Text
                    Учебник
верхнелужицкого
языка
Учебник
верхне-
лужицкого
языка


Errata 7, 12 своеборазия > своеобразия 17 увелиъительные > увеличительные 18 оборты > обороты 11, 10 ресензентке > рецензентке 22, 35 и > ц 24, 3 и > у 40, 6 Bolbore > Bolborc 7 Bodysina > Budysina 54, 42 Crij > crij 76, 33 Njedzelu > Njedzelu 78, 16 cata > calta 114, 21 образуются > образуется 118, 17 ml6c > mloc 120, 7 bjezosrednje > bjczposrednje 131, 8 wudospolnih > so wudosprfnili 149, 42 hlacac > klacac 154, 44 rozekcela > rozekcela 261, 27 priccinowe > pficinowe wuswetlowace > wuswetlowace
Учебник верхне- лужицкого языка Иржи Мудра Ян Петр VEB Domowina- Verlag Bautzen
Herausgegeben vom VEB Domowina-Verlag, Bautzen, in freundschaftlichcr Zusammenarbeit mit dem Verlag „Russkij jazyk“, Moskau. Издано в издательстве „Домовина**, Будышин-Баутцен ГДР, в тесном сотрудничестве с издательством „Русский язык**, Москва. 1. Auflage Copyright by VEB Domowina-Verlag, Bautzen 1983 Schutzumschlag und Einband: Fritz Kossack Hersteller: Andreas Bensch Liz.-Nr.: 200/36/83 LSV 0855 Printed in the German Democratic Republic Gesamtherstellung: INTERDRUCK Graphischer GroBbetrieb Leipzig, Betrieb der ausgezeichneten Qualitatsarbeit, П1/18/97 Bestellnummer: 5912302 DDR 24,80 M
Cim dleje so ze serbskej recu zaberach, cim wjace w njej wusledzich rjano- scow, powabnoscow, bohatoscow, wosebnoscow, wosebitoscow ... Knjezickecy, sto hodzi so ze serbskej recu wsitko dowopisac, dowuprajic, dowuslowic! Tu mas to wulkokuzladlo slowjeso z jeho wsozamdznej wupra- jomnoscu, tu mas pokladnisco skladby naseje rece, tu mas nase pomjensaki, wohidma, prenoski a prirunanki, mas dual... Woprawdze, serbski spisowacel ma tu к ruce tajki drje nezny, ale pri tym mocny, haj wsehomocny nastroj, kotryz mistrowsce wobknjezic dyrbjal so dzen wote dnja procowac hac do konca ziwjenja. Mercin Nowak-Njechornski Чем больше я занимался серболужицким языком, тем более и более в нем открывал красоты, прелести, богатства, своеборазия и непо- вторимых особенностей... Боже мой, сколько всего можно на серболужицком языке выра- зить, высказать, описать! Здесь великое чудо — глагол с его огромной выразительной силой, здесь сокровищница серболужицкого синтаксиса, здесь существительные уменьшительные и увелиъительные, здесь наши образные выражения и наши сравнительные оборты, здесь и двойст- венное число - дуал ... Поистине, здесь в распоряжении серболужицкого писателя такое тонкое, но вместе с тем такое могущественное и даже всемогущее орудие, которым можно мастерски овладеть лишь работая изо дня в день, до самого конца жизни. Мерчин Новак-Нехорньский
Введение Серболужицкий язык (сокращенно - серболуж. яз.) относится к группе западносла- вянских языков. В литературной форме он реализуется в двух вариантах: как верх- нелужицкий и нижнелужицкий языки. В обоих вариантах развивается, начиная с XVI века, серболужицкая - верхнелужицкая и нижнелужицкая - письменность. Этим языком пользуются лужицкие сербы {серболуж. Serbja, нем. die Sorben), которые составляют национальное меньшинство в ГДР. В настоящее время они проживают в ряде районов в округах Дрезден и Котбус (серболуж. wobwod Drjezdzany - нем. Bezirk Dresden; серболуж. wobwod Chosebuz - нем. Bezirk Cottbus). Все носители данного языка кроме своего родного языка владеют также немецким; следовательно, среди лужицких сербов наблюдается коллективный билингвизм. Наиболее компакт- ное серболужицкое население представлено в Верхней Лужице (серболуж. Hornja Luzica - нем. Oberlausitz), в восточной части района Каменц (серболуж. wokrjes Kamjenc - нем. Kreis Kamenz) и в районе Будишин/Бауцен (серболуж. wokrjes Budysin - нем. Kreis Bautzen), особенно на северо-востоке. В большей степени смешаны с немецким населением лужицкие сербы в других верхнелужицких районах - Ниска (серболуж. Niska - нем. Niesky), Войерецы (серболуж. Wojerecy - нем. Hoyerswerda), Бела Вода (серболуж. Bela Woda - нем. WeiBwasser), расположенных в округах Дрезден и Котбус, а также в районах Нижней Лужицы (в-луж. Delnja Luzica, н-луж. Dotojcna Luzyca - нем. Niederlausitz), таких как Хошебуз (серболуж. Chosebuz - нем. Cottbus), Wilhelm-Pieckowe Mesto Gubin (серболуж. Вильгельм-Пикове Место Губин - нем. Wilhelm-Pieck-Stadt Guben), Баршч (серболуж. Barsc - нем. Forst), Гродк (серболуж. Grodk - нем. Spremberg), Калава (серболуж. Kalawa - нем. Calau) и Лю- бин (серболуж. Lubin - нем. Liibben), округ Котбус. Впервые в своей истории лужицкие сербы стали пользоваться всесторонней под- держкой, а серболужицкая культура и язык были защищены законом после второй мировой войны, в рамках немецкого государства рабочих и крестьян - Герман- ской Демократической Республики. В результате марксистско-ленинского решения национального вопроса в ГДР они приобрели подлинно равные права со всеми другими гражданами в политической и социальной области и в национальной жиз- ни. Были ликвидированы корни национального антагонизма между гражданами немецкой и серболужицкой национальностей, который сменили классово обуслов- ленные отношения товарищеского сотрудничества, взаимовыручки и уважения. В соответствии с правами, которые гарантирует лужицким сербам конституция, они принимают участие в управлении ГДР через выборных представителей во всех органах народной власти, а в общественной жизни пользуются своим языком. 7
23 марта 1948 г. ландтаг (представительный орган) бывшей земли Саксония принял „Закон об охране прав серболужицкого населения11, который сопровождал ряд разъяс- нительных постановлений министерств и ведомств.* 18 сентября 1950 г. ландтаг бывшей земли Бранденбург одобрил соответствующий правовой документ, обла- дающий силой правительственного указа, которым обеспечивалась охрана националь- ных прав нижнелужицкого населения. Развитие культуры и языка лужицких сербов гарантировано Конституцией ГДР 1968 г. (гарантировалось оно и в предшествующей конституции 1949 г., см. статью 11). Здесь в статье 40 записано: „Граждане Германской Демократической Республики серболужицкой национальности имеют право развивать свой родной язык и куль- туру. Осуществление данного права поддерживается государством.11 В районах, которые официально считаются двуязычными, лужицким сербам предоставлена воз- можность всестороннего участия в политической и культурной жизни, представитель- ства в органах народной власти и в государственном аппарате. Серболужицкие гео- графические названия применяются наряду с немецкими при обозначении населенных пунктов, на дорожных указателях, в расписании движения поездов, на почтовых штемпелях и т. д. Серболужицкие наименования можно встретить и на вывесках государственных учреждений, различных организаций, магазинов и т. д. На терри- тории таких районов лужицкие сербы имеют возможность изучать родной язык или также обучаться на данном языке - в школах начального цикла; среднее образо- вание предоставляют две серболужицкие полные средние школы (Serbska rozserjena wysa sula) в Верхней и Нижней Лужице, в городах Будишин и Хошебуз, и Серболужиц- кий учительский институт (Serbski wucerski wustaw), находящийся в Будишине. Школы (иногда лишь отдельные классы) бывают в Лужице двух типов: А - только в Верхней Лужице, с преподаванием на серболужицком языке и с немецким языком в качестве одной из дисциплин; Б - в Верхней и в Нижней Лужице, с преподаванием на немец- ком языке и с серболужицким языком в качестве необязательной дисциплины. В двух школах, в поселках Кросчицы и Ралбицы, есть лишь классы типа А. Руководство политической и культурной жизнью лужицких сербов осуществляет массовая полити- ческая организация „Домовина11 (создана в 1912 г., возобновила свою деятельность на измененной основе в 1945 г.). Президиум организации „Домовина11 помещается в Будишине, в Сербском доме. После второй мировой войны начала бурно разви- ваться литература и журналистика. Литература и периодика на верхнелужицком и нижнелужицком языках выпускается издательством „Домовина11 (Ludowe naklad- histwo Domowina) с центром в Будишине, которое имеет также собственную типо- графию. За 25 лет своего существования (1958 1983) оно выпустило более 2100 на- именований книг, что, принимая во внимание общее число читателей таких изданий, представляет собой значительное количество. Издательство „Домовина11 занимается также распространением и продажей серболужицких книг внутри страны и за гра- ницей. Достаточно отметить, что издательство имеет собственные экспозиции на отечественных и международных книжных ярмарках. Серболужицкие книги про- даются не только в Будишине, но также и во многих других городах ГДР и в ряде зарубежных книжных магазинов, с которыми издательство заключило соответствую- щие соглашения. * См. В. Су2, Die DDR und die Sorben. Eine Dokumentation zur Nationalitatenpolitik in der DDR, Bautzen 1969. Эта содержательная публикация получила по прошествии ряда лет продолжение во второй части (период 1969 1978 гг ), которая составлена тем же автором и выпущена изда- тельством „Домовина" в Будишине в 1978 г. 8
В настоящее время выпускается следующая периодика: газета „Нова доба“ (Nowa doba), выходит ежедневно, по субботам - с приложением „Пшедженак" (Pfedzenak), кроме того, ежемесячное приложение для молодежи „Мы“ (Му); газета „Новы цасник" (Nowy casnik) на нижнелужицком языке, выходит еженедельно; журнал для юношества „Пломьо" (Plomjo) на верхнелужицком и „Пломье“ (Plomje) на нижне- лужицком языке; ежемесячные журналы со специальной тематикой „Сербска шула“ (Serbska sula), для преподавателей серболужицкого языка в школе, и „Розгляд“ (Rozhlad), культурное обозрение; церковные журналы „Катольски посол" (Katolski posol), выходящий раз в две недели, и протестантский ежемесячник „Помгай Бог“ (Pomhaj Boh); календари „Кшиня" (Kfinja), „Моя домизна" (Moja domizna) и осо- бенно богатые текстами „Протыка" (Protyka) на верхнелужицком и „Пратыя" (Pratyja) на нижнелужицком языке. Радио ГДР в городе Хошебуз (Котбус) ведет вещание на серболужицком языке в будние дни с 9.30 до 10.00 час. на УКВ с частотой 37,98 мегагерц, а в воскресные дни с 11.00 до 13.30 час. на средних волнах с частотой 999 килогерц (300,3 м.). В пере- дачах звучит живое слово, а также музыка. Как показывают осуществляемые иссле- дования, эти программы вызывают значительный интерес у слушателей. В целях научного изучения проблем сорабистики - серболужицкого языка, литера- туры, истории, этнографии, демографии, а также научной библиографии - в Буди- шине был создан Институт серболужицкого народоведения (серболуж. Institut za serbski ludospyt, нем. Institut fur sorbische Volksforschung) как институт Академии Наук ГДР. Он выпускает научный журнал Letopis Instituta za serbski ludospyt, который представлен тремя сериями (А, В, С): в серии А публикуются результаты исследо- ваний в области языка и литературы; в серии В - работы по истории, а серия С посвя- щена вопросам этнографии. В сфере сорабистики, преимущественно серболужицкого языкознания, литературоведения и истории, ведутся научные исследования и в Уни- верситете им. К. Маркса в Лейпциге. Здесь также проходят обучение будущие препо- даватели серболужицкого языка для школ в двуязычных областях.* Предлагаемое учебное пособие представляет собой первый опыт создания курса верхнелужицкого языка, который отличался бы достаточной полнотой. Учебник ставит себе цель познакомить всех желающих с основами данного языка. Он не может заменить для читателя курса систематической грамматики изучаемого языка, так как содержит лишь отдельные части последней, причем с учетом требований овладения практическим, разговорным языком. Основное внимание мы обращаем на освоение прежде всего обязательных основ современного верхнелужицкого языка. Вначале проходятся более доступные и часто отмечающиеся языковые явления, и лишь постепенно мы переходим и к явлениям менее частотным. Материал учебника разделен на двадцать уроков, которые построены всегда оди- наково. Урок открывает вступительный текст (А), снабженный в конце словариком; затем следует грамматический материал (Б), упражнения к обеим предшествующим частям (В) и текст для закрепления навыков разговорного языка, также со словари- ком (Г). В заключение приводится отрывок из художественного или публицисти- ческого текста (Д), который призван помочь желающим расширить свое знание языка. Тексты знакомят с наиболее важными реалиями жизни лужицких сербов, * По затронутым выше вопросам см., в частности, публикации Die Sorben. Wissenswertes aus Vergan- genheit und Gegenwart der sorbischen nationalen Minderheit. Bautzen 1979 (5. durchgesehcne und er- ganzte Auflage); J. Solta, Zarys serbskich stawiznow, Budysin 1976 (немецкое заглавие AbriB der sorbischen Geschichte). 9
содержат выдержки из произведений крупнейших серболужицких авторов. В уроке 11 читатель почерпнет общие сведения о серболужицком языке в Нижней Лужице, в уроке 13 получит представление о серболужицких диалектах. Слова в поурочных словариках приводятся с рядом грамматических характеристик. У существительных дается окончание род. п. ед. ч. и помета рода (м, ж, ср), в других случаях - число (дв. ч., мн. ч.) Глаголы даются с окончанием 3 л. ед. ч. наст. вр. Реже при существительных и при глаголах приводятся также другие, особенно сложные формы. Если при склонении и спряжении наступают чередования или же иные изменения основы слова, то соответствующая часть основы дается вместе с окончанием. Фонетическая транскрипция отдельных слов заключается везде в квадратные скобки. При работе над учебником были использованы следующие книги, откуда мы, в частности, почерпнули некоторые упражнения, примеры, иллюстрирующие грам- матический материал, и тексты: a) F. Jakubas, Hornjoserbsko-nemski slownik, Budysin 1954 A. Muka, Slownik dolnoserbskeje гёсу I, II, Petrograd 1921, Praha 1928 B. Swjela, Dolnoserbsko-nemski slownik, Budysin 1963 К. К. Трофимович, Верхнелужицко-русский словарь, Москва-Бауцен, 1974 г. Р. Volkel, Prawopisny slownik, Budysin 1970 H. Zeman, Hornjoserbsko-polski slownik, Warszawa 1967 б) P. Janas, Niedersorbische Grammatik, Bautzen 1976 G. Kral, Grammatik der wendischen Sprache ..., Bautzen 1925 G. Liebsch, Syntax der wendischen Sprache ..., Bautzen 1884 V. Mohelsky, Mluvnice hornoluzicke srbstiny ..., Olomouc 1948 Serbscina - studijne listy I, II, III, Budysin 1955-1957 H. Sewc, Gramatika homjoserbskeje rece I, II, Budysin 1968, 1976 P. Solta - H. Petrik - H. Jenc - I. Serakowa, Grammatische Tabellen obersorbisch, Budysin 1974 P. Volkel, Hornjoserbska ortografija a interpunkcija, Budysin 1974 P. Wowcerk, KurzgefaBte obersorbische Grammatik, Budysin 1951 в) M. Meskank, Zakladny kurs hornjoserbsciny, Lipsk 1973 H. Naglowa, Kak to praju serbsce?, Budysin 1961 A. Rose - G. Nuck, Sprachlehrgang Obersorbisch, Budysin 1975 J. Solta, Rozmolwnik, Budysin 1937 J. Wjela, Lehrgang der sorbischen Sprache, Budysin 1956 J. Zur, Wuknjemy serbski, Budysin 1960 г) H. Nukec - W. Zwahrowa - L. Zahrodnik, Nasa macerscina 4, Budysin 1976 M. Rjeccyna - F. Hajna - L. Zahrodnik, Nasa macerscina 5, Budysin 1971 J. Solta - S. Baumgartel, Nasa macerscina 6, Budysin 1971 J. Solta - S. Baumgartel, Nasa macerscina 7, Budysin 1978 J. Solta - H. Faska, Nasa macerscina 8, Budysin 1978 J. Brankack, Nasa macerscina 9/10, Budysin 1974 J. J. Solta - M. Krawc - J. Liska - P. Solta, Nasa serbscina 3, Budysin 1973 B. Korjehk - P. Solta, Nasa serbscina 4, Budysin 1975 10
A. Handrik - H. Petrik, Nasa serbscina 8, Budysin 1969 A. Handrik - H. Petrik, Nasa serbscina 9, Budysin 1971 A. Handrik - H. Petrik, Nasa serbscina 10, Budysin 1972 д) P. Malink, Slowo kaz worjech, Budysin 1970 A. Nawka, Mjenje zmylkow, Budysin 1972 J. Radyserb-Wjela - A. Muka, Pfislowa a pfislowne hroncka a wusiowa Hornjoluziskich Serbow, Budysin 1902 Благодарим за цепные замечания к рукописи учебника Ю. Лушчанското, М. Меш- канка, доктора философии Фр. Михалка. Особую же благодарность выражаем ре- сензентке учебника проф. А. Г. Широковой из Москвы, переводчику текста на русс- кий язык С. С. Скорвиду и старшему редактору издательст ва „Русский язык“ Г. В. Ковалевой. Авторы
Сокращения (кроме общеупотребительных) буд. вр. - форма будущего времени глагола нескл. несов. - несклоняемое слово - несовершенный вид В, вин. п. в-луж. - винительный падеж - верхнелужицкий одуш. - одушевленное существительное воен. вульг. - военный термин - вульгарное слово отглаг. сущ. - отглагольное существительное Д, дат. п. дв. ч. - дательный падеж - двойственное число иереи. - переносное упо- требление слова дееприч. - деепричастие повел., повел. - повелительное ед. ч. - единственное число накл. наклонение ж - женский род предл. - предлог И, им. п. инф. л. - именительный падеж - форма инфинитива - лицо прич. прош. вр. - причастие прошедшего времени на -1- личн. М, местн. п. - личная(лично- мужская) форма - местный падеж прош. вр. - форма простого прошедшего времени глагола м - мужской род Р, род. п. - родительный падеж мн. ч. - множественное чис- ло разг, серболуж. - разговорное слово - серболужицкий н-луж. - нижнелужицкий сов. , - совершенный вид нареч. - наречие ср - средний род наст. вр. - форма настоящего времени глагола страдат. прич. - страдательное причастие неличн. - неличная(нелично- мужская) форма Т, те. п. т. н. - творительный падеж - так называемый нем. - немецкий тех. - технический термин неодуш. - неодушевленное су шествител ьн ое уст. + - устаревшее слово - редкое слово
Характерные особенности верхнелужицкого языка сравнительно с русским Верхнелужицкий язык обнаруживает многие черты сходства с русским языком, что определяется тесным родством обоих языков как славянских. Эти черты преиму- щественно древнего происхождения, хотя, частично, наблюдаемое сходство возникло лишь на более позднем этапе (прежде всего в словарном составе языков). Некоторые различия обусловлены тем, что верхнелужицкий язык развивался как один из запад- нославянских языков, с которыми он разделил многие особенности, тогда как русский язык принадлежит к восточной ветви славянских языков. Различия верхнелужицкого и русского языков проявляются во всех языковых планах: в фонетической системе, в морфологии и в лексике; кроме того, различается и функциональное использование некоторых общих грамматических категорий (таких, как одушевленность / неоду- шевленность существительных, глагольный вид и т. д.). Так как структура предлагаемого учебника ориентирована на практическое ос- воение языка прежде всего посредством чтения верхнелужицких текстов (т. е. в прин- ципе без предшествующего ознакомления с грамматическими разделами пособия), приведем здесь отдельные верхнелужицко-русские соответствия, которые облегчат чтение и понимание текстов. 1. Фонетические соответствия. 1) Ударение в верхнелужицком языке закреплено за первым -слогом слова (см. по- дробнее урок 1.). В безударных слогах не происходит редукция, которая отмечается в русском языке: верхнелужицкие гласные произносятся одинаково отчетливо и раз- личаются во всех позициях; ср. mloko [mloko] - молоко, woda [woda] - вода, njesc [nesc] - нести. Сравнительно редки в верхнелужицком языке случаи, отражающие ослабление и выпадение безударных гласных в слове, ср. примеры: halza (< haluza) - ветвь; pohonck - погонщик, возница; zoldk - желудок; zamk - замок. Здесь представлены следы древних явлений, которые не свойственны современному языку. Ряд таких случаев предположительно объясняется выравниванием основы слова, т. е. морфо- логически (напр. в формах им. п. ед. ч. типа zamk по формам косвенных падежей: род. п. ед. ч. zamka, дат. п. ед. ч. zamkej .. .; ср. русск. замок, замка, замку . . .). 2) Рефлексы праславянских редуцированных гласных *ъ, *ь в современном верхне- 13
лужицком и русском языке не всегда совпадают, причем весьма часто и совпадение обусловлено более поздними изменениями, действовавшими независимо в обоих языках. Ср. примеры: moch - мох, son - сон, rozka - рожь, wos - вошь, desc - дождь, pos - пёс, wosol - осёл, kozol - козёл, worjol орёл, 1еп - лён, law - лев. Хотя резуль- таты вокализации редуцированных *ъ > о, *ь > е в обоих языках для большинства случаев были исконно одинаковы, в верхнелужицком позднее в определенных усло- виях наступало изменение е > о (в русском языке также происходило подобное из- менение, но без отвердения предшествующего согласного). 3) Верхнелужицкие сочетания -or-, -er-, -ol-, -el- и'русские сочетания -op-, -ер-, -ол- в положении между двумя согласными, отражающие развитие праславянских слого- вых плавных г, г’, 1, Г представляют лишь частичное соответствие, ср. kormic - кор- мить, dzerzec - держать, polny - полный, wjelk - волк. 4) Верхнелужицким группам -го-, -де-, -1о- и -1ё- в положении между двумя согласными в русском языке соответствует полногласие -оро, -ере- и -оло- (в верхнелужицком здесь наступила т. н. метатеза в исконных сочетаниях *tort, *tert, *tolt, *telt. Ср. примеры: hrod - город, drjewo - дерево, h!6d - голод, mlec- молоть. 5) Фрикативный согласный h, встречающийся в исконно верхнелужицких словах, в русском языке имеет соответствием взрывной согласный г, напр. behac - бегать. 6) Праславянские сочетания *dj, tj, ktj, kti дали в верхнелужицком языке согласные z, с, которым в русском языке соответствуют согласные ж, ч, напр. mjeza - межа, sweca - свеча, пос - ночь, pjec - печь. 7) В результате т. н. 2-й и 3-й палатализации задненебных исконное ch изменилось в верхнелужицком языке в s, в русском дало мягкое с’, напр. wson - весь. 8) Верхнелужицким группам согласных kw-, hw- перед гласными ё, i в русском языке соответствуют группы цв-, зв-, напр. kwet - цвет, hwezda - звезда. 9) В верхнелужицком языке сохранились исконные группы согласных tl, dl; в русском языке они упростились в л, напр. plett - плёл, wjedl - вёл, mydlo - мыло. 10) В верхнелужицком языке после губных согласных не выступает вставное, эпен- тетическое 1 (кроме позиции начала слова), которое находим в русском языке, ср. zemja - земля, kupju - куплю. 11) Для обоих языков характерна корреляция согласных по твердости/мягкости, реализующаяся, однако, в разном объеме. Верхнелужицким согласным с, dz соот- ветствуют русские мягкие т’, д’, напр. dzeri - день, dac - дать, widzec - видеть, cicho - тихо и т. д. Обоим языкам известен мягкий согласный п - н’, напр. njesu - несу, nichto - никто. Реализация верхнелужицкого п как твердого звука с пред- шествующей йотацией, отмечающаяся в известных позициях (напр. kon [koin]), а в отдельных случаях и полное исчезновение мягкости (напр. nimam [nimaml) представляют собой вторичные явления. Верхнелужицким группам kr, pr, if (в произношении [ks], [ps] [cj]) в русском языке соответствуют сочетания кр’, пр’, тр’, напр. kfiwy [ksiwy] - кривой; pfistupic [psistupic] - приступить; tfi, tro [ci, cjo] - три. 12) В верхнелужицком языке фрикативное ch в начале слова заменилось взрывным придыхательным kh; в русском языке х везде сохранило исконное качество, ср. сЫёЬ [khliep] - хлеб; chodzic [khodzic] - ходить. 13) В верхнелужицком языке перед гласными о, и в начале слова развилось т. н. протетическое w-, в русском языке обычно сохраняются начальные о, у, ср. worjech — орех, wohen - огонь, won - он, wucho - ухо. wucic - учить, но wosom - восемь. 14) Верхнелужицкое сочетание wu- в начале слова в русском языке часто соответствует 14
сочетанию вы- (как правило, речь идет о приставке wu— вы-), ср. wudra - выдра, wuchod - выход, wustupic - выступить. II. Некоторые морфологические и синтаксические особенности верхне- лужицкого языка. 1) В верхнелужицком языке в парадигме имен существительных женского рода с основой на задненебные согласные -k(a), -h(a), -ch(a) перед окончаниями дат. и мести, и. ед. ч. происходят чередования k/c, h/z, ch/s, напр. ruka - ruce, noha - noze, mucha - muse ... (те же чередования наступают у отдельных существительных мужского рода на h, ch, перед окончанием мести, и. ед. ч., напр. brjuch - w brjuse. В современном русском языке данные окончания вызывают лишь смягчение зад- ненебных согласных, ср. рука - руке, нога - ноге, муха - мухе и т. д. 2) В верхнелужицком языке существительные мужского и женского рода обладают особой звательной формой (напр. nano!). Русский язык не сохранил данной категории: исконная звательная форма здесь была вытеснена формой им. и., ср. дорогой брат!, дорогая сестра! 3) В верхнелужицком языке прилагательные имеют в им. и. ед. ч. окончания -y/-i, -a/-(j)a,-e/-(j)e; русские прилагательные оканчиваются на -ый (-ой)/-ий, -ая/-яя, -ое/-ее; ср. nowy, nowa, nowe-новый, новая, новое; letni, letnja, letnje - летний, летняя, летнее. 4) В верхнелужицком языке инфинитив глаголов имеет суффиксы -с или -с, которым соответствуют русские инфинитивные суффиксы -ть (-ти) и -чь, ср. chodzic - ходить, njesc - нести, pjec - печь. 5) В верхнелужицком языке прошедшее время глаголов представлено тремя (четырь- мя) формами. Кроме формы перфекта типа (won) je chodzil, которой по происхожде- нию - но не по нагрузке в современном языке - соответствует русское прошедшее время на -л-, здесь сохраняются формы аориста, имперфекта (простое прошедшее время), а также плюсквамперфекта (давнопрошедшее время), напр. (ja) pytnych, (won, wona) rjejese, (woni) bechu zapoceli. Все они выражают различное протекание прошедшего действия (см. подробнее урок 8). 6) В верхнелужицком языке в парадигме имени и глагола сохранились формы двой- ственного числа, которые утратились в русском языке (см. подробнее урок 1). 7) В верхнелужицком языке в сочетании с числительным dwaj, dwe существительные выступают в двойственном числе; числительные tro, tri и выше сочетаются с су- ществительными во множественном числе, напр. dwaj wucerjej (им. л. дв. ч.), tfo wucerjo, styrjo wucerjo (им. п. мн. ч.), pjec wucerjow (род. п. мн. ч.). См. подробнее урок 10. В русском языке при числительных два, три, четыре существительное ставится в род. п. ед. ч. (напр. два стола, три сына, четыре окна...), а при числительных пять и выше - в род. п. мн. ч. (напр. пять столов...).

1. lekcija Nasa wjeska To je nasa wjeska. Blisko wjeski je les. Tam widzis nasu chezu. Wokolo cheze je zahroda. Д W zahrodze je nasa wowca. Nasa kruwa tarn njeje. Tu je droha do mesta. Widzis tarn sulu? Tam je nas wucer. Wucer ma psyka. Blisko zahrody je nas susod. Susod ma awto a jedze do mesta. Mas doma tez awto? Blisko dwora je stom. Wokolo stoma je trawa. Sto hisce widzis? W serbskej recnej suli Serbska recna sula je w Minakale. Minakal je wjeska blisko serbskeje hole a ma rjanu wokolinu. Blisko wsy su haty a lesy. W recnej suli wuknjes serbsce recec, pisac a citac. Sula je stare twarjenje, to bese hrod knjezka. Ale netko je to ludowe swojstwo. Hdyz do domu stupis, wjeselis so, dokelz je wsitko jara ciste. Deieka, na prawej stronje, je klubownja, na lewej stronje zarjadnistwo. Hdyz po schodze horje dzes, widzis leharnju, myjernju a poslu- charnju. W druhej chezi blisko sule bydli domownik. K6zdy dzen tarn sulerjo z twornje abo zarjadnistwa a ratarstwa serbsce wuknu. Njechas tez do serbskeje recneje sule princ a serbscinu wuknyc? Nasa rjadownja Dzensa smy preni raz tu. Serbska wysa sula je wulke a krasne twarjenje. Wona je wazna a wuznamna. Nasa rjadownja je prijomna rumnosc. Wona je wulka, rjana a swetfa. Predku je seroka corna tafia. Nimo toho steji tarn tez wucerske blido a stoic. Zady wisa wucbny plan. Kozda lawka je nowa a cista. Horjeka lezi zwucowanski zesiwk a maty siownick. Predku lezi nasa rjadowniska kniha. Sto praji nas wucer? Won praji: „Jano, twoj nowy wotojnik je tu, ale hdze je twoje pjero?“ Jan wotmolwi: „Moje pjero lezi hisce doma.“ Potom praji wucer: „Lenka, poj dopredka a pisaj! Marja, citaj! Derje tak! Sydnce so! Jurjo, stan, dzi к tafli a pisaj dale! Netko sy hotowy, sydri so zaso!“ Netko je hodzina nimo. a wucer praji: „Stance! Bozemje!“ 2 Lehrbuch Sorbisch-Kussisch 17
Slownick wjes, wsy ж wjeska ж cheza, -e ж dom, -a/-u м dotna domoj/dom wokolo (cheze) wokolo (styrceci sulerjow) wokolo (hladac) wokolina, -у ж zahroda, -у ж wowca, -у ж kruwa, -у ж droha, -i ж widzec, -i sula, -e ж suler, -ja м sulerka, -i ж sulski wucic, -i (nekoho) wucer, j а м wucerka, -i ж wucerski wucba, -у ж wucbny (plan) wuknyc, -je (serbscinu) zwucowac, -uje zwucowanje, -ja cp zwucowanski pos, psa м psyk, -а м susod, -а м jec, jedze jechac, -a stom, -а м деревня, село sto, ceho что деревня sto, kobo кто дом hi see еще дом rec, -e ж речь, язык нареч. дома reeny языковой нареч. домой Serb, -а м лужицкий серб, предл. у, возле, около,вокруг серб-лужичанин, серболужичанин около Serbowka, -i ж серболужичанка (сорока учеников) serbski серболужицкий нареч. вокруг, serbsce/serbski по-серболужицк и по сторонам (озираться) окрестности serbowac, -uje говорить на серболужицком языке сад овца корова дорога, шоссе serbstwo, -a cp сербы (лужицкие) сербы-лужичане, серболужицкая народность видеть школа serbscina, -у ж серболужицкий язык школьник, ученик школьница, уче- Juzny Serb серб (в Югосла- вии) ница hola, -e ж лес (сосновый) школьный учить кого-л. holan, -а м житель лесистой местности учитель учительница учительский holanka, -i ж жительница лесистой местности учеба, учение, holanski лесной обучение les, -а м лес учебный (план) lesny (stom) лесной учить, изучать rjany красивый (серболужипкий hat, -а м пруд язык) jezor, -а м озеро, пруд тренироваться, twanc, -i строить упражняться twarjenje, -ja cp строение, здание упражнение тренировочный, bech, bese, bese я был, ты был, он был предназначенный для упражнений собака hrod, hroda/-u м крепость, замок, дворянская усадьба собака сосед ехать ехать верхом дерево knjez, -а м господин; при вежливом обращении к мужчине - гра- жданин, товарищ 18
knjeni, -je ж госпожа, женщина; schod, -а м при вежливом poschod, -а г обращении к жен- w ргёппп щине - гражданка, poschodze товарищ hie, du, dzes knjezna, -у ж барышня, девушка pfiric knjezk, -а м помещик, юнкер poj, pojee knjezic, -i править, властво- вать, царствовать knjezaca klasa правящий класс net, netk(o) теперь, сейчас netkole именно сейчас, в данный момент dzi, dzice netcisi теперешний, нынешний, настоящий lezec, -i swojstwo, -a cp собственность lehac, -a stupic, -i вступить, войти dolho lehac wjesoly веселый leharnja, -e я wjeselic so (nad радоваться myc, myje (so) wuspechami) успехам wjeselic so na с радостью myjemja, -je prozdniny ожидать каникул wjeselu so, zo smy приятно встре- posluchac, -a so zetkali титься nekoho dokelz потому что, так na nekohp как jara очень poslucharnja, dele вниз -je ж deleka внизу bydlic, -i horje наверх bydlenje, -ja horjeka наверху dzen, dnja м strona, -у ж сторона twonc, -i rjad, -а м ряд rjadowac, -uje приводить в поря- twornja, -je > док, располагать, ratar, -ja м размещать в опре- деленном порядке, ratarka, -i ж регулировать chcyc, chce rjadownja, -je ж класс njechas? rjadowniski классный zarjadowac, -uje устраивать dzensa zaijad, -а м учреждение preni zarjadnistwo, админист рация, preni raz -a cp управление, руководство wysoki (kulturne) (культурное) wysi zarjadowanje учреждение лестница этаж на втором этаже идти прийти повел, пойди/иди, -те (в направлении говорящего), пойдем/идем, -те (в одном направле- нии с говорящим) повел, пойди/иди, -те (в направлении от говорящего) лежать ложиться долго спать спальня умывать(ся), мыть(ся) умывальная, умывальня слушать слушаться кого-л. выслушивать кого-л. аудитория жить (проживать) квартира, жилье день образовывать, создавать фабрика, завод крестьянин, земледелец крестьянка хотеть ты не хочешь ... ? не хочешь ли ... ? сегодня первый в первый раз, впервые высокий более высокий, выше 2 19
wysa sula полная средняя школа blido, -а ср stole, -а м стол стул wulki большой, крупный; tawka, -1 ж скамья, парта wazny великий важный wisac, -а pisac, -а висеть писать wuznamny значительный zesiwk, -а м тетрадь rum, -а м 1. пространство; stownik, -а м словарь rumnosc, -e ж 2. помещение 1. помещение; slownick, -а м prajic, -1 словарик говорить, сказать predku 2. вместительность, емкость впереди, спереди wotmolwic, -i wotmolwa, -у ж wotojnik, -а м ответить ответ карандаш dopredka вперед pjero, -а ср ручка (для письма) zady сзади sedzec, -i сидеть nazad назад sydac so, -a садиться tafia, -e ж классная доска sydnyc so, -nje сесть seroki широкий sydn so, sydnee so повел, садись/сядь, nimo toho stac, steji кроме тою стоять hodzina, -у ж садитесь / сядьте 1. час; 2. занятие stanyc, -je встать bozemje до свидания Грамматический материал Б Фонетика. Фонологическая система. Литературное произношение. Пра- вописание. Fonetika, fonologija. Spisowne wurekowanje (prtoepija). Prawopis (prto- grafijd). Верхнелужицкий алфавит включает 34 буквы: а а ch cha Г er b bej i i r ef с cej j jot s es с cej k ka s es d dej 1 el t tej dz dzej 1 el c cet е ej m em u u ё et n en w wej f ef n ejn У ypsilon g gej о 0 z zet h ha 6 dt z zet P pej Какие фонемы обозначают данные буквы и в каких звуках они реализуются? 20
Гласные звуки - Wokale, samozwuki. Система гласных звуков объединяет 7 (8) фонем: i (у) U ё 6 е о а Фонетическая реализация i, и и а почти совпадает с реализацией соответствующих звуков в русском языке. ё произносится как гласный звук, переходный оз i к е, но ближе к i, почти как дифтонг ie. Перед ё обычно выступает мягкий согласный. Примеры: be, leto, beda, hrech, jesc, jec, pec, med ... ё перед мягким согласным произносится как ej, причем предшествующий согласный не смягчается. Примеры: cheza, wedzec, bezec [khejza, wejdzec, bejzec]. ё в безударном слоге произносится как открытое е, перед которым соглас- ный является мягким. Примеры : nawesyc, wohrewac - [nawjcsyc, wohrjcwac]. В словах гёс, гёёес и гёЬ1 ё произносится как у: [rye, rycec, rybl]. Правописание: ё пишется лишь после мягких согласных и после k, h, cb, причем в основном в первом слоге слова, напр. Ьёгпу, б1ёы, dwc ...; в последующих слогах ё встречается только в производных и сложных словах, напр. bernyzberanje, noclch, па!ёсо, preswedcenje, wutet, wuspesny, nanajdKsi, njedowera ..., а также в заимство- ванных словах на -erowac, напр. stagnerowac, и на -ёг, напр. Ьпдабёг. Кроме того, ё пишется в окончаниях односложных существительных женского рода твердого склонения в ДМ ед. ч. и И В дв. ч. и мягкого склонения в Р ед. ч. и И В мн. ч.. напр. к hre, w hre, dv/ё 1згё, do §к!ё, tri skle. 6 произносится как гласный звук, средний между н и о (подударным), напр. zdonk. Правописание: 6 пишется только в первом слоге слов, напр. dwor, hlojcka, swojba; в последующих слогах 6 выступает лишь в производных и сложных словах, если производящее слово имеет о, напр. belomdrski, pobrjdh, rozhlds (впрочем, существует и ряд исключений, когда 6 в подобных случаях не пишется, напр. dwor, но Wudwor); следует особо отметить, что 6 пишется в словах с основой -шбс-, напр. рошос (гла- гол), wumoc, namoc, zamozenje, но не пишется в сущ. рошос и производных: ро- mocliwy, pomocny и т. д.; 6 никогда не пишется после с, с, dz, напр. cokor, coply, dzowka. Не встречается 6 и перед губными и задненебными согласными b, f, ш, р, w, I, g, h, ch, к, напр. proch, но w prose; mloko, но w mloce; hroch, но w hrose; bok, но bocny; woko, но wocko; stol, но stole; smola, но smolnica и т. п. у произносится иначе, чем i; при произношении у язык менее продвинут вперед и менее высоко поднят, чем при произношении i (приблизительно в том же положении, что и при произношении и). Серболужицкое у отли- чается от русского звука [ы]. В безударных слогах звук у подвергается сильной редукции (здесь он произносится близко к е). Примеры: bychmy, ryty, spewamy. В верхнелужицких словах у не представляет собой самостоятельной фонемы (но на письме он обозначаем твердость предшествующего согласного звука - признак, который является фонологическим). Но 21
если в словарный состав верхнелужицкого языка включать также заим- ствованные слова, не освоенные языком, тогда следует считать у особой фонемой, ср. tip - typ; lico - lycej ... В т. н. католических диалектах у после губных изменяется в 6, и, о напр. budzemo, mo smo. Правописание: у не пишется после с, dz, f, g, h, ch, j, k, I, r, s, c, z (за исключением отдельных заимствованных слов). е реализуется фонетически двояким образом. Перед j и перед всеми мяг- кими согласными в подударном слоге выступает закрытый, узкий [е], после которого произносится эпентетический звук j; если далее следует мягкий п, то он изменяется в п (иногда может отвердевать также другой согласный). Примеры: zemja, sebi, sedzec, tez, knjezic, lezec, wjecor ... [zejmja, sejbi, .sejdzec, tejs, knejzic, lejzec, wejcor...] Перед твердыми согласными, в конце слова (перед паузой), а в безударных слогах часто и перед мягкими согласными (кроме позиции перед j) е произносится как открытый, широкий е, напр. sekera, deska, dobre, derje ... о представлено двумя вариантами. Перед губными согласными, особенно перед w и 1, а часто и перед задненебными согласными k, ch, ho, Ini произносится закрытый, узкий [о], приближающийся к [ои], напр. potny, colo, doma. В остальных позициях выступает открытый, широкий[о] напр. leto [heto]. Примечание: Реализация е [е, е] и о [о, о], следовательно, связана известной аналогией. i никогда не пишется после с, s, z, d, t, 1. а чередуется в положении между мягкими согласными с е, напр. Rozhlad - w Rozhledze, rjad - porjedzic. Имеются, однако, и исключения, напр. jama - w jamje. Согласные звуки - Konsonanty, sobuzwuki. р, b, m, f бывают твердыми и мягкими (на письме мягкость обозначается напи- санием последующего ё, i или j, напр. med, smec, mesk, berna, bic, mily, pic, bjez, mjaso, mjetel, njebjo, pjata, ramjo, stomjany, symjesko). Мягкие согласные в верхнелужицком языке произносятся перед а, и, о (напр. mjaso) мягче, чем в русском языке; перед ё, е, i (напр. pjekar) мягкость выражена в меньшей степени, чем в русском языке. 1, w произносятся одинаково, как губно-губной w или же неслоговой и. Верхнелужицкому 1 в русском языке соответствует твердый [л]. Верхнелу- жицкий звук 1 всегда твердый (следовательно, на письме 1 не сочетается с ё, i, j); I в конце слова после согласных отпадает, напр. njesl, rjekl - [nes, rjek]. Верхнелужицкому w соответствует русский губно-зубной [в]. Верхнелужиц- кий w может быть как твердым, гак и мягким (на письме мягкость обозначается написанием последующего ё, i или j), в начале слова перед согласными w не произносится (напр. wbohi, wcera, wtos, wsudze, wrota - [bohi], [cera], [wos], [sudze], [rota]); в конце слова в ряде заимствований w произносится как f (напр. kolektiw, archiw - [kolektif], [archif]. Если встречаются рядом звуки w и 1, то в произношении они сливаются; 22
напр., слова vvlosy и wosy произносятся одинаково: [wosy]. Примеры на произношение w, 1: wee, mrowja, powedac, wichor, malo, lawka, zly. В разговорно-обиходном верхнелужицком языке предлог w в произно- шении часто вообще опускается; напр. w awce, w Budysinje, w fabrice, w zymnej wodze, w suli, w zawodze - [awce], [Budysine], [fabrice], [mokrej wodze], [suli], [zawodze]. 1 произносится как „среднее" альвеолярное (т. н. „европейское") [1]. Пе- ред гласными i, е, ё согласный 1 смягчается. После 1 ни в произношении, ни на письме не встречается у, а только i. Примеры: len, list, leto, sol, 16d, wola. t, d, c, z, s представляют собой твердые согласные, после которых, в частности, не произносится и не пишется i, а только у (за исключением заимство- ванных слов). Примеры: tykanc, tyzka, zyma, syla, wojacy. После пере- численных согласных не выступает также ё. j, dz, с, s, z, с представляют собой мягкие согласные, после которых не произносится и не пишется у (а только i). Звуки s, г произносятся, в противоположность русским [ш] и [ж], мягко, примерно с той же степенью мягкости, что и dz, с, с. Звуки с и с произносятся одинаково, как с (несколько тверже, чем русский [ч]). В русском языке этимологическим соответствием с является мягкий [т’]> напр. dzeco, dzeci, ceta. Кроме исконного j, которому и в русском языке соответствует [j], в верх- нелужицком языке часто произносится (но не пишется) также эпентети- ческий j, напр. tez, zemja, cheza, dan, dzen, knjezic, zenc so - [tej(s), zejmja, khejza, dajn, dzejn, knejzic, zejnc so]. n представляет собой твердый носовой согласный. Он имеет два позицион- ных варианта: небнозубной п (как в русском языке) и задненебный ц, который произносится перед g, к. (В русском языке подобного звука нет.) и имеет прямое соответствие в русском мягком [и’]. Буква п пишется в конце слова и перед согласными. В ряде подобных случаев произ- носится сочетание j + п, напр. wotenc - [wotejnc]. В других позициях, мягкость п обозначается последующими буквами ё, i или j, напр. niwa, nekak, njeje; в отдельных случаях i не смягчает согласного п, напр. nimam, nimo - [nimam, nimo]. г произносится как русский переднеязычный или же как язычковый звук (французский г). Он бывает твердым и мягким (мягкость обозначается последующим ё, i или j); в конце слова после согласных г не произ- носится, напр. bratr [brat] (кроме имени Petr: [Petar]). г встречается лишь в группах согласных pr, kf, tf. Группы pr, kf произ- носятся соответственно как ps, ks; tf произносится как мягкий с или с, напр. pfez, pfaza - [pses], [psaza]; tri, tfelec, wotre, tfecha - [cji], [cjHec], [wu°cje], [ciecha]; tfasc, treska, trepotac - [case], [ceska], [cepotac]. ch бывает после u, о твердым, напр. muchi, kruch; после i - мягким, напр. mnich, Michal; после е и ё может быть как твердым, так и мягким. В по- зиции начала слова перед согласным звуком ch в ряде случаев не произ- нозизся, напр. chcyc [сус]. В начале слова перед гласными произносится [kh], напр. chodzic, chojna, chudy, chorhoj, но ebren - [kren]. После ch ни в произношении, ни на письме не встречается у, а только i. 23
h представляет собой гортанный согласный, образуемый при слабом вы- дыхании воздуха. Он не произносится в начале слова перед согласными, напр. hlos [uos], и в конце слова после согласных, напр. sneh, brjoh, cah, ptuh. В середине слова перед сонорными согласными h обычно также выпадает, напр. zohnowanje, wuhlo - [zonouane], [ulo], но произносится в словах nahly, nahle, wohnisco. После h не произносится и не пишется у, а только i. g, k представляют собой задненебные согласные. Звук g в верхнелужицком языке выступает лишь в словах заимствованных и звукоподражательных (напр. grat, ganzor, gingawa ...). Звук к соответствует русскому [к]. После g, к пишется только i, и никогда не пишется у. Если согласные g, k, ch, h произносятся под влиянием соседних гласных i, е, ё мягче, чем в остальных позициях, то в данном случае мягкость является позиционной, а не фонологической. Фонологическое значение твердость - мягкость имеет лишь у следующих согласных: р, b, m, w, г, п.* Итак, с произношением соответствующих русских согласных совпадает произношение серболу- жицких фонем р, b, m, f, d, t, с, s, z, k, g. Произношение остальных согласных отличается. Произношение групп согласных - Wurekowanje skupinovv konsonantovv. Группа двух одинаковых согласных произносится как один согласный: poddany [podany], mjez zubami [mjezubami]. Группы tc/dc, cc/dzc в исходе основы слова произносятся как сс: kletce, hladce, wacce, jenicce, jedzcy, косее - [klecce, hlacce, wacce. jenicce, jeccy, косее]. Группа see произносится как sc, напр. puscce - [pusce]. Группы tr, tc, ts, ds, de произносятся в одних словах как мягкий с’, в других чаще как с, в третьих только как с, напр. bratfa, wotcina, krotsi, mlodsi, swedcic, trasc, tfeska, trepotac, treskanca - [brac’ja,' wocina I woc’ina, kroci I kroc’i, moci I moc’i, swecic I swec’ic, case, ceska, cepotac, ceskanca], В верхнелужицком языке последующий мягкий согласный не смягчает пред- шествующего согласного, как в русском языке: cascisi, mjedwjedz [cascisi], [mjedwjec]; ср. русск. медведь, дверь - [medvef], [dver’]. Ударение - Akcent (pfizwuk). Ударение в серболужицком языке преимущественно падает на первый слог слова и является силовым; по силе оно примерно такое же, как в русском языке. В подудар- ном слоге гласный иногда бывает более долгим, чем в безударном (долгота здесь, однако, не фонологическая), напр. bozemje. Односложный предлог в сочетании с * Верхнелужицкие мягкие согласные pj, bj, mj, rj, wj произносятся как сочетание твердого соглас- ного с j. Примеры: bjedrowy [bjedrowy] - бедренный [b’edfinnyi] mjaso [mjaso] - мясо [maso] pjatk [pjatk] - пятница [patnica] rjad [rjat] - ряд [rat] wjecor [wejeor] - вечер [vecar] 24
существительным или местоимением обычно оттягивает ударение на себя, напр. na wiki, wo zemju, za blidom, ke mni. В отличие от русского языка, в верхнелужицком сочетание слова, оканчивающегося на согласный звук, со словом, начинающимся с гласного звука, не произносится слитно. Перед начальным гласным в таком случае может произноситься глухой гортанный крепкий приступ (после паузы он выступает последовательно): bratr a sotra [brat ’a sotra] - брат и сестра [bratysistra]. Склонение имен существительных - Deklinacija (sklonjowanje) substan- tiwow (wecownikow). I. Склонение существительных в ед. и мн. ч. отличается от склонения в русском языке лишь в отдельных падежах; в других окончания совпадают с русскими. В верхнелужиц- ком языке в большей степени различается т. н. твердое и мягкое склонение существи- тельных (с твердым и мягким согласным в исходе основы); это отчасти вызвано тем, что в положении между мягкими согласными наступало изменение а > е. В косвен- ных падежах мн. ч. существительные всех родов имеют одни и те же окончания: в ДМТ распространились исконные окончания существительных женского рода на существительные мужского и среднего рода (так же, как и в русском языке); в Р распространилось окончание существительных мужского рода на существительные женского и среднего рода. Наиболее существенные отличия в окончаниях следующие: Д ед. ч. м Т ед. ч. м, ср -ej: k nanej, wucerjej, dubej, pucej -от (у твердого и мягкого типов): z nanom, wucerjom, pucom. stowom, morjom Р ед. ч. ж -e (у мягкого типа): z rjadownje, duse -у (у твердого типа, как в русском языке): pola zony Д ед. ч. ж -i (у мягкого типа): k rjadowni, dusi -е (у твердого типа, как в русском языке; с чередованием согласного): k zonje Т ед. ч. ж Р мн. ч. м, ср, ж -и: ze zonu, z rjadownju -ovv: bjez nanow, wucerjow, dubow, pucow, slowow, morjow, zonow, rjadownjow ДМ мн. ч. м, ср, ж Т мн. ч. м, ср, ж -am, -ach (как в русском языке): wo nanach, wucerjach, pucach -ami (у твердого типа, как в русском языке): z nanami, slowami, zonami -emi (у мягкого типа): z wucerjemi, pucemi, morjemi, rjadownjemi Примечание: МТ ед. дв. мн. ч. выступают только с предлогами. Склонение прилагательных - Deklinacija adjektiwow (sklonjowanje kaj- kostnikow). Склонение прилагательных в верхнелужицком языке в ед. и мн. ч. также мало отли- чается от русского склонения, и при чтении текста легко понять, где какой падеж выступает. Некоторые различия в окончаниях: 25
Р ед. ч. м, ср -eho: maleho, wysokeho, tunjeho MT ед. ч. м, cp-ym/-im: wo malym, wysokim (dubje, twarjenju), z tunim klobukom P ед. ч. ж -eje: z maleje rjadownje, z tunjeje skle ДМТ ед. ч. ж -ej: к malej rjadowni, w tunjej skli, z tunjej sklu Примечание: В верхнелужицком языке, кроме единственного и множественного числа есть также двойственное число, которое свойственно как именам: существительным, прилагательным, местоимениям, - так и глаголам. Употребление дв. ч. связано с числом „два*’ (с формами дв. ч., следовательно, соче- таются числительные dwaj, dwe; wobaj, wobe, которые, однако, могут и опускаться). Оно не пред- полагает наличия внутренней взаимосвязи двух явлений, но лишь представленность данного коли- чества явлений в высказывании. В парадигме дв..ч. получил широкое развитие синкретизм форм падежей; здесь выступают общие формы И В на -aj/-ej; Р на -ow, ДМТ на -omaj. Такое состояние сохраняется в литературном языке и в ряде диалектов. В диалектах, однако, происходит иногда переосмысление функций исконной флексии дв ч. (так, формы дв. ч. были вытеснены формами мн. ч. в южнолужицких католических диалектах). Но и в литературном языке у отдельных названий парных предметов допускается, наряду с окончанием дв. ч., также окончание ми. ч. (напр. noze и nohi, но только тисе). Примеры форм двойственного числа: Nan a mac staj pristoj. Smoj samaj. Спряжение глаголов в настоящем времени. инф. Ьус strowic pisac wuknyc mec ед. ч. 1 sym strowju pisam wuknu mam 2 sy strowis pisas wuknjes mas 3 je strowi pisa wuknje ma дв. ч. 1 smoj strowimoj pisamoj wuknjemoj mamoj 2 staj/stej strowitaj/ej pisataj/ej wuknjetaj/ej mataj ej 3 staj/stej strowitaj/ej pisataj/ej wuknjetaj/ej mataj ej мн. ч. 1 smy strowimy pisamy wuknjemy mamy 2 see strowice pisace wuknjece mace 3 su strowja pisaj a wuknu maja Отрицание при глаголах - Negacija. 1 njejsym njejsmoj njejsmy njepisam njepisamoj njepisamy 2 njejsy njejstaj/ej njejsee njepisas njepisataj/ej njepisace 3 njeje njejstaj\ej njejsu njepisa njepisa taj/ej njepisaja Примечание: 1. При спряжении глаголов в настоящем времени в формах 2 и 3 л. дв. ч. выступает окончание -taj, если глагольное действие относится к существительным со значением мужского лица, и оконча- ние -tej в остальных случаях. 2. Отрицание при большинстве глаголов выражает особая отрицательная частица (слитная с гла- голом) nje-. Исключения будут описаны ниже. 3. Употребление личных местоимений при формах лица глаголов отмечается в верхнелужицком языке реже, чем в русском. 26
Упражнения 1. Прочитайте вслух и перепишите следующие слова в фонетической транскрипции: тег, rec, dzelo, dzelacer; moj, кб/dy, sto, poj, slonco; pojedu, wetr, ne, leco; won, noc, pondzela; zyma, syno, cyly, dypk; kniha, blido, pic, pilny, myslic, wucic; dolho, polnoc, pomatso, slowo; jutre, nutr, zbozopfece, pfejara, knwy, kfud; wosom, hlowa, wokno, rjadownja, pfedawarka, wobjed; coply, ceta, cichi, Cisinski. 2. Переведите вопросы и по-верхнелужицки ответьте на них: Какая (на вид) наша серболужицкая школа? Что это за здание? Где наш класс? Какая в классе доска? У тебя есть тетрадь и карандаш? Куда идет Ленка? Кто сейчас читает? Сидит или стоит Юрий? Что говорит учитель? 3. Wotmolwce па prasenja: Hdze je Serbska recna sula? Sto je blisko wsy? Kajka je wokolina? Sto w Serbskej recnej suli sulerjo wuknu? Hdze we wsy je sula? Sto wso je w chezi? Sto hladazaporjadkom w suli? 4. Переведите предложения. Отец едет к соседям на автомашине. Мы будем читать ученикам серболужицкие книги. Ученик пишет карандашом и ручкой. Ученики пишут карандашами и ручками. Поблизости от серболужицкой школы виден сад с деревьями. Разве в окрестностях Минакала нет прудов и лесов? В окрестностях Минакала есть пруды и леса. Рабочий едет на работу (работать) в лес. 5. Tworce sady ze slowami: dzen, dopoldnja, poldnjo, popoldnju, wjecor, noc; dzelo, blido, stoic, pjero, hodzina, sula, wucer, twarjenje; strowic, mec, prajic, hie, lezec, wisac, wotmolwic. 6. Wotmolwce na prasenja (wuziwajce nominativ): Sto je twoj nan (wuj, bratr, dzed)? Moj nan je.....(dzelacer, brigader, ratar, wucer, aktiwist, zastojnik, inzenjer, stronski sekretar. mister, krawc. muler, zamkar, sudnik, spisowacel, rentnar, lekar, wumelc). 7. Sto cini twoja mac (ceta, sotra, wowka)? Wona je......(dzelacerka, wucerka, sekretarka, lekarka, spisowacelka, wumelca, preda- waika, kucharka, knihiwjazarka, chorobna sotra). Разговорная практика Г Как strowimy? Rano zahe strowimy „Dobre ranje" a wotmolwjamy „Dobre spodobanje". - „See derje spal?“ - „Dzakuju so, wubernje.“ Netko je hizo dopoldnja, a tohodla strowimy „Dobry dzen". Tuton postrow reka tez hisce „Dzen dobry". - „Dobry dzen, Jano, как so ci wjedze? Sto cini mac?" - „Dzakuju so, mi so derje dze. Mac je strowa. Wjeselu so, zo ce widzu." Popoldnju, hdyz je wjecor blisko, strowimy „Dobry wjecor". Wjecor pozdze strowi potom kozdy sproeny clowjek “Dobru noc". 27
Hdyz prindze do jstwy wopyt, prajimy „Witajce к nam!“ Hdyz so dyrbimy rozzohnowac, prajimy „Na (strowe) zasowidzenje". Nas posledni postrow reka ,,Bozemje“. Wucer na priklad praji „Bozemje", hdyz je sulska wucba nimo. Slownick как как tuton этот (вот) strowy здоровый rekac, -а называть, назы- strowota, -у ж здоровье ваться; звучать, strowic, -i приветствовать, гласить здороваться как so ci dze/ как твои дела? postrowic, -i поприветствовать, wjedze? поздороваться mac, -erje ж мать postrowjec, -a приветствовать, cinic, -i делать передавать привет hdyz когда;если postrow, -а м приветствие wjecor, -а м 1. вечер; postrowny приветственный 2. уст запад rano нареч. утром pfed wjecorom под вечер ranje, -ja cp утро wjecer, -je ж ужин zahe рано wjecerjec, -ja ужинать zazny ранний pozdze поздно wotmolwjec, -a отвечать kozdy каждый spodobac so,-a нравиться proca, -у ж труд, усилия spodobanje, удовольствие, sproeny уставший, усталый -ja cp удовлетворение clowjek, -а м человек spac, -i спать noc, nocy ж ночь derje хорошо w nocy ночью wubernje прекрасно, отлично polnoc ж полночь dzakowac so, -uje благодарить wo polnocy в полночь dzak, -а м благодарность; noeny ночной спасибо stwa, do jstwy ж помещение, dzak предл. благодаря комната poldnjo, -ja cp 1. полдень; wopytac, -a прийти в гости. 2. уст. юг посетить pripoldnjo, -ja ср полдень wopyt, -а м гости; посещение pfipoldnju в полдень, witac, -a приветствовать в середине дня (при встрече) dopoldnjo, -ja ср первая половина priwitac, -a поприветствовать дня, время до обеда (при встрече) dopoldnja в первой половине Witajce! Добро пожаловать дня, до обеда dyrbjec, -i быть должным popoldnjo, -ja ср вторая половина rozzohnowac so, uje (по)прощаться дня, время после rozzohnowanje, прощание, обеда -ja cp расставание popoldnju во второй половине zasowidzenje, встреча, свидание дня, после обеда -ja cp (новое) tohodla потому posledni последний ton, toho этот, тот priklad, -а м пример К rescan Krawc Jako pytnych, zo sym Serb Tonle sleborny pjerscen z tribarbnej debjenku znaju z casu zazneho dzecatstwa, jako bech prenje dny do side pochodzil a jako preni raz pytnych, zo sym Serb. Stejach, kaz wsitcy druzy, we lawce a rozdajach hubu. Wucer w brunej uniformje, na rukawje z cerwjenym wobwjazkom, z kotrehoz corny hokaty kriz sutase, rjejese mi do wusow: „Ту serbski swmje-pastyrjo, ty drjewjana heja, ty skazena serbska krej! Do jastwa meli was wsitkich tyknyc!“ W mojimaj wusomaj hrimotase, a jeho roznjemdrjenej ruce placastej mi do mjezwoca. Dorna zhonich wot macerje: „Dokelz smy Serbja, njemdze ce cuc!“ Nochcych hizo do sule chodzic, hackuli bech so tak jara na nju wjeselil. A nochcych tez hizo Serb bye. We wsy bechu nekotre swojby mesto serbsciny zapoceli nemcinu recec. Cehodla njemeli so tez my takle zmenic? Nazajtra njekazach sej wot macerje hizo ,,chleb“ a ,,mloko“, ale ,,Brot“ a „Milch", kaz bech to w suli nawuknyl. Nochcych hizo dleje dge- wjana heja bye, ,,Holzkopf“, a tu serbsku krej dze nichto widzec njemoze ... Ale mac njeda mi zanu pomazku a zane mloko. Cinjese, kaz njeby slysala. Tuz dyrbjach zaso rjec „chleb" a „mloko", hakle potom dostach swoje snedanje. Mac mje pokojese: „Jezdni na konjach pfijcchaja, a budzes widzec, как budze won сёкас. Ty budzes mi dzakowny, zo wes, sto reka ,chleb' a ,mloko'." A woprawdze: Ci jezdni pfijechachu, wusaci muzojo z cerwjenymi hwezkami pri ko- zanych capkach, a wsitko be, kaz be to mac prajifa. Wona dzese jim napfeco a wolase к nim: „Budzece trelac?" Wona rjekny „trelac", kaz to w nasej holanskej nareci wureko- wachmy. A ci wotmolwichu z konjow dele: „Njebudjem streljat!“ Jedyn z jezdnych zbehny sej mje na konja a jechase ze mnu po wjesnym pucu. Pytachmoj za wucerjom. Ton pak be hizo ceknyl. Zwysoka ze swojeho konja hladajo. widzach, zo mi ludzo ze wsy kiwachu. A zaso chodzach prenje dny do sule. Nowy wucer be cyle hinasi. Ton recese kaz my doma: serbsce. Tez nekajki tajki serbski dialekt, tarn z Bremjenja abo Radworja. Powedase nam: „Na swece je wjele ludow, jedyn z nich, to je serbski lud. A ton budze wot netka mjez wsemi ludami runoprawny.“ Pocasu ja jemu werjach. Pretoz z nasimi susodami doma - to be nemska swojba - bese nasa mac jara dobra. Potajkim bechu to dobri ludzo. A ton jezdny z cerwjenej hwezdu? To je byl jedyn ze sowjetskich wojakow, a ci bechu kozdy z druheho ludu: Rusojo, Ukraincy, Uzbekojo a Cerkesojo, tez Polacy a Cesa, tez jednoho Bolhara bech zeznal. Tehdy bech zaslysal preni raz slowo- Ponimajes, ponimajes? Wsitcy sedzachmy za jednym blidom a wobjedowachmy. Rus, Polak, Bolhar ... Serb A jedyn polski wojak dari mojej maceri pjerscen, dokelz be jich tak derje pohoscila. „Zo by precelstwo mjez nami bylo“, rjekny, a dolho nam kiwase, hdyz na swojim wojerskim awce domoj wotjedze. Netko chila so maceme ziwjenje ke kdncej, a wona je mi tonle pjerscen darila. A hdyzkuli jon ze satule wzach, dopomnich so na to, как je so stalo, zo sym wostal Serb. Wcera pak nesto pytach, a sto zwescich? Mojej dzowce Manja a Katja stej sej satulu pfiswojiloj, takrjec na dobre wasnje ju mi wotewzaloj. Netk njewem, hac tohole pjerscenja dla, abo hac stej jenoz tu rjanu krinku trjebaloj. So we, njejsym nico rjekl, dokelz wem, zo jimaj za nesto let zawesce moj syn Jan tule satulku z pjerscenjom wuwesci, zawesce tez zaso teje stawizny dla, kiz je z nim zwjazana.
2. lekcija Zjezd Serbow w Budysinje Д W juliju 1950 je w Budysinje 1. zjezd Serbow byt. Stare mesto Budysin su wobydlerjo genje z chorhojemi, girlandami a transparentami wupysili. Z Hornjeje a Delnjeje Luzicy su Serbja a Nemcy do Budysma pnjeli, zo bychu dzelacerskeho prezidenta Wilhelma Piecka postrowdi. Jara wutrobnje su serbscy a nemscy dzelawi lubeho hosca witali. Won je do Budysina prisoljako reprezentant prenjeho nemskeho stata dzelacerjow a ratarjow. Njedzelu popoldnju je wulka manifestacija za mer, demokratiju a sociahzm byla. Tam je tez prezi- dent Wilhelm Pieck recal, zo NDR spechuje Serbow. Na koncu je prajil: „Njech je ziwy serbski lud!“ Haj, Nemska demokratiska republika je woprawdzita w6tcina Serbow. Hisce dzensa spominamy rady na tuton krasny swjedzen. Wuknjemy za ziwjenje Kozdy dzen chodzimy do sule. Wutoru mamy jednu hodzinu stacanowedy. W suli pilnje wuknjemy. Hacrunjez chodzimy hakle do 8. letnika, hizo wemy, kotre powolanje budzemy wuknyc. Hanka budze pestowarka, Petr budze diplomowy ratar, a Michal budze homik. Za kozde powolanje trjebamy dobru wedu. Tohodla w suli w kozdym predmjece derje kedzbujemy. Так pfiswojimy sej wedu. Domjace nadawki porjadnje zhotowimy. Njebrojimy zenje sw6j cas. W swobodnym casu dzelamy w kruzkach. Tez tu wjele nawuknjemy. W swobodnym casu tez sportujemy. Так smy stajnje strowi a njezakomdzimy wucbu. My wemy, zo wuknjemy za ziwjenje a za nasu republiku. Hdyz pilnje wuknjemy, sylnimy nas stat. Slownick zjezd, -а м julij, -а м съезд июль pysny роскошь роскошный, mesto, -a cp mestno, -a cp город место co вкусом (вы- полненный и т. д.) wobydler, -ja м житель pysic, -i украшать wobydlerka, -i ж ijenje жительница красиво pysic so принаряжаться; гордиться chorhoj, -e ж флаг, знамя wupysic украсить pycha, -i ж украшение, драгоценность; prijec, prijedze zo by приехать чтобы dzelo, -а ср работа, woteny kraj родной край, деятельность отечество dzelac, -а работать, wotcina, -у ж родина, отчизна трудиться wotcinc, -а м патриот dzetowy рабочий, spominac, -а па вспоминать о трудовой nesto чем-либо dzelawy работающий, wopomnjece, -а ср воспоминание рабочий, rady с удовольствием, действующий, охотно деятельный swjedzen, -nja м праздник, dzelawy, -eho м трудящийся торжество dzelacer, -ja м рабочий swjatok, -а м конец рабочего dzelacerka, -i ж работница дня, досуг wutroba, -у ж сердце krasny красивый wutrobny сердечный za (ziwjenje) для, ради (жизни) wutrobnje сердечно zic, -je заживать (о ране) Nemc, -а м немец ziwy живой Nemcowka, -i ж немка ziwy bye жить nemski немецкий ziwjenje, -a cp жизнь nemsce по-немецки chodzic, -i ходить lubowac, -uje любить chodzic do sule ходить в школу lubosc, -e ж любовь wutora, -у ж вторник luby дорогой, милый wutoru ВИН. n. во вторник lubowany любимый jedyn, jedna, -e один, одна, одно hose, hosca м гость stat, -а м государство hoscicel, -а м хозяин (дома) stacan, -а м гражданин njedzela, -e ж воскресенье stacanka, -i ж гражданка mer, -а м мир;спокойст- statny государственный вие wed а, -у ж 1. знание; 2. наука spechowac, -uje поддерживать wedzec, we знать konc, -а м конец wedomosc, -e ж наука, знания Njech je ziwy! Да здравствует! wedomostny научный lud, -a/-u м народ wedomje, -ja cp сознание, ludowy народный, сознательность национальный stacanoweda, -y ж обществоведение haj да pilny прилежный, prawda, -у ж правда старательный woprawdu действительно pilnje прилежно, woprawdze действительно старательно woprawdzity действительный, hacrunjez хотя настоящий hakle только, лишь (во zwoprawdzic, -i осуществить временном значе- zwoprawdzec, -a осуществлять нии) zwoprawdzowac, осуществлять leto, -a cp год -uje letny годовой, годичный zwoprawdzowanje, проведение letnik, -а м 1. курс, класс, -a cp год обучения; wotc, -а м предок; отец 2. год издания 30 31
letni летний priswojec, -a sej/ осваивать, Ictsa в текущем году priswojowac, овладевать leco, -a cp лето -uje sej lecny летний priswojic, -i sej освоить, овладеть naleto весной tak так naletni весенний domjacy домашний naletnik, -а м уст. март dac, da дать naleco, -a cp весна dawac, -a давать nalecowy весенний na'dac, -a задать hizo уже nadawac, -a задавать wotac, -a кричать, звать nadawk, -а м задание wotak, -а м 1. восклицатель- porjadny порядочный, ный знак; приличный 2. звательный porjadnje как следует падеж; hotowy готовый 3. крикун hotowac, -uje готовить powolac, -a призвать zhotowic, -i 1. приготовить; powolanje, -ja cp призвание; 2. произвести, профессия изготовить pestowac, -uje 1. выращивать, zhotowjec, -ja/ 1. приготовлять; разводить, zhotowjowac, -uje 2. производить, ухаживать; изготовлять 2. бережно хранить; brojic, -i тратить зря 3. заниматься zenje никогда pestowarka, -i ж воспитательница cas, -а м время pestowamja, -je ж детский сад casnik, -а м часы (наручные, diplomowy диплом ирован ный настенные) (специалист) swoboda, -у ж свобода hora, -у ж гора swobodny 1. свободный; lodowa hora айсберг 2. холостой horina, -у ж горы, горный (о человеке) массив kruh, -а м круг, окружность hornik, -а м шахтер, горняк kruzk, -а м кружок trjebac, -a nesto нуждаться tez также в чем-либо tu здесь je trjeba нужно wjele много trebny нужный nawuknyc, -nje научиться pfedmjet, -а м предмет sport, -а м спорт kedzbowac, -uje обращать вни- sportowac, -uje заниматься na nesto мание; замечать спортом kedzba, -у ж внимание stajny постоянный kedzbu! внимание! stajnje постоянно осторожно! komdzic, -i (so) 1. мешкать, kedzbny, внимательный медлить; kedzbliwy 2. колебаться kedzbliwosc, -e ж 1. внимание, zakomdzic (so) 1. пропустить, внимательность; упустить; 2. любезность 2. опоздать 32
1. пропускать, упускать; 2. опаздывать zakomdzenje, -ja ср 1. опоздание; zakomdzec, -a republika, -i ж sylny sylnic, -i (so) 2. упущение республика сильный укреплять(ся) Инфинитив, причастие прошедшего времени на - -I-, формы перфекта и будущего времени глаголов. Инфинитив в верхнелужицком, точно так же, как и в русском языке, может выпол- нять в предложении несколько синтаксических функций (он способен выступать как подлежащее, сказуемое или как зависимый от сказуемого член). Примеры: Do bldta padnyc njeje najhorse, ale w bloce lezo wostac. Druhemu je lochko wucho rezac. Jesc a pic je pol ziwjenja, w heli lezec cyle. Slubic a dac je wjele. Инфинитив оканчивается на -с, напр. njesc - нести; brae - брать; minyc - миновать; pic - пить; prosyc - просить; pisac - писать; molowac - рисовать. Лишь несколько глаголов имеет инфинитив на -с (что в русском языке находит соответствие в инфини- тивном суффиксе -чь); это глаголы 1 спряжения с основой прошедшего времени на -k, -h, напр. тос-мочь; pjec-печь; rjec - сказать; syc-косить; tote-месить, мять; сес - рубить, резать; wlec - тянуть, ташить; woblec - одеть ... Причастие прошедшего времени на -1- образуется от глагольной основы прошедшего времени путем присоединения суффикса -I- с окончаниями -о для мужского, -а для женского и -о для среднего рода в единственном числе; форма двойственного числа во всех родах оканчивается на -loj; формы множественного числа - на -Н (при от- несении к существительным со значением мужского лица) и на -1е (при отнесении ко всем остальным существительным). Примеры: njesl, bral. minyl, pit, molowal, prosyl, pisat, pjekt, moht ... Примечание: Ранее в верхнелужицком языке во множественном числе строго различались формы лично-мужские на -li и нелично-мужские на -1е. Современной нормой допускается использование формы множе- ственного числа на -li как общей для всех родов. Одновременно, однако, в соответствии со старой нормой можно различать формы на -li и на -1е (лично-мужские и нелично-мужские). Перфект выражает простое действие, совершавшееся в прошедший момент. Формы перфекта состоят из причастия прошедшего времени на -I- основного, знаменательного глагола и форм настоящего времени вспомогательного глагола Ьус (так же, как в древ- нерусском языке). Отрицательная частица при формах перфекта - как и при остальных сложных формах глагола - присоединяется, как правило, к формам вспомогательного глагола, а не к причастию; напр. njejsym prisot/prisol njejsym. 1. sym byl, -a, -o 2. sy byl, -a, -o 3. je byl, -a, -o 1. sym cital, -a, -o 2. sy cital, -a, -o 3. je cital, -a, -o 1. njejsym cital, -a, -o 2. njejsy cital, -a, -o 3. njeje cital, -a, -o smoj byloj staj/stej byloj staj/stej byloj smoj citaloj staj/stej citaloj staj/stej citaloj njejsmoj citaloj njejstaj/njejstej citaloj njejstaj/njejstej citaloj smy byli/byle see byli/byle su byli/byle smy citali/citale see citali/citale su citali 'citale njejsmy citali'citale njejsee citali citale njejsu Citali/Citale 3 Lehrbuch Sorbisch-Hussisch 33
I Примечания: 1. В заголовках книг, газетных статей, в названиях кинофильмов и т. и. в 3 л. сд. дв. и мн. ч. вспомо- гательный глагол часто опускается, так что выступают лишь формы причастия прошедшего вре- мени на -1-. Примеры: Michal Nowak habilitowal. Serbscy wucerjo wuradzowali w Budysinje. Dny tworjaceho wumelstwa so pfewjedli. VIII. spisowacelskii kongres NDR so wotmel. 2. Формы вспомогательного глагола не повторяются при каждом из однородных сказуемых, выра- женных глаголами в перфекте, напр. Spisowacel Nowak je wopisal we swojej knize spoznaca wjesneho holca a z tym rysowal realistiski wobraz serbskeho ziwjenja. 3. В современном литературном языке формы перфекта при отрицании обычно ставятся в конце предложения, причем порядок составных частей имеет вид w№al njejsym. Примеры: Nesto tajke hisce widzal njejsym! Won hisce wotesol njeje. При отсутствии отрицания в конце предложения ста- вится причастие прошедшего времени. Примеры: W juliju 1950 je w Budysinje preni zjezd Serbow by I. ... su Serbja a Nemcy do Budysina prijeli, zo bychu dzelacerskeho prezidenta Wilhelma Piecka postrowili. Будущее время - Futur (pfichod). Формы будущего времени образуются так же, как в русском языке. У глаголов совершенного вида формы настоящего времени выражают действие, отнесенное к будущему, так что данные глаголы не имеют особых форм будущего времени. От глаголов несовершенного вида образуются сложные формы будущего времени, состоящие из вспомогательного глагола budu .. и инфинитива знаменательного глагола, напр. budu pisac. 1. budu pisac budzemoj pisac budzemy pi sad 2. budzes pisac budzetaj, budzetej pisac budzece pisac 3. budze pisac budzetaj/budzetej pisac budu pisac 1. njebudu pisac njebudzemoj pisac njebudzemy pisac 2. njebudzes pisac njebudzetaj/njebudzetej pisac njebudzece pisac 3. njebudze pisac njebudzetaj/njebudzetej pisac njebudu pisac Примечания: 1. В двойственном числе формы с budzetaj являются лично-мужскими, формы с budzetej нелично- мужскими. Примеры: Mojej bratraj dzensa budzetaj wobjed wane. Twojej sotre budzetej so wjeselic, hdyz zhonitej tutu powesc. 2. Для ряда глаголов несовершенного вида со значением движения (т. к. „направленного" способа действия) формы будущего времени образуются с помощью приставки ро-, так же, как и в рус- ском языке, напр. hie - pondu, njesc ponjesu, wjesc - powjedu, wjezc powjezu, lecec polecu, leze polezu, jec pojedu, ceric/hnac - pocerju ... Вид таких глаголов, естественно, и после префиксации остается несовершенным. Примеры: Jutfe pdndu na wopyt k precelej. Ponjesu blcsku palenca. Mac powjedze choreho syna k lekarjej. Jelizo chcece, powjezu jeho z awtom do chorownje. При помощи приставки z- образуется форма будущего времени от глагола тёс - zmeju (этот предлог также не меняет глагольного вида). Пример: Jutfe zmfiju chwile, pfindz, pfosu, zdypkom w pjecich. 3. В просторечном языке часто встречаются также сложные формы будущего времени от глаголов совершенного вида (budu pfedac. budze so zwjeselic, zaplacic to budzemy ...) g 1. Wotmolwce na prasenja: Hdze je 1. zjezd Serbow byl? Z cim su wobydlerjo Budysin wupysili? Zwotkel su Serbja a Nemcy do Budysina prijeli? Kobo su chcyli w Budysinje postrowic? Na co serbski lud rady spomina? Kak su woni W. Piecka witali? Hdy be wulka manifestaeija? Sto je na njej W. Pieck prajil? Sto je Nemska demokratiska republika za Serbow? 34
2. Переведите на верхнелужицкий язык: Сегодня будет крупная демонстрация за мир. Вечером я поеду в Будишин, в театр. На площади я видел серболужицкий лозунг „Да здравствует мир!“ Мы все рады приветствовать дорогого гостя из Берлина. Каждый день мы прилежно занимаемся в школе и внимательно слушаем, что говорит наша учительница. В первой половине дня идут занятия, после обеда мы готовим домашние задания, а в свободное время занимаемся спортом. Мы стараемся никогда не пропускать занятия. 3. Stajce slowa w spinkach do dualoweje formy: Jan a ja (sedzec) na samsnej fa wee. Popoldnju casto hromadze (wuknyc). Tez na sportowe znamjesko w slebrje so hromadze (pfihotowac). Najlepse wukony (mec) we wysokoskoku. Ale tez kulu derje (storkac). Kozde popoldnjo, hdyz sloncko sweci, (jec) do kupjele a (pluwac). Wcera je sportowy wucer powedat, zo hromadze z druhimi holcami w stanach (bydlic - futur). Dokelz (bye) dobraj sportowcaj, wo hisce lepse sportowe wukony (proco- wac so - futur). 4. Переведите, используя формы двойственного числа: Мы с Боско (я и Боско) каждый день ходим в школу. В школе мы прилежно зани- маемся. Мы также уже знаем, какой профессии мы будем обучаться. В классе мы уделяли большое внимание всем предметам. Так мы овладели знаниями. Домашние задания мы готовим всегда как следует. В свободное время мы будем заниматься в кружках. Здесь мы тоже многому научимся. 5. Составьте предложения, в которых выступали бы следующие пары наречий: nutf - nutfka (внутрь - внутри), won - wonka (наружу - снаружи), horje - horjeka (на- верх - наверху), dele - deleka (вниз - внизу). Образец: Poj nutf! Nutfka je coplo. Dzi won! Wonka so descuje. Stupaj horje! Horjeka ma nan stwu. Hladaj dele, sto tamje! Deleka pod hrodom bezi reka. 6. Образуйте от всех глаголов, встречающихся в текстах, формы перфекта и буду- щего времени. Употребите их в предложениях. 7. Zasadzce mesto zaspinkowanych infinitiwow prawu formu futura: Naleto (dzelac) zaso w zahrodze. Pfichodny tydzeri (jec) na pfedstajenje wukrajneho ansambla. Tez w pfichodnych letach (sledzic) kosmonawca w swetniscu. Kosmonawca (lecec) ze swetniscowymi lodzemi wokolo mesacka. Na pfichodnym wjecorku (pfednoso- wac) serbski spisowacel wo swojej nowej knize. Popoldnju (hie) z macerju k wowce na narodniny. Z wowku (rozmolwjec so) wo letach jeje dzecatstwa. 8. Wutworce wot tutych werbow formu futura a nalozujce ju w sadze: hie, njesc, wjesc. wjezc, lecec. lezc, jec, ceric. Pfedstajenje Skupinka sowjetskich studentow a abiturientow srjedzneje sule pucuje po Serbach. Woni su w Chrdscicach mtodeho wucerja Mercina Serbina wopytali, kotrehoz su nekotfi hizo pfi jeho wopyce we Lwowje zeznali. Sergej: Dobry dzen, Mercinje. Mercin: Dobre ranje, to je wulkotne, zo so zaso widzimoj. Ja so jara wjeselu. Hdy see pfijeli? 3* 35
Sergej: Hakle wcera wjecor. Smy do Drjezdzan z cahom jeli a z Drjezdzan sem z kolesami. Netko chcu ci swojich mlodych precelow, studentow Lwowskeje uniwersity, pfedstajic. М Sergej: To je rjenje, zo sy zaso tajku nahladnu crjodku nowych zajimcow pfiwjedt. Mercinje, njeby mje mob) swojej maceri pfedstajic? М Radlubje. Maci! Maci, moj pfecel Sergej chce so z tobu zeznac. Sergej: Dobry dzen, knjeni Serbinowa. Mercin je mi wo was wjele powedal. Serbinowa: Sergej: Wjeselu so, knjez Iwanow, zo smem was ^eznac. Dobry dzen, knjezna Ducmanec. Lubina njereka wjac Ducmanec, wona je netko moja zona, smoj so pfed tfomi njedzelemi wozeniloj. Sergej: Wodajce, Lubina, to ja wedzat njejsym. Gratuluju wamaj k mandzelstwu a pfeju wamaj wjele zboza na zhromadny puc. M Sergej : Ту recis serbsce? Haj, kusk recu, sym so mjenujcy nimo cesciny a polsciny tez ze serbscinu zaberal. В Ja rozumju wsitko, ale recec hisce derje njemozu. Tohodla prosu recce po- malso, wy recice pfespesnje. Wasu zonu lepje rozumju. Bohuzel wasumacerscinu hisce bjezporocnje njewobknjezu. Hustodosc cinju zmylki. M В м D Ne, ne, recis tola derje. Hdze sy serbscinu nawuknyl? Na Lwowskej filologiskej fakulce na lektorace. Wy druzy tez recice serbsce? Nazel wasu macerscinu hisce derje njerozumimy. Recimy jenoz rusce a jendzel- sce. N К N Smem so pfedstajic? Sym Aleksandr Wasiljewic Serpuchow. Rekam Pawol Krawc. Wjeselu so, zo smem was zeznac. Slownick pfedstajic, -i (so) pfedstajec, -a (so) pfedstajowac, -uje (so) pfedstajenje, -ja cp skupina, -у ж skupinka, -i ж crjdda, -у ж crjodka, -i ж student, -а м studowac, -uju представить(ся) представляться) представление (кого-либо) группа группка, группа (небольшая) толпа, множество группка, группа (небольшая) студент (вуза) обучаться (в вузе), abiturient, -а м abitura, -у ж рис, -а м pucik, -а м pucowanski berow pucowar, -ja м pucowac, -uju pucnik, -а м Serby, -ow мн. ч. изучать что-л. абитуриент выпускные экза- мены (в школе) дорога, путь дорожка, тропинка бюро путешест- вий путешественник путешест во вать, ездить дорожный знак (указатель) серболужицкий край; Лужица 36
mlody молодой zajimawy интересный mlodzenc, -а м молодой человек zajimawosc, -е ж 1. заниматель- mlodzina, -у ж молодежь ность ; kotry который 2. достопримеча- nekotry некоторый тельность pri (wopyce) при, во время (посещения) zajimc, -а м заи i ггересован н ое лицо, любитель znac, znaje знать zajimowac, -uje so интересоваться znajomosc, -e ж знание, wjesc, wjedu вести знакомство priwjesc привести znajomstwo, -a cp знакомство moc, mozu мочь, быть в силах; znaty знакомый, уметь известный radlubje с огромным zeznac познакомиться, удовольствием узнать powedac, -a рассказывать Mercin, -а м Мартин smec, -e мочь, сметь wulkotny великолепный zo (подчинительный wulkotnje великолепно, союз) что замечательно wjac(e) больше; уже zaso снова, опять zona, -у ж женщина; жена hdy когда zenic, -i so жениться wcera вчера wozenic so жениться cah,-а м поезд njedzela, -e ж воскресенье cahac, -a таскать, тянуть njedzeli дв. ч. две недели cahnyc, cehnje тащить, тянуть njedzele мн. ч. недели cahowy поездной, wodac, -a простить, извинить относящийся wodawac, -a прощать, извинять к поездам wodace, -a cp прощение sem сюда gratulowac, -uje поздравлять kolo, -a cp круг, колесо mandzelstwo, -a cp супружество koleso, -a cp велосипед zmandzelic, -i so вступить в брак kolesowac, -uje ездить на велосипеде mandzelski, -eho ж супруг, муж kolesowanje, велосипедный mandzelska, супруга. -a cp спорт -eje ж жена prec, pfeje желать zbozo, -a cp счастье prece, -a cp желание, njezbozo, -a cp несчастье пожелание zbozowny счастливый pfecel, -а м друг, приятель znjezbozic, -i потерпеть аварию, precelski дружеский пострадать от не- pfecelic, -i so дружить счастного случая gymnazij, -а м гимназия zhromadny общий tajki такой kus, -а м кусок nahladny 1. уважаемый, почтенный; kusk, -а м 1. кусочек; 2. нареч. немного 2. великолепный receC, -i говорить zajim, -а м интерес mjenujcy (частица) ведь; zajimac, -a so интересоваться то есть, а именно 37
Rus, -а м русский spesny быстрый (национальность) lepje лучше , ruski русский bohuzel/nazel к сожалению ruscina, -у ж русский язык macerscina, -у ж родной язык Ruska, -eje ж Россия porok, -а м упрек Polak, -а м поляк porokowac, -uje упрекать polski польский bjezporoeny безупречный polscina, -у ж польский язык bjezporoenje безупречно Polska, -eje ж Польша wobknjezic, -i (so) владеть (собой) brae, bjerje брать husty густой, частый zaberac, -a so заниматься husto часто rozum, -а м разум, ум hustodosc довольно часто rozumic, -i понимать zmylic, -i 1. вводить в за- rozumny разумный блуждение ; zrozumic, -i понять 2. мешать zrozumjenje, понимание, zmylk, -а м ошибка -ja cp сочувствие ne нет zrozumliwy понятный, ясный tola тем не менее, все prosyc, -y просить же proser, -ja м нищий hdze где prostwa, -у ж просьба druhi второй, другой pomaly/pomalki медленный jeno(z) только, лишь pomalu/pomalku медленно Jendzelska, -eje ж Англия pomalso медленнее, Jendzelcan, -а м англичанин помедленнее jendzelski английский (pre)spesnje (слишком) быстро jendzelsce по-английски Mercin Nowak-Njechornski Dobrym ludzom rjanosc sweta a ziwjenja Sym moler a spisowacel! Sym potajkim molowacy spisowacel, chiba - pisacy moler. Hdyz wsak dyrbju prawdu znac, to njejsym po wsednym woprijecu ani prawy moler molerski. Njemoluju ani krajiny, ani podobizny. Njemoluju tez ani z wolijowymi bar- bami. Z tym mojim spisowacelenjom ma so wecka podobnje. Njepisu romany ani dolhe powedancka. Njepisu tez dziwadlowe hry. Njezhotowjam ani basnje a pesnje. W tym nastupanju potajkim klacam chetro zady...... W tej zle wuwolanej Wajmarskej Nemskej rnejese Serb serbowski a wosebje serbski spisowacel wjele skladnosce so zlobic a so rudzic, mejese malo pficinow so wjeselic. Bjez dziwa, zo w tej dobje pisach zwjetsa jenoz kusate, scipawe a lozyske nastawki a reportaze. Jako hlowneho starseho serbskeho studentstwa a redaktora „Serbskeho studenta", samostatneje prilohi „Serbskicb Nowin“, mje nichto prancowac njemozese. Do „Serbskich Nowin“ samych wsak mozach swoje zbezkarske nastawki jenoz zasmykac, hdyz bese wobhladniwy hlowny redaktor na dowolu. Wusparanja ze „starymi knjezami“, macicarjemi, wsak nihdy so njezminych. Za wjersk zwazliwosce mejachu mnozy moju bajku - njebajku „Bacon, krai zabow“, wozjewjenu w lece 1929 w „Serbskich Nowinach". Wescachu, zu tole mi bjeze scehow njewotendze. Haj, nacijojo tehdy hizo chetro chroble na wrota buchachu. Woni mejachu prawje: Wotplata pfindze, byrnjez hakle za polstworta leta. Potom smy dyrbjeli pretrac tu dolhu, za serbske pismowstwo tak jalowu dobu. Ja dze sym druhdy, schowany za „BobakorrT, spisal skludne pucowanske reportaze a sym so pri tym procowal, wzac do wuzdy swoje 16ze pjero. Hdzez je .wono tola so mi wujelo, to je strazniwy redaktor wuplewal slowa, sady a druhdy tez cyle wotrezki, zo casto swoje samsne wuplody wjace njezeznach. Njedziwajcy toho hamtscy cuslakojo w tych nastawkach spochi nesto zberachu a - to so we - tez namakachu. A potom bechmy skoncnje so docakali teje zloteje doby serbskeho pismowstwa. Serbski spisowacel, nehdy podhladne a pfescehane stworjenje, bu naraz cescena, wazena a wazna wosoba. Serbscy spisowaceljo a basnicy pisaju basnje a powedancka a romany a dziwadlowe hry a sluchohry za rozhlos. Honja jich do dzela, zo bychu hisce wjace nadzelali a jim jich dzelo a dzela scedriwje zaplaceja, stoz prjedy docyla wasnje njebese. Ja pak sym swerny wostal swojemu lubowanemu predmjetej, wumelskej reportazi. Reportaza - tole dze bywa zapisowanje, wopisowanje wseho toho, stoz so tak kolowokolo stawa a podawa, stoz sy sam wociwidnje doziwil a podesol. W nasej domiznje, w nasirn lubowanym wotcnym kraju be po 1. 1945 t6jsto so stalo a radzilo, wo cimz by bylo hodno pisac a rozprawjec. Bohuzel tehdy w prenim lece po wuswobodzenju serbskeho luda hisce kwokach za kalatym grotom pola amijow, tuz njebech swedk na woci pri spocatkach natwara domizny, pri prewjedzenju rolneje reformy a druhich rozbudzacych podawkach. Bjeztoho tez wo tym njebych mohl pisac, pretoz njemejachmy tehdy hisce ani serbskich nowin abo casopisow. Njemejachmy hisce ani serbskeje ciscernje abo nakladnistwa. Wulke crjopisco, zawostajene wot fasistow, njehodzese so dze prez noc wotstronic. Wono tez njebe hisce zwotnosene, hdyz w nalecu 1946 so z ameriskeje jatby domoj wrocich. Tehdy wsudze hisce so rjedzese a rumowase a runase, ale tez hizo so pocinase stajec a stwarjec a wobnowjec a wozrodzec. Byrnjez chuda kuchnja byla, byrnjez w platanej a wjetkej drasce chodzili, byrnjez wsudze hisce klacalo - bese tehdy tola pri wsem radosc ziwy bye. Bese njemozno, njepisac wo tym, stoz mje a druhich tehdy rozbudzowase w tej prestwor- jenej a dale spochi so pfestworjacej domiznje. A takle potom nastawachu te rozprawy, reportaze a tez krotkopowedancka wo ziwjenju a hibanju w nowej wsy mjez wcerawsim a jutrisim. Takle sym potajkim pisal wo tymaj dwemaj wjesnjanostomaj, wo tej wozrodzenej rodnej wjesce, wo Pomorcanskich slawnych husancach a swinjoch, wo Krakecanach..... 38
3. lekcija « Handrij Zejler Д Wuznamny serbski basnik Handrij Zejler je so dnja l.februara 1804 w Slonej Borsci narodzil. Slona Borsc je wjes к zapadej wot Budysina. Handrijowy nan je doma malu ziwnosc mel Nimo toho je won studnje twanl. Maly Handrij je casto z nanom sobu na dzelo chodzil. Так je won serbski lud a swoju domiznu, rjanu Luzicu, zeznat. Handrij je do Bolbore a poslednje leta do Wulkeho Wjelkowa do ludoweje sule chodzil. Dokelz je Handrij wosebje pilny suler byl, je won do Bodysina na gymnazij chodzil. Tam je won wot leta 1825 wuknyl. Za jara dobre skoncne pruwowanje je slebornu medalju mesta Budysina dostal. Potom je Handrij Zejler w Lipsku ewangelsku teologiju studowal. Hizo w Lipsku je nimo swojeho studija pisac zapocal. Znate su jeho nastawki, bajki, fabule a basnje. Ale tez hroncka a wosebje spewy je basnil. W tutych letach je tez serbsku narodnu hymnu „Rjana Luzica“ spisal. Po studiju je so Handrij Zejler zaso do Luzicy wrocil. We Lazu je jako serbski farar skutkowal. , Zejler je pilnje za sw6j serbski lud pisal a basnil. Za krotki cas je sej prez swoje dzelo wutroby wsech Serbow dobyl. W lece 1844 je so Handrij Zejler z mlodym serbskim wucer- jom a komponistom Korlu Awgustom Kocorom zetkal. Wonaj bustaj pfecelej na cas ziwjenja. Zejler je basnil, Kocor je komponowal, a serbski lud je jeju spewy spewal Kocor je tez nekotre oratorije a jednu serbsku operu к Zejlerjowym tekstam skomponowal. Handrij Zejler je ziwy byl, hdyz su dopredkarske mocy w Nemskej stary feudalny porjad znicic chcyli. Won je na stronje postupa stat. To wucitamy z jeho basnjow a fabulow. Jara znate su jeho basnje „Preciwnikam postupa“ a „Slonco - swoboda" a serbska narodna hymna „Rjana Luzica“. Handrij Zejler je w lece 1872 wumrel. Slownick basen, basnje ж basnik, -а м basnistwo, -a cp basnic, -i basniski februar, -а м стихотворение поэт поэтическое твор- чество, поэзия писать стихи поэтический февраль narod, -а м narodnostny narodnosc, -е ж narodny 1. рождение; 2. народ, нация национальный народность 1. родной; 2. народный, национальный 40
narodowc, -а м патриот spewac, -а петь narodniny, -ow/ день рождения* spew, -а м песня -in мн. 4. hymna, -у ж гимн narodzic, -i so родиться spisac, -а написать, сочинить zapad, -а м запад spisowacel, -а м писатель zapadny западный wrocic, -i (so) вернуть(ся) nan, -а м отец wrocec, -a (so) возврагцать(ся) ziwnosc, -e ж хозяйство nawrot, -а м возвращение ziwnoscer, -ja м владелец jako как; когда хозяйства, хозяин farar, -ja м приходской maty / malki маленький священник studnja, -je ж колодец skutk, -а м поступок, дело casty частый skutkowac, -uje 1. действовать; casto часто 2. работать, na (dzelo) на(работу) СЛу?! ИТЬ domizna, -у ж родина, отчизна skutkowanje, 1. воздействие; tarn там,туда -ja cp 2. работа, служба wosebje особенно skutkowny 1. действенный; skoncny 1. окончательный; 2. деятельный 2. заключитель- krotki короткий ный krotko коротко skoncnje в конце концов, наконец pfez (swoje dzelo) благодаря, вследствие pruwowac, -uje экзаменовать, испытывать dobyc, dobudze завоевать; победить pruwowanje, экзамен, wsitkon весь -ja cp испытание komponist, -а м композитор pruwowanski экзаменационный, (s)komponowac, сочинять, сочинить испытательный -uje (о музыке) slebro, -a cp серебро zetkac, -a (so) встретиться) sleborny серебряный zetkanje, -ja cp встреча medalja, -je ж медаль na cas ziwjenja на всю жизнь dostac, -nje получить oratorij, -а м оратория dostawac, -a получать opera, -у ж опера ewangelski евангелический, tekst, -а м текст евангельский predk, -а м передняя часть teologija, -je ж теология dopredkar, -ja м прогрессивный studij, -а м обучение, изучение деятель, человек zapocec, -nje начать(ся) dopredkarski прогрессивный zapocinac, -a (so) начинаться) moc, mocy ж сила nastawk, -а м статья mocny сильный bajka, -i ж сказка mocnarstwo, -a cp держава fabula, -e ж басня namoc ж насилие ale но Nemska, -eje ж Германия hroncko, -a cp 1.стихотворение; 2. изречение (в стихах) porjad, -а м 1. порядок, последо- вательность; 2. строй (общест- венный) 41
porjadk, -а м porjadu (z)nicic, -i postup, -а м postupic, -i postupowac, -uje postupny порядок по порядку уничтожить, уничтожать прогресс; движение вперед продвинуться продвигаться 1. прогрессивный; 2. постепенный wucitac, -a z neceho slonco, -а ср sloncko, -а ср preciwic, -i so pfeciwjec, -ja so pfeciwnik, -а м wumrec, wumreje zemrec, zemreje 1. прочитать где-л.; 2. понять солнце солнышко выступить против выступать против противник умереть, скончаться умереть Склонение существительных - Deklinacija substantiwow И. Существительные мужского рода — Maskulinumy (wecowniki z mu- skim rodom). Формы родительного - винительного падежей: а) В единственном числе (верхнелуж. singular, jednota) у одушевленных существитель- ных- мужского рода (animata) Р = В. Здесь выражается противопоставление по оду- шевленности / неодушевленности (kategorija ziwosce I njeziwosce), напр. Priwitaj pfecela, Zawolaj psa. (Как одушевленные существительные, однако, изменяются иногда и названия грибов, напр. Je namakal prawaka, kozaka, brezaka.) P отличается от В лишь у существительных типа braska, nawozenja. У существительных неоду- шевленных (inanimata) форма винительного падежа совпадает с формой именитель- ного падежа, напр. Widzu dom. Следовательно, в единственном числе в верхнелужиц- ком наблюдается то же соотношение, что и в русском языке. б) В двойственном (верхнелуж. dual, dwojota) и множественном (верхнелуж plural, mnohota) числе у существительных со значением мужского лица (rationalia, kategorija muskowosobowosce) Р = В, напр. Witam pfecelow, sobudzelacerjow. У всех остальных существительных (non-rationalia, kategorija njemuskowosobowosce) форма винитель- ного совпадает с формой именительного падежа, напр. Widzu domy, stomy, woly, wucerki, pola. Na wsy su psy behali, behale. Примечание: Существительные co значением мужского лица имеют в И мн. ч. особые окончания, которые не встречаются у остальных существительных. Они даны в уроке 5. Парадигмы :* ед. ч. И nan wuj Р папа wuja Д nanej wujej * В парадигмах здесь и далее отдельные падежи обозначаются в соответствии с русской граммати- ческой традицией. Серболужицкие название падежей: И - nominatiw, mjenowak; Р - genitiw, rodzak; Д - datiw, dawak; В akuzatiw, zadak; M - lokatiw, mescak; T - instrumental, posrednik. Кроме того, для ряда существительных выделяется форма, используемая при обращении: зва- тельный падеж Зв - wokatiw, wolak. 42
В папа, lawa, dub Зв nano, Mercinje, Petrje M wo nanje, basniku T z nanom дв. ч. И nanaj P nanow Д nanomaj В nanow, lawaj, dubaj M wo nanomaj T z nanomaj мн. ч. И nanojo, basnicy, lawy, duby P nanow Д nanam В nanow, basnikow, lawy, duby M wo nanach T z nanami wuja, wrobla, puc wujo wuju wujom wujej wujow wujomaj wujow, wroblej, pucej wujomaj wujomaj wujojo, suleijo, wroble wujow wujam wujow, wroble, puce wujach wujemi Примечания: 1. Исторически окончание Д ед. ч. -ej возникло следующим путем: -ovi > -eji > -ej (ср. современное нижнелужицкое окончание одноименного падежа -oju). 2. В звательном падеже ед. ч. у отдельных существительных выступает окончание -’е. напр. Mer- cinje, Petrje; с чередованием конечного согласного - Pawole, bratfe ... 3. В верхнелужицком языке творительный и местный падежи выступают всегда с предлогами, напр wo nanje, z nanom, pisac z pjerom .. . 4 В двойственном числе все имена имеют в ДМТ одинаковое окончание (nanomaj, wujomaj). 5. В родительном падеже двойственного и множественного числа все существительные имеют окон- чание -ow, которое исторически проникло от имен мужского рода к именам женского и среднего рода (nanow, wujow, wucerkow, polow) 6. В окончаниях существительных последовательно наступает изменение а в е в положении между мягкими согласными. Так, в частности, у существительных с мягким исходом основы И дв. ч. wujej Т ми. ч. wujemi (ср. окончания твердого склонения nanaj, nanami). 7. В ДМТ мн ч. во всех трех родах выступают одинаковые окончания -am, -ach, -ami (после мягких согласных -emi). Эти окончания первоначально были свойственны существительным женского рода, а позднее перешли и к существительным мужского и среднего рода. 8. О склонении существительных мужского рода, оканчивающихся в И ед. ч. на -а. см. урок 5. Существительные среднего рода - Neutrumy (wecowniki z nicejim ro- dom). ед. ч. И slowo polo twarjenje Р slowa pola twarjenja д slowu polu twarjenju в slowo polo twarjenje м wo slowje polu twarjenju г ze slowom polom twaijenjom 43
И ДВ. ч. slowje poli twarjeni р slowow polow twarjenjow Д slowomaj polomaj twarjenjomaj в slowje poli twarjeni м wo slowomaj polomaj twarjenjomaj т ze slowomaj polomaj twarjenjomaj MH. 4. и slowa pola twarjenja р slowow polow twarjenjow д slowam polam twarjenjam в slowa pola twarjenja м wo slowach polach twarjenjach т ze slowami polemi twarjenjemi Примечания: 1. У существительных среднего рода формы именительного, винительного, а также звательного падежей совпадают. 2. Существительные leto, koleno, blido, woko (последнее в значении „очко" (карточная игра) и „бле- стка жира в супе") имеют в Р мн. ч. нулевое окончание. Примеры: sydom let. do kolen. malo wok, wjele blid. 3. Существительные, с основой на -g, -ch, -k, -c, -z, -s имеют в M ед. ч. окончание -и, напр. na wuchu, we jabtuku, na licku, w Kongu, w mjasu, w zelezu. 4. В M ед. ч. перед окончанием -’e происходят чередования согласных: b > bj, р > pj, m > mj, n > nj, г > rj, w > wj, t > c, d > dz, 1 > l: напр. stowo-wo slowje, wjedro-wo wjedrje, koto w kole, leto - w lece, blido - na blidze, syno - w synje, stadlo - wo stadle. 5. В И дв. ч. в твердом склонении выступает окончание -’е, в мягком склонении -i, после с, z, s - -у; напр. slowje, jabluce, poli, twarjeni, kolesy, licy ... Склонение личных местоимений - Sklonjowanje personalnych (wosobo- wych) pronomenow (namestnikow) I. И won P jeho, do njeho Д jemu, k njemu В одуш. jeho, na njeho неодуш. jon, na njon M wo nim T z nim wono je'jo, na nje/njo wona jeje, do njeje jej, k njej ju, na nju wo njej z njej Примечания: 1. В В ед. ч. м формы jeho, na njeho используются по отношению к живым существам, формы jon. na njon по отношению к неодушевленным объектам. И личн. ДВ. ч. wonaj wonej wonej неличн. P wonej jeju, do njeju jeju, do njeju jeju, do njeju Д jimaj, k nimaj jimaj, k nimaj jimaj, k nimaj 44
В личн. jeju, na njeju jej, na njej jej, na njej неличн. jej, na njej М wo nimaj wo nimaj wo nimaj т z nimaj z nimaj z nimaj MH. 4. И личн. woni wone wone неличн. wone Р jich, do nich jich, do nich jich, do nich д jim, k nim jim, k nim jim, k nim В личн. jich, na nich je. na nje je, na nje неличн. je, na nje М wo nich wo nich wo nich Т z nimi z nimi z nimi 2. Формы с начальным п выступают только после предлогов (так же, как в русском языке). 3. В В дв. и мн. ч. м формы jeju. na njeju; jich, па nich используются только по отношению к мужским лицам, тогда как формы jej, na njej и je, па uje - по отношению к животным и неодушевленным объектам (а также к существительным женского и среднего рода). 4. Иногда в народных песнях и в поэзии наряду с полными формами jeho, jemu, jej, naju, waju вы- ступают также сокращенные формы joh, jom, ji,naj,waj.ITpHMepbi:Zbozahr6d jom’wysokoscetkaja... О zbozny naj’ domck! О zbozny naj' cas! Na konopej be sydny} so nan a ze spechom k njom’ netk pri- stupi} Michal, a do prawicy jom’ prawicu zawda. Возвратное местоимение - Refleksiwny pronomen (wrocacy namestnik). P Д в M T so, sebje sej, sebi so, sebje wo sebi ze sobu 5. Формы sebje, sebi выступают в тех случаях, когда они несут на себе логический акцент. После предлогов используется форма sebi (а не sej). В остальных случаях может быть использована как та, так и другая форма. Форма sebi произносится как [sejbi]. Примеры: Smy my w Serbach toho sebi poinje wedomi? ... a mystic sebi, za Serbow zo wso je dobre dose___ Произношение и правописание заимствованных слов. Произношение и правописание заимствованных слов подчиняется иным законам, чем действующие для исконных слов языка. Обратим внимание на ряд особенностей. Сочетание аи, выступающее в языке-ист очнике, пишется как aw, напр. awto, awtor [auto, autor]. Сочетание eu сохраняется на письме: Europa, neutrum; произносится же [ojropa], [nojtrum]. Буквы i-y пишутся обычно в соответствии с языком-источником- произношение 45
либо такое же, как в верхнелужицких словах, либо везде как i, напр. gymnazij, cyklist [gimnazij/gymnazij], [ciklist/cyklist]. Сочетания ae, oe, представленные в языке-источнике, произносятся и передаются на письме как е, напр. hemoglobin. Сочетания ph, qu х передаются как f, kw, ks, напр. fyzika, kwalita, Aleksander. Сочетания rh, th передаются как г, t, напр. reuma, rytmus. Сочетание sch произносится и пишется как s, напр. sema, isias. Буквы s, z пишутся чаще всего в соответствии с тем, как они произносятся в языке- источнике, напр. poezija, diskusija; однако после приставки хотя и пишется исконное s, но произносится z, напр. asocialny, kosinus - [azocialny, kozinus], даже если слово без приставки произносится с s: [socialny], [sinus]; после т.н. сонорных согласных I, ш, п, г перед гласными s произносится как z, напр. uniwersita, falsifikat - [univerzita, falzifikat]. Иногда представленное в языке-источнике z (часто в греческих, но также и в других словах^ произносится и передается на письме как с, напр. cebra, cebu, cefir, cenit, cynk, cona, coologija. Двойные согласные не пишутся, напр. komisija, сохраняются они лишь на стыке приставки и основы, если здесь встречаются два одинаковых согласных, напр. interregnum. Группы гласных, кроме отмеченных выше, передаются без изменений, напр. indiwiduum, linguistika; лишь слова, оканчивающиеся на -ia, -еа, пишутся -ija, -eja, напр. poezija, epopeja. 1. Wottnolwce na prasenja: P Hdy a hdze je so Handrij Zejler narodzil? Sto je Handrijowy nan byl? Hdze je Handrij do sule chodzil? Z cim bu w Budyskim gymnaziju mytowany? Hdy je Zejler zapocal serbsce basnic? Kak reka serbska narodna hymna? Hdze je Zejler po studiju skutkowal? Kak su pfeceljo a wsitcy wjesnjenjo jeho mjenowah? Z kim je so Zejler spfecelil? Ceje wutroby je sej Handrij Zejler dobyl? Kotre mocy su w lece 1848 w Nemskej stary feudalny towarsnostny porjad znicic chcyli? 2. Sklonjujce: basnik Handrij Zejler, dzelo, leto, leco, lud, mesto, morjo, nan, spew, suler, wucer. 3. Tworce perfekt wot scehowacych werbow: narodzic so, studowac, mec, bye, basnic, pisac, zetkac so, chcyc, spewac, dobyc, wrocic so. 4. Kajke mestna we Luzicy hizo znajece? 5. Zasadzce! Wuziwajce tute slowa: basnik, slebornu medalju, chudy, Handrij Zejler, tehdy, pfi skonenym pruwowanju. Budyski, derje; ... . je so w Slonej Borsci narodzil. Won je wuznamny serbski. byl...............................................................................je serbski lud hisce jara.byl. Handrij Zejler je na. gymnazij chodzil. Tam je won......... wuknyl............ je won najl6psi byl. Za to je won wot mesta Budysina.......dostal. 46
6. Переведите предложения: Слона Боршч - это деревня западнее Будишина. Гандрий часто ходил с отцом на ра- боту. Он посещал национальную школу в местечке Вульки Вельков. Потом он учился в гимназии в Будишине. Теологию он изучал в Лейпциге. Тогда же он начал писать стихи. Широко известны два его стихотворения - „Противникам прогресса" и „Солнце - свобода". Г. Зейлер встретился с молодым композитором К. А. Коцором. Г. Зейлер писал для К. А. Коцора стихи, а К. А. Коцор сочинял для Г. Зейлера мелодии. Зейлер и Коцор' были друзьями. О них и об их песнях мы уже много слышали. Их песни с радостью поют серболужицкие школьники В лужицкой школе мы слышали, как они поют песни Зейлера. Наиболее известны два стихотворения Г. Зейлера. Они очень прогрессивны. Также мы знаем его стихотворение „Прекрасная Лужица". На его слова написал мелодию К. А. Коцор. 7. Напишите по-верхнелужицки следующие слова: сауна, контрреволюция, ликвидация, демократия, социализм, университет, схола- стика, терапия, фиксировать, азимут, автобус, квалификация, классицизм, поэзия, схизма, архив, такса, озон, Дрезден, Березина, Александровск. Dorecenje, preprosenje a zamolwjenje Petr: J urij: P J P J Dobre ranje. Dobre spodobanje, Petrje. f1 Kak so ci wjedze? Sy derje spal? Wulkotnje. Sym spal kaz zarazeny. Slnchaj, Jurjo, kajki program na dzensnisi dzeri mace? Dopoldnja pojedzemy do Wotrowa. Chcemy wopytac row Jakuba Barta- Cisinskeho a Wotrowske hrodzisco. Dokelz pak je jara horco, so popoldnju w Kozarcach kupamy. Wjecor mamy swobodny. P J P J P W tajkim padze was pfeprosuju na wopyt. Rady prindzemy, ale hdy a hdze? Priridzce do mojcho bydlenja we Worklecach, zona was wutrobnje powita. Derje, prindzemy po wjeceri. Wocakujemoj was we wosmich. Ale njedajce na so cakac. Loni sym nimale pol hodziny na tebje cakal. J P J P N6, haj, ale tehdom njejsym zaso pfinc m6hl. Tonkroc budzemy zdypkom. To so wjeselimoj. Bozemje. Na zasowidzenje do wjecora. Bosko: Zetkamoj so jutfe wjecor? Worsa: Rady, ale hdy a hdze? В w в w в W Serbskim wjelbiku w sescich. Lepje by bylo, hdy bychmoj so nesto pozdziso zetkaloj. Derje, we wosmich. Dyrbju po tebje princ, abo prindzes ty po mnje? Pfindu po tebje. 47
W Wocakuju ce w sedmich. Pfindz prosu zdypkom. Mozes so spuscic. Bozemje. Hilza: Dowolce, zo was na maly swojbny swjedzen pfeprosu. Prijedze moja sotra z wukraja. Tez wasu zonu preprosymy. Boscij: Wodajce prosu, njeje mi mozno na swjedzen pfiric. Nadzijam so, zo mi to za zlo njewozmjece. H Wobzarujemy jara, ale sto mozes cinic. Budzemy so wjeselic na pfichodny kroc. Slownick dorecenje, -ja cp договоренность nimale почти dorecec, -i so договоригься pol пол-(часа) pfeprosyc, -y пригласить polojca, -у ж половина pfeprosenje, -ja cp приглашение tehdom/tehdy тогда pfeprosec, -a/ приглашать zaso раньше pfeprosowac, -uje tonkroc теперь, на сей zamolwic, -i so извиниться раз zamolwjec, -ja so извиняться dypk, -а м точка, пункт zamolwity ответственный zdypkom точно zamolwitosc, -e ж ответственность jutfe завтра zarazyc, -y убить wjelbik, -а м кладовая, склад zarazeny убитый nesto pozdziso немного позднее zarazec, -a/ убивать po (wodu hie) по (воду), zarazowac, -uje kaz как spuscec, -a за (водой) 1. спускать что-л.; sluchac, -a слушать 2. освобождать na nekoho кого-л. кого-л. от чего-л. na bajku слушать сказку извинять poslusny послушный кого-л. slysec, -i слышать spuscic, -i 1. спустить что-л.; program, -а м программа - 2. освободить тёс, та иметь кого-л. от kajki какой чего-л., из- dzensnisi сегодняшний винить кого-л. row, -а м могила spuscic, -i so na положиться narowny надгробный nekoho на кого-л. hrodzisco, -a cp городише spuscomny надежный pak (частица) же dowolec, -a разрешать, horco жарко, горячо позволять horki горький dowolic, -i разрешить. kupac, -a so купаться позволить kupjel, -e ж 1. купальня; dowolnosc, -e ж разрешение 2. баня, ванна jezbna dowolnosc права(водитель- pad, -а м случай ские) cakac, -a ждать dowol, -а м отпуск wocakowac, -uje ожидать swojba, -у ж семья lorn в прошлом году swojbny семейный 48
kraj, -а м wukraj, -a м z wukraja zly wzac, wozmje za zlo wzac wobzarowac, -uje zarowac, -uje zarowanje, -ja cp страна, край заграница из-за границы плохой, злой взять обидеться жалеть, сожалеть скорбеть, печалиться скорбь, траур zarowanska drasta prichod, -а м prichodny pnchodny kroc kroc nadzija, -e ж nadzec, nadzija so neceho траур; траурная одежда будущее будущий в следующий раз раз; -крат надежда надеяться на что-л. Jan Rawp Korla Awgust Kocor (1822-1904) К. A. Kocor skutkowase wot 1842 do 1844 w Strozi pola Huciny jako wikar a zlozi po tym swoje pruwowanje wolbokmanosce. Jednicka w pfedmjece hudzba, kotruz kruty Hering pfi tym preni kroc wudzeli, swedcese jasnje wo dobrej kmanosci a dokladnych znajomoscach. Hizo w casu wikarskeho skutkowanja w Strozi nastachu mjense kompozicije Spew „Der Trompeter an der Katzbach“ za basowe solo z pfewodom klawera (tekst: J. Mosen) zbudzi skedzbnosc wumelstwu wotewrjeneho znateho, kotryzj6n nazyrnu leta 1844Handrijej Zejleijej pokaza. Prekwapjeny wot talenta hudzbnje nadarjeneho mlodeho wucerja, zhotowi hnydom za melodiju serbski tekst „Za Budysinom po doll .. “ a pfeprosy sej Kocora na wopyt do Laza na swoju faru. Ze zetkanja ze serbskim patriotom a ludowym basnikom bu sej wo 18 let mlodsi, postupowacy komponist wedomy swojeje narodneje winowatosce jako serbski hudzbnik, a nawjazane znajomstwo wuwi so na krute pfecelske, prez dwaj letdzesatkaj trajace zhromadne dzelo basnika a komponista. Wotstronjenje feudalneho agrarneho porjada w pruskej Luzicy (1819 a 1821) a wSakskej (1832) vvuskutkowa ponecim tez na serbskej wsy byrgarske pfetworjenje agrarnych pome- row. Wotme drje so tuton proces tez wleco a rozdzelnje, dondze tola na socialnym a kulturnym polu k wuznamnym postupam. W zesylnjacym so burstwje a malobyrgarstwje rozwiwachu so mocy, kotrez k wuwicu samostatneho narodneho ziwjenja namolwjachu a k skrucenju serbskeho narodneho hibanja pfinosowachu. Konsolidowanje serbskeje inteligency a rozwiwace so serbske pismowstwo a nowinarstwo pfizjewjachu nowu fazu wuwica serbskeje kultury. Ceske a polske narodne wozrodzenje wuskutkowastej so pfi- kladnje. Na jutrownej schadzowance zastupjerjow serbskeho luda w lece 1845 wustupi Kocor jako propagator serbskeho choroweho koncerta, a z radoscu pfijachu jeho namjet a do- werichu prihotowanje a pfewjedzenje tutoho pfedewzaca swojemu mlodemu „hudzbnemu direktorej”. Tuton z wysokimi idealemi stajeny zamer njepohonjese jenoz tworicelske zhromadne dzelo Kocora a Zejlerja. Serbscy wucerjo Hornjeje Luzicy zawjazachu so woporniwje za narodnu wee a zjednocichu so do 70 sobustawow licaceho chora. Nazymu 1845 mozese „Tydzenska Nowina“ wo tym rozprawjec: ,,W lece tysac wosom stow a pje- castyrceci, sydomnaty dzen winowca, bese preni serbski spewanski swjedzen w Budysinje. To pak be za serbstwo wazny dzen, pfetoz Serbja wobswjecichu na tym samym na najzjaw- nise wasnje, zo maja we sebi dose mocy a sylnosce, so tez w rjanych wedomoscach druhim ludam runych pokazac ... Kn. Kocor pak tez to spewanje nanajlepje wjedzese, a spewarjo 4 Lb. Sorb.-Puss. 49
spewachu z najwjetsej wustojnoscu ..zo zadyn dziw njeje, zo su so tak lubili ... Za kronu wsech spewow bu spoznata ta polanska „Serbska meja“, spew wot Zejleija a hudzba wot Kocora ... Cyle poslucharstwo bu pfez tonle spew tak zajate, zo dyrbjese so tonsamy wospjetowac a zo temu komponistej, kn. Kocorej, jednohlosne strowje wunjese .. Tuton preni serbski spewanski swjedzen w Budyskej Tfelerni bese spocatk nowocasneho byrgarskeho serbskeho hudzbneho ziwjenja, w kotrymz buchu wotnetka chorowe koncerty nosacy element. K. A. Kocorowe dojimawe spewy na slowa H. Zejlerja kaz „Serbow wotcny kraj“, „Na serbsku Luzicu“, „Trac dyrbi serbstwo“ a „Serbska meja“ so w serbskim ludze seroko roznjesechu. Z polonezu „Serbska meja“ poradzi so Kocorej hudzbna tworba, z kotrejz bu zwonka Luzicy znaty. Kompozicija wundze 1847 pola Breitkopf & Hartel w Lipsku. Swjatocny spew „Na serbsku Luzicu“ bu narodna hymna Serbow. Rjana Luzica, sprawna, pfecelna, mojich serbskich wotcow kraj, mojich zboznych sonow raj, swjate su mi twoje hona! Caso prichodny, zakcej radostny! Ow, zo bychu z twojeho klina wusli muzojo, hodni wecnoh wopomnjeca! (nacasna wersija) Mysle, nadzije a cuca, kotrez so za cas narodneho wozrodzenja serbskeho luda zrodzichu, njehodzachu pak so w jednotliwych jenoz spewach zwuraznic. Kocor a Zejler spoznastaj nuznosc wobsernisich wumelskich formow, kotrez bychu dyrbjeli z wysej wumelskej hodnotu bytosci serbskeho narodneho hibanja wotpowedowac. Jako wotblysc ludowych nalozkow a jako dramatizowanje narodnych pocinkow nasta preni serbski wjecorne predstajenje pjelnjacy swetny oratorij „Serbski kwas“, kotryz 1847 na stwdrtym spewanskim swjedzenju zaklinca a za kotryz znjejestaj mistraj wichorojty priklesk. (Wurezk z knihi „Serbske hudzba") 50
4. lekcija Nowa cheza Sergej: Dobry dzen, knjeni Solcina. Solei na: Knjez Iwanow! Witajce к nam. See z Mercinom hizo recal? Znajece hizo nowinku? Sergej: Runje sym Mercina po pucu zetkal. Za chwilu so wroci. Wjele zboza к wnucce. § Dzakuju so. Ale pojce tola dale a wobhladajce sebi nas nowy dom, kotryz hisce widzal njejsce. Sergej: Knjeni Solcina, a hdze je wasa poprjancowa chezka? S Sergej: Smy ju pred mesacom wottorhali. To je skoda! Bese to tola hodne typiske serbske twarjenje. S Sergej: Haj, ale wona be hizo stara a kipra a za Mercina dosahala njeje. Hdy see nowu chezu natwarili? § Mercin: Pfed letom bese pod trechu a naleto smy zacahnyli. Skoncnje sym wroco. Wso je w porjadku. Netko, Sergejo, poj, chcu ci nasu nowu chezu pokazac. Tu je pinca, hdzez mamy berny, sad, zeleninu a sklency z kompotom. A w tutej rumnosci tepjenje. Podia je plokarnja z plokanskej masinu. A jow mam malku dzelarnicku, dokelz rady paslu. Napfeco je garaza. Sergej: Sarno centralne tepjenje mace? M Sergej: M Wezo. To so wudani. Stwy su potom ciste, mazanosc wostanje jenoz w pincy. A wuhla mace dose? Haj, wuhlo dostawamy z Corneje Pumpy. Netko ci pokazam parter. Jow mamy wulki koridor a na spundowanju tepich z Prahi. W parterje su tri stwy: leharni mojeje macerje a mojeje cety a w tfecej stwe moja mac dzela. Wona je mjenujcy swalca. Podia toho je tu kuchnja za mac a cetu, kupjelnja, w kotrejz wisa spihel a steji regal z wselakim myjnym naporjadom (zubne sdetki, pasta, moje elektriske truhadlo). Podia wisaja tez trenja. Nalewo je wanja z dusu, naprawo regal za crije. Z koridora pak je wosebity zachod к nuznikej a do wjelbika. Sergej: M Так matej netko mac a ceta jara rjane bydlenje. To haj. Wonej stej spokojom. A netko poridzemoj po schodze horje pohladac. Na prenim poschodze bydli moja swojba. Mamy tez jedyn koridor. Kozda stwa pak ma wosebity zastup. To je wulka lepsina. Smy chezu tak natwarili, zo bychu wokna z bydlenskeje 4* 51
stwy byli na juh, z leharnjow na wuchod a z kuchnje, wjelbika a kupjelnje na sewjer. Nasa kuchnja je mala, ale dosaha. Mamy jow elektriske kachle, ku- chinske blido, dwaj stolcaj, chlodzak a wumywadlo. Wjeselu so, zo je so nam poradzilo kuchnju rjenje wuhotowac, za Hanku je to wolozenje dzela. Preki je nasa leharnja z dweriiaj lozomaj, kamorom, spihelom, z gardinami na woknach. Pfi lozomaj je tykacka za lampce na nocnymaj kamorckomaj. A napfeco stej leharni za dzeci, jedna za holckow, druha za holcki. Tam budze netko nasa mala Jadwiga spac. W leharnjomaj za dzeci su loza, blidze, stolcy a wezo tez kamor z wselakorymi hrajkami. Najwjetsa pak je nasa bydlenska stwa. § Knjez Iwanow, pojtaj tola dele, sym wamaj tykanc a kofej pfihotowala. M Maci, njebudz zla, za chwilku prindzemoj, jenoz hisce druhe rumnosce skrotka pokazam. Bydlenska stwa ma wulke wokno na juznej stronje. Na woknje su rjane kwetki. Hanka ma mjenujcy kwetki rady. Sergej: Z tym wsak ma wona wjac dzela. M Holcaj dyrbitaj wezo pomhac. Wosebje Tomas. Won mjenujcy chodzi hizo do prenjeje rjadownje. Sergej: Mercinje, Mercinje, widzu, zo sy wucer, zo hizo wot malosce dzeci kublas za dzelo. M To haj. Sergej: Kajku rjanu kawc mace! M Smy ju w nowej kupnicy we Wojerecach kupili. A druhe meble tez: kfesla, ka- mor za knihi, blido, stolcy, blidko, kamorck, na kotrymz steji telewizor. Sergej: A kajke moderne gardiny wisaja pfi woknje! To zawesce je Hancyne dzelo! A tez najskerje rub na blidze z tajkimi rjanymi serbskimi narodnymi wusi- wankami. M Haj, z tajkimi weckami so wona rady zabera. Ale bohuzel pfi dzecoch a pfi swojim dzele nima dose chwile. § Pojtaj tola kofej pic! See sebi hizo cylu chezu wobhladal! M Derje, netko dzemoj. Slownick nowy nowina, -у ж nowiny мн. ч. nowinka, -i ж nowinkar, -ja м runje runo/runje runy po pucu chwila. -e ж новый новость, газета газета 1. новинка; 2. новость (информация) информационный бюллетень как раз, именно ровно ровный по дороге, по пути минута, миг минута, миг внук внучка дальше осмотреть осматривать смотреть присматривать, следить ухаживать пряник „пряничный chezka mesac, -а м pfed mesacom wottorhac, -а/ wottorhnyc, -nje wottorhowac, -uje/ torhac, -a torhnyc, -nje skoda, -у ж skoda hodny to njeje rece hodne typiski stary staroba, -у ж kipry dosahac, -a/ dosahowac, -uje dosahnyc, -nje sahac, -a za necim sahnyc, -nje chwilka, -i ж wnuck, -а м wnucka, -i ж dale wobhladac, -a sej wobhladowac, -uje sej hladac, -a hladac (za porjadkom) hladac (kwetki) poptjanc, -а м poprjancowa woda saha hac k siji natwaric, -i natwar, -а м tfecha, -i ж zacahnyc, -cehnje wroco pokazac, -a pokazowac, -uje pokazowar, -ja м pokazowak, -а м pinca, -у ж pincnik, -а м pincnica, -у ж berny, -ow мн. ч. домик“ (образ из сказок) месяц месяц назад 1. сломать, снести; 2. оторвать дергать, рвать дернуть, вырвать вред, ущерб жалко, жаль замечательный, достойный, заслуживающий чего-л. об этом не стоит говорить типичный старый возраст слабый, ветхий хватать, доставать (быть достаточ- ным) достичь, достать, дотянуться протягивать руку, тянуться за чем-л. протянуть руку, потянуться за чем-л. вода достигает самой шеи построить постройка крыша 1. затянуть; 2. вселиться обратно показать, указать показывать реестр; указатель указательный палец погреб, подвал официант официантка картофель berny belie, -i bernisco, -а ср neple, -ow мн. ч./ kulki, -ow мн. ч. sad, -a/-u м zelenina, -у ж sklenca, -у ж sklencka, -i ж kompot, -а м tepic, -i tepjenje, -ja ср centralne tepjenje podia plokac, -a plokarnja, -je ж plokanski plokanska masina jow dzelarnja, -je ж dzelarnicka, -i ж paslic, -i pasler, -ja м napfeco domej napfeco nam napfeco hie garaza, -e ж wezo wudanic, -i so zadanic so cisty mazany mazac, -a mazanosc, -e ж wostac, -nje wostawac, -a wuhlo, -a cp чистить, картофель картофельное поле картофель фрукты, плоды овощи, зелень 1. стекло; 2. стакан, стеклян- ная банка стакан,стаканчик компот (консер- вированные фрукты) топить (в разн. знач.) отопление центральное отопление около,возле стирать прачечная стиральный стиральная машина здесь мастерская, цех мастерская (домашняя) мастерить мастер-любитель напротив дома по отношению к нам идти навстречу; встречать гараж конечно, естест- венно оправдать себя оправдать себя чистый грязный, запачканный пачкать грязь остаться оставаться уголь 52 53
dose достаточно, wosobity личный, довольно индивидуальный corny черный zachod, -а/ вход parter, -а м 1. первый этаж; zastup, -а м 2. партер nuznik, -а м туалет koridor, -а м коридор, перед- wustup, -а м туалет няя hajzl, -а м вулъг. туалет, spundowanje, -ja ср пол клозет tepich, -а м ковер spdkojom нареч. доволен ceta, -у ж тетя, тетка schod, -oda м лестница, swalca, -e ж портниха, швея лестничная клетка krawc, -а м портной poschod, -а м этаж kuchnja, -je ж кухня pohladac, -a посмотреть, kuchinski кухонный взглянуть kupjelnja, -je ж ванная комната lepsina, -у ж преимущество, spihel, -а м зеркало выгода regal, -а м полка bydlenska stwa жилая комната wselaki/ wsel akory различный, juh, -а м юг всевозможный sewjer, -а м север myjny служащий для wuchod, -а м восток мытья elektrika, -i ж электричество myjnica, -у ж 1. умывальник; elektriski электрический 2. таз kachle, -ow мн. ч. печь wu my wad to, -a ср умывальник chlodny холодный naporjad, -а м инструмент, chlodno холодно инвентарь, chlodzak, -а м холодильник оборудование, poradzic, -i посоветовать принадлежности poradzic so удаться zub, -а м зуб poradzec, -a советовать zubny зубной poradzec so удаваться scetka, -i ж щетка porada, -у ж совещание pasta, -у ж паста wuhotowac, -uje 1. оборудовать; truhadlo, -a cp электрическая 2. организовать бритва wolozenje, -ja cp облегчение truhac, -a so бриться lochki легкий trenje, -ja cp полотенце lochce легко tree, treje тереть, вытирать wolozec, -a облегчать wanja, -je ж ванна woldzic, -i облегчить dusa, -e ж 1. душа; 2. душ preki напротив naprawo направо, вправо lozo, -a cp постель nalewo налево, влево kamor, -а м шкаф Crij, -а м туфля kamorck, -а м шкафчик wosebity особый, отдельный gardina, -у ж занавеска wosebity zastup отдельный вход wokno, -a cp окно wosoba, -у ж лицо, особа woknjesko, -a cp окошко wosobina, -у ж личность tykaCka, -i ж розетка wosobinsce лично (электрическая) wosebitosc, -e ж особенность tykac, -a втыкать, сунуть 54
lampka, -i ж lampa, -i ж nocny kamorck hole, -а м holca, -у ж holcka, -i ж hrajkac, -a sej hrac, -je (sej) hrajka, -i ж kofej, -а м tykanc, -а м prihotowac, -uje pfihotowanski skrotka kwet, -а м kwetka, -i ж husaca kwetka wsak pomhac, -a matosc, -e ж wot malosce kublac, -a kublanje, -ja cp лампа (маленькая) лампа тумбочка мальчик девочка девочка, девчушка играть (о детях) играть игрушка кофе пирог, кекс приготовить подготовительный коротко, кратко цветок цветок маргаритка однако, но; же помогать малость, пустяк с малолетства, сызмальства воспитывать, учить воспитание, обучение wukublac, -а kawc, -е ж kupic, -i kupowac, -uje kupnica, -у ж kupc, -а м meble, -ow мн. ч. kfeslo, -a cp kniha, -i ж kniharnja, -je ж knihownja, -je ж kamor za knihi blidko, -a cp telewizor, -а м zawesce najskerje rub, -а м rubisko, -a cp wusiwanka, -i ж wusic, -je wusiwac, -a wee, -у ж wecka, -i ж nimam (njemec) воспитать, обу- чить кушетка, диван купить покупать торговый центр покупатель мебель кресло книга книжный магазин библиотека книжный шкаф столик телевизор конечно (же) скорее всего скатерть, платок платок вышивка вышить вышивать вещь, дело вещичка у меня нет Окончания форм настоящего времени глаголов - Koncowki pritomnosce slowjesow. В зависимости от набора личных окончаний, присоединяемых к основе настоящего времени глагола (они противопоставляются наиболее отчетливо в форме 3 л. ед. ч. наст, вр.), в грамматике современного верхнелужицкого языка все глаголы делятся на три типа спряжения: ] - форма 3 л. ед. ч. с окончанием -е, II - форма 3 л. ед. ч. с окончанием -i/-y, И] - форма 3 л. ед. ч. с окончанием -а. Формы имеют следующие личные окончания: ед. ч. I -u/-ju, -am 2 -es, -is, -as 3 -e, -i, -a дв. 4. 1 -emoj, -imoj, -amoj 2 -etaj, -itaj, -ataj/ -etej, -itej, -atej| 3 -etaj, -itaj, -ataj/ -etej, -itej, -atej мн. ч. 1 -emy, -imy, -amy 2 -ece, -ice, -ace 3 -u, -a, -(aj)a,-(ej)a Примечание: Окончание -am в I л. ед. ч. выступает у глаголов III типа спряжения (с оновой на-а); в остальных случаях выступает окончание -u, -ju. 55
I спряжение - глаголы с формой 3 л. ед. ч. наст. вр. на -е (соответствует 1 спряжению глаголов в русском языке). ед- ч. дв. ч. MH. 4. 1 njesu njesemoj njesemy 2 njeses njesetaj/tej njesece 3 njese njesetaj/tej njesu 1 wuknu wuknjemoj wuknjemy 2 wuknjes wuknjetaj/tej wuknjece 3 wuknje wuknjetaj /tej wuknu 1 Piju pijemoj pijemy 2 pijes pijetaj/tej pijece 3 Pije pijetaj/tej Pija II спряжение - глаголы с формой 3 л. ед. ч. наст. вр. на -i (соответствует II спря- жению глаголов в русском языке). ед. ч. 1 dyrbju дв. ч. 1 dyrbimoj 2 dyrbis 2 dyrbitaj/tej 3 dyrbi 3 dyrbitaj/tej мн. 4. 1 dyrbimy 2 dyrbice 3 dyrbja III спряжение - глаголы с формой 3 л. ед. ч. наст. вр. на -а (включает глаголы, в русском языке изменяющиеся по I спряжению). ед. ч. ДВ. 4. MH. 4. 1 dzelam tfelam dzelamoj trelamoj dzelamy tfelamy 2 dzelas tfeles dzelataj/tej tfelataj/tej dzelace tfelece 3 dzela tfela dzelataj/tej tfelataj/tej dzetaja treleja Примечание: 1. У глаголов типа trelec перед мягким согласным в окончании происходит изменение а > е (в от- личие от типа ilzelae, где перед основообразующим гласным -а находится твердый согласный); ср. citac, citam, citas ... - prasec so, prasam so, prases so ... 2. Классификация глаголов по типам спряжения и образование форм настоящего времени подроб- нее освещается в уроке 7. Повелительное наклонение - Imperativ (rozkazowak). В повелительном наклонении различаются только формы 2-го л. ед., дв. и мн. ч. и 1-го л. дв. и мн. ч. Форма 2-го л. ед. ч. равна основе глагола, выступающей в 3-м л. мн. ч. наст, вр., которую можно получить, отняв окончание от соответствующей формы. Конечный согласный основы бывает обычно смягчен, напр. pfej-a - prej, rjekn-u - rjekri. К основам, которые в своем исходе имеют скопление согласных, иногда присоеди- няется окончание -i, напр. wzmi, wozmi. Формы 1-го и 2-го л. дв. и мн. ч. образуются от формы 2-го л. ед. ч. путем присоединения следующих окончаний: -moj, -taj/-tej, -my, -се. I molowac moluj, molujmoj, molujtaj/tej, molujmy, molujce pic pij, pijmoj, pijtaj/tej, pijmy, pijce 56
smjec so smej so, smejmoj so, smejtaj/tej so, smejmy so, smejce so cahnyc cehri slac seel wuknyc wukn/wuk pjec pjed pocec zapocri pomoc pomoz wzac wzmi/wozmi mjesc mjec zajec zajmi klasc kladz brae bjer rose rose II chodzic chodz dorecec dorec nawaric nawar spac spi wotnosyc wotnos wustac wustej nawozyc nawoz cerpjec cerp III nasadzec nasadzej napisac napisaj wotkrywac wotkrywaj woblekac woblekaj Примечания: 1. Конечное -n в форме 2-го л. ед. ч. повелительного наклонения произносится у ряда глаголов твердо, с предшествующей йотацией: напр. wostan [wostajn] 2. В разговорном верхнелужицком языке не произносится конечное -п после согласных, напр. nawuk, zapras, cis, zapoc, prim ... Это явление проникает и в литературный язык (письменный). 3. В 3-м л. ед. и мн. ч. значение повелительного наклонения выражается сочетанием частицы njech и формы настоящего времени, напр. Njech zaspewa, njech zaspewaja. 4. Так же, как и в русском языке, при нейтральном выражении побуждения используется глагол совершенного вида, а при выражении запрета глагол несовершенного вида, напр. Napisaj star- simaj list' Njewuchilej so z wokna! Wostan w swojej zahrodze a njelaz ke mni prez plot. Форма повели- тельного наклонения от глагола несовершенного вида выражает менее категоричное побуждение, напр. Sydajce so za blido! Форма повелительного наклонения от глагола совершенного вида при отрицании выражает от- тенок предостережения, напр. Njestup do biota! Склонение личных местоимений - Sklonjowanje personalnych (wosobo- wych) pronomenow (namestnikow) II. И ja ty P mje, do mnje tebje, ce Д mi, ke mni tebi, ci в mje, na mnje tebje, ce M wo mni wo tebi T ze mnu z tobu Примечания: 1 Формы mnje, mni; tebje, tebi выступают: а) после первичных односложных предлогов, оканчивающихся гласным (напр.: Na mnje njc- cakajce! Za tebje je starane, но: - Petr sedzi podia mje. Won je napreciwo mi); а также после предлогов на согласный, которые перед данными формами вокализуются (Ке mni njechodz! pode mnje, nade mnje, bjeze mnje ...); б) в начале предложения, напр Tebje so prasal njejsym. Tebi so wsitko derje radzi (в начале предложения, однако, могут стоять и формы mje, mi, напр Mje mocnjc cehnje wutroba. Mi ziwjenje be boj a beda); в) при логическом акценте, напр. Njemenju tebje, ale twojeho susoda. Prasamy so tebje. 57
2. Краткие формы: а) се, ci в предложении выступают лишь в безударном положении, в качестве т. н. энклитик (Spy- tach се wusprawnic. Napisu ci list); они могут заменяться формами tebje, tebi. б) mje, mi могут выступать в безударном положении (напр. Mac mje wola. Daj mi pomazku), но также и под ударением (напр. Mje mocnje cehnje wutroba. Mi je, kaz bysce wolali mje). ДВ. 4. MH. 4. И moj woj my wy р naju waju nas was Д namaj wamaj nam warn в naju waju nas was м wo namaj wo wamaj wo nas wo was т z namaj z wamaj z nami z wanu Примечания: 1. При обращении на „Вы“ употребляется местоимение 2-го л. мн. ч.; в отличие от русского языка, однако, именная часть сказуемого - причастие прошедшего времени или прилагательное - ста- вится в форме единственного числа; глагольная часть сказуемого находится во 2-м л. мн., ч. (напр. Nano, budzce tak dobry. Wy so hisce prizjewil njejsce). 2. Краткие формы личных местоимений выступают также в конструкции с экспрессивным дательным падежом (т. н. dativus eticus), который выражает эмоциональное отношение говорящего к дей- ствию или состоянию субъекта высказывания. Примеры: Ту sy mi rjany precel! (Хорош друг!/ Тоже мне друг!); То je mi rjana wobrada! Moj wbohi luby, hdze sy mi? Wsudzom ci ludzo joh witaja. 3 1- IVopisujce swoje bydlenje. Napisajce krotki nastawk. 2. Wotmolwce: Sto je pfisol na wopyt? Hdze je won Mercina zetkal? Hdy won pfijedze domoj? Sto so lubi hoscej? Sto reka poprjancowa chezka? Cehodla wona hizo dosahala njeje? Sto je nowu chezu natwaril? Sto je w pincy? Sto je w parteru? A sto tam bydli? Hdze bydli swojba? Kajke meble su w leharni? A w bydlenskej stwe? Hdze so kupuja meble? 3. Tworce sady ze scehowacymi slowami: twarjenje, cheza, stoic, sad, blido, wuhlo; recec. prijec, cakac, pohladac, hie, dostac, dostawac, wisac, cinic, dzelac, dyrbjec, kublac. 4. Tworce imperatiw wot werbow: witac, pohladac, prijec, bye, hie, dzelac, wukublac, cakac, sydnyc so, wuknyc, sluchac, kupowac, kupic, wuhotowac, pomhac. 5. Zasadzce pronomeny: Ty wo njepfecelu dobre recis, ale won wo (ty) zle. Prawda je (my) pfeco luba. Bratfa (ty) pytaja. Dzensa (ja Д), jutfe (ty Д). Mnozy z (my) su z cuzej winu njezbozowni. Skoda (wy), mlodzency, zo nico wuknyc njechace. Cehodla (ja) hanice a (so) chwalice? Mac wola, slysis-li (wona)? Dzeco drema, njebudz (wono). Bratr je dolho wonka, skoc po (won). Tu su nanowe rukajcy, podaj (wone) (won Д). Noz je wotry, njerezn so z (won). 6. Переведите предложения. Перепишите, заменяя единственное и двойственное число множественным. Не знаю, встречу ли я тебя еще сегодня (hac). Мне кажется, что я тебя там видел. Когда у них (двоих) родится ребенок? Тебе я ничего не скажу. Куда вы спешите? Кого он ждет? Благодарю тебя. Я должен снести старый дом. Потом я построю 58
новый. Ты покажешь мне новую квартиру? Сейчас я остановлю машину. Пришли все друзья, кроме Альфонса. Ты тоже любишь мастерить? Ты переночуешь у меня (останешься у меня на ночь)? Wopyt Mercin: Sergej: Witajce k nam. Wjeselu so, zo was zaso widzu. Dobry wjecor, Mercinje, dobry wjecor, Ludmila. М Sergej: Prosu, posydnce so. Sto je pola was noweho? Nico dale, smoj so tola hakle rano widzaloj. М Sergej: Haj, to trjechi. Kak so twojej maceri wjedze? М Bohudzak, je' strowa, bydli pfeco hisce w nasej starej chezce a dzela - sije za ludzi. Sergej: М Sergej : М Sergej. М Sergej: Wjeselu so, zo je strowa. Jonu ju tez wopytamy. To budze so wjeselic. Kak so twojej kuzinje wjedze? Dzakuju so, derje, je swoje skoncne pruwowanje derje wobstala. Wulkotnje! Gratuluju! Je so na inzenjera z Lipska wudala a precehnje tarn. Z tym wona njebudze za serbstwo zhubjena! М Ludmila: Tohodla njejsmy zrudni, wona budze w Domowinje dale skutkowac. Zastupce prosu do bydlenskeje stwy. Sym warn nesto malo k jedzi pfihoto- wala. Sergej: L Ale my smy tola po wjeceri. Nekotre pomazki pak hisce zjesce. Sto bysce rady pili? Piwo, seltersowu wodu, brecku abo palenc? Sergej: Ludmila, njecince sej starosce, smy woprawdze po wjeceri. L Sergej: Sasa: Prajce tola, prosu. Jelizo to dyrbi bye, ja sej wozmu piwo. Ale ja alkohol njesmem, prosu brecku. Palenc nichto njecha. Sergej: M Sergej: Praj, Mercinje, sto cini ceta? To ty hisce njewes? Wona je pred pol letom wumrela. Sto prajis! To zenje wocakowal njebych. Pfed letom je so mi hisce dose kruta a strowa zdala. Wupraju ci swoju sobuzelnosc. L Netko sym dzeci do loza wotwjedla. Potajkim smy swobodni, mozemy hladac na telewiziju. Budze so wusylac dyrdomdejski film. Sergej: To rady pohladamy. Sergej: Mi je zel, moj precelo, ale dyrbimy netko hie. M Sergej: Chcece hizo hie? Haj, nazel, hewak skomdzimy hisce posledni bus. Dyrbimy netko domoj chwa- tac. Mamy jara daloko domoj. M Sergej: W tym padze was nochcu dleje komdzic. Hdy so zaso widzimoj? To je njeweste. Ale zawolam na tebje abo napisam. M Zazwori na mnje! Pfewodzu ce na bus. Pisaj prosu hnydom, hdyz sy dojel. Wjele dobreho doma. Dobru n6c. Sergej: Bozemje. 59
Slownick posydnyc, -nje so сесть rudzic, -i so nico, niceho ничего trjechic, -i nekoho застать кого-л. zastupic, -i trjechic do wocka 1. попасть в глаз; jesc, je, jedza 2. попасться на zjesc глаза jedz, -e ж trjechic соответствовать mazat, -a истине piwo, -a cp to trjechi правда, верно woda, -у ж bohudzak слава богу, seltersowa woda к счастью brecka, -i ж ludzo, -i мн. 4. люди palenc, -а м jonu однажды, когда-нибудь starosc, -e ж wobstac, -eji существовать starac, -a so wobstac pruwo- выдержать sto to tebje stara? wanje экзамен starosciwy wobstac z neceho состоять из чего-л. jelizo wobstac na necim настаивать на alkohol, -а м (своем мнении) njecha/nochce wobstace, -a cp существование wobstejace mjezy существующие границы kruty inzenjer, -а м инженер Lipsk, -а м Лейпциг zdac, -a so wudac, -a (knihu, 1. издать; zdadza so pjenjezy) 2. истратить, израсходовать zdace, -a cp wudac dzowku выдать дочь (замуж) po zdacu wudac so na выйти замуж po mojim zdacu nekoho sobuzelnosc, -e ж wudac so za выдать себя nekoho за кого-л. wudac so strachej подвергнуть себя wuprajec, -a опасности wuprajic, -i wudace -a cp 1. издание (книги); wotwjesc, -dze 2. расход (денег); dzeco, dzesca cp 3. выдача замуж dzeci, -i мн. ч. wudawac, -a издавать potajkim wudawar, -ja м/ издатель wudawaCel, -а м telewizija, -e ж zhubic, -i (so) потерять(ся) wusylac, -a zrudny грустный wusylanje, -ja cp zrudoba, -у ж горе, печаль горевать, печа- литься, тосковать войти,вступить есть (3 л. мн. ч.) съесть еда, пища мазать пиво вода содовая вода фруктовый сок крепкий спиртной напиток забота, хлопоты заботиться какое тебе дело? 1. заботливый; 2. добросовестный если алкоголь не хочет (3 л. ед. ч.) 1. твердый, креп- кий, прочный; 2. резкий, суровый казаться (3 л мн. ч.) представление, мнение, понятие, понимание кажется на мой взгляд сострадание, сочувствие, соболезнование выражать выразить отвести ребенок дети итак, так что, следовательно телевидение передавать передача, пере- дачи 60
dyrdomdej, -а м/ dyrdomdejstwo, -a cp dyrdomdej ski film, -а м zel mi je zel bus, -а м hewak komdzic, -i skomdzic приключение приключенческий фильм жаль мне жаль автобус или, иначе мешкать, медлить, задерживать пропустить, опоздать chwatac, -а chwatk, -а м z chwatkom daloko abo zawolac, -a (na nekoho) zazwonic, -i pfewodzec, -a pfewodzic, -i hnydom dojec, -dze спешить спешка в спешке, поспе- шно далеко или позвать, позвонить позвонить провожать проводить сейчас же доехать Petr Malink Nocny patient Ze 4. wobraza Polcaj: Pfiwjedu warn Polaka, zo njebysce so pola wjesnjanosty horsila, zo warn dzelowa moc faluje; pjecoch smy dzensa do wsy dostali. Toho sym ekstra za was wubral. Sewcowa: Njejsym so horsila, ale so prasala, cehodla su mojeho muza a wucerja Wicaza prenjeju ze wsy do wojakow poslali. Polcaj: Na fubi mace komorku, tam moze won 1ёЬас. jesc dyrbi sam za sebje, to sprenja. A zdruha sme so z nimjenoz pfi dzele recec, a to jenoz to najnuznise, wse druhe zwiski su kruce zakazane. Kozdy wjecor we wosmich ma so pola mnje pfizjewic; na pol dzewjecich dyrbi nutrka bye. Wjes njesme wopuscic, pjenjezy dostac a koleso jezdzic tez nic. к Polakej Zrozumil? Sewcowa: Derje, derje. Polcaj: Popotdnju sej dzice na gmejnski zarjad po zeziwjensku kartku za njeho. wucehnje cedhi a wolojnik A jowle - mace wobkrucic, zo see jeho dostala. Sewcowa: Clowjek njeje zadyn skot. Njepodpisu. Polcaj: Wy so spjecujece policajskej mocy? To zmeje wuskutki, knjeni Schusterowa. Heil Hitler, wotendze Mercin: Be. Sewcowa: stupi к Polakej a da jemu ruku Witaj k nam! Jozef Kruczkowski: Kruczkowski. Kruczkowski Jozef. Niech mi pani tylko mowi Jozef.* Sewcowa: Poj, pokazu ci komorku. - Marja, dzi Ьёгпу stajic a pfihotuj blido! A jedyn taler wjace. Mercinje, dzi po wodu, zo mdhl so Jozef wumyc. Z 13. wobraza Mercin: sedzi pred chezu a lici polwotre Pjatnace, sydomnace ... * Кручковский. Кручковский Юзеф. Прошу называть меня просто Юзеф, (польск.) 61
Sewcowa: w cheznych durjach Njeje da Marja pfeco hisce domoj? Mercin: Sydomnace, dwajadwaceci ... wotre Ne, njeje hisce. Sewcowa: do cheze Jozef: prindze z pola domoj a spewa „Ach, moja hola.“ No, Mercinje, dopomnis so na pfipoldnjo? Stoz je z naju wjecor preni hotowy, doslanje po wojnje wulku taflu sokolady. Moje syno je skopjene. Mercin: Grawociwe licenje. To prilicujes a wotlicujes, najprjedy mas prewjele, potom ci zaso faluje. To zno budze ta druha sokolada, kotruz zmeju ci dac. Ja tla budu chudy muz pfez tebje na cas ziwjenja. Jozef: sibale zaspewa abo recitnje Pytajta kukulki, ona warn odpowie, ze ten najbogatszy, co ma dobrze w glowie.* - Rozumis to? Mercin: Jozef: Zo je ton najbohatsi, kiz ma nesto we hlowje? Tak jest A stoz chce do wosmeho letnika, dyrbi hcic moc. Sewcowa: z cheze wola Jozefje, Mercinje, pojtaj wjecerjec! Jozef: Sydnje so spesnje podia Mercina Pokaz jow, ja ci chetfe popomham. Pjatnace, sydomnace, tfiadwaceci, moj luby ... sydomnace, pjecadwaceci ... dwaj sej spomjatkujes, tfiadwaceci, triceci: tri tysac tfiapolsta. Mercin: A nico prewjele a nico njefaluje. Jozef: Mercin: Poskaj jonu, Mercinje, hdze da je Marja? zortnje Poskaj jonu, Jozefje, ta je sej z kolesom do mesta wujela. kaz by wulke potajnstwo preradzil Jutfe zmeje pjeca nechto narodniny. Jozef: smeje so a wotehdze do cheze Mercin: rumuje swoje Sulske wecy Marja: cisci koleso do dwora; pri wodzidle bimba pakcik', prednje kolo je bjez powetra Mercin: Komu da je dych wusot - kolesu abo tebi? Marja: Namaj wobemaj, kaz widzis. Mercin: Mac je so hizo por razow za tobu prasala. Sy ha to prawe dostala? Marja: Dostala sym, ale we stwortym wobchodze hakle. Pohladas jonu za tym kolom? Sewcowa: w cheznych durjach', wona chce wotenc; к Mercinej Hdy ha ty netk skoro pfindzes? К dzelu a k jedzi so scasom chodzi. Neple su zno cyle zymne. Mercin : J a wsak hizo du. do cheze Sewcowa: Hdze ha sy tak dolho byla? Marja: spyta zatajic, zo jej cyle derje njeje W mesce. Ducy domoj sym wot peskoweje jamy bezec dyrbjala. Koleso je skoncowane. - Jozef ma tla jutre narodniny, maci. * Спросите у кукушки, она Вам ответит, что тот самый богатый, у кого есть кое-что в голове (польск.) 62
Sewcowa: Poj jonu jow, Marka. Poj, sydn so. Marja: huza so stidena Sewcowa. Sto ha sy jom kupila? Marja. Por dzelanskich criji. Hdyz so descika dze, njemoze tola wecnje w drjewjancach chodzic. A nanowe su jemu pfemale. Tuz sym Mlynkec Borborje swoju kleiderkartu data, a ta je mi za to woprawjenku na crije wobstarala.
5. lekcija Macica Serbska so zatozuje Smoler so w nalecu 1. 1845 do Luzicy poda, zo by zwoprawdzil nekotre z nastorkovv, dostatych na pucowanju z Celakovskim po Cechach, predewsem, zo by zalozil Macicu Serbsku. Tuton nadawk zdase so jemu wosebje nuzny. Myslicka centralneho serbskeho towarstwa, zjednocaceho wsech swernych Serbow, wosebje mlodu inteligencu, njebe we Luzicy nowa. Po cytej srjedznej Europje zadachu po Napoleonskich wojnach byrgarske worsty za wysim zdzetanjom, stoz mejese so nimo sulskeho kublanja docpcc ze zalozowanjom citarnjow, towarstwow za wudawanje popu- larno-wedomostnych spisow a prednoskowych zjednocenstwow. Po priktadze tutych kublan- skich ludowych organizacijow, kotrez nastawachu w Nemskej skoro w kozdym wjetsim mesce, bu na druhim zalozenskim swjedzenju Budyskeho gymnazialneho towarstwa dnja 30. 4. 1841 na Smolerjowy namjet zalozene „Serbske citalstwo“. Wot toho casa stachu so kozdoletne zalozenske swjedzenje Budyskeje Society ze schadzowaniscom pfiberaceje licby wuwedomjeneje serbskeje mlodeje inteligency, a к njej so pfidruzichu dale a bole tez starsi, hizo w zastojnstwach skutkowacy duchowni a wucerjo. Za Cas Mrozoweho starsistwa wotme so dnja 18. apryla 1845 na ,,Winicy“ sesty zalozenski swjedzen, na ko- trymz be so nimo sobustawow towarstwa nehdze tficeci druhich nahladnych a za serbstwo zahorjenych wosobow zhromadzilo. Tu bechu duchowni Jakub z Budysina a Zejler z Laza, kandidaca duchownstwa, wjesni a mescanscy wucerjo, studenca, haj tez stary serbski nowinar a mescan Jan Dejka. Po krotkim powitanju starseho Mroza zaberase so studowacy Pful z Prisec z priberacej scuwaricu Budyskich mescanskich nowinow preciwo budzerskim procowanjam serbskeje studowaceje mlodziny a napominase pfitomnych nic cofac, ale po nastupjenym pucu njebojaznje postupowac, pfetoz za swoj lud dzelac je zdobne a sprawne. Za Pfulom wustupi Lazowski farar Handrij Zejler z naleznym namjetom, kotryz be jemu Smoler pfihotowal, dokelz jon sam, po chorosci plucow njekmany к recenju, prednjesc njemozese: „Nasemu serbstwu njemozese nice bole a lepje tyc a hojic hac bratrowske zjednocenje, pretoz prez wutrobnu jednotu rostu a pribywaja tez male wecy, kaz to stare pfislowo praji. К lepsemu naseho serbstwa by pak wosebje sluzilo, hdy by po prikladze Cechow, iliriskich (juznych) Serbow a Slowakow so tez pola nas zjednocenstwo zalozilo, kiz by serbstwo a serbsku rec z tym twarilo, zo dobre serbske knihi za sulu a dom ciscec dawa a so wo wudawanje hodnych serbskich nowinow stara.“ Zejler wukladowase potom wasnje skutkowanja Macicy Ceskeje a wuzbehny nekotre jeje wulke wuspechi. Wo Smoler-Zejlerjowym namjece so hnydom wuradzowase a bu wobzamknjene, zo ma so kozde leto srjedu po jutrach wulka serbska zhromadzizna abo bjesada wotmec a zo 64
pritomni zaloza z dnjom 18. apryla 1845 „Macicu Serbsku" abo towarstwo za wudawanje pfihodnych a potrjebnych serbskich knihow....... „Na Trelerni" bcse so dnja 7. apryla 1847 43 Serbow zeslo. Pod predsydstwom dr. Klina a mestopredsydy duchowneho Jakuba - nic H. Zejlerja, 1. 1845 woleneho - schwa- lichu so porjedzene a wot sakskeho knjezerstwa pripoznate wustawki a wuzwolichu so nowi clonojo predsydstwE? a wuberka towarstwa. Z predsydu bu dr. Klin, z mestopredsydu duchowny Jakub, z jednacelom duchowny Wanak a z jeho zastupjerjom wikar Kucank, z poktadnikom duchowny Wjacka, z knihownikom wucer Imis, z redaktorom casopisa J. A. Smoler. Do prenjeho wuberka Macity Serbskeje so wuzwolichu; duchowny Zejler, kanonik Haska, sulski direktor Buk, wucerjo Garbar, Kulman, dr. Pful, Melda a Pjekar. Tuton wuzwoleny wuberk zendze so hizo 12. apryla к prenjej zhromadziznje, w kotrejz so zestaja plan, po kotrymz mela Macica Serbska swoje nadawki w prenich letach spjelnic. Bu postajene, zo so wudadza w blisim casu wot dr. Pfula spisane zasady analogiskeho serbskeho prawopisa, kotrez mataj z ewangelskeje strony Smoler a z katolskeje strony Kucank pfehladac, a zo dyrbja so tak borze kaz mozno pfihodne powedancka za Serbow wobeju werywuznacow w dotalnym prawopisu wobeju stronow wudac, dale zo so Macica Serbska postara wo wudawanje druhich powucnych a zabawnych knihow a zo ma Macicny casopis tak nice kaz mozno zapocec wuchadzec a skoncnje, zo ma wubdrk na wudace serbsko-nemskeho a nemsko-serbskeho slownika swoju kedzbnosc zlozic .... Ze zalozenjom Macicy Serbskeje sta so Smolerjowy son, polozic kruty trajacy zaklad za zawSscenje prichoda serbskeho luda, ze skutkom. Mjeztym zo J. Korner a pozdzisi rozswetlerjo wobhladowachu wuchowanje serbskeje rece trebne w zajimje stata, naboziny, wcdy, chcyse Smoler z jeje pomocu serbski lud kublac, wuwedomic, pozbehnyc na duchownu wysinu druhich slowjanskich ludow. Macica Serbska, zalozena po prikladze Macicy Ceskeje, mejese so stac ze srjedziscom, z kotrehoz wuchadzale bychu preco mocnise im- pulsy za zwoprawdzenje wulkeho zamera. Wothladajo wot naspomnjenych objektiwnych slaboscow, kotrez mlodzi horliwcy wotstronic njemozachu, zapusci wona hluboke korjenje w serbskim narodnym ziwjenju, a jeje spomozne wedomostne a lud kublace skutkowanje nichto prewidzec njemoze. Po prikladze Matice Ceskeje wza wona do swojich rukow nawjedowanje kulturneho ziwjenja w serbskej Luzicy, starajo so wo pozbehnjenje a wudospolnjenje serbskeje rece, wo spechowanje serbskeje literatury a wedomosce a hudzby a wo serjenje zdzelanosce serbskeho luda. Cyle swoje ziwjenje wenowase Smoler wulku kedzbnosc a wsu starosc tomu, zo by ze skromnych spocatkow a prenich njedostatkow zesylnjena wusla, zo bychu so preco zaso nowi sobudzelacerjo a spechowarjo nasli, zwolniwi w sprocniwym dzele pokrocowac. Rozrost a wuspesne a spomozne skutkowanje we wobluku objektiwnych moznoscow w prenjej polojcy wobstaca Macicy budze preco ze Smolerjowym mjenom wusce zwjazane. (Wurezki z knihi Jana Cyza, Jan Arnost Smoler, Budysin 1975) Stownick M acica, -у ж Матица zalozenje, -ja ср основание (патриот ическа я podac, -a sebi ruce подать друг другу организация) руки zalozic, -i основать podac prednosk прочитать лекцию zatozowad, -uje основывать podac so отдаться zalozerski/-nski учредительный podac so woii отдаться иа ми- 5 Lb. Sorb.-B.uss. 65
dobycerja podac so nehdze nesto dziwne je so podalo podawac, -a podawac, -a serbscinu podawizna, -у ж/ podawk, -а м nastork, -а м nuzny nuzowac, -uje won so nuzowany posmewase myslicka, -i ж myslic, -i towarstwo, -a cp to wars, -а м towarsnosc, -e ж towarsnostny porjad zjednocec, -a (so) zjednocic, -i (so) zjednocenstwo -a cp zjednocenje, -ja cp jednota, -у ж swerny swera, -у ж sweru mozemy sweru rjec wernosc, -e ж werny лость победителя отправиться произошло что-то странное подавать преподавать серболужицкий язык происшествие, событие инициатива, побуждение 1. нужный, необходимый; 2. неотложный принуждать, заставлять он принужденно улыбался мысль, идея думать общество (организация) товарищ общество общественный строй объединяться) объединить(ся) объединение (организация) объединение (действие) 1. единство, единение; 2. единственное число верный верность 1. добросовестно, сознательно; 2. точно можно с уверен- ностью утверждать правда, истина 1. правдивый, истинный; 2. подлинный nesto drje je па tym werne srjedzny srjedzizna, -у ж wojna, -у ж bygarski worsta, -у ж zadac, -a sebi nesto/ nSsto wot nekoho zadac za zdzetanjom zadanje, -ja cp zadosc za necim ж zdzeiac, -a zdzelac so zdzgtanje, -ja cp zdzelanosc, -e ж docpec, -je docpewac, -a citac, -a citarnja, -je ж citar, -ja м citanka, -i ж spis, -а м pfednjesc, -e prostwu prednjesc basen prednosowac, -uje prednosowar, -ja м nastawac, -a nastac, -nje nastace, -a cp Budyski gymnazialny namjetowac, -uje в этом есть доля правды средний 1. центр,середина; 2. среда, окружение война 1. гражданский; 2. бюргерский, городской; 3. мещанский слой требовать стремиться к образованию, жаждать требование стремление, жажда чего-л. совершить, исполнить получить образование образование образованность достичь достигать читать читальня читатель книга для чтения, хрестоматия произведение, сочинение обратиться с просьбой прочитать (вслух) стихотворение читать (вслух), выступать с чем-л. докладчик, лектор возникать возникнуть возникновение будишинский гимназический предлагать 66
namjet, -a м предложение, проект zahoric, -i za (so) вдохновить(ся), воодушевить(ся) stac, -nje so stawac, -a so стать становиться zahorjec, -a (so) в дохновл ять(ся), воодушевляться) schadzowac, -uje so schadzowanisco, -a cp schadzowanka, собираться, встречаться место сборов, встреч встреча (студен- zahorjenje, -ja cp za serbstwo вдохновление, воодушевление идеями серболужицкого возрождения -i ж тов) zhromadzic, -i (so) собрать(ся) zeric, -dze so собраться, встретиться, сойтись zhromadzec, -a (so) zhromadzizna, -у ж собирать(ся) собрание jcmu so derje zendze повезло ... kandidat, -а м кандидат pfiberac, -a возрастать, расти wjesny сельский licic, -i licba, -у ж 1. считать; 2. насчитывать число, количество mescanski mescan, -а м городской горожанин, житель города inteligenca, -у ж интеллигенция nowinar, -ja м журналист wuwedomic, -i (sej) просветить кого-л., осознать что-л. studowacy mlodzina, -у ж учащийся молодежь wuwedomjec, -a (sej) просвещать кого-л., осознавать что-л. scuwac, -a травить, натравливать wuwedomjenje, сознание, scuwanca, -у ж травля -ja cp сознательность budzic, -i будить pridruzic, -i (so) присоединиться) budzak, -а м будильник stary starsi starsi, -eho м starsej, -eju дв. ч. старый старший председатель родители budzilel, -а м „будитель" (деятель нацио- нального воз- рождения) starsistwo, -a cp predsyda, -у м старшинство, председательство, руководство председатель budzerski pozbudzic, -i относящийся к „будителям“ побудить, вдохновить predsydstwo, председательство. pozbudzec, -a/ побуждать, -a cp mestopfedsyda м правление, президиум заместитель председателя pozbudzowac, -uje procowac, -uje so вдохновлять стремиться, предпринимать усилия zastojnstwo, -a cp zastojnik, -а м служба, должность служащий procowanje, -ja cp старание, ТРУД усилия zastojnski служебный, казенный procowar, -ja м narodny procowar деятель патриот duchowny, -eho м za 6as священник во время napominac, -a наставлять; делать замечание wotmewac, -a so проходить, иметь место pritomny присутствующий; современный sobustaw, -a м член (организации) cofac, -a отступать 5* 67
nastupic, -i рис bojazny bojazliwy bojazliwc, -а м pfetoz I dokelz zdobny sprawny wustupic, -i wustupowac, -uje nalezny naleznje chory chorosc, -e ж chorownja, -je ж pluca, -ow мн. ч. zahorjenje plucow kmany tyc, -je nekomu hojic, -i bratrowski pfislowo, -a cp sluzic, -i sluzba, -у ж sluzbny Slowak, -а м Slowakska, -eje ж Cech, -а м Ceska, -eje ж pola nas kiz ciscec, -i cisc, -а м powetrowy cisc wasnje, -ja cp wuspech, -а м wuspesny wuzbehnyc, -nje wuzbehowac, -uje встать на путь боязливый трусливый трус потому что прекрасный, кра- сивый справедливый, честный выступить выступать неотложный, безотлагательный безотлагательно больной болезнь больница легкие воспаление легких способный, умелый приносить пользу лечить, исцелять братский пословица служить служба служебный словак Словакия чех Чехия у йас который 1. давить, жать; 2. печатать печать (печатные издания) давление воздуха способ, образ; обычай успех, достижение успешный 1. поднять, выдвинуть; 2. выделить 1. поднимать, выдвигать; 2. выделять wuradzowac, -uje wo заседать, сове- щаться о чем-л. wuradzec, -а заседать, сове- wuradzic, -i щаться о чем-л. обсудить, wobzamknyc, -nje постановить принять решение wobzamkowac, -uje принимать решение wbbzamknjenje, решение, -ja cp п остановление srjeda, -у ж среда jutry, -ow MH. 4. пасха bjesada, -у ж 1. беседа; apryl, -а м 2.собрание апрель prihodny целесообразный, potrjeba, -у ж уместный потребность potrebny нужный potrjebowac, нуждаться -uje nesto в чем-л. trelernja, -je ж тир wolic, -i избирать wolba, -у ж выбор wolby, -ow мн. ч. выборы wolbny 1. избирательный; wuzwolic 2. выборный избрать schwalic, -i принять, одобрить, porjedzec, -a утвердить исправлять, porjedzic, -i вносить поправки исправить, porjedzenka, -i ж внести поправки поправка porjedzernja, ремонтная -je ж мастерская knjezerstwo, -a cp правительство wustawki, устав -ow MH. 4. wuberk, -а м комитет jednacel, -а м 1. секретарь zastupjer, -ja м (общества); 2. уполномоченный 1. представитель; zastupowac, -uje 2. заместитель вступать, входить do zurle, в зал,в организа- do orgamzacije цию nice быстро zastupowac neceje представлять rucisi более быстрый zajimy интересы кого-л. wuchadzec, -а выходить poklad, -а м 1. богатство; клад; kedzbnosc, -е ж внимание, 2. казна внимательность pokladnja, -je ж 1. казна; 2. касса zlozic, -i dzelo прекратить работу pokladmk, -а м 1. казначей; zlozic zastojnstwo сложить с себя 2. кассир звание pokladnica, -у ж 1. кассирша; zlozic bronje сложить оружие 2.копилка zlozic pruwowanje сдать экзамен knihownik, -а м библиотекарь zlozic kedzbnosc обратить внимание direktor, -а м директор na nesto на что-л. zestajec, -ja составить zlozic so po necirn руководствоваться spjelnic, -i выполнить, чем-л. осуществить trac, -je продолжаться, spjelnjec, -ja (plan, выполнять (план, длиться nadawk, preca) задание, trajacy/trajny длительный, пожелание) долговечный, postajec, -a определять, постоянный, устанавливать стойкий postajowac, -uje определять, son, sona м 1. сон; 2. мечта устанавливать sonic, -i мечтать postajic, -i определить, sonjak, -а м/ мечтатель установить sonjer, -ja м blisi cas ближайшее zaklad, -а м основа, основание время polozic, -i положить zasada, -у ж принцип, правило klasc, -dze класть prawopis, -а м правописание zawescic, -i (so) обеспечить (себя) analogiski анало гический, zawescec, -a (so) обеспечивать (себя) аналогичный zawescenje, -ja cp 1. обеспечение; katolik, -а м католик 2. страхование katolski католический mjeztym zo в то время, как; prehladac, -a просмотреть, между тем проверить pozdni поздний borze скоро, вскоре pozdze поздно mozno можно pozdzisi более поздний, powedancko, -a cp рассказ позднейший werywuznace, -a cp вероисповедание rozswetler, -ja м просветитель wuznace cp признание wobhladowac, -uje рассматривать, dotalny прежний расценивать postarac, -a so wo позаботиться wuchowac, -a сохранить о ком-л. nabozina, -у ж религия, вера powucny поучительный nabozinski религиозный zabawa, -у ж развлечение nabozny набожный zabawny 1. развлекательный; рошос, -у ж помощь 2. веселый, wysina, -у ж высота забавный Stowjan, -а м славянин casopis, -а м журнал slowjanski славянский 69 68
preco всегда wudospolnic, -i дополнить, impuls, -а м импульс пополнить zamer, -а м намерение, wudospolnjec, -ja дополнять, цель пополнять wothladajo wot не считая чего-л. literatura, -у ж литература за исключением hudzba, -у ж музыка чего-л. hudzbny музыкальный naspomnic, -i упомянуть hudzbnik, -а м музыкант objektiwny объективный scrip, -i (so) распространять(ся) siaby слабый wenowac, -uje посвящать, siabosc, -e ж слабость nekomu nesto посвятить; horliwy ревностный, дарить, подарить усердный wenowanje, -ja cp посвящение, дар horliwic, -i проявлять рвение, skromny скромный усердие skromnje скромно horliwc, -а м ревнитель, побор- spocatk, -а м начало ник; энтузиаст njedostatk, -а м 1. недостаток; horliwosc, -e ж рвение, усердие; zesylnic, -i 2. отсутствие энтузиазм усилить wotstronic, -i л иквидировать, zesylnjec, -ja wunc, -dze sobudzelacer, -ja м spechowar, -ja м усиливать выйти сотрудник покровитель, wotstronjec, -ja устранить ликвидировать, устранять меценат zapuscic, -i пустить корни, zwolniwy готовый на что-л. korjenje привиться, pokrocowac, -uje продолжать zapuscec, -a укорениться pokrocowanje, продолжение пускать (корни) -ja cp korjen, -nja м корень 1. полезный; rozrost, -а м рост, увеличение spomozny wobhjk, -а м 1. арка, свод; spomoznje pfewidzec, -i 2. беззаветный 2. рама; 3. рамки самоотверженно 1. осматривать; moznosc, -e ж (в рамках чего-л.) возможность 2. просматривать, wuski 1. узкий; 2. тесный не замечать, wusce 1. узко; 2. тесно не считаться wuskosc, -e ж 1. теснота; ruka, -i ж с чем-л. 2. затруднительное рука положение nawjedowac, -uje руководить; bye wo wuskoscach быть в затруднении возглавлять что-л. do wuskoscow оказаться, очу- nawjedowanje, руководство print титься в затрудне- -ja cp нии wjednik, -а м руководитель, zwjazac, -a связать, соединить вождь zwjazowac, -uje соединять 70
Склонение существительных мужского рода - Deklinacija maskulinu- mow III. Повторите материал по склонению существительных из урока 3. Примечания: 1. Чередования о/о, ё/е, а/е в основе существительных. Звук 6 в основе, выступающей в И ед. ч., во всех остальных падежах заменяется звуком о, если слог оказывается открытым, напр. brjoh brjoha, woz - woza, hose hosca; hozdz, hrod, m6st, nos, plot, wrjos, dwor, proh ... Исключения: rnroz - mroza, wost - w6sta, mloi - mloca, tchor - tchorja, sn5t - srota. Чередование ё'’е выступает лишь в слове med mjedu; ср., однако, mjedwjedz. О чередовании а/е см. урок 3, примечание 6. 2. Окончание Р ед. ч. -а выступает у всех одушевленных существительных (напр. paducha, krawca, precela, psa, honaca). Среди неодушевленных существительных лишь отдельные односложные имена имеют в Р ед. ч. наряду с окончанием -а также более древнее окончание -и, напр. dom - doma/domu, hlod - hloda/ hlodu; hrod, len, lud, lod, med, sad, skot, rod, grot ... В Д ед. ч. выступает окончание -ej, лишь у существительного boh окончание bohu. Болес старая норма допускала окончание -и также у других существительных. О форме В ед. ч. см. в уроке 3. Форма звательного падежа имеет обычно окончание -о. Одновременно у существительных с осно- вой на губные (в том числе также I) может выступать окончание -е, напр. Michalo/Michale, Jakubo/ Jakubje, Filipo/Filipje. Окончание -e часто сообщает форме звательного падежа особый эмоцио- нальный оттенок: пейоративный (уничижительный), напр. h61co/h6lce, krawco/krawce, clowjeko/ Clowjece, или же торжественно-приподнятый, напр. cesceny knjeze predsyda, knjeze ministro/ministrje. В обиходном языке вместо формы knjeze используется форма И ед. ч. knjez: knjez wucer, knjez doktor ... Однако и в литературном языке возможны случаи, когда в сочетаниях двух существи- тельных, одно из которых является приложением, а второе - определяемым словом, лишь опре- деляемое слово, как наиболее значимое, ставится в звательном падеже, ср. Knjez sudniko, do- wolce ...? Wjese! so, moj bratfik Janko . Существительное bratr имеет обе формы звательного падежа - bratro и bratfe (последняя ней- тральна стилистически). В М ед. ч. выступают два окончания: -’е и -u/-’u. Окончание -’е получают существительные с основой, оканчивающейся на d, t, b, р, 1, г, w, m, n. Притом перед -’е происходят чередования конечных согласных d/dz, t/c, b/bj, p/pj, i/l, r'rj, w/wj, m/mj, n/nj, напр. w sudze, w hace, na dubje, pfi stolpje, w dole, na dworje, pfi sowje, w domje, w ka- ranje. Окончание -u/-’u имеют обычно существительные с основой на мягкий согласный или на согласные k, ch, s, z, b, напр. na konju, wo holbju, na boku, w mochu, w lesu, na wozu, w cahu, w kruhu. Лишь отдельные существительные на ch, h имеют здесь исконное окончание -е (которое, естест- венно, вызывает изменение согласного), напр. brjuch - w brjuse, proch - w prochu / prose, brjoh - na brjoze / brjohu, Cornoboh - na Cornoboze. В разгаворном верхнелужицком языке окончание -и часто вытесняет окончание -е, особенно у существительных с основой на г (напр. januar - w januaru ...) В Т ед. ч. выступает единое окончание -om/-’om:z nanom, konjom, psom, domom. 3. В форме И дв. ч. у существительных твердого склонения выступает окончание -aj, у существи- тельных мягкого склонения - -ej; напр. nanaj, dubaj, wucerjej, muzejej. 4. В форме И мн. ч. у существительных, которые не обозначают мужское лицо, выступает после твердых согласных и с, s, z окончание -у, и лишь после g, h, ch, к окончание -i (напр. domy, duby, psy, woly, snehi); существительные мягкого склонения имеют окончание -е (напр. hdbje, puce, swjedzenje). Существительные со значением мужского лица могут получать окончания -ojo, -у. -о, -i, -а. Окончание -ojo встречается наиболее часто как у существительных твердого, так и мягкого скло- нения; напр. nanojo, wujojo, synojo, muzojo, dzedojo. Окончание -у выступает у существительных на -с, -ak, -(n)ik, -к (если -к является суффиксом), напр. krawey, kupey, slepcy, Nemcy, rybacy, wojacy, mesnicy, reznicy, wjednicy, mtoccy, wotroccy, piccy, pescy. 71
Ряд таких слов может иметь также окончание -ojo, напр. mesnikojo, wjednikojo, Nemcojo, wo- trockojo . . однако только knjezkojo, swedkojo, kidakojo, lapakojo; так же у имен собственных: Krawcojo, Sewcojo. Если конечное -к не является суффиксом, то выступает окончание -ojo: swakojo, rjekojo, Grjekojo, clowjekojo . . . Окончание -jo/-’o свойственно существительным, оканчивающимся на -ar, -er, -el, -ап и -с; напр. koparjo, kowarjo, pjekarjo, dzelacerjo, sulerjo, wuCcrjo, pfeceljo, dariceljo, jandzeljo, meScenjo, pohanjo, Slowjenjo, krajenjo; posoljo, pacholjo (но: funcionarojo, ministrojo). Окончание -i имеет архаический оттенок и в современном языке обычно замещается окончаниями -ojo, -’о, -’а; напр. komunisci, poddani, cerci, posli, pohani, padusi, cornusi, Cesi, mniSi. Окончание -а привносит значение собирательности, напр. bratra, knjeza, burja, Serbja ... (в раз- говорном верхнелужицком языке, однако, можно сльпкать и Serbjo, burjo). Исключения, lodowc muze, kubolciki lutki, muziki, palciki, derciki. 5. В P мн. ч. в основном выступает окончание -ow. Кроме того, у существительных мягкого скло- нения бывает (особенно часто в католических диалектах) также окончание -i: dzelaceri, holbi, koni; но только hosci. Формы Р мн. ч. с нулевым окончанием: pjenjez, tysac/tysacow, hod. 6. В Д мн. ч. выступает окончание -ат, напр. dzelacerjam, domam, psam. Исключения: hoscom, ludzom. 7. В M мн. ч. выступает окончание -ach, наряду с которым ряд существительных имеет старое окон- чание -oeh, напр. wo hoscach/hoscoch, konjach/konjoch, muzach/muzoch 8. Формы T мн. ч. оканчиваются на -ami/-emi, напр. z wuCerjcmi, nanami, knjezami . .. Исключения: z hoscimi, ludzimi, konimi (архаичная форма наряду с обычной konjemi). 9- Особое склонение имеют слова dzen, knjez, а также мужские имена собственные на -о. И dzen dnaj dny knjez knjezaj knjeza Kito Р dnja dnjow dnjow • knjeza knjezow knjezi(ch) Kita д dnjej dnjomaj dnjam knjezej knjezomaj knjezim Kitej в dzen dnaj dny knjeza knjezow knjezi(ch) Kita м wo dnju dnjomaj dnjach knjezu knjezomaj knjezich Kice т ze dnjom dnjomaj dnjemi knjezom knjezomaj knjezimi Kitom Склонение существительных среднего рода - Deklinacija neutrumow. Повторите материал склонения соответствующих существитель- ных из урока 3. Примечания: 1. В Р ед. ч. выступает окончание -а, напр. z wokna, blida, morja . . . Формы Д ед. ч. имеют единое окончание -и. напр. k woknu, kolesu . .. 2. В Р мн. ч. представлено окончание -ow (напр. bjez kolesow, morjow, jablukow ...); изредка - так же, как и у существительных мужского рода - встречается окончание -i (напр. choSco, jejo - chosci, jeji). Формы с нулевым окончанием: bhd, kolen, let, wok (см. примеч. 2 в уроке 3). 3. Особое склонение имеет существительное wocko. В формах ед. ч. оно получает обычные окон- чания, но в И дв. и мп. ч. наряду с редко встречающимися формами wocce и wocka более часто выступает форма woci. Точно так же изменяется во множественном числе и существительное wusi. дв. ч. woci wodow wocomaj woci we wocomaj z wocomaj ми. ч. woci wodow wocam woci we wocach z wocemi 4. Расширенная основа в формах косвенных падежей выступает / существительных типа ramjo и celo. По образцу ramjo, ramjenja . .. склоняются такие существительные, как symjo, bremjo, plomjo, wumjo, znamjo, tymjo. Большинство таких имен имеет соответствия и в русском языке, ср. суще- ствительные на -мя. 72
По образцу celo, celeca .. склоняются прежде всего названия детенышей животных типа kdzlo, jehnjo, pile, proso, ptaco, huso ..а также существительное swjeco. Так же склоняется в ед. и дв. ч. существительное swinjo; во мн. ч. оно имеет особое склонение. И/В ramjo celo swinjo p ramjenja celeca swinjeca Д ramjenju celecu swinjecu M na ramjenju celecu swinjecu T z ramjenjom celecom swinjecom И/В ramjeni celeci swinjeci p ramjenjow celecow swinjecow Д/М/Т ramjenjomaj celecomaj swinjecomaj И/В ramjenja celata swinje p ramjenjow celatow swini Д ramjenjam celatam swinjom M na ramjenjach celatach swinjoch T z ramjenjemi celatami swinjemi 5. Принимая во внимание вид основы в косвенных падежах ед. и дв. ч., следует считать особым склонение существительного dzeco: И/В dzeco dzesci dzeci p dzesca dzescow dzeci Д dzescu dzescomaj dzecom M wo dzescu dzescomaj dzecoch T z dzescom dzescomaj dzecimi Склонение существительных женского рода - Deklinacija femininumow (sklonjowanje wecownikow ze zonskim rodom). а) Среди существительных с основой на все согласные, кроме с, s, г различаются су- ществительные твердого и мягкого сколонения. И zona zemja mys P zony zemje myse Д zonje zemi mysi в zonu zemju mys M wo zonje zemi mysi T ze zonu zemju mysu И/В zonje zemi mysi p zonow zemjow mysow Д/м/т zonomaj zemjomaj mysomaj и zony zemje myse p zonow zemjow mysow Д zonam zemjam mysam в zony zemje myse M wo zonach zemjach mysach T ze zonami zemjemi mysemi Примечания: 1 В твердом склонении в ДМ ед. ч. и в ИВ дв. ч. происходят чередования конечных согласных основы: d/dz, t/c, 1/1, tr/tr, g/z (раньше dz), b/z, ch/s, k/c, напр. woda-wodze, skala -skalc, ccta- 6ede, sotra - sotfe, Olga - Olze, kniha - knize, trccha — tfese, ruka - ruce, pjata - piece, hrjada - hrjedze. 73
В ряде верхнелужицких говоров, однако, чередование 1/1 не отмечается: здесь во всех падежах выступает 1 (ц): [skawa - skawje]. 2. Некоторые существительные имеют в основе, выступающей в И ед. ч., гласный 6, а в косвенных падежах - гласный о, напр. kosc - kosce (ср. также примеч. 6). 3. Односложные существительные на -а/-’а во всех соответствующих падежах получают окончание -ё вместо -е, напр. hra, stwa, skra, ста, Iza, msa, 51a, skla - hre, stwe, skre . .. У существительного stwa после предлога с гласным звуком в исходе произносится начальное ]-, напр. do jstwy. 4. Форма Р мн. ч. у некоторых существительных может иметь нулевое окончание: do horow/hor, do nowinow/nowin. wjele husow/hus, kur, postnic, njedzel. Наряду с окончанием -ow иногда выступает окончание -i, напр. И ед. ч. brozen/broznja - Р мн. ч. broinjow/brozni. 5. Аналогично соответствующим существительным женского рода изменяются существительные мужского рода на а-, -’а: ед. ч. НЗВ predsyda, Р pfedsydy, Д predsydze, ВТ predsydu, М wo predsydze; cesla cesle cesli ceslu wo cesli Ho: И дв. ч. predsydaj, ceslej; И ми. ч. pfedsydojo/pfedsydza, ceslojo Однако в разговорном верхнелужицком языке в НЗВ дв. ч. встречается то же окончание, что и у существительных женского рода: predsydze, cesli. б) Существительные, оканчивающиеся на -са, -sa, -za; -с, -s, -z. ед. ч. дв. ч. MIL 4. И wowca wee wowcy wecy wowcy wecy p wowcy wecy wowcow wecow wowcow wecow Д wowcy wecy wowcomaj wecomaj wowcam wecam в wowcu wee wowcy wecy wowcy wecy M wo wowcy wecy wowcomaj wecomaj wowcach wecach T z wowcu wecu wowcomaj wecomaj wowcami wecami 6. В результате возникновения открытого слога в косвенных падежах происходят чередования глас- ных 6/о, ё/е, б/е, напр. пос - nocy, рёс - pjecy, s61 - sele. 7. В формах ДМТ мн. ч. ряд существительных со значением домашних животных имеет особые окончания с начальным элементом -о- (-от, -och, -omi) или -у (-ymi): husom, wo husoch, z husymi, kurom/kuram, wo kuroch, z kurymi, kruwom/kruwam kruwoch / kruwach kruwymi / kruwomi / kruwami Д M T 8. Существительные, оканчивающиеся в И ед. ч. на -ej, типа cyrkej, britej, Skorodej (по старой орфо- графической норме cyrkew, krew и т. д.) склоняются следующим образом: И cyrkej, Р cyrkwje, Д cyrkwi, В cyrkej, М cyrkwi, Т cyrkwju. Ряд подобных существительных, по крайней мере в отдельных падежах, принимает формы более нового типа: И krej, Р kreje/krwe, Д kreji/krwi, Т kreju/krwju (точно так же изменяется существительное solotej). У других существительных новые окончания выступают лишь в определенных падежах; напр. morcheje, z morcheju; rjetkeje, z rjetkeju; zercheje, ze zercheju. 9. Особое склонение имеет существительное mac: И mac, Р macerje, Д maceri, В mac, macer, M wo maceri, T z macerju Форма звательного падежа - maci! I. Wotmolwce na prasenja: g Sto be Macica Serbska a hdy bu zalozena? Kajke bechu za jeje zalozenje towarsnostne wumenjenja? Kajki podzel na tym mejese J. A. Smoler? Sto znajece wo tutym serbskim 74
wotcincu? Как je jeho H. Zejler pod petal? Po kajkim prikladze bu Macica Serbska organi- zowana? Kajki wona rnejese nadawk? Na kajkej ideologiskej bazy bu natwarjena? Sto to je tak mjenowany analogiski prawopis? Hdy zapocnje so wudawac Casopis Macicy Serbskeje? Как Macica Serbska spechowase rozkcew serbskeho pisraowstwa? 2. Переведите предложения: На берегу реки стоит красивый дом. К нам пришли гости. Они принесли букетик вереска. Около нашего дома есть маленький сад; здесь растут деревья, овощи и цветы. На втором этаже находятся две комнаты. В амбаре находится рожь. В воде водятся (есть) рыбы. 3. Zasadzce slowa: hody, mescanika rada, zalozenje, Macica, Drjezdzany, Macicny casopis, pfipis, dzen, to, dozalozenska zhromadzizna, tfelernja, wobe, werywuznace, napreciwjenje, Macica, zhromadny skutk. Tole sta so nekotre dny do......Na spocatku februara Krajna direkcija.............. zdzeli, zo nico nima pfeciwo............., zo je prostwu do ....... na ministerstwo poslala, kaz tez dowolnosc za wudawanje............., a Sakske ministerstwo z..... z .. 26. februara 1847 woboje pfizwoli. Smoler wo ... . zhoniwsi, jedzese do Budysina, zo by so wobdzelil na..........., kotraz wotme so w Budysinje jutrownu srjedu 7. apryla 1847 „Na........“. Be so poradzilo, zo so serbska inteligenca..........., njedziwajo wselakorych........, zjednoci w......k................ 4. Tworce z tutymi slowami a slownymi skupinami sady: spewac na - zapocatk, recec wo - dzelowy plan, hie wo - nowy poktadnik, funkeionar z - Wojerecy, pfinc na - zhromadzizna, diskutowac z - my, stac pfed - wulke problemy, pokazac na - nas zamer, chwile mec za - wsitke prasenja. 5. Выберите из текста все существительные женского рода, определите формы, в которых они выступают, и типы склонения, к которым они относятся. Jedz Knjeni Nowotnikowa je naju njedzelu k wobjedu preprosyla. Smoj ze zonu w jednacich p prisloj. Dokelz pak je hisce zahe bylo, je namaj Ferdinand swoje knihi pokazal. Swojba Nowotnikec je wulka: nan, mac, dzed, wowka, holey Ferdinand, Petr, Michal, Tomas a holey Lioba, Monika, Lubina, Jana a Hilza. Wobjed bese woprawdze swjedzenski. Najpijedy dostachmy kwasnu poliwku. Mac; Jow je tez chleb, jelizo mace lost, wzmice sej, prosu. Iwanow: Dzakuju so, rady sej wozmu, k poliwee pfeco chleb jem. Mac: Lioba, pomhaj mi hluboke talerje a Izicy wotnjesc, Monika, pfinjes, prosu, niske talerje, noze a widlicki. Knjeni Iwanowowa, dajee mi, prosu taler, chcu warn mjaso dac. Pfejece sebi swinjacu pjeceh abo warjene howjaze mjaso? К pjeceni mamy warjene berny a kisaly kal. К howjazemu mjasu mozece chren z chlebom abo kisale berny mec. Natasa: Jelizo smem wolic, potom sej wozmu howjaze mjaso z chrenom. Sym mjenujcy slysala, zo je to serbska narodna jedz. Nan: Haj, to trjechi. Na kozdym kwasu a pfi kozdym wjetsim swojbnym swjedzenju njesme howjaze mjaso z chrenom pobrachowac. Iwanow: W tajkim padze prosu tez howjaze z chrenom. 75
Lubina: A namaj z Janu, maci, pjecen z kisatym kalom. Michal: Dajce sej slodzec! Tomas: Njech warn zeslodzi! Druzy: Tohorunja. Dzakujemy so! Nan: A sto pijece? Sto sej preje piwo? Dzecom damy wezo seltersowu wodu abo brecku z nasich jablukow. Natasa: Knjeni Nowotnikowa, warice kozdy dzen wobjed? Mac: Ow пё, moj z mandzelskim wobjedujemoj w prodrustwje a dzeci w suli. Petr: W nasej suli w Pancicach wobjeduje wjele sulerjow a sulerkow. Jedzny grat dyrbi sej kozdy suler sam sobu prinjesc, talerje a sklicki pak tam su. Iwanow: Warja w sulskej jedzerni derje? See spokojom? Petr: N6 haj, to dze, hacrunjez doma pola macerje lepje slodzi. W suli dyrbi kozdy po swoj wobjed к woknjesku done a jon na swoje mestno prinjesc. Kozdy sme sej tez hornck caja wzac. Po wobjedze so taler, sklicka a hornck wotnjesu a staja so na wosebite blido. Potom so jedzny grat woplokuje a wotreje. Cisty so zaso do tobolki tyknje. Так wjele procy z jёdzu mamy! Mac: Woprawdze, see wbozy! Iwanow: A mace kozdy dzen jenoz jednu jёdz abo mozece sej z wjacorych wubrac? Рё1г: Jenoz jednu, a hisce kajku! Zasly tydzeri smy na priklad p6ndzelu makaronij, tomatowu jusku a kompot тёН, wutoru howjaze mjaso z Ьёгпапн a sad, srjedu tophi kolbasu, Ьёгпу a puding, stwortk Ьёгпу z morcheju, pjatk kisale Ьёгпу, jejo a kompot. Sobotu pak wobjedujemy doma. Natasa: To je tola jara dobra jёdz! Njerozumju, cehodla swaris. Nan: Haj, tajki je ЬёЬ swtta. Cim Itpje so jim dze, cim bole njespokojni su! Mac: Prosu wzmice sej hisce. Mjaso je wyse wostalo. Prosu, knjeni Iwanowowa, knjez Iwanow, abo njeje wamaj zeslodzalo? Iwanow: Dzakujemoj so, namaj je jara derje slodzalo, ale smoj woprawdze sytaj, nic, Natasa? Natasa: Haj, sym so derje najёdla. Mac: Tuz wotrumujmy blido. Ferdinando, Рё1це, pfinjestaj sklicki za kompot, Izicki a taleAci za tortu a tez salki za bunjacy kofej ... Slownick njedzelu в воскресенье hluboki глубокий wobjed, -а м обед taler, -ja м тарелка wobjedowac, -uje обедать hluboki, niski глубокая, мелкая ditd,-а м дед, дедушка taler тарелка wowka, -i ж бабка, бабушка noz, noza м нож kwas, -а м свадьба widlicka, -i ж вилка kwasny свадебный Izica. -у ж ложка poliwka, -i ж суп Izicka, -i ж ложечка (чай- prjedy прежде, раньше ная) najpijedy прежде (всего), mjaso, -a cp мясо раньше (всего) swinjo, -eca cp свинья lost, -а м желание, охота, swinjacy свиной вкус к чему-л. pjecen, -nje ж жаркое 76
howjado, -а ср крупный рогатый скот caj, -а м howjazy говяжий cajowy waric, -i варить, готовить stajic, -i (so) kisaty 1. кислый; stajec, -a (so) kisato, -a cp 2. квашеный уксус woplokowac, -uje woplokac, -al kisac, -a квасить woploknyc, -nje kisale berny картофельный wotrec, -je kal, -а м салат капуста wotrewac, -a tobola, -у ж/ chren, -а м хрен tobolka, -i ж brach, -а м порок, изъян, ргбеа, -у ж pobrachowac, -uje/ недостаток недоставать, bedny/wbohi falowac, -uje отсутствовать wubrac, -bjerje (se slodzec, -i нравиться (о еде), zasly zeslodzec, -i быть по вкусу понравиться, pondzela, -e ж tohorunja прийтись по вку- су также; взаимно stwortk, -а м pjatk, -а м sobota, -у ж pic, -je пить makaronij, -а м pice, -a cp питье, напиток tomata, -у ж napitk. -а м напиток tomatowy jabluko, -a cp яблоко jucha, -i ж jablucny jablucina, -у ж/ яблочный яблоня juska, -i ж jablon, -nje ж prodrustwo, -a cp сельскохозяйствен- coply kolbasa, -у ж jedzny ный кооператив 1. пищевой; puding, -а м morchej, -e ж jedzemja, sje ж ‘ 2. съедобный столовая jejo, -a cp jejowy grat, -a/-u м 1. инструмент, swaijec, -i njesc, -e орудие, оборудование; 2. прибор (столовый) нести behac, -a beh, -а м swet, -а м cim - cim prinjesc принести spokojny wotnjesc отнести » najesc, -je so skla, -ё ж блюдо (посуда) syty sklicka, -i ж миска, плошка sycic, -i done, -dze home, -а м дойти 1. горшок; zrumowac, -uje hornck, -а м 2. кастрюля 1. горшочек; saljca, -i ж 2. кружка чай чайный поставить ставить мыть (посуду) помыть (посуду) вытереть вытирать сумка труд, усилие бедный, несчастный выбрать (себе) прошедший, прошлый понедельник четверг пятница суббота макароны помидор, томат томатный 1. навозная жижа; 2. мочевина соус горячий, теплый колбаса пудинг морковь яйцо яичный бранить(ся) бегать 1. бег; 2. течение, ход мир, свет чем ... тем довольный наесться сытый кормить досыта, насыщать убрать, произвести уборку чашка 77
Lubina: A namaj z Janu, maci, pjecen z kisatym kalom. Michal: Dajce sej slodzec! Tomas: Njech warn zeslodzi! Druzy: Tohorunja. Dzakujemy so! Nan: A sto pijece? Sto sej preje piwo? Dzecom damy wezo seltersowu wodu abo brecku z nasich jablukow. Natasa: Knjeni Nowotnikowa, warice kozdy dzen wobjed? Mac: Ow ne, moj z mandzelskim wobjedujemoj w prodrustwje a dzeci w suli. Petr: W nasej suli w Pancicach wobjeduje wjele sulerjow a sulerkow. Jedzny grat dyrbi sej kozdy suler sam sobu prinjesc, talerje a sklicki pak tam su. Iwanow: Warja w sulskej jedzerni derje? See spokojom? Petr: N6 haj, to dze, hacrunjez doma pola macerje lepje slodzi. W suli dyrbi kozdy po swoj wobjed к woknjesku done a jon na swoje mestno prinjesc. Kozdy sme sej tez hornck caja wzac. Po wobjedze so taler, sklicka a homck wotnjesu a staja so na wosebite blido. Potom so jedzny grat woplokuje a wotreje. Cisty so zaso do tobolki tyknje. Так wjele procy z jedzu mamy! Mac: Woprawdze, see wbozy! Iwanow: A mace kozdy dzen jenoz jednu jedz abo mozece sej z wjacorych wubrac? Petr: Jenoz jednu, a hisce kajku! Zasly tydzeri smy na priklad p6ndzelu makaronij, tomatowu jusku a kompot meli, wutoru howjaze mjaso z bernami a sad, srjedu coplu kolbasu, berny a puding, stwortk berny z morcheju, pjatk kisale berny, jejo a kompot. Sobotu pak wobjedujemy doma. Natasa: To je tola jara dobra jedz! Njerozumju, cehodla swaris. Nan: Haj, tajki je beh sweta. Cim lepje so jim dze, cim bole njespokojni su! Mac: Prosu wzmice sej hisce. Mjaso je wyse wostalo. Prosu, knjeni Iwanowowa, knjez Iwanow, abo njeje wamaj zeslodzalo? Iwanow: Dzakujemoj so, namaj je jara derje slodzalo, ale smoj woprawdze sytaj, nic, Natasa? Natasa: Haj, sym so derje najedla. Mac: Tuz wotrumujmy blido. Ferdinando, Petrje, pfinjestaj sklicki za kompot, Izicki a taleAci za tortu a tez salki za bunjacy kofej ... Slownick njedzelu в воскресенье hluboki глубокий wobjed, -а м обед taler, -ja м тарелка wobjedowac, -uje обедать hluboki, niski глубокая, мелкая died,-а м дед, дедушка taler тарелка wowka, -i ж бабка, бабушка noz, noza м нож kwas, -а м свадьба widlicka, -i ж вилка kwasny свадебный Izica. -у ж ложка poliwka, -i ж суп Izicka, -i ж ложечка (чай- prjedy прежде, раньше ная) najpijedy прежде (всего), mjaso, -a cp мясо раньше (всего) swinjo, -eca cp свинья lost, -а м желание, охота, swinjacy свиной вкус к чему-л. pjecen, -nje ж жаркое 76
howjado, -а ср крупный рогатый скот caj, -а м howjazy говяжий cajowy waric, -i варить, готовить stajic, -i (so) kisaty 1. кислый; stajec, -a (so) kisato, -a cp 2. квашеный уксус woplokowac, -uje woplokac, -al kisac, -a квасить woploknyc, -nje kisale berny картофельный wotrec, -je kal, -а м салат капуста wotrewac, -a tobola, -у ж/ chren, -а м хрен tobolka, -i ж brach, -а м порок, изъян, ргбеа, -у ж pobrachowac, -uje/ недостаток недоставать, bedny/wbohi falowac, -uje отсутствовать wubrac, -bjerje (se slodzec, -i нравиться (о еде), zasly zeslodzec, -i быть по вкусу понравиться, pondzela, -e ж tohorunja прийтись по вку- су также; взаимно stwortk, -а м pjatk, -а м sobota, -у ж pic, -je пить makaronij, -а м pice, -a cp питье, напиток tomata, -у ж napitk, -а м напиток tomatowy jabluko, -a cp яблоко jucha, -i ж jablucny jablucina, -у ж/ яблочный яблоня juska, -i ж jablon, -nje ж prodrustwo, -a cp сельскохозяйствен- coply kolbasa, -у ж jedzny ный кооператив 1. пищевой; puding, -а м morchej, -e ж jedzemja, sje ж ‘ 2. съедобный столовая jejo, -a cp jejowy grat, -a/-u м 1. инструмент, swaijec, -i njesc, -e орудие, оборудование; 2. прибор (столовый) нести behac, -a beh, -а м swet, -а м cim - cim prinjesc принести spokojny wotnjesc отнести » najesc, -je so skla, -ё ж блюдо (посуда) syty sklicka, -i ж миска, плошка sycic, -i done, -dze home, -а м дойти 1. горшок; zrumowac, -uje hornck, -а м 2. кастрюля 1. горшочек; saljca, -i ж 2. кружка чай чайный поставить ставить мыть (посуду) помыть (посуду) вытереть вытирать сумка труд, усилие бедный, несчастный выбрать (себе) прошедший, прошлый понедельник четверг пятница суббота макароны помидор, томат томатный 1. навозная жижа; 2. мочевина соус горячий, теплый колбаса пудинг морковь яйцо яичный бранить(ся) бегать 1. бег; 2. течение, ход мир, свет чем ... тем довольный наесться сытый кормить досыта, насыщать убрать, произвести уборку чашка 77
Дополнительные слова по теме „питание, snedari, -je ж/ snedanje, -а ср swacina, -у ж swacic, -i snedac, -а kakaw, -а м bunjacy kofej jednory kofej smjetana, -у ж mloko, -a cp butranka, -i ж butra, -у ж cata, -у ж pokladzena calta torta, -у ж lod, loda/lodu м plack, -а м zeleninowa poliwka bernjaca poliwka гёра, -у ж celo, -eca cp celacy celecina, -у ж wowci jatra, -ow мн. ч. snicl, -а м dziwina, -у ж zajac, -а м завтрак второй завтрак; полдник подкрепляться; полдничать завтракать какао кофе в зернах суррогат кофе сметана, сливки молоко пахта, пахтанье масло булка, булочка бутерброд торт 1. лед; 2. мороженое конфета овощной суп картофельный суп 1. репа; 2. свекла теленок телячий телятина овечий печень шницель дичь заяц nukl, -а м dziwi sorna, -у ж jelen, -nja м kundroz, -а м pjerizna, -у ж kokos, -е ж honac, -а м каска, -i ж husyca, -у ж (мн. ч. husy) truta, -у ж ryba, -у ж кагр, -а м scuka, -i ж rajs, -а м кбгка, -i ж paprika, -i ж solotej, -е ж kolbaska, -i ж krupjana kolbasa caltowa kolbasa sunka, -i ж susic, -i susene ryby twaroh, -а м twarozk, -а м zonop, -а м кролик дикий серна олень кабан птица (домашняя) курица петух утка гусыня индюшка, индей- ка рыба карп щука рис огурец стручковый перец, красный перец салат сосиска кровяная колбаса кровяная колбаса (с кашей) ветчина сушить, коптить копченая рыба • творог сыр горчица Twaroh njemozemy hustodosc jesc Sto njeby w Serbach rady twaroh z lanym wolijom jedl? Na pomazku abo ze samobelenymi bemami slodzi won jenak derje. Za nasich prjedownikow bese to hustohdy same njedzelska jedz. Dzensa mamy wulki wuber najwselakorisich jedzow, konserwow a chloscenkow. To na twaroh husto zabudzemy. Runje jeho strowotneje hodnoty dla pak dyrbjeli jon swojemu celu wsednje popfec. Twaroh ma hodnotny zwerjacy Ьё1к a zastaruje nas z kal- ciumom, fosforom a witaminom B2. Belk je zaklad kozdehozkuli ziwjenja, a kalcium a fosfor matej pozitiwny wliw na natwar kosci a zubow. Tohodla dyrbjeli wosebje dorosto- wace dzeci wjele twaroha a druhich mlokowych produktow jesc. Tu nekotre pokiwy, как mozemy twaroh wselako prihotowac: Liptowski twaroh na pomazki. 250 g twaroha zmesamy z mlokom na kremu a pfidamj 3 Izicki rozsykaneje korki z konserwy, 1 Izicku rozsykanych kapernow, nesto anchowiso- weje pasty a Izicku zonopa. Na koncu pfidamy hisce sol a papriku po swojim slodze. 78
Spesna twarohowa krema. Do x/4 1 mloka zmesamy titku waniljoweho pudinga, kiz njetrjeba so waric, na to pridamy po rjedze 250 g twaroha, 2 -3 Izicy cokora, titku waniljo- weho cokora а Ьгёёки z pol citrony. Je-li krema prehusta, pridamy hisce nesto mloka. Hotowu kremu damy do winowych sklencow a garnerujemy ju ze sadom a rozsykanymi worjeskami abo slddkimi mandlemi. Tuta krema je tez wuberna pjelnjenka za omelety abo plincy. Twarohowe plincy. 150 g twaroha zmesamy z 3 jejemi, 150 g muki, scipku sele a telko mlokom, zo nastanje huste plincowe cesto. Na koncu pridamy hisce 50 g korintow a pjecemy z cesta po zwucenym wasnju plincy. Lukulusowa twarohowa torta. Najprjedy wudzelamy sej zakladne cesto z ]/2 punta muki, 100 g magariny, 125 g cokora, lj2 titki waniljoweho cokora, */2 titki pjecenskeho proska, scipki sele, 1 jeja a 3 Izicow mloka. Potom zmesamy po rjedze 50 g mjechkeje margariny, 4 jeja, 200 g cokora, 750 g twaroha, 1 titku waniljoweho pudinga a scipku sele na kremowu masu. Cyle na koncu pridamy hisce 50 g rozsykanych slodkich mandlow a damy twaro- howu masu na cesto do formy (njezabyc tez cestowu kromu pritlocic) a pjecemy tortu w elektriskich abo plunowych kachlach nehdze 80 min. Hdyz je torta wustudla (najlepje hakle na druhi dzen), prihotujemy ze 100 g rozbezaneho rostlinskeho tuka, 40 g prosko- weho cokora, 20 g kakawa, 1 jeja a 1 Izicy ruma glazuru. Tutu namazamy na tortu - a hotowa je wosebita njedzelska chloscenka. Spokojne a wjesole woblica swdjbnych budu hospozy zawesce dzak za nalozowanu procu. (Nowa doba - Predzenak, 14. awgusta 1976) Lany wolij z Wojerec a twaroh Tuchwilu wsak faluja к lanemu wolijej a twarohej mlode Ьёгпу (abo neple). To pak dzela- wych w Ludowej luziskej wolency (wolijowym mlynje) we Wojerecach jenoz pohonja do dzelanja dobreho wolija, dokelz borze budu mlode berny a potom к nim cerstwy twaroh a cerstwy lany wolij. To so ludzo woblizuja, kotriz wedza sej dobru jedz chwalic. - Wo- jerowska wolenca je pfikladny zawod. Je w nim prewso ciste, wёzo won wolija stupa do nosa. Lanowe symjeska tarn predzeluja po modernym wasnju na lany wolij. Woni tarn w zawodze samo menja, zo produkuje so lany wolij po staroserbskim wasnju. Haj wsak, w druhich koncinach republiki lane symjeska najprjedy njepraza. Najskerje maja samo swetowy patent na to! - 3400tonow laneho wolija scelu letnje do wobwodow Drjezdzany a Chocebuz. Znajer dobreho lanoweho wolija dziwa pfedewi^m na cerstwosc - a tuz tez zawod na to dziwa. Na pfiklad takle: W nocy so wolij produkuje a rano zahe prij^du z wokrjesow Wojerecy a Grodk (a borze tez z Barsca a Bёleje Wody) nakladne awta z wulkimi kanami, kotrez so z cerstwym wolijom napjelnja, a hlej - najpozdziso pripoldnju - so lany wolij cerstwy w predawamjach predawa (a hizo pripoldnju a najpozdziso wjecor m6ze bleska stac na blidze). (Nowa doba, 17. 6. 1978)
6. lekcija 1 Krabat Д W Jitku pola Rakec bydlese pred nehdze dwemaj letstotkomaj chudy serbski pastyr. Jeho syn Krabat dyrbjese po prosenju chodzrc. Na jednym tajkim pucowanju prindze tez raz do Corneho Cholmca. Tam bydlese w tak mjenowanym „Certowym mlynje“ muz, kiz be daloko a seroko jako kuzlar znaty. Kuzlar so Krabata woprasa: „Chees ty pola mnje wostac? Zmejes so derje, a ja ce wjele nawucu.“ Krabat wosta. Kuzlar mejese stajnje dwanace holcow jako wucomnikow. Kozde leto pak je jednoho z nich moril, a Krabat bu dwanaty wucomnik. Leto so spesnje miny. Krabat wёdzese, как mohlo so z nim skoncic. Tohodla chcyse so wuswobodzic. Wuprosy sej nekotre swobodne dny, zo by starseju wopytac mohl. „Maci, mozece mi wot kuzlarja prec pomhac. Pfindzce do Corneho Cholmca a prajee kuzlarjej, zo by mi dowolil zaso hie! К tomu dyrbice mje z dwa- nace comych ptackow wunamakac. Moji preceljo dzerza hlowu nalewo, ja pak naprawo. Tohodla derje kedzbujee! To je jenicke znamjo, prez kotrez mozece mje zeznac. Prajee potom kruce: „To je moj syn!“ Kuzlar dyrbi mi potom swobodu dac!“ Mac prindze ke kuzlarjej a prawje na Krabata pokaza. Zbozownje dzese Krabat ze swojej macerju domoj. Do toho pak be sej hisce kuzlarske knihi swojeho mistra sobu wzal. Doma be wulke wjeselo, ale к jedzi a picu be malo. Tohodla Krabat nanej namjetowase: „Za nekotre dny su w Kulowje wiki. Tam mje predajee jako tucneho wola! Dostanjece za mnje zawesce wjele pjenjez. Ja wsak so pozdziso zaso wuswobodzu a jako clowjek domoj priridu.“ Woprawdze dosta nan rjane pjenjezy za wola. Tola borze bechu pjenjezy zaso pfetrjebane. Netko ргетёт so Krabat na rjaneho konja. Nan pak njesmedzese wuzdu sobu predac. Tola jedyn muz da Krabatowemu nanej telko pjenjez, zo won tez wuzdu sobu preda. Tuton muz njebe nichto druhi hac Krabatowy nehdysi mister kuzlar z Corneho Cholmca. Won chcyse zaso moc nad Krabatom docpec. Tohodla be mjez nimaj horcy boj. Krabat premeni so z konja na ptacka a spesnje wot- leca. Kuzlar za nim. Krabat so ргетёт na rybu a potom na pjerscen, kiz патака mloda holca we wodze. Kuzlar chcyse jej jako stary muz tuton pjerscen wotkupic. Tola Krabat so spesnje na zornjatko premeni. Prjedy hac mozese kuzlar jako honac zornjatko zjesc, ргетёт so Krabat na lisku a kuzlarja znici. Hdyz jonu sakski krai Awgust prez Luzicu jёdzese. pasese Krabat swinje pri pucu. Kaz na pfikaz bezachu nadobo wse swinje к pucej a na dwemaj nohomaj pred kralom para- dowachu 80
Prez to zezna so krai z Krabatom a wza sej jeho sobu do Drjezdzan. Tam dyrbjese Krabat w kuchni dzelac. Dokelz be won Serb, njebe kuchar jemu dobry. Jako kuchar jonu nudle krajese a Krabat nimo dzese, dosta w6n wot kucharja plistu. Hdyz stejachu jedze na blidach, bechu nadobo mesto nudlow wacki w sklach. To be Krabatowy skutk. Krabat kralej tez we wojnjepomhase. Za to dosta wot krala wjele pjenjez a pola we Luzicy. Pocasu bu Krabat dobrocel swojeje wsy a cyleje wokoliny. Wosebje wenowase so ratarstwu. Spatnu zemju polepsowase won na dobru. Tute pola rozda chudym serbskim ludzom. Stajnje won za chudych dzelase. Dokelz njemejese dzeci, rozda do swojeje smjerce cyle swoje wobsydstwo serbskemu ludej. Kuzlarsku knihu da do hata cisnyc. Serbscy ludzo sej Krabata hisce dolhe leta cescachu. (Z wucbnicy „Nasa serbscina 10“ wot A. Handrika a H. Petrika, 1972) Slownick nehdze 1. где-то, где-либо; wucomnik, -а м ученик letstotk, -а м 2. приблизительно, ОКОЛО век, столетие moric, -i minyc, -nje so убивать, умерщвлять пройти, исчезнуть chudy бедный skoncid, -i (so) окончить(ся) pasc, -e пасти wuswobodzec, -a освобождать lenjeho pasc бездельничать, nekoho wot nekoho кого-л. от кого-л. pastyr, -ja м лентяйничать пастух wuswobodzic, -i wuswobodzenje, освободить освобождение prosenje, -ja cp po prosenju попрошайничест во просить подаяние, -ja cp wupfosyc, -y (sej) выпросить, chodzic raz побираться раз, однажды wuprosec, -a (sej), выговорить (себе) выпрашивать, mjenowac, -uje называть wuprosowac, выговаривать muz, -а м Cert, -а м мужчина, человек черт -uje (sej) prec прочь, долой certa na scenu накликать беду ptadk, -а м птица, птичка namolowac бекас kaz cert pred бежать, как черт ptak, -а м (wu)namakac, -a птица обнаружить, swjatym krizom kuztac, -a от ладана колдовать wunamakanka, открыть открытие. kuzlo, -a cp колдовство, -i ж изобретение kuzlar, -ja м волшебство колдун, волшебник hlowa, -у ж dzerzec, -i голова держать kuzlarski колдовской, znamjo, -enja cp знак seroki волшебный широкий jenidki kruce единственный прочно,твердо; seroko woprasec, -a so широко спросить prawy решительно 1. правый; mec so derje (mec), zmeju nawucic, -i хорошо поживать форма будущего времени глагола иметь научить prawje mister, -tra м wjeselo, -a cp 2. правильный; 3. настоящий правильно, верно мастер радость, веселье 6 Lb. Sorb.-Russ. 81
malo мало wiki, -ow мн. ч. ярмарка, рынок predac, -а продать pfedawac, -а продавать predan, -je ж продажа na predan на продажу tueny жирный, тучный wol, -а м вол pjenjezy, - мн. ч. деньги pfetrjebac, -a потребить, истратить pfetrjebowac, -uje потреблять, тратить (pre) meme, -i превратить (pre)menjec, -ja/ превращать premenjowac, -uje kon, konja м конь, лошадь wuzda, -у ж узда, уздечка telko столько nichto никто nehdysi старый, давнишний пё!к1у когда-то horcy горячий, жаркий lecec, -i лететь wotlecec, -i улететь pjerscen, -ja м перстень, кольцо (wot)kupic, -i купить (wot)kupowac, -uje покупать zomjatko, -a cp зернышко liska, -i ж лиса, лисица krai, -а м король Sakska, -eje ж Саксония sakski саксонский nadobo вдруг paradowac, -uje маршировать, pfikaz, -а м prikazac, -a prikazowac, -uje bye dobry nekomu kuchar, -ja м kilcharka, -i ж nudle, -ow мн. ч. krac, kraje plista, -у ж waka, -i ж wacka, -i ж polo, -a cp pocasu dobrocel, -а м cyly cyle spatny polepsec, -al polepsowac, -uje polfepsic, -i rozdac, -a rozdawac, -a smjerc, -e ж wobsydstwo, -a cp wobsydnik, -а м dzeco, dzesca cp cisnyc, -u ciskac, -a cescic sej (nekoho) проходить торжест- венным маршем приказ приказать приказывать быть расположен- ным к кому-л. повар повариха, кухарка вермишель, лапша резать подзатыльник червь червь поле позже, погодя, впоследствии благот воритель, благодетель целый, весь совсем плохой исправлять, улучшать исправить, улучшить раздать раздавать смерть имущество владелец ребенок бросить, швырнуть бросать, швырять уважать, ценить, почитать Склонение прилагат ельных - Deklinacija adjektiwow 11. Б а) Твердое склонение ед. ч. И maly male mala Р maleho maleho maleje д malemu malemu malej в maleho/maly male malu м wo malym malym malej т z malym malym malej 82
дв. ч. И malaj/malej malej malej Р malej и maleju maleju ДМТ malymaj malymaj malymaj В maleju/malej malej malej мн. ч. И mali/male male male Р malych malych malych д malym malym malym в malych/male male male м wo malych malych malych т z malymi malymi malymi б) Мягкое склонение ед. ч. И tuni tunje tunja P tunjeho tunjeho tunjeje Д tunjemu tunjemu tunjej В tynjeho/tuni tunje tunju м wo tunim tunim tunjej т z tunim ~tunim tunjej дв. ч. И tunjej tunjej tunjej Р tunjeju tunjeju tunjeju ДМТ tunimaj tunimaj tunimaj В tunjeju/tunjej tunjej tunjej мн. ч. И tuni/tunje tunje tunje Р tunich tunich tunich д tunim tunim tunim в tunich/tunje tunje tunje м wo tunich tunich tunich т z tunimi tunimi tunimi Примечания: 1. В единственном числе у прилагательных, относящихся к одушевленным существительным, форма В совпадает с формой Р; у прилагательных, относящихся к неодушевленным существи- тельным, форма В совпадает с формой И. В двойственном и множественном числе прилагательные не различают род; лишь у прилагатель- ных, относящихся к существительным со значением мужского лица, форма В совпадает с фор- мой Р, у остальных В = И. Прилагательные, относящиеся к лично-мужским существительным, в И дв. ч. в твердом склонении имеют окончание -aj; в мягком склонении вследствие изменения а > е оно совпало с окончанием -ej, выступающим в нелично-мужских формах. Примеры: И дв.ч. dwaj znataj lenjej holcaj, dwaj starej tunjej domaj; В дв.ч. Zetkach dweju znateju lenjeju holcow. Widzach dwaj starej tunjej domaj. 2. В разговорном верхнелужицком языке встречаются формы с усеченными окончаниями-eho > -oh, -emu > -от; напр. maleho, lenjeho mafoh, lenjoh; malemu, lenjemu malom, lenjom. Примеры: Pjerscen, bely wot pfeklotoh powetra, ci wobrubja siju ... Su bjez wutroby a krotkoh ro- zuma. Ow njech Serba kozdoh wutroba skala preciwo tym cuzym zolmam ... Такие формы функционально используются отдельными писателями в художественных текстах. Вне сферы художественного стиля, однако, они в литературном верхнелужицком языке не вы- ступают. 6* 83
3. В И мн. ч. в формах, относящихся к лично-мужским существительным, перед окончанием -i про- исходят чередования: d - dz, t c, I — I, tr tr, h - z, ch s, k - с. Например: mlody - mlodzi, bohaty bohaci, maty mali, kotry - kotfi, drohi drozy, htuchi - htusi, wulki - wulcy. 4. Литературной нормой не было воспринято различение форм М и Т ед. ч. м и ср, которое в период после первой мировой войны пытались ввести отдельные писатели. Такое различение проводится, напр., в книге J. Pata, Zawod do studija serbskeho pismowstwa (Budysin 1929): na powsitkownem krajnem sejmje (s. 72) - rozdzel mjez cylym prenjotnym serbskim krajem (s. 67). 5. В современном верхнелужицком языке полностью отсутствуют т. н. краткие (именные) формы прилагательных, которые представлены более или менее последовательно, прежде всего в составе именного сказуемого, в русском, чешском или польском языках. Формы именного склонения не сохранились и у притяжательных прилагательных типа nanowy, wowcyny, Zarjenkowy syn. Употребление слова rad (rady), по происхождению прилагательного, преимущественно наречное; •оно выступает в предложении лишь в составе сказуемого и никогда не склоняется. Примеры: Wona to rad (rady) scini. Rad (rady) mec nekoho. Аналогичное качество имеют формы сравнительной и превосходной степени radso, najradso. 6. Отдельные прилагательные в серболужицком языке являются несклоняемыми. Это прилагатель- ные njeboh (wo njeboh wucerju), ryzy (z ryzy zlotom), bosy (na bosy nohach); названия цвета nacer- wjen, nabel, nazelen, namodry, nacorn .. . He склоняются также прилагательные, заимствованные из немецкого языка: fajn, nobl, blond и старое слово Imdyr - „голландский" (последнее изредка встречается в обиходном языке и в фольк- лоре). Примеры То je fajn kadla. Wona ma blond wfosy. Lindyr sukno Местоимения - Pronomeny (namestniki) III. Местоимения делятся на: 1. Личные (personalne, wosobowe): ja, moj, my; ty, woj, wy, won, wona, wono, wonaj, wonej, woni, wone 2. Возвратные (refleksiwne, wrocace): so, sej, sebje, sebi 3. Вопросительные (interrogatiwne, prasace): sto, sto; ceji, ceja, ceje; kajki, kajka, kajke; kotry, kotra, kotre Вопросительным местоимениям соответствуют наречия как, kelko, hdze, zwotkel, hdy, cehodla 4. Относительные (relatiwne, pocahowace): stoz, stoz; stozkuh, stozkuli; kotryz, -az, -ez; kiz; kajkiz, -az, -ez; cejiz, -az, -ez Относительным местоимениям соответствуют наречия kaz. hdzez, kelkoz, kazkuli, hdzezkuli, hdyzkuli 5. Отрицательные (negatiwne, zaprewace): nichto, nico; zadyn, zana, zane; niceji, niceja, mceje Отрицательным местоимениям соответствуют наречия nihdy, zenje, nihdze 6. Неопределенные (indefinitne, bjezmjezne): nechto, nesto; nechtozkuli, nestozkuli; nekotry, -a, -e; ^kajki, -a, -e; neceji, -a, -e; wsitkon, -a, -e; wson, -a, -o Неопределенным местоимениям соответствуют наречия пёкак, nehdy, jonu, nehdze 7. Притяжательные (posesiwne, priswojowace): moj, moja, moje; naju; nas, nasa, nase; twoj, twoja, twoje; waju; was, wasa, wase; sw6j, swoja, swoje, jeho, jeje, jeju, jich; jejny, -a, -e 8. Указательные (demonstratiwne, pokazowace): ton, ta, to; tonle, tale, tole; tuton, tuta, tuto; tamny, -a, -e; wony, -a, -e; tam6n, tama, tamo; tajki, -a, -e; tajkile, tajkale, tajkele; sam, sama, samo; samy, sama, same 84
Соответствующие наречия: telko, tak, tu/jow, tarn, tehdy, tamle, netko, netkole, dotal, tehdy, potom Склонение местоимений - Sklonjowanje pronomenow. 1. О склонении личных местоимений см. в уроках 3 и 4. 2. О склонении возвратных местоимений см. урок 4. 3. Склонение вопросительных местоимений И sto sto р koho ceho Д komu сети в koho sto / na co м wo kim cim т z kim cim Примечания: Форма со выступает после предлогов (напр., po со, wo со, za со); форма §to - в остальных случаях. Вопросительные местоимения ceji kajki kotry ... склоняются так же, как прилагательные. 4. Относительные местоимения склоняются так же, как и вопросительные, т. е. либо как прилагательные, либо по типу sto, sto. Местоимение kiz выступает в форме, общей для всех родов и чисел, лишь в именительном падеже (напр. knihi pesnjerske plesnja na skiadze a zero proch, kiz . hid serbski pod serbowsku chorhoj wolac dyrbjachu; hole, kiz wuknje; holca, kiz dzela ...). В остальных падежах оно замещается местоимением kotryz в соответствующих формах. Только в МТ ед. ч. и Д мн. ч. сохраняются формы wo kimz, z kimz, kimz. В придаточном предложении местоимение kotryz всегда стоит на первом месте, напр. То je stwa, kotrejez wokna do zahrody hladaja. 5. Неопределенные и отрицательные местоимения склоняются так же, как те ме- стоимения, от которых они образованы. 6. Местоимение wsitkon склоняется так же, как местоимение moj: wsitkon, wsitka, wsitko; wsitkeho . .. Лично-мужская форма И мн. Склонение местоимения wson: ч. - wsitcy. ед. ч. И wson wso wsa мн. ч. wse, wsitcy (личн.) Р wseho wse (неличн.) wseho wseje wsech Д wsernu В wseho (одуш.) wsemu wsej wsem wso wsu wsech (личн.) wson (неодуш.) М wo wsem Т ze wsem wse (неличн.) wsem wsej wsech wsem wsej wsemi Примечание: В двойственном числе в соответствующем значении выступает местоимение wobaj, wobe_; оно склоняется так же, как числительное dwaj. 85
Лично-мужская форма И мн. ч. wsitcy по происхождению является формой место- имения wsitkon. 7. Притяжательные прилагательные: ед. ч. И moj moje moja Р mojeho mojeho mojeje д mojemu mojemu mojej в mojeho (одуш.) moje , moju moj (неодуш.) м wo mojim mojim mojej т z mojim mojim mojej дв. ч. И mojej мн. ч. moji (личн.) moje (неличн.) Р mojeju mojich д mojimaj mojim в mojeju (личн.) mojich (личн.) mojej (неличн.) moje (неличн.) М mojimaj mojich Т mojimaj mojimi Примечания: 1. Таким образом склоняются местоимения twoj, nas, was, swoj. 2. В разговорном верхнелужицком языке встречаются также краткие формы местоимений в Р ед. ч. twojoh, nasoh ... и Д ед. ч. twojom, nasom ... В стилистическом отношении они аналогичны соответствующим формам прилагательных. Пример: Do raja m6j samotny ton kucik pfewobroca twojoh kuzla moc. 3. Если в предложении обозначается принадлежность лицу, выраженному подлежащим, то высту- пает местоимение swoj, напр. Recach wo swojimaj starsimaj. Recach wo nasich wucerjach. 4 Притяжательные местоимения jeho, jeje, jeju, jich, naju, waju - так же, как и русские местоимения „его", „ее", „их" - не склоняются. 5. Старый родительный падеж с причинным значением сохраняется в сращениях mojedla, twojedla, nasedla, wasedla, swojedla (ради меня, из-за меня, что касается меня, пожалуй, ладно и т. д.), ко- торые встречаются как в разговорном, так и в литературном языке. Данный ряд продолжают сращение того же типа, но в современном языке встречающиеся менее часто: jejedla, necejedla, nekohodla, kohodla, bozedla (последнее в значении „сохрани бог", „не приведи господи", „ради бога"). Эти сращения, которые не отвечают на вопрос „cehodla", представляют собой застывшие словосочетания, превратившиеся в своем большинстве в междометия. 8. Указательные местоимения ед. ч. И ton P toho to/te toho ta teje Д tomu tomu tej В toho (одуш.) to/te tu ton (неодуш.) M wo tym tym tej T z tym tym tej дв. 4. И taj (личн.) мн. ч. ci (личн.) tej (неличн.) P teju te (неличн.) tych 86
Д tymaj В tej и (личн.) tej (неличн.) М tymaj Т tymaj tym tych (личн.) te (неличн.) tych tymi Примечания: 1. Так же, как ton, склоняется zadyn (никто, никакой); И ед. ч. zadyn, zana, zane; Р ед. ч. zanoho, zaneje ...; И мн. ч. zani (личн.), zane (неличн.) От местоимения zadyn следует отличать прила- гательное zadny, zadna, zadne - редкий, исключительный (Р ед. ч. zadneho, -eje) Те же окончания имеет в косвенных падежах местоимение sam, sama, samo - сам, один (Р ед. ч. samoho). 2. В разговорном верхнелужицком языке в соответствии с литературной формой среднего рода ИВ ед. ч. to встречается форма te. 3. В разговорном верхнелужицком языке наблюдается иногда чрезмерное употребление местоиме- ния ton, ta, to (под влиянием немецкого определенного артикля). Литературная норма, однако, требует избегать избыточных местоимений. 4. В литературном языке еще недавно местоимение ton склонялось ton, teho, temu .. (как в буди- шинском диалекте) Однако норма современного языка таких форм не допускает и знает лишь ton, toho, tomu (в поэтическим стиле и toh, tom). 5. Точно так же, как ton, изменяются местоимения tonle, tut6n, tamon (tamnoho, tamnomu .. .), sam (samoho, samomu). Местоимения типа tamny, wony, tajki, tajkile склоняются как прилагатель- ные. 1. Wotmolwce: Ceji syn Ьё Krabat? Hdze won z nanom bydlese? Hdze nawukny Krabat kuzla cinic? Kak be pola kuzlarja? Kak mozese mac Krabatej pomhac z Certoweho mlyna woteric? Kajke kuzlo Krabat scini w Kulowje na wikach? Sto njeje smel jeho nan scinic, hdyz je premenjeneho Krabata predawal? St6 chcyse zaso moc nad Krabatom docpec? A cehodla? Do kajkich zwerjatow premenistaj so Krabat a kuzlar, hdyz mjez sobu wojowastaj? 2. Zasadzce prawy personality pronomen: Fachowy wucer prinjese matematiske dzelo, kotrez su sulerjo pred dwemaj dnjomaj napisali. ... be jo spesnje prehladal. „.... mam jedynku“, wolase Krystina. ... so jara wjeselese. „А sto matej ...?“ woprasa so Petr Francyski a Karole. „ .. mamoj dw6jku“, praji Karola. „Tez .. . stej swedomice dzelaloj!" Zasadzce prawe posesrwne pronomeny: Skotny lekar pfepytuje ..... skot (prodrustwownikow). Jurij pomha ..... maceri. Marja chwali ....... towarsku (Janinu). Jan njese .... tobolu (Janowu). Lubujemy .....domiznu...........maceri wsitko z prawdu prajimy. Starsi lubuja ... dzeci. Sy .... bratra na zhromadziznu preprosyl? Nas preceL Stajnje sledujemy dobry priklad .... pfecela. Pred letami zeznajomichmy so z.....precelom. К narodninam pfejemy.......precelej wjele zboza. 3. Переведите предложения: К го живет на мельнице? Кому принадлежит мельница? Никто ничего не знает. У тебя есть время? Нет, сейчас нет. Прошу Вас предоставить мне отпуск на несколько дней (прошу несколько дней отпуска). Можно у Вас оставить эти вещи? Мне все равно, ты можешь прийти. Мне кажется, что из-за тебя у меня будут сложности. Не подходи ко мне! Благодарю тебя за прелестную прогулку по окрестностям, никто другой не мог бы показать мне такой красивый лес. Оставьте меня в покое. Я не 87
поступлю, как ты хочешь (по твоей воле). Человек, который крадет, является вором. Зайдите за мной в 12 часов (в полдень). Жалко покупать такие часы для тебя. Их квартира мне в самом деле очень нравится. Его мать уже пожилая женщина, а отца уже нет в живых. Приходи к нам и принеси это с собой. Какую одежду ты больше любишь (носить)? Коричневую или синюю? С каким поездом ты приедешь? Чей это велосипед? Чей это карандаш? Такую же книгу я вчера видел в магазине. У нас одни и те же взгляды. 4. Zasadzce pronomen mesto substantiwa: , Dzensa jedu do Budysina. Budysinje rjane mesto. Srjedz mestaje radnica. Wokolo radnicy je namesto. Pfi namesce widZu rjanu wezu. Blisko weze je wulki wobchod. We wobchodze rady kupujemy. Lesy, pola a modre hory debja Delnju Luzicu. Z Luziskich horow so Sprjewja zurli a cece prez Luzicu. W Delnjej Luzicy pak so nimale do styri stow reckow rozbezi. Tutej krajinje rekaja Biota. W Biotach wuliwa so mnoho pritokow do Sprjewje. 5. Образуйте предложения: а) с проклитическими (стоящими в начале высказывания) формами местоимений mi, mje; б) с местоимениями ceji, ceja, ceje; kajki ...; kotry ... и соответствующими наре- чиями. 6. Образуйте предложения, в которых употреблялись бы следующие пары местоимений и нарепий: ton - kotryz, to - stoz, tajki - kajkiz, tak - kaz, tam - hdzez, telko - kelkoz. Wjedro w lecu Rano be tolsta kurjawa. Netko pak zaso sloncko sweci a copiota pribera. Dzemy k pfe- celam. Sergej: Dobry dzen, Boscijo. Boscij: Witajce. To je derje, zo see prisli. Runje chcemy so z nasimaj holcomaj a Jadwigu kupac hie. Pojce sobu. Sergej: To so jara wjeselimy. Slonco small a copiota je nimale njeznjesliwa. Je jara prosne. Ani wetrik so njezaeuwa. В Haj, to trjechi. Je tez jara tuzno. Najskerje budze wjecor njewjedro. Chcemy chwatac, zo bychmy nanajspesniso do kupjele prisli. Sergej: A hdze pojedzemy? Sym so jonu w skale w Nuknicy kupal, tam be ijenje. В Be, ale wjac njeje. Woda je mazana. Cista woda je hisce w skale pola Swinjarnje. Za dzeci, ale nic jenoz za dzdei, je najlepsa kupjel w Kozarcach. Sergej: Derje, pojedzemy do Kozarc. My hnydom kolesujemy, wy jedzee z dzecimi z awtom...... Sergej: Wetr so zbeha. Hladajce, kak je so njebjo zacahnylo. В Haj, blyska so, hrima so. Najskeije je blysk nehdze blisko dyril. Kajke corne mrocele! Woblekajce so skoku, a spesnje domoj. В Smy zbozo meli, smy so hisce scasom wrocili. Hladajce, kak so descuje (so desdika dze). Njewjedro je runje nad nami. Krupy bija. Sergej: My njejsmy tajke zbozo тёй. Netko so kida. Prawa lijenca. Smy hac na kozu zmoknyli. 88
Borbora: No, wupadace kaz wodni muzojo, predrascceso spesnje a wususce swoju drastn, hewak so zazymnice. Kolesa wostajce w brozni stejo. Sergej: Hizo so jenoz preblyskuje, wujasnja so. Hlejce, kajka rjana tucel! A netko je so descowac prestalo. В Tomaso, Bosko, spesnje do loza. Sloncko bozi domck dze. Jadwiga hizo spi. Rozzohnujtaj so z wujemi. T Dobru ndc. Sergej Dobru noc. Spinkajtaj slodce. В Letsa je pfeco tajke hubjene wjedro. Borbora: Ale prodrustwam to tyje. Woni su bohate synowe znje meli, a wjedro je na synach tez rjane by to. В Haj, haj, hdyz haprleja z descikom weje, so polam a hikam wutroba smeje. Spomjatkujce sej, stoz praji wo desciku Anton Nawka: Descik dze abo Descika so dze? Woboje je prawje. „Desca so dze“ pak so nihdze njepraji, ale Desca je so (dose mjenujcy, abo wjele) naslo; to be tuz deseny dzen, a pfedesenik be trebny. - Z desca pod skap zalezc je kaz z luze do biota stupic. Как pisa wo wjedrje Nowa doba (1978)? 27. 5. Maksimalnje 23 stopnjow coplo. Hdys a hdys desc a hrimanja. 3. 6 Rjane sloncne wjedro dale traje. Temperatura wodnjo 30 stopnjow. Jenoz z mestnami hrimanja. 5. 6. Wjedro swjatki. Pfewaznje pfecelnise hac zasle dny, ledma hisce desc a tez cuciwje copliso. 10. 6. Dzensa pri zdzela pomrocenym, ale tez jasnym wjedrje wocakujemy z mestnami desc. Budze trochu chlodniso. Slownick wjedro, -a cp njewjedro cp tolsty kur, -а м kurjawa, -у ж swecic, -i sweca, -у ж swecka, -i ж swetlo, -a cp coplo copiota, -у ж smahc, -i znjesc, -e jejo znjesC bolosc погода l. гроза; 2. молния 1. толстый, полный; 2. густой дым, чад туман светить 1. свет, освещение; 2. источник света свечка, свеча свет тепло температура палить, жечь (о солнце) снести яйцо вытерпеть боль znjesc so z nekim znjesliwy njeznjesliwy proch, -а м prosny prosic, -i wetr, -а м wetmy wetrnik, -а м wetrik, -а м cue, -ju jeho cue njemoze cue so kaz doma быть в хороших отношениях терпимый 1. нетерпимый; 2. невыносимый пыль пыльный пылить ветер 1. ветреный; 2. ветряной ветряная мельни- ца ветерок чувствовать он его не выносит чувствовать себя, как дома 89
cuciwy 1. чувствительный; 2. ощутимый zacuwac, -a 1. почувствовать; 2. ощущать tuzny душный tuzno душно skala, -у ж 1. скала; 2. каменоломня skalar, -ja м рабочий каменоломни lepsi лучше, лучший awto, -a cp автомобиль, (авто)машина zbehac, -a so подниматься, вставать njebjo, -ja cp небо biysk, -а м молния blyskac, -a блестеть blyska so сверкает молния hrimac, -a (so) греметь hrimanje, -ja cp 1. гроза; 2. гром dyric, -i ударить mroccl, -e ж туча mrocic, -i so затягиваться pomrocic, -i so тучами затянуться тучами pomrocec, -a so/ затягиваться pomrocowac, -uje so тучами skoku быстро woblekac, -a (so) одевать(ся) woblec, -ce (so) одеть(ся) scasom вовремя desc, -а м дождь descny дождливый descowac, -uje so дождить descika so die идет дождь predescnik, -а м зонт, зонтик lie, lije лить lijenca, -у ж 1. ливень; 2. потоп kidac, -a сыпать kidac hnoj кидать навоз desc so kida дождь льет koza, -e ж кожа kozany кожаный moknyc, -nje мокнуть zmoknyc, -nje промокнуть wupadac, -a kaz выглядеть как ... wodny muz, -al водяной wodzan, -а м drasta, -у ж одежда, костюм drascic, -i so одеваться drascic nekoho do одевать кого-л. во что-л. predrascic, -i (so) переодеть(ся) pfedrascec, -a (so) переодевать(ся) zdrascic (so) одеть(ся) zdrascec (so) одевать(ся) suchi сухой wususic, -i высушить wuschnyc, -je высохнуть zyma, -у ж зима zymny холодный zazymnic, -i so простудиться zazymnjec, -ja so простужаться wostajec, -ja оставлять wostajic, -i оставить wostajee mje оставьте меня napokoj в покое brozen, -znje ж/ сарай, амбар broznja, -e ж jasny ясный wujasnjec, -ja so прояснять(ся) wujasnic, -i (so) прояснить(ся) preblyskowac, сверкать, -uje so вспахивать tucel, -e ж радуга pfestac, -nje прекратиться, перестать sloncko bozi domck солнце заходит dze wuj, -а м дядя slodki сладкий slodce сладко spinkac, -a спать (о детях) hubjeny плохой syno, -a cp сено synowy сенной synowe zne сенокос bohaty богатый haprleja, -e ж уст. апрель Iuka, -i ж луг lueny луговой smjec, smeje so смеяться wee, weje веять 90
spomjatkowac, запомнить sloncny casnik солнечные часы -uje sej temperatura, -у ж температура pomjatk, -а м память wodnjo днем wobchowac сохранить z mestnami местами w pomjatku в памяти swjatki, -ow мн. ч. троица, skap, -а м водосточный троицын день желоб, труба prewaznje преимуществен- lezc, -e лезть но zalezc залезть pfecelny дружелюбный, luza, -e ж лужа благосклонный bloto, -a cp грязь hac 1. чем, нежели; maksimalny максимальный 2. пока, пока не; maksimalnje максимально 3. (вплоть) до stopjen, -pjenja/ 1. степень; ledma вряд ли, едва ли -pnja м 2. градус trochu немного hdys a hdys иногда dz61, -а м часть sloncny солнечный zdzela частично, отчасти Alfons Frencl Ralbicy Pucujo po wjeskach podlu KIdsterskeje wody dondzemy z Laskowskeho leska po scezce do bliskich Ralbic. Hdyz buchu Nowoslicy na sewjeru tak mjenowaneho stareho kraja jako nowe sydlisco zatozene, scehowachu borze za sobu Ralbicy a Konjecy, wo cimz swedca bywse formy zahonow a jich wulkosc kaz tez nimale jenaka wysokosc wotedawkow a nowa forma wjesneje wustawy we wosobje scultetusa (serb. solty). Ze zalozenjom klostra so Ralbicy tez preni raz pisomnje w lece 1248 naspomnja. Z Ralbic znajemy pfiklad staroserbskeho twarstwa - mjenujcy staru drjewjanu sulu, kotraz bu 1685 natwarjena a w kotrejz so hac do leta 1896 wucese. Wona je stala napreco dzensnisej starej suli. 1896 bu za 380 toler predata a do Drjezd£an na prenju saksku ludo- wednu wustajencu dowjezena. Netkole steji w Ralbicach jedna z najmodernisich sulow - Serbska wysa sula „Marsal Konjew". Prez 30 fachowych wucerjow wuci a kubla pfez 400 sulerjow z 13 wokolnych serbskich wjeskow w 20 A-rjadownjach. Mala wustajenca w suli dopomina na marsala Sowjetskeho zwjazka I. S. Konjewa - wyseho rozkazowaija 1. ukrainskeje fronty - a na wojakow 2. polskeje armeje, kotfiz su w nalecu 1945 nasu domiznu wot fasizma wuswo- bodzili. Nimo dobrych wuknjenskich moznoscow skici pak sula tez dobre moznosce к sportowanju sulerjow a dzelawych wokoliny. Preco zaso dziwaja so a z cescownoscu reca cuzy wopytowarjo Ralbic tez wo Ralbican kerchowje. Je to po pomnikach jonkrdcny w republice. Na rowach steja jednore, po wumelskej formje dostojne dijewjane kfize - zwjetsa ze serbskimi napisami. K6zdy njebohi ma njedziwajo na socialny staw jenaki drjewjany narowny pomnik. Wot leta 1894 hac do 1937 mejese w Ralbicach swoje sydto spewne towarstwo ,,Lilija“. Dzensa pokrocuje Delanski muski chor z tutej delanskej spewnej tradicijudale. Letdzesatki je ,,Lilija“ serbski ludowy a wumelski spew Kocora, Pilka, Slodenka a mistra Bjarnata 91
Krawca hajiia, delanski lud kublala - doniz naleto 1937 „brune sk6rnje“ tute horliwe spewne towarstwo njezateptachu Wosebje wucer Miklaws Hajna-Konjecanski je so njesprocniwje wo tute spewne towarstwo staral. Wot njeho pochadza serbski tekst na spew Bezi woda, bezi z horow dele к morju, (:prez domiznu serbsku, starodawnu lubu:). Starodawny luby, Miliducha krajo, w juhu modre hory, w sewjeru pak morjo, skitaloj staj stotki Serbow zemju swjatu. Korla Bohuwer Seca Pawki ... Su da we wodze tez pawki? Budze so ton abo tamny ze spodziwanjom prasec, dokelz hisce zenj'e nico wo nich slysal njeje. Haj, to so we, ja je tarn wsudze nadendu. nic w rekach a reckach, hdzez woda spesnje bezi a wjele zeleneho njerosce, ale w memych hatach. hatkach a pferowach, kotrez su polne rohodze a druhich rostlin. To je zaso zajimawa wee, pretoz hewak je tola tak, zo so pawk tepi, hdyz jeho do wody cisnjes, runjez sym tez tajkich widzal, kiz mozachu po njej bezec. Zatepic so wone dyrbja, dokelz pod wodu dychac njemoza kaz ryby a raki, ale wone maja po boku ziwota male dzerki, z kotrymiz powetr srebaja kaz prekasancy. Je netk wodny pawk hinak stworjeny, zo so we hlubinje, hdzez stajnje prebywa, njezadusy? Ne, tez won powetr sreba kaz krizny pawk a druhe. Ale we wodze tola zanoho nima? Haj, wsak, ja hizo prajach, zo je to zajimawa a spodziwna wee. Pawk sebi sam powetr pod wodu nosy a nahromadza jon do zidzaneje banki, kotruz je mjez rohodzu napradl a z nekotrymi nitkami к njej priwjazal. Tuton mesk je tak wulki kaz worjech a na kruswicku podobny, kotrejz je pri sisce kdne wotreznjeny a tak z nekajkim firnisom pocehnjeny a zalepjeny, zo so ani woda do njeho preciscec ani powetr z njeho wuciscec njemoze, a tuta banka tarn mjez rostlinami kaz zwonck wisa, z wotewrjenym koncom dele pokazuje. Pawk pak je po cylym cele z hustymi krotkimi kosmikami wob- rosceny. Hdyz won netk na zwjerch wody wuleze, so powetr tez do jeho somocaneje drascicki zacisci, ton won w molickich slebornych pacerkach abo pucherkach sobu do hlubiny wozmje; pod wodu pak chcedza so wone hnydom zaso na zwjerch wrocic, ale pawk jim na nekajke nam njeznate wasnje ceknyc njeda, tuz zbeza so do wjetseho pucherka hromadze, kiz na koncu brjucha wisajo wostanje, kaz by tarn priwjazany byl. Pawk so pod swoju zidzanu banku sydnje a wotstorci ze zadnimaj nozkomaj powetrowy pucherk, ton so hnydom zbehnje, njemoze pak hac na zwjerch docpec, dokelz so w mesku zapopadnje. Takle pawk horje a dele chodzo preco nowe pucherki do hlubiny nosy, doniz banka z powetrom napjelnjena njeje. To je wezo sprocniwe dzelo, ale won ma chwile dose. J a pak menju, zo mohl wodny pawk, kiz takle powetr mohlrjec po proskach hromadza, za nekotrych ludzi z pfikladom bye, a to za tajkich, kiz so wseho dzela zdaluja a su sami na tym wina, zo к nicemu njeprindu, ale dyrbja so z proserstwom ziwic. Pawkowe powetrowe banki jenoz poredko wohladnjes, dokelz su zwjetsa pod lopjenami a bandatej trawu, hdyz pak te z ruku abo z kijom pomalu a wobhladniwje nabok zestorkas, da snadz so tola na jednu dohladas; wona so kaz sleborna kula w jasnej wodze sweci, a sy-li cyle zmerom, widzis snano tez pawka, kiz tarn na wacki lakajo sedzi, ze zadnim ziwotom w bance, zo mohl dychac. Po westym casu pak nahromadzeny powetr wjace к 92
nicemu njeje, dokelz je kislik w nim pretrjebany; pawk, to pytnywsi, horjeka do meska dzeru wukusa a hnydom so won wuprozdni; nekotre pucherki na zwjerch stupaja, a stoz je pripadnje widzi, njemoze sebi nihdy wujasnic, sto tarn pod wodu sedzo pucherki duje. - Tuton powetrowy pucher je pozdziso tez pawkowa dzecaca stwa. Hdyz su mlode pawki z jejkow wulezle, wostanu wone dlesi cas w nim zmerom sedzo, so zidzanych nitkow dzerzo. Je jich cyla crjoda, nimale sto, te drje zwopredka nico njejedza, ale dychac tola chcedza, tuz je powetr borze pretijebany. Так nice hac mac to pytnje, pozbehnje bariku z wotewrje- nym koncom tak daloko, zo powetr nadobo wustupi a so na zwjerch wody zbehnje, potom jon pawk na prjedy wopisane wasnje z nowym cerstwym powetrom napjelm. ... Prispomnic tu chcu, zo so wodny pawk wezo z muchami njeziwi, ale wselake wacki loji, kotrychz je we wodze jara wjele. Nima-Ii na tym dose, stoz moze w bance na lakancy sedzo z nohami dosahnyc, wuleze a pusci so pluwajo na hontwu. Ze swojimi nozkami won tak spesnje wjesluje, kaz by po zemi behal, a zana wacka jemu njeceknje. Pluwacy pawk so cyly sleborni, dokelz je wsudze z lutymi powetrowymi pacerkami prikryty, kotrez su w jeho somocanej drasce wisajo wostale. (Z knihi „Clowjek w prirodze") 93
Jurij Brezan 7. lekcija ft 1 Serbski zakon § 1 Serbska ludnosc wuziwa zakonski skit a statne spechowanje swojeje rece, kulturneho procowanja a rozwiwanja. §2 Za serbske dzeci maja so zarjadowac zakladne a nasledne sule, w kotrychz so wuci w serbskej reci a w kotrychz ma so tez wucic nemcina. §3 We wysnoscach a zarjadnistwach w serbsko-nemskich koncinach ma so nimo nemciny tez serbscina dowolic. §4 W serbsko-nemskich koncinach maja so po sylnosci serbskeje ludnosce w zaijadnistwje pfistajic antifasistisko-demokratiscy Serbja. §5 Zalozi so serbski zaijad kultury a ludoweho kublanja ze sydlom w Budysinje, kotryz rjaduje a spechuje serbske kulturne ziwjenje. Won je Ministerstwu za ludowe kublanje podijadowany a wobsadzuje so z wosobami po namjece pfislusneje antifasistiskeje serbskeje organizacije. Za nowotwar serbskeho kulturneho ziwjenja a jeho rozwiwanja maja so poskicec pjenjezne sredki z powsitkownych statnych financow. § 6 Wse wysnosce a zarjadnistwa w recnje mesanych koncinach su winowate, na wse wasnja spechowac serbske kulturne zajimy. §7 Wuwjedzenske wukazy wudatej Ministerstwje za nutfkowne naleznosce a za ludowe kublanje. §8 Zakon nabudze mocy z wozjewjenjom. W Drjezdzanach, dnja 23. 3. 1948 Serbow zakon nehdy a net (sylnje skrotsene) A zakon be, zo ziwi smedzachu bye Serbja za pomalu a westu jeno smjerc. Tole zakon be za trojee dzesac rodow nasoh ludu. Ze zeijow cerwjenych kaz krej stany dzen a rozbi dolhu noc a zary z hrubym, twjerdym pismom na rozlamanych woponach ton zakon swoj : zo maceije naseho ludu porodza synow a zo kolebki radosc su za nas a zbozo w swece rosce tez z nich - zo woramy swoju sej rolu a sej znjejemy chleb, knihu a spew. a nasi mlodzi wucerjo a lekaijo a rozmnozerjo wumetstwa su ludu a twarcy su nowoh stata, prenjeho, kiz woteny je za nas - to netk zakon je, nowy zakon za nas lud. Spisany a skitany pfez ruku bratrowsku z cerwjeneho wopona nas zakon je. Slownick zakon, -tlja м zakonski ludnosc, -e ж wuziwac, -a skit, -а м skitac, -a skitanski skitar, -ja м rozwic, -je (so) rozwice, -a cp rozwiwac, -a (so) rozwiwanje, -ja cp zakladny zakladna sula закон законный население употреблять, использовать, пользоваться охрана, защита охранять, защи- щать охранный, защитный защитник развить(ся) развитие развивать(ся) развитие (продолжител ьное во времени) основной начальная школа nasledny nasledk, -а м naslednik, -а м nasledowac nekoho sledowac nekoho z toho sleduje wysnosc, -e ж koncina, -у ж koncic, -i (so) sylnosc, -e ж syla, -у ж pfistajic, -i последующий, дальнейший последствие 1. наследник; 2. последователь следовать за кем-л. следить, наблюдать из этого следует... государственные органы край кончать(ся) 1. сила; 2. количество большое коли- чество приставить; предоставить работу 94 95
pfistajec, -a предоставлять работу poskitk, -а м skicic, -1 предложение предлагать pristajowac, -uje предоставлять sredk, -а м средство работу financy, -ow мн. ч. финансы pfistajeny, работник, powsitkowny общий -eho м служащий mesec, -а смешивать sydlic, -i заселять, wina, -у ж вина населять, жить winowaty обязанный, sydlo, -a cp 1. местожитель- должный ство, место- winowatosc, -е ж обязанность нахождение; wson весь 2. цешр wuwjesc, -dze 1. провести, minister, -tra м министр совершить; ministerstwo, министерство 2. вывести -a cp wuwjedowac, -uje 1. проводить, podrjadowac, -uje подчинить совершать; wobsadzec, -a/ 1. занимать место; 2. выводить wobsadzowac, -uje 2. нанимать, вклю- wuwjedzenje, 1. совершение, чать в штат -a cp исполнение; wobsadzic, -i 1. занять место; 2. вывод, 2. нанять, вклю- заключение чить в штат wuwjedzenski сопроводительный, antifasistiski антифашистский разъясн ите льный, demokratija, -e ж демократия для исполнения demokratiski демократический wukaz, -а м приказ, пред- pfislusny соответствующий писание, указ prist usee, принадлежать, wukazac, -a приказать, издать -a к necemu относиться предписание, указ к чему-л. wukazowac, -uje приказывать, pfistusnik, -а м представитель, издавать пред- сотрудник, член, писание, указ служащий naleznosc, -e ж дело,случай pfishisnosc, -e ж 1. принадлежность, nutf внутрь членство nutfka внутри в чем-л.; nutrkowny внутренний 2. обязанность. nabyc, -budze приобрести, повинность neceho вступить в силу organizaeija, -e ж организация wozjewic, -i обнародовать, orgamzowac, -uje организовать, издать организовывать wozjewjec, -ja обнародовать, nowotwar, -а м 1. новостройка; издавать, 2. строительство публиковать (новое) wozjewjenje, -a cp обнародование, poskicec, -a предоставлять, издание, отпускать, опубликование выделять skrotsic, -i сократить poskicic, -i предоставить, skrotsec, -a сокращать предложить skrotsowac, -uje сокращать 96
skrotsenka, -i ж westy tonle nas trojce zerja, -ow мн. ч. krej, -e ж dothi rozbic, -je rozbiwac, -a rye, -je zaryc, -je zaryc so do pomjatka hruby twjerdy pismo, -a cp wopon, -а м lamac, -a rozlamac, -a (so) rozlamowac, -uje rodzic, -i kolebka, -i ж kolebac, -a kolebnyc, -nje radosc, -e ж сокращение 1. верный; 2. определенный этот (вот) наш 1рИЖДЫ утренняя заря кровь длинный, долгий разбить разбивать рыть, копать зарыть, закопать врезаться в память грубый твердый 1. письмо, буквы; 2. шрифт; 3. почерк герб ломать разломить(ся), расколоть(ся) разламывать, раскалывать рождать колыбель качать, колыхать качнуть, всколыхнуть радость wurosc, -се rose wurostowac, -uje traktor, -а м worac, -a znjec, -je krocic, -i krok, -а м krocel, -e ж lekar, -ja м lek, -а м lekarski lekarnja, -je ж lekowac, -uje twarc, -а м rozmnozec, -a rozmnozic, -i rozmnozer, -ja м wumelc, -а м wumelca, -e ж wumelski wumelstwo, -a cp bywac, -a вырасти расти вырастать, подрастать трактор пахать, вспахивать жать шагать; шествовать шаг шаг врач лекарство медицинский аптека лечить строитель размножать, (при)умножать размножить (преумножить распространитель (культуры и т. п.) деятель искусств деятельница искусств 1. художествен- ный; 2. искусственный искусство бывать, являться Классификация глаголов. Три спряжения глаголов. Глагольные классы - Klasifikacija werbow. Konjugacije. Werbalne klasy. Повторите материал урока 4 Настоящее время Prezens. Верхнелужицкие глаголы имеют три типа спряжения, которые определяются по окончанию 3 л. ед. ч. наст. вр.: 1 спряжение с окончанием -е, II спряжение с окон- чанием -i и III спряжение с окончанием -а. Глаголы разных типов спряжения далее делятся на классы в зависимости от вида основы, выступающей в остальных формах настоящего времени и в прошедшем времени. Верхнелужицкое второе спряжение в целом соответствует второму спряжению в рус- ском языке. Верхнелужицким глаголам первого и третьего спряжения в русском 7 Lb. Sorb .-Russ. 97
языке соответствуют глаголы первого спряжения. Различие спряжении в обоих языках позволит выявить сопоставление (классификация глаголов дается в сжатом виде по книге В. Havranek, Prirucm mluvnice rustiny I, Praha 1976, S. 230-250): Русские глаголы Верхнелужицкие глаголы аналогичного типа (не всегда эквивалентные этимологически*) I спряжение Класс 1 а) несет нес njese njesl I б) печет пек pjede ' Pjekl I в) берет брал bjerje bral I г) мажет мазал maza (maze) mazal III® д) колет колол kloje (kole) klol I kala kalal III е) умрет умер wumrje/wumreje wumrel I займет занял zajmje zajal I жнет жал znjeje znjal I возьмет взял wozmje wzal I начнет начал nacnje nacal I живет жил zije zil I ziwi ziwil II будет был budze byl I едет ехал jedze jel I jecha jechal III Класс 2 а) толкнет толкнул torhnje torhnyl I крикнет крикнул kriknje kfiknyl I б) сохнет сох schnyje schnyl I Класс 3 а) читает читал cita cital III краснеет краснел cerwjenja cerwjenjal III б) беседует беседовал bjesaduje bjesadowal I организует организовал organizuje organize wal I в) надеется надеялся nadzija so nadzijal so III г) дает давал dawa dawal III бьет бил bije bil I моет МЫЛ myje myl I поет пел spewa spewal III II спряжение а) говорит говорил howri howril II просит просил prosy prosyl II б) терпит терпел cerpi cerpjel/cerpjal II в) кричит кричал kfici kfical II У многих глаголов в ряде форм, особенно в формах а) инфинитива, иногда прича- стия прошедшего времени на -1, б) 1 л. ед. ч. и 3 л. мн. ч. настоящего времени, в) 2 и 3 л. ед. ч., 1 и 2 л. мн. ч., а также дв. ч. настоящего времени, происходят чередования * Цифрами I, II, III в правом столбце обозначается спряжение глагола в верхнелужицком языке, 98
конечного согласного основы (так же, как и в русском языке): s - d - dz (klasc - kladu - kladzes): s - t - c (mjesc-mjetu mjeces); c-k-c (pjec - pjeku - pje&s); c-h-z (moc-mohl moze); r-rj (bjeru - bjerjes, kurju - kuris); m - mj (wozmu - wozmjes, rozumju - rozumis); n-nj (tyknu - tyknjes); p - pj (cerpju - cerpis, kupju - kupis); b-bj(dyrbju dyrbis); s-s (prosyc-prosu-prosys); z-z (skazyc- skazu- skazys); w - wj (ziwic - ziwju - ziwis); t - c (dyrkotac - dyrkotam/dyrkocem). Формы настоящего времени имеют следующие личные окончания: ед. ч. Дв. ч. MH. 4. 1. -u (I и П спряжение) -emoj, -imoj, -amoj -emy, -imy, -amy -am (III спряжение) 2. -es, -is, -as -etaj/tej, -itaj/tej, -ataj/tej -ece, -ice, -ace 3. -е, -i, -а -etaj/tej, -itaj/tej, -ataj/tej -u, -a, -(aj)a, -(ej)a Примечание: В форме 3 л. мн. ч. выступают: для II спряжения окончания -a, -ja; для III спряжения окончания -(aj)a (pisaja), -(ej)a (sadzeja); для I спряжения окончания -a (moza, pija, moluja), -u (njesu, pjeku, wuknu) Глаголы отдельных типов: I спряжение, форма 3 л. ед. ч. на -е molowac (красить, рисовать) - продуктивный тип 1 moluju molujemoj molujemy прич. прош. вр. molowal, -а, -о, -li 2 molujes molujetaj/tej molujece повел, накл. moluj 3 moluje molujetaj/tej moluja pic (пить) - непродуктивный тип 1 piju pijemoj pijemy прич. прош. вр. pil, -а, -о, -li 2 pijes pijetaj/tej pijece повел, накл. Pij 3 pije pijetaj/tej pija Примечание: Так же спрягается глагол ргес (желать), но причастие прошедшего времени имеет вид pral, prala, pralo, preli (между мягкими согласными не может выступать а). Обратите внимание на правописание глаголов типа smjec so (смеяться); smeju so, smejes so .. прич. прош. вр. so smjal, -a, -о, so smjeli. Данный тип возобладал также у глаголов, которые в русском языке входят в первое спряжение, класс 1 е) - умрет, умер; напр. wumreje, treje (формы wumrje, trje являются архаическими). wuknyc (учиться) - продуктивный тип 1 wuknu 2 wuknjes 3 wuknje wuknjemoj wuknjetaj/tej wuknjetaj/tej wuknjemy wuknjece wuknu прич. прош. вр. повел, накл. wuknyl, -а, -о, -li wukn (wuk) 7* 99
Примечание: Так же спрягаются глаголы с корневым гласным перед суффиксом -пу-, типа minyc. Аналогично cahnyc (тянуть, тащить), rjec (сказать): инфинитив имеет тип pjec, но в наст. вр. rjeknu, rjeknjes ..., прич. прош. вр. rjekl. zastac (остановиться, прекратиться) - непродуктивный тип* 1 zastanu zastanjemoj zastanjemy прич. прош. вр. zastal, -a, -о, -11 2 zastanjes 3 zastanje Примечание: zastanjetaj/tej zastanjetaj/tej zastanjece повел, накл. zastanu , zastan Аналогично спрягается глагол zapocec (начать): zapocnu, zapocnjes .,zapoCal ..., zapoceli; гаросй. wzac (взять) 1 wozmu 2 wozmjes 3 wozmje wozmjemoj wozmjetaj/tej wozmjetaj/tej wozmjemy wozmjece wozmu прич. прош. вр. повел, накл. wzal, -а, -о, -11 wzmi/wozmi Примечание: Точно так же zajec (занять, схватить): zajmu, zajmjes ..., zajal ..., zajeli; zajmi. pjec (печь) 1 pjeku pjecemoj pjecemy прич. прош вр. pjekl, -а, -о, -li 2 pjeces pjecetaj/tej pjecece повел, накл. Pjec 3 pjece pjecetaj/tej Pjeku • Примечание: В разговорном верхнелужицком языке встречаются также формы 1 л. ед. ч. pjeCu и 3 л. мн. ч. pjeca/ pjeceja. moc (мочь) 1 m6zu mozemoj mozemy прич. прош. вр. mohl, -а, -о, -11 2 mozes mozetaj/tej mozece повел, накл. pomoz 3 moze m6zetaj/tej moza brae (брать) 1 bjeru bjerjemoj bjerjemy прич. прош. вр. bral, -а, -о, -li 2 bjerjes bjerjetaj/tej bjerjece повел, накл. bjer 3 bjerje bjerjetaj/tej bjeru slac (слать; стелить) 1 scelu scelemoj scelemy прич. прош. вр. sial, -а, -о, -li 2 sceles sceletaj/tej stelece повел, накл. seel 3 scele sceletaj/tej scelu njesc (нести) 1 njesu njesemoj njesemy прич. прош. вр. njesl, -а, -о, -И Все остальные глаголы 1 спряжения, приводимые ниже, представляют собой непродуктивные типы. 100
2 njeses 3 njese njesetaj/tej njesetaj/tej njesece njesu повел, накл. njes Примечание: Аналогично спрягаются глаголы типа wjezc (везти) - wjezu, wjezes wjezl wjez mjcsc (мести) mjetu, mjeces mjetl mjec klasc (класть) - kladu, kladzes kladl kiadz rose (расти) - rostu, rosces rostl rose В формах причастия прошедшего времени подобных глаголов не произносится конечный I. II спряжение, форма 3 л. ед. ч. на -i (основа прошедшего времени оканчивается на -i, -е, изредка на -а) wuchodzic (сов. отходить, исходить) 1 wuchodzu wuchodzimoj wuchodzimy прич. прош. вр. wuchodzil, -а, -о, -li 2 wuchodzis wuchodzitaj/tej wuchodzice повел, накл. chodz 3 wuchodzi wuchodzitaj/tej wuchodza Другие примеры: nawaric, nawarju, nawaris ... nawaril nawar cinic, cinju, finis ... cinil cin wotnosyc, wotnosu, wotnosys .., wotnosyl wotnos nawozyc, nawozu, nawozys ... nawozyl nawoz Примечание: Это продуктивный тип; так спрягаются многие вновь образованные глаголы, особенно производ- ные от основ существительных, напр. skalaric, pjekaric ... dorecec (договорить) 1 dorecu dorecimoj dorecimy прич. прош. вр. dorecal, -a, -o, -eli 2 dorecis dorecitaj ,'tej dorecice 3 dorefi dorecitaj/tej doreca повел, накл. dordc Другие примеры: dyrbjec (быть должным): dyrbju. dyrbis ... dyrbjal/ dyrbjeli spac (спать): spju, spis ... spal spi stac (стоять): steju, stejis ... stal stej cerpjec (терпеть, страдать): cerpju, cerpis . cerpjal/cerpjel cerp chorjec (хворать, болеть) : chorju, choris .. chorjel chorjej Примечание: В разговорном верхнелужицком языке причастия прошедшего времени от глаголов -cerpjec, -chorjec имеют вид wucerpil, schoril. Izec I lhac (лгать, обманывать): Izu, Izis/lzes, Izi/lze, Izal, Izi Ш спряжение, форма 3 л. ед. ч. иа -а nasadzec (сажать, насаживать) продуктивный тип 1 nasadzam nasadzamoj 2 nasadies nasadzataj/tej 3 nasadza nasadzataj/tej nasadzamy прич. прош. вр. nasadzal, -a, -о, -eli nasadzece повел, накл. nasadzej nasadzeja 101
Примечания: 1. При помощи суффикса -е образуются глаголы несовершенного вида от глаголов совершенного вида с приставкой: напр. nasadzic - nasadzec, zatrelic - zatfelec . . . 2. Аналогично спрягаются глаголы несовершенного вида, образованные от приставочных глаголов совсршненого вида с помощью суффикса -wa- (напр. wotkryc - wotkrywac). napisac (написать) - непродуктивный тип 1 napisam napisamoj napisamy прич. прош. вр. napisal, -а, -о, -li 2 napisas napisataj/tej napisace повел, накл. napisaj 3 napisa napisataj/tej napisaja Другие примеры: dzelac, dzelam, dzelas ... dzelal dzelaj woblckac, woblckam, woblekas ... woblekal woblekaj Возвратные глаголы. 1. В верхнелужицком языке, так же, как и в русском, широко употребительны воз- вратные глаголы и формы, которые, однако, выражают возвратные значения, в про- тивоположность русскому языку, с помощью двух местоименных форм: В so и Д sej. Формы возвратных местоимений пишутся отдельно от глаголов и в предложении могут значительно отстоять от глагола. Примеры: myc so, cmicka so, wuprosyc sej. 2. Возвратные формы переходных глаголов могут получать значение страдательного залога в зависимости от контекста, напр. twaric dom - dom so twari. 3. При ряде глаголов возвратное местоимение не изменяет основного значения глагола, напр.: blysci - blysci so slonco sweci - swecic so kaz spihel hrimac zapocal by Cornoboh - hrima so (je so hrimalo) descik dze, descik so dze, (wono) so descika dze 4. Отдельные возвратные глаголы выступают в качестве главного члена односо- ставного предложения, напр. Njech so dze, kaz so chce! (Будь что будет!) Mi so dze derje. Tebi drje so reci! To so njehodzi prajic. Mi je so dzalo wo tebi. 5. При ряде глаголов может выступать возвратное местоимение как в форме В, так и в форме Д, причем значение глагола не меняется: so zaspac - sebi (sej) zaspac so zabezec - sej zabezec so zwazic na nesto - sej (sebi) zwazic na nesto so prehladac - sej (sebi) prehladac Все такие глаголы обозначают действие, не желательное для субъекта. 102
Количественные и порядковые числительные (1-10) - Kardinalne (za- ktadne) a ordinalne (rjadowe) numerate (licbniki). jedyn, jedna, jedne dwaj, dwe, dwe tro, tri styrjo, styri pjeco, pjec sesco, sesc sydomjo, sydom wos/o/mjo, wosom dzewjeco, dzewjec dzesaco, dzesac preni, prenja, prenje druhi, druha, druhe treci, tfeca, trece stworty, a, e pjaty, a, e sesty, a, e sydmy, a, e wosmy, a, e dzewjaty, a, e dzesaty, a, e Примечание: , Формы tro, styrjo и т. д. являются лично-мужскими. Подробнее о числительных см. в уроках 9 и 10. 1. Wotmolwce: Sto to je serbski zakon a kak won reka z polnym mjenom? В Hdy a wot koho bu schwaleny? Sto won postaji wo serbskej ludnosci, wo sulskej wucbje a wo zastupjenju Serbow w zarja- dach? Kajka statna institucija ma po zakonju rjadowac a spechowac serbske kulturne ziwjenje? Zwotkel pfichadzeja pjenjezne sredki za spechowanje serbskeje kultury? Sto to reka, zo su zarjady NDR w recnje mesanych koncinach winowate, na wse wasnja spechowac serbske kulturne zajimy? Sto postajichu wuwjedzenske wukazy k serbskemu zakonjej? Ceja je to zasluzba, zo bu schwaleny preni kroc w stawiznach tajki zakon? Kak pfiwitadhu Serbja schwalenje zakonja? 2. Переведите: Закон об охране прав серболужицкого населения защищает (обеспечивает) особые интересы лужицких сербов в области культуры и языка в общественных условиях периода перехода от капитализма к социализму в ГДР. Он гарантирует охраняемое законом и поддерживаемое государством право на культурное развитие и культур- ную деятельность, на строительство средних и начальных школ с преподаванием на серболужицком языке, а также право пользоваться серболужицким языком в госу- дарственных учреждениях. 3. Zasadzce mesto zaspinkowanych infinitiwow prawu formu futura: Kaz kozde leto (wobdzelic so) tez letsa zaso Centralny dujerski orchester z Kolina na Kamjenskej Borsci, zo by wobydlerjow a hosci Lessingoweho mesta ze swojimi melodijemi (zawjeselic). Nekotre z wustupow orchestra (chcyc) tu wosebje naspomnic. Dzensa, sobotu, (wuhotowac) orchester ze swojimi poskidenjemi ransi koncert skladnostnje ludoweho wudzenskeho dnja. Samsny dzen wjecor (wotmec so) zhromadne zabawne a rejwanske zarjadowanje. Njedzelu (zahrac) orchester na ransim koncerce. Pondzelu na prestawkowych koncertach w zawodach na Hasy tworoweho dwornisca (hudzic), w 13 hodz. (poskicic) pochodowu hudzbu a w 19 hodz. (wotmec so) zetkanje pfecelstwa. Wutoru (wobrubic) 103
hercy sportowy program ze swojimi poskicenjemi a wjecor (wrocic so) cescy preceljo do swojeje domizny. 4. Konjugujce w prezensu tute werby a tworce z nimi sady: spac, zalezc, behac, wubudzic, swarjec, prosyc, wusnyc, powedac, widzec, podzakowac so, nozkowac, wuceknyc. .5. Spomjatkujce sej rozdzele we wuziwanju scehowacych werbow: Petr reci wo sebi. Petr rozmolwja so z Markom. Petr reci z Markom wo Achimje. Petr praji, sto budze wjecor cinic. Kotrej slowje ci prajitej, zo Petr wo nekim poweda? Derje cinic. Klubu cinic. Komu sto kwoli cinic. - Sto dzelace? Hdze dzelace? Dzelac drjewo. Wedzec wo necim. Sto ja wem? Znac nesto. To ja derje znaju. Wes, как je na casu? Znajes so z nim? Wuznajes so w tym? Cehodla so к tomu njeznajes? Priwuznistwo Zwoni telefon. P S. Halo! N. Tu reci Mercin Nowotmk z Lipska. Je tam bydlenje mojeho pfecela Sergeja Iwanowa? S. Tu je Iwanow. Ach, to sy ty, Mercinje! Wjeselu so, zo ce zaso jonu slysu. Wotkel recis? Zaso z Lipska? N. Ne, z Lipska nic, tonkroc ze Lwowa. Smy ze swojbu z awtom na dompucu z Kawkaza a bychmy ce postrowic chcyli. S. To je zwjeselace. Pfindzce mje wopytac. N. Derje, ale smy styrjo: moja zona a holcaj. S. Cim lepje, budze wjeselso. A namakace puc? N. Haj, wezo, smy tola pola tebje hizo jonu byli. S. A hdy pnjedzece? N. Nekak hodzinu drje budze to trac. S. Derje. Lieu z tym, zo wostanjece na noc. Bozemje. S. Witajce we Lwowje! N. Dobry dzen, wjele postrowow ze Serbow. Ale njebychmy chcyli mylic. S. Njemylice scyla, ja so wjeselu, zo mozu was powitac. A hdze mace Merku? N. Nasa najmlodsa je pola wowki w Horkach. Jeje wowka, moja mac, je netko wudowa, bydli sama w chezi a so wjeseli, hdyz ju nechto z pfiwuznych, wosebje wnucki, na nekotre dny wopytaja. M6j nan, jeje muz (mandzelski), je pfed tromi letami zemrel. S. Haj, to wёm. - A sto cim sotra? N. Sotra, kaz zawesce wes, je we wukraju wudata. Ale ze swojimi dzecimi wona serbsce reci, a jeje dzowka je wjackroc w prozdninach pola nas w Horkach byla, tohodla wona derje serbsce moze. S. Keiko dzeci sotra ma? N. Wona ma hisce pfiwzateho syna. Je so mjenujcy na dzeleneho muza wudala, kiz mejese syna. Kwas (werowanje) be pfed dzesac letami. S. Ale my jenoz recimy, pojee so tola sydnyc a wokfewic. A hdze bydli druha wowka? N. Moja pfichodna mac bydli w Radworju. Pfichodny nan, jeje muz, je tohorunja hizo wumrel. Tutu wowku jeje wnucki tez rady wopytuja. Wona jich husto к sebi pfeprosuje. 104
S. Nasa rozmolwa wsak je za holcow wostudla. Westaj, sto, pozcu wamaj koleso a mozetaj jo na hasy wupruwowac. W. To jara rady scinimoj. Bozemje! N. Tola kedzbu, zo njebystaj pod awto zlecaloj. W. Njeboj so, njejsmoj tola malej dzesci. S. Netko mozemy pokrocowac. Hdy prijedze к warn swak ze sotrowcom a sotrowku na wopyt? N. Letsa nic wjac, snano pfichodne leto. - A ty sy cyle sam? S. Nic cyle. Mam kuzinu a kuzenka a jeju sotrowcow a sotrowki, bratrowcow a bratrowki. Mam tez cetu, kotraz je hisce jara cila a strowa, wuj je hizo wumrel. W. Sm6j zaso wroco ... Koleso njejsmoj skoncowaloj, wso je w porjadku. S. Derje, hdze je? W. Sm6j jo pfed chezu stejo wostajiloj. S. Prosu prinjestaj jo horje do bydlenja. Так a netko budzemy wjecerjec. Slownick pfiwuzny pfiwuznosc, -e ж pfiwuznistwo, -a cp pfiwuzniski zwonic, -i zwon, zwona м zwonck, -а м recec, -i recnik, -а м recnica, -у ж recnicar, -ja м receweda, -у ж recewednik, -а м wotkel tonkroc jonkroc preni kroc wjackroc wjelekroc tfikrocny dompuc, -а м juzny 1. родственный; 2. родственник родство 1. родство; 2. родные, родня родственный звонить колокол колокольчик, звонок говорить 1. оратор; 2. защитник 1. оратор (женщина); 2. защитница; 3. грамматика грамматист языкознание языковед, лингвист откуда теперь, на сей раз однажды в первый раз, впервые несколько раз много раз, часто трехкратный дорога домой южный pfinc, -dze прийти namakac, -а найти namakanka, -i ж находка drje (частица) да, же; (союз) хотя scyla совершенно, полностью, совсем wudowa, -у ж вдова wudowc, -а м вдовец nechto кто-то wnucki, -ow мн. 4. внуки sotra, -у ж сестра sotrowc, -а м племянник (сын сестры) sotrowka, -i ж племянница (дочь сестры) bratr, -а м брат bratrowc, -а м племянник (сын брата) bratrowka, -i ж племянница (дочь брата) bratrowski братский wudata замужняя (женщина) wozenic, -i so жениться wozenjeny женатый dzowka, -i ж дочь pfichodna dzowka сноха, невестка pfichodna mac теща, свекровь pfichodny nan тесть, свекор 105
kuzina, -у ж двоюродная wostudly скучный сестра wostudzic, -i наскучить kuzenk, -а м двоюродный брат jemu so wostudzi ему надоело priroda, -у ж природа pozcic, -i одолжить pfirodny 1, природный; pozcec, -a одалживать 2. естественный nekomu pjenjezy, деньги кому-л. prirodny nan неродной отец, sej pjenjezy wot деньги у кого-л. отчим nekoho dzeleny разведенный wupruwowac, -uje испробовать, dzelic, -i do делить на ... испытать dzelic so отличаться (z)lecec, -i (в)лететь dfelic so wot расставаться, bojec, -i so nekoho/ бояться кого-л. (zastarjenych отказываться pred nekim nahladow) (от старых bojec so wo nekoho бояться за кого-л. взглядов) swak, -а м шурин, деверь, dzelic so dac развестись свояк, зять werowanje, -ja cp бракосочетание, (муж сестры) венчание swakowa, -eje ж золовка, своячен- wokfewic, -i (so) подкрепить(ся), ница, невестка освежить(ся) (жена брата) wokfewjec, -ja (so) подкреплять(ся), cily бодрый, свежий освежать(ся) skoncowac, -uje привести в не- rozmolwa, -у ж разговор годность, разбить, rozmolwjec, -ja so беседовать сломать К. J. Schiller Aktiwny podzel Domowiny pfi zakonskim zawescenju narodneje runoprawosce Serbow Domowina be w procesu rewolucionarneho pfetworjenja towarsnosce swoje krute mestno w antifasistisko-demokratiskim porjedze namakala. To zwurazni so tez w postrownej adresy II. stronskemu zjezdej SED w septembrje 1947. Be to preni kroc, zo wobroci so zastupnistwo serbskeho luda na zjezd politiskeje strony a pfihtosowase jeho wuradzo- wanjam. Wobstejachu-li mjez stronu dzelacerskeje klasy a serbskej narodnej organizaciju hizo dawno dobre kontakty a wuske zhromadne dzelo, da zapocinase so netko jako nowy, wysi schodzenk w Domowinje pfesadzec pfipoznace wodzaceje role marxistisko-leni- nistiskeje strony w cylym towarsnostnym ziwjenju Sowjetskeho wobsadniskeho pasma Nemskeje. Dobywase doskoncnje dopredkarske wusmerjenje, wojowac hromadze z nemskimi dzelawymi pod wjednistwom SED za jednotnu, demokratisku a merliwu Nemsku, woprawdzitu wotcinu Serbow, kotraz kroci puc postupa we wuskim pfecelstwje ze socia- listiskim Sowjetskim zwjazkom a ludodemokratiskimi statami. Jasnje spozna so tuton duch dosledneho demokratizma a stronitosce za towarsnostny postup w dielowym programje Domowiny, kotryz wobzamknystej predsydstwo a wuberk organizacije na zhromadnym posedzenju dnja 1. septembra 1947. К rozserjenju tutoho programa mjez swojirn clonstwom organizowase Domowina dzesatki zhromadziznow, na kotrychz wujasnichu nacolni funkcionarojo trebnosc konsekwentneje demokratizacije a zhromadneho skutkowanja wsech dopredkarskich a demokratiskich mocow k spjelnjenju stajenych zamerow. Tule wuzbehowase so preni kroc serso. kajka wuznamna rola serbskemu 106
dze lace rjej w narodnej organizaciji pfisteji. Runocasnje zasudzowachu so nacionalistiske tendency w mjezynarodnostnych pocahach, wosebje w zadzerzenju nekotrych presydlencow nemskeje narodnosce napreco Serbam, kaz tez westych ludzi wokolo Narodneje rady w Hornjej Luzicy a w sewjernej Ceskej. Politisko-ideologiski zrawjenski proces mjez clonami a funkcionarami Domowiny spechowase so prez kroki rewolucionarno-demokratiskeho mocnarstwa dzelacerjow a rata- rjow к zwoprawdzenju narodneje runoprawosce Serbow. Ze spocatkom sulskeho leta 1947/48 rozseri a polepsi so wuznamnje serbske sulstwo w Budyskim wokrjesu. Serbska zakladna sula njedosta jenoz swoj dom, ale tez 9. rjadownju, stoz be zaklad za systematiski natwar Serbskeje wyseje sule. Dnja 6. junija 1947 zalozi so w Budysinje ciscerske a nakladniske drustwo „Domowina". Tuto zapocinase dnja l.julija ze zhotowjenjom najwazniseje literatury a wuda 6 julija prenje cislo nowiny „Nowa doba“, kotraz so ze wseho spocatka zasadzowase za towars- nostny postup w narodnym a mjezynarodnym wobluku. Wuraz noweho myslenja bestej tez nowej akciji brigadow serbskeje mlodziny „Natwa- rjamy Serbski dom", kotrehoz zakladny kamjeri be so hizo 24. awgusta 1947 polozil, a „Ptuh zabiwa nuzu" w lece 1948. Jeju wotlicenje na Zjezdze dzetowych brigadow w awgusce 1948 w Delnim Wujczdie sta so z wjerskom politiskeho dzela narodneje organizacije w tutym casu. We wobluku skrucenja antifasistisko-demokratiskeho porjada wustupowase SED za to, nastawacu narodnu runoprawosc Serbow zakonsce sfiksowac. К tomu zwola strona konferencu swojich serbskich clonow, kotriz dzetachu w stronskim aparace, w organach samozarjadnistwa a w Domowinje. Na tutym wuradzowanju dnja 2. februara 1947 w Bu- dysinje wobzamkny so namjet zakonja, kotryz so priposla krajnemu pfedsydstwu a frakciji SED w Sakskim krajnym sejmje. Na to scehowachu wjacore wuradzowanja mjez SED, Domowinskimi funkcionarami a wodzacymi politikarjemi w stronskich a statnych organach Sakskeje a Sowjetskeho wobsadniskeho pasma Nemskeje, mj. dr. 27. februara w krajnym sekretariace SED w Drjez.dzanach, hdzez be tez ministerski pfedsyda dr. Rudolf Friedrichs pfitomny, a wosebje 21. nowembra 1947 w Centralnym sekretariace strony w Berlinje z predsydomaj Wilhelmom Pieckom a Otto Grotewohlom. Tute wotewrjene a sprawne wuradzowanja wotmechu so w duchu woprawdze demokratiskeho a internacionalistiskeho rozrisanja narodnostneho prasenja. We wusledku schadzowanja wujednachu wot Wilhelma Piecka nacisnjene zhromadne wozjewjenje wo zachowanju hospodarskich, politiskich a kulturnych zajimow Serbow we wuskim hospodarskim a politiskim zhromadzenstwje z nemskim ludom w jednotnej, demokratiskej a merliwej Nemskej a za polnu podperu kulturneho ziwjenja Serbow prez statne organy. Spocatk leta 1948 wuradzowase so wo nacisku wospjet w Krajnym bloku antifasistisko-demokratiskich stronow kaz tez we wustawowym wuberku Krajneho sejma, ale tez z funkcionarami CDU a LDPD kaz tez masowych organizacijow FDGB, VdgB a Kulturneho zwjazka. To mejese najwjetsi principielny a praktiski wuznam, pfetoz planowany zakon njemejese so jenoz jako naleznosc dzelacerskeje strony wobhladowac, ale jeho pfihotowanje, schwalenje a prewjedzenje dyrbjese so stac z naleznoscu wsech demokratiskich mocow. W optimistiskej atmosferje zendzechu so dnja 28. februara 1948 delegaca skupinow к druhej Hlownej zhromad&znje Domowiny w Budysinje. Z polnym prawom zwesci so, zo je so Domowina a z njej najwjetsi dzel serbskeho luda za puc postupa rozsudzila, z cimz pfinosuje к demokratizaciji Nemskeje jako wumenjenje za europsku bjezstrasnosc a za narodne wobsrace a wuwice Serbow. Jako najlepsi dopokaz demokratiskeho wuwica we wuchodnej Nemskej wobhladowachu pfihotowacy so Serbski zakon. 107
Po mnohostronskich intensiwnych prihotowanskich dzelach zeridze so Sakski krajny sejm dnja 23. merca 1948 к swojemu za stawizny Serbow a scyla noweje, demokratiskeje Nemskeje wuznamnemu 41. schadzowanju. Tu schwali so jednohlosnje na iniciatiwu SED w zhromadnym procowanju z Domowinu pfihotowany Zakon wo zachowanju prawow serbskeje ludnosce Z tym be w kraju Sakskej nastal dokument, kotryz mejese za rozrisanje narodnostneho prasenja Serbow statoprawniski charakter zakladneho zakonja. Serbja prihtosowachu ze zahoritoscu tutej rozsudnej kroceli rozwiwaceje so noweje statneje mocy. К zwoprawdzenju zakonja wuzwoli so na wosebje zwolanym Serbskim ludowym zjezdze, dnja 30. apryla 1948, 30clonski Centralny serbski ludowy wuberk pod pfedsydstwom sekretara Budyskeho wokrjesneho pfedsydstwa SED a clona wuberka Domowiny Kurta Krjenca. Podobne serbske ludowe wubcrki nastawachu we wsech dwu- narodnostnych koncinach Sakskeje. Wone skutkowachu spomoznje pri wuwiwanju doslednje demokratiskeho wedomja wobeju pfecelsce zwjazaneju narodnoscow we Luzicy. (Wurezk z knihi „Domowina-zarys stawiznow", Budysin 1972)
8. lekcija Kfescan Krawc Djrdonidejstwo na kupjc Leta a leta be colm pri brozni stareje wowcernje lezal, sloncu a wjedru wustajeny. Colm Д be Latarnja wusledzil. Cehodla Swurakec Maksej Latarnja rekachu, to won sam tak prawje njewedzese. Snano tohodla, zo be tajki cuslaty. Hdyz к nam do domu prindze, tak dolho к horncam hladase, doniz njewucusli, sto zmejemy к wobjedu. Latarnja be so jako najmjensi cyle predku do colma capnyl. Boran sedzese na lawce a spytowase z desku jezbu pospesic. Jako najsylnisi dyrbjese won motor naseho jezdzidla bye. Cyle zady sedzach ja. Woda nas hodzinu po rece dele njesese. Znazdala hizo slysachmy sum wara, za kotrymz dyrbjese mala kupa widzec bye. Zadyn prawy war wsak to njebe. Be to wulki nasyp kamjenjow, kiz wodu Sprjewje wo nekak tri metry zbehase. Lipy a duby so hac dosrjedz Sprjewje huzachu. Ze zastrozanym chichotom zolma z wjerby wuleca. Bojese so pfed nasej wuprawu a pytase wucek we wysokich stomach. Sprjewja bu netko z kozdym metrom sersa. Blizachmy so ke kamjentnemu nasypej. Latarnja be kapitan, Boran masinist, a ja mejach nasu ekspedicisku lodz wodzic. Tyk- nych meterski kij do wody. Netko dawase Laternja komando, Boran cychnowase z desku, a ja dierzach kurs. We woprawdzitosci wsak be to tak, zo pluwase colm tarn, hdzez jon woda njesese. Cim bole so к warej blizachmy, cim pomalso woda cecese. Kone dale pak , pfewalowase so wona z wotmachom po zaroscenych kamjenjach do tri metry niseho recnisca. Colm stejese nekotre lochce pfed prenimi kamjenjemi. Chwilku hisce, a potom ... Latarnja so wobroci a hisce nesto wolac spyta, ale w tym wokomiku tfeli colm dele. Widzach jenoz hisce, как Boran z lawki padny а как so na nas howrjaca woda walese. Spytach pluwac, ale Sprjewja cinjese ze mnu, stoz chcyse. Hladach jenoz, zo hlowu wyse wody wobchowach ... Prjedy hac woda dale bezese, wjercese so wona kaz karusel. Nekotre metry pfede mnu spyta Boran kruch stareho drjewa hrabnyc. Wo Latarni njebe nico widzec. Нас kapitan ze swojej lodzu na dnje Sprjewje sedzese? Jako mje Boran wuhlada, pokaza na kupu. Tam stejese Latarnja we wodze a namaj kiwase. Sprjewja be jeho hizo z karusela cisnyla. Pomalu krosnowase so Boran ze swojim drjewom к Latarni. W karuselu wjerceStaj so jenoz hisce ja a pfemacena plachta. Hewak z plachtu syno zawodzewachmy abo w njej repik z pola wozachny. Tuton raz dyrbjese nam jako stan sluzic. 109
Napinach wse mocy. Skoncnje plachtu doscahnych. Z poslednim dychom wuskocich z hlubokeje wody, a fenje njezabudu, как mi kamjen z wutroby padny, hdyz pod nohomaj Sprjewiny pesk zaduch. Boranowy mech z prowiantom be drje premaceny, ale lepje mokra cyroba, hac hdy by ju woda zezrala. Wo colmje njebe nico wjace widzec. Hakle nazajtra ze stana wulezechmy a sej suchu drastu woblecechmy. Hizo nas nico na wcerawsu katastrofu njedopomni. Slonco wohrewase hizo rano z pripoldnisej tempera- turu. Swurakec sunka, kotruz be Latarnja sobu prinjesi, wulkotnje к psencnemu chlebej Borana slodzese. Kupachmy so, wudzachmy, cheychmy sej wobjed zwaric, a wsitko be rjenso, hac bechmy sej to wumyslili. Popoldnju spachmy. Latarnja be sej borlo na stomje prihotowal. Boran lezese w stanje a ja pfi wodze. Horcota mocnje tlocese ... Slownick kupa, -у ж остров сарпус, -nje so присесть polkupa ж полуостров на корточки dolm,-а м лодка, челнок сарае, -а сидеть cohnik, -а м лодочка, шлюпка на корточках colmar, -ja м лодочник spytowac, -uje пробовать, dolmikowac, -uje кататься на лодке пытаться lodz, -e ж корабль spytac, -а попробовать, wowcer, -ja м чабан попытаться wowcernja, -je ж овчарня pospyt, -а м попытка leXec, -i лежать deska, -i ж доска wustajec, -a/ выставлять pospesic, -i (so) ускорить; wustajowac, -uje поторопиться) wustajic, -i выставить pospesec, -a (so) ускорять; wustajeny (wjedru) открытый торопить(ся) воздействию jezba, -у ж езда, поездка (плохой погоды) jezdzidlo, -a cp транспортное sledzic, -i za nekim следить, наблюдать средство za ndcim исследовать motor, -а м мотор, двигатель wuslddzic выследить reka, -i ж река sldd, -а м след recka, -i ж речка, ручей slddzer, -ja м исследователь reeny 1. речной; sledzenje, -ja cp исследование 2. речевой, prawje как следует языковой snano / snadz наверное; recnisco, -a cp речное русло возможное znazdala издали, издалека duslid, -i 1. нюхать, sum, -а м шум вынюхивать; sumic, -i шуметь 2. выслеживать, war, -a m плотина шпионить kamjen, -nja м камень cuslaty 1. любопытный; kamjentny каменный 2. пытливый nasyp, -а м насыпь, вал; wuduslic разнюхать, запруда, дамба выследить lipa, -у ж липа duslak, -а м сыщик, шпик dub, -а м дуб 110
wjerba, -у ж wolsa, -е ж dosrjedz (reki) huzac, -a so strozic, -i so strozec, -a so zastrozic (so) zastrozec chichotac, -a chichot, -а м wulecec, -i zolma, -у ж wuprawa, -у ж pytac, -a wu pytac wupytowac, -uje wucek, -а м (wu)ceknyc, -nje Sprjewja, -je ж blizic, -i (so) blizi so к wjecoru kapitan, -а м masinist, -а м ekspedicija, -e ж expediciski wodzic, -i wodzic za ruku wodzic za nos wodzic awto wodzic so tykac, -a tyknyc, -nje tyknyc list do kascika tykac nos do kij, -а м dawac komando верба, ива ольха внутрь, на/в сере- дину (реки) 1. вертеться, ерзать; 2. шаркать испугаться пугаться перепугать(ся) пугать хихикать хихиканье вылететь, взлететь 1. волна (на воде); 2. желна (дятел) экспедиция, поход искать разыскать, выбрать разыскивать, выбирать 1. бегство, побег; 2. убежище 1. утечь, вытечь; 2. убежать, спа- стись бегством Шрее (река) приближаться) приближается вечер капитан машинист экспедиция экспедиционный водить водить за руку водить за нос водить машину вести себя втыкать, совать воткнуть, сунуть, набить (что-л. чем-л.) бросить письмо в почтовый ящик совать нос во что-л: палка отдавать команду, командовать cychnowac, -uje woprawdzitosc, -е ж pluwac, -а сес, сесе ко nc dale pfewalowac, -uje so walec, -a (so) walic, -i (so) wotmach, -а м z wotmachom zarosceny lochc, -а м wobrocic, -i (so) wobrocec, -a (so) wobrot, -а м wokomik, -а м tfelic, -i tfelec, -a trelba, -у ж padnyc, -nje padac, -a howric, -i wyse wody bezec, -i za nekim reka bezi karusel, -а м wjercec, -i mi so hlowa wjerci dijewo, -a cp kruch,-а м hrabnyc, -nje hrabac, -a яростно орудовать, свирепствовать, бесчинствовать действительность плыть течь чуть дальше перекатываться катить(ся), валить(ся); валять(ся) 1. покатить(ся); 2. навалить(ся) размах, сила со всего маху, изо всей силы заросший локоть 1. перевернуть(ся); 2. обернуть(ся); 3. обратить(ся) 1. переворачи- ваться) ; 2. оборачивать(ся); 3. обращаться) оборот миг, мгновение выстрелить стрелять ружье упасть падать реветь, бушевать над водой бежать за кем-л. река течет карусель вертеть, крутить, кружить у меня кружится голова древесина кусок сгрести, схватить 1. грести (граблями); 2. ловить, хватать 111
hrabje, -jow мн.ч. грабли dno,-а ср дно wuhladac, -а заметить kiwac, -a nekomu махать кому-л. krosnowac, -uje so карабкаться, ползти (вверх) plachta, -у ж 1. парус; 2. покрывало zawodzewac, -a прикрывать чем-л. zawodzec, -je прикрыть wodzewac, -a прикрывать wodzec прикрыть woz, woza м 1. воз, повозка; телега; 2. автомобиль; 3. вагон wozyc, -y возить wozyck. -а м тележка, коляска repik, -а м рапс stan, -а м палатка napinac, -a (mocy) напрягать (все силы) napinacy 1. напряженный; 2. утомительный doscahnyc, -ehnje догнать dychac, -a дышать dych, -а м дыхание wuskocic, -i выскочить, выйти z toho nic из этого ничего не njewuskoci выйдет (не полу- читься) wuskakowac, -uje выскакивать zabyc, -budze забыть pesk, -а м песок mech, -а м мешок prowiant, -а м продовольствие, провиант pfemaceny mokry cyroba, -у ж (ze)zrac, -erje wo nim njebe nico widlec nazajtra wulezc, -e woblec, -ce katastrofa, -у ж dopomnic, -i nekoho na nesto dopominac, -a wcera wcerawsi pripoldnisi wohrewac, -a wohrec, -je psenca, -у ж psencny wuda, -у ж wudzic, -i zwaric, -i wumyslic, -i sej borio, -a cp lezec, -i horcota, -у ж tlocic, -i horcota ttocese промоченный мокрый корм, пища, еда (съ)есть (о животных); вульг. (со)жрать его не было видно на следующий день вылезти одеть, надеть катастрофа напомнить кому-л. о чем-л. напоминать вчера вчерашний полдневный, полуденный обогревать, согревать обогреть, согреть пшеница пшеничный удочка удить (рыбу) сварить, приготовить придумать, выдумать берлога, логово лежать жара, зной давить, жать жара угнетала Прошедшее время глаголов. £> В верхнелужицком языке выделяются 4 формы прошедшего времени: 1. перфект (верхнелуж. perfekt); 2. простое прошедшее время, образуемое синтети- чески (верхнелуж. jednory abo syntetiski pretentum), которое объединяет формы двух типов, ранее обозначавшиеся как аорист И имперфект; 3. давнопрошедшее время (верхнелуж. pluskwampreteritum, или pluskwamperfektum) и 4. многократное прошедшее время (верхнелуж. iteratiwny perfekt), см. урок 9. 1. Перфект выражает действие, которое протекает не одновременно с речевым 112
актом: как правило, в прошлом, т. е. до речевого акта, но иногда и в будущем, т. е. после речевого акта. По отношению к формам простого прошедшего времени пер- фект выступает как нейтральный член, в связи с чем он может замешать простое прошедшее время. Повторите материал по образованию перфекта из урока 2. 2. Простое прошедшее время объединяет аористные и имперфектные формы. Формы аориста образуются от глаголов совершенного вида, формы имперфекта - от глаголов несовершенного вида. Так как формы обоих типов в семантическом отношении ничем не отличаются, они обозначаются общим термином „простое прошедшее время" (верхнелуж. jednory preteritum). Имперфектные и аористные формы различаются окончаниями лишь во 2-м и 3-м л. ед. ч. (здесь имперфект имеет окончания -se/-ese, аорист - окончания -о/-е). Простое прошедшее время выражает действие, совершившееся перед речевым актом, изолированное от настоящего мо- мента и никак не связанное с настоящим моментом (т. е. с речевым актом). Этим обусловлено то, что простое прошедшее время часто используется в повествовании. Окончания форм простого прошедшего времени, образуемых от гла- голов совершенного вида (форм аориста). 1 -ch/-ech -chmoj/-echmoj -chmy/-echmy 2 -o/-e -staj/-stej, -estaj/-estej -sce/-esce 3 -o/-e -staj/-stej, -estaj/-estej -chu/-echu Формы простого прошедшего времени глаголов совершенного вида образуются от основы прошедшего времени глагола (ее можно получить, отняв от причастия прошедшего времени конечный -1-). Окончания -ch, -и, -и, и т. д выступают у глаголов с основой на гласный звук. Окончания -ech, -е, -е и т. д. имеют глаголы, основа прошедшего времени которых оканчивается на согласный звук (причем перед окончаниями наступают чередования согласных k > с, h > z, t > с, <1 > dz, st > sc, напр. wucekl - wucece, mohl - zamoze, wumjeti - wumjece. napfadl - napredze, wurostl - wurosce. I спряжение с формой 3 л. ед. ч. наст. вр. на -е wumolowac wumolowach wumolowa .... wumolowachu wupic wupich wupi wupichu poprec poprach popra popfachu wusmjec so wusmjach so wzac wzach donjesc donjesech nawuknyc nawuknych zajec zajach priwjezc pfiwjezech wucahnyc wucahnych zebrac zebrach wumjesc wumjecech rjec rjeknych poslac poslach naklasc nakladzech zastac zastach napjec napjecech narosc naroscech premoc premozech Примечания: 1 Обратите внимание на чередование гласных а/е у глаголрв типа zapocec: zapocach zapoca zapoca zapocachmoj zapoiestaj/tcj zapofiestaj/tej zapocachmy zapoCeSce zapodachu Глаголы с суффиксом -пу- (типа padnyc, scahnyc. ..) способны образовывать также другие формы аориста, но маркированные как архаические: без данного суффикса, с чередованием или же смяг- чением предшествующего окончанию согласного: padzech, scezech ... 8 Lb. Sorb.-Buss. 113
wuchodzic - wuchodzich natwaric - natwarich scinic - scinich wotnosyc - wotnosych nawozyc - nawozych wuspac so - wuspach so 3. Форма аориста от глагола moc может иметь двоякий вид: zamozech, zamoze ... / zamoch, zamo ... II спряжение с формой 3 л. ед. ч. наст. вр. на -i dorecec - dorecach - doreca - doreca - dorecachmoj - dorecesta/tej - dorecestaj/tej - dorecachmy - dorecesce - dorecachu wustac - wustach wucerpjec - wucerpich/wucerpjach/wucerpjech schorjec - schorich/schorjach/schorjech zelhac/zelzec - zelhach/zelzach zelhastaj /zelzestaj zelhasce/zelzesce III спряжение с формой 3 л. ед. ч. наст. вр. на -а napisac - napisach, napisa......... napisachu wudzelac - wudzelach, wudzela...... wudzelachu zwoblekac - zwoblekach....... zwoblekachu Окончания форм простого прошедшего времени, образуемых от глаго- лов несовершенного вида (форм имперфекта). 1 -ch/-ech/-ach 2 -se/-ese 3 -se/-ese -chmoj/-echmoj /-achmoj -staj/-stej, -estaj/-estej -staj/-stej, -estaj/-estej -chmy/-echmy/-achmy -sce/-esce -chu/-echu/-achu Формы простого прошедшего времени глаголов несовершенного вида образуются от основы настоящего времени; лишь у глаголов типа molowac, moluje окончания присоединяются прямо к основе прошедшего времени. Примеры, njesc, njes-e - njes- ech, njes-ese ...; pisac, pis-a - pisach, pisase; molowac, molu-je - molowach, molowase. I спряжение smjec so - smeju so - smejach so - smejese so - smejese so - smejachmoj so - smejestaj/tej so smejachmy so - smejesce so - smejachu so moluju - molowach, molowase piju - pijach, pijese preju - pfejach, pfejese wuknu - wuknjech, wuknjese cahnu - cehnjech, cehnjese pjeku - pjecech, pjecese mozu - mozach, mozese II спряжение bjeru - bjerjech, bjerjese scelu - scelech, scelese njesu - njesech, njesese wjezu - wjezech, wjezese mjetu - mjecech, mjecese kladu - kladzech, kladzese rostu - roscech, roscese chodzu chodzach chodzese warju warjach warjese nosu nosach nosese wozu wozach wozese recu recach recese dyrbju dyrbjach dyrbjese spju spach spase stajam stajach stajese steju stejach stejese cerpju cerpjach cerpjese chorju chorjach chorjese Izu Izach Izese 114
HI спряжение sadzam sadzach sadzese wotkrywam wotkrywach wotkrywase pisam pisach pisase dzelam woblekam dzelach woblekach dzelase woblekase Формы простого прошедшего времени от глагола Ьус (быть): I bech 2 bese/be 3 bese/be bechmoj bestaj/bestej bestaj/bestej bechmy besce bechu 3. Давнопрошедшее время обозначает прошедшее действие, которое предшествовало другому прошедшему действию. Формы давнопрошедшего времени состоят из форм простого прошедшего времени вспомогательного глагола Ьус и из причастия прошедшего времени на -1- знаменательного глагола. ед. ч. 1 bech so prasal, -а, -о 2 be(se) so prasal, -a, -о 3 be(se) so prasal, -a, -o дв. ч. 1 bechmoj so prasaloj 2 bestaj/bestej so prasaloj 3 bestaj/bestej so prasaloj мн. ч. 1 bechmy so praseli, prasale 2 besce so praseli, prasale 3 bechu so praseli, prasale njebech so prasal, -a, -o njebe(se) so prasal, -a, -o njebe(se) so prasal, -a, -o njebechmoj so prasaloj njebestaj/njebestej so prasaloj njebestaj/njebestej so prasaloj njebechmy so praseli, prasale njebesce so praseli, prasale njebechu so praseli, prasale Примеры употребления давнопрошедшего времени: Swurakec sunka, kotruz be Latarnja sobu pfinjesl, wulkotnje k psencnemu chlebej Borana siodzese. Kupachmy so, wudzachmy, chcychmy sej wobjed zwaric, a wsitko be rjenso, hac bechmy sej to wumyslili. 1. Образуйте формы простого прошедшего времени (имперфектные или аористные) g и формы перфекта от глаголов, приведенных в уроке 7, у пр. 4. Выпишите формы давнопрошедшего времени из вступительного текста (А). 2. Ргетёпсе aorist a imperfekt werbow па perfekt: fasisca zakazachu Domowinu, Domowina rozrisa, zmenichu taktiku, to so zwurazni, woni hodnocachu, my planowachmy dzelo, Domowina podperowase, Serbja prewinychu zandzenosc, Kurt Krjenc so wuzwoli, wenowach so tutomu woblukej, kublanske dzelo doepe wysi niwow, nawabichmy dzesac nowych clonow, socialistiske elementy roscechu a so skrucachu. 3. Переведите: В период веймарской республики „Домовина“ развивала свою деятельность прежде 8* 115
всего на поприще культуры. Она организовывала общественную жизнь лужицких сербов. „Домовина" видела свою главную цель в том, чтобы сохранить и развивать серболужицкую народную культуру. Политическим воспитанием трудящихся она занималась лишь в малой мере. В конце двадцатых годов в руководств „Домо- вины" пришли к власти консервативные члены организации. Слова: сохранять и развивать (культивировать) hajic; руководство - wjedmstwo. 4. Напишите краткое изложение содержания вступительного текста. 5. Zasadzce prawe formy werbow: Horbankec nan (stac) ze swojimaj synomaj Feliksom a Pawoiom pfed dworom a (hladac) po pucu dele. Tam (wjesc) runje polcaj muza ze wsy. To (bye) Polak, kotryz dolhi das pola susodzic (dzelac). Wjecor pak wsednje pola Horbankec (sydac) a z nimi (bjesadowac). Won tam kaz doma (bye) a derje serbsce (nawuknyc). Feliks a Pawot pak (moc) wot njeho nesto maio polscfc. Netko nacistiski polcaj Polaka (zajec). Cehodla? - To zadyn clowjek (njewedzec). Horbank hladase pochmurnje za muzomaj, polcajom a jatym, a Feliks (widzec), kak nan ruce (pjascic). A tuz tez won tak (scinic) a hisce ze zubami (zakfipic). 6. Подберите русские соответствия следующих серболужицких пословиц: Polny sud njecini tajkeje hary kaz prozdny. Zakopnyc m6ze so najwescisi kon. Za horami ludzo tez chleb jedza. Wulka hara wo kozacy worjesk. Wso ma sw6j konc, kolbasa ma dwaj. Nowotwar (Na wopyce pola Nowotnikec w Ralbicach) P Sergej: Dobry dzen, Alfonso. Smy na dompucu z Modreje Adrije a skonenje bychmy na twoj nowotwar pohladac chcyli. Ale widzu, zo mas dzensa wjele dzela. Njebudzemy ce mylic. Mozemy tola druhi kroc priric. A. Ne, ne, docakajce prosu chwilku, hdyz tuton kran wotjedze, chcu so warn wenowac....... Tak netko mam chwile za was. Iwan: Ale bychmy tez nesto pomhac chcyli. A. Jelizo chcece, potom smece tuton pesk wo dwaj metraj nalewo pfesunyc, zo by jow nakladne awto pfijec mohlo. I. To pak trjebamy lopace. A. Lopace su w kolni. Potom mozece cyhele na karu riakladowac a do prenjeho poschoda wozyc. Ale kedzbu. Puc je spatny. Zo njebysce znjezbozili ... ... Netko, hdyz see tak pilnje podzelali, pojee prosu pohladac, kajku chezu jonu zmeju. Zapocnjemy w pincy. W tutej rumnosci budze kotol za centralne tepjenje. W podlanskej pak budze wuhlo. A w tutej wulkej rumnosci, no, hodajee, sto jow budze? Njewuhodace? Woprawdze nic? ... Bara. Hdyz zaso prijedzece, budzemy tu sediec a bjesadowac. W susodnej rumnosci budu berny a druhe ziwidla, w dalsimaj plokarnja a susernja. W parterje zmejemy bydlensku stwu, leharnju za naju ze zonu, jedzernju, kuchnju z wjelbikom, kupjel ze zatwarjenej wanju a tez koridor. W planje be kupjel a nuznik w jednej rumnosci, ja pak sym jej dzelit. W prenim poschodze budzetej dzecacej stwe 116
a stwicka za hosci, hdyz pfijedzes, Sergejo, budzes tam bydlic. Pod tfechu budu hisce bydlenskej stwicce a lubja. Na lubi budze mestno za kofry, kisty a druhe wecy. S. Alfonso, to budze wulkotna cheza. A kelko to wso hromadze placi? A. Drohe je to dose, nekak sto tysac hriwnow. Jelizo mi moja mac pomhala njeby, njebych to twaric mohl. S. Hdy budZe chdza hotowa? A. Letsa budze pod tfechu, a kletu, to reka konc pfichodneho leta, bychmy pfecahnyc chcyli. S. Borbora, wjeselice so na nowe bydlenje? B. Haj, potom budze lepje. Zmejemy wso hromadze. Netko bydlimy na tfoch mestnach: w starej chezi w Ralbicach, w sluzbnym bydlenju w Worklecach a druhdy tez pola mojeju starseju w Rozence. Budze wjac mera. S. A sto stanje so ze zahrodu? A. Zahroda wostanje. Dzel zmejemy pfed chezu к hasy, dzel zady cheze. Ale bech dospolnje zabyl - jabluka su zrale, pojee sebi je nascipac. Slownick modry синий, голубой 2. второстепенный docakac, -a подождать hodac, -а гадать, отгадывать hdyz (союз) когда wuhodac, -а отгадать kran, -а м подъемный кран hodancko,-а ср загадка meter, -tra м метр Ьага, -у ж бар pfesunyc, -nje передвинуть bjesadowac, -uje беседовать naklasc, -dze погрузить ziwidla, -ow мн.ч. продукты питания naklad, -а м 1. груз; 2. тираж susodny соседний nakladnistwo, -a ср издательство susernja, -je ж сушилка nakladnik, -а м издатель zatwaric, -i встроить nakladowac, -uje 1. грузить; lubja, -je ж чердак 2. издавать (книги) kofer, -fra м чемодан nakladowy/ грузовой, kista, -у ж ящик nakladny погрузочный placic, -i z hoto- платить налич- nakladne awto грузовой авто- wymi pjenjezami ными мобиль, грузовик kelko to placi? сколько это стоит? wosobowe awto легковой drohi дорогой автомобиль kletu на будущий год lopac, -e ж лопата pfecahnyc, -ehnje переселиться kolnja, -je ж сарай hromadze вместе (друг cyhel, -a м кирпич возле друга) kara, -у ж тачка, тележка hromadu разом, вместе znjezbozic, -i потерпеть аварию, druhdy иногда пострадать от не- hasa, -у ж улица счастного случая dospolnje совершенно, podzelac, -a поработать совсем, полностью kotol, kotola/ котел polny полный kotla м polny mesaCk полнолуние podlanski 1. соседний, близлежащий; polne leta docpec достичь совер- шеннолетия 117
z polnym hlosom zrawic. -i zraly во весь голос зреть, созревать зрелый, спелый scipac, -а nascipac (sej) рвать, собирать (фрукты, цветы) нарвать (себе) Teinatiski slownick plahowac, -uje разводить, выра- janska mucha светлячок (zeleninu) щивать (овощи) boz, boza 'bozu м сирень trawa, -у ж трава bo'/anka, -j ж бузина trawnik, -а м газон tulpa, -у ж тюльпан truskalca, -у ж клубника roza, -e ж роза truskalcowe zne сбор клубники lilija, -je ж лилия su nimo окончен nalika, -i ж гвоздика sadowy stom фруктовое дерево syrotka, -i ж анютины глазки kruswa, -у ж груша (плод) caltka, -i ж ландыш kruswina, -у ж груша (дерево) petrkluc, -а м примула wisnja, -je ж черешня, вишня fijalka, -i ж фиалка wisnina, -у ж черешня, вишня husaca kwetka маргаритка (дерево) mldc, -а м одуванчик bresk, -а м персик rezane kwetki живые цветы breskowc, -а м персик (дерево) kwetki w horncach цветы в горшках slowka, -i ж слива zahrodka, -i ж сад, садик, slowcina, -у ж слива (дерево) палисадник kerk, -a м куст zahrodkar, -ja м садовод-любитель kercina, -у ж кустарник, кусты grat, -a/-u м инструменты, kosmack, -а м крыжовник принадлежности janska jahodka смородина motycka/motyka, мотыга holanska corna черника -i ж jahodka rye, -а м заступ, лопата Budysin Wosrjedz Luzicy lezi w redko pfijomnym polozenju staroslawny Budysin. Juznje mesta widzimy modry rjecaz Luziskich horow, pokryty z hlubokimi lesami, a w sewjeru roz- pfestrewaja so daloke ratarske ploniny a hola ze swojimi mnohimi hatami. Wosebite na Budysinje je w tym, zo su tule pfiroda a stawizny zhromadnje skutkowali. Nemcy a Serbja formowachu w pilnym diele rjane, jonkrocne woblico mesta. Na wysokej zornowcowej skale nad Sprjewju, kotraz skalu z troch stronow wobdawa a tak wuberny pfirodny skit skicese, natwari so mesto tam, hdzez hizo pred wjele letstotkami ludzo sydlachu, kaz to namakanki dopokazuja. Mesto so wuwi z prastareho sydlisca, kotrez be, wotpowednje tehdysim wobchadnym pomeram so we, tez wicne mesto. Najprjedy so natwari hrod na mestnje slowjanskeho kulowateho hrodzisca, kotrez sluzese nekajkemu ' serbskemu wjerchej z kmjena Milcanow za sydlo. Won nasta w behu kolonizacije, kotraz so z wojskami Heinricha I. a Otta I. do Luzicy, wot Slowjanow wobsydleneje, z namocu zadobywase w 10. stolecu jako namjezne wobornisco. Z behom casow sta so won z wuz- namnej twjerdziznu, potom z waznym zarjadniskim a wicnym centrumom mjez Lobjom a Wodru. W letach 1136-1319 krajinu Budysina wobsedzachu w zmenje knjeziceljo Ceskeje, Misna a Braniborskeje. Ceski krai Premysl Otakar II. je Budysinej Magdeburgske mescanske prawo spoz6il. Leta 1319 w dobje Jana Lucemburskeho sta so „Marka Budysin“ pddlanski 118
kraj ceskeje krony, hrod Ortenburg sydio ceskeho kralowskeho bohota. Nimale pjec letstotkow prislusese Luzica ceskemu kralestwu. Hakle w lece 1635 prindze к Sakskej. Leta 1346 sta so Budysin ze stolicu Zwjazka luziskich sesc m6stow (Zhorjelc, Kamjenc, Luban, Lubij, 2itawa), zalozeneho za skit wikowanja pfeciwo rubjeznym rycerjam. Wokolo leta 1400 mejese Budysin z wjace hac 5000 dusemi samo wjace wobydlerjow hac na priklad tehdyse Drjezdzany. Jeho polozenje na kfizowaniscu wicneju drohow - z wuchoda do Durinskeje a wot Baltiskeho morja sem prez Braniborsku na juh w smerje na Prahu - spechowase rozrost mesta na juznym predpolu hrodu. Так roscese z wuwicom rjemjesla a wikowanja ruce bohatstwo mesta. Budysin sam sta so samo feudalny knjez mnohich wsow we wokolinje, wosebje serbskich wsow z jich chudymi, pilnymi ratarjemi. Swoj wosebity raz dosta Budysin drje na politiskim a kulturnym polu jako stolica stacanow NDR serbskeje narodnosce, jenickeje narodneje mjerisiny NDR. Na jeho ten- toriju dosta narodna organizacija Serbow, Domowina, kotraz woswjeci w lece 1972 swoje sescdzesaciny a kotruz nacisca w lece 1937 zakazachu, w meji 1945 zaso hlowne sydio swojich nawodnych organow. W samsnym mesce, w kotrymz be za cas nacistiskehonamoc- neho knjejstwa sydio wosebitehowotrjadazawobcuslenje Serbow, wona wuwolana„Wenden- abteilung“, a w kotrymz so leta 1937 serbscina z hasow, ciscernjow, bibliotekow a sulow wuceri a be pod chlostanjom zakazana, w samsnym mesce nastachu wotpowednje ,,Za- konjej wo zachowanju prawow serbskeje ludnosce", wudateho leta 1948, institucije, statne wotdzelenja a sule ze zamerom, wuwiwac demokratiju serbskich dzelawych a rozwiwac serbsku kulturu a rec. Dwurecnosc we wobrazu mesta, spoznajomna na napismach drohow, zjawnych twarjenjow a nekotrych wobchodow, je mjez druhim dopokaz wuspesneho zwoprawdzenja marxistisko-leninistiskeje narodnostneje politiki. W Serbskim domje je sydio Domowiny, socialistiskeje narodneje organizacije Serbow. Muzej serbskeho pis- mowstwa w Serbskim domje poskica prehlad wo wuwicu serbskeje literatury. Serbski ludowy ansambl, dwurecne Nemsko-Serbske ludowe dziwadlo, Ludowe nakladnistwo Domowina, Institut za serbski ludospyt Akademije wedomoscow NDR, Serbski wucerski wustaw, ciscernja Domowiny „Nowa doba“ a dalse institucije a kublanske zarjadowanja sluza spechowanju bohateje serbskeje kultury. Rjanosc mesta wobsteji w romantiskim napohledze na srjedzowekowske skitne priprawy z mnohimi wysokimi wezemi, kulojtymi bastami, wuskimi cmowymi wrotami a mocnej murju, kotraz nehdy cyle mesto wobdawase. Impozantna silueta srjedzowekowskeho mesta poskicuje so wobhladowarjej z Hrodziska. Na skale nad Sprjewju strowi majestotny hrod Ortenburg. Pod nim widzimy rjecaz njelicomnych domckow. Zady hrodu sahaja weze mesta do njebja, mjez nimi Bohata weza, kriwa weza Budysina, kotraz so 144 cm do sewjero- zapada chila. Ruina Miklawskoweje cyrkwje a romantiske pohrjebnisco Miklawska, na kotrymz namaka wjele serbskich wosobinow swoj posledni wotpocink (M. Hornik, P, Due- man, M. Rola, Fr. Pfihonsky, J. Mlynk, M. Mlynkowa, M. Nawka ....), strowi runje tak prez wuski dol Sprjewje kaz Garbarska basta, hdzez je mlodownja zamestnjena. Jonkrocny rjany pohlad na Budysin ma wopytowar tez wot 180 m dolheho Mosta mera. Kaz by wurostta ze zornowcoweje skaly, tak presahuje Sprjewju Stara wodownja, znamjo Budysina, a serbska ewangelska Michalska cyrkej. Wot Stareje wodownje wjedze Reymannowy puc podlu stareje mescanskeje murje a jako Jutrowny puc dale wokolo hrodu. Na tuto wuchodzowanje wopytowar dolho spomina. Pysne barokowe fasady twarjenjow na Nutfkownej Lawskej hasy a Lawska weza zwjesela wocko, kotrez so potom meri na hlowne torhosco, priklad poradzeneje priprawy srjedzo- wekowskeho mfescanskeho srjedzisca, z radnicu jako wotzamknjenje. Hoberska Cyrkej 119
swjateho Petra, styrilodzowa pozdnjogotiska cyrkej, je z casa reformacije dzelena do protestantiskeho a katolskeho dzela. Na Namesce Cerwjeneje armeje z Muzejemi mesta Budysina, z Domom mody jako atraktiwnej pfedawarnju a z kofejownju Lubin nasta nowy, moderny doziwjenski wobluk z pisanymi trawniscemi a wodomjetami. W zelenym rjecazu parkow, hdzez be nehdy wonkowny mescanski nasyp, su tez pochowali padlych a zamordowanych sowjetskich a polskich rjekow, kotfiz w poslednich dnjach wojny 1945 Budysin wot nacistow wuswobodzichu. Z bliskej recnej zaweru, bjezosrednje na periferiji mesta, dosta Budysin nowu atrakciju za turistow. Hospodliwy Budysin ze swojimi mnohimi derje'hladanymi hoscencami, rjenje wuhoto- wanymi specialnymi predawarnjemi z bohatym sortimentom a z posluzbami wostanje kozdemu wopytowarjej mesta dolho w dobrym pomjatku. (Po knize: M. Benada - Fr. Metsk - G. Grosse, Budissin Budysin, Budysin 1973, a po propagandistiskim letaku „Bautzen Budysin44 z leta 1974 z tekstom M. Ladusa)
9. lekcija Jan Cyz Wojnske operacije sewjemje Budysina Rozkazowar 2. polskeje armeje, general Swierczewski, dosta w nocy z 19. na 20. apryla nowe direktiwy, po kotrychz ma jeho armeja we wobluku wojnskich operacijow 1. ukrain- skeje fronty na Drjezdzany dale postupowac. Skit leweho boka pfeciwo nadbeham z juha pola Niskeje we wotrezku 8. diwizije peskow a 1. polskeho tankoweho korpsa ma pfewzac z rezerwy wubrany 73. sowjetski korps artilerije. W tym casu steja operatiwne zwjazki 2. polskeje armeje na tutych stejiscach: W prerja- dowanju je 10. diwizija peskow, zo by potom z dotalnych pozicijow w sewjerozapadnym smerje wudyrila. Wokolo Dubca (Daubitz) a Recic (Reitschen) wojujetej 7. diwizija a dzel 5. diwizije (13. polk peskow a 2. bataljon 15. polka peskow). We wokolinje Kletnoho a Turjoho steji zbytk 5. diwizije peskow. Maly pfedmost pola Kluksa ma wobsadzeny 9. diwizija peskow. Pola Bolborc a Sloneje Borsce steja tanki 3. tankoweje brigady 1. polskeho tankoweho korpsa. We wobronje na carje Zdzarki - Jankendorf- Dzeze steja 8. diwizija peskow, 1. polski tankowy korps bjez 3. brigady tankow a 5. polk cezkich tan- kow. Z toho wuchadza, zo bechu na dotalnych styridnjowskich ofensiwnych wojowanjach wse operatiwne jednotki 2. polskeje armeje wobdzelene. Pri tym bu na lewym kridle w smerje hlowneho wudyrneho klina nacistiski wobaranski system w polnej hlubokosci prelamany, a nadbehowarjo postupichu hac do 35 km dopredka. Mocne nadbehi nacistow z juzneho Zhorjelskeho smera buchu wotrazene. Na prawym kridle so 10. diwiziji peskow dotal njeporadzi, Nysu pfekrocic, 7. diwizija peskow wojowase hisce wo Recicy. Zasunjenje 5. diwizije peskow do wojowanjow njezawre mjezotu polnje, kotraz be na prawym kridle we wojskowym zeskupjenju nastala. Sewjerni susodza, operowace tu jednotki 5. sowjetskeje gardoweje armeje, docpechu Harnor, w juhu wojowase dzel 7. zmotorizowaneho gardoweho korpsa wo Budysin, kaz bu tu hizo prajene. Nadbehowaca fronta druheje polskeje armeje be rozcehnjena, a we wojskowym zeskupjenju nastachu mjezoty w juhu mjez Dzezemi a Budysinom, na sewjeru we wokolinje Rychwalda (Reichwalde) a Hamorsca (Hammer- stadt). Zo by mohl pfijatu direktiwu pfewjesc, rozsudzi so general Swierczewski, ze swojim hlownym wojskom 20. apryla dale na Drjezdzany postupowac. Cezisci stej na lewym kridle, hdzez skita 8. diwizija peskow ofensiwne operacije pfed flankowymi nadbehami Nemcow tak dolho, doniz njewotmeni ju 73. sowjetski korps artilerije, zdzela na prawym kridle, hdzez matej 7. a 10. diwizija peskow dotainy zastatk nachwatac a spesniso w smerje к 121
Sprjewi postupowac. 5. diwizija peskow bjez 13. polka dosta nadawk, hac do wjecora 20. apryla Rakecy a 9. diwizija peskow w samsnym casu Zarec - Smochcicy docpec. 8. diwizija peskow (bjez jednoho polka) ma wot jednateje hodziny zaso dale na zapad cahnyc a nize Budysina Sprjewju prekrocic; 1. polski korps tankow ma tohorunja wot jednateje hodziny ofensiwne operacije dale wjesc a hac do wjecora na earn Wujezd - Halstrow Chroscicy dojec aju zawescic; 7. a 10. diwizija peskow matej zeperanske hnezda wokolo Recic aDubca a zasunjene ryhelowe stejiscanjepfecela mjez Stembachom, Recicami, Rychwaldom a Kletnom dobyc apotom dalena zapad postupowac. Na nemskej stronjezaki- tuja wotrezk mjez Zagorjom a Steinbachom nad Nysu samsne jednotki wehrmachty kazdotal. Slownick wojnski wojsko, -a cp wojskowy wojowac, -uje wo swoje prawa pfeciwo necemu wojowar, -ja м wojowanje, -a cp sewjerny sewjernje rozkazac, -a rozkazowac, -uje rozkaz, -а м rozkazowar, -ja м armeja, -je ж nowy Ukraina, -у ж ukrainski bok, -а м lewy nadbehac, -a/ nadbehowac, -uje nadbeh, -а м nadbehowar, -ja м nadbehowy военный войско, армия военный, войско- вой, армейский 1. сражаться, вести бои; 2. бороться за свои права против чего-л. с чем-л борец 1. бой, боевые действия; 2. борьба северный на север, к северу приказать приказывать приказ командир, командующий армия новый Украина украинский 1. бок, сторона; 2. фланг левый нападать, атаковать нападение, атака нападающий, атакующий штурмовой, слу- жащий для нападения wotrezk, -а м diwizija, -je ж pesi pesk, -а м tank, -а м tankowy prewzac, -wozmje rezerwa, -у ж artilerija, -je ж operaeija, -je ж operowac, -uje operatiwny zwjazk, -а м stejisco, -a cp prerjadowanje, -ja cp prerjadowac, -uje pozieija, -je ж sewjerozapadny juhowuchodny smer, -а м polk, -а м bataljon, -а м zbytk, -а м predmost, -osta м cezki ceza, -e ж отрезок, участок дивизия нареч. пешком 1. пешеход; 2. пехотинец танк танковый принять что-л. резерв артиллерия операция проводить опера- ции; оперировать оперативный 1. союз; 2. воен, соединение 1. точка зрения; 2. расположение, позиция перегруппировка перегруппировать, перегруппировы- вать позиция, положение северо-западный юго-восточный направление полк батальон остаток предмостье, предмостный плацдарм трудный, тяжелый трудность
cezisco, -а ср центр тяжести, перен. центр prelamac, -a zakito- wanske pozieije сага, -у ж линия wotrazyc, -у nadbeh busowa сага маршрут (автобуса) сага satelita траектория, wotrazec, -а/ орбита движения wotrazowac, -uje спутника prekrocic, -i wuchadzec, -а вытекать, следо- вать styridnjowski четырехдневный ofensiwa, -у ж наступление ofensiwny наступательный jednotka, -i ж 1.единица; pfekrocec, -a/ 2. воен, подразде- ление pfekrocowac, -uje wobdzelic, -i so принять участие в чем-л. wobdzelec, -a so принимать участие, участвовать zasunyc, -nje wobdzeleny bye принимать участие, быть причастным kfidlo, -a cp 1. крыло; 2. фланг zasuwac, -a klin, -а м 1. клин; 2. колени, лоно ruce do klina сидеть сложа руки polozic zasunjenje, -ja cp wudyric, -i 1. ударить, zawrec, -eje (durje, 2. вспыхнуть puc) wudyrny ударный wudyr, -а м удар wudyrjenje, -ja cp вспышка mjezota/mjezera, wudyrnik, -а м ударник -у ж wo bora, -у ж охрана, защита fronta, -у ж wohnjowa wobora npoi ивопожарная охрана rozcahac, -a wobarac, -a nekoho охранять, защи- rozcahnyc, -ehnje pfed nekim щать кого-л. от кого-л. rozcahowac, -uje wobarac wojnje предотвращать войну w juhu wobarac so pfeciwo бороться с чужими na sewjeru cuzym wliwam влияниями pfewjesc, -dze wobaranje, -ja cp оборона, защита wobrona, -у ж оборона bron, -nje ж оружие rozsudzec, -a (so) hlubokosc, -e ж глубина rozsudzic, -i (so) прорвать оборону (противника) отразить напа- дение, отбить атаку отражать, отбивать 1. перейти, перешагнуть; 2. преступить, превзойти; 3. перевыполнить (план и т. п.) 1. переходить, перешагивать; 2. преступать, превосходить; 3. перевыполнять (план и т. п.) 1. задвинуть, засунуть; 2. запереть (на засов) 1. задвигать, засовывать; 2.запирать (на засов) введение (в бой) 1. закрыть, запереть (дверь); 2. закрыть, отрезать (путь) промежуток, пробел, брешь фронт растянуть, удлинить растянуть, удлинить растягивать, удлинять на юге на севере 1. перевести; 2. провести, осу- ществить решать, решаться решить, решиться 123
rozsud, -а м решение niso нареч. ниже flankowy nadbeh фланговая атака ntskosc, -е ж низость doniz союз пока zeperac, -a (so) опирать(ся) wotmenic, -i сменить zeprec, -eje (so) опереть(ся) wotmenjec, -a сменять, менять na zakon на закон zastatk, -а м 1. задержка; wo stom о дерево 2. застой zepera, -у ж опора zastac, -nje прекратить(ся), zeperanisco, -a cp точка опоры, перестать опорный пункт zastace, -a cp прекращение, zeperanski опорный приостановление, zeperanski dypk опорный пункт остановка hnezdo, -a cp гнездо zastawad, -a прекращать(ся), hnezko, -a cp гнездышко останавливаться hnezdzic, -i гнездиться nachwatac, -a наверстать, догнать hnezdowy гнездовой chwatajcy поспешно, в спешке ryhel, -а м засов, задвижка spesniso скорее, быстрее ryhelowy оконечный samsny тот же (самый) zakitowac, -uje оборонять, bjez предл. без защищать niski низкий zakitac, -a оборонить, nisi более низкий, защитить ниже zakit, -а м оборона, защита Сослагательное наклонение - Konjunktiw (kondicional, wumenjace wasnje). f) Формы сослагательного наклонения глагола являются аналитическими и состоят из особых форм вспомогательного глагола Ьус и причастия прошедшего времени на -1- знаменательного глагола: 1 bych so prasal, -а, -о bychmoj so prasaloj 2 by so prasal, -a, -o bystaj/bystej so prasaloj 3 by so prasal, -a, -o bystaj/bystej so prasaloj bychmy so praseli, prasale by see'so praseli, prasale bychu so praseli, prasale Отрицание: njebych so prasal ... Примечание: 1 В ряде верхнелужицких говоров и в 1 л. ед. ч. выступает форма вспомогательного глагола by (напр. ja by so prasal); данный способ выражения, однако, не проникает в литературный язык. 2 У модальных глаголов - таких, как chcyc, dyrbjec, тёс, тос - формы вспомогательного глагола bych, by ... могут быть опущены. Примеры: Ja chcyl jutfe tebje na wsy wopytac. Ту mohl to wu- bernje scinic. Serbski spisowacel ma k race nastroj, kotryz mistrowsce wobknjezic dyrbjal so dzen wote dnja procowac. 3 В литературном верхнелужицком языке прежде употреблялись также формы сослагательного наклонения прошедшего времени Они могли образовываться двумя способами: a) budzech so prasal, budzese so prasal ...; budzechmoj so prasaloj, budzestaj so prasaloj . ..; bn- dzechmy so praseli, budzesce so praseli, budzechu so praseli; 6) bych so prasal byl, by so prasal byl ...; bychmoj so prasaloj byloj, bystaj/ej so prasaloj byloj, bychmy so praseli byli, bysce so praseli byli, bychu so praseli byli Современный верхнелужицкий язык уже не знает подобных форм. 124
Многократное прошедшее время - Iteratiwny preterit urn (perfekt). Многократное прошедшее время выражает действие, повторяющееся в прошлом Формы многократного прошедшего времени образуются от глаголов как совер- шенного, так и несовершенного вида. На русский язык они переводятся одним из следующих способов: 1) формами прошедшего времени глаголов с наречиями или другими обстоятель- ственными словами типа не раз, часто, по временам, иногда и т. п.; 2) формами прошедшего времени многократных глаголов типа езжал, сиживал, хаживал, 3) формами прошедшего или настоящего времени глаголов совершенного или несовершенного вида в сочетании с частицей бывало. Примеры: by sol - ходил; часто ходил; хаживал; ходил, бывало ... by pfisol - при- ходил время от времени; приходил/придет, бывало ... A kozdy kroc, hdy by wowka k njej do jstwy pfisla, widzese ju wuptakanu ... Ducy po pucu by wowka na ten pohladnyc sla, rady by so tez po knjezich polach rozhladowala. Количественные и порядковые числительные - Numerate kardinalne a ordinarne (licbniki zaktadne a rjadowe). Повторите числительные из урока 7. Склонение количественных и всех остальных числительных описывается в уроке 10. Количественные Порядковые числительные числительные jednace, -co jednaty, -a, -e dwanace, -co dwanaty, -a, -e tfinace, -co tfinaty styrnace, -co styrnaty pjatnace, -co pjatnaty sesnace. -co sesnaty sydomnace, -co sydomnaty wosomnace, -co wosomnaty dzewjatnace, -co dzewjatnaty dwaceci, -co dwacety jedynadwaceci, -co jedynadwacety dwajadwaceci, -co dwajadwacety tfiadwaceci, -co tfiadwacety styriadwaceci, -co styriadwacety pjecadwaceci, -co pjecadwacety sescadwacedi, -co sescadwacety sydomadwaceci, -co sydomadwacety wosomadwaceci, -co wosomadwacety dzewjecadwaceci, -co dzewjecadwacety tficeci, -co tficety styrceci, -co styrcety pjeedzesat, -co/polsta pjeedzesaty Количественные числительные sescdzesat, -со sydomdzesat, -со wosomdzesat, -со dzewjecdzesat, -со sto sto a jedyn sto a dwaj sto a tfi sto a styriadwaceci dwe see tfi sta styri sta pjec stow tysac tysac a jedyn dwaj tysacaj sto tysac dwe see tysac tri sta tysac milion dwaj milionaj miliarda Порядковые чиелнтелные sesedzesaty sydomdzesaty wosomdzesaty dzewjeedzesaty stoty sto a preni sto a druhi sto a tfeci sto a styriadwacety dwu stoty tfistoty styristoty pjecstoty tysacty tysac a preni dwutysacty stotysacty dwescetysacty tfistatysacty milionty dwumilionty miliardny 125
Количественные числительные. Числительные jedyn, dwaj ...; dzesac, sto, tysac, milion ... в словообразовательном отношении представляют собой простые слова с одной основой. Числительные jcdnace ... dzewjatnace являются сложными словами; по проис- хождению они представляют собой сочетания соответствующих количественных числительных от 1 до 9 с предлогом па и с формой древнего местного падежа числи- тельного *des?tb - *des^te. Числительные dwaceci, tficeci, styrceci по происхождению также являются слож- ными словами, возникшими из сочетаний числительных 2-4 с И дв. или мн. ч. числи- тельного dzesac. Числительные pjecdzesat, sescdzesat, sydomdzesat, wosomdzesat, dzewjecdzesat воз- никли из сочетаний числительных pjec, sesc и т. д. с Р мн. ч. числительного dzesac. Остальные количественные числительные образованы путем сложения числитель- ных, обозначающих единицы, и числительных, обозначающих десятки, которые соединяются союзом a (jedynadwaceci, styriadwaceci, dzewjecasescdzesat, wosomawo- somdzesat). Последовательность соединения числительных следующая наимено- вание единицы + а + наименование десятка. В составных числительных свыше 100 союзом а соединяются лишь названия единиц и десятков, иногда также десятков и сотен, в других случаях союз отсутствует, напр. 672423 - sesc stow dwajasydomdzesat tysac styri sta (a) triadwaceci. При летосчислении, в названиях дат с 1100 по 1999 г., читается общее количество сотен: 11-19 stow (т. е. без слова tysac). причем после обозначения сотен не ставится союз а, напр. 1635 - sesnace stow pjecatriceci, 1815 - wosomnace stow pjatnace, 1984 - dzewjatnace stow styriawosomdzesat. Примечания. Форма dwaj сочетается с существительными мужского рода, форма dwe - с существительными женского и среднего рода. Формы tro. styrjo, pjeco и т. д. являются лично-мужскими. Формы tri, styri могут относиться только к существительным, не обозначающим мужского лица. Формы pjeco, sesco и т. д. выступают обычно в тех случаях, когда предмет исчисления не вы- ражен существительным, но подразумевается хотя бы одно мужское лицо, напр Pjeco su prisli. Формы на -о не существуют у числительных, обозначающих сотни (sto, dwe see и т д ), у состав- ных числительных, оканчивающихся числительными jedyn, dwaj (sto a jedyn ...), а также у числи- тельного tysac Обратите внимание на согласование подлежащего и сказуемого: Sesco su wotjeh - Sesc muzow je wotjelo. Неопределенное или приблизительное количество выражается сочетанием jedyn abo (dzesaC) - примерно (десять), в пределах (десяти), а кроме того, предложно-падежными сочетаниями: wokolo + Р (Nasa wjeska ma wokolo dwe see wobydierjow), na + В (Jan bese hizo na dwaceci let za wotrocka), do + P (W suli je do wosomdzesat sulerjow). Порядковые числительные. Числительные preni, dridii в словообразовательном отношении представляют собой простые, непроизводные слова. В числительном treci выделяется суффикс -ci (-а, -е). В числительном stworty выделяется суффикс -ty (-а, -е). Числительные pjaty и последующие образованы от соответствующих количествен- * 126
ных числительных при помощи родо-падежных окончаний прилагательных -у (-а, -е ...): pjaty, dzesaty, jednaty, dwajatficety. Числительные stoty, tysacty, milionty образованы с помощью суффикса -ty (-a, -e) no образцу числительных типа pjaty ... Примечания: Порядковые числительные склоняются так же, как прилагательные. У порядковых числительных, начиная с числительного dwacety, как порядковые читаются лишь названия десятков, напр. Н. Zejler wumre w 69. (dzewjecasescdzesatym) lece swojeho ziwjenja. Числительные свыше 100, которые включают в себя порядковые числительные preni ... dzewjat- naty, являются составными, т. е. читается: 101. sto a preni 208. dwe see wosmy 102. sto a druhi 304. tri sta stworty 115. sto pjatnaty 319. tri sta dzewjatnaty Порядковые числительные выступают перед существительными, с которыми они сочетаются; предлог в таком случае относится к сочетанию в целом, напр. treci hat - w trecim hace. После суще- ствительного, обозначающего исчисляемое, они ставятся лишь в названиях титулов типа krai Juriij V. (Pjatyj, Heinrich VI. (Sesty). 1. Wotmolwce: Kajke armeje wojowachu wokolo Budysina? Kak je so poradzilo, nacistiski wobaranski system prelamac? Kak daloko su nadbehowarjo postupili dopredka? Kajku taktiku prewjedze general Swierczewski? Hdze chcyse won Sprjewju prekrocic? 2. Wupytajce na karce wjeski, wo kotrychz so w nastawku pisa, a nawuknee jich serbske a nemske mjena! 3. Stajce zaspinkowane werby do praweje formy a pridajee sadze substantiw! Ja bych (sej prec, nawuknyc, cahnyc) Ty by (sic, dostac, zbehnyc, stanyc) My bychmy (kiwac, hasnyc, rjec, zapfahnyc) Wy bysce (recec, hladac, rozumic, pfestac) Worn bychu (lecec, chodzic, twaric, meric) W6j bystaj 'tej (ciscec, daric, dzelic, hajic) 4. Pfelozce: Jan mohl zesiwki rozdzelic. Martina dyrbjala so druhe crije wobuc. Jurij mel lepje pisac. Precel chcyl nas jonu wopytac. 5. Pfelozce do serbsciny {za zwuraznjenje zandzenosce wuziwajce pluskwamperfekf): Лейна хорошо читала. Марке следовало бы читать лучше. Студенты, которые изу- чают верхнелужицкий язык, написали в журнал „Розгляд1- статью о своих занятиях. Мы тоже могли бы рассказать о своей работе (rozprawjec). Наш преподаватель помог бы нам. Гильжа и Яна отлично перевели стихотворение. Вероника и Людмила сумели бы то же самое (dokonjec). Преподаватель должен был бы когда-нибудь 127
поговорить с ними. Вам обоим следовало бы пойти к врачу. Им обоим стоило бы изучать серболужицкий язык. Я хотел бы навестить тебя. Мы должны были бы пойти купаться. Ты бы мог когда-нибудь снова'зайти к нам. Спортсменам следовало бы играть лучше. Сестра хотела бы прийти к Вам в гости. 6. Объясните смысл следующих пословиц: Kiz mohl wsitkim wutrjechic, ma so hisce narodzic. Hdyz wot by swoje mocy znal, by swikarja na rohi wzal. Dwaj psaj a jedna kosc, to wo kosmy dze. Derje je derje, lepje je lepje. Wulka piscel chce mec wulki dych. Na horn horje bjez chilenja njendze. Za horami ludzo tez chleb jedza. W pjekarni J. Wodajce, mozece mi rjec, hdze je pjekarnja (pjekar)? - Dzice prosu tu po Kukowskej dale, potom na precnej droze nalewo. W tfecej chezi je serbski pjekar. J. Dzakuju so. Dobry dzen. Pfedawarka: Dobry dzen. Sto sej prejece? J. Mace hizo catty? P. Wezo. Prejece sej makowe abo bjez maka? J. Dwe makowej calce a styri catty bjez maka. A jedyn corny chleb. P. Styripuntowski abo sescpuntowski? J. Styripuntowski dosaha. Mace tez tykanc? P. Haj, prosu, mozece mec slowkowy, twarohowy, sypkowy abo makowy. Nimo toho mozu warn cerstwe pampuchi poskicic. Pozdziso budze tez torta. J. Wosusk nimace? P. Wosuski pjecemy jenoz hody. J. Dajce mi prosu dwaj kuskaj twarohoweho tykanca, styri kuski sypkoweho a pjec slowkoweho. To je wso. Kelko mam placic? P. Sesc hriwnow a dzewjecatficeci pjenjezkow. J. Mozece mi na sto hriwnow wrocic? P. Haj, prosu. Tfiadzewjecdzesat hriwnow a jedynasescdzesat pjenjezkow. P. Dzakuju so, bozemje. P. Bozemje. Prindzce strowy zaso. Wobchod za ziwidla W Chroscicach je podia kowarnje nowa wulka konsumowa pfedawarnja. Rady w njej nakupujemy, dokelz mozes tam serbsce recec, pfedawarki su Serbowki. Dzensa kupujemy sej snedanje a ziwidla na puc, dokelz pojedzemy so do Nizeje Wsy kupac. W samoposluzo- warni dyrbis z kosom nakupowac. Tu prindze zona a praji: „Prosu dajce najprjedy mi, mam jara nuzne.“ Masa: „Так to njendze. Tez my nimamy chwile a cakamy hizo dose dotho. Pfeco po rjadu. Pristupce so za nami!“ Hdyz smy na rjedze, bjerjemy kos a wuberamy sej twory. Wozmu sej dwe blesi mloka 128
(mloko w titach dzensa nimaja), pjec callow, jedyn twarozk, tyzku keksow, tyzku rybow z tomatowej jusku a kisaiu korku. Iwan kupuje blesku slodkeje smjetany, chleb, kusk butty, tyzku poprjancow, twjerdu kolbasu, tomaty a blesku jablukoweje brecki. Blanka pak je do swojeho kosa jogurt, twarozk camembert, cyblu, blesku butranki kolbasu, sklencu zonopa, papriku a titku sokoladowych plackow polozila. We wotdzelu za mjaso smy Kamjensku kolbasu, we wotdzelu za pjecwo tykancy kunili. Pri pokladni mozes sej hisce tobakowe twory a zapalki zadac. Z kosemi dondzemy к pokladni. Tam pfedawarka z masinu sumu wulici a my piacimy. Slownick rjec, -knje сказать nakupic, -i купить, закупить pjec, -ce печь nakupowac, -uje покупать, заку- pjekarnja, -je ж 1. пекарня; пать 2. булочная samoposluzowarnja, магазин, секция pjekar, -ja м пекарь, хлебопек -je ж самообслужива- preenу поперечным ния predawar, -ja м продавец kos. -а м корзина predawarka, -i ж провадщица mam jara nuzne я очень спешу pfedawarnja, -je ж магазин dolho ДОЛГО так, -а м мак pfistupic, -i (so) 1. подойти; makowy маковый 2. встать куда-л. punt, -а м J/2 килограмма, wuberac, -a (sej) выбирать полкило wubrac, -bjerje выбрать styripuntowski двухкилограммо- вый wuber, -а м выбор, ассортимент sypkowy tykanc пирог, посыпанный wuberk, -а м комитет крошкой twora, -у ж товар, изделие cerstwy свежий blesa, -e ж бутылка pampuch, -а м пончик, пышка bleska, -i ж бутылка, pozdziso позднее бутылочка wosusk, -а м рождественский tita, -у ж кулек, пакет пирог titka. -i ж пакетик, мешочек hody, hod мн.ч. рождество, tyza, -у ж коробка рождественские tyzka, -i ж коробочка праздники keksy, -ow мн.ч. печенье kelko сколько jogurt, -а м йогурт hriwna, -у ж марка (денежная cybla, -e ж лук, луковица единица) wotdzel, -а м отделение, отдел, pjenjezk, -а м пфеннинг; секция мелкая монета tobak, -а м . табак wobchod, -а м 1. торговля; tobakowy табачный 2. магазин zapalec, -a зажигать wobchodowac, -uje торговать zapalic, -i зажечь wobchodnik, -а м торговец, купец zapalka, -i ж спичка kowac, -a ковать wulicic, -i подсчитать kowarnja, -je ж кузница masina, -у ж машина, автомат 9 Lb. Sorb.-E.uss. 129
Tematiski slownick wuhor, -ja м угорь spinat, -а м шпинат jerij, jerja м сельдь bely/cerwjeny kat белокочанная/ suseny jerij копченая сельдь краснокочанная seleny jerij соленая сельдь капуста pjecene jerje запеченная сельдь kisaly kal квашеная капуста kisale rybicki маринованная рыба kulirabij, -а м капуста кольраби losos, -а м лосось radjska, -i ж редис, редиска ryby na lodze мороженая рыба selerij, -а м сельдерей wolij, -а м раст ительное масло koprik, -а м укроп sardina, -у ж сардинка majoran, -а м майоран, душица sardiny we wohju сардины в масле hrib, -а м гриб brusnica, -у ж брусника kozak, -а м подберезовик hroch, w hrose горох brezak, -а м подосиновик (мести, п.) м prawak, -а м белый гриб buna, -у ж фасоль malena, -у ж малина petrsilka, -i ж петрушка cernjowe jahody ежевика Gerat Hancka Specialna kublarnja w nehdysim hrodze W nasim casu doziwjamy casciso jubileje serbskich kulturnych institucijow a kublanskich wustawow. To dze njeje jenoz znamjo jich dlesodobneho skutkowanja, ale zdobom wob- kruceja wone wobstajnosc marxistisko-leninistiskeje narodnostneje politiky strony dzela- cerskeje klasy a naseho socialistiskeho statneho mocnarstwa. Wone nastachu dze na zakladze tuteje pohtiki a su zdobom wuznamne za jeje wobstajne spjelnjenje a pokrocowanje. W barokowym hrodze w Minakale - nehdze 250 let starym - je netko hizo 25 let za- mestnjena Centralna serbska recna sula. To je nam tak samozrozumliwe, zo skoro hizo wo tym njerecimy, byrnjez hodne a trebne bylo, poprawom wo tym recec. Hizo fakt, zo je kublarnja zamestnjena w nehdysim knjezim hrodze, pohnuwa к pfemyslowanju, pretoz w tym symbolizuje so kruch naseje woprawdzitosce. Tute zacisce so na mnohostronske wasnje wobkrucichu, hdyz njedawno w tutej kublarni pobychmy, wosebje pak rozmolwa z jeje direktorom, Rudijom Klinom. Na jeho pisanskim blidze lezachu mjez druhim wselake podlozki, kotrez su trebne za prehlad a hodnocenje, hdyz woswjeci CSRS dnja 30. jumja na swjatocne wasnje jubilej swojeho 251etneho wobstaca. Stworc letstotka - to su potajkim hizo stawizny! Spytachmy sej to nekak wuwedomic. Tuz be jedne z prenich prasenjow na direktora: Как hodzi so stworc letstotka skutkowanja CSRS meric? „Cylkownje je tu pobylo nesto wjace hac 4700 ludzi“, won wotmolwi. Так wysoka licba kursistow wubudzi hnydom nasu wcipnosc. pretoz za kozdej licbu chowa so napinace kublanske a zdzelowanske dzelo. R. Klin rozlozi nam na to wselakosc dotalnych kursow, jich wobsah a zamer. Mjez druhim mjenowase won recne kursy, kublanja cuzo- recnych korespondentow abo fachowych dzelacerjow za pisansku techniku. „Srjedz sescdzesatych let mejachmy na priklad pfedkursy za Serbski wucerski wustaw Korla Janak w Budysinje, na kotrychz so kursisca hlownje w serbscinje kublachu." Dale nalici nam R. Klin rjad krotkokursow za wjesnjanostow. zapostancow, kulturnych 130
funkcionarow atd., kotrez wsitke sluzachu posredkowanju wedy wo marxistisko-leni- nistiskej narodnostnej pohtice. Predolha by byla liscina, bychmy-li meli tide wsitke kursy nalicic, zaby wsi je nadrobnje wopisac. Cezisco, tak won pokrocowase, lezi dale na recnym kublanju w serbscinje. W tutym zwisku won rozprawjese, z kotrych institucijow so dotal sobudzelacerjo na kursy delego- wachu. Wosebje wazne pak be jeho naspomnjenje, zo meli serbske institucije wuziwac zamemiso hac dotal moznosce tuteje sule, zo bychu sej jich sobudzelacerjo serbscinu pfiswojili resp. w njej wudospolnili. Hospitacija w rjadowni wucerja Bjarnata Zarjenka nam potom wobkruci, zo so tarn pilnje a zamernje wuknje, woprawdze wuspesnje, pretoz recne dokonjanosce kursistow w serbscinje zasluza sej pripoznace. Wopyt w rednym laborje, hdzez rozwucowase wucer Mercin Kaltsmit, nam wuwedomi, kajke wulkotne moznosce intensiwneho recneho kublanja tuta sula wobsedzi. Tajka moderna techniska pfiprawa swarnu sumu pjenjez placi. Pohodnocic zamolwitosc a wuznam tuteje sule pak mozes jenoz, hdyz sej wuwedomis jeje jonkrocnosc (nimo jeje delnjoluziskeje sotry w Desanku pola Chocebuza). „Njeje wedomostneje institucije w nasim kraju. kotraz by nam prihotowaia a wudzelala wucbne plany a wucbnicy", R. Klin wuswetli. Nadrobnje potom wo tym recese. Pfedpolozi nam leta 1967 wudatu wucbnicu, w styrjoch zesiwkach, kotraz wobjimuje cylkownje 20 lekcijow. (Wobjim wucbnicy: 264 stron.) Rozmolwa nam wuzwetli, zo je metodiske prihotowanje, •pfiprawjenje a wuhodnocenje recneje wucby stajny nadawk wucerskeho kolektiwa. Druhe materialije so po moznoscach abo potrjebach sobu wuziwaja. К pohlubsenju wedy wo marxistisko-leninistiskej narodnostnej politice, stawiznach a kulturje Serbow wuziwaja so pfedewsem publikacije Ludoweho nakladnistwa Domowina. Jeli pak je smer sule na recne kublanje orientowany, da maja recne wucbnicy hlownu funkciju. (Nowa doba - Predzenak, 24. 6. 1978) Bcnedikt Dyrlich Parabla W nimaj be znowa zedzba za domiznu; Tuz ryjestaj studnju, pytastaj domjacu wodu za ziwjenje. Ryjestaj a pytastaj: Miny so dzen, miny so noc. Njenamakastaj wodu a tradastaj. (Njedowedbstaj so, zo je kozdy kuzol mjeztym wusaknyl w jeju blecku zeraje, jako leta dolho njejstaj trjebaloj ani jonu kapki domjaceje wody za pice a myce.) Trece wocko 9* 131
10. lekcija Cyril Kola Nekotre mysle po IX. zwjazkowym kongresu Domowiny A Krotko do kongresa je serbska redakcija rozhlosa w jednym ze swojich njedzelskich wusylanjow z pomocu stawiznarja Instituta za serbski ludospyt wobsahowje presla wse dotalne najwyse forumy naseje narodneje organizacije. Так mozese zajimowany posluchar w duchu tute podawki hisce raz sobu doziwic abo scyla so z mini zeznac. Be to kedzby- hodna relacija. Dwoje tole wusylanje jara nazornje wobswedci: Jonu spoznace, zo stejachu zwjazkowe kongresy po swojej substancy a w swojim wusmerjenju preco na wysinje casa a jeho na- dawkow. W tym zwuraznja so zamoznosc narodneje organizacije, zo dokonjese - w zi- wjenskim zajimje serbskich dzelawych po horkich, bolostnych nazhonjenjach a wucbach stawiznow za socializm so rozsudziwsi - z mudrej radu strony dzelacerskeje klasy stajnje tworicelsce krocele do pfichodneho wotrezka wotmeric. Zdruha pak wujewi tole wusylanje zajimawu wobstejnosc, zo mejese mjenujcy kozdy kongres tez swoju wosebitu atmosferu, swoju wosebitu barbu, stoz zwisowase z najwselakorisimi faktorami. Netko je tez IX. zwjazkowy kongres hizo historija, wuradzowanja dnja 25. a 26. merca w Chocebuzu sluseja do stawiznow. Tola mi chce so zdac, zo je w tutym strozbym, ale pfi wsem wernym wuprajenju nekajki napfeciwk. Snano te zacuce napreciwka korjeni w tym, zo nesto, stoz smy mesacy a tydzenje z njesmernej pilnoscu prihotowali, stotki a tysacy clonow w skupinach a zupach, ze slowom a skutkom, zo tajke nesto njemoze z jonkrocnym aktom nimo bye. A snano tole zacuce tez korjeni we wedzenju, zo duch a dych a wusledki kongresa dale skutkuja, zo je jeho doziwjenje w delegatach a hoscoch hisce cerstwe, zo z njeho dzen wote dnja wuchadzeja cylu organizaeiju woplodzace prudy a pruzenja. Kongres je bilancowal zne nadzelaneho a doepeteho w zaslych styrjoch letach a won je zdobom vvusyl symjo za nowe zne hac к prichodnemu kongresej, kiz budze netko za pjec let. A tak drje je njewuchilna wernosc, zo je IX. zwjazkowy kongres zaslosc, ale runje tajka wernosc je, zo je won ziwa pritomnosc. Dokelz wobdzelnicy wo nim rozprawjeja. we wsech skupinach zeznajomjeja so clonojo a dalsi Serbja z jeho wusledkami a wob- zamknjenjemi, po jeho smerodajnych nadawkach zestajeja sej nase zakladne jednotki a nase zupy swoje dzelowe plany za pfichodne mesacy, nase institucije wusmerjeja swoju dzelawosc po nowych trebnoscach runje tak kaz nase wumelske kola, do orientowacych smernicow stronskich wjednistwow a wobzamknjenjow statnych organow prehdu jeho spoznaca. We wsem tym wujewja so waha a waznosc kongresa w nasim towarsnostnym ziwjenju. 132
Slownick kongres, -а м конгресс, съезд redakcija, -e ж редакция redaktor, -а м редактор njedzelski воскресный relacija, -e ж 1. донесение, сообщение; 2. передача stawizny, -ow мил. история stawizniski исторический stawiznar, -ja м историк historija, -e ж история ludospyt, -а м народоведение, этнография ludowednik, -а м народовед, этнограф wobsah, -а м содержание wobsahowje в содержательном отношении wpbsahowac, -uje содержать, охватывать wobsahnyc, -nje охватить prenc, -dze пройти forum, -а м форум zajimowac, -uje интересовать so za nesto и нтересоваться чем-л. zajimowac nekoho интересовать кого-л., вызывать интерес у кого-л. zajimac nekoho вызывать интерес у кого-л. zajimc, -а м заинтересован! юе лицо, любитель zajimawy интересный, любопытный zajimawosc, -e ж любопытная вещь zajimowany интересующийся, заинтересованный posluchar, -ja м слушатель duch, -а м дух, душа na duch w duchu в душе, в мыслях bohaty и нтеллигентный, сообразител ьный sobu doziwic, -i сопережить doziwic, -i пережить doziwjenje, -а ср 1. переживание; 2. впечатление nazorny наглядный nazornje наглядно wobswedcec, -а1 подтверждать, wobswedcowac, -uje удостоверять wobswedcic, -i подтвердить, удостоверить wobswedcenje, подтверждение, -a cp удостоверение, свидетельство jonu - zdruha во-первых - во-вторых spoznace, -a cp 1. познание; 2. достижение (науки) spoznac, -je узнать, осознать spoznawac, -a узнавать, осознавать zwjazk, -а м союз zwjazkowy союзный, относящийся к союзу zwjazac, -a связать, соеди- нить zwjazowac, -uje связывать, соединять zwjazkar, -ja м союзник zwjazkarski союзнический zwjazk arstwo, союзничество, -a cp союз substanca, -у ж 1. материя, субстанция; 2. сущность zwuraznic, -i выразить, подчеркнуть zamoznosc, -e ж способность zamoc, -ze суметь, уметь dokonjec, -ja быть способным в состоянии ziwjenski жизненный horki горький b close, -e ж боль bolostny болезненный, мучительный bolec, -i болеть 133
hlowa mje boli у меня болит голова nekajki napreciwk, -а м nazhonid, -i узнать познать zacuce, -а ср испытать (на себе) korjen, -nja м nazhonjec, -a/ узнавать, позна- korjenic, -i nazhonjowac, -uje вать. испытывать (на себе) njesmerny nazhonjenje, -a cp пережит ое, опыт wusmeric, -i wucba, -у ж 1. урок, занятие; 2. урок, назидание wusmerjenje, mudry мудрый, умный -a cp rada, -у ж совет smernica, -у ж radzic, -i советовать(ся) pilnosc, -e ж tworicelski творческий tworicelsce творчески stotka, -i ж klasa (dzelacerska) (рабочий) класс zupa, -у ж wotmeriC, -i so направить, na nesto сосредоточить усилия, внимание slowo. -a cp на чем-л. jonkroeny wotmerjec, -al направлять! ся), wotmerjowac, -uje целиться, метить akt, -а м jewic, -i (so) проявляться); выявляться) wedzenje, -a cp wujewic, -i (so) проявит ь(ся); delegat, -а м выявить(ся) dzen wote dnja wobstejnosc, -e ж обстоятельство woplodiec, -a/ atmosfera, -у ж атмосфера woplodzowac -uj barba, -у ж краска, цвет woplodzic, -i barbie, -i красить prud,-а м barbid, -а м кисть, кисточка prudzic, -i barbojty (film) цвет ной (фильм) pruzenje. -a cp zwisowac z necim быть связанным, соотноситься с чем-л. bilanca, -у ж zwisk, -а м связь, взаимосвязь zne, znjow мн. ч. busowy zwisk автобусное сообщение nadzelac, -a faktor, -а м фактор wuradzowanje, 1. обсуждение; syc, -je -a cp 2. совещание, wusyc конференция symjo, -a cp slusec, -a принадлежать, ОТНОСИТЬСЯ schilic, -i (so) strozby трезвый chilec, -a (so) wuprajenje, -a cp выражение, leto so chila ke высказывание koncej какой-то противоречие чувство, ощущение корень корениться 1. огромный; 2. исключительный направить, задать направление направление, направленность директива прилежание, тщательность сотня жупа (районная организация ,,Домовины“) слово однократный, единовременный акт, действие 1. знание; 2. сознание делегат изо дня в день оплодотворять оплодотворить течение, поток проистекать, течь 1. гибкость, эластичность; 2. импульс баланс, подведение итогов I. жатва, сбор уро- жая; 2. урожай совершить, исполнить сеять посеять, засеять семя склонять(ся), клонить(ся) наклонять(ся) год близится к концу 134
njewuchilny zasly zaslosc, -e ж pritonmosc, -e ж wobdzelnik, -а и rozprawjec, -a rozprawa, -у ж zeznajomic, -i (so) z necim 1. неопровержи- мый; 2. неукоснитель- ный прошлый, прошедший прошлое современность, настоящее (время) участник докладывать, выступать с до- кладом (отчетом) доклад, отчет познакомить( ся) с чем-л. zeznajomjec, -a (so) wusledk, -а м cion, -а м dalsi smerodajny dzelawosc, -е ж trebnosc, -е ж institucija, -е ж orientowacy waha, -i ж waznosc, -е ж тнакомить(ся) результат, итог член другой, следующий направляющий, основополагающий деятельность, активность потребность, необходимость учреждение о риентировоч ный, дающий ориентиры 1. вес; 2. весы важность, значение Имена числительные - Numerate (licbniki). Повторите разделы о числительных в уроках 7 и 9. В верхнелужицком языке различаются следующие разновидности числительных, противопоставленные по значению*: 1) количественные - kardinalne (zakladne), 2) порядковые - ordinalne (rjadowe), 3) собирательные - kolektiwne (hromadne), 4) кратные - multiplikatiwne a numerate wobstejenja, 5) разделительные - distributiwne, 6) неопределенно-количественные - njewobmjezne. Склонение количественных числительных — Sklonjowanje kardinalnych numeralow. И jedyn jedne jedna jedni (личн.) jedne (неличн.) р jednoho jednoho jedneje jednych д jednomu jednomu jednej jednym в jednoho (одуш.) jedyn (неодуш.) jedne jednu jednych (личн.) jedne (неличн.) м wo jednym jednym jednej jednych т z jednym jednym jednej jednymi Примечание: В разговорном верхнелужицком языке числительные jedyn, jedna, jedne произносятся часто как [jen, jena, jenej, что, однако, не соответствует литературной орфоэпической норме. * Распределение числительных в верхнелужицком и в русском языках совпадает не полностью. 135
И dwaj (м) dwe (ж, cp) wobaj (m) wobe(ж, cp) р dwej и dweju wobej u wobeju Д dwemaj dwemaj wobemaj wobemaj в dweju (личн.) dwe (ж, cp) wobeju (личн.) wobe (ж, cp) dwaj (неличн.) wobaj (неличн.) м wo dwemaj dwemaj wobemaj wobemaj т z dwemaj dwemaj wobemaj wobemaj Примечание: В разговорном языке можно часто слышать не литературные, возникшие под влиянием склонения числительных fro, styrjo формы косвенных падежей: Р dwejoch, Д dwejom, В dwejoch, М wo dwejoch, Т z dwcjomi. И личн. tfo styrjo Pjeco неличн. tri styri Pjec P tfoch styrjoch pjecoch (личн.) pjecich (неличн.) Д tfom styrjom pjecom (личн.) pjecim (неличн.) в личн. tfoch stytjoch pjecoch неличн. tfi styri pjec M wo tfoch styrjoch pjecoch (личн.) pjecich (неличн.) T z tfomi styrjomi pjecomi (личн.) pjecimi (неличн.) Примечания: 1. Числительное jedyn, jedna, jedne согласуется с существительным, обозначающим исчисляемое, в роде, падеже и числе (напр. jedna holca, jedneje holey ...) Числительные dwaj, dwe, wobaj, wobe согласуются с существительным, обозначающим исчисляе- мое, в роде и в падеже, причем существительное выступает в двойственном числе, напр. z dwemaj holcomaj. Числительные fro, styrjo (лично-мужские) и tri, styri (нелично-мужские) также согласуются с су- ществительным, обозначающим исчисляемое, в роде и падеже, однако существительное выступает во множественном числе, напр. wo tfoch holcach. Форма В при отнесении к существительным со значением мужского лица совпадает с формой Р, при отнесении ко всем остальным существитель- ным - с формой И. Примеры: Zetkach troch holcow a styri holey. Числительные, обозначающие количество свыше 5. Формы И и В таких числительных сочетаются с существительным в Р мн. ч. (напр.: Widzu pjec chezow, holcow ...) В остальных падежах числи- тельное, сочетающееся с существительным, остается без изменения, так что склоняется только су- ществительное (напр. Smy so zetkali z wosom dzecimi ...) Формы типа pjeco обозначают мужские, иногда также и женские лица и выступают в основном вне сочетания с существительными (т. е. самостоятельно), напр. Ja sym wsech pjecoch postrowil. В сочетании с существительным, обозначающим исчисляемое, даже по отношению к мужским лицам чаще используются формы pjec, sesc ... (напр. sesc sulerjow). Так же, как pjeco, pjec. склоняются и последующие количественные числительные (кроме числи- тельных sto, tysac, milion, tniliarda, которые склоняются как имена существительные). Форма су- ществительного, обозначающего исчисляемое, при всех остальных числительных подчиняется тем же законам, что и при числительном pjeco, pjec. В ряде случаев верхнелужицким числительным pjeco, sesco и т. д. в русском языке соответствуют собирательные числительные типа пятеро, шестеро и т. д. Ср. примеры: Wse sesco su wotesli. Su tam pjeco byli. Smy pjeco wostali. Sydomjo su za namjet hlosowali, pjeco preciwo. - Ушли все шестеро. - Их там было пятеро. - Нас осталось пятеро. Семеро голосовали за предложение, пятеро - против. Формы И pjec и pjeco различаются также своими синтаксическими функциями. Так, в предложении Pjec sulerjow je prislo числительное является подлежащим, тогда как обозначающее исчисляемое существительное - зависимым членом (определением). Напротив, в предложении Tfiadwaceco cuzy 136
wojacj tudy pod zemju spja существительное оказывается подлежащим, а числительное определением. Это отражается в согласовании подлежащего со сказуемым. С формами pjec, sesc ... в подлежа- щем сочетаются в сказуемом лишь формы 3 л. ед. ч. глагола (и формы среднего рода ед. ч. причастия на -1-). В русском языке здесь возможно как ед. ч., так и ми. ч. 2. У сложных и составных числительных склоняется лишь последняя часть, напр. 91 jedynadzew- jecdzesaco. 1978 - wo tysac dzewjec stow wosomasydomdzesacoch. Названия дробей (верхнелуж. lamkowe ntimerale), кроме слов pol, polojca (1/2), poldra (11/2), poltreca (21/2) ... и stworc (1/4), образуются от порядковых числитель- ных при помощи суффикса -ina: pol, polojca poldra, poltreca trecma stworc, stworcina pjecina sescina wosmina dzewjecina dzesacina jednacina dwacecina sescdzesacina stocina dwustocina pjecstocina tysacina milioncina Примечание: Слово pol не склоняется (напр. pred pol letom); слово polojca склоняется как существительные со- ответствующего типа. Слово stworc в ед. ч. не изменяется, во ми. ч. оно выступает в форме stworce и также не изме- няется (напр.: pred stworc letom, do tri stworce риса); в разговорном языке вместо stworc находим заимствование bertl, bertlk (также несклоняемое) Порядковые числительные - Ordinalne numerate. Эти числительные служат для обозначения места в числовой последовательности (порядка). Они отвечают на вопрос kotry, kotra, kotre? См. подробнее урок 9. На базе порядковых числительных возникли наречные слова типа sprenja, zdruha, streca, zestworta, spjata, zesesta, zesydma ... (во-первых, во-вторых и т. д ). Собирательные и собирателыю-видовые числительные - Kolektiwne а diferenciske numerate Эти числительные обозначают в целом количество штук или сортов. I. Собирательные числительные (kolektiwne ntimerale) встречаются обычно в со- четании с существительными, выступающими только во множественном числе (pluralia tantum). Они образуются в пределах всего первого десятка, но сравнительно часто используются лишь при счете от I до 4: dwoje, troje, st wore, pjecore, sescore ... Склонение таких числительных: И dwoje troje stwore р dwojich trojich stworych Д dwojim trojim stworym в dwoje troje stwore м wo dwojich trojich stworych т z dwojimi trojimi stworymi 137
Примеры: Stwa ma dwoje kachle a troje durje. Nan je sej kupif stwore widfy a pjecore hrabje. Stare mesto Budysin be nehdy wobdate z tolstej murju a stworymi wrotami. Примечание: В разговорном языке вместо собирательных числительных часто выступают количественные, напр. Stwa ma tfi, styri durje. В комнате три. четыре двери / зрое, четверо дверей; Maja sydom dzeci. - У них семь / семеро детей. Характерна также тенденция к замене подобных числительных сочетанием рог + существительное в Р (напр. Sym sej рог nohajcow kupil). Следовательно, данная категория является для современного языка отживающей. 2. Собирателыю-видовые числительные (diferenciske numerate) встречаются в соче- тании с существительными собирательными, вещественными и отвлеченными. Они образуются от собирательных числительных путем: а) присоединения родо-падежных окончаний прилагательных мягкого или твердого типа: -i, -‘а, -‘е dwoji, -а, -е; trpji, -а, -е -у, -а, -е stwory, -а, -е; pjecory, -а, -е; sescory, -а, -е; sedmory, -а, -е; wosmory, -а, -е; dzesacory, -а. -е; jCdnacory. dwacecory, stotory I story, tysacory, wselakory. Примеры: dwoje durje - двое дверей/две двери, stwore durje - четверо дверей/че- тыре двери, stwore dzeci - четверо детей, dwoje swetlo- полутьма, dwoji zmysl - дву- смысленность. Na kwasu mejachu sedmoru jedz (семь блюд). Troja slawa. Dwoje tole wusylanje jara derje wobswedCi ... б) присоединения суффикса -ak (i, a, e): jenaki, -a, -e;; dwojaki; trojaki; stworaki; pjecoraki; sescoraki; dzesacoraki; stoto- raki/storaki; tysacoraki ... Примеры: trojaka lepsina - тройное преимущество dwojake sukno - два сорта сукна Chcyc a moc, to je dwojaka wCc. Кратные числительные, определительные и обстоятельственные (multiplikatiwne nume- rate; numerate wobstejenja) объединяют числительные следующих типов: a) dwojny, trojny (образуются припомищи суффикса -пу, -па, -пе только от собиратель- ных dwoje, troje). Примеры: dwojne wokno - двойное окно, trojnc dno - тройное дно. б) jonu, dwojee, trojee (однажды, дважды, трижды) в) jedyn kroc, dwaj kroc, tri kroc, styri kroc, pjec kroc ... jedyn raz. dwaj razaj, tri. styri razy, pjec raz (razow) ... r) tfikroeny, styri kroeny, pjeckrdcny ... Примеры: Precel je nas jonu wopytal. Bech pola njeho hizo pjec razow (kroc). Кратные числительные обозначают, сколько раз в определенной последователь- ности встречается тот или иной предмет (определительные числительные) либо повторяется то или иное действие (обстоязельствснные числительные). 138
Разделительные числительные представляют собой предложные сочетания коли- чественных числительных, которые выражают, в каком количестве предметы или лица встречаются в известных группах. Примеры: po jednym, po jednej: po dwemaj / po dwu; po dwacecich,po stu, po stach ... Наименования единиц счета - Pomjenowanje cislow nula, jedynka/jenka, dwojka, trojka, stworka, pjatka, sestka, sydomka, wosomka, dzewjat- ka, dzesatka, jednatka, dwanatka, stowka (stotka, stotnja), tysacowka ... Неопределенно-количественные числительные - Njewobmjezne numerate. Эти числительные выражают не строгое, точное число или последовательность, но лишь неопределенное либо неизвестное число или последовательность. Они не могут бьпь обозначены цифрами. Во многих грамматиках они не считаются числитель- ными. Это слова mnoho, malo, wjele, dose, kelko, telko ... В И и В они сочетаются с существительными в Р ед. ч. или мн. ч.; в остальных падежах они остаются без изменения, а соответствующий падеж обозначается одним су ществитель ным. Примеры: Mercin ma wjele pjenjez. Na zhromadzinje dyrbjese pfed malo ludzimi recec. Wo malo ludzoch hodzi so to prajic. Wujasni to z nesto wjace prikladami! Wonaj staj so po telko letach zaso zetkaloj. J. B.-Cisinski wobohaci serbske pismowstwo z wjele rjanymi basnjemi. 1. Wotmolwce na prasenja: Hdya hdze je so IX. kongres Domowiny wotmewat? Hdy budze pfichodny kongres? Sto В wobswedci jedne serbske wusylanje rozhlosa po IX. kongresu? 2. Citajce rekst wot re: Statistiske podaca wo Budysinje. Cylkownje 43818 wobydlerjow (dnja 1. 1. 1971), z toho 19615 muskich a 24203 zonskich, 2010 ha katastroweje ploniny, 26 indnstrijowych zawodow, 17 twarskich zawodow, 10 powsitkownozdzelanskich polytechniskich wysich sulow, 2 rozserjenej wysej suli, 1 hudzbna sula, 5 powolanskich sulow, 3 fachowe sule, 1 dziwadto, 2 muzejej, 1 statny ansambl ludoweho wumelstwa, 1 institut Akademije wedomoscow NDR. Geografiske polozenje: 200 m nad morskej hladzinu, 14,4 wuchodneje dolhosce, 51,2° sewjerneje seriny; +2,3 min. wotchilenja wot srjedzoeuropskeho casa; +8,5 letny prerezk powetroweje temperatury, +17,9 CC prerezna powetrowa temperatura najcopliseho mesaca (julij), —0,6 C prerezna powetrowa temperatura najzymniseho mesaca (januar); 663 mm letne spadki, 89 mm spadki w mesacu z najwjetsimi spadkami (julij), 35 mm spadki w mesacu z najmjensimi (februar); 1632 hodzin prerezne letne swecenje sloncka, 243 hodzin swecenje sloncka w najsloncnisim mesacu (julij), 46 hodzin swecenje sloncka w najmjenje stonenym mesacu (december); srjedzny datum prenjeho zmjerzka: 22. oktober, srjedzny datum poslcdnjcho zmjerzka: 22. apryl, srjedzny datum prenjeho sneha: 10. nowember, srjedzny datum poslednjeho sneha: 15. apryl; w zymskich mesacach, wosebje w decembrje a januarje, sylne juzne wetry. 139
3. Прочитайте, переведите, выпишите числительные. Nase prodrustwo je w poslednich (5) letach (2) nowej hrodzi a nowy chlew natwarilo. W hrodzach je wso hromadze (66) kruwow, (18) jalojcow a (33) celatow. W chlewach korm- ja wokomiknje (97) swini. Nimo toho ma nase prodrustwo (17) rancow a (76) prosatow. Nimo wselakich polnych masinowma prodrustwo (7) traktorowa (13) pripowesakow. W ko- operaciji pak budu kombinat za dejny skot ze (600) abo (1000), abo (1800) kruwami twaric. Kombinaty za swinje zmeja samo (10000) kormnych swini. 4. Прокомментируйте употребление числительных в нижеследующих предложениях. Jenoz trecinu nadawkow be Konrad docinil. Nasemu mustwu so dwojny wuspech poradzi. - Na apelu so po pjecoch zestupachmy. Marcyny bratr je poldra leta w armeji sluzil. Sesc kroc wob tydzen mamy serbscinu. Tysacina kilograma je gram. Pri behu na 5000 metrow znjejachu sowjetscy muzojo trojny wuspech. Njedzelu wari mac dwojaki kofej. 5. Переведите: Вчера я и еще двое мужчин (я с двумя мужчинами) ходили в лес. О тех двух мужчинах я уже много слышал. Это были лесничие (hajnk). Наш отец всегда говорил, что двое мужчин видят больше, чем один. Посреди (srjedz) леса к тем двум мужчинам присо- единился еще один мужчина (третий мужчина). Сначала он напустился на тех двоих (dac so do nekoho), что они еще ничего не нашли, но потом стали искать все вместе. Вдруг я увидел, как те двое быстро побежали. Это они напали на след (сёг). 6. Mesto dypkow zasadzce numeral pjec w prawym padze: Predsyda praji, zo smedza ... na delegatnu konferencu jec. - Sofer praji, zo njesme wjace hac ... sobu brae. - Brigader sej zadase, zo ma so wsem ... premija wuplacic. - Wucer dzese z ... do sulskeje zahrody. - Wo tamnych ... so we wsy hisce dolho pwedase. - Macij be hizo pola ... prinoski zberal. 7. Объясните смысл следующих пословиц: Chces-li rad chwaleny bye, njetrjebas nico hac wumrec. Pdcmje moze slepy muz widzacych wodzic. Hospoza njekormi busy jich spewanja dla. Hwizdac a pozerac nadobo njemoze nichto. Rune njetrjebas runac. Wo casu Tydzenma sydom dnjow. Su to: pondzela, wutora, srjeda, stwortk, pjatk, sobota, njedzela. Kotry dzen je dzensa? Kotreho mamy dzensa? Kotry datum be wcera? Kotry dzen budze jutre? Kotry zajutfisim? Leto, postupne leto. Leto ma dwanace mesacow, mesac styri tydzenje. Mesacy: januar, februar, mere, apryl, meja, junij, julij, awgust, September, oktober, nowember, december. Prjedy su so wuziwali tez serbske pomjenowanja: wulki rozk, maly rozk, naletnik, jutrownik, rozownik, smaznik, praznik, znjenc, poznjenc, winowc, nazymnik, hodownik. Dzensa dze Serbja wuziwaja jenoz mjena laconskeho pochada. 140
Rozeznawamy styri pocasy: naleco, leco, nazyma, zyma. Dzensa je prenja meja, je pjatnateho merca, mzda so placi na pjatnatym. Zawcerawsim be srjeda, pjateho februara. Zawcerawsim sym na zhromadziznje byl, wcera sym dziwadlo wopytal. Dzensa wostanu doma, jutre pondn do kina, zajutfisim wotjedu. Hdy je won wotjel? Won je zwjecora, zranja wotjel, wjecor do wotjezda je nas wopytal. Wona hakle nazajtra wotjedze. Won je tydzenja wotjel. Pondzelu tydzenja be so z nami rozzohnowat na dworniscu. Dleje tydzenja so hizo descuje. Hizo dolho njejsy tu byl. Hodziny hizo cakam. Kozdy dzen (wsednje) chodzu na dzelo. Kozdu hodzinu ma lek brae. Sym na dwornisco w prawym casu dosol, hewak bych cah skomdzit Dzensa mam chwile. Runje nimam chwile. Как nacasu je? Tuto prasenje casto slysimy. Pohladamy na casnik a wotmolwimy. Mac a nan dyrbitaj w prawym casu na dzele bye a my w suli na sportowym swjedzenju abo na zhromadziznje. A sto by byla zeleznica bjez casnikow? Abo let do swetnisca? Nase moderne casniki pokazuja nam cas na stocinu sekundy dokladnje. Prenje koleskate casniki su so hizo w 16. letstotku twarili. Ale do toho su ludzo tez hizo casniki znali: wodowe, stoncne a peskowe. Dokladnosc tutych njehodzi pak so z dzensnisimi modernymi casni- kami pfirunowac. 1. Hdy? W kotrym casu? Как nacasu je? W jednej, w dwemaj, w tfoch w sescich, w sydmich, we wosmich ... Stworc, tri stworce na jednu (na jednej), na dwe ..., na sesc, na dzewjec .. na jednace, na dwanace. Примечание: В разговорном верхнелужицком языке можно слышать также: tri stworc па dwe, tri bertl na tri. Napol jednej (jednu), napol dwemaj (dwe), napol troch (tri), napol styrjoch (styri), napot pjecich (pjec), napol dwanacich (dwanace). Jednu minutu (mjensinu) po jednej, dwe minuce po dwemaj, dzesac minutow po dzesacich, sesc minutow po stworc na jednace, tri minuty po napol jednacich, pjec minutow po tri stworce na sesc. Jednu minutu do jedneje, dwe minuce do dwemaj, styri minuty do stworc na sydom, wosom minutow do tri stworce na dzewjec. 2. Hdy? Na kotrym dnju? Pondzelu, wutoru, srjedu, stwortk, pjatk, sobotu, njedzelu. 3. Hdy? W kotrym tydzenju? Tuton tydzen. zandzeny tydzen. pfichodny tydzen. 4. Hdy? Tutu sobotu, tuton tydzen sobotu, zandzeny tydzen stwortk, pfichodny tydzen pondzelu ... 5. Hdy? W kotrym mesacu? W januarje, februarje, mercu, aprylu, meji, awgusce, septembrje ... Tuton mesac, w tutym mesacu, zandzeny mesac, w zandzenym mesacu, pfichodny mesac, w pfichodnym mesacu. 141
6. Wot hdy hac do hdy? Wot jedneje hac do dwemaj, wot dwemaj hac do troch, pjecich, dwanacich, wot napol sescich hac do tri stworce na sydom, wot pondzele hac do stwortka, wot zandzeneho tydzenja hac do prichodneho tydzenja, wot pjatka hac do wntory, wot meje hac do septembra, wot julija hac do decembra, wot leta 1979 hac do leta 1984. 7. Polny datum 1. 1. 1925 prenjeho wulkcho rozka (januara) leta dzewjatnace stow pjecadwaceci (ни- когда: tysac dzewjec stow), 13. 8. 1950 trinateho wosmeho dzewjatnace stow a polsta (pjecdzesat), 1956 w lece dzewjatnace stow sescapjecdzesat, d. n. I. = do naseho licenja (до н. э., до нашей эры) р. п. 1. = po nasim licenju (н. э., нашей эры) 8. Swjate dny Na Walporu; na swjatu Trojicu njesme so bozi descik hie (пословица) 9. Spomjatkujce sej tute wurazy: Do nazymy je hisce dotha noha. Zywachu z dolhej chwilu. Cas ziwjenja njejsym nico tajke slysal. W behu casa so wso zrjaduje. Prez cyle leto bese chora. Do leta natwarimy chezu. Leta dolho bech we Wotrowje ziwy. Leto a bole hoick roscese. Ludmila be runje dzesac let. Netko za mesac prindu zaso. Na smerkach so z pola wrocistaj. Na koncu mesaca starseju wopytowase. W nocy k srjedze nasta wulke njewjedro. Krotke dny po swjedzenju dzed schori. Bychmoj so jonu wob tydzen zetkawaloj. Fachowy casopis wuchadza wob tydzen. Prapremjera so wotmeje jutre za tydzen. Нас do jutriseho je jeje d6ht njewesty. Wot jutriseho so zapoenje serbska wueba. До осени еще далеко I много времени. Они зевали от скуки / от нечего делать. Сроду I Отродясь ничего подобного не слышал. Со временем все уладится. Весь год / Целый год она болела. В течение года мы выстроим дом. Долгие годы я жил в Вотрове. Год от года / С каждым годом мальчик подрастал. Людмиле исполнилось десять лет. Ровно через месяц, считая с сегодняш- него дня, я приду опять. В сумерках они вернулись с поля. В конце месяца он (всегда) навещал родителей. В ночь со вторника на среду была сильная гроза. Вскоре после праздника дедушка заболел. Хорошо бы нам раз в неделю встречаться. Специальный журнал выходит раз в две недели. Премьера состоится через неделю, считая с завтрашнего дня. До завтрашнего дня ее судьба не ясна. С завтрашнего дня начнутся занятия по серболужицкому языку.
Do dzensniseho dnja njewem, как bech tehdy ziwy wostal. Za jeho ziwe dny so tajke nesto stalo njeby. Swoj ziwy dzen sym na wsy ziwy byl. Slownick До сегодняшнего дня / По сей день / До сих пор я не знаю, как я тогда остался в живых. При его жизни ничего подобного (никогда) не случалось. Всю свою жизнь я жил в деревне. tydzen, -nja м неделя dzen, dnja м день datum, -а м дата, число (календарное) zajutrisim послезавтра postupny прогрессивный; постепенный, последователь- ный postupne leto високосный год januar, -а м январь mere -а м март meja, -e ж май junij, -а м июнь awgust. -а м август september, -bra м сентябрь oktober, -bra м октябрь nowember, -bra м ноябрь december, -bra м декабрь prjedy прежде, раньше pomjenowanje, наименование, -a cp название pomjenowac, -uje назвать mjenowak, -а м именительный падеж tak mjenowany так называемый r6h,roha м рог rozk, -а м 1. рожок; 2. угол wulki rozk уст. январь maly rozk уст. февраль naletnik, -а м уст. апрель rozownik, -а м уст. май smaznik, -а м уст. июнь praznik, -а м уст. июль znjenc, -а м уст. август poznjenc, -а м уст. сентябрь winowc, -а м уст. октябрь nazymnik, -а м уст. ноябрь hodownik, -а м уст. декабрь pochad, -а м происхождение pochadzec, -а происходить, быть родом laconski лат инский laconsce по-латыни laconscina, -у ж латинский язык, rozeznawac, -a (so) латынь различать(ся) rozeznac, -je различить, pocas, -а м распознать время года nazyma, -у ж осень mzda, -у ж 1.заработная zawcerawsim плата; 2. налог, пошлина позавчера dziwadlo, -a cp театр dziwadlownik, актер -а м dziwadlownica, актриса -у ж dziwadlowy театральный dziwac, -a so обращать внима- na nesto ние, замечать dziwac so necemu/ удивляться nad necim kino, -a cp кино (кинотеатр) wotjec, -dze уехать zwjecora под вечер zranja с утра tydzenja неделю и один день pondzelu tydzenja тому назад в прошлый dwor, dwora м понедельник двор dwornisco, -a cp вокзал dleje дольше wsednje ежедневно prasenje, -a cp вопрос prasec, -a so спрашивать 143
prasak, -а м вопросительный hodzi so можно prasacy namestnik знак вопроси гельное njehodzi so prirunac, -a z necim нельзя сравнить с чем-л. sportowy местоимение спортивный prirunowac, -uje stworc, -e ж/ сравнивать четверть sportnisco, -a cp zelezo, -a cp zelezny спортивная площадка железо железный bertl(k), -а м napol (jednej) половина (первого), в половине (первого) zeleznica, -у ж железная дорога minuta, -у ж/ минута zeleznicar, -ja м zelezniski железнодорожник железнодорожный mjensina, -у ж pjec minutow пять минут второго swetnisco, -a cp moda. -у ж вселенная, космос мода po jednej ... zandzcny tydzen прошлая неделя, moderny sekunda, -у ж современный (по стилю) секунда licenje, -a cp на прошлой неде- ле 1. счет; stocina, -у ж dokladny сотая (часть, доля), одна сотая подробный, осно- licbnik, -а м swjaty 2. летосчисление числительное святой dokladnje вательный 1. подробно, осно- swjate dny boh, boha м праздники бог doktadnosc, -e ж вательно ; 2. точно 1. основательность; bozi descik, -а м noha, -i ж божий , дождь, дождик нога doklad, -а м 2. точность 1. справка; dolha noha zywac, -a долгий срок зевать kolesko, -a cp 2. (вещественное) доказательство, свидетельство кружочек, колеси- zrjadowac, -uje pfez (cyle leto) bole устроить в течение (всего года) больше koleskaty znac, -je ко колесный (о меха- низме) до (того, как) знать netko za ... smerki, -ow мн.ч. noc k srjedze начиная с сего- дняшнего дня через ... сумерки ночь на среду znac so z nekim быть знакомым schoijec, -i заболеть znac so w necim znac so po Budy- sinje с кем-л. разбираться, знать толк в чем-л. ориентироваться в Будишине wob tydzen fachowy fach, -a M через неделю, раз в две недели специальный, по специальности специальность wodowy водный, водяной fachowc, -а м специалист wodowa weza водонапорная prapremjera, -у ж первое предста- peskowy башня песочный wotmec, -eje so вление, премьера состояться peskowy casnik песочные часы doiit, -а м судьба hodzec, -i so годиться, подходить jutrisi завтрашний 144
Arnost Muka Pucowanje we wotcnym kraju Studenci dyrbja w swojim swobodnym casu pfez swoj wotcny kraj pucowac, zo bychu sw6j kid, maccrnu rec a narodne wasnja dospofrije zeznali a sebi mocy a wedomosce za swoje pfichodne skutkowanje nadobyli! Tuto heslo mje w zapocatku prozdnin wabjese a cerjese z wutleho mesta na hona a do holow serbskeho kraja. A kozdy kroc so z tajkich pucowanjow wulce spokojeny wrocich. Tuz chcu tudy tak daloko, kaz so pfihodzi, wopisanje jednoho tajkich pucowanjow podac w nadziji, zo tras pfez to toho abo tamneho mlodeho Serba nanucu a nawabju, so runje tak kaz ja w swojich wulkich prozdninach kiz su hizo pfed durjemi. na droho- wanje pfez serbski kraj a lud nastajic. - W lece 1897, na dnju 8. merca popoldnju, wopuscich z pfecelom Kfizanom slawny Lipsk, a podachmoj so do namjezneje krajiny Hornich a Delnich Luzicow, runu smuhu hac do Wojerec dojewsi. Prenocowawsi w tym mestacku, nozkowachmoj na druhe (njedzelske) ranje do Corneho Cholmca a tarn pfisedsi chwatachmoj, dokelz so runje ke msi zwonjese, do cyrkwje na sulski ch6r. W Cornym Cholmcu be wucerske mesto wuprozdnjene, a tuz mejachu naju wsitcy za wucerjow, kiz chcyloj so wo jich sulske mesto zamolwic. Tez k. farar be sebi to samo myslil, pretoz jako jeho wopytachmoj, powita naju w swojej zastojn- skej stwe, kiz be njetepjena. Wobjedowachmoj w korcmje. Korcmarjecy su dobra serbska swojba: pfinosowachu namaj wso, stoz mejachu; za to jim wostajichmoj naju mokre nohajcy, nic z dzakom, ale - zabywsi: bechmoj sebi je к wususenju na jich wulke kachle poloziloj a je z mysle spusciloj. W Cornym Cholmcu je hisce dobry sprawny serbski lud a pfeju jim z wutrobu, zo bychu za swoju netko wosyrocenu wosadu prawje swerneho serbskeho dusipastyrja dostali. Woni njejsu tak podhladneho a mjelcaceho wasnja, kaz su to ludzo zdzela druhdze, ale recachu hnydom z namaj cuzbnikomaj pfecelnje a wuwoprasowacbu so naju, a to nic jeno muscy, ale tez zonske, haj samo jedna rjana mloda holca so naju роса prasec, jako nimo njeje dzechmoj: „Ah, wy drje budzece nas nowy sular?“ Wotendzechmoj popoldnju pfez wulku holu wot Cholmca do Bukowa, zo bychmoj do Popojc dojeloj; tola cah namaj na Bukowskim zastaniscu pfed nosom cekny, a moj tu sedzachmoj kaz slinkaj na pesku. Tuz podachmoj so z krotkim rozmyslenjom wroco do Hozneje, a to najprjedy do korcmy. Z tym pak bechmoj prawje trjechitoj. Tam so wso tlocese: bechu tu kwasne reje. A cyla wjes tarn be, pak rejowachu pak pfihladujo wot stareje potuleneje wowki hac do cesneho dzesca. Wuhladachmoj w tym zamoznosc su- sodskeje kultury na nas serbski lud. - Recese so wso nemsce, tola woprasachmoj-li so nekoho, hac njemoze serbsce, powedase tez derje serbsce z namaj. Tu je zjawnje widzec, как tutych wbohich ludzi nemcina puta a tloci. Na tym pak je jenoz wina njesprawne nemcowanje w suli a w cyrkwi; a tajke zachadzenje tez bjez wliwa na wasnje ludu wostalo njeje, kaz mozemy mjez druhim z pfiklada, kusk dale deleka podateho, spoznac. Tola tak derje w Hoznej kaz w bliskich Lutach staj wucerjej rodzenaj Serbaj. Pfed korcmu stejese crjoda sulskich dzeci, kiz tez nemski mjez sobu bamborjachu; jako pak so je woprasachmoj, sto z nich moze serbsce, wustupistej z wjesolym colom a blyscatym wockom dwe holcce a wuznawastej so macersciny: tez jedna abo dwe druhej powedastej potom serbsce. Prasachmoj so je skoncnje: Hdze je jich knjez wucer. Tuz na raz womjelknychu wse, pfetoz ton njedaloko crjodku mjehsich sulskich holcow, kiz so do korcmy nutf tlocachu, domoj honjese. A moj slepcaj bechmoj jeho za nocneho straznika meloj! lu Lb. Sorb.-Russ. 145
Wojerecy netko dospolnje zeznachmoj, do wsech korcmow a korcmickow ponuchawsi; je wsak tam tajki filisterium, kaz we wsech malkich mestach: wjedrowje mudry a smjerc- wcipny! Na hasach slysachmoj skoro jeno serbski recec. Pondzelu 11. merca wotsalichmoj so rano zahe wot Wojerec po zeleznicy pfez Kletno do Hdrki a spoznachmoj pri tym w kupeju nekotrych serbskich burow Kletnjanskeje wosady. W Horce pak dyrbjachmoj, dokelz chcymoj po Zhorjelsko-Berlinskej zeleznicy dale jec, wot 8-11 hodzin dakac a njewedzachmoj, sto zapocec, dokelz so chetro descik dzese.
11. lekcija Mercin Nowak - Njechornski Spewajo do serbskeje hole! W Nowym Mesce be zasakly desc nasu wolu к dalsemu wutracu tak rozmacal, zo wosta- Д jiwsi rjekowstwa so walichmy do prenjeho twarjenja pri pucu. A bese to mlyn a rezak a pri tym tez hisce korcma. Mokri bechmy kaz kokos treci dzen desca, a kapase wot nas kaz wot wodneho muza. Mlynk-korcmar zmokancow witase ze stodkokisalym woblicom a spyta nam nase zadanje za horcym kofejom wurecec wnchwalujo lepsiny swojeho piwa a palenca. My wsak njepopuscichmy a tak so skoncnje tez docakachmy hoberskeje brjucha- teje капу toho pozadaneho napoja .... Potom mlynk nam poweda, zo je tu we wsy dzensa kwas. Serbski kwas w serbskej holi! Narodzi so w nasich mozach wulka myslicka: Telko kroc smy towarsej nawozeni abo towarsce njewjesce z piscelnisca cyrkwje zaspewali werowanski kerlus. Kaha, hdy bychmy tez tudy mlodemu porej zanjesli serbski spew? Naspew hisce wobknjezimy, jenoz ze slowami hisce trochu klaca. Ale stoz jedyn njewe, to we hisce druhi. Taklc spew zaso sklijimy, slowa z htowy wuknjemy, naspew zwucujemy - wezo styrihldsnje. Zwucujemy, zwucujemy. Alta nimamy, ale dwaj basaj, jedyn tenor a dwaj sopranaj, to nekak pondze, tak jara wumysleni dze ci holanscy kwasarjo njebudzeja .. . Nesto hodzin smy w holanskim mtynje prepili, prejedli a prespewali. Skoncnje su mr6cele so dowukidale. Slawa, smy pretrali! Hisce chwilku wobkruzimy stary mlyn naliwak, kiz tak rjenje so tuli do hole, do stomow, wobdziwamy stare mlynske koleso, dundamy wokolo mlynskeho hata a skoncnje so wotsalimy. Nowe Mesto je dolha wjes. Je dobra serbska wjes. Nowomescenjo su pfeceini ludzo, kiz sweru serbuja a maju rad serbowacych ludzi. Hdyz loni tam pobych z precelemi a tam w srjcdznej koremje z korcmarjom serbsce so rozmolwjachmy, to wjesnjenjo z drohi pfez wocinjene wokno so na bjesadze wobdzelichu. Hdyz potom chcychmy wotjec, to jedyn Nowomescan za nami bezese ze zastarskim tristaletnym heblom, kiz chcyse daric Scrbskemu muzejej w Budysinje .... Tajcy su Nowomescenjo! Bjez dziwa, zo so tez njebojachmy hie na kwas jako njeproseni hosco. Walichmy so do kwasneho domu kaz tachant do twaroha. Tam bese mjerwjenca kaz w Bukecach wote mse. Hizo na dworje so wsitko pisanjese z narodnymi drastami, zo woci slepjese. Samo maii holey bechu sej к capce pritykali bantate kwecele. My pak so merjachmy chroble do domskeho, skazachmy sebi „druzbu", a jemu stol- macichmy sw6j wotpohlad, zawjeselic kwasarjow ze spewom. Druzba tez hnydom rozkaza t<i* 147
,,zmerom!“, a bu cicho, kaz w kemsach pred swjatym scenjom. My pak sej zrunachmy siju, a hizo zaklinca z pjec ertow: „Boza ruka zohnuj waju, z wamaj pucuj boza mdc!“ Smy wotspewali wse tri stucki, a kwasarjo bechu widzomnje hnuci, muzojo nutrnje hladachu, a zony sej woci trejachu, kaz so shisa. A dodachmy hisce spew trochu swetnisi, ale tez hisce cuce hnujacy, a treci narodny. A potom chcychniy so skradzu z procha mec. Ale to so nam njeporadzi. Nadobo bechmy wob^laci z kwasarjemi, kiz nas njepuscichu, a kwasna mac so na nas merjese z wulkej blesu slodkeho palenca, a dyrbjachmy pic, pic, pic. A potom nasta prasenca a scehowase hisce rjana rozmolwa a zbratrenje a prida so hisce kwasny nan, a ton mejese tohorunja w ruce wulku blesu palenca, kiz njebe wjace tak jara slodki, ale cim mocnisi, a my ze staroscemi hladachmy na dalse wuwice podawkow, pfetoz hrozese nam hisce dolhi puc. A nawalichu so do dwora hercy z Beleje Wody z trubami a z wulkim bubonom, a pri powsitkownym rozbudzenju smy so skradzu zhubili ... (Z knihi „Zapiski Bobaka“) Slownick zasakly 1. продолжитель- korcmicka, -i ж кабачок ный, затяжной; korcmar, -ja м корчмарь, 2. настойчивый трактирщик wola, -e ж воля, желание kapac, -а капать wutrac, -je выдержать, kapka, -i ж/ капля вынести krjepka, -i ж pretrac, -je выдержать, пере- zmokanc, -а м промокший нести, продер- человек жаться, пережить slodkokisaly кисло-сладкий wutrace, -a cp выдержка, woblico, -a cp лицо выносливость mjezwoco, -a cp лицо rnacec, -a 1. макать, окунать; wurecec, -i отговорить 2. мокнуть, кого-л. от чего-л. сочиться chwala, -у ж слава, хвала rozmacec, -a размачивать chwalic, -i хвалить rozmocic, -i размочить wuchwalic, -i расхвалить, rjek, -а м герой превознести rjekowstwo, -a cp героизм wuchwalec, -a/ расхваливать, rjekowski героический wuchwalowac, -uje восхвалихь mlyn, -а м мельница popuscic, -i 1. ослабить, mlynski мельничный сбавить; mlynk, -a M мельник 2. поддаться, nahwak, -а м водяная мельница отступить wetrnik, -а м ветряная мельница popuscec, -a/ 1. ослаблять, iezac, -a резать, пилить popuscowac, -uje сбавлять; rezak, -а м 1. пила; 2. поддаваться. 2 лесопилка отступать rezbar, -ja м резчик, ваятель, hober, -bra м великан, гигант скульптор hoberski огромный korcma, -у ж корчма, трактир brjuch, -а м живот 148
brjuchaty brjuchac, -а м docakac, -a so капа, -у ж napoj, -а м pozadac, -a pozadowac, -uje pozadany mozy, -ow мн.ч. mozowa koza stfasenje mozow zahorjenje mozow nawozenja, -je м njewjesta, -у ж piscele, -ow мн.ч. pisceler. -ja м piscelowac, -uje piscelowy piscelnisco, -a cp cyrkej, -wje ж cyrkw inski cyrkwiny zaspewac, -a werowanski kerlus, -а м kerlusny tudy рог, -а м zanjesc -e zanosowac, -uje naspew м hlacac, -a klijic, -i sklijic, -i z hlowy wuknyc zwucowac, -uje zwucowanje, -a cp пузатый пузатый человек дождаться кувшин напиток попросизь, пожелать просить, требо- вать - требуемый, желанный мозг, мозги мозговая оболоч- ка сотрясение мозга воспаление мозга жених невеста орган органист играть на органе органный хоры (в церкви) 1. церковь (организация); 2. церковь, храм церковный церковный, храмовый спеть свадебный, венчальный духовная песнь, песнопение, хорал относящийся к ду- ховным песням здесь пара запеть запевать напев, мелодия хромать клеить склеить учить по памяти тренироваться, упражняться упражнение zwucowanski alt, -а м bas, -а м tenor, -а м sopran, -а м nekak kwasar, -ja м dze wumysleny pfespewac, -a pfejesc, -je prepic, -je dowukidac, -a siawa, -у ж slawny wobkruzec, -a wobkruzic, -i tulic, -i so tulec, -a so wobdziwac, -a nesto wobdziwowac, -uje dunda<5, -a dundak, -а м wotsal wotsalic, -i so wotsalec, -a so precel, -а м precelny rad/rady rady mec nekoho, nesto pobyc, -budu wjesnjan, -а м тренировочный, предназначенный для упражнений альт бас тенор сопрано как-нибудь участник свадьбы, гость на свадьбе частица же придуманный, вымышленный; привередливый пропеть (несколько часов) 1. проесть; 2. переесть пропить, провести время за выпивкой вылиться до конца слава славный, извест- ный, знаменитый 1. кружить; 2. окружать 1. покружить(ся); 2. окружить прижаться прижиматься восхититься чем-л. восхищаться чем-л. бродить, шататься бродяга отсюда удалиться удаляться друг, товарищ дружелюбный, дружеский с удовольствием, охотно любить кого-л., что-л. побыть деревенский житель 149
wjesnjanka, -i ж деревенская жительница tolmacic, -i I. перводигь (yciHo); woci nic, -i открыть 2. передавать, wocinjec, -a открывать выражать zastarski устаревший, отживший, tohnacer, -ja м переводчик (устный) отслуживший stolmacic, -i 1. перевести; hebl, -а м рубанок 2. передать muzej, -а м музей zamev, -а м намерение, умысел daric, -i подарить zawjeselic, -i развлечь, darowac, -uje дарить развеселить daricel, -а м даритель, zmerom! тихо! жертвователь cichi тихий dar, -а м дар, подарок cicho тихо dziw, -а м чудо, диво scenje, -ja cp евангелие bjez dziwa не удивительно sija, -e ж горло, шея tachant, -а м настоятель собора runac, -a выравнивать, mjerwic, -i so кишеть, толпиться выпрямлять mjerwjenca, -у ж толпа, толкотня zrunac, -a 1. выровнять, msa, -ё ж богослужение, служба, месса выпрямить; 2. прочистить pisany разноцветный, (горло) пестрый zaklincec, -i (за)звучать pisanic, -i so пестреть, сверкать ert, -а м рот, уста (красками) ertnje устно slepic, -i слепить, ослеплять ertny устный slepy слепой zohnowac, -uje благословлять slepc, -а м подлец wotspewac, -a спеть, исполнить same даже widzomnje очевидно, заметно capka, -i ж шапка hnuc, -je трогать kwecel, -а м букет hnuty растроганный, pritykac, -a прикреплять взволнованный prityknyc, -nje прикрепить hnujacy трогательный. bant, -а м лента, бант волнующий bancik, -а м ленточка nutrny 1. искренний, bantaty в лентах пылкий; meric, -i so do направляться, 2. благочестивый neceho/k necemu стремиться nutrnje 1. искренне. domske, -eho cp жилой дом (в деревне) пылко; 2. благочестиво chrobly смелый, отважный nutrnosc, -e ж 1. искренность, chroble смело, отважно пылкость; chroblic, -i приободрять, при- давать смелости 2. благочестие; 3. молитва skazac, -a sej nesto заказать что-л. slusec, -a so полагаться, skazac sej nekoho послать за кем-л., подобать вызвать кого-л. swetny светский druzba, -у м дружка (на свадьбе) swetnisi более светский 150
сисе, -а ср proch, -а м z procha so mec skradzu scehowac, -uje sceh, -а м scewk, -а м wobdac, -a wobdawac, -a puscic, -i puscec, -a чувсз во 1. порошок; 2. порох; 3. прах; 4. пыль исчезнуть, испариться украдкой, тайком следовать за кем-л., чем-л. 1. последователь- ность; 2. последствие последствие, следствие окружить, обступить окружать, обет упать 1. выпустить, отпустить; 2. уволить 1. выпускать, отпускать; 2. увольнять prasenca, -у ж zbratrenje, -а ср pridac, -a (so) pfidawac, -a (so) wuwice, -а ср wuwic, -je so wuwiwac, -a so/ wuwijec, -ja so hrozyc, -y nawalic, -i (so) here, -а м bubon,-а м truba, -у ж rozbudzic, -i rozbudzec, -a < rozbudzenje, -a cp град вопросов 1. братание; 2. братство присоединит ь(ся) присоединять(ся) развитие (постепенное) развиться развиваться грозить, угрожать навалить, навалиться музыкант барабан труба возбудить, вызвать воодушевление возбуждать, вызывать воодушевление возбуждение, воодушевление Неопределенные (неличные) формы глаголов - Infinitne formy werba. К неопределенным (неличным) формам глагола относятся формы, которые не выражают все значения глагола, в особенности глагольное лицо. Таковы формы: 1) инфинитива, 2) деепричастий, 3) причаст ия прошедшего времени на -1, 4) страда- тельного причастия, 5) отглагольного существительного, 6) причастия действитель- ного залога. 1) О форме инфинитива см. урок 2. 2) Деепричастия в литературном верхнелужицком языке являются живой граммати- ческой категорией (в первых же абзацах начального текста А М. Новака-Нехорньского встречаются три деепричастия). В предложении они образуют особые полупредика- тивные конструкции - т. и. деепричастные обороты. Употребление деепричастий в верхнелужицком подчиняется тем же законам, что и в русском языке: в предло- жении, куда они входят, они всегда соотносятся с подлежащим. Так же, как в русском, верхнелужицкие деепричастия формально не выражают категории рода и числа (для всех родов и чисел выступает единая форма, напр. lezo - лёжа). Деепричастие настоящего времени - Transgresiw (prechodnik) pritom- nosce. Это деепричастие образуется от основы настоящего времени, которую можно вы- делить, отняв конечный гласный от формы 3 л. мн. ч., с помощью суффиксов -’о, 151
-’icy, -(j)cy (суффикс -’о выступает наиболее часто). Деепричастия настоящего вре- мени возможны лишь у глаголов несовершенного вида и выражают обычно действие, одновременное с другим действием в прошлом, настоящем или же будущем. При- меры: Wowka we lozu lezi a spi. - Wowka we lozu lezo spi. Hanka je rejowala (rejuje, budze rejowac), spewajo pesnicku. Spewajo do serbskeje hole! Mlynk-koicmar spyta nam nase zadanje za horcym kofejom wurecec, wuchwakijo lepsiny swojeho piwa a palenca. Деепричастие прошедшего времени - Transgresiw (prechodnik) zandze- nosce. Это деепричастие образуется от основы прошедшего времени глаголов совершен- ного вида при помощи суффиксов -wsi (после гласных) и -si (после согласных). Оно выражает действие, предшествующее другому действию в прошлом, настоящем или будущем. Примеры: Wowka je posnedala a spi. - Wowka posnedawsi spi (budze spac). Zahe stanywsi pondzemy do hribow. Wocuciwsi hladase wboha syrota wokolo so. Zawolawsi swojeju synow prikaza nan, zo bystaj sloj psencu posyc. Wostajiwsi rjekowstwa so walichmy do prenjeho twarjenja pri pucu. Pfenocowawsi w tym mestacku, nozkowachmoj do Corneho Cholmca a tam pfisedsi chwatachmoj do cyrkwje na sulski chor. Примечание: Деепричастие выделяется запятыми в тех случаях, когда оно а) распространено (образует деепричастный оборот), в предложении занимает последнее место и зависит от подлежащего; распространяющие деепричастие члены могут стоять как перед ним, так и после него, б) распространено (образует деепричастный оборот), стоит в середине предложения после суще- ствительного, от которого оно зависит, и слова, распространяющие деепричастие, располагаются после него. Примеры образования деепричастий: форма 3 л. мн. 4. деепричастие наст. вр. наст. вр. I спряжение moluja molujo pija pijo preja prejo smeja so smejo so wuknu wuknjo/wuknicy cahnu cehnjo pjeku pjeco njesu njeso wjezu wjezo mjetu mjcco/mjedicy rostu rosco/roscicy du ducy форма причастия прош. вр. деепричастие прош. вр. wumolowal wupil popfal wusmjal so nawuknyl wucahnyl napjekl prinjesl priwjezl wumjetl narostl priSol wumolowawsi wupiwsi poprawsi wusmjawsi so nawuknywsi wucahnywsi napjeksi prinjessi pfiwjezsi wumjetsi narostsi prised si 152
II спряжение chodza warja cinja nosa rcca spja chodzo/chodzicy warjo'waricy cinjo/cinicy noso reco/recicy spicy wuchodzil nawaril scinil wotnosyl dorecat wuspal so wtichodziwsi nawariwsi sciniwsi wotnosywsi dorecawsi wuspawsi so III спряжение dzelaja woblekaja pisaja dzelajo/dzelajcy wiidzelal woblekajo/woblekajcy zwoblekal pisajo/pisajcy napisat wiidzelal wudzelawsi zwoblekawsi napisawsi Примечания: I. Отдельные деепричастия лишились признаков глагола и стали наречиями, предлогами или же частицами. Подобный процесс происходил и в русском языке. Примеры: njedziwajo, njedziwajcy na ... sudzo po .. . dziwajo na ... / hladajo na ... / nastupajo hladajcy njenadzicy njepfcstawajcy spicy chwatajcy ducy wroco (dac) njetrjcbawsi mjenujcy nimoducy несмотря на, невзирая на__ судя по ... принимая во внимание, учитывая; ввиду чего-л. зримо, явно, заметно неожиданно безостановочно, постоянно во сне поспешно, в спешке по дороге обратно, назад зря, ларом, без нужды (а) именно между прочим, кстати Слово mjelco в современном языке имеет значение „тихо, бесшумно", но раньше оно означало „молча". Так, А. Навка приводит предложение: Mjelco (cicho) a mjelcicy (njeredo) kradnjestaj so paduchaj ke chezce; cim blize bestaj, cim mjelciso lezeStaj. Когда-то слово mjelco обладало значением „без ведома (кого-л.)“, напр. Mjelco папа to Borbora Cinic nocheyse. 2. Глаголы stac, sedzec, spac, tcec в сочетании с винительным падежом имени не могут выступать в форме инфинитива (как многие иные глаголы). Инфинитив здесь замещается деепричастием. Это отмечается особенно часто после глаголов тёс (иметь), wostajid (оставить), namakac (найти), widzec (видеть). Примеры: Ja mam wonka kolo stejo. Wy see kluc tcacy wostajili. My smy tebje spicy namakali. Woni su nas widzeli w busu sedzo. Rano won stany a widzese wulku tyzu na blidze stejo. Напротив, другие глаголы могут выступать в конструкциях с В в форме инфинитива, напр. Wutrobu cujese spesnje klapac a pot po chribjcce bezec. 3) Материал по причастиям прошедшего времени на -1- повторите по уроку 2. 4) Страдательное причастие - Pasiwny particip. В верхнелужицком языке прилагательные, как и другие слова того же склонения, не имеют кратких (именных) форм. Это означает, что в морфологическом плане страдательные причастия мало отличаются от прилагательных, образуемых от причастий путем адъективации. Страдательные причастия образуются прежде всего от глаголов совершенного 153
вида, реже от глаголов несовершенного вида, при помощи суффиксов -пу, -’епу, -any, -ty, присоединяемых к основе прошедшего времени. Суффикс -’епу выступает у глаголов, основа прошедшего времени которых окан- чивается на согласный или на -i (-у), если -i (-у) является основообразующим глас- ным. Перед суффиксом -’епу происходят чередования согласных: t/c (wumjetl - wumjeceny), d / dz (nakladl - naktadzeny), k / z (premohl - premozeny), k / c (napjekl - napjeceny), s / s (wotnosyl - wotnoseny), z 1z (nawozyl nawozeny), m I mj (nakormil - nakormjeny), b / bj (nabarbil - nabarbjeny), p I pj (naktipil - nakupjeny), w I wj (namol- wil - namolwjeny), r / rj (nawaril - nawarjeny). ' Глаголы типа wuknyl образуют страдательное причастие по образцу (na)wuknjeny. I спряжение wumolowal wupil popral wucahnyl rjekl zapocal wumolowany, -a, -e wupity, -a, -e popraty wucehnjeny rjeknjeny zapocaty wzal zajal zebra! postal priwjezl narostl wzaty, -a, -e zajaty, -a, -e zebrany poslany priwjezeny narosceny II спряжение wuchodzil wuchodzeny wuspac so wuspany scinil scinjeny wustac wustaty dorecal dorecany zelhal zelzal zelhany /zelzany III спряжение nasadzal nasadzany wtidzelal wudzelany napisal napisany zwoblekal zwoblekany Страдательные причастия образуются прежде всего от таких глаголов, которые могут иметь при себе дополнение (wuslysec prostwu - prostwa bu wuslysana). Примеры: ... so skonenje docakachmy hoberskeje brjuchateje kany toho pozadaneho napoja ..., kwasarjo ЬёсЬи widzomnje hnuci ..., nadobo bechmy wobdaci z kwasar- jemi ... Примечания: 1. От глаголов несовершенного вида страдательное причастие образуется не столь часто, напр. z ruku pisany, wot папа prewodzeny, па pesk twarjeny, z koze dzelany, z peskom mesany. 2. Менее регулярны формы страдательных причастий от глаголов zane - zandzeny, dac - daty/dany, zjesc - zjedzeny. 3. Некоторые страдательные причастия, образованные от глаголов совершенного и несовершен- ного вида, потеряли связь с глаголами. Такие причастия стали прилагательными, напр. prelata krej (пролитая кровь), zaryty poklad (зарытый клад), pisana kryda (цветные мелки), spjaty jezor (водохранилище, искусственное море), samobelene Ьёгпу (картофель в мундире), njeproseny hose (незваный гость), mazana myslicka (грязная мысль) и т д 4. Встречающиеся в исключительных случаях страдательные причастия от глаголов, которые не могут иметь при себе дополнение, получают значение не страдательного, а действительного залога. Причастия, образуемые от исконно возвратных глаголов, теряют возвратное место- имение. Примеры: Sym zalubowany (Sym so zalubowal). Sym rozhnewany (Sym so rozhnewab. Na- rosceny sad (Sad je narostl). Rozekceta kwetka (Kwetka je rozekceta). 5. В предложении страдательные причастия выражают либо определение (напр. Sydzestaj so k wo- 154
tewrjenemu woknu), либо именную часть составного сказуемого (напр. Zita su hizo posyecne. Drohi su wumjecene.) 6. Из форм страдательного причастия и особых форм вспомогательного глагола bye (buch. bu, bu, buchmoj, bustaj/tej, bustaj/tej; buchmy, busce, buchu) состоят сложные формы страдательного залога глаголов: напр. Domowina bu w lece 1912 zalozena. Подробнее о страдательном залоге см. урок 16. 7 Страдательные причастия ряда глаголов в современном языке имеют значение существитель- ных, напр. pristajeny (w nakladnistwje), ranjeny, jaty. Cp.: Bity njebiteho njese. Zemrety moze ziwyrn woci wotewrec. Wuceni rnaja stuzic postupej clowjestwa. Zdrapany hlada so cerni. 1. Wotmolwce na prasenja: Hdze pucowase M. Nowak-Njechornski? Kajke wjedro tehdy bese? Zwjeseli so mlynk- korcmar, hdyzsu sebi hosco kofej pozadali? Na co korcmar hosci skedzbni? Kajka myslicka narodzi so w mozach pucowarjow? Kak a z kajkim wuspechom su ju zwoprawdzili? 2. Nawuknce ze stawiznow Uteratury, sto je M. Nowak-Njechornski. 3. Wutworce wot tutych werbow transgresiwy: wjercec, sic. sluchac, kidac, plec, zyncec, hrac, klepac, borcec, behac, kuric, lec, barbie, wojowac, lojic, kopac, hrabac, waric, lecec, chodzic, mytowac, wuc, dree, skladowac, dzakowac so, smjec so. palic, prihotowac. 4. Stajce podlanski cin do transgresiwa: Pionerka steji pred starsimi a pfednosuje basen. Starsi sedza a sluchaju na nju. - Hanka zynci melodiju a hraje gitaru. - Dokelz so роста descowac, chwata mac a hraba suchu drastu z powjaza. - Petr chodzi po wsy a pfeprosuje na zhromadziznu. - Wetr duje a torha za wokna. - Sulerjo du na sportnisco a spewaja. - Holey behaja pfi rece a loja ryby. 5. Tworce z tutynii porikami sady wuziwajo transgresiw: nawuknyc - prednjesc wupisac - zawrec zapyric - napjec wobehc - waric storCic - padnyc wumyc so - snedac zbehnyc - tyknyc narysowac - wumolowac 6. Tworce transgresiwy wot tutych werbow: posedzec, zawjercec, dodzerzec, wulecec, porecec, zamjelcec, dobezec, zaciscec, zaslysec, zeslodzec, done, wunc, pfinc, nanc, nadenc. 7. Wutworce wot werbow w spinkach transgresiw zahdzenosce: (Prine) na hat. chcych sej smykace pfisrubowac. (Pohladac) do kola, widzach tarn hizo mnohich hanjec. (Premasac) zaki cholowow, njenamakach klucik. Za pjec mjensinow stejach wosrjedz druhich. (Wuzwolic) dwe mustwje, hrajachmy hokej. Cas so spesnje miny. (Done) domoj, citach hisce chwilku knihu. 8. Premen w sadach werb podlanskeho jednanja do wotpowedneho transgresiwa: Hine steji a pfihotuje scenowinu. - Hdyz ze sule prindze, zhotowi domjace nadawki. Netko sedzi na stolen a cita nowinu. - Hdyz be ju precital, dzese k maceri. Mad wuhlada 155
jeho a so zwjeseli, dokelz jej Hine husto pomhase. Potom wotendze do konsuma nakupo- wac. Hdyz so wroci, smedzese w telewizorje film za dzeci hladac. 9. Pfipisaj koncowki participow, wutwor z tutymi slmvnymi skupmanii sady: zaplat- cholowy, nadzel- produkty, wuwoz- popjel, rozpac- deska, zapoc- dzelo, rozbi- karan, wotewrj- durje, napja- film, zrec- rozprawa, nala- sklenca. 10. Za podlansku sadu zasadz prawy part teip: tykanc, kotryz pjekar napjece; basen, kotruz Borbora nawukny; butra, kotruz pfedawarka preda; dwor, kotryz Jan wumjece; dar, kotryz Ludmila dosta. 11. Rozeznawaj mjez adjektiwami a participami: sylny kon, wuspany clowjek, nowa tafia, nalaty karan, cahace ptacki, wulki pomnik, ceknjena kdeka, dokonjane dzelo, spjelnjeny nadawk, zjedzene berny, roztorhana papjera, rjana fala, nasyceny skot, tolsty stom, zwopfokowane sudobjo, zatfeleny zajac, mate wokno, zajedojeene ryby. Z kolesami w Delnjej Luzicy J" Skupinka trinace sowjetskich studentow pucowase letsa w juliju z kolesami po Luzicy. Po tym zo bechu hornjoserbske wjeski zeznali, namjetowase Jelena: „Netko pojedzemy к jezorej do stanoweho lehwa. Tam mozemy so kupac abo na luce lezo spac - cyly tydzen dolho.” To pak Pawjel protestowase: „My nochcemy so jenoz kupac a spac, chcemy tola tez sportowac a nesto widzec. Tohodla namjetuju, zo pojedzemy z nasimi kolesami do Delnjejc Luzicy, tam dotal hisce byli njejsmy.“ Tuton namjet so tez druhim holcam lubjese, a holey bechu pfezjedne. Bdrze so prihotowanje jezby zapoca. Iwan a Fjodor wse kolesa rjedzestaj, porjedzestaj a mazastaj, dokelz puc z Pancic do Borkowow je sto a dwaceci kilometrow dolhi. Cyla skupina kolesowarjow potom IL julija w 530 hodzinach z Pancic wotjedze. Po pucu pfed Kulowom sej wetrnik wobhladachu. W Kulowje snedachu, a potom dzese dale do Grodka. Po pucu w lesu wobjedowachu. Dokelz bechu holey mucne a nimo toho so Iwanowe koleso skoncowa a bese trjeba jo porjedzic, cyla skupina zasta Zhubichu mnoho casa a prijedzechu hakle w pjecich do Chocebuza. Tam jedzachu lod. A potom chwatachu dale do Kuparskich Borkowow. Tam mjenujcy na luce jedneje serbskeje swojby mejachu dowolnosc, sebi stany natwaric. Po wjeceri wsitcy rady do loza dzechu, dokelz bechu dose mucni. Ale noc njebe mema; w Btotach je wjele kuntworow. Njedziwajo na to mlodzi turisca zahe stawachu a so do pfistawa podachu. Tam jich hizo skazany colm wocakowase. Colmar samo nekotre serbske slowa znajese, a tohodla bese z nim rozmolwa zajimawa. Colmar moenje stapase. Bdrze do Ledow prijedzechu a sebi prirodny Bldtowski muzej wobhladachu. Nawal wopytowarjow be mjeztym rozrostl. Jako so tfinaco do kofejownje nawalichu. so pokaza, zo je jenoz hisce wosom most now swobodnych. Pjeco dyrbjachu wokolo dzesac mjensinow na swobodne blido cakac. Widza- chu, zo so tu samo hizo dopoldnja moenje piwo tocese. No haj, be dze tez horco. Slonco smalese, a descowalo so dawno wjace njebe. W dwanacich pokazowase termometer w pfi- stawje wosomadwaceci stopnjow. Jara rjane doziwjenje mejachu na wrocopucu na colmje Jonu Iwan, tak dolhi kaz je, 156
do wody padny. To be wjeselo! Skoku colm za stom pfiwjazachu, Iwan sej mokru drastu slece a do slonca polozi. Dokelz slonco rjcnje swecese, so hnydom wsitcy kupachu. Pluwajo po rece horje, widzachu a slysachu zony na polu. „Hoj, to je tola serbsce, stoz wone гёса! Нас so jonu z nimi rozmolwjamy? „To so we“, druzy wolachu. Mlodostni so wjeselachu, hdyz jim zony na jich postrow serbsce „Dobry zen!“ wotmolwichu. „Wotkel sco?“ prodrustwownicy wed zee chcychu. Stefan wotmolwi: ,,Z Lwowa, ale wuknjemy hornjoserbsce.“ Jedna zona praji: „My powedamy dolnoserbski, ale nasa rec jo bliska gornoserbskcj wokolo Budysyna .... Ale wy buzoso glodne. Mozoso z nami pojedankowas.“ To nasi preceljo wezo ,,ne“ njeprajichu. Wsak mejachu po kupanju wulki apetit. Так woni prez Iwanowe „kupanje w drasce“ dobru swacinu dostachu a hisce nekotre delnjoserbske slowa nawuknychu. Druhi dzen wopytachu Serbsku rozserjenu wysu sulu wChocebuzu, hdzezjichsam direk- tor krotko powita. Pfijewsi do Noweje Wsy pola Picna, wopytachu tam bydlaccho delnjo- serbskeho wotcinca knjeza Fryca Latka. Won jim wo swojim ziwjenju powedase. Pobychu hisde we Wjerbnje, Brjazynje, Desnje a druhdze. Pucujo po Delnjcj Luzicy mejachu skladnosc so rozmotwjec ze wselakimi Serbami a Serbowkami a wudospolnic swoje znajomosce serbsciny. Spominachu na Minu Witkojc a, sedzo we Wjerbnjanskej korcmje, na Mata Kosyka, w tutej wsy narodzeneho. Wobdziwo- wachu pfeco zaso wobkuzlowace molby delnjoluziskeje krajiny z tysacorymi reckami, ramjenjemi Sprjewje, hatami, lukami, stogami a ... baconami. Slownick lehwo, -a cp лагерь rozrosc, -е возрасти stanowy палаточный wopytowac, -uje посещать, навещать stanowe lehwo палаточный kofej, -а м кофе городок tocic, -i точить protestowac, -uje протестовать, piwo tocic разливать пиво возражать dawn о давно sportowac, -uje заниматься termometer, -tra м термометр, спортом градусник dotal до сих пор wrocopuc, -а м обратная дорога prezjedny bye быть согласным, tak dolhi kaz je растянуться во соглашаться (padnyc) весь рост lubic, -i so нравиться pfiwjazac, -a привязать prihotowanje, приготовление, slec, -ce sej/so снять с себя -a cp подготовка drastu одежду rjedzic, -i чистить slekac, -a sej/so раздевать(ся) mueny уставший, усталый jonu однажды; недолго merny спокойный mlodostny, -eho м молодой человек kuntwora, -у ж комар wjeselic, -i so радоваться njedziwajo na to несмотря на то zwjeselic, -i (so) обрадовать(ся) pristaw, -а м 1. присчань; prodrustwownik, член сельско- 2. речной вокзал, -а м хозяйственного порч кооператива stapac. -a do опираться, prodrustwownica, член сельско- neeeho налегать -у ж хозяйственного moenje сильно кооператива nawal, -а м наплыв, нашествие (женщина) 157
rozseric, -i rozserjec, -a/ rozserjowac, -uje rozserjcny rozserjena wysa sula skiadnosc, -e ж znajomosc, -e ж molba, -у ж расширить расширять расширенный полная средняя школа возможность, случай знание картина molowac, -uje wobkuztowacy krajina, -у ж ramjo, -jenja ср stog', -а м bacon, -а м рисовать, писать красками чарующий 1. край, мест- ность ; 2. пейзаж ]. плечо; 2. рукав (реки) н-луж. стог (сена) аист Manfred Ladus Na wopyce w skupinjc Kuparske Borkowy Domowinska skupina Kuparske Borkowy lici 120 sobustawow, tfecina z nich su mlodostni. Nehdze polojca clonow dzela w socialistiskim ratarstwje, za kotrez je plahowanje skotu a zeleniny charakteristiske. 50 skupinarjow prislusa Zjednocenstwu serbskich rybarjow w Biotach, 80 sobustawow cita Nowy Casnik. Pfedsydstwu skupiny prislusa dzesac clonow. Cion Zwjazkoweho predsydstwa Domowiny Wylem Bjero nawjeduje nimale dwaceci let kolektiw Domowinjanow. Skupina be so w lece 1954 ze 17 Domowinjanami zatozila. Na teritoriju gmejny Borkowy wobsteji hisce Domowinska skupina Prizarske Borkowy z 30 sobustawami. Borkowy su z 55 kwadratnymi kilometrami po teritoriju najwjetsa gmejna NDR a maja 3700 wobydlerjow. Z rjadow sobustawow skupiny Kuparske Borkowy pochadzeja hlownje spewarjo chora ,,Harmonija“ a clonojo rejwarskeje skupiny. Dale prislusatcj ansamblej hisce chor ,,Concordia“ a dujerski orchester. Dwurecny program poskiceja tez kulturne skupiny sulerjow centralneje sule Borkowy, na kotrejz so tez serbska wucba podawa. Woblubowany je Blotowski swjedzen, kotryz so wot leta 1963 dwuletnje w Borkowach prewjedze. Tradicionalne serbske nalozki haja so kaz lapanje kokota, zapust mlodziny a muski zapust, rybarski swjedzen, a dnja 6. januara prewjedze so roz- prawniska zhromadzizna gmejny, „Woklapnica". We wuberku nacionalneje fronty su styrjo skupinarjo z Kuparskich Borkowow, a dwaj Domowinjanaj dzelataj sobu we wjesnym klubje. Wjesnjanosta Meto Smyt je Domowinjan. Skupina Kuparske Borkowy bu wjacekroc wot rady gmejny a Rady wokrjesa Chocebuz- kraj wuznamjenjena. Wona ddsta za wuberne wukony w prihotach IX. stronskeho zjezda SED a IV. festiwala serbskeje kultury zlote cestne wopismo Domowiny. (Nowa doba-Predzenak, 23. JO. 1976) Основные сведения о нижнелужицком языке Нижнелужицкий язык представляет собой разновидность серболужицкого языка, ко юрой пользуются лужицкие сербы, проживающие в районах Хочебуз (Котбус). Калава (Калау), Баршч (Форет), Губин (Губен) и частично Войерецы (Хойерсверда). Любин (Люббен), Гродк (Ширемберг) и Бела Вода (Вайсвассер). Число лиц. говоря- щих на нижнелужицком языке, меньше, чем говорящих на верхнелужицком; лите- ратура, которая издаеюя по-нижнелужицки, не столь обширна в количественном отношении и более ограничена тематически. Процесс национального возрождения 158
в Нижней Лужице начался позже и двигался медленнее, чем в верхнелужицких землях. Обеспокоенность представителей верхнелужицкого возрождения судьбой славян- ского населения в Нижней Лужице, которое находилось на грани окончательной ассимиляции, обусловила особый интерес к изучению нижнелужицкого языка и стремление как можно полнее запечатлеть и исследовать его. В результате нижнелу- жицкий язык был описан в значительно большей степени, чем верхнелужицкий, прежде всего благодаря монументальным трудам А. Муки (грамматика и словарь). Эти труды были продолжены исследованиями Б. Швелы, Ф. Метшка и А. Миташа (составитель словарей), а далее работами современных сорабистов П. Япаша, Г. Фаски, Г. Новака и др. Верхнелужицкий и нижнелужицкий языки отличаются рядом фонетических, грамматических и лексических особенностей. Эти отличия, однако, ни своим коли- чеством, ни частотой отнюдь не превышают тех черт сходства обоих языков, которые и позволяют считать их разновидностями одного и того же серболужицкого языка. Из фонетических отличий отметим следующие: 1. н-луж. g - в-луж. h (gora, noga - hora, noha) 2. н-луж. с - в-луж. с (cas, cart - cas, cert) 3. н-луж. ё - в-луж. ’a (meso. gledas - mjaso, hladac) 4. н-луж. ’a - в-луж. ’e (mjaza, lagnus se - mjeza, lehnyc so) 5. н-луж. ks, ps, ts - в-луж. kr, pr, tr (ksasny - krasny, psawy - prawy, tsawa - trawa) К грамматическим отличиям относятся следующие: 1. В нижнелужицком языке у существительных мужского рода полностью исчезла особая форма звательного падежа, которая здесь замещается формой именитель- ного падежа; в верхнелужицком сохраняется такая форма: muz - muzo, nan - nano. 2. В нижнелужицком языке во всех трех числах (ед., дв., мн.) выражается категория одушевленности существительных, в верхнелужицком - лишь в ед. ч. категория одушевленности, тогда как в дв. и мн. ч. - категория мужского лица. Примеры: ед. ч. н-луж. mam bratsa, konja - в-луж. mam bratra, konja дв. ч. н-луж. mam (dweju) bratsowu, konjowu - в-луж. mam (dweju) bratrow, konjej мн. 4. н-луж. mam tsoch bratsow, tsoch koni - в-луж. mam tfoch bratrow, tfi konje mam bratsy, konje mam bratrow, konje 3. В нижнелужицком языке у числительных 3, 4 может во всех падежах подчерки- ваться категория одушевленности, для чего служат особые формы на -о; верхнелужиц- кий знает подобные формы лишь в именительном падеже, причем выражают они категорию мужского лица. Примеры: И н-луж. tso bratsy, tso (tsi) konje, tsi woze - в-луж. tro bratra, tri konje, tfi wozy, косвенные падежи: н-луж. tsoch bratsow, tsom bratsam, tsoch (tsich) koni, tsom (tsim) konjam, tsim wozam - в-луж. tfoch bratrow, tfom bratram. tfoch konjow, tfom konjam, tfom wozam. 4. В нижнелужицком языке по говорам встречается лишь одно прошедшее время глагола аналитического типа (som cytal), в верхнелужицком языке выступают четыре особые формы: sym cital, citach, bech cital, bych cital. Литературный нижнелужицкий язык в кодифицированной норме, действующей на настоящем этапе, сохраняет вслед за верхнелужицким формы простого прошедшего времени - т. н. аорист и имперфект 159
(напр. bijach, bijaso; rozbich, rozbi), давнопрошедшего времени (bech psepsosyl) и перфекта (som wuknul). В литературном нижнелужицком языке, далее, формы типа ja by cytat не имеют значения многократного прошедшего времени, но выражают условное (сослагательное) наклонение глагола (т. е. имеют значение нереализо- ванного, возможного действия). 5. В нижнелужицком языке у глаголов с основой на -i-, -а- формально противопо- ставлены формы настоящего времени совершенного и несовершенного вида; подоб- ная дифференциация отсутствует в верхнелужицком языке. Примеры: н-луж. kopam, kopas, кора ... - rozkopajom, rozkopajos, rozkopajo ... в-луж. kopam, kopas, кора ... - rozkopam, rozkopas, rozkopa ... В словарном составе языка обоих языков также имеются отдельные о i линия, однако больше общих слов. Приводим выборочно ряд несовпадающих лексем: н-луж. lichota - в-луж. swoboda wjaza - сЬёга chrom - twarjenje gwezdka - patorzica gluka - zbozo pojedank - swacina gronis - prajic zaris - lutowac Сравните параллельные тексты на верхнелужицком и нижнелужицком языках: 20 let Ludowe nakladnistwo Domowina Serbske knigly sisce a wudawaju se juzo dlej ako 400 let. Napsesiwo tym styri sto- letam jo 20 let snadna licba. Kak wjele pak jo se v. tych letach, kotarez smy wsykne sobu dozywili, nowego stalo? Kaki wusoki schojzehk jo serbska literatura zensa doj- spila! Se we, az zgledujomy z gjardoscu a z wjelikim pocescenim na literarne statki naseje zachodnosci. Woni ga su blyscaty psiklad za njepowalnu zywjensku moc Ser- bow w nejtsuchlejsych casach, a woni su wuznamnje k tomu psinosowali, az jo se serbski lud swoju serbskosc az do nasogo casa lichoty zdzarzal. Z gjardoscu gledamy teke tegodla na tos te swoje stawizny, do- kulaz wemy, pod kakimi wumenjenjami a z kakimi wosobinskimi woporami su se w zachadnosci nase procowarje wo wuda- wanje kniglow starali. Serbske knihi so cisca a wudawaja hizo wjace hac 400 let. Porno tutym styrjom let- stotkam je 20 let skromna licba. A tola, kelko je so w tutych letach, kotrez smy wsitcy sobu doziwili, nowcho stalo! Kajki schodzenk je serbska literatura dzensa doc- peta! Wezo zhladujemy z hordoscu a wul- kim cescowanjom na literane skutki naseje zandzenosce, kotrez su blyscaty priklad za njepowalnu ziwjensku moc Serbow w naj- struchlisich casach a kotrez su wuznamnje k tomu prinosowali, zo je sej serbski lud swoju serbskosc hac do naseho casa swo- body zachowal. Z hordoscu hladamy tez to- hodla na tute swoje stawizny, dokelz wemy. pod kajkimi wumenjenjemi a z kajkimi wo- sobinskimi woporami su so w zandzenosci nasi procowarjo wo wudawanje knihow starali. 160
Dr. Jan Cyz Hajno Jordan - mjazy serbskimi kulturnymi procowarjami derje znaty Nase zesi zensa z radoscu spewaju spewy wo psijaselstwje, woplewaju mjazsobne psijaselske posegi w suli, w pionerskej organizaciji a we wejsnej gromaze. Woni juzo derje weze, az samotny clowjek jo staby, jo cesto bzezmocny, nadawki spolnis, kotarez mozo jano gro- mada, kolektiw zmejstrowas. Nase predowniki njejsu se cesto za teju z nazgonjenja dobyteju zasadu meli. W sezkcm wojowanju wo narodne byse jo se tak winikoju lazko porazdo, do luda njasc zwadu a njewobjadnosc. Nemske mocnarje a jich pomocniki su po tej metoze zelali, ako jo jim wo to slo, sromosis a rubis serbskemu ludoju woscow rec a derbstwo. Juzo sulskim zesam jo se zascepito, az serbska rec njejo trebna w zywjenju, a serbske nalogi su zestarjone. Wosebnje wjele wotkublanych Serbow jo se psi takem menjenju knezecych swojomu ludoju wotcuzbnilo. Nekotare z nich su samo pseradniski tsubili do samskeje tsubaly winikow serbskeho luda. Druge su zlozyli ruce do klina a menili, az pSesiwo statnej mocy a jeje wukazam se stajas njejo derje. Jano wjelgin mala gjaistka jo wostala - njegledajucy na grozece wusledki - swojomu ludoju zwerna a jo zelala po nejlepsych mocach za wucho- wanje narodnych bogatstwow. Izolowane napinanja tych zwernych luzi pak su byli malo wuspesne psesiwo statnej namocy. W lese 1872 jo powolal Popojski knezk von Hake Hajna Jordana, kenz jo se 20. fe- bruara 1841 w Celnom w Gornej Luzycy narozil, za wucabnika do Popojc. Ako mlody wucabnik jo byl Jordan 10 let dlujko w nekotarych sulach Lazojskejc wosady pomocny wucabnik. Jo se tarn zeznal a spsijaselil z Handrijom Zejlerjom, fararjom we Lazu a wuso- kocesconym gornoserbskim basnikarjom. Ten jo derje rozmel, miodego wucabnika pseznanis, az jo trebne, w suli teke woplewas serbsku rec. Jordanowu wucabnikojsku sykownosc a wedobnosciwosc njejsu sebje jano cescili starjejse zesi, kotarychz jo rozwucowal, ale teke nadredowane sulske instance. Ako stej na zachopjenku sesczasetych let zachodnego stoleta psuskej knezarstwje w Legnicy a Frankfurse n. W. nalozowalej zmilnjejsu taktiku psenemcowanja serbskich zesi w suli, jo dostal mlody wucabnik Jordan w lese 1860 nadawk, napisas nemsko-serbsku cytanku za srjejzny a nekotare leta pozdzej za wusi sulski schojzenk. Zejler jo Jordana teke к tomu pognul, aby chopil zberas ludowe bajki. Predny zesywk „Nejrednjejse ludowe bajki“ jo wujsel w lese 1860 pla siscarja Wencla we Worjejcach. Jogo drogowanske, stawizniske a ludowedne nastawki su se wozjawili w casopisu „Luzi- can“. Ako 251etny jo won zastupil do wedomostnego towaristwa „Masica Serbska" a tarn byl juzo po krotkem casu wjelgin aktiwny clonk. Jogo me jo bylo skoro mjazy serbskimi kulturnymi procowarjami derje znate, a njeziwamy se, az njejsu Dolnoserby jogo witali nic jano ako dobrego wucabnika, ale wosebnje teke ako wuprobowanego a nazgonitego kulturnego zelaserja. Jordan, sebje swojich nadawkow wedobny, kotarez su na njogo w Dolnej Luzycy cakali, jo se procowal wo psijaselstwo a zgromadne zelo ze wsyknymi dobrymi Serbami. Swoje mysli a pokiwy za take zgromadne zelo jo wozjawil w Bramborskem Serbskem Casniku. Wot leta 1881-1885 jo byl tarn soburedaktor. Ako jo se po narazenju Polaka Alfonsa Parczewskego w lese 1880 zalozyl dolnoserbski wotred Masice Serbskeje, jo byl Jordan dusa togo zjadnosenstwa. Won jo wezcl, az jo wuske zgromadne zelo trebne, gaz dej mes to nowe zjadnosenstwo swoj wuzytk. a tos jo se za to postaral, az jo juzo psi zalozenju na 27. maju 1880 w Bojtowem goscencu w Chose- buzu 72 luzi psistupilo. To jo byla nagledna licba, kotaraz jo dalej rosla, ako su se predne 11 Lb. Sorb.-Russ. 161
wuspechy zgromadnego zeta pokazali. Psecej zasej jo Jordan pogonjowal tych aktiwnych a takich pozbuzowat, kenz njejsu hysci byli polneje dowery. Gaz jo wotred Masice Serbskeje w Chosebuzu wecej njezli 50 let spomoznje za wuwise dolnoserbskeje literatury /ё1а1, ga jo to wosebnje Jordanowa zasluzba. Won jo dal jomu wot zachopjenka jasny zamer. Bogumil Swjela jo Jordanowe procowanje za dolnoserbski wotred „Masice Serbskeje" tak zgodnosil: „Wot Jordana ... cu jano gronis, az ma Masica jomu swojo zywjenje zekowas." Jogo aktiwnosc poznawamy teke z togo, az z 58 dolnoserbskich kniglow, kenz su se wot zatozenja 1880 az do leta 1905 wudali, jo Jordan 16 sam spisal a psi zewjes dalsnych jo sobu zelal. Psi swojom spisowaselskem tworjenju jo Jordan namakal psijaselsku pomoc a podperu pla gornoserbskich procowarjow. Z nimi jo wuzarzowal psijaselske zwiski. Kuzde Icto jo byl na jatsownych zgromazinach Masice Serbskeje a na drugich serbskich kulturnych swezenjach a zaredowanjach w Gornej Luzycy. Jaden z jogo zwernych spechowarjow a podperowarjow jo byl Michal Hornik (1833 az do 1894), katolski faraf w Budysynje, kenz jo byl wot leta 1882 psedsedaf Masice Serbskeje a redaktor jeje casopisa. Z mtodych let jo byl Michal Hornik dobry psijasel Dolnych Serbow. Jim, nejwecej wobgrozonej galuzce serbstwa, jo won pomagal, zoz jo to jano mogal. Z Hornikowych listow, kenz jo Jordanoju pisal - nagromadu 37 - wucytamy, az jo jomu slo wosebnje wo zblizenje wobeju serbskeju recow u a wo wotporanje molecych dialektizmow. Michal Hornik jo wobej serbskej recy derje znal. Jordan jo rad te dobre pokiwy psiwzel a je w dolnoserbskich siscanych pismach wuzywal. To je se wosebnje w Pratyji stalo, kotaraz jo predny raz w lese 1880 wujsla. Gromaze z Hornikom jo Jordan ju redigowal, korektury cytal a se staral za rozsyijenje mjazy ludom (1500 eksemplarow). Teke dalsnej ICtnika Pratyje - 1881/82 - stej psijasela zgromadnje psigotowalej. Wudawki za siscanje jo zaplasil polski psijasel Serbow Alfons Parczewski. Pozdzejse Pratyje su se wudawali w nakladnistwje dolnoserbskego wotreda Masice. Jordan a jogo psijasele su je pisali. Won jo je redigowal, a Hornik jo korektury cytal. Hornik jo rowno tak cytal korektury nekotarych Jordanowych zelow, kotarez su se w Budysynje siscali. Su to byli na psiklad „Cytanka" - to jo byla pomoc za takich, kenz su kseli bzez serbskeje wucby serbske cytanje nawuknus„Wcnask godownych spewanjow" a dalsne. Z togo wuskego zgromadnego zela jo se wuwijalo mjazy wobyma werne psija- selstwo. Hornik jo pisal wo kulturnem procowanju w Gornej Luzycy, Jordan wo zwjasele- cych a mjenjej zwjaselecych pomerach w Dolnej Luzycy. Hornik jo pogonjowal swojogo psijasela psecej zasej к dalsnym zelam, na psiklad ku zgotowanjeju psetozka „Hornikoweje serbskeje historije". Jordan pak jo byl mimo sulskego z£la z teliko nadawkami wobsezowany, az njejo mogal wsykno, coz jo psijasel wot njogo pominal, psi nejlepsej woli docynis. Hornikoju jo wo to slo, aby w Dolnej Luzycy kulturne zelo rowno tak rozkwitlo ako w Gornej Luzycy. Как jo se Hornik Jordana zelo wazyl, wucytamy z jogo glukuzycenskich slowow, kotarez jo jomu к jogo 25. jubilejoju ako wucabnik w mjenju Masice Serbskeje psiposlal: „Gaz Was doma pSedewsym ako wucabnika a kantora zekownje chwale, mamy my how na- psawdu lubu psislusnosc, se wsogo togo dopomnjes. coz sco Wy wob cas 25let ako rozbuzony woscenc, ako psawy psijasel swojogo serbskego luda. ako spisar wjele za sulu a za lud trebnych kniglow, ako wudawaf spewow, ako psepytowaf nalogow a poezije nasogo luda atd. glucnje wugbali". Как dlymoke jo bylo psijaselstwo mjazy wobyma, poznajomy teke z togo, az jo Hornik w kuzdem swojom lisce z wjelgin lubymi slowami postrowil Jordanowu manzelsku Emiliju, zowku Wjerbahskego kantora Pjatarja. a wsych jogo zesi. 162
Jordan pak jo met teke wjele winikow a njezyckow, kenz su jomu jogo wuspechy zawizeli a ze zlosci jogo narodne zelo tak wulozowali, az skozi to nemcojstwoju. W casu njesly- sanego sowinizma, w kotaremz jo byl zywy, jo psuska wusnosc na take scuwanja z wotwo- rjonym wuchom sluchala. Hornik, nazgonity w politiskem wojowanju, jo wezel jogo trostowas a jomu psi njeswarnych nadpadach derje ra&s, как dej se zazarzas. Popojski sulski dom jo byl az do Jordanoweje smjersi w lese 1910 srjezisco serbskego kulturnego procowanja w Dolnej Luzycy a jo byl psecej wotcynjony tym, kenz su za serbstwo zelali a su se jo cescili. W Jordanowem domje jo se wobradowalo wo psewjezenju nuznych nadawkow. Z njogo su wujsli pogonjowanja za tych, kenz su w narodnem zele pomagali. Hornik jo poslal swojich wukrajnych psijaselow do togo gospodliwego doma: Adolfa Cernego, Ludwika Kubu a drugich z Ceskeje, Alfonsa Parczewskego a drugich z Polskeje. Arnost Muka a Juro Surowin stej bylej w mlodych letach kuzde leto gosci wu Jordanojc. Willibald von Schulenburg jo dostal wot Hajna Jordana wjele dobrych pokiwow za swojo zberaselske zelo. How mjenowanych a wjele drugich jo wunjaslo wot Jordanojc werny wobraz wo polo- zenju serbstwa w Dolnej Luzycy, a to jo jich pognulo, pomagas, zoz jo to bylo nejwecej trebne. Jordana jo wobchad z tymi psijaselami serbstwa zmocnil w jogo narodnem proco- wanju. Zelo Hajna Jordana wostanjo za nas psecej blyscaty psiklad, как jo mozno, w zgro- madnem, wobjadnem psijaselskem zele, njegledajucy na seze a pscsiwnosci, dojspis zwja- selece wuspechy. Slownick knigly, kniglicki si sees sisc napsesiwo snadny schojzenk dojspis gjardosc zachodny zachodnosc tos dokulaz wopor zese psijasel psijaselski psijaselstwo woplewas poseg книга, книжка печатать, издавать печать, печатные издания напротив; по срав- нению с чем-л. слабый; незначительный ступень достичь гордость прошлый, минувший прошлое здесь; так, вот так как жертва ребенок друг, товарищ дружеский дружба хранить, охранять, защищать отношение mjazsobny gromada wjas wejsny az jo cesto jano zmejstrowas predownik sezki byse winik lazko porazis se njasc zwada njewobjadnosc zelas взаимный общество деревня деревенский, сельский союз что есть (3 л. ед. ч. глагола ,,быть“) часто только, лишь справиться с чем-л., суметь предок тяжелый, трудный бытие. существование враг легко удаться нести, вносить раздор разобщенность делать, действовать и* 163
zelasef рабочий, работник clonk член P° по, согласно ... me имя ako когда; как ziwas se удивляться sromosis порочить, teke тоже, также оскорблять pokiw предложение, rubis грабить, отнимать указание derbstwo наследство, narazis рекомендовать, наследие посоветовать wosc предок, праотец narazenje рекомендация, woscenc патриот совет zascepis внушить gaz .. ga ... если ... то ... nalog привычка, обычай dejas быть должным wotkublas просветить, дать predny первый образование pogonjowas поддерживать, wotcuzbnis se отдалиться, воодушевлять стать чужим zamer цель pseradnik предатель, podpera поддержка изменник wuzarzowas поддерживать, tsubala труба, дудка сохранять tsubis дудеть (связи и т. п.) wukaz приказ jatsy пасха wjelgin очень galuz galuzka ветвь gjarstka горстка zo(z) где, куда njegledajucy ... невзирая на ... wotporas ликвидировать, wusledk последствие устранить kenz который molecy ошибочный wucabnik учитель mjazy между dlujko долго bzez без wosada приход wenask/wenk венок (церковный) docynis совершить, rozmes уметь, понимать исполнить pseznanis убедить pominas просить, требо- sykownosc сноровка, вать; напоминать искусство zycys желать wedobnosciwosc добросовестность glukuzycenski поздравительный rozwucowas обучать how здесь, сюда nadredowany вышестоящий psislusnosc принадлежность; zachopis начать обязанность, zachopjenk начало долг nalozowas применять, wugbas работать; пользоваться исполнять zmilny умеренный dlymoki глубокий cytas читать njezyck недоброжелатель, cytanka книга для чтения, завистник хрестоматия zlosc злоба redny красивый trostowas утешать pla предл. у swarny красивый drogowas путешествовать wobradowas wo обсуждать ч1о-л. 164
psewjezenje gospodliwy выполнение, осуществление гостеприи мн ы й, радушный zmocnis wobchad seza подкрепить, придать силы общение, контакт трудность
12. lekcija Wysa zamolwitosc wsech pisacych a wudawacych Zapodaty diskusijny pfinosk predsydy KSS, Jurja Krawze, na IX. zwjazkowym kongresu Domo- winy Lu bi delegaca, cesceni hosco! Zenje w nasich stawiznach njeje dzelawy clowjek tak w srjedziscu wseho towarsnostneho zajima stal, kaz dzensa pola nas. Won njeje hizo sredk - objekt wuklukowanja, kaz w zaslych towarsnostnych dobach; clowjek, jeho wuwice, je dzensa pola nas zamer wseho towars- nostneho procowanja. Nam dze wo rozwice bohatstwa clowjeskeje bytosce. Stajne polepsenjeziwjenskich wume- njenjow, stupace derjemece a zbozo dzelaweho ludu, duchowna bohatosc, wsostronske rozwice socialistiskich wosobinow a wutworjenje socialist!skeho ziwjenskeho wasnja, to wso zrosce w nasej towarsnostnej praksy do jednotneho wuwicoweho procesa. Tole je so na nasim kongresu wjace razow podsmornylo, a nasa sotra Kulina a druzy su prjedy tak wulkotnje wo tym powedali, как kultura zawjesela, wobohaca. Nas zamer je: na zakladze materielneho detjemeca wysoki niwow kultury, kublanja a towarsnostneho wedomja kaz tez kmanosc a nutfkowna zralosc ludzi к sobuskutkowanju pri wsech towarsnostnych naleznoscach. Tole wurosce ze zakonitosce socializma, z wob- zamknjenjow IX. stronskeho zjezda a z idealow komunizma. Na wutworjenje wsostronsce wuwitych wosobinow meri so tohodla cyle socialistiske kublanje, tez dzelo wumelca a spisowacela, kulturnych institucijow a towarsnostnych organizacijow. A к tomu w prenim rjedze tez pnnosujemy z cylym swojim dz61om we wobluku Domo- winy - kaz z ideologiskim tak tez z kulturnym dzelom. Ja so raduju nad tym, zo Zjednocena socialistiska strona Nemskeje nasej socialistiskej serbskej kulturje tajki wuznam pficpewa. Smy tole wcera znowa citali w postrowje naseho towarsa generalneho sekretara Ericha Honeckera a slyseli w nareci naseho wazeneho hosca, clona politberowa towarsa Horsta Sindermanna. Aja so raduju tez nad tym, stozje towars Horst Sindermann rjekl wo nasej reci. Serbscina, kotraz twori myslenje a zacuwanje a kotraz zwuraznja, kaz je won rjekl, poeziju, hoijo a zbozo, boj a triumf serbskeho ludu, je za mnje kaz za mojich kolegow na polu literatury posredkowarka cyleje duse naseho ludu, a budzemy so w swojim tworjenju procowac wo wsu jeje rjanosc. Kozdy, tez kozdy Serb, ma dzensa w socialistiskim stace wsitke moznosce wysokeho powsitkowneho, fachoweho a politiskeho kublanja a duchownokulturneho wuwica. Tola moznosce su jehoz jedna stronka. Wone so jenoz w tej merje realizuja, kaz so wone wo- 166
prawdze wuziwaja. A w tutej dialektiskej napjatosci mjez tworjenjom moznoscow a jich wuziwanjom so pohibuje nase dzelo. Duchownokulturne potijeby spokojec a nowe budzic, to zada sej wot nas wsech, wot wumelca, kulturnika, funkcionara, wucerja, wysoke zdzeto- wanje na preco najnowsim niwowje, stajnu procu wo duchownu kwalitu naseho dzela a preco wusikne postupowanje. Tuto nase dzelo dyrbimy tohodla tez posudzowac po tym, как wuziwamy wse nam date moznosce, как wuziwaja je serbscy dzelawi, как pfinosuja wse nase aktiwity к tworjenju wedomja, к wuwicu duchownje bohateje socialistiskeje wosobiny. A tu chcu wosebje podsmornyc slowa we wcerawsej rozprawje: ............. kozdy Serb mel tute nam wot so- cialistiskeje towarsnosce date moznosce wuziwac.“ ... (Rozhlad 1977) Slow nick zapodac, -а вручить, подать zapodawac, -а вручать, подавать diskusija, -е ж дискуссия diskusijny дискуссионный pfinosk. -а м 1. вклад, взнос; 2. выступление pfinosowac, -uje 1. приносить; 2. содействовать, вноси ib вклад KSS = Kolo serb- Союз серболужиц- skich spisowacelow ких писателей luby дорогой cesc, -e ж честь, почет k cesci/na cesc nekoho в честь кого-л. desceny уважаемый cescehodny досточтимый, заслуживающий уважения srjedzisco, -a cp центр objekt, -а м предмет, объект wuklukowac, -uje лесов, эксплуати- ровать сов. эксплуатиро- вать wuklukowanje, эксплуатация -a cp wuklukowanski жсплуататорский wuklukowar. -ja м эксплуататор wuklukowarstwo, эксплуатация -a cp doba, -у ж время, эпоха bohatosc, -e ж/ богатство bohatstwo, -a cp clowjeski bytosc, -e ж polepsenje, -a cp wumenic, -i wumdnjec, -a1 wumenjowac, -uje wumenjenje, -ja cp bjez wumenjenja stupac, -a stupac do ped alow stupid, -i stupid nekomu do puca stupid do wubedzo- wanja stupid so podia nekoho stupid so derjemece, -a cp wsostronski wsostronsce socialistiski человеческий существо, сущность совершенствование, улучшение 1. обменять, сменить; 2. обусловить I. обменивать, сменять; 2. обусловливать 1. обмен, смена; 2. условие безусловно, безоговорочно 1. ступать, шагать; 2. подниматься. возрастать нажимать на педали 1. ступить, шагнуть; 2. подняться (вверх) преградить дорогу кому-л. включиться в соревнование встать, остано- виться возле кого-л. сест ь (о ткани) благосостояние, благополучие всесторонний всесторонне социалистический 167
socialist, -а м социалист socializm, -а м социализм wutworic, -i образовал ь, создать wutwoijec, -a/ образовывать, wutworjowac, -uje создавать wutworjenje, -a cp образование, создание zrosc, -e вырасти praksa, -у ж практика praktiski практический jednotny единый proces, -а м процесс wuwicowy proces процесс развития wjace razow неоднократно podsmornyc, -nje подчеркнуть kultura, -у ж культура kulturny культурный kulturnik, -а м работник культу- ры wobohacic, -i (so) обогатить(ся) wobohacec, -a (so) обогащать(ся) material, -а м материал materialist, -а м материалист materialistiski материалисти- ческий materializm, -а м материализм materialny материальный materielny материальный, денежный niwow, -а м уровень kmanosc, -e ж способность zralosc, -e ж зрелость sobustkutkowanje, сотрудни чест во, -a cp взаимо действе: участие zakon itosc, -e ж закономерность stronski партийный ideal, -а м идеал idealist, -а м идеалист idealistiski идеалистический idealizm, -а м идеализм idealizowac, -uje идеализировать idealny идеальный ideja, -e ж идея komunizm, -а м коммунизм komunist, -а м коммунист komunistiski коммунистический radowac, -uje so nad радоваться чему-л. necim wuznam, -а м значение pricpewac, -a wu- придавать зна- znam чение pricpec, -е wu- придать значение znam znowa вновь, опять gcneralny генеральный sekretar, -а м секретарь narec, -e ж 1. речь, выступление; 2. наречие, диалект wazic, -i sej уважать, ценить wazic sej wysoko глубоко уважать politberow, -а м политбюро rjec, rjeknje сказать myslenje, -a cp мышление, мысли zacuwanje, -a cp чувство, чувства zwuraznic, -i выразить, отме- тить zwuraznjec, -ja выражать, отмечать poezija, -e ж поэзия poetiski поэтический horjo, -ja cp горе, беда boj, boja м борьба triumf, -а м победа, успех, триумф kolega, -i м коллега posredkowac, -uje посредничать, передавать posredkowar. посредник -ja м posted kowarka. посредница -i ж posrednik, -а м I. посредник; 2. творительный падеж tworjenje, -a cp 1. творчество; 2. творение; 3. создание rjanosc, -e ж красота mera, -у ж мера, степень realizowac, -uje реализовать, осуществлять dialektiski диалектический dialektika, -i ж диалектика 168
napjatosc, -e ж wuziwanje, -a cp pohib, -а м 1. напряжение; 2. противоречие использование движение pohibowac, -uje (so) двигать(ся), перемещать(ся) pohibnyc, -nje (so) двинуть(ся), пошевелить(ся) spokojic, -i 1. удовлетворить; 2. успокоить spokojec, -a 1. удовлетворять; 2. успокаивать funkeionar, -а м общественный деятель, работник образование качество искусный, умелый, ловкий zdzelowanje, -а ср kwalita, -у ж wusikny wusiknosc, -е ж мастерство, искусство, умение, ловкость postupowanje, -а ср postupowac, -uje posudk, -а м posudzic, -i posudzowac. -uje posudzowar, -ja posudzer, -ja м aktiw, -а м aktiwist, -а м aktiwita, -у ж aktiziwowac, -uje aktiwny 1. продвижение (вперед); 2. действия 1. продвигаться (вперед); 2. действовать, поступать рецензия, отзыв оценить, дать отзыв оценивать, давать отзыв м/ рецензент, критик актив активист деятельность, активность активизиро- вать активный Неопределенные (неличные) формы глаголов; окончание 5) Отглагольное существительное - VVerbalny substantiw. Отглагольные существительные заключают в себе глагольное значение действия и отличаются от остальных существительных со значением дейстеия способностью обозначать глагольный вид (напр. zapisanje - zapisowanje). С существительными они объединяются наличием склонения. Отглагольные существительные, образуемые от возвратных глаголов, обычно теряют возвратное местоимение so или sej (напр. dzakowac so - dzakowanje, myc so - myce, rozmyslowac sej - rozmyslowanje, radowac so - radowanje, smjec so - smjece, wadzic so - wadzenje ...) Лишь изредка возвратное местоимение сохраняется и при существительном - обычно в тех случаях, когда требуется различить образования от возвратного и невозвратного глаголов (напр. horjenje so serbskeje studowaceje mlodziny). Рассматриваемые отглагольные существительные образуются от глагольной основы настоящего времени или инфинитива (реже от основы причастия прошедшего времени на -I-) при помощи суффиксов -nje, -enje, -’enje, -се: kupowanje, bice, dzetanje, dawanje, tfelenje, weijenje, slysenje. (wu)pice, (wu)mjecenje, njesenje, wjedzenje, (pri)wje- zenje, (na)kiadzenje, (na)pjecenje, roscenje, zebranje, (po)slanje, wzace, zajece, zastace, (na)wuknjenjc, (wu)mojowanje, (do)recenje, (wu)chodzenje, (na)pisanje, (na)sadzenje, chcyce, mece, (pfi)jedzenje, (z)jedzenje ... Как видим, образование отглагольных существительных сходно с образованием страдательных причастий (см. урок 11). Отдельные отглагольные существительные лишились связи с глаголами, потеряли значение действия и воспринимаются как 169
простые наименования предмеюв, явлений или понятий (иногда они реализуют значение результата действия), напр. hacenje - запруда, препятствие; twarjenje - строение, здание; polozenje - положение, обстановка. 6) Причастие действительного залога - Aktiwny particip. Причастия, образуемые от основ глаголов, сохраняют глагольное значение действия, хотя в предложении они выступают в качестве определения (менее часто входят в состав сказуемого) и примыкают к прилагательным по своим основным свойствам и по склонению. Причастия образуются (так же, как и деепричастия настоящего времени) от гла- гольной основы настоящего времени, выступающей в 3 л. мн. ч., за исключением глаголов типа molowac, mohije, где выступает в качестве исходной основа прошед- шего времени. При образовании таких прилагательных используются суффиксы: в I спряжении - -’асу, -’аса, -’асе; -ису, -пса, -исе ... (у многих глаголов наступает изменение конечного согласного основы) во II спряжении - -асу, -аса, -асе в III спряжении —су, -са, -се Формы причастий образуются только от глаголов несовершенного вида. Верхне- лужицкий язык не знает причастий от глагольной основы прошедшего времени, соответствующих деепричастиям прошедшего времени (типа русских причастий написавший, приведший). I спряжение moluja РЧа molowacy, -a, -e pijacy, -a, -e Pjeku njesu pjecacy njesucy preja prejacy, -ca, -ce wjezu wjezucy smeja so smejacy so mjetu mjecacy wuknu w u knj a cy / wu k n ucy kladu kladzacy cahnu cehnjacy rostu roscacy bjeru bjerjacy/bjerucy pletu plecacy/pletucy II спряжение chodza chodzacy dyrbja dyrbjacy waija warjacy spja spjacy cinja cinjacy wusteja wustejacy nosa nosacy cerpja cerpjacy woza wozacy chorja choijacy reca recacy III спряжение nasadzeja nasadzacy dzelaja dzelacy wotkrywaja wotkrywacy woblekaja woblekacy pisaja pisacy 170
„Неправильные" формы: chcyc chcyjacy hie ducy jcc jeducy jesc jedzacy mec wedzec smec spac mejacy wedzacy smedzacy spjacy П римечания: 1. В разговорном языке причастия действительного залога встречаются лишь в редких случаях. Причастия отдельных типов вообще исчезли из живого языка, однако в литературный язык они были позднее внедрены вновь (это касается прежле всего прилагательных на -ucy, -uca, -исе ...) В разговорном языке сохраняется лишь остаток прежнего состояния в форме ducy (которая, однако, получила уже чисто наречное значение „по дороге14, напр. Ducy domoj sym kluce zhubil - По дороге домой я потерял ключи). 2. Причастия, образованные от возвратных глаголов, сохраняют возвратное местоимение: domck so pali - palacy so domck. 3. Отдельные причастия потеряли связь с глаголами и превратились в прилагательные с обычным значением качества или свойства, напр. sledowacy podawk - последующее, следующее событие; palacy problem - острый, жгучий вопрос; myjacy lapka тряпка для мытья, мочалка; woplokowaca woda вода для мытья (техническая). 4 Утрата глагольного значения действия наступила последовательно у прилагательных с суффик- сом -aty, -ata, -ate ... (образуемых от основы настоящего времени глаголов несовершенного вида). Тем самым в верхнелужицком языке произошла дифференциация параллельных форм- образования на -асу, -аса, -асе сохранили значение действия, тогда как образования на -aty, -ata, -ate приняли более общие значения. Примеры w dole stejaca wjes (расположенное, букв, стоящее в долине село) mjelcaca holca (молчащая девочка) smjerdzaca jucha (испускающая зловоние навозная жижа) holey kopacy bul (мальчики, гоняющие мяч) na scenje wisacy wobraz (картина, висящая на стене) do nohow kalace kamjenje (камни, колющие ноги) padaca kruwa (околевающая корова) smejaca so zona (смеющаяся женщина) stejata woda (стоячая вода) mjelcaty muz (молчаливый мужчина, человек) smjerdzate jejo (протухшее, тухлое яйцо) kopata Izica, zurla ( южка, наполненная с верхом; переполненный, набитый зал) wisata trecha (покатая крыша) wisata wjerba (плакучая ива) wisate wjedro (неустойчивая погода) katata mucha (муха-жигалка) kalaty grot (колючая проволока) padata chorosc (падучая болезнь) smejata zabawa (смешная забава) 5. Так как причастия на -асу, -аса, -асе в современном языке могут обладать и адъективной семанти- кой, то формы с суффиксами -ас- и -at- в отдельных случаях выступают параллельно, не противо- поставляясь по значению. Ср. примеры: cumpaty/cumpacy kon (лошадка-качалка), kalaty / katacy gr6t (колючая проволока), stejata/stejaca woda (стоячая вода). /. Wutworce aktiwne participy! Napisajce particip a pridajee jemu pfihodny suhstantiw! g slysec, waric, cahac, stac, mjelcec, spac, bydlic, wabic, wozyc, dyrkotac, wukonjowac, kupowac, torhac, spewac, lubic. 2. Pfidaj substantiwej prawy aktiwny particip (wjercacy. padacy, wucacy, telefonowacy, howrjacy, postajowacy, wabjacy, organizowacy, wuberacy, torhacy)! kur, sekretarka, pad, pfedsydstwo, masina. woda, zabawa, wichor, mister, pos. 171
3. Wot scehowacych werbow wotwodzce werbalne substantiwy, nastajce sej tabulku a wu- tworce z kozdym werbalnym substantiwom sadu: cahac, pasc, tac, rezac, dowidzec, pic, cekac, waric, zajec, dobywac, hrozyc, zacmic so, storkac, howric, pfijec Pnklad: -nje -(j)enje -ce dychanje wozenje ’ sice 4. Prelozce: Чтение исторического романа M. Кубашец „Год больших огней“ произвело на всех нас огромное впечатление. Серболужицкие художники проводят свою выставку в „Сербском доме“. На обед я ел вареное мясо и картофель. Продолжительные дожди задержали жатву текущего года. Это моя любимая книга. Я хочу сегодня закончить начатое дело (работу). Солдат рапортовал командиру о выполненном задании. Мои любимые предметы - рисование, чистописание, чтение и физкультура. Что бы ты хотел (какое твое желание)? Наша цель - закалить себя идеологически. Изучение иностранных языков трудно для меня. Вы принимаете участие в социалисти- ческом соревновании? 5. Prelozce: Прочитай следующий абзац. Этот острый вопрос постоянно поднимается в газетах. По дороге в школу мы рассказывали друг другу анекдоты. Дети играют с лошадкой- качалкой. У пруда в Несвачидле растут плакучие ивы. Сходи в магазин за мочалкой для мытья посуды. По радио объявили, что сегодня будет неустойчивая погода. Вокруг концентрационных лагерей всегда была колючая проволока. Извивающийся Монастырский ручей течет в направлении Ралбицы. Положи в чай с верхом напол- ненную ложку сахара. Серболужицкая учащаяся молодежь имела в Праге свое землячество „Сербовка“. На моем письменном столе стоит настольная лампа. Туриста в горах убило падающим вниз камнем. Будишин - это современный, пропве- тающий социалистический город. Осенью весь лес попон цветущим вереском. 6. Spomjatkujce sej scehowace konstrukcije: bojec so nekoho / pfed nekiin: Njetrjebas so nikoho I pred nikim bojec. - Ты не должен никого бояться. dowobarac so neccho / necemu: , Sowjetscy wojacy so nadpada/nadpadej njepfecela dowobarachu. - Советские солдаты отразили нападение противника. dzerzec wjele do nekoho: Petr wjele dzerzi do wucerja serbsciny. - Петр высокого мнения об учителе сербо- лужицкого языка. dzelic so wot ncceho: Dzed so zenje wot trubki njedzelese. - Дедушка никогда не расставался с трубкой. 172
dzelic so do ncceho: Serbski werb so do troch konjugacijow dzeli. - Верхнелужицкие глаголы подразде- ляются на три спряжения. nacinic sebi dolha: W zasiym lece je sebi dolha nacinil. - В прошлом году он влез в долги. njedziwajo па nesto / ncceho: Njedziwajo wsech zasluzbow, bu pochlostany. I Njedziwajo na to, zo ma wulke zasluzby, bu pochlostany. - Несмотря на все свои заслуги, он понес наказание. njehibnyc porsta: Ani porsta za mnje njehibny. - Он и пальцем не пошевелил для меня. pozcec / pozcic sej wot nekoho nesto: Worsa je sej wot Boscija sto hriwnow pozcila. - Ворша заняла у Босния сто марок. prasec so nekoho za necim: Prasachu so nas, hdy so zhromadzizna zapocina. - Они спрашивали у нас, когда начинается собрание. Prasam so cety za pucom do Kamjenca. - Я спрашиваю у тетушки дорогу в Каменц. primac so I pfimnyc so neceho: Primrice so pjera a pisajce. - Возьмите ручки и пишите. гёсес do wetrika: Nan zenje do wetrika njereci. - Отец никогда не бросает слов на ветер. stupic do neceho: Jana je awtu do puca stupila. - Яна встала на пути у машины. Dzelacerjo do wubedzowanja stupichu. - Рабочие включились в соревнование. tijechic do neceho: Lawrjenc je Jozefa do wocka trjechit z kamjenjom. - Лауренц попал камнем в глаз Йозефу. weric do neceho: WSrimy do lepseho prichoda. - Мы верим в лучшее будущее. wostajic so neceho: Wostaj so wseje zwady. - Прекрати раздор. wotwisowac wot neceho: Nas wulet wot wjedra wotwisuje. - Наша экскурсия зависит от погоды. Orientacija - Wodajce, mozece mi rjec, kak na Hlowne torhosco pfiridu? - Dzice prosu po Dziwadlowcj dale, potom na druhej precnej droze nalewo. Na koncu Bohateje hasy widzice naprawo Hlowne torhosco z radnicu. - Njeje tam tez Petrowa cyrkej? - Ne, ta steji za radnicu na Mjasowych wikach. Wy drje chcece sej zajimawosce mesta wobhladac? 173
- Haj, sym stysal, zoje Budysin ijane stare mesto z mnohimi wezemi a ze zbytkami stareje mescanskeje murje. - To je prawje! Njezabudzce sej staru wodownju pfi Sprjewinym brjoze a ruinu na Mi- klawsku wobhladac. - Ma Budysin tez mescansku knihownju. dziwadto a muzej? - Wezo. Najlepje pak je, hdyz so na wjedzenju po mesce wobdzelice. Wono so w dzesacich zapocnje. - Dzakuju so warn za wasu nadrobnu informaciju. To mam netko hisce nesto chwile za nekotre wobstaranja a nakupowanje. - Wodajce, как dyrbju jec, zo bych na Drjezdzansku drohu dojet? - Jedzce tu nimo Namesta Cerwjeneje armeje; potom runjewon prez prichodne krizo- wanisco a prez Most mera hac do Noweho mesta. Tam pfijedzece direktnje na Drjez- dzansku drohu. - Как daloko je do Drjezdzan? - Nehdze sescdzesat kilometrow. - Dzakuju so. - Wodaj, prosu. как najlepje z kolesami do Rozanta dojedzemy? - Netko see w Pancicach. Pojedzece runjewon dale, na prenim kfizowaniscu nalewo. To je Kukow. Na scehowacym kfizowaniscu stej dwe droze, naprawo bysce do Chroscic pfisli, wy wsak zawmee nalewo do Wudworja. We Wudworju kedzbu, zo bysce po prawej droze jeli. Nic naprawo do Chroscic, ale runjewon dale pfez krizowanisco, dokelz droha naprawo wjedze do Worklec a nalewo do Smjeckec. Was puc wjedze pfez les a njeposrednje pred Rozantom pfez krizowanisco, hdzez hizo wezu Rozencan cyrkwje wuhladace. - Dzakuju so. Je to hisce daloko? - О ne, z kolesami za tfi stworce hodziny tam budzece. Z Rozanta mozece pokrocowac runjewon pfez Smjerdzacu do Sunowa abo mozece zawinyc naprawo a sej pfez Sernjany a Nowoslicy do Ralbic dojec. - Ludwiko, как namakamy kupjel w Kozarcach? - Chcece nozkowac, kolesowac abo z busom jec? - Kolesowac. - To wotwisuje wot toho, zwotkel wotjedzece. - Wezo z Pancic, tam budzemy wobjedowac. - To jedzce pfez Kukow a Wudwor. Z Wudworja mace dwe droze. Jednu do Worklec, druhu do Chroscic. Njepojedzece pak do Worklec, ale do Chroscic. Pfi tutej droze je kupjel. - Hdy ty tam z Weroniku a z dzecimi budzes? - Na pol tfoch. - Derje, tam so zaso wuhladamy. Na zasowidzenje. We wulkich mestach jezdza najwselakonse jezdzidla: kolesa, mopedy. motorske, nakladne awta z pfipowesakami, wosobowe awta, busy, trolejbusy, nadrozna (tramwajka). Po chodnikach chodza ludzo. Na waznych kfizowaniscach steji zwjetsa policist. W casu. hdyz je wobchad najsylnisi, won wobchad rjaduje. Hdzez na kfizowaniscu wobchadny policist njesteji, tam rjaduje wobchad ampla. Pfi zelenej swecy smes pak dale jec pak pfez drohu bezec. Pri cerwjenej swecy dyrbis cakac. Wosebje pescy dyrbja na wobchad kedzbowac. Wsak su awta spesnise. Wobchadne znamjenja ma kozdy wobkedzbowac. Kozdy we. zo 174
praji wotpowedne cerwjene tfirozkate znamjo: Na predjezbu kedzbowac! Kozdy tez we, zo ma pfi znamjenju stop stejo wostac a predjezbu wobkedzbowac. Na wulke zdalenosce pak mozes wuzic cah, spesnik abo letadlo. PrecitajCe sej powesc z Predzenaka z 15. 7. 1978: Z lodzu do Cech. Woblubowane su dzen a bole jezby z lodzemi po Lobju do Cech. Так jezdza lodze z Bad Schandaua do Ustia a netko samo spesne lodze z Drjezdzan do Decina abo Ustla; dwaj dnjej traje jezba Drjezdzany - Litomefice. Radzomne wsak je, zo zawescis sej jezbny liscik w Drjezdzanach. Dobre pak su tez zwiski z ceskeho namjezneho mestacka Hfenska do Decina (mmale dwe hodzinje). Styri parmki su zasadzene. Slownick orientacija, -e ж ориентирование, ориентация 2. улаживать (дела и т. п.) htowny главный wobstaranje, 1. приобретение, torhosco, -a cp 1. рынок; 2. рыночная площадь -ja ср nakupowanje, -ja ср покупки; 2. дела покупки radnica, -у ж ратуша cerwjeny красный mjaso wy мясной runjewon прямо weza, -e ж башня kfiz, -а м крест murja, -e ж крепостной вал, стена kfizer, -ja м kfizowy крестоносец крёстный murjer, -ja м murjerski каменщик относящийся к каменщикам krizny 1. крестовый (поход); 2. перекрестный murjowac, -uje строить, возводить (из кирпича, кам- ня) krizowanisco, -a cp kfizowac, -uje перекресток скрещивать, перекрещи в ать murjowy стенной kfizowac, -uje so креститься wodownja, -e ж водонапорная башня merowy most, mosta м мирный мост brjoh, brjoha м 1. берег; 2. холм, склон, откос mostowy moscik, -а м direktnje мостовой мостик, мосток прямо ruina, -у ж развалина, руина Drjezdzany, - мн. ч. Дрезден najlepje лучше всего Drjezdzanski дрезденский wjedzenje, -ja cp 1. руководство, управление; 2. экскурсия Dijezdzanjan, -а м kilometer, -tra м kilometerski дрезденец километр километровый nadrobny подробный scehowacy следующий nadrobnje nadrobnosc, -e ж подробно подробность zawinyc, -nje повернуть; свернуть wobstarac, -a 1. приобрести, раздобыть; 2. уладить (дела и т. п.) nic njeposrednje nozkowac, -uje нет, не н епосредствен- но идти пешком wobstarowac, -uje 1. приобретать, раздобывать; wotwisowac, -uje wot zwotkel зависеть от откуда 175
najwselakorisi moped, -а м motorske, -eho cp pripowCsak, -а м trolleybus, -а м nadrozna, -eje ж tramwajka, -i ж chodnik, -а м zwjetsa policist, -а м wobchad, -а м wobchadny ampia, -e ж zeleny pak ... pak pSsk, -а м pesi peskowac, -uje wobkedzbowac, -uje znamjo, -jenja cp wobchadne znamjo wotpowedny trirozkaty pfedjezba, -у ж zdalenosc, -e ж zdaleny zdalowac, -uje (so) zdalowac so nekoho разнообразный, всевозможнейший мопед моюцикл прицеп троллейбус трамвай трамвай тротуар по большей части, чаще всего полицейский; регулировщик движения коммуникация, сообщение; уличное движение коммуникацион- ный, транспорт- ный, дорожный светофор зеленый либо ... либо ... пешеход пешком идти пещком обращать внима- ние, быть внима- тельным знак дорожный знак соответствующий с тремя углами, треугольный право преимущест- венного проезда расстояние удаленный удалять(ся) избегать кого-л. wuziwac, -а spesnik, -а м letadlo, -а ср pfecitac, -а powcsc, -е ж prase, predze pfedzeno, -а ср pfedzenak, -а м woblubowany dzen a bole Lobjo, -ja ср radzomny radzomnje zawescec, -a/ zawcscowac, -uje zawescic, -i zawescenje, -ja cp zawescernja, -je ж zawdscenski list, -а м liscik, -а м jezbny liscik mjeza, -у ж namjezny mestacko, -a cp zasadzec, -a/ zasadzowac, -uje zasadzic, -i воспользоваться, использовать скорый поезд самолет прочитать сообщение прясть пряжа торговец пряжей, нитками любимый, излюбленный с каждым днем все более Лаба, Эльба (река) желательный целесообразно, рекомендуется обеспечивать обеспечить обеспечение страховое общество страховой 1. письмо; 2. свидетельство билет проездной билет граница пограничный, граничный, окраинный городок 1. вставлять, вводить; 2. вводить в эксплуатацию 1. вставить, ввести; 2. ввести в эксплуатацию Marja Kubasec Jich beda - nase ziwjenje Casto zetkas so - wosebje w slowjanskim wukraju - z wobdziwanjom: „Je to kaz z dziwom, zo tu wy Serbja hisce see! Tysac let wosamoceny zbytk pobiteho ludu, letstotki w najeesim poddanstwje njepfecelskich cuzych knjezicerjow, potlocowani a prescehani, we wotrocstwje 176
cuzych rycerkublerskich knjezkow robocacy, chudzi, duchowtije dospolnje zanjechani, к smjerci wotsudzeni z jednym stowom: tysac let na kromje rowa krocacy. Wulke imperije su zaste, romski, grjekski, persiski, a wy molicki ludzik trajece. Sami see stall jako wojnscy jeci w feudalistiskim romskim kejzorstwje nemskeje nacionahty, sami trail pod moenym pruskonemskim imperializmom, sami pretrali zle zmysieny fasistiski rasizm a kidy powalace wojny.“ Je to dziw, za kotryz njeje wujasnjenja? Je nam to jako dziw do nasich tradacych wsow padnylo kaz Israelitam mana z njebjes? Su so nam puce do ziwjenja wotwerate prez hory strachow a bedow kaz Israelitam suchi puc pfez Cerwjene morjo? Abo su dobri duchojo nasich bajkow nas skitali? Je boze sedlesko nas twjerdy pucik mjez bludnohwezkatymi bahniscemi wjedto? Je zlotobluwacy zmij nas chudych wobohacai abo Krabat nas pfed njeprecelom do mrocelow zezawalal? Smy za cernjowym plotom schowani spali, doniz nas nekajki prync. wubudzil njeje? Ne, zadyn tajki dziw so nam stal njeje. Do staletneho spara drje su nas zle mocy wjackroc zakuzlowale, ale stdz je nas budzit, njeje byl zadyn prync. To su byli strazowarjo z naseho ludu, kotriz so njejsu dali cisnyc wot ludacych ani wot hrozacych slowow njeprecela. Njejsmy meli kralow abo kejzorow kaz druhe ludy; nas serbski krai be samo w bajee jenoz z ratarskeho splaha a jebo kralowna ratarska dzowka. Njemejachmy wjednikow, postajenych nam wot kralow a kejzorow, ale mejachmy wjednikow z powolanja, muzow, kotrymz hlos we wutrobje kazase: Dzi a staraj so wo swoj lud, kiz hinje! Budz dobry pastyr stadlu, kotrez wjelki we woweim kozuse njespoznaje abo sej do cernjow a wostow zaleze a za wolmu so popadnyc da! Ton cyly dziw naseho traca a pretraca su byli muzojo, kiz dale widzachu hac pod kwaklu schileny robocan, kotriz njehladajo swojeho wosobinskeho wuzitka swojemu ludej scezki pytachu won z bahna robocanstwa, jon wucachu, sej kuluchi rubac a puce twaric, jon za sobu wabjachu abo dopredka storkachu - kozdy ze swojim powolanskim gratom. (Serbscy spisowaceljo wo swojim tworjenju, Budysin 1970) Serhscina wuwucuje so na sowjetskich uniwersitach (Nowa doba, dnja 6. januara 1979) Budysin (nd). Ministerstwo za wysoke a fachowe sulstwo ZSSR je wobkrucilo jako zawjazo- wace pri wuwucowanju na uniwersitach Sowjetskeho zwjazka „Program za kurs serbskeje rece“. Program wudzela so w Institute za slowjansku filologiju Filologiskeje fakulty Lwowskeje staineje uniwersity pod zamolwitoscu docenta Konstantina Konstantinowica Trofimowica, a won poruci so po diskusiji we Wedomostno-metodiskej radze pfi ministerstwje к wudacu. W lisce na 1. sekretara Zwjazkoweho predsydstwa Domowiny. Jurja Grosa. pisa К. K. Trofimowic wo tutym programje wuwucowanja serbskeje rece: „Hdyz zapocach pred pjatnace letami studentam slawistiki serbscinu jako obligatonski predmjet podawac. bese to jenoz naleznosc Twowskeje uniwersity. Letsa je oficialny dokument wusol, kotryz serbscinu na samsny schodzenk staja kaz wse druhe rece. Netko moze so serhscina na wsgch uniwersitach Sowjetskeho zwjazka podawac. Za sowjetskeho studenta njeje serbscina jenoz linguistiska disciplina. W hodzinach serbsciny mozes pfeco wjele materiala za kublanje noweho clowjeka namakac. Na priklad prednosuju ja swojim studentam preco wjele ze stawiznow Serbow. Pfeco mam moznosc, marxistisko-leninistiskupolitiku SED podsmornyc. ] 2 Lb. Sorb.-Rus». 177
Myslu sej, zo je fakt wo wuwucowanju w serbscinje jako oficialnym predmjece na sowjet- skich uniwersitach jara zajimawy. W mjenowanym „Programje kursa serbskeje rece“, kotryz wuda ciscany Nakladmstwo Moskowskeje uniwersity, podawaja so uniwersitnym wucerjam smernicy za wuwucowanje; studentam posredkuje so na kursu serbsciny wSda wo Serbach, woni zeznaja so ze zaklad- nymi charakternymi rysami hornjoserbskeje literarneje rece a jeje wuwicom; dale wuwucuja so fonetika, morfologija a syntaksa serbskeje гёсе kaz tez dalse recewedomostne problemy. W programje wozjewi so к tomu zorlowa literatura, kotraz wobsahuje dzela sowjetskich a serbskich wedomostnikow.“ ’ К realizowanju programa prihotuja so dalse materialije, kotrez maja pomhac wuwu- cowanje w hornjoserbscinje intensiwowac; tak dzela К. K. Trofimowic nad metodiskimi pokiwami za wuwucowanje. Sowjetski zwjazk je z tutym ministerstwowym wobkrucenjom preni kraj, kotryz zawja- zuje do studija serbsciny wsech, kotfiz wuknu na sowjetskich uniwersitach rusku rec a literaturu, macernu rec a literaturu kaz tez slowjanske rece a literaturu.
13. lekcija Richard Iselt Dopomnjenki na kermusu Jonu, kaz so poweda, je so wucer dzeci woprasal, kotre su najwjetse cyrkwinske swjedzenje. Jedyn z holcow jemu cyle chutnje wotmolwi: „Hody, jutry, swjatki a - kermusa.“ Tuton pachol je wesce serbski hole byl. Nihdze so telko wo kermusi njereci, nihdze so tak na kermusu njewjesela kaz w nasich lubych Serbach. Kermusa je Serbam kaz wulki zjezd. Zadyn dzen so telko „njecetuje a njewujwje" kaz na serbskej kermusi. Ma kermusi je tykanc najstodsi. „Kermusna pec - wonjata wec!“ Kotru njedzelu so jutry a swjatki swjeca. za to so mescenjo tak njezajimuja kaz za to, hdy we Wonecach kermusuja. Z wulkej njescerpliwoscu cakaja na cecine pfeprosenje. Wezo pfindu hosco druhdy tez njeproseni, kaz tehdy Pamplec Moc do Skupic. Ton pak tarn chetro zle poby. Cakaj, snadz zmeju potom hisce chwile, ci powёdac, как be so jemu tarn zeslo. - W Budestecanskej wosadze swjecachu kermusu. To be runje pfed 25 letami. „Swjaty Michal sme tykancy drje pjec, ale jesc je njesme“, wosadni praja. Je to njedzela po swj. Michale. To sym sej derje spomjatkowal, к tomu zaneje protyki njetrjebam. Bech tola mlody tfi leta w Hornjej H6rce z wucerjom. Najzbozownisi cas sym tu pfeziwil a sej tu swoje zbozo za ziwjenje pytal a namakal, lubu mandzelsku. Mejach w Maiych Debsecach, Mnisoncu a w Hornjej H6rce swakow a swakowu a mnohich swernych pfecelow. Wjele ISt njebech hizo tu na kermusi byl. Radlubje bych z nimi wjesoly wjecork swjecil a z nimi bjesadowal. Mejach tola hisce prozdniny. Tuz swiknych so po wobjedze na swojeho swerneho ,,Hansla“ a merjach so do Maiych Debsec. Njetrjebach so bojec, zo so mi pondze kaz Pamplec Mocej. Haj, posluchaj, dolhoz na kolesu sedzu, mam chwile ci po- wёdac, как je jeho koza na kermusi liznyla. Mocej wisase zoldk za kermusnym tykancom. Proseny рак п(еЬё, kaz hizo naspomnich. To pak jeho njemylese. Вё so jemu to loni tez na dobre zbozo poradzilo, a be hisce bre- mjesko tykanca na puc dostal. Tuz tez njezaby. sej rubisko do zak atyknyc. Z wulkimi stupami sahase njedzelu dopoldnja do Skupic. Pfed Rtami Ьё tu za srenka a wotrocka sluzil. Na znjach so tu zenje njepokazowase, ale kermusu won zredka zakomdzi. A be to z nim tak, kaz nam stare pfislowo pferadzi: „Kermusu chce kozdy cert wuj byc.“ Won zastupi chroble к Solcicom. Hospoza jeho powitawsi, staji jemu taler z tykancom na blido a poda so zaso do kuchiny. Solta be ke msi. Mocej Ьё to cyle prawje. Pfi dzele jeho prihla- dowarjo jenoz mylachu. Bjez wulkeje procy wury do natwarjeneho tykanca za krotki cas chetro wulku dzeru. Nadobo pocyba jeho Solcic mala Marka za rukaw a septny jemu do 12* 179
wucha: „Wujo, hdze see waseho chorta wostajil!" - „Kajkeho chorta, Marka, menis? Njerozumju, wo cim recis?" Moc jej z polnej hubu wotmolwi. „No mac je tola w kuchinje prajila, zo je was chort к nam pfiwjedl!" rjekny Marka cyle sprawna. Mocej wosta skiba tykanca w siji tcacy, tak so zastrozi. Pomalu sej capku staji, zastupi do kuchiny, podza- kowa so za dobry tykanc a mejese so z procha. Na dworje zaborci: „Chort naj, naj! Skoro sam werju, zo je mje chort tu pfiwjedl! Pondu ke kowarjej. Ton so hisce wesce na mnje dopomina. Sym tola jonu pred letami z nim kmotfil." Kowarjowa jeho witase a jemu taler z tykancom poskici. Potom pak so wona zaso do kuchiny zhubi. Sylna won tucneje swinja- ceje pjecenje pjelnjese stwu a loskotase jeho sledny’ n6s. Tykanca Ьё so nimale pola Solcic najedl. Tuz so rnjelco maleho Jurka, kiz z kuchiny wustupi, woprasa, hac njebudzeja borze wobjedowac. „Haj, mac je prajila, zo hnydom, hdyz budze wuj z dwora!“ rjekny Jurk. Ze Skupcanskeje kermuse Pamplec Moc domoj stupase z prozdnym bremjeskom, ale z wutrobu polnej hnewa. Wreskase a swarjese sam na so, na cyly swet, ale najbole na skupe zony. ,,Spu§c so na pfecelne woblico zonow! Witaja ce kaz braska a pfi tym ci preja, zo by ce cert w heli pjekl, kaz wone swinjacu pjecen w p6noji!“ — Slownick najwjetsi chutny chutnje swjatki, -ow мн.ч. kermusa, -e ж kermusny kermusowac, -uje pachol, -а м wesce nihdze zadyn, zanoho zadny, zadneho *cetowac, -uje *wujowac, -uje,' wujwac, -je pec, pjecy ж won, wbnje ж wonjawka, -i wonjaty самый большой; величайший серьезный серьезно, всерьез троица, троицын день храмовый, пре- стольный празд- ник; ярмарка и народное гулянье ярмарочный, отно- сящийся к гулянью принимать участие в народном гулянье парень, юноша наверняка нигде никакой, никто редкий, искл ю ч и те льн ый говорили „тетушка“ говорить „дядюшка“ печь запах; бла1 овоние флакончик духов пахнущий, души- стый, благовонный wonjec, -ja za kwetkami swjecic, -i swjecizna, -у ж Wonecy, -ec мн. ч. njescerpliwosc, -e ж/njescerpnosd, -e ж njescerpliwy,' njescerpny njeproseny hose zle chetry chetro zmeju wosada, -у ж wosadnik, -а м wosadny protyka, -i ж protycka, -i ж mlody pfeziwic, -i пахнуть цветами 1. праздновать, отмечать; 2. святить 1. посвящение; 2. освящение захолустье нетерпение нетерпеливый незваный гость плохо 1. быстрый; 2. значительный изрядно, довольно форма 1 л. ед. ч. будущего времени глагола „иметь" приход (церковный) 1. прихожанин; 2. молитвенник приходской календарь календарик молодой, юный прожить, провести 180
mnohi многий pfihladowac, -uje mnoho много wjecork, -а м вечер, вечеринка wuryc, -je prozdniny, - мн.ч. каникулы wurywac, -a tuz итак, так что swiknyc, -nje so вскочить dzera, -у ж (на велосипед) pocybac, -a dolhoz пока, в то время rukaw, -а м как wucho, -a cp koza, -у ж коза septac, -a liznyc, -nje лизнуть septnyc, -nje lizac, -a лизать chort, -а м lizac so nekomu' pola nekoho подлизыват ься тёше, -i koza mje lizny мне не повезло zoldk, -а м желудок huba, -у ж ... zoldk wisase ... облизывался no za kermusnym на праздничный sprawny tykancom пирог skiba, -у ж prosyc, -y просить, tcec, -i приглашать podzakowac, -uje ; proseny приглашенный zaborcec, -i poradzic, -i so удаться, повезти naj, naj bremjo, -jenja cp груз, ноша, skoro тяжесть weric, -i пёкоти/ bremjesko, -a cp узелок, котомка do nekoho zak, -а м карман kowar, -ja м stup, -а м шаг kowarjowa, -eje sahac, -a do шагать куда-л. kmot, -а м sahac za necim тянуться, лезть sahac k песетu достигать njedzelu в воскресенье kmotra, -у ж srenk, -а м работник, батрак srenca, -у ж прислуга, служанка wotrock, -а м батрак zredka редко preradzec, -a/ предавать, выда- kmotriski preradzowac, -uje вать, сообщать preradzic, -i предать, выдать kmotristwo, -a । nekoho nekomu кого-л. кому-л. kmotric, -i preradzic nesto сообщить что-л. hospoza, -у ж хозяйка kmotfic nad пёк! powitac, -a поприветствовать, pjelnic, -i поздороваться loskot, -а м kuchina, -у ж кухня loskotac, -a prihladowar, -ja м зритель loskociwy/ prihladowarka, зрительница loskotny -i ж смотреть, наблюдать вырыть, вырезать вырывать, вырезать дыра, отверстие потянуть рукав ухо шептать шепнуть борзая (собака) 1. менять: 2. думать; подразумевать рот междометие ну искренний, честный ломоть, кусок торчать поблагодарить проворчать на, вот (тебе) 1. скоро; 2. почти верить кузнец жена кузнеца 1. крестный отец: 2. кум; 3. покро- витель ; 4. шеф 1. крестная мать; 2. кума; 3. покровитель- ница: 4. шеф (женщина) шефский, шефствующий шефство быт ь крестным, ходить в кумовьях шефствовать наполнять щекотание щекотать 1. щекотливый; 2. чувствительный к щекотке 181
sledny привередливый, разборчивый (в еде) wreskac, -а разгневанный кричать. nos, nosa м нос na nekoho бранить кого-л. mjelco гихо swet, -а м мир. свет prozdny пустой najbole больше всего hnew, -а м гнев, злость skupy скупой, жадный hnewac, -a so сердиться braska, -i м распорядитель hnewiwy вспыльчивый свадьбы hnewnosc, -e ж вспыльчивость hela, -e ж ад,пекло hnewny сердитый, ponoj, -e ж сковорода Существительные, реализующиеся только в формах множественного числа - Pluraletantumy. Ряд существительных реализуется только в формах множественного числа, даже в тех случаях, когда обозначается лишь одно явление. Такие существительные скло- няются так же, как и остальные существительные твердой или мягкой разновидности во множественном числе: И nozicy, wrota, wulkowiki durje zne Р nozicow, wrotow, wulkowikow durjow znjow Д nozicam, wrotam, wulkowikam durjam znjam в nozicy, wrota, wulkowiki durje zn£ м wo nozicach, wrotach, wulkowikach durjach znjach т z nozicami, wrotami, wulkowikami durjemi znjemi Примечание: Склонение существительного hody: ИВ hody, Р hod, Д hodam, М (po) hodzoch, Т z hodami. Названия населенных пунктов на -есу, -icy, -any, а также некоторые нарицательные существи- тельные на -у в форме Р имеют нулевое окончание: Chroscicy, Malesecy, Drjezdzany, Skupicy, Deb- secy, Wonecy, prozdniny ... - 7. Chr6scic, Malesec, Drjezdzan, Skupic, Debsec, Wonec, prozdnin ... Существительные co значением семьи - Swdjbne mjena. Существительные, служащие для обозначения членов семьи по имени главы семьи, образуются с помощью суффиксов: -есу (от собственных имен на согласные и на -ка, -ко, -са, напр., Meltka, Bartko, Sleca, Miynk, Kubas - Meltkecy, Bartkecy, Slececy, Mlynkecy, Kubasecy ...) -icy (от остальных собственных имен, оканчивающихся на -а, -о напр. Cesla, Bjenada, Solta, Nedo - Ceslicy, Bjenadzicy, Solcicy, Nedzicy ...) Склонение таких существительных: И Mercinkecy, Nedzicy PB Mercinkec, Nedzic Д Mercinkecom, Nedzicom M wo Mercinkecach, Nedzicach T z Mercinkecami, Nedzicami 182
Примечание: В роли именительного падежа часто выступает родительный падеж существительного со значением семьи (напр. prindzechu Kralec), который предполагает хотя и опущенное, но подразумеваемое го- ворящим существительное ludzo (т. е. prindzechu Kralec ludzo = svvojba). Фамилии типа Andricki, Nowotny, Krawcowa, Nowotna, Solcina склоняются так же, как прилага- тельные. Фамилии девушек (незамужних женщин), образуемые при помощи суффиксов -ее (от собствен- ных имен на согласные и -ко, -ко, -са) и -ic (от остальных имен на -а, -о) типа Angela Mercinkec не склоняются. Подобные же фамилии возможны и у юношей, напр. Delenkec Jan. Притяжательные прилагательные - Posesiwne (priswojace) adjektiwy. 1. Притяжательные прилагательные с суффиксами -ow- и -in- типа nanowy (dom), susodowa (zahroda), sotriny (hole) склоняются так же, как все остальные прилагатель- ные (и не имеют особых именных форм). 2. Формы типа susodzic (dzowka), wucerjec (dzeci), Solcic (mlyn), Domaskec (pola), Solcineje (nan), Nowotneho (awto) ... не изменяются. 3. От притяжательного прилагательного может зависеть местоимение, существи- тельное или другое прилагательное, которые в таком случае выступают в форме Р: naseho nano we pola, knjeza wucerjowa kniha, stareje Solcineje syn; na mojim (= mojeho) nanowyni dworje steja hizo prihotowane konje. Прилагательные, образуемые от названий населенных пунктов. I. Budyske piwo, Radworska kermusa, w Budestecanskej wosadze, ze Skupcanskeje kermuse. Такие прилагательные пишутся с заглавной буквы. 2. Budysan piwo, Radworcan kermusa ... Такие прилагательные являются неиз- менными. Они характерны в особенности для католических диалектов, но встре- чаются и в литературном языке. Наречие - Adwerb (prisJowjesnik). Наречия, не образованные от прилагательных, включают содержание высказывания (предложения) в определенного рода пространственные или временные отношения, в соответствии с чем они подразделяются на наречия времени и места (напр. То je so wcera stalo. Won wonka steji). Наречия места: а) образующие пары антонимов - dele - deleka horje - horjeka nutr - nutrka won - wonka dopredka - predku domoj - doma б) не образующие пар антонимов — podia, zboka, zwjercha, zdala, znazdala, zdaloka, zbliska, wotlewa, wotpredka... Наречия времени: dzensa, wcera, jutre, letsa, wodnjo 183
Наречия, образованные от прилагательных, выражают в целом отношения модаль- ного плана. Такие наречия способны определять глаюл (nasa mac derje wari, derje waric). прилагательное или причастие (to je derje natwarjena cheza), наречие или другие наречные формы (to steji dale prcdku, tu je rjenje copto). В верхнелужицком языке возможно также атрибутивное употребление наречий типа То je scicha clowjek. Witajce, holey z daloka. W skoku dzilo, zahe konc. В атрибутивной функции выступают и наречные сочетания типа nacerwjen, па- zelen и т. д., выражающие среднюю степень проявления соответствующего качества (цвета), ср. Nacerwjen wjerski. Wona preco nosese vVe wlosach nacerwjen sekle (banty). От прилагательных наречия образуются при помощи различных суффиксов (в грамматиках наречия, образуемые таким способом, иногда считаются неизменяемы- ми адъективными формами). 1. От прилагательных с основой на твердый согласный, кроме задненебных b, ch и частично к. образуются наречия с суффиксом -е, перед которым происходят чере- дования d - dz, t - с, tr - tr, k - с, 1-1, другие согласные подвергаются йотации: hordy - hordze luby - lubje kruty - kruce hlupy - hlupje wjesoly - wjesele wedomy - wedomje wotry - wotre zajimawy - zajimawje (громко) sylny - sylnje wotry - wotrje rjany - rjenje (остро) mudry - mudrje Исключения: swetly - swetlo, ioply - coplo. 2. От прилагательных с основой на h, ch, к образуются наречия с суффиксом -о: dolhi - dolho lochki - lochko drohi - droho wysoki — wysoko cichi - cicho bliski - blisko suchi - sucho 3. Ог прилагательных с суффиксом -ski наречия образуются при помощи суффикса -е, перед которым к чередуется с с: serbski - serbsce, nemski - nemsce, rjekowski rjekowsce. 4. От прилагательных с основой на мягкий согласный наречия образуются с по- мощью различных суффиксов: njeposredni - njeposrednje. dziwi - dziwje. tuni - tunjo 5. Наречия, образуемые нерегулярно: dobry- derje, zly- zli. 1. Powedajie, как je Pamplec Moc kermusowal. 2. Wupisajce z R. Iseltoweho nastawka a z powesce w Nowej dobje mjena wow a mestow, nawuknee tez jich nemske pomjenowanja a pokazajee je na karce. 3. Prelozce do rusciny: Solcicy swjeca narodniny. Pola Solcic je mnoho hosci. Tez Nowakec prijedzechu k Solcicom. Woni su ze Solci ea mi spreceleni. Hdyz do wsy pfijedzes, widzis Solcic na prawym boku. Netko steja pri Solcicach styri awta. 184
4. Deklinuj ertnje a pisonmje: Nowakecy, Rjedzicy, Zofkecy, Skodzicy, Njekowa, Sramina (как klinci singular maskulinuma tutych mjenow?), Doms, Betnar, Soha, Wjela. 5. Zasadz rnjeno Cornakowa: N .......................................jedze (jedu) do mesta. G Pola........................sedzi muz. D Susodzina dze к........................... A Wona je....................................w mesce widzala. L Awto, kotrez prijedze. zasta pri........................... T Poreci skrotka z...................................... 6. Pridaj scehowacym adjektiwam wotpowedne adwerby: wulkotny - .... spesny - .... zasakly - .... kruty - .... rjany - .... wotry - , cisty - , dobrociwy - , sniilny - , nSmski • • • • 5 • • • , • • • > luby serbski pfecelny nierny wulki 7. Prelozce: Разрешите представить Вам Яна Новака, он - сын моего брата. Ты прочитал уже последний роман Юрия Коха? В коридоре под шкафом лежат старые ботинки отца. Пальто моей матери висит на вешалке. Теперь мы приближаемся к дому семьи Навка. Сегодня вечером к вам зайдут супруги Шолта, а потом мы все вместе отпра- вимся поужинать в ресторанчик Венка. Прочитай в журнале ,.Розгляд“ статью Ханки Шолтовой о пасхальных обычаях в Верхней Лужице. Отсюда вплоть до самой деревни Нова Веска по обоим берегам Шпрее раскинулись луга. 8. Prelozce: Я не мог защитить себя от воров (dowobarac so). Мария высокого мнения обо мне. Дорогая Ганьжа, я не хотела бы никогда расставаться с тобой. Русские глаголы делятся на два класса. После пожара семья Кокл много задолжала. Несмотря на грозу, они пошли в лес по грибы. Для тебя я и пальцем не пошевельну. Можно занять у тебя десять марок? У мальчика, которого мы встретили, мы спросили пра- вильную дорогу. Они взялись за лопаты и стали работать. Можешь положиться на меня, я слов на ветер не бросаю. Как только я пришел на пруд, я сразу же бросился в воду. Ян принадлежит к числу самых прилежных учеников. С самого начала своего знакомства с Воршей Петр старается избавиться от дурных привычек. Теперь у вас есть все, а еще тридцать лет назад мы испытывали недостаток в одежде. Вы при- мете участие в литературном конкурсе? Охотник попал кабану прямо в сердце. Вы верите таким глупостям? Наш отпуск зависит от наших денежных средств. 9. Spomjatkujde sej scehowace konstrukcije; hodny neceho: Jeho njepocink njeje rece hodny. - О его плохом поступке не стоит и говорить. Alfonsowy wopor je chwalby hodny. - Жертва Альфонса достойна похвалы. 185
polny neceho: Boscij zapoca dzelac polny nadzije, zo so jemu sulske dzelo zeslachci. - Босчий начал работать, полон надежды, что он преуспеет в школьном деле. prosty neceho: Pamplec Moc, ducy na kermusu, njebe wseje sebicnosce prosty. - Когда Памплеп Моц отправлялся на храмовый праздник, он не был чужд соображений эгоизма. sy ty neceho: ....... . ' Won swinjaceje pjecenje loskotase jeho nos, dokelz mejese tykanc syty. - Запах жаркого из свинины шекотал его нос, поскольку пирогом он уже был сыт. wedomy neceho: J. Bart-Cisinski be sebi wedomy swojeho wuznania w serbskej poeziji. - Я. Барт-Чи- шинский осознавал свое значение для серболужицкой поэзии. westy neceho: Boscij be sej Hilzineje lubosce westy. - Босчий был уверен в любви Гильжи. wotwisny wot nekoho, neceho: Bohuzel sym wot direktora wotwisny. - К сожалению, я завишу от директора. dzakowny nekomu: Starsimaj dose dzakowny njejsy! - Ты недостаточно благодарен своим родителям! podobny nekomu: Zemja je kuli podobna. - Земля похожа на шар. pomoeny nekomu: Dyrbis maceri pomoeny bye! - Ты должен быть помощником матери! znaty nekomu: Tola sy lekarjej znaty, nic? - Ведь ты знаком с доктором, правда? tolerantny napfeco nekomu, necemu: Napfeco wasemu menjenju sym tolerantny, hacrunjez jemu njepfihlosuju. - Я терпимо отношусь к вашим взглядам, хотя и не согласен с ними. hodz nekomu: Ja tebi wjace hodz njejsym. - Я теперь недостаточно хорош для тебя. Wsak sy jemu hisce hodz. - Да ты еще вполне подходишь для него. W kupnicy Jelizo chcemy nowu drastu kupic, jedzemy do mesta do noweje wulkeje kupnicy. Wona ma tri etaze. W prenjej etazi pfedawaja platy. W druhej etazi dostanjes konfekciju za muzow a zony. We wotdzelu za muzacu konfekciju wisaja na dolhich wesakach wobleki, zymske a letnje plasce abo cholowy we wselakich barbach a kwalitach. - Bych rady sery woblek mel. - Kotru wulkosc prosu? -To warn njemozu prawje rjec. - To njeje tak zle. Pospytamy nekotre. Woblecce so tuton woblek. Tu je kabina. - Ton je mi w ramjenjach pfeseroki. Tuton so mi nekak lubi, je pak pfedolhi. 186
- To mozemy warn zmenic. Cinimy to w nasej krawcowni. Njebudzece wobzarowac, hdyz jon kupice. - Dam sebi tola radso woblek wot krawca zesic. Najskerje dostanu plat, kotryz so mi lepje lubi. Hdze je wotdzel za platy? - W prenim poschodze. Zwjersne kosle, spodnje saty a nohajcy predawaja deleka. Tematiski slownick: plat: cmowy, cmowosery, swetly, wolmjany, balmowy, ze syntetiskich nicow, kascikaty, kwetkaty, pisany, smuhaty; woblek, кара, cholowy, cholowcki, kostim, suknja, pulower, pjezl; saty, spodnje saty, cholowcki, zwjersna kosla, nocna kosla, nohajcowe cholowcki, nocny woblek, nohajcy, krotke nohajcy, rukajcy, capka, klobuk; kozane twory: crije, brune, corne, sere, bele, niske, z niskim, srjedznym, wysokim pjenkom; crije trjebaja nowe poduse a pjenki, jedyn sow je puknjeny, wobuc so crije, crije mje tloca, w sewcowni porjedzuja crije; kozana rucna tobolka, sulska tobola, aktowka, mosnja z dzelaneje koze, lakowa. platowa, tobola ze zasitym nabocnym faskom za spihel, cesak, wupokaz, mosnju. Wotdzel za casniki a debjenki. We wukladnych witrinach widzice nowe muzace casniki, kiz maja hac do sydomnace kamuskow, tunje kapsne casniki, moderne pucowanske budzaki, kiz maja swecatej pokazo- wakaj, krasne male zonjace narucne casniki a к casnikej bancik. kuchinske casniki a casniki za stwy; moj budzak piawje njendze, won je pozdni, nachwatuje, na mojim casniku je so sklenca rozbila a pokazowak je so wotlamai, casnik dyrbi so wurjedzic, pjero je so skoncowalo/je so zlamalo; casnik nacahnyc; nawoci (bryle), sloncne nawoci. We wukladnych woknach widzice krasne zlote a sleborne rjecazki, к rjecazkej rjane pripowesatka, pjerscenje, jednore a z malymi kamuskami, brose a nawusnicy. Domjacnostne twory: plokawa, chlodzak, zimawa a druhe kuchinske masiny; emaljowy home, karan, noz, Izica, waha za domjacnostne potrjeby; motorske, mopedy; za zajimcow techniki a pasle- rjow: narunanske dzele za motorske a wosobowe awta, graty za techniske dzela (hamory,' klesce. srubowaki, kluce); za cylu swojbu: muzace, zonjace, dzecace kolesa kaz tez rolery za mjense dzeci, wse narunanske dzele za kolesa a rolery, pfedawarjo was rady poradzuja a posluzuja. Wse barby su na skiadze, к tomu prawy serscowc ze syntetiskich nicow; barbojte a cornobete filmy, filmy za swetlowobrazy, wulki poskitk fotowych aparatow. Nawoci: sym krotkowidny, dalokowidny, w nawocach je sklenca za krotkowidnych, mam tri bryle, pjec brylow, sloncne, motorske, podwodne nawoci. Kniha precow a horsenjow (skorzbow). Slownick etaza, -е ж этаж plat, -a/-u м 1. ткань; 2. полотно, холст ptatowy тканевый konfekeija, -е ж готовое платье muzacy мужской zonjacy женский dzecacy wesak, -а м woblek, -а м zymski plasd, -а м cholowy, -ow мн.ч. cholowcki, -ow мн.ч. детский вешалка костюм зимний пальто, плащ брюки шорты, трусы 187
kupanske cholowcki плавки smuhowac, -uje линовать, sery серый штриховать cmowosery темно-серый кара, -у ж пиджак cmowy темный kostim, -а м косгюм (дамский) cm а, -у ж темнота, тьма suknja, -je ж юбка cmicka, -i ж сумрак pu lower, -wra м пуловер cmickanje, -ja cp сумерки pjezl, -а м свитер cmickac, -a so смеркаться послу woblek пижама wulkosc, -e ж размер rukajca1, -у ж рукавица, перчатка pospytac, -a примерить klobuk, -а м шляпа kabina, -у ж кабина, кабинка bruny коричневый zmenic, -i изменить, bely белый исправить pjenk, -а м каблук krawcownja, -je ж мастерская, podus, -е ж подошва ателье пошива sow, -а м шов sic, -je шить puknyc, -nje (so) треснуть, лопнуть zesic сшить, пошить wobuc, -je обуть zwjersny наружный, верхний wobuwac, -a обувать zwjersna kosla верхняя рубашка sewc, -а м сапожник kosla, -e ж рубашка sewcownja, -je ж сапожная spodni нижний, нательный мастерская sat, -а м платье, одежда porjedzowac. -uje исправлять, чинить saty, -ow мн.ч. белье rucny ручной spodnje saty нижнее белье aktowka, -i ж портфель, папка nohajca, -у ж чулок mosen/mosnja, бумажник, krotka nohajca носок -je ж кошелек nohajcowe cho- колготки dzelana koza искусственная кожа lowcki lak, -а м лак swetly светлый lakowy лаковый wolma, -у ж шерсть fach, -а м 1. полка, ящик, wolmjany шерстяной отделение; balma, -у ж хлопок 2. отрасль, область, balmowy balmjany хлопковый, специальность хлопчатый fask, -а м кармашек syntetiski синтетический cesak, -а м расческа nic. -e ж 1. нить: wupokaz, -а м удостоверение. 2. волокно членский билет nicowy/nicaty нитяной debic, -i украшать kasc, -а м гроб debjenka, -i ж украшение kascik, -а м 1. ящик, ящичек; wuklad, -а м 1. выставка; 2. клетка, клеточка 2. изложение, kasci(c)katy клетчатый, объяснение в клетку wukladny 1. выставочный; kwetkaty цветастый 2. объяснительный smuha, -i ж черта, полоса wukladne wokno' витрина smuzka, -i ж черточка, штрих witrina, -у ж smuhaty полосатый, kamusk, -а м камень, камешек в полоску tuni дешевый 188
kapsny карманный narunac, -а заменить, kapsa, -у ж swecaty карман светящийся, narunowac, -uje возместить вменять, pokazowak, -а м ф< >сфоресцирую ши й стрелка часов narunanski возмещать компенсационный, narucny casnik nachwatac, -a nachwatowac, -uje ручные часы догнать 1. догонять; narunanski dzel служащий для замены запасная часть. wotlamac, -a 2. спешить (о часах) отломить narunanka, -i ж narunanje, -ja cp деталь 1. компенсация, wotlamowac, -uje отламывать возмещение; wurjedzec, -a' wurjedzowac, -uje wurjedzic, -i nawoci, -ow мн.ч. чистить вычистить очки grat, -a/-u м konjacy grat 2. расчет с кем-л. инструмент, ору- дие упряжь bryla, -e ж очки pisanske graty письменные rjecaz, -a м rjecazk, -а м цепь цепочка hamor, -а м принадлежности молоток zloto, -a cp золото klesce, -ow мн.ч. клещи zloty золотой srubowak. -а м отвертка pfipowesec, -a привешивать, kluc, -а м ключ pfipowesnyc, -nje прикреплять привесить, roler, -а м postuzec, -a,1 самокат обслуживать pripowesatko, прикрепить подвесок, брелок posluzowac, -uje posluzic, -i обслужить -a cp nawusnica, -у ж brosa, -e ж серьга, сережка брошь, брошка poradzec, -a/pora- dzowac, -uje nekoho poradzic, -i советовать посоветовать domjacnosc, -e ж домашнее sersc, -e ж щетина domjacnostny хозяйство предназначенный serscaty serscowc, -а м щетинистый кисть plokawa, -у ж для домашнего хозяйшва стиральная машина cornobely swetlowobraz, -а м aparat, -а м черно-белый диапозитив, слайд аппарат, прибор zimac, -a от жимать, fotowy фотографический, zimanje, -a cp выжимать отжимание, krotkowidny фото-... близорукий zimawa, -у ж выжимание машина для вы- dalokowidny podwodne nawoci дальнозоркий очки для плавания emalja, -e ж emaljowy жимания белья эмаль эмалированный horsic, -i so horsenje, -ja cp возмущаться, жаловаться жалоба karan, -а м кувшин, кружка skorzic, -i жаловаться, technika. -i ж techniski техника технический skorzba, -у ж сетовать жалоба; нарекания 189
Serbske ludowe nalozki w behu leta (Wujimki z prospekta za informaciju turistow) Mamy w Serbach wjele rjanych ludowych nalozkow. W zymje, 25. januara, swjeci so ptaci kwas. Tuton nalozk znajemy jenoz w Hornjej Luzicy, nic w holi a w Delnjej Luzicy. Na tutym dnju staja dzeci rano talerje na wokno abo pfed durje. Mac jim talerje ze wsela- kimi chloscenkami pjelni. Dzeci pak sej mysla, zo su to dary sroki. Wsak so wona na tutym dnju za hawrona wudawa. Februar je mesac wjesoleho camprowanja. Nihdze we Luzicy so tak wulkotnje njeswjeci kaz w holi a w Delnjej Luzicy. Tam chodzi mlodzina po wsy, spewa a rejuje a zbera dary za wjecornu zabawu. Wokolo jutrow mamy wjele rjanych nalozkow. Jedyn z nich je molowanje jutrownych jejkow. Tuto so wosebje wokolo Wojerec a Slepoho pestuje. W Hornjej Luzicy je jutrowne jechanje na jutrownej njedzeh daloko a seroko znaty nalozk. Tuto jutrowne jechanje priwabi kozdoletnje wjele pfihladowarjow. Krasny letni nalozk w Delnjej Luzicy je lapanje kokota. Pacholjo jechaja na konjach pfez wupysene wrota a spytaja kaponej, kiz horjeka na wrotach wisa, hlowu a kridle wottorhnyc. Do hod pak chodzi wjecor rumpodich po wsy. Wosebje zajimawu postawu wuhladace w Slepjanskich koncinach, kotraz so mjenuje boze dzecatko. Je to rjenje wupysena holca w Slepjanskej narodnej drasce. Wjele wjace rjanych nalozkow hisce w Serbach znajemy. Njech wone hisce dolho nase ziwjenje wobohacuja a porjensuja. Hdy zetkawamy kfizerjow? (Nowa doba, 17. apryla 1976) Po starodawnym wasnju podadza so tez letsa jutry we wokrjesach Kamjenc, Budysin a Wojerecy krizerjo ze swojich do susodnych wosadow. К informowanju nasich citarjow wozjewjamy tu najwaznise easy wotjechanja resp. nawrota kfizerjow w jednotliwych wosadach. Ralbicy: W Ralbicanskej wosadze chce so tonkroc sydom wosobow preni kroc na ju- trownym jechanju wobdzelic, jedna wosoba woswjeci pri tym swoj sleborny jubilej. Ralbi- cenjo hromadza so nehdze w 9,45 hodz., zo bychu w 10,00 hodz. so na nehdze 15 km daloki puc do Kulowa podali, a to prez Konjecy, Sunow a Sulsecy. Wroco budu woni nehdze w 17,30 do 18,00 hodz. Kulow. Wezo zmeja tez tonkroc Kulowcenjo zaso najwjac kfizerjow. Po nasich infor- macijach budze to zaso nehdze 100 porow. Tuci wotjechaja z Kulowa w 9,45 hodz. pfez Hozk, Kocinu a Konjecy do Ralbic, hdzez powitaja jich wjesnjenjo mjez 12,15 do 12,30 hodz. W 15,00 hodz. wopusca woni zaso hospodhwe Ralbicy a nawroca so potom pfez Sunow, Sulsecy a Salow do swojeje wosady, hdzez budu nehdze we 18,00 hodz. Chroscicy: Tu pojecha z westoscu jedyn kfizer 25. kroc sobu. Chroscanscy krizerjo hromadza so w 12,30 hodz. pola cyrkwje, zo bychu potom w 13,00 hodz. pfez Swinjarnju do Pancic-Kukowa jechali, mjeztym zo pfijechaja nehdze w 14,00 hodz. Pancicanscy pfez Staru Cyhelnicu do Chrosvic. Chroscanscy wroca so wokolo 16,30 hodz., a to pfez Staru Cyhelnicu, a Pancicanscy w samsnym casu pfez Swinjarnju. Wotrow: Pfipoldnju w 12,30 hodz. hromadza so Wotrowscy kfizerjo pfi cyrkwi, mjez kotrymiz budze tohorunja z westoscu jedyn sleborny jubilar. a podadza so pfez Milocicy, Serbske Pazlicy do Njebjelcic, zwotkel so wokolo 17.00 hodz. zaso wroca. W Njebjelcicach budu w 14.00 hodz. 190
Njebjelcicy: Za Njebjelcanskich kfizerjow je zetkanje w 12,15 hodz. a potom pojechaja pfez Serbske Pazlicy, Milocicy do Wotrowa, kotryz docpeja w 14,00 hodz. Do Njebjelcic nawroca so woni nehdze w 17,00 hodz. Radwor: Radworscy krizerjo hromadza so w 12,00 hodz. a wotjechaja stworc hodziny pozdziso pfez Milkecy, Strozisco do Baconja, hdzez budu wokolo 14,00 hodz. Po samsnym pucu nawroca so woni mjez 17,00 a 17,30 hodz. zaso do Radworja. Pola Radworcanow wobdzela so nehdze styrjo preni raz na jutrownym jechanju. Zwotkel prindze jutrowne jechanje? Cyle wesce jedna so tu wo prastary pohanski nalozk. Naleto so wobjechachu pola a hona, zo bychu so zahnali zli duchojo a so wuprosyla plodnosc. Tuton nalozk bu kaz mnohe druhe ,,kfceny“, jako Serbja pfiwzachu kfescansku weru. Jechanje je najskerje wosebity pohon dostalo pfez kfizne wojny w 11. a 12. letstotku. Z toho casa so najskerje reci wo kfizerjach a konje so pysa z muslemi (dopomnjenka na Srjedzozemske morjo) a polme- sackami (dopomnjenka na mohamedanski polmesack). Po reformaciji so jechanje w ewan- gelskich wosadach pocasu zakaza. W pritomnosci Serbja w Kamjenskim a Budyskim wokrjesu jutrownicku wot swojeje wosady к susodnej jako kfizerjo jechaja. Su to jara nahladne cahi. Jecharjo su we swje- dzenskej drasce, jich konje, hizo hewak starosciwje wothladane a cesane, dostawaja za tuton dzen wsu moznu pychu Hriwy, wjace dnjow prjedy plecene, pokazuja so kudze- rjawe. Na wopusi je zidzany bant pfityknjeny, darto mandzelskeje, hospozy abo lubowaceje duse; won bywa cerwjeny a pisany, abo, je-li minjene leto nechto ze swojby zemrel, zeleny, modry, corny. Pfi zwonjenju wsech zwonow, serbske jutrowne kerluse spewajcy, po posta- jenym pucu podawaja so к susodnej wosadze a wottud nastajeja so wroco domoj. Nimo toho jechaja we Wotrowje zahe rano wokolo polow, prjedy hac so jako krizerjo na puc podadza. Серболужицкие диалекты. По результатам диалектологических исследований, проводимых на современном этапе сотрудниками Института серболужицкого народоведения в Будишине (они обобщены в диалектологическом атласе Sorbischer Sprachatlas, который выходит в Будишине начиная с 1965 г.), на территории распространения серболужицкого языка выделяются i ри крупных диалектных массива. Это верхнелужицкие и нижне- лужицкие диалекты в собственном смысле, а также группа переходных говоров. Среди верхнелужицких диалектов различаются будишинский. северный и северо- восточный голанский, католический, куловский и вослинский диалекты. Группа нижнелужицких диалектов на современной ступени уже не дифференцирована столь отчетливо, однако здесь можно выделить западный и восточный хочебузский и ве- тошовский диалекты. В говоре деревни Рогов проявляются общие черты с соседними польскими диалектами. Подобное же состояние наблюдается в мужаковском диа- лекте. Говоры правобережья реки Нисы не сохранились до настоящего времени. Переходные серболужицкие говоры не представляют единства. Они занимают область на север от Кулова и Рихвальда вплоть до границы выше населенных пунк- тов Гродк и Лойов в Нижней Лужице. Эта группа диалектов включает говоры в окрестностях населенных пунктов Мужаков, Слепо, Вохозы, Спрейцы, Войерецы, Гродк, Кошина и Злы Коморов. 191
Верхнелужицкие диалекты. Будишинский диалект, который в целом лег в основу литературного верхнелужиц- кого языка, отличается следующими особенностями: - сохранением гласных -’е/-е в отдельных морфологических категориях i ипа twarjenje, pice, zboze, strowje; teho, dobreho, temu, dobremu (католич., кулов. toho, dobroho, tomu, dobromu). - изменением праславянского ё в i в безударнрм положении, особенно в окон- чаниях: напр. deri „derje", hori ,,horje“, wo kruwi ,,wo kruwje", w Budysini ,,w Budysinje", na stomi ,,na stomje" ... - переходом у в 6/o после губных согласных, напр. Ьбс ,,byc“, mos ,,mys“, slosec „slysec", budzemo „budzemy", nowo ,,nowy“. (Это изменение характерно почти для всех верхнелужицких и для части переходных диалектов и отличает последние от литературного языка); - различением в перфекте форм лично-мужских на -li и нелично-мужских на -1е напр. nanojo su dzelali - sotry su dzeiale. (Центр данною явления лежит в области говоров на юго-востоке от Будишина, а также католического диалекта. Напротив, оно не встречается в значительной части голанских диалектов, в преобладающем большинстве переходных и во всех нижнелужицких диалектах); - к перечисленным чертам, которые можно считать основными, присоединяются также другие фонетические особенности (напр. dose, dost ,,dosc“; hozdzik. hozdik „hozdzik"; soci „sotri"). Имеются и морфологические расхождения (наличие/отсутствие дв. ч., замена форм дв. ч. формами мн. ч., перенесение на флексии дв. ч. значения мн. ч. и г. д.), а также лексические отличия (напр. zito „зерно, хлеба". rozka ,.рожь“, Ьёгпу „картофель" и др.). Северные и северо-восточные голанские диалекты имеют ряд общих черт с буди- шинским диалектом, но вместе с тем отличаются отдельными особенностями. Это прежде всего весьма ограниченный объем выражения категории мужского лица, а также ряд фонетических отличий. Северо-восточным голанским говорам в окрест- ностях деревень Рихвальд, Хребья, Гозница и др. прежде всего свойственна перед- неязычная артикуляция согласного 1 (аналогично в мужаковском, слепьянском и вохозском диалектах), далее изменение инфинитивного суффикса -с в -с (в деревнях Гозница, Миков и Хребья отмечены формы типа zberac „zberac"), частичное сохра- нение -’е в конце слова, а именно в окончаниях М ед. ч. м и ДМ ед. ч. ж (напр. па dworje, w Budysinje, k zrudobje) и обобщение окончания -em в 1 л. ед. ч. наст. вр. (напр. chcem, budzetn, pfindzem. cinim - „chcu, budu, pfiridu, cinju"). В окраинных южных говорах будишинского диалекта произошло изменение -’е в -1 (напр. zbozi „zboze", mysh ,,mysle“, dawani „dawanje"). Католический диалект схватывает все деревни с католическим населением, распо- ложенные в западной части Верхней Лужицы, кроме прихода Кулов. Он характери- зуется прежде всего изменением е в о в окончании именительного падежа имен существительных среднего рода с основой на мягкий согласный, в том числе также отглагольных (напр. dzelanjo „dzelanje", bico „bice"; zbozo „zboze". ranjo „ranje"), далее в окончаниях РД ед. ч. м прилагательных -oho. -omu (напр. dobroho, dobromu „dobreho, dobremu") и в формах одноименных падежей местоимений: toho, joho; tomu, jomu. 192
Гласный у после 1убных согласных изменяется в 6, и, причем такое и в конце слова в произношении иногда исчезает (напр. mo „ту“, nase kruw(u) „nase kruwy“). См. выше. Происходит также отвердение согласных перед гласными заднего ряда (напр. kona ,,konja“, spano „spanjo"). Глаголы Ш класса, исторически обособившиеся в результате стяжения гласных в группах -aje, в католическом диалекте получают тематический гласный-’ев соот- ветствии с литературным -а (напр. spewjem, spewjes „spewam, spewas"). Из характерных для католического диалекта лексических особенностей приведем выборочно такие слова, как neple „картофель'1, zlebusk „горбушка хлеба", fala „фартук". Нижнелужицкие диалекты. В сравнении с верхнелужицкими нижнелужицкие диалекты отличаются 1ем, что здесь более резко выражены различия в говорах даже расположенных близко друг от друга населенных пунктов, не отмечается концентрация фонетических изоглосс (изофон) в районе г. Хочебуз и большинство диалектных изофон проходит верти- кально, в направлении с севера на юг. (Напротив, на карте верхнелужицких диалектов основные изофоны проходят горизонтально, с востока на запад, и около г. Будишин имеет место концентрация изофон). Нижнелужицкие диалекты обнаруживают ряд общих с верхнелужицкими осо- бенностей, а также черты сходства с польскими диалектами. Как отмечалось выше, последнее характерно в особенности для говора деревни Рогов и для мужаковского диалекта, однако в отдельных более частных явлениях данное сходство наблюдается также в восточной части будишинского диалекта. Определенные различия между литературным нижнелужицким языком и диалектами связаны с тем, что в период кодификации нормы нижнелужицкого языка в литературный язык был внедрен ряд явлений, заимствованных из литературной нормы верхнелужицкого языка. 13 Lb. Sorb.-Russ. 193
14. lekcija Jozef Frencl Zmejemy w Chocebuzu muzej delnjoserbskeho pismowstwa Д Napjelnja nas to z wjesoloscu, z westej hordoscu a z wulkim spodobanjom, hdyz mozemy pfemyslowac a samo rozprawjec wo konkretnych prihotach za jednu dose waznu dalsu delnjoserbsku kulturnu institueiju а как mozemy z nasim procowanjom к jeje eksistency pfinosowac a ju skoro do spomozneho skutkowanja witac. Pohladajmy najprjedy к lepsemu zrozumjenju krotko do zakonskich zakladow. We wustawje Nemskeje demokratiskeje republiki z dnja 6. apryla 1968 steji w artiklu 40: „Stacenjo NDR serbskeje narodnosce maja prawo na hajenje swojeje macersciny a kultury. Wukonjenje tutoho prawa so wot stata spechuje.“ A w programje SED, kiz so 25. meje 1976 wobzamkny, reka: „Stacenjo serbskeje narodnosce wobdzeluja so runoprawnje na tworjenju rozwiteje socialistiskeje towarsnosce a maja wse moznosce, swoje wosebite recne a kulturne zajimy hajic.“ Presadzenje naseje socialistiskeje kulturneje politiki w muzejownistwje sej zada, zo so po profilu a nadawkach jednoho regionalneho muzeja, kaz to Chocebuski wobwodny muzej je, tu tez eksistenca a stawizny delnjoserbskeje ludnosce wotpowednje wotblyscuj’a a pred- stajeja. Tohodla maja statne organy zhromadnje z muzejom koncepciju za wuwice tutoho muzeja wudzelac a beznje staw reahzowanja kontrolowac. Wone maja garantowac, zo so na wse zakladne funkeije muzeja proporcionalnje dziwa, kaz to steji we „Hlownych na- dawkach muzejow NDR hac do 1980“, kiz so 20. juhja 1976 wobkrucichu. Dokelz su za planowanje a nawjedowanje muzejownistwa rady wobwodow na swojich teritorijach Zamolwite, wutwori so dnja 12. nowembra 1976 pri Radze wobwoda Chocebuz, wotrjad kultura, dzelowa skupina, kotrejez nadawk je, wse trebne wumenjenja za zarja- dowanje jednoho muzeja za delnjoserbske pismowstwo stworic. Kozdy stacan je namol- wjeny, za wuhotowanje tutoho muzeja po swojich moznoscach z eksponatami pfinosowac. W koncepciji teje dzeloweje skupiny mjez druhim reka, zo ma zarjadowanje tajkeho muzeja wuznamnje pomhac duchownokulturne ziwjenje w dwurecnych wokrjesach Choce- buskeho wobwoda wobohacic. Wazny nadawk tutoho muzeja budze, serbskim a nemskim wopytowarjam progresiwne kulturne herbstwo serbskeho luda zblizic, hordosc na zhro- madne rewolucionarne tradieije budzic a mnohostronskosc socialistiskeje kultury NDR w dwureenym teritoriju wuwedomic. So we, zo budu so wopytowarjam w tutym muzeju posredkowac tez znajomosce wo marxistisko-leninistiskej politice knjezerstwa NDR к zachowanju prawou serbskeje ludnosce a wo aktiwnym a tworicelskim wobdzelenju 194
Serbow na tworjenju rozwiteje socialistiskeje towarsnosce a scyla wo stawiznach a wo duchownej a materielnej kulturje serbskeje ludnosce. Wutworjenje tajkeje kulturneje institucije je zdobom prinosk za realizowanje zakonsce postajeneho dalseho spechowanja wosebitych rgcnych a kulturnych zajimow stacanow serbskeje narodnosce. To budze waznje к rozwicu stawizniskeho wedomja Serbow prinoso- wac. Tuton muzej ma wsak tez jedna forma dokumentacije ziwjenskeje wole serbskeho luda bye a problematiku jeho stawizniskeho wuwica wotblyscowac. (Serbska protyka 1978) Slownick pismowstwo, -a cp письменность, литература wukonjenje prawa осуществление права napjClnic, -i наполнить rekac, -а говориться; napjelnjec, -ja/ наполнять гласить napjelnjowac, -uje runoprawny равноправный wjesolosc, -e ж радость runoprawnje равноправно hordy гордый runoprawosc, равноправие hordosc, -e ж гордость -e ж pfemyslowac,-uje размышлять, rozwity развитой (sej) обдумывать presadzec, -a/pfe- 1. пересаживать; premyslenje, -a cp размышление sadzowac, -uje 2. переводить; pfemysleny продуманный 3. проводить размышлять, (в жизнь) premyslic, -i (sej) обдумывать presadzic, -i 1. пересадить; продумать, 2. перевести; konkretny обдумать 3. провести конкретный (в жизнь) pfihot, -а м приготовление, presadzenje, проведение eksistenca, -у ж подготовка -ja cp в жизнь существо ван ие muzejownistwo, музейное дело eksistowac, -uje существовать -a cp wustawa, -у ж artikl, -а м конституция статья profil, -а м профиль prawo, -a cp hajic, -i право защищать; окру- regionalny wobwod, -а м региональн ый, областной жать заботой; округ, область hajenje, -ja cp развивать 1. развитие; wobwodny окружной, областной 2. уход за кем-л., wotpowednje соответственно, чем-л. соответству юши м wukonjee, -ja/wu- 1. совершать, образом konjowac, -uje осуществлять, wotblyscowac, отражать(ся) исполнять; -uje (so) 2. составлять organ,-а м орган (документ и т.п.) organiski органический wukonjenje, -ja cp совершение, organisce органически, осуществление органично 13* 195
zhromadnje 1. вместе, duchownokulturny относящийся к ду- совместно; ховной культуре 2. одновременно wopytowar, -ja м посетитель, гость koncepcija, -e ж концепция, проект, progres, -а м прогресс план progresiwny прогрессивный wudzelac, -a разработать herbstwo, -а ср наследство, beznje регулярно, наследие постоянно herbski наследственный staw, -а м состояние zblizec, -и (so)/zbh- приближать(ся) kontrolowac, -uje контролировать, zowac, -uje (so) проверять zblizic, -i (so) приблизигь(ся) kontrola, -e ж контроль, проверка zblizenje, -ja cp приближение, garantowac, -uje гарантировать, сближение обеспечить rewolucija, -e ж революция garantija, -e ж гарантия rewolucionarny революционный funkcija, -e ж функция tradicija, -e ж традиция funkcionar, -а м работник, деятель tradicionalny/ традиционный proporcija, -e ж пропорция tradiciski proporcionalny пропорциональ- mnohostronskosc, многосторонность ный -e ж proporcionalnje пропорционально mnohostronski многосторонний wobkrucec, -a подтверждать, mnohostronsce многосторонне утверждать teritorij, -а м территория wobkrucic, -i подтвердить, teritorialny территориаль- утвердить ный planowac, -uje планировать zachowac, -a сохранить pianowanje, -ja cp планирование zachowanje, -ja cp сохранение, wotrjad, -а м 1. отряд; охрана 2. отдел, zdobom одновременно, отделение вместе с тем zarjadowanje, 1. учреждение, realizowanje. реализация. -ja cp основание ; -ja cp осуществлен ие 2. учреждение zakonsce законодательно (организация) spechowanje, -ja cp поддержка namolwjec, -ja призывать waznje значительно namolwic, -i призвать forma, -у ж форма namolwa, -у ж призыв, воззвание formalist, -а м формалист namolwjenje, призыв, воззвание formalizm, -а м формализм -ja cp formalnosc, -e ж формальность wuhotowanje, оборудование, formalny формальный -ja cp оснащение dokument, -а м документ eksponat, -а м экспонат dokumentacija, документация ekspozicija, -e ж экспозиция, -e ж выставка dokumentarny документальный wuznamnje значительно dokumentowac, -uje документировать dwurecny двуязычный problem, -а м проблема wokrjes, -а м район problematika, -i ж проблематика wokrjesny районный problematiski проблематичный 196 1
Образование степеней сравнения прилагательных и наречий - Stopnjo- wanje (komparacija) adjektiwow a adwerbow. Прилагательные и наречия кроме форм положительной степени имеют 1акже формы сравнительной и превосходной степени (верхнелуж. komparatiw a superlatiw), кото- рые образуются либо при помощи аффиксов, либо аналитически. В первом случае форма сравнительной степени образуется от формы положительной степени посред- ством ряда специальных суффиксов (см. ниже), а форма превосходной степени - от формы сравнительной степени присоединением префикса naj-. Формы степеней сравнения могут выступать как в атрибутивной, так и в преди- кативной функции (напр. Tam je wjetsi dom. Tam ton dom je wjetsi.). Сравнительная степень предполагает обычно сравнение признака предмета или явления, проявляющегося в большей или меньшей степени, с таким же признаком другого предмета или явления, что выражается союзами kaz, hac, dyzli (Sym starsi hac ty. Wocl je krucisi dyzli zelczo) или же родительным падежом имени, которое обозначает сравниваемый объект (Cyril je starsi Petra). К формам степеней сравнения иногда в широком смысле относят и единицы, которые выражают более высокую степень проявления признака безотносительно к каким-либо другим предметам или явлениям (напр. Tuta kniha je jara stara. Woda w rece je prezymna. Ty mas w bydlenju pfekrasny wobraz.). Сравнения с другим признаком не требует превосходная степень (напр. Ту sy m6j najlubsi hose. Najmudrisi casto najdusnisi njejsu.). Формы сравнительной степени прилагательных и наречий образуются при помощи следующих суффиксов: 1) -isi (для прилагательных), -iso (для наречий); после г, s, с пишется -ysi, -yso. Эти суффиксы представлены у прилагательных и наречий а) с основой, которая оканчивается группой согласных; б) с основой на согласные ch, m, р, t, z, s, w, n. Перед суффиксами -isi, -iso происходит чередование согласных d - dz, t - ё, 1-1, ch - s. Примеры: Прилагательное Наречие Сравнительная степень Превосходная степень sylny sylnje sylnisi, -iso najsylnisi, -iso hordy hordze hordzisi, -iso najhordzisi, -iso swetly swetle, swetlo swetlisi, -iso najswfitlisi, -iso cisty ciscc ciscisi, -iso najciscisi, -iso mudry mudrje mudrisi, -iso najmudrisi, -iso pozdni pozdze pozdzisi, -iso najpozdzisi, -iso hodny hodnje, hodno hodnisi, -iso najhodnisi, -iso merny mernje mernisi, -iSo najmernisi, -iso horcy horco horcysi, -yso najhorcysi, -yso husty husto huscisi, -iso najhuscisi, -iso kruty kruce krucisi, -iso najkrucisi, -iso hlupy hlupje hhipisi, -iso najhlupisi, -iso tupy tupje tupisi, -iso najtupisi, -iso 197
Прилагательное Наречие Сравнительная степень Превосходная степень I6zy, lozyski lozysce lozysi, -yso naj lozysi, -yso kusi kusisi najkusisi dziwi dziwje dziwisi, -iso najdziwisi, -iso leni lenisi najlenisi nowy (литературная форма) nowisi najnowisi (разговорная форма) nowsi najnowsi preni prenisi naj prenisi prensi krnany kmanje kmanisi, -iso najkmanisi, -iso kmansi, -so najkmansi, -so suchi sucho susisi, -iso naj susisi, -iso wedomy wedomje wedomisi, -iso najwedomisi, -iso Некоторые исключения: twjerdy twjerdze twjerdsi, -so najtwjerdsi, -so tolsty tolsce tolsi, -so naj tolsi, -so bohaty bohace bohatsi, -so najbohatsi, -so tuni tunjo tunsi, -so najtunsi, -so 2) -si (для прилагательных), -so (для наречий). Эти суффиксы выступают у прилагательных и наречий а) с основой, оканчивающейся на согласные b, w, d, г, 1, п, причем согласные 1, п чередуются с 1, й; б) с основой, оканчивающейся на согласные h, к, ок, которые при образовании сравнительной и превосходной степени подвергаются усечению (как в русском языке). Примеры: Прилагательное Наречие Сравнительная степень Превосходная степень a) luby lubje lubsi, -so najlubsi, -so chudj chudze chudsi, -so najchudsi, -so mlody mlodsi najmlodsi rady radso naj radso kisaly kisale kisalsi, -so najkisalsi, -so wjesoly wjesele wjeselsi, -so najwjeselsi, -so pomaly pomalu pomalsi, -so najpomalsi, -so kmany kmanje kmansi, -so najkmansi, -so stary starsi naj starsi zajimawy zajimawje zajimawsi, -so najzajimawsi, -so rjany , rjenje rjensi, -so najrjensi, -so 198 -
При л агател ьн oe Наречие Сравнительная степень Превосходная степень Некоторые исключения: woblubowany woblubowantsi najwoblubowanisi wobdarjeny wobdarjenisi najwobdarjenisi pisany pisanje pisanisi, -so najpisanisi, -so wselakory wselakoro wselakorisi, -so najwselakorisi, -so ziwy ziwje ziwisi, -so najziwisi, -so 6) drohi droho drosi, -so najdrosi, -so lochki lochko losi, -so/-ze najlosi, -so/-ze zahe zaso naj zaso krotki krotko krotsi, -so najkrotsi, -so mjechki mjechko mjechsi, -so najmjechsi, -so cezki cezko cesi, -so najcesi, -so bliski blisko blisi, blize/-so najblisi, najblize/-so hluboki hluboko hlubsi, -so najhlubsi, -so wysoki wysoko wysi, wyse najwysi, -se daloki daloko dalsi, dale najdalsi, najdale seroki seroko sersi, -so najsersi, -so ceriki cenko censi, -so najcensi. -so slodki siodce slodsi, -so naj slodsi, -so redkt redko redsi, -so najredsi, -so niski nisko nisi, -ze/-so najnisi, -ze/-so Формы, образуемые нерегулярно: dobry derje lepsi, lepje najlepsi, najlepje zly zle horsi, horje najhdrsi, najhorje wulki wjele wjetsi, wjace najwjetsi, najwjace maly malo mjensi, mjenje najmjensi, najmjenje Jara bole najbole dolhi dolho dlesi, dleje najdlesi, najdleje Примечание: 1. К форме превосходной степени может далее присоединяться усиливающая значение высшей сте- пени качества приставка na- (nanajrjerisi, nanajhorsi ...), иногда также союз hac (hac nanajcmowsa пос) В том же значении, однако, выступают и другие приставки (напр. prastary, predrohi, arcy- reakcionarny). 2. Аналитические формы степеней сравнения образуются с помощью слов bole, mjenje. najbole, najmjenje (Jan je bole zabyciwy hac Petr). 3. Сравнительный оборот, содержащий название предмета или явления, с которым при помощи сравнительной степени прилагательного соотносится другой предмет или явление, служащие темой высказывания, чаще всего вводится союзами hac, dyzli (Jan je sylnisi hac Petr, Jan je sylnisi dyzli Petr. Chojna je wysa hac breza, ale nisa hac topol. Do Kulowa je ze Sulsec blize hac do Wojerec...) Реже название сравниваемого предмета выступает в беспредложном родительном падеже (Jan je sylnisi Petra. Nas susod je horsi paducha). Значение меры выражается предлогом wo (Wo hodzinu pozdziso. Wo poschod wyse). Придаточное предложение образа действия со значением меры действия, выраженного главным предложением, вводится союзами cim - cim (Cim bole chwatas, cim bole so .smjatas). 199
в К форме сравнительной степени могут далее относиться наречия wjele, mnoho, main, trochu. Формы сравнительной и превосходной степени прилагательных склоняются как прилагательные мягкого типа. 4. Параллельные образования preiisi prenisi, nowsi - nowisi, kmansi kmanisi отличаются стилисти- чески. Формы двусложные характерны для разговорного языка, формы трехсложные встречаются в торжественно-приподнятом стиле. 5. В верхнелужицком языке формы сравнительной степени прилагательных могут выступать также в несобственной функции, как в сочетаниях типа wysa sula, starsi clowjek, krotse powedancko, w nowsim casu, mtodsa generacija и т. д. В данном случае не выражается признак, проявляющийся в большей или меньшей степени по сравнению с тем же признаком другого предмета; так форма starsi в сочетании starsi clowjek обозначает просто менее старого человека, чем обозначало бы сочетание stary clowjek (русск. пожилой человек) 6. Формы сравнительной степени выступают также в конструкциях типа dale / dzen leto а ... или же z kdzdym dnjom letom .. . Эти конструкции выражают постепенное повышение степени ка- чества Наиболее часто встречаются следующие сочетания: dzen a sylnisi, wotrisi, mudrisi . . . dzen a bole komplikowany Nasa situacija je dale a lepsa (dzen a lepsa, leto a lepsa, z kozdym dnjom, letom lepsa). В таких конетрукциях могут выступать также наречия, ср. Dzen a wotriSo. 7. При сравнении двух признаков, проявляющихся в соразмерной друг с другом степени, исполь- зуется иногда следующая конструкция: starsi a mudrisi (чем старше, тем мудрее), krotsi dzen a dlesa пос (чем короче день, тем длиннее ночь). Однако чаще то же значение выражается союзами cim-cim: cim starsi, cim mudrisi ... 1апомните выражение horje hac zle (более чем плохо, хуже не бывает). 1. Stajce formy pozitiwa do komparatiwa a superlatiwa: sylny hole, sprawna holca, slawna zona, pilne dzeco, bojazny zajac, tupy noz, skodne zwerjo; coply dzen, kruty powjaz, lozy pos, horce zelezo, kmany nastawk, swedomity suler. 2. Zasadz prawe formy komparatiwa a superlatiwa: Nan je stary, dzed je............, a pradzed je.......... Jan je strowy, Petrje............, a Merko je............. Chojnowe drjewo je twjerde, bukowe je................, a dubowe je........ Moja kniha je nowa, twoja je.............., a jeho je............ Kij je slaby, kijesk je.........., a slomicka je.......... Milena je mtoda, Ludmila je..............., a Merana je........... Skorzak je bohat ... hac chwalak. Sol je tun ... hac cokor. 3. Zasadz prawe formy komparatiwa: Jan je cezki. - Beno je ... Med je slodki. - Cokor je....... Hat je hluboki. - Jezor je...... Wolma je lochka. - Pjerjo je....... Scezor je wysoki. - Weza je........ Recka je seroka. - Doi je.......... Motorske je drohe. - Awto je.......... 4. Prelozce do serbsciny: Из Будишина поезд выезжает медленно. Однако со временем он начинает двигаться все быстрее. Шипя и свистя, он приближается к Бископицам. Кочегар подбрасывает уголь в котел все яростнее. Колеса вращаются все равномернее. Благодаря усовер- 200
шенствованию рельсов и локомотивов поезда ездят более точно. Поезд отправится дальше своевременно (точно). Слова: со временем - pocasu, двшаться - hibac so, шипеть sycec, свисеть - hwizdac, кочегар - tepjer, яростный, упорный - zasakly, бросать, подбрасывать - mjetac, все(более) - stajnje, точный - dypkowny, усовершенствование - polepsenje. 5. Stajce zaspinkowane formy pozitiwa do komparatiwa: Jan nam wo jezbje do Prahi (ziwje) rozprawja hac Petr. Monika pluwase (spesnje) hac Marka. Jana hraje na klawerje (wubernje) hac Ludmila. Jan be sej hru (jednorje) pred- stajal. We lozn spase (mernje) hac na kawci. 6. Stajce tute adwerby do komparatiwa a do superlatiwa a wutworce z nimi zmyslapolne sady: pomalu, cezko, chroble, mernje, krasnje, ijenje, ziwje, luboznje, zrudnje, dziwnje, snadnje. 7. Stajce tute adwerby do komparatiwa a do superlatiwa a tworce z nimi zmyslapolne sady. Priklad: Wroblik wysoko leci. Skowronck wyse leci. Skraholc najwyse leci: wysoko, daloko, nisko, lochko, blisko, derje, zle, wjele 8. Stopnjujce sledowace adwerby z pomocu slowckow bole a najbole nalozujce je w slownych skupinach (jia priklad: bole pomalu bezec): pomalu, mjelco. predku, horjeka, zady 9. Pfelozce: О твоей ошибке не стоит и говорить, похвально твое старание. Моц ехал в Скупицы, полон надежды, что кузнец еще помнит о нем. Он не был чужд эгоизма, так как рассчитывал на праздничный пирог. Больше я есть не буду, я сыт пирогом. Мы осо- знаем свои обязанности. Я не уверен в успехе наших усилий. Ты виноват в нашей неудаче. Наши достижения в известной степени зависят от погоды. Я очень благо- дарен тебе за помощь, которую ты оказал мне во время моей болезни. Это интересно: ты совсем не похож на отца. Вы должны содействовать лечащим вас врачам. Суровая зима вредит деревьям. Имя писателя М. Новака-Нехорньского нам знакомо. Я с терпимостью отношусь к вашим взглядам, однако поддерживать вас не буду. 10. Spomjatkujce sej konstrukcije: cinic klubu nekomu: Dzeci wowce klubu cinja. - Дети дразнят бабушку. dziwac so necemu: Tomu so dziwac njetrjebamy. - Этому не следует удивляться. dodziwac so necemu: Njemozachmy so tajkej horliwosci dodziwac. - Мы не могли надивиться такому усердию. myslic ninja nekomu: Suler myslese runja wucerjej. - Ученик был одного мнения с учителем. napadnyc nekomu: Mi je tuta myslicka prjedy napadnyla. - Эта мысль мне раньше пришла в голову. pozcec / pozcic nekomu nesto: Wuj je mi tysac hriwnow pozcil. - Дядя одолжил мне тысячу марок. 201
pozcec sej wot nekoho: Cehodla sej pjenjezy pozces preco wote mnje? Почему ты все время занимаешь деньги у меня? prewostajic nekomu nesto: Susodza su nam prewostajili swoje bydlenje. - Соседи предоставили нам свою квартиру. primeric so necemu: Dzed dyrbi so swojej chorosci primeric. - Дед должен освоиться co своей болезнью. Bratr m6ze so kozdemuzkuli primeric. - Брат co всеми сумеет найти общий язык. pritowarsic so nekomu: Smemy so warn na wulet pritowarsic? - Можно присоединиться к вашей экскурсии? pritulic so nekomu: Cesenk so maceri prituli. - Младенеп прижался к матери. priwolac nekomu: Dzeci ducy do sule priwolachu wucerjej. - По пути в школу дети окликнули учителя. priwucic so necemu / na nesto, nekomu / na nekoho: Pos je so priwucil nowemu knjezej / na noweho knjeza. - Собака привыкла к ново- му хозяину. rozumic necemu: Rozumis matematice? To so samo wot so rozumi. - Ты разбираешься в математике? Само собой разумеется. rozumic sebi: Ja a bratr sebi ze starsimaj derje rozumimoj. - Мы с братом и родители хорошо по- нимаем друг друга. rubic nekomu nesto: Nacisca su nam mnoho wotcincow rubili. - Нацисты лишили нас многих патриотов. runac so nekomu: Nasemu swojbnemu lekarjej so zadyn runac njemoze. - С нашим домашним врачом никто не сравнится. skocic nekomu do rece: Njeskoc starsimaj do гёсе. - He перебивай родителей. sluscc nekomu: Tuton roman slusa nanej. - Этот роман принадлежит отцу. trjechic so nekomu: Tomu je so trjechilo, je nas doma namakal. - Ему повезло, что он застал нас дома. weric nekomu: Dospolnje warn werju - Я вам полностью верю (доверяю). wobarac (so) necemu: Wsitcy cestni ludzo chcedza wobarac wojnje. - Все честные люди хотят не предот- вратить войну. 202
dowobarac so necemu / neceho, nekomu / nekoho: Njejsmy so zamohli dowobarac paducham / paduchow. - Мы не смогли защитить себя оз воров. dzerzec so к nekomu: Pos so dzerzi к swojemu knjezej. - Собака держится своего хозяина. namotwjec / namolwic nekoho к necemu: Wucer namolwjese swojich sulerjow к wjetsej pilnosci. - Учитель призывал своих уче- ников к большей прилежносз и. pfizjewic (so) na nesto / k necemu: Prosu, pfizjewce nas na nocleh w jednym campingu. - Пожалуйста, определите нас на ночлег в каком-нибудь кемпинге. Reci jenoz ton, stoz je so k slowu pfizjewil. - Говорить будет только тот, кто заранее попросил слова. priznawac so k necemu: Chcu so k swojemu zmylkej pfiznac. - Я хочу сознаться в своей ошибке. shisec k necemu, nekomu: Marja Kubasec shisa к najlepsim serbskim prozaistam. - Мария Кубашец принадле- жит к лучшим серболужицким прозаикам. wobarac (so) pfeciwo necemu, nekomu: Nasi recespytnicy w zaslym stolecu su nasu macerscinu pfeciwo cuzym wliwam woba- rali. - Наши языковеды в прошлом веке защищали наш родной язык от чуждых влияний. Post - Wito, dzes na post? - Haj, trjebam dopisnicy. - Prosu tykn tola tuton list do listoweho kascika. Nimo toho kup za mnje dzesac listo- wych znamkow za dwaceci pjenjezkow a pjec znamkow za dzesac pjenjezkow, wezo z mo- tiwami serbskich narodnych drastow, tuton list poscel z letadlom. A tuton list chcu jako spesny poslac. Pfinjes tez postowu pfepokazanku, chcu mjenujcy pjenjezy kniharni pfe- pokazac. Poscel tez jedyn zbozopfejny telegram, moja kuzina je so wudala. Nadzijam so, zo sym swdjbne mjeno adresata dose jasnje napisal. Mjeno a adresu wotposlarja sym tez napisal. Spomjatkujes sej to wso? - Haj, mozece so na mnje spuscic. - Jow mas dzesac hriwnow. Budze to dosahac?’ - Haj, zawesce. Bozemje. Pri telefonje Chcece-li telefonowac, tak mozece hie na post. Pfi wosebitym woknjesku mozece swoj telefonat pfizjewic. Do bliskeje wokoliny pak mozes telefonowac tez pfi telefonowym awtorpace. Zastupis-li do telefonoweje cele, tak tam pfi aw tomace citas: 1. Wotzbёhrice sluchatko a cakajce na telefonowe znamio' 2. Tykhce 20 pjenjezkow do awtomata! 203
3. Wolce cislo wobdzelnika! Так moze kozdy skoku telefonowac, bjeztoho zo dyrbi na posce dolho cakac. Hdyz pak mace doma sami telefon, tak je to lepje a prijomniso. Trjebace mjenje casa. W telefonowej knize namakace cislo wobdzelnika, z kotrymz chcece recec. Telefonu- jece-li do druheho mesta abo do druheje wsy, wolice najprjedy predwolenske cislo a potom cislo wobdzelnika. Na tuto wasnje mozece direktnje do Drjezdzan, do Biskopic abo druh- dze wolac. Sym pola swojeho pfecela Jurja v> Budysinje. Won ma doma sain telefon. Jelizo dyrbju na pf. do wobwodneho mesta Drjezdzany wolac, to wolu najprjedy predwolenske cislo 05 (nula pjec). Potom wolu hisce cislo swojeho partnera 57824 (pjec - sydom - wosom dwaj - styri), kiz sym do toho w telefonowej knize namakal. A hizo mozu z nim w Drjez- dzanach recec. Rozmolwa - Tu rSci Jurij Iwanow. Je tarn Institut za serbski ludospyt? - Haj, tu je Institut. Ale prosu recce pomalso a wotfiso, ja was spatnje rozumju. - Tu je Iwanow. Zwjazajce mje prosu ze Serbskim centralnym archiwom. - Hnydom, wokomik prosu. - Tu je archiw. - Dzen dobry. Tu je Iwanow, docent Filologiskeje fakulty Lwowskeje statneje uniwer- sity. Mam prostwu na was. Sym prijel, zo bych sledzil za zwiskami Jana Arnosta Smole- rja z Rusami. Je mozno, zo bysce mi wotpowedne listy na jutfe pfihotowali? - Wokomik prosu, woprasam so knjeza archiwara. ... Haj, to budze najskerje mozno. Ale lepje je, jelizo pfed tym hisce na nas zazwonice. - Dzakuju so jara. A hdy smem princ? - Zapocinamy we wosmich. To smece hnydom pfinc. - Dzakuju so. Bozemje. - Bozemje. Slownick post, -а м postowy dopisnica, -у ж listowy kascik znamka, -i ж motiw, -а м poslac, poscele pfepokazac, -a prepokazanka, -i ж telegram, -а м telegramowy telegrafija, -e ж telegrafiski почта почтовый почтовая карточка, открытка почтовый ящик марка(почтовая) мотив послать перевести (деньги) почтовый перевод (бланк) телеграмма телеграммный телеграф телеграфный telegrafowac, -uje zbozopfece, -а ср zbozopfejny nadzijec, -a so adresa, -у ж adresat, -а м jasnje wotposlac, -scele wotposylac, -a wotposlar, -ja м telefon, -а м telefonowy телеграфировать поздравление поздравитель- ный надеяться адрес адресат ясно, отчетливо послать, выслать, отправить посылать, высы- лать, отправлять отправитель телефон телефонный 204
telefonowac, -uje telefonat, -а м prizjewic, -i prizjewic telefonat awtomat, -а м cela, -e (tele- fonowa) ж wotzbehnyc, -nje sluchatko, -a cp sam pfijomny pfijomnje mjenje cislo, -a cp звонить no телефону телефонный разговор объявить; заявить о чем-л. заказать разговор автомат будка (телефонная) снять, поднять телефонная трубка 1. сам; 2. один приятный приятно меньше » цифра, номер predwolenske cislo na tuto wasnje nula, -e ж partner, -а м institut, -а м wotry wotre wotrerecak, -а м archiw, -а м archiwar, -а м docent, -а м prostwa, -у ж filologiski fakulta, -у ж uniwersita, -у ж код, индекс таким образом ноль партнер, абонент институт 1. острый, резкий; 2. 1 ромкий громко гром коговори- тель архив архивариус доцент просьба филологический факультет университет Jurij Kubas - Worklecan Hakle dzcsci ... Ze susodneje wsy wjecor zwonjese. Be derje slysec, dokelz be cicho. Cyly dzen be tuzno bylo, mrocele bechu so wodnjo scasami kopili a kaz wulke weze do njebjes rostli, ale nje- wjedro njebe prislo. „To by tez prezahe bylo“, powucowase wotrock kruwarja. „Cehodla? Be jara coplo za podnaleco", so ton woprasa. „Haj, pola kastanijow drje pukaja so wulke pupki a swecki kcenjow su hizo spoznac, ale hewak su stomy hisce wse nahe. Hdyz so na nahe stomy w nalecu hrimota. pfindze nowa zyma. Nazymu je to nawopak.“ Michal wobroci so k wrotam, hdzez runje kowarski pfichadzese. Dokelz be swjatok, dzese Michal konc z precelom. Hdyz bestaj trosku wot kubla zda- lenaj, wucahny kowarski nowinu ze zaka a pokaza Michalej nawesk. „Tole bych ci radzil. Pytaja dzelacerjow za twar telegrafoweho powoda. Cin konc tu, hdzez k nicemu njepfindzes! Zamolw so! Sy sylny, najprjedy budzes jenoz rye a kopac, ale pocasu nawuknjes tez druhe dzela, kotrez so lepje placa.“ „Netkle mi njeje prijomne", Michal pfecelowu radu wotpokazowase. „Kaz ce znaju, so zenje njewottorhnjes, jeli ci na noze njepomham“, swarjese kowarski. „Wem, zo tajki sym a zo sy mi wjele pomhal. Ale tole dyrbju sej dokladnje pfemyslic", so Michal pytase wuwinyc. „Menis, zo na tebje cakaja a zo mozes dolho pfemyslowac?" Michal hladase na mcsack, kotryz wulki a cerwjeny nad stomami pri mtynskej rece stejese, hacrunjez be hisce swetlo. Dokelz Michal nico njepraji, prida kowarski: „Was nan je bjez dzela, a mnozy druzy tez. Tuz budzeja so wo mestna torhac!" ,,Na derje, napisu tam njedzelu." „Ale cehodla hakle njedzelu? Poj hnydom ke mni, tam swoju prostwu napisas, a potom 205
ju hnydom na post do kascika donjesemoj, zo jutfe wotendze“, pohonjese pfecel. Won Michalej tez pomhase prostwu zestajec. „А napis swoju starobu a sto sy dotal dzelal. To moze ci pomhac. Starych a tajkich, kotriz njejsu z ruku dzelal i, njebjeru. Maja dose wuberka.“ „Ту tola cinis, jako mje njeby spesnje dose wotbyc mohl“, jemu Michal wotboka hla- dajo porokowase, a kowarski so smejese. „Falowac mi budzes, ale myslu na twoj pfichod. A scyla: Dolho tez ja wjace njewo- stanu. Chcu so na misterske pruwowanje pfihotowac, a potom bych so zesamostatnil. Njeby-li so mi tu lubilo, bych to dawno hizo scinit!*1' Prichodne dny be Michal njemerny a njespokojny. Scasami sej pfejese, zo bychu jemu wotprajili. A sto drje nan a mac prajitaj? Njechase jimaj to docasa powedac. Cakanje predolho njetrajese. Michal dosta wotmolwu wot postoweje direkeije, zo me- jese princ. Netko bu jemu cezko, a njewedzese, как by burej rjekl, zo wotendze. Pfecel w kowami dyrbjese jemu zaso chribjet krucic. Bur nochcyse wo wupowedzenju nico wedzec.
15. lekcija Festiwale serbskeje kultury Serbska kultura je njedzelomnje z eksistencu a dalsim wuwicom socialistiskeje narodneje Д kultury NDR zwjazana. Jako wobstatk tuteje kultury sme so wona dzensa swobodnje wuwiwac a ma zakonski skit a so wot stata spechuje. Serbska kultura pokazuje so dzensa hlownje w tajkich tworbach, kiz wotblyscuja zhro- madnosc stacanow NDR, serbskeje a nemskeje narodnosce, kiz prinosuja к wutworjenju socialistiskich pocahow mjez wsitkimi dzelawymi a kiz prinosuja к wutworjenju sociali- stiskeho wedomja. Serbska kultura ma jako wobstatk socialistiskeje kultury NDR tez prirodne potency, z njej fungowac jako posrednica mjez nasej socialistiskej kulturu a kulturu druhich so- cialistiskich ludow. Wulkozarjadowanja na polu serbskeje socialistiskeje kultury su kozde styri leta Festi- wale serbskeje kultury. Wse tri dotalne festiwale bechu pfeswedcace a wulkotne dopokazy mocy a skutkownosce serbskeje kultury. Так wustupowase na priklad na I. festiwalu serb- skeje kultury w lece 1966 wjace hac tysac wumelcow pfed tficeci tysac prihladowarjemi. Mjez 77 kulturnymi kolektiwami bechu tri nemske, jedyn polski a jedyn slowakski. We festiwalnym tydzenju a na swjedzenskej njedzeli bese 51 hodnych zarjadowanjow. Wjerski festiwala bechu zhromadny koncert chorow Lipa zupy „Michal Hornik", Meja z Radworja a Centralneho chora Domowiny, prapremjera Serbskeho lajskeho dziwadla z Budysina z nowej hru .,N6cny pacicnt" wot Petra Malinka a krasny swjedzenski cah. Na III. fe- stiwalu serbskeje kultury be nimale sto tysac wopytowarjow w Budysinje. IV. festiwal so w Budysinje w lece 1976 wotme. (Po Pfedzenaku 5. 6. 1976). Telko ludzi drje je Budyske Hlowne torhosco w letstotkach swojeho wobstaca ledma wuhladalo kaz posledni tydzen meje 1976. Wobnowjene fasady 250 hac 350 let starych domow so zawesce dziwachu, zo je tajka tlocenca wosrjedz historiskeho dzela Budysina. „Luziski hermank“ rekase atrakcija, kotraz pfiwabi tysacy wcipnych, kotrymz so wjele poskicese к wobhladanju a kupowanju. Нас bechu to Budyske suwenery, ceske piwo, pjecene honaciki, pisane horncy, luziske keramiske wudzelki abo kulojte burske chleby, za coz so wopytowarjo hermanka zajimowachu a samozrozumliwje tez moenje kupo- wachu. Wjedro drje runjewon ke kupanju njewabjese, tola wobrot predawanisca HO za ku- panske potrjeby be njedziwajcy toho chetro wysoki. Snadz je tomu dopomhala modowa pfehladka kupanskich drastow letuseje sezony. A me jenoz muzojo wostawachu w mjer- 207
wjency na „Luziskim hermanku" stejo, hdyz so nad pfedawaniscom sarmantne Budy- sanki pfedstajachu w lecnych satach abo w bikimjach. Wjace hac tysac luziskich ludzi zapodachu eksponaty swojeje poswjatokoweje zabery za wnhotowanje drohi ludoweho wumelstwa na Heringowej a na pddlanskich haskach a namestach. Wopytowarjo tute wudzelki ludowumelskeje tworiwosce rady kupowachu, zo bychu sej hodnu a swojoraznu dopomnjenku na IV. festiwal serbskeje kultury sobu domoj wzali. Stoz mejese lost a wolu, mozese so sam pospytac w najwselakorisich zanrach ludoweho wumelstwa. Wjele zajimcow prihladowase mnohim jejkamolerjam, kotfiz de- monstrowachu, как po serbskim wasnju z jejkow nastanu z wusiknymaj rukomaj a z po- mocu wdska male wumelske drohocinki. Sto by zamohl, syly ludzi licit, kotriz scehowachu na NamSsce Cerwjeneje armeje za- horice poskicenja na hlownym jewiscu festiwala. Mlodym materjam z jich lubuskami so runje tak spodobase kaz Serbam z Kulowskich koncin abo hudzerjam dujerskeho orchestra hornikow z Ludoweje Polskeje. Festiwal jara derje pokaza bohatosc serbskeje kultury. Won bese manifestacija ziwjen- skeje wole Serbow za mer a socializm. Festiwal tohorunja da wsitkim wobdzelnikam a hoscom mnoho optimizma do dzela. Slownick festiwal, -а м festiwalowy njedzelomny njedzelomnje wobstatk, -а м swobodnje hlownje tworba, -у ж zhromadnosc, -e ж pocah, -а м potenca, -у ж fungowac, -uje posrednica, -у ж kulturne wulko- zarjadowanje pfeswedcic, -i preswedcec, -a preswedcowac, -uje preswedcacy pfeswedcenje, -ja cp dopokaz, -а м dopokazac, -a dopokazowac, -uje фестиваль фестивальный неотъемлемый, неразрывный неразрывно составная часть свободно главным образом произведение содружество, единение, общность отношение 1. сила, мощь; 2. способность действовать посредница крупное культурное мероприятие убедить убеждать убедительный убеждение доказательство, свидетельство доказать доказывать skutkownosc, -е ж tysac, -а м kolektiw, -а м kolektiwny slowakski swjedzenski wjersk, -а м wjerskowy wjersnosc, -e ж koncert, -а м koncertowy koncertowac, -uje chor, -а м chorowy domowina, -у ж lajk, -а м lajski hra, -у ж hrajer, -ja м hrajerka, -i ж действенность, сила воздействия тысяча коллектив коллективный словацкий праздничный, торжественный вершина, кульминация вершинный, верхний высшие власти концерт концертный выступать с кон- цертами, концер- тировать хор хоровой родина любитель; дилетант любительский 1. игра; 2. пьеса 1. актер; 2. игрок 1. актриса; 2. игрок (женщина) 208
hrajerski 1. акгерский; 2. игорный zajimowac, -uje so za nesto интересоваться чем-л. hrajmsco, -a cp площадка для игр (спортивных) samozrozum liwy разумеющийся, естественный hrajny pacient, -а м игорный пациент samozrozumliwje разумеется, естественно wobnowic, -i обновить, возобно- вить, восстановить runjewon kupanje, -ja cp прямо, прямо-таки купание wobnowjec, -a обновлять, возобновлять, восстанавливать kupanski kupanske drasty купальный купальные костюмы wobnowjenje, -ja cp возобновление, восстановление wabic, -i привлекать, рас- полагать к чему-л. fasada, -у ж фасад wobrot, -а м оборот dziwac, -a so ne- удивляться predawanisco, -a cp магазин, палатка cemu, nad necim/ pfez nesto tlocenca, -у ж чему-л. столпотворение, давка, толчея HO (wikowanska organizacija) нем. njedziwajcy toho госу дарственн ая торговая органи- зация несмотря на это wosrjedz предл. среди, посреди чего-л. dopomhac, -a dopomoc, -ze способствовать, содействовать wosrjedza wosrjedzny нареч. в середине, посередине внутренний, сре- динный, средний modowy pfehladka, -i ж modowa pfehladka модный 1. смотр, показ; 2. парад демонстрация мод histonski исторический letusi нынешнего года heimank, -а м ярмарка sezona. -у ж сезон atrakcija, -e ж развлечение, инте- ресное мероприя- тие, аттракцион sarmantny bikini, -ja м luziski очаровательный бикини лужицкий pfiwabic, -i pfiwabjec, -a/ pfiwabjowac, -uje привлечь привлекать poswjatokowy сверхурочный, происходящий в нерабочее время wcipny любопытный, любознатель- ный zabera, -у ж haska, -i ж деятельность, занятия улочка wcipnje любопытно, любознательно namesto, -a cp ludowumelska two- площадь народное suwener, -а м сувенир riwosc, -e творчество honacik, -а м keramika, -i ж петушок керамика swojorazny своеобразный, самобытный keramiski wudzelk, -а м керамический изделие dopomnjenka. -i ж сувенир (памят- ный) kulojty круглый zanr, -а м жанр bur, -а м крестьянин jejko, -a cp яйцо, яичко burowka, -i ж burski крестьянка крестьянский, деревенский jejkamoler, -ja м народный умелец, расписывающий пасхальные яйца 14 Lb. feurb.-.Russ. 209
demonstrowac, -uje демонстрировать, показывать poskicenje, -ja ср jewisco. -а ср представление сцена w6sk, -а м воск lubusk, -а м любимец drohocinka. -i ж драгоценность. hudzer, -ja м музыкант zahority сокровище воодушевленный, увлеченный due, -je dujerski Дуть духовой zahoritosc, -e ж вдохновение, orchester, -tra м оркестр воодушевление, hornik, -а м шахтер, горняк увлеченность manifestaeija, -e ж манифестация, де- zahorice с воодушевлением, монстрация увлеченно optimizm, -а м оптимизм Вид глаголов - Werbalny aspekt. Верхнелужицкие глаголы - так же, как и русские - различают два вида: совершенный (верхнелуж. perfektiwny, hotowostny) и несовершенный (верхнелуж. imperfektiwny, njehotowostny). Глаголы несовершенного вида выражают действие, протекающее без каких-либо ограничений; глаголы совершенного вида - напротив, действие, заключенное в те или иные границы (в данной связи своими формами настоящего времени они не спо- собны выразить действие, происходящее в настоящем, а только в будущем). В раз- говорном языке у отдельных глаголов противопоставление совершенного и несовер- шенного вида может до определенной степени стираться (см. подробнее урок 2). Глаголы совершенного вида образуются от глаголов несовершенного вида при помощи суффикса -пу- (напр. ciskac - cisnyc, kalac - kalnyc, padac - padnyc...), a также ряда префиксов (напр. pfedac, dobyc, zawjazac, zarjadowac, pfemenic... Пре- фикс во многих случаях в большей или меньшей степени меняет значение глагола. Глаголы несовершенного вида образуются ог глаголов совершенного вида суффик- сами -owa-, -wa-, -а-, -е-, напр. kupic- kupowac, nastac-nastawac, ceknyc - cekac, poskicic - poskicec. „Неправильное** спряжение глаголов - Konjugacija njeregulamych werbow. Ьус chcyc dac hie jec Ед. ч. 1 sym chcu dam du jedu 2 sy chces das dzes jedzes 3 je chce da dze jedze Дв- ч. 1 smoj chcemoj damoj dzemoj jedzemoj 2 staj/ej chcetaj/ej dataj/ej dzetaj/ej jedzetaj/ej 3 staj/ej chcetaj/ej dataj/ej dzetaj/ej jedzetaj/ej 210
Ьус chcyc dac hie jec Мн. ч. 1 2 3 smy see su chcemy chcece chcedza damy dace dadza dzemy dzece du/dzeja jedzemy jedzece jedu/jedzeja Буд. вр. budu budu chcyc dam poridu pojedu Повел, накл. budz cheyj daj dzi jedz Прич. прош. вр. byl chcyl dal sol, sla jel Страдат. прич. dobyty chcyty daty Прош. вр. bech, be(se) dobych,doby chcych, chcyse dach, da dzech, dzese jedzech Дееприч. dobywsi chcyjo dawsi ducy jedzo, dojewsi Отглаг. суш. byce chcyce dace hice jedzenje Примечание: При отрицании ряд таких глаголов имеет особый вид: njejsym, njejsy, njeje. njejsmoj, njejstaj/ej, njejsmy, njejsce, njejsu, nochcu, nochces, nochce, nochce- moj, nochcetaj/ej, nochcemy, nochcece, nochcedza (njecham, njechas, njecha, njechamoj, njechataj/ej, njechamy, -ce, -ja), nochcych, nochcyse, nochcyse, nochcychmoj, nochcystaj/ej, nochcychmy, -see, -chu (njechach, njechase ..., njechachmoj, -staj/ej, ..., njechachmy, -see, -chu), njedam, njedas, njeda, njeda- moj, njedataj/ej, ..., njedamy, -ce, njedadza, njendu, njeridzes, -e, njeridzemoj, -taj/ej, njeridzemy, -ce, njeii- du, njendz, njendztaj/ej, njendzee, njendzech, njendzese, ..., njendzechmoj, -staj/ej, njeiidzechmy, -see, -chu, njejedu. njejedzes..... jesc mec smec spac wedzec Ед. ч. 1 jem mam smem spju wem 2 jes mas smes spis wes 3 je ma sme spi we Дв. ч. 1 jemoj mamoj smemoj spimoj wemoj 2 jestaj/ej mataj/ej smetaj/ej spitaj/ej westaj/ej 3 jestaj/ej mataj/ej smetaj/ej spitaj/ej westaj/ej Мн. ч. 1 jemy mamy smemy spimy wem у 2 jesce mace smece spice wesce 3 jedza maja smedza spja wedza Буд. вр. budu jesb zmeju budu smec budu spac budu wedzec 14* 211
jesc mec smec spac wedzec Повел, накл. jes mej spi wes, westaj, wesce Прич. прош. вр. jedl mel smel spal wedzal Страдат. прич. zjedzeny wotmety wuspany Прош. вр. jedzach, -ese zjech, zje mejach smedzach spach wedzach Дееприч. jedzo zjedsi mejo wotmewsi smedzo spicy wuspawsi wedzo dowedzawsi so Отглаг. сущ. jedzenje тёсе s niece spanje wedzenje Примечание: Формы настоящего времени глагола тес при отрицании принимают вид nimam, nimas, nima, nimamoj, nimataj/ej, nimataj/ej, nimamy, nimace, nimaja. Отрицание - Negacija. Отрицание может выражаться как отрицательными частицами, присоединяемыми к отдельным словам, так и самостоятельными частицами. В первом случае выступают отрицательные частицы nje- у глаголов и ni- у место- имений и наречий (а в качестве исключения и у глагола nimam). Ср. Nihdy nikomu nico njewerju. Самостоятельными частицами являются пё и nic, напр. Wsitkim je dal myto, cluba jemu nic. В верхнелужицком языке в предложении может находиться несколько отрицатель- ных частиц, причем двойное отрицание не всегда сообщает высказыванию положи- тельный смысл. Примеры: То njeje njemozno. Njepraj nihdy a mhdze nikomu nico. Так же, как в русском языке, в серболужицком отрицание часто имеет место в предложениях оптативных, выражающих желание говорящего, чтобы не совер- шилось действие, которое обозначено глаголом с отрицательной частицей, напр. Zo by tez ton njewumrel! 1. Отрицательная частица nje- пишется слитно с глаголом. В формах аналити- ческого типа она чаще всего соединяется с вспомогательным глаголом bye: nje- pisam, njepisaj, njepisach, njebudze pisac, njejsym pisal, njebech pisal, njebych pisal. Примечание: Однако актуальное членение высказывания иногда может обусловить присоединение отрицания к причастию прошедшего времени, напр. Haj, bystej-li konjej tak slabej njebyloj a puce prozdne, bychmy snadz za dzen dojeli. (вместо: Nje- bystej-h konjej tak slabej byloj. . .) 212
2. Если сказуемое состоит из личной формы модального глагола и инфинитива знаменательного глагола, О1рицательная частица соединяется с модальным глаго- лом: То tola bye njemoze, zo njedyrbjala zana wo moju reju rodzic 3. Частицы ne, nic а) отрицательной частице ne при утверждении cootBeiciByei частица haj' б) частица nic выступает особенно в следующих случаях: - если отрицание не относится непосредственно к глаголу (частное отрицание): Nic werno? Nic wsitko, stoz so blysci, je zloto. Nic jeno..ale tez... Nic mjenje hac... Однако в верхнелужицком, по сравнению с русским языком, отрицание данного типа встречается не столь часто. - если отрицательная частица заменяет целое отрицательное предложение: Won moze spewac, ja pak nic. если требуется усилить значение глагола, который уже имеет отрицательную ча- С1ицу (здесь верхнелужицкое nic приблизительно соответствует русским частицам ни, даже): Wo tym nic proska njewern. Za tule pesnicku njedamy nic zlamaneho pjenjezka. Отрицание усиливают также следующие словосочетания: nihdy nic nihdy nanihdy nihdy na swece cisce nico ani znajmjensa nic Примеры: Nihdy na swece njebych tomu weril. Ne, nihdy nanihdy. Отрицательное значение выражает также разговорное слово smorze (ни черта). Smorze! Ту smorze wes. 4. Об отрицании при повелительном наклонении глаголов см. соответствующий раздел учебника (урок 4). 5. Отрицание, как было отмечено выше, бывает двух видов: общее и частное. В первом случае отрицается все высказывание, и отрицательная частица nje- всегда ставится при глаголе. Во втором случае отрицается лишь часть высказывания, вы- раженная в предложении тем или иным членом (ср. Mozu njehrac - Njemozu hrac). Но и при отрицании лишь части высказывания отрицательная частица в верхне- лужицком языке часто выступает при сказуемом. В таком случае член предложения, к которому относится отрицание, выделяется при помощи порядка слов или же логи- ческого акцента. Won nas hnydoni spoznal njeje. Он нас узнал не сразу. Won nas hnydom spoznal njeje. Он нас сразу не узнал Wy z nim dospolnje prezjedny njejsee. Вы с ним не совсем согласны. Wy njejsee z nim dospolnje prezjedny. Вы с ним совсем не согласны. 6. Форма родительного падежа при отрицании выступает в верхнелужицком языке не часто (особенно не характерна она для разговорного языка). Употребление роди- тельного отрицания ограничено в основном позицией после частицы ani, напр. Ani slowa won njepraji. В остальных случаях находим тот же падеж, что и в предложениях без отрицания: 213
Ja njejsym jej tonle woblek kupil. W konsumje njeje byla zana butra. Won tu njeje. Лишь после глагола njemec, nimam встречается чаше родительный падеж: Nimam chleba, dowery, pjenjez. Однако и здесь возможен винительный падеж. Формы родительного отрицания характерны в целом для приподнятого или книж- ного языкового стиля. В современном верхнелужицком языке родительный отрица- ния постепенно вытесняется, все чаще заменяясь вийительным падежом. Порядок слов - Slowosled. Порядок слов определяется прежде всего актуальным членением высказывания. Для нейтрального стиля, однако, в верхнелужицком предложении установился поря- док слов, который несколько отличается от порядка слов в русском языке. 1. Порядок слов в главном и придаточном предложении: подлежащее - дополнение - обстоятельство - сказуемое Примеры: Nas nan drjewo kala. Wem, zo nas nan drjewo kala. Wasa holca w mesce do sule chodzi. Sym zhonil, zo wasa holca w m&sce do sule chodzi. Если сказуемое выражено сложной формой глагола, порядок слов подчиняется следующей схеме: подлежащее — вспомогательный глагол - обстоятельство - дополнение (или: допол- нение - обстоятельство) - причастие (инфинитив) Примеры: Nan je drjewo rezal. Nan budze drjewo rezac. Wёm, zo je nan drjewo pilnje rezal. При отрицании вспомогательный глагол (с отрицательной частицей) в предложе- нии обычно занимает последнее место: То widzai njejsym. То prajil njebych. 2. Инфинитив, зависящий от глагола, ставится в конце предложения. Примеры: Won je slubil ke mni prind. Ja sym sol trawu syc. Mac dyrbi do mesta jec. Pristojne njeje, na nSkoho z weipnymaj wocomaj hladac. Pozdziso mozes lepsu placiznu dostac. Marka pomha rano a wjecor w hrodzi sydom kruwow dcjic. 3. Определение, выраженное родительным падежом принадлежности от существи- тельного со значением семьи (или фамилии), занимает место перед определяемым словом, напр. Bolborskich Solcic nowa cheza. Если в группе определяемое слово + распространенное определение (выраженное при- лагательным с зависимыми словами) изменить порядок слов так, чтобы определение предшествовало определяемому слову, то в распространенном определении поря- док слов также изменится, приняв вид: распространяющие члены - прилагательное, напр.: Wumenjenja, prijomne za nas, .. - Za nas prijomne wumenjenja... Pjenjezy, nalutowane z wulkej procu... — Z wulkej procu nalutowane pjenjezy... 4. Энклитики (безударные слова) располагаются в предложении в определенной последовательност и: 214
формы вспомогательного глагола (Ьус) - возвратное местоимение (so, sej) - личные местоимения в Д (mi, ci, jemu, jej) - личные местоимения в В (jeho, ju, nas, was ...). Примеры: Prosu tebje, zo by sej wzala m6j maly dar. Sy sej hizo wobhladal nase nowe sportnisco? Hakle netko je mi wso jasne, to so mi woprawdze lubi. M6zes mi dac za njeho knihu, rady jemu ju jutre w suli wotedam. Утвердительные вопросительные предложения. 1. Общий вопрос, который задается с целью выяснения того, верно ли общее со- держание высказывания, и требует подтверждения либо отрицания, предполагает следующий порядок слов: сказуемое - подлежащее - дополнение - обстоятельство; при составном именном сказуемом с глаголом-связкой: глагол-связка - подлежащее - именная часть сказуемого. Примеры- Nan knihu cita. - Cita nan knihu? Mac w tworni dzela. - Dzela mac w tworni? Wucer je mlody. - Je wucer mlody? Hole bosy chodzi. - Chodzi hole bosy? Вопросительное предложение обычно сопровождается утвердительным или отри- цательным предложением - ответом, которое может начинаться словами haj, не, wezo, wesce, so rozumi, ledma, snano и f. n. Примеры: Mas tutu nowu knihu? Haj, ne, wezo, so rozumi. - Pondzes wjecor do dzi- wadla? Wezo, snano, ledma... - See to swojej maceri prajil? Haj, sym jej to prajil. В других случаях при ответе может повторяться определенная (личная) форма глагола-сказуемого, а если в вопросительном предложении стоит составное имен- ное сказуемое с глаголом-связкой - то и одна только форма глагола-связки. При- меры: Chwatas na dzelo? Chwatam. - Kupis mi nowy woblek? Kupju. - Sy hizo maceri list napisal? Njejsym Sym. - Je twoj precel brigader? Je. 2. Частный вопрос, который задается с целью восполнения недостающих знаний, вводится вопросительными местоимениями или наречиями (местоименными). Член предложения, замещенный местоименным словом, при ответе является ядром вы- сказывания (темой). В предложении, содержащем ответ, часто опускается глагол- сказуемое, т. е. имеет место эллипсис, обусловленный контекстом или ситуацией. Примеры: Hdze sy sej kupil nowy woblek? W Radworju. Hdze chces netko pucowac? Do Kulowa. Hdze je so tebi najwjac lubilo? W Pancicach. Отрицательные вопросительные предложения. Общие вопросы могут быть заданы в отрицательной форме. В отрицательном смысле на отрицательный вопрос отвечают так же, как на утвердительный. При утвердительном ответе, однако, выступает иная частица. Примеры: Njejsce da to swojej maceri hisce prajil? Ju, sym to maceri prajil. Njepfindzes dzensa? Ju, prindu. 215
Частица ju в ряде случаев усиливается последующей частицей рак: ju рак. Это сочетание имеет значение как не еще бы, конечно же. < Примечание: Частица ju открывает и утвердительные предложения, представляющие возражение против содер- жания отрицательного, но не вопросительного высказывания, напр. Ту to zawesce sCinij njeby! - Ju, toja bych! 1. Powedajce serbsce wo festiwalu w Budysinje. 2. Prelozce: Я не хотел бы опоздать наработу, так что я должен спешить. У него не было вре- мени, но тем не менее он не хотел отказаться от возможности поприветствовать столь дорогих гостей. У вас завтра будут свежие яйца и масло? Можно зайти за ними? На следующей неделе, наверное, мы приедем в Будишин. Несколько лет назад он приехал в наш город как совершенно неизвестный человек. Я не знаю о нем ни- чего, что могло бы гебя особенно интересовать. Вечером не приходи, приди утром, когда мы дома. Мы спим до шести часов. 3. Prelozce: Мы не говорили с ним о походе. Меня вчера не было дома. Меня завтра не будет дома. Он не хотел бы идти туда один. Об этом я не думал. Он скрылся, чтобы не быть преследуемым. У тебя нигде никогда ничего нет. У тебя на самом деле нет осно- ваний сожалеть, что ты остался дома. Приходи ко мне! У меня нет времени. Ты поедешь в отпуск к морю? Нет, у меня нет денег. Он заметил нас не сразу, а лишь спустя какое-то время. Он приветствовал его тепло и не без волнения. Я был не сов- сем согласен. Это случилось не по моей вине. Не каждый отважится на это. Ты пой- дешь со мной в гости к тете? Нет, у меня нет времени. Не только золото, но и се- ребро является драгоценным металлом. Это редкое животное есть только в зоопарке в Хочебузе? Не только в Хочебузе, но и в других зоопарках. Вы тоже поедете на Балтийское море? Нет, об этом я не хочу даже слышать. Я учу не только русский, но и верхнелужицкий язык. 4. Nawuknce woznamy prefigowanych a njeprefigowanych werbow. Tworce z nimi sady: docitac дочитать citac читать dobczec добежать bezec бежать nastajic поставить. stajic поставить, навести, построить наметить podpisac подписать pisac писать pomjenowac назвать, mjenowac называть назначить predspewac спеть, исполнить - spewac петь песню prewjesc перевести - wjesc вести pficinic приделать cinic делать wocinic открыть cinic делать rozrfezac разрезать гёгас резать 216
wotmolowac обрисовать, обвести - molowac рисовать wobdzelac обработать - dzelac работал ь wulicic вычислить - licic считать zmjerznyc замерзнуть - mjerznyc мерзнуть zarjadowac устроить - rjadowac устраивать zatrelic расстрелять, застрелить - trelic выстрелить 5. Spomjatkujce sej konstrukcije: dzerzec nesto: Wucer wuci dzeci, zo dyrbja sej swoje celo ciste dzerzec. - Учитель учит детей содержать свое тело в чистоте. hibac nesto: Ledma noze hibach. - Я с трудом передвигал ноги/двигал ногами. lojic nesto: Wubediowar dych tojese. - Участник соревнования едва переводил дух. pasc lenjeho: Celadni dzelachu a knjezk lenjeho pasese. - Батраки работали, а хозяин бездельничал. licic nesto: Mesto lici tri miliony wobydlerjow. - В городе насчитывается 3 млн. жителей. napadnyc nekoho: Hitlerowska Nemska je Sowjetski zwjazk napadnyla. - Гитлеровская Германия на- пала на Советский Союз. nawucic so nesto cinic: Smy so hizo nawucili serbsce pisac. - Мы уже научились писать по-серболужицки. nawucic sej nesto: Dzeci su sej nawucili wotre citac. - Дети приучились читать громко. nawuknyc nesto: Michal je serbski spew nawuknyl. - Михал выучил серболужицкую песню. njemec nekoho zaiic: Cehodla mje zanc nimas? - Почему ты пренебрегаешь мной? parowac nekoho: Tebje smy dolho parowah. - Нам долго не хватало тебя. (po)sluchac nekoho: Pos slucha swojeho knjeza. - Собака слушается своего хозяина. prajic bozemje: Dyrbimy warn bozemje prajic! - Мы должны проститься с вами. prechodzic nesto: Pytajo tebje. sym cylu wjes pfechodzit. - Разыскивая тебя, я исходил всю деревню. 217
pretorhnyc nekoho: Njepretorhri mje! - He перебивай меня! pfewostajic nesto: Prewostajce mi prosu wase lisciki do dziwadla. - Уступите мне, пожалуйста, свои билеты в театр. prizjewic nesto, nekoho: Starsej staj holca do sule pfizjewiloj. - Родители записали мальчика в школу. recec nesto: Kotre rece recice? - На каких языках вы говорите? sledowac nekoho: Policaj je paducha hizo dolho sledowal. - Полицейский уже долго следил за вором. Sto z toho sleduje? - Что из этого следует (вытекает)? trjebac nesto: Trjebamy wasu pomoc. - Нам нужна ваша помошь. (Мы нуждаемся в вашей по- мощи.) trjechic nekoho: Sym zbozo met, sym ju doma trjechil. - Мне повезло, я застал ее дома. wobhladowac nesto: Won wizitu jako znamjo cescownosce wobhladowase. - Он рассматривал визит как проявление уважения. Wustajencu wobhladowachmy dwe hodzmje. - Мы осматривали выставку два часа wobzarowac nekoho: Wobzaruju was, zo njejsce wuspesny byl. - Мне жаль (вас), что вы потерпели не- удачу. wotpokazac nesto: Wona je jemu zentwu wotpokazala. - Она отказалась выйти за него замуж. 6. Prelozce: Озорной мальчишка все делал назло родителям. Ты удивлен этим? Я того же мне- ния, что и ты (одного мнения с тобой). Почему ты влез в долги? Как тебе могло прийти в голову что-либо подобное? Ведь я тебе уже одолжил сто марок. Уступите нам полкило масла. Кооператив прибавил трактористам зарплату. Вы должны освоиться со своим положением. Мы едем на прогулку за город, можете присоеди- ниться к нам. Девочка прижалась к бабушке. Когда вы приедете в Панчицы, позовите нас, мы живем в детском санатории. Мальчик привык к своим новым одноклассни- кам Ты понимаешь это? Воры похитили у нас велосипед. С вами не может сравниться никто. Почему ты перебиваешь меня? Кому принадлежит эта ручка? Мне повезло, я застал его дома. Вы не верите мне? Врачи стараются предотвратить болезни. СССР выстоял в войне с нацистской Германией. Мерчин льнет к бабушке. Министр призывал рабочих проявлять большее трудолюбие. Прошу слова. Ученик сознался в своей вине. Мы защищаем язык от чуждых влияний. 218
Dom knilii w Budysinje Dom knihi w Budysinje je nowotwar. Hizo wukladne wokna pokazuja na bohaty poskitk p najwselakorisich nemskich a serbskich knihow. Wukladne wokno naprawo pokazuje wosebje na serbsku nacasnu literaturu. W prizemju mozes romany, zberki basnjow, powe- dancka a druhu beletristisku kaz tez fachowu literaturu kupic. Kniharnja poskica literaturu z literarneho herbstwa a tez nacasnu literaturu. Wosebje bohaty je tez poskitk ze serbskeje literatury zandzenosce a pfitomnosce. Nimo toho ma kniharnja tez maly serbski anti- kwariat. Dom knihi w Budysinje ma wulku zasluzbu pri rozserjenju serbskeje literatury. Wose- bite wasnje rozserjenja serbskeje literatury je Kolo precelow serbskeje knihi. Clonojo tutoho kola dostanu serbske knihi pod prijomnymi wumenjenjemi. Jedyn pfedawar a jedna pfistajena staj Serbaj. Так mozes w tutym wobchodze serbsce recec. Rozmolwa Chcu sej nekajki serbski slownik kupic. - Kajki sej pfejece? Kapsny abo wulki slownik? - Chcu kapsny slownik. - To doporucam warn slownickaj Mitasa Serbsko-nemski a Nemsko-serbski. Wonej stej dose prirucnej. Namakace w nimaj nimale wso, stoz za wsedny wobchad trjebace. - Wozmu jej. - Nimo toho mozece mec tez Serbsko-ruski slownik Trofimowica. - Trofimowicowy slownik je za mnje prewulki. Mi dosaha kapsny. Pokazce mi prosu hisce nekotre knihi serbskich spisowacelow. - Tu na polcach namakace wse knihi, kotrez su w poslednich letach wusli. - Wupytam sej nesto... Zawalce mi prosu tele tfi knihi к slownikomaj. Mozu pola was tez serbske nowiny a casopisy kupic? - Wezo, mamy hornjoserbske a tez delnjoserbske, kotre sej prejece? - Dokladnje njewem, kotre casopisy wuchadzeja. - Mozece mec hornjoserbski dzenik Nowa doba, kiz informuje stajnje wo najnowsim a kiz so sobotu z prilohu Predzenak wudawa, kulturnopolitiski mesacnik Rozhlad, caso- pis za serbskich wucerjow Serbska sula, casopis za pionerow Plomjo, dwutydzenik Katolski posol, mesacnik Pomhaj Boh, protyki Serbska protyka, Moja domizna, Kfinja a wedomostny casopis Letopis Instituta za serbski ludospyt. Delnjoserbske su tydzenska nowina Nowy Casnik, mesacnik za delnjoserbskich pionerow Plomje, protyka Serbska pratyja. - Dzakuju so za informaeiju. Dowolice, zo bych sej casopisy najprjedy wobhladal a potom hakle nekotre wubral? - Prosu, cince, kaz so warn spodoba. - Sym sej wubral tute casopisy. Zawalce mi je prosu ke kniham. - Prosu. .. Tu su knihi, a tu je kwitowanka. - Dzakuju so. Bozemje. - Bozemje. 30 let Nowy Casnik (Predzenak 7. 10. 1978) Za delnjoserbski tydzenik Nowy Casnik je 1978 leto z waznymi podawkami. Wot spo- catka leta cisci so nowina z modernej ofsetowej techniku a we wjetsim formace. a 2. aw- 219
gusta je redakcija do noweho twarjenja wobwodneje nowiny „Lausitzer Rundschau" zacahnyla. Z tym maja sobudzelacerjo Noweho Casnika netkole wo wjele lepse dzelowe a ziwjenske wumenjenja. Tuchwilu prihotuje so redakcija na dalsi wjersk: na 30. narodniny Noweho Casnika. Wusko z tym zwjazany je druhi jubilej. Pred 130 letami be z „Brambor- skim Casnikom“ preni kroc nowina w delnjoserbscinje wusla. Skladnostnje tuteju wazneju jubilejow wuhotuje redakcija nekotre wjetse zarjadowanja za swojich citarjow, dopiso- warjow a clonow Domowinskich skupin, z kotrymiz je Nowy Casnik wusko zwjazany. Wse tute a dalse predewzaca su zdobom wusmerjene na 30. narodniny republiki a do- pokazuja, zo maja Serbja wse moznosce w socialistiskim stace, swoju rec a kulturu a z tym wezo tez serbske nowinarstwo pestowac a wuwiwac. Slownick nacasny pfizemjo, -ja cp roman, -а м romanowy zberac, -a zberka, -i ж beletrija, -e ж beletristiski zandzenosc, -e ж antikwar, -а м antikwariat, -а м antikwariski zasluzic, -i zasluzec, -a/za- sluzowac, -uje zasluzba, -у ж zasluzbny rozseijenje, -ja cp 1. современный; 2. временный первый (нижний) этаж роман романный собирать, коллекциониро- вать 1. сборник; 2. собрание, коллекция художествен ная литература, беллетристика художест вен ный (о литературе) прошлое антиквар 1. антиквариат; 2. букинистический магазин (отдел) 1. антикварный; 2. букинистический 1. заработать; 2. заслужить 1. зарабатывать; 2. заслуживать 1.заработок; 2. заслуга 1. заработный; 2. заслуженный распространение, расширение prijomny pfedawar, -ja м pristajeny, -eho м doporucec, -а несов. doporucic, -i cob. pfirucny wsedny wobchad, -а м polca, -у ж zawalic, -i zawalowac, -uje hornjoserbski hornjoserbscina, -у ж delnjoserbski delnjoserbscina, -у ж dzenik, -а м informacija, -e ж informowac, -uje priloha, -i ж prilozic, -i predzenak, -а м 1. приятный; 2. приемлемый, выгодный продавец сотрудник рекомендовать (порекомендо- вать подручный, настольный повседневный, будничный 1. транспорт, сообщение; 2. общение полка завернуть завертывать, обертывать верхнелужицкий верхнелужицкий язык нижнелужицкуй нижнелужицкий язык 1. ежедневная газета; 2. дневник информация ш I формировать приложение приложить, добавить торговец пряжей 220
mesacnik, -а м rozhlad, -а м pioner, -а м pionerski plomjo, -mjenja cp dwutydzenik, -а м posol, -a/posla м protyka, -i ж krinja, -je ж tydzcnski kwitowanka, -i ж kwitowac, -uje kwitowanski ежемесячный журнал 1. обозрение; 2. кругозор, горизонт пионер пионерский пламя журнал, выходящий раз в две недели посланец календарь сундук еженедельный квитанция, чек расписываться, удостоверять квитанционный format, -а м tuchwilu wusko bramborski casnik, -а м н-луж. skladnostnje dopisowac, -uje (sej) dopisac, -a dopisowar, -ja м dopisowanski dopisowanje, -ja cp predewzace, -a cp nowinarstwo, -a cp формат в настоящий момен г I. узко; 2. тесно б ранденбургский газета по случаю 1. переписываться; 2. дописывать дописать корреспондент корреспондент- ский переписка, корреспонденция 1. предприятие; 2. мероприятие журналистика Koncepcija za V. festiwal serbskeje kultury 1980 w Budysinje 1. Zamer a nadawk towarsnostnych noserjow V. festiwala serbskeje kultury je: docpec hisce bohatse, zmyslapolnise a zajimawse duchowno-kulturne ziwjenje w dwurecnych Stronach Luzicy; spёchowac tworjenje nowych socialistisko-realistiskich wumelskich dze- low piez serbskich a nemskich wumelcow a kulturnikow; skwalitnic dale socialistiske wasnje ziwjenja wotpow'edujo pfiberacym zajimam a potrjebam dzelacerskeje klasy a wsech dzelawyeh. Pri tym so towarsnostny wuznam hajenja a wuwiwanja serbskeje kultury jako njedze- lomneho wobstatka socialistiskeje kultury NDR sylniso wujewi. Serbska rec ma pri tym swoje njeparujomne mestno. - Serbska kultura jako nosacy element festiwala budze w nowych tworbach serbskeje literatury, wumelstwa a ludoweho wumelstwa tolmacec hordosc serbskich lud2i na so- cialistisku wotcinu. We tym budzeja so preswedciwje wotblyscowac wulke a zhromadne wukony serbskich a nemskich dzelawyeh pri twarje rozwiteje socialistiskeje towarsnosce, lubosc k domiznje, derjecuce nasich ludzi w socialistiskim nemskim stace jako jich wotcinje. Za to maja so predewsem moznosce socialistisko-realistiskeho wumelskeho tworjenja z cylej mnohotnoscu temow', wobsahow, stilow, formow a wasnjow tworjenja zwuzic. - V. festiwal serbskeje kultury wenuje dalsemu systematiskemu wotkrycu a tworicelskemu spristupnjenju rewolucionarneho a humanistiskeho namrewstwa serbskeje kultury wulku kedzbnosc. W hisce sylnisej merje ma so pri tym tez dziwac na zajimy a potrjeby nem- skich dzelawyeh. - W prihotach a prewjedzenju festiwala pfiepewa so namakanju a spechowanju tworicel- skich talentow z rjadow serbskich a nemskich dzelawyeh - wosebje mlodziny - wulka wazno'sc. Wobkedzbowac ma so pfi tym cyla serokosc a mnohostronskosc kulturno- wumelskeho skutkowanja, nic naposledk zabawneho wumelstwa. 2. Serbscy wumelcy a kulturnicy, kulturno-wumelske institucije za hajenje a wuwiwanje serbskeje kultury a wosebje tez wumelske a kulturne institucije we wobwodomaj Drjez- 221
dzany a Chocebuz su namolwjene, tworic nowe dzela literatury, wumelstwa a ludoweho wumelstwa, jimace programy a z tym trajne hodnoty kultury. V. festiwal serbskeje kultury steji w znamjenju 35. rocnicy wuswobodzenja ludow z kwakle fasizma. Rjekowski wuswobodzerski skutk Sowjetskeho zwjazka a jeho slawneje armeje je historiske zakladne doziwjenje luda NDR, kiz woprija tez stacanow serbskeje narodnosce. W tworbach a programach serbskeje kultury budze so tonle wulki podawk na jimace wasnje wotblyscowac. 3. Dalse rozwice tworicelskeje klimy na mestnach dzela a wuknjenja je dalsa wazna naleznosc prihotow a prcwjedzenja V. festiwala serbskeje kultury. Bohate moznosce serb- skeho tworjaceho a nalozowaneho wumelstwa, serbskeje literatury a hudzby a nic napo- sledk scedriwa bohatosc serbskeho ludoweho wumelstwa meli so wobserniso a skutkow- niso za wupjelnjenje socialistiskeho wasnja ziwjenja zaprijec. Temy z rewolucionarneje a humanistiskeje zaslosce Serbow, zhromadny b6j serbskich a nemskich dzelacerjow w kla- sowych rozestajenjach z wuklukowanskimi porjadami zaslosce a wosebje zhromadny natwar socialistiskeje towarsnosce piez serbskich a nemskich ludzi skiceja za to wjele zorlow. 4. Zawjazowacy pfedmjet wumelskeho a kulturneho skutkowanja wsech tworicelskich mocow stej dzelo a ziwjenje mlodziny, twarjaceje socializm. We wumelskich tworbach so wojowanju mlodych ludzi wo mer a socializm, preciwo imperializmej a wdjnje, jich zwol- niwosci, skitac socialistisku wotcinu, wazne mestno prewostaji. W pfihotowanju a prewjedzenju festiwala so zedzenju mlodziny za niwowapolnym dozi- wjenjom wumelstwa, za zmysiapolnym wuhotowanjom swobodneho casa a za swdjskej wumelskej zaberu wulka kedzbnosc wenuje. (Rozhlad 1978)
16. lekcija 80 medaljow za Worklecy (Nowa doba, 30. 6. 1979) XV. dzecaca a mlodzinska spartakiada Kamjenskeho wokrjesa be tez letsa za Workle- Д cansku sulu dose wuspesna. Bymjez so jenoz w pluwanju a lochkoatletice wobdzelili, mozachu so sportowcy Worklccanskeje sule porno loni dale stopnjowac. Wsitcy zasa- dzeni sportowcy wojowachu prikladnje a z wulkej zasadzenoscu. Najwuspesnisi sportowc letuseje spartakiady be Michal Cyz, kotryz 5 zlotych, 1 slebornu a 2 bronzowej medalji doby. Zloto docpe won w dalokosku ze 4,36 m, w kulostorku ze 6,20 m, we wysokoskoku z 1,34 m, na 60 m pfez plotki w 11,0s a we wjaceboju. Na njedawnych wobwodnych misterstwach we wjaceboju w Drjezdzanskim stadionje Heinz Steyer bu won stworty. Nimo toho zasadzi so Michal w kopancy, hdzez sej z koparskim kolektiwom Traktora Ralbicy/Horki zloto wudoby. Dalsi wuberny rezultat docpe suler Benedikt Wjenk, kotryz w starobnej skupinje 10. let- nika we wysokoskoku 1,83 m pfeskoci. W samsnej starobnej skupinje poradzi so Petrej Wjersej w trojskoku 12,91 m, stoz je rezultat, kiz so tez we wobwodnym meridle derje zamestni. To samsne placi za sulerku 7. letnika Sylviju Gerntkec, kotraz so letsa w sprince jara polepsi a w Kamjencu na 60 m z 8,5 s a na 100 m z 13,5 s doby. Sylvija doby toho- runja dalokoskok ze 4,64 m. Ale tez wsitcy tamni 24, kiz za nasu sulu prednje mestna za- brachu a sej z tym mnohe medalje wudobychu, prinosowachu к cylkownje dobremu wotrSznjenju naseje sule. W lece 1978 docpSchmy 67 medaljow a letsa poradzi so nam, 80 medaljow dobyc. Nimo toho bechu nekotri koparjo w Njebjelcanskej sportowej jed- notce a pola Traktora Ralbicy/Horki zasadzeni a tam tohorunja dose wuspesni. Za nasu Worklecansku sulu be tez letsa zaso lochkoatletika paradna sportowa druzina sparta- kiady. Kozdemuz naspakjejasne, zb budzekletucezko, tuto dobre wotreznjenje zakitowac. B. Brojer W Horkach padnje dzensa popoldnju wazny rozsud (Nowa doba. 30. 6. 1979) Luziscy koparscy priwisnicy zhladuja a hotuja drje so na dzensa popoldnju znowa do Korean stadiona, hdzes zahaji so w 15,00 hodz. hra wulkeho rozsuda, kaz jon w krotkich, ale prewso wuspesnych stawiznach tuhoto zjednoceneho serbskeho sportoweho zjedno- censtwa hisce njemejachmy. Prenje koparske mustwo Ralbic 'Horkow steji pfed postupom do najwyseje hrajneje klasy wobwoda, do wobwodneje ligi. Za tuton skok trjeba wone dzensa wpartiji z Lok Zhorjelc hisce jedyn dypk. Konstelacija do diensniseho poslednjeho hrajneho dnja postupneho kola je tajka, zo je Chemija Riesa hizo tydzen westa jako preni postupnik a zo Pentacon Drjezdzany hizo zanu sansu nima, tak zo jehra Riesa - Pentacon dzensa bjezwuznamna. 223
Za to steji w Horkach horcy boj do domu. Wobe mustwje, Ralbicy/Horki a Lok Zho- rjelc, matej 5:5 dypkow, serbske mustwo pak jasnje lepsi wrotowy pomer, tak zo hra- jerjam wokolo kapitana Jurja Frencla hizo remis dosaha, mjeztym zo trjeba Zhorjelc na kozdy pad polny wuspech, jeli chce docpec pozadane druhe postupne mestno. Tuta situa- cija w tabulkowym stawje chowa we sebi swoju wulku napjatosc w taktiskim koncepce wobeju mustwow. Budu hosco w bjezkompromisnej ofensiwje pytac swoju jenicku sansu abo budu najprjedy wocakliwiso hrac? A kajki koncept dataj nazwucowarjej Ralbic/ Horkow Jurij Betka a Jan Domaska swojim chowancam sobu na trawnik? Prasenja, na kotrez dostanjemy dzensa popoldnju wot 15 00 hodzin pred wesce zaso wulkej kulisu w Horkach wotmolwu. A wsitcy so nadzijamy, zo budze za nasich serbskich koparjow po- zitiwna a zo mozemy we wobluku wokrjesneho festiwala serbskeje kultury w Ralbicach sobu swjecic postup Traktora do wobwodneje ligi. M. Strawba Slownick mlodzinski spartakiada, -у ж молодежный спартакиада storcic, -i бросить, толкнуть, сунуть byrnjez союз хотя dalokoskok, -а м прыжки в длину pluwanje, -ja cp плавание wysokoskok, -а м прыжки в высоту lochkoatletika, -i ж легкая атлетика trojskok, -а м skakac, -а тройной прыжок прыгать lochkoatletiski легкоатлетический skakar, -ja м прыгун wobdzelec, -a so принимать участие, участвовать skakanje, -ja ср skok, -а м прыжки прыжок wobdzelic, -i so принять участие skocic, -i прыгнуть sportowc, -а м porno loni спортсмен по сравнению с прошлым годом preskocic, -i skoku перепрыгнуть, перескочить нареч. быстро stopnjowac, -uje (so) stopnjowanje, 1. совершенство- вать(ся); 2. увеличивать(ся), повышать(ся) 1. возрастание, plot, -ota/-otu м plotk, -а м beh prez plotki ограда, забор 1. заборчик; 2. барьер бег с препят- ствиями -ja cp увеличение, повышение; 2. образование сте- пеней сравнения wjaceboj, -boja м pjeciboj, -boja м moderny pjeciboj многоборье пятиборье современное пятиборье prikladnje примерно, образ- цово dzesaciboj, -boja м десятиборье zasadzenosc, -e ж отдача (сил) njedawny недавний bronza, -у ж бронза nj edawn о недавно bronzowy kula, -e ж бронзовый шар, ядро dawny давний, давнишний zemska kula kulostork, -а М/ storkanje kule земной шар толкание ядра misterstwo, -a cp 1. первенство, чемпионат; 2. мастерство storkac, -a бросать, толкать zmistrowac, -uje смастерить 224
stadion, -а м стадион w stadionje на стадионе kopac, -а 1. вскапывать; 2. бить (ногой), пинагь корпус, -nje ударить (ногой), пнуть kopar, -ja м 1. уст. землекоп; 2. футболист koparski футбольный kopanisco, -а ср футбольное поле корапса, -у ж футбол kopacki, -ow мн. ч. бутсы bul, -а м мяч wudobyc, завоевать -budze (sej) rezultat, -а м результат wuberny отличный staroba, -у ж возраст starobna skupina возрастная категория meridto, -a cp 1. измерительный прибор; 2. масштаб we wobwodnym в масштабе округа meridle zamestnic, -i (so)/ разместить(ся), zaniescic, -i (so) поместиться), занять место zamestnjec, -ja (so)/ размещать(ся), zamescowac, помещать(ся), -uje (so) занимать место sprint, -а м спринт tamny/tamon, -a, -o тот, иной, осталь- ной wsitcy tamni все остальные zabrac, -bjerje занять место mestno cylkowny общий cylkownje в общем, в целом wotreznjenje, -ja cp занятые места wotreznyc, -nje/ отрезать, обрезать wotrezac, -a wotrezowac, -uje отрезать, обрезать jednotka, -i ж единица jednotka dolhosce единица длины sportowa jednotka спортивное об- щество, секция druzina, -у (sporta) ж paradny parada ж cezko pfiwisnik, -а м zhladowac, -uje hotowac, -uje so hotowy zahajic, -i (so) zahajec, -a (so) zahajowac, -uje pfewso mustwo, -a cp najwysi liga, -i ж partija, -e ж konstelacija, -e ж postupowy/postupny postupne koto postupnik, -а м sansa, -у ж bjezwuznamny wrota, -ow мн.ч. wrotowy tfelic wrota wrotar, -ja м wrotarka, -i ж вид спорта 1. парадный, горжест венный; 2. разг, коронный 1. парад, смотр; 2. торжественное зрелище трудно, тяжело любитель, болельщик смотреть, глядеть, поглядывать собирать, готовиться готовый открыть(ся) начать(ся) открывать, начинать большей частью команда высший лига партия, игра, матч 1. очередность, порядок; 2. состав; 3. расстановка сил 1. прогрессивный, передовой; 2. постепенный серия матчей за переход в высшую лигу команда, выходя- щая в высшую лигу шанс, надежда лишенный значения 1. ворота; 2. гол относящийся к воротам забить гол 1. вратарь; 2. привратник 1. вратарь (женщина); 2. привратница 15 Lb. Sorb.-Russ. 225
pomer, -а м wrotowy pomer remis, -а м rem is na kozdy pad jeli situacija, -e ж tabuJka, -i ж tabulkowy tabulkowy staw chowac, -a chowac so nekomu chowac so 1. соотношение, отношение; 2. счет разница забитых и пропущенных голов ничья иареч. вничью в любом случае если ситуация, обста- новка. положение таблица относящийся к таблице положение в таблице хранить, сохранять, скрывать скрываться, прятаться от кого-л. играть в прятки chowanc, -а м chow, -а м chowanisco, -а ср/ chowarnja, -е ж chowanje, -ja ср chowanje slonca taktika, -i ж taktiski koncept, -а м kompromis, -а м kompromisny bjezkompromisny wocakliwy nazwucowar, -ja м kuhsa, -у ж pozitiwny воспитанник, питомец укрытие, тайник камера хранения 1. сохранение, хранение; 2. погребение заход солнца, закат тактика тактический 1. концепция, план; 2. конспект компромисс компромиссный беском промиссный выжидательный тренер 1. кулиса; 2. перен. большое скопление людей позитивный, положительный Страдательный залог глаголов - Pasiw (pasiwny rod). Страдательный залог в верхнелужицком языке выражается двумя способами: 1) формами глаголов с возвратной частицей so (т. н. возвратно-страдательный за- лог) и 2) формами т. н. описательного страдательного залога, которые состоят из форм вспомогательного глагола bye и страдательного причастия (повторите об- разование страдательных причастий по уроку 11). 1. Возвратно-страдательный залог (верхнелуж. pasiwna forma na so) реализуется в формах настоящего, будущего и прошедшего времени. Они способны образовы- ваться от глаголов как совершенного, так и несовершенного вида, в том числе от глаголов со значением действия, направленного на одушевленный объект, напр. Ekskursija so swedomice prihotuje. Njedzelu wotewri so wustajenca. Moler je so ze znamjeskom Domowiny mytowal. 2. Формы описательного страдательного залога (верхнелуж. zestajeny pasiw) для всех времен и наклонений образуются путем сочетания форм соответствующего времени и наклонения вспомогательного глагола Ьус и страдательного причастия, преиму- щественно от глаголов совершенного вида, напр. Sym preproseny, be(se) chwaleny, budzes skalany, sm6j byloj prosenaj, bestaj byloj mytowanaj, bychmy byli pfekwapjeni. Примечания: 1. В таких конструкциях способны выступать и непереходные глаголы, ср. Ногу su z lesom poro- scene. 226
2. В ряде подобных случаев (типа Sym skoncowany) представлено именное сказуемое с глаголом- связкой, а не собственно форма описательного страдательного залога. Здесь реализуется скорее значение результата действия, чем самого действия как такового. 3. В разговорном языке можно слышать также образование страдательного залога с вспомога- тельным глаголом, заимствованным из немецкого языка, типа Ekskursija worduje swedomice prj- hotowana. Эти формы не являются литературными. Для выражения страдательного залога в прошедшем времени часто используются формы вспомогательного глагола buch, bu, bu, buclimoj, bustaj/ej, bustaj/ej, huchiny, busce, buchu co значе- нием „становиться" напр. buch namolowany, bu dotwarjeny, buchmoj pochwalenaj, bustej prosenej, buchmy mytowani, busce prekwapjeni, buchu bici... Serbowka bu leta 1846 zalozena. Loni buch do Serbow preproseny. 4. Формы buch, bu .. . могут иметь и функцию связки. Примеры: Jan bu wucer. / Jan bu tam z wu- cerjom. - „Ян там стал учителем". 3. Т. н. косвенный пассив образуется посредством сочетания страдательного при- частия знаменательного глагола и форм глаголов dostac, dostawac (в требуемом времени): Ja dostanu wobraz namolowany. Wona je dostala pomhane. My smy dostali nalzane. Wy see dostali Ьёгпу zwobkopane. Woni su dostali prajene. - Мне нарисуют картину. - Ей помогли. - Нас обманули. - Вам окучили картофель. - Им сказали / Им было сказано. L Предложения с подлежащим, мыслимым обобщенно. Эти предложения представляют переходную ступень от предложений двусоставных к односоставным. В предложениях данного типа подлежащее не выражено экспли- цитно, не подразумевается контекстом или ситуацией, но является самым общим (напр. люди, все, каждый...) Верхнелужицкий язык использует здесь приблизитель- но такие же способы выражения сказуемого, как русский язык, т. е. глагол выступает либо в 3 л. мн. ч., либо во 2 л. ед. ч. Примеры: Dzensa w nowinach wo tym pisaja. - Об этом сегодня пишут в газетах. Wso njemozes precitac. - Всего не перечитаешь. Z Budysina do Drjezdzan mozes z cahom jec. - Из Будишина в Дрезден можно доехать на поезде. Tajkich ludzi mas! - Сколько таких людей (на свете)! От русского языка верхнелужицкий отличается использованием предложений с обобщенно-личным подлежащим clowjek. ср.: То clowjek weril njeby! - В это не поверишь/никогда бы не поверил/трудно поверить! II. Односоставные глагольные предложения - Jednoskladne werbalne sady. Данная разновидность предложений в верхнелужицком языке представлена всеми встречающимися в славянских языках типами. Приведем здесь ряд таких типов (перечень, следующий ниже, не является полным; он призван прежде всего помочь читателям расширить запас выразительных средств языка). а) предложения с безличным глаголом в 3 л. ед. ч.: Tu seri. Hizo па dworje so wsitko pisanjese z narodnytni drastami. zo woci slepjese. Die mi wo nesto. Dobremu Serbej dyrbi wo to bye, zo by zdzelanych ludzi dzen a bole pri- bywalo. Jemu daloko weric njeje. (He следует слишком доверять ему). 15* 227
6) предложения с глаголом-связкой bye и наречным словом (одиночным или с зави- симым существительным в Р, Д, В): Je chlodno. Wsudze be pusto a prozdno. Mi je derje I hubjenje. Jemu je lochko. Tohodla jemu njebe lubo, hdyz... Herberta be hanba, zo je tajke worakawstwo zworal. Hertu njebe hanba, zo be pfecelku takle zwocornila. Njeje ce hanba? - Ju, je mje jara hanba. Koho njemeio tu hanba bye? в) предложения с безличными возвратными глаголами, типа mi so chce, mi so dzije wo nim, mi je so zezdalo, mi so styska po necim, mi je .so nesto wostudzilo, stanje so mi... Примеры: Njecha so mi bjez tebje. Mi je so dzalo wo rjanej holey. Sym hizo wjace cinil, hac so mi slusa. Chce-li so tebi pic, dzi do hoscenca. Holey so styska za Michalom. Jemu so chlodno njezda. Mi so zeeny. Prawje so ci stanje! (Так тебе и надо! И поделом тебе!) III. Односоставные безглагольные предложения - Jednoskladne njevver- balne sady. Такие предложения в своих основных типах совпадают с теми, которые выступают в русском языке. Примеры: Budysin. Derje. Biota, Biota. Jara zajimawe. Na zasowi- dzenje. Dopredka! Haj. Wezo! Knjezickecy! ... g I. Prajce serbsce, kajke sportowe discipliny znajece. 2. Kajki sport aktiwnje pestujece? 3. Prelozce: В воскресенье состоялся спортивный матч на нашем футбольном поле. Все трибуны были заполнены болельщиками. Игроки обеих команд заранее систематически гото- вились к матчу. Мне было сказано, чтобы я тоже заглянул на стадион. В назначенное время игроки были восторженно встречены зрителями. Игра была очень интересной. Наша команда выиграла, так как она забила на два мяча больше, чем соперники. К со- жалению, двое наших игроков получили легкие травмы. Победившая команда была награждена кубком. 4. Prelozce: На площади торгуют овощами. Меня обманули. Почему вы позволили себя обма- нуть? Вам мы обязаны помочь. Они попросили нас о помощи. Экскурсия (прогулка) уже несколько недель тщательно готовилась. Забор вокруг нашего сада выкрашен в белый цвет. Дядя пять лет назад стал там учителем, а двоюродный брат долгие годы был землемером в деревне. О других сотрудниках речь будет идти в следую- щей главе. На собрании была достигнута договоренность по всем основным мо- ментам. 5. Prelozce: С этой горы видна вся деревня. Слышится музыка. Никто и не догадается, что у нас нет с собой денег (pozna so). Что это должно означать? Это обнаружится лишь впо- следствии, когда будет общая проверка (prindze so na nesto). По радио объявили, что будет гроза. Уже сверкает молния и идет дождь. Они думали, что можно будет все привести в порядок. У меня колет в боку. Мне хочется спать. Мне стало плохо / не по себе. 228
6. Wospjetujce werby zwuraznjace prirodne procesy, kaz Descuje so^Descika so die (hlej lekciju 6). 7. Widoice prislowa: Z hoscom, kotryz husto chodzi. pocasu so malo rodzi. Z tupym nozom so skerso reznjes hac z wotrym. Puzoli so kaz recka. Seri tam kaz w starym hrodze (w Njeswacidle). Tomu so dze kaz knjezim zastojnikam. Zyboli so jako jutrnicka z ranja. 8. Prelozce: Мать содержит дом в порядке. Брат отказался от моей помощи Я сожалею о вашей неудаче на экзамене. Вы уже были на выставке Яна Бука? Ваше предложение я рас- цениваю как проявление дружбы. Михал, к сожалению, не застал меня дома. Но для прогулки вам нужна хорошая погода. Какой-то мужчина следовал за ней по дороге из театра. Я говорю только по-серболужицки, по-русски и по-польски Опре- делите нас, пожалуйста, в воскресенье на ночлег в лагерь около Панчиц. Брат отдал мне свой футбольный мяч. Босчий во время воскресного футбольного матча протер бутсы. После представления в Немецко-серболужицком народном театре мы про- стились друг с другом. Меня дети должны слушаться. Участникам фестиваля были врупены памятные подарки. На первенстве по легкой атлетике нам очень недоста- вало тебя, Боско. Нацисты с пренебрежением относились к сербам-лужичанам Ты уже выучил серболужицкое стихотворение? Павел привык каждый день ходить вот в тот кабачок. На Петра из Пшишец напали грабители. Сколько жителей насчи- тается в Будишине? Не смей бездельничать! Я так торопился, что едва переводил дух. Бабушка устала так сильно, что с трудом двигала руками. 9. Spomjatkujce sej konstrukeije: adresowac na nekoho: Na koho mam list adresowac? - На чей адрес я должен послать письмо? bojec so wo nekoho: Hanza so boji wo choreho cesenka. - Ганьжа боится за больного младенца. cakac na nekoho: Na koho cakace? - Кого вы ждете? dziwac na nesto: Dziwaj na to, zo njejsy hizo najmlodsi. - He забывай, что ты уже далеко не молод. Dziwajo na hubjene wjedro, wostachmy doma. - Ввиду плохой погоды мы остались Дома. dziwac so necemu I pfez nesto I nad necim: Su so jeho wuspecham I nad jeho wuspechami I pfez jeho wuspechi dziwali. - Они уди- влялись его успехам'по поводу его успехов. тёс za swoju winowatosc: Мат za swoju winowatosc ci prawdu rjec. - Считаю своим долгом сказать тебе правду. njemec za zlo: Njemejce mi moju njewedomosc za zlo! - He сердитесь на меня из-за моего неведения. 229
njerodzie wo nekoho: Wo wasu dzowku njerodzu. - Ваша дочь мне безразлична. plakae wo nekoho: Dzeci su wo zhubjeneho psyka ptakali. - Дети плакали по потерявшейся собаке. pocakac na nekoho: Pocakajce na mnje, prosu, njemozu tak spesnje bezec. - Подождите меня, пожалуй- ста, я не могу идти так быстро. poskac na nesto: . Powjecerjachmy a poskachmy па wrjeskotacy desc. - Мы поужинали и слушали, как стучит дождь. prosyc wo nesto: Dzowcicka je starseju wo pjenjezy za sulski wulet prosyla. - Дочка просила у родите- лей деньги на школьную экскурсию. pfeprosyc na nesto: Ludwik je mje na kwas pfeprosyl. - Людвик пригласил меня на свадьбу. prirunowac nesto z necim, nekoho z nekim: Pfirunujce prosu Zejlerja z Cisinskim. - Сравните, пожалуйста, Зсйлера с Читин- ским. prislodzec so na nekoho: Marka je so na bratfika pfislodzaia. - Марка ябедничала на своего братика. pfiwucic so necemu I na nesto: Kruwa je so dyrbjala pfiwucic. - Корове пришлось привыкать. prizjewic za nesto: Cyzec su Hilzu za wubedzowanje pfizjewili. - Семья Циж записала Хильжу на кон- курс. sadzic so wo nesto: Sadi so wo nowy bul. zo dobudze mustwo Ralbic. - Поспорь на новый мяч, что по- бедит команда Ралбип. skedzbnic nekoho na nesto: Chcu was skedzbnic na to, zo so wrocimy hakle w sescich. - Предупреждаю вас, что мы вернемся только в шесть. skocic po nesto: Skoc, prosu, po mloko. - Сходи, пожалуйста, за молоком. shichac na nesto: Bajki die ludzo radso citaja a na nje radso sluchaja dyzli na suchi prednosk abo na no- winski nastawk. - Люди больше любят читать и слушать сказки, чем сухие лекции или статьи из газет. shizic za nekoho: Pawoi je w Radworju za wotrocka shizii. - Павел служил батраком в Радворе. 230
swedcic wu necim: Roman swedci wo nadpfereznych kmanoscach spisowacela. - Роман свидетельствует о незаурядных способностях писателя. cerpjec na nesto: Wowka cerpi па bolace woci. - Бабушка страдает болезнью глаз. napokoj wostajic (nekoho): Dzeci, wostajce psy napokoj! - Ребята, оставьте собак в покое! wukmanic so za nesto: Sportowc so dyrbi za twjerde wumenjenja boja wukmanjec. - Спортсмен должен за- калять себя для трудной борьбы. zazwonic na nekoho: Dyrbju па папа zazwonic. - Я должен позвонить отпу. Cetozwucowanje a sport W socialistiskej towarsnosci cini stat wso, zo by strowotu clowjeka zdzerzal. Wjele sred- J-1 kow wudawa won za sport, dokelz sport skruca nase celo a nasu wolu. - Prindzes njedzelu na sportnisco? Mozes tam zajimawe wubedzowanja widzec. Jednotliwi sportowcy a mustwa procuja so wo najlepse wukony. Kozde mustwo chce dobyc. Pri- hladowarjo pohonjeja swojich sportowcow. Sudnicy merja wukony w dalokoskoku, wysokoskoku a kulostorku; merja tez easy behow. Najzajimawise su behi na dlese distancy. Wsak wojuje so tu wo pokale. Do wubedzowanskeho programa sluseja tez wselake hry. Holey hraja mjetancu, holey kopancu, starsi volleyball. Pri tym so wo kozdy bul wojuje. - Sto budie preciwo komu hrac? - Nase mustwo hraje preciwo mustwu wyseje ligi. - Znajes hrajerjow? - Kowar je wrotar. Mjena druhich hrajerjow njeznaju. Ale wem, zo su skitarjej kaz tez beharjo a nadbehowarjo nazhonici hrajerjo. - Nadzijomnje dobudze nase mustwo zaso, kaz zaslu njedzelu. z tfomi wrotami. - Haj, ale po prenim polcasu njebe hra hisce rozsudzena. - Z kotrym sportom so zaberace? - W zymje zwucujemy bole w hali na narjadach: na bradlach, prekusu, konju a rynkach. Ale w lecu je lochkoatletika hlowna zabera. Ja sam hraju radso hokej, rugby, basketball, volleyball, tenis. - Ja sym bole za wodny sport: pluwanje, wjeslowanje, plachtakowanjc, wudzenje. Plu- wanje je mjenujcy jara strowe a skruca celo. Dyrbis pak prawidlownje trenowac. - W zymje to pola nas nazel mozno njeje. Nimamy w nasej wsy pluwarnju, a do mesta je dose daloko. - Pola nas jedu sulerjo, kiz njemoza hisce pluwac, do pluwanskeho lehwa. Pod dohladom sportowych wucerjow nawuknu tu pluwac. Tez to je wazna stronka sportoweho wuku- blanja. 231
- Stansi z loza cinju wsednje swoju rarisu gymnastiku. Potom so hakle prawje cerstwy a wuspany cuju. , - Tohodla sy tajki hibiciwy. W hodzinach celozwucowanja sy jedyn z najlepsich. - Jenoz pjascowanje nimam tak rady a zbehanje wahow tez nic. - Ja sym horliwy kolesowar. - Nekotre leta trenowac, a zmejes pri Merowej jezbje etapowe dobyce. Hdyz su lecne prozdniny, jezdza ludzo do dowola. Mnozy tez stanuja. Woblubowane stanowanisco je tez we Luzicy pfi Hornikecanskim jezorje. Kozdy stanowar ma swoj stan sobu. Nekotfi cyly dzen w pesku leza a so brunja. Hlowna zabera stanowarjow je wodny sport. Mozes tu colmikowac, wjeslowac a so kupac. Stoz chce wjeslowac (colmikowac) a nima colm, moze sebi jon wupozcic. Za njepluwarjow a za dzeci mas dose wulki a nilki brjoh. Wosebje wulki nawal je stajnje na wodowym su- waniscu. Dzeci suwaja so tu z juskom do wody. Njedaloko suwanisca je skakanska weza. Nekotfi ludzo zwucuja na wodowych snehakach. Ale tez za celne derjemece dowolnikow je postarane. W hoscencu mozes pfijomnje wobjedowac. - Ja sym radso w horach, dokelz rady pucuju. Horski powetr mi tyje. — Chcece sami waric a wonka pfenocowac? - To so we. Prawy turist sej wsitko sam cini. Mamy tola spanske mechi a petrolejowe (bencinowe) warjaki. Так mozes sej skoku nesto к jedzi abo к picu zwaric. Slownick celo, -a cp 1. тело; 2. туло- wubedzic, -i sej завоевать что-л. celny вище; 3. труп физический, nesto wubedzic sej dwaj получить два очка celozwucowanje, телесный физическая dypkaj jednotliwy отдельный, -ja cp skrucec, -a (so)/ skrucowac, -uje (so) культура укреплять(ся), закалять(ся) jednotliwe, -а м единичный, частный 1. индивидуум, skrucic, -i (so) wubedzowanje. укрепить(ся), закалить(ся) соревнование. wukon, -а м личность; 2. одиночка 1. исполнение; -ja cp wubedzowanje w spesnosmykanju состязание соревнования по скоростному бегу sportowy wukon 2. достижение, показатель спортивный na snehakach на коньках лыжные гонки pohonjec, -al результат подгонять, побуж- socialistiske социалистическое pohonjowac, -uje дать, подбадривать wubedzowanje соревнование pohonic, -i подогнать, побу- wubedzowanski wubedzowar, -ja м wubedzowarka, соревновательный, конкурсный участник состязаний участница pohon,-а м pohonc, -а м дить, подбодрить 1. тех. тяга; 2. побуждение, стимул кучер, возница -i ж состязаний sudnik, -а м судья wubedzowac, -uje соревноваться sudzic, -i nekoho судить кого-л. so z пёкпп с кем-л. sudzic wo necim судить о чем-л. 232
sudzic z neceho заключать из чего-л. wjeslarski wjeslowy colm rozsudzic, -i rozsud, -а м разрешить, решить что-л. решение, приговор plachtaty colm plachtakowac, -uje rozsudny hlos rozsudny clowjek dlesi решающий голос решительный человек более длинный plachta, -у ж distanca, -у ж расстояние, дистанция plachtak, -а м beh na dlese distancy бег на длинные дистанции plachcicka, -i ж pokal, -а м mjetanca, -у ж кубок ручной мяч, гандбол wudzenje, -ja cp wudzicka, -i ж mjetac, -a бросать, метать wudzer, -ja м mjetar, -ja м игрок в ручной мяч, гандболист wudzerka, -i ж volleyball, -а м волейбол wudzerski pfeciwo nekomu играть против prawidlownje hrac кого-л., с кем-л. prawidlowny behar, -ja м 1. бегун; 2. (в футболе) полузащитник prawidlownosc, -e ж prawidlo, -a cp nazhonity опытный trenowac, -uje nadzijomnje надо надеяться, что ... trening, -а м pluwar, -ja м polcas, -а м hala, -e ж тайм зал njepluwar, -ja м narjad, -а м спортивный снаряд pluwarnja, -e ж bradla, -ow мн.ч. брусья pluwanski prekus, -а м rynki, -ow мн.ч. перекладина, турник кольца dohlad, -а м dohladowar, -ja м hraju radso ... hokej, -а м больше люблю играть в ... хоккей dohladowac, -uje rugby, -ja м регби stronka, -i ж basketball, -а м tenis, -а м баскетбол теннис wukublanje, -ja cp wjeslowanje, -ja cp гребля ransi wjeslowac, -uje грести, ходить на веслах gymnastika. -i ж wjeslo. -a cp весло wuspac, -i so wjeslar. -ja м wjeslarka, -i ж гребец гребец (женщина) hibiciwy гребной весельная лодка парусная лодка плавать под парусом 1. парус; 2. покрывало, простыня; 3. (кино) экран парусное судно, парусник белый головной платок рыбная ловля, ужение (рыбы) удочка рыболов, удилыцик рыболов, удильщица рыболовный регулярно регулярный 1. регулярность; 2.закономерность правило тренироваться тренировка пловец человек, не умею- щий плавать плавательный бас- сейн, купальня плавательный присмотр, надзор надзиратель, надсмотрщик стеречь, охранять, осуществлять надзор сторона воспитание, подготовка утренний гимнастика, зарядка выспаться подвижный, живой, деятельный 233
hibanje, -ja cp движение juskac, -а ликовать hibac, -a двшагь skakanska weza вышка для hibnyc, -nje тронуть, прыжков в воду шевельнуть njedaloki недалекий pjascowanje, -ja cp бокс njedaloko недалеко zbehanje, -ja cp поднятие тяжестей от чего-л. wahow snehak, -а м лыжи zbezk,-а м восстание dowolnik, -а м отдыхающий, zbezkar, -ja м повстанец отпускник merowy мирный hoscenc, -а м ресторан Merowa jezba велогонка Мира powetr, -а м воздух etapa, -у ж этап horski горный etapowy этапный won вон, долой, наружу dobyce, -a cp победа wonka снаружи, под etapowe dobyce победа на этапе открытым небом stanowac, -uje жить в палатке prenocowac. -uje переночевать stanowanisco, палаточный nocowac ночевать -a cp лагерь, городок turist, -а м турист stanowar, -ja м турист, живущий tunstiski туристический в палаточном turizm, -а м туризм лагере, городке spanski mech спальный мешок brunic, -i, so загорать warjak, -а м плитка, nilki мелкий кипятильник suwanisco, -a cp горка petrolej, -а м 1. керосин; (для скатывания) 2. нефть suwac, -a so скользить petrolejowy керосиновый jusk. -а м ликование, ликую- bencin, -а м бензин щие возгласы bencinowy бензиновый Prikoplowanje „Sojuza 28“ к orbitalnemu kompleksej prihotowali. (Nowa doba. dnja 4. merca 1978) MOSKWA (ADN). Stwortk w 18,28 hodz. Moskowskeho casa startowana sowjetska swetniscowa lodz „Sojuz 28“ je hac do wcerawseho pfipoldnja zemju 13 kroc wobkruzila. Pfi prenim skrickowym zwisku z letywodzenskim centrumom zdzclistaj kosmonawtaj Aleksej Gubarjew (ZSSR) a Vladimir Remek (CSSR), zo staj pfihotowanski program za pfiblizenje a prikoplowanje swojeje swetniscoweje lodze к orbitalnemu kompleksej Sa- lut 6 / Sojuz 27 spjelnjec zapocaloj. PRAHA/MOSKWA/BERLIN (ADN). Ceskoslowakske nowiny informowachu wcera w slowje a wobrazu wobsemje wo zahajenju swetniscoletoweho predewzaca ze ,,Soju- zom 28“. Hodnocejo wuznam wuskeho zhromadneho dzela ze ZSSR we wobluku inter- kosmosoweho programa pisase „Rude pravo"’ „Sweru principej proletanskeho a sociali- stiskeho internacionalizma staja preni kraj socializma swoje wedomostne dopoznaca na tak wuznamnym polu, kaz je to swetniscowe letarstwo, tez do sluzby druhich krajow. Principy wuskeho zhromadneho dzela к wzajomnej lepsinje bratrowskich krajow, kotrez so hizo stworc letstotka wuwiwa a pohlubsa, nachadza netko swoj wuraz tez w zhromad- nych letach kosmonawtow. Sowjetscy kosmonawca Georgij Bjerjegowoj, Wladimir Sata- low a Aleksej Leonow podsmornychu, zo su tez kandidaca za swetniscowe lety z Polskeje 234
a NDR wukublanje we wobluku interkosmosoweho programa z wuspechom zakoncili, zo so jich rjady we hwezdowym mestacku hizo w blisim casu z kosmonawtami-kandidatami z druhich socialistiskich krajow wuserja. Так dawa kraj sowjetow swetej znowa priklad za to, как wutworja so tez w pfesledzenju swetnisca pocahi skutkowneho zhromadneho dzela ze zamerom, dobru clowjestwa stuzic.“ W interviewje za powescerni ADN a APN zwesci namestmk nawody wukublanskeho centruma kosmonawtow „Jurij Gagarin“, generalny major Aleksej Leonow, zo wuberaja lekarjo a eksperca hizo dalsich kandidatow z Bolharskeje, Madiarskeje, Mongolskeje, Rumunskeje a Kuby. Prewjeduja zhromadne ekspcrsmenty. (Nowa doba, dnja 7. merca 1978) MOSKWA (ADN), Kosmonawca Jurij Romanjenko, Georgij Grjecko, Aleksej Gu- barjew (wsitcy ZSSR) a Vladimir Remek (CSSR) zahajichu wcera w sledzenskim kom- pleksu Salut 6 / Sojuz 28 swoj dzelowy dzen w 6,00 hodz. SEC. Gubarjew a Remek za- berastaj so ze zhromadnym sowjetsko-ceskoslowakskim eksperimentom ,,Ekstinkcija“, pri kotrymz wobkedzbuja zmenjenje swetlosce hwezdow pri jich chowanju. Tute pfepyto- wanja prewjeduja so к dobywanju informacijow wo prosnej worsce, wutworjenej wot mikrometeoritow we wysinach 80 do 100 km. We wobluku presledzenja wobsweta wobkedzbuja kosmonawca nimo toho jednotliwe krajowe a morske konciny na zemi. Dale zaberaja so woni z treningom cela a z operaci- jemi we wobluku sowjetsko-ceskoslowakskeho biologiskeho eksperimentu ,,Chlorella“ a zhotowjeja telewizijne reportaze. Po telemetriskich informacijach a rozprawach wobsadki dzelaja lodzowe systemy a wedomostne aparaty orbitalneho kompleksa normalnje. Strowotny staw mjezynarodneje wobsadki je dobry. Wobsadka „Sojuz 28“ wedomostne nadawki potnje spjelnita. (Nowa doba, dnja 10. merca 1978) MOSKWA (ADN). Sowjetsko-ceskoslowakska wobsadka swetniscoweje lodze „Sojuz 28“ je wcera wozjewila, zo je swoje wedomostne nadawki spjelnda. Kaz TASS rozprawja, prewjedzestaj Aleksej Gubarjew (ZSSR) a Vladimir Remek (CSSR) dalse pfihoty za dzensnisi nawrot na zemju. Pri pfekladowanju „kosmiskich wacokow" do „Sojuza 28“ jeju zdonkowa wobsadka orbitalneje stacije, Jurij Romanjenko a Georgij Grjecko, pod- perase. - К pohodnocenju Gubarjewa a Remeka rjekny zamolwity za wotrjad kosmonaw- tow, generalny leutnant Wladimir Satalow, zo staj wobaj solidne dielo wukonjaloj a z Ro- manjenkom a Grjeckom derje hromadze dzelaloj. Wsitcy styrjo kosmonawca dokoncichu wcera hisce nekotre zhromadne wedomostno-techniske sledzenja a eksperimenty. Do pro- grama slusachu tez celozwucowanje a telewizijne reportaze. (Nowa doba. dnja 11. merca 1978)................................................ Aleksej Gubarjew a Vladimir Remek wcera zbozownje prizemistaj. ... 235
17. lekcija Marja Kubasec Boscij Serbin Korcmar, dzens cyle spokojny, nosese karanck po karancku a skradzu poruci zonomaj, maceri a Hance, zo bystej w kuchni taler pomazkow z domjacej kolbasu pokladtoj. Njech dze hosco к wjeceri dom njeridu! Hdyz njetrjeba swojeju mtodeju konjow z hrodze cahac, moze wsak radlubje nesto z wuhnja wucahnyc. Kokli so tola dzens samomu doma sedzec chcylo njeby. Tajka jezba zana malickosc njeje! Так so sta, zo Handrij a Boscij, do wsy dosedsi, tez pred Wjenkecami zastastaj a hnydom zhodastaj, sto drje tam wjesnjanam hudzi. W kuchni be jimaj westosc. Wjenkec mac sama jeju hnydom do jstwy dowjedze. Z tym so skedzbnosc zaso jezbje priwobroci, a dokelz Wjencyna netko tez nakopjeny taler pomazkow prinjese a Wjenka wsem cerstwje nato- cene porjedzi, dachu so wsitcy znowa do bjesady. Za chwilku hakle pytnychu, zo be so Hrjehor Tawsynt z jich srjedzizny zhubil. „Ani porjadnje napil so njeje“, Kokla rjekny. „А sto we, hac je sej pomazku wzal! My smy jemu bole kazac dyrbjeli.“ „Hewak wsak njejsmy zwuceni, zo by wucei tak jara kazanja hladal, hdyz moze so darmotnje najesc a napic“, druhi bur menjese. „А to hisce tajki pomocny, kotrehoz za- wesce mosen njetloci!" Boscij so wjeselese. zo burja to wosebite na Hrjehorju spoznachu a widzomnje pfipoz- nachu. Wjac tajkich wucerjow by dyrbjalo bye, kiz bychu so proserskeho wasnja wzdali, kotrez wucerski staw ponizuje! Hrjehor doma tajke pomazki na talerju njezmeje, kajkez by tu met, a kantor by so jemu bjezdwela wusmjat, hdy by wedzal, zo sej dobru, darmotnu wjecer popfal njeje, hdzez su tola wsitcy jedli. Ale byrnjez wsitkim stodzalo, bychu sej tola pola mlodeho wucerja pomyslili: No, tomu je so dzens nacahnyto! Boscij Handrijej mjelco rjekny, zo by najradso za Hrjehorjom pohladac sol a so z nim rozzohnowal. Handrijej be to prawje. Tuz so rozzohnowastaj, prajo, zo chcetaj swoje wacoki ke Koklicom donjesc a Koklic maceri so pokazac, kotraz hisce njewedzese, hac staj dosloj. Boscij a Handrij pola Koklic pobystaj, Koklinej wuznastaj, hdze hisce chcetaj. a chwa- tastaj na sulu. Tam zaklepastaj do wokna, za kotrymz Hrjehorjowe lozo stejese. ale nichto so njewotwola a nichto wokno njewotewre. „Spac hisce njemoze“, sej prajestaj. ,,St6 we, hdze ze swojimi huslemi wokolo bludzi!“ Chwilku pfed sulu chodzestaj, towarsa pak so njedocakastaj. Rady bystaj jeho hisce 236
raz widzaloj, rady w merje z nim popowedaloj a trajne zwiski nawjazaloj, dokelz cujestaj, zo je to hodnotny clowjek, kiz pyta a njewe, sto pyta. Skoncnje so mjelciwaj ke Koklicom wrocistaj. „Snadz jeho jutfe hisce wohladamoj“, so pokojestaj „Won dze we, zo wotjedzemoj." - Nowy dzen wsem wjele njewsedneho dzela wobradzi. Wot zazneho ranja stejestaj Koklic a Wjenkec dworaj w znamjenjach pfihotow na jezbu. Wjenkec kadle pod Koklowym a Wjenkowym nawodom wikowanski woz twarjachu. Wo tydzenju je jon wjesny kowar prehladal, kolesa a wobruce pfepruwowat, zo so zane koto sypnylo a zana wobruc wotlecala njeby. Wosebje pak su zaso a zaso spinadla wuspy- tali. Doma wsak maja tez Sibjericnu horn a horki к Zejicam a к Lejnu, ale sto je puc ze Sibjency porno pucej po namjeznych horach, hdzez konje ledy wojo dodzerza, byrnjez holesa zaspinane byli! Tam dyrbi pohonc z mestnami hisce z tolstym retlom nahly beh kacic, dokelz spinadla njedocinja. Slownick karanck, -а м porucic, -i porucec, -a poklasc, -kladze dom/domoj hrodz, -e ж wuhen, -nja м wucahnyc, -cehnje wucahowac, -uje malickosc, -e ж zhodac, -a кувшинчик, круж- ка 1. приказать, велеть; 2. поручить; 3. рекомендовать 1. приказывать, велеть; 2. поручать; 3. рекомендовать покрыть, устлать, положить слоями домой конюшня, стойло труба (дымовая) 1. вынуть, вытащить; 2. выйти, высту- пить (в поход); 3. съехать, высе- литься (из квартиры) 1. вынимать, вытаскивать; 2. выходить, выступать (в поход); 3. съезжать, выселяться (из квартиры) мелочь, пустяк угадать, отгадать hudzic, -i westosc, -е ж dowjesc, -dze skedzbnosc, -e ж skedzbnic, -i na nesto skedzbnjec, -a na nesto skedzbny pfiwobrocic, -i pfiwobrocec, -a nakopic, -i кора, -у ж, kopica, -у ж natocic, -i играть (на музы- кальном инстру- менте) 1. уверенность; 2. достоверность; 3. безопасность довести, отвести, ввести внимание обратить внимание, предупредить обращать внимание, предупреждать осторожный повернуть, обер- нуть, обратить повертывать, обертывать, обращать нагромоздить, навалить куча, множество 1. намотать, накрутить; I. наточить, заточить; 3 наиграть, записать; 4. нацедить, налить 237
17. lekcija Marja Kubasec Boscij Serbin Korcmar, dzens cyle spokojny, nosese karanck po karancku a skradzu poruci zonomaj, maceri a Hance, zo bystej w kuchni taler pomazkow z domjacej kolbasu pokladloj. Njech dze hosco к wjeceri dom njeridu! Hdyz njetrjeba swojeju mtodeju konjow z hrodze cahac, moze wsak radlubje nesto z wuhnja wucahnyc. Kokli so tola dzens samomu doma sedzec chcylo njeby. Tajka jezba zana malickosc njeje! Так so sta, zo Handrij a Boscij, do wsy dosedsi, tez pred Wjenkecami zastastaj a hnydom zhodastaj, sto drje tam wjesnjanam hudzi. W kuchni be jimaj westosc. Wjenkec mac sama jeju hnydom do jstwy dowjedze. Z tym so skedzbnosc zaso jezbje priwobroci, a dokelz Wjencyna netko tez nakopjeny taler pomazkow prinjese a Wjenka wsem cerstwje nato- cene porjedzi, dachu so wsitcy znowa do bjesady. Za chwilku hakle pytnychu, zo be so Hrjehor Tawsynt z jich srjedzizny zhubil. „Ani porjadnje napil so njeje“, Kokla rjekny. „А sto we, hac je sej pomazku wzal! My smy jemu bole kazac dyrbjeli.“ „Hewak wsak njejsmy zwuceni, zo by wucei tak jara kazanja hladal, hdyz moze so darmotnje najesc a napic“, druhi bur menjese. „А to hisce tajki pomoeny, kotrehoz za- wesce mosen njetloci!“ Boscij so wjeselese, zo burja to wosebite na Hrjehorju spoznachu a widzomnje pfipoz- nachu. Wjac tajkich wucerjow by dyrbjalo bye, kiz bychu so proserskeho wasnja wzdali, kotrez wucerski staw ponizuje! Hrjehor doma tajke pomazki na talerju njezmeje, kajkez by tu mel, a kantor by so jemu bjezdwela wusmjal, hdy by wedzal, zo sej dobru, darmotnu wjecer popral njeje, hdzez su tola wsitcy jedli. Ale byrnjez wsitkim stodzalo, bychu sej tola pola mlodeho wucerja pomyslili: No, tomu je so dzens nacahnyto! Boscij Handrijej mjelco rjekny, zo by najradso za Hrjehorjom pohladac sol a so z nim rozzohnowal. Handrijej be to prawje. Tuz so rozzohnowastaj, prajo, zo chcetaj swoje wacoki ke Koklicom donjesc a Koklic maceri so pokazac, kotraz hisce njewedzese, hac staj ddsloj. Boscij a Handrij pola Koklic pobystaj, Koklinej wuznastaj, hdze hisce chcetaj. a chwa- tastaj na sulu. Tam zaklepastaj do wokna, za kotrymz Hrjehorjowe lozo stejese. ale nichto so njewotwola a nichto wokno njewotewre. „Spac hisce njemoze“, sej prajestaj. ,,St6 we, hdze ze swojimi huslemi wokolo bludzi!“ Chwilku pred sulu chodzestaj, towarsa pak so njedocakastaj. Rady bystaj jeho hisce 236
raz widzaloj, rady w merje z nim popowedaloj a trajne zwiski nawjazaloj, dokelz cujestaj, zo je to hodnotny clowjek, kiz pyta a njewe, sto pyta. Skoncnje so mjelciwaj ke Koklicom wrocistaj. „Snadz jeho jutfe hisce wohladamoj“, so pokojestaj „Won dze we, zo wotjedzemoj." - Nowy dzen wsem wjele njewsedneho dzela wobradzi. Wot zazneho ranja stejestaj Koklic a Wjenkec dworaj w znamjenjach pfihotow na jezbu. Wjenkec kadle pod Koklowym a Wjenkowym nawodom wikowanski woz twarjachu. Wo tydzenju je jon wjesny kowar pfehladal, kolesa a wobruce pfepruwowat, zo so zane koto sypnylo a zana wobruc wotlecala njeby. Wosebje pak su zaso a zaso spinadla wuspy- tali. Doma wsak maja tez Sibjericnu horu a horki к Zejicam a к Lejnu, ale sto je puc ze Sibjency porno pucej po namjeznych horach, hdzez konje ledy wojo dodzerza, byrnjez holesa zaspinane byli! Tam dyrbi pohonc z mestnami hisce z tolstym retlom nahly beh kacic, dokelz spinadla njedocinja. Slownick karanck, -а м porucic, -i porucec, -a poklasc, -kladze dom/domoj hrodz, -e ж wuhen, -nja м wucahnyc, -cehnje wucahowac, -uje malickosc, -e ж zhodac, -a кувшинчик, круж- ка 1. приказать, велеть; 2. поручить; 3. рекомендовать 1. приказывать, велеть; 2. поручать; 3. рекомендовать покрыть, устлать, положить слоями домой конюшня, стойло труба (дымовая) 1. вынуть, вытащить; 2. выйти, высту- пить (в поход); 3. съехать, высе- литься (из квартиры) 1. вынимать, вытаскивать; 2. выходить, выступать (в поход); 3. съезжать, выселяться (из квартиры) мелочь, пустяк угадать, отгадать hudzic, -i westosc, -е ж dowjesc, -dze skedzbnosc, -e ж skedzbnic, -i na nesto skedzbnjec, -a na nesto skedzbny pfiwobrocic, -i pfiwobrocec, -a nakopic, -i кора, -у ж; kopica, -у ж natocic, -i играть (на музы- кальном инстру- менте) 1. уверенность; 2. достоверность; 3. безопасность довести, отвести, ввести внимание обратить внимание, предупредить обращать внимание, предупреждать осторожный повернуть, обер- нуть, обратить повертывать, обертывать, обращать нагромоздить, навалить куча, множество 1. намотать, накрутить; 1. наточить, заточить; 3 наиграть, записать; 4. нацедить, налить 237
porjedzic, -i piwo разлить по круж- кам пиво dwel, -а м dwelowac, -uje dac so do neceho начать делать na necim что-л. dwelny/dwelomny pytnyc, -nje замет ить, dwelowar, -ja м обнаружить bjezdwela napic, -je so напиться kazac, -za/-ze приказывать, велеть wusmjee, -eje so kazac na (kofej) приглашать, nekomu угощать posmjec, -eje so njedajce sebi kazac не заставляйте na nekoho себя просить wusmewac, -a kazanje, -ja cp уговоры, nekoho понуждение posmewac, -a so zwuceny привыкший, na nekoho привычный popfec, -je sej darmotny бесплатный, poprec nekomu даровой nesto darmotnje/darmo бесплатно, даром pomyslic, -i pomocny wucer младший учитель nacahnyc, -cehnje tlocic 1. давить, жать; 2. гнести pjenjezy mosen лишних денег не najradso njetloca водится pfipoznac, -je признать, оценить wacok, -a pfipoznawac, -a признавать, ценить pfipoznace, -a cp признание, высокая оценка wuznac, -je proserski нищенский proserstwo, -a cp попрошайничество, нищенство wuznawac, -a proseric, -i попрошайничать, побираться, zaklepac, -al нищенствовать zaklepnyc, -nje wzdac, -a so neceho отказаться от (do wokna) чего-л. klepac, -a wzdawac, -a so отказываться klepnyc, -nje ponizic, -i унизить wotwotac, -a so ponizec, -a/ унижать ponizowac, -uje wotwotac, -a poniznosc, -e ж униженность ponizny 1. униженный, 2. покорный ponizacy унизительный kantor, -а м 1. уст. (старший) wotewerac, -a учитель; wotewrec, -je 2. регент хора husle, ow мн.ч. сомнение сомневаться в чем-л. сомнительный маловер, скептик вне всякого сом- нения, несомнен- но высмеять, осмеять кого-л. улыбнуться кому-л. высмеивать кою-л. улыбаться кому-л. позволить себе предоставить, дать кому-л. что-л. подумать 1. натянуть, напрячь; 2. впитать, вобрать лучше всего, охотнее всего рюкзак, ранец, заплечный мешок признать(ся), открыть(ся), объяснить(ся) признавать(ся), открывать(ся), объяснять(ся) постучать (в окно) стучать стукнуть отозваться, откликнуться 1. отозвать, 2. отменить, взять назад, 3. отказаться от чего-л. открывать открыть скрипка 238
huslicki, -ow мн. ч. husler, -ja м biudzic, -i bludzisco, -a cp bludny bludnica, -у ж popowedac, -a (sej) nawjazac, -a nawjazowac, -uje nawjazowac trajne zwiski hodnotny mjelciwy wohladac, -a/ wohladnyc, -nje wohladac/ wohladnyc so pokojic, -i (so) njewsedny njewsednje wobradzic, -i wobradzec, -a zazny kadla, -e м nawod, -а м pod nawodom скрипочка скрипач блуждать, бродить лабиринт помешанный, безумный сумасшедший дом поговорит ь, побеседовать завязать завязывать завязыват ь постоянные связи, контакты ценный, достойный молчаливый увидеть оглянуться успокаивать, утешать(себя) необычный необычно 1. подарить, преподнести; 2. принести (заботы и т.п.) 1. дарить, преподносить; 2. приносить (заботы и т.п.) ранний парень, молодой человек руководство под руководством wikowanski wikowac, -uje wikowar, -ja м wikowy twaric, -i wobruc, -e ж prepruwowac, -uje sypnyc, -nje so sypac, -a wotlecec, -i wuspytac, -a spinadlo, -a cp spinadlowy spinac, -a zespinac, -a zespinany sibjenca, -у ж sibjencny horka, -i ж ledy/ledma/ledom wojo, -a cp dodzerzec, -a retl, -а м nahly docinic, -i docinjec, -a торговый торговать 1. торговец, купец; 2. продавец рыночный 1. строить, сооружать; 2. снаряжать 1. обруч; 2. обод, шина проверить 1. развалиться; 2. лопнуть сыпать отлететь, отскочить испробовать, испытать тормозная цепь, тормоз тормозной 1. скреплять, стягивать; 2. тормозить 1. натянуть (струну); 2. затормозить заторможенный виселица висельный горка, холм едва, еле дышло, оглобля сдержать дубинка, палка 1. резкий; 2. внезапный доделать доделывать Предлоги - Prepozicije (predlozki). Верхнелужицкие предлоги по звучанию и значению в основном совпадают с предло- гами в большинстве других славянских языков. С предлогами всегда выступают творительный и местный падежи существитель- ных и местоимений. 239
Предлоги w, z, к, bjez, prez, wot, nad, pod, mjez, pred в ряде случаев присоединяют к себе конечный гласный е (т. е. вокализуются). Это отмечается: а) всегда в сочетании с косвенными падежами местоимения ja (we mni, ze mnu, ke mni, bjeze mnje. ..), б) в определенных устойчивых сочетаниях (ke msi, wote mse, prede wsu, dzen wote dnja...), в) иногда для предлогов w, z, k перед согласными, которые по артикуляции ана- логичны или идентичны согласным w, z, k (ze slomu, ze zonu, we wojnje, ke konjej...) - без хлеба, - не беспокойся! 1. Первичные предлоги (верхнелуж. prenjotne prepozieije) наиболее часто встречаю- щиеся в современной верхнелужицкой литературе: bjez (е) + Р - без bjez chleba budz bjez starosce dla + P - для, из-за dla njedostatka pjenjez - из-за отсутствия денег Примечание: Предлог dla часто выступает после соотноси тельного имени (постпозитивно): njedostatka pjenjez dla. do + Р - в, на, до, к... do jstwy zastupic Jan chodzi do sule, do zahrodki zastupic do sluzby, hie do dzela zawalic do papjery smjec so do wocow nekomu do puca stupic weric do lepseho pfichoda do syta so najesc do pfitomnosce do sescich drasta do zymy / za zymu chodzic do hribow, do jahodow jezba njebudze ci do skody/k skodze zmenic so do njepfecela sto je to do clowjeka? je so do desca, do sneha dalo - войти в комнату - Ян ходит в школу, в садик (в определенное место) - поступить, идти на работу - завернуть в бумагу - смеяться в глаза - встать на пути у кого-л., преградить путь кому-л. - верить в лучшее будущее - наесться досыта - до настоящего времени - до шести часов - одежда на зиму/для зимы - ходить по грибы, по ягоды/за грибами, за ягодами - поездка тебе не будет во вред/не повредит - превратиться во врага — что это за человек? - начался/пошел дождь, снег Примечание: В верхнелужицком языке различаются по значению предложные сочетания do sule и ua sulu, см. предлог па. 240
к(е) + Д - к pfindz к nam, к wobjedu Ьус к zbozu nucic к dzetu mjez + В - к mjez swojich pfecelow hie mjez + T - среди, между prebywac mjez znatymi - приходи к нам, к обеду - быть к счастью - принуждать к работе - идти к своим друзьям - находиться среди знакомых Примечание: В разговорном языке предлог mjez обычно заменяется предлогом bjez (bjez nami). na + В - на, в, до ... sydnyc so na lawku na dzelo hie spechac na pomoc na wotpocink so podac rozbic na kuski zabic so na smjerc zeperac so na kij komuz druhe ideje na mysle zlezu . .. priwjazac na powjaz schoric na suchocinu zmoknyc hac na kozu na jutry, na njedzelu nadzijomnje sej to nanajwjace ludzi na preco a na wecne spomjatkuje na strowosc pic dokelz horjo Madlenu tlocese, be jej husto na plac Jurij chodzi na sulu hie na kwas, na tykanc na + M - на, в nekoho zetkac na hasy hrac na piscelach / na piscele wobdzelic so na zarjadowanju wucer na fachowej suli bechmoj z Benom po pucu, ale ton mi be jenoz na pucu jezdnj zleca z konja a be na mestnje mortwy nad(e) + В - над wobraz nad lozo powesye te woda saha nad kolena - сесть на скамью - идти на работу - спешить на помощь - отправиться на отдых - разбить на куски - разбиться насмерть - опираться на палку - кому другие мысли придут на ум,'в голову ... - привязать на веревку - заболеть чахоткой - промокнут ь до костей - на пасху, в воскресенье - нужно надеяться, что как можно большее число людей навсегда, навечно запомнит это - пить за здоровье - так как горе угнетало Мадлену, ей часто хотелось плакать (ср. было не до смеха) - Юрий ходит в школу (на занятия) - идти на свадьбу, идти в гости на пироги (с определенной целью) - встретить на улице кого-либо - играть на органе - принять участие в мероприятии - учитель в профучилище - мне с Бено было по пути, но он только мешал мне - всадник слетел с лошади и погиб на месте - повесить картину над кроватью - вода стоит выше колен 16 Lb- Sorb.-Buss. 241
nad(e) + T - над wobraz wisa nad lozom w Brjazynje nad jezorom dobyc nad njepfecelom po + В - за po mloko hie po + M - по, после, согласно dundac po swece chodzic po jednym, po dwu, po tfoch po prozdninach hriwnu po hriwnje wudawac so po zakonju mec pod(e) + В - под nekoho pod dohlad stejic pod(e) + T - под pod tfechu spac bye pod wliwom twory so pfedawaja pod placiznu pod Budysinom podlu + P - вдоль podlu Klosterskeje wody pola + P - у Sprjewja pola Budysina pola nas doma pola zarjada pfistajeny Примечания: 1. В разговорной речи предлог pola часто выступает в усеченных формах po, pla. 2. Славянский предлог и в верхнелужицком языке не сохранился и был замещен предлогом pola. porno + Д - рядом porno sebi hie porno nam su woni chudzi pre + В - против, от, из-за ... krjepki pre kasel pre dzeci plakac pre starobu skorzic won pre to njemoze pred(e) + В - перед pred chezu stajic 242 - каргина висит над кроватью - на озере в Брязине - победить врага (одержать победу над врагом) - идти за молоком * - бродить по свету - ходить по одному, по два, по три... - после каникул - тратить марку за маркой - придерживаться закона (поступать согласно закону) - взять под наблюдение кого-либо - спать под крышей - быть под влиянием - товары продаются ниже стоимости - под Будишином - вдоль Монастырского ручья - Шпрее у Будишина - у нас дома - административный работник идти рядом друг с другом, друг возле друга по сравнению с нами они бедняки капли против/от кашля плакать из-за детей жаловаться на возраст он ни при чем, он не отвечает за это поставить перед домом pfed(e) + Т - перед, до, от pred durjemi stac pred zahajenjom zamjelcec nesto pred starsimaj cckac pred njeprecelom strachowac so pred wojnu pfez(e) + В - через, по, на... pfez Luzicu jec, pucowac... prez luku bezec knihi pfez post poslac dac dzesac pfez dwaj pfez cyle leto hnby su narostle pfez noc pri + M - рядом, pfi durjach stac pfi zahajenju zarjad za serbske prasenja pfi ministerstwje na Bohatej hasy je wobchod pfi wobchodze spod + P - из-под wucahnyc spod blida zranjeneho wucahnychu spod awta zespody + P - из-под, снизу zespody blida w(e) + M - в w ruce, w stwe w nowym lece w serbskej reci Примечание: стоять перед дверьми перед открытием/до открытия - скрыть, утаить от родителей что-либо - бежать от врага - бояться войны - проезжать через Лужицу путешествовать по Лужице - бежать через луг, по лугу - заказать книги по почте/почтой - (делить) десять на два - на протяжении всего года, весь год - грибы выросли за ночь возле, у, при, во время... - стоять возле/у дверей - при открытии, во время открытия - управление серболужицкими делами при министерстве - на Богатой улице магазин возле магазина - вытащить из-под стола - раненого вытащили из-под автомобиля — из-под стола - в руке, в комнате - в новом году - на серболужицком языке, по-серболужицки В разговорной речи часто не произносят предлог w (wodze, chezi...) В говорах предлог w иногда вокализуется в wo, напр. wo jstwe, wo domje, wo wsy; wo tydzenju je jon wjesny kowar prehladal ... Старое сочетание предлога w с внительным падежом имени сохраняется в поговорке sloncko w bozi domck dze. wo + В - о, на, за.. wo blido dyric prosyc wo nesto wo dzeci so starac wo hodzinu pozdziso wo poschod wyse 16* - ударить о стол, стукнуть по столу - просить о чем-либо - заботиться о детях - на час позже - на этаж/этажом выше 243
wo pomoc wolac bojec so wo ziwjenje wo durje klepac wo pjenjezy njeje nuzy bylo wo + M - о powedac wo doziwjenjach wob + В - вокруг nitku wob porst zwic - через casopis Serbska sula wuchadzajonu wob mesac - в течение wob dzen cas wob cas (pfinc) wot + P - от daloko wot mesta kilometer wot wjeski wot 19. letstotka wuswobodzic so wot nadknjejstwa mucny wot cakanja basen wot H. Zejlerja jedyn wot nas z(e) + P из, c z wody wucahnyc pjerscen ze zlota z drjewa z nozom wselake wecy dzelane z cyleje sije rjejic z lubosce z mlodosce ze spocatka prelozic ze serbsciny do rusciny z(e) + T - c z nanom na polo hie holca z cornymi wocemi sledzic z wulkim zajimom ze switanjom stawac z kurymi spac chodzic z pjerom pisac chwalic so z necim hordzic so z necim naduwac so z necim - звать на помощь - бояться за жизнь - стучать в дверь - в деньгах не было недостатка - рассказывать о своих впечатлениях - обмотать нить вокруг пальца - журнал Сербска шуля выходит через месяц - в течение дня - (приходить) время от времени - далеко от города - километр от деревни - от /с 19 века - освободиться от господства, владычества - уставший от ожидания - стихотворение Г. Зейлера - один из нас - вытащить из воды - кольцо из золота - всевозможные поделки, вырезанные из дерева ножом - кричать во все горло, изо всей мочи - из любви - с молодых лет - с начала чего-либо, сначала - перевести с серболужицкого на русский язык - идти с отцом в поле — девушка с черными глазами - следить с большим интересом - вставать с зарей - ложиться с петухами - писать ручкой - хвалиться чем-либо - гордиться чем-либо - чваниться чем-либо 244
z hlodom wumrec ze stysknoscu mrec z wjesoloscu poskakowac z durjemi nutf hladac z woknom won skakac z wrotami won hie z poslencu nutf hie z wuhenjom kur wustupuje ze zahrodu nutf prindze Примечания: - умереть с/от голода - умирать с/от тоски - подпрьпивать от радости - заглядывать в Дверь - выпрыгивать из окна - выходить через ворота - входить с черного хода - из трубы поднимается дым - он пройдет в дом через сад/садом 1. В разговорном языке предлог z часто может удваиваться: zez Budysina, zez Wotrowa . 2. В верхнелужицком предлоге z совпали исконные предлоги *г (из) и *s (с), которые продолжают различаться в ряде других славянских языков. za + В - за za kerk so schowac kupic za pjenjezy chlostanje za padustwo - за, за время/во время... dwojee za leto za Cas mojeho ziwjenja za swetlo - спрятаться за куст - купить за деньги - наказание за воровство - дважды за/в год - за всю мою жизнь, за время моей жизни - при дневном свете, засветло - через za hodzinu - через час - для za narod dzelac to je drasta za zymnisi, letnisi cas - грудиться для народа - это костюм для зимы, лета (на зимнее, летнее время) - как je so zdrascil za proserja za mortweho lezese - оделся как нищий - лежал как мертвый za + T - за bydlic za reku behac za holcami krok za krokom zedzic za nekim Jana je so za nim prasala - проживать за рекой - бегать за девочками - шаг за шагом - тосковать о ком-либо - Яна спрашивала/искала его; справлялась о нем zeza + P - из-за mys wuskoci zeza kamora — мышь выскочила из-за шкафа 2. Вторичные предлоги (верхнелуж. druhotne prepozieije), образовавшиеся из других частей речи, преимущественно сочетаются с родительным падежом существитель- ного или местоимения. Перечислим здесь предлоги, которые наиболее часто встре- чаются в письменном языке: blisko: blisko mesta. dziwadla, blida - вблизи города, возле театра, у стола 245
dale: dale zahrody nimo: wsitcy nimo nana, nimo sule jec nize: nize Budysina njedaloko: njedaloko Prahi podia: podia dwornisca podia powolanskeho dzela ma wjele towarsnostneho dzela spody: spody blida sedzi коска srjedz: rejowastaj srjedz zurle wosrjedz: wotucistaj wosrjedz nocy, wotendze wosrjedz zhromadzizny dosrjedz: trjebace dosrjedz stareho mesta hie zesrjedz: zesrjedz pfedstajenja wotendzechmy wokolo: wokolo jezora rostu stomy Budysin ma wokolo polsta tysac wobydlerjow potom ju wza wokolo pasa wyse: Hornja Horka lezi wyse Budysina pojsn wobraz wyse blida zady: lezec zady pjecy, stajic zady kachlow zboka: zboka drohi wupfestrewa so les znutrka: znutrka cheze wuwali so husty dym - за садом - все, кроме отца; проезжать мимо школы - под Будишином - недалеко от Праги - рядом с вокзалом, возле вокзала - кроме / помимо работы на производстве он ведет много общественных дел - под столом сидит кошка они танцевали посредине зала - они проснулись среди ночи, он вышел с середины собрания - вам нужно идти вглубь старого города - с середины представления мы ушли - вокруг озера растут деревья - в Будишине около пятидесяти тысяч жителей - затем он обнял ее за талию - Горня Горка находится выше Будишииа I за Будишином - повесь картину над столом - лежать за печью, поставить за печь - в сторону от дороги простирается лес - из дома повалил густой дум 246
zwonka: zwonka wsy su natwarjene rjane chezki za turistow preciwo + Д: - за деревней построены красивые домики для туристов protestowac preciwo wusudej - протестовать против приговора wojowac preciwo njepfecelej - - сражаться против врага/с врагом preciwo wodze pluwac injekcija preciwo scektosci napreco + Д: - плыть против течения - прививка против/от бешенства jeho bydlenje lezi napreco nam napreco nam je precelny - его квартира находится напротив нашей - он дружески расположен к/по отношению к нам mesto: • mesto predsydy pfindze mestopfedsyda wusledk: wusledk procowanja - вместо председателя придет заместитель - в результате усилий na rozdzel wot: na rozdzel wot nanoweho menjenja na zakladze: praju warn to na zakladze spuscomneje informacije za cas: — в противоположность мнению отца - я говорю вам это на основании достоверных сведений za cas prozdnin sym po Serbach pucowat - во время каникул я путешествовал по Лужице z wuwzacom: z wuwzacom bratra so cyla swojba zeridze - за исключением брата вся семья в сборе ze strony: serbska kultura so ze strony stata spechuje - серболужицкая культура поддерживается co стороны государства/государством Предложные выражения, по происхождению являющиеся образованиями от гла- голов, сохраняют управление исходного глагола: dzakowano: dzelo smy dzakowano wasej pomocy docinili dziwajo na: - работу мы, благодаря вашей помощи, закончили dziwajo na jich prostwu hisce raz prindzemy njedziwajo na: - принимая во внимание их просьбу, мы придем еще раз njedziwajo na ceze su so do dzela dali - невзирая на трудности, они взялись за дело 247
wotpowedujo: wotpowedujo zadanjam starseju - в соответствии с просьбами родителей zahajimy lehwo 5. julija мы откроем лагерь 5 июля dzak: dzak jeho listej sym zhonil wo wasim - благодаря его письму я узнал о вашем pfijezdze приезде 1. Pfelozce: t Начиная со среды я без денег. Из-за тебя я поздно вернулся домой. Некоторые люди позволили использовать себя ради его личной выгоды. Он уже пятналпать лет учителем в здешней гимназии. После каникул я начну учиться на кузнеца. В соответствии с законом, для заграничной поездки нужен действительный заграничный паспорт. Каждый день я хожу в молочную за молоком. Ты уже был у него в гостях? По срав- нению с ними мы живем лучше. Мы верим в лучшее будущее. Я купил себе зимние бо- тинки (для зимы). Приходите на обед к двенадцати часам. Приходи сегодня вечером к нам. Я режу хлеб ножом. Он выдающийся художник. Больной опирается на палку. Он хорошо играет на скрипке. Принимая во внимание экономическую ситуацию, мы не должны зря расходовать электроэнергию. Невзирая на его запрет, он отпра- вился в город. 2. Powedajie, kajka zyma bese loni\ 3. Wiidospolnce scehowace sady: mjez zesiwkami, pod sulsku tawku, pred woknom, .. za spihel, ..... nad kawcu, .... mjez sulske knihi. pod blidom. pred telewizor. za woknom. nad durje. 4. Zasadzce slowa a slowne skupiny w akuzatiwje abo instrumentalu: Nasa skupina je hisce pred (25. September) wulet meta. Najprjedy smy chcyli wulet mjez (1. oktober a Dzen republiki) prewjesc, ale wsitcy su prajili, zo je w septembrje wjedro lepse. Helmut wo wulece poweda: ,,Tfecina sulerjow je z kolesom jela. My smy jeh jedyn za (druhi). Jan je pred (mesto) swoje koleso platac dyrbjal, kiz je pod (wysoka breza) stajd. My smy jenoz za (most) jeli a na njeho cakali. Pod (tuton most) je byla zelezniska cara. Borze je cah prijel, a w nim su druzy sulerjo naseje rjadownje sedzeli. A my smy tola pred (woni) w mesce bye chcyli. Nad (tuto platanje) kolesa so wjeselili njejsmy. Jan je to wedzal a za (nasa skupina) jet kaz merowy kolesar. Hdyz smy do mesta prijeli, su druzy nas hizo pred (hlowne dwornisco) witali. Smy kolesa skoku na parkowanisco stajili a do mesta sli.“ 5. Wulozce prislowa: Knjeze hosciny sela so z ludzacym potom. Z wojnu dobyte kraje su rubjezne kublo. Dla kany wody wjace w rece hisce zane powodzenje njepfindze. Do sonow weric, to reka: mill do mecha lojic. Mej zbozo, a cyly swet budze z wujom! Jedneje muchi dla so dobra jedz do pomoj njekida. 248
6. Pfelozce: Позвони мне завтра утром, до десяти часов я дома. Почему ты не оставишь ее в покое? Я весь день работал, и у меня болят глаза. Твои старания свидетельствуют о твоей доброй воле. Я годами служил почтальоном. Сегодня вечером я буду слу- шать по радио лекцию о сербах-лужичанах. Я еще должен сходить за молоком. Мы будем закаливать детей для следующей зимы. Врач предупреждал больного об опас- ности. Боско поспорил на новый велосипед, что выиграет соревнование. Подай заявку на участие в олимпиаде по серболужицкому языку. Мы должны привыкнуть к новым условиям. Зачем же еще и вы клевещете на меня? Тебе не сравниться со мной. Приглашаю тебя на экскурсию по Лужице. Он попросил у меня мой старый велосипед. Мы приглашали ее на небольшое семейное торжество. Мы с интересом слушали концерт ансамбля „Мея” из Радвора. Скорее, поторопись, я жду тебя. Она оплакивала свою погибшую молодость. Собаки не любят кошек. Не сердитесь на меня за то, что я не смог зайти. Я считаю своим долгом помочь Любине. Ино- странцы восхищаются достижениями серболужицкого языкознания. Учитывайте, пожалуйста, то, что мы - начинающие. Несмотря на плохую погоду, мы все-таки поехали на экскурсию. За кого ты боишься? Можно мне послать письмо на твой адрес? 7. Spomjatkujce sej konstrukciie: porst dolhi: Wolojnik be porst dolhi. tri muze wysoki: Lipka tri muze wysoka. meter seroki: Pucik be meter seroki. dolzny nekomu nesto: Je mi wotmolwu dolzny. skodny za nesto: Slaba sweca je za woci skodna. bye wina na necim: Sofer je na wucerjowej smjerci wina. dwelowac na necim: Dweluju na jich dobrej woli. dziwac so prez nesto / nad necim / necemu: Ty so nad tym dziwas? Njedziwaj so tomu, zo sym dzensa tak zahe na dzelo pfisol. mec so po necim: Mejce so po jeho prikladze. - Карандаш был длиной в палец. - Липа высотой в три человеческих роста. - Тротуар был шириной в метр. - Он должен ответить мне. - Слабое освещение вредно для глаз. - Шофер виноват/виновен в смерти учителя (Шофер был виною смерти учителя). - Я сомневаюсь в их доброй воле. - Это удивляет тебя? - Не удивляйся, что я сегодня так рано пришел на работу. — Берите пример с него. 249
mec nesto na starosci: Mam to na starosci. pridac na mzdze: So praji, zo prodrustwownikam pridadza na mzdze. recec po hubje: Cehodla mi po hubje recis? Njewerju ci. rozhladowac so po necim: Z Wotrowskeho hrodzisca smy so po wokolinje rozhladowali. sudzic wo nekim, wo necim: Sto sudzis wo nasim malkim Jurju? wjeselic so na necim: Wjeselu so na twojich wuspechach. lezec na wutrobje: To mi lezi na wutrobje. wobdzelic so na necim: Na pfesledzenju serbskich narecow su so tez sowjetscy recespytnicy wobdzelili. zalezec na nekim, n£cim: Wusledk na mni njezalezi. - Мне поручено (выполнить) это. - Говорят, что крестьяне в кооперативах получат прибавку к заработку. - Зачем ты льстишь мне? Я тебе не верю. - С Вотровского городища мы обозревали окрестности. - Как ты находишь нашего маленького Юрия? - Я рад/радуюсь твоим успехам. - Это у меня постоянно на душе. - В исследовашш серболужицких диалектов приняли участие и советские лингвисты. - Результат зависит не от меня. Wjedro w zymje - Dzensa je wjedro zaso zymne, ale pfijomne. - Wezo. je tola januar. - Je scipata zyma. Sym cyle pfemjerznjeny. - Hladajce, sneh pada (snezi so, snehuje so, sneh so dze). Wsitko je bele. - Haj, hizo rano je so do sneha dato. - Samo w nocy je so wjele sneha naslo. - Hat je zamjerznjeny. Dzeci su na lodze. - Dzensa pondzemy sankowac. Jezdzimy rady na sankach. - Tajki wichor! Drohi su zawete. Dyrbimy sneh sypac. - Budze trjeba, zo pesk sypamy. - Netko je copliso. Woskrot. Kedzbu! Je lodzane. Wcera je talo. Netko mamy zaso sylny zmjerzk. Drohi su hladke. Je prawy woskrot. Zawcerawsim bese tez hladke. - Dzensa taje. Z juha duje coply wetfik. - Naleco prichadza. Ludzo maja cople lecne wjedro zawesce najradso. Ale tez zyma ma swoje rjanosce. Wosebje dzeci a mlodzina ju witaja. dokelz so moza ze zymskimi wjeselemi zaberac. - Z kotrym zymskim sportom so zaberas? 250
- Najradso snehakuju. Nimale kozdu zymu prebywam dzel dowola w horach. W Rudnych horach su dowolowe domy. hdzez mozes tunjo bydlic a derje jesc. Ale tez do wukraja rady pucuju, na priklad do Krkonosow abo do Tatrow w Ceskoslowakskej a Polskej. -To wsak je w zymje strasne, nic? - Ow ne, dyrbis so derje prihotowac a w ЬёЬи cyleho leta trenowac. Sym zastu zymu w Rudnych horach byl a sebi snehaki zlamat. Wrocopuc do dowoloweho doma bese dose komphkowany. - Haj, ale to so jenoz wuwzacnje stanje. - Hrajece tez hokej? - Sym hral, netko wsak nic wjac. Sym dobre smykace mel. Dzeci so rady smykaja a sankuja. Twarja tez snehowe muze. Wjedro pak moze nam tez swarne pfekwapjenki nacinic. Pfecitajce sebi powesce wo wjedrje z Noweje doby: Preni sneh je So zakomdzd. Budysin. Prenje snezenki pfedstajaceje zymy sajachu so w Budysinje zaslu wutoru, 28 nowembra. Wot 30. nowembra rano we wosmich pokrywa cenka worsta mokreho sneha mesto, a zdobom preni kroc nastachu za nadrozny wobchad wobcezne pomery. Wot wutory popoldnja hac do wcerawseho ranja w sydmich be so w Budysinje 26,7 mm spadkow naslo. W behu swojeho 251etneho skutkowanja mozese Budyska wjedrarnja zwescic, zo pada w Budysinje preni sneh normal nje hizo dnja 10. no- wembra. (Nowa doba, dnja 2. decembra 1978) Z dopomnjenkow citarja na krutii zymu. К artiklej „Mile, krute a normalue zymy (wozjewje- nemu dnja 9. merca na tutej stronje), posla nam nas citar J. K. W. nekotre dopomnjenki na krutu zymu 1928/29. Nawjazujo na zwescenje w mjenowanym artiklu, zo merjachu w Hohenstein-Ernstthalu (Rudne hory) dnja 9. februara 1956 —30 C, pise nas citar mjez druhim: W februaru 1929, a to postnisku pondzelu, powesych w Ralbicach rano termometer jenoz krotki cas na jahodkowy kerk w zahrodze. Ziwe slebro spadowase spesnje a stejese borze na — 31 °C. Samsny dzen zwescichu tez druhdze we Luzicy temperatury z wjace hac — 30 C. W tutym mesacu spadny temperatura nesto kroc pod — 30 C. Suma minusowych stopjenkow njebe drje tak wulka kaz w zymje 1969/70. To pak zalezese na tym, zo knjezese w oktobrje 1928 hizo srjedzanski zmjerzk. Won njetrajese dolho (a wosta bjez sneha). Potom be hac do casa po hodzoch pomernje coplo. Hakle konc januara 1929 nandze so wjele sneha, kotryz pokrywase skoro cylu Europu. Februar bu potom nimomery zymny. To trajese nehdze sesc njedzel. Myslu sej, zo bechu temperaturne niziny w februaru 1929 pola nas dotal najekstremnise. Wjele stomow, wosebje slowcinow a wisninow, je tehdy zmjerznylo. (Nowa doba, dnja 19. merca 1977) Wjedro pod Cornobohom. Rachlow. ... Atmosferiskich spadkow mejachny letsa 60 mm. Porno prerezkej zaslych 18 let (46 mm) Ьё to poprawom dosahace, haj samo hizo bohate mnostwo, ale dziwajo na dospolnje njedosahacy staw zemskeje wloznoty by trosku wjace hisce lepje bylo. Maksimum mozachmy zwescic 1970 ze 119 mm a minimum w lece 1963 z jeno 4 mm atmosferiskich spadkow. Hackuli prinjesestej mesacaj januar a februar hromadze jenoz 93 mm spadkow, je to zwjeselace, zo be w januaru 10 a w februaru 21 dnjow dospolnje bjez zmjerzka, tak zo mozese zemja wsitko dosrebac. Nekotre zymy ze zmjerzlej podu w zaslych letach dachu nakopjenemu snehej w nalecu za krotki cas roztac a wodze wotbezec. (Nowa doba, dnja 11. merca 1977) 251
Slownick scipata, scipaca zyma premjerznyc, -nje zmjerznyc, -nje zmjerzk, -а м pfemjerznjeny zmjerzly sneh, -а м sneh pada snehowac, -uje so/ snezic, -i so snezny snehowy snehowy muz snezenje, -ja cp snezenka, -i ж snehakowanje, -ja cp snehakowar, -ja м je so do sneha dalo be so wjele sneha naslo sneh so dze sanki, -ow мн.ч. sankowac, -uje sankowar, -ja м sankowanisco, -a cp sanje, -jow мн.ч. wichor, -а м zawec, -je sypac, -a (sneh) sypac (pesk) copliso woskrot, -а м tu je lodzane (roz)tac, -je hladki пронизывающий холод промерзнуть замерзнуть мороз промерзший замерзший снег идет снег идти (о снеге) снежный снеговой, снежный снеговик, снежная баба снегопад снежинка ходьба на лыжах лыжник пошел снег, начался снегопад нападало много снега идет снег санки, салазки кататься на санках катающийся на санках горка для катания на санках сани ]. буря, вихрь; 2. метель занести (снегом) сгребать (снег) сыпать (песок), посыпать (песком) теплее гололед, гололедица здесь все обледе- нело, здесь гололед (рас)таять 1. гладкий; 2. скользкий bese hladke было скользко, был гололед prichadzec, -а/ приходить, prichadzowac, -uje подходить rjanosc, -e ж красота, прелесть pfebywac, -a пребывать, нахо- диться dowolowy dom дом отдыха tun jo дешево strach, -а м страх, опасность strasny опасный w behu (leta) в течение (года) zlamac, -a сломать komplikowany затруднительный, сложный komplikowac, -uje затруднять, осложнять komplikacija, затруднение, -e ж осложнение, сложность wuwzacnje в виде исключения wuwzacny исклю читальный wuwzace, -a cp исключение wuwzac. -wozmje 1. вынуть, извлечь; 2. исключить smykac, -а м конек smykace, -ow мн. ч. коньки smykanje, -ja cp катание на коньках smykanisco, -a cp каток smykanca, -у ж каток smykar, -ja м конькобежец smykarka, -i ж конькобежец (женщина) smykac, -a 1. волочить, та- щить (волоком); 2. колотить smykac, -a so 1. кататься на конь- ках; 2. скользить smyknyc, -nje so поскользнуться. соскользнуть swarny 1. приятный, милый; 2. молодцеватый, ловкий, порядоч- ный. значитель- ный 252
prekwapic, -i удивить spadnyc, -nje prekwapjec, -а удивлять pfekwapjenje, -ja неожиданность, cp/prekwapjenka, сюрприз -i ж nesto kroc predstac, -steji приближаться, sunia, -у ж наступать minus predstejacy наступающий minusowy sac, saje 1. сеять, просеивать; stopjenk, -а м 2. пересыпать zalezec, -i na necim sneh so saje снег сыплет pokryc, -je покрыть srjedzanski pokrywac, -a покрывать cenki тонкий nimomery nadrozny (wobchad) уличное (движение) temperatura, -у ж wobcezny затруднительный, temperaturny трудный, тяжелый nizina, -у ж pomernje относительно pomerny относительный pomer, -а м отношение, ekstremny соотношение najekstremnisi pomery, -ow мн.ч. условия spadki, -ow мн.ч. осадки atmosferiski wjedrarnja, -e ж метеорол огическая pferezk, -a станция, бюро прогнозов погоды pferezny normalnje 1. нормально; prereznje 2. обычно pfereznyc, -nje normalny 1. нормальный: 2. обычный pferezowac, -uje mity 1. милый, нежный; 2. мягкий poprawom zwescenje, -ja cp 1. обнаружение, выявление; poprawny 2. констатация postnicy, -ow мн.ч. масленица postniski масленичный mnostwo, -a cp powesyc, -y повесить nekomu so na ходить по пятам dziwajo na pjaty wesec за кем-л. kerk dornych куст смородины zemja, -e ж janskich jahodkow (черной) zemski kerk, -а м куст wloha, -i ж spadowac, -uje 1. падать, опу- wtozny скаться, wloznje понижаться; wloznota, -у ж 2. падать (о скоте) wioznosc, -e ж 1. упасть, опуститься, понизиться; 2. пасть (о скоте) несколько раз сумма минус отрицательный, минусовой градус зависеть от чего-л. средний, умеренный чрезвычайно температура температурный 1. низменность; 2. нижняя точка, минимум экстремальный наиболее экстре- мальный атмосферный 1. разрез, срез; 2. среднее (число) средний в среднем перерезать, перепилить перерезать, перепиливать в действительно- сти, собственно 1. действительный, подлинный; 2. законный количество, множество принимая во внимание земля земной влага влажный, сырой влажно, сыро влажность, влажность 253
wloznic, -i < trosku maksimum, -а м minimum, -а м minimalny minimalnje hackuli dosrebac, -a орошать, увлажнять немного, чуть-чуть максимум минимум минимальный минимально союз хотя впитать, поглотить srebac, -а srebnyc, -nje poda, -у ж wotbezec, -i впитывать, поглощать отпить, отсосать почва, земля 1. утечь, стечь; 2. истечь, мино- вать; 3. пройти, состояться Dr. Frido Michalk Ze ziwjenja serbsciny Rece wustupuja we wselakich eksistencnych formach, tworja komplikowane systemy systemow recnych sredkow. Wuziwanje tuteje abo tamneje eksistencneje formy rece pfi tym njeje pfipadej pfewostajene, ale je wotwisne wot charaktera komunikaciskeho podawka, wot zamera komunikacije a jeje partnerow. Tak je na priklad normalne, zo so pfi masowej komunikaciji, potajkim w rozhlosu, na jewiscu, za recnym pultom, wuziwa spisowna rec, mjeztym zo so w indiwidualnej rozmolwje nalozuje normalnje wobchadna rec abo samo lokalny dialekt. Kozdy clowjek wobknjezi w dzensnisej towarsnosci wjace hac jednu eksistencnu formu swojeje macersciny a nalozuje je po potrebnosci. To smy tez jako serbscy dialektologojo hustodosc zwescili pfi swojich rozmolwach z wjesnymi ludzimi starseje generacije. Z nami jako z cuzymi mescanami mejachu casto najprjedy intenciju nemsce recec a dziwachu so, zo tez serbsce mozemy, a potom be jim najprjedy cezko, w swojim dialekce z nami recec, procowachu so aktiwizowac swoje znajomosce spisowneje serbsciny. Na tute wasnje wuskut- kowase so pfitomnosc cuzeho partnera na wolbu tuteje abo tamneje rece a tuteje abo tamneje jeje eksistencneje formy. Wosebita eksistencna forma rece je tez ta, kotraz so nalozuje we wobchadze z dzecimi abo we mjezsobnym wobchadze dzeci. Dzensa mozemy ju hisce wobkedzbowac w tych koncinach Luzicy, wo kotrychz je so w lonsej protyce (str. 54) rozprawjalo, zo so tam nalozuje nowa serbska terminology a pfi nawjedowanskim a kublanskim dzele. Loni je so w statnych pestowarnjach we Wotrowje, Ralbicach, Rozence, Njebjelcicach, Smjerdzacej a Konjecach pfewjedl zajimawy test serbskich a nemskich recnych znajo- moscow dzeci poslednjeho letnika pfed zasulowanjom. Dzeci mejachu pfedewsem nadawk, w serbskej a nemskej reci wopisac seriju wobrazow, kotraz pfedstaja malku epizodu z dzecaceho sweta. Kajke spoznaca hodza so z tohole testa wotwodzic? Wsitke dzeci, kiz su test sobu cinili, jara derje wobknjeza serbscinu, a to w tej formje, kotraz jich starobnej skupinje wotpo- weduje. Wsitke dzeci pak znaja dose derje tez hizo nemcinu. Wurekowanje w serbscinje je nimale bjezporocne, bjez nemskeho akcenta. Wurekowanje w nemcinje steji jenoz pola maleje lieby dzeci pod westym serbskim wliwom. Tak na pfiklad je so nekotre razy prajilo Junge z jasnym g po n, Kind z mjechkim k a wuskim dolhim i, hoch z diftongom ow atd. Pfirunamy-li pak tonle serbski akcent pola testowanych dzeci z tym, stoz smy wobkedzbo- wali pola wjele zastupjerjow stareje generacije, dyrbimy prajic, zo je won pola dzeci powsit- kownje jara slaby. Ze zastupom do sule so won po nasich wobkedzbowanjach borze do- spolnje zhubi. Su samo dzeci, kiz hizo w pestowarni serbsce a nemsce „bjez akcenta" 254
reca. Wo dobrej koordinaciji wobeju recow swedci tez fakt, zo w serbskim teksce njeje doslo ani jonu к tak mjenowanemu codeswitchingej (pfeskakowanje ke komunikaciji w druhej reci) a w nemskim jenoz zredka; pfirunaj: Der Teddy ist runtergefallen, und hier weint die. Luftbalonka won pfiwjaza. Hier geht er spazieren. Tajke preskakowanje je we wsednym wobchadze mjez dwurecnymi partnerami samo na sebi nesto cyle normalne. To njeje ani preco pfez to wumenjene, zo recnikej w tej jednej reci westy wurazowy sredk njeje we wokomiku znaty, ale husto tez pfez to, zo meni, w druhej reci moze so efektiwniso wuprajic....... Test je pokazal, zo moze serbska sula w katolskich koncinach nawjazac na kruty zaklad pfi wuwiwanju znajomoscow a kmanoscow w serbskej spisownej reci. Starsim, kiz tajke dzeci nochcedza dac do A-rjadownje, dyrbi so prajic, zo z tym znjemoznja dalse wuwice toho, stoz su woni sami hromadze ze serbskej pestowarnju swojim dzecom jako wulke kublo sobu na puc dali, serbsku macerscinu. Nazhonjenje wuci, zo nase sulstwo a nase towarsnostne ziwjenje stej w stawje, garantowac kozdemu serbskemu dzescu bjezporocne nawuknjenje wobeju recow, nemciny runje tak kaz serbsciny. Za spechowanje serbsciny pak budze dale a bole trebne wedome procowanje starsich wot zazneho dzecatstwa sem. (Serbska protyka 1980)
18. lekcija Jurij Mlynk Prenje serbske dziwadlo Zawjesc w Serbach dziwadlo be awantgardistiski skutk, kotryz so wezo njehodzese wo- cakowac wot wjesneho luda samoho, ale wot zdzelaneje mlodziny, kotraz be z njeho wusla, na uniwersitach so kublajo. Be to dopredkarski skutk serbskich studentow, kotrymz be so swet wotewrel a kotriz spoznachu nuznosc, rozseric w letdzesatkach narodneho wozrodze- nja skutkownosc kultury a pristupnjec swojemu ludej nowe formy kulturneje dzelawosce, ju wutorhnyc tak daloko ze swojeje dotalneje wobmjezowanosce, kaz so to jenoz nekak hodze- se. Hdyz so w lece 1849 zalozi prenje wsostudcntske zjednocenstwo „Lipa Serbska" w Budy- sinje, kotrez mejese za program „Zjednocenje serbskich studowacych mlodzencow к zhromadnemu dzelanju za Serbstwo, zahorjenje za Serbstwo, wudospolnjenje serbskeje nawedzitosce" (wustawki), zjewi so tez prSni kroc myslicka serbskeho dziwadla. Potajkim hizo prjedy, hac w 1. 1853 nekotri Serbja w Drjezdzanskej operje swoje pfedsudki spuscichu. Dnja 3. apryla 1850 jednase „Lipa Serbska" preni kroc wo predstajenju serbskeho dziwadla, kotrez pak z nam njeznatych pricin hisce pfewjesc njemozachu. Najsylnisi impuls a prenje zwoprawdzenje serbskeho dziwadla wundze z kruha studentow w Serbskim seminarje w Praze, kotriz bechu sebi tam w lece 1847 zalozili kulturno-literarne towarstwo .„Serbowku". Ceske narodne wozrodzenje bese tehdy w polnym rozmachu, Dziwadlo pri tym hrajese wuznamnu rolu w cylym ludze. Vaclav Kliment Klicpera be pioner a wotc nowocasneje ceskeje komedije, a Josef KajetanTyl dowjedze ceske dziwadlo na wysoki schodzenk serokeho rozkcewa. Tuto hibanje njendzese wezo nimo mlodych Serbow w Praze, ale mejese na nich sylny wliw. Zahority mlody basnik JanCesla, rodzenyzBoranec, pfelozi hromadze z Petrom Ducmanom Klicperowu wjeselohru „Rohowin Styrirohac". Tutu pfinjesestaj na wulke prozdniny leta 1862 sobu do Luzicy. W Budysinje dobystaj Jana Arnosta Smolerja za to, zo so hisce w samsnym lece pfez Budysku Bjesadu nastudowa a zahra. A Smoler sam zahorice sobu skutkowase. Oktoberske cislo literarneho casopisa „Luzican" rozseri na to we woprawdzitym zmysle slowa sensacionelnu powesc: ,,Z Budysina a Luzicy: Dotal na swece njewidzane wecy su so stale - w Budysinje je so serbske dziwadlo hralo! To je krasna wee w rozwicu naseho narodneho ziwjenja, kotraz nam hisce jara pobrachowase... Zdobnje by bylo, hdy bychu Serbjo tak daloko pfinjesh, zo by so znajmjensa w Budysinje za leto nestokroc serbsce hralo. W tu chwilu smy na pucu к tomu. Hacrunje be so w lonsej zymje w tudomnej Bjesadze wo serbskim dfiwadle recalo, njebe so tola hisce wuwjedlo. Pricina prenjeho wuwjedzenja hizom netko je horliwy serbski 256
mlodzenc, к. Cesla, w tuchwilu w Prazy studowacy, dokelz be so nic jeno za repertoire postaral, ale tez druhich к hracu zbudzowal ... “ Po tutej zahorjacej nowince spytajmy so pfesadzic do hoscenca ,,K zlotej kronje**. Na ciscanym porjedze ,,Bjesady“ steji: Wjecor 2. oktobra, Rohowm Styrirohac, wjeselohra we dwemaj jednanjomaj, po ceskim wot J. C.“ - Bjesadnicy so bohace w zurli zhromadzuja, dzel sala w ,,kronje“ widzachu zapowesnjeny (rozprawa). W 19 hodzinach so zawesk zbehny a student lekarstwa Petr Ducman z Bozankec wustupi jako preni na serbske jewisco a prednjese „wohniwje a dostojnje“ prolog. Won be wuznamej a waznosci pfime- rjeny, wobrocese so wosebje na serbske knjezny, zo bychu w pfichodze tez na serbske jewisco stupile. („Rohowina Styrirohaca“ wuzwolichu sej tohodla, dokelz ma jeno muske role, serbske holey njebychu so na prenje dziwadlo zwerili.) Kelko sebjewedomja, kelko wole do ziwjenja sapa ze slowow mtodeho studenta, kajka znjesena dikeija a swjatocne rozpolozenje z prologa wuchadza, kiz je misterski basniski wuplod w prozy: „Cescena zhromadzizna! Dzens wustupi serbska rec preni kroc na dziwadle; waznosc tutoho podawka njetrjebam drje rozktasc, kozdy ju znaje, kozdy ju cuje... Dzens zablysci so serbska Buzica w nowej krasy, kaz nowy kcew na mlodnym rozowym pjencku pod starosciwej procu zahrodnikowej, lopjesko za lopjeskom so wuwiny, wotnoski so rozserichu, kcew za kcewom ju wudebi... Prenje sloncne pruhi drje zohnjo so na luziskich wjerskach hizom postajichu a w rosowych parlach kaz diamanty so zablyscichu - wottud rozserjeja so pfez horki a doly a wubudzuja luzisku mlodosc z dolheho spanja... Wysoki Olymp tu wotposla swojich hosci a z nowymi trunami wobcahny Apollo luzisku lyru: lubosc, krasa, mlodnosc pfebywaja netk na lipcynych wotnozkach a muzy tu stajeja swoje wobydla. W najnowsim casu tez pfindze tu nowa hoscowka, Thalia, z posmewkacym woblicom... Wznjesenisi a luboznisi drje by nas preni wustup byl. by-li so nam tez z druheje strony podpera stala ... Nadzijamy so - ale nic jenoz my - cyla serbska Luzica so nadzija, zo prichodnje na deskach, swet woznamjenjacych, tez rjane serbske knjezny wuhladamy. Preprosuju je dzens nanajwutrobniso к prichodnemu wustupej na serbskim dziwadle. - Dziwadlo slusa к najwznjesenisim zabawam ludu. Mamy zabawu sebi rozmnozic: mamy pak tez zdzelanosc, wedomosc a wumelstwo w serbskim jazyku rozseric.. ,Serbstwo za wsech, wsitcy za Serbstwo!' to budz nase heslo.“ Prolog Petra Ducmana wobsahuje cyly program a zamer serbskeho dziwadla, kotrez nochcychu pestowac dziwadla dla. Chcychu je stajic do sluzby zdzelanja a kultury swojeho luda... Slownick « zawjesc, -dze 1. ввести; wozrodzenje, -ja ср возрождение 2. создать, wozrodzec, -а возрождать основать wozrodzic, -i возродить awantgarda, -у ж авангард, spristupnjec, -a открывать доступ передовой отряд spfistupnic, -i открыть доступ awantgardistiski авангардный, spristupnjenje, открытие доступа, новаторский, -ja cp приобщение передовой wutorhnyc, -nje/ вырвать zdzelany образованный wutorhac, -a nuznosc, -e ж потребность, wobmjezowanosc. ограниченность необходимость -e ж letdzesatk, -а м десятилетие wobmjezowany ограниченный 17 Lb. Sorb.-Russ. 257
wobmjezowac, -uje ограничивать kcec, -je цвести wsostudentski о бщестуден веский kcenje, -ja ср цветение, цвет dzelanje, -ja cp работа, труд, kcejaty цветущий деятельность rozkcewaty расцветающий wudospolnjenje, пополнение sobu с собой, вместе -ja cp dobyc, -budze привлечь, увлечь nawedzitosc, -e ж 1. знание, опыт; za nesto 2. кругозор nastudowac, -uje разучить, выучить nawedzity сведущий, zahrac, ,-je сыграть, исполнить опытный sobu skutkowac, 1. сотрудничать; zjewic, -i обнаружить, выявить -uje 2. принимшь участие; zjewic, -i so обнаружиться, 3. (со)действовать появиться, oktoberski октябрьский возникнуть zmysl, -а м 1. чувство; pfedsudk, -а м 1. предрассудок; 2. смысл 2. предубеждение; sensacija, -e ж сенсация 3. намерение, sensaciski сенсационный замысел njewidzany невиданный jednac, -a 1. обсуждать; zdobnje прекрасно 2. действовать, поступать zdoba, -у ж украшение, убранство jednanje, -ja cp 1. обсуждение, переговоры; znajmjensa по крайней мере, хотя бы 2. образ действий, Ion si прошлогодний поведение; tudomny местный, здешний 3. действие, акт repertoire, -ea м репертуар wujednac, -a so договориться, postarac, -a so wo позаботиться заключить nesto о чем-л. соглашение brace, -a cp 1. игра; wujednanjc, -ja cp соглашение 2. выступление pficina, -у ж причина zbudzowac, -uje 1. будить; najsylnisi самый сильный, наиболее 2. побуждать, возбуждать сильный zbudzowac so пробуждаться, zwoprawdzenje, осуществление просыпаться -ja cp krona, -у ж корона, венец seminar, -а м семинар bohace богато, обильно rozmach, -а м размах zurla, -e ж зал rola, -e ж роль zapowesnyc, -nje занавесить, komedija, -e ж/ комедия завесить wjeselohra, -у ж zapowesec, -a занавешивать, nowocasny современный, завешивать новейший zawesk, -а м 1. занавес; schodzenk, -а м ступень, ступенька 2. занавеска rozkcew, -а м расцвет lekarstwo, -a cp медицина rozkcec, -je расцвести wohniwy огненный, пламен- rozkcewac, -a расцветать ный, пылкий 258
wohniwje огненно, пламенно, пылко wudebic, -i pruha, -i ж dostojny dostojnje достойный достойно, с достоинством zolmic, -i (so) prolog, -а м пролог rosa, -у ж pnmerjeny соответствующий, подобающий rosowy parla, -e ж mu ski zweric, -i so мужской решиться, отва- житься diamant, -а м dol, -а м sebjewedomje, 1. чувство соб- wubudzic, -i -a cp ственного достоинства; 2. самоуверенность wubudzowac, -uje wubudzenje, -ja c spanje, -ja cp sapac, -a пылать чем-л., дышать чем л., излучать что-л., испускать что-л. truna, -у ж wobcahnyc,-cehnje dikcija, -e ж 1. дикция; 2. декламация lyra, -у ж mlodzina, -у ж *wznjeseny приподнятый, возвышенный mlodosc, -e ж muza, -у ж swjatocny праздничный, торжественный *wobydlo, -a cp hoscowka, -i ж rozpolozenje, -ja cp настроение, настрой, располо- жение духа posmewk, -а м posmewknyc, -nje so rozpolozic, -i 1. разложить; 2. разъяснить posmewkowac, -uje so misterski proza, -у ж мастерский проза posmewkacy rozklasc, -kladze 1. разложить; 2. разъяснить lubozny rozkladowac, -uje 1. раскладывать; 2. разъяснять wustup, -а м zablyscic, -i so засверкать, заблистать podpera, -у ж podperac, -a/ rozowy розовый podperowac, -uje pjenck, -а м черенок, побег podperacel, -а м zahrodnik, -а м садовод, садовник podperny iopjesko, -a cp листок (дерева) woznamjenjec, -a/ wuwinyc, -nje so развиться, распуститься woznamjenjowac, -uje wotnozka, -i ж 1. отросток, ветка; 2. ответвление woznamjenic, -i rozmnozic, -i украсить луч волноваться, колыхаться, трепетать роса росяной жемчужина алмаз, брил- лиант долина, дол пробудить пробуждать пробуждение сон струна обтянуть, натя- нуть (что-л. на что-л.) лира молодежь молодость муза жилище гостья улыбка улыбнуться улыбаться улыбающийся, улыбчатый приятный, любезный 1. выступление; 2. выход;3.уборная поддержка поддерживать покровитель подпорный, опор- ный 1. обозначать; 2. изображать обозначить размножить, приумножить 259
rozmnozenje, -ja cp rozmnozowanje, -ja cp размножение, прирост размножение, возрастание jazyk,-а м heslo, -а ср язык девиз, лозунг Сложносочиненные предложения - Prirjadnje zestajane sady. Сложносочиненные предложения возникают вследствие объединения хотя бы двух самостоятельных простых предложений. Средствами связи предложений могут служить союзные слова, прежде всего сочинительные союзы; в других случаях предложения свободно присоединяются друг к другу без помощи союзных слов. Простые предложения в составе предложения сложносочиненного вступают в такие же смысловые отношения, как и однородные члены предложений, в связи с чем обычно различаются сложносочиненные предложения соединительные, усилитель- ные, противительные, разделительные, следствия и причины (пояснительные). Комментарии, приводимые ниже, не преследуют цель исчерпать все существующие типы, но призваны лишь обратить внимание на явления, которые могут вызвать затруднения у изучающих язык. 1. Соединительные сложносочиненные предложения - Prirjadnje zestajane sady kopulatiwne (zwjazowace, zjednocace). В предложениях данного типа простые предложения, входящие в состав сложного, присоединяются друг к другу как равноправные в смысловом отношении. Средствами связи могут служить следующие союзы: a, a tez, ani, ani - ani, abo, zdzela - zdzela ... (и/a, а также, ни-ни, или, то-то ...) Примеры: Nas nan rjedzese skornje a my crije. Ty sedzis, a ja lezu we lozu. Ja sym dzelal, a ty sy spewal. Sy ty sam nastawk napisal, abo je was nan tebi pomhal? 2. Усилительные сложносочиненные предложения - Prirjadnje zestajane sady gradaciske (stopnjowace). В предложениях данного типа вторая, последующая часть по содержанию оказы- вается важнее, чем первая (начальная). Средствами связи служат союзные слова haj, samo, a k tomu, znajmjensa, nic jeno - ale tez... (да и, но даже, более того, по край- ней мере, не только - но и ...) Пример: Njejsu jemu dzelo dali, su so jemu samo smjeli. 3. Противительные сложносочиненные предложения - Prirjadnje zestaja- ne sady adwersatiwne (napreciwnostne, napreciwostejace). В предложениях данного типа содержание второй части либо противоречит содер- жанию первой части, либо ограничивает его. В качестве средств связи выступают: 260
а) собственно противительные союзы и союзные слова ale, wsak, рак, nawopak (но, однако, же, напротив); б) ограничительные союзные слова drje - tola, hewak, hewak - ale, wsak, tola - wsak (пусть, хотя - та только, а все же; или, иначе а то, не то ...; правда ... и т. д.) Примеры: Wjele wsak sami nimamy, ale stoz zamozemy, to wutrobnje rady damy. Daj namaj jesc, hewak z hlodom wumremoj. Werno dyrbi tola bye, hewak ci njebych powedac mohl. W swece drje je holcow dose, zadyn tola tajki, kaz moj luby njebohi. 4. Разделительные сложносочиненные предложения-Prirjadnje zestajane sady disjunktiwne (wuzamkowace, rozdzelowace). В предложениях данного типа содержание обеих составных частей друг друга взаимно исключает. В качестве средств связи выступают союзы abo, pak - рак (или, либо - либо). Примеры: Dzensa wjecor pondu do kina abo wopytam wuja we wsy. Pak je wjesoly, pak njecha so jemu z nikim recec. Pak porjedzej so, pak swoje bremjesko wjazaj! 5. Сложносочиненные предложения следствия - Prirjadnje zestajane sady rezultatiwne (konkluziwne, wusledkowe). В предложениях данного типа первая часть выражает причину, а вторая часть, содержащая союзное слово, - следствие. Средствами связи являются такие слова, как (a) tohodla, a tuz, a z tym, a pfez to... (поэтому, так что, тем самым, следовательно ...) Примеры: Jurij wuknje pilnje, tohodla jeho wucer chwali. Kniha pomha pfewinyc nekotre ceze w produkeiji mloka, a tohodla je towarsnostnje aktualna a wuzitna. Njedostatki su prewinjene, a tuz /az tym wotbyte. Wusledk naseho procowanja be pozitiwny, a pfez to za nas wsech zwjeselacy. 6. Сложносочиненные предложения причины (пояснительные) - Prirjad- nje zestajane sady kawzalne (priccinowe) a eksplikatiwne (wuswetlowace). В предложениях данного типа вторая часть содержит пояснение того, по какой причине или при каких обстоятельствах было совершено или имеет место действие, выражаемое первой частью. Средства связи соответственно бывают двух типов: а) причинные - pretoz, wsak/o (так как, ведь); б) пояснительные - mjenujcy, tola ... (то есть, ведь/же). Примеры: Ja so njedach trasic, wsako won sobu dzese. Ja z toho spoznach, zo su bajerscy tfelcy nimo cahnyli, pretoz ci bechu corno-zeleni zdrasceni. Ja jeho njemozu doscahnyc, won mjenujcy jara spesnje chodzi. Ty cehodla so takrjec wosprawnjes, ja tola nico prajil njejsym. 261
Предикативные слова - Predikatiwy. В грамматиках иногда приводятся как особая категория слов (на правах части речи) т. н. предикативные слова, выступающие в качестве сказуемого, особенно часто в сочетании с вспомогательным глаголом bye. Абстрагируясь от решения спорных вопросов при определении характера т. н. предикативных слов, в целях практического освоения языка ограничимся ниже лишь перечислением и подразделением таких слов. 1. Предикативные слова, способные при помощи окончаний согласовываться с подле- жащим в роде и числе: wson, wsa, wso, wse (ta butra je wsa, to mjaso je wso, te pjenjezy su wse - „масло, мясо кончилось14, „деньги вышли41). 2. Предикативные несогласуемые слова: а) предполагающие субъект, напр. wina (Won je bole wina hac ja. - Он виноват больше меня. Ср. Он виной всему); б) безличные, в том числе модальные - mozno, trjeba... (возможно, можно, нужно...) со значением состояния - pusto, prozdno, horco, cemno, chlodno, zyma, lubo, njelubo, zrudno, hanba, hodz, smorze, skoda, zel (пусто, пустынно/безлюдно, жарко, темно, холодно/зябко, приятно/угодно, нелриятно/не угодно, грустно, стыдно, кстати, нипочем, жалко/жаль...) Примеры: „Mozno44, rjekny Feliks, ,,zo jim njeprawdu cinimy44. ... a be trjeba za to pol sani papjery popisac; snano by mozno bylo tez tole prasenje takle formulowac. Dzensa je jasno. Tu je zyma. Wsudze be pusto a prozdno. Mi je zyma. Jej bu horco ze strachom. Tohodla jemu ani njebe lubo, hdyz jeho mloda babjaca zonska prosese. Mje je hanba bylo. g 1. Napisajce serbsce, как je so zapocinalo serbske dziwadlo hrac. Wudospolnce sej swoje znajomosce z nastawka w casopisu Letopis A 19, 1972, s. 208-219. 2. Wupisajce ze zawodneho nastawka wse mjena serbskich procowarjow a wupytajee nadrob- nise informaeije wo nich we fachowej literaturje (R. Jenc, Stawizny serbskeho pismowstwa; Serbski biografiski slownik). 3. Prelozce: Повсюду в лесу была тишина, ни одно дерево не шевельнулось, и лишь тихонько журчала вода в роднике. Я с ней ни разу не говорил и ни разу не видел ее. Старые люди сетовали: то идет дождь, то падает снег, и никогда не светит солнце. Снега не было, только постоянно шел дождь. Он работал то (частью) в лесу, то (частью) в поле и в своем хозяйстве. В небе клубились черные тучи, что меня, пешего пу- тешественника, весьма обеспокоило. Зима хотя и очень храбро сопротивлялась на- ступлению весны, все же не могла одолеть ее. Юрий наклонился к товарищу и тихо сказал: „А все-таки я был прав, только не смог отстоять свою правоту44. Только бы они тебя приняли на учебу! Если ты не прекратишь, между нами все кончено! Либо ты уедешь, либо будешь молчать! Он всем охотно помогал, более того - был готов поделиться с ближним последним куском хлеба. Я не знал, как быть, так что побежал к соседу. Вот я и решил прийти к тебе: то есть, это мне посоветовал наш общий знакомый. Его не придется долго звать, ведь он все время здесь. 262
4. Wudospolnce konjunkcije: Pri tym prindze moj sulski towars Pawol. Ton woci wuwalese. Smy jemu radzili. Won njeje stuchal. Skalarjo bechu drje so dojednali. W jich hrudzach tlocese so njespokojnosc. Do wohnja njeduj. Skre do wocow zleca. Njecin so wowca. Wjelk so na tebje wall. Dolhi puc je mje jara napinat. Sym so hisce nazymnii. Won be trebny bjesadnik w kozdym towarstwje. Bjez njeho be wsitko prozdne a njewje- sole. Nam pak so radzi, so pfez nich pfebic. My jich nabok zacerichmy. Holco so smejese. Pomysli sej, zo z toho nico njebudze. Njecham z tobu do kina hie. Wes, zo sym chory. 5. Wulozce pfislowa: Wutroba je male polko, ale wso dobre a njedobre plodzi. Mlodeho konja a mlodeho holca wodz za krotku wuzdu. Zaplataj tfechu, abo zhnije ci dom. Cesc je twoj wenc najkrasnisi, tuz na kedzbu ju peknje wzmi. Pak dobudzes pak herbujes pak weeny chudak wostanjes. Polub jim horstku, a zechceja korc. 6. Prelozce: Его судьба меня не касается, но ты мне не безразличен. Мы пришли помочь вам, а не обозревать окрестности. В фестивале серболужицкой культуры приняли участие также деятели искусств из Чехословакии и Польши. Мы обрадовались хорошей погоде, ведь мы собирались на экскурсию. Как ты находишь последний фестиваль серболужицкой культуры? Никогда никому не льстите. Работникам института при- бавили заработную плату. Он не следовал моим советам, а потому с ним случилось несчастье. Ты удивляешься моим успехам, не так ли? Я сомневаюсь в успехе завтраш- ней премьеры. Ты еще не ответил мне. Скульптура высотой в три человеческих роста. Окно шириной в метр. В стене было отверстие шириной в ладонь и глубиной в палец. 7. Spomjatkujce sej konstrukeije: bojec so pfed nekim/nekoho: Pred kim so bojis, njejsy tola sama! Nikoho so njeboju. - Кого ты боишься, ты же не одна! Я никого не боюсь. dziwac so nad necim: Ту so nad tym dziwas? - Ты удивлен этим? lojic za dychom: Na kdneu wubedzowanja sprinter hizo za dychom Idjese. - В конце соревнования спринтер уже едва переводил дух. lacnic za necim: Wsitcy ludzo lacnja za runoprawoscu. - Все люди стремятся к равноправию. machnyc z necim/na nesto: Pfi rozzohnowanju sym jej z ruku machnyl. - При расставании я помахал ей рукой. Potom sym na wsitko machnyl a domoj wotesol. - Потом я махнул на все рукой и ушел домой. 263
prasec so za nekim: Staj so za mnu susodow prasaloj, ale ja sym na dowolu byl. - Они спрашивали/спра- влялись обо мне у соседей, но я был в отпуске. pytac za necim: Preco a wsudze dyrbis za nowymi pucemi pytac. - Всегда и везде нужно искать новые пути. rozkidac sebi z nekim: Z tobu njecham sebi rozkidac. - С тобой я не хотел бы испортить отношения/поссо- риться. rozpfecelic so z nekim: Po dzesac letach smoj so rozpfeceliioj. - После десяти лет дружбы мы поссорились. runac so z nekim: Z tobu so njemozu runac. - Мне с тобой не сравниться. sahac za necim: Michal je za jablukom sahnyl, stom pak be pfewysoki. - Михал протянул руку/потя- нулся за яблоком, но дерево было слишком высоким. sledzic za necim: Sobudzelacerjo instituta letadolho za potajnstwom ziwjenja sledzachu. - Сотрудники института долгие годы исследовали тайны жизни. strachowac so pfed nekim: Pfede mnu so njetrjebas strachowac. - Меня ты можешь не бояться. tcec za necim/w necim: Za jeho slowami tci nekajka mazana myslicka. - За его словами кроется какая-то грязная мысль... Durje so njehodza wotcinic, najskerje z druheje strony w zamku kluc tci. - Двери не отпираются, скорее всего с другой стороны в замке торчит ключ. cerpjec pod nekim, necim: Serbja cerpjachu pod nemskimi nacistami. - Сербы-лужичане страдали под пятой немецких нацистов. wobarac nekoho pfed necim: Lekarjo wobaraja pfedewsem mlodzinu pfed choroscemi. - Врачи защищают от болезней прежде всего молодежь. wobdaric nekoho z necim: Handrij je Worsu z wjele darami wobdaril. - Гандрий одарил Воршу множеством подарков. zedzic (so) za nekim, necim: Dolho staj za dzescom zedziloj. — Они долго мечтали о ребенке. Kulturne ziwjenje Р We wobluku rozwica serbskeje kultury a serbskeho wumelstwa hraja waznu rolu serbscy kulturnicy a wumelcy. Tez serbske statne a lajske institucije pfinosuja wuznamnje ke 264
skru^cnju serbskeho kulturneho ziwjenja. Jedna z najwuznamnisich tajkich institucijow je Nemsko-Serbske ludowe dziwadlo. Pfed letami bese Serbske ludowe dziwadlo samostatna institucija. To bese prenje serbske profesionalne dziwadlo. Dziwadzelnicy su z wjeski do wjeski jezdzili a Serbani dziwadlowe hry pfedstajeli. Potom je so serbske ludowe dziwadlo z b/Kscanskim dziwadlom w Budysinje zjednocilo. Dzensa dzelaja nemscy a serbscy dziwadzelnicy zhromadnje. Woni pfedstajeja nemske a serbske hry. Husto hraja nemscy dziwadzelnicy w serbskich hrach a serbscy dziwadzelnicy w nemskich. Nemsko-Serbske ludowe dziwadlo ma nemske a serbske abonentne kola. Serbscy sulerjo, studenca a dzelawi su clonojo serbskeho kola. W tutym kole pfedstajeja so serbske, ale tez nemske hry. Nemsko-Serbske ludowe dziwadto je mjez ludom, wosebje mjez wjesnym, mjez dzelace- rjemi a ratarjemi jara woblubowane. Na programje dziwadla su dramy, komedije, tragedije, operety, haj samo opery. Nimo profesionalneho dziwadla skutkuje w Budysinje tez serbske lajske dziwadlo. W nim hraja serbscy dzelacerjo, pfistajcni, wucerjo a dzeci. Tuto dziwadlo je hizo wulke wuspechi docpeto. Wono je tez noser statneho myta za wumetske ludowe tworjenje. - Jutre budze w dziwadle premjera. - Mas zastupne lisciki? - Ne, pfedpfedan je hizo skoncena. Ale pri wjecornej pokladni je hisce dostanjemy. - Bych rady tfi lisciki za dzensnise pfedstajenje mel. - Lisciki su nimale wupfedate. Jenoz w parkece su hisce jednotliwe mestna. - Tuz mi dajce prosu parket, mace pfipadnje hisce preni rjad srjedza? - Mamy w prenim rjedze jenoz hisce nabocne mestna. W druhim a tfecim je nesto wjac mestnow. Tam tez derje widzice. - Tuz mi dajce prosu tfi mestna w druhim rjedze srjedza. - Smem warn programowy zesiwk pfedac? - Prosu jara. - Wosomnace hriwnow, pjecatf iceci pjenjezkow prosu. - Was liscik prosu. Plasc mozece hnydom deleka w garderobje wotedac. - Zwoni hizo druhi raz. Dyrbimy so na nase mestna podac. - Sy sej programowy zesiwk pfecital? ... Hdy je pfestawka? - Po tfecim jednanju. - Lajska skupina hrajese dzensa we Chroscicach we Wjenkec hoscencu Klicperowu hru ,,Lijenca“. Dekoracija be jednora, ale skutkowna. - Как bechu jednotliwe role wobsadzene? - Za lajskich wumelcow jara derje. Hlownu rolu hrajese mlody pfistajeny. Tez rezija be wurunana. Wona wotpowedowase moznoscam lajskeje skupiny. Publikum be zahorjeny. Bese to scyla poradzene pfedstajenje. - Dzensa widzice nimo druhich serbski film ,,Struga“. - Kotry tydzenski rozhlad widzimy dzensa? - Dzensnisi koncert be wulke doziwjenje. Wukony wumelcow su jara spokojace. - Kotre spewy su spewali? - Bechu tam nimale wse zanry: wot ludoweho spewa hac к wumelskemu, wot lyriskeho hac к masowemu spewej, wot soloweho spewa hac к mocnemu chorej. Druhdy spewase chor bjez pfewoda, tamne spewy zaso orchester pfewodzese. - Letna wustajenca Kota serbskich tworjacych wumelcow je hisce tfi njedzele wotewrjena. 18 Lb.' Sorb.-Russ. 265
- Powjedze nas nechto po wustajency? - To dyrbice hisce stworc hodziny cakac. Potom pfewozmje cion Kola krotke wjedzenje. - Dziwajce prosu na ilustracije Mercina Nowaka-Njechornskeho, na akwarele Wylema Sybarja, na wutrihanki Fryca Kitlarja, wolijowe wobrazy Jana Buka a na wolijowe molby Horsta Slosarja. Zabawny wjecork - Skazamy sej za nase blido blesu wina. - Kapala hizo hudzi. Netko chcemy sej najprjedy zarejowac. Prenju stucku bych rady z Ludmilu rejowal. Znaju ju hisce ze sulskeho casa. ’ - Smem was prosyc? - Prosu jara. - Tango rady njerejuju, radso spesny foks. - Wy jara derje rejujece - Sym rejwanski kruzk w nasim zawodze wopytowala. - To je derje, a ja sym cion rejwanskeje skupiny. - See casto tu? Njejsym was tu hisce widzala. - Sym preni raz tu. Program je so mi derje lubil.... Smem was na lod preprosyc? - Prosu. Lod jara rady jem. ... Za nasim blidom je hisce mestno. Chcu swojim precelkam rjec, hdze sym. - Dzakuju so za rejku. - Smem wasu partnerku prosyc? - Ja chcych runje z njej rejowac. - Wodajce prosu. Slownick » samostatny самосто ятельный dramaturgija, драматургия samostatnosc, -e ж самостоятельность -е ж profesionalny профессиональный dramaturgiski драматургический profesional, -а м профессионал tragedija, -е ж трагедия profesija, -e ж профессия, tragedijowy трагедийный специальность tragiski трагический dziwadzelnik, -а м актер opereta, -у ж оперетта dziwadlownica, актриса nosyc, -у носить -у ж noser, -ja м носитель abonentski/ абонементный, noser myta лауреат abonentny подписной премии abonent, -а м абонент, подписчик myto, -a cp награда, премия, abonowac, -uje подписываться, приз выписывать my to wans ki премиальный, abonement, -а м абонемент, призовой подписка mytowac, -uje премировать, drama, -у ж драма присудить dramatiski драматический приз dramatizowac, -uje драматизировать premjera, -у ж премьера dramaturg, -а м заведующий лите- zastupny liscik входной билет ратурной частью, завлит pfedpfedan, -nje ж предварительная продажа 266
wjecorny parket, -а м srjedza pripadnje вечерний партер в середине случайно letny wustajenca, -у ж tworjacy wumelc годовой, годичный, по итогам года выставка художник pripadny случайный dziwac, -a na смотреть, обра- pripad, -а м 1. случай; щать внимание 2. инцидент ilustracija, -e ж иллюстрация nabocny боковой akwarel, -а м акварель garderoba, -у ж гардероб wutrihanka, -i ж вырезная картинка, wotedac, -a отдать, сдать аппликация wotedawac, -a отдавать, сдавать wutrihac, -a/ вырезать dekoracija, -e ж dekoraciski декорация декорационный wutrihnyc, -nje wutrihowac, -uje вырезать, dekoratiwny декоративный wolijowy вырезывать dekorowac, -uje декорировать масляный wurunac, -a выровнять. wolijowy wobraz карт ина маслом сровнять wino, -a cp вино wurunany 1. выравненный; kapala. -у ж 1. оркестр; 2. выдержанный. rejowac, -uje/ 2. капелла слаженный танцевать wotpowedowac, -uje отвечать, rejwac, -a соответствовать reja, -e ж/ танец, пляска publikum, -а м публика, зрители rejka, -i ж film, -а м фильм,, кинофильм; zarejowac, -uje sej потанцевать фото-, кинопленка rejowanisco, -a cp танцевальная tydzenski rozhlad киножурнал площадка spokojacy удовлетворитель- rejowar, -ja м танцор, ный танцовщик lyriski лирический rejowarka, -i ж танцовщица lyrika, -i ж лирика rejwanski/ танцевальный lyrikar, -ja м лирик rejowarski masowy массовый stucka, -i ж 1. ст рофа (стихо- masa, -у ж масса творения); solo, -a cp соло 2. тур (в танце) solowy сольный tango, -a cp танго solist, -а м солист foks, -а м фокстрот pfewod, -а м сопровождение, zawod, -а м 1. завод, фабрика; аккомпанемент 2. введение, pfewodzec, -a сопровождать, вступление аккомпанировать partnerka, -i ж партнерша Dr. Jan Cesla wokrjesny lekar w Ncveklovje, serbski basnik, nar. 16. dec. leta 1840, wumr. 11. okt. leta 1915 Dnja 11. oktobra leta 1915 wumre w Cechach w Neveklovje tamnisi wokrjesny lekar dr. Jan Cesla abo kaz so zwjetsa mjenowase Jan Handrik-Cesla, kotryz je tam na wse 267
45 let skutkowal a be cesceny jako woporniwy pfecel wsech cerpjacych. Njemnozy z tych, ke kotrychz lozu pfichadzese, buchu sebi wedomi, zo jim prinosa pomoc a woldzenje syn najmjenseho slowjanskeho naroda, a hisce mjenje z nich je wedzalo, zo be jich tak lubowany lekar w swojich mlodych letach zahorjeny iuziskoserbski basnik Cesla bese syn katolskeje Luzicy (narodzi so 16. decembra leta 1840 w Boranecach pola Radworja) a pfindze leta 1854 do seminara, kotryz maja katolscy Serbja na Malej Stronje. W Praze wopytowase gymnazij a dostudowa lekaistwo, hdzez pozna cesku literature, wosebje poeziju; tu docyla tak pfiwukny к ceskemu ziwjenju, zo so rozsudzi, so w Cechach zasydlic. Ceski wliw je w jeho literarnych dzeiach jara spoznac, Hnydom w prenim lece swojeje literarneje dzelawosce (1852) pfelozi won Klicperowu wjeselohru: Rohowin Styrirohac, kotrejez pfedstajenje bu zakladne za luziskoserbske dziwadlo (pfelozk wuridze ciscany w CMS); pozdziso pfelozese tez drobnise powedancka (w knizc wuda Prawdowe powedancko „Nawozenja ze styrjomi stami"). Pri swojich dzeiach mejese so po ceskich pfikladach w baladze a w pesnjach lubosce; wliw Celakovskeho, Erbena a Halka je jasnje widzec. Po nekotrych dobrych pospytach w baladach zmuzi so tez na wjetsi episki pospyt, kotryz wjele lubjese (za prichod). Bese to lyriska episka basen „Kral Pfibyslaw" (1868), kotraz so wroca к dawno zaslym casam wojowanja Polobskich Slowjanow wo samostatnosc. Po chronikarskich powescach knjezese w druhej polojcy X. letstotka w kraju Zhorjelskim wjerch Crescentius, kotrehoz slowjanske mjeno je tehdy mohto rekac pak Pfibyslaw pak Rodislaw. Jeho hrod Nemcy pfedobychu; wjerch sam pri tym padny abo - kaz nekotfi wulozuja, powolajcy so pri tym na delnjoluziske powesce wo njemjenowanym „luzisko- serbskim kralu" - cekny do delnjoluziskich Blotow a tam sebi zalozi nowe knjejstwo. Na tutym njewestym podlozku zbasni Cesla swoju basen w troch spewach; preni z nich poweda wo Pfibyslawowej mocy a slawje a wo radosci jeho ziwjenja, mjenujcy wo jeho dzowce Ladze; druhi, как njepfecel do kraja so doby, a tfeci wo pfewinjenju a zmeenju hrodu. Lada prisadzi ziwjenje, wjerch sam pak ceka, tak zo njeprecel widzi, ,,zo njeje hisce konc luziskoserbskeho ziwjenja". Basen konci z apostrofu na Pfibyslawowy hrod. - Po tutym pospyce mlody romantik zahe womjelkny. Leta 1872 - dzesac let po prenim wustupje - pokaza so posledni kroc w samsnym lece, hdyz wumre Handrij Zejler. Ze Zejlerjowym nastupnikom, kaz tehdy we Luzicy wocakowachu, Cesla njebu - ton w tym casu nastawase w druhim studence Praskeho serbskeho seminara: w Jakubje Barce-Cisinskim. Cesla zaziwi so do ceskeho ziwjenja, tola swoju narodnu rec a zemju njepfesta lubowac. Z kajkej radoscu sledowase mlode serbske hibanje. widzach sam pfed letami (mi so zda leta 1902), hdyz pfichwata do Prahi na Iuziskoserbski wjecor w Narodnym Domje na Winohradach! Bese to naju prenje a jenicke wosobinske zetkanje. Dobra Ceslowa wutroba blyscese so jemu z wocow, rozwjeseleneju, zo po dolhim casu zaso reci serbsce a wo Luzicy. Tam budze na njeho pfeco z cescownoscu spominane; w stawiznach serbskeje literatury ma zawesce cestne mjeno, byrnjez tez dale prenich pospytow dosol njeje. Bechu pak to tola pospyty, za tamnisi cas wazne, a wone tez zawostajichu widzomnu cer. (CMS 1915) 268
19. lekcija Jurij Mercink Hdyz certy cekaja ... Nowy dzen pomalu schadzese. Hwczdne njebjo blednjese, a zyma pfiberase. Pawol wundze z dwornisca. Njesese home poliwki za hlodnych towa' sow z dzesatki. Hdyz be w nocy posledni kroc pola Christy pobyl, zo by ju sobu wzai na transport do domizny, be Stefan towarsow z dzesatki a druhich jatych wuwjedl. Woni sedzachu netko hizo w cahu a cakachu na wotjezd. Jenoz Richard njebe mjez nimi. Sto je z Richardom? Pawol jenoz wedzese, zo bestaj sej Wittig a Welk jeho njenadzicy na preslysowanje zawolaloj. No, Richard we, sto ma jimaj prajic a sto nic, so Pawol zmerowase. Ale Christa! Rano ju do sneha wucerja Njeje chcyla z nim hie, dokelz be so won woblekl esesowsku uniformu. „Hdze ha chces z tym horncom?“ zawola Stefan na njeho, hdyz so Pawol cahej priblizi. „Za hlodnych towarsow!“ „Wo nich sym so hizo postaral. Tola wes, zo dzel skladziscow tez pfemescimy, byrnjez nam to Welk njepfikazal.“ „Hdy wotjedzemy?“ woprasa so Pawol. „Borze. Nadzijomnje wso derje pobehnje. Na komandanturje pfeco hisce pfestysuja.“ „Sy Richarda widzal?“ „Jenoz skrotka. Prajese, zo mam tebi wjele dobroh prajic; twoje zapiski ma Welk. Dyrbis Richardej wodac, won njeje mohl tomu zadzewac.“ Pawola zaja spodziwne pfedcuce. Zle znamjenja wesceja zle podawki. „Zmeruj so, Pawlo! Kaz mi Richard prajese, ma je Welk hizo nekotre hodziny. Hdyz pak ce dotal tohodla hisce к sebi zawolal njeje, je nimale jasne, zo ce tuchwilu na pokoj wostaja. Njecha sej pfemescenje z nowym zasmjatom skazyc.“ Stefan pruwujo na Pawola pohladny. „Je Mirek tu na dwoiniscu hizo z tobu porecal?“ „Ne! Je tola pfed krotkim casom hakle z poslednim transportom sem pfijel.“ „Так pohladaj jonu do tohole wagona za porjadkom! Ja wonka docakam.“ Pawol suny durje doboka a zhubi so we wagonje. „Christa!“ zakfikny Pawol. Njewerjese to, stoz woci widzestej. „Christa! Sy ty tu woprawdze? Abo dzije so mi? Kajka sy zdrascena?“ Christa sedzese w prozdnjency mjez kistami z pfikrywami zawodzeta. „Sym tu woprawdze, Pawlo. To njeje son“, Christa be Pawolej sudobjo wotewzala a dzerzese jeho ruku. Potom jemu powedase, как be so sem do tutoho schowa dostala. Hdyz be Pawol zrudny z jeje komorki w zonskej barace wotesol, je borze Mirek к njej pfisol. 19 Lb. Sorb.-Russ. 269
Won be zhonil, zo maja so nazajtra geheimnistragerjo zonskeho lehwa zlikwidowac... Christa znajese njeskutki seflekarja Muske drasty mejese Mirek sobu. „Wodaj, Pawlo, zo njejsym hnydom z tobu sla! Twoja uniforma je mje wottrasiia. Ale sym dopoznala, zo ce njesmem po drasce sudzic.“ „Ach, Christa, sym tajki zbozowny. Pojedzemoj zhromadnje do domizny, a tam sej rjense ziwjenje natwarimoj.“ „Как dolho pojedzemy?" „Dzen snano. Ale w Nemskej nutrka maja netkle casto powetrowy alarm. Pozdziso ce dowjedu dopredka do naseho wagona. Так dolho dyrbis jowle wutrac.“ „Hnewas so hisce na mnje“, primny jeho zonska zaso za ruku, „zo sym so w nocy spjecowala, z tobu sobu hie? Sto we, hac netkle njebych hizo nehdze mortwa lezata." „Wo tym chcemoj recec, hdyz budzemoj doma“, zasmja so Pawol, poloziwsi Chrisce ruku wokolo ramjenja. Wot nocy dwemaj cakachu hizo na wotjezd. Richarda tez hisce pfiwjedli njebechu. „Hdy by nechto durje wocinil, zadzerz so cise.“ Slownick schadzec, -a восходить (о солн- pfestysec, -i 1. прослушать; це), заниматься 2. допросить, рас- (о дне) следовать hwezda, -у ж звезда zmerowac, -uje (so) успокаивать(ся), hwezka, -i ж звездочка утешать (себя) hwezdny звездный zmernic, -i (so) успокоить(ся), hwezdar, -ja м астроном утешить(ся) hwezdarstwo, астрономия zmerniwosc, -e ж миролюбие, -a cp добродушие hwezdarnja, -e ж обсерватория zmerniwy миролюбивый, blednyc, -nje бледнеть добро душний bledy бледный wuceric, -i выгнать hlod, hloda/ голод uniforma, -у ж форма, мундир hlodu м esesowc, -а м эсэсовец hlodny голодный esesowski эсэсовский dzesatka, -i ж 1. десятка, десяток; priblizic, -i so приблизиться 2. воен, отделение skladzisco, -a cp склад transport, -а м транспорт skladziscowy складской jaty, -eho м заключенный, pfemescic, -i (so) переместить(ся) пленный premescec, -a (so)/ перемещать!ся) zajec, zajmje 1. занять; premescowac, 2. схватить, -uje (so) взять в плен pfemescenje, -ja cp перемещение cah, -а м поезд (pobehnyc), -nje пройти wotjezd, -а м отъезд, отправление wso derje pobehnje все будет хорошо njenadzicy неожиданно, komandantura, комендатура внезапно -у ж pfeslysowac. -uje допрашивать, zapisk, -а м гапись, пометка расследовать zapisnik, -а м записная книжка preslysowanje, допрос, следствие zadzewac, -a препятствовать, -ja cp мешать preslysowar, -ja м следователь zadzewk, -а м препятствие, помеха 270
spodziwny spodziwnje pfedcuce, -a cp prcdcuc, -je сов. wescic, -i wescenje, -ja cp wescer, -ja м zasmjat, -а м zasmjatac, -a zasmjatowac, -uje skazyc, -y pruwujo porecec, -i pohladac za porjadkom wagon, -а м sunyc, -nje sunyc so zakriknyc, -nje dzec, dzije so prozdnjenca, -у ж prikryw, -а м pri к rye, -je prikrywac, -a sudobjo, -a cp wotewzac, -wozmje schow, -а м schowac, -a (so) странный странно предчувствие i гредчувст вовать, предвидеть 1. предвещать, предсказывать; 2. объявлять, оглашать предсказание, пророчество предсказатель, прорицатель, гадальщик замешательство, путаница, суматоха запутать, спутать, привести в беспорядок запутывать, спуты- вать, приводить в беспорядок испортить, сорвать вопросительно, испытующе поговорить последить за порядком вагон двинуть, подвинуть споткнуться, поскользнуться вскричать, воскликнуть сниться (кому-л.) 1. пещера; 2. углубление 1. покрывало, одеяло; 2. крышка прикрыть прикрывать I. посуда; 2. сосуд взять, отнять укрытие, убежище, гайник спрятать(ся) komorka, -i ж каморка, комнатка zonski женский zonska, -eje ж женщина baraka, -i ж барак wotenc, -ndze уйти zhonic, -i узнать geheimnistrager нем. лицо, владеющее тайной zlikwidowac, -uje ликвидировать njeskutk, -а м преступление, злодеяние seflekar, -ja м главный врач wottrasic, -i 1. отпугнуть; 2. запугать wottrasec, -a/ 1. отпугивать; wottrasowac, -uje 2. запугивать dopoznac, -je осознать, понять dopoznawac, -a осознавать, понимать dopoznace, -a cp 1. осознание, понимание; 2. познание sudzic po drasce судить по одежде rjensi лучше, лучший netkie/netko теперь, сейчас powetrowy воздушный powetrowy alarm воздушная тревога jowle здесь, тут pfimnyc, -nje схватить, взять primnyc so (pjera) взяться за (перо) pfimac, -a хватать, брать primac so (pjera) браться за (перо) spjecowac, -uje so 1. сопрот ивляться, упрямиться; 2. бунтовать spjecic, -i so 1. заупрямиться; 2. взбунтоваться spjecowar, -ja м бунтовщик, мятежник spjecowanje, -ja cp сопротивление mortwy мертвый mortwica, -у ж паралич, удар zasmjec, -eje so засмеяться durje, -ow мн.ч. дверь, двери zadzerzec, -i so вести себя zadzerzec, -i (sylzy) сдержать (слезы) cise тихо 19* 271
Сложноподчиненные предложения - Podrjadnje zestajane sady. Сложноподчиненные предложения состоят из одного главного и одного либо нескольких придаточных предложений; они связаны с главным предложением точно так же, как отдельные члены простого предложения. Придаточные предложения соединяются с главным или вводятся при помощи особых союзных слов: подчини- тельных союзов (верхнелуж. podrjadowace konjunkcije, podrjadowace wjazawki) или относительных местоимений и местоименных наречий (верхнелуж. relatiwne ргопо- meny, adwerby). Среди придаточных предложений различаются предложения подлежащные, ска- зуемостные, определительные, дополнительные и обстоятельственные. В дальнейшем изложении описываются не все соответствующие типы, но лишь наиболее сложные явления, особенно категория придаточных предложений обстоятельственных. 1. Придаточные предложения времени - Temporalne (casowe) sady. Используемые союзные слова: jako - „когда“ (только по отношению к событиям, совершившимся в прошлом); dolhoz, tak dolho kaz - „в то время как, пока“; doniz,' donz, tak dolho hac - „до тех пор, пока“; hac - „пока, покуда (не)“; pijcdy hac - „прежде чем"; ledma zo, tak race hac - „как только, едва“; hdyz(kuli) - „когда, когда бы ни“ z toho casa zo - „с тех пор как“. Примеры: Jako so sotre domoj wrocistej, sydnystej so hnydom za blido a zapocestej listy pisac. Doniz sym ziwy, njewopuscu ce. Na zurli knjezi napjata cisina, doniz chor zaspewa. Pisajce, doniz so na prestawku njezazwoni. Z toho casa, zo sy ty z pfedsydu Do- mowinskeje skupiny, mamy derje wopytane zhromadzizny. Chcyse jeho doscahnyc, prjedy hac by do Budysina dojel. 2. Придаточные предложения места - Lokalne (mestne) sady. Используемые союзные слова: hdzez(kuli) - „где, где бы ни...; куда, куда бы ни.. zwotkelz - „откуда41. Примеры: Hdzezkuli mejach na polu chwile. tam hrajach a zwucowach cirkus. Dzi, zwotkelz sy pfisol. 3. Придаточные предложения образа действия - Modalne (wasnjowe) sady. Используемые союзные слова: hac „(так), что; чем, нежели"; jako, kaz „как"; jako by, kaz by - „как будто (бы)“; tak zo - „так что"; cim - cim - „чем - тем"; kelkoz, dalokoz, wjelez - „наскблько“; bjeztoho zo - „так, что даже не..."; mesto toho zo by - „вместо того, чтобы"; chiba - „разве что". Примеры: Kaz sy slubil. tak mas cinic. Cim wjace dzensa nadzelamy, cim lepje budzemy jutfe ziwi. Slonco chwata, jako by so jemu styskalo. Kelkoz ja wem, je to hola iza. Won je wujej wzai pjelnjak, bjeztoho zo by ton to pytnyl. Mesto toho zo by do sule sol, won wotjedze do susodneje wsy na wopyt. Do hribow chodzu rady, dalokoz mi casa k tomu 272
zbywa. К njej njepondu. chibazo by mje jara prosyla. Popoldnju preco mejese lekar chwile, chibazo by nechto njenadzicy schorjel. Примечания: I. Союз и частица had. кроме приведенных, может выражать также другие значения: а) в вопросах (прямых и косвенных) „ли"; б) в сравнительных оборотах „чем, нежели"; в) в конструкции had па + В „кроме, за исключением", и др. Примеры: Z naseje rjadownje smy wsitcy hac na Hanku sportowe znamjesko ztozili. Sportowy wucer je so nas woprasal, hac nochcemy netko sportowe znamjesko w slebrje zlozic. Smy wsitcy hac na je- dnoho za to byli. Njewemy pak, hac wumenjenja za sportowe znamjesko w slebrje spjelnimy. Wazne je, zo wsitcy sportujemy, had dobre rezultaty doepejemy abo nic. Had so wjedro staji? Jan je (wo) tri leta starsi had Boscij. Had do sule dzechmoj z wowku. „(Вплоть) до самой школы мы шли с бабушкой" (усилительная частица). 2. Союз jako „как", кроме придаточных предложений образа действия, выступает и в сочетаниях типа М. Andricki poreda potom jako redaktor „Luzicy". (Потом произнес речь M. Андрицкий как редактор „Лужицы"). Употребление здесь союза kaz придало бы предложению совсем другой смысл: „... как если бы он был редактор „Лужицы". 4. Придаточные предложения причины - Pficinowe (kawsalne) sady. Используемые союзы: pretoz, dokelz - „потому что, так как, ибо“; zo - „(из-за того), что“; hdyz tola - „раз“. Примеры: Njepfindu, dokelz njemozu. Stara mac plakase z radosce, zo be so jeje syn zaso strowy wrocil. Dyrbis chwatac, pretoz hra so borze zapoenje. 5. Придаточные предложения цели - Finalne (zamerowe) sady. Они вводятся союзом zo bych, zo by ..который предполагает в сказуемом глагол в сослагательном наклонении, напр. Recce tola pomalu, zo bych wsemu rozumic mohl. 6. Придаточные предложения условные - Kondicionalne (wumenjenjowe) sady. Используемые союзы: jeli, jelizo, -li - „если"; hdy by - „если бы, когда бы"; jenoz zo - „только бы". Примеры: Jeli je so tez moje wopisanje komu zespodobalo, budze mi lubo. Jelizo njepfindzes, budu swarjec. Hdy by clowjek wso docasa wedzal, njeby so zenje zane njezbozo stalo. 7. Придаточные предложения уступительные - Koncesiwne (pripuscace) sady. Используемые союзы: byrnjez - „хотя, хотя бы, как бы ни, если бы (даже)"; hacrunjez, hackuli, runjez - „хотя (и)“. Союз byrnjez предполагает причастие прошедшего времени на -1- в сказуемом, 273
так как в состав данного союза входит, собственно, частица сослагательного накло- нения by: byrnjez < by runjez (ср. в русском языке союзы со значением цели типа ,,чтобы“). Союз byrnjez, нейтральный в стилистическом отношении, вытесняет из живого языка архаический союз runjez. После союзов hacrunje(z) и hackuli(z) глагол выступает в изъявительном наклонении. Примеры: Handrij be ws6n njemerny, hackuli sej zaneje winy wedomy njebe. Noc bese swetla, hacrunje(z) mesack njeswecese. Byrnjez hole horcyso prosyt, njedowoli jemu nan do kina hie. Pondu do sule, byrnjez so kopoty descowalo! Byrnjez knjeni wjace drastow mela, njebe zenje spokojom. Частицы - Partikule Частицы - неизменяемая часть речи; они не являются членами предложения и слу- жат для выражения отношения говорящего либо в целом к предложению, либо к отдельным членам предложения. Запомните наиболее часто отмечающиеся частицы: - встречающиеся внутри предложения: zno ..., - открывающие предложение: njech, tras. Примеры: Cakaj jenoz, hdyz mi pod ruku pfindzes! Sto pak ty tu cinis? Sto drje budzes dzelac? Njecin tola hlupeho! Ja jeho njerozumju, won mjenujcy reci jenoz jendzelsce. Za treci a stworty letnik dze je tematika - hizo postajena. Njech tola sedzi doma. - Ha widzu-li ptacatka cahnyc? - Wsako mozu warn pomhac chezu natwaric. - Tuz tudy chcu tak daloko, kaz so hodzi, wopisanje jednoho z tajkich pucowanjow podac w nadziji, zo tras pfez to toho abo tamneho mlodeho Serba nanucu a nawabju, so runje tak kaz ja... na drohowanje pfez serbski kraj a lud nastajic. drje, dze, jenoz, mjenujcy, pak, tola, wsak, ha, wsako, tuz. Погоди только, попадешься ты мне под руку! Ты-то что здесь делаешь? Чем же ты будешь заниматься? Да не прикидывайся же ты простачком' Я его не понимаю, ведь он говорит только по-английски... Темы же для третьего и четвертого курсов уже установлены. Пусть себе сидит Дома! Не птиц ли я вижу, летящих вереницей? Как-никак, я мог бы помочь вам построить дом. И вот я хотел бы по мере возможности привести здесь описание одного такого путешествия в надежде, что тем самым, может быть, сумею привлечь и побудить того или иного из серболужицких юношей так же, как и я, отправиться в путь, чтобы познать серболужицкий край и серболужицкий народ. 1- Podajce hlowny wobsah zawodneho nastawka a powedajee wo nacistiskim teroru w ok upo- wanych krajach. 2. Sto znajece wo boju pfeciwo fasizmej we Luzicy a wo woporach ze strony Serbow? Wudo- spobice sej znajomosce z citanjom romana K. Janaka ,,W pazorach fasizma" a biogra- fiskich knihow M. Kubasec wo M. Grobnusec a A. Andrickim 274
3. Tworce sady z hac/ Wuziwajce tute slowne skupiny: chcyc wedzec wumenjenja spjelnic so woprasec we wysokoskoku wuspesny bye zwucowac sportowu skupinu nawjedowac cah pfijec lepse censury mec do wjecora 4. Pfelozce: Кто не верит нам, пусть остается дома. Все были убеждены, что дело удастся. Мной овладело дурное предчувствие, что кто-то предал товарищей. Я вернулся домой таким же, каким несколько лет назад оттуда уехал. Двор был прибран и чист, как будто он был вымыт с мылом (как если бы ты его...) Он чувствовал себя хорошо, словно во второй раз родился. И я бы обрадовался, если бы мой сын уже вернулся домой. Хотя я и не получил от брата письмо, я все-таки верю, что он жив и здоров. Я сказал ему, что останусь дома и буду чинить радиоприемник. Он часто внушал мне, чтобы я купил автомобиль или хотя бы мотоцикл. Если хочешь, приходи к нам сегодня вечером в гости. Ведь ты это сделаешь лучше, чем смог бы я. Спроси, не хочет ли он послушать радио. Я желаю тебе, чтобы ты скоро поправился. Жаль, что это был только сон. Если бы он смог, он бы, конечно же, пришел тоже. Я не знаю, сможет ли он прийти. Я уговаривал его прийти (чтобы он пришел). Я опасался, что он не придет. Я боялся, что не сдам экзамен. 5. Z dwojicy sadow tworce zestajanu sadu: Michal ma dobre censury. Je chory byl. - Zapocnjemy dzelac. Nastajimy sej plan. - Petr chwata. Malo casa ma. - Dzen so chilese. Tomas stwortk kliniku wopusci. - Chcu w chorje spewac. Dziwadlo hizo hraju. Puc namakachmy. So zdworhwje woprasachmy. - Jadwiga je na zwucowanju chora. Jeje pfecelka zwucuje w gymnastiskej skupinje. - Weronika wari. Kucharka by byla. - ... raz drje pfihladowach. Wotrow so palese. - Stary dzed so jara zwjeseli. Naju wohlada. - Hladach za sornomaj. Jeju widzach. - Boran stadlo nawjeduje. Wowcy jeho scehuja. - Telko rybow mejachmy. Mozese so hisce polojca pfedac. - Dzech spac. ВёсЬ mueny. - Dzech do wobchoda. Kupich sej knihu. - Je nadzija. Je tez wupuc. - Zmeju chwile. Ce wopytam. - Chees ptacki lojic. Z kijom do nich njemjetaj! - Wupadase zacekla a wubjecana. Zawesce plakala гу'еЬё. - Hlowny dzel Kulowskeje schadzowanki trajese njew^dnje dolho. Starsi honjese stajnje. - Ale tez po mesce so wsudze mjerwi z kwetkami. .. .nazyma byla. Njetrjebawsi nico njekup, .. .za pjenjezk bylo. 6. Wulozce prislowa: Hdzez pjenjezy reca, wonemi prawda. Chces-li roze hac najrjense тёс, njesparaj docasa w pupkach! Njepredaj jeja prjedy, hac je kokos znjesla njeje! Tohodla ma kowar klesce, zo njetrjebal z porstami pfimac. Hdyz chces, zo derje dzelaja, sam sobu pfimaj do d/ela! Bole pcolki wot so machas. horje tebje zahaja. Dolha kolbasa, ale redke swjerce. Stoz dice z kockami worac, pfahaj dopredka myse! Hdy by kocka kridla тё!а, bychu wroble zadne byle. 7. Pfelozce: Мы не должны никого бояться, наша совесть чиста. Наша собака боится каждого чужого человека. Не удивляйтесь нам, ведь вы сами, несомненно, поступили бы точно так же. Не ловите меня на слове. Все актеры мечтают об успехе на подмостках, 275
которые изображают мир. Ты должен проявить настойчивость, а не махать сразу на все рукой. Я мечтаю о встрече с вами. На прогулке мы спрашивали правильную дорогу у женщин, работавших в поле. Я очень люблю искать в лесу грибы. Мы с тобой ни в чем не поладили. Те двое поссорились совсем. Литература на нижнелужиц- ком языке не может идти в сравнение с верхнелужицкой. Михал (рукой) полез в реку за мячом, который упал т уда, и вытащил его. Я с огромным нетерпением слежу за твоими успехами. Кого ты опасаешься? В концентрационных лагерях сербы-лужи- чане страдали от злодеяний немцев. Не бойтесь, я всегда сумею защитить вас от плохих людей. Серболужицкий народный архив поЛучил в подарок новое здание. 8. Spomjatkujce sej konstrukcije: (bye sej) jasny wo necim: Sym sej jasny wo twojim polozenju. - Я понимаю твое положение. zwuceny na nesto: Nan be na cezke dzelo zwuceny. - Отец был привычен к трудной работе. slepy na nesto: Zizka be па wobe woci slepy. - Ян Жижка был слеп на оба глаза. podobny па nekoho/nekomu: Sym па mac podobny. - Я похож на свою мать. chromy па jazyk, па hubu: Bratr je па jazyk (па hubu) chromy. - У брата язык плохо подвешен. chory na nesto: W dzecatstwje sym byl chory na wutrobu, netko pak sym dospolnje strowy. - В детстве у меня было больное сердце, но сейчас я вполне здоров. hnewny na nekoho: Cehodla sy па mnje hnewny? - Из-за чего ты сердит на меня? hhichi па nesto: Nas dzed je na wobe wusi hluchi. - Наш дедушка глухой на оба уха. bohaty па nesto: Ze slowjanskich recow je serbscina najbole bohata na werbalne formy. - Среди сла- вянских языков серболужицкий наиболее богат глагольными формами. zwolniwy к посети: Lekar dyrbi pfeco bye zwolniwy pomhac choremu. - Врач должен всегда быть готов помочь больному. Strowotnistwo Р W NDR so wjele za strowotu clowjeka a za chorych cini. W mestach su chorownje a poli- kliniki, na wsach ambulatorije. Tajki ambulatorij ma wselake wotdzele. W pfizemju je powsitkowny wotdzel. Tam je praktiski lekar pristajeny, kiz pfepytuje kozdy dzen tojsto pacientow. W ambulatoriju su tez fachowe wotdzele. Так je na priklad w prenim poschodze poradzowarnja za macerje. Kozdy tydzen jonu ma tam znaty zonski lekar recne hodziny. 276
W prenim poschodze je tez zubnolekarska stacija. Zubny lekar ma wsednje recne hodziny. Tu zwjetsa wjele ludzi caka. Zubny lekar jezdzi tez do wokolnych sulow a pfepytuje dzeci. Dzeci, kiz maja spatne zuby, wopytuja potom recne hodziny w ambulatoriju. W druhim poschodze pak je chirurgija, jow dzela tez fachowy lekar za chorosce sije, nosa a wusow, fachowy lekar za woci, za chorosce wutroby a dr. Deleka w pincy je wotdzel za masaze a hojensku gymnastiku. W pincy je tez labor. Tu dzelaja medicinsko-techniske asistentki. Wone pfepytuja krej a roentgenuja. Nimo lekarskich wotdzelow je w pfizemju tez pfijimarnja pacientow. Kozdy pacient ma kartajnu kartku. Do kartajneje kartki zapisuja so pfepytowanske wusledki. Chorobna sotra wupisuje tez pfepokazanki к fachowym lekarjam abo do chorownje. Wona stara so tez wo transport z chorobnym awtom. Rozmolwa Chorobna sotra: Prosu pfichodny. Pacient: Prosu к praktiskemu lekagej. Sotra: Hdze boli? P: Mam najskerje gripu. S: See hizo tu byl? P: Haj, loni nazymu. S: A pola kotreho lekarja? P: Pola knjeza doktora Sohy. S: To dyrbice do prenjeho poschoda! Ale dajce mi prosu wupokaz, abo mace hizo skazanski liscik? P: Tu prosu! S: Dzice prosu do prenjeho poschoda naprawo! Tam w cakarni cakajce, doniz so wase mjeno njezawola. Lekar: Dobry dzen. Prosu sydnce so! Na, knjez Wicaz, sto mace? P: Haj, knjez doktor, mam najskerje gripu. Hlowa mje boli, tez stawy bola. Nazymnjeny tez sym. L: Mace zymicu? P: Najskerje tola. L: Sotra Worsa, prosu merce tola temperaturu. - Haj, mace temperaturu. See chory. Tu mace wopismo a tu recept. P: А как mam so zadzerzec? L: We lozu wostad, krjepki a tabletki po pfedpisu brae. A mozece tez horcu citronu pic. P: Dzakuju so. L: Prosu pfindzee za tydzen zaso. Wot sotry zhonice cas. A potom tez zhonice, hac smece zaso na dzelo hie. Bozemje. P: Dzakuju so, bozemje. Tematiski slownick Как warn je? Mi njeje deije. See so nazymnil. Mje hlowa (sija) boli. Mam smorkawu, kasel, gripu. Mje w prawym boku kala. Boju so, zo mam zahorjenje slepeho crjewa. - Je warn hubjenje? Wy see tajki bledy. Haj, je mi hizo cyly cas hubjenje. See hizo swoju temperaturu merit? Wy see cyle cerwjeny. Nimam zymicu. Sym na wutrobu chory. Wzmice prosu swoj lek. Mje zoldk jara boli. Mje zub boli. Dzice w prawym casu к lekarjej. Chcu 277
sej prawy cronowc plombowac dac. - Wcera sym sej ruku zlamat. - Nasa mac je w chorowni. Operacija zoldka je so derje poradzila. - , - Pri behanju sym padnyl. - Dowjezemy was hnydom к nacolnemu lekarjej za wotrjad chirurgija. - Prizjewcc so prosu po lekowanju zaso tu w pfijimarni. - Dowjezu mje domoj? - To so rozumi. Wy tola njemozece bezec. - Prosu sydnce so. See hizo na prenim prepytowanju byl? - Haj, tu su moje podlozki. - Wasa chorosc je jara strasna (natykowaca). Prepokazamy was hnydom do choiownje. - Pokazce mi prosu jazyk. Was puls je njestajny. - Sym jara slaby. Mi so casto wjerci. - Hdy je so to zapocalo? - Hizo pfed dwemaj mesacomaj. Je chorosc strasna? Mace z dlesim lekowanjom licic. - Krjepki bjerce po kozdej jedzi (trojce wob dzen). Blesku dyrbice do toho. zo lek bjerjece, derje pretfasc. - Rozpuscce jednu tabletu w liwkej wodze. - Bjerce wsednje jednu tabletu. - Z tutej zalbu namazajce sej, prjedy hac do loza dzece, bolace mestno. Kriza je so mmyla. Je nadzija na wotchorjenje. Wuchodzujce so wsednje. Preju warn dobre polepsenje. Slownick strowotnistwo, здравоохранение chirurgijas -е ж хирургия -a cp chirurgiski хирургический poliklinika, -i ж поликлиника wocko, -а ср глаз ambulatorij, -а м амбулатория woci, -ow мн.ч. глаза prepytowac, 1. расследовать; masaza, -е ж массаж -uje несов. 2. обследовать hojenska gymnastika лечебная pfepytac. -а сов. 1. расследовать; гимнастика prepytowanje, -ja cp 2. обследовать hojenje. -ja ср лечение расследование: обследование hojernja, -e ж санаторий pfepytowanski относящийся к обследованию hojic, -i 1. лечить; 2. заживлять (раны и т. п.) tojsto нареч. множество, много labor, -а м asistentka, -i ж asistent, -а м poradzowarnja, консультация, лаборатория ассистентка ассистент -e ж консультационный пункт poradzowar, -ja м консультант; medicinski медицинский, советчик- врачебный, poradzowanje, совещание, совет лечебный -ja cp medicina. -у ж 1. медицина; recne hodziny приемные часы 2. медикамент. zubnolekarska зубоврачебный лекарство stacija кабинет roentgenowac, -uje просвечивать, wokolny окрестный. делать рентген близлежащий roentgen, -а м рентген 278
pfijimarnja, -е ж 1. приемная; smorkac, -а 2. приемный покой. kasel, -а м пункт; 3. регистратура caj pre kasel pnjimac, -а,' принимать kaslowac, -uje prijimowac, -uje kalac, -a prijimak, -а м (рад ио)п риемник crjewo, -a cp kartka, -i ж 1. карта, карточка; 2. билет- 3 листок crjewa, -ow мн/ kartaja, -е ж картотека crjewjacy kartajowy картотечный hubjenje chorobna sotra медицинская сестра zoldk, -а м wupisowac, -uje выписывать, skazeny zoldk заполнять wupisac, -a выписать, w prawym casu заполнить cronowc, -а м pfepokazanka, -i ж направление plomba, -у ж gripa, -у ж грипп plombowac, -uje nazymu осенью behanje, -ja cp doktor, -а м врач, доктор nacolny lekar skazanski liscik талон (на прием lekowanje, -ja cp у врача) lekarnja, -e ж cakarnja, -e ж зал ожидания lekarnik, -а м staw, -а м 1. состояние; dowjezc, -ze 2. сустав, член, podlozk, -а м конечность nazymnic, -i so простудиться zymica, -у ж 1. жар; 2, лихорадка recept, -а м рецепт podlozic, -i pfedpis, -а м рецепт predpisac, -a предписать, про- писать, выписать pfedpisowac, -uje предписывать. natykowaca chores прописывать, natykliwy выписывать wopismo, -a cp 1. грамота, natykac, -a/ документ; natyknyc, -nje 2. больничный лист natykowac, -uje wopisac, -a описать, njestajny изобразить tableta, -у ж1 таблетка njestajny puls tabletka, -i ж - wjercec, -i citrona, -у ж лимон (плод) citron owe, -а м лимон (дерево) mi so wjerci citronowy лимонный tema, -у ж тема wob dzen tematiski тематический pretrasc, -e smorkawa, -у ж насморк сморкаться кашель отвар против кашля кашлять колоть кишка кишки, кишечник, внутренности кишечный плохо, дурно желудок испорченный желудок вовремя коренной зуб пломба пломбировать бег главный врач лечение аптека аптекарь отвезти 1. основание; 2. доказательство, свидетельство (документальное) 1. подложить; 2. засвидетельство- вать (докумен- тально) заразная болезнь 1. заразный; 2. заразительный заразить заражать неравномерный, непостоянный прерывистый пульс вращать, вертеть, крутить, кружить у меня кружится голова в течение дня встряхнуть, взболтать 279
pfetfasowac, -uje встряхивать, взбалтыва i ь zalba, -у ж namazac, -а мазь намазать rozpuscic, -i 1. растворить; bolacy больной, 2. расплавить; болезненный 3. растопить; kriza, -у ж кризис 4. распустить wotchorjenje, выздоровление rozpuscec, -a/ 1. растворять: -ja ср rozpuscowac, -uje 2. расплавлять; wotchoric, -i выздороветь 3. растапливать; wotchorjec, -a выздоравливать 4. распускать wuchodzowac, прохаживаться, rozpuscity растворимый -uje so прогуливаться, liwki 1. теплый; гулять 2. вялый Wuswobodzenje Luzicy (po Janu Cyzu) Wulka wojna je naleto 1945 za Hitlera a jeho „Tysacletny reich“, natwarjeny na mocy nemskeho monopoloweho kapitala, widzomnje pfehrata. Armeje wulkich zwjazkarjow, Sowjetskeho zwjazka, Zjednocenych statow Ameriki a Wulkeje Britaniskeje, nadbehuja netko hizo wsudze na teritoriju nacistiskeje Nemskeje. Dobycerske sowjetske wojska steja 60 kilometrow pfed Berlinom a hotuja so na to, dac nacistam posledni zanicacy morsk. Wjeleslawjena misijaCerwjeneje armeje, ludy, wot nacistow potlocowane, wuswobodzic, blizi so swojemu wuspesnemu koncej. Kozdy sowjetski wojak pak we, zo skonci so styri leta trajacy, slawy polny drje puc, ale tez bolostnje bohaty na krawe wojowanja a cezke wopory, hakle z dobycom Berlina. .. .Pri wojowanjach sewjernje wot Budysina zeznawaja so polscy a sowjetscy wojacy tez ze serbskim ludom. Mjeztym zo ma so wjetsi dzel nemskeho wobydlerstwa po namol- wach esesowskeje polneje policije, wopuscic bydlenje a dwory, njeda so wjele Serbow к tomu tez z hrozenjom nuzowac. Hakle hdyz dze w druhej fazy wojowanjow b6j wo kozdy dom a dwor, su tez woni nuceni, so na ,,drohowanje“ podac. Prichadzacy polscy a sowjetscy wojacy so we wsach, wot Serbow wobydlenych, po wotewrjenju tankowych zawerow a po rozendzenju volkssturraa witaja a pohosceja. Dorozumjenje je pomernje lochke Stawa so tez, zo so wohrozem a ranjeni polscy a sowjetscy wojacy po pfiwzacu do serbskeje swojby westej smjerci wuchowaja. Tajke pady su znate w Njebjelcicach, Pancicach, Swinjarni, Prawocicach a druhdze. Tez do reicha zawleceni polscy dzelacerjo a ,,ostarbeiterjo“, dzelacy pola serbskich hospodaijow, wopokazuja so, dziwajo na pristojne z nimi jednanje, jako dzakowni posrednicy mjez dobycerskimi woja- kami a domorodnymi. W serbskich wsach wuwiwachu so wselake formy podpery za wojnskich jatych a do reicha znuzowanych dzelacerjow. Najcasciso drje so stawase, zo sydachu a jedzachu woni pola mnohich burow, njedziwajo na zakonske postajenja, z nimi za zhromadnym blidom a zo njecinjese so zadyn rozdzcl mjez domjacymi a cuzymi. Skoro w kozdej wsy bechu pfecelni ludzo, pola kotrychz smedzachu so tuci wot Hitlera zdeklasowani njedzelu a po swjatoku zhromadzic a zhromadnje samo wukrajne scelaki sluchac, hackuli so tajke „spfe- celowanje" cezko chlostase. Wobchodnicy pfedawachu jim njedziwajcy na rozkazy cyrobu, pice a tobak. Tez wosobinske precelstwa njebechu zadne, hackuli be to za wsech wobdze- lenych jara strasna forma wzajomnych pocahow. Marsal Konjew wupraja so wo Serbach a jich polozenju w interviewje ze serbskimaj nowinarjomaj wo polozenju Serbow: ,,Po rozbicu nacizma licachmy z tym, zo budzeja 280
tez kraj a lud, potajkim Luziscy Serbja, pri nowym natwarje wotpowednje skitani, to reka, zo dadza so jim moznosce narodneho rozwica a zo wutworja worn dobry pomer к nemskemu ludej. A po zalozenju Nemskeje demokratiskeje republiki bechmy pfeswedceni, zo so wse tute prasenja zrjaduja a zo budzeja so nasi siowjanscy bratfa, kotriz su na teritoriju tuteje Nemskeje ziwi, swobodni a njewotwisni cue a zo wobdzela so zhromadnje z nemskim ludom na natwarje socializma.“ ... Wjele jatych pytase wuchow w broznjach, kolnjach, haj samo w domskich w Kukowje a wokolinje. Sylne policajske jednotki „pfecesachu" kozdy kucik. Hdyz na schowaneho storcichu, toho za rozkom zlikwidowachu. Zmuzite serbske wutroby nekotrym z nich wuchowachu ziwjenje. Knjeni Sworcowa w Pancicach, rodzena Hencec z Konjec, chowase hac do nocy troch polskich wojakow w swojim domje. W samsnej chezi bydlese jedyn ze sledzacych polcajow. Hdyz be Sworcoweje domske к pfepytowanju na rjedze, won swojim towarsam rjekny, zo tu pytac njeje trjeba, zo tu bydla spuscomni ludzo. Mozemy sebi pfedstajic, sto je knjeni Sworcowa pfetrala а как je wodychla, hdyz hrozacy strach nimo dzese. Ale njemohl so polcaj kozdy wokomik domoj wrocic? Potom by njemozne bylo, so chowacych zatajic. Na zbozo pfepytowanje domow so hac do nocy dlijese, a Sworcowa mozese, zastarawsi polskich wojakow z jedzu a pokazawsi jim p.uc, so z nimi w hustej cme rozzohnowac. Tuton zmuzity clowjeski skutk je tuta jednora serbska mac, kotraz mejese swojeho muza sama we wojnje, mela za nesto samozrozumliwe. W Swinjarni be so ranjeny polski wojak pod ponoskom synoweje lubje w hrodzach mlynka Michala Lebzy schowal. Как be so tam dostal, nichto njewe. Ncmscy wojacy pfiwjezechu do hrodze nehdze dzesac koni. W nocy a wodnjo stejese pfed konjencom straza. Lebzec mac trjebase nesto dnjow po Kukowskej bitwje za swoje kozy syno. Na synowej lubi skladowane syno nemscy wojacy swojim konjom spicowachu. Tohodla dyrbjese po reblu hac к samemu ponoskej zalSzc, zo by sebi trebneho syna nabrala. Pfi tym wuhlada chowaceho so polskeho wojaka. Wona ani njepikny, zo njeby nemski wojak, rebl dzerzacy, so na zjewjenje skedzbnil. Swoje potajnstwo doweri swojemu muzej. „Dyrbimy jeho wucho- wac, budzemy jemu pomhac!“ be jeho wotmolwa. Stoz je knjeza Lebzu znal, we, zo be won pfeswedceny Serb a weriwy kfescan. Pfi njesmernje wobceznych wobstejnoscach - ranjeny dyrbjese so pfez hrodz. hdzez bechu pfez cyly dzen wothladarjo koni a w nocy pfed njej straza, do domskeho dowjesc - poradzi so knjezej Lebzy, ranjeneho w komorce jeho chetro zatwarjeneho mlyna zamestnic a hac do pnchada polskeho wojska dnja 7. 5. bjez zbudzenja nekajkeho podhlada pola njeho zakwarterowanych wuchowac. Do swojeho wumozenja ze synoweje lubje be ranjeny w nocy do konjacych kortow njewutrjebanu wodu pic chodzil a z konjacej picu so sycil. Zranjenej noze bestej wopuchlej a trjebastej nuznje wothladanje. Wo to a wo jeho porjadne zastaranje z jёdzu a picom starastaj so netko Lebzec mac a nan. Hdyz mozestaj so ze swojim chowancom nesto dnjow pozdziso zbo- zownje rozzohnowac, dari jimaj oficer polskeje jednotki dzakne wopismo, kotrez jimaj a druhim wjesnjanam pfi pozdzisich smjatkach wjele njeluboznoscow zalutowa. Tez w mlynskej rece pod korjenjemi wysokich wolsow mjez Kanecami a Swinjarnju su so nekotfi ranjeni polscy wojacy hac do 7. meje wuchowali. Sto je jich ziwil, sto je nad nimi swojej ruce dzerzal, drje so wjace zwescic njeda. Najskerje bechu to polscy dzelacerjo ze susodnych wsow, kiz su w tutych zrudnych dnjach lepse cuwy meli hac nekotryzkuli z nasich ludzi. Po tutych hrozbnych doziwjenjach wulka wjetsina domjaceho wobydlerstwa, zdzela na rozkaz, so na cekancu poda, a to w smerje na Sandawu a dale do Cech.... (,-Wojowanje wo wuswobodzenje Luzicy za cas wulkeje bitwy wo Berlin 1945“, Budysin 1975, s. 5, 69 70; Rozhlad 15, 1965, s. 105-106) 281
20. lekcija Alfons Frencl W zlotej Praze Njelicomna je syla tych Serbow, kotfiz su hizo w Praze byli abo so hotuja, sej tam borze dojec. Zlota abo stowezata Praha - woboje njeje prehnate. Sto wona wosebje za nas woznamjenja? Z mnohimi pomnikami a mestnami zetkawamy so w tutej nam tak bliskej stolicy, z mestnami, kotrez su zwjazane z bohatymi stawiznami serbsko-ceskeho pFccelstwa. Kozdeho, kiz prCni raz do Prahi prijcdze, wjedze zwjetsa puc wot Stareho Mesta (hdzez kozdu hodzinu wsednje hromadza so wuletnikarjo, turisca a hosco pred slawnej radnicu na Staromgscanskim torhoscu, zo bychu sej wobhladali astronomiski casnik a doziwili prechod „dwanace japostolow** za woknomaj nad casnikomaj) prez Korlowy most na Malu Stronu a dale horje na Hradcany. Prjedy hac stupimy na Korlowy most, stejimy pred Staromescanskej mostowej wezu, zawSsce najkrasnisim gotiskim twarjenjom tutoho razu w Europje. Wezu debja drohotne plastiki, predstajace wobeju knjezicelow Korlu IV. a Vaclava IV., к tomu podobiznu swj. Vita. Pod tutymi plastikami pak nas wosebje zajimuja wopony krajow, kotrez za cas Korle IV. prislusachu ceskej kronje. Mjez dzesacimi wopo- nami spoznajemy wopon Budysina a Delnjeje Luzicy. Po nimale 516 m doihim Korlowym mosce dostanjemy so prez Vltavu na Malu Stronu, pri cimz nas preco zaso pohnuwa к wobdziwanju na triceci plastikow a skupinowych posta- wow, kotrez wobe stronje mosta wurjadnje debja -aw pozadku monumentalna panorama Praskeho hroda. Mjez tutymi prikladami barokoweho wumclstwa nadendzemy tez plastiki wot wuznamneho serbskeho wumelca-rczbarja, 1655 w Kulowje rodzeneho Macija Wjaclawa Jakule (Jackel), stejace naprawo w smfirje na Malu Stronu. W Praze mejese Jakula dom na Jindrisskej hasy, kotryz so mjenowase ,,U Pinkasu**. Za mostom, za Malostronskej mosto- wej wezu, wotbocimy naprawo к hospodze ,,U tri pstrosu". Dondzemy do wuskeje a cicheje hasy pod mostom, kotraz so mjenuje ,,U Luzickeho seminafe**. W mjenowanej hasy nadendzemy dom co. 13 z wopomnjenskej taflu „Serbski seminar**. W serbskich a ceskich literarnych a kulturnych stawiznach ma tuton dom swoje krute mestno. Nam je dom wosebje drohi, dokelz je mel we swojich wjace hac 2001etnych sta- wiznach wuznam pri zachowanju serbskeje narodnosce. W lece 1706 zalozistaj bratraj Mercin a Jurij Siman z Cemjerc pola Budysina tuton dom na Praskej Malej Stronje jako prebytk z jedzu a moznoscu wuknjenja za holcow ze serbskich wsow. kotfiz w Praze studowachu. Tu so po wjecorach schadzowachu, zhro- madnje wukmanjowachu w swojej macerscinje a prednosowachu ze swojich prenich literar- nych wuplodow. Zhromadnje prihotowachu so na swoje pozdzise skutkowanje we luziskej 282
domiznje. W kmhowni Narodneho muzeja w Praze mozemy dzensa hisce w zapiskach ,,Dzenika“ Serbowki scehowac zeridzenja tohole studentskeho towarstwa a w original u citac literarne prenicki mtodeje studentskeje generacije. Z jimacej cescownoscu zastupimy do bywseje zurle Serbskeho seminara, a rady nam Prascy preceljo powedaja wo casach, jako tu prebywachu nasi pozdzisi spisowaceljo, basnicy a recewednicy kaz Handrij Ducman, Miklaws Bjedrich-Radlubin, Jakub Bart- Cisinski, Jurij Libs, Miklaws Andricki, Jurij Winger a Jozef Nowak, predewsem jara zasluzbny Michal Hornik a druzy. Ale z hoscom bechu tam tez tajcy slawni cescy muzojo kaz Josef Dobrovsky, ,,w6tc slawistiki", wedomostnik a basntk Vaclav Hanka K. J. Erben, basnik slawneje ,,Kytice“, a dalsi. W rumnoscach je zamestnjeny dzel slawneje Hornikoweje knihownje. Mala, ale z wulkej luboscu wuhotowana wustajenca predstaja nekotre wazne wotrezki stawiznow serbskeje literatury, mj. dr. tajke drohocinki kaz Ticinowu recnicu „Principia linguae Wendicae“ z leta 1679 a Frenclowu recnicu „De oiiginibus linguae Sorabicae“ z leta 1693. Tola w tutym domje njezacuwamy jenoz dych zandzenych casow. Horliwi preceljo serbskeho ludu, cestnohamtscy sobudzelacerjo Sekcije za studij serbskeje kultury, wudawaja tu Pfehled luzickosrbskeho kulturniho zivota a wjedu tak dale na tradicije bohate cesko- serbske wzajomne styki. Hdyz stejimy po wopyce Serbskeho seminara na Hradcanach a wobdziwamy panoramu Prahi, jewi so nam wona hisce w pisanisich a za nas bohatsich barbach..... (Z wacokom pola susodow, Predzenak, 2. a 23. septembra 1978) Slownick njelicomny неисчислимый, бессчетный hromadzer, -ja м собиратель, коллекционер stowezaty ,,стобашенный“ wuletnikar, -ja м экскурсант woboji pfehnac, pfeceri тот и другой, оба преувеличить wulet, -а м экскурсия, про- гулка (за город) prehnawac, -a преувеличивать torhosco, -а ср площадь pfehnaty prehnace, -a ср/ преувеличенный преувеличение staromescanski находящийся в ста- ром городе prehnawanje, -ja ср astronomiski астрономический woznamjenjec, -a/ обозначать, astronom, -а м астроном woznamjenjowac, -uje woznamjenic, -i значить обозначить astronomija, -е ж doziwic, -i астрономия пережить, стать свидетелем pomnik, -а м zetkawac, -a (so) stolica, -у ж памятник встречать(ся) столица prechod, -а м 1. переход, проход; 2. прохождение, шествие pfecelstwo, -a cp дружба japostol, -а м апостол hdzez (союзное с ювд) где japostolski апостольский hromadzic, -i (so) собирать(ся), скапливать(ся) gotika, -i ж gotiski готика готический hromada, -у ж скопление, множество, куча twarjenje, -ja cp raz, -а м постройка, здание характер, колорит hromadu нареч. разом, вместе Europa, -у ж europski Европа европейский 283
Europjan, -а м европеец wopomnjenska мемориальная drohotny драгоценный, tafia доска ценный pfebytk, -а м 1. пребывание; plastika, -i ж скульптура 2. жилище; wobaj оба 3. общежитие knjezicel, -а м властитель, wuknjenje, -ja ср учеба, занятия властелин wukmanjowac, -uje развивал ь способ- podobizna, -у ж изображение, k necemu/za nesto/ ности, совершен- портрет w necim ствовать в чем-л. podoba, -у ж образ, вид wukmanic, -i (so) усовершенство- podobny похожий на кого-л. ваться) pohnuwac, -a 1. приводить wukmanjenje, 1. пригодность, в движение; -ja cp способность; 2. трогать, волновать; zendzenje, -ja cp 2. склонность собрание, встреча 3. побуждать original, -а м оригинал, pohnuc, -je 1. привести подлинник в движение; originalny оригинальный, 2. тронуть, взволновать; prenicka, -i ж подлинный 1. первенец; wobdziwanje, -ja cp 3. побудить восхищение 2. первое произве- дение, дебют postawa, -у ж 1. фигура; generacija, -e ж поколение 2. статуя generaciski относящийся skupinowe postawy скульптурная к поколению группа jimacy 1. трогательный; wurjadnje чрезвычайно, 2. захватывающий исключительно jimac, -a nekoho 1. трогать, wurjadnj чрезвычайный. волновать; pozadk, -а м исключительный фон, задний план jimac so slowa 2. захватывать брать слово w pozadku на заднем плане cescownosc, -e ж почтительность, panorama, -у ж панорама почтение panoramatiski/ панорамный cescowar, -ja м почитатель. panoramowy barok, -а м барокко cescomny поклонник уважаемый barokowy барочный, bywsi бывший в стиле барокко predewsem прежде всего nadehc, -ndze найти ceski чешский wotbocic, -i свернуть, slawistika, -i ж славяноведение, повернуть, отклониться slawist, -а м славистика славист wotbocec, -a/ поворачивать, slawistiski славистический wotbocowac, -uje отклоняться wedomostnik, -а м ученый hospoda, -у ж 1. трактир, tola но, однако, кабачок: 2. угощение zandzeny тем не менее прошедший, wopomnjenski памятный прошлый 284
zane, zandze cestny hamt, -а м hamtski sekeija, -e ж wzajomny пройти, миновать почетный должность, служба 1. должностной, служебный; 2. официальный секция, отделение взаимный wzajomnosc, -е ж styk, -а м stykac, -а stykac so z nekim styknyc, -nje nice na chribjece stykowac, -uje race nad necim взаимность связь, контакт скрепить, соединить связаться с кем-л. заложить руки за спину заламывать, ломать руки Словообразование - Slowotworba Словарный состав языка обогащается, помимо изменения значений существующих слов и заимствования слов из чужих языков, также и посредством образования новых слов. Новые слова в языке образуются прежде всего при помощи словопроизводства, реже - словосложения. Словопроизводство (деривация) - Wotwodzowanje (deriwaeija). При словопроизводстве используются различные аффиксы (префиксы, суффиксы). Присоединение ряда суффиксов может вызывать изменения в основе слова: - чередование конечных согласных основы (с - с, d - di, t - с, h - z, ch - s, k - c, } - 1, s - s, z - z, tr - tf, dz - d, c -1, nj - n); - чередование корневого гласного (о - 6). 1. Образование существительных - Wotwodzowanje (deriwaeija) sub- stantiwow. Суффикс Значение деривата Примеры -k уменьшительное существительное sneh - snezk brjuch - brjusk zawk - zawek stoic - stolck снежок животик подушечка стульчик -ka уменьшительное существительное ruka - rucka, kniha - knizka nic - nitka sklenca - sklencka wowca - woweka haluza - haluzka tyza -tyzka книга, книжка нить, нитка стаканчик овечка веточка коробочка -ko уменьшительное существительное wucho - wusko lico - licko tozo - tozko jabiuko - jablucko ушко личико постелька яблочко 20 Lb. Sorb.-Russ. 285
Суффикс Значение деривата Примеры -ik (-yk) уменьшительное существительное sud - sudzik hat - hacik koi - kolik pos - psyk bratr - bratrik бочонок прудик столбик песик- братик -icka (-ycka) уменьшительное существительное todz - lodzicka , plachta - plachcicka jehla - jehlicka deska - descicka sotra - sotficka breza - brezycka кораблик, лодочка платочек иголка, иголочка дощечка сестричка березка -(j)esko уменьшительное существительное wokno - woknjesko kfidlo - kridlesko окошко крылышко -ar название лица по деятельности (профессии) casnik - casnikar elektrika - elektrikar pfihladowac - pfihladowar pjec - pjekar часовщик электрик зритель пекарь -er название лица по деятельности (профессии) husle - busier home - horncer hrac - hrajer ciscec - ciscer prosyc - proser kazyc - kazer скрипач гончар, горшечник игрок; артист печатник нищий (ср. попрошайка) вредитель -arnja название места (действия) plun - plunarnja kniha - kniharnja pluwac - pluwarnja газовый завод книжный магазин плавательный бассейн, купальня -ernja название места (действия) wowca - wowcernja kokos - kokosernja myc - myjernja prase - pfedzernja ciscec - ciscernja овчарня курятник умывальня прядильня типография, печатный цех -osc абстрактное существительное (образуемое от прилагательного) rjany - rjanosc, slepy - sleposc, swedomity - swedomitosc, serbski - serbskosc ... 286
2. Образование прилагательных - Wotwodzowanje (deriwacija) adjek- tiwow. Суффикс Значение деривата Примеры -owy принадлежность, отношение Ludwik - Ludwikowy wuj - wujowy sad - sadowy cyhel - cyhelowy durje - durjowy lod - lodowy roza - rozowy (чей?) дядин плодовый кирпичный дверной ледяной розовый -ny отношение к веши, к действию wobchad - wobchadny mloko - mlocny noc - послу juh - juzny ruka - rucne dzelo hose - hostna hra hrac - hrajny posluchac - poslusny njesc - njesna kokos palic - palne drjewo wopak - wopaeny транспортный, дорожный молочный ночной южный ручная работа гастрольное представление игровой, игорный послушный курица-несушка дрова превратный, оши- бочный, ложный -ski отношение к лицу, вещи, действию Serb - serbski clowjek - clowjeski zona - zonski sula - sulski strona - stronski kupanje - kupanski серболужицкий человеческий женский школьный партийный купальный -owny временное или пространстве иное отношение hody - hodowny pjatk - pjatkowny nutfka - nutfkowny рождественский пятничный внутренний -nisi временное отношение sobota - sobotnisi dzensa - dzensnisi субботний сегодняшний -isi временное отношение jutfe - jutfisi netko - netcisi завтрашний теперешний -si временное отношение rano - ransi loni - lorisi утренний прошлого дн ИЙ -usi временное отношение nShdy - nehdusi прежний, бывший 20* 287
Суффикс Значение деривата Примеры -awsi временное отношение wcera - wcerawsi вчерашний prjedy - prjedawsi прошедший, минувший -ni временное или пространственное отношение leco - letni летний pozdze - pozdni поздний zady - zadni задний 3. Образование глаголов - Wotwodzowanje (deriwaeija) werbow. а) образование посредством приставок (префиксов) Присоединение приставки обычно меняет глагольный вид (несовершенный на совер- шенный). Кроме того, приставки часто видоизменяют или полностью изменяют и само значение глагола. Значение серболужицких приставок в основном совпадает со значением приставок в русском языке. Приставка Значение глагола Примеры do- завершение действия ciscec - dociscec jec - dojec допечатать доехать na- завершение действия twaric - natwaric pjec - napjec построить напечь na- so совершение действия в полной мере rejowac - so narejowac jesc - so najesc натанцеваться наетъея po- кратковременность действия; полное завершение действия sedzec - posedzec spac - pospac mjerznyc - pomjerznyc so dzakowac - so podzakowac pisac - popisac посидеть поспать замерзнуть поблагодарить исписать (весь лист) pod- направление, место совершения действия (вниз, снизу) pisac - podpisac rye - podryc smornyc - podsmornyc подписать подкопать подчеркнуть pre- совершение действия до конца; в направлении через что-либо; изменение состояния reznyc - pfereznyc pluwac - pfepiuwac skocic - pfeskocic woblec so - prewoblec so twarid - pfetwaric перерезать переплыть перепрыгнуть переодеться перестроить pred- совершение действия заранее; placic - predplacic заплатить вперед 288
Приставка Значение глагола Примеры как образец для кого-либо citac - pfedcitac stajic - pfedstajic pisac - pfedpisac прочитать (вслух, для кого-либо) представить предписать, прописать pfi- присоединение; слабая степень осуществления действия sic - pfisic dac - pridac hrec - prihrec пришить прибавить, добавить подогреть roz- совершение действия в разные стороны, в направлении друг от друга pukac so - rozpukac so rezac - rozrezac bezec - rozbezec so растрескаться разрезать разбежаться wo- полное осуществле- ние действия mazac - womazac pisac - wopisac pytac - wopytac so zenic - so wozenic испачкать описать посетить сов. жениться wob- совершение действия в направлении вокруг предмета; до конца dzelac - wobdzelac daric - wobdaric jec - wobjec rose - wobrosc обработать одарить объехать обрасти wot- отделение части; взаимное действие krac - wotkrac wjezc - wotwjezc placic - wotplacic отрезать отвезти отплатить, выплатить wu- совершение действия в направлении изнутри наружу ; полнота действия mjesc - wumjesc pic - wupic myslic - wumyslic вымести выпить придумать, выдумать z-/s- полнота действия so woblekac - so zwoblekac waric - zwaric jesc - zjesc pisac - spisac одеться сварить съесть написать,составить za- полнота действия; начало действия storcic - zastorcic twaric - zatwaric cahnyc - zacahnyc cinic - zacinic kcec - zakcec bezec - zabezec засунуть застроить, встроить затянуть, втянуть закрыть зацвести забежать, вбежать; пойти (о механизме) 289
б) образование при помощи суффиксов Большинство суффиксов служит для образования глаголов несовершенного вида от глаголов совершенного вида. Лишь суффикс -пу-, напротив, меняет значение несо- вершенного вида на значение совершенного вида. Суффиксы обычно не вносят из- менений в лексическое значение глагола. Суффикс Примеры -owa- zawjazac - zawjazowac pozcic - pozcowac pfetrasc - pfetrasowac wotklasc - wotkladowac wotwozyc - wotwozowac wobdaric - wobdarjowac 1 завязать - завязывать одолжить - одалживать встряхнуть - встряхивать отложить - откладывать отвезти - отвозить одарить - одаривать, оделить - оделять -wa- preryc - pferywac stanyc - stawac wobuc - wobuwac sunyc - suwac перерыть - перерывать встать - вставать обуть - обувать (по)двинуть - двигать, толкать -a-/-e- reznyc - rezac tfelic - tfelec zamknyc - zamkac wotplacic wotplacec hasnyc - hasec корпус - kopac stupic - stupac надрезать - резать, пилить выстрелить - стрелять запереть - запирать оплатить - оплачивать потушить - тушить копнуть - копать, пнуть - пинать шагнуть - шагать -ny- kficec - kfiknyc machac - machnyc praskac - prasknyc кричать - крикнуть махать - махнуть трескаться, лопаться - треснуть, лопнуть Словосложение - Tworjenje slowow z pomocu zestajenja (kompozicija). Компоненты Сложное слово Примеры существительное + существительное zynkofilm существительное klankodziwadto звуковой фильм кукольный театр прилагательное pfirodowedny естественно- научный swetopolitiski ОТНОСЯЩИЙСЯ к международной политике 290
Компоненты Сложное слово Примеры существительное + глагол су щест вител ьное masinotwarstwo halokopanca машиностроение футбол в закрытом помещении глагол + существительное существительное paliwaka дракон, гидра существительное + глагол прилагател ьное rukopisny smerodajny рукописный направляющий директивный прилагательное + прилагательное прилагательное cornobely marxistisko- leninistiski чернобелый марксистско- ленинский прилагательное + существительное к существительное krotkopowedancko wulkowiki короткий рассказ ярмарка прилагательное modrokoslaty lochkomyslny в синей рубашке легко- мысленный прилагательное + существительное krasnosmykar фигурист глагол наречие + глагол прилагательное krotkowidny runopadny близорукий вертикальный глагол + глагол существительное sycomlocawa sycowjazawa зерновой комбайн сноповязалка 1. Napisajce serbsce swojemu precelej list wo Praze. 2. Wupisajce sej mjena serbskich procowarjow w zawodnym nastawku a wupytajce powucenje wo nich w biografiskim slowniku abo w Stawiznach serbskeje literatury. 3. Namakajce za kozdy priw£sk scZhowacych slowow znajmjensa tri substantiwy jako priklad: behar. dejer, radzicel, pisarka, sudnik, sportnisco, dejawa, blidarnja, kocidlo, mjetanca 4. Namakajce za jednotliwe skupinki priweskow dalse priklady! Wnbjerce sej z kdzdeje skupinki dwaj substantiwaj a wutworce z nimaj zmyslapolnej saclze! spisowacel hoscenc dzelacer pilnosc horitwa basnistwo bratrowstwo, mustwo 291
5. Wotwodzce wot zaspinkowanych slowow substantiwy z prawym pfiweskom! Wsitcy wazimy sej disinskeho (basnic). - Nas susod je (mec) hoscenca. - Mamy sej stajnje zaso (wazny) kublanja wuwedomic. - Porjadnje prednjesenu (prosyc) nichto njewotpokaza. - Z (rady) witachmy hosca z kmotriskeje brigady. - Кёсту stajnje (werny)! - (Starac so) wo kozdeho clowjeka je zasada naseho socialistiskeho stata. 6. Wotwodzce substantiwy: hordy, mudry, wjesoly, dobrociwy, iuby, mlody, posol, mocny, mnoho, kury, zwerjo, bice, mrec, wodzic, weric, tworic ' 7. Zasadzce prawy predwesk: W stawiznach recachmy wo ........weku. - К mnohim kniham napisa so .... slowo. - .. .suler pomhase mi domjace nadawki zhotowic. - W hajnikowej stwe wisaja .. .rohi. - W kapitalistiskich krajach maja so dzela wi preco z .. .dzelnoscu bёdzic. - Jan padny a dyri so do ... brody. - Jsraelski .. .pad na Egyptowsku zasudzujemy. 8. Zasadzce wotpowedne substantiwy: Preni wulki wotrezk w stawiznach clowjeskeje towarsnosce mjenujemy ... - Dzelo ... be hlownje hontwjerjenje a zberanje. - ... bydlachu w prozdnjencach. - Kolowokolo wjeski wuzbehuje so horata krajina, mjenujemy ju ... - Wo swoju swobodu wojowace ludy w Aziji a Africe zbehaja so pfeciwo ... kolonialnych mocnarstwow. - Dzel cylkowneho produkta, kotryz sej towarsnosc nadzela a bjezposrednje za zeziwjenje njetrjeba, mjenuje so ... - Hizo zdaloka widzimy rjane zahrody a ... tutoho wulkomesta. - ... je pocas zymnych a sylnych wetrow a husteje kurjawy. 9. Tworce zestajenki z datych porikow: syc a mlocic, wotre a recec, agrarny a technikar, sam a knjejstwo, wohen a skit, zakon a dawac, zelezo a lec, kniha a wjednik, lod a lamac, nowy a wolby, daloko a widzec, sam a beh, runy a waha, pjero a dree. 10. Prelozce: Будь всегда готов помочь женщинам и детям. Рудники были богаты рудой. Старик глух на правое ухо и слеп на левый глаз. Мама сердита на нас за то, что мы опоздали к обеду. Дядя болен туберкулезом. Что ты сегодня такой неразговорчивый? Это странно, ты совсем не похож на своего отца! Я еще не устал, ведь ты же знаешь, что я привычен к тяжелой работе по ночам. Мы сознаем свои права. Na wopyce w Ordzonikidze p Iwan; Witajce, Mercinje, Hanka a Merka. Hdze see Michala a W6rsu wostajili? Mercin: Dobry dzen. Michal be chory a so hisce derje njecuje, tohodla je w6n doma wostal. W6rsa scyla pfinc njemoze, dokelz so na prihotowanskim kursu za zastup do Serbskeje rozserjeneje wyseje sule w Budysinje wobdzeli. Iwan: Wona je hizo wosmy letnik zakoncila? Mercin: Haj. A dokelz bydlimy w Lipsku a dzeci tam nimaja skladnosc so w suli serbsce kublac, budze wona netko do serbskeje sule w Budysinje chodzic. To je wezo z nekotrymi cezemi zwjazane, ma bydlic w internace a podobnje, ale chcemy jej serbske kublanje a nawjazanje wuseho pfecelstwa ze serbskimi dzccimi zmoznic. Iwan: To je rjenje a zwjeselace. - A netko, smem so woprasec, kajka be jёzba k nam? Hanka: Dzakujemy so, wso je deije slo. Srjedu smy sej тёвсепМ a jёzdzenki na dworniscu 292
skazali, na druhi dzen smy pfijomnje do Berlina zapucowali, tam smy w Mitropje wobjedowali a hisce tri hodziny smy so po Berlinskich hasach wuchodzowali. Nas cah do Sowjetskeho zwjazka je na cas wotjel. W nasim spanskim wagonje pucowachu cyle merni ludzo, kiz wjele hary po pucu njenacinichu, a tuz smy mohli w nocy derje spac a wodnjo w meije krajinu sej wobhladowac. Na puc smy sej wjele jedie za cylu swojbu sobu wzali a pola konduktora nesto kroc caj skazali. Nimo toho smy tez wjedznym wozu jara derje wjecerjeli. W Kijewje smy pfestupili na druhi cah. Dokelz pak smy na njon dyrbjeli pjec hodzin cakac, smy swoje kofry a druhe wacoki do chowarnje wotedali a po stolicy Ukrainy podundali. Cah je nas potom do MineralnychWodow dowjezl a wottam hizo bjez prestupjenja do Ordzonikidze. To je poprawom wso wo jezbje w cahu.- A netko mamy sceho- wacu prostwu na was: Dokelz smy Serbja, bychmy rady podia mesta Ordzonikidze tez krasne horiny Kawkaza wopytali a tez mestna, kotrez je nam nas serbski kra- jan Hendrich Bozidar Wjela pfed wjace hac poldra letstotkom na skicach, pjero- krjesbach a molbach zawostajil. Asja: Haj, jara rady licimy z tym, zo warn nesto pokazamy z naseho mesta, kotrez je hisce dzensa wuchadzisco za pfeprecenje Kawkaza. Dokelz chcyli warn nanajwjace zajimawoscow a pomnikow naseho. ziwjenja zandzenosce a pfitomnosce pokazac. budzemy husto z awtom jezdzic. Twan: Pfedewsem chcu warn staru gruzinsku 208 km dolhu wojersku drohu pokazac, kotraz zwjazuje Ordzonikidze z mestom Tbilissi, stolicu Gruzinskeje. Runje po tutej droze pucowase tez w nalecu leta 1802 jako cion ruskeje ekspedicije w na- dawku carja Aleksandra I. was krajan Wjela. Won je zapocal swoje kartografiske a topografiske dzelo w tehdysim Wladikawkazu (dzensa Ordzonikidze). Po nekak 20 km jezby po gruzinskej droze docpejemy wudrericu Darjal. Lcdma drje je hac do dzensniseho dziwjoromantiska wudrenca Darjal nesto na swojej powab- nosci a hrozbnosci zhubila, kajkuz be ju Wjela zwobraznil. Mercin: My smy sej hizo doma wse Hendricha Bozidara Wjelowe molby a pjerokrjesby wobhladali a, dalokoz to mozno budze, bychmy rady to wso we woprawdzitosci wopytali a widzeli. Sergej: Haj, mace tola dwe njedzeli dowola, a tuz spytamy wase pucowanske plany spjelnic. Jelizo zmejemy rjane wjedro, pojedzemy do mestnosce Ananuri Je to jedyn z najwjetsich pozdnjofeudalnych twarskich kompleksow stareje Georgiskeje ze 16. letstotka. Wjela be so zahoril za romantiskosc ruinow stareho klostra Anuri, kotrez mjenowase na swojej molbje Ananur. Mnohe dalse molby a rysowanki je Wjela we mesce Tbilissi a wokolinje kaz tez w Armenskej pola Jerjewana zhotowil. Njedaloko Tbilissia Wjela molowase (je to poprawom pjerokrjesba) najwuznamnisi sakralny twar Georgiskeje, cyrkej Sweti Zchoweh. Hanka: Wjela pochadzese z Borsce w Niscanskim wokrjesu a po skoncenju ekspedi- cije na Kawkaz je so wrocil 1804 zaso do swojeje domizny. Bohuzel zahe zemre, jako 271etny, 1. januara 1805. Bupochowany na wjesnym kerchowje w Chrjebi. Mercin: Haj. tuton wobdarjeny moler, njehladajcy na to, zo je tak krotki cas ziwy byl, je wjele docinil. Sergej: Potajkim smy sej nase zhromadne pucowanske plany za pfichodny tydzen derje pfemyslili a pfihotowali. W behu tydzenja so dorecimy, Sto chcemy sej druhi tydzen wobhladac. (Z wuzicom nastawka A. Frencla, Do horin Kawkaza, Pfedzenak 13. 1. 1979) 293
Slownick kurs, -а м курс podundac, -а zakoncic, -i закончить, wot tam окончить krajan, -а м internal, -а м интернат, общежитие poldra internatny интернатный skica, -у ж a podobnje и тому подобное pjerokrjesba, -у ж wuski 1. узкий; zawostajec, -а/ 2. тесный; zawostajowac, -uje 3. близкий zawostajic, -i wusi более узкий, wuchadzisco, -a cp zmoznic, -i тесный, близкий... pfeprecenje, -ja cp дать возможность zwjeselacy радостный, отрад- ный, приятный pfeprecic, -i mescenka, -i ж плацкарта preprekowac, -uje jezdzenka, -i ж (проездной) билет jezdzic, -i ездить zapucowac, -uje отправиться в путь na cas вовремя, точно car, -ja м spanski woz/wagon спальный вагон kartografija, -e ж hara, -у ж 1. шум, суматоха; kartografiski 2. церемонии topografija, -e ж nacinic haru наделать шума. topografiski нашуметь wudrenca, -у ж njecince sej haru! не церемоньтесь! wudrec, -je haru mec быть в затруднении harowac, -uje шуметь, галдеть konduktor, -а м 1. кондуктор; 2. проводник wudrewac, -a prestupic, -i перейти prestupic na druhi пересесть на romantika, -i ж cah другой поезд prestupic zakon преступить закон romantiski reka prestupi река разлилась. вышла из берегов romantikar, -ja м pfestupowac, -uje 1. переходить; 2. пересаживаться; dziwj oromantiski 3. преступать, powab, -а м/ нарушать powabnosc, -e ж prestupjenje, 1. переход; -ja cp 2. пересадка; 3. проступок, нарушение powabny chowarnja wacokow камера хранения (багажа) побродить оттуда соотечественник, земляк полтора набросок, эскиз рисунок пером оставлять оставить исходная точка переход через что-л. перейти, пересечь что-л. 1. переходить, пересекать; 2. расстраивать, срывать что-л. царь картография картографический топография топогра фический ущелье пробить, проло- мить, прорубить, прорвать ; пробивать, пре- ломлять, прору- бать, прорывать 1. романтизм; 2. романтика романтический, романтичный романтик романтически дикий 1. привлекатель- ность; 2. прелесть, очарование 1. привлекатель- ный; 2. прелестный, очаровательный 294
hrozbnosc, -e ж zwobraznic, -i zwobraznjowac, -uje dalokoz mozno mestnosc, -e ж twar, -а м twarski kompleks, -а м Gruzinska, -eje ж Georgiska, -eje ж rysowanka, -i ж rysowac, -uje rysowar, -ja м rysowanje, -ja cp rys, -а м грозный, зловещий вид изобразить изображать насколько возможно 1. место, местность; 2. помещение 1.стройка; 2. постройка, сооружение строительный, а рхитектурный комплекс, ансамбль Грузия Грузия рисунок 1. рисовать: 2. чертить 1. рисовальщик; 2. чертежник 1. рисование; 2. черчение 1. рисунок; 2. чертеж; 3. черта rysowadlo, -а ср wokolina, -у ж Armenska, -eje ж Jerjewan, -а м sakralny pochowac, -а wjesny kerchow, -а м wobdaric, -i wobdarjec, -al wobdarjowac, -uje wobdaijenosc, -e ж wobdaijeny moler, -ja м molerski molerstwo, -a cp njedziwajcy/ njedziwajo/ njehladajcy/ njehladajo w behu (tydzenja) готовальня окрестности Армения Ереван обрядовый, культовый похоронить деревенский кладбище одарить, оделить одаривать, оделять одаренность, талант одаренный, талантливый художник художнический, живописный живопись несмотря на ... в течение (недели) Rudolf Jenc Arnost Muka Korla Arnost Muka narodzi so dnja 10. merca 1854 we Wulkim Wosyku ze zamozneje burskeje swojby. Jeho nan mejese tam nehduse knjeze kublo. Njedaloko rodneje wsy je wulki Tuchorski les, kiz be nehdy k Mukec kublu slusal. Po nim je so Arnost Muka pozdziso husto z pseudonymom Serbomii Tuchorski mjenowal. Dobywsi sej swoju prenju sulsku wedomosc w susodnym Hornim Wujezdze, zastupi won leta 1866 do Budyskeho gymnazija a wuznamjeni so tu bdrze z rjanymi darami jako pnkladny suler. Tu pak w nim tez jeho serbske wedomje wocuci, a hdyz be so won stal wedomy Serb, роса ze samsnej pilnoscu, krutoscu a cilowedomoscu, z kotrymiz be so do swojich sulskich studijow dal, tez z dzelom za Serbstwo. Bjerjese sej Smolerja a Hornika za priklad, z kotrymajz be so zeznal, a Zejleija, kotrehoz w prozdninach na jeho Lazowskej farje wopytowase a kiz jeho borze z wosebitej doweru pocesci. Won bu z horliwym starsim „Society", bu tez z horliwym clonom wsech Budyskich serbskich sulerjow jednocaceho towarstwa „Lubin" a zapoca hizo z wedomostnej cinoscu, zapisujo bajki a dotal njeznate ludowe spewy a warianty k znatym. Wopusciwsi gymnazij z najlepsej notu, poda so won do Lipska, zo by tam teologiju studowal. Podia mejese wotmysl, na citanja slowjanskeje filologije chodzic, kotrez tam wuberny slawist August Leskien mejese. Borze pak so teologije wostaji, zo by so cyle 295
recnym studijam wenowac mohl. Zapisa so na filozofiskej fakulce na klasisku filologiju a na slawistiku. Jako student Muka hisce pilniso za Serbstwo dzelase hac jako suler. Jeho a Holanowa zasluzba to pfedewsem be, zo so leta 1875 prenja wsostudentska schadzowanka do Chroscic zwola. Won be tez ton, kiz jako hlowny starsi na jutrownej schadzowance w Kulowje leta 1877 zhromadzenje wsech Zejlerjowych basnjow a spewow namjetowase. Won tez hlownje so za tuto hromadzenje postara a wso zrjadowa a zredigowa. Jenicce jemu mejese so serbska studowaca mlodosc dzakowac, zo jejny ijany wotmysl njewosta, ale zo so w letach 1883-1891 wuskutci. Wobdaijeny nic jeno z wotrym rozumom, ale tez z krutej wolu a z jasnym wockom, kiz widzi, cehoz je najbole trjeba, spozna won, zo ma so Delnjej Luzicy najwjetsa kedzbnosc wenowac, dokelz be tam strach zandzenja serbskeje narodnosce wjele wjetsi hac w Hornjej. Hizo leta 1867 be Tesnar w Budestecach pn poswjecenju Budaijoweho pomnika skorzil, zo je wona „jaden wjeliki kjarchob". Spominali bechu na ton strach Horni Serbja hizo husto, ale woprawdze cinili bechu dotal preciwo njemu malo. Kaz nehdy mlody K. A. Jenc роса Muka w swojich prozdninach po Delnich Serbach pucowac, najprjedy z pfecelom Holanom, ale borze tez sam abo pozdziso tez z wukrajnymi precelemi, z Alfonsom Par- czewskim a Adolfom Cernym. Borze wuziwase won wse swoje prozdniny na to, zo by nic jeno Delnju Luzicu, ale cyle Serby a tez susodne pfenemcene strony dokladnje zeznal. Won je je preki a podlu prechodzowal a pri tym sweru rec a wasnja serbskeho ludu studo- wal, prasejo so a wuskusujo a sej zapisujo nic jeno slowa a recne wobroty a narecne wose- bitosce, ale tez bajki a pesnje a mnoho druheho, cehoz pozdziso w swojich wulkich dzelach wuzi. Wo swojich pucowanjach a ,,dundanjach“ rozprawjese prenje leta we ,,Luzicanu“, w „Lipje Serbskej“ a we ,,Luzicy“. Pozdziso to hizo njeje cinil. Leta 1879 skonci swoje uniwersitne studije, zlozujo pruwowanje wucerstwa na gymna- zijach a doktorat. Samsne leto hisce bu za wupomocneho gymnazialneho wuceija w Zitawje pfistajeny. Tuteje skladnosce won wuzi a pfestudowa pilnje Abrahama Frencelowe spisy, kiz so w tamnisej radzinej knihowni chowachu. Wunoski tutych swojich studijow wozjewi pod napismom „Frenceliana" w „Casopisu Macicy Serbskeje". Dolho pak w Zitawje njewosta. Jutry 1880 hizo bu za gymnazialneho wuceija w Budysinje pomjenowany. Tu w Budysinje so wozeni a tu sej myslese wostac a po wsech swojich mocach a darach za lepse swojeho luda skutkowac. Tu won swojich serbskich wucomcow na gymnaziju za macernu rec zahorjowase, tu won tez z mlodostnym elanom wotrjadam Macicy nowu aktiwnosc spozci, tu bu won wuzwoleny za pfedsydu Budyskeje ,.Bjesady“, kotraz pod nim znowa rozkce, a tu won tez ,,Luzicu“ zalozi. Na tymle jeho horliwym skutkowanju za Serbstwo pak so jeho kolegojo a wselake nemske wodzace kruhi, wosebje Budyski preni mescanosta, postorkowachu. Woni jemu wumjetowachu, zo chce Budysin pfeserbscic. Horsachu so pola ministerstwa na njeho a docpechu, zo bu won leta 1883 do Kamjenicy pfesadzeny. Styri leta pozdziso dosta mestno na gymnaziju Albertinum we Freibergu, a tam je byl z wucetjom a pozdziso z konrektorom, doniz leta 1916 na wusluzbu njewotendze. Z tutym ,,wuhnanstwom“ pak so Muka njeje nikak zatrasic dal. Napowak! Za wse tele dolhe leta we Freibergu je won nimo swojich zastojnskich pfislusnoscow hoberske dzelo za Serbstwo wukonjowal. Stawsi so z emeritusom, mozese so won skoncnje zaso do Budysina pfesydlic. Wuwolnjeny wot sluzbnych pfislusnoscow, wenowase so won tu dale z njewsednej pilnoscu a njesprocniwoscu wedomostnym nadawkam, hackuli jeho woci, z mnohim dzelom pfenapinanej, dale bole slabnjestej. Dnja 10. oktobra 1932 wza jemu wosomasydomdzesatletnemu smjerc pjero z ruki. (Stawizny serbskeho pismowstwa, II. dzel) 296
Оглавление Введение................. . ........ ................................ 7 Сокрашения .... .................. . .................12 Характерные особенности верхнелужицкого языка сравнительно с русским . . 13 1. lekcija A Nasa wjeska. W serbskej recnej suli. Nasa rjadownja..........17 Б Фонетика, произношение, правописание.........................20 Основные сведения о склонении существительных, прилагатель- ных; о спряжении глаголов в настоящем времени; об отрицании при глаголах . . .......................................... 25 В Упражнения 1-7...............................................27 Г Формулы приветствия (Как strowimy?) , .................27 Д К. Krawc, Jako pytnych, zo sym Serb..........................29 2. lekcija A Zjezd Serbow. Wuknjemy za ziwjenje..........................30 Б Инфинитив, причастие прошедшего времени на -1-. формы пер- фекта, будущего времени глаголов . . . .33 В Упражнения 1-8 . 34 Г Представление, знакомство (Pfedstajenje). Диалог о знании язы- ков (Ту recis serbsce?) ............................35 Д М. Nowak-Njechornski, Dobrym ludzom rjanosc sweta a ziwjenja 38 3. lekcija A Handrij Zejler...............................................40 Б Склонение существительных мужского и среднего рода, склоне- ние личных местоимений 3-го лица, возвратного местоимения. Произношение и правописание заимствованных слов ... 42 В Упражнения 1-7.............................................. 46 Г Приглашение, договоренность, извинения (Dorecenje, prepro- senje, zamohvjenje).........................................47 Д J. Rawp, Korla Awgust Kocor................................. 49 4. lekcija A Nowa cheza...................................................51 Б Формы настоящего времени глаголов (обзорные замечания); по- 297
велительное наклонение. Склонение личных местоимений 1-го и 2-го лица....................................................55 В Упражнения 1-6...................... . . . ..... 58 Г В гостях (Wopyt).......................................... 59 Д Р. Malink, Nocny pacient................................. 61 5. lekcija A Macica Serbska so zalozuje................................. 64 Б Склонение существительных мужского и среднего рода (оконча- ние); склонение существительных жеЬского рода................71 В Упражнения 1-5 ... . .... 74 Г Пища (Jedz) ... .............................. 75 Д Выдержки из газеты „Нова доба“ (на темы питания) . . ... 78 6. lekcija A Krabat......................................................80 Б Склонение прилагательных. Классификация местоимений; скло- нение вопросительных, относительных, отрицательных, неопре- деленных, притяжательных и указательных местоимений ... 82 В Упражнения 1-6...............................................87 Г Погода летом (Wjedro w lecu).................................88 Д A. Frencl, Ralbicy. К. В. Seca. Pawki ...... ...........91 7. lekcija A Serbski zakon. J. Brezan, Serbow zakon nehdy a net..........94 Б Классификация глаголов по спряжениям. Формы настоящего времени глаголов. Возвратные глаголы. Количественные и по- рядковые числительные (1-10) . . ......97 В Упражнения 1-5............................................. 103 Г Родственные и семейные отношения (Pfiwuznistwo).............104 Д К. J. Schiller, Aktiwny podzel Domowiny pri zakonskim zawescenju narodneje runoprawnosce Serbow............................ 106 8. lekcija A K. Krawc, Dyrdomdejstwo na kupje . . ..... 109 Б Формы прошедшего времени: простое прошедшее время, давно- прошедшее время . . . . .112 В Упражнения 1-6 . . . . 115 Г Строительство нового дома, сад (Nowotwar, zahroda) 116 Д Budysin............................ . 118 9. lekcija A J. Cyz, Wojnske operacije sewjernje Budysina 121 Б Сослагательное наклонение глаголов. Формы многократного прошедшего времени. Количественные и порядковые числитель- ные (окончание)........................................... .124 В Упражнения 1-6........................................... 127 Г В магазине продовольственных товаров (W pjekarni, Wobchod za ziwidla).............................................. ........ 128 Д G. Hancka, Specialna kublarnja w nehdysim hrodze. B. Dyrlich, Parabla................................ . ............130 298
10. lekcija A C. Kola, Nekotre mysle po IX. zwjazkowym kongresu Domowiny 132 Б Числительные. Разряды. Склонение. Употребление ...................135 В Упражнения 1-7................................................ 139 Г Периоды времени, календарные даты, часы (Wo casu).................140 Д A. Muka, Pucowanje po wotcnym kraju ... .... 145 11. lekcija A M. Nowak-Njechornski, Spewajo do serbskeje hole! . ........147 Б Неопределенные (неличные) формы глаголов: инфинитив, при- частие прошедшего времени на -1-, деепричастия, страдательное причастие........................... . . ...............151 В Упражнения 1-11................................................. 155 Г Поездка по Нижней Лужице (Z kolesami w Delnjej Luzicy) . . . .156 Д M. Ladus, Na wopyce w skupinje Kuparske Borkowy...................158 Основные сведения о нижнелужицком языке . ..............158 J. Cyz, Hajno Jordan - mjazy serbskimi kulturnymi procowarjami derje znaty .......................................... 161 12. lekcija A Diskusijny pfinosk Jurja Krawze na IX. zwjazkowym kongresu Do- mowiny .................................................................166 Б Неопределенные формы глаголов (окончание): отглагольные су- ществительные, причастия действительного зал oi а . 169 В Упражнения 1-6..................................................171 Г Ориентация в городе. Средства сообщения (Orientacija. Wobchad) 173 Д М. Kubasec, Jich beda- nase ziwjenje............................176 Serbscina wuwucuje so na sowjetskich uniwersitach........ . 177 13. lekcija A R. Iselt, Dopomnjenki na kermusu................................179 Б Существительные, реализующиеся только в формах множествен- ного числа (pluralia tantum). Имена собственные со значением семьи. Фамилии. Притяжательные прилагательные. Прилага- тельные, образуемые от названий населенных пунктов. Наречия 182 В Упражнения 1-9 184 Г Универсальный магазин (W kupnicy) 186 Д Serbske ludowe nalozki w behu leta 190 Серболужицкие диалекты....................................... 191 14. lekcija A J. Frencl, Zmejemy w Chocebuzu muzej delnjoserbskeho pismowstwa 194 Б Образование степеней сравнения прилагательных и наречий . . . 197 В Упражнения 1-10.........................................200 Г Почта, телефон (Post, telefon) ... 203 Д J. Kubas-Worklecan, Hakle dzesci ... 205 15. lekcija A Festiwale serbskeje kultury ... ....... 207 Б Вид глаголов. Глаголы „неправильного" спряжения. Отрицание. Порядок слов.................................................... 210 В Упражнения 1-6 . .......... ................. . 216 299
Г Дом книги в Будышиие. Серболужицкая печать (Dom knihi w Budysinje. Serbske casopisy)...............................219 Д Koncepcija za V. festiwal serbskeje kultury 1980 w Budysinje . 221 16. lekcija A 80 medaljow za Worklecy. W Horkach padnje dzensa popoldnju wazny rozsud ................. - . . 223 Б Страдательный залог глаголов. Предложения с подлежащим, мыслимым обобщенно. Предложения односоставные: глаголь- ные и безглагольные . . .................. . . . . 226 В Упражнения 1-9................. .....................- 228 Г Физкультура и спорт (Celozwucowanje a sport)................ 231 Д Prikoplowanje „Sojuza 28“ k orbitalnemu kompleksej prihotowali . 234 17. lekcija A M. Kubasec, Boscij Serbin............................... 236 Б Предлоги . . ............ .......................... 239 В Упражнения 1-7 . . ............... 248 Г Погода зимой (Wjedro w zymje)............................... 250 Д F. Michalk, Ze ziwjenja serbsciny................. . 254 18. lekcija A J. Mlynk, Prenje serbske dziwadlo......................... 256 Б Сложносочиненные предложения. Предикативные слова .... 260 В Упражнения 1-7....................................... • 262 Г Культурная жизнь (Kulturne ziwjenje) ..................... 264 Д Dr. Jan Cesla .......................................... 267 19. lekcija A J. Mercink, Hdyz certy cekaja..............................269 Б Сложноподчиненные предложения. Частины.....................272 В Упражнения 1-8.......................................... 274 Г Здравоохранение (Strowotnistwo) . 276 Д J. Cyz, Wuswobodzenje Luzicy ... . - 280 20. lekcija A A. Frencl, W zlotej Praze.................. ...... . 282 Б Словообразование (словопроизводство и словосложение) . . . 285 В Упражнения 1-10......................................... 291 Г У друзей в Орджоникидзе (Na wopyce w Ordzonikidze) . . 292 Д R. Jenc, Arnost Muka.......................................295 300