, уыцы рынчындоны дохтыр Радчен-
койыл цы ’рцыд, уый, фæлæ Владимир Емелья-
ны фырт йæхиуæттæм æрбаздæхтис æд бюллетен.
Бюллетены фыст уыдис: «Уæраджы суставы арт-
рит». Метрдотель йæ бюллетеп бавæрдта стъолы
æмбæрзæпы бып, йæ дзыппытæ зæгæлтæй байдзаг
-кодта æмæ нæ ныййарджЫты хæдзары сæрмæ
схызтис.
Фæлæ куыд ис уый гæнæн, æмæ цалдæр бонмæ
хæдзары сæр бамбæрзап, ахæм куысты дæм фæл-
тæрддзинад куы нæ уа,'уæд? Æмæ та ногæй метр-
дотель, постхæссæгау, цырд къахдзæфтæп атын-
дзыдта райцентрмæ. Хорз дохтыртæ нс Ракитио-
пы районон рынычндон! Уыдон сты хуымæтæг,
46

хæларзæрдæ. Фараст мæйы мидæг бирæ зыпдзи^
нæдтæ чи бавзæрста, уыцы метрдотель райста дæс
бюллетены терапевтæй, хирургæн æмæ нервопото-
логæй. йæ уæззау иизы æвдисыны тыххæй ма-иу
ын уæлæмхас ныффыстой йæ низы историйы чи*
иыггонды: «Риссы йæ ахсæн: бахордта калбас æмæ
йæ фæдыл банызта бæгæны». К/ьуыри æмæ æрдæ-
джы мидæг фæмæллæгдæр иуæндæс килограммы*
кæд йе ’ттаг бакаст тынг хорз у, уæддæр». Куры,
рынчын кæй у, уый тыххæй гæххæтт. Фæстаг фыс-
тыл дзы иу æмæ дыууæ хатты нæ фембæлдзынæ,
фæлæ, хъыгагæп, æнæ «сайæгой гуырымыхъ»
дпагнозæй.
йæ сæрæи-иу цы бопты нæ уыдис, уыдоп куы
банымайæм, уæд Владимир Емельяны фырт иу
афæдзы дæргъы пæ бакуыста цыппар мæпæ фыл-
дæр. Æмæ «йе ’ттаг хорз бакаст» дзурæг уыд, ис-
кæйы хардзæй цæрæг æввонгхоры ахъаззаг аппе-
титыл!
Ахæм æнæхæцæнгарзæй стигъджыты хуызтæ
сты, сойайæ цы хæрзгъæд æмæ адджын хæринæг-
лæ аразæн нс, уыцы рецептæй фылдæр. Стæй уы-
донæй бнрæтæ сæ мнтæ куыд тыпг æмбæхсынц,
\гый та бынтон диссаг у. Зæгъæм, ахæм стпгъыны
хабар — «Гнпросеверы» ннституты гаражы æхсæв
нæййы директор Стариковæн йæхи сæрмагонд
^<Победæ». Ууыл давæггаг дзаумæттæ нæ фæла-
аднц. Йæ цæлхытæй йын банктæм æхца чи хæссы,
Уыдои систæм нæ бацъист кæныыц. Фæлæ инсти-
тут иу афæдзы мидæг арепдон фидтон бафыста ну
47

мин цыппар сæдæ сомы, машинæ уым кæй вæшЪт
æхсæв, уый тыххæй!
Кæнæ зæгъæм, мæнæ ахæм хабар: столицæйы
магазинтæй сæ иуы директор цавæрдæр Белов аф-
тæ сарæзта, цыма йæ бухгалтер Емелькин дзидза-
уæйгæнæг уыд æмæ бухгалтер директоры бæсты
кодта алы куыстытæ, арæзта нын ведомосттæ æмæ
товарон хыгъдтæ æмæ йын директор та паддза-
хады хардзæп мызд фыста. Арæх се штатон раны-
вæзт раив-баив кодтой. Уымæ гæсгæ сын уый æгæ»
рон уавæртæ арæзта хæрынæн.
Цæвиттон, Коломнæйы иуæй-иу улæфæн хæ-
дзæртты директортæ штаты дардтой сæхицæн
канд сæрмагонд бухгалтертæ нæ, фæлæ ма сæхи-
цæн... æнæзакъонон митæ чи кодта, ахæмтæ дæр.
Бон цыма уыдон уыдысты хъахъхъæнджытæ, зав-
хозтæ æмæ хæринагаразджытæ æмæ бон фынæй
кодтой, æхсæв та сæ хæрзгæнджытæп кæсаг
ахстой.
«Северстропы» тресты кодтой цуан æмæ кæ-
саг ахсыны куыст. Уымæн пæ къухдариуæггæпæг
Николап Кузмапы фырт Клянов, пе ’мкусджытæ
Митин, Дронов æмæ Макаровимæ райдыдта фыд-
дæр хъуыддæгтæ аразын. Уыдон сæ зæрдæпы дзæ-
бæхæи тресты «сорганизаци кодтой» мæнг, æры-
мысгæ «кæсагахсджыты æмæ цуангæнджыты æх-
сæнад». Сæрдарæй йын сæвзæрстой цырд Митины,
дыккаг сæрдарæй та йын сæвзæрстой Николай
Кузмапы фыртæн йæхи, Дронов æмæ уМакаровы
та сæвзæрстоп уыцы æхсæнады æнæмæнг уæнгтæп.
Организацигæнджытæ ранстой æрдæг сæдæ
48

онгон билеты æмæ сæ сейфы нымбæхстой; Уый
фæстæ Завьяловойы Хъæуы хисæрмагонд хæдзар
баххуырстой улæфæндонæн тресты æхцатæй фынд-
дæс мин сомæй. Хæдзар тракторæй раластой цæу-
гæдонмæ æввахсдæр æмæ. цымыдисгæнджыты
цæстæй та дарддæр. Балхæдтой (уæддæр та сæ
тугвæллойæ пæ) дыууæ ленкгæнæн бæлæгъы, дæс
кæсагахсæн хызы, æхсæз палаткæйы, нæ ферох
кодтой их лыггæнæн, якор æмæ пешни балхæнын
дæр.
Фæлæ кæцы базæйæи ис уæвæн æнæ сæргъ-
лæууæг? Уæлдайдæр та оргбюройы сæрдары æф-
сымæр нæ уыдис йæ хъуыддаджы цур. Баурæдтон
сæргълæууæг. Мæп пьщ сæдæ сомы снысан кодтой
мызд.
Сæргълæууæг, уый, кæй зæгъын æй хъæуы,
хорз у, кæд æмæ хайгай уой «цуангæнджыты са-
сискæтæ», кæпæ хуымæтæджы зæгъгæйæ та «цуан-
гæнæггæгтæ», уæд йæ къухы ис къæрмæгласæн.
Фæлæ цуангæнджытæн се ’ппæты алы фæзылдты-
чæн дзуапп дæдтын нæу йæ бон. Уый тыххæй хъæ-
уы фæдагурæг егерь, ома профессионалои цуап-
гæнæг. Николай Кузмайы фырт, йæ гуыбыныл
æнæауæрдгæйæ, йæхæдæг нæ цæудзæнис æмæ нæ
хъахъхъæндзæнис сырдты. Уымæн пæ комплекци-
мæ гæсгæ нæ, фæлæ йæ куысты бынатмæ гæсгæ
дæр уый гæнæи нæй.
Æдзухоп куыстæн баххуырстой егерь дæр, уы-
пмæ ма копдадон гимнастикæйæн инструкторты
хуызьг баххуырстой, сырдты цуапгæнджытæм чи
гырдтанд, ахæмтæ дæр, стæй ма баххуырстоп
•]•*
49

куыдздоны хицау дæр. Гъе, афтæмæп-иу сырд хъæ-
дæй рацыд комкоммæ Николай Кузмапы фыртмæ
æмæ та-иу сырдсурджытæ, егерь æмæ куыдздоны
хицæуттæ фæраст сты Стрестовскы кассæмæ.
Иу дзырдæй, ахæм æнæхæцæнгарз стигъджьь-
тæн иугæйттæй кассæ стигъæн нæй, кæсагахсæн
бреднейыл иунæг адæймагæн кæсаг ахсæн куыд
нæ ис, афтæ.
Хъуамæ сын æндæрæрдыгæй исчи æнæмæнг-
æйдæр æххуыс кæна. Иу сын хъуамæ банысан
кæна æнæзакъонон командировкæ, иннæ сын рат-»
дзæп бюллетеп, æртыккаг æхцайы ведомостмæ
бахæсдзæнис егерь-фæдагурæджы. Бæрæг у, кæрæ-*
дзийыл ахæм аудыны æмæ кæрæдзийæн ахæм æх-
хуысы фæрцы ма цæмæн хъæуы уазал хæцæигар-
зæй къухтæ æфхæрын æмæ давынмæ донуадзæн
трубæйы стæм уæладзыгмæ бырып..
Æхцаæвæрæг куырдтæ I
Æнæхæцæнгарзæй стигъджытæ сæ куысты са-
хаттæ æрвитынц, сæ зæрдæйæн æхсызгондæр кæм
вæййы, ахæм рæтты, паддзахад та сын фæфиды сæ
куыстмызд. Ахæмты ныхмæ æрывæрын хъæуы æн-
дæр æввонгхорты, ома ахæм æввонгхорты, кæцы-
тæ кусынц лæмбынæгæй, ■ хидкалгæйæ. Уыдоы сæ
тых хардз кæпынц æпæвгъауæй, фæлæ æхсæнадæц
сæ уыцы куыстæй, цæмæдæр гæсгæ, ницы пайда
сты.
Столицæйы цæрæг Василий Яковы фырт Са- ’
лыкинимæ куы аныхас кæнай, уæд стыр дисы ба-
50

хаудзынæ: ома цы диссаджы лæг у! Куыстуарзаг,
æвзыгъд. Æхсæрæг йæ цалхы мидæг куыд фæзи-
лы, афтæ уый дæр райсомæй изæрмæ йæ куысты
ялыварс зилы.
— Æз, æфсымæр, пролетартæй дæн! Æз куырд
дæн, — фæзæгъы Василий Яковы фырт æхсызго-
нæй æмæ йæ рустæ асырх вæййынц. — Æмæ мæ
бинонтæ се ’ппæт дæр пролетартæ сты. Мæ сыхæг-
тæ та иууылдæр сты хинæйдзаг, æввонгхортæ, ис-
кæйы хардзæй цæрджытæ. Гъемæ, уыдонимæ иу-
мæ æз фæтæрхон кæнын исты принципиалон
хьуыддагыл.
Василий Яковы фырт æцæгæй дæр фæтæрхон
кæны.
Фæтæрхон кæны, йæхивæндæй кæйдæр зæххы
хайыл цы кæркдон сарæзта, уын тыххæй, йæхи
сæрмагонд гаражы тыххæй, уый дæр æнæбарра-
кургæйæ сарæзта, æмæ ма фæтæрхон кæны йæхи
æпдæр сæрмагонд хъуыддæгты тыххæй.
Фыдæлтæй фæстæмæ куырд чи у, стæй дыууæ
уды йедтæмæ чи нæ сты, уыдон цæмæн бахъуыдис
дыууææттæгуæлæ кæркдон æмæ æрдæг сæдæ хъы-
былтæ? Æмæ æнæхъæн кæрчыты дзуг? Æмæ цып-
пар дзæргъы?
— Иууылдæр хъæуыпц, цæмæй хицауадимæ
сбыцæу кæпон, чи фылдæр ратдзæнис дзидза, æй-
чытæ æмæ пакъуы, ууыл, — æнæ йæ цæст ’фæны-
1-'ъулгæйæ дзуапп дæдты Василий Яковы фырт.
Хицауадимæ быцæу кæнын кæй фæзæгъы, уый
тыххæй фидарæй æууæидын" пæ хъæуы Салыки-
пыл. Уый паддзахады интерестæ бынтондæр иæ
51

тыхсын кæнынц. Мæнæ йæхи сæрмагонд хъуыддæг-
тæй куы зæгъæм, уæд уый бынтон æндæр хъуыд-
даг у.
— Цы у цотдæдтæг дзæргъ, куыд æмбæлы, аф-
тæ дзы куы пайда кæнай, уæд? Дыууадæс хъыбы-
лы дæдты ну задæн. Æмæ дыууæ задæн та? Æмæ
цыппар дзæргъæй та? Æмæ алы хъыбыл та, куы
йæм базилай паддзахады аслам кæрдзынæй æмæ*
йæ базары куы бамидæг кæнай, уæд?
Уæддæр та кæрчытæ. Ауыгътой курупа, ахъа-
хъа кодтой æмæ сæ хицауæн æрыфтыдтон æнчы-
тæ. Æмæ та сæ базары бамидæг кодта.
Сыгъзæрин æйчытæ. Сыгъзæрин бын! Сбад
æмæ уыцы бынæй æвгæп, де ’мпулаг зæрдæйæн
æхсызгон цыдæриддæр у, уый.
Василий Яковы фырт афтæ дæр кæны, æвгæпы.
Фыццаг сæвгæдта уыцы сыгъзæрин бынæй
дзыхъхъынног æрвгъуыз «Победæ» Йæ пролета-
рон номыл æй сфидар кодта æмæ йæ æвиппапды
æрбауæй кодта иу дард гуырдзыстойнаг æмбæста-
гæн. Дыккаг «Победæйыл» дæр ахæм æмбнсонд
æрцыдис.
Фæлæ «Волгæ» нырма йæ гаражы лæууы.
Иу дзырдæй, Василий Яковы фырт йæ рæстæг
дзæгъæлы нæ сафы. Ныр цал азы пайда кæны уы-
цы æфтиæгтæй, дзæргъытæй æмæ æфтауæг кæрчы-
тæй, сыгъзæрип бынтимæГ
Кæцæй амал кæны Василий Яковы фырт куру-
па æмæ комбнкорм?, Уыдæттæ уымæц стыр зын
хъуыддаг ие сты. Куыд рабæрæг, афтæмæй уыдоп
амал кæпы Мæскуыйы алы районы дæр, алы гос-
52

трономы, алы булкæтæуæйгæнæндоныдæр. Иу ран
}1у тыхтон «æхсæвæрмæ», иннæ ран иу баст «си-
хормæ», бафæлвар æмæ йæ бахъахъхъæн. Æмæ
хъыбылтæ та уæдмæ нард кæнынц. Æмæ йæ алчи
дæр хъуамæ æмбара, уый сæ йæ дуармæ цызæх-
хы гæппæл ис, уый халсарæй кæй нæ нард кæны.
Пе ’фтауæг кæрчытæ та æхоæв, уæд бон къуырцц-
къуырцц кæиынц сæ бырынчъытæй. Æмæ йæ алчи
дæр зоны уыцы курупа, йæ дидинджытæ цы хъуы-
рæутты хъомыл кæны, уыдон мидæг кæй нæ æрза-
йын кæны. ,
Æмæ Василий Яковы фырттæ базармæ æнтъу-
хынц сала æмæ æйчытæ. Æмæ ма иуæй-иу хатт
сæ цæсгом стъол тымбыл къухæп ныххойын дæр
фæхъæцы, цæмæй сын сæ пролетарон номмæ сæ
хъус дароп, ома сын кад кæной:
«Æз куырд дæн! Æз мæ цæсгомы хиды мæцын
<ехсæвæй-бонæй!» " ;
Цы аразыпц уыдон, уыцы «куырдтæ?» Æнæ-
хъæн пут гуыдыртæ сæ чырынтæн. Се ’хцавæрæн-
тæп — сæртæ. Æхсæнад нæ тыхсы, иуæй-иутæ би-
рæ æхца æрымбырд кæной, ууыл, фæлæ тыхсы
ууыл, цæмæй æппæт адæм дæр цæрой, алцы дæр
сьгн фаг куыд уа, афтæмæй. Æхцаæвæрджыты
куыст «сæ цæсгомы хид калгæйæ», сæ «фыдæбон»,
паддзахады аслам кæрдзын сæ хуытæн кæй хæрын
кæнынц æмæ базары зынаргъыл дзидза кæй фæ-
уæй кæпынц, æппæт уыдæттæй уыдон сты æхсæна-
Ды цæлхдуртæ. Æмæ цас активондæрæй куса ахæм
«’æхцаæвæрæг куырд» йæ куырдадзы, " у.ыйбæрц
<-тырдæр зиан кæны æхсæнадæн.
53

Пъланыл тагъдгæнджытæ
. Ис ахæм скæсæйнаг æмбисонд: Лæг базары
æлхæдта æйчытæ, хъæбæр фых сæ кодта æмæ сæ
уæй кодта, йæхæдæг сæ цы аргъæй æлхæдта,
ууыл.
— Цæмæн, цæмæн афтæ кæныс, æнæзонд? —
бафарстой йæ адæм.
— Банцайут, — дзуапп радта уый, — фыцца-
джы дæр мын ис æнæаргь булон, стæй дæр мæхи
ирхæфсын.
Æнæхин ми — афтæмæй гæнæн ис, æмæ адæй-
маг куыстмæ балæса. Ахæм уавæрты æмбæлон
куыстмызд райсын вазыгджындæр хъуыддаг у.
Фæлæ дæ.м фæндондзинад куы уа, уæд уыцы зын
хъуыддаг дæр къухты бафтдзæни. Иу хатг Мæс-
куыйы, хæдзары дзаумæттæ кæм уæп кæнынц, уым
мах иæ хъус дардтам иу ахæм цаумæ.
— Скъаппытæ уæм ис? — æлхæнæг бафарста
уæйгæнæджы.
— Ис, — хъуыптъызæй йын загъта уый.
— Батухут мып дзы! Мæн-æ уый, кæнæ уæр-
тæ уый.
— Иу дæр дын дзы иæ батухдзыстæм æмæ ип-
иæ дæр, — нæ ныхас ыи фескъуыдта уæнгæпæг.
— Уæй сты?
— Уæй не сты.
— Ницы æмбарыи ацы хъуыддагæн, —йæ къух-
тæ афæйнæрдæм кæнгæйæ загъта æлхæнæг æмæ
уæйгæнæндоны къуымты йæ цæстæнгас ахаста.
Æхсæрдæс дзаумаауыпдзæн скъаппы, сæ иу сеп-
54

нæмæй у рæсугъддæр, раст, джитъритау, се шпали-
ровкæ • цæхæртæ калы. — Ницы æмбарын ацы
хъуыддагæн. Адон скъапптæ сты?!
— Адон брак сты! — дзуапп радта уæйгæнæг.
— Се ’ппæт дæр?
— Куыд иу, афтæ се ’ппæт дæр.
— Диссаг, — загъта æлхæнæг.
— Тынг диссаг нæу, — ныуулæфыд уæйгæ-
нæг, — сæ сау тæппытæ сын уыныс?
Гъе, уыи дын, гъе. Уыцы сау тæппыты фенын
никæйы фæндыд. Скъапп хур нæу" æмæ йыл тæп-
пытæ хъуамæ ма уа.
— Ацу 'Ленины проспектыл æртын цыппæрæм
магазипмæ, — æрбадзырдта йæм чидæр. — Уыр-
дæм абон дыууын скъаппы баластой.
— Дыууып авд скъаппы, — бараст æй кодта
уæйгæнæг. — Æрмæст уырдæм цæуын нæ хъæуы.
— Уыдон дæр тæппытæ сты?
— Уыдон дæр. 33-аэм магазины дæр æмæ 42-æм
магазипы дæр... Фарстытæ ма дæм ис?
Фарстытæ уыдис. ~ Æмæ уыцы фарстытæ мач
радтам. Радтам сæ æлхæнæджы бæсты.
—Куыд рауад ахæм хабар æмæ 1-аг дзаумæгтæ
^«разæн комбинаты саразгæ скъаппытæй магазин-
тæм кæй аластой, уыдон се ’ппæт дæр брак ра-
зыной?
Нæ фарстытæн нын «Мосмебелторджы» товаро-
ведтæ дзуапп радтой фарстытæй.
— Æмæ уыцы комбинаты цал проценты ис брак,
сымах уый зонут?
Мах æй нæ зыдтам.
55

— Æхсай проценты онг.
— Уый гæнæн нæй.
Сбæрæг ис æмæ ис гæнæн.
1-аг дзаумæттæаразæн комбинаты, 14-æм æмæ
16-æм дзаумæттæ аразæн фабричы бракы процент
æцæгæй дæр хæццæ кодта æхсай проценты онг.
Фæлæ, кæй зæгъын æй хъæуы, уыцы нымæц дæлæ-
мæ-дæлæмæ кодтой. Ахæм æгъдауæй... магазинтæч
брак хъæддзаумæттæ ласгæйæ!
Мæнæ куыд фæзæгъынц, уыйау, рал-астой сæ
æмæ сæ фервæзтысты! Æлхæнджыты мæт чи кæ-
ны. Æлхæнджыты хъуыр-хъуыр брак аразджыты
хъустæм нæ хæццæ кæны. Гæнæн ис, æмæ уа рек-
ламацитæ базаргæнæг организацитæй, фæлæ рек-
ламацитæ ницы сты: бракаразæг сæ йæхи дзыппæй
’куы нæ фиды. Уый цы брак сарæзта, уыдои тых-
хæй ма куыстмызд дæр исы. Уæдæ куыд! Уын, дам,
псты æввонгхор куы нæ у...
Æмæ, чи зоны, æввонгхор у? Гæнæн ис æмæ йа?
æхсæнадон -пайдайы хъуыддагыл банымайæм, ара-
зæн æрмæг хæрзсæфт куы фæуа, уæд? Уый гæнæн
ис, æмæ куыстмызд баф,идойт хорз хъæдæрмæгæй
æвзæр дзаумæттæ чи аразы, ахæмтæи? Паддзаха-
ды æхцатæ дымгæмæ æппарæгау чи калы, адæмы
срæллой чи сафы, уыдонæн уый тыххæй гæнæп ис
æмæ премитæ радтæуа?
Фæлæ искæцы бракаразæджы, паплойгæнæг,
кæнæ æввонгхор куы схонай, уæд ма дæ уый тæр;
хондонмæ дæр ратдзæнис, кæй йæ бафхæрдтай^
уый тыххæй.
О, æввонгхордзинад рæсугъд нæу. Æмæ ацы
56

\абар æввонгхортæ тынг хорз æмбарынц. Уыдонæй
иу дæр нæ хъавы йæхи йæхæдæг скритикæ кæнын-
гæ. Уыдонæй иу дæр нæ зæгъдзæнис, уый кæй ха-
\ы, искæйы фæллойæ чи цæры, уыцы адæмы хат-
’. мæ. Хъуыддаг æнæуи дæр æмбæрст у. Ам дис-
сагæй ницы ис. " -
Искæйы хардзæй цæрджытæм, æввонгхортæм,
1:аплойгæнджытæм æмæ бракаразджытæм, химæ
ссивджытæм æмæ гæртамхортæм басæттынмæ æмæ
сæ митæ хурмæ ракалынмæ æнхъæлмæ кæсын ма
>удæджы хос дæр уаид.
Æппæт ацы «æхцаæвæрæг» куырдты, æхсæна-
ды хардзæй йæхи сæрмагонд уавæртæ аразынмæ
тырнджыты, хорз ’бакастджын цæстфæлдахджыты
æмæ æндæр ахæм æввонгхорты митæ хъуамæ хур-
мæ кала æхсæнад æмæ мах сымахимæ. Мах хъуа-
мæ уыдон алы ран дæр фиппайæм, цыфæнды хуы-
зы куы æвдисой сæхи, уæддæр. Æмæ ам зынæй
пицы ис. Æхсæнады хардзæй чи цæры æмæ йæхæ-
дæг æхсæнадæн пайда чи нæ хæссы, уый æнæмæнг
хъæуы æввонгхорыл иымайын, цахæмфæнды хуьг
’юн дæм равдисæд йæхи, цыфæнды хуызон скæнæя
*'æхн, уæддæр.
57

ЗЫХЪХЪЫРТÆ ÆМÆ ХУЫНЧЪЫТÆ
«Сæрдыгон мит»
Бонæй-бонмæ зындæр кæны æввонгхорты цар-
ды æцæгдзинæдтимæ арæхсын. Цæсгомджын фæл-
лойгæнджытæ арæхсынц æввочгхорты сæ фæнда-
гæй аиуварс кæнын. Æппæт æгъдауæй дæр ар-
хайынц, цæмæй ’æввонгхортæн сæхгæной сæ ацæ-
уæнтæ æмæ се ’рбацæуæнтæ. Фæлæ æввонгхор
« удæгас у. Уый, хъæдысыстау, архайы, цæмæй спай-
да кæна царды æппæт зыхъхъыртæ æмæ хуын-
58

пьытæй. Уый цырддзастæй хъахъхъæны кæцы-
фæнды цау дæр, пайда кæны алы уавæртæй, цæ-
мæй æхсæнадæй ратона, кæуыл нæ бафыдæбон код-
•.а, уыцы хай. Архайы, куыд нæ йæ бафиппайой,
{<фтæ ’искуыдæм балæсыныл. Æхсæнады хъусдар-
ды бын кæм нæ бахауа, цырддзастæй æмæ зæрдиа-
1æй агуры ахæм бынæттæ, цы ран иу кæнæ иннæ
лххосы тыххæй лæмæгъдæр уа цырддзастдзинад.
Агуры йæ æ.мæ йæ, хъыгагæн, рæстæгæй-рæс-
/æгмæ ссары.
Горсовпрофы фæцыдис телефоны зæлланг.
— Æмбал, Зуйко дæ? Дзуры дæм Ковалев.
Дзурæджы хъæлæс афтæ бæрнон уыдис, æмæ
телефоны хæтæл сæрдары къухты афтæ срастис.
цыма йыл исчи скомандæ кодта: «раст лæу»,
зæгъгæ.
— Ам ’мæнмæ ис зонад-иртасæн институты ди-
ректоры хæдивæг, — дарддæр хъуыстис дзурæджы
хъæлæс. — Ис нæм ахæм фæндон, цæмæй нæ кад-
джын зонадон кусджытæн баххуыс кæнæм путев-
кæтæй хуссары баулæфыны тыххæй. Гъе, афтæ.
Дæ куыст кæн. Бацæудзæнис дæм. Æз фæдæн мæ
ныхас.
— Сараздзынæн æй, — тагъд-тагъд, рапорт дæг-
тæгау, загъта сæрдар æмæ телефоны хæтæл йæ
оынаты æрцауыгъта.
Æрдæг сахаты фæстæ сæрдармæ бацыд зонад-
иртасæн институты директоры хæдивæг æмæ йын-
стъолыл йæ разы гæххæтт æрывæрдта.
Институты куырдиатыл цъæх къарандасæй уыд
ставд фыст:
59

«Æмбал Зуйко, курын дæ, сараз æй! Ковалев».
Артем Акимы фырт Зуйко уыцы фыстæй чысыл
дæлдæр лыстæг бафыста:
«Æмбал Брыкин! Курын дæ рахицæн кæн».
Уый фæстæ уыцы зынаргъ гæххæтт^иу къухфыст
ма йæм бафтыд, афтæмæй ивд æрцыд путевкæнæ
æмæ арастис цъæх чи дардта, уыцы денджызы
былмæ улæфынмæ.
Хæдзарады хайады директоры хæдивæгыл зо-
над-иртасæн институты ахæм хуызы сæмбæлдысты,
раст цыма уый горсовпрофы калидоры нæ, фæлæ
Антарктикæйы дæтты ленк кодта, уыйау.
— Фæлындзынады хъайтарæн, зонад змæлын-
гæнæг — нæхи Матвей Евсейы фыртæн бузныг
æмæ ур-р-ра!..
— Эмоци дзы ницæмæн хъæуы, — йæхи ных-
хæдæфсæрм кодта директоры хæдивæг. — Хуыз-
дæр у æмæ йæ снысан кæнат бындурон куыстмæ.
Мемæ уын иудзинад куы уа, уæд уын канд путев-
кæтæ нæ, фæлæ ма ихсæттæн самал кæнынæн дæр
уыдзæнис гæнæн.
— Ихсæттæн самал кæнын махæн ахсджиаг
хъуыддаг нæу, — æргом загъта зонад-иртасæн
]1нституты директор. — Фæлæ мæ мæнæ импортон
хæдзары дзаумæттæ куы фæуид мæ кабинетæн.
— Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, путевкæ самал-
’кæнынау нæу, фæлæ... — директоры хæдивæг йæ
къухтæ уæлдæфы атылдтытæ кодта. ..
— Тæккæ абон мæ къух бафысдзынæн бардзыр-
дыл, — хъуыддаг бамбаргæйæ бахъæлдзæг дирек-
тор. (
60

—Уæдæ ма дзырд цæуыл цæуы. Сараздзынæн æй..,.
...Æмæ та ногæй ныззæлланг кодта телефон
я*мæ та ногæй, раст хæрæндоны ревизийы агъон-
мæ цы æхсыры сæртæ вæййьг, ахæм бæзджын
хъæлæс, ацы хатт батыхсын кодта горторджы ди-
ректор Петр Сергейы фырт Ступины.
— Алло, СтупГин дæ? Демæ ныхас кæны Вол-
ков. Ис ахæм хъуыды, цæмæй зонад-иртасæн инс-
титуты сфæлындзат чехаг хæдзары дзаумæттæй.
Бацæудзæнис дæм сæрдар. Архай.
Æртæ- боны фæстæ хæдзарадон хайады дирек-
торы хæдивæг йæхæдæг къухдариуæгкæнын рай-
дыдта йæ хистæры кабинеты импортон хæдзары
дзаумæттæ æвæрыны хъуыддагæн.
Чысыл ма бахъуыд Матвей Евсейы фырты сæ-
къухты хæрдмæ æппарын райдайой. Кодтой йын
алыгъуызон рæвдауæн ныхæстæ. Æгæрыстæмæй-
ма сфæнд кодтой ацы хъайтары курортмæ арви-
ты-н дæр. Фæлæ, раст цæйау фæзæгъынц: «Фæдисы
хъæргæнæг уадындз у», зæгъгæ, уыйау та дирек-
торы хæдивæг арастис, цæмæй фатеры хъуыддаг
самал кæна йе ’мкуоджытæн.
Фæлæ хъуыддаг фехæлдис. Уымæн æмæ Зюдин
радон амынд куы лæвæрдта, уæд йæ бæзджын-
хъæлæсы уаг фæивта.
Сымах бафæрсдзыстут, ома Зюдин та чи у?
Зюдин у Матвей Ефсейы фырт Зюдин. Уый у
Ковалев. Уый у Во^ьков дæр. Ницы «иудзинæдтæ»
уыд уыцы цæстфæлдахæгæн, фæлæ йын уыдио
бæзджын хъæлæс, уыдис ма йын дыгай капеччы-
"ы рæдзагъд æмæ телефоны номерты чиныг. Мат-
61

вей Евсейы фырт-иу ссардта, цы телефои æй хъуы-
дис, уый номертæ, фæдзырдта-иу искæцы бæрнон
кусæджы номæй алырдæм æмæ уыцы хæлиудзых-
тæн аразын кодта алы хъуыддæгтæ.
Ацы хиуылфеввæрсæг æввонгхорæн ахæм цы-
мыдисаг у йæ биографи æмæ тæрхондоны томтæй
дыууадæсы дæр нæ бацæудзæнис йæ нывтимæ
(комкоммæ æмæ профилæй). Ахæм «фыстыты»
æмбырдгонд дунейы кæй фæзынд, уый тыххæй
адæймагад Матвей Евсейы фыртæй уыйбæрц хæс*
джын нæу, цас хæсджын у уыцы асыгъдæгкæни-
наг хæлиудзыхтæй.
Бнрæ дзуринаг у Матвей Евсейы фырт, йæхи
куьщ цæттæ кодта, хæлиудзыхты хуыздæр нуæрт-
тæй спайда кæнынмæ, уый. Зонад-иртасæн инсти-
туты «службæйы» агъоммæ, уый йæхи цæттæ код-
та, цæмæй организациты ивтонг кодтаид æнустæм
гарантигонд телевизортæй. Иннæ телевизортау,
уыдон никуы хъуыдис цалцæгкæнып, уымæн- æмæ
сæ йæ къухмæ никуы ничи райста.
Матвей Евсейы фырт Телефоны дзырдта иу
кæнæ иннæ организациимæ æмæ сын ВЦСПС-йы
номæй дзырдта, цæмæй телевизортæ балхæной,
телевизоры аргъ цы у, уый æрдæгæй. Уагдæтты,
ризæгау, æвзæрстой номхыгъдты хуыздæр теле-
визорты æмæ-иу сæ сæхимæ фæнысан кодтой.
ЕЦСПС-йы къæсæргæрон-иу сыл фембæлдис «ми-
нæвар» Зюдин. Æмбæлдис сыл ахæм ныхæстимæ:
— Тагъддæр æхца, æрмæст ма дзы дыууæ ^е-
левизоры аззадис!
Æвиппайды-иу хæлиудзыхтæ анымадтой æхца.
62

Матвей Евсейы фырт-иу сын загъта, цæмæй йæм
кьæсæргæрон банхъæлмæ кæсой, йæхæдæг-иу уæз~
зауган араст даргъ къалидоры, æвиплайды-иу ин-
нæ дуарæй фетте ис æмæ-иу таксийыл афардæгис.
йе ’хца-иу æм чн радта, уый та-иу æм æнхъæлмæ-
каст къæсæргæрон суанг æрдæг æхсæвмæ, гъе, та-
иу цалынмæ.æрбарухспс, уæдмæ, иу дзырдæй, кæ-
мæн сæ цы зæрдæйы уаг уыдис, уымæ гæсгæ.
Фæстæдæр уый йæ «дæсныйад» раивта æмæ
зонадмæ афардæгис.
Зонад-иртасæн институты æууæндаг хæлиу-
дзыхтæ ацæргæ дæсыыйыл фембæлдысты цæхх
æмæ- кæрдзынимæ. Цæуылнæ йыл фембæлдаиккой,
ахæм фæлындзæг уыдис! Маргъы ’хсыр дæр дыи
есардзæнис, сæрд мит æруарын кæндзæнис.
Фæлæ хъуыддаг мит уарыны оиг нæ ахæццæ.
Уый хыгъд путевкæтæ æмæ хæдзары дзаумæттæ
Фæзындысты, раст сæ цыма зæххы бынæй ракъах-»
та, уыйау.
Цымæ иу минут дæр ахъуыды кодтой, курорты
хъуыддæгтæй сæ зæрдæ кæмæн бахъæлдзæг, уыцьг
зонад-иртасæн институты кусджытæ, уыдон сæхи
’тугвæллойæ кæй хæссынц, уыцы æввонгхорЕЛ,
ууыл? Æрдæг ахуыр Зюдин реферат рафинадæй
иæ хицæн кодта, афтæмæй та йæ ахæм куыстмæ
^йстой, цыран уый зонадон кусæгæй иста дьтууæ
хатты фылдæр куыстмызд. йæхи хъахъхъæнынæн
^ыхъхъыр ын куы нæ уыдаид хæлиудзыхты фæр-
1,ы, уæд Матвей Евсейы фырт куыстаид абанагæ-
(^п. Фæлæ пын хæлиудзыхтæ иыууагътой бацæ-
^эрн зыхъхъыр æмæ уый фæрцы бухъ цард кодта*
63

Хорз хъуыддæгты бюро нæу
Матвей Евсейы фыртау столицæйы цæрæг Лев
Михаилы фырт дæр бухъ цард кодта. Уымæн йæ?
бон нæ уыдис иу бон дæр æнæ жанрон зарджытæ
армæ æнæ эстрадон номертæ. Лев Михаилы фыртæи
йæ цард куыддæр æрвыл бон дæр иугъуызон уыд.
Уый райсом раджы арæзта рог гимнастикæ. Сын-
дæггай кастис газет «Советская культура». Тынг
дзæбæх-иу бааходæн кодта æмæ-иу, фырхъæлдза*.-
гæй, йæхинымæры заргæ афардæгис горæтмæ тез-
гъокæнынмæ.
Лев Михаилы фырт-иу дзæвгар алæууыдис афи-
шæты раз, йæ цæст-иу ахаста магазинты витринæ-
тыл æмæ чиныгуæйгæнæн киосктыл. Рæстæг цыдис
сабыргай. Дыууæ сахатмæ-иу Маркины йæ ахсæн
сагайдта æмæ-иу арастис ресторан «Узбекистан»-
мæ. Ацы рестораны ном хъуыстгонд уыдис йæ хорз
хæрипæгты тыххæй. Сихор кодта дыууæ сахаты
бæрц. Уый фæстæ-иу Лев Михаилы фырт, мæна*
санаториты куыд фæкæнынц, афтæ бафынæй код-
та. Æхсæз сахатыл-иу уый уыдис уæнгрог, йæхи-иу
Хспыдта тынг хорз æмæ-иу цæттæ уыдис алцы фе-
!нынмæ дæр. хМаркинæн афтæ уыдис йе ’рвылбонон
цард дæр. Уый хыгъд та бæрæгбонты æмæ сæ раз-
мæ бонты уый кодта титанои куыст.
Бæрæгбонты хæд размæ æппæт уагдæтты проф-
цæдисон комитеттæ стыр куыст фæкæнынц бæрæг-
,бонмæ сæхи бацæттæ кæныны хъуыддаджы. Культ-
комисгы минæвæртты адæм фæтыхсын кæнынц,
алкæйы дæр сæ фæфæнды бæрæгбоны программа-
64

блзонын. Уыдон бындуронæй фæтыхсын кæны
дыууæ фарсты: буфет дзы уыдзæнис, гъе, стæй ма
Лркади Райкин дæр.
Алкæйы дæр сæ фæнды йæ куыстуаты концерт-
;,;æ Аркади Райкины æрбахонын, фæфæнды сæ
Муслимæ Магомаев, хотæ Федороадты æмæ æф~
•сымæртæ Гусаковты æрбахонын. Фæлæ Райкин
иунæг у æмæ æфсымæртæ Гусаковтæ та концерт
фæдæдтынц иумæ. Æмæ бæрæгбонты размæ ар-
тисттыл алы хатт дæр хæлæф фæкæнынц. Куыр-
диæттæ æ*мæ домындзинадмæ æнæкæсгæйæ концерт
тон баиугондæн йæ бон у æрмæстдæр баныфсæвæ-
ра, «Гимпромезы» инстигутæн йæхи цæрæгойты
хуызы чи февдисы, ахæм артистæй æмæ тынг хъæ-
рæй чи фæзары,. ахæм зарагæй. Уый æгуыппæгæй
.фæлæууы сценæйы йæ къухьг рагон хæцæнгарз —
æрдæг мæйы хуызæн цыргъ фæрæт «Хованщинæ-
ны» оперæйы.. Фæлæ уыцы цыргъ фæрæт нæ рæ-
еугьд кæны аивадон хайы æмæ культкъамисы сæр^
дары зæрдæ кæны æнкъард æмæ уынгæг. Уымæ
афтæ фæкæсы, цыма йæхимæ æрхаудзæнис конфе-
рансы хæстæ æххæст кæнын, цæф арсы хъæлæсæй
зарын æмæ радгай цалдæр ахорæндоны хæрдмæ
æпнарын æмæ уыдон цæрдæг ахсын. Сæрдар æн-
къард кæны. Сæрдарæн йæ зæрдæ хæццæ кæиы.
Æмæ уым профкомы дуарæй бамидæг тæппытæ-
келæбуйы фæлгондзы.
— Æз сымахæн... уæ бон хорз! — дзуры зæрдæ^
мæдзгеугæ æнæзонгæ æмæ йæ гæлæбуйы дзæбæхтæ
кæны. — Æз æппæт дæр æмбарын. Сымах хъæуы
Райкин æмæ æфсымæртæ Гусаковтæ.
65

^ Куыд? Куыд æй базыдтай? — бадис кодта
сæрдар уазæджы зонындзинадыл.
■— Æз æппæт дæр зонын, — лæгъз æвзагæй дЗу-
ры æнæзонгæ. — Ахæм у мæ дæсныйад,
— Ды, æвæццæгæн, Вольф Мессинг дæ? —
загъта та сæрдар. — Хъуыдытæ дæрддзæгмæ кæ-
сыс.
— Нæ, æз Мессингæй хуыздæр дæн, — хæд-
æфсæрм. худт бакæнгæйæ загъта Лев Михаилы
фырт. —- Æз, куыд хорздзинæдты бюро, афтæ дæн
æмæ дын комкоммæ зæгъдзынæн: Райкин ам нæ
уыдзæнис, фæлæ ам уыдзæнис Ромашкин.
— Цавæр Ромашкин?
— Лев Ромашкин. Мæнæ уый, кæцы тынг хорз
зары æмæ кафы алыгъуызон адæмты шляпæты ми-
дæг. Уый дын иу! Дыккаг, мæ бон у æмæ уæ æркæ*
сын кæнон хъæууон тыхджынты конкурсы лауреат
Иван Дубасовмæ. Уый тынг дæсны æгъдауæй ар-
хайы уæззау гиритимæ. Æртыккаг...
Культкъамисы сæрдары зæрдæ срухс æмæ
схъæлдзæгис. Аивадон хай цæттæ у! Лев Михайлы
фырт базыдта, цас æхца йын хъуамæ радтой кон-
церты тыххæй, уый. Æхсызгон æлхъывд ныккодта
сæрдары къух æмæ таксийыл атындзыдта куысты
Институтмæ. Уым дæр та сын бауырнын кодта,
Райкин сæм кæй нæ уыдзæнйс, уый та сын ра-*
дзырдта Лев Рамашкины тыххæй, фидар нуарджын
Иван Дубасовы тыххæй æмæ диссаджы Юлиак
Филоновы тыххæй. Ам дæр та æхсызгонæй йæ къух
райста профцæдисы кусæгæн. Уый уыди бæрæгбоны
66

изæрæн бæрнон æмæ та
таксийыл атындзыдта
Проектон институт № 2-
мæ.
«Хорз хъуыддæгты цæу-
гæ бюро» Маркин æм-
бисбон райдыдта телефо-
пы дзурын, концерттæ
саразыны ныфс æй цы
адæймæгтæй уыдис, уы-
донмæ.
— Алло, Лев Василы
фырт дæ? Иу цалдæр за-
рæджы нæ азардзынæ?
Æмæ Лев Ромашки-
нæн та фыдæнæнгæнæгау
йæ бон нæу. Йæ хъæлæс
нæу йæхи адыл.
— Мæ бон нæу, — рай-
хъуыстис артисты хъуыр-
хъуыргæнаг ныхас. — Æз рынчын дæн. Дохтыртæ
мын иу къуыримæ зарыны бар нæ дæдтынц.
— Концерт, мæ хæлар «докторон» у. Раст æнæ-
лиздзинад сфидаркæнынæн у.
— О, уый ды, Лев Михаилы фырт куы дæ! Цы
гæнæн ис. Кæд «докторон» у, уæд æнæмæнг азар-
дзьгнæн.
Куыддæр рынчын зараджы сразы кодта Лев
Михаилы фырт, афтæ та уайтагъд фæдзырдта
уæзтæисæг Дубасовмæ дæр. Уæзтæисæг Дубасов
67

дæр йæ сæрæн нæ уыдис, фæлæ уый дæр сразы нс
«докторан» концерты хайад райсыныл.
Æрмæст рынчын артисттæн сæ бон нæ бацис
иу бон æртæ концерты равдисын æмæ та Лев Ми-
хаилы фырт ноджы дæр концертмæ æрбакодта цал-
дæр музæйы кусæджы. Уыдон уыдысты уонгрог
<гмæ æнæниз адæймæгтæ.
Изæры æхсæз сахатыл Лев Михаилы фырт
слæууыд командæйы сæргъ æмæ йæ къухтæ рай-
дыдта дирижеры тылд. Тыхджын артистты взвод
арастис куысты Институтмæ. Уымæн йæ хæс уыд,.
цæмæй тагъддæр бахæццæ уыдаиккой куысты Ин-
ститутмæ, «Гипромеза»-мæ æмæ «Проектон инсти^
тутмæ».
Каланчовкæйы чысыл ма бахъæуа сæ концерт
фехæла.
Ромашкин æмæ сгуыхт уæзтæисæг Дубасов сце~
нæмæ куы рацыдысты, уæд ма фæскулис баззадис
сермæстдæр Ю. Филонов. Расидтысты антракт а\мæ
уайтагъд Лев Михаилы фыртæн фехъусын кодтон:
— Алло, кæм ис ныфс нын кæмæй æвæрдтай, уы-
ны -æххуыс? Кæм сты Березкин æмæ дыууæ кафæ-
джы?
— Фæцæуынц. Ма тыхсут! Концерты кæрон æв-
зæр куы цæуа, уæд Филонов йæхи равдисæт Берез-
кины хуызы æмæ дыууæ кафæджы бæсты дæр ака-
фæд. Æрмæст тагъд! Уымæ Кунбишевы уынджы
а^нхъæлмæ кæсынц.
Ю. Филонов концерты дыккаг æрдæджы ар-
хайдта æртæГгы бæсты æмæ йæ хид йæ къæхты бы-
68

нæй калдис. Æппынфæстаг . ефæлдыстадон æгъ^
дауæй тынг бафæлладис æмæ фехъусын кодта:
— Уæ хорзæхæй, рахизут кафынмæ!
Адæм залы схъомпал сты. Раст ма афтæ вæй-
йы, сгадионы бурти куы баппарынц æмæ йæ хатт
тæрхонгæнæг куы нæ фæнымайы, уæд. Кæфтытæ сæ
тæккæ тæмæны куы- бацыдысты, уæд сæм æнæн-
хъæлæджы æрхæвдæ ис Петр Березкин. Уый, й«т
цæссгытæ тыххæй уромгæйæ, лæгъзтæ кодта адæ-
маан, цæмæй фæстæмæ кæсæн залмæ ацыдаиккой.
Фæлæ йын куы нæ сразы сты, уæд артисг алыгъд
телефон-автоматмæ:
— Лев Михаилы фырт! Æз ферæджы кодтон.
Ми мын бафиддзæнис таксийы æхца?
— Æз! Фæлæ тагъддæр згьорут «Гипромез»-мæ.
Лев Михаилы фырты стъолыл телефон æппын-
^едзух зæлланг кодта. Æнæбафæллайгæ «дирижер»
командæ кодта, æрвыста æххуысгæнджытæ, ар-
тистты ласта иу ранæй иннæ ранмæ.
— Алло, Иванов азарыныл разы нал у! — «ли-
рижерæн» фехъусын кодтой «Гипромез»-æй.
— Цæуылнæ?
— Рæджы йын кæны æндæр концертмæ.
— Радт ма йæм телефоны хæтæл... Олег Петры
фырт, уый цытæ кæныс? Дæ хорзæхæй, мæ хæлар,
мæ хатырæй... Гъемæ, тынг хорз.
— Алло, куыд у Ромашкины хъуыддаг?
— Бынтон хорз нæу. Ахæм хъæлæс ын ис, раст
цыма паранджейы мидæг зары.
— Ницы кæны, уый нæ нæ бахъыгдардзæнис.
Фенынмæ!
69

’Æмæ та уайтагъд телефоны зæлланг рапхъуыс-
тис.
— Дзурæм куысты Институтæй. Кæм сты Ас-
кольдов æмæ Филонов?
— Тыхсгæ ма кæиут! Сæ бæсты уæм арвитдзы-
нæн Матвеевы æмæ Рубарты. Зæгъдзыстут нын
бузныг...
Фæсахсæвæртæй ахызтис, афтæ фесты æртæ
«докторон» концерты дæр. Æрсабыр ис телефон Лев
Михаилы фырты стъолыл æмæ ныр æнцад-æнцонæ
бафыпæй ис.
Гæнæн ис æмæчиныгкæсæг бацымыдис кæна, ома
цы сты («докторон» концерттæ? Артисттæн æхца
сæхи къухмæ кæм дæдтынц, уыцы концертты афтæ
хонынц, йæхи пайдайæн чи фæкусы, ахæм дохтьш-
тæн куыд фæкæныпц, афтæ ма сын сæ къухтæ дæр
зæрдиаг ист ракæнынц, Мæскуыйы гостролон-кон-
цертон баиугонды кассæйы иувæрсты ахизгæпæ.
Уæ цæстытыл ма ауайын кæнут ^куыд рауадысты
ацы къухистытæ куысты æмæ мызды паддзахадоы
комитеты агъуысты, цыран йæ улæфты изæр сарæз-
та куысты Институт?
Æмæ Лев Михаилы фырт Маркин та чп у? Уый
цыма концерттæ организацигæнæг æхсæнадон ку-
сæг у. Æнусы цыппæрæм хай, йæхи æиæбафæлла-
йынкæнгæйæ паддзахады куысты, кæрдзын амал
кодта ахæм «докторон» концсрттæ организа-
ц и кæнгæйæ. Кæрдзын куы уаид, уæд чф~
тæ маст нæ кæсид адæймагмæ. Æртæ «доктороп»
кони!ертæй уый йæ дзыппы нывæрдта æртæ сæдæ
сомы бæрц. Афтæмæй та уый ’пæ азарыд иуиæг
70

ларæг дæр, иунæг гири дæр нæ систа йæ къухмæ, йæ
цæсгомы хид нæ рацыд, афтæмæй.
Искæйы хардзæй цæрæг Маркин тыиг .уарзта
бæрæгбонтæ. Уый зыдта,ома бæрæгбонты размæ
бынæткомты æууæндаг сæрдартæ æхца парахатæй
фæдæдтынц. Парахатæй сæ ратдзысты æмæ’стæн
фæсмонгæнгæ кæсдзысты сæхи сæрмагонд - клубы
æнæбары «докторон» концерттæм,
Кусджыты музыкæ æмæ зарджытæм байхъусын
кæнын у культкомисты сæрдарты принципиалон
фарст, фæлæ цымæ ахæм принципы тыххæй сафын
хъæуы прцнципиалондзинад, хицæн бюромæ хатгæ-
йæ æмæ уымæй дæр ахæм æнæхорз хъуыддæгты
тыххæп?
Стыр дзæмбыты хъысмæт.
Василий Петры фырт Евдокимов фесæфта йæ
принципиалондзинад йæ уды хорздзинады тыххæй
пæ, фæлæ æрмæстдæр йе ’дылы фадæтты тыххæп.
«Æгæрыстæмæй лыстæг нымад куы пæ кæнай,
куы сæ æртымбыл кæнай, уæд æппæт зæххы къо-
рийыл æрымбырд уыдзæпис цахæмдæр æртæ мпл-
лиард адæпмаджы! — иу цау дæр æнæрхъуыды
кæнгæйæ никуы ауагъта Василип Петры фырт. —
Великий Лукаты та уымæй къаддæр, æвдай мины!»
Ома бафæлвар ахæм цъус адæмы ’хсæн ссар, гор-
промторджы системæйы чи бакуса, ахæм аккаг
адæймаг.
Кæмыты нæ агуырдта Василпп Петры фырт йæ-
71

хицæн аккаг æххуысгæнждытæ: базары, кафе-ахо-
дæндоны æмæ автобусты æрлæууæндæтты...
Хаста, цæвиттон, цыдæр æбæрæг ранмæ рудзын-
джы фæлгæт. Хаста йæ æмæ æнкъард кодта. Кæй
зæгъын æн хъæуы, фæлгæт уæззау кæй уыдис, уый
тыххæй. Фембæлдис ыл иу бæлццон.
— Дæ хорзæхæй, ацы æгъдауджын лæг, æрбай-
хъус-ма! — фæцырд æм ис горпромторджы дирек-
тор.—Баххуыс мын кæн, мæ хурл ацы фæлгæт хæс
сынæн.
Бæлццон сразы ис.
«Коммæгæс лæг! Сабыр», — йæхинымæры ба-
фиппайдта Василий Петры фырт.
Фæлгæт дзæбæх куы ныххæццæ кодтой бынат*
мæ, уæддæр ма Евдокимов тагъд-тагъд йæ цæст
ахаста æнæнхъæлæджы фембæлгæ æмбæлццоныл
æмæ бацымыдис кодта:
— Фæтæгены куыст^й?
— Нæ куыстон, — фефсæрмы ис бæлццон.
— Хæрз дзæгъæлы! Фæтæген — уый сыгъзæ-
ринбын у!
Бæлццон ын йæ ныхмæ ницы загъта,
— Зоныс цы, — хъуыддагмæ рахызтис фæлгæ*ч
ты хицау æмæ горпромторджы директор. — Уарз
мæ, у мæ зæрдæйæн адджын æмæ д.æ фæтæгены ду-
канийы директорæй снысан кæндзынæн, Дæ къухты
аккаг куыст у? ь
Лæг не сразы фæтæгены дуканийы бакусыныл
æмæ сыгъзæрин быныл... Цæхгæрнæ бакоммæ кас«
тис.’Æмæ куыд хорз у: сабыр, коммæгæс. Гъе,
ахæмтæ хъæуы царды!
72

Горпромторджы куыстой æртæ хъæддæсныйы:
Орехов, Ильин æмæ Зуев. Уыдон уыдысты коммæ-
гæс адæм, ныхасмæ хъусаг, куыстæххæстгæнæг. Æр-
тæ къуырийы мидæг уыдон Василий Петры фыртæн*
цы верандæ сарæзтой! Æмæ ныккæнд! Йæ хæдза-
ры сæр ын раивтой ногæй. Æмæ се ’ппæт дæр пад-
дзахады хъæдæрмæгæй. Куыстмызд дæр сын гор-
промторджы фыстой.
Куыдфæнды зæгъ, фæлæ зæрдæйæн куыд æх-
сызгон у, дæ дæл&ар ахæм сабыр, иудзырдон адæм
куы уа, уæд. Ныртæккæйы рæстæджы ахæмтæ кæм
ссардзынæ?/
Йæ къух ын сарæзта Рома Беленкий.
Куыддæр Василий Петры фырты дзыхæй схауд-
та, директоры бынат сæм кæй ис, уый, афтæ Рома
сразы уайтагъддæр æнæ уæлдай ныхас æмæ æнæ
уæлдай митæ.
Хъуыддаг уый мидæг уыдис, æмæ Беленькин
тынг рагæй бæллыдис ахæм сабыр къухдариуæг-
гæнæджы куыстмæ.
Цæгаттаг областты паз æмæ соцъи бæлæсты æд
уидæгтæ сæппарыныл уый куыста адæмон тæрхон-
дояы тæрхонмæ гæсгæ, фæлæ йæм дзы ницы пай-
да згъæлдис. Тайгайы йын фесæфтис, æмбал кæ-
мæн нæ уыдис, йæ уыцы курдиат, паддзахады мулк
паплойкæныны курдиат, хъуыды кодта Рома.
— Æппæт дæр кадртæй кæигæ у! — йæ куысты-
иу стъолы фарсмæ бадгæйæ арæх дзырдта Васи-
лий Петры фырт.
— Æппæт дæр! — йемæ-иу сразы ис Ро^ма дæр.—
73

План та мах дæу тыххæй, нæ хæрзгæнæг. дæс про->
центы уæлдайæ сыххæст кæндзыстæм.
— Уæллæй, ’сахъгуырд дæ« — цин кодта Васи-
лнй Петры фырт. — Архай.
Рома архайдта. Фæлæ ферох кодта бæрц. Æгæр
сархайдта æмæ горæты прокуратурæйы фæдагурæ-
джы сейфы фæзындис фыдракæнды хъуыддаджы
æстдæс томы. Материалон æгъдауæй дзуашпдæдтæг
«коммæгæс æмæ лæггадтæнæг» адæймæгтæ нымад
æрцыдысты зылынджыныл материалон хæрзиуджы-
тæ паплонкæпыны тыххæй.
Афæлывтой сæ, уырзæй æвзарæгау, хъуыддаг
зонгæйæ, къухдариуæггæнæг кадртæ чи агуырдта,
уыдон. Æмæ уыцы хъуыддаджы цас тьГх, цас фи-
дардзинад разынд, цас адмииистративон ныхмæ-
дзыдтæ дзы уыдис.
Зæгъæм, райсæм Псковы облфæлхасцæдисы
сæрдар Апатолий Федоры фырт Семеновы. Иу æмæ
йын дыууæ хатты нæ уырнын кодта ревизор Н. Зо-
лотникова, ома ды дæ арм дарыс дæ къухы кусæг
цæстфæлдахджытыл.
— Цы?! — фесхъиудта-иу Семенов. — Хъуыды
кæныс, цы дзурыс, ууыл? .
Махмæ Великий Лукаты раззагон адæм сты.
Æмæ «раззагон» адæм та куыстой къухдариуæг-
гæиæг бынæтты æмæ æрвылкъуыри Псковмæ Анато-
ли Федры фыртмæ æрвыстой, йæ зæрдæйæн æхсыз-
гон чи уыдис, ахæм фыстæджытæ æмæ бахаудтой
ахæстонмæ.
— Уыдонæн ахæм у сæ хъысмæт]—Семенов куы
74

оазыдта хъуыддаг, уæд дзырдта æнкъардгъуы-
:;æй. — Ахæм у стыр дзæмбыты хъысмæт!
— Великолукскы горпромторджы директор Ев-
докимов дæр иуварс нæ лæууыд ацы хъуыдыйач
Уый дæр æппæт сæ хъысмæты аххос кодта.
Стыр дзæмбыджынтæй бирæ нæ радомдзынæ.
Нæ йæ бафхæрдзынæ. Гъе, йæ куыстæй дæр нæ сис-
дзынæ.
Цæстфæлдахæг Беленькийы магазины директо-
рæй чи снысан кодта? Евдокимов! Къæдзилджын-
ты æмæ паддзахады мулк паплойгæнджыты чп
хъахъхъæдта? Семеиов! Ныр æппæт уыдæтты тых-
хæй чн у дзуаппдæттæг? Стырдзæмбыджын!
— Фæрæдыдтæн чысыл, — дзырдта йæхи раст-
кæнгæйæ Василий Петры фырт.
— Æгæр баууæндыдтæн... Нæ сæ сбæрæг код-
тон, — дзырдта Анатолип Федоры фырт.
«Афтæ дæр вæййы, — сæ мастыл маст кæнгæйæ-
иу сын дзырдтоп, сæхи кæй разы раст кодтой, уыцы
Василий Петры фырттæ æмæ Анатолий Федоры
фырттæ. — Ахæм хъуыддаг кæуыл не ’рцæуы! Фæ-
рæдыдис адæймаг... Æххæст сæ ие сбæрæг кодта..*
Хъысмæт!»
Ахæм теоретикон фарстыты зæрдыл дарып хъæ-
уы ахæм хъысмæт, кæцы цыма хъазы адæймагæй.,
Æмæ практикон æгъдауæй та уыцы «хъысмæтæй»
гæхи бааууои кæныпц, йæхи сæрмагонд намысæй чн
хъазы, ахæм адæймæгтæ æмæ афтæмæй зиан кæ-
нынц сæхи куысты уавæрæн.
Адæмæй хъуыддаджы интерестæ ахсджиаг кæ-^
мæи не сты, сæхи сæрмагонд сабыр царды тыххæй
75

хъарм бынатмæ чи тырны, уыдон сæхи пайдайæи
фæцагурынц «коммæгæс» æмæ «сабыр» кусджыты
æмæ сæ куы ссарынц, уæд сыл сæ арм фæдарынц,
сæ комы фынк фæкалынц, афтæмæй, цас сæ бон
вæййы, уыйбæрц, Гæнæн дзы куынæ уал вæййы
æмæ «коммæгæсты» прокуратурамæ куы æрбахо-
нынц, уæд Василий Петры фырттæ æмæ Анатолий
Федоры фырттæ фæхъуыды кæнынц стыр дзæмбы-
джынтыл, тæригъæддаггъуызæй сæ февдисынц сæ
алыварс уæвæг адæмæн æмæ сæхæдæг фылдæр хатт
баззайынц сæ къухдариуæггæнæн бынæтты бадгæ-
йæ уыцы цæстфæлдахæн миты фæстæ. Бады æмæ
къухдариуæг кæны æмæ та ног кадртæ æвзары.
Уæддæр та фылдæр хатт ахæм принципты тых«
хæй. Кæнæ та, растдæр зæгъгæйæ, æнæпринципиа-
лондзинадæй. Уыдон цы хъуыддаг ис æмæ лæууой,
бæрæг чи у, уыцы тæрхæтты ныхмæ. Уыдон мидæг
дзырд цæуы, ома раздæр тæрхон цы адæймæгтыл
уыд, паддзахады мулк паплойкæныны тыххæй, уы-
донæн бар нæй æмæ кусой базарады хаххыл. Уый
нæ, фæлæ уыдон стырдæр фадæттæ аразынц цæст-
фæлдахджытæн æмæ дзæгъæлы леггагæнджытæн,
цæм<æй балæсой базарады куыстмæ. Уый цæстфæл-*
дахæг у, æнæмæнг дæр цæстфæлдахæг у, фæлæ ба-
зарады куысты уый ног хъуыддаг нæу. Ног кус-
джытимæ дыл исты хъаугъа сæмбæлдзæнис. Уыдон
ахуыр, æмæ хъомыл хъæуы.
Зивæгкæнынад æмæ алцæмæ æнæмæтдзинады
зхаСт, æнæхæдзардзин æмæ хæлиудзыхдзинад а-мæ
æнæпринципиалондзинад сты сæйрагдæр зыхъхъыр-
76

тæ æмæ балæсæн хуынчъытæ. Уыдоныл алыхуызон
æввонгхортæ балæсынц æппæтадæмон иумиаг къæ-
бицмæ æмæ уырдыгæй се ссивæн къухтæй фесси-
вынц, сæхæдæг кæуыл нæ бафыдæбон кодтой, аф-
тæмæй сын адджын чи у, ахæм кæрдихтæ.
11

ФÆТÆН ЧЪЫЛДЫМЫ ФÆСТÆ
Тыхсджытæ портфелтймæ
Æмткæй зæгъгæйæ, æввонгхордзинад, разæнгард
кæнын нæ домы. Уый цыма йæхи йæхæдæг разæн-
гард кæны йæхимидæг. Иуæй-иу хатт ма разыны,
хъуыддаг чи нæ фембары, афтæмæй уыцы искæйы
хардзæй цæрджыты къух чи фæцаразы, ахæм адæй-
мæгтæ. Уыдон зæрдиагæй фæхæрын кæнынц æв-
вонгхортæн. Фæхæрын сын кæнынц, фæлæ сæхи хар-
дзæй нæ.
78

...Миассы дæлвæзы фæндаггæттæ фæхонынц
сыгъзæрин, футболæйхъазджытæ та йæ схуыдтой
дзæнæт. Ам байгом кодтой дзæнæты дуар къухда-
риуæггæнæг тыхсджытæ: автозаводы директор æмæ
завкомы сæрдар. Уыдонæн сæ ныхас уыдис афтæ:
«кæд ды зынгирвæзты кран нæ хицæн кæныс исæн
кранæй, кæд футæджы нымайыс донхъазы æмбалыл,
фæлæ кæд æнæфæкъуыхцыйæ футбол хызмæ бап-
пардзынæ, уæд згъоргæ кæн автозаводмæ. Махм.æ
кусгæ чи нæ кæны, уый нæм футболæй хъазы. Уæ
хъуыддаг у баппарат эехсæзгай буртитæ, фар;клтай
буртитæ. Мах хъуыддаг та у «æвдгæйттæ» баппа-
рын (ома авд куысты сахат) æмæ ма уæ цæрæн хæ-
дзæрттæй дæр сифтонг кæндзыстæм. Уæ хорзæхæй^
рацæут Миассы горæтмæ».
Рекламæйыл баууæндæн уыд, уымæн æмæ заво-
ды къухдариуæггæнджытæ сæ удæй фылдæр уарз-
)Ои футбол. Уыдонæн сæ къухдариуæггæнæг зæр-
дæты раджы фæзынднс ахæм хъуыды, цæмæй «Б»
къласмæ бахауой.
Раздæр уал сифтоиг кодтой стадион. Сарæзтой
дзы дæс мин адæймаджы фаг бадæнтæ. Къухдари-
уæггæнджытæн та — граиитæй конд ложæ.
Фæлæ футболæй хъазты кълас цæмæндæр нæ
фæхуыздæрпс. Уæд футболæй хъазджыты коман-
д-æйæн балхæдтой сæрмагонд автобус, æрвгъуыз-
цъæх кастюмтæ æмæ ниппелон буртитæ, нæ Цæди-
сы æмбырдгонд хъазджыты командæйæн куыд ис,
афтæ.
Хъазты кълас уæддæр баззадис, куыддæрпддæр
уыдис, афтæмæй.
79

Областон центрæй сын тренерæй æрхуыдтой За-
мойскы æмæ йæ снысан кодтой цехы хистæрæй.
Хъазты кълас размæ нæ рацыд, фæлæ фæстæмæ
алæууыд. «Втулка», раздæрау, иу фембылд и«»нæ-
ны фæдыл кодта.,
Уæларвæй, дам, «стъалытæн» раскъæфæн нæй..
Къухдариуæггæнджытæ бауынаффæ кодтой, уыдоп
дард бæстæты ссарын. Сæрды сезоны райдиаимæ
хæдзарадои хайады директоры хæдивæг Миасомæ
æрласта фынддæс фидар адæймаджы. Заводы æп-
пæт къухдариуæггæпджытæ æрымбырд сты сæ уы-
нынмæ. Уыцы фидар адæймæгтæ схъисгай фæкод-
/гой футболы кулдуар æмæ йын йæ хыз та скъуыдтæ
ныккодтой. Фæлæ уый хыгъд уыдон сæ сомбоны
куыстæн ахæм стыр аргъ скодтой æмæ директоры
бахъуыд сæйраг бухгалтеры куыстæй аиуварс кæ-
Я1ыны сæр, уыцы фидар адæймæгты фадгуыты хис-
лæртæй æмæ дæснытæн кæй не сфидар кодта, уый
тыххæй.
Уыцы фидар адæймæгтæ иумиаг цæрæндонæй
æпæ хæстæй ратте кодтой æвзонг дæсныты æмæ сæ-
бынæтты сæхæдæг бацардысты хъазгæ æмæ заргæ-
йæ. Уыдон-иу за’воды ферттьштой æрмæстдæр мызд
усыны рæстæджы. Уыдонæн д^иректор тыхстис се
цæниздзииадыл, арæзта сын хорз уавæртæ æмæ сып
уымæ гæсгæ æппынæдзух кодта «материалон æх-
хуыс». Цæвиттон, хъахъхъæнæг Двоезубы трусичы
резинæ æрбаскъуыдис, футболæй хъазт йæ тæккæ’
•|-æ-мæны куы уыдис, уæд. Уыцы тæккæ сахаг ацы
хъайтарæн ног балхæиыны тыххæй радтой сæдæ со-
мы. Кулдуаргæс ДЛварбип йе ’рмкъухтæ амортиза-
80

ци кæны ныхмæлæууæджы буртн ахсгæйæ? Амор-
тизаци сæ кæиы! Кулдуары æууæнкджын хъахъ-
хъæнæгæн баппæрстой сæдæ сомы æмæ æрдæг
амортизацийы тыххæй.
«Тулка» æнæкъуылымпыйæ пырх кодта сыхаг
заводты командæты. Директор уый йæхи цæстытæй
федта номхыгъдты. Фæлæ уайтагъд командæ фем-
былды ис! Директор йæхимæ фæсидтис тренер За-
мойскмæ æмæ йыл райдыдта тызмæгæй фарста кæ-
иын.
Сбæрæг ис, уыцы фидар адæймæгтæ хуссайраг
хъармæй кæй сфæлмæцыдысты, кæй сфæлмæцыды-
сты пляжты цъæхæй. Цæмæй зынаргъ рæстæг ма
фесæфтаид, уый тыххæй сæ заводы адмипистраци
арвыста хуссармæ «фæлтæрддзинад баивыны къа-
мисмæ». Фæлтæрддзинад сæ зæрдæмæ тынг фæцы-
дис уыцы фидар адæймæгтæн. Уыдон дыууæ къуы-
римæ сæ буар хурмæ басыгътоп, фæзындис та сæм
тохмæ тырнындзинад. æмæ ахæм æууæндындзинад^
ома куыст пæ сарæзта адæпмаджы, фæлæ йæ сарæз-
та футбол.
Æппынфæстаг æппæт ацы хъуыддæгтæ раргом
сгы. Уæд къамис сарæзтой авторитетджыи адæй-
мæгтæй, завкомы æмæ дирекцийы минæвæрттæй,
раст зæгъгæйæ, уырдæм балæстысты, цъус чи ’мба-
ры, ахæм адæймæгтæ дæр. Уыцы рæстæджы футбо-
лон сезон тæккæ къæсæрыл æрбалæууыд, æмæ уы-
дон та дзырдтой: «фесæфæпт, искæйы хардзæй чи
цæры, уыдоп!» Ноджы ма афтæ дæр банымадтой,
ома алы буртпйьгбаппæрсг дæр заводæн слæууыдис
æртæ сæдæ сомы æмæ загътоп, ома хъуамæ ком-
6:'*
81

плектгонд æрцæуа командæ, ипыæ куыстуæтты
куыд у, афтæ — хуымæтæг кусæг лæппутæй, æх-
цайыл гастролты цæудыжтæй нæ, фæлæ.
Директор бафхæрдта «цъус æмбарæг» æмбæлт^
ты, ноджы сын бауайдзæф кодта «Заводы кад уын
зынаргъ нæу», зæгъгæ.
Афтæ зындис, цыма алцы дæр йæ гаччы сбадтис,
фæлæ фыццаг бынат бацахсыны бон заводмæ æрцы-
дис ревизигæнæг. Фыццаг ревизигæнæг бацымыдис
кодта, ома сывæллæтты цæхæрадон аразыны тых-
хæй ауагъд цы агуыритæ æрцыдис, уыдоп цы фес-
ты. Директор ын æнæ сæрыстырæй стадионы грани-^
тæй конд ложæмæ ацамыдта. Ревизигæнæджы ба^
фæндыдис, цæмæй базонгæ уыдаид уыцы фидæр
адæймæгтимæ æмæ сæ федтаид сæ куысты уæлхъус,
Директор йе стыр портфелæй мидбыл худгæ сласта
бардзырд. Уым фыст уыдис, ома уыцы фидар адæй-
мæгтæ «рæстæгмæ раконд æрцыдысты» стадион
цалц&гкæныны куыстытæм. Фæлæ ревизигæна-г
фæдызæрдыгис, ома трибунæтæ цалцæгкæнынæи
пæмæн хъайуынц «хъахъхъæнджыты хистæр» Шва-
брин æмæ «хæрæндоны хицау» Двоезуб.
Фæлæ спортæй меценатты ревизитæп иæ фæ-
къæмдзæстыг кæндзынæ. Зæгъæм, бафхæрдзысты
гхæм «тыхсаджы», æппынфæстаг ын карз æфхæрд
ратдзысты. Æмæ футболон командæ та горæты
хуыздæр командæ у.
Æмæ ахæм спортуарзæджы нæ тыхсыи кæны
уыцы хъуыды, уыдоп сæхицæн кæй скад кодтой су-
сæг хнпмитæй. Сæ заводы пе схъомыл кодтой сæхн
сæрмагонд арæхстджын спортсментæ æмæ пскæйы
82

къæхтæй бакъуырынц бурти ныхмæлæууæджы кул-
дуармæ, искæйы къухæй баппарынц бурти баскет-
болон зиллакмæ. Уый уыдæттæ мурмæ дæр нæ да-
ры. Уым чи хъуыды кæны «искæйы къæхтæ æмæ ис-
кæйы къухтæ», чи сæ зоны æрцæуæг ревизигæнæг
.æмæ заводы бухгалтеры йедтæмæ.
Варганаг финиктæ
Варганы хъæуы цурты цæуы Горький-Казаны
фæндаг. Æхсæвæй-бонæй уыцы фæндагыл дыууæр-
дæм, уынæргæнгæ, згъорынц бирæтоннон ГАЗ-тæ,
цырдуайæг «Волгатæ», уасынц горæтмæ цæуæг по-
ездтæ... Стыр фæндаг—Стыр цард!..
Фæндапæй иуæрдæм километр æмæ æрдæг куы
ауайай хъæумæ, уæд уыдзæнис бынтон сабыр.
Зарганы хъæр кæнып нæ уарзынц. Варганы са-
быргай дзурынц.
— Санька Кротов та хæдзар Горькийы балхæд-
та, Лæппу тонагæнаг у.
— Арæхсы!
Кротовы хуызæн «арæхстджынтæ» Варганы бирæ
"ис. Уыдон уыпбæрц бирæ сты æмæ сæ кау дæр
сбидзынæ. Цæуыс уынгты æмæ дис кæныс,, куы
иу ран, куы иннæ рап уыныс силикатæй копд агум-
ридурæй арæзт бæрзонд уæладзыг хæдзæрттæ.
— Кæцæй сæм бафтыдис?
Паддзахад силикатæй конд агуырийæ куы пæ
юазар кæны.
83

Æрттивынц сæ ципкжест&й æмбæрзт уæлхæ-
дзæрТтæ.
— Кæцæй сæм бафтыдис цинкжест, магазмнты
куы нæ уæй кæпынц. Хæдзæртты фарсмæ ис сæхи
сæрмагонд стыр донтæвдгæиæн агтæ, уæтты ис до-
ны тæфæй хъармгæнæнтæ.
— Кæцæй сæм бафтыдысты? Сæудæджерад
сæрмагонд адæймæгтæп куы нæ аразы трубæтæ-
æмæ æгтæ.
— Кæцæп сæм бафтыдысты?
--Стыр фæндаджы былыл цæрынц, — уæззау
ныуулæфгæйæ дзуры Лысковскийы милицæйы
райоион хайады хистæр. —■ Æмæ стыр фæидагыл
цæстфæлдахджытæ та цъус пæй. Давынц æмæ сæ
Варганмæ ласынц. Уым кæмæдæрты æнæхидкал-
гæйæ лæвар æрбафтгæ æхцатæ ис...
Æмæ та уæддæр уыцы фарст: Кæцæй сæм баф-
тыдысты? Кæцæй сæм æфты уыцы «лæвар» вар-
гайнаг æхца? Уыцы силикатæй конд агуырийæ
арæзт æмæ цинк жестæй æмбæрзт хæдзæрттыхи-
цæуттæм, кæцæй бафтыдысты уыцы æхцаæвæрæн-
тæ æмæ æфснайæн лагъзы чингуытæ, кæд æмæ
совхозы уыдон æнæбары кусынц, цæмæн сæм ма-
чи маиы дзырдхъом-уа?
’ ...Майкопы фæлварæн станцæпы днректоры
номыл æрцыдис цыбыр фыстæг. Уыцы фыстæджы
сбирæ кодтой капировкæты фæрцы. Фыстæджы
дзы{)дæуы: ; 1
«Æмбал директор!
Махмæ, , совхозы кусджытæм, нс хъалгьæп
81

«цъæх финикы» талатæ. Нæ бон у æмæ дзы бы-
иатмæ æрласæм æнæнымæц бирæ.
Уыцы талаты тыххæй æхцатæн радтæп ис мах
номыл банчы. Нæ хыгъды номер уын фехъусын
кæндзыстæм фæстæдæр,
Адрес: Горькийы область, г. Воротинец, сæй-
раг почтæйы уагдон. Хиæрдомдмæ гæсгæ. В. И. Са-
зоновмæ».
Майкопы фыстæг бакастысты. Фæлæ цæмæп
батагъд кодтаиккой хъуыддагон иудзинад саразы-
лыл сæйраг почтæйы уагдонмæ хирдомдмæ гæс-
гæ», «кæнæ фæстæдæр цы адрес фехъусын кæиой»,
ууыл æхца арвитыны хъуыддаг, уый бæсты æмбæс-
таг Сазоповы арвыстой, кæдæм æмбæлдис,
уырдæм.
Горькийы областы прокуратурæ агурын рап-
дыдта базаргæнæджы, уый разынд йæ цæугæ
хыгъдимæ Воротипецы горæты нæ, фæлæ Варганы
хъæуы, уыцы стыр хисæрмагопд хæдзæрттæй сæ
иуы, кæцы сырæзтис совхозы зæххыл, совхозы
фæллойæ.
Лысковскы райопы прокурор фехъусып кодта
æмбæстаг Сазоповы адрес областон прокуратурæ-
йæн. Йæ фехъусынкæнинаджы кæрон æй æнæмæпг
бахъуыдис бафтауын, ома ныртæккæ мæпæп мæ
бон нæу хъуыддаг аскъуыддзаг кæнын, уымæн
здмæ уып йæ хъалгъæпы талатимæ ацыдис рай-
онæй».
Ацыдис уæддæр! Разындис ын, Сазоновимæ
иудзипад кæмæн уыдис, ахæм æууæнкджыи адæй-
мæгтæ. Æмбæстаг Сазонов хумæтæджы куы нæ
85

бирæ кодта капировкæйæ йæ фыстæджытæ. Уый
хуымæтæджы куы нæ ныхæста йæ конверттыл мар-
кæтæ... искуы йæ æрдомдзысты.
Æрдомдтой йæ Уралы халсар-дыргъкуыстгæ-
нæг совхозы. Раст уырдæм- ахаудта æртыназдзыд
хъуыддаггæнæг йе ’ртæ хæлар-æмкусæджимæ. Уы-
дон сæ хъæуæй аластой нæуæдз мин талайы æмæ
и.у къона та, мыхуыр æвæрд кæуыл уыдис, ахæм
бæрæггæнæнтæ. Товар уыдис сæхи сæрмагонд, бæ-
рæггæнæнтæ та уыдысты æхсæнадон. Официалон.
Сæ иуы мидæг фыст уыдис, ома Бармипо-Ве-
^ецкы хъæууон фæлхасцæдис «æмбæстаг В. И. Са-
зснсвыл æууæнды хъалгъаны талатæ ауæй кæныны
тыххæй бадзырдтæ сараз^тыл». Уыдис ыл хъæу-
уон фæлхасцæдисы сæрдары æмæ бухгалтеры
къухфыстытæ. Мыхуыр.
Æмбæстаг Сцзонов, уæлдæр цы бæрæггæнæпы
кой ракодтам, уый Уралы халсар-дыргъкуыстгæ-
нæг совхозы директоры стъо-лыл куы æрывæрдта.
уæд ын директор æнæ уæлдай сыбыртт пæ «цæу-
гæ хыгъдмæ» бахаст’а дыууыи æртæ мины æртæ
сæдæ фараст сомы паддзахады æхцатæй.
Уый фæстæ æмбæстаг Сазонов æрыздæхтис йа^
райгуырæи хъæу Варгапмæ. Сæхи Бармино-Ве-
нецкы хъæууон фæлхасцæдисы райста дыууып ми-
иæй фылдæр æмæ а-цыдис варганаг хæдзæрттæм,
цæмæй сын сæ хицæуттимæ адих кæна, цы æфтиаг
райста, уый. Мисковскы рапоны прокурор та йæ-
хæдæг фехъусыы кодта, Сазоиов дзæбæхæй кæи
æрыздæхтис, уый тыххæй, цæмæй хицæуттæн фа-
86

дат радта «хисæрмагонд хъуыддæгты бæрндзина-
ды тыххæй фарст аскъуыддзаг кæнынæн».
— Кæй талатæ сты? — тызмæгæй бафарста
прокурор æмбæстаг Сазоновы.
— Мæ усы фыды.
— Æпдæр ма кæй?
— Мæ усы мады.
— Æпдæр ма?
—Мæ фыды фыды æмæ мæ фыды мады, мæ
усы æфсымæры æмæ ме ’мсиахсы!
«Хæстæгдзинады лæггæдтæ. Талатæ балхæнып
æмæ фæстæмæ сæ ауæйкæныпы хъуыддагæн нæй
сбæрæггæнæн» — стыр хъыгагæи хъынцъымгæн-
гæ пыффыста прокурор.
— Кæм схъомыл кодтат талатæ? — поджы
тызмæгдæрæп бафарста прокурор.
— Нæхи сæрмагонд зæххы фадгуыты, куыстæп
сæрибар рæстæджы, — ногæй та райдыдта дзурыи
Сазонов.
«Кусы æмæ бынат ахсы совхоз «Бармино-Ве-
нецкы». Тугцъир кæй у æмæ искæйы хардзæй цæ-
рыны элементтæ дзы формалон æгъдауæй нæ зы-
ныиц» —■ аскъуыддзаг кодта прокурор æмæ сых-
гæдта хъуыддаг, «фыдракæпдты скоид» дзы кæн
пæп, уый тыххæп»!
Æмæ дзы, æцæгдæр, цавæр фыдракæндты
сконд хъуамæ уа, кæд æмæ æввонгхор ифтонг у
ялгъуызоп бæрæггæпæптæп æмæ официалоп доку-
мепттæй, уæд.
Уымæп йе тары цыпæ гъуызоп докумепттæ ис:
уæда* æууæнчы гæххæтт, уæдæуæлæфтау гæххæты-
87

тæ, уæдæ йæ улæфт адарддæр кæиыны бар дæр.
Кæй зæгъын æй хъæуы, йæхи дзæгъæлы хæтæг
куы нæ схондзæнис! Уый тыпг тæссаг хъуыддаг у.
Куыстмæ куы бафæстиат кæна, уæд гæнæн ис,
æмæ йып йæ зæххы фадыг дæр бапсой æмæ йæ
дзæгъæлы хъеллауы сæр цæмæн хъæуы? Совхозы
директормæ куырдиат афыста: «Курæг дæ дæп,
радт мын... æртæ къуырийы... Мæхи хардзæй...»
Дирекци йып сæххæст кодта йæ куырдиат. Æртæ
къуырийы йып радта, йæхæдæг куыд куырдта, аф-
тæ. Ныр бардзырды копи дæ дзыппы нывæр, та-
латæ та - - голладжы æмæ цу æпæмæт зæрдæйæ,
кæдæмдæриддæр дæ фæнды, уырдæм, æмæ ба-
зар кæи.
Иудзырдæй, совхозы къухдариуæггæнджытæ
аразынц хъуыддæгтге. Бузныг! Ноджы йæ хъæу-
уон фæлхасцæдис дæр пæ хъыг кæны. Хисæрма-
гонд хъуыддæгты базаргæнæг куыд хъуамæ базар
кæиа? Базары дæс таланы ауæп кæндзынæ, иппæ
дæс талапы дæр ауæй кæпдзынæ, зæгъæм, сæдæ
дæр ауæй кæи, фæлæ сæдæ мнны, кæпæ уымæп
фылдæр æрдæг миллион талайы базары кæм бал-
хæндзысты. Æидæр хъуыддаг у паддзахад. Æр-
мæст æй мæнæ иугап адæймæгтимæ базар кæ-
пып пæ фæнды.. Æмæ ушй иæ дæр хъæуы. Уæд
ма хъæууон фæлхасцæдис та цæмæп у? Радта сæр-
дар æууæпчы гæххæ^т. рафыста бухгалтер коман-
дировкæйы гæххæтт æмæ хисæрмагонд базаргæ-
нæгæн йæ кой дæр цал ис, уып у хъæууон фæлхас-
цæд11сы ба^рнджып! Ноджы дæр бузныг!
Фæлæ, кæй зæгъын æй хъæуы, иупæг «бузны-
88

джы» тыххæй нæ кæныпц æввонгхорты сæ базыры
бын, ома йыл афтид уый тыххæй ие ’вæрынц сæ
арм, нæ дæр сæ сæ рæсугъд цæстыты тыххæп иф-
тонг кæнынц алгъуызон мæнг документтæй. Вар-
гапы æввоигхорты хъахъхъæнджыты уымæ æндæр.
стырдæр цыдæр разæпгард кæны. Хъæууои фæл-
хасцæдисы уыцы æвонгхортæй истой... комиссио-
налонтæ тарифмæ гæсгæ нэё истоп дæс проценты.
Цъус у?* Куыд æй банымайай, уымæ гæсгæ.
Зæгъæм, цахæм нымæц у. Æрмæст æртæ адæйма-
гæй уæйгæнджытæ, сæ сæргъ цавæрдæр Иван Ми-
хаилович Каширин, иу аластæн ауæй кодта Лит-
вайы Аваженины талахъомылгæнæндонæн æрдæг
миллион талайы сæдæ фынддæс мин сомыл. Æмæ
уый, йæ арм сыл чи æвæры, уыдонæн дæр пайда
у, уæйгæнджытæ дæр дзы нæ фæзиап кодтоп.
Цæмæй сын сæ зæххы фадгуытæ ма байстаик-
кон, уый тыххæй зæххы хицæуттæ совхозы æххæст
^код’юй куысты минимум, иу бон совхозæн-куыстой,
къуыри та сæхицæн куыстой. Æмæ цæмæй банчы
хыгъдæй пайда кодтаиккой, стæй, цæмæй мыхуыр
æвæрд кæуыл уыд, ахæм гæххæттытæй дæр пайда
кодтаиккой, уып тыххæй сæхи сæрмагонд «æфти-
æгтæй» хъæууои фæлхасцæдисæи лæвæрдтой дæс
проценты.
Уыцы аудыпдзинад у комиссиоп’ райдапæнтыл,
уыцы аудындзинад у æргом æмæ æмбаргæйæ.
Ахæм аудджытæ зонынц, цы аразынц, уып, æмæ
сæ цæстытæ не ’мбæхсыиц æхсæнадæй, ома дзы
нæ къæмдзæстыг кæнынц. Уыдопмæ афтæ кæсы,
цыма уым æвзæрдзииадæп пицы ис, æмæ ома уым
89

тыхсииагæй дæр ницы ис. Ома, дам, æнæтæригъæд
ницы ис. Алкæйы дæр, дам, бахъæудзæнис зын-
дзинæдтимæ ныхæй-ныхмæ фембæлын. Æмæ ал-
кæмæн та йæ бон нæу ныхмæ ф&лæууын. Алы чы-
сыл ницæйы тыххæй, дам, ын йæ автобиографи нæ-
чъизи кæндзыстæм, алы чысыл ницæйы тыххæй,
дам, æй не ’фхæрдзыстæм, кæнæ йын фыдракæнд-
ты тыххæй кодексы статитæй нæ чъизи кæндзыс-
тæм йæ автобиографи. Адæймаг лæмæгъ у, уымæ^
гæсгæ йын хатыр кæнын хъæуы!
Хинæйдзаг ныхæстæ
Æввопгхортыл йæ къух чидæриддæр февæры,
уыдон се ’ппæт разы Нæ вæййынц, искæйы фæлло-
йæ цæрын чи уарзыч, ахæм адæймæгты митыл. Би-
рæ сын сæ пæ бары. Бирæтæ цæттæ сты, уæлдæр-
цы æввонгхорты кой ракодтам, уыдон зынг æф-
сæппагæй басудзынмæ, фæлæ... фæлæ, хъыгагæн,
уый алы хатт сæ къухты нæ бафты. Алгъуызонфа-
дæттæ сын бар нæ дæдтынц. Зæгъæм, куыд ху-
динаг.
Москва-Подольскы электричкæйы вагоны бад-
тис стыр æмбаргæ æмæ принципиалоп æвзонг лæп-
лу. Уый йе ’мбæлццон чызгæн дзырдта, фæском-
цæдисон рейды базаргæнджыты иыхмæ тохы ха-
йад куыд иста, уый тыххæй.
— Æмбарыс, Тоня! — дзырдта уый. — Æрба-
цыд мæм иу базаргæнæг, ме ’гънæгыл -мын рахæ-
цыдис æмæ мын зæгъы: «Зæронд! Ненлонæй ба-
90

бочкæ дæ нæ хъæуы! Ма--
де ин1 («Бабочкæ», баха-
тыр кæн, уый хæдон
хуыдта). Мах æй штаб-
мæ æркодтам, æмæ куыд
рабæрæг, афтæмæй уы-
цы базаргæнæг кæд ра-
зындис нæ институтæй,
æрмæст уый æндæр фа-
культеты ахуыр кодта.
— Ома ахæм адæй-
мæгтæ кæцæй фæзы-
пынц? — бадис кодта
чызг.
— Гъе, уыцы фарсты
мидæг ис йæ рахæцæн!—
йемæ сразы ис лæппу.—
Æндæр гæпæн сын нæй ныгуылæны! Æмæ махмæ
та? Алы заводы, алы фабрикæйы дуæрттæ дæр
сын гом сты, бацу, бакус, æмæ цæсгомджынæй
райс дæхион. Кæй зæгъын æй хъæуы, сæ алыварс
уæвджытæ дæр аххосджын вæййынц. Адæм æй
куы æмбарынц...
Чызг æм хъуыста æмæ йæ сæр тылдта. Уый
уыцы æмбаргæ лæппуйы æппæт ныхæстыл дæр ра-
зы уыдис.
Куыддæр лæппу фæцæпфæуд кодта нæ иыхас,
афтæ вагоны дуар байгом æмæ къæсæргæрон фæ-
зыидис иу æмбæстаг. Йæ дзаумæттæ афтæ скъуыд-
тæ уыдысты, раст ып сæ цыма цæргæс пыскъуыд-
9Г

тæ кодта. Уы’дис ыл граждайнаг хæсты рæстæджы
хуыд галифе хæлаф, кæттагхъус цырыхъхъытæ,
цъæх дæргъытæ бигæ хæдон.
Уый тызмæгæй бакаст лæппумæ. Арахъхъæмæ
спирты тæф ракалд йæ дзыхæй æмæ ныззарыдис.
Æмбæстаг зарыдис, уый хæрз чысылæй кæй
баззадис сидзæрæй, иууылдæр æй «кæй ферох
кодтой, кæй йæ аппæрстой», уый тыххæй æмæ «иу
мур дæр амопдджын кæп нæ уыд», кæп нæу
амондджын æмæ, куыд зыны, афтæмæй кæй никуы
дæр уыдзæиис амондджын.
— Кæмæн уæ цас йæ бон у, уыйбæрц мын рад-
тут, æфсымæртæ, мæнæн, раздæры хæстон-разсга-
рæгæн! — æвиппайды фæцис йæ зарæг æмæ пæ
цæстытæ ныццавта лæппумæ.
Уый æикъардæй нывнæлдта йæ дзыпмæ.
— Æлгъин дæ, æфсымæр! Æлгъингонд дæ! -
уайдзæфгæнæгау загъта æмбæстаг, цы æхца ранс-
та, уый æмбæхсгæйæ. — Бафтыдтаис ма йæм?
Æмæ та йæм лæппу бафтыдта. Лæппу борщæй
сисгæ цæхæрайау, пыссырх. Уымæ, базаргæп-
джыты пыхмæ рейды хападисæгмæ, æркастис
тынг худинаг.
Дæргъытæ бигæхæдонджын æмбæстаг хъуыр-
хъуыр кодта йæ фыпдзы быи: «Чъыпдытæ, лыскъ-
зæрдæтæ...» æмæ араст ис иннæтæм хъалои æм-
бырд кæнынмæ.
Æмæ уыцы адæмæп никæйы сæрмæ æрцыд
ахæм хъуыды, цæмæй уыцы цъæх дæргъытæ бигæ-
хæдонджыны баурæдтаиккой æмæ йæ бафарстаик-
коп, уый искæцы арæзтады цæуылнæ исы хапад
92

ам суаритæ æмбырд кæныны бæсты, æгæрыстæмæп
ахæм хъуыды уыцы лæппуйы сæры дæр не ’рцыд.
Чысыл ма бахъæуа бæлцæттæ йын стæригъæд-
^æнæг уой æмæ йæ «сидзæры» зæрдтытæй сæ зæр-
дæтæ фæриссой. Чысыл ма бахъæуа баууæндой
йын йæ хинæйдзаг ныхæстыл «хæстон-разысга-
рæгæн», афтæмæй та уый чизоны хæсты рæстæджы
стъолы бынты рабыр-бабыр кодта.
Адæм ын не ’ууæндыдысты нæ дæр йæ зарджы-
тыл, нæ дæр йæ хинæйдзаг ныхæстыл, фæлæ уæд-
дæр сæ дзыппытæй истой сæ хидвæллойæ ссарга;
æхцатæ æмæ йын сæ лæвæрдтон. Уыдонмæ’худинаг
кастис æхца дæдтын, фæлæ куыд нæ ратдзынæ?
Дæ алыварс уæвджытæ дыл чъындыйæ бахуддзыс-
тьг. *
Æмæ сын фæзылынгæнæн та уæвгæ нс æмæ са^
фæзылынджын кæнын дæр хъæуы. Зылынджыи
кæнын сæ уымæн хъæуы æмæ_^ куыдфæндыйы цæс-
тæй кæй кæсынц адæймагмæ, алцы дæр ыи дæд-
тынц æмæ фæстагмæ уый свæййы æввоигхор æмæ
дзæгъæлы хъеллаугæпæг.
93

ÆРБАУАЙУТ УЕ ’ХЦАТÆМ
«Махмæ статистикон таблицæйæ зыны æгæрон
цард, тæвд пиллон цæхæр, тырнындзинад æмæ
хъуыдытæ! — фыстой сатириктæ Ильф æмæ Пет-
ров роман «Дыууадæс бандон»-ы.
Чи у, стъолы фарсмæ йæ риуыл салфеткæ кæ-
мæп ис. афтæмæй чи бады æмæ цы ахæронгъуызæй
фæздæгкалгæ хæринæгтæ чи бааууон кæны, уыцы
сырхуадул удгоймаг? Уымæн йæ алыварс хуыссынц
миниатурон галты рæгъау, нард хуытæ фæкъорд
сты таблицæны кæрон. Сæрмагонд статистикон ца-
ды лепк кæпыпц алыгъуызон æиæнымæц кæсæгтæ,
\ыцы удгоймаджы уæхсджытыл, йæ къухтыл æмæ
94

лæ сæрыл бадыпц кæрчытæ. Йæ сæрмæ мигъты
чæхынц хæдзарон хъазтæ, бабызтæ æмæ гогызтæ.
Стъолы бын æмбæхсынц дыууæ хæдзарон тæрхъу-
сы. Горизонтæй зынынц кæрдзыны рæдзæгъдтæ,
чыоылгомау фидары адджипæгты æхсы æхсыры
.цæугæдон. Арвы тыгъдады йæм зыны раст шза-
иы мæсыджы йас джитъри, зыны ма дзы алыгъуы-
зон цæхх, цывзы, сæнтæ, арахъхъытæ æмæ налив-
кæтæ. Телæй коид хызтæй зыпынц, расыг чи нæ
кæны, ахæм нозт: нарзантæ, лимонадтæ, сифонтæ
æмæ æндæртæ.
Чи у уыцы сырхуадул удгоймаг ■— бирæхæраг,
расыггæнаг æмæ адджинагуарзаг? Гаргантюга,
Дипсодты кароль? Уæзтæисæг Фосс? Легендарон
салдат Яшка Сырх Хæдон? Лукулл? Уый Лукулл
нæу. Уый у Иван Йваны фырт Сидоров, кæнæ Си-
дор Сидоры фырт Иванов; рæстæмбис æмбæстаг,
кæцы йæ царды мидæг бахордта, таблицæйы цы-
дæриддæр хæрпнæгтæ нывгонд уыдис, уыдон...
«Æмæ кæд уыцы Иван Иваны фырт, кæнæ Сидос
Сидоры фырт йæ къух уазал доны дæр никуы
атылдта, цæмæй æрзайын коцтаид «низаччаг
джитъри», кæнæ чехэнь кæсаг æрцахсыпы тыххæй,
уæддæр йæ салфеткæ йæ риуыл, афтæмæй^ бады
æмæ æхсæнады фæллоп хæры. Махæй ма алкæйы
стъолæй дæр давы, нырма йæ фæздæг кæмæн кæ-
лы, уыцы хæринаг. Фæлæ, хъыгагæн, ахæм хъуы-
ды нырма бирæты сæрмæ не ’рцæуы, искæйы фæл-
.•:ойæ цæрын чи уарзы, уыцы æввонгхорты фенгæ-
нæ. Зæгъæм, уыцы æввопгхор сæ искæмæ куы ба-
95

цæуид комкоммæ, сихор куы хæра, уыцы рæсгя’
джы æнæхонгæйæ æмæ йын куы зæгънд:
— Зоныс, æз быштондæр цæ уарзын кусын,
стæй кусон, уый дæр мæ нæ фæиды, фæлæ рынчын
дæн цы ахæроны аппетитæй. Цæй ма бафидауæм,
уидыг мæнæй, сихор дæуæй.
Гъе, уæд ын уый пæ пыббарид. Равдисид ш-:
’мбæстагон æмбаргæдзинад æмæ йе ’стыр хъыг-
дзинад. Сихоркурæг, биллиарды шарау, иуварс ас-
хъиуид æмæ иу цасдæр рæстæджы йæ астæуы
стæг æууæрстаид. Фæлæ æввонгхор искæйы сихор-
мæ комкоммæ нæ цæуы йæ уидыгимæ. Æввснг-
хор æхсæнады хæры йæхи æмбæхсгæйæ, сусæгæй.
Æввонгхордзинад æпæхатгæйæ иуæп-иутæм æвзæ-
рын кæны æввонгхортæм быхсындзинад. Зæгъæм,
уыдонæн сæ кæрты цæры цавæрдæр æввонгхо})
æмæ йæ (Ьæтæн уæхсджытæй сабыргай рахгæны
г.улдуар. Ницы хуызы у йæ бон ссарын «пæ зæрдæ-
йы фæндиаг» куысг. Уый нæ нуазы, нæ нæмы, нак
хыл кæны. Уæдæ ма кæй хъыгдары? Цы зиан иьы
;,æны? Æмæ нын зиан та стыр кæны. Уыцы æв-
вонгхор Кенты гравствæйы нæ цæры, фæлæ кæм-
дæр Малой Бронпопы. Уый зæххыл сæрибарæи
цæры, фæлæ уыцы зæххы нæ хуым кæны, асртæмæй
сихор хæры алы бон дæр. Æмæ мæнмæ уæларвæп
кæм нæ хауьг, уым уыцы æввонгхор хæры мах
стъолæй. Фæллонгæнæг бинонты ’хсæн бынат нæп
дзæгъæлы леккагæнджытæн. Æмæ нæ сæйраг хæс
\ раст фæндагыл бауромæм уыдон, кæцьпæ æвзæр
хъомылады аххосæй кæнæ та æндæр цыдæр аххо-
сæгты тыххæй фæхицæи сты сæ раст фæндагæЛ
96

æмæ нæ сахуыр сты кусын. Нæ зæрдыл хорз лæу-
>ы, Ленинграды иу заводы импортон дæрдджып
дзаумæттæй чи базар кодта, уыцы æввонгхортыл
куыд тæрхон кодтон, уын. Куыд тыпг куырдтои
уæд, сæ фæндагæй чн фæцудыдта, уыцы къæйных-
гæ, цæмæй сæ заводмæ ма аластаиккоп.
— Фæлтау нæ æвиппайды сбадын кæнут ах\ос
джынты бандæттыл. Мах разы стæм, — дзырдгой
уыдон.
Æввонгхортæм тынг зын кастис, зæххыл æппæт
>орздзинæдтæ сæ къухтæй чи аразы, уыдонима*
лæгæй-лæгмæ фембæлыы. Уыдон цы хорздзинæдтæ
аразынц, уыдопæй пайда кодтой æввонгхортæ, фæ*
лæ уый хыгъд сæхæдæг ницы арæзтой.
Тызмæг уыдысты кусджыты цæсгæмттæ, тызмæг
уыдысты сæ цæстытæ дæр, фæлæ уый уыдис ный-
йарæджы тызмæгдзипад, адæмы тызмæгдзинад.
Уымæн æмæ уыдон тыхсгысты лæппуты сомбоны
царды тыххæй. Уымæ гæсгæ кусджыты тæрхон’дон
1»ахаста тæрхон:
— Райсæм сæ бригадæмæ хъомыл кæныпмæ.
Уадз æмæ.нæ цæстыты раз уæнт.
Æввонгхортыл тынг æрхæцыдысты. Уантагъд
с^е комкоммæ бакодтой станокмæ, нæ сын кодтой
гатыр, ницы сын барстой. Æмæ сæ къухты бафты
дис сæхиоп. Æвзонг лæппутæ куысты аргъ базьп
той, царды хъуыды банкъардтой. Фæстиуам’ йæхæ-
дæг дзуры йæхиуыл. Уыдонмæ ахæм бацыд у иу
лæг раст фæпдаг. Æввонгхорты хъомыл кæпыпы
тыххæй пæ хъæуы барын æмæ лæгъзтæ кæнып.
Æрмæстдæр тызмæг куыстадон скъолайæп у на
7*
97

бон адæймагæй æхсæнадон пайдайы уæнг саразын.
Бирæ æввопгхорты сраст кодтой кусæг коллек-
гивтæ. Уый тыххæй иу æмæ дыууæ хатты нæ фыс-
той газетты, уый тыххæй дзырдтой радиойы æмл\
æгæрыстæмæй, уый тыххæй ныффыстой æнæхъæн
уацаутæ дæр. Æмæ æпдæр гæнæн дæр нæй. Нæ
бæстæйы куыстадон атмосферæ бар нæ дæдты
æмæ дæргъвæтип рæстæджы уæвыпад кæной æв-
вонгхортæ. Махæн дæр пæ бон уыд, æмæ нæ чи-
пыджы æрхастаиккам бирæ цæвиттонтæ, кæй ра-
раст кодтой, уыдон тыххæп (фæлæ нæ уыдон иых-
мæ нæ фæнды дзырд «æввоигхор» æрывæрын),
кæцытæ сæ раздæры æвзæрдзипæдтыл сæ къух
систой æмæ ныртæккæ сты фæллойгæнджытæ.
Æввонгхортæ канд æхсæнады пæ хæрыпц: алы
а,ввонгхор дæр у ног арæзтады æнæ бавæрга*
агуири, æнæбакуыстгонд зæххы фадыг, хохæй
æнæ рапсгæ антрациты къæртт. Кæд афтæ бирæ
пе сты, уыцы сæфтдзæгтæ, уæддæр уыдон нæ
къæхты бын тыхсынц хорздзинадмæ цæуæг стыр
фæндагыл.
Цахæмфæнды схъисы бып ма ’мбæхсæпт æв-
вонгхортæ, уæддæр махæн нæ хæс у уыдон митæ
хурмæ калын. Уыцы тохы эффективондзпнад та
баст у капд æввопгхортимæ æнæбафидауыпдзина-
дыл нæ фæлге ма нæхи сæрмагонд уагахастыл
дæр. Уый баст у, мах нæхæдæг коммунизм араз-
джыты моралоп кодекс куыд æххæст кæна^м,
\уыл.
1^æд æмæ мах принципиалондзинадæй иæ къух
нсæм сусæгæй нсты æлхæныпыл, уæд уымæй мах
98

æхгæнæм æввонгхорты-базаргæнджыты фæн-
дæгтæ. Æвзæрдзинадыл куы нымайæм искæйы
«Москвичы» хицауæн нæ хидвæллойæ бакусгæ иу
сом радтын, кæцы йæ «Москвичыл» бады æмæ
иокзалы æнхъæлмæ кæсы «сау халæттæм», уæд ма
уымæй дæр æхгæнæ?.? «сау халæттыл» цуангæн-
джыты фæндаг.
Фæлæ искæцы цытуарзаг куы радты уæлдай
путевкæ курортмæ, кæпæ искæцы къухдариуæтг-
[;æджы кабинеты куы æрывæры рæсугъд хæдза-
рон дзаумæттæ. уæд уайтагъд æввонгхортæн фа.-
зыны фадат «сæрд мит æруарын кæнынæн». Æмæ
уæд фæзыны æиæсæрфат уавæр. Йæ ныхмæ ра-
лæууой æмæ йын йæ митæ хурмæ ракалой Зюди-
’ны хуызæп æввонгхорæн, уый пæ, фæлæ ма н.тм
телефоны фæдзурынц æмæ йæ фæхонынц:
— Матвей Евсейы фырт, æрбауайут уе ’хцатæм...
Уыцы æрбахуындтытæ дæр барæй æви æнæба’
ры аразынц æввонгхоргæи хæлиудзыхтæн, «тыхс-
джытæ портфелтимæ», æнæхæдзардзин рыцарта1
æмæ импортоп дæрдджын дзаумæттæ æлхæнджы-
тæ-
Мах куыстадон æхсæнады бынат нæп, паддза-
хады æмæ адæмы хардзæй цæрынмæ чи хъавы,
уыцы æввонгхортæн, нæ дæр, уыцы æввонгхортыл
иæ къух чи æвæры, уыдонæн. «Чи нæ кусы, уый
нæ хæры» — гъе, ахæм у нæ æнæфенкъуысгæ прин-
цип, гъе, ахæм у коммупистон моралы домындзп-
над.
Уырыссаг æнзагæп Гуыцмæзты Михаилы тæлмац.
99

АЛЕКСЕЕВ ЮРИИ АЛЕКСАНДРОВИЧ
СОМОВ ГЕОРГИИ АЛЕКСАНДРОВИЧ
ДАРМОЕДЫ
(на осетинском языке)
Книжнып сектор Юго.Осетинского издательства
Цхинвалн — 1965
0Я60 6«ГОа1>|ЬБ05ЛОи 60 6С?ЭЗЬЭЭЗО
Ъ0\П(ЬЬ0 б^ЭЗЬбБ^йЭЬ 60 ЬР080аЗО
аззспбьошз&о
(ооЬ’дсо дбоЪп)
зА^оо соЬ^оооЬ 2>°Эоо.З(зз3^оо.&оЬ ^о^&оЬ Ьд^фос^о
(ЗЬо^з°СГ0 ~— 1965
Редактор Вл. М. Гаглоев
Худредактор А. Д. Ванеев
Техредактор Н. С. Сиукаев
Корректор Д. С. Кумаритова
Сдано в набор 24. V. 1965 г. Подписано к печати 4. VIII.
1965 г. Заказ № 1008. Изд. листов 3,5. Печат. лчстов 3,7.
Тираж 1000 зкз. Цена 12 коп.
Цхшшальская ’ппюграфпя Главполиграфпрома
г. Цхпнвалп, ул. Московская, 5.