Б.М.КЕДРОВ

В.И.ЛЕНИНН1Ң
„МАТЕРИАЛИЗМ

юане
*
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ'

деген кітабын
қалай
оқып-үйрену
керек

АЛМАТЫ
«ҚАЗАҚСТАН»
1987

15
К 28

К 28

Кедров Б. М.
В. И. Ленинніц «Материализм жэне эмпириокрити­
цизм» деген кітабын қалай оқып-үйрену керек.—
Алматы: Ңазақстан. 1987.—378 бет.
Академик Б. М. Кедровтың бұл кітабы В. И. Лениннің аса маңызды философиялық еңбегін оқып-үйренуде оқушыға көмектесуді мақсат еткен оқу қүралы болып табылады. Кітаптың соңғы басылымы
1972 жылы шықты. Бұл басылым қайта өңделіп, жаңа материалмен
толықтырылған. «Сұраң-жауап» түріндегі бұл материалда В. И. Лениннің кітабында кездесетін жекелеген неғүрлым күрделі қағидалар
мен терминдер түсіндіріледі. Кітап оқытушыларға, студенттерге, сондай-ақ, маркстік-лениндік философияны өздігінен оқып-үйренушілерге
арналған.
т. 0302020100—146
С7
К "Ш(05Ь=87~ 11-87

© ПОЛИТИЗДАТ, 1983 г.
© «ҚАЗАҚСТАН» БАСПАСЫ, 1987 ж.

15

АВТОРДАН

Әр түрлі тағдыры бар кітаптар болады. Көп кітаптар
және олар өте жиі кездеседі, уақыт сынынан өтпейді: ескіреді, өздері солардың жағдайында жазылған оқиғалармен бірге өтіп кетеді де, енді оларды жұрт оқымайтын болып, ұмытылады. Бірақ уақыттың және адамдардың өзгергеніне қарамастан, бір тарихи заманның орнына одан мүлде өзгеше, жаңа тарихи заманның орнауына қарамастан,
заманның талабына сай келіп, оның көкейтесті мәселелеріне жауап бере алатын мүлде басқа кітаптар да болады,
бірақ олар онша көп емес. Мұндай кітаптар адам даналығының еш уақытта ескірмейтін классикалық еңбектерінө
жатқызылады. В. И. Лениннің «Материализм және эмпи­
риокритицизм»1 деген кітабы философиялық ойдың дәл
осындай классикалық еңбектерінің қатарына жатады.
Әрине, мұның өзі кітапта айтылғанның барлығы бірдей
бүгіпде де ол жазылған бұдан 75 жыл бұрынғы кездегідей актуальды және заманга сай деген сөз емес. Әлбетте,
ондағы қайсыбір жекелеген жайлардың ескірмеуі мүмкін
смес, айталық, қайсыбір махистке арнайы айтылған кейбір
сын ескертпелер, немесе сол жылдарда ашылған физикалық жаңалықтарға арнайы тоқталған қайсыбір пайымдаулар осындай. Мұндай жекелеген жайлар қалайда өткінші
сипатта болмай қоймайды. Бірақ жауынгер материализм
тұрғысынан жазылған Ленин кітабының тарих тұғырынан
тұрақты орын алып, мәңгі жасай беретін және үнемі жаңарып отыратын қасиеті оның жалпы жауынгерлік жігері,
оған арқау болған диалектикалық материализмнің твор1 Біз бұдан әрідө оны
кітабы деп атаймыз.

лениндік кітап немесе В. И. Ленинңің
3

честволық рухы, оның негізінде жатқан ғылыми диалектит
калық метод болып табылады. В. И. Лениннің кітабын әбден
мұқият оқып-үйренемін деген әрбір адамның алдында
оны материалистік диалектика тұрғысынан оқып-үйрену ең
басты міндет болмағанның өзінде, басты-басты міндеттердің бірі болатыны анық. Мұның мәнісі: кітапты оқып, оның
мазмұнына зер салғанда ондағы қашанда маңызды, ец
басты жайды әр уақыт есте ұстап отыру керек деген сөз.
Кітап жазылғаннан кейін 12 жыл өткен соң (1920 жылғы
сентябрь) дәл осы пікірді Лениннің өзі оның екінші басылуына жазған алғы сөзінде айтқан болатын. Ол кітаптың
жаңа басылымы «...орыс «махистерімен» болған айтысқа
қарамастан, марксизм философиясымен, диалектикалық материализммен, сондай-ақ жаратылыстану ғылымының ец
соңғы жаңалықтарынан жасалған философиялық қорытындылармен танысуға керекті құрал есебінде пайдасыз болмас
деп үміттенемін» (12)1 деген болатын.
Енді Лениннің кітабы жазылган кездегі нақты тарихи
жағдайды көз алдымызға елестету керек. В. И. Ленин оны
1908 жылдың сентябрінде аяқтады. Кітап күрделі тарихи
жағдайлар тұсында жазылды. Бұрынырақта революцияны,
марксизмді жақтаған орыс интеллигенциясы арасында
1905—1907 жылдардағы орыс революциясының жеңілуінің ықпалымен, Россиядағы саяси реакцияның өршуініц
әсерінен идеялық бейберекеттік басталды. Атап айтқанда,
мұндай бейберекеттік сөз жүзінде марксиспіз деушілердің
марксизмнен шеттеуінен, философиядағы ревизионистердің
маркстік философияның негіздеріне ашықтан-ашық қарсы
шығуларынан көрінді. Маркстік философияны махизммен —
субъективтік идеализмнің шатасқан бір түрімен «біріктіруді», не болмаса Маркс пен Энгельстің философиялық
ілімін Махтың көзқарастарымен ашықтан-ашық «алмастыруды» көздеген эклектикалық әрекеттер ревизионистерде
ерекше сәнге айналып алды, ал мұның әр түрлі варианттары біресе эмпириокритицизм деп, біресе эмпириомонизм
деп, біресе эмпириосимволизм деп немесе басқа қайсыбір
әлем-жәлем сөзсымақпен аталды. Мұнымеп қоймай ревизионистер біз марксизмнің ескірген догмаларына қарсы маркетік философияны творчестволықпен дамыту үшін күресіп
жүрміз деп мәлімдеді.
1 Осы жерде және бұдан былайғы тексте жартылай шеңбер
жақшаның ішінде В. И. Ленин Шығармалары толық жинағыньщ
18-томының беттері көрсетіледі. Ал басқа томдарға сілтеулер жасалғанда тік жаңшаның ішінде: бірінші цифр томыщ екіншісі оның.
бетін көрсетеді.
4

ВЛ. ИЛЬИНЕ.

МАТЕРІАЛИЗМЪ
и
ЭМЛИРЮКРИТМЦИЗМЪ
криткчеснія эамітни о6е одной
реанціонной философы.

ИЗДЯНІЕ „ЗВЕНО"

МОСКВА

В. И. Лениинің «Материализм жэне эмпириокритицизм»
деген кітабының бірінші басылуының мұқабасы.
1909 ж.
Кішірейтілген

көпті дәрежеде көрінеу діни концепцияларды (құдай іздемпаздық, құдай жасампаздық) уағыздаудап анық байқалды.
Марксизмді философиялық ревизиялауды олар марксизмнен және материализм атаулының бәрінен безу емес,
марксизмді ғылымның жаңа деректеріне сәйкес одан әрі
творчестволықпен дамыту тәріздепдіріп корсетпекші болды.
Ревизионистер марксизмді ескірді-міс деген қағидалардан,
«догматикалық» қабылдауға негізделгеи тұжырымдардан
тазарту керек деп мәлімдеп, бұған маркстік философияның
негізгі принциптерін осындай тұжырымдардың қатарына
қосты.
К. Маркстің ұлы ілімінен бас тарту болған, оны одан әрі
дамыту керек дегенді бетке ұстап, іштен қопаруға тырысқан осы ревизиямен үзілді-кесілді күресу қажет болды.
«...Ф. Энгельс материализмінің «формаларын» ревизиялауда1
оның натурфилософиялық қағидаларын ревизиялауда,— деп
жазды В. И. Ленин,— сөздің айтылып жүрген мағынасында «ревизионистік» еш нәрсе жоқ екені былай тұрсын, қайта, керісінше, марксизм мұндай ревизиялауды қажетті түрде талап етеді. Біз махистерді кінәлағанда, әсте мұндай
қайта қарағаны үшін кінәламаймыз, қайта олардың нағыз
ревизионистік тәсіл қолданғаны үшін — материализмнің
формасын сынаған болып, оның мәнін өзгерткілері келгені
үшін, Энгельстің бұл мәселе жөнінде сөзсіз өте-мөте зор маңызы бар пайымдауларымен, мәселен, оның, «...материясыз
қозғалыстың болуы мүмкін емес» деген пайымдауы сияқты
пікірлерімен тура, ашық және үзілді-кесілді санасуға ешбір
әрекеттенбестен, реакциялық буржуазиялық философияның
негізгі қағидаларын ала салғылары келгені үшін кінәлаймыз» (285).
В. И. Ленин өз кітабының Алғы сөзінде марксизмді философиялық ревизиялаушылардың мәні мен тактикасын сипаттай келіп, былай деп жазды: «Іс жүзінде — диалектикалық материализмнен, яғни марксизмнен, біржолата безеді.
Сөз жүзінде — ұдайы бұлтарып, мәселелің мәніне соқпай
кетуге, өздерінің шегінгендігін жасыруға тырысады, жалпы
алғанда материализмнің орнына материалистердің әйтеуір
біреуін қоюға тырысады, Маркс пен Энгельстің толып жатқан материалистік мәлімдемелерін тура талдаудан үзілдікесілді бас тартады... Мұның өзі — кәдімгі философиялық
ревизионизм, өйткені марксизмнің негізгі көзқарастарынан
шегінуімен, өздерінің безген көзқарастарымен ашық, тура,
батыл және айқын «есеп айыруға» қорқып немесе ол қолынан келмей жаман аты шыққандар — тек осы ревизионистер ғана» (10).
10

В. И. Лениннің кітабы Маркстің теориясын басшылыққа ала отырып, пролетариат пен оның партиясын Россияда
социалистік революцияның жеңуі үшін болашақ шешуші
күреске дайындап, революциялық теорияның кіршіксіздігін
сақтау, марксизм идеяларын оның жауларының шабуылынан қорғап қалу орыс марксистерінің аса маңызды міндеті
болып тұрғанда, әсіресе реакция жылдарында марксизмге
елеулі қауіп төндірген махистердің философиялык, ревизионизміне қарсы бағытталған. Лениннің махизмді сынауыньщ
халықаралық зор маңызы болды.
Белгілі бір еңбек жазылған жағдай қоғамдық өмірдің
саяси және идеялық-теориялық жақтарын қамтитын жоғарыда көрсетілген ерекшеліктермен қатар сол кездегі ғылыми ойдың дамуымен де, атап айтқанда, жаратылыстану саласында ашылған эксперименттік және теориялық жаңалықтармен байлапысты ғылыми ойдың дамуымен де сипатталады.
Екінің бірінде мынадай сұрақ туады: Ленин өзінің кітабында жаратылыстанудың барлық салаларының ішінен физикаға, соның өзінде бұл ғылымның барлық тараулары мен
проблемалары ішінен материяның құрылымы туралы ілімге
неге көп көңіл бөледі? Мұның себебі: XIX ғасырдың аяғында физика және ең алдымен материяның құрылымы туралы
физикалық ілім басқа
жаратылыстану ғылымдарының
жәпе олардың барлық проблемаларыпыц ішінен алдыңғы
шепке шыгып, заманның жаратылыстану ғылымында көпке
дейін жетекші орынга ие болғандығында.
Ғылым тарихында әр түрлі дәуірлерде жаратылыстану
саласында оның философиялық қорытындылар мен концепциялар тығыз байлапысты белгілі бір тарауыныц жетекші болып, алдыңғы піепке шығып отырғаны мәлім. XVII—
XVIII ғасырл.арда ғылымның осындай тарауы механика бо­
лып, ол сол уақыттағы бүкіл ғылымға ықпалын тигізді. Сол
ғасырларда механикалық жаратылыстанудың жарыққа шы­
гып, механистік материализм түріндегі дүниеге көзқарас
ретінде механицизмнің қалыптасуы осы тұста нақ сол механиканың жаратылыстанудың жетекші саласы ретінде өркендеуімен байланысты.
Материя қозғалысының сол уақыттағы ең қарапайым
түрлерін және оның қасиеттері мен заңдылықтарын зерттейтін механика сол уақытта басқа барлық ғылым салаларының өркендеуіне серпін беретін күшке айналды. Осыдан
күш алған басқа ғылымдар XIX ғасырда барынша ілгері басып, енді өз беттерімен даму жолына түсті. Мәселен, XIX ғасырдың басында-ақ химия мен биология алдыңғы қатарға
11

шықты, ал XIX ғасырдың ортасында оларға физика келіп
қосылды. Мұның өзі оттегінің ашылуы мен химиялық атомистиканың жасалуы, энергияның сақталу және басқа түрге айналу заңыньщ ашылуы, клетка теориясының жасалуы,
дарвинизмнің шығуы және жаратылыстану ғылымында басқа да ұлы жаңалықтардың дүниеге келуі арқасында мүмкін болды.
XIX және XX ғасырлардың межесінде жаратылыстанудың дамуында жалпы жағдай қайталанды, бірақ, әрине,
жаңа, неғұрлым биік негізде қайталанды: енді жетекші сала
ретінде ғылымның бір саласы қайтадан алға ұмтылды, дәлірек айтсақ, суырылып алға шықты, бұл жолы ол табиғаттың ең қарапайым объектілерін зерттейтін физика болатын.
Осы уақыттан бастап физика материяиы одан әрі тереңдеп
зерттей бастады: өзінің ашқан жаңалықтары арқасында ол
дүниенің ескі механистік көрінісін жәпе оған байланысты
метафизикалық материализмнің «элементтердің» бұзылмайтындығы туралы, материяның іргелі физикалық қасиеттерінің мәңгілігі мен өзгермейтіндігі туралы қағидаларын қиратып, теріске шығарды.
Бірақ XIX және XX ғасырлар межесінде физика жаратылыстануда жетекші роль атқарған болса, онда оның күрт
дамуы барысында физиканың нақ соңғы жаңалықтарына
байланысты көтерілген философиялық мәселелер философтардың да, жаратылыс зерттеушілердің де назарын ерекше
аударды. Сондықтан жаратылыстанудағы материализм мен
идеализм арасындағы күрес ең алдымен физикада ашылған
ең соңғы жаңалықтардың айналасына шогырланды.
XX ғасырдың басындағы жаратылыстанудағы материа­
лизм мен идеализм арасындағы күреске талдау жасағанда
және табиғат туралы сол уақыттағы ғылымның аса маңызды жетістіктерін диалектикалың материализм тұрғысынан
философиялық жолмен қорытындылағанда В. И. Лениннің
өз кітабында негізінен жаңа физикаға, яғни атом әлемі саласында болып жатқан микроқұбылыстар физикасына тоқталған барлық себебі осы болатын, Бұдан біраз кейін (1911
жылы) ол нақ осы жаңа физика күн тәртібіне философиялық жаңа мәселелер қойып отыр, диалектикалық материа­
лизм бұл мәселелерді шешуге, яғни оларға тиянақты философиялық жауап беруге тиіс болды деп анық атап көрсетті.
Физикада XIX және XX ғасырлар межесінде басталған
жаңалықтарға талдау жасағанда, олардың ерекше тарихи
жағдайда — идеологиялық күрестің қатты шиеленіскен жағдайында болып отырғанын ескеру керек болды.
12

Бұған дсйіп физикада және бүкіл жаратылыстануда ма­
териализм үстем позицияны берік ұстады, ол, әдетте, механистік немесе стихиялық материализм түрінде болған еді.
XIX ғасырдың ортасында және оның екінші жартысында
буржуазия идеологтары марксизмге қарсы күрес жүргізе
отырып, ең алдымен материалистік диалектикаға шүйлікті
де, метафизикалық материализма біршама төзімділікпен
қарады.
Осындай тарихи жағдайларда XIX ғасырдың ортасындағы жаратылыстанудың ұлы жаңалықтары, әдетте, жаратылыстанудың өз ішінде идеалистік желіктерді күшейткен
жоқ, дегенмен ондай желіктер мезгіл-мезгіл сол кезде де болып тұрған еді.
XIX ғасырдың аяғына қарай буржуазиялық қоғам импе­
риализм сатысына, яғни іріп-шіріп өліп бара жатқат/
капитализм сатысына аяқ басқанда жағдай түбірінен өзгерді.
Буржуазиялық философия табиғат туралы ғылым саласында ашылған жаңалықтарға басқаша қарай бастады. Идеа­
листа реакция жаңадан ашылған, бірақ мәні әлі анықталып, ұғынылмаған әрбір жаңалыққа жармасып, оны материализмге қарсы бұруға тырысып, ол материализмді бекерге шығарады-мыс деп және философиялық идеализмнің
дұрыстығын «дәлелдейді» деп көрсетпекші болды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында жаратылыстану мен
философияның дамуындағы мұндай ашықтан-ашық реакциялық тенденция кездейсоқ оқиға емес-ті, керісінше жаңа
тарихи жағдайдың ерекшеліктерінен заңды түрде туындаған болатын. Буржуазия идеологтарына дін мен идеализмнің бұдан бұрын да қатты шайқалған позицияларын «тылыми» тұрғыдан нығайтып, бекіту үшін бұл позицияларды ғылымның ец жаңа деректері ақтап отыр деген көріністі қайткен күнде де жасау керек болды. Сондықтан да іс жүзінде
осы міндетті объективті түрде орындаушылар болған махистердің материализмге қарсы күресте өздерін «қазіргі
жаратылыстанудың философиясының» немесе тіпті «XX ғасырдағы жаратылыстанудың философиясының» өкілдеріміз
деп мәлімдеулері кездейсоқ емес-ті.
«Физиологиялық» идеалистер XIX ғасырда материалис­
та бейнелеу теориясын «бекерге шығару» үшін және Канттың агностицизмін нығайту үшін физиологияның ең жаңа
деректерін пайдалануға тырысты (олардың қатарында Гельм­
гольц та бар, оның «символдар теориясын» Ленин өзінің
кітабында сынайды). Сол сияқты XIX ғасырдың аяғы мен
XX ғасырдың басындағы физиктердің арасында-идеализмнің ерекше ағымы пайда болды, ал оның шығуы жараты13

лыстанудың империализм кезеңіндегі дамуында терец қайшылық бар екендігін көрсеткен болатын.
Физиканың қауырт дамуы материяның құрылымы мен
оныц қасиеттері туралы бұрынғы көптеген түсініктерді өзгертіп, материяның жаңа түрлері меп оның қозғалысының
жаңа формаларын ашты. Осыған байланысты физикадағы
ертеде қалыптасқан ұғымдар, физикалық теориялар, физикалық заңдардың тұжырымдамалары түбірімен өзгеріске
ұпіырап, қайта қаралды.
Идеологиялық реакция физикадағы ескі ұғымдардың,
теориялардың, түсініктердің талқандалуын мұның өзі материализмді «бекерге шығаратын» және идеализмнің дұрыстығын «дәлелдейтін» дерек деп түсіндіріп, өз мүдделері
үшін пайдалануға жанталаса әрекет жасап бақты. Идеалист-философтар ғылымның жетістіктерін барынша реакциялық мақсаттарға пайдалаиды. Ленин «махизм әдебиетін немесе махизм туралы әдебиетті қолыңа алсаң-ақ жаңа
физика материализмді бекерге шығарады-мыс, т. т. және
т. с. деген дәмемен сол жаңа физиканы тілге тиек етушілікті көресің» (284) деп жазған болатын. Бұл тілге тиек
ету дәлелді ме, жоқ па, ол — басқа мәселе, бірақ В. И. Лениннің атап көрсеткеніидей, идеалистердің өз көзқарастарын жаңа физикамен «байланыстырып», оның жетістіктері
мен қиыншылықтарын реакциялық философияның мүдделеріне пайдалануға әрекеттенгені күмәнсыз.
Сонымен, жаратылыстанудың дамуында және материа­
лизм мен идеализм арасындағы физикада ашылған ең соңғы жаңалықтар төңірегінде өріс алған күрестің сипатында
XIX және XX ғасырлар межесінде жаңа тенденциялар пайда болды; бұл тенденциялар табиғатты танудың жалпы
барысына және оның нәтижелерін философия тұрғысынан
қорытындылау процесіне өте елеулі өзгерістер енгізді.
Ленин XIX ғасырда Маркс пен Энгельс өздерінің философиялық еңбектерін жазған кезде болмаған бұл жаңа
жағдайларды ескеру қажет деп санады. Ол былай деп жазды: «...жаңа физиканың немесе, дұрысырақ айтқанда, жаңа
физикадағы белгілі бір мектептің махизммен және қазіргі
идеалистік философияның басқа түрлерімен байланысты
екендігі ешбір күмәнсыз. Плехановтың істеп отырганы
сияқты, махизмді талдағанда бұл байланысты елемеу —
диал-'ктикалық материализмнің рухын қорлағандық болады, яғни Энгельстің сөздерінің кейбір әріптеріне бола,
Энгельстің методын құрбан еткендік болады» (284). Бұл
жағынан да В. И. Лениннің кітабы сол кезде гылымда
14

болып жатқан оқиғаларға талдау жасауға творчестволық
тұрғыдан қараудың тамаша үлгісі болды.
Лениннің кітабын, осылай деп күтуге болатынындайақ, оның жақтастары барынша мақұлдап, қолдады; керісінше, оның дұшпандары арасында кітап дәрменсіз өшпенділік туғызды.
Лениннің адал шәкірттері, шын лениншіл-большевиктер
өз көсемі мен ұстазының философиялық көзқарастарына
толық қосылды және оған өзінің идеялық қарсыластарын,
олардың ішінде реакция жылдарында марксизмнен шеттеп,
махизмнің идеалистік желігіне еріп кеткен партиялық интеллигенттерді де әшкерелеуіне белсене көмектесті. 1908
жылы Женевада А. Богданов реферат оқығанда большевик
И. Дубровинский оған қарсы жұрт алдында сөз сөйледі,
осының өзінде Ленин өзінің «Референтке он сұрағын»
(5—6) алдымен Дубровинскийдің сөйлейтін сөзінің тезисі
ретінде жазған болатын. В. Воровский махизмге барынша
батыл қарсы шықты.
Лениннің қатты сынына ұшыраған, орыс социал-демократтарынан шыққан махистер Лениннің кітабын дұшпандықпен қарсы алды. А. Богданов оған жалақорлықпен
жауап қайтарып, өзінің қате көзқарастарын ақтамақ бо­
лып, Ленинге... фидеизмді уағыздаушы және қорғаушы де­
ген атақ тағуға дейін барды! Бұл орайда құдайға сену
және сыртқы дүниенің нақты бар екендігіне және оны танып-білуге болатындығына сенімділік («сену») бір деңгейге қойылып, әншейін теңдестірілді.
Философия соққан меныпевиктер Лениннің кітабына әр
түрлі үн і<атты. Л. И. Аксельрод (Ортодокс) бұл кітапқа
жазған рецензиясында Ленин өз кітабыпда философиялық
бірқатар елеулі қателерін принципті тұрғыдан сынаған
Плехановты ақтауды өзіне міндет етіп қойды. Ол Плехановтың еңбектеріндегі Ленин қате деп көрсеткен қағидаларда ешбір қате жоқ, олар марксизмге толық сай келеді-міс
деп дәлелдеуге босқа тырысты. Лениннің бүкіл кітабына
арқау болған философиядағы партиялылық принципі оның
ерекше ызасын келтірді. Плехановтың тағы бір жақтасы
А. М. Деборин, В. И. Лениннің кітабына тура сілтеме жасамай, қазіргі жаратылыстанудың, оның ішінде физиканың
да, жетістіктері мен жағдайын философия тұрғысынан қалай бағалау керек екендігін көрсетуді өз міндетіне алды.
Бірақ Деборин оны іске асыра алмады, Плехановтың махизмді сынауы абстракт сынау болды деп Лениннің Плеха­
новты айыптауын ол бекерге шығара алмады.
Тіпті Ленин мен орыс махистерінің арасындағы филосо15

рингке материяның осы статикалық күйден динамикалық
күііге кошуі қалай жүзеге асқанын түсіндіруге мүмкіндік
бермеді. Дюринг «алғаш түрткі» болды демек, жаратушы —
құдай бар деген пікірге дейін құлдырады. Энгельс оны осы
үшін де сынаган-ды.
Энгельс қайтыс болганнан кейін идеалистік реакция
энергия туралы ілімнің деректерін пайдаланып, ерекшө
идеалистік ағым — энергетизмді жарыққа шығарды; энер­
гетизм қозгалысты материядан бөліп алуға тырысты, яғни
қозғалысқа идеалистік және метафизикалық тұрғыдан қарап, ол материясыз болады деп ойлады. Осы сияқты көзқарастар XIX ғасырда да айтылып, сол кездің өзінде де
оларды материалистер сынға алған болса да (Ленин, мәсе.лен, И. Дицгеннің спириттерді және басқа «рухпен тілдесушілерді» сынағанын келтіреді), алайда энергетизм ерекше философиялық ағым болып XIX және XX ғасырлардың
межесінде ғана империализм өзімен бірге ала келген жалтіы идеологпялық реакцияға байланысты қалыптасты.
Ленин энергетизмді сынай отырып және диалектикалық
тиатериализмді дамыта отырып, материя мен қозғалыстың
арақатынасын түсінудегі материализм мен идеализмнің
^арама-қарсылығын және сонымен қатар диалектикалық
материализм мен метафизикалық материализмнің қарамақарсылығын ашты: «Идеалист дүниені біздің түйсіктеріміздің... ңозғалысы деп есептей алады; материалист дүниені —
біздің түіісіктеріміздің объективтік қайнар көзінің, объективтік моделінің қозғалысы деп есептейді. Метафизикалық,
ягни антидиалектикалық материалист — қозғалыссыз ма­
терия (уақытша, «алғашқы түрткіге» дейін т. с. болса да)
бар деп есептей алады. Диалектикалық материалист қозғалысты материяның ажырағысыз қасиеті деп есептеп қана
қоймайды, сонымен бірге қозғалысқа қарадүрсін көзқарасты да теріске шығарады т. т.» (306).
В. И. Лениннің марксизм философиясына енгізген жаңа
қағидаларын Лениннің жаратылыстанудың философиялық
мәселелерін шешуінен де байқауға болады, ол туралы кейінірек айтылады.
Ленин өзінің кітабында екі тарихи дәуірдің: үдей дамып
келе жатқан монополияға дейінгі капитализм дәуірінің
(XIX ғ.) және іріп-шіру сатысына енген, енді төмен қарай
құлдырай бастаған монополистік капитализм дәуірінің
(XX ғ). айырмашылығының неде екендігін тамаша көрсетіп
берді. Маркстік философияда, яғни диалектикалық және та­
рихи материализмде жаңа тарихи жағдайға байланысты
тиарксизмнің біртұтас, бүтін философиялық ілімінің әр
18

түрлі жақтарына (моменттеріне) баса назар аударылыіг
отырды.
Мұндай әр түрлі назар аудару жеке адамның уақытша
ой-ниеттерінен, авторлардың талғамдары мен көңіл-күйлерінен емес, осы екі тарихи дәуірдің түбегейлі, қатаң объективтік жағдайларынан туған болатын. Ал бұлайша баса
назар аударудың өзі бүкіл ілімиің ішкі тұтастығын, оның
барлық жақтары мен құрамдас бөліктерінің терең де ажырамас бірлігін толық сақтай отырып жүзеге асырылды.
Осыған байланысты Ленин былай деп жазды: «Маркс
пен Энгельс Фейербахтан жоғары көтеріле отырып, жазушысымақтарға қарсы күресте шыныға отырып, материализм
философиясын жасауды толық аяқтауға, яғни материалис­
та гносеологияға емес, тарихты материалистік тұрғыдан
ұғынуға, әрине, көбірек көңіл бөлді. Сондықтан Маркс пен
Энгельс өздерінің шығармаларында диалектикалық материализмнен гөрі диалектикалыц материализмді көбірек баса
көрсетті, тарихи материализмнен гөрі тарихи материализмді
көбірек қуаттады» (376).
Маркс пен Энгельс өмір сүріп, еңбек еткен тарихи дәуірді В. И. Ленин осылай сипаттады. Одан әрі Ленин олар
қайтыс болғаннан кейінгі жаңа дәуірдің өткен дәуірден
елеулі айырмашылығы бар деп көрсетеді. «Марксист болғысы келетін біздің махистер,— дейді Ленин одан әрі,—
марксизмді зерттеуге одан мүлде өзгеіпе тарихи дәуірде
кірісті, буржуазиялық философия әсіресе гносеологияға
маманданған уақытта және диалектиканың кейбір құрамдас бөліктерін (мәселен, релятивизмді) сыңаржақ, бұрмаланған түрде ұғына отырып, көбінесе жоғарыда идеализмді қорғауға немесе қалпына келтіруге емес, төменде идеализмді қорғауға немесе қалпына келтіруге көңіл бөлген
уақытта кірісті... Біздің махистер марксизмді түсінбеді,
өйткені олар марксизмге, былайша айтқанда, басца бір
жағынан келді, сондықтан олар Маркстің экономикалық
және тарихи теориясын үйренді — кейде үйренгенінен гөрі
жаттап алғаны көп болды,— үйренгенде оның негіздерін,
яғни философиялық материализмді түсінбей үйренді»
(376-377).
Біз қарастырып отырған кітап жазылған тарихи жаңа
дәуірдің лениндік сипаттамасы тұрғысынан бұл кітаптың
ерекшеліктері тек мазмұн жағынан ғана емес, стилі мен
баяндау формасы жағынан да неғұрлым анық көрінеді, ал
ең бастысы — В. И. Лениннің маркстік философияны дамытуға енгізген жаңалығы толық та айқын байқалады.
19

3. Марксизм-ленинизмнің негізін салушылардың
басқа шығармаларымен байланысы
В. И. Лениннің кітабын оқып-үйренуге творчестволыкпен
^қараудың мәнісі оны, біріншіден, К. Маркс пен Ф. Энгельстің негізгі философиялык, шығармаларымен байланыстыра
қарау деген сөз, өйткені бұл кітап — сол еңбектерді әрі
қарай дамытқан шығарма және автордың өзі үнемі сол еңбектерге сүйеніп әрі сілтеме жасап отырады; екіншіден, ол
Лениннің өзінің оқылып отырған шығармадағы нақ сол
философиялық мәселелер көтеріліп, шеяіілетін басқа шығармаларымен де байланыстырыла оқылуы қажет. Мәселен, маркстік философиядағы диалектиканың, таным теориясының және логиканың бірлігі мен тұтастығы туралы
лениндік қағиданы алайық. Осы тұтастық Ленин кітабының
алғашқы үш тарауының аттарынан-ақ көрініп тұр, оларда
тек материализмнің ғана емес, диалектикалыу материализмнің таным теориясы қаралған. Мұның мәнісі гносеологияның барлық мәселелеріне Ленин материалистік диалектика
тұрғысынан қарап, оларды шешуге диалектикалық методты
ңолданды деген сөз. Ол былай деп жазды: «Ғылымның
басқа салаларының бәріндегідей, таным теориясында да
диалектикалық тұрғыдан пайымдау керек, яғни біздің танымымызды дайын және өзгермейтін нәрсе деп ойламау
керек, қайта білмеушіліктен білушілік қалай туатынын, толық емес, дәл емес білімнің қалай толығырақ, дәлірек білімге айналатынын талдау керек» (107). Мұның өзі, Лениннің пікірінше, адам танымының тарихи дамуы тұрғысындағы көзқарасты ұстану деген сөз.
Маркстік философияның бұл маңызды қағидасын Ленин
«Философиялық дәптерлерде» арнайы зерттеп, одан әрі дамытады.
В. И. Лениннің кітабын «Философиялық дәптерлермен»,
оның басқа да философиялық шығармаларымен салыстырып
қарау диалектика дегеніміз марксизмнің таным теориясы,
ал диалектика, логика және материализмнің таным теория­
сы — бәрі бір нәрсе дейтін қағиданы Лениннің нақ қалай
түсінгенін анықтауға да мүмкіндік береді. Лениннің бұл
тұжырымдамаларын Ленин логиканың, диалектиканың және
таным теориясының арасында ешқандай айырма жоқ деп
біліп, оларды толық бірдей деп санағанның дәлелі деп түсінуге болмайды. Ленин кітабының бүкіл баяндалу барысы
оның олай еместігін дәлелдейді. В. И. Ленин гносеологиялық, танымдық-трориялық мәселелерді үнемі бөліп алып
саралады және оларды логика мен диалектиканың арнайы
20

мәселелерімен араластырмай, диалектика тұрғысынан түсіндіреді.
Диалектиканы, логиканы жәпе таным теориясын маркстік философияның әр түрлі жақтары деп сипаттай отырып,
гносеологиялық мәселелерді саралап, арнайы қарауды мүмкін және тіпті қажет дей отырып, В. И. Ленин мұнымен
бірге бұл мәселелерді диалектикалық методтан тыс және
оған тәуелсіз қарауды мүмкін деп есептеген емес. Керісінше, ол кез келген гносеологиялық мәселеге дұрыс жауапты тек маркстік диалектика тұрғысынан ғана беруге болады деп көрсетті. Сонымен бірге маркстік методтың кез кел­
ген мәселесі тек материалистік таным теориясымен тығыз
байланыста, яғни материалистік диалектика мәселесі ретінде қойылуы мүмкін және осылай қойылуы қажет. Мұның
логикаға да қатысы бар, өйткені логиканың барлық мәселелері маркстік философияда диалектикамен және материализмнің таным теориясымен бірлікте қойылып, шешіледі, басқаша айтқанда, маркстік диалектикалық логиканың мәселелері ретінде қойылып, шешіледі. Мұның өзі
Лениннің кітабын тек В. И. Лениннің «Философиялық дәптерлерімен» ғана емес, сонымен бірге оның «Тағы да кәсіпсдақтар туралы...» деген еңбегімен (1921 ж.) салыстыра
қараганда ерекше айқындала түседі.
Лениннің кітабын Маркс пен Энгельстің негізгі философиялық шығармаларымен және Лениннің өзінің басқа
еңбектерімен байланыста салыстырып оқып-үйрену оның
мазмұнына тарихи тұрғыдан келуге мүмкіндік береді. Кітапты осылай оқу оның түпкі мақсатын, ұстаған бағытын,
қағидаларының сонылығын түсінуге мүмкіндік береді және осының бәрін маркстік философияның да, қазіргі бүкіл
гылымның да келешек прогресінен, сонымен қатар оньщ
авторының өзінің философиялық ойының творчестволық
дамуы тұрғысынан көруге болады.
Ревизионизмнің кейбір идеологтары мен марксизм-ленинизмнің ашық жаулары Лениннің 1914 жылға дейінгі және
одан кейінгі еңбектерінде айтылған идеяларды қарамақарсы қоюға әрекеттенеді. Бейнелеу теориясына қарсы өршелене күрес жүргізе отырып, олар оны енжар пайымдаушылық, механицизмге және тіпті конформизмге ұрынушылық, жағдайға бейімделе салушылық деп дәлелсіз кінәлайды. Олар оны өзінің шын мәні мен маңызынан айырып,
бейнелеу теориясы адамның қайта құрушылық, жасампаз
практикалық қарекетінің ролін төмендетеді-міс, адампың
санасының өзін творчестволық сипаттан айырады-мыс деп
жариялайды.
21

Марксизм-ленинизмнің қарсыластары 1914 жылға дейін Лепин осылай түсінілетін бейнелеу теориясы позициясында болды-мыс деп пайымдайды, тіпті онымен де қоймай
сол уақытта ол жалпы Каутскийдің философиялық көзқарастарына қосылды және жадағай эволюциопизмді қолдады
деп дәлелдемек болады. Олардың пікірінше бұл, былайша
айтқанда, Лениннің философиялық эволюциясындағы бірінші дәуір болыпты-мыс.
Екінші дәуір дүние жүзілік соғыс шығып, Россияда
әлеуметтік революция іс жүзінде жақындап қалған 1914
жылдан басталады-мыс. Сол кезде Ленйй алғашқы көзқарастарынан жалт бұрылып, бейнелеу теориясының жеткіліксіздігін мойындап, оны толықтыру немесе творчестволық
қызмет (практикалық және танымдық қызмет) теориясы
етіп дамыту керек деп біліпті-міс; каутскийшілдік пен жадағай эволюция идеясы орнына революциялық диалектика
идеялары келіп, Ленин бүкіл дүние жүзі білетін революциопер-ойшылға айналыпты-мыс. Бірқатар ревизиопистер
мен ашық жауларымыздың айтуында В. И. Лениннің философиялық эволюциясының екінші дәуірі осыидай делінеді.
Осы мүлдем жалған көзқарас тұрғысынан В. И. Лениннің «Материализм және эмпириокритицизм» деген кітабы
осы екі дәуірдің біріншісін (бейнелеу теориясы, каутскийпіілдік, жадағай эволюционизм), «Философиялық дәптерлері» — екіншісін (жасампаздық теориясы, антикаутскийшілдік, революциялық диалектика) неғұрлым толық бейнелейді екен.
Лениннің еңбектерінде маркстік философияның дамытылуын осылай өтірік бейнелеп, дөрекі бұрмалаулар мен
көптегеп жұлмалаулар арқылы біздің идеялық ңарсыластарымыз Лениннің екі философиялық еңбегін бір-біріне қарсы қоймақ болады. Мұның өзі оларға Ленин әр уақытта
бірдей творчестволық марксист болған жоқ, тек 1917 жылдың қарсаңында ғана творчестволық марксист болды, оған
дейін ол Каутский тәрізді догматик болды, сондықтан да
Лениннің 1914 жылға дейін жазған еңбектеріне өте-мөте
сын көзбен қарау керек дегенді «дәлелдеу» үшін қажет.
Бірақ дәлелденбейтінді дәлелдеуге болмайды. Шын мәнінде Ленин. 1914 жылға дейін каутскийшіл болды-мыс,
жадағай эволюционизм позициясында тұрып, адам санасын адамдардың творчестволық қызметіне белсене қатысу
қабілетінен айырып, объектіні тек енжар бейнелеуші ғана
етті дейтін бұл сөлекет өтіріктер нағыз шын фактілерге
алғаш кездескенде-ақ күл-талқан болады.
22

Атап айтқанда, Лениннің екі философиялық еңбегінің
арасында сабақтастық терең байланыс бар екені байқалады: екі шығарманың екеуі де толығынан және бүтіндей бір
юртақ философиялық принциптер мен алғы шарттарға негізделіп құрылған, осының өзінде «Философиялық дәптерлерде» бұдан бес жылдан астам уақыт бұрын айтылған нақ
сол қағидалар одан әрі дамытылады. «Философиялық дәптерлерде» маркстік философияның бұрын айтылған қандай
да бір принципті қағидаларының алынып тасталғаны туралы сөз болуы да мүмкін емес.
Мұның сананың белсенді ролі туралы, «бейнелеу» ұғымын дұрыс анықтау туралы мәселеге де қатысы бар. Марксизм-ленинизмнің жаулары ғана бейнелеу теориясы адамның және оның санасының творчестволық белсенділігін
жоққа шығарады деп, мұның өзі Лениннің көзқарастарын
тұрпайы бұрмалау екендігін мойындағылары келмейді.
Марксизм-ленинизмнің дұшпандары өздерінің пайымдауларын бір амалын тауып ақтамақшы болып, оларын ең
болмағанда дәлел тәрізді етіп көрсеткісі келіп «Философиялық дәптерлерде» Гегель шығармаларынан Ленин жазып
алған идеалистік кағидаларды Ленинге таңбақшы болады,
әрине, олар В. И. Лениннің өз кітабында 1908 жылы жазғандарымен мүлдем үйлеспейді. Осындай ұнамсыз мақсатқа, мәселен, Гегельдің Ленин жазып алған «адам санасы
объективтік дүниені бейнелеп қана қоймайды, оны жасайды
да» деген пікірі пайдаланылады. Осындай «негізде» Ленин
1914 жылы бейнелеу теориясының шектеулілігін көрсетті
(сана дүниені бейнелеп қана қоймайды) және оны жасампаздық теориясымен толықтырды (сана объективтік дүниені жасайды да) деген асығыс қорытынды жасалады.
Осыдан келіп бейнелеу теориясы баяндалған Ленин кітабы «жасампаздық теориясы» ұсынылды дейтін «Философиялық дәптерлерге оп-оңай қарсы қойыла салады. Бірақ
«Философиялық дәптерлердегі» Ленин жазбаларына жасалған талдау бейнелеу теориясынан асып түсетін ешқандай «жасампаздық теориясын» Лениннің ұсынбағанын даусыз дәлелдейді. Адамның бүкіл қарекеті сияқты бейнелеу
процесіне де творчестволық сипат етепе тән. Сананың бейнелеушілік және творчестволық функциялары оның екі
түрлі функциясы емес, сол бір ғана функциясы, осының
арқасында бейнелеу процесінің өзі адамның дүниені творчестволық қайта құруының нәтижесінде іске асады.

23

лық терең өзгерістер болды. Жоғарыда көрсетілгендей, біздің ғасырымыздың ортасына дейін іс жүзінде қазіргі табиғи-ғылыми прогресс лидеріпің орнын физика берік ұстап
келді. Бірақ 50-жылдардың өзінде-ақ физиканың қауырт
табыстарына сүйене отырып, өздігінен басқарылатын системалар (кибернетика) құру, биосинтез және тұқым қуушылықты басқару (молекулалық биология мен физикалықхимиялық генетика, биохимия мен биофизика, бионика мен
биокибернетика), космосты, жаңа синтетикалық материалдарды, әсіресе полимерлерді (жоғары полимерлік қосындылар химиясы, макрохимия) игеру міндеттеріне және т. б.
байланысты жаңадан пайда болған ғылымдар суырылып
алға шыға бастады. Ғылымның бұл салаларының бәрі де
эксперименттік жағынан да, теориялық жағынан да қазіргі
физиканың өткендегі дамуының әсерін іс жүзінде өз басынан кешірді. Мәселен, электрондық микроскоп пен «таңбаланған атомдар» (жеңіл және кейбір ауыр элементтердің
радиоактивті изотоптары) әдісі биология мен химияньщ
дамуына үлкен себеп болып, оларға оте күрделі химиялық,
биохимиялық және физиологиялық процестердің ішкі «ме­
ханизм деріне», химиялық және биохимиялық микрообъектілердің құрылымына енуге мүмкіндік берді.
Демек, XX ғасырдың бірінші жартысында физика бүкіл
жаратылыстану үшін шын мәнінде таным сатысы ролін атқарды, ал XVII және XVIII ғасырларда механика жара­
тылыстану жөнінде дәл осындай роль атқарған болатын.
Жинақтай келгенде ғылыми таным дамуында белгілі заңдылық бар екені анықталады: бастапқыда ғылымның сол
кезең үшін ең қарапайым объектіні (қозғалыстың формасын, заңды байланыстың, себептіліктің қасиеттерін, типін
және т. т.) зерттейтін бір саласы жаратылыстанудың лидөрі ретінде алға шығады.
Осы ең қарапайым формалар табиғаттың барлық неғұрлым күрделі объектілерінде қайталанатын болғандықтан,
оларды ашу мен зерттеу кейін табиғаттың барған сайын
күрделілене беретін объектілерін тереңірек әрі толығырақ
танып білуге мүмкіндік береді.
Уақытша алға шыққан жетекші ғылым саласының дамуы әжептәуір биік деңгейге жеткенде соның негізінде жаратылыстанудың қалған салаларының бүкіл комплекс! тез
ілгері басады, ал бұл салалар ғылымның осы кезге дейін
бүкіл гылыми қозғалыс лидерінің ролін атқарып келген сол
бір саласының өткендегі дамуын «саты» ретінде пайдалана
отырып суырылып алга шығады.
26

Қазіргі уақытта өмірдің құбылыстары мен заңдарын
зерттейтін ғылымдардың бүкіл комплексінің өркендеуі диалектикалық материализмнің алдына ерекше маңызды философиялық мәселелерді қойып отыр. Қазір осы мәселелерді
талдау, XX ғасырдың басында физика қойған философиялық
мәселелерді талдау қаншалық маңызды болса, соншалық
маңызды. Жаратылыстану ғылымымен байланыстырыла
алынған маркстік философияның В. И. Ленин кітабында
"галданып, шешілген принципті мәселелерін атап айтқанда,
қазіргі биология саласында да қолдануға болады және қолдану керек те; бұл қазіргі биологияның табыстары мен жетістіктеріне, сондай-ақ онда туындаған қиыншылықтарға
дұрыс философиялық талдау жасауға мүмкіндік бере алады.
Марксизм-ленинизм еңбектерін, оның ішінде талдау жасалып отырған В. И. Ленин кітабын оқып-үйренгенде өзінің жиынтығында нақты-тарихи көзқарасты белгілейтін
/коғарыда корсетілген жағдайларды жеке-жеке алып қарамай, оларды өзара байланыста д е п царап
6 і р ін е б і р інің эсерін ескеріп отыру керек. Олардың бәрі бірігіп нақты тарихи және тарихи-ғылыми көрініс
құрайды, ал мұның өзі бүкіл осы шығармаға зор ықпал
жасап қана қоймай, оны жазу қажеттігін және оның өзіне
тән ерекшеліктерін туғызған себептерді түсіндіреді.
Сондықтан Ленин кітабын тереңінен оқып-үйренбейінше шып мәніндегі марксист, нағыз жауынгер материалист
болу мүмкін емес.
Қазіргі уақытты еске ала отырып, бұл кітапты нақты
және қоғамдық ғылымның әрбір жаңа мәселесі жөнінде
оның авторымен үнемі «ақылдасып», ойша болса да, қазіргі жаңа тарихи жағдайдың, осы күнгі философия саласындағы идеологиялық күрес ерекшелігінің, табиғи-ғылыми
білімнің ең жаңа жетістіктерінің алға қойып отырған философиялық мәселелеріне автордың өзі қалай жауап берген болар еді деп толғана оқу керек деген сөз. Ленин өзі
туралы сөз еткенде өзінің Маркспен дәл осылай «акылдасып отыратынын» айтқан болатын, ол Маркстің еңбектерін
оқығанда олардан ғылымның да, бүкіл қоғамның да дамуы
қойып отырғаи жаца мәселелерге қандай да бір дайын
жауап іздемей, осындай мәселелер кездескенде, оларды бүкіл маркстік ілімнің жанды өзегі болғ.ан, болып отырған
және әр уақытта бола беретін диалектика тұрғысынан қалай қойып, қалай шешу әдісін үйрену мақсатымен оқыған.

77 тарау

ЛЕНИН СЫНЫНЫҢ СИПАТЫ.
ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАТИКА
В. И. Лениннің кітабы марксизм-ленинизм классиктерінің көптеген басқа да еңбектері сияқты өткір айтыстық
стильде жазылған. Сондықтан мұнда махистерді және марксизмге жау философиялық ағымдардың басқа да өкілдерін
сынау Лениннің белгілі бір мәселе жөніндегі өз қөзқарасын
баяндаумен үнемі аралас жүріп отырады. Осы жағдай Ленин
кітабын окуды, әсіресе онымен алғаш таныса бастағандар
үшін біраз қиындатады. Бірақ кейін, оқушы оның баяндалу сипатыиа үйреніп, қызыға оқи түскенде, ол бұл қиыншылықты жеңіп, кітаптың ерекшелігін игеріп кетеді. Сонымен қатар кітаптың айтыстық сипаты оның мазмұнын
түсінуге бөгет болмағаны былай тұрсын, қайта, керісінше,
оған жәрдемдеседі, философияның қиын мәселелерін түсінуді де, игеруді де жеңілдететініне оқушының көзі жетеді.
ІПындығында, кітаптың айтыстық сипаты әрбір жеке жағдайда да, жалпы алғанда да, Лениннің қате қағидаларға
дұрыс маркстік қағидаларды қалай қарама-қарсы қоятыпдығын үнемі көрсетіп отырады, ал мұндай қарама-қарсы
қоюшылық Ленин дамытып отырған көзқарастардың мәнін
айқын да терең түсінуге мүмкіндік береді, өйткені бұл көзқарастар махистердің және басқа идеалистер мен метафизиктердің қате көзқарастарына қарама-қарсы қойылған.

1. Сынның дәлелділігц
мазмұндылығы және нақтылығы
Ленин кітабын оқығанда оның алғашқы жолдарыпан-ақ
В. И. Лениннің сынап отырған авторларының көзқарастарын талдауыныц барынша дэлелділігі бірден көзге түседі.
Осындай талдау кейде қатаң («қаражүздік», «философиядағы урядник» және т. с.) эпитеттермен қосарлана жүріп
отырады, бірақ барлық жерде сынның қаталдығы өз қарсыласының дәлелдеріне терең де толық нақты талдау жасауға, оның концепциялары мен дүниеге көзқарастарын
анықтай түсуге негізделеді.
Осы күигі буржуазиялық философияны сынаумен шұғылданып жүрген біздің кейбір философтардың бұрын да
жіберген, кейде қазір де жіберіп жүрген елеулі қатесі
олардың өз қарсыластарының дәлелдерін нақты талдамайтындығында; олардыц концепцияларды, көзқарастарды сы28

намай, қайта жекелеген, кейде кездейсоқ алына салған сөздер мен сөйлемдерді сынаумен шектелетіндігінде. Дәлелділіктің жоқтығы жалпылама даурықпа пайымдаулардың
есесінен өтелетін осындай «сынға» қарама-қарсы, Ленин
өзінің кітабында диалектикалық материализмнің философпялық қарсыластарын шын мәнінде маркстік, яғни ғылыми тұрғыдан сынаудың үлгісін көрсетті. Бұл орайда Ленин
өзінің реакциялық философия лагеріндегі қарсыластарының
айтқан пікірлерінен цитаттар, кейде ұзақ-ұзақ үзінділер
келтіріп отырады. Ол мұны өзің қарсы күресіп отырған қарсыласыңды білуіц керек деп түсіндіреді. Осыған байланысты ол Гётенің өлеңін өз сөзімен басқаша құрып: «жауды
білгісі келген адам жаудыц елінде болып көруі керек» (362)
дейді.
Бұл жерде Ленин философия саласындағы қандай да
болсын қарсыласыңмен күрескенде: оны зерттеу қажет,
оны білу қажет деген маңызды шартты тұжырымдайды.
Әрине, көпшілік алдында бір мәселе туралы пікір айту үшін
ол мәселенің мәнін түсінуің де, білуің де керек екені өзінен-өзі түсінікті. Ленин орыс махистерінің айтыс атаулыға
қажетті осы ең қарапайым талапты қадам басқан сайын
сақтамағандығын көптеген фактілермен көрсетеді. Мәселен,
Ленин оларға бұлтартпай мынадай сұрақ қояды: «Егер
Плехановтың сөздері сізге түсініксіз немесе бір-біріне қайшы келетін және т. с. сияқты болып көрінсе, онда сіз басқа
материалистерді неге алмадыңыз? Оларды білмегендіктен
алмадыңыз ба? Бірақ надандық дәлел емес» (84—85).
Ленин марксизм философиясы қарсыластарының дәлелдерін сынағанда идеалистер шатастырған ең қиын мәселелерді ешқашан орағытып өтпейді және сыналып отырған
авторлардан оп-оңай тез құтыла салуға мүмкіндік беретін
қарапайым мысалдар келтірумен шектелуге ұмтылмайды.
Керісінше, ол идеалистердің өз теорияларының пайдасы
үшін келтірген ең анық деген дәлелдеріне өте мұқият талдау жасайды.
Әбден түсінікті себептермен Ленин өзінің идеализм лагеріндегі философиялық қарсыластарын және диалектикалық материализм позициясында тұрмағанымен таным теориясының негізгі мәселелерінде қалай болған күнде де материализмнің жалпы қағидаларын жақтайтын ойшылдарды
түрліше сынайды. Бұл тұрғыдан алғанда Ленин Маркс ^іен
Энгельстің ізімен жүрді, ал олар «әрқашан да жаман (және
көбінесе антидиалектикалық) материализмді кінәлады, бірақ оны кінәлағанда... неғұрлым жоғары, неғұрлым дамыған диалектикалық материализм тұрғысынан қарап кінәла29

бағыттардың сынықтарын біріктірген жәпе негізінен субъективтік-идеалистік түске боялған, махизм деген атпен белгілі
осы бір қым-қуыт, эклектикалық мектеп сол тарихи жағдайларда материализм ісі үшін тіпті ашық реакциялық ағымдармен салыстырғанда да көбірек қауіпті еді; бұл мектеп
ашық реакциялық ағымдарға объективтік түрде қызмет
етіп, жаратылыстану ғылымын соларға сатып кетті.
Махизм жалауын жамылып маркстік философияны ревизиялау әрекеті бұл мектепті одан да бетер зиянды да
қауіпті етті. Ревизионистік бағыт аталуының бәрі тәрізді,
XX ғасырдың басындағы марксизмді философиялық ревизиялау да принципсіз, өзінің мәні жағынан эклектикалық
ағым болатын: оның мақсаты марксизмнің негізгі қағидаларының өңін айналдыру, бірақ бұл орайда марксизмді
«дамыту» туралы, оны кейбір ескірді-міс деген қағидалардан арылту туралы пайымдауларды бетке ұстау еді. Міне
дәл сондықтан да Ленин өзінің кітабын махизмді, басқаша
атағанда, «эмпириокритицизмді» әшкерелеуге арнаған бо­
латын.
Лениннің махизмді сынауы осы заманғы ревизионизмді
әшкерелеуде әрі үлгі ретінде, әрі іске басшылық құралы
ретінде қызмет ете береді, ал бұл ревизионизм марксизмді
«дамыту» деген желеумен оның түбегейлі, ең негізгі қағидаларын лақтырып тастауға, сөйтіп жұмысшы табының
партиясын идеялық жағынан қарусыздандыруға әрекет
жасап отыр.

2. Ревизионистердің логикаеыздығы
мен жаттампаздығына қарсы шын логикалылық
Ревизионизмнің қандайы болса да мейлінше эклектикалық болып келеді. Өзінің табиғи жаратылысы жағынан да,
алдында тұрған міндеттері жағынан да онда ішкі тұтастық
пен дәйектілік жоқ, ал оның алдында тұрған міндеттер:
ілімді «дамытқан» және «жақсартқан» болғансып, оның мәнін өзгерту. Ревизияланын отырған ілімнен алынған сөздерді қақпақылдап, түрлі әрекет жасау арқылы ревизионистер олардың шын мазмұнына мүлде қайшы келетін, өздеріне
керекті мағына береді.
Алайда ревизионистердің ерекше ұнататын әдісі ревизияланып отырған ілімді (оны «дамытқан» болып) оған
мүлде жат көзқарастармен эклектикалық түрде біріктіріп,
араластырып, толықтыру әрекеті болып табылады.
Осының бәрі ревизионистердің көзқарастарын ботқадай
бытпыратып, ең қарапайым логикалық дәйектілік пен дә34

.іпчіділ іктеи жұрдай етеді. Махистік пайымдаулар өздерінің
мгилііпііе логикасыздығымен барынша ұсқынсыз күйінде
к«мге түседі, өйткені махистер мейлінше әр түрлі ұғымдарды үнемі шатастырып, бірін екішпісімен ауыстырып отырады және соның салдарынан өрескел логикалық ерсіліктерге ұрынады. Олардың көзқарастары бір-бірімен мүлде
үйлеснейтін, іштей қарама-қайшы элементтерден жасай
сіілган винегрет деп көрсетті Ленин. «Энгельстің уақыт пен
кеңістіктің объективтік реалдылығы туралы ілімін, оның
«озіпдік заттардың», «біздік заттарға» айналуы туралы
іліміиен, оның объективтік және абсолюттік ақиқатты...
мойындауынан бөліп алу,— деп жазды махистер туралы Ле­
пин,— тұтас философияны қойыртпаққа айналдырғандық
болады. Барлық махистер сияқты, Базаровтың да сүрінген
жері мынау: ол адамның уақыт пен кеңістік туралы ұғымдарының өзгеретіндігін, бұл ұғымдардың тек қана относительдік сипатта болатындығын адам мен табигат тек уақыт
ней кеңістікте ғана өмір сүреді, ал уақыт пен кеңістіктен
тыс, попшылдық ойлап шығарган және адамзаттың надан
және езілген бұқарасының қиялындағы заттар — дімкәс
қиял, философиялық идеализмнің жалтарысы, жарамсыз
қогамдық құрылыстың жарамсыз туындысы деген фактінің
озгермейтіндігімен шатастырып алды» (205). Ленин махистсрде эклектизмнің әр түрлі формаларда, әр түрлі сылтаулардан байқалатынын көрсетті. Олар материализм мен идеализмді бытыстырып қана қоймайды, сонымен қатар мәселелің гносеологиялық тұрғыдан қойылуын жаратылыстану
гылымы тұрғысыпан қоюмен, философиялық проблемаларды арнаулы-физикалық проблемалармен, табиги нәрсені
әлеуметтік нәрсемен шатастырып, бірін екіншісімен алмастырып, ұгымдарды қақпақылдап, оларга көздеген мақсаттарына қарай өз қалауы бойынша не ол, не бұл мағына беріп, қысқасы, барып тұрған қисынсыз логикалық қателер
мен софизмге жол береді.
Махистердің пайымдаулары мен концепцияларының бәрі
пақ осындай логикалық «негізге» құрылған, сол үшін
В. И. Ленин оларды шын мәнінде күйрете сынайды.
Ленин өз кітабының кіріспе бөлімінде материалист Дидроның метафизикалық-теологиялық сандыраққа және оның
мүлде логикасыздығына қарсы айтылған сөзін келтіреді:
«Дөңгелек дененің жартысы болуы мүмкін, бірақ дөңгелектің жартысы болуы мүмкін емес... Логикалы болыңыз, сөйтіп, бар болып отырған және бәрін түсіндіріп беретін себептің орнына түсініксіз... жоқ толып жатқан басқа бір себепті тықпаламаңыз...» (31—32).
2*

35

Дидроныц бүкіл идеализм де, бүкіл теология да жалпы
адам баласының логикасын бұзуға негізделген деген ойып
жалгастыра отырып, Ленин өз кітабыпың кіріспе бөлімінің
аяғында мынадай мысқыл ескертпе жасайды: «Дидро негізгі философиялық бағыттарды айқын түтрде бір-біріне қарсы
қойды. Валентинов бұл бағыттарды шатастырып, сонымеи
қатар бізді адам күлерліктей етіп жұбатпақ болады: «...Берклидің идеалистік көзқарастарына Махтың «жақындығын»,—
деп жазады ол,— мұндай жақындық болған күнде де, біз
философиялық қылмыс деп есептемейміз» ...Философиядағы бір-бірімен ымыраға келмейтін негізгі екі багытты шатастыру,— қалайша «қылмыс» болады?— деп ескертеді Ле­
нин,— Мах пен Авенариустің күллі білгірсінуі осыған келіп саяды ғой. Біз енді осы білгірсінулерді талдауға кірісеміз» (33).
Бұдан әрі Ленин барлық махистік тұжырымдар меп
пайымдаулардың адам айтқысыз эклектикалылығын үнемі
әшкерелеп отырады. Мәселеп, ол махистердің заңының мазмұны мен оның білдірілу формасын қалай шатастыратынын
корсетеді: «...біздегі орыс махистері адам таңданарлық аңғалдық жасап, себептілік заңы жөніндегі барлық пікірлердің материалистік немесе идеалистік багыты туралы мәселепі сол заңның белгілі бір тұжырымы туралы мәселемен
алмастырады» (174).
Ленин махистерді олардың өздері жол беріп отырғап
логикалық қателер мен софизмдерді тағы да материализмді
«бекерге» шыгару үшін пайдалана отырып, қайсыбір сөздер мен сөз тіркестерініц екіұштылығын үнемі өз мақсаттарына пайдаланыгі отырғандыгы үшін соққылайды. Ол
махист Базаровқа әдейі арнап, сұрақты тікесінен қояды:
«Сіз орыстың: дәл келу деген сөзінің екіұшты мағынасына
жармасқыңыз келе ме? «Дәл келу» — бұл жерде «сәйкес
келу» емес, «дәл өзі болу» деп, істің мәніне түтсінбеген
оқушыны сендіргіңіз келе ме? Мұның өзі Энгельстің пікірін
Махтың пікірі етіп өңін айналдыру әрекетінің бәрін цитаттың мағынасын бұзуға сүйеніп құрғапдық болады. одап
басқа түк те емес» (120).
Ленин махистердің логикасыздығын алуан түрлі байлапыста тексереді. Мәселен, ол махистердің бұлжытпас дәйектілікпен ойлауға мейлінше қабілетсіздігін былай деп көрсетеді: «Богданов өзінің теориясын Маркстің қорытындыларымен жарастырмақ болады, мұның өзінде осы қорытындыларға қарапайым дәйектілікті құрбан етеді» (370).
Бұдан әрі Ленин махистердің бос кеуек тавтологияны
философиялық ойдың ең жоғары жетістігі деп көрсеткісі
36

кглетініи әшкерелейді. Мәселен, Суворовтың терең ойлы
сияқтанғап пайымдаулары жөнінде Ленин: «Өндіргіш күштер ецбек процесі жөнінде экономикалық функция атқарады! Мұның озі: өмір куштері өмір процесі жөнінде өмірлік
функция атқарады дегенмен бірдей. Бұл — Марксті баяндагапдық емес, ақылға сыймайтын сөз қоқсығымен марксизмді былықтырғандық» (382) деп ащы мысқылға толы ескертпе жасайды.
Махистердің дәлелдерінің логикалық қпсынсыздығын
(тавтологиялылығын, дәйексіздігін, іштей қайшылықтылыгын және т. т.) әшкерелей отырып, Лепин сонымен қатар
идеализмді тек бір ғана логикалық дәлелдердің көмегімеи бекерге шығаруға болмайтынын көрсетеді. Ленин бұл
жонінде Дидроның солипсистер ілімі туралы айтқан мына
созін келтіреді: «Меніңше, бұл — тек көрсоқырлар ғана
тугыза алатын сорақы система! Ал бұл система бәрінеп де
орескел болса да, оны бекерге шығару бәрінен де қиын бо­
лы п отыр, бұл тіпті адамзаттың ақылына ұят келтіреді,
философияға ұят келтіреді».
Бұл жерде, Лениннің атап көрсеткеніндей, Дидро тұптура «қазіргі материализмнің көзқарасына (идеализмді
бекерге шығару үшін тек дәлелдер мен силлогизмдер ғана
жеткіліксіз, бұл арада мәселе теориялық дәлелдерде емес
деген көзқарасына)...» (29) жақындап келіп отыр.
Мәселен, Ленин былай деп атап көрсетеді: дүнпе дегеніміз қозғалыс екенін, атап айтқанда: менің ойларымның,
түсініктерімніц, түйсіктерімніц қозғалысы екенін идеалист
теріске шығарамын деп ойламайды да. Менеп тысқары еш
нәрсе жоқ, ал қозғалыста болатын — менің «менім» осымен бітті. «Мұнан гөрі «үнемді» ойлауды іздеп таба алмайсың,— деп қорытады Ленин.— Егер солипсист өзінің козқарасын дәйекті түрде жүзеге асыратын болса, оның айтқанын ешқандай дәлелдермен, силлогизмдермен, анықтамалармен бекерге шығара алмайсың» (303).
Идеализмді бекерге шығаратын тек адамның практикасы, жаратылыстанудың деректері, бүкіл адам танымы дамуының қорытындысы ғана.
Махизмді бекерге шығара отырып, оның ең қарапайым
логикалық негізінің қисынсыздыгын аша отырып, Ленин
сонымен қатар мектеп логикасы ережелерінің шеңберіпен
аспайтын формальдық-логикалық пайымдаудың жеткіліксіздігін көрсетеді. Бұл ережелерді қатаң сақтау керек: оларды бұзу тек тиісті пайымдаулардың мейлінше қисынсыз
екендігін ғана дәлелдейді, ал махистер осыған жол беріп
отыр. Бірақ өзіңді тек формальдық логикапыц шарттары
37

мен ережелерін сақтаумен ғана шектеуге болмайды, өйткені
ғылым және өмірдің өзі мектеп логикасының тар шеңберіпеп, басңаша айтқанда, формальдық логиканы қарапайым
баяндаудан әрі асып түсуді талап етеді.
Ғылыми ұғымдардың, атап айтқанда, «материя» ұгымының анықтамасын мысалға келтіре отырып, ғылыми
ұғымдар анықтамасының формальдық-логикалық тар өрістілігін Лениннің диалектикалық-логикалық тұргыдан қалай
жеңгендігін көрсетуге болады. Ұғымдарды анықтаудың белгілі мектептік әдісі анықталып отырған заттың (немесе
ұғымның) тектік (жалпы) белгісі мен түрлік (ерекше)
белгісін көрсету болып табылады. Бұл әдіс тек пен түрлік
айырмашылық арқылы анықтау деп аталады. Әдетте күнделікті өмірде осы әдіс қолданылады да.
Ал тым кең ұғымдар туралы, мәселен, материя және са­
на ұғымдары туралы сөз болғанда, олардың анықтамасы,
материалистік философияның көрсеткеніндей, олардың бірбіріне қатысты біреуінің (материяның) бастапқы, енді біреуінің (сананың) соңғы болатынын корсету болмақ.
Тосыннан қарағанда мұнда формальдық логика тыйым
салатын логикалық шеңбер келіп шыққан сияқты: өйткені
мұнда әуелі біреуі екіншісі арқылы анықталады, ал содан
соц осы екінші өз кезегінде бірінші арқылы анықталады.
Ал шын мәнінде бұл жерде мектеп логикасы мен оньщ
ұғымдарды анықтаудағы қарапайым әдісі шеңберінен асып
түсіп. диалектикалық логика мен оның анықталып отырган
ұғымдардың мазмұнын ашып көрсетудегі негұрлым терең
әдісі саласына кошу бар.
Ленин Богдановтың мұидай аиықтамаларға олар: «философпядағы бір бағыт үшін материя — алғашқы нәрсе, рух
соңгы нәрсе, ал екінші бағыт үшін — керісінше деген «фор­
муланы» «қайталай салғандық» деген пікірмен ыза бола­
тынын көрсетеді. «Богдановтың «бекерге шығаруын» Рос­
сия махистерінің бәрі қуана-қуана қайталайды!— деп ескертеді Ленин.— Ал оның бер жағында гносеологияның
соңғы екі ұгымына екеуінің қайсысы алғашқы болып есептелетінін көрсетуден басқа анықтама беруге болмайтынын
бұл адамдар сәл ойланса өздері-ақ білген болар еді». Ленин
одаи әрі «анықтама» беру деген не?— деп сұрап оган былай жауап береді: «Бұл — ең алдымен, белгілі бір ұғымды
басқа. неғұрлым кеңірек ұғымға келтіру деген сөз. Мәселен. есек — жануар деп анықтама бергенімде, «есек» деген
ұғымды мен неғұрлым кеңірек ұғымга келтіремін. Енді
мынандай сүрақ туады: болмыс пен ойлау, материя мен
түйсік, физикалық пен психикалық деген ұгымдардан бас38

қа» таным теориясы қолдана аларлықтай неғұрлым кеңірек
үгымдар бар ма? Жоқ. Бұл айтылғандар — мейлінше кең,
<’И кең ұғымдар, шынында (атаулар тізбегіндегі әрңашан
болуы мүмкін өзгерістерді есепке алмасақ) бұған дейін
гносеология бұл ұғымдардан әрі асқан емес. Мейлінше кең
үгымдардың бұл екі «қатарына» екеуінің бірі алгашқы бо­
лы п алынады деп «жай қайталамайтын» «анықтама» берілуін тек дүмшелер немесе барып тұрган ақьтлсыздар ғана
талап ете алады» (158—159).
Біз бұл арада Лениннің әдеттегі формальдық логика
іске жарамаган немесе қате қорытындыға (логикалық шеңбер сияқты қорытындыға) ұрындырған жағдайда гылыми
угымдарды анықтаудағы диалектикалық логиканың ерекше
одісіп негіздегенін көреміз. Лениннің «материя» ұғымын
анықтау үшін қолданған диалектикалық-логикалық әдісін
1‘ылыми ұғымдарды өзінің қарама-қарсылыгына қатынасы
арқылы, немесе, қысқаша айтқанда, қарама-қарсылық арқылы (Гегель «өзінің басқасы» арқылы деген болар еді)
анықтау әдісі деп сипаттауға болады. Бұл әдіс ғылымда
коцінен мәлім және педагогикалық практикада жиі қолданылады. Мәселен, география саласында «су» және «құргақ
Ж(‘р» деген қарама-қарсы ұғымдар тым кең географпялық
үгымдар болып табылады. Ал «арал» және «кол» деген
олардан горі шагын ұғымдардың анықтамасы: арал қүргақ
жердің барлық жағынап сумей қоршалған бөлігі, кол су
айдыныныц барлық жагынап құрғақ жермен шектелген бо­
лид деген өзініц қарама-қарсылыгы арқылы берілуі мүмкін.
Бұл сияқты мысалдарды әркім көптеп келтіре алады;
олардың бәрі ұгымды тек және түр айырмашылыгы арқылы анықтаудың әдеттегі формальдық-логикалық әдісінің
жеткіліксіздігін және Лениннің «материя» және «рух»
үгымдарын анықтаганда қолданган диалектикалық логика
одісіне көшу керектігін дәлелдейді.
Лениннің көзқарастары үшін ерекше мәні бар нәрсе
сол, ол ұғымдар логикасында, ойлар логикасында бейнеленетін кәдімгі объективтік логиканы ескеру керектігін үшемі
баса көрсетіп отырады. «...Ойлау заңдары табиғат заңдарыпа сәйкес келеді...»— деп Ленин Энгельстің пікірін атап
корсетеді (170).
Бұл жерде ойлау заңдарына қатысты логикалық проблеманы Лениннің материалистік таным теориясы, бейнелеу
теориясы тұргысынан қойып шешетінін, сол арқылы материализмдегі логиканың, диалектиканың және таным теориясының бірлігін көрсетіп отырғанын көреміз. Оқпгалардың объективтік-қажетті тізбегін анықтауды, қоғамдық бол39

мыс өзгерістерінің заңдарын ашуды Ленин осы өзгерістердің объективтік логикасын танумен байланыстырады. Чернышевскийдің логика мен оның объективтік негіздеріне
көзқарастары туралы айта келіп, Ленин «шатастырушымахистердің есіне» салу үшіп былай деп жазады: «...әрбір
материалист сияқты, Чернышевский де ойлау заңдарының
тек субъективтік маңызы ғана болып қоймайды, яғни ойлау
заңдары заттардың шын бар болуының формаларын бейнелейді. бұл формалардан басқаша болмайды, қайта сол формаларға әбден ұқсайды деп есептейді...» (412).
Мұның өзі Ленинде логиканың материализмдегі диалектикамен және таным теориясымен тығыз, ажырағысыз бо­
лып бірігіп кеткенін көрсетеді. Олардың бірлігі туралы мәселені Ленин тек «Философиялық дәптерлерде» ғана на­
ряды деп топшылау қате болар еді. Жоқ, бұл мәселе Лениннің «Философиялық дәптерлерді» жазуға кірісерден бес
жылдан астам бұрын жарыққа шыққан кітабында-ақ қең
түрде қойылып, талданып шешілген болатын.

3. Диалектикалық методтыц сында қолданылуы.
Тарихилық принципі

Лениндік сынның диалектикалық сипатының көздейтіні
ең алдымен тарихилыц, яғни царсыластардъщ көзңарастарына да, өз дәлелдеріне де тарихи турғыдан келу, ал өз
дәлелдерін В. И. Ленин озық ойдың — маркстік және Маркске дейінгі озық ойдың бергенінің бәріне сүйеніп негіздеген
болатын.
Сынға тарихи тұрғыдан қарау, біріншіден, Лениннің өзі
сынап отырған көзқарастардың философиялық бастауларын
мұқият қадағалайтындығынан көрінеді. В. И. Ленин махизм
идеяларының генезисін аша отырып, өзінің мәні жағынан
XIX ғасыр мен XX ғасырдың аралығында махистер XVIII
ғасырда —XIX ғасырдыц басында болған идеалистік фило­
софия өкілдерінің: Берклидің (субъективтік идеализм),
Юмның (скептицизм), Канттың (агностицизм), Фихтенің
(субъектпвтік идеализм) айтқан негізгі философиялық қағидаларын қайталап отырғанын көрсетеді. Ленин осыған
байланысты жоғарыда аталған философиялық ілімдерге
толық талдау жасайды.
Аталған философтардың көзқарастарын талдау Мах пен
оның жақтастарының көзқарастарын олардың ізашарларына ңатысы жонінен эпигондық көзқарастар екендігін анықтауға осы арқылы Берклидің, Юмның, Канттың және басқа
бұрынғы идеалистер мен агностиктердің негізгі философия40

лық қағидаларына бұрынғы материалистердің қарсы айтқан создерін пайдалануға мүмкіндік берді. Таным теориясының түбірлі мәселелері жөпінде Маркске дейінгі материализмнің өкілдері (мәселен, Дидро және әсіресе Фейербах)
бүкіл философиялық материализмге ортақ қағидалар айтқанын корсете отырып, Ленин озінің махизмге қарсы жазі ан еңбегінде сол материалистерге сүйенеді.
Бірақ, әлбетте, Ленин көбінесе диалектикалық материализмнің негізін салушыларға толың және батыл сүйенеді,
олардың философиялық козқарастарын марксизм жауларының шабуылынан да, бұрмалауынан да қорғап одан әрі
дамытады. Сонымен қатар Маркс пен Энгельстің замандасы,
козқарастарында біраз дәйексіздігі болғанымен, диалектикалық материализмді ашуға өз бетімен келген Дицгеннің
нікірлерін кеңінен пайдаланады.
Ленин өзінің кітабында Чернышевскийдің философиялық көзқарастарын және оның кантніылдыққа қарсы күресін корсету үшін арнайы бөлім берді. «Чернышевский,— деп
жазды Ленин,— 50-жылдардан бастап 88-жылға дейін сындарлы философиялық материализм дәрежесінде бола білген,
неокантшылдардың, позитивистердің, махистердің және басқа шатасқандардың түкке тұрғысыз сандырақтарын лақтырып тастай білген бірден-бір шын ұлы орыс жазушысы.
Бірақ орыс тұрмысының артта қалуы себепті Чернышев­
ский Маркс пен Энгельстің диалектикалық материализм!
дәрежесіне көтеріле білмеді, дұрысырақ айтқанда: котеріле
алмады» (412—413).
Бұл жерде біз диалектикалық материализм бағытымен
ілгерілегенімен, оған жетуге объективтік мүмкіндіктері
болмаған XIX ғасырдағы орыстың революцияшыл демократиясы өкілдерінің материализміне берген Лениннің орасан
зор принциптік маңызы бар сипаттамасын көріп отырмыз.
В. И. Ленин кітабын оқып-үйренушіге, оны оқығанда
ежелгі Греция философиясындағы негізгі екі бағыт — Де­
мокрит (материализм) бағыты мен Платон (идеализм) бағытының арасындағы күрестен бастап марксизмнің оз кезіндегі буржуазиялық философияның ағымдарымен күресіне дейінгі философия тарихына қатысы бар барлық мәселелерді ерекше саралау керек деп кеңес беруге болады. Сонда
таптық қоғамның бүкіл тарихы таптар күресінің тарихы
екендігі сияқты, философияның бүкіл тарихы да түптеп
келгенде таптардың идеология саласындағы, дүниеге көзқарас саласындағы күресінің бейнесі екендігі және өзінің
негізгі мазмұны жөнінен материализм мен идеализм күресінің тарихы екендігі туралы қағида түсініктірек болады.
41

Бұл маркстік-ленпндік қағида материализмнің идеализмге
қарсы күресінің откірлігін бәсеңдетіп, оның шын мазмұнын алып тастамақ болган буржуазиялық объективизмге
әрқашаи қарсы қойылады.
Осыған байланысты Ленин жасаған мына қорытындының ерекше маңызы бар: «...эмпириокритицизмнің гносеологиялық схоластикасының ар жағында партиялардың философиядағы күресі тұрғанын, сайып келгенде, қазіргі қоғамдағы бір-біріне жау таптардың тенденциялары мен
идеологиясын көрсететін күрес тұрганын көрмеуге болмайды. Философия мұнан екі мың жыл бұрын қандай партиялық болса, ең жаңа философия да сондай партиялық. Жалран оқымыстылық-дүмшелік жаңа аттармен немесе топас
ойдан туған бейпартиялықпен бүркемеленіп жүрген істің
мәнісіне келгенде, күресуші партиялар материализм мен
идеализм болып табылады» (409).
Философпяның мүлде қарама-қарсы бөлімдерге (жақтарға, багыттарға) — материализм мен идеализм болып —
екіге бөлінуі (поляризациялануы) арқылы дамуы негізгі
болмаса да, белгілі заңдылық болып көрінеді. Ал солай
болғаннан кейін, философиялық ойдың дамуын буржуазиялық елдердегі көптеген философия тарихшыларынша үстірт
қарамай, оның ішінде жүріп жатқан процестерге тереңдей,
олардың ішкі мәніне жете көз жіберіп, Ленинше қарасақ,
ымыраға келмейтін әлгі багыттардың күресін сөзсіз көреміз.
Өз кітабын аяқтай келіп, ол былай деп жазды: «Осыған
дейінгі баяндауымыздың басынан аяғына дейін, гносеологияның өзіміз сөз еткен мәселелерінің бәрінде, жаңа физи­
ка қойған әрбір философиялық мәселеде біз материализм
мен идеализмніц күресіне тоқталып келдік» (383).
Мұны атқарудың орайы келіп отырған себебі мынау:
егер мұндай күрес философиялық ой қай салаға кірсе де,
адам баласы білімінің барлық салаларында осы философиялық ойдың дамуының негізгі заңдылығы болса, онда, демек, бұл күресті оны ойдан шығарылған оғаш терминологпяны үйіп-төгумен жасыруга болмайды, ол мүмкін емес,
ол күресті материализм мен идеализмнен әлдеқайда жоғары көтерілу арқылы жеңдік деген лепірме сөздермен де
бүркемелеу мүмкін емес. Оны қалай жасырсаң да, қалай
бүркемелесең де, ол заңды түрде өзін көрсетіп, өзін білдіреді. терминология саласындағы жалтарыс атаулының арасынан жол тауып шығады.
Ленин философия дамуындағы осы заңдылықты ашуды,
ол заңдылық шын мәнінде осындай заңдылық болғандық42

тли, алуан түрлі проблемалармен, категориялармен және қагидалармен байланысты философияның эр түрлі салаларында көрінетінін көрсетуді өзінің алдьша міндет етіп қойды. Сондықтан кімде-кім осы заңдылықтың бар екендігін
теріске шығаратын болса және философияпың материализм
мои идеализм болып екіге бөлінуіи «ескірген» деп, өзін
одаи жоғары қойғысы келетін болса, олар жалаң фикция
жасап, жалған үмітке жол береді. Философиялық тұрғыдан
дурыс ойлай білмейтін жәие талдаиып отырған процестерге тереңдемей, сырттай, үстірт қарайтын адамдар ғана махистік ілімнің материализм де, идеализм де емес, олардан
жогары тұрған, олардың дәстүрлі қарама-қарсылығын жонган бірдеңе екендігі дәлелденді дегенге сеніп қалуы мум­
ии!. Маркстік философия мұндай тыраштанулардың қпсынсыздығын әшкерелеуге мүмкіндік береді.
Ленин өзінің алдына дәл осындай мақсат қойды және
оны ойдағыдай орындап шықты. Міне сондықтан да ол махистердің неше түрлі терминологиялық қитұрқылықтарына
мұқият және дәл талдау жасап, махистік ілімнің ұқыптап
жасырған ішкі шын сырын бейне скальпельмен тазалағандай аршып, жақсы дәрігердің ауырған адамды терең зерттеп барып диагноз қойғанындай, оның ішкі сырын да айдан анық етіп ашып берді.
Марксизмге жау бұл сияқты философиялық желікке
Ленин жасаған талдаудың осы әдісі өзінің мацызын қазіргі
жағдайларда да толық сақтап отыр. Оның өз күиіі мен
пәрменділігін сақтайтын себебі, идеализмнің ішкі сырын
әсерлі сөзбен көмкерілген алуан түрлі жарнамалар арқылы
бұрынғыдан да бетер айлакерлікпен мұқият бүркемелеу
әрекеті қазір де жалғасуда. Мұның тагы бір себебі, қазір
кейбір ревизионистер, марксизм-ленинизмнің ашық жаулары қазіргі философияны негізгі екі лагерьге — материализм
мен идеализмге бөлу «ескірді» және жалпы алғанда мүлдө
«қисынсыз» деп дәлелдемек болып қасарыса әрекет жасап
жүр. Осыған байланысты олар В. И. Лениннің кітабы мулдем ескірді-міс деген пікірді «негіздеуге» тырысуда.
Бұл орайда олар философияны жеке бағыттарға бөлудегі кейбір өрескел қарадүрсін, сондықтан да қате түсініктерді кеңінен пайдаланады. Мұндай түсініктер жалпы алғанда тек көрсетілген екі философиялық лагерь ғана бар,
үшінші ештеңе жоқ, олардың арасында болатын орташа
ештеңе жоқ және болуы да мүмкін емес дегенге саяды.
Осындай мейлінше қарадүрсін негіздің бастама етіп алынуына сәйкес бүкіл агностицизм сөзсіз идеализмге қосылған. Қорыта келгенде жалпы философиялық бағыт атаулы
43

үшін қарама-қарсы екі ғана түс — ақ түс пен қара түс —
бар, ал жартылаіі түстер, сұр, сұрғылт және басқа реңктер
мен эклектикалық, аралас бояулар корсетілген қарама-қарсы негізгі екі түстің үйлесімдері ғана деп танылғандықтан
лақтырылып тасталуға тиіс болып шығады.
Фшюсофиялық бағыттарды орналастырудың мұндай
қисынсыз жағдайға жеткізілуін пайдаланып және оны бұл
мәселе жөніндегі марксизм-ленинизм позициясы деп түсіндіріп, ревизионистер мұндай пікірді оп-оңай теріске шығарады. өйткені ол шын мәнінде де нақты шындыққа сәйкес
келмейді. Осы «негізде» философияның негізгі екі лагерьге
болінуіне қатысы бар бүкіл маркстік-лениндік концепция
«бекерге шығарылды» деп, мұндай бөлу «ескірді» деп жарияланады.
Шынына келгенде, мәселепі бұлай қоюдың Лениннің
жазғандарына ешқандай жанасымы жоқ. Материалистік
диалектика әрқашан бар деп келген аралық ағымдар мен
өтпелі формалардың бар екендігін саралап, баса көрсетіп
қапа қоймай, өзінің кітабында осындай аралық, көбінесе
отнелі, көрінеу эклектикалық формалар мен ағымдарды, ең
алдымен махизмді (эмпириокритицизмді) жан-жақты сынаған нақ Ленин болатын. Оның кітабының атының өзі де
осыны көрсетеді.
Тіпті «референтке сұрақтың» екіншісінде-ақ Ленин былай деп жазды: «Философиялық системаларды Энгельстің
материализм және идеализм деп негізгі екі жікке бөлгенін,
оның бер жағында жаңа философиядағы Юм бағытын Эн­
*
гельсу]
ң материализм мен идеализмнің аралығы, солардьщ
ортасында ауытқып жүруші деп есептеп, бұл багытты «аг­
ностицизм» деп атаганын және кантшылдықты агностицизмпіц бір түрі деп жариялағанын референт мойындай
ма?» (5).
Бұл сұраққа Энгельс рухында жауап бере отырып, Ле­
нин материализм мен идеализмнің аралыгында агностицизмнің ерекше бағытыныц нақты бар екендігін және философмарксистің ол фактіні елемеуіне жол беруге болмайтындығын атап көрсетеді.
Тек қарама-қарсы айырым түстерді гана байқайтын, ал
коптеген отпелі түстер мен жартылай реңктерді ажырата
алмайтын адамдар ғана қазіргі бүкіл философияны және
оның бүкіл тарихын өтпелі атаулының, аральп^ атаулының
бәрі болмайтын тар тығырыққа тіреуге болады деп есептей
алады.
Әрине, көбінесе материализм мен идеализмді «ымыраластыруға» олардың арасынан қайдағы бір орталық бағыт
44

табуға әрекет жасайтын аралық, аралас, эклектикалық философиялық ағымдардың бар екендігін атап корсету әсте
оларды ақтау деген сөз емес. Керісінше. Жоғарыда көргеніміздей, Ленин сыньгның бүкіл күш-қуаты дәл осындай
эклектикалық философиялық «қойыртпақтарды», осындай
«жексұрын аралық партияны», философиядағы «ымырашыл
дүміпелікті» қиратуға бағытталғап.
Бірақ бір нәрсе айқын: қарсыласыңды сынап, талқандағың келсе, оның позициясын талдай білуің керек, оны
мүмкін емес, сондықтан да жоқ деп санаттан шығарып тастамау керек.
Әрине, кез келген аралық, эклектикалық ағымдардың
сппаты түптеп келгенде философиядағы негізгі екі бағытпен анықталады, ал махизм немесе қазіргі кездегі неома­
хизм (неопозитивизм) тәрізді кез келген аралық, аралас,
эклектикалық системалар сол негізгі екі бағыттың арасына
тап болады немесе солардың бөлшектерінен құралады.
Сондықтан оларға талдау жасағанда басты-басты философиялық бағыттар мен олардың арасындағы күрестің сипатын міндетті түрде ескеру қажет. Бірақ, қайталап айтамыз, мұның өзі аралық ағымдар (агностицизм) жоқ деп
жариялап, оларды философиялық бағыт ретінде бірден, тікелей идеализмге қоса салуға ешқапдай себеп болмайды.
Сонымен, В. И. Ленин кітабын оқи отырып, философиялық ойдың дамуының тек әр түрлі тарихи замандардағы
маңызды-маңызды кезеңдері мен бағыттары туралы жәпе
жеке философиялық системалардың мәні туралы ғана емес,
сонымен бірге философия тарихының өзінің жалпы заңдылықтары туралы да анық та тұтас маркстік түсінік алуға
болады.
Ленин сынының ерекшеліктерін, ондағы тарихилық
принципін сипаттай отырып, одан әрі тағы бір өте маңызды белгісіпе тоқталу керек. Ленин өз қарсыластарының
көзқарастарын белгілі бір позицияларда біржолата цатып
цалған статикалыц уалыпта емес, тарихи жағдайдың өзгеруіне және жаца ғылыми деректердің жиналуына, сонымен
катар сыналып отыртан автордың дуниеге позицияларына
байланысты олардьщ ңозғалысы мен дамуында, олардыц эволюциясында алып қарастырады. Әрине, мұның өзі әсіресе
жеке адам емес, тұтас философиялық бағыттың сыналуына
қатысты. Осыған байланысты Ленин кітабының IV тарауыпың «Эмпириокритицизм қалай қарай кетіп барады?» —
деген параграфы барынша зейін қоярлық. Мұнда Ленин
«әрбір идеялық ағым сияқты, эмпириокритицизм де — жанды нәрсе, өсетін, дамитын нәрсе, сондықтан бұл философия45

ның шын мәні туралы негізгі мәселені шешуге, шұбалаңқы
сөздерден гөрі, оның белгілі бір бағытпен даму фактісі көбірек жәрдемдеседі» (244) деп арнайы атап көрсетеді.
Сонымен, Лениннің сыны осы философпялық ағымның
әр түрлі ұсақ-түйектері мен сыртқы жақтарының тасасынан
оның мәнін, оның шын сырын ашуға бағытталған, ал ол
үшін Ленин бұл ағымды оның дамуына қарай талдайды,
яғни оған уақыт шеңберінде қозғалып және өзгеріп туратын құбылыс ретінде диалектикалық тұрғыдан қарайды.
Бірақ белгілі бір философиялық ағымның шын мәнінде қай
бағытта эволюция жасайтынын анықтайтын критерий бола
алатын және болуға тиіс нәрсе не? Бұл критерий Лениннің
көрсетіп бергеніндей, философтардың сөздері емес, істері
болуы керек. «Адамға баға бергенде,— деп жазады Ленин,—
оның өзі туралы не айтқанына немесе не ойлағанына қарай
баға бермейді, оның ісіне қарай баға береді. Философтарға
баға бергенде, олардың өздеріне өздері берген атақтарына
(«позитивизм», «таза тәжірибе» философиясы, «монизм»
немесе «эмпириомонизм», «жаратылыстану философиясы»
т. с.) қарай баға бермей, негізгі теориялық мәселелерді іс
жүзінде қалай шешіп отырғанына қарай, кіммен қол ұстасып бара жатқанына қарай, өздерінің птәкірттері мен ізбасарларына нені үйрететініне және нені үйреткеніне қарай
баға беру керек» (244).
Махизмнің шынында қалай қарай өскенін және өсіп ба­
ра жатқанын корсете келіп, Ленин Богдановтың көзқарасының эволюциясына арнайы тоқталады. Ол: «Богдановтьщ
философиясын тұжырымдалып біткен және өзгермейтін
система деп қарау дұрыс бола қояр ма екен. Тоғыз жылдың
ішінде, 1899 жылдан 1908 жылға дейін, Богданов өзінің
философиялық адасуының төрт кезеңін өтті» (260) деп
атап көрсетеді. Богданов стихиялық материализмнен Оствальдтың энергетик асы арқылы Махтың жағына шықты;
содан кейін ол объективтік идеализмге ұқсас бірдеңе жасап, махизмнің кейбір қайшылықтарын жоюға тырысты.
«Жаппай ауыстыру теориясы» (Богдановтың сол кездегі
соңғы концепциясы) Богдановтың 180° дерлік шырқ айналғанын көрсетеді. «Богданов философиясының бұл кезеңі,
алдыңғы кезеңдерге қарағанда, диалектикалық материализмге алыс тұра ма, немесе жақын тұра ма!»— деп сұрайды да Ленин былай деп жауап береді: «Егер ол бір
орында тұратын болса, онда, әрине, алыс тұрғаны. Егер ол
тоғыз жыл бойы ілгері басқан қисык жолымен ілгері баса
беретін болса, онда жақын тұрғаны: материализмге қайтадан бет бұру үшін оған енді тек бір тана елеулі қадам басу
46

игрек, атап айтқанда — өзінің универсалдық ауыстыруын
упііверсалды түрде лақтырып тастаса болғаны. Өйткені,
Ггггльдің «абсолюттік идеясы» Кант идеализмінің барлық
қніііііылықтарын, фихтешілдіктің барлық әлсіз жақтарын
бір жерге жинағаны сияқты (зі Іісеі рагұа сотропеге та£ПІ5І— егер кішкентай нәрсені ұлы нәрсемен салыстыруға
мүмкін болса), Богдановтың универсалдық ауыстыруы да
жартыкеш идеализмнің барлық күнәларын, дәйекті субъек­
та втік идеализмнің барлық әлсіз жақтарын қытай бұрымындаіі етіп бір жерге жинайды. Материализма қайтадан бет
бүру үшін Фейербахтың тек бір тана елеулі қадам басуы
қажет еді, атап айтқанда — абсолюттік идеяны, Гегельдің
физикалық табиғатты «психикалықпен ауыстыруын» универсалды түрде лақтырып тастап, мүлде аластау қажет еді.
Фейербах философиялық идеализмнің қытай бұрымын
қырқып тастады, яғни ешбір «ауыстырусыз» табиғаттың
озін негізге алды» (261).
Бұл жерде біз тағы да Ленин осы тұста сүйеніп отыріан белгілі бір диалектикалық заңдылықты: даму процесінің неғұрлым ерте сатысында болған кейбір белгілер мен
ерекшеліктердің оның неғұрлым кейінірек сатысында қайталанғанын байқап отырмыз. Мәселен, философиялық ойдың
қозғалысы өзінің классикалық формасында дәйексіз субъ­
ективен идеализмнен Гегельдің дәйекті объективтік идеализміне қарай және одан Фейербахтың дәйексіз материализміне қарай, ал Фейербахтан Маркстің дәйекті, яғни диалектикалық материализміне қарай ілгеріледі. Сондықтан,
диалектикалық қайталану туралы идеяға сүйене отырып,
XX ғасырда да жеке философтың көзқарастарының эволюциясына қатысты белгілі жағдайларда объективтік идеа­
лизмнен тікелей материализмге секіріс жасалуы мүмкін еді,
ойткені оның өзі субъективтік идеализмнен объективтік
идеализмге келген болатын.
Бұл заңдылықты белгілі биогенетикалық заңның адамның рухани дамуына қолданғанда пайда болатын ерекше
көрінісі ретінде анықтауға болар еді: жеке даму («онтоге­
нез») шағын формада бүкіл адамзат ойы («филогенез») жүріп өткен негізгі жолды қайталағандай болады.
Белгілі қайталану кез келген эпигондық философиялық
системада да орын алады: бір кезде классикалық философияда прогресті тұрғыда дамып, бір адым ілгері басқандық
болған нәрсе эпигондарда нашарланган, теріс бұрмаланған
түрде қайталанады және де еліктеп отырған ілімнің күшті
жақтары емес, қайта ең осал, қате жақтары қайталанады.
Жоғарыда келтірілген жагдайларда философиялық агым47

ның дамуы оның өзіндегі ішкі қайшылықтарды, олардың
тереңдеуі мен шиелеиісуін ашу, оларды іпешу әдістерін іздестіру, оныц бұдаи былайғы эволюциясының тепдепцияларын ашу тұрғысынан қарастырылды.
Принципті мәселелер жөнінде дәйексіз, ішкі қайшылықтары бар философиялық системаларға сын тұрғысынан қарау туралы мәселеге Ленин арнайы тоқталады. Прогресшіл
ғалымдар мен реакцияшыл ғалымдар ,осы жартыкеш ағымға әр түрлі баға береді. Мәселен, негізгі философиялық бағыттар өкілдерінің Кантқа көзқарасы қандай? Саяси терминологияны пайдаланып, Ленин бұл көзқарасты IV тараудың бірінші параграфының «Кантшылдықты солдан
және оңнан сынау» деген тақырыбымен сипаттайды. Кант
философиясының негізгі белгісі материализм мен идеализмді ымыраластырып, қарама-қарсы бағыттарды бір системада ұштастыру, деп атап көрсетеді ол. «Махистер Кантты,
ол тым материалист болып кетті деп сынайды, ал біздер
оны жеткілікті дәрежеде материалист бола алмағаны үпіін
сынаймыз. Махистер Кантты оңнан сынайды, ал біз —
солдан сынаймыз» (222). Дюрингті сынаудың да дәл осындай екі жақты мәні бар (269).
Даму барысында осы философиялық системаның іпікі
қайшылықтары ашылады, ал ол система о дан әрі не мате­
риалист!^ не идеалистік бағытта эволюциялануы мүмкін.
Мәселен, Кантта материалистік элементтерді («өзіндік зат»)
алып тастаушылық субъективтік идеализмге ұрындырады.
Сол сияқты Локктың дәйексіз материализмінен оңға да,
солға да кетуге болады. Локктың барлық материалистік
кағидаларын алып тастаған Беркли одан оңға кетті де,
идеалистік сенсуализмге, яғни субъективтік идеализмге
барды. Материализмді сенсуализммен ұштастырған XVIII
ғасырдағы француз материалистері одан солға кетті. «Берк­
ли де, Дидро да Локктан үлгі алған» (134).
Қайшылықтар арқылы — олардың пайда болуы және
бсліілі бір бағытта шешілуі арқылы диалектикалық тұргыда дамитын философиялық ойдың дамуының аса маңызды
тенденцияларын сын көзбен қарап аша білудің тек теориялык, қана емес, практикалық та үлкен маңызы зор. Кімдекім талдау жасалып отырған философиялық көзқарастардың даму тенденциясын дұрыс ескеретін болса, олардың
таяудағы уақытта қалай қарай бағыт алатынын да болжай
алады. Бүл жағдайды еске алу оларды керек деген бағытқа
қарай бейімдеп шешуге мүмкіндік береді, атап айтқанда,
тиісті сын арқылы ол философты дұрыс позицияға қарай
жетелеуге, әрине, егер бұл мүмкін болса, жәрдемдеседі.
48

Мәселен, Оствальдтың энергетикасын сынай отырыпг
Ленин оның негізгі идеалистік алғы шарты (қозғалыс материясыз болуы мүмкін деген) бола тұра, Оствальдтың өзі
де көп ретте, бәлкім, тіпті көбінесе, энергия деп «материялыц қозғалысты айтады» (309) деп көрсетті. Мұның өзі
энергетизмнің қайшылықтары, Богдановпен болғанындай,
идеализм жағына қарай ғана емес, материализм бағытында
да шеіпілуі мүмкін, өйткепі Оствальд энергетикасында ма­
териализм элементтері махизмдегіден горі анағұрлым елеулірек деген сөз еді.
Оствальдтың дүниеге энергетикалық көзқарастарын Лепиннің сынауының бүкіл барысынан туған мұндай көрегендік тамаша дәлелдеиді: Ленин өзініц кітабын жазғаи
дәл 1908 жылы Оствальд өзі жиырма жыл бойы дерлік табандылықпен теріске шығарып келген атомдар мен молекулалардың нақты бар екендігін мойыидады (өкінішке
орай, Ленин бұл фактіні білмеген еді). Сөйтіп ол өзінің
энергетикасының жеңілгеніп мойындады, өйткені материя
бөлшектерінің, сонымен бірге материяның озінің де реалдылығын теріске шығаруды ол нақ таза энергетика алғы
іпарттарына негіздеген болатын. Сөз жоқ, егер Ленин бұл
фактіні білген болса, ол оны өзіпіц кітабында материализмніц жеціп, идеализмпің жецілгендігіпің жарқын мысалы
ретіиде пайдалапған болар еді.
Озіміздің қарсыластарымыздың позицияларына талдау
жасағанда диалектикалық тұрғыдан қарай білу сыртқы оқиғалардық жәпе өз сенімдері эволюциясының ықпалымеп
біздің кейбір кешегі идеялық қарсыластарымыз бізге жақын философиялық позицияға көшіп, біздің одақтастарымыз және достарымыз болып кететін тарихи жағдайларда
өте-мөте қажет. Мұндай жағдайларда олардьгң көзқарастарының даму тенденциясьтн дер кезінде байқап, олардың
дұрыс философиялық позицияға тезірек көшуіне көмектесудіц ерекніе мацызы бар. Әлбетте, сөз принциптік мәселелерде кеңшілік беру туралы емес, нағыз дәйекті материа­
листке позицияда тұрып, жаңа одақтар табу, осы арқылы
өзіміздің философиялық қарсыластарымыздың лагерін әлсірету туралы болып отыр.
4. Сынның сындарлылыгы
және партиялық сипаты

Өзінің дүниеге козқарасының таптық мәнін жалған бейпартиялылық пердесімен бүркейтін буржуазиялық объек49

тивизмге В. И. Ленин философия партиялылығының маркстік принципін қарсы қойды. Лениннің түсінігі бойынша бұл
принцип дүниені ғылыми тұрғыдан дұрыс түсіндіру үшін
және оны революциялық жолмен қайта құру үшін, материа­
лизм ушін ашыц та дәйекті курес деген сөз. Ол концепциялардың қай-қайсысын болса да нақты тарихи жағдайларға
байланысты талдауды, олардың әлеуметтік-таптық тамырын
аша білуді және пролетариаттың таптық мүддесін батыл
қорғауды талап етеді.
Реакциялық философиялық көЗқарастарға, идеализм мен
попшылдыққа және дәйекті материализмнен олардың жағына қарай ауытқу мен шегінудің барлық түріне қарсы ку­
рес философия партиялылығының маркстік-лениндік принципінен табиғи түрде туады. Ленин бұл принципті сәнге
айналған реакциялық философияға бас иіп, оның соңынан
ерген ревизионистерге қарсы күресте дамытты, ал ревизионистер марксизмді махизммен және сол сияқты Мах, Пу­
анкаре, Оствальд және басқа профессорлар өкілдері болған
‘өзге де ағымдармен ымыраластыруға және біріктіруге тырысты. «Бұл профессорлар химияның, тарихтың, физиканың
арнаулы салаларында мейлінше құнды еңбектер бере алады, бірақ философия туралы сөз болғанда олардың ешгуайсысынъщ ешбір сөзіне сенуге болмайды»,— дсп атап корсетіп Ленин мынадай сұрақ қояды: «Неге? Неге десеңіз,
саяси экономияның жалпы теориясы туралы сөз болғанда
иақты, арнаулы зерттеулер саласында мейлінше құпды
еңбектер бере алатын саяси экономия профессорларының
ешцайсысының ешбір сөзіне не себепті сенуге болмаса,
олардың да ешбір сөзіне сол себепті сенуге болмайды. Өйткені, қазіргі қоғамда гносеология қандай партиялыц ғылым
болса, саяси экономия да сондай партиялық ғылым. Жалпы
жәпе тұтас алғанда, экономист-профессорлар капиталистер
табының оқымысты приказчиктерінен басқа ешкім де емес,
ал философия профессорлары — теологтардың оқымысты
приказчиктері» (391).
Біздің кейбір философтар философия партиялылығының
принципін кезінде біржақты түсінді. Олар терең сынды
қатты эпитеттермен ауыстырып, жалпы буржуазиялық елдердегі оқымыстылардың жазғандары мен жазып жатқандарының бәрін де сөзсіз қабылдамау керек деп талап қойды. Осы «негізде» біздің кейбір философтарымыз бен
физиктеріміз относительдік теориясын, оның авторы Эйн­
штейн бір кезде махизмге бейім болды деп, мүлде қабылдамай қойған-ды. Квант механикасын оның негізін салушылар
(Шредингер, Гейзенберг және басқалар) оның кейбір не50

гізгі қағидаларын неомахизм тұрғысынан түсіндірді деп
лақтырып тастауға әрекет жасалды.
Кейбір философтар мен математиктер кибернетикаға
реакциялық философия меп социологияның өкілдері «жармасты» деп оған да қарсы болды.
Лл шындығында партиялылық принципін Ленинше дұрыс түеінсек, ол жалпы алғапда материализмге және әсірес(‘ маркстік, яғни диалектпкалық материализмге жау философиялық ағымдар мен системаларға диалектика тұрғысынан терең талдау жасауды керек етеді. Ол буржуазиялық
елдердегі оқымыстылардың еңбектерінің барлық реакциялық жақтарын сылып тастап, барлық құнды, жақсы жақтарын сын козбен қарап пайдалануды талап етеді. Бұл бірліктегі екі міндетті Ленин былай деп тұжырымдағаи болатыи: «Мұның екеуі жөнінде де марксистердің міндеті бұл
«приказчиктердіц» қолы жеткен табыстарын игере және
қайта оңдей білу (мәселен, сіз бұл приказчиктердің еңбектеріи пайдаланбайыніиа, жаңа экопомикалық құбылыстарды зерттеу саласында бір адым да ілгері баса алмайсыз),—
сойтіп олардың реакциялық тенденциясын жоя білу, өз
бағытымызды жүргізе жәие бізге дұшпан күштер мен таптардың букіл бағытымен күресе білу болып табылады. Реакциялық профессорлық философияның соңынан бас иіп
ере берген біздің махйстер міпе, дәл осы айтылғандардьг
істей алмады» (391).
Ленин сыныныц творчестволыц, сындарлы сипатын
ерекше атап айту керек. Қай сынның болса да жағымсыа
кезеңі — сыналып отырған қағидаларды не көзқарастарды
теріске шығаруы болады. Бірақ диалектикада сыиалып
отырған қағидалардың сипатына қарамай сынау тек қана
теріске шығаруға жатпайды. Маркстік сынның міндеті —
сыналып отырған көзқарастар мен қағидалардың тек қана
дұрыс еместігіп немесе ескіргендігін дәлелдеу ғана емес,
оларды жеңу, түзету, ал егер прогресшіл көзқарастар туралы әңгіме болса, оларды одан әрі дамыту. «Анти-Дюрингте» Ф. Энгельстің өзі-ақ диалектикада теріске шығару —
«жоқ» деп айта салу емес деген болатын. Марксизмнің осы
қағидасын дамыта отырып, В. И. Ленин «Философиялық
дәптерлерінде» маркстік диалектикаға жалаң, бос (скептикалық) теріске шығару, қобалжу немесе күмәндану тән
емес, қайта байланыстыру мен дамыту (яғни ешбір қобалжусыз, ешбір эклектикасыз), барлық құнды және жақсы
жақтарын сақтап қалу тән және мәнді деп жазды. Демекг
диалектика шын мәнінде сыналып және теріске шығарылып отырған көзқарастарға олардың кемшіліктері мен қа51

телерін жеңетін ең жақсы көзқарастардың қарама-қарсы
қойылуып талап етеді.
Осындай диалектикалық сынның классикалық үлгілері
Маркстің, Энгельстің, Лениннің еңбектері, соның ішінде
Лениннің біз қарастырып отырған кітабы болып табылады.
Оның «Бір реакциялық философия жөніндегі сын заметкалар» деген тақырыпшасының өзі-ақ кітаптың жақсы мазмұнының оның сыни бағытымен ажырагысыз байланысып
жатқанын байқатады. Шынында да, онда диалектикалық
материализмді творчестволықпен дамыту опың негіздерін
ревизионистерден қорғап, оның идеялық жауларын әшкерелеумен ұштасып жатады.
Махистердің негізінен субъективтік-идеалистік түске
боялған шатпақтарын сынай отырып, оларды адам баласының бүкіл практикасы мен ғылыми білімдеріне қайшы
келетін, жалған, теріс еңбектер деп лақтырып тастай оты­
рып, Ленин сонымен бірге олардың әрбір пунктіне талданып отырган мәселенің өзі ұсынған дұрыс шешімін қарсы
қояды. Мысалы, Ленин «тәжірибені» біздің білімдеріміздің
қайнар көзі деп түсіну туралы сөз болғанда әрқашан Мах
йен оның жақтастарыпың материализм мен ғылымнан шегінуінің пақ қай жерде басталганын көрсетеді. «Таным теориясының бірінші қағидасы,— деп жазады Ленин,— біздің
біліміміздіц бірден-бір қайнар көзі түйсіктер болып табы­
лады деген қағида екені даусыз. Осы бірінші қағиданы дұрыс деп танып, Мах маңызы зор екінші қағиданы: адамға
оныц түйсіктері арқылы белгілі болган иемесе адам түйсіктерінің қайнар көзі болып отырған объективтік реалдық
туралы қағиданы шатастырып отыр» (134). Махистердің
шатастырған мәселелерін түзей отырып, Ленин материяның
объективтік реалдылық екендігі туралы маркстік түсінікті
негіздейді.
Бұл орайда материализмнің философиялық қарсыластарының тіміскі әрекеттеріне тура жауап ретінде Ленин материяға өз анықтамасын береді. Өз кітабының III тарауының басында ол «Материя деген не?» деген сұрақты идеалистер мен агностиктер, оның ішінде махистер де материалистердің алдына үнемі көлденең тартып келеді деп атап
көрсетеді. Материяға анықтама беріп (158-бетті қараңыз),
Ленин мейлінше кең (білімнің осы саласы үшін) және өзара арақатынастағы ұғымдардың мысалы арқылы маркстік
диалектикалық логиканың ғылыми ұғымдардың аныцтамасы туралы қағидасын тамаша дамытады, бұл жөнінде жоғарыда айтылған болатын.
52

Лениннің кітабы — философиялық жәпе табиғи-ғылыми
тгорияларды қалай зерттеу керек екендігінің үлгісі. Мысалы, қазіргі физиканың дамуына жасалған лениндік талдау
мүиың өзі екі жақты, терең қайшылықты процесс екендігіп, оида екі кезең: физика ғылымын түбірінен жемісті
қаііта құру мен кейбір адамдардың одан жасап жүрген
реакциялық философиялық қорытыпдылары ұштасып, өзара байланысып жататындығын көрсетті.
Егер капиталистік елдердегі қазіргі теориялық физика11 ыц тек бір ғана реакциялық жағын корсек, онда физикалық үғымдар мен теориялардың прогрестік күйреуі, яғни
қазіргі физиканың диалектикалық материализмді растауы
назардан тыс қалады. Идеалистік тұжырымдармен бірге
қазіргі физикалық теориялардың мазмұнын да бекерге шыгарсақ, бұл арқылы біз сөзсіз XIX ғасырдағы, тіпті XVII—
XVIII ғасырлардағы физиканың ескірген теориялық түсініктері деңгейіне дейін төмендеп кейін кетеміз, ал мұның
озі диалектикалық материализмді ғылым прогресінің нәтижелерімен одан әрі байытудың орнына, оны осы прогрестің
алдында қарусыздандырғандық болар еді. Ал егер, керісінпіе, қазіргі капиталистік елдердегі физика ғылымыныц тек
осуіп, тек прогресін ғана көріп, одан шығарылатын идеалис­
та тұжырымдарға көңіл бөлмесек, оларды тек кездейсоқ
деп, физиканың өзіне сырттай қоса салынған қосымша салмақ ретінде қарасақ, онда мұның салдарынан философияның партиялылығы принципі корінеу бұзылады; қорыта
келгенде қазіргі физиканың өзінің мазмұны жағынан құнды деректерімен бірге капиталистік елдердегі қазіргі кейбір оқымыстылардың жасайтын реакциялық, идеалистік
қорытындылары да қалайда еніп кетеді. Бұл міндет қарама-қарсы екі кезеңді олардың ішкі байланысы тұрғысынан
сскеру негізінде диалектикалық жолмен шешілуі керек.
Осы жерде де, Ленин кітабының барлық жеріндегідей,
Лениннің пайымдауларының, опың маркстік философия
ңарсыластарын бүкіл сынауының, оның өз уақытындағы
ғылымды — философия мен
жаратылыстану — ғылымын
талдау арқылы жасаған барлық сындарлы шешімдерінің
негізінде Ленииніц өзі бүкіл маркстік ілімнің ұйытқысы деп
атаған материалистік диалектика жататынын көреміз, Нақ
осы диалектика идеялық жаулармен күресте оның тамаша
теориялық қаруы болды және маркстік ілімді одан әрі дамытуда да, оны қоғамдық-тарихи практика мен қазіргі
жаратылыстану ғылымының, әсіресе физиканың, ең жаңа
деректерін философиялық қорытулар арқылы байытуда да
баға жетпес теориялық құрал болды.
53

.

В. И. Ленин ерекше көп көңіл болген философия тарихы проблемалары оның кітабында өткенге ғана қатысты
өзіндік мәні басым проблемалар ретінде емес, қазіргі заманға, философияда болып жатқан процестерге, оның әр
түрлі мектептері мен бағыттары арасындағы күреске нан­
ты байланысы бар нағыз көкейтесті проблемалар ретіндеқарастырылады.
Өткендегі философиялық ілімдерге қатысты материалдарды Ленин олардан материализмнің идеализмге қарсы
қазіргі күресіне сабақ алу үшін және философия тарихының не үйрететінін нақты мысалдар арқылы корсету үшін
пайдаланады. Ленин философиялық ойдың дамуының мынадай маңызды ерекшеліктеріне: оның мүлдем қарама-қарсы, бірімен бірі ымыраға келмейтін философиялық ағымдарға — материализм мен идеализмге бөлінетіндігіне; бұл
ағымдардың арасында шиеленіскен күрестің шығатындығына; философиялық ойдың дамуының неғұрлым жоғары кезеңдеріиде оның дамуының неғұрлым ерте кезеңдеріндо
болған, бірақ ауқымы мен маңызы жағынан алып қарағанда өзгепіе жағдайлар мен тенденциялардың қайталанатындығына ерекше коңіл бөледі.
«Каптқа қарай кері шегіну керек!», «Гегельге қарай кері
шегіну керек!», «Беркли мен Юмға қарай кері шегіну керек!» деп жар салған ревизионистер мен эпигондар өздері
соларға қайтып оралған көзқарастарын қайталайды, бірақ
едәуір напіар түрінде ғана қайталайды. Сондықтан реви­
зионистер мен алуан түрлі эпигондардың өздерінің философиялық көзқарастарыпдағы жалған «жаңалық» пен «бірегейлік» туралы мәлімдемелерінің мүлде өтірік екендігіп
корсету үпіін тарихи-философиялық талдау өте-мөте қажет
бола түседі.
III тарау

МАРКСТІК-ЛЕНИНДІК ФИЛОСОФИЯНЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫНДАҒЫ ОНЫҢ ПӘНІ
ЖӘНЕ СИПАТЫ

Ғылымның пәні және оның анықтамасы дегеніміз —
оның мазмұнын баяндау неден басталатынын және одан
әрі оның проблемаларын талдау неге сүйенетіндігін анықтау деген сөз. Мұны қарастыру әсіресе қарсыластар қорғалып отырған ғылымньщ негіздерінің өзіне, оның пәніне
қарсы шабуылды өрістеткен жағдайларда өте қажет болады. Мұның маркстік философияға толық қатысы бар. Бірақ
54

бүл арада өте маңызды тағы бір мәселе кездеседі — ол
опың бүкіл жеке ғылымдардан ерекше жалпы ғылым ре­
чи ндегі сипаты туралы, оның ішкі құрылымы туралы мәселе. Маркстік философияның қалай дамитынып, оның пәпінде, сипатында және ііпкі құрылымында қандай өзгерістер болып жататынын осыған тікелей байланыста анықтау
қажет болады.
1. Марксизм фплософиясы дегеніміз
диалектикалық материализм

В. II. Ленин өзінің кітабын және оныц алдындағы «Референтке он сұрағын» маркстік философияға анықтама
беруден бастайды. Бұл әбден табиғи нәрсе: өйткені бір нәрсені қорғау үшін және оны қорғай отырып одан әрі дамыту үшін қорғалып отырғанның нақ не екенін және дамытылатынның нақ не екенін дәл анықтап алу керек. Ал
айтылып отырған жағдайда марксизм философиясының пәні
туралы мәселе бірден барынша шұғыл қойылды, өйткені
махистер өздерін философияда марксиспіз деп жариялай
отырып, сөйте тұра диалектикалық материализмге қарсы
шыққан болатын. Сондықтан референтке (махист А. Богдановқа) қойған бірінші сұрағының өзін В. И. Ленин былай деп тұжырымдады: «Марксизм философиясы диалектикалъщ материализм екенін референт мойындай ма? Егер
мойындамаса, онда Эигельстің бұл жөніндегі сансыз көп
мәлімдемесін ол неліктен бірде-бір рет талдамады? Егер
мойындаса, онда махистер өздерінің диалектикалық мате­
риализм ді «қайта қарауын» неге «марксизм философиясы»
деп атайды?» (5).
Нақ осы қағидаларды Ленин өз кітабының бірінші басылымына жазған алғы сөзінде айтқан болатын. Орыс махистерін меңзей отырып, ол былай деп жазды: «Маркс пен
Энгельс өздерінің философиялық көзқарастарын диалектикалық материализм деп ондаған рет атағанын бұл адамдардың бәрінің де білмеуі мүгмкін емес. Саяси көзқарастарының үлкеп айырмашылықтарына қарамастан, диалектикалық материализмге дұшпандық арқылы бірігіп отырған осы
адамдардың бәрі сонымен қатар философияда өздерін маркс­
ист деп атағылары келеді!» (9).
Осыған ұқсас жағдай осы біздің кезімізде де болып жатыр: диалектикалық материализмнің қарсыластары қазір
де екінің бірінде өздерінің позициясын маркстік философияны творчестволықпен дамыту деп көрсетуге әрекеттене55

ді, ал диалектикалық материализмді ескірген, ақиқат маркстік философияға жат ілім деп сипаттайды.
Осыған баііланысты жоғарыда айтылған лениндік қағидаларды еске салған пайдалы. Өйткені қазірде де Батыстағы біздің көптеген идеялық қарсыластарымыз, шын мәнінде, өздерінің жолашарлары — махистік ревизионистердің
диалектикалық материализмді марксизм философиясы деп
білуге қарсы бағытталған дәлелдерін қайталайды.
Ленин өзінің кітабында марксизм фйлософиясы дегеніміз тек қана диалектикалық материализм деп әр түрлі жағдайларға байланысты талай атап корсеткен болатын. Ол
былай деп жазды: «Маркс өзінің дүниеге көзқарасын диалектикалық материализм деп талай рет атады, ал Маркс
цолжазба куйінде толыц оцып шыцңан Эпгельстің «АнтиДюринг!» дәл осы көзқарасты баяндайды» (279).
Бұл жерде әңгіме дәл Маркс пен Энгельстің философиялық көзқарасы туралы, олардың философиясы туралы болып отырғаны аітдан анық.
Кейінгі барлық жылдар боны Ленин осы позицияны
бұлжытпан ұстанып отырды. Мәселен, «Иосиф Дицгеннің
қайтыс болуының жиырма бес жылдығына» (1913 ж.) де­
ген мақаласында, ол Дицгенді «...диалектикалық материализмге, ягни Маркстің философиясына өздігінен келген
жұмысшы...» [23, 127] деген сөздермен сипаттады. Лениннің «Мемлекет және революция» деген еңбегінде (1917
жылдыц август — сентябрь айлары) Маркс туралы ол
«өзінің диалектикалық материализм философиясынан айпымайтын» делінген (қараңыз 33, 32).
Ақырында, өзінің «философиялық осиетінде» — «Жауынгер материализмнің маңызы туралы» деген мақаласында (1922 ж.) Ленин Маркстің материалистік философиясын
іс жүзінде диалектикалық материализм деп сипаттады
[қараңыз 45, 34]. Маркстік философия дегеніміз диалектикалық материализм деген лениндік анықтама Лениннің
талай жылдар бойғы бүкіл философиялық қызметінің бойында өзгерген емес. Ол біздің уақытымызда да сол қалпында қалып отыр.
Маркстік философия дегеніміз диалектикалық материа­
лизм деген лениндік анықтаманың қандай практикалық
маңызы бар? Бұл марксист-философтың қай-қайсысы болмасын, өзі маманданған шағын сала шеңберіне қарамастан,
міндетті түрде және ең алдымен диалектикалық материа­
лист болуы керек деген сөз. Басқаша айтқанда^ ол өзі зерттеп отырған құбылыстарға диалектика тұрғысынан қарай
56

білуі керек және оларға материалистік түсінік бере білуі
керек.
Бірақ нағыз марксист-философ болу үшін бұл әлі жеткіліксіз. Мұның үстіне ғылымның немесе практикалық қызметтің белгілі бір саласына диалектикальгқ материализмді
қолданып, ондағы туындайтын философиялық мәселелерді
«келістіру» керек болған жағдайда, сол нақтьг саланы жете
терең білу керек болады. Диалектикалық материализмді
мұндай терең білімдерсіз қолдану жеміссіз болып шығуы
мүмкін, ал кейде тіпті теріс нәтижеге апарып соқтыруы
мүмкін.
Ленин диалектиканың абстракт ақиқат жоқ, ақиқат әр
уақытта нақты болады дейтін қағидасын оның аса маңызды қағидаларының бірі деп талай рет атап көрсеткен болатын. Айтылып отырған жағдайға орайлас мұның мәнісі білімнің белгілі бір саласына диалектикалық материализмді
қолданғанда бұл сала туралы бұлдыр түсінігің ғана болып
абстрактылы, «жалпы», «үстірт» ’ қолдануға болмайды, оны
нақты, байыптап зерттеп білгенде ғана дұрыс қолдануға
болады деген сөз. Ңысқасын айтқанда, диалектикалық материализмді нақты қолдану марксист-философтан сонымен
қатар біраз мамандануды да талап етеді. Бірақ, тағы да
қайталап айтайық, мұның мәнісі маркстік философияның
өзі қайсыбір «құрамдас» немесе «құрылымдық» бөлімдерге
ыдырайды екен, не болмаса өзі кіріп үлгірген салаларда
туындаған философиялық мәселелерді шеше отырып, диалектикалық материализмнен дербес философиялық пәндер
болып бөлініп кетеді екен деген сөз емес. Олай болғандай
жағдайда ол осындай мәселелерді шешуіне орай жәпе
оларды өзінен бөліп жібере отырып, аяғында оның мазмұны
барған сайын жұтаңданып, абстрактылық сипаты бар, бос
схемаға айналып кеткен болар еді. Ал шыпдығында бұған
тура қарама-қарсы жағдайды байқаймыз: жеке ғылымдардың немесе практиканың алға қойып отырған философиялық жаңа мәселелерін шеше отырып диалектикалық мате­
риализм үздіксіз алға басып, толыға, жетіле түседі, алмастың пеше түрлі қырын шығарып бриллиантқа айналдырғаны сияқты өзінің жаңа қырларымен жарқырай түседі.
Марксизм философиясы дегеніміз диалектикалық мате­
риализм деген лениндік анықтаманың түпкі терең мәні
осындай.

2. Маркстік философияның пәні қандай?
Ол тарихи тұрғыдан қалай қалыптасңан?

Енді маркстік философияның, яғни диалектикалық материализмнің мазмунының қандай, оның пәні қандай екенін қарастырайық.
Ф. Энгельс былай деп жазды: маркстік философияныңу
диалектйкалық материализмнің, демек,. материалистік диалектиканың да, пәнін, біріншіден, сыртқы дүниеде де (табиғатта және қоғамда) және оның адам санасындағы (ойлаудагы) бейнеленуінде де болып жататын даму, қозғалыс
атаулының ең жалпы заңдары; екіншіден, ойлаудың өзінің
жалпы заңдары, таным процесінің өзі (сыртқы дүниенің
адам санасында бейнеленуі) осы заңдар арқылы жүзеге
асады және бұл заңдар бүкіл диалектиканың негізгі заңдарына толық үйлес келеді. Демек, мұның өзі маркстік
философия пәнінің әр түрлі екі анықтамасы емес, оның пәнінің бір ғана анықтамасының қозғалыстың,' дамудың белгілі бір ортақ заңдары арқылы берілетін әр түрлі жақтары
ғана. Сірә, философияның нақ өз проблемаларының шеңберіне өзінің мәні жөнінен табиғат пен қоғам туралы жеке
ғылымдардың (жаратылыстану және әлеуметтік-экономикалық ғылымдар), сондай-ақ адамның рухапи (псйхологиялық) өмірі туралы психология сияқты ғылымдардың арнайы
зерттейтін пәні болмайтын және бола да алмайтын процестер мен олардың заңдары кіретін болар. Табиғатта, қоғамда және ойлауда болып жататын қозғалыстың мұндай пеғұрлым жалпы заңдары, Ленин айтқандай, бүкіл маркстік
ілімнің жанды өзегі, демек, маркстік-лениндік философияның өзінің де жаны болып табылатын материалистік диалектиканың негізгі заңдары болмақ.
Бұл мәселеге Ленин әр уақытта тарихи тұрғыдан қарау
керек деп үйреткен болатын. Философияның даму процесі
бүкіл нақтылы-тарихи жағдайды, әсіресе таптардың идеологиялық күресін айтпағанның өзінде, жалпы алғанда бүкіл ғылымның дамуымен өте тығыз байланысты, өйткені
философияның дамуы ауасыз кеңістікте емес, әр уақытта
белгілі бір әлеуметтік-саяси жагдайларда жүзеге асады.
Мұның маркстік философияның дамуына да қатысы бар.
Егер философиялық дамудың бір ғана жагын, философияның ғылыми білімнің басқа салаларымен арадагы қарым-қатынасын қамтитын бір ғана жагын алып қарасақт
мынадай жағдайды байқаймыз: танымның қозғалысы бүкіл
дүние туралы, соның ішінде табиғат пен қоғам туралы да
ең алғашқы әлі бөлінбеген білімнеп басталады. Мұндай
58

(юлінбеген, сараланбаған білім әуел баста философияньщ
жплпы қамқорлығында болған ерте заманның біртұтас ғылымы шеңберінде пайда болады да, осы себепті ол натурфилософиялық сипатта болады.
Бүдан әрі, Қайта өрлеу заманынан бастап ғылыми білімнің жекелеген салаларының дербес ғылымдар түрінде
бүрынғы біртұтас философия ғылымынан бөліпуі енді кеціпен жүрді — алдымен жаратылыстану дың, одан кейін қогамдық ғылымдардың салалары бөлінді. Мәселен, XVI—
XVII ғасырларда философиядан механика-математика ғылымдарының тобы (механика, астрономия, немесе аспан
әлемі механикасы және оларда қызмет атқаратын матема­
тика) біржолата бөлініп шығады.
Олардан кейін, XVII ғасырдың ортасында физика-хи­
мия ғылымдары тобы (физика және химия) бөлінеді, мұның өзінде химияның бөліну процесі тұтас жүз жылға
жуық созылды. Геология мен биологияның бөлінуі XVIII
гасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басыида болды (Ламарктің 1809 ж. шыққан негізгі еңбегінің «Зоология философиясы» деп аталғаньтн еске алайық).
Ақырында, XIX ғасырда шыққан антропология барлық
басқа жаратылыстану ғылымдарынан кейін оқшауланды.
Қоғамдық-экономикалық ғылымдардың бөлінуі неғұрлым
қиын да ұзақ болып, птын мәнінде, тек марксизм шыққаннан кейін ғана аяқталды.
Енді философияда өткен замандардың философиялық
ілімдеріндегі рационалды нәрсе мен философиядан бөлініп
кеткен жеке ғылымдарға — жаратылыстану және қоғамдық
ғылымдарға — кірмегендері ғана қалды. Тегінде, өткен заманның философиясынан қалған осы рационалды «қалдыққа», біріншіден, диалектика ілім ретінде қамтитын кез
келген қозғалыстың неғұрлым жалпы заңдары кірген болса керек, өйткені шын мәнінде мұның өзі ешбір жеке ғылымға да, олардың барлығының жиынтығына да кіре алмайтын еді; екіншіден, оған ойлау мен оның заңдары туралы ілім қамтитын нәрсе кірген болса керек, өйткені бұл
жерде біз тағы да білімнің барлық салаларына ортақ бір
нәрсемен, диалектиканың өзінің негізгі заңдары сияқты нақ
сондай ортақтық дәрежесі бар нәрсемен істес болып отыр- *
мыз.
XIX ғасырдағы жаратылыстану мен қоғамдық ғылымдардың жетістіктеріне талдау жасап, Энгельс «Анти-Дю­
ринг» деген кітабында сыртқы дүние — табиғат пен қоғам
жөнінде ғылыми білімнің осы жетістіктері негізінде қалыптасқан материалистік козқарастың мәні неде екенін
59

көрсетті: «Бұл реттердің екеуінде де материализм шын мәнінде диалектикалық материализм болып табылады, сондықтан ол өзге ғылымдардан жоғары тұрған философияға енді
мұқтаж емес. Әрбір жеке ғылымның алдына заттардың
және заттар туралы білімдердің бүкіл жалпы байланысындағы озінің алатын орнын анықтап алу талабы қойылысымен-ақ, бүкіл осы жалпы байланыс туралы пәлендей бір
ерекше гылымның керегі болмай қалады. Ал сонда, бүкіл
бұрынғы философияның ішінен ойлау мен оның заңдары
туралы ілім ғана — формальды логика мен диалектика ғана дербес мәнісін сақтап қалады. Былайғыларының бәрі
табиғат пен тарих жайындағы деректі ғылымдарға қосылады»1.
Ленин «Карл Маркс» деген мақаласында (1914 ж.)
толық қолдаған Энгельстің бұл қағидалары әбден түсінікті.
Сондықтан қай тұргыдан болса да диалектика да, жалпы
философия да ойлау мен оның заңдары туралы гылым емес
деп, ол тек сыртқы дүниенің — табигат пен қоғамның —
неғұрлым жалпы заңдары туралы ғана гылым деп және
ойлау осы сыртқы дүниенің біздің санамыздағы бейнесі
гана болатындықтан, адамның ойлауы саласында осы сыртцы дүниеден көретінімізбен салыстырғандағыдан басқа ещ
нәрсе жоқ деп дәлелдеу, шын мәнінде, адам санасының ой­
лау, бейнелеу қызметінде ешбір ерекшелік жоқ деу болып
шыгар еді, мұның өзі объективті тұрғыда тұрпайы мате­
риализм позициясына қосылғандық болар еді. Философия
болмыспен ғана, санамен байланысынан тыс алынған болмыспен ғана шүғылдануға тиіс деп табу философиялық «он­
тологизм» жагына шыққандық болар еді.
Философия (диалектика) табиғатта, қоғамда және ойлауда болып жататын қозғалыс атаулының неғұрлым жал­
пы заңдарын зерттейді деген мәселені жалпы алып тастап,
барлық мәселені философия дегеніміз ойлау туралы гылым,
логика мен гносеология гана дегенге саймақ болып эрекеттенгенде әлгіге қарама-қарсы позиция шығады. Мұндай тұжырымда диалектиканың, логиканың және материализмнің
таным теориясының бірлігі, Ленин маркстік философиядағы ең басты нәрсе деп атаган осы бірлік баса көрсетілетін
сияқты болғанымен, ол марксизм-ленинизм философиясыпыц қоғамдық-тарихи практикамен, біздің партияның маркс­
изм-ленинизм жауларыпа қарсы идеологиялық күресімен,
саясатымен нақты да ажырағысыз байланысы ескерілмей,
1 Энгельс Ф. Анти-Дюринг, Қазақ
1957, 28—29-беттер.
60

мемлекет баспасы,

Алматы,

абстрактылы «логицизм» меп «гносеологизм» рухыпда баянда лады.
Маркстік философияның пәніне оның классиктерінің еңбектерінде берілген анықтамапы қайсыбір жаққа бейімдеп
қаііта қарауға әрекеттеиушілік тек мынаған әкеліп соқтырады: Маркстің, Энгельстің және Лениннің бұл туралы айтқан принципті қағидаларын бұлжытпай ұстану керек екендігін айқындай түседі. Ф. Энгельстің «Анти-Дюрингі» және
басқа еңбектері, В. И. Лениннің кітабы және оның басқа да
шығармалары жазылған уақыттан бергі жерде маркстік
философияның пәнін ұғыпу өзгерді ме деген сұрау туады.
Бұл мәселеге: Энгельстің өз кезіпдегі жаратылыстанудың проблемаларын философиямен байланыстыра қарастырган философиялық еңбектерінің несі ескірді?— деген сұраққа берген жауапқа Ленин қалай қараган болса, дәл солай
қарау керек. Плехановты мысал ете отырып, философия
мен жаратылыстанудың XX ғасырдагы дамуындагы Энгельске кезінде белгілі болмаған жаңа фактілерді ескермеуге
болмайды дей келіп, Ленин ілгеріде атап айтылғанындай,
Плехановтың «Энгельстің сөздерінің кейбір әріптеріне бола,
Энгельстің методын құрбан ету» (284) жолына түскеніне
батыл қарсы шыққан болатын.
Мұның мәнісі мынада: XIX ғаСырдың аяғындағы ғылымның даму деңгейін бейнелеген жеке қагидалар қалайда
елеулі өзгерістерге ұшырауы мүмкін және ұшырауға тиіс
болатын, алайда ол өзгерістер бүкіл маркстік философия
ілімінің жалпы іргетасына, оның негізіне нұқсан келтірген
жоқ.
Егер Энгельстің методына, оның диалектикасына арқау
болған «диалектикалық материализм рухын» басшылыққа
алсақ, «Анти-Дюрингтен» келтірілген, бұрынғы философиядан не қалды деген қағида ғылыми білімнің қазіргі деңгейіне орай дамытып, дәлдей түсуді керек ететіні айқын болады.
Шынында да, Энгельстің «Анти-Дюрингі» және Лениннің «Карл Маркс» деген мақаласы жазылғаннан кейін де
ғылым прогресі жалғаса берді. Содан бергі өткен уақыттың
ішінде білімнің жаңа салалары одан әрі бөлініп, олар фило­
софия саласынан кетіп, жеке ғылымдар саласына қосылды.
Бірақ бұрын бөліну тек қана сыртқы дүниені — табиғат
пен қоғамды танып-білуге қатысты болса, енді ол ойлаудъщ
өзіне де қатысты болды. Басқаша айтқанда, XIX ғасырдың
аяғында Энгельстің философияда ойлау туралы ілім ретінде формальды логика мен диалектика дербес мәнін сақтап
61

қалды, басқасының барлығы табиғат пен тарих туралы деректі ғылымға кіреді деуі әбден орынды болатын.
Бірақ қазіргі уақытта формальды логика өзі пайда бол­
тан кезден-ақ философияга кірмеген қазіргі заманғы математикалық логикамен ажырағысыз байланысты болып шықты және тіпті сіңісіп кетті. Қорыта келгенде, философиядан
тыс, өздері философиялық ғылым болмаса да, ойлауды және
оның заңдарын зерттейтін жеке ғылымдардың салалары бар
екенін мойындау керек.
Осындай жағдайдың XX гасырдың ортасында пайда болғап кибернетикаға да қатысы бар; ол философияның бір
'бөлімі болмаса да, ойлаумен және оның заңдарымен шұғылданып, олардағы процестерді тұспалдау мен модельдеу әдістерін табуға тырысуда.
XX ғасырдың басында философиямен тығыз байланыс­
ты болған психология да философиядан мүлдем бөлініп шығып, енді зоопсихология арқылы қазіргі жаратылыстанудың
жоғары жүйке қызметі туралы ілім сияқты саласымен бірігіп отыр.
Мұнан басқа, философияның бір бөлімі болмай-ақ ғылыми таным мен опың заңдылықтарына көп көңіл бөлетін білімнің жас саласы «ғылым тануды» да (немесе оны кейде
«ғылым туралы ғылым» деп те атайды) атауға болады.
Осыған байланысты бүгінде, маркстік-лениндік философияның пәнін былай деп түсіпу керек: философиядан сыртцы дүниені — табиғат пен тарихты — ғана емес, сонымен
бірге оіілаудың өзін де психологиялық, формальды-логикалық, кпбернетикалық жәие басқа да арнаулы жақтарынан
зерттейтін жеке деректі ғылымдар бөлініп шықты. Ал марке-’
тік философияның пәні бүгінде объективтік диалектика
және оның адам сапасындағы бейнесі болатын субъективтік
диалектика болып отыр. Ал мұныц мәнісі оның пәні бүгінде диалектика және диалектикалық логика болып табылады деген сөз. Басқалардың барлығы табиғат, тарих
және адамның ойлауы туралы жеке деректі ғылымдарға кіреді.
Сонымен Энгельстің методы, оның осы проблеманы қарастыру тұрғысы біздің философияның пәні туралы мәселені анықтауға мүмкіндік береді, өйткені оның бұл методыныц, қарастыру тұрғысының мәні мынада: ол заттық дүниенің жекелеген салаларына қатысты баршаға ортац сипаты болатын ғылымдардың және пәні қайсыбір жеке саламен — табиғатпен, қоғаммен немесе ойлаумен шектелетін
ғылымдардың арасын дәйекті түрде саралап береді.
62

3. Маркстік философияныц тұтастығы
мен мызғымас бірлігі

Маркстік философичны диалектикалық материализм де­
ген ленипдік анықтама опы біртұтас және бір-бірінен бірніама дербес жәпе өзара біршама тәуелсіз қандай да бір
қүрамдас боліктерге боліпбейді деп табуға негіз болады.
Алайда диалектикалық материализммен қатар тарихи
материализмді, жаратылыстанудың философиялық мәселелгрін, философия тарихын және басқаларды құрамдас (немесе құрылымдық) бөлімдер, маркстік философия осылай
болінеді-міс деп жиі аталатыны белгілі. Осыған сүйеніп
диалектикалық материализм дегеніміз марксизмнің философиясы деген лениндік қағиданың ақиқаттығы мен дұрыстыгыпа күмәндануға бола ма?—деген сұрау туады. Алайда,
басқа жағынан қарағанда, мұндай жағдайда бүкіл маркстік
фплософияны бір ғана диалектикалық материализмге ңалай саюға болады?
Әңгіме мынада: маркстік философияныц жоғарыда аталгап барлық салалары оның диалектикалық материализмнен
тәуелсіз делінетін дербес құрамдас бөліктері емес, диалек­
тик алық материализмнің қоғамдық құбылыстарды түсіндіруге қолданылуы (тарихи материализм), философиялық
ойдың өзініц дамуын түсіндіру үшін (философия тарихы),
жаратылыс ғылымдары мәліметтерін түсіндіру үшін (жаратьглыстанудың философпялық мәселелері) және т. т. қолданылуы болып табылады.
Сондықтан әңгіме әншейін диалектикалық материализм
туралы емес, ол тарайтын бүкіл білім салалары туралы, ал
сонымен қатар олардың барлығын қамтып, бәріне тарайтын
бүкіл маркстік философия туралы болып отыр.
Маркс, Энгельс жэне Ленин тарихи материализмді тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіру деп ұғынды, ал оның
осылай деп түсіндірілуі диалектикалық материализмді нацтылаудың (қолданудың), опы қоғамдық құбылыстар саласына таратудың пақ өзі болатын.
Ленин өз кітабының екінші басылуына жазған алғы сөзінде маркстік философия мен диалектикалық материализм
туралы бұлар бір-біріне үйлес ұғымдар деп анық жазды, әңгіме барабар ұғымдар туралы болғанда оларды үтірмен
айыратын әдетпен, үтірмен бөліп жазды (қараңыз: 12).
Бірақ осылай болған жағдайда мына екі тұжырымды:
бірі — марксизм философиясы дегеніміз диалектикалық ма­
териализм, тұтас, бір ілім делінетін лениндік тұжырымды
және ол диалектикалық материализм ғана емес, қазіргі уа63

қытта марксизм философиясы соларға бөлшектеніп отырмыс делінетіп басқа да көптегеи философиялық пәпдердің
жиынтығы да делінетін екінші бір тұжырымды үйлестіруге
бола ма деген сұрау туады.
Егер маркстік философияның ғылыми білімдердің басқа
салаларымен, жеке ғылымдармен өзара әрекеттестігі қалай
болатынын қарастырсақ, онда бұл өзара әрекеттестіктің
мәні және оның «механизмінің» өзі мынада болып шығады:
диалектикалық материализм өзінің маркстік философия ретіндегі біртұтастығын барлық уақытта сақтай отырып, ғылымның қай-қайсының болсын кез келген қиын немесе шатастырылған философиялық проблемаларын шешуге оз
позициясынан көмектесуді өз міндетіне алады.
Мұның мәнісі диалектикалық материализммен қатар
маркстік философияның одан бөлек жаңа бір бөлімдері пайда болады, басқаша айтқапда осы философияның өзі бөлшектеніп ыдырайды деген сөз емес, әсте олай емес. Мұндай
жағдай болмайды. Марксизм философиясы (яғни диалектикалық материализм) бұрынғыдай мызғымас біртұтас қалпында қалады; ол осы қалпында ғылыми білімнің басқа
салаларына арқау болып немесе оларды қамтып, оларда
туындап жататын философиялық мәселелерді шешуге неме­
се олармен «келісуге» жәрдемдеседі.
Ленин «Біздің жойғыштар» деген мақаласында (1911 ж.)
«диалектикалық материализм «келісуге» тиісті болған бірсыпыра жаңа мәселелерді жаңа физика алға қойып отыр»
[20, 138] деп жазды. Бұл міндетті Лепиннің 1908 жылгы
кітабында өзі орындаған болатын. Бірақ мұның өзі маркстік
философияда қайсыбір жаңа, ерекше бөлім пайда болды
және сондықтан оны енді бұрынғыша диалектикалық мате­
риализм деп анықтауға болмайды, бірақ оған міндетті түрде диалектикалық материализм және оған қосылған физиканың немесе бүкіл жаратылыстанудың философиялық мәселелері дегенді қосып айту керек деген сөз бе екен? Жаңа
физика қойган философиялық мәселелерді «келістіру» керек
болганда диалектикалық материализмнің өзінен ештеңе бөлектемегені былай тұрсын, керісінше, оларды шешу арқылы оның өзі баий түсті.
1922 жылы Ленин «жаратылыстану гылымы философиялық қорытындыларсыз ешбір жағдайда да ілгері баса алмайды» және «қазіргі заманғы жаратылыс зерттеушілер
Гегельдің материалистік тұрғыдан түсіндірілген диалектикасынан (ягни диалектикалық материализмнен Б. К.) жа­
ратылыстану ғылымындағы революцияның алға қойып отыр64

гаіі мәселелеріне бірсыпыра жауап... таба алады» [45, 36,
35] деп жазғанда да мәселе дәл осындай болатын.
Диалектикалық материализмнен басқа, табиғаттың қайсыбір ерекше маркстік философиясын ойлап шығармай,
туындайтын философиялық мәселелердің жауабын диалектикалық материализмнен іздеу— Лениннің анық та айқын
позициясы міне осындай.
Дін мәселелеріне қатысты жағдай да осындай. Диалектикалық материализмге атеизмнің философиялық мәселелерін де «келістіру» керек болады; бірақ Лениннің пікірінше
мұның мәнісі: осының нәтижесінде диалектикалық материа­
лизмнен бірдеңе бөлініп шығады екен немесе одан тыс
маркстік философияның ерекше бір құрамдас бөлімі ретінде ғылыми атеизм түрінде бірдеңе пайда болады деген сөз
емес. Мәселен, осы тәрізді мәселелердің нақ өзі қарастырылатын «Жұмысшы партиясының дінге көзқарасы туралы»
деген мақаласында Ленин «марксизмнің философиялық негізі, Маркстің дө, Энгельстің де талай рет мәлімдегеніндей...
диалектикалық материализм болып табылады» [17, 453]
деп тура айтады. Ленин «диалектикалық материализмнің,
яғни Маркс пен Энгельс философиясының негіздері жайында жете ойланбайтындарды сынайды [қараңыз: 17, 458].
Демек, ғылыми атеизмнің қайсыбір философиялық мәселелерін диалектикалық материализмнің «келістіргені» үшін
тек осы себептен ғылыми атеизмді маркстік философияның
диалектикалық материализммен қатар бір ерекше бөлімі деп
маркстік философияға қосатындай ешбір негіз жоқ.
Ленин «Маркстің Энгельспен жазысқан хаттары» деген
мақаласының (1913 ж.) бас жағында осы хаттарды мысал
ете отырып, диалектикалық материализмнің (ягни маркстік философияның) және ғылыми біліммен практиканың
басқа да салаларының арасындагы өзара әрекеттің жалпы
«механизмін»— осы салалардың философиялық мәселелерін
«келістіру» деген ұғымды өзінің не деп түсінетінін ашып
көрсетеді: «Бүкіл саяси экономияны негізінен бастап қайта
құру ісіне — тарихқа, жаратылыстануга, философияға, жұмысшы табының саясаты мен тактикасына — материалис­
та диалектиканы (демек диалектикалық материализмді —
Б. К.) қолдану,— Маркс пен Энгельстің бәрінен де гөрі
мейлінше назар аударган мәселесі міне, осы...» [24, 285].
Алайда мұның нәтижесінде диалектикалық материализм
философиясы өзінен қайсыбір жаңа философиялық тараулар туындатпайды, мұндай бөлімдер бөліп шығармайды. Ол
біртұтас мызғымас, бөлшектелмейтін қалпында қала бере3-832

65

ді, сонымен қатар нақтылана түседі, баийды, дамиды, ілгері
басады.
Марксизм философиясының мызғымастығы мен бөлшектенбейтіндігі диалектика мен материализмнің таным теориясының сіңісіп, бір-бірімен қабысып жататындығынан
көрінеді, диалектикалық материализмнің нагыз мәнінің өзі
де нақ осы. «Карл Маркс» деген мақаласында Энгельстің
бұрынғы философиядан логика мен диалектика қалады де­
ген сөздерін келтіріп, Ленин был ай деп түсіндіреді: «Ал,
Маркстің ұғымынша, сол сияқты Гегельдің пікірінше, диалектикаға қазір таным теориясы, гносеология деп аталып
жүрген нәрсе кіреді» [26, 55]. Демек, Лениннің пікірінше,
маркстік философияда материализмсіз, оның таным теориясынсыз диалектика да, диалектикасыз материализм, мате­
риалиста гносеология да жоқ жэне бола да алмайды.
Осы пікір Лениннің «Философиялық дәптерлерінде» мұнан да толығырақ талданып былай делінген: «Диалектиканың өзі (Гегельдің және) марксизмнің таным теориясы болып та бы лады: міне істің осы «жагына» (бұл істің
«жагы» емес-ау, істің мәні), басқа марксистерді айтпағанпың өзінде, Плеханов назар аудармаган» [29, 336].
Мұның мәнісі диалектикалық материализмнің ішінде
гносеология мен логика дан белек диалектика; диалектика
мен логикадан белек гносеология; жене диалектика мен
гносеологиядан белек логика сияқты өзара оқшауланған
ешқаіідай философиялық бөлімдер жоқ деген сөз. Оларды
айыруға мүлдем болмайтынын Ленин айдан анық айтқан:
««Капиталда» ...материализмнің логикасы, диалектикасы
жене таным теориясы [3 сөздің керегі жоқ: оның бәрі бір]
бір ғылымға қолданылды» [29, 315].
Алайда жоғарыдагы айтылғандардың мәнісі маркстік
философияда, ягни диалектикалық материализмде, айталық,
логикалық және гносеологиялық мәселелер немесе оларға
сәйкес функциялар жоқ деген сөз емес. Мәселен, Ленин кітабының бастапқы үш тарауында диалектикалық материализмнің таным теориясы туралы айтылған «Философиялық
дәптерлерде» Плехановтың сандық айырмашылықтардың
сапалық айырмашылықтарға айналуы заттың өзінде емес,
оның сезетін субъектіге қатынасында болады деу өрескел
логикалық қате деген Плехановтың ескертпесі жөнінде Ле­
нин: «логикалық емес, гносеологиялық» (29, 579) деп жазған болатын.
Демек, Ленин логикалық және гносеологиялық деп саралайды. Алайда диалектикалық материализмнің әр түрлі — логикалық жәпе гносеологиялық функцияларының —
66

бп.іатыны оны белуге, «онтология» туралы айтпағанының
«міііде, логика, таным теориясы, методология деп қайсыбір
қүрамдас бөлімдерге бөлшектеуге ешқандай негіз бола алмайды.
Оның іштей мызғымастығы мен бөлшектелмейтіндігін
Ленин үзілді-кесілді, қатаң тұрғыда айтқан болатын: «Ке<*к
болаттан құйылған бұл марксизм философиясының бірд<‘ бір негізгі қағидасын, бірде-бір елеулі бөлімін бөлектеп
плуга болмайды, объективтік ақиқаттан ауытқымай тұрып,
буржуазиялық реакциялық өтіріктің құшағына кірмей тұрын бұлай етуге болмайды» (372).
Ленин мұны өздерінің негізгі, алғы шарттары жөнінен
бірліктегі жалпы материализм мен тарихи материализм жөніпде айтқан болатын. Материалистік диалектиканы маркс­
изм нің жанды өзегі деп атаған лениндік анықтама да олардыц нақ сол бірлігі мен тұтастығын білдіреді.
Диалектикалық материализмнің тұтастығы мен бөлінбейтіндігі оған біркелкілік, біртектілік, бірсарындылық,
оның жекелеген жақтарының сарындары мен аспектілерінің
сараланбайтындығы тән жене осы мағынада оған форма­
ты здық және құрылымсыздық тән деген сөз болып шықпай
ма деген сұрау туады. Жоқ, бұл олай деген сөз емес: диалектикалық материализм (демек, материалистік диалекти­
ка) дегеніміз мазмұны жағынан өте бай, көп қырлы және
коп аспектілі ілім, ол әр жолы нақтылы тарихи жағдайдың
пақты мүдделеріне жауап беретін белгілі бір жағымен көрініп отырады.Егер мұның өзі басқаша болса, онда марксизм
тарихындағы тұтас бір тарихи дәуірлерді Ленин диалектикалық материализмнің белгілі бір жағына баса назар аудару арқылы қалай сипаттай алар еді? Өйткені ол Маркс пен
Энгельстің заманына тән сипат гносеология мәселелері ба­
сим маңыз алған XX ғасырдың басындағыдай емес диалектикалық материализма ен гөрі диалектикалыу материализмге баса көңіл бөлінген болатын деп кездейсоқ жазған жоқ
болатын.
Алайда диалектикалық материализмнің күрделілігі мен
көпжақтылығы (жене осы мағынада оның құрылымдылығы
да) онда құрамдық сипат бар дегенді әсте білдірмейді.
Диалектикалық материализмнің күрделілігі, байлығы,
көптүстілігі, оның іштей құрылымдылығы екі түрде көрінеді: біріншіден, оның күрделі, алуан түрлі жақтарының; аспектілерінің, сарындары мен логикалық, гносеологиялық,
методологиялық функциялар сияқты функцияларының болатынынан байқалады. Екіншіден, туындайтын философия3

67

лйң мәселелерді «келістіру» мақсатымен диалектикалық
материализм тараған әр түрлі ғылыми таным салаларының
өз сферасының тармақталуы арқасында көрінеді. Мұндай
міндеттерді ол барлық кезге жарай беретіндей болып біржолата қабылданған бірыңғай, біркелкі, үзілді-кесілді әдістермен және тәсілдермен шешпейді, білімыің осы саласының
сапалық ерекшеліктеріне сәйкес әр жолы өзгеше шешеді.
Материяның тереңдігі шексіз және оның кез келген микробөлшегі сарқылмайды деп айтылатын бүкіл марксизм философиясын байытқан аса терең мағыналы материалистікдиалектикалық қорытындылар осындай болды; XIX және
XX ғасырлар межесінде физикада ашылган ең соңғы жаңалықтар қойған философиялық мәселелерді диалектикалық
материализм «келістіруге» тиіс болған кезде Ленин осындай
қорытындылар жасаған болатын. Осы тәрізді мәселелер біресе жаратылыстану ғылымында, біресе математикада, біресе психологияда, біресе жұмысшылардың революциялық
қозғалысының стратегиясы мен тактикасы бағытында әр
түрлі тұрғыда және барынша алуан түрлі мазмұнда алға
қойылып отырды. Ғылыми таным мен революциялық-практикалық қарекеттің тиісті салаларының құрылымдық жіктелуі оған нақтылы түрде қолданылатын диалектикалық материализмнің өзінің құрылымдылығына да қалай болганда
да әсерін тигізбей қойған жоқ: өйткені мұпың өзі өмірдің
барлық жағдайларына сай келетін, сондықтан бірыңғай
қайталаныла беретін, бір жолы енді өзгерместей етіп белгіленген бір тәсілді қолдану арқылы емес, эр жолы өзгеше,
жаңа тұрғыдан дерлік қолданылып отырды. Демек, диалектикалық материализмнің, яғни маркстік философияның құрылымдылығы бұл жерде де әсте де оның жекелеген компоненттерге жіктелгендігі ретінде емес, ғылыми танымның барлык. сфераларының құрылымдық сипатының іштей біртұтас
маркстік философия іліміндегі бейнеленуі ретінде көрініп
отырды.
4. Маркстік философия қалай дамиды?

Даму процестері түрліше жолдармеп және әр түрлі
формаларда жүреді. Осындай формалардыц бірі — қарапайым өсу мен көбею. Бірақ мұның өзі даму процесіпіц тек
бір жағы, оның өзінде сапалық жағы ғана болады. Оның
осы жағы басқаша, атап айтқанда, түпкі заттың жіктелуі
немесе көбеюі түрінде болуы мүмкін, бұл әсіресе тіршілік
иелеріне тән.
Ғылыми таным сферасында да осыған ұқсас процестер

болып жатады: бұрьтн біртұтас болған білім салалары кейін
орқайсысы түрліше мамандықтарға бөлінетін жеке салаларга (пәндерге) тармақталып кетеді. Ғылымның көбеюінің
осындай процесі олардың саралануы деп аталады. Ол бүкіл
жеке ғылымдарды қамтиды.
Бірақ даму процестерінің жоғарыда айтылғандардан кем
түспейтін, тіпті олардан маңыздырақ басқа формасы да бо­
лиды. Ол даму процесінде болып жататын сапалық өзгерістермөн байланысты. В. И. Ленин былай деп жазды: «егер
бәрі дамитын болса, онда бәрі бірінен біріне ауысады, өйткені даму көрінеу жай, жалпыға бірдей жәпе мәңгі өсу, улгаіо (тиісінше кішірею) т. т. емес» [29, 239]. Ол өзгеруауысуды диалектикалық тұрғыдан түсіну бірініц екіншісіне
озгеру-ауысуын» [29, 252] мойындауда болмақ деп атап
корсетті.
Осындай дамуды, осындай өзгеру-ауысуды диалектикалық тұрғыдан қалай түсінуге болады? Дамып жатқан заттардың немесе заттар туралы ұғымдардың жақтары меп сапалық анықтамаларының үсті-үстіне ашыла түсуі, былайша
айтқанда, олардың өз тұтастығы мен бөлшектенбеуін сақтай отырып, өзіне тән сапаларды өрістетуі деп түсіну керек болар.
Бүкіл маркстік ілімге тоқтала отырып Ленин былай деп
жазды: «Марксизмнің идеялық мазмұны баіі жәпе сап қырлы болып отырғанда... әр түрлі тарихи кезеңдер марксизмиің біресе бір жағын, біресе екінші жағын ерекше алға шығарып отыратындығына тіпті де таңдануға болмайды» [20,
137]. Одан әрі Ленин марксизмнің нақ қандай жақтары қай
жерде және қашан алға шығарылып отырғанын нақты айтып, ойын былай деп аяқтайды: «Бұл қай уақытта болса да
марксизмнің әр түрлі жақтарының біреуін елемеуге бола­
ды деген сөз емес; бұл тек оның белгілі бір жағына ынтаның басым болуы субъективтік тілектерге емес, тарихи
жағдайлардың жиынтығына байланысты деген сөз» [20»
137].
Демек, бүкіл марксизм мызғымас біртұтас ілім ретінде,
тарихи жагдайларға байланысты оның белгілі бір жағы басымырақ, оның осы жағы неғұрлым алға шыгарылып дамиды. Өзінің осы жағын дамыта да тереңдете отырып, маркеизмнің өзі түгел дамиды.
Бұл айтылғанның марксизм философиясына, яғни диалектикалық материализма қатысы коп болмаса аз емес. Ол
да дәл осылай, өзінің белгілі бір жагын алға шығара оты­
рып, алайда әр түрлі бөлімдерге бөлшектенбей, өзінің бүтіндігі мен ажырамастығын, іштей біртұтастығын сақтай оты69

рыгі дамиды. Сондықтан бірін-бірінен ойша да оқшаулауға
болмайтын диалектика мен материализмді, диалектикалық
метод пен танымның диалектикалық теориясын диалектикалық материализмнің біртұтас ілімінің жақтары демей,
оның бірі мен бірі қатар тұратын, біршама дербес әр түрлі
құрамдас бөлімдері деу ең бері дегенде аңғалдық болады.
Оның дамуы оның ішінде не кейбір жаңа жақтары мен
қырлары пайда болуы, не бұрыннан барлары енді жаңаша
жарқырап. барған сайын мазмұндырақ бола беруі арқылы
жүзеге асады.
Ленин дамудың осындай процесін бейнелеу үшін мынадай бір дәл келетін тамаша сөз тапқан. Ол «сарын» деген
сөз еді. «Философиялық дәптерлерде» былай делінген:
«Шындыққа қараудың, жақындаудың қандайының болса. да
ңисапсыз көп сарындары бар (әрбір сарыннан тұтас бір
бағыт болып өсетін философиялық системасы бар) науты,
көп жақты (жақтарының саны үнемі көбейіп отыратын)
таным ретіндегі диалектика —«метафизикалық» материализммен салыстырғанда өлшеусіз бай мазмұн міне осы, ал
«метафизикалық» материализмиің пегізгі цырсығы диалектикапы Віійегіһеогіе-ге (бейнелеу теориясы.— Ред.), та­
ным процесіне, оның дамуына қолдана білмеуінде» [29,
337].
Бұл жердегі маңызды жай нақ мынадай: әлбетте, мате­
риалиста тұрғыда түсіндірілетін диалектикада, яғни диалектикалық материализмде Ленин «қисапсыз сарындардың»
бар екенін атап көрсетеді, бұларға сыңаржақ тұрғыдан қарағанда, оларды жеке кесектер ретінде тұтастан бөлектеп
жұлмалап алғанда әрқайсысын қайсыбір философиялық системаға дейін дербес бірдеңеге айналдыруға болады. Ақырында, мұндай сыңаржақ қараудың салдарынан диалектиканың, өзі, әрине жасанды түрде, біршама дербес бірқатар
«диалектикаларға», мәселен, табиғат диалектикасы немесө
тіпті тірі табиғат диалектикасы т. т. қоғамдық құбылыстардың диалектикасы т. с. болып бөлініп кететіндей жағдай
болуы мүмкін.
Адамның танымы спиральға үнемі жақындай беретін бұраң жолмен жүзеге асады дей келіп, Ленин басқа бір мәселе жөнінде «бұл бұраң жолдың кез келген иірін, үзіндісін, бөлшегін, дербес, тұтас, тура жолға айналдыруға (сыңаржақ айналдыруға) болады... [29, 558] деп ескерткен
болатын.
Ленин қолданған «сарын» деген сөз мәселенің мәнін өте
дәл табады. Өйткені кез келген бөлімді, әсіресе құрамдық,
немесе құрылымдық бөлімді, сол біртұтастың бір бөлімі бол70

і лііді.іқган. цалаіі болгапда да сол біртүтастан бөліп алуға
гон. Ііірақ оріанизмніц күйін организмнің өзінен
қандлйда болмлсыіі хирургиялық тәсілмек не құралмен бөлгһігуіо болмліітыны сияқіі.і сарынды да біртұтастан бөлуіп мүлде болмайды. Лениіііііц идеализм мои попшылдық'іі.щ гносеологііялық тамырлары туралы мүпыц озі «адамні.іц іиексіз күрдслі т а и ы м ы н ы ц (диалектпкалық танымі.іііың) сарындп ры пы ц бірі аруылы попіпылдыққа
«ллі.ііпап жол» [29, 337—338] деген создерінің соншалық
актуальды, соншалық мазмұнды болатып себебі де осы.
Гылымның өзі қалай ілгері басатыпына, тарихіт жағдайллрдыц қалай өзгеретініне, бір заманның орпыпа басқа бір
илмаііның қалай келетініне сәйкес өзінің философиясымен
бүкіл марксизм-ленинизм де және оның жекелеген қағидаллры да үнемі даму үстінде болады. Осындай жағдай белгілі бір түжырымдардың, анықтамалар мен қағидалардың мәиін, псгізін сақтай отырып оларға тиісінше өзгерістер мен
долдеулер енгізіп отыруды, осының өзінде ғылыми білімпің
Жініе қоғамдық-тарихи практиканың дамуында жүзеге асатып объективтік өзгерістерді ескеріп отыруды қажет етеді.
Олбетте, мұның барлығы өте-мөте дәлелді түрде, титтей де
болсын асығыстық пен субъективтілікке ұрынбай, жасалыпуы керек.
Марксизмнің тарихи жағдайдың озгеруіие байланысты
күніін жойған қайсыбір қағидаларының қалай дәлденгенін
соз еткенде Лениннің өзі осы жағдайды баса көрсетіп отырды. Ол марксизмнің дәйекті жақтаушыларына (ортодокстерге) «Маркстің ескірген көзқарастарына... қарсы пікір білдіруіне тура келгенде (мәселен, Мерингтің кейбір тарихи
қағидаларға қарсы шығуына тура келгенде)—бұл пікірлер
қай уақытта болса да айқын әрі толық айтылды, сондықтан
еіпкім еш уақытта мұндай әдеби пікірлерден екі ұшты еш
пәрсе тапқан емес» (10) деп атап көрсетті.
Осыдан келіп мына бір жай анықталады: белгілі бір
маркстік-лениндік қағидалар мен анықтамаларды кездейсоқ
және үстірт дәлелдерге сүйеніп, ал жалпы ешқандай дәлел
болмаған жағдайда одан да бетер қайта қарауға және басқаша түсіндіруге болмайды, немесе олардан мүлде өзгеше
басқа қағидалармен және анықтамалармен тікелей алмастыруға болмайды. Үсынылайын деп отырған жаңа тұжырымдар мен қағидаларды маркстік-лениндік қағидалармен
және тұжырымдармен міндетті түфде салыстыру керек және
мұндай алмастырудың қандай объективтік негізге сүйеніп
жасалынып отырғанын түсіндіру керек.
Маркс пен Энгельстің, ал олардан кейін Ленпннің оз

Лііллді.і

71

философиясының анықтамасында онда тарихи материализмпіц, жаратылыстанудыц философиялық проблемаларының
және т. т. бар екендігін айтпай, бір ғана диалектикалық
материализмді атауын қалай түсінуге болады? Мүмкін олар
ғылымның әлдеқашан сараланғанын байқамаған шығар?
Бірақ мұндай саралауды Маркс пен Энгельстің өздері жү-»
зеге асырды ғой, сондықтан олардың оны байқамауы мүмкін емес. Ленин болса «Маркстің Энгельспен жазысқан хаттары» деген мақаласында білім мен практиканың сол кездө
материалистік диалектика енген, сондықтан енді оларды
дербес философиялық ғылымдар деп қарауға болмайтын салаларын тікелей тізіп шыққан болатын. Бұл қалай? Мәселе
лениндік анықтаманың өзінің анықтап отырған пәніне —
марксизм философиясына сай келетін мейлінше кеңдігіндө
болып отыр.
Лениндік анықтама маркстік философияның (яғни диалектикалық материализмнің) жеке ғылымдардың қаншалық
кең көлемдегі болсын және қаншалық тар шеңбердегі болсын
кез келген саласына кіретін жағдайлардың бірін қалдырмай бәрін түгел нақты қамтиды және В. И. Лениннің заманында ендігі болған, одан кейініректе шыққан және келешекте пайда болуы мүмкін салалардың бәрін нақты қамтиды. Диалектикалық материализм, мәселен, әлдеқашан
бұрын пайда болған техникалық ғылымдардың және техниканың өзінің, психология мен математиканың ғана емес, соиымен бірге Лениннен кейін біршама бертінде қалыптасқан
кибернетиканың, системалық анализдің, биониканың, космонавтиканың, жалпы алганда ғылыми және қолданбалы
білімнің басқа кез келген салаларының философиялық мәселелерін нақты тұрғыдан қойып, шешуге болады деп біледі. Ал басқадай анықтаманың қай-қайсысы да диалектикалық материализм еніп үлгірген және ондагы тиісті философиялық мәселелерді ойдағыдай «келістірген» салалардьщ
бәрін қамти алмайды.
Егер, мәселен, жаратылыстанудыц философиялық мәселелерін маркстік философияның дербес компонент!, яғни
онда диалектикалық материализмнен тыс бар компонент деп
есептеуді заңды деп мойындасақ, онда дәл осы негізде ма­
тематика мен психологияның, техника ғылымдары мен кибернетиканың, космонавтика мен биониканың, ғылыми-техникалық революция мен экологияның және т. т. философиялық мәселелерін де маркстік философияның құрамдас
компоненттері деп нақ сондай негізде есептеуге болмайтын
себебі не? Бұлай пайымдасақ, бізге маркстік философияның
«компоненттерін» шексіз побейте беруге тура келер еді,
72

<’пнда да бәрібір толық қамтуға ешкашан жете алмаған болар одік.
Марксизм-ленинизм — қатып қалған ілім емес, ол ты­
лы мның жаңа мәлімөттерімен және адам қоғамының тарихи дамуының тәжірибесімен молығып, мәңгілік дамып отырады. Бірақ бұл ілімнің дамуы және баюы оның түбегейлі
қаіидалары мен принциптерін қайта қарау деген сөз емес.
Марксизмнің негізгі қағидаларынан шегінуімен, өздеріпіц безген көзқарастарымен апіық, тура, батыл және айқын
«гсеп айырысуға» қорқып немесе ол қолынан келмей жаман аты шыққан адамдардың бар екендігін әр уақытта есте
үстау керек. Ленин өзінің кітабында дәл солар туралы және
олардың таласу тәсілдері туралы жазып ескерткен болатын.
()л онда махист-ревизионистерді айтқан еді. Енді олардың
тәсілдерін қазіргі ревизионистер құрал етіп пайдаланып
отыр. Совет философтары маркстік-лениндік философичны
ревизияламақ болған қандай да болмасын әрекеттерге ба­
тыл қарсы шығуға тиіс.
Кіріспе тараулар осы тараумен аяқталады және сонымен бірге бұл тарау Ленин кітабының мазмұнының өзін
нақты талдауға кошу болып табылады. Онда марксизм философиясын, диалектикалық материализмді лениндік тұрғыдан түсіну баяндалған, ал біз оқып-үйренетін кітаптың
негізі де осы.
IV тарау

КІТАПТЫҢ НЕГІЗГІ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАТИКАСЫН ОҚЫП-ҮЙРЕНУ

Махистерге қарсы күресте В. И. Ленин қолданған сын
методының ерекшеліктерін анықтағаннан кейін, біз енді
махистерге және марксизмнің басқа да философиялық жауларына қарсы күресте В. И. Лениннің диалектикалық материализмді дамытуына байланысты принципті мәселелерді
қарастыруға кірісеміз. Бұл ең алдымен философияның негізгі мәселесін шешу және материяның философиялық (гносеологиялық) ұғымын баяндау.
1. Кітаптың жалпы құрылымына байланысты
философиялық проблематика

Диалектикалық материализм саласында Ленин кітабының беретін жаңалығын анығырақ түсіну үшін Лениннің
философиялық идеяларын көлемі зор полемикалық материалдан бөліп алып қарастыру керек. Оқып-үйренудің бұл
өдісі Лениннің өз .қареыластарына қарсы күресте қорғаған
73

жәие дамытқан оңды қағидалар мен козқарастарын тереңірек түсініп, ұғыиуға көмектеседі. Бұл жағдайды өз кітабының екінпгі басылуының алғы сөзінде Лениннің өзі де көрсеткен болатын.
Әлбетте, бұл жерде әңгіме В. И. Ленин кітабының позитивті мазмұнымен тығыз астасып жатқан полемикадан белгілі дәрежеде бөліп алып қарауға мүмкіндік беретін методикалық тәсіл туралы ғана болып отыр. Кітаптағы лениндік тұжырымдар мен анықтамалары махистерге, марксизмнің басқа да философиялық қарсыластарына қарсы күресті
қорытындылайтын тұжырымдар іспеттес болғанын естен
шығармау керек.
Оқушының алдына В. И. Ленин қойған міндетті — маркс­
изм фплософиясымен танысу міндетін — ойдағыдай орындау үшін, демек, маркстік көзқарастардың кітапта жақсы
баяндалатын жерлерін оқып немесе тұтас көшіріп алып
қана ңоймай, сонымен қатар оларды өздерінің ішкі проблематикасына сәйкес жүйеге келтіріп алу керек. Осы
мақсатпен диалектикалық материализм мен тарихи материализмнің кейбір түйінді мәселелері жөнінде Лениннің айтқандарынан конспект жасауды ұсынуға болады. Бұл орайда Лениннің кітабындағы қағидаларды бұрын дайындалып
қойылған бір схемаға тықпаламау керектігі өзінен өзі түсінікті. Сонымен бірге лениндік қағидаларды кітапта бірінен
соң бірі келетіндей қалыпта, әншейін көшіріп алумен де
шектелуге болмайды.
Ленин кітабының терең ішкі логикасы бар және құрылымы жете ойластырылған; ол философияның негізгі мәселесінің екі жағын және онымен байланысты философиялық
категорияларды дәйекті түрде ащуға сәйкестендіріліп құрылған.
I тарауда идеалистердің рух алғашқы деп білуіне қарама-қарсы материалистердің материяны алғашқы деп білетініне қатысты философияның негізгі мәселесінің бірінші
жағы қарастырылады; II тарау сол мәселенің басқа жағына — дүниені танып-білуге болатындығы туралы мәселеге
арналған; III тарауда философияның маңызды-маңызды бірқатар категориялары философияның тұтас, өзінің екі жағының бірлігі мен өзара әрекеттестігінде алынған негізгі мәселесі тұрғысынан талданады. Бұдан кейінгі тарауларда
философиялық проблемалар қазіргі идеалистік философия
ерекшеліктерінің, оның даму тенденцияларынын (IV та­
рау), оның сол кездегі жаратылыстануға, әсіресе физикаға
(V тарау) және социологияға (VI тарау) қатынасының тал-1
дануына орай қарастырылады.
74

Ленин белгілі бір философиялық мәселеге талай рет
тоқталады, әр жолы оны сыналып отырған концепцияларға
байланысты басқаша байланыста, өзге жағынан алып қарастырады.
Осындай мәселелер қатарына жататындар мыналар: материяның философиялық ұғымы; ғылыми танымның пред­
мет! болып отырған дүние деген не; практиканың таным
нроцесіндегі ролі туралы мәселе; түйсіктерді білімдердің
қайнар көзі деп түсіну, диалектика мен таным теориясының
арақатынасы туралы мәселе; заң проблемасы; ақиқат үғымы және басқа да көптеген философиялық мәселелер. Ленин
олардың бәрін кітаптың бірнеше тарауында талдайды. мұның өзінде алғашқы үш тарауда — диалектикалық материализмнің таным теориясы мен эмпириокритицизмнің таным
теориясын жалпы қарама-қарсы қоюға байланысты, IV та­
рауда — эмпириокритицизмнің басқа философиялық бағыттар арасындағы орнын және оның эволюциясын талдауға
байланысты, V тарауда — жаратылыстанудағы ең жаңа революцияға және физикадағы дағдарысқа байланысты, VI та­
рауда — тарихи материализмнің көзқарастарын эмпириокритицизмнің қоғам өмірі жөніндегі көзқарастарына қарама-қарсы қоюға байланысты талдайды.
Бұл мәселелерді саралап, олардың әрқайсысын жеке қарастырғанда маркстік философияда олардың бәрі өзара бай­
ланысты екенін, онда оның материализм және диалектика,
диалектикалық және тарихи материализм тәрізді жақтарының ажырағысыз байланыста болатыны сияқты өзара бай­
ланысты екенін есте ұстау керек.
2. Материяның философиялық ұғымы

Жоғарыда айтылғандарды материя категориясын мысалға алып көрсетуге болады, ал бұл категориясыз философияның негізгі мәселесін түсіндіруге де, оның материалистік
шешімін қорғауға да болмайды. Сондықтан В. И. Лениннің
бұл категорияны кітаптың бастапқы үш тарауында, сондай-ақ философия майданындағы күресуші күштердің орналасуын сөз ететін төртінші тарауда да әр түрлі байланыс­
та талдап-шешкені және пайдаланғаны әбден табиғи нәрсе.
XIX ғасырдьщ аяғы мен XX ғасырдың басындағы физиканың барлық ашқан жаңалықтары материяның құрылымы
мен оның физикалық қасиеттерінө қатысты болғандықтан,
бұл ұғым V тарауда да, және ішінара VI тарауда да қалайда сөз болуға тиіс болды, ал бұл VI тарауда жаратылыстану мен философияның негізгі категорияларын белгілі бір
75

тұрғыда түсіндіруге байланысты философиялық партиңйардың күресі туралы айтылады.
і
Сонымен, материя категориясын талдау кітаптың белгілі
бір болімінде жинақталмай, оның бүкіл мазмұнына арқау
болған. Өз еңбегінің басында-ақ Ленин субъективтік идеалист Берклидің көзқарастарын талдай келіп, оның материяньг ғылымға жат тұрғыда түсіндіруін қатты сынайды (13—
21). I тарауда ол махистердің бұл мәселе жөңінен эпигон
екенін, олардың ескі берклишілдік қағидалардіі қайталағанын әіпкерелейді (56 және басқалар). Махтың айтқандарын
сынауға байланысты Ленин объективтік реалдылық ретіндегі материя туралы мәселені талдап (41—42), бұл орайда
оны тұрпайы-механистік тұрғыдан түсіндірудің терістігін
көрсетеді (42—43). Нақ осы байланыста Ленин түйсіктерден (50—52), жалпы рухтан (88—89) тәуелсіз және біздің
денеміздің сезім мүшелеріне эсер еткенде мидың функциясы болатын түйсіктерді туғызатын (54) материяның алгашқы екендігін мәлімдейтін материалистердің көзқарастарын
баяндайды. Адамға дейін табиғат болды ма (75—76), адам
ми арқылы ойлай ма (88, 95) деген мәселені қарастырғанда, соидай-ақ II тарауда (121) махист Базаровты сынағанда Ленин бұл қагидаларга қайта оралады.
I тарауда Ленин материяның физикалық құрылымы ту­
ралы, оның жаңа бөлшектері — электрондардың (71) ашылуы туралы мәселені сөз етеді; II тарауда бұл жөнінде толығырақ жазады, материяның құрылымы туралы мәселені
гносеологиялық категория болып табылатын материяның
философиялық ұғымымен шатастыруға болмайтынын баса
көрсетеді. Осы жерде объективтік ақиқат туралы мәселеге
талдаумен байланысты ол бірінші рет материяға әлі толық
емес, алғаіиқы философиялық анықтама береді (138). Ма­
терия туралы Лениннің бұдан бұрынғы барлық айтқандары, соның ішінде материализмнің объективтік реалдылықты
қабылдаулардың қайнар көзі деп мойындаумен байла­
нысты екендігін айтқаны (135, 141), материяға толық анықтама беруге (158) біртіндеп жақындау болатын.
Философиядағы негізгі багыттардың басты-басты философиялық категориялар айналасындағы күресін талдауға
арналган III тарау материя дегеннің не екендігін қарастырудан басталады (156, 158). Дэл осы беттерде философиялық, гносеологиялық категория болып табылатын материяга толық анықтама беріледі.
Материя туралы III тарауда бұдан әрі басқа философиялық категориялармен қатар және оның физикалық құры76

л ы.мы на байланысты айтылады, бұдан кейін материя туралы
IV тарауда эр түрлі мәселелерге байланысты сөз болады.
МаЧерия ұғымына V тарауда электронныц, радиоактивтіліктің\ ашылуына байланысты жэне материяныц физикалық жавд қасиеттеріне, оның жаңа бөлшектеріне жэне оның
цозгалу формаларына қатысы бар сол кезде ашылған басқа
да жаңалықтарға байланысты толық талдау жасалады. Ма­
терияныц фцзикалық құрылымы туралы іліммен тікелей
байланысты бұл жаңалықтардан жасалған гносеологиялык
қорытындыла^ V тараудың: «Ңазіргі физиканың дағдарысы», «Материя ғайып болды», «Материясыз қозгалыстың болуы мүмкін бе?7> деп аталатын бастапқы үтп параграфында
талданған. Материяныц гносеологиялық ұғымын оның қасиеттері мен құрылымы туралы физикалық түсініктермен
шатастырудыц, сондай-ақ «материя» ұғымын «энергия»
үгымымен алмастырудың қандай мейлінше қисынсыз қорытындыларға апарып соқтыратынын Ленин осы параграфтарда егжей-тегжейлі көрсетеді.
Одан әрі, осы тараудың өзінде-ақ жеке елдерде физикадағы материалистік және идеалистік бағыттар арасындағы
күресті талдай келіп, Ленин бұл күрестің ең алдымен мате­
рия туралы ілімнің төңірегінде, оның физикалық құрылымына қатысты ең соңғы жаңалықтардан жасалатын гносеологиялық қорытындылардың төңірегінде болып отырғанын
үнемі көрсетеді; бұл жөнінде Ленин Англия туралы (311 —
321), Германия туралы (321—330), Франция туралы (332—
333, 338—339) жэне Россия туралы (342—344) соз еткенде
жазады, сонымен қатар Италия мен Бельгияны да қамтиды.
V тараудың «физикалық» идеализмге талдау жасауға
арналган цорытынды параграфында Ленин бірнеше жерде
материя туралы мәселеге тоқталып, математиктердің материяны естен шыгарганы туралы жазып, олар үшін «материя
гайып болды» да, тек теңдеулер ғана цалды (351) дейді
жэне физика жаңалықтарының гносеологиялық қорытындыларына қайта-қайта талдау жасайды (356—357). Сайып
келгенде, V тарау түгелімен қалай болганда да негізінен
материяныц философиялық ұғымын оның құрылымы тура­
лы физикалық ілімге байланыстыра талдауға арналган.
Материя ұғымы жэне оның философиялық категория ретіндегі анықтамасы жөнінде Лениннің айтқандарынан бірнеше мысал келтірейік. Ленин былай деп жазды: «материя
біздегі сезім мүшелеріне эсер етіп, түйсік туғызады. Түйсік
мига, жүйкеге, көз торына және т. б., яғни белгілі түрде
қалыптасқан материяга тәуелді. Материяныц бар болуы
түйсікке тәуелді емес. Материя — алгашқы. Түйсік, ой, саП

на — ерекше түрде қалыптасқан материяның ең жоғарғы
жемісі» (52).
/
«Органикалық материя — кейінгі құбылыс, ұзақ дамудың жемісі... Материя — алғашқы, ой, сана, түйоік — өте
жоғары дәрежеде дамудың жемісі... Материалист/к таным
теориясы, міне, осындай» (75).
/
Материализмнің сипаттамасын жалғастыра7 және тереңдете отырып, Ленин былай деп атап көрсеУеді: «Материалистің пікірінше, біздің түйсіктеріміз — бірден-бір және
ақырғы объективтік реалдылықтың бейнелері/— ақырғы дегенде, реалдылық ақырына дейін мәлім бодіш бітті деген
мағынада емес, одан басқа реалдылық жоқ я(әне болуы мүмкін емес деген мағынада айтылып отыр» (137). Ленин бұл
орайда мұндай көзқарас тек фидеизм атаулыға ғана емес,
сонымен қатар бір мысалы махистердің шимай-шатпақтары
болып отырған профессорлық схоластикаға да есікті біржолата жауып тастайды ден атап көрсетеді.
Материя ұғымын бере отырып, Ленин, шын мәнінде, кез
келген философияның негізгі мәселесінде (ойлаудың болмысқа қатынасы туралы) қамтылатын ең басты нәрсенің
бәрін логикалық формаға көшіріп (яғпи ұғымның елеулі
белгілері деп тұжырымдап), бұл мәселені материалистік
тұрғыдан, соның өзінде екі жағынан да қарастырады. Мұндай логикалық әдіс жалпы қазіргі ғылымда кеңінен қолданылады.
Мәселен, «энергия» ұғымы логикалық формада энергияның сақталу және айналу заңының негізгі мазмұнын бейнелейді. Бұл заңның дүниеде болып жататын универсалдық
қозғалыстың екі жағын — оның сан жағынан сақталуы мен
сапа жағынан формасының өзгеруін ашатыны сияқты, осы
екі жақ та бірлікте болып «энергия» ұғымында бейнеленеді. Ал сан жағы мен сапа жағының бірлігі өлшем деп аталатыны белгілі ғой. Осыған сәйкес энергия сан жағынан
сақталып, сапа жағынан, өз формасы жөнінен өзгеріске
ұшырайтын қозғалыс өлшемі ретінде анықталады.
Материя ұғымы философия атаулының материализм
тұрғысынан шешілетін негізгі мәселесінің мазмұнын ссы­
лай бейнелейді. «Біз: адам қызыл түсті көргенде, қаттылықты сезгенде, т. с. адамға объективтік реалдылық мәлім бе,
жоқ па? деп сұрақ қоямыз,— деп жазады Ленин.— Философияның бұл ескі, өте ескі мәселесін Мах шатастырып отыр.
Егер объективтік реалдылық адамға мәлім емес десеңіз,
онда сіз Махпен бірге субъективизм мен агностицизмге сөзсіз сырғисыз... Егер объективтік реалдылық адамға мәлім
десеңіз, онда бұл объективтік реалдылық үшін философия78

иыңХұгым керек, бұл ұғым әлдеқашан, тіпті әлдеқашан белгілепқен, бұл ұғым — материя. Материя дегеніміз — адамға
опыіқ қүйсіктері арқылы мәлім болатын, біздің түйсіктерімізге Ауелсіз бар бола отырып, сол түйсіктеріміз арқылы
коіиірмеоі алынатын, суреті түсірілетін, бейнесі жасалатын,
объективтік реалдылықты белгілеу үшін қолданылатын философиялык категория» (138).
Одан әрқ «Материя деген не?» деген сұрақ қойып,
В. И. Лений Авенариустың «материяға» шабуыл жасауының шын мәні мен сипатын ашып береді: идеалист психикалық нәрсеге\ тәуелсіз физикалық нәрсенің болмысын
теріске шығарады, сондыцтан философияның мұндай болмысқа арнап жасағар ұгымын қабылдамайды. «Материя—«физикалық» нәрсе (рғни адамға неғұрлым таныс және тікелей
мәлім нәрсе, оның бар екеніне жындыханалардың тұрғындарынан басқа ешкім де күмәнданбайды),— мұны Авена­
риус теріске шығармайды, ол тек ортаның және Л/е«-нің айрылмас байланысы туралы «өзініц» теориясын қабылдауды
ғана талап етеді» (157). Басқаша айтқанда, ол материяның
санаға, объектінің субъектіге тәуелсіз екендігін теріске шығарады. Ленин махистердің материяны теріске шығаруы
теориялық-таным мәселелерін біздің түйсіктеріміздің сыртцы, объективтік қайнар көзін, біздің түйсіктерімізге сәйкес
келетін объективтік реалдылықты теріске шығару мағынасында шешкендік, одан басқа ештеңе емес деп көрсетеді.
Және керісінше, материализм бағытын мойындау «мынадай
анықтамалармен тұжырымдалады: материя дегеніміз — біздегі сезім мүшелеріне эсер етіп, түйсік туғызатын нәрсе;
материя дегеніміз — бізге түйсік арқылы мәлім объективтік
реалдылық, т. т.» (158).
Материя анықтамасы философияның негізгі мәселесін
материалистік тұрғыдан шешуді тек ұғым арқылы ғана білдіру екендігін Ленин баса көрсетеді және материалистерден
(махистердің істейтініндей) «материяға анықтама бергендё: материя, табиғат, болмыс, физикалық нәрсе — алғашқы,
ал рух, сана, түйсік, психикалық нәрсе — соңғы деп қайталамайтын анықтама беруді талап етуі барып тұрған мағынасыздық» (159) дейді.
Лениннің философияда фидеизм атаулы мен идеализм
атаулыға жау көзқарасты біздің ұғымдарымыз объективтік
реалдылықты бейнелейді деп батыл мойындаған жағдайда
ғана дәйекті түрде білдіруге болады деп көрсетуінің ерекше
маңызды мәні бар.
Лениннің философиялық категория болып табылатын
материя туралы айтқандарын жинақтау материяға мынадай
79

қорытынды анықтама жасауға мүмкіндік береді: бұл агіықтама тұтас философиялық бағыт — идеализмге қарсы /және
оның белгілі бір кезеңде, белгілі бір тарихи жағдайларда,
белгілі себептерге байланысты көбірек тараған жеке ағымдары мен түрлеріне қарсы материализм күресінің бүкіл
тарихын қорытады және түйіндейді. Сонымен бірг/ материяның лениндік мұндай жалпы анықтамасы ескі, Диалектикалық емес материализм (метафизикалық, механистік, тұрпайы және т. б.) берген анықтамаларға қарг^ма-қарсы қойылады.
/
Біріншіден, бізге түйсік арқылы берілетін объективтік
реалдылыутың бар екендігін және одан басқа ешқандай
реалдылықтың жоқтығын, болуы да мүмкін еместігін мойындау объективтік идеализмді де, субъе^тивтік идеализмді де, жалпы идеализм атаулыны, сонымен бірге фидеизм
атаулыны да жоққа шығарады. Объективтік идеалистердің
қайдағы бір «абсолюттік идеяны» немесе «әлемдік рухты»
бар деп білуі, дәл сол сияқты теологтардың құдай бар деп
айтатындары жоғарыдағы материя анықтамасына түбірінен
қайшы келеді және онымен мүлде сыйыспайды. «Абсолюттік
рух» немесе «құдай» дегендер — өзінің мәні жағынан бізге
түйсіктеріміз арқылы физикалық, материялық нәрсе ретінде
тіпті де білінбеген нәрсе. Дәл сол сияқты рухқа қарағанда
материяның алғашуылығы туралы қағида («материя» ұғымының негізгі мәнді белгісі ретінде) бір жағынан, материализмнің, екінші жағынан, идеализмнің барлыц турлері мен
теологияның, сонымен бірге дуализмнің де арасындағы
принциптік шекараны белгілейді.
Екіншіден, материя дегеніміз бізден тыс және бізге, біздіц туйсіктерімізге тәуелсіз бар болатын объективтік реалдылық екендігін баса корсету ең әуелі субъективтік идеализмнщ барлық түрлеріне, оның ішінде субъекті мен объектінін
(яғни объектінің субъектіге тәуелсіз екендігін теріске шығаратын) ажырағысыз байланысты («принциптік координа­
ция») идеясьш жақтап, заттарды түйсіктердің комплекс! деп
білетін (яғни сыртцы дүниенің бар екендігін теріске шығаратын) махистерге де қарсы бағытталған.
Үшіншіден, материя бізге туйсіктеріміз аруылы беріледі,
туйсіктер таным көздері болып табылады деп атап корсету
түйсіктердің, сезімдік танымның ролін төмендететін және
априорлық, яғни тәжірибеден тыс және тәжірибеге дейінгі
білім мүмкін дейтін рационализмге (оның ішінде Канттың
априоризміне де) қарсы бағытталған.
Төртінтпіден, материяның біздің түйсіктерімізде, біздің
санамызда бейнеленетінін, суретке түсірілетінін, біздің
80

түйсіктеріміз, ойларымыз, ұғымдарымыз объективтік реалдылыфгыц суреті, оның бейнесі екендігін мойындау дүниені
толык білу мүмкіндігін теріске шығаратын және біздің танымымыдаса алмайтын, одан әрі дәрменсіз болатын бір принциптік\пек бар деп есептейтін агностицизм мен скептицизмнің әр түрлі ағымдарына қарсы қойылады. Агностиктер
құбылыст^рды олардың мәнінен айырып, мәнді танылмайтын
«өзіпдік з^тқа» айналдырып, ал біздің ұғымдарымыз бен
түйсіктерімізді заттардыц өздерімеп еш ұқсастығы жоқ шартты белгілерДсимволдар пемесе иероглифтер деп түсіндіреді.
Сөйтіп, материяныц лениндік анықтамасы материализм
мен идеализм арасындагы екі мыц жылдан астам уацыт бойы
жүргізіліп келе\жатқан күресті қорытындылайды, осыныц
өзінде материя ^ғымының әрбір белгісі идеализмнің, дуализмнің немесе а^цостицизмнің жеке түрлеріне қарсы бағытталуы арқылы, осы күрестіц белгілі бір жагын қысқаша бейнелейді.
Ленинніц материя туралы айтқандарына талдау жасау,
оларды көшіріп алып, белгілі бір жүйеге салудың өзі-ақ
Ленин кітабының барлық аса маңызды жақтарын конспект
түрінде қамтуға мүмкіндік береді.
Материяныц алғашңылығын В. И. Ленин (Маркс пен Энгельстіц ізімен) түсінетін мағынада мойындаудыц өзінде-ақ,
оны тарихи тұргыдан қараудың камтылатыпы көріпіп тұр,.
себебі, мұның мәнісі былай деген сөз: табиғат дамуыныц тарихында материя адам санасынан бұрын бар болды, табиғаттың дамуы барысында ойдың органы ретінде материяныц
жогары дәрежеде ұйымдасқан формасы немесе дамуының
сатысы — адам миы пайда болды. Демек, материя өзінің
күрделілену процесінде сананы туғызды, осы мағынада алғанда материя алғашқы, анықтаушы, ал сана, екінші, туынды
болып табылады. Осыған байланысты В. И. Ленин кітабыныц
I тарауының: «Адамға дейін табиғат болды ма?» деп аталған 4-параграфы ерекше маңызға ие болады.
Осы жағынан алып қараганда материяныц лениндік
анықтамасы диалектикалыц-материалистік анықтама болғандықтан, табигаттың дамуын теріске шығаратын метафизикалыц материализмнің жәпе материализмнің басқа да
түрлері өкілдерінің материяға берген анықтамаларының
бәрінен елеулі түрде өзгеше.
Материяныц лениндік анықтамасы механистікч сонымен
қатар стихиялыц, табиғи-тарихи материалистердің әдетте материяға беретін анықтамаларынан елеулі түрде өзгеше. Олардың екеуі де материяныц физикалық қасиеті ретінде не
затты, не массаны, немесе материяныц белгілі бір нақты
81

түрін, мәселен, атомдарды материя деп түсінді. Осын^ң
салдарынан материяның философиялық (гносеологиялйқ)
ұғымы материяның қасиеттері мен оның құрылымы туралы
физикалық түсініктермен алмастырылды.
/
Ақырында, сананыц материядан өзгеше екендігін, оның
объективтік реалдылықтың бейнесі екендігін жәйе біздің
миымызда оның ерекше қалпы (немесе қасиеті) ретінде пайда болатындығын ұғыну материяның лениндік анықтамасыныц сананы материямен турпайы материалистік' тұрғыдан
тецдестіруден мүлде бөлек екендігін байқатады. ^ұл жөнінде
кітаптың IV тарауының «И. Дицген реакцияпіыл философтарға қалай ұнай алды?» деп аталатын 8-пар^графының үлкен маңызы бар.
Кітаптың өн бойында философияның ең йр негізгі ұғымдарының бірі — материя ұғымы ссылай талданады. Ленипнің осыған қатысты айтқандарының бәрін жүйеге келтіріп,
толық түсінік алу үшін осы мәселе жөнінде Ленин кітабының әр түрлі тараулары мен бөлімдерінде жазылғандардың
бәрін конспектілеп алған жөн болар еді. Оның тақырыптық
копспектісін жасаған пайдалы, бұл орайда материя ұғымына
қатысты көшірмелерді осы проблеманың өзінің әр түрлі
жақтарының логикалық саралануына сәйкес топтау қажет.
Мәселен, бұл жағдайда осы проблеманың мынадай жақтарын
бөліп көрсетуге болар еді: 1) философиялық категория болып
табылатын материяның лениндік анықтамасы; 2) Ленин философиядагы негізгі философиялық партиялар мен бағыттардың материя ұғымы төңірегіндегі күресі туралы; 3) Лениннің
материяға және оның өмір сүруінің негізгі формаларына
(қозғалыс, кеңістік және уақыт) көзқарасы; 4) Ленин материяның құрылымы туралы физикалық түсініктер меп олардың материяның гносеологиялық ұғымымен арақатынасы
жайында.

3. Дүние — ғылыми танымның пәні
Материя ұғымына қатысты жасалғанындай, Лениннің
басқа да барлық айтқандарын тақырыптық жүйеге келтіріп
талдап, топтан, конспект жасауға болады. Кітапты осындай
әдіспен оқып, (конспект жасау В. И. Лениннің маркстік философияны дамытуға енгізген жаңа философиялық идеялары
мен қагидаларын нөғұрлым терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мысал үшін сол идеялар мен қағидалардың материя ұғымымен тығыз байланысты тағы біреуін қарастырайық.
Өз кітабының өн бойында, оның әр түрлі жерлерінде
^кәне әр түрлі себептерге байланысты В. И. Ленин бізді
82

қоқшап тұрған және біздің танып білуіміз керек болатын
дуіще дегенніц не екендігін анықтайды.
ИҚеалистер дүниені өзініц табиғаты жағынан рухтың
туындңсы және оның аян болуы деп есептейді. Идеалистфплософтардың дүниеге көзқарасының мәнін аша келіп,
Ленин әр түрлі идеалистік анықтамаларды салыстырады.
«Дүние —Xбіздің Мен туғызған Мен емес,— деген болатын
Фихте. Дүпие — абсолюттік идея,— деген болатын Гегель.
Дүние — ерік,— деген болатын Шопенгауэр. Дүние — ұғым
және түсінііҚ—дейді имманент Ремке» (256). Дүние —
«рухани зат», дейді Клиффорд (252). «Дүпие — менің
түйсігім» (68)\немесе «біздің түйсігіміз», дейді субъективтік идеалист, ал сондықтан ондай философтар «шын дүниенің орнына қиял дүниесін әкеліп қойды» (82).
Дүние жөніндөгі мұндай идеалистік көзқарастардың бәріне В. И. Ленин бізді қоршап тұрған дүние біздің санамызға
тәуелсіз омір сүретін объективтік реалдылық деген материалистік түсінікті қарсы қояды. Спиритуалист Уордтың материализмге қарсы қойған жалған айыптарын жоққа шығара
келіп, Ленин материализм «дүниенің көрінісін ңозғалушы ма­
терия» (318) ретінде қарайды, демек «дүние дегеніміз — қозғалушы материя» 320; сонымен қатар 182, 246, 314 жәпе
басқа беттерді де қараңыз)— деп атап көрсетеді. «Дүние дегеніміз,— оның айтуынша,— материяның заңдылықпен қозғалуы, сондықтан табиғаттың ең жоғарғы жемісі болып отырған біздіц танымымыз бұл заңдылықты тек қана бейнелей
алады» (186). Дүниеде қозғалушы материядан басқа еш
пәрсе жоқ, ал қозғалушы материя неңістік пен уақыттыц
ішінде қозғалмайынша басқаша қозғала алмайды» (193).
Егер Лениннің осы айтқандарын біріктірсек, онда осы айтылғандардың негізінде дүние деген не екендігін қорыта айтып былай деіп білдіруге болады: дуние дегеніміз кеңістік пен
уацыт ішінде, заңдьілыцпен цозғалушы материя. Бұл анықтамада диалектикалық материализмнің маңызды-маңызды
категориялары: материя, қозғалыс, заңдылық, кеңістік, уақыт
өзара байланыстырылады. Бұл жерде материя сыртқы дүниеніц барлық құбылыстары мен заттарыныц жалпы мазмұны
ретінде көрінеді; қозғалыс, кеңістік және уақыт — материяның өмір сүруінің жалпы тәсілі мен негізгі формалары ретінде көрінеді; заңдылық — дүниедегі барлық заттар мен құбылыстардың, яғни тағы да сол қозғалушы материяның
байланысы ретінде көрінеді. Мұның мәнісі дүниеге маркстіклениндік көзқарасты білдіретін жоғарыда келтірілген тұжырымдама материя мен оның өмір сүруінің негізгі формаларыныц және оныц жеке жақтары мен бөлімдерінің арасындағьқ
83

жеке заттар мен құбылыстардың арасындағы ішкі байлані/стардың арақатынасын ашып көрсетеді.
/
Идеалистердің барлық түрлері дүпиеге материалисті/көздарасты теріске шығаруға әрқашан тырысып бақтьі. Бұл
орайда олар өздерінің басты соққысын оның негізгі /рге тасы — материяны мойындауға, демек дүниенің материялылығын мойындауға қарсы жұмсады. Ленин Беркли мрн Юмнан
бастап Мах пен Авенариуске дейінгі идеалистердій; материяға қарсы күрескенін, осы категорияны объектидтік маңызынан айырып, тіпті мүмкін болса оны ғылыми/ қолданудан
мүлде шығарып тастауға тырысқанын көрсетеді.
Бірақ материализмге қарсы күрес тек мат^рияны теріске
шығару түрінде ғапа болып қоймай, материяның өзін оның
болмысының тәсілі мен формаларынан ажыратуға тырысыіп,
қозғалысты, кеңістікті және уақытты идеализм рухында түсіндіріп, оларды өздерінің шын, яғни материялыц, мазмұнынан «жұрдай болған» ұғымдар етіп көрсетпек болды.
Идеалистер материяны цозғалыстан бөлектеуге ертеден
әрекет жасаған болатын. Тіпті XVIII ғасырдың аяғында-ақ
Кант материя дегеніміз материялық сипаты жоқ таза күштердің ұштасуы ғана деп дәлелдемек болған-ды. В. И. Ленин өз
кітабының V тарауының «Материясыз қозғалыстың болуы
мүмкін бе?» деген параграф ында қозғалысты материядан
айыру арқылы материализмді жоққа шығармақ болған идеалистің пайымдауларын әшкереледі. Дүние деген менің
түйсігім немесе түсінігім дей отырып, «дүние дегеніміз қозғалыс екенін, атап айтқанда: менің ойларымның, түсініктерімнің, түйсіктерімнің қозғалысы екенін идеалист теріске
шығарамын деп ойламайды да. Қозғалып тұрған не деген
мәселені идеалист бекерге шығарады және мұны өрескел
мәселе деп есептейді: менің түйсіктерім ауысып отырады,
түсініктер жоғалып, пайда болып отырады, тек осы ғана.
Менен тысқары ешнәрсе жоқ» (303). Материалист үшін
дүние дегеніміз материяның қозғалысы, оған түсініктердің
қабылдаулардың және т. б. қозғалысы сәйкес келеді деп
тағы да атап көрсете келіп, Ленин былай деп қорытады:
«Сондықтан қозғалысты материядан бөлектеп алу ойлауды
объективтік реалдылықтан бөлектеп алумен, менің түйсіктерімді сыртқы дүниеден бөлектеп алумен, яғни идеализм
жағына шығумен бірдей» (303).
Кецістік пен уауытңа қатысты мәселеде де идеалистер
дүниеге материалистік көзқарасты бекерге шығаруға тыры­
сып, оларды адам аңғаруының формалары және жалпы алғанда өздерінің табиғаты жағынан субъективтік деп жариялады. Оларды қозғалушы материядан бөліп, оларды объек84

тпвтік мазмұннан жұрдай етіп, идеалистер осы арқылы бол14 ысХатаулының негізгі формаларын түсіпуде ғана бекергө
шыгарұды емес, дүниеге жалпы көзқараста да материализмді бекерге шығаруға тырысты, ойткені кеңістік пен уақытты бұлаМ түсіндіру дүниенің озінің материялылығын теріске шығаруға апарып соқпай қоймайды.
АқырыҚда, материя қозғалысының заңдылығын теріске
іпығару арқылы да заттар мен құбылыстардың арасында
реалды түрде бар болатын барлық байланыстардың заңды
сииаты болатынын теріске шығару арқылы да идеалистер
материализмді бекерге шығаруға әрекеттенеді.

4. Дүниенің физикалық көріністерініц алмасуына
байланысты дүниеге материалистік көзқарас
Философиялық идеализм дүниеге материалистік көзқарасты бекерге шығаруға тырыса отырып, XIX және XX ғасырлар арасында ашылған физикалық жаңалықтарды өзінше түсіндіруге тырысты. Физика дағдарысы мен «физикалық» идеализм дейтіннің шығуы осыған байланысты (бұл
туралы осы оқу құралының келесі тарауында толығырақ
сөз болады). Біздің ғасырымыздың басында мұндай әрекеттер негізінен материя ұғымы мен қозғалыс ұғымы жөнінде
жасалған болатын. Бұл әрекеттерді В. И. Ленин V тарауда
қарастырады.
Ал енді кеңістік пен уақытқа, сонымен қатар табиғаттың заңдылықтарына келетін болсақ, бұдан жарты ғасыр
бұрын физика бұл мәселелерді күн тәртібіне әлі қоймағанды, басты мәселе ретінде материяны, оның физикалық құрылымы мен физикалық қасиеттерін, сол сияқты материя
мен қозғалыстың арақатынасы проблемасын қойды, мұның
өзі физикаға қолдану тұрғысынан қарағанда материя мен
энергияның арақатынасын анықтау мәселесі болатын. Ол
кезде кеңістік пен уақыт туралы, сондай-ақ заңдылық пен
себептілік туралы мәселе жонінде материализм мен идеа­
лизм арасындағы күрес негізінен гносеологиялық, жалпы
философиялық пайымдаулар саласында болды, ал бұл пайымдауларға көптеген өлшемдер геометриясы мен термоди­
намика деректері тек ішінара ғана қатыстырылды. Кеңістік
пен уақыт мәселесін, сондай-ақ себептілік пен заңдылық
мәселесін Лениннің физиканың философиялық мәселелеріне
арналған V тарауда емес, философиялық материализмнің
негізгі категориялары жалпы гносеологиялық тұрғыдан қарастырылатын III тарауда талдағандығының ішінара бір
себебі осы еді.
85

Көптеген материалист-физиктер материяны өзгермейтін
механикалық массамен, атомдармен бірдей деп, ал ^томдар — дүниенің ең ақырғы, мүлде қарапайым, бөлінбейтін
де өзгермейтін кірпіштері, ал олардың тұрақты Массасы
(атомдық салмағы) болды-мыс деп білген. Материй туральг
мұндай түсініктер дүниенің ескі, механикалық көрінісінің
негізі болатын. Радиоактивтіліктің (1896 ж.) және электрон­
ный; (1897 ж.) ашылуы материяның электрон тәрізді бөлшектерінде механикалық массамен қатар басқа бір, өзгермелі массаның бар екенін, атомның өзі күрделі және бөлшектеуге болатын нәрсе екенін, оның (дәлірек айтсақ, оның
сыртқы қабығының) теріс электр заряды бар элементарлық
бөлшектерден — электрондардан құралғанын көрсетті. Физиканың бұл ашқан жаңалықтары дүниенің механикалық,
ескі, тар шеңберлі корінісінің қирап, материяның қасиеттерін толығырақ бейнелейтін дүниенің жаңа, электромагниттік көрінісінің туғанын көрсетті. Бірақ сол уақытқа дейін
материя ұғымы әдетте атоммен және механикалық массамен
теңдестіріліп келгендіктен, идеалистер физиканың ашқан ең
соңғы жаңалықтарын пайдаланып «материяның ғайып болуы», «материяның электрге сайылуы» деген және басқа
идеалистік тұжырымдарды мойындату мақсатын көздеді.
В. И. Ленин бұл сияқты мәлімдемелерді жоққа шығара отырып, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың дүниенің ескіг
механикалық корінісінің жаңа, электромагниттік көрініспен
алмасу фактісіп шатастыруға бағытталған гносеологиялық
дәрменсіздіктің өзі екенін көрсетті. Жаратылыстану материяның бірлігіне бастайды, көптеген адамдарды шатастырып болған материяның ғайып болғандығы туралы, материяның электрмен алмастырылғандығы, т. б. туралы сөздердің шын мәні, Лениннің айтуынша, міпе, осы.
Дүниеге материалистік көзқарасты қозғалысқа байланысты мәселеде жоққа шығаруға негізінен «энергетиктер»
деп аталатындар коп әрекет жасады, олар материяны қозғалыстан айырып, энергия ұғымы материяны да, рухты да
бірдей қамти алады-мыс деп жариялады. XIX ғасырдьщ
ортасында ашылған энергияның сақталу және басқа түрге
айналу заңы «материализмніц негізгі қағидаларының орнығуы» (379) болғандықтан, энергия ұғымында материя мен
қозғалыстың ажырағысыздығы туралы идеяның болмауы
мүмкін емес еді. Материя қозғалысының бұрын белгісіз бе­
лый келген жаңа формалары бар екенін ашқан физиканың
жаңалықтары (атап айтқанда, электрон массасының өзгермелі екендігінің ашылуы: оның қоэғалысының шапшаңдауына байланысты оның массасының өсетіндігі) бұл идеяны
86

толық дәлелдеп берді. Бірақ идеалистер энергия ұғымын
жәпе оның жаңа түрлерінің ашылуын энергияда да, жалпы
ңозғалыста да ешқандай материялық негіз жоқтығының,
олардың таза символдар екендігіпің «дәлелі» деп түсіндірмек болды. Неміс жаратылыс зерттеушілерінің 1895 жылы
болған съезінде В. Оствальд баяндама жасап, мәселені бы­
лая ңойды: «Мырзалар, сіздерді таяқпен ұрғанда не сезесіздер,— таяқты ма, әлде оның эпергиясын ба?— Сосын өзі
былай деп жауап берді:— Тек қана энергияны сезесіздер!»
Дәл осы сияқты, біз барлық жерде материяны кордік және
сездік деп дағдыланып келгенбіз, ал піыпдығыпда біздің
көргеніміз және сезгеніміз тек қапа «таза энергия»— деп
пайымдады ол. Сондықтан материя ұғымын, оның болшектері (атомдар мен молекулалар) туралы түсініктерді қолданудың ешқандай қажеті жоқ, тек таза энергия ұғымын
қолданумеп ғана қанағаттануға әбден болады, деп қорытты ол.
В. II. Ленин энергетикалық философияның шатасқандығы мен жалғандығын әшкерелеп, дүние қозғалушы материя
дейтіп диалектикалық-материалистік көзқарасты қорғап қалды және физиканың материяға, оиың құрылымына, қасиеттеріне және оның қозғалу формаларына қатысы бар ең соңғы жаңалықтарын материалистік тұрғыдан қорытып, маркстік философияны байытты.
Жаратылыстану ғылымында Ленин кітабы жарыққа
шыққаннан кейін болған оқиғалар сол кездегі физикаға да,
оның ашқан жаңалықтары төңірегіндегі негізгі философиялық бағыттардың. күресіне де Ленин жасаған философиялық талдаудың өте дұрыс екендігін тамаша дәлелдеді.
Капиталистік елдерде XX ғасырдың 20-жылдарынап бастап фпзикадағы дағдарыс өз дамуының екінші сатысына
енді. Кванттық механиканың шығуы, относительділік теориясының дамуы, ядролық физиканың жетістіктері — ғылымның барлық осы және басқа да жетістіктері ғалымдардың алдына түбегейлі философиялық мәселелерді. оның
ішінде жоғарыда келтірілген дүние деген не деп қойылған
жалпы формулада бейнеленген мәселелерді де қайта-қайта
қойды. XIX ғасыр мен XX ғасыр аралығында бұл мәселелердің шығуы дүниенің механикалық көрінісінің электромагниттік көрініспен алмасуына байланысты болғаны сияқты, енді олар дүниенің электромагниттік көрінісінің (бұл
кезде ол ескіріп те үлгірген болатын) одан әлдеқайда курдел! кванттық-механикалық және ядролық-физикалық көрініспен өзгертілуіне байланысты қойылды. Бір кезде махистер дүниенің физикалық көрінісінің алмасуын дүниеге ма87

териалистік көзқарасты жоққа шығаруға әрекеттену үшін
пайдаланса, дәл солар сияқты енді олардың ізбасарлары
қазіргі «физикалық» идеалистер — дәл соны қайталады.
Айырмашылық сол — тек қазір идеализм мен материализмнің арасындағы физикадағы күрес бұдан көп жыл бұрынғыдағымен салыстырғапда әлдеқайда күшейе түсті. Ол кезде идеалист-физиктер дүниеге материалистік көзқарасқа
негізінен дүниені қозғалушы материя, яғни материяның
қозғалысы дейтін мәселе бойынша соққы бермек болған дьк
Енді материализмнің қазіргі физиктер мен философтардың,
қатарындағы жауларының әрекеттері мұнымен қатар материализмнің материяға, оның болмысының формаларына,
оның заңды байланыстарына қатысы бар басқа да барлық
қағидаларына соққы беруге бағытталып отыр.
Материяны «ғайып болды» деп жариялау және физикалық микрообъектілерді (мысалы, электрондарды) материалды емес немесе реалдылығы кемірек деген пікірді тарату
әрекеттері қазірде де бар, бұл әсіресе Гейзенбергтің 1927
жылы микропроцестердің өзіне тән заңдылығы ретінде піығарған «белгісіз заттардың арақатынасы» деп аталатын тұжырымының идеалистік рухта түсіндірілуінө байланысты
болып отыр. Микропроцестерді зерттеуде физикалық прибордыц атқаратын роліиің артуы қазіргі идеалистердің
микрообъектілер мен оларды бақылайтын құралдардың
принципті тұрғыдан ажырағысыздығы туралы мәлімдеуіне
желеу болды, мұның өзі субъекті мен объектінің «принципті координациясы» туралы махистік идеяны жаңа түр беріп
қайталағандық еді, ал бұл идеяның ғылыми тұрғыдан
қисынсыздығын кезінде В. И. Ленин өз кітабында егжейтегжейлі көрсеткен болатын. Идеалистер «объективтік
реалдылық» ұғымын (яғни материя ұғымын) «физикалық
реалдылық» ұғымымен (микропроцестерге бейімдей отырып)
алмастыруға, сөйтіп «реалдылық» деген сөзді субъективистік
идеализм рухында түсіндіруге әрекет жасады.
Қазіргі энергетиктер ядролық физиканың мәліметтерін
теріс түсіндіру негізінде энергетизмді жандандыруға материяның «ғайып болуын» немесе «деструкциялануын» қайта
жариялауға әрекеттенді. А. Эйнштейн 1905 жылы относительдік теориясына сүйеніп, теория жүзінде ашқан масса
мен энергияның өзара байланысы жайындағы іргелі физикалық заң және ядролық реакцияларда байқалатын «масса
дефектісі» деп аталатын физикалық құбылыс сол мақсатқа
пайдаланылып отыр. В. Оствальдтың жолын қуған қазіргі
энергетиктер массаның энергияға айналуы, материяның
энергияға айналуы туралы сөз етеді де, осыдан келіп мате88

рияны «конденсацияланған энергия» деген түсінік береді.
Сайып келгенде, бұрынғыдай, қозғалысты материясыз деп
ұгындыруға әрекет жасайды.
В. И. Ленин өз кітабын жазган уақытпен салыстырғанда
болган жаңалық деп айтатын мәселе сол — қазіргі «физикалық» идеалистер тек материяны және қозғалыстың материялылыгын мойындауға қарсы күреспен шектелмей, кеңістік пен уақыт, себептілік пен заңдылық жөніндегі мате­
риалиста козқарасқа да қарсы шығуда.
Біздің ғасырымыздың 20-жылдарынан бастап идеалис­
тер кеңістік пен уақытты идеалистік тұрғыдан түсіндірудің
негізінде дүниеге материалистік көзқарасты бекерге піыгару үшін кеңістік пен уақыттың физикалық теориясы болып
есептелетін относительділік теориясын кеңінен пайдаланды. Кванттық механика, әсіресе «белгісіз заттар арақатынасы» ең алдымен микропроцестер саласында негізінен
құбылыстардың заңдылығы, детерминділігі, себептік байланыстылыгы жөніндегі материалистік көзқарасқа қарсы пайдаланылды. Идеалистер жоғарыда көрсетілген физикалық
арақатынасты, сонымен бірге бүкіл кванттық механиканы
микрообъектілерге қолданғанда себептіліктің жоқтығын дәлелдейтін «индетерминизм принципі» деп түсіндіруге әрекеттенді. Олар механикалық себептілік жөніндегі ескі ұғымпың тар өрістілігі және опы микроқұбылыстар саласыііа
қолдануға болмайтындығы анықталған фактісін жалпы алганда табиғат құбылыстарының осы саласы үшін себептілік
концепциясының өзінің күйреуінің «дәлелі» ретінде пайдаланды.
Дүниені қозгалуіпы материя деп білетін материалистік
ілімге шабуыл жасаған идеализмге күйрете соққы берген
Лениннің ізімен жүре отырып, оның осы мәңгі жасайтын
іпығармасымен —«Материализм және эмпириокритицизм»
кітабымен — қаруланған біздің заманымыздың материалистері қазіргі идеалистерді ойдағыдай әшкерлеуде.
5. Материяның лениндік анықтамасын қорғау

Жоғарыда айтылғандарға принципті, методологиялық сипаты бар мынадай қосымша жасау қажет. Кейінгі жылдары «материя» ұғымының анықтамасы туралы мәселе философиялық әдебиетте кеңінен талқыланып, пікір таласын
тугыза бастады. Материяның лениндік анықтамасын оны
жаңадан шыққан түсіндірушілердің кейбіреулері материя
категориясының тек гносеологиялық жагын ғана баса көрсетеді-міс, сондықтап да ол аясы тар, сыңаржақ анықтама»
89

ал шындығында бұл категория Лениндегідей емес, кең ауқымды категория деп түсіндірілуге тиіс деп жариялайды.
Осыған байланысты материя ұғымын немесе оның анықтамасып бұл анықтама анықталып отырған ұғымның тек гносеологиялық жағын ғана емес, сонымен бірге «онтологиялық» жағын да қамтитындай етіп «кеңейту» керек деп ұсыныс жасалады. Материяның анықтамасын сынаушылардың
кейбір шектен асып кеткендері материя мәселесіп гносео­
логия тұргысынан қою жаратылыстануға да, философияға
да ештеңе берген жоқ және бере де алмайды, сондықтан
материяның гносеологиялық анықтамасы, кейде осылай деп
айтылатынындай, жалпы ғылымда «қызмет атқара» алмайды деуге дейін барды.
Осындай пікірлерді мақұлдату үшін мүлдем қисынсыз
дәлелдер келтіріледі; тек бір осы себептің өзінен ғана материяның лениндік анықтамасына айтылған сынды еш уақытта дәлелді де, нанымды да деп есептеуге болмайды. Материяның қандай да бір басқаша, авторларының ойынша,
өзінің негізі жағынан лениндік анықтамамен үйлеспеуге
тиісті анықтамаларын ұсынудың жайы мұнан да нашар.
Жалпы алғанда гылыми ұғымдарға, әсіресе, материя секілді
аса іргелі категорияға қойылатын талаптар тұрғысынан Ка­
раганда жаңадан ұсынылған анықтамалардың әрқайсысының ешқандай сынға төтеп бере алмайтындығын корсету
оңай.
Мұның бәрінің өз тарихы бар. XX ғасырдың 20—30-жылдарыида-ақ біздің философиялық әдебиетте материяның лениидік анықтамасын гносеологиялық анықтама деп «дамыту» ретінде бұл анықтамамен қатар ойлаудың болмысқа,
рухтың табиғатқа және т. т. қатынасы мәселесін емес, мате­
рия туралы, оның қасиеттері мен түрлері туралы, оның
құрылымы және т. т. туралы физикалық (немесе жалпы табиғи-ғылыми) деректер жиынтығын қамтитындай тағы да
бір материя анықтамасын енгізу ұсынылды. Бұл ұсыныс
барлық жағынан да мәселені шатастырудан басқа түк бермейтін, негізсіз, бос ұсыныс болып шықты. В. И. Ленин
анықтама берген материяның философиялық (гносеологиялық) ұғымын ауыстыру немесе толықтыру туралы осы
сипаттағы басқа ұсыныстардың шын мәнінде материяньщ
жоғарыда аталған, қазір марксист-философтар түгелдей
бекерге шығарған «физикалық анықтамасынан» немесе
«физикалық ұғымынан» айырмашылығы аз.
Материяның лениндік анықтамасы бейне бір аясының
тарлығы мен бір жақтылығы себепті «қызмет атқармайды»
дейтін мәлімдеме — мүлде жалаң және ешбір дерекке негіз90

делмоген мәлімдеме. Материяның «онтологиялық» анықтамнсы дегенді жақтаушылар, мәселен, физика саласында ма­
терия ұғымы философиялъіц уғым бола турып және «физиісалық» ұғымға
айналмай-ақ,
материяның физикада
пегүрлым елеулі роль атқаратын жақтарын жалпыға бірдоплік формасында бейнелеуге тиіс деп есептейді. Оның
осындаи жақтарына, мысалы, материяпың өмір сүруінің
жалпыға бірдей әдісі болып табылатын қозғалысты — ең
қарапайым формаларын нақ сол физика зерттейтін осы қозгалысты немесе кез келген болмыстың, демек, материя болмысының да, жалпыға бірдей және негізгі формалары бо­
лып табылатын кецістік пен уацытты жатқызады.
Осыдан келіп, кейбір философтардың ойлағаныпдай, материяны табиғаттағы барлық заттар мен денелер, онда бо­
лып жататын барлық процестер мен ңұбылыстар болмысыпың жоғарыда көрсетілген формалары мен олардың өмір
сүру тәсілін толықтыратын материялық мазмұн деп анықтауға болар еді. Мұның өзі материяның мәні узындъщ деп
білген XVII ғасыр концепцияларыиа белгілі дәрежеде қайта оралғандық болар еді.
Бұл жерде материализм нозициясын идеализмге қарамақарсы қою тосыннан қарағанда әжептәуір айқын сияқты,
ойткені материяға, физикалық нәрсеге қарама-қарсы ой,
пспхикалық нәрсе кеңістікке тән емес. Сонымен бірге бұл
анықтама әрбір философиялық анықтама сияқты ауқымды
болып шыққан сияқты көрінеді: ол анықтама матерпяның
қандай да бір жеке қасиетін немесе жеке белгісін есепке
алып құрылмаған (материяның жоғарыда аталған «физикалық» анықтамасында осылай болады), қозғалыссыз мате­
рия жоқ және материясыз қозғалыс жоқ және сол сияқты
материясыз реалды кеңістіктің және кеңістіктен тыс материяның болуы мүмкін еместігі сияқты, материялылықтьщ
озінің белгісіндей барынша ауқымды белгі есепке алынып
құрылған. Бұл орайда келтірілген, былайша айтқанда, материяның «онтологиялық» ұғымы немесе анықтамасы физи­
када жақсы «қызмет атқаруға» тиіс, өйткені онда материяның (мазмұнының) кеңістікке (формаға), немесе кеңістік
пен уақытқа (формаларға), немесе қоэғалысқа (өмір сүру
әдісіне) қатынасы туралы мәселе бейнеленген; ал арнайы
физикалық міндеттерге (мәселен, кеңістік пен уақыттьщ
өлшемін немесе олардың бір-біріне және қозғалушы материяға тәуелділігін анықтау міндетіне) қолдану тұрғысынан
алғанда физика осылардың бәріне тікелей көңіл бөледі,
осылардың бәрімен тікелей шұғылданады. Ал физика таза
философиялық мәселелер ретіндегі гносеологиялық мәселе91

лерге арнайы көңіл бөлмейді, өйткені олар физиканың міндетіне жатпайды.
Материяның лениндік анықтамасына қарсыластардыңг
оны тек философия шеңберімен гана шектегісі немесе мүлде лақтырып тастағысы келетіндердің, ал жаратылыстану
рылымының керегіне жарайтын бір жаңа, дұрысырақ анықтама табамыз дейтіндердің дәлелдері осындай.
Бұл мәселе жөнінде тек терминологиялық айырмашылықтардан басқа, яғни материяның жаңа анықтамаларына
енгізілетін немесе оларды негіздемек болғанда қолданылатын сөздерден басқа өзара ешқандай айырмашылығы жоқ
көптеген әрқилы ұсыныстар мен пікірлер айтылды. Мысалы, жоғарыда келтірілген пайымдау кейде мынадай нұсқада беріледі: лениндік (гносеологиялық) анықтамада мате­
рия өзінің көптеген атрибуттарының тек біреуі жөнінде
ғана анықталады. Солай болғандықтан, ол жеке анықтама.
Оны қажетті жалпыға бірдейлік дәрежесіне көтеру үшін,
материяның гносеология және тек соның бір өзі ғана шұғылданатын қатынасымен қатар материяның басқа да атрибуттарын ескеру керек, демек, материяның өзінің басқа да
атрибуттарына оның мүмкін болатын басқа да қатынастарын ескеру керек. Осындай жалпылау қорытындысында біз
тек қана гносеология шеңберімен шектелетін, Ленин берген
жеке анықтамадан жогары көтеріліп, ең соңында қажетті
жалпыга бірдейлік дәрежесіне толық жеткен материя анықтамасын немесе ұғымын тұжырымдаймыз деп пайымдайды
олар.
Ал енді материяның лениндік анықтамасын ескірді,
жеткіліксіз немесе әншейін дұрыс емес деп есептейтіндердің (ондай философтар да бар!) түсіндірмелерін былай қойып, мәселенің шын мәні қандай екеніне зер салайық. Басқа жерлердің бәріндегі секілді бұл жерде де бізге критерий
болатын нәрсе — материяның лениндік анықтамасын жақтауптылардың немесе оған қарсылардың белгілі бір ниеттері
емес, өмір шындығының өзі, ғылыми танымның реалды тарихының өзі, физиканы қоса алғанда қазіргі ғылымның өзі.
Шынында да материяның лениндік анықтамасы ғылымда «қызмет атқармай» отыр ма, қазіргі жаратылыстану ғылымы қойып отырган философиялыц мәселелерді шешуде
физиктерге, жалпы жаратылыс зерттеушілерге жәрдем бере
алмай отыр ма? Шынында да материяның «онтологиялық»
немесе «физицистік» анықтамасы философияльщ анықтама
ретінде лениндік анықтамадан тәуір және нәтижелі болыщ
ғалымдарды кейде идеалистік философия тірейтін тұйықтардан жол тауып шығуға мүмкіндік бере ме?
92

Материяны опың ұзътпдық деген атрибуты арқылы анықтніітып анықтаманы қарастырайық. Онда: ұзындығы бар
нәрселердің бәрі — материя деліпген. Ал сонда узындыцтъщ
не екендігін философиялыц жагыпан қалай анықтау керрк?— деген сұрақ туады. Денені ұзын деп мойындау идеа­
листа бағытты жүргізу қаупіпеп бізді бірден, өз-өзінен
қүтқаруға жеткілікті ме? Әрипе, олай емес! Уақыт пен кеңістікті (демек, ұзындықты да) философиялъщ мағынада түсігіу мәселесінде материя мәселесіндегідей біріпе-бірі тіке*й қарама-қарсы философиялық екі негізгі жолдың немесе
л(
багыттың бар екендігін Ленин корсетіп берді. Кеңістік пен
уақыт мәселесінде материалистік бағытты сөз жүзінде емесг
іс жүзінде жүргізгіміз келсе, біз мәселені гносеологиялъщ
түрғыдан қоюдан ешқайда кете алмаймыз. Материяның лениндік анықтамасының қарсыластары және материяның
«онтологиялық» анықтамасын ойлап шығарушылар, неге
екені белгісіз, бұл жағдайға соқпай өтуге тырысып-ақ бағады. Сондықтан Лениннің бұл мәселе жөніндегі көзқарасы
мен пікірлерін тағы да еске саламыз.
В. И. Ленин былай деи жазды: «Объективтік реалдылықты, яғни біздің санамызға тәуелсіз қозғалушы материяньг
бар деп мойындай отырып, материализм уақыт пен кеңістіктің объективтік реалдылығын да сөзсіз мойындауы керек, материализм™ ң ең алдымен кантшылдықтан айырмаіпылығы сол: каптшылдық бұл мәселеде идеализмді жақтайды, уақыт пеи кеңістікті объективтік реалдылық емес,
адамның тану формалары деп есептейді. Мейлінше алуан
түрлі бағыттардағы жазушылар, азды-көпті дәйекті оіішылдар философиялық негізгі екі бағыттың бұл мәселеде де түбірлі айырмашылығы бар екенін барынша айқын түсінеді»
(193).
Ленин Дюрингті мысалға ала отырып, оның бұл мәселе
жөнінде қалай жазбақ болғанын былай көрсетеді: «Дюринг
мына сұрақтарға айқын жауап беруден жалтарады: кеңістік немесе уақыт реалдық нәрсе ме немесе идеалдық нәрсе
ме? кеңістік пен уақыт туралы біздің относительдік түсініктеріміз болмыстың объективтік реалдық формаларына жацындағандыц па? Әлде бұлар дамып отырған, ұйымдасып
отырған, үйлесіп отырған т. б. болып отырған адам ойының
жемісі ғана ма? Философияның шын түбегейлі бағыттарын
бір-бірінен айыратын негізгі гносеологиялық мәселе осында,
тек қана осында болып отыр» (194).
Материяның ұзындық атрибуты арқылы берілетін «онтологиялық» анықтамасын жақтаушылар ұзындықтың өзіне материалистік түсінік те, идеалистік түсінік те берілуі
93

мүмкін екендігі фактісін орағытып өтеді. Сондықтан ұзындығы барлардың бәрі материя деудің өзі әлі эсте де мате­
риализм иозициясына көшкендік емес, тек материяны да,
рухты да энергия ұғымы арқылы «берген» Оствальдтың істегеніндей мәселепің шын мәнін алыстатып, көмескілеу
гана. Оның бұлдыр терминологияны қолдану нәтижесінде
материализм мен идеализмнің түбегейлі айырмашылығын
бүркемелеп, эклектикаға, шатастырушылыққа ұрынғаны мәлім. Бұл жагдайда да дәл сондай қорытындыга жеткен болар едік.
Біз бір сәтке материяның лениндік (гносеологиялық)
анықтамасын ескірді немесе толық емес деп тауып, материяның бізге ұсынылып отырган «онтологиялық» анықтамасын
қабыл алдық дейік. «Онтология» философия атаулының негізгі мәселесіне байланыссыз алынып қаралатын, өзімен өзі
болып тұрган болмыс туралы ілім деген сөз. Маркстік философияда ешқандай «онтология» ешқашан болған емес,
жоқ және болуы да мүмкіи емес.
Бұл сияқты «онтологиялық» ізденістерге В. И. Лениннің
қалай қараганын мына бір мысалдан-ақ көрсетуге болады.
Махизмге қосылган С. Суворов өзінің «болмыстың жалпы
теориясын» ашқанын (философиялық схоластиканың көптеген өкілдері оны мейлінше әр түрлі формаларда сан рет
ашқаннан кейін) хабарлаган болатын. «Орыс махистерін
жаңадан ашылған «болмыстың жалпы теориясымен!» құттықтаймыз» (381)— деп мысқылдайды Ленин.
Дегепмен, біз бір сәтке материяпыц, мәселеп, оның ұзындық атрибуты арқылы берілетін «онтологиялық» анықтамасын философиялық қару етіп алдық дейік. Одан кейін біз
кеңістік пен уақытты болмыстың немесе заттардьщ (ал махистер үшін заттар дегеніміз түйсіктердің комплекстері!)
анықтаушы белгілері деп мойындайтын кантшылмен неме­
се махистпен кездестік дейік. Материяның жаңа «онтологиялық» анықтамасына сүйеніп, біз ұзындығы барлардың
бәрі біз үтпін материя деп мәлімдейміз. Бірақ бұл жағдайда
біз ұзындықты жәпе жалпы кеңістікті болмыстьщ объективтік-реалды формасы деп түсінетінімізді алдын ала ескертпесек, онда материяға берген біздіц «онтологиялық» анықтамамызбен объективтік идеалист (жацадан сәнге айналған
қайсыбір «онтолог», немесе «метафизик», немесе тіпті не­
отомист) қана емес, сонымен бірге тіпті субъективтік идеа­
лист те — кантшыл мен махист — оп-оңай келісе кеткен болар еді. Ленин Махтың кецістік пен уақыт — түйсіктердің
тәртіпке салынған системалары деген пайымдауын келтіреді (196). Сонымен, егер кантшыл үшін олар байыптау фор94

малары болып, априорлық сипат алса, Мах үшін олар тәжірибе формалары болып, осы себепті апостериорлык, сипат
алады. Бірақ заттардың өздері түйсіктердің комплекстері
д(чі түсіндірілетін болса, онда олардың болмысының форма­
лары да соған сәйкес түсіндіріледі. Егер философия мен
жаратылыстанудың мәселелеріпде, оның ішінде кеңістік пен
уақыт мәселесінде де материалистік және идеалистік бағыттарды айыра білудің лениндік критерийінен ауытқысақ,
материализмді идеализммен шатастырып алудың әбден нақты қаупінен бұл жағдайда қашып құтылуға бола ма? Біздіңше, егер материяның лениндік анықтамасы алынып тасталса немесе оған қапдай түрде болса да шек қойылса, әлгі
шатастырып алу қаупінің болмайтындығына ешкім кепіл
бола алмайды.
Бірақ материяның қарастырылып отырған «онтологиялық» анықтамасыпың қырсығы әлі мұнымен бітпейді. Депеніц ұзындығы не деген мәселенің тек гпосеологиялық
қана емес, физикалық та аспектісі бар. Относительділік
теориясы белгілі жағдайларда (дененің қозғалыс жылдамдықтары жарықтың жылдамдығына жақындағанда) дененің
кеңістіктік және уақыттық сипаттары елеулі түрде өзгеретінін және бірімеп бірі тәуелділікте болатынын дәлелдеді.
Мұныц мәнісі кецістік пен уақыт айырғысыз және бірінебірі өзара эсер тигізетіи болғандықтан, XVII ғасырдағыдай,
денепіц ұзыпдығып оның уақыт ішіпде болуынан бөліп қарау мүлде дұрыс емес деген сөз.
Сопымен, материя дегеніміз ұзындығы бар нәрсенің бәрі
деген апықтама материя дегеніміз уақыт ішінде ұзақтығы
болатын пәрсенің бәрі деп толықтыруды сөзсіз қажет етеді.
Бірақ бұл жағдайда материялық пәрсеге дереу рухани нәрсенің бәрі де енеді, себебі барлық рухапи процестер уақытта жүзеге асады; олардың бәрінің өз басталуы, өз дамуы
және біршама өз аяқталуы иақ уақыт ішінде болады.
Демек, адам ойының ұзындығы болмаса да, болмыстың
кеңістік формасы оның уақыттық формасымен айырғысыз
байланыста болатындықтан және белгілі жағдайда бірінебірі айналып, біріпе-бірі өтіп тұратындықтан, ұзындық белгісі (немесе атрибуты) өзінің бұлжымас қатаңдығы мен бір
мағыналылығынан айырылады. Сайып келгенде, Декарт пен
Спинозаға қайта оралу, оларды біздің қарсыластарымыздың
Энгельс пен Ленинге қарама-қарсы қоюға ынтыға тырысуы
барлық жағынан күйінішті нәтижеге ұрындырады. Матерпяпың физиканың қазіргі даму деңгейіне сай келетіп, көп
үміт күттіретін қайсыбір жаңа анықтамаларына қарай ілгері басамыз деген уәденің орнына іс жүзінде мүлдем басқа
95

бірдеңе келіп шықты, атап айтқанда мұның озі біріншіден,
материализмнің (тіпті XVIII ғасырдағы француз материализмінің де емес!) әлі мүлдем нашар дамыған таным теориясына және, екіншіден, жаратылыстану ғылымының онда
макроденелердің классикалық механикасы бүтіпдей үстем
болып тұрған сатысына сай келетін анықтаманы жамапжасқап, қалпына келтіру болып шықты. Осының бәрін Ле­
нин анықтамасының ескірді деген жерлерін алып тастау,
материя ұғымын творчестволықпен дамыту, қайдағы бір
жаңашылдық деп дәріптеу неге керек? Мұның бәрінің орнына іс жүзінде бұдан 250—300 жыл бұрын өтіп кеткенге
қайта оралу керек деген ұсыныс жасалады!
Материяны оның қозғалыс деп аталатын атрибуты арқылы анықтауга тырысу жөнінде де істің жайы мәз емес.
Мұнда: не қозғалса, сол — материя болып шығады! Бірақ
ой да, түйсік те, түсінік те, ұгым да қозғалып (өзгеріп) тұрады емес пе! Демек, материяның «онтологиялық» анықтамасы бойынша оларды да материялық деу керек болып
шықпай ма? Онда бұл тұрпайы материализм гой! Ал тек
цана ойдың, түйсіктің, ұгымның және т. т. қозғалатынын
мойындау нағыз идеализмнің өзі болып шыгады. Сонда
материяның «онтологиялық» анықтамасының идеализмге
немесе тұрпайылыққа барып ұрынудан сақтандыруға дәрменсіз екендігі былай тұрсын, оган ұрынған кездің өзінде
оны байқап, ажыратуға да мүмкіндік бермейді. «Дүние дегеиіміз қозгалыс екеніп, атап айтқапда: менің ойларымның,
түсініктерімнің, түйсіктерімнің қозғалысы екенін идеалист
теріске шығарамын деп ойламайды да». (303). «Барлъщ
заттар цозғалады — бірац тек уғымда ғама ңозталады»,—
деп жариялайды мысалға Пирсон (305). Ал енді біз философиядағы негізгі багыттарды болмай қоймайтын шатастырып алудан өзімізді қалай сақтандырамыз және материяның
лениндік (гносеологиялық) анықтамасының орнына материяның нағыз философиялық мазмұннан жұрдай, шатастырылған анықтамасын алды-артын ойламай ұсына салсақ,
оларды әлгіндей қателесуден қалай сақтап қалмақшымыз?
Егер материяның «онтологиялық» анықтамасы қалай болганда да «қызмет атқаратын» болса, онда тек бір ғана жолмен — ұғымдарды шатастырып, материализмді идеализммен араластырып, өзінің де және өзіңмен істес адамдардың
да қандай философиялық позицияда тұрғандығын дәл анықтауға мүмкіндік бермеу арқылы «қызмет атқаратынын» біз
ойладық па? Мұндай «жаңашылдық» орга итереді!
Лениндік анықтама ғылымға еш нәрсе бермейді немесе
тіпті еш нәрсе берген жоқ, ол жаратылыстану ғылымында
96

«қы.змет атқармайды», басқаша айтқанда, оқымыстылардьщ
плдынан шығатын философиялық мәселелерді шешуге жәрдгмдеспейді деп (әңгіме өзінен өзі түсінікті нәрсе туралы
болып отырған сияқты) ат үсті айтылатын ескертпеге үзілді кесілді тойтарыс беру қажет.
«Материяның ғайып болуы» жағдайын еске салайық,
В. И. Ленин кітабының V тарауының 2-параграфы осыған
арпалған. Осы шатасушылықты, бір ұғымды басқа ұғымдармен шатастыруды әшкерелегенде, осының өзінде мұның
бәрін белсене пайдаланған идеалистер физика өзінің ең соңі’ы жаңалықтарымен материализмді «теріске шығарды» деп
«дәлелдемекші» болып жатқан жағдайда әшкерелегенде Ле­
нин қандай нақты тәсіл қолданды?
Бұл сұрауға жауап анық: Ленин материяға гносеологиялыц анықтама беруі арқылы бұл жерде біздің санамыздан
тыс және оған тәуелсіз бар бүкіл объективтік реалдылықты
белгілейтін материяның философиялық (гносеологиялық)
ұғымының физика шұғылданатын материяның құрылымы
мен қасиеттері, оның түрлері мен қозғалыс формалары ту­
ралы физикалық түсініктермен шатастырылып отырғанын
көрсетті.
Тағы да бір сәтке материяның лениндік анықтамасының
орнына біз материяның қайсыбір «онтологиялық» немесе
қандай да бір басқа анықтамасын, яғни философия атаулының негізгі мәселесімен байланысты гносеологиялық моменттен жұрдай болған анықтамасын пайдаландық деп
ойлайық. Сонда біз «материяның ғайып» болуы туралы
формуламен байланысты пайда болған, ақылға сыймайтын
ұғымдар былығын ажырата алар ма едік? Әрине, ажырата
алмас едік.
Тағы бір жағдайды еске түсірейік. Біздің ғасырымыздың басында, электронның материялылығы немесе материялық еместігі мәселесі талқыға түскенде, идеалистер электрон
материялық емес деген пікірге сендіруге тырысып-ақ бақты. Егер мұнда да біз, Лениннің істегеніндей, мәселенің
гносеологиялық тұрғыдан қойылуына жүгінбесек, материяның ешқандай «онтологиялық» анықтамасы бұл тұжырымның жалған екендігін дәлелдеуге мүмкіндік бере алмаған
болар еді. Ленин былай деп жазды: «Мәселені бірден-бір
дұрыс, яғни диалектикалық-материалистік көзқарас тұрғысынан қою үшін: объективтік реалдылық ретінде, адам санасынан тыс электрондар, эфир, тағысын-тағылар бола ма
әлде болмай ма? деген сұрақ қою керек. Табиғаттың адамға
дейін және органикалық материяға дейін болғандығын жалтақсыз мойындағаны сияқты, жаратылыс зерттеушілер бұл
4—832

97

сұраққа да болады деп жалтақсыз жауап беруге тиіс болады
және үнемі осылай беріп те жүр. Ал бұл арқылы мәселе материализмнің пайдасына шешіледі, өйткені материя ұғымы,
біздің жоғарыда айтқанымыздай, адам сапасына тәуелсіз
бар болып отырған және адам санасы бейнелейтін объективтік реалдылық болып табылады, гносеология жағынан
алғанда одан басі$а ештеңе де емес» (296). Относительділік
теориясы эфирдің жоқтығын дәлелдеп бергеннен кейін нақ
сол эфирге байланысты гносеологиялық мәселеге оқымыстылар: жоі$, деп жауап бере бастады.
Материяның лениндік анықтамасының өзі тұжырымдалганнан бергі өткен уақыт ішінде ескірмегені неліктен?— де­
ген сұрақты қоймас бұрын, қазіргі ғылымнан тагы бір мысал келтірейік. Ядролық физиканың жетістіктерімен және
заттың жарыққа және жарықтың затқа (электрон мен позитронның—«жұптың аннигиляциялануы» және олардың
«туу» құбылыстары) айналуының ашылуымен байланысты
қазіргі кейбір «физикалық» идеалистер мен идеалпст-философтар материяның бейнебір «жойылуы» («аннигиляцияла­
нуы») және оның материялық емес бірдеңеден «тууы» туралы тезис ұсынды. Сөйтіп XX ғасырдың басында махистер
шұғылданған «материяның ғайып болуы» фокусы жаңартылып қайталанды. Ал осы философиялыц мәселе қалай шешілді? Материяның қайдағы бір жоқ «онтологиялық» анықтамаларының жәрдемімен емес, идеализмге қарсы шапқаста
сыннан өткен лениндік анықтамасының жәрдемімен озінің
дұрыс шешімін тапты. Заттың бөлшектерімен өзара бір-біріне айналуға ұшырайтын гамма-фотондар бізден тыс және
бізге тәуелсіз бар ма деген сұрақ қойылысымеп «материяның ғайып болуы» туралы жұлмаланган ескі формуланы
жаңартуға тырысудың түкке тұрғысыз, жасанды әрекет
екендігі бірден ап-айқын болды.
Еске сала кетейік, кейде материяға мынадай анықтама:
материя деп сыртқы дүниедегі барлық заттар мен құбылыстардың бүкіл жиынтығы ұғынылады дегеп анықтама беру
ұсынылады. Мұндай анықтама да, ол іс жүзінде Ленин
анықтамасындағы барды ғана бүркемелеп беріп отырғанына қарамастан, «онтологиялық» анықтама деп түсіндіріледі.
Өйткені сыртқы дүние турялы сөз еткенде, біз осы арқылы
оны субъектіге (оның «ішкі дүниесімен» қоса) қарама-қарсы қойып отырамыз гой. Материя — бізді қоршап тұрғандардың бәрі немесе мұның өзі бізден тыс болып жатқан
барлық денелер мен процестер,— деп айту Ленин анықтамасында айтылгандарды қайталау, бірақ оны дәл, анық тур98

де бере алмай, онда гносеологиялық негізгі мэселе айтылмаган (не үшін екен!) деген эсер қалдыруға тырысу.
Ленин анықтамасының барлық жерде және тоқтаусыз
бұлай «қызмет атқара» алатын себебі неде? Мұның бар
себебі сол, біз осы анықтаманың көмегімен материализм пайдасына шешетін материализм мен идеализм туралы мәселеиің өзі гносеологиялыц және тек қана гңосеологиялық мэ­
селе. Шынында да мәселенің қойылуын (эелгілі бір жағдайда қойып, ал оның шешілуін басқа бір жағдайдан іздеуге
болмайды ғой! Егер гносеологиялық мәселелер пайда болса,
оларды қайсыбір «онтологиялық» (өмірде жоқ!) көзқарас
тұрғысынан да емес, физикалық немесе табиғи-ғылыми позициядан да емес, гносеологиялық маңызы жоқ қандай да
бір жалпы философиялық категориялар тарапынан да емес,
материяның қайсыбір атрибуттары тұрғысынан да емес, тек
кезінде В. И. Лениннің істегеніндей және оның жолын ку­
тан философтар мен жаратылыс зерттеушілердің басым көпшілігі істеп отырғандай етіп шешу керек.
Кімде-кім лениндік анықтама ескірді, өзінің маңыздылығынан айырылды, қазіргі ғылымда «қызмет атқармайтын» болды деп дәлелдегісі келсе, ең алдымен қазіргі
философия мен қазіргі жаратылыстануда (оның ішінде физи­
ка да да) бұдан былай гносеологиялық мәселелер кездеспейді, ал сондықтан ендігі жерде гносеологияға жататын ұғымдарға сүйенудің қажеті болмай қалды деп дәлелдеу керек.
Бірақ мұны ешкім дәлелдеген жоқ және дәлелдей алмайды
да; бұрынғы сияқты қазірде жаратылыстану ғылымдағы ең
жаңа революция қайта-қайта алға қойып отырған түбегейлі
гносеологиялық мәселелер философиялық күрестің басты
назар аударатын мәселелері болып отыр.
Кейде: диалектика бәрі қозғалыста болады, бәрі дамиды
деп үйретсе, ал материяның лениндік анықтамасының озгермейтін, қатып қалған, қозғалмайтын сипатта болатыны
қалай?— деп сұрақ қояды. Бұл дұрыс емес. Жалпы қағидалар, жалпы ұғымдар мен категориялар оларды нақтылау
және байыту жолымен, оларды жаңа мгатериалға — тарихи
және табиғи-ғылыми материалға — қолдану жолымен, олардың жәрдемімен ғылымның немесе практиканың бұрын қойылмаған жаңа мәселелерін шешу жолымен дамиды. Демек,
әңгіме дәл осы жалпы қағиданың, жалпы болып қала отырып, кенеттен бір жаңа ерекшеліктерге немесе белгілерге
ие болғаны туралы болып отырған жоқ, әңгіме жалпы (осы
жалпы қағида) мен жекенің (осы жалпы қағида солармен
байланысты ашылған жаңалықтар, құбылыстардың жаңа
жақтары) бірлігі мәселесінің жаңа жағдайларда жаңаша
4*

99

қойылып, шешілгені туралы болып отыр. Ңысқаша айтқанда, Лениннің «Философиялық дәптерлерінде» көрсеткеніндей, жалпы тек жекемен бірлікте ғана пайда болады және
дамиды. Міне сондықтан: егер лениндік анықтамаға бір
жаңа белгілерді (айталық, материяның жаңа атрибуттарын)
енгізуге болмайтын болса, онда ол дамуга қабілетті емес —
деп мәселе қою аңгалдық болады. Ал егер кезінде электрон
туралы мәселенің шешілгеніндей, қазіргі заманда бөлшектердің «аннигиляциялануы» мен «тууы» туралы мәселе де
осы анықтама негізінде шешілгені дәлелденген болса, мұның өзі материяның лениндік анықтамасының қатып қалғандығын, өзгермейтіндігін емес, қайта осы анықтаманьщ
өзі үшін жаңа нақты материалмен байып және онымен бірігіп, өміршең, пәрменді болып шыққандығын көрсетеді.
Материяның «онтологиялық» анықтамасы жөніндегі түсініспеушіліктер, біздіңше, нақ мынадан болады: белгілі бір
ұғымның өзгеруі туралы әңгіме бол ганда, мұның әдетте
формальды логикада болатыны сияқты, материяның қайсыбір қосымша анықтаушы белгілерін іздейді. Ал диалектикалық логикада мәселе мүлде басқаша шешіледі, мұны біз жоғарыда көрсетуге тырыстық та.
Біз Лениннің кітабын оның философиялық проблематикасы тұргысынан қалай оқып-үйрену керектігі туралы
принципті сипаты бар методикалық және методологиялық
ақыл-кеңесімізді осымен аяқтаймыз. Біз кітаптың мазмұнын
негізінен болсын толық қамтуды міндет етіп қойган жоқпыз, кейбір мәселелерді іріктеп бөліп алып, кітаптың философиялық проблематикасын анықтауга жалпы қалай қараған
жөн болатынын мысал арқылы көрсетуге тырыстық. кітапты түгелдей оқығанда В. И. Лениннің марксизм философиясын қалай дамытқанын сипаттайтын тұстарын саралаудың мүмкін болатын әдістерін көрсеттік. Осы әдісті
қолдана отырып, В. И. Лениннің өзінің кітабында баяндалған диалектикалық және тарихи материализмнің басқа да
мәселелері жөнінде айтқандарын, осылайша белгілі бір жүйеге келтіруге болады.
Ленин кітабын оңып-үйрену оқушыға марксизм-ленинизмнің басқа да философиялық шығармаларын, әсіресе
Лениннің кітабы тыгыз байланысты Энгельстің «Анти-Дю­
ринг», «Людвиг Фейербах және немістің классикалық философиясының ақыры» деген еңбектерін тереңірек түсінуге
және ұғынуға көмектеседі. Лениннің бұл кітабының жәнө
осы кітаптың тікелей жалғасы болған «Философиялық дәптерлерді» оқып-үйрену үшін де аса зор маңызы бар. Фило­
софия, социология және жаратылыстану мәселелері жөнін100

д<ч і қазіргі шетелдік әдебиетті оқығанда Ленин кітабын
тиорчестволық марксизмнің классикалық үлгісі ретінде,
мііркстік сыни талдаудың өткір қаруы ретінде пайдалану
қііжет.
V тарау

XX ҒАСЫРДАҒЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ
ДАМУЫНА ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

В. И. Лениннің кітабында жаратылыстанудың, әсіресе
физиканың мәселелерін философиялық тұрғыдан баяндауга маңызды орын берілген. Физикада ашылған әрбір жаңалықты талдауға байланысты Ленин философиядағы негізгі
(чсі бағыт: материализм мен идеализм арасындағы күресті
қадағалап отырады. Сонымен бірге ол материяның мәніне
барған сайын терең еніп бара жатқан ғылыми таным дамуыньщ диалектикалық сипатын аша түседі. Ленин кітабын
осы тұрғыдан оқып-үйрене отырып, ең алдымен қазіргі жаратылыстануды тұтас алып қарайтын лениндік талдауға тән
басты мәселені — жаратылыстану мен философия арасындағы байланыс туралы мәселені саралап алу керек.
Қазіргі физикаға, оның ең соңғы жаңалықтарына, теориясы мен заңдарына, әсіресе сол ғылыми жаңалықтардан,
физиктердің өздерінің және әр түрлі мектептер мен бағыттардағы философтардың жасайтын философиялық тұжырымдарына қатысы бар мәселелердің бәрі Ленин кітабында
осы тұрғыдан қойылып, талқыланады. Бұл орайда жаңа
ашылып жатқан физикалық құбылыстардың, матерпяньщ
жаңа түрлерінің және оның қозғалысының жаңа формаларының объективтік диалектикасы бейнеленетін және қорытындыланатын физиканың өзінің және оның ұғымдарының
дамуының диалектикасын ашуды физикалық жаңалықтардан жасалатын гносеологиялық қорытындыларға талдау жасаумен В. И. Лениннің қалай тығыз ұштастыратынын мұқият бақылап отыру қажет.
Кітапты оқығанда қазіргі жаратылыстану рылымына философиялық талдау жасау үшін Ленин пайдаланған ұғымдардың мазмұнын түсіну керек. Мұның өзі Ленин еңбегінің
мәнін жан-жақты терең ұғынуға, әсіресе оның біздің заманымыздағы жаратылыстану үшін қандай маңызы барлығын
түсінуге жәрдемдеседі. Мұндай ұғымдарға жататындар:
«жаратылыстану ғылымындағы ең жаңа революция», «қазіргі физиканың дағдарысы» және ««физикалық» идеализм101

Осыларды толығырақ қарастырайық. Бұл орайда біз тек жаратылыстанудьтң барлық мәселелерін жеке алып қарамай,
олардың философиямен байланысы тұрғысынан ғана қараған Ленин еңбегінің негізгі бағытын ұстанатын боламыз.
1. Жаратылыстанудағы ец жаңа революция

«Жаратылыстанудағы ең жаңа революция» ұғымы қазіргі жаратылыстануға философиялық талдау жасауға арналған V тараудың атына енген. Бұл ұғым XIX және XX ғасырлардың аралығында физика саласында ашылған жаңалықтарға байланысты табиғат туралы ғылымда болған өте
терең өзгерістерді айқын көрсетеді.
Ңандай да болсын революция, ол қайда — ғылымда, техникада немесе ңоғамдық қатынастарда — жүзеге асса да,
ескінің түбірімен қиратылуын білдіреді. Бұл жағдайда өзінің негізінде сақталып отырған ескі бірте-бірте болатын өзгерістер арқылы жаңартылмайды, жақсартылмайды, қайта
нақ осы негізінде батыл түрде қиратылады, күйретіледі.
Жаратылыстанудағы революция туралы айтылғанда ғылымда бұрын үстем болып келген көзқарастардың, принциптердің, теориялардың түбірімен және күрт күйретілуі сөз болады. Бұл орайда Ленин, қазіргі жаратылыстанудағы революцияны сипаттай отырып, әңгіме ғылымда оның «ең
негізгі принциптерінің» (287), «ескі заңдарының (292) күйретілуі туралы болып отырғаиын әрқашан атап көрсетеді: ол
бұл процесті «орнығып қалған ескі ұғымдардың цауырт
куйретілуі» (347) деп атайды. Ал кейде В. И. Ленин «ескі
физикалық ұғымдардың күйреуі» (317), «ескі теориялардың күйретілуі» (409) деген сөздерді де қолданады. Бұдан
әріде біз осы күйретілудің нақ неде болғанын, нақ қандай
ұғымдардың, принциптердің және теориялардың күйретілгенін толығырақ қарастырамыз.
Жаратылыстанудағы революция туралы айта келіп,
В. И. Ленин «ең жаңа» деген сөзді қосады. Бұл сөз мұныц
өзі мұпдаіі бірінші революция емес екенін, ғылымда мұндай
революциялардың бұрын да болғандығын көрсетеді. Әр жолы мұндай революцияның мәнісі табиғат туралы ғылымда
сол уақытқа дейін үстем болып келген, содан кейін жаңадан ашылған ғылыми жаңалықтардың нәтижесінде қайта
қаралған бұрынғы түсініктердің түбірімен, күрт күйреуге
ұшырағандығында болып табылады. Мәселен, поляк гали­
мы Николай Коперниктің XVI ғасырда жасаған гелиоцентрлік ілімін (бұл ілім бойынша Жер және басқа плапеталар
Күн төңірегінде айналады) Энгельс революциялық төңкеріс
102

д<чі атады. Бұл жаңалықтың нәтижесінде Птолемейдің ескі,
(іүрын үстем болып келген геоцентрлік ілімі (бұл ілім бо­
ны иша Ай сияқты жұлдыздар, Күн және планеталар бейне
бір әлемнің орталығы болып табылатын Жердің төңірегінде
аііналады) түбірімен қиратылды.
Дәл сол сияқты, XVIII ғасырдың аяғьтнда француз хи­
мии Лавуазье жасаған оттегі теориясы көбіпесе «химия революциясы» деп аталады; осы арқылы флогистон жөніндегі
қате теорияға байланысты ^имиядағы ескі түсініктердің
күрт күйрегендігі білдіріледі. Химиядағы революция және
флогистон теориясының қирауы жану, тотығу және тыныс
алу процестерінде оттегінің қандай роль атқаратынын анықтау нәтижесінде жасалды.
XIX ғасырдың ортасында ашылған үш ұлы жаңалыққа:
клетка теориясының жасалуына, энергияның сақталу және
басқа түрге айналу заңының ашылуына және Дарвин ілімінің жарық көруіне байланысты жаратылыстануда бұрынғыдан да терец революция болды. Осы жаңалықтардың нәтижесінде биологиядағы өзгермейтін түрлер туралы, физикадағы «салмақсыз сұйықтар» туралы (жылутегі және басқалар
туралы) ескі, метафизикалық ілімдер қиратылды. XIX
ғасырдың бұдан кейінгі ондаған жылдары ішінде жаратылыстанудағы революция одан әрі жалғаса түсті, бұл туралы
Энгельс «Анти-Дюрингтің» 2-басылуына алғы сөзіиде жазған болатын. Мұнымен қатар жаратылыстанудагы XIX ғасырдың 90-жылдарыныц ортасында басталған бұрынғыдан
да терец революцияға дайындық жүріп жатты, міие, дәл осы
революцияны В. И. Ленин «ең жаңа революция» деп атады.
Екі сұрақ туады: біріншіден, жаратылыстану саласында
болған бұрынғы революциялармен салыстырғанда бұл «ең
жаңа революцияныц» қандай ерекшелігі бар? Екіншіден,
мұның жаратылыстануда XVIII ғасырдың екінші жартысы
мен XIX ғасырда болған революциялармен ортақ несі бар?
Жаратылыстанудағы «ең жаңа революцияныц» ерекшелігі сол, ол материяның, оның бөлшектерінің және қозғалыс
формаларының ең қарапайым, ең элементарлық (сол кезге
дейін белгілі болған) түрлері мен қасиеттері туралы бұрынғы ілімдердің түбірімен күйретілуіне әкеліп соқтырды.
Өткен 150 жылдың ішінде (М. В. Ломоносов пен И. Каиттың еңбектерінен бастағанда) ашылған табиғи-ғылыми жаңалықтар табиғат құбылыстарының жалпыға ортақ байланыста болатындығын, материя өз дамуының біршама жоғары
сатысына жеткен салаларда нәрселердің өзгермелі болатындығын ашуға көмектесті; бұлар астрономиялык және
макромеханикалық, молекулалық-физикалық және химия103

лық, геологиялық және биологиялық құбылыстар салалары
болатын. Д. И. Менделеев 1869 жылы химия элементтерінің
периодтық заңын ашты; бірақ кейін ұзақ уақыт элементтердің өздері және олардың ең ұсақ бөлшектері (атомдар)
танымның соңғы шегі деп есептеліп, ғылым ол кезде одан
әрі асып материяға тереңдей алмады. Сондықтан, әдетте, химиялық элементтер өзгермейді, біріне-бірі айнала алмайды
деп түсіндірілді, ал олардың атомдары — материяның бөлінбейтін, мәңгілік, мүлде қарапайым (ішкі құрылымнан жұрдай), «соңғы» бөлшектері деп түсіндірілді. Осыған байланысты әдетте материя туралы, табиғат туралы білімдер
атомдарға барып «тоқтайды» және атомдармен «сарқылады»
деп саналды; осындай түсініктер бойынша. енді материяның өзі өзінің «соңғы» бөлшектерінің жиынтығынан басқа
епі нәрсе емес деп есептелді.
Атомдардың сарқылатындығы, олардың өзгермейтіндігі
мен бөлінбейтіндігі туралы идеяны жаратылыстанудағы
XIX ғасырдың ортасы мен екінші жартысында болған ре­
волюция теріске шығарады, сөйтіп ол идея өткен ғасырдың
соңғы жылдарына дейін үстем болып қала берді. Сонымен,
жаратылыстануда XIX ғасырда болғап революция табиғат
туралы ғылымның материяның ең элементарлық түрлері мен
формаларына, ең қарапайым физикалық құбылыстарға қатысьгбар саласынан басқа салаларының бәрін қамтыды.
XVIII—XIX ғасырларда жаратылыстануда болған революциялар өздерініц философиялық мәні жағынан табиғат
жөніндегі диалектикалық көзқарастардың ғылымға бойлап
енуін, табиғаттың объективтік диалектикасының ашылуын
білдірген болатын, ал жаратылыс зерттеушілердің өздері
болса (диалектиканы білмегендіктен және «білімді қоғам»
дейтіннің ескі нанымдарының ықпалымен) метафизиканы
пайдаланумен болды, ал бұл метафизика ғылыми жаңалықтардың ықпалымен жаратылыстанудың барлық салаларында талқандалды. Диалектика космогониялық гипотезалардың
оларға байланысты аспан денелеріне және олардың системаларына тарихи тұрғыдан қараудың арқасында астроно­
мия саласына енді; химия саласына — заттардың әр алуан
түрлері арасындағы, әсіресе органикалық және органикалық
емес түрлері арасындағы айырмашылықтарды жойған ато­
мистика арқылы, ал содан кейін периодтық заңның ашылуы
нәтижесінде химиялық элементтердің өздерінің арасындағы
айырмашылықтарды жою арқасында енді; физика саласына
бұрын бытыраңқы «күштердің» немесе табиғатта өз беттерімен қимыл жасайды-мыс делінетін «флюидтердің» арасындағы байланыстар мен өтулерді ашып көрсеткен қозғалыс104

тыц негізгі заңының — энергияның сақталу және басқа түрге айналу заңының ашылуы арқасында епді; геология саласына — біздің планетамыздың және оның қыртысының
баяу дамуы теориясы арқасында енді; география саласына — Жер үстінде болып жатқан құбылыстарды зерттеудің
салыстырмалы әдісінің орнығуы арқасында енді; биология
саласына — салыстырмалы анатомияның, физиологияның
және эмбриологияның шығуы арқасында, ал ең бастысы,
тірі организмдердің клеткалы құрылысының ашылуы және
тірі табиғаттың дамитындығының дәлелденуі арқасында
енді; антропология саласына — адамның шығуы туралы
ілімніц пайда болуы арқасында енді.
XIX ғасырдың аяғында диалектика әлі де ене алмаған
табиғаттың бір-ақ саласы қалған-ды, диалектиканың бұл
салаға ене алмауының себебі — атомның ішкі дүниесінде
болып жатқан микроқұбылыстарды зерттеу үшін ол кезде
ғылымның өзінің эксперименттік құралдары әлі болмаған
еді. XIX ғасырда физика мен химия макроскопиялық денелерге тереңдей отырып, молекула мен атомға ғана жеткен
еді деп айтуға болады.
XIX ғасырдың ең аяқ шенінде табиғатта әлі танылып
болмаған нәрселердің саласын уақытша шектеген кедергі
алынды, соның өзінде бұл кедергі бірнеше жерде, көптеген
бағытта бірден алынды да, ғылымның материя тереңіне, ең
алдымен атомнан электронға дейін жедел енуі басталды.
Физикада ашылған ұлы жаңалықтар атомдар мен химиялық элементтер туралы ескі түсініктерді біржолата күйретті.
Осы ашылған жаңалықтардан В. И. Ленин ең алдымен
екеуін атайды: біріншісі — радиоактивтілік пен радийдің
ашылуы, осының арқасында химиялық элементтердің бірбіріне айналмайтындығы мен өзгермейтіндігі туралы идея
түп негізімен бекерге шығарылды; екіншісі — барлық атомдардың құрамдас бөлігі ретінде электронның ашылуы. Осының арқасында беліңбейтін, мүлде қарапайым атомдар ту­
ралы идея түп орнымен күйретілді.
Бұл ашылған жаңалықтардың екеуінің де шын маңызы
атомның ішкі құрылысы анықталғаннан кейін, атап айтқанда, атомның ядро мен оны қоршап тұрған электрондық қабықшадан тұратындығы анықталғаннан кейін айқындалды.
Радиоактивтілік пен электронды ашу арқасында ғалымдар
атомның бірден басты-басты екі сферасына — радиоактивтік ыдырау ұшырайтын ядроға және ядронын айналасында
қозғалып тұратын электрондардан тұратын оның цабыцшасына — енген болып шықты.
Оның үстіне, электронның қасиеттерін және оның қоз105

ғалысыныц ерекшеліктерін зерттеу дененің (бұл жерде
электронның) массасы тұрақты болмайды, оның қозғалысының жылдамдығының өзгеруіне сәйкес өзгеріп тұрады, қозғалыс шапшаңдағанда дененің массасы өседі және баяулағанда кемиді деген қорытындыға келтірді. Бұл жаңалық
ерекше маңызды болатын, өйткені денелердің массасы мүлде өзгермейді және ол денелердің қозғалыста немесе біршама тыныштықта болатын-болмайтындығына тәуелді емес
деген ескі қағиданы жоққа шығарды.
Сөйтіп XIX және XX ғасырлардың аралығыпда физикада ашылғап ұлы жаңалықтардың арқасыида жалпыға бірдей озгергіштік идеясы жаратылыстанудың материяның қасиеттері мен түрлерінің мүлде өзгермейтіндігі туралы, оның
бөлшектерінің жалған мәңгілігі мен сарқылатындығы туралы түсініктер әлі сақталған саласына да енді. Басқаша
айтқанда, жаратылыстануда XIX ғасырдың ортасы мен
екінші жартысында болған революция қозғап, қайта құрып
үлгере алмаған сала енді түбегейлі революциялық күйреуге
ұшырады.
Сондықтан В. И. Лениннің «ұлы революционер-радий»
(286) деген сөзді қолдануы әлдеқалай емес еді; бұл сөз ең
ал дымен, әрине, поляк химигі Мария Склодовская мен оның
жүбайы француз физигі Пьер Кюридің радийді ашуы және
радийдің қасиеттері мен оның ыдырағандағы өнімдерінің
зерттелуі нәтижесінде химиялық элементтердің өзгергіштігі
мен бір-біріне айналғыштығының дәлелденгені айтылып
отыр.
Жаратылыстануда XIX ғасырда болған революция мен
жаратылыстануда XIX ғасырдың аяғында басталған ең
жаңа революцияның жалпы сипаты сол, бұл екі революцияның екеуі де табиғатқа, материяға деген ескі, метафизикалық көзқарастарды күйретті, сөйтіп жаңа, өзінің мазмұны
жағынан диалектикалық көзқарастарды орнықтырды. Жат
ратылыстануда болған бұл екі революцияның нәтижесінде
метафизиканың диалектикамен революциялық ауыстырылуы
жүзеге асырылды. XX ғасырда мұның өзі жаратылыстанудың жаңа саласында, ең алдымен микроқұбылыстар физикасында диалектикалық материализмнің жаңадан қуатталуы болды.
Сол кездегі физикада ашылған жаңалықтарға Ленин
берген методологиялық бағаларда былай делінген: «Атомның бөлшектеле беретіндігі, оның сарқылмайтындығы, материяның және оның қозғалысының барлық формаларының
өзгергіштігі қай уақытта болса да диалектикалық материализмнің тірегі болып келді» (320); «...диалектикалық мате106

риализм материяның құрылысы және оның қасиеттері туралы қандай да болсын ғылыми қағиданың шамаластық,
относительдік сипатын, табиғатта абсолюттік шектердің
болмауын, ңозғалушы материяның бірқалыптан, біздің тұргыдан қарағанда сірә, онымен сыйыспайтын екінші қалыпқа
іійналуын, т. т. талап етеді» (296). Физикада ашылған ең
соңғы жаңалықтар қаншама өрескел, әдеттен тыс, «таңданарлық» болып көрінгенімен, олардың бәрі диалектнкалық
материализмді үсті-үстіне ңуаттай тусті. Осыған байланысты В. И. Ленин венгр марксисі Динэ-Дэнестің жаратылыстапудағы ең жаңа революция Энгельс «Лнти-Дюрингте» тұжырымдаған диалектика қағидаларын қуаттап отыр деген
пікірін келтіреді.
Осы бағалар мен сипаттамалардың бәрін Ленин: «Қазіргі
физика толғатып жатыр. Ол диалектикалық материализм
туады» (357) деген жалпы қағидамен түйіндеді. Осыған сәйкес «жаратылыстанудағы ең жаңа революция» деген сөз
физикалық құбылыстардағы, соның өзінде ең алдымен
атомның ішкі дүниесі саласындағы объективтік диалектпканы ашу керектігін аңғартады.
Сонымен, философия тұрғысынан қарағанда «жаратылыстанудағы ең жаңа революцияның» ерекшелігі мынада:
ол кезде материя қозғалысының неғұрлым жоғары формаларын зерттейтін барлық ғылымдардан аласталған метафизиканың XIX ғасырда уақытша паналайтын қамалы болган
жаратылыстану салаларына диалектиканың ене бастауында
еді.
Ңай революцияның болса да, соның ішінде жаратылыстануда болған ең жаңа революцияның да күйреткіш және
сыпдарлы екі жағы немесе фазасы айқын байқалады. Бы­
лыми революция да біріншісі өзінің күшін жойған ескі ұғымдар мен теорияларды, принциптер мен заңдарды түбірімен
қирату, екіншісі — мүлдем жаңа ұғымдар мен теориялардың, принциптер мен заңдардың жасалуы болып көрінеді.
Ленин кітабы жазылып жатқан кезде жаратылыстанудағы
ең жаңа революция әлі толық дерлік өзінің бірінші фазасында болатын. Ленин бұл фазаны ғылымның дамуындағы
отпелі дәуір, «егер осылай деуге мүмкін болса» «физиктер
атомнан кетіп, электронға жетпеген кез» деп сипаттады.
«Бұл кез қазір де едәуір созылып отыр; бір гипотезаның орнына екінші гипотеза алынуда; оң электрон туралы (кейінірек, 1911 жылы ашылған атом ядросы туралы айтылып
отыр — Ред.) мүлде еш нәрсе білмейді...» (324).
Жаратылыстанудағы революцияның сындарлы фазасы
ішінара бұдан ертеректе-ақ, мәселен кванттар теориясы
107

мен относительділік теориясы формасында басталған болатын, алайда ол атомның Н. Бор жасаған бірінші планетарлық-электрондық үлгісі түрінде 1913 жылы ғана толық қуатымен орістеді.
В. И, Ленин кітабыныц сындарлы мацызы диалектиканыц жаратылыстанудьщ жаңа салаларына ену процесінщ
нац осы цорытылуында, ятни диалектикалыу материализмнің XIX тасырда өзініц таралуына мумкіндік әлі болмаған
табиғат зерттеу салаларына, ец алдымен материяныц цурылымы туралы, атомныц цурылымы туралы жаца ілімге
таралуында болды.
Айта кетейік, жоғарыда көрсетілген салада метафизиканың қирауы XIX ғасырдың өзінде-ақ дайындалған болатын.
Менделеевтің периодтық заңының ашылуы арқасында атомдар мен элементтер жөніндегі ескі, метафизикалық көзқарастардың мынадай белгілері: біріншіден, оларды өзара
бір-біріпе мүлде тәуелсіз деп, олардың сапының пәлендей болуы кездейсоқ нәрсе деп табатын, және, екіншіден, оларды
сапалық өзгерістерге ұшырамай және біріне бірі айналмай,
«алғашқы материядан» тек сан жағынан тығыздалу (оның
алғашқы бөлшектерінің қосылуы) арқылы ғана құрылған
деп табатын белгілері күйреді. Бірақ XIX ғасырдың аяғына
дейін атомистиканың ескі, метафизикалық концепциясының
атомдарды бір-бірімен әбден бірдей және олар өзгермейді,
бөлінбейді, бір-біріне айналмайды деп білетін белгілері сол
қалпында қалғап болатын. Егер жалпы алғапда табиғатқа,
материяға метафизикалық көзқарастың орталық пункті оны
мулде өзгермейді деп білу болса, онда нақ осы қағида табиғаттың жеке объектілері мен салаларына қолданғанда да
метафизикалық концепцияның орталық пункті болады. Сондықтан атомдар жөнінде де метафизикалық көзқарас ең
алдымен олардың мүлде өзгермейтіндігі — олардың бөлінбейтіндігі мен бір-біріне айналмайтындығы — туралы ілімге
сүйенді. Материяның құрылымы туралы бүкіл ілімнің осы
орталық пункті әлі қиратылмағандықтан, оған диалектика
толық ене алмады, міне сондықтан мұнда метафизика өзінің басты позицияларын сақтап қалды.

2. Қазіргі физиканың дағдарысы
және «физикалық» идеализм
«Қазіргі физиканың дағдарысы» деген ұғым «жаратылыстанудағы революция» деген ұғымнан басқарақ болғанымен, бірақ мұның да диалектикалық сипаты бар. Бұл мәселеге Ленин кітабы V тарауының «Қазіргі физиканың дағда-

108

рысы» деп аталатын арнайы бөлімі (§ 1) берілген. Ленинліц «физикадағы дағдарыс», «жаратылыстанудағы дағдарыс»
деген ұғымдарға идеалист-философтардың осы физикадағы
дағдарысты қалай түсінгенінен өзгеше қандай мағына бергепіне ерекше көңіл бөлген жөн. XX ғасырдың басында
олардың көпшілігі «дағдарысты» «ғылымның күйреуі», оның
дамуының тоқырауы, тіпті кері кеткені деп түсінді. Ал кейбіреулері, керісінше, ешқандай дағдарысты байқамай, ғылымның тек жедел прогресін баса көрсетумен қанағаттанды. Мұндай жағдайда физикада ашылған жаңалықтармен
байланысты болған қиыншылықтар физикадағы жаңа түсініктердің әдеттегідей еместігінен, олардың әлі зерттеліп
болмағандығынан деп, сондықтан олардың принциптік, философиялық сипаты жоқ деп жарияланды. Позитивист
А. Рейдің (оны В. И. Ленин «бітістіруші» деп атады) анықтамасы бойынша, бұл тек «өсу дағдарысы» ғана, ал сондықтан ол ғылымның одан әрі ілгері басуы мен өсуі барысында
өзінен-өзі жойылады делінді. Егер мұндай көзқарас ұстансақ, онда мұндай дағдарыстарды ілгері басып отырған ғылым үшін әбден табиғи құбылыс деп табу керек болар еді;
ал бұдан олар келешекте де бола береді деген логикалық
қорытынды шығады.
Лениннің позициясы бұл екі көзқарастың екеуінен де
мүлде басқаша. Осынау өте маңызды мәселеге Лениннің
көзқарасын түсіну үшін ең алдымен физиканың ілгері басуын және революциялық жолмен қайта құрылуын Ленин
физикада ашылған жаңалықтардан жасалатын гносеологиялық қорытындылармен тығыз байланыста қарайтынын,
яғни философия мен жаратылыстану арасындағы қарымқатынас тұрғысынан қарайтынын ескеру қажет. Бұл орайда
Ленин физикада ашылған ең соңғы жаңалықтардың диалектикалық сипатына талдау жасаумен ғана шектелмейді,
осы жаңалықтардан белгілі бір, физиктер мен философтардьщ — материализмніц пайдасына немесе идеализмнің
пайдасына — қандай танымдық-теориялық қорытынды жасайтынын анықтауға баса назар аударады.
XX ғасырда жаратылыстанудың философиялық мәселелерінің гносеологиялық жағына баса көңіл бөлінуі (табиғат диалектикасын анықтау басты мәселе болған XIX ғасырдан өзгеше) қоғамның империализм кезеңіне аяқ басуына байланысты жалпы тарихи жағдайдың түбегейлі
өзгеруінен болған еді. Сондықтан тарихи жаңа кезең марксизмнің негізін салушылардың өмір сүріп, еңбек еткен дәуірінен мүлде өзгеше болды, бұл жайында біз жоғарыда сөз
еткенбіз.
ІӨ9

Мұның нақ неге бұлай болғанып В. И. Ленин былай түсіндіреді: Маркс пен Энгельс философия майданына алдыңғы қатарлы интеллигенттер арасында және жұмысшылар
топтарында материализм түгелдей дерлік өріс алған кезде
шықты. Сондықтан Маркс пен Энгельстің материализмді
диалектикамен ұштастыру арқылы оны теория жағынан
одан әрі дамытуға баса көңіл бөлуі әбден орынды болатын,
ал гносеология саласында олар негізінен тұрпайы және
метафизикалық материализмді сынаумен, материализмнің
бұл түрлерінің өкілдеріне әсіресе не жетіспегенін, атап айтқанда, диалектиканың жетіспегенін баса көрсетумен шектелді. Егер марксизмнің философиялық шығармалары
жазылған сол кездегі нақты тарихи жағдайды еске түсірсек, Маркс пен Энгельстің «...не себепті материализмнің
ап-айқын ақиқаттарын цорғаудан гөрі, сол ақиқаттарды'
тұрпайыландырудан көбінесе іргені аулац салғаны» (274)
өте айқын байқалады.
XX ғасырда бұл тарихи жағдайлар түбірімен өзгерді.
Осыған байланысты Ленин жоғарыда аталған Динэ-Дэнесті
жаңа тарихи жағдайдың ерекшеліктерін көрмегені үшін
сынға алды.
Ленин Динэ-Дэнес мақаласының кемшілігі «жаңа физикадан шығарылатын және қазіргі уақытта біз әдейі білгіміз келіп отырған гносеологиялық қорытындыларды елемегендігінде» (283) деп есептейді.
Ленин физикадағы дағдарысты, жаратылыстанудагы дағдарысты жаратылыстануға философиялық идеализмнің
ықпал жасауының салдары деп, идеализмнің жаратылыстанудың жетістіктеріне «сүйенуге», сөйтіп физикада ашылған
жаңалықтарға идеалистік таным теориясы рухында түсінік
беруге жасаған әрекеттерінің салдары деп түсіндіреді. Жаратылыстану мен оның ежелгі одақтасы — философиялық
материализм — арасындағы дәстүрлі байланысқа қарамақарсы, XX гасырда жаратылыстану мен оның ежелгі
жауы — идеалистік философия — арасында «байланыс» орнатуға реакциялық әрекеттер жасалды. Империализм дәуірінің тарихи ерекшеліктері туғызған бұл сияқты әрекеттер
физика дағдарысының мәні нақ осы болды. Реакцияшыл
философтардың осы дагдарысты пайдаланғанын және оны
шиеленістіргенін корсете келіп, Ленин былай деп қорытады: «Демек, философия жағынан алғанда «қазіргі физика
дағдарысының» мәні мынада: ескі физика өзінің теорияларын «материялық дүниенің реалды түрде танылуы», яғни
объективтік реалдылықтың бейнеленуі деп есептеді. Физикадағы жаңа ағым теорияда тек практикага керекті сим111)

нолдар, таңбалар, белгілер ғана бар деп есептейді, яғни біздің санамызға тәуелсіз және біздің санамыз бейнелейтін
объективтік реалдылықтың бар екенін теріске шығарады...
Бүрынғы физика стихиялы түрде қабылдаған материалис­
та таным теориясы идеалистік және агностиктік теориямен ауысты...» (290—291). Бұдан «қазіргі физиканың дагдарысы оның өз теорияларының объективтік құндылығын
тура, батыл және біржолата мойындаудан шегінуінде болып отыр...» (348) деген қорытынды шығады.
Физикадағы дағдарыстың философиялық, гносеологиялық жағы осындай; бірақ бұл қанша маңызды болғанымен,
мұның өзі мәселенің тек бір жағы ғана, сондықтан бұл тұтас алғанда осы құбылыстың мәнін толық аша алмайды.
Физикада ашылған ұлы жаңалықтардың (электрон, радий,
элементтердің бір-біріне айналуы т. т.) нәтижесінде бұрын
қалыптасып қалған физикалық түсініктердің түбірімен
қауырт күйреуі физикадағы дагдарыстың екінші жагы болатын. Демек, «қазіргі физикадагы дагдарыстың» мәнісі
жаратылыстанудағы революцияны философиялық реакцияның пайдаланып қалуға ұйғаргандығында, яғни реакция
ғылыми таным прогресін кері шегіну (әлдеқашан бекерге
шығарылған ескі идеализмге қарай кері шегіну) мақсатына пайдалануға, бұл үтпін осы прогрестен жасалатын гносеологиялық қорытындыларды бұл прогресті бұрмалай отырып пайдалануға әрекет жасады.
Осы жағдайды анықтау Лениннің өз кезіндегі физика
мен бүкіл жаратылыстануға философиялық талдау жасауының негізі болды. Маркстік диалектиканың методын шебер
пайдалана отырып, Ленин осы қайшылықты процесті анықтап берді: ол физика дағдарысының екі жағын — қолайлы
және қолайсыз жақтарын, сол дағдарыстан байқалган екі
тенденцияны — революциялық (физиканың өзінің прогресі
мағынасында алғанда) және реакциялық (физиканың жаңалықтарынан идеализмнің пайдасына жасалған гносеологиялық қорытындылар мағынасында алғанда) тенденцияларды ескереді және оларға өзара байланыстылығы мен
озара тәуелділігі тұрғысынан талдау жасайды, олардың
шындық болмыстың өзінде қалай бар болып, нақты әрекет
жасайтынын көрсетеді. Талдау жасалып отырған құбылыстың бұл қайшылығы, оның «бірліктегі екі жақты» сипаты Ленин кітабының V тарауының осы мәселеге арналған
1-параграфының аяғындағы физика дағдарысына берілген анықтамада былай бейнеленді: «Ңазіргі физика дағдарысының мэні — ескі заңдар мен негізгі принциптерді қиратуда, санадан тыс объективтік реалдылықты лақтырып
111

тастауда, яғни материализмді идеализммен және агностицизммен ауыстыруда болып отыр» (292).
Мұнда сол кездегі ғылымның дамуындағы Ленин ашқан
аса терец қайшылықтың қарама-қарсы екі жағы да атап
көрсетілген: біріншіден, негізгі заңдар мен негізгі принциптердің күйретілуі (яғни физиканы революциялық жолмен
қайта құру кезеңі); екіншіден, материяны (санадан тыс
объективтік реалдылықты) лақтырып тастау, материализмнен бас тарту (яғни реакциялық философиялық жалтақ
әрекеттер кезеңі). Жоғарыда келтірілген лениндік қағида —
физикадағы дағдарысты, жаратылыстанудағы дағдарысты
және оның негізінде жатқан қайшылықты түсінудің кілті.
Көрсетілген қағида V тараудың «Жаратылыстану ғылымындағы ең жаңа революция және философиялық идеа­
лизм» деген атынан-ақ көрініп тұр. Ғылымдағы революцияның философиялық реакциямен «байланысын» көрсететін
осы «және» деген шылау мәселенің мәнін аңғартады. Физикадағы дағдарысқа берілген лениндік анықтаманың мо­
шне ой жібере отырыщ оқушы жаратылыстанудың философиялық мәселелерін талдауға арналған бүкіл V тараудың
терең мәнін түсіне алады. Оның үстіне, жаратылыстанудағы революция мен философиялық реакция арасында
белгілі бір қатынас бар екендігін баса корсету арқылы Ле­
нин ғылыми прогрестің белгілі бір тарихи жағдайда
(әңгіме империализм туралы, оқымыстылар ой-өрісінің буржуазиялық тар шеңберде болатындығы туралы болып отыр)
ғылымнан жасалған философиялық қорытындылар саласында реакциялық тенденцияларды шығарып, дуниеге келтіретінін көрсетеді. Демек, жоғарыда көрсетілген қайшылық бұрынғыдан да ғөрі тереңірек және шиеленіскен түрде
көрінеді.
«Реакциялық жалтақ әрекеттер ғылым прогресінің өзінен туып отыр» (351)—деп жазды В. И. Ленин. Тосыннан
қарағанда мұның өзі түсініксіз және қисынсыз сияқты бо­
лып көрінуі мүмкін. Кейбір оқушылар: «Қалайша прогресс,
яғпи ілгері басу реакциялық жалтақ әрекеттерді, яғни кері
кетуді қалай туғызады?»— деп қайран қалады. Ленин кітабын оқып-үйренгенде осы өте маңызды, бірақ түсінуге де
қиын қағиданы орағытып өтуге болмайды, бұл қағидаға
талдау жасағанда Ленин маркстік диалектиканы творчестволықпен қолданады.
Мәселен, Ленин ескі теориялар мен ұғымдардың күрт
күйреуі (яғни физикадағы революция) физиктерге реляти­
визм (біздің білімдеріміздің относительділігі) принципін
ерекше күшпен таңатынын көрсетеді. Егер физиктер диа112

лектиканы білген болса және оны саналы түрде қолдана білсе, олар релятивизм принципін диалектиканың құрамдас
болімі деп санап, оны дұрыс түсінген болар еді. Бірақ фи­
нн ктер диалектиканы білмегендіктен, олар релятивизм
принцип! арқылы идеализмге қарай құлдырады және ғылым
прогресінің өзі осы принципті неғұрлым күштірек таңса,
олар соғұрлым тез әрі оңай құлдырай түсті. Демек, ғылым
прогресі белгілі жағдайда (оқымыстылардың диалектиканьг
білмеуі жағдайында, әсіресе осыған байланысты философиялық идеализм күштірек белсенділік көрсеткен кезде) философияда реакциялық жалтақ әрекеттер, мәселен, ғылыми
түсініктердің өзгергіштігін физикалық теорияның объективтік бағалылығын теріске шығару мағынасында түсіндіру
әрекеттерін шынында да туғызуы мүмкін болып шығады.
Материалистік диалектиканың релятивизм туралы мәселені
қалай қойып және қалай шешетінін білмеушілік «...релятивизмнен философиялық идеализмге сөзсіз ұрындыратындығын» (352) Ленин баса көрсетеді. Осы пікір кітаптың
соңында былай қорытындыланады: «Соңғы жылдарда ашылған ұлы жаңалықтардың ескі теорияларды күйретуінің әсерінен, біздіц білімдеріміздіц относительділігін ерекше айқын көрсеткен жаңа физикадағы дағдарыстың әсерінен жаңа физиктердің азщылығы диалектиканы білмеуі себепті
релятивизм арқылы идеализмге қарай құлдырады» (409).
Физиктердің диалектиканы білмеуінің себебі, Лениннің
атап көрсеткеніндей, капитализм елдеріндегі жағдайдың
өзі оқымыстыларды буржуазиялық философияның құшағына итермелейді және оларды марксизмнен, материалистік
диалектикадан шеттетеді.
Жаратылыстану ғылымын революция жолына бастайтын ғылым жетістіктерінің реакциялық философиялық тенденцияларды қалайша туғызуы мүмкін екендігін математиканың физикадағы ролінің өсуі мысалынан да көруге
болады. Бұл факт жеке алып қарағанда ғылымның өте үлкен прогресінің, оның материяға тереңдей бойлап енгендігінің, физиканың эксперименттік мәліметтерін математикалық ұғымдар мен тәсілдердің көмегі арқылы қорыту
мүмкіндігінің айғағы; бұл орайда физикалық процестерді,
заңдарды және арақатынастарды сан жағынан анықтап
және оны аналитикалық немесе геометридлық тұрғыдан
математикалық құрылымдар формасында білдіруге бола­
ды. Алайда диалектиканы білмеушілік кейбір оқымыстыларды бұл жерде бүкіл мәселе тек математикада ғана екен,
зерттеліп отырған құбылыстар мен заңдардың сандық жа­
тый ашумен оларды танып-білу түгел тамамдалады екен
113

деген қорытындыға келтірді. Осы арқылы заңдар мен арақатынастардың формасы олардың материялық, физикалық
мазмұнынан, сан жағы — сапа жағыпап айырылды. Осыпың
салдарынан диалектикалық тұрғыдан емес қате түсіпілген
релятивизм принципімен оқымыстылар механицизм арқылы
дәл сол идеализмге қарай құлдырады. «Жаратылыстану ғылымының ірі табысқа жетуі — деп атап көрсетті В. И. Ле­
нин,— өздерінің қозғалыс заңдары математика тұрғысынан
өңдеуге мүмкіндік беретін материяның біртекті әрі қарапайым элементтерін табуға жақындаушылық математиктерге материяны ұмыттырады» (351).
Бұл жерде теріс нәрсе физикалық зерттеулерде матема­
тика методтары мен ұғымдарының атқаратын ролі мен алатын орнының өзінен-өзі арта түсуі емес немесе адамзат білімдерінің относительділігі емес, осыдан жасалатын гносеологиялық (идеалистік) жалған қорытындылар екенін есте
ұстау маңызды. Диалектиканы білмейінше, демек, заттар
мен құбылыстардың сан жағының олардың сапалық жағымен бірлігі тұрғысынан, диалектика тұрғысынан түсінбейінтпе, білімдердің относительділігін объективтік, абсолюттік
және относительді ақиқаттың өзара байланысы мен бірлігі
тұрғысынан түсінбейінше оқымыстылар идеализмге ұрына
береді. Бұл орайда ғылым дамып отырған әлеуметтік жағдайлар басты, айқындаушы роль атқарады.
Ңазіргі капитализм елдерінде үстем болып отырған реакциялық, буржуазиялық идеология жаратылыстану ғылымының дағдарыстан іпығуына кедергі болып отыр. Нақ сол
идеология капиталистік елдердің оқымыстыларын идеализм­
ге итермелеп, олардың маркстік-лениндік диалектикапы
меңгеруіне бөгет жасап отыр. Сондықтан бұл елдерде «өзөзінен», автоматты түрде емес, әлеуметтік жағдай түбірінен өзгергеннен кейіп ғана, яғни онда капитализм жойылып, сол арқылы реакциялық идеологияға піешуші соққы
берілгеннен кейін ғана ол елдерде де жаратылыстану ғылымындағы дағдарыс толық жойылады.
Идеалистердің жаратылыстану ғылымының XIX ғасырдағы жетістіктеріне қалай қарағаны мен оның XX ғасырдағы жетістіктеріне қалай қарағаны арасында елеулі айырмашылық бар. Өткен ғасырда идеализм ескі материализмге тән метафизиканы оның жәрдемімен материализмді
жоққа шығару үшін кеңінен пайдаланды., Мұның өзі қиын
болған жоқ^ өйткені метафизикалық сіреспелік, сыңаржақтылық, «бір беттілік» түптеп келгенде идеализмге апарып соқтырады. Сондай-ақ механицизмнің шектеулілігі
114

мен жеткіліксіздігі де идеалистер мен агностиктердің ма­
териализм негізсіз деп жорамал жасауына дэлел болды.
Мәселен, механистердің қозғалыстың жоғары формаларын төменгі формаларына «саюға» болмайды, табиғаттың
бпрлық құбылыстарын механика арқылы шешуге болады
деп жариялауы олардан идеалистік философиялық қорытыпдылар жасаудың гносеологиялық тірегі және негізі ре­
тине кеңінен пайдаланылды. Мұндай қорытындылардың
қптарына барлық биологиялық құбылыстардың ерекшелігініц негізі болатын, жаратылыстан тыс қайдағы бір «тіршілік күші» бар дейтін виталистік пайымдау жатады. Тіршіліктің мәнін танып білу еш уақытта да мүмкін болмайды
дейтін агностиктік пайымдау да солардың қатарына
жатады.
Дәл осы жағдай, дәл осындай себептер бойынша психо­
логия саласында да болды, бұл салада идеализм мен агно­
стицизм өздеріне берік ұя салды, ол ұя кейін физиология
мен психологияда Сеченов пен Павлов бастаган материа­
листа бағыттың жетістіктері арқасында ғана талқандалды.
XIX ғасырдың бірінші жартысында химия саласында
заттың ішкі құрылымын (оның молекулаларының құрылысын, басқаіпа айтқанда, атомдардың молекулада өзара
қалай орналасқанын) анықтауға мүмкіндік болмағандықтап, «материяның қарапайым дискреттілігі» деген механи­
ст! к концепция үстем болып, принциптік қағида дәрежесіне көтерілді және ол агностицизм рухында түсіндірілді; бір
хпмиктер заттың ішкі құрылымын танып білуге болмайдьг деп, екінші бір химиктер заттың жалпы ешқандай атомдық құрылысы жоқ деп пайымдайды. Тагы да ғылымның
жетістіктері, Бутлеров жасаған органикалық қосылыстар
қүрылымының материалистік теориясы арқылы кейбір химиктердің агностикалық жалтақ әрекеттеріне күйрете соққы берді.
«Әлемнің жылулық опат болуы» дейтін, өзінің мәні жагыиан реакциялық, идеалистік гипотеза термодинамиканың
екінші бастамасын метафизикалық тұргыдан абсолютно
аппалдырудың салдары болды. Мұның өзі аталған бастаманың іс жүзінде относительді боДса да, табиғаттың абсолют­
ен заңына айналдырылғандыгынан ғана емес, сонымен бірге оның бүкіл Әлемге таратылғандығынан көрінді; ал өзін ің шын мәні жағынан онда, дұрысын айтсақ, тепе-теңдік
жағдайына жете алатын тек тұйық системалар ғана айтылатын. Бұл жағдайда да материалистік жаратылыстану
гылымының табыстары, әсіресе, Л. Больцман ұсынған
энтропияның статистикалық түсінігі «Әлемнің жылулық
115

опат болуы» дегеп идеалистік гипотезаны күйретіщ әлемнің қандай да бір шектеулі бөлігінен тысқары болып жататын энергетикалық процестерге материалистік көзқарасты орнықтырды. Сонымен бірге ғылым бүкіл дүние жүзінде қозғалыстың сақталуы туралы материалистік қағиданы
қорғап қалды, өйткені жоғарыда айтылған гипотеза тек
дүниенің «ақыры» туралы идеяға ғана емес, сонымен бірге
дүниенің «басталуы» туралы идеяға да сө^сіз апарып соғатын, мұның өзі «әлемдік сагатты» әлдекім жүргізіп жіберген, демек, қозғалыс жоқ нәрседен жаралуға тиіс болған
дегенге саятын еді.
Идеализм Дарвин іліміне де жармаспақшы болды, бірақ
оның органикалық табиғаттың даму теориясы, адамның
табиғи жаратылуы (адамды құдайдың жаратуы емес) тео­
риясы сияқты жақтарына емес, шын мәнінде дарвинизмнің
өзіне жат мүлде басқа қағидаларға жармасты. Ғылымдағы
реакционерлер әсіресе
әлеуметтік
және биологиялық
ұғымдардың арасындағы сапалық айырмашылықты жоюға
қасарыса әрекеттенді. Әлеуметтік ұғымдарды биологиялық
ұғымдармен метафизикалық, механикалық тұрғыдан алмастыру (мәселещ қоғам өмірінде болатын тап күресі ұғымын
тірі табиғатта болатын тіршілік үшін күрес ұғымымен алмастыру) тек қоғам туралы ілімнің ғана емес, сонымен
бірге дарвиндік ілімнің де өзінің идеализм мен метафизика
рухында тұрпайы бұрмалануына әкеліп соқты.
XIX ғасырда идеализмнің өз мүдделері үшін, яғни ма­
териализма қарсы күрес мақсаттары үшін, табиғатты танудың жетістіктері мен табыстарын емес, қайта, керісінше,
ғылыми білімнің дамуында сөзсіз болып отыратын кемшіліктер мен қиыншылықтарды пайдалануға тырысқаны фактісінің бұл жерде де айқын көрінетініп көріп отырмыз;
идеализм жаратылыс зерттеушілердің көзқарастарындағы,
олардың өздері ашқан табиғи-ғылыми жаңалықтарды түсіндірудегі артта қалған, әлсіз және дұрыс емес нәрселердің
бәріне жармасуға тырысты. Ал жаратылыстану ғылымының
шын жетістіктеріне келетін болсақ, XIX ғасырда идеалистердің басым көпшілігі оларға қарсы шықты, өйткені бұл
жетістіктер материализмді қуаттайтын жаңа деректерді
үсті-үстіне берумен болды және материалистер оларды
бірден өздеріне идеялық қару етіп алды. Осыған байланысты
идеалистер XIX ғасырдың басында химиядағы атом іліміне,
молекулалық-кинетикалық теория мен Менделеевтің периодтық заңына, Дарвиннің эволюциялық іліміне және
әсіресе оның адамньщ жаратылуы туралы іліміне барынша
лнүйлікті.
116

XIX және XX ғасырлардың аралығында идеалистер
жаратылыстану саласында материализма қарсы күрестегі
оз тактикасын өзгертті: олар өздерінің мүдделері үшін ғылымның әлсіздігі мен кемшіліктерін ғана емес, енді оньщ
үстіне ғылымның материалистер әлі меңгеріп («жайғастырып») үлгермеген ең соңғы жетістіктерін де пайдалануға
орекет ж&сады. Жаратылыстану ғылымының, ең алдымен
физиканың дәл осы ең соңғы жаңалықтарын идеалистер
материализмге царсы құрал етіп пайдалануға ниеттенді, ал
іс жүзінде ғылым жетістіктері материализмніц дурыстыгын
қайта-қайта дәлелдеумен болды.
В. И. Ленин физикадағы дағдарысты, жаратылыстану
гылымындағы дағдарысты ғылым дамуының кідірісімен
(тіпті қандай да бір «тоқтауымен») емес, қайта оның жедел алға басуымен, соңғы ашылған жаңалықтар негізінде
түбегейлі қайта құрылуымен байланыстырады. Сондықтан
бұл дағдарысты идеалистер табиғат құбылыстарын ғылыми
тұрғыдан түсіндірудегі тек сәтсіздіктерді, ескі түсініктердің
тар өрістілігін, эксперименттік зерттеулердің қателерін өз
мақсаттары үшін пайдаланады деген тұрғыда түсінуге болмайды. Керісінше, идеалистер енді- ғылымның осал жақтарына, оның ескірген қағидаларына жармасып қоймай, сонымен бірге оның ашқан ең соңғы жаңалықтарына, ең ал­
дымен әлі теория жағынан қорытылып та, материализм
тұрғысынан түсіндіріліп те болмаған, бірақ ғылыми прогрестің алға басуына үлкен перспектива ашатын жаңалықтарға да жармаса бастады.
Жаратылыстану ғылымына енуге тырысатын қазіргі
идеализмнің ерекшелігі нақ мынада: ол табиғат туралы
ғылымның өсуіндегі қиыншылықтарға ғана жармасып қоймай, одан да гөрі, В. И. Лениннің айтқанындай, өзін «қазіргі жаратылыстану ғылымының философиясы» немесе
«XX ғасырдағы жаратылыстану ғылымының философия­
сы» (10), «жаратылыс ғылымдарының ең жаңа философия­
сы» (345) етіп көрсетуге тырысып, табиғатты танудың жетістіктеріне жармасады.
В. И. Ленин бүкіл ғылыми прогрестің перспективасында физика дағдарысы және онымен байланысты «физикалық» идеализмпің бой корсетуі уақытша құбылыс деп атап
көрсетті. «...Реакциялық философия жағына қарай ауытқушылық,— деп жазды ол,— уақытша болған бұлталақ,
ғылымның тарихындағы өткінші ауыртпалық дәуір, көбінесе орнығып қалған ескі ұғымдардың цауырт куйретілуінен туған өсу ауыртпалығы» (347).
Ұғымдар мен теориялардың қауырт күйреуі белгілі та117

рихи жағдайларда ғана оқымыстылардың өздері маркстік
диалектиканы білмеген және оны қолданбаған жагдайда
ғана идеализмге сөзсіз ұрындырады, бұл жағдайдан мынадай екі салдар туады: біріншіден, қазіргі физиканың ңазіргі дағдарысы уақытша, өткінші сипатта болады және капи­
талисток елдердегі оқымыстыларға маркстік диалектиканы
меңгеруге кедергі болып отырған қазіргі ж^рдайлардың
өзгеруіне байланысты бұл «өсу ауыртйалығы» жойылуға
тиіс болады; екіншіден, дағдарыстан материализмнің ескірген формасын (XIX ғасырдың аяғына дейін дерлік жаратылыс зерттеушілердің санасында үстем болып келген, ал
кейде метафизикалық, механистік материализм түрінде осы
күнге дейін де үстем болып отырған формасын) табиғаттың
өзіне, демек, қазіргі табиғи-ғылыми жаңалықтардың объек­
тивен мазмұнына сай келетін, материализмнің жоғары, неғұрлым дамыған формасымен батыл алмастыру арқылы
құтылуға болады. Материализмнің осындай жоғары формасы — осы заманғы, яғни диалектикалық материализм. Ле­
нин ескі материалистердің «механикалық» көзқарастарын
Энгельстің сынағанын баяндай келіп, «Энгельстің бұл сөздерін түсінбегендіктен, кейбір адамдардың жаңа физика
арқылы идеализмге» ұрынғанын (271) атап көрсетті. Жаратылыстану ғылымынан қандай да болсын метафизиканы,
оның ішінде механицизмді де ығыстырып шығаратын материалистік диалектика ғана оларга идеализмнен арылуға,
сөйтіп қазіргі физиканың дағдарысып жоюға көмектесе
алады. «Ңазіргі бүкіл жаратылыстану ғылымы сияқты,
физиканың да материалистік негізгі рухы,— деді В. И. Ле­
нин көрегепдікпеп,— дагдарыс атаулының бәрін және қандайып болса да жеңеді, бірақ тек метафизикалық материализмді диалектикалық материализммен сөзсіз алмастыру
арқылы жеңеді» (348).
Лениннің бұл көрегендігі әлдеқашан шындыққа айналды: философияда диалектикалық материализм үстем болып
отырған СССР-де және басқа социалистік елдерде жараты­
лыстану гылымындағы дағдарыс әлдеқашан жойылды және
физикада оның «материалистік негізгі рухы» берік орнықты.
Ңазіргі физиканың дағдарысымен ««физикалыц» идеа­
лизм» ұғымы ажырағысыз байланысты. Бұл ұғым, В. И. Лениннің сөзімен айтқанда, «құлаққа өте тосын естіледі»
(346). Шынында да: физика материяның қасиеттері мен
құрылысын, оның болмысының формаларын зерттейді; ол
өзінің барлық мәні жағынан терең материалистік негізде.
Ал идеализм болса барлық заттарды біздің түйсіктеріміздід
118

жпынтығы деп яеариялап, не материяны объективтік реалдылық ретінде мүлде теріске шығарады, не оны және оның
шщдарын құдайдың, «абсолюттік идеяның», «әлемдік жоғары рухтың», және т. б. творчестволық қызметінің жемісі
дгп түсіндіреді. Сондықтан физиканы идеализммен қосу
иемесе ымыраластыру туралы сөз болуы да мүмкін емес.
Вүл — дінді ғылыммен, құдайдың кереметі мен жаратылыстіін тыс күшке сенуді керемет атаулының бәрін теріске
іпығарумен қосу деген сөз.
Оз ғылымынан тыс мәселелер жөнінде паііымдай отырып, идеалистік немесе діни идеялар айтатын физиктерді
«физикалық» идеалистерге жатқызуға болмайды. Мұндай
физик өз мамандығы саласында материалист болуы әбден
мүмкін, ал оның құдай туралы немесе дүниені танып-білуге болмайтыны туралы пайымдаулары оның негізгі мате­
риалистке көзқарасына тек «үстеме» ғана болмақ. Жаратылыстану гылымының тарихында мұндай «үстемелері» бар
материалист-оқымыстылар аз болмағап. Махизмге қарсы
шыққан австриялық материалист-физик Больцманды Ленин
былай деп сипаттайды: «Больцман, әрине, озін материалист
деп атауға қорқады, ол тіпті құдайдың бар екеніне өзінің
ешбір қарсы еместігін әдейі ескертіп те қояды» (326—327).
Іюльцманды да, өзінің стихиялық материализміие қарамастаи құдайға, не қайдағы бір табиғаттан тыс күшке,
«әлемдік парасатқа» және т. б. сенетіндігін мәлімдейтін кез
келген физикті де тек осыған ғана сүйеніп «физикалық»
идеалистерге жатқызуға болмайды.
В. И. Ленин «физикалық» идеализм деп физиканъщ
озінен, жаратьтлыстану ғылымының өзінен материализмді
ығыстырып, мунда оны идеализммен, агностицизммен алмастыруға тырысатын ағымды айтады. Демек, әңгіме физи­
ка ашқан жаңалықтарға идеалистік немесе агностикалық
түсіпік берілуі, физикадан материя және опың бөлшектері
деген ұғымдарды қуып тастап, оларды қандай да бір басқа
үгымдармен (мәселен, «таза» энергия ұғымымен) алмастыруға әрекет жасалатыны туралы болып отыр.
Бұдан «физикалық» идеализм дегеніміз өкілдері физикадағы дағдарысқа себепші және оның болуына ықпал жасайтын ағым екендігін көреміз, өйткені «физикалық» идеализмнің мәні ғылыми ұғымдардың қауырт күйреуін, яғни
жаратылыстану ғылымындағы революцияны өз мақсаттарына пайдаланып, идеализм мен физика арасында «байланыс»
орнатуға әрекет жасау болып табылады. В. И. Ленин өз
кітабының V тарауының соңғы параграфында: «қазіргі
«физикалық» идеалйзмнің қазіргі физикадағы дағдарыспен
119

байланысты екені жалпы жұртқа мәлім...» (347) деп атап
көрсетеді.
Лениннің кітабын оқығанда мынадай сауал тууы мүмкін: оның бір жерлерінде жаңа физика меи философиялық
идеализмнің байланысы басымырақ айтылады, ал басқа бір
жерлерінде, керісінше, бұл байланысқа шүбә келтіріледі
және ол тіпті теріске щығарылатын сияқты. Алайда бұл
жерде ешқандай қайшылық' жоқ. Тек «байланыс» деген сөздің қай мағынада қолданылып отырғанын аңғару керек. Бір
жағдайда махизм мен жаратылыстану ғылымы арасындағы
байлавыс туралы айтылып отырған сөз идеалистердің ғылымның мәліметтерін материализмді «бекерге шығару» және
идеализмнің жалған дұрыстығын дәлелдеу мақсаттары
үшін пайдалануға әрекет жасау мағынасында түсініледі.
Бұл жағдайда Ленин мұндай байланыстың бар екендігін
және оны елемеуге болмайтындығын атап көрсетеді. Ал
басқа жағдайларда махистер жаратылыстану ғылымымен
«байланыс» дегенді ғылымның мәліметтерімен идеализмнің
жалған дұрыстығын мақұлдағандық және материализмді
«талқандағандық» деп біледі; мұндай жағдайларда осы магынада түсінілетін «байланыстың» бар екендігін Ленин
үзілді-кесілді жоққа шығарады. «Ф. А. Ланге мен «физиологиялық» идеалистердің босқа әрекеттенуінен түк өнбегені
сияқты,— деп жазды В. И. Ленин,— «физикалық» идеализмнің, яғни XIX ғасырдың аяғындағы және XX ғасырдың басындағы физиктердің белгілі мектебі идеализмінің материализмді «бекерге піығаруынан» да, идеализмнің (немесе
эмпириокритицизмнің) жаратылыстану ғылымымен байланысын дәлелдеймін деген әрекетінен де түк өнбеді» (347).
V тараудың ««физикалық» идеализмнің мәні мен маңызы»
қарастырылған соңғы параграфының басында айтылған пікір осыған сәйкес келеді. Мәліметтерге жасалған талдау,
деп атап көрсетеді Ленин, «махизмнің жаңа физикамен
«байланысты» екенін күмәнсыз көрсетіп отыр,— сонымен
қатар бұл шолу біздің махистердің осы байланыс туралы
негізінен теріс түсінік таратып жүргенін де көрсетеді»
(344).
Ленин кітабын оқығанда, «физикалық» идеализм тура­
лы мәселені, дәл сол сияқты қазіргі физиканың дағдарысының мәні туралы, осы кінәратты құбылыстарды туғызған себептер туралы және олардың тууы мен тарауына
себептескен жағдайлар туралы мәселені талдай отырып,
Лениннің екі түрлі себептерді бөліп көрсеткеніне назар аудару керек; олар капитализмнің империализм сатысына
өтуіне байланысты әлеуметтік-саяси жағдайда орын тепкен
120

негүрлым терең жатқан себептер және танымдық сипатта
болатын және ғылыми таным дамуының, физиканың өзінің
днмуының процесінен орын тепкен неғұрлым бері жатқан
*.
себептер
Лениннің көрсеткеніндей осы екі түрлі себептерді олардың өзара байланысында алып ескеру ғана физика
м(Чі «физикалық» идеализмнің дағдарысының көздерін
апықтауға мүмкіндік береді.
Көрсетілген себептердің бірінші түріне тоқтала келіп,
Ленин ең жаңа физикадап жасалатын гносеологиялық қорытындылар туралы мәселе ағылшын әдебиетінде де, неміс
әдебиетінде де, француз әдебиетінде де мейлінше алуан
түрлі көзқарастар тұрғысынан көтеріліп, талқыланып келеді деп атап көрсетеді (осыған талдау жасауға Ленин кітабының V тарауының 4, 5 және 6-параграфтары арналған).
«Белгілі бір философиялық системаға тәуелді емес,— деп
атап көрсетеді Ленин,— философиядан тысқары жатқан
кейбір жалпы себептерден туатын халықаралық идеялық
ағымды көріп отырғанымыз ешбір күмәнсыз» (344). Бұл
жерде жалпы себептер деп тек енді ғана туған империализм
дәуірінде пролетариат пен буржуазия арасындағы таптық
күресті шиеленістірген және барлық капиталистік елдердегі идеологиялық күреске, оның ішінде философиялық күреске де эсер еткен әлеуметтік-саяси себептердің айтылып
отырғаны өзінен-өзі айқын.
Ленин мұның шынында да халықаралық идеялық ағым
екендігін оның мейлінше әр түрлі елдерде бой көрсеткен
фактілерімен дәлелдейді. Ол Англияға, Германияға, Францияға және Россияға әдейі арналған параграфтар береді,
сонымен бірге басқа елдер философтары мен жаратылыс
зерттеушілерінен нац осы ағымның жекелеген өкілдерін
талдайды.
Екінші түрлі себептер арасынан Ленин, ілгеріде айтылғаныпдай, екі себепті бөліп көрсетеді: идеалпзмге апаратын
(диалектиканы білмеу салдарынан) физиканың математикалануы мен релятивизм принципі. Біріншісі математиканың
физикадағы ролін дұрыс бағаламаушылыққа, материялық
заттардың байланыстардың және процестердің орнын теңдеулер басады-мыс, ал бұл жағдайда заттардың, байланыстардың және процестердің өздері зерттеушілердің назарынан тыс қалумен бірге өмірдің өзінен де ғайып болады-мыс
деп табуға апарып соқтырады. Екінші себеп (релятивизм
принципі) дәл сол жағдайларда объективтік ақиқатты теріске шығарушылыққа, адам біліміндегі жалпы қандай да
болсын абсолюттік нәрсені (абсолюттік ақиқаттың дәпдері
121

түрінде) теріске шығарушылыққа, демек, нағыз субъективизмге, субъективтік идеализмге апарып соқтырады.
Сонымен, «физикалық» идеализм мектебінің пай да болуы империализм елдерінде физиканың дамуының терең
қаншылықты, антагонистік сипатта болатындығын дәлелдейді. Антагонизм, яғни дамудың жау тенденциялары арасындағы ымыраға келмейтін қайшылық, жаратылыстану
ғьглымындағы революцияның және идеалиСтердің осы революцияны философиялық реакцияның мүдделері үшін пайдалануға тырысуының арасында пайда болады; материализмге сүйенетін, сонымен қатар қазіргі материализм үшін
табиғи-ғылыми іргетастың негізі болып отырған физиканьщ
және физика мен бүкіл жаратылыстану ғылымының философиялық мәңгі тірегімеп ымыраласпайтын ңайшылықта
болып отырған идеализмнің арасында пайда болады.
Диалектикалық материализмнің физиканың ең соңғы
жаңалықтарымен қуатталуын толғақпен салыстыра келіп,
Ленин былай деп түсіндіреді: «Толғағы ауыр. Бұл толғақ
өмір сүруге қабілеті бар жанды нәрседен басқа, кейбір
жансыз өнімдерді, қоқсық төгетін жерге апарып тастауға
тура келетін кейбір қиқым-сиқымдарды дүниеге келтіретіні
сөзсіз. Бүкіл физикалық идеализм... осы қиқым-сиқымдардың қатарына қосылады» (357).
Жоғарыда айтылғандар жаратылыстану ғылымындағы
революция мен дағдарыстыц арасындағы байланыс пен
елеулі айырмашылыцты оларды Ленинніц тусінуі турғысынан анықтап береді.
Революциялар, яғни ғылымда мықтап қалыптасып қалған, өзгерместей көрінетін ұғымдар мен теориялардың
түбірінен, күрт күйреуі қандай да болмасын ғылым прогресінің қажетті моменті, ғылыми таным дамуының жалпы
заңдылықтарының бірі болып табылады. Мұндай револю­
циялар жаратылыстапуда талай рет болған. Біздің заманымызда олар қазіргі жаратылыстану ғылымының барлық салаларында да болып жатыр және келешекте де сөзсіз бола
бермек. Мұндай революцияларсыз ғылыми танымның үдемелі дамуы болмас еді, ғылымда тоқырау болар еді. Ескірген концепцияларды жеңуге байланысты ғылыми көзқарастардың жаңару процесі адамның табиғатты барған сайын
толық әрі терең танып білуі жолында үнемі болып жататын
ғылыми жаңалықтардан туады. Ашылған әрбір ғылыми
жаңалық — ғылыми танымның дамуындағы секіріс, осы секірісті дайындаған сандық бірте-біртеліктің үзілісі. Ашылған жаңалық неғұрлым кең арналы сипатта болса, ғылымның неғұрлым терең негіздерін қамтыса, оның ғылымды
122

революцияландырғыш маңызы соғұрлым зор болады, таным
метод ының өзін (зерттеліп отырған құбылыстарға қандай
одіс қолдану керек, оқымыстылардың ойлау тәсілі қандай
болуы керек), қайта құруға тигізетін әсері де маңыздырақ
болады. Сондықтан егер мәселе нақ осы ғылым, мәселен
физика, бұл уақытқа дейін сүйеніп келген жалпы теориялық негіздердің күйреуіне байланысты болса, мұндай күйреуді туғызған жаңалықтар бүкіл жаратылыстану ғылымындағы түбегейлі революцияның бастамасы болады. Бұл
күйреудің мәні бұрынғы ұғымдар мен теорияларды керексіз деп лақтырып тастауда емес, қайта олардың практикада
тексерілген дұрыс жақтарының бәрін жаңа ұғымдар мен
теорияларда сақтап, барлық ескірген, ғылымның ең жаңа
мәліметтеріне қайшы келген жақтарын алып тастау арқылы одан әрі дамыту болып табылады.
Ғылым дағдарысының, яғни ғылымдағы революцияны
идеалистердің философиялық реакцияның мүдделері үшін
пайдалануының ғылымдағы революциялардай жалпыға бірдейлік сипаты болмайды. Капитализм елдерінде бұл кінәратты құбылысты империализм дәуірінде қалыптасқан ерекше тарихи жағдай туғызды.
Бұрын идеализм материализма қарсы күресе отырып,
жаратылыстану ғылымының жетістіктеріне де қарсы шықты. Ғылымның жетістіктері қашан да болсын теология мен
идеализмге қарсы бағытталып отырғандықтан, идеалистер
ғылымның жетістіктерін емес, керісінше, өткен уақыттағы
ғылымның сәтсіздіктері мен әлсіз жақтарын, кемшіліктері
мен қиыншылықтарын пайдаланды. Мәселен, күн системасыиың немесе тіршілік иелерінің шығуын механикалық
жаратылыстану ғылымы тұрғысынан түсіпдіре алмаушылық,
«әлем жаратылған кезде» планеталарға хабарлаған «құдайдың ең алғашқы түрткісі» деген жалған идеяны, сондайақ өсімдіктер мен жануарларды құдай жаратты деген жалран идеяны жасау үшін теориялық негіз ретінде пайдаланылды. Дәл сол сияқты, тіршіліктің мәнін метафизикалық
концепциялар тұрғысынан түсіндірудің мүмкін еместігін
идеалистер витализмді «негіздеу» үшін пайдаланды. Осыдан
Дюбуа Реймон тәрізді агностиктер тіршіліктің мәнін тіпті
біліп болмайды деген қорытынды жасады. «Игнорабимус»
(яғни «біле алмаймыз»),— деді олар.
Алдымен «физиологиялық», содан кейін «физикалық»
идеализм пайда болған XIX ғасырдың аяғына дейін идеализмнің мүдделері үшін пайдалануға әрекет жасаудың
объектісі боларлық азды-көпті үлкен табиғи-ғылыми жаңалық болған жоқ. Күшейе бастаған реакциялық философия
123

тек капитализм империализм сатысына аяқ басқаннан
кейін ғана осы жолға түсе бастады. Демек, XIX ғасырдыц
аяғына дейіп жаратылыстану ғылымының тарихында философиялық, теориялық-танымдық сцпатта ешқандай дағдарыс болған емес.
XIX және XX ғасырлардың аралығында жаратылыстану
ғылымында болған дағдарысқа ұқсас дағдарыс келешекте де
болмайды. Капитализмнің және оған тән қайшылықтардьщ
жойылуымен қатар Батыс елдеріндегі қазіргі оқымыстыларға маркстік диалектика методын игеруге кедергі жасайтын
идеологиялық себептер де жойылады. Бірақ диалектиканы
білмеушілік сияқты, бірқатар жаратылыс зерттеушілердіц
идеализмге қарай құлдырауын жеңілдететін жағдай жойылган кезде, тіпті идеализмнің өзінің жойылуын былай қойғанда, физиканьщ дағдарысы мен «физикалық» идеализм
сияқты құбылыстар да толық жоғалады.
Ғылымдағы революция мен дағдарыс ұғымдарының
арасында тек айырмашылық қана емес, терең ішкі байланыс та бар. Егер физикадағы революция гносеологияның
түбегейлі мәселелерін бірінші орынға қоймаса, физикада
дағдарыс болмас еді. «Жаңа физика,— деп жазды В. И. Ле­
нин,— материяның жаңа түрлерін және оның қозғалысының жаңа формаларын тауып, ескі физикалық ұғымдардың
күйреуіне байланысты ескі философиялық мәселелерді алға
қойды» (317).
Бірақ физикадағы революцияның өз ішінде дағдарысты
туғызатын негіз бар деп ойлау, басқаша айтқанда, физи­
када ашылған жаңалықтар олардың идеалистік тұрғыдан
түсіидірілуіи өз-өзінен туғызады деу дұрыс болмаған болар еді. Жоқ, олар тек белгілі жағдайларда, атап айтқанда,
әлеуметтік-тарихи жағдай туғызған философиялық реакция
жағдайында идеалистік философия уацытша пайдаланатын,
бұрмалауға ұшырайтын және материализмді бекерге шығарылды деген жалған қорытынды мен идеалйзмнің дұрыстығы дәлелденді деген жалған қорытынды жасауға қажет
материал ғана бере алады. «Философиялық идеализмнің
жаңа физиканы пайдалануының немесе одан идеалистік қорытындылар шығарудың себебі — деп көрсетті Ленин,— зат
пен күштің, материя мен қозғалыстың жаңа түрлері табылғандықтан туып отырған жоқ, материясыз қозғалыс бар деп
ойлауға әрекет жасалғандықтан туып отыр» (301). Философиялық идеализмнің жаратылыстану ғылымындағы ең
жаңа революциямен «байланысы» және осыған сәйкес, бір
жағынан, бұл революцияның, екінші жағынан қазіргі фи­
зика дағдарысына байланысы да — нақ осы мәселеде. Ле124

нипнің ««физикалық идеализмді» туғызған физикадағьг
соңғы ашылған жаңалықтар...» (397) жөнінде айтқан пікірін де осы мағынада түсіну керек.

3. Біздің заманымыздағы жаратылыстану
ғылымына философиялық баға беру үшін Ленин
кітабының маңызы
Енді 1917 жылғы Октябрь революциясы осы қарастырылып отырған мәселеге қандай жаңалық енгізгенін анықтауға назар аударайық.
Жаратылыстану ғылымындағы дағдарыстың тек жиырма
жыл ішінде ғана (XIX ғасырдағы 90-жылдардың аяғынан
XX ғасырдағы 10-жылдардың аяғына дейін) жалпылық
сипаты (капиталистік елдердегі жаратылыс зерттеушілерінің арасында таралуы мағынасында) болды. Россияда про­
летариат революциясы жеңгеннен кейін біздің елде жара­
тылыстану ғылымы дағдарыстан шыға бастады және көп
ұзамай алдыңғы қатарлы философиямен — диалектикалық
материализммен — барған сайын тығыз байланыс жасай
отырып, дами бастады. Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Европа мен Азияда, кейін Америкада да
бірнеше елдің капитализмнен шығуы нәтижесінде халықаралық социализм лагері құрылды. Сондықтан жаратылыс­
тану ғылымында дағдарыс туатын жағдай бар елдердің са­
ны бұрынғыдан да азая түсті.
Екі сұрақ туады. Бірінші: қазіргі уақытта жаратылыс­
тану ғылымындағы, жеке алғанда физикадағы революция,
оның ішінде капитализм елдерінде де, одан әрі жалғасып
отыр ма? Екінші: біздің заманымызда осы елдерде физика
мен бүкіл жаратылыстану ғылымындағы дағдарыс одан әрі
жалғасып отыр ма? Ленин кітабының қазіргі жаратылыс­
тану ғылымы үшін маңызының жалпы сипаттамасы осы
сұрақтарға берілетін жауапқа байланысты: егер XX ғасырдың басында Ленин көрсеткен құбылыстар мен оларды тудырған себептер енді жойылған болса, онда Ленин кітабының сәйкес тараулары да әрине өз күшін жойды деп саналып, қазіргі империализм елдерінде қалыптасқан жаңа
тарихи жағдайларға сәйкестендіріліп қайта қаралуы және
жаңартылуы керек. Ал егер Ленин ашқан процестер мен
олардың себептері жаңа көріністер түрінде, өзгерген түрінде болсын қазіргі капиталистік елдерде әлі де әрекет жасап
отырған болса, онда жаратылыстану ғылымыпың философиялық мәселелеріне Ленин жасаған талдауды негізінен
125

алғанда қазіргі жаратылыстану ғылымына да қолдануға
болады.
Бұл сұрақтарға жауап бергенде екі қате, дұрыс емес,
біржақты екі көзқарасқа жол беріліп жүр; Лениннің кітабын оқып-үйренгенде, ондағы қағидаларды қазіргі жара­
тылыстану ғылымымен, қазіргі ғылымдағы материализм
мен идеализм арасындағы күрестің сипатымен салыстырғанда оларды еске ұстаған жөн.
Бірінші қате мынау: бір кезде кейбір совет авторлары
қазіргі империализм елдеріндегі жаратылыстану ғылымында революцияның бар екендігін теріске шығарды. Осыған
сәйкес относительділік теориясы немесе кванттық механика
тәрізді физиканың ең жаңа теориялары бейне идеализм
тудырған, жалған ғылымдар деп жарияланды. Мәселен, біздің елде кейбір философтар ұзақ жылдар бойы относительділік теориясына қарсы күрес жүргізді. Олар физиканың
жаңа теорияларынан тек идеализмді ғана байқады, жаңа
теориялардың таза физикалық мазмұнын оларға қазіргі
«физикалық» және философиялық идеалистердің субъективтік-идеалистік тұрғыдан берген түсініктерінен ажырата
алмады. Кеңістік пен уақыт туралы Ньютон механикасының ықпалымен қалыптасқан ескі түсініктерді түбірімен
өзгерте отырып жасаған А. Эйнштейннің относительділік
теориясы, Лениннің жазғанындай, «жаратылыстану ғылымындағы ең жаңа революция» көріпістерінің бірі болды. Ол
«Жауынгер материализмпің маңызы туралы» деген мақаласында бұл революция одан әрі жалғасып отыр деп атап
көрсеткен-ді, осының өзінде қазіргі жаратылыстану ғылымын ұлы қайта құрушылардың бірі деп дәл осы Эйнштейнді атаған болатын. Относительділік теориясы — диалектикалық материализмді қуаттайтын тамаша айғақтардың бірі
В. И. Лениннің оны жаратылыстану ғылымында «революционер-радийдің» ашылуынан басталған ұлы жаңалықтармен қатар қоюы кездейсоқ емес-ті.
Революция қазір физикада да, жаратылыстану ғылымының басқа салаларында да жалғасып отыр. Кванттық
механика материяның микробөлшектерінің қозғалу заңдарын ашты. Бірақ бұл заңдар макроденелердің қозғалу заңдарынан сапа жағынан өзгеше болғандықтан, қазіргі «физикалық» идеалистер ол заңдарға идеалистік және агностиктік түсініктеме беруді назардан тыс қалдырмады. Олар
кванттық механиканың негізінде микропроцестердегі себептілік түсінігін жоққа шығаратын индетерминизм принципі
бар деп пайымдады. Бізде кейбір адамдар осыған сүйеніп,
кванттық механика негізсіз деп, XIX ғасыр мен XX ғасыр126

дыц басындағы физикалық теорияларға қайта оралу керек
деп мәлімдей бастады. Шын мәнінде кванттық механика қазіргі физиканың тамаша жетістіктерінің бірі болып табылады, оның арқасында физикада бүрын үстем болып келген
механикалық себептілік туралы өрісі тар түсінік революциялық күйреуге ұшырады және қайта құрылды. Микропроцестерге тән заңды байланыстың жаңа түрлерінің ашылуы,
себептілікке материалистік көзқарасты жоққа шығармағапы былай тұрсын, керісінше, диалектикалық материализмпің құбылыстар байланысының жалпы заңдылығы туралы,
оның диалектикалық сипаты туралы, оның алуан түрлі
саналылығы туралы, оны механикалық себептілікке апарып
тіреуге болмайтындығы туралы (механикалық детерминизмді жақтаушылардың пайымдауларына қарама-қарсы) қағидасын қуаттай түсті.
Кейбір адамдар ядролық физиканың заттар меп жарықтың өзара алмасуы, масса мен энергияның өзара байланысы
мен айырғысыздығы сияқты жаңалықтарын идеализм ғана
деп тауып, оларды Оствальдтің энергетизміне тура қайта
оралу деп санады. Мұның себебі қазіргі «энергетистер», сопымен бірге басқа «физикалық» идеалистер де физикадан
заттың, массаның, материяның ұғымдарын бейне ығыстыратын «таза» энергия туралы идеалистік концепцияны қорғады. Шын мәнінде атом эпергиясымен байланысты ашылған
осы жаңалықтардан жаратылыстану ғылымындағы диалектикалық материализмді қуаттайтын және өзінің философиялық тұрғыдан қорытылған нәтижелерімен оны толықтыра түскен революция өзінің жарқын бейнесін тапты.
Сонымен, қазіргі физика барлық елдерде өзінің ең жаңа революциясының бір дәуірінен екінші дәуіріне өте отырып, диалектикалық материализмді тудырып келеді. Сондықтан осы революцияның бар екендігін теріске шығару,
сол арқылы В. И. Ленин кітабының физика мен бүкіл қазіргі жаратылыстану ғылымы үшін маңызын теріске шығару әрекеттері мүлде негізсіз.
XX ғасырдағы бүкіл жаратылыстану ғылымының, әсіресе физиканың дамуының сара жолын бейнелеген Ленпннің аса данышпандық пікірлерінің бірі «материя тереңдігінің шексіздігін» атап корсетуі болды, бұдан материяның
тереңдігіне қарай бет алған таным қозғалысының атомға жетіп тоқтап қалмағаны сияқты электронға жотіп тоқтап қалмайтындығы туралы пікір келіп шыққан еді. Шынында да,
физикада және бүкіл жаратылыстану ғылымында одан арғы революция жүзеге асырылғанда материяны, оның «өте
ұсақ» бөлшектері мен «элементарлық» формаларын танудың
127

барғап сайын жаңа сатылары дәйекті түрде белгілі болды
және белгілі болып отыр, ал бұл сатылар ғылымның материя
тсреціне бойлап ену процесіндегі кезеңдер ғана болып шығып отырады. Осы арқылы Лениннің философиялық идеялары қазіргі физика мен қазіргі жаратылыстанудың
XIX ғасыр мен XX ғасыр аралығында басталып, бүгінгі
күнге дейін созылып отырған бүкіл даму жолі>ін қорытындылайды.
Екінші қате мүлде қарама-қарсы сипатта: ол — капита­
лизм елдеріндегі қазіргі кейбір физиктердің, ең алдымен
физик-теоретиктердің идеализммен байланысын елемеушілікте, яғни идеалистердің осы күнге дейін физикада ашылған ең соңғы жаңалықтарды және теорияларды өздерінің
реакциялық философиясының мүддесіне пайдаланып отырғандығын елемеушілікте, демек, физикадағы мұнан былайғы дағдарысты елемеушілікте. Бұл құбылыстарды елемеуді
ақтау үшін әдетте идеалистік пайымдаулардың, түсініктердің және қорытындылардың нақ сол физикалық ілімдердің,
жаңалықтардың және ұғымдардың шын мазмұнына еш қатысы жоқ, олар шындап қарауға тұрмайтын тек қана сырттан таңылған «қосымша» деген дәлел айтылады.
Мұндай пікірлерді реакцйялық философияның физикаға
ңандай зиянды, іріткіш эсер ететіндігін түсінбейтін кейбір
мамандар айтады, ал реакциялық философия қазіргі ғылымның жетістіктерін өз мүддесіне пайдалануға тырысып қана
ңоймай, сонымен қатар теориялық физиканың дамуына,
оның қазіргі түсініктеріне өз тарапынан ықпал жасауға
тырысады. Сондықтан «физикалық» идеализм түрінде көрінетін реакциялық философияға физикалық ғылымның таза
организміне ешқандай қатынасы жоқ тек механикалық
«қосымша» деп қарауға болмайды: керісінше, бұл физиканың организмінің өзіне терең жайылуға тырысатын сырқатты ісік, сондықтан бұл індетке капитализм елдеріндегі
ғылымды одан құтқару үшін, оны дағдарыс деп аталатын
кінәратты жағдайдан құтқару үшін елеулі шаралар қолдану
керек.
Әлбетте, физиканың өзінің және бүкіл жаратылыстану
ғылымының негіздерінде идеализм мен агностицизм үшін
ешқандай тірек жоқ. Керісінше, реакциялық философия
өкілдерінің қарыса жармасуына қарамастан, табиғат туралы ғылым идеализммен байланыс жасауға өзінің бүкіл мәнмазмұнымен қарсылық білдіреді. Дегенмен өзінің табиғи
жат сипатына қарамастан, ондай байланыс бар және капи­
тализм елдеріндегі қазіргі жаратылыстану ғылымының да­
муына бөгет жасап отыр. Фактілердің көрсетіп отырғанын12Я

дай, «Материализм жэне эмпириокритицизм» кітабы жарыққа шыққан уақытпен салыстырғанда, бұл байланыс
тіпті күшейе түскен. Бұл қазіргі капитализм елдерінде фи­
зика дағдарысының жойылуы былай тұрсын, тіпті одан әрі
тереңдей түсті деген сөз. Сондықтан В. И. Лениннің кітабы
цазіргі физика мен бүкіл жаратылыстану ғылымында болып
жатқап процестерді түсіну үшін, бүгінгі жағдайдағы мате­
риализм мен идеализм арасындағы күресті түсіну үшіп
озінің маңызын толық сақтап отыр.
Кейде физиканың дағдарысын тек адам ойының алғаш
рет микроқұбылыстар саласына тереңдеуіне мүмкіндік берген XIX ғасыр мен XX ғасырдың аралығында физикада
ашылған жаңалықтармен ғана байланыстырады. Макро(бірақ микро емес!) процестерді білуге бейімделген ескі
физикалық көзқарастар мен зерттеу әдістерінің түбегейлі
күйреуі осыған байланысты болатын. Кейбір авторлар осы
микрокүбылыстардың саласына өтуді қайталанбайтын бірегей құбылыс деп, ол бір-ақ рет жүзеге асты, ал содан кейін
осы бағытта жасалған алғашқы қадамның тереңдей түсуі
басталды деп санайды. Сондықтан физикадағы бұдан сексен жыл бұрын қалыптасқан жағдайдың қайталауы мүмкін
емес деп ойлайды.
Бұл пікірді қолдау үшін кейде Лениннің «Жауынгер
материализмнің маңызы туралы» деген мақаласына сүйеніп,
онда жаратылыстану ғылымына байланысты «революция»
деген сөз қолданылғанымен «дағдарыс» деген сөз жоқ дейді. Бірақ егер бір сөзге жабыспай, істің мәнісіне, яғни көрсетілген мақалада не айтылғанына сүйенсек, мына мәселе
әбден айқындалады: жаратылыстану ғылымындағы Ленин
1908 жылы «қазіргі физиканың дағдарысы» деп атаған дәл
сол құбылыс 1922 жылы да атап көрсетілді.
Капитализм елдеріндегі осы дағдарыстың мәні сол уақыттан бергі жылдар ішінде өзгерген жоқ: жаратылыстану
ғылымындағы революцияның одан әрі жалғаса түскені және
идеалистердің оны реакциялық философияның мүддесіне
пайдаланып отырғаны анық. XIX және XX ғасырлардың
аралығында идеалистер пайдаланған радийдің ашылуы
және әсіресе XX ғасырдың 20-жылдарының бас кезінде,
яғни Россияда социалистік революция жецгеннен кейін көп
кешікпей идеалистер ерекше қасарыса пайдалана бастаған
А. Эйнштейннің относительділік теориясы арасындағы тікелей байланысты Лениннің 1922 жылы атап көрсетуі кездейсоқ емес-ті. Қазіргі капитализмге тән барлық қайшылықтар бұл уақытта бұрынғыдан да шиеленісе түскендіктен,
империализм өзімен бірге әкелген «барлық саладағы реак5-832

129

цияшылдық» (оның ішіиде идеология саласында, атап айтқанда, философияда) бәсеңдемек түгіл, едәуір дәрежеде
күшейе түсті. Солай болғаннан кейін кезінде физика дағдарысын тудырган әлеуметтік себептердің әрекеті В. И. Ле­
нин 1922 жылы өз мақаласын жазған кезде капитализм елдеріпде күшейе түсуге тиіс болатын, демек, қазіргі физиканың дағдарысы да күшеюге тиіс еді және іс жүзінде солай
болды да.
Егер Ленин физиканың дағдарысы, жаратылыстану ғылымының дағдарысы бітті және бұл дағдарыс өз кітабының
екінші басылуын әзірлеп жатқан 1920 жылы болган жоқ
деп есептесе, онда ол жаңа басылымға жазған алғы сөзінде,
күмән жоқ, бұл туралы айтқан болар еді. Ал бұл басылымда жаратылыстану ғылымының ең соңғы жаңалықтарынан
1908 жылы өзі жасаған философиялық қорытындылар 1920
жылы да өз күшінде қалып отыр делінген және бұл жонінде ешбір ескертпе жоқ. Тегінде, мұның өзі табиги-ғылыми
жаңалықтардан «физикалық» идеализм рухында жасалған
философиялық қорытындыларды Лениннің сынауына да
қатысы болу керек, демек, бұл философиялық қорытындылар Ленин қазіргі физика дағдарысы, жаратылыстану гылымы дағдарысы деп атағандарды білдіреді. «...Қазіргі
«физикалық» идеализмнің қазіргі физикадағы дагдарыспен
байланысты екені жалпы жұртқа мәлім» (347) деп жазды
Ленин.
Дегенмен, «дагдарыс» деген сөзді қазіргі уақытта физи-|
каға жәпе жалпы жаратылыстану ғылымына байланыстыі
қолдану міндетті емес. Термин емес, мәселенің мәнін түсіну маңызды, атап айтқанда, бүгін де капитализм елдерінде
ашылған ғылыми жаңалықтардан реакцияшыл философтар
бұрынғысынша идеализм пайдасына қорытыпды жасайды.
Ал микроқұбылыстар саласына өту XIX гасыр мен XX
ғасыр арасында бір жолғы оқиға ретінде жүзеге асты-мыс
және мұның өзі физиктердің алдынан шыққан және олардың арасында қобалжу мен өз күшіне сенбеушілік туғызған методологиялық және гносеологиялық сипаттагы негізгі
қиыншылықтардың бәрін сол кезде-ақ шешіп берді,— қысқаша айтқанда, дагдарыс болды да өтіп кетті,— деген пайымдауға келетін болсақ, істің жайы мүлдем олай емес. Күмән
жоқ, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында физикада ашылған ұлы жаңалықтар физиктердің өздерінің ойлауында орасан зор күйреу туғызды: атом бөлінетін, масса
өзгергіш, химиялық элементтер бір-біріне айналатын ғана
болып шыққан _жоқ (бұл туралы Лениннің кітабында айтылады), сонымен бірге қозғалыстың (әрекеттің, энергия130

ның) өзінде дискреттілік, үзілістік белгісі болатын болып
шықты; мұны неміс физигі Макс Планк 1900 жылы ашты
және бұл ол жасаған кванттар теориясында бейнеленді.
Планк ерекше шама болып саналатын, физикалық өрнектерде болуы бұл жағдайда біздің микрокүбылыстар саласында екендігімізді дәлелдейтін һ деп аталатын ерекше
универсал константаны («әрекет кванты» дейтінді) енгізді.
Алайда, осы ашылған шын мәніндегі ұлы жаңалықтардың бәріне қарамастан, XX ғасырдың бірінші ширегінде де
макро- жәпе микрофизикалық объектілер қозғалысы заңдарының сапалық бара-барлығы (өздерінің түрі жағынан)
туралы «классикалық» идея қаз-қалпында қалды. 1913 жы­
лы Дания физигі Н. Бор жасаған атом моделі электрондар
дегеніміз теріс электр заряды бар өте кішкене шарлар,
олар Күнді айналып жүретін планеталар (макроденелер)
сияқты атом ядросының айналасында белгілі орбитамен
айналады деген идеяға негізделген болатын. Осы идеяның
озі-ақ микропроцестер жөніндегі бұрынғы («классикалық»)
козқарастардың түп негізінің әзірше мызғымағандығының,
жаратылыстану ғылымындағы революцияның жаңа өрлеуі
1923 жылға дейін оны қозғалта алмағандығының дәлелі
болды. Тек 1923—1928 жылдары жаңа (кванттық немесе,
сол кездегіше айтқанда, толқындық) механиканың жасалуына байланысты ғана микроқұбылыстар туралы бұрынғы
физикалық концепциялардың апағұрлым түбегейлі әрі те­
рец күйреуі басталды. Элементарлық бөлшектердің өздері
(оның ішінде жарық «бөлшектері» — фотондар да бар)
күрделі құрамалар болып шықты, қарама-қарсылықтардың — дискреттілік пен үздіксіздіктің бірлігі, материяның
корпускулярлық және толқындық табиғатының бірлігі бо­
лып шықты. Атомдардың ескі («классикалық») модельдері
дәл емес болып шықты және олар анағұрлым дәл, бірақ бұрынғы көрнектілігі мен қарапайымдылығы жоқ, жаңа
(квантты-механикалық) модельдермен ауыстырылды.
Осыған байланысты физиктердің көзқарастарында мейлінше терең жаңа күйреу басталды, олардың физикадағы
бұрынғы ашылған жаңалықтарға қарамастан өз негізінде
сақталып отырған ойлау методының өзі күйрей бастады.
Бұл жаңа күйреу өзінің көлемі, сипаты және нәтижесі жағынан XIX ғасыр мен XX ғасырдың арасында болған күйреуден әлдеқайда асып түсті. Сондықтан физикадағы дағдарыс физика ұғымдарының бұдан бұрын ғасырлар арасында
басталған және Ленин жазған түбегейлі күйреуіне ғана бай­
ланысты болуы керек деу қисынсыз. Физика ұғымдарының
жаңа күйреуіне идеализм бұрынғыдан да бетер өршелене
5*

131

жармасып, сонысы арқылы капитализм елдеріндегі қазіргі
физика дағдарысын одан әрі шиеленістіре түсті, ал бұл дағдарыстың бірінші кезеңін Ленин өз кітабында ашып көрсеткеп және оған талдау жасаған болатын. Әлбетте, бұл дағдарыстың қазіргі көріну формасы бұрынғыдан басқаша;
қазір материализм мен идеализм арасындағы күрес соның
тоңірегінде өрістеп отырған физикалық проблематика өзгерді. Бірақ дағдарыстың 1908 жылы В. И. Ленин шеберлікпен ашып көрсеткен мәні сол күйінде қалды.
Реті келгенде айта кетейік, физиканың дағдарысы әлдеқашан аяқталды дейтіндердің өздері де қазіргі «физикалық» идеализмнің бар екендігін теріске шығара алмайды,
ал бұл идеализмнің өкілдері өздерінің ізашарлары атқарған
қызметтерді қазір де атқарып отыр. Бірақ В. И. Ленин
«физикалық» идеализм мен қазіргі физика дағдарысының
арасында ажырағысыз байланыс бар екендігін айқын дәлелдеп берді, өйткені «физикалық» идеалистер сол дағдарысты
нақты таратушылар болып табылады.
4. Қазіргі жаратылыстанудағы революция
мен дағдарыстың үш кезеңі

Жоғарыда айтылғандар қазіргі жаратылыстанудағы және ең алдымен қазіргі. физикадағы революция мен дағдарыс,
В. И. Ленин оз кітабында ашып көрсеткен негізгі мәнісін
сақтай отырып, өз дамуында әр түрлі бірнеше кезецнен өтті деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, бұл құбылыстар өз мазмұнын, өз мәнін сақтай
отырып, өздерін туғызған әлеуметтік және танымдық факторлардың дамуына байланысты өз формаларын өзгертіп отырды, ал бұл факторлар сол құбылыстарды олардың шиеленісуіне және тереңдеуіне қарай (капитализм елдерінде), немесе оларға тән антагонистік қайшылықтарды шешу және
жеңу арқылы осы қайшылықтардан арылуына қарай (со­
циализм елдерінде) бағыттап отырды.
Шын мәнінде, егер біз тек физиканың өзін ғана алсақ,
ондағы ең жаңа революция өзі басталған кезден (Рентген
сәулелері ашылған 1895 жылдан) біздің уақытымызға дейін
өткен мерзімнің ішінде үш үлкен кезеңнен өтті: бірінші
кезең революцияның басталуынан шамамен алғанда 1923
жылға дейінгі мерзімді қамтыды, ал бұл кезде жаңа (квапттыц) механика пайда бола бастады, мұның өзі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында электронның, радийдің, фотонның және басқа физикалық жаңалықтардың
ашылуы негізінде қол жеткен межемен салыстырғанда фи132

зикалық микроқұбылыстардың тереңіне бойлаудың келесі
қадамы болған еді.
Жаратылыстану ғылымындағы ең жаңа революцияның
бұл алғашқы кезеңін шартты түрде «классикалық электрондық» кезең деп атауға да болар еді, Ленин осы кезеңге кезігіп, оған өз кітабында талдау жасады.
Екінші кезең шамамен алғанда 1923 жылы басталды
(егер келешек кванттық механиканың алғашқы қадам жасаған кезеңінен бастап есептесек), немесе одан сәл ертерек, яғни относительділік теориясына айрықша көңіл бөлінген кезден басталды: ал бұл теорияның арнаулы принципін Эйнштейн 1905 жылдың өзінде-ақ, ал жалпы принцппін 1915 жылы талдап белгілеген болатып. 1924 жылы (Луи
де Бройльдің физикалық микрообъектілердегі толқын мен
корпускуланың айырғысыздығы туралы идеяны негіздеуі),
әсіресе 1926 жылы (Э. Шредингердің өзінің толқындық
теңдеуін шығаруы) және 1927 жылы (В. Гейзенбергтің
белгісіздіктердің арақатынасын ашуы) жаңа кванттық ме­
ханика дамып, физикада орнықты. Бұдан былай жаңа
кванттық механика относительділік теориясымен тығыз
байланыста болды, демек физикадағы революцияның бұл
жаңа екінші) кезеңін «релятивистік кванттық-механикалық» кезең деп атауға болар еді. Ол біздің ғасырымыздың 20-жылдарынан бастап 30-жылдардың аяғы мен 4,0жылдардың басына дейінгі уақытты қамтыды.
Қазіргі физикадағы революцияның ең жаңа (ретімен
алғанда үшінші) кезеңінің басы деп уран ядросы бөлінетіндігінің ашылуын (1939 жылы) есептеуге болады, мұның
өзі, осы кезде жиі айтылып жүргеніндей, адамзат тарихындағы атом энергиясы дәуірін ашып берді. Алайда, осыпың
алдында болғандағыдай, бұл жолы да шектес екі кезең арасында ерекше көзге түсерлік айырмашылық жоқ: жаңа
кезең басталғанда, бұрынғысы әлі аяқталып бітпей, жалғаса береді және мұндай шын мәніндегі өтпелі уақыт тіпті
тұтас онжылдықты да қамтып, тым ұзаққа созылуы да
мүмкін.
В. И. Ленин осындай өтпелі уақыт туралы Э. Резерфордтың атом ядросын үш жылдан кейін ашуымен аяқталған
«оң электронды» (324) іздестіруімен байланысты 1908 жы­
лы жазған болатын.
Міне сондықтан физикадағы және бүкіл жаратылыстану
рылымындағы ең жаңа революцияпың екіиші және үшіпші
кезеңдері арасындағы шейті мерзімді бір кезең толық бітіп,
одан кейін екіншісі басталатын дәл уақыт деп ойлауға болмайды. Жалпы алғанда барлық тарихи кезеңдер, соның
133

іілінде ғылым тарихындағы кезеңдер де (сирек кездесетін
жағдайларда болмаса) әдетте осындай сипатта болады.
Бүл мәселеге неғұрлым сақтықпен қараудың тағы да
бір маңызды себебі бар. Әңгіме осы заманғы ғылыми-техникалық революцияның басталуы туралы болып отыр, XX ғасырдыц 40-жылдарының бас кезінде атом энергиясын техішкалық пайдалану әдісінің ашылуы сол революцияньщ
алгашқы көріністерінің бірі болған-ды. Ғылым ретінде тек
40-жылдардың аяғында ғана қалыптасқан келешек кибернетпкаиың алгашқы қадамдары осы жаңалықпен байланысты
еді. Атом энергиясын пайдаланудың практикалық мәселелерін шешу тез жұмыс істейтін электрондық есептеу қондырғыларын жасауды қажет етті, ал олардың жұмысын теориялық қорыту басқарылатын және өздігінен басқарылатын
машиналар туралы жаңа ғылымды, кеңірек айтсақ — басқару туралы ғылымды (кибернетиканы) — жасау қажеттігіне бастады.
Жаратылыстану ғылымында және техникада қазіргі ғылыми-техникалық революция деп аталған процестер шамамен алғанда XX ғасырдың орта кезінде кең өріс алды.
Осыған байланысты XX ғасырдың 40-жылдарында физикада оның революциясындағы ең жаңа кезең — «атомдықядролық» кезең — басталды, ол қазіргі гылыми-техникалық
революцпяның маңызды компонент!, атап айтқанда «атом»
энергиясын (ядроның ішіндегі энергияны) практикада пай­
далану пегізіпде жаңа энергетика жасауға қатысы бар ком­
понент! болды.
Демек, қазіргі физикадағы революция адам танымыньщ
бір (тайызырақ) түрдегі мәнді жаңалықтан келесі (тереңірек) түрдегі мәнді жаңалыққа қарай бірте-бірте ілгерілеу
пегізінде жүзеге асырылды: 1) ең алдымен электрон мен
фотон ашылды, осының өзінде электрон «классикалық»
бөлшек (яғни өте кішкене шар) деп түсіндірілді; осыньщ
негізінде атом қабығы теориясы жасала бастады; 2) осыдан
кейін толқын мен корпускуланың бірлігі болып табылатын
электрон мен жалпы барлық микрообъектілердің диалектикалық тұргыдан қайшылықты табигаты ашылды; осы негізде атом қабығы теориясын жасау аяқталды; 3) бұдан кейінгі уақытта ғылыми таным атом тереңіне, 1911 жылы-ақ
ашылган атом ядросының тереңіне қарай ілгерілей берді.
Бірақ енді физиктердің ядроға көбірек назар аударуы олар
атом ңабығына бойлап енгеннен кейін басталды: мұның
өзінен-өзі түсінікті болатын себебі «ядроға» бойлап ену тек
оны қоршап тұрған «қабықтан» өткеннен (өтіп кеткеннен
кейін) кейін ғаиа толық жүзеге асырылуы ықтимал еді.
134

Қазіргі уақытта адам танымының атомға бұрынғыдан
да тереңірек бойлай бастауы және элементарлық бөлшектерді, оның ішінде ең алдымен атом ядросының өзін құрайтын бөлшектерді — нуклондарды зерттеуге көшуі барған
сайын айқынырақ көзге түсуде. Ңазір енді физикадағы революцияның келесі (ретімен санағанда төртінші) кезеңінің әзірленіп жатқаны (ал мүмкін, басталғаны да) әбден
айқын болып отыр, оның толық ашылуы, сірә, барлық
элементарлық бөлшектердің жалпы системасы және олардың Менделеевтің периодтық заңына ұқсас жалпы заңдылығы ашылатын кезден басталатьтн шығар.
Ақырында осы күтіліп отырған жаңалық ашылған кезде
қазіргі физикадағы революция өз дамуының тортінпіі кезеңіне енеді деп есептеуге болады. Бірақ қазір кварктер
гипотезасыпа байланысты болуы мүмкін одан арғы кезең
де байқалып отыр.
Егер тек физиканы ғана алып қараумен шектелсек. жа­
ратылыстану ғылымындағы ең жаңа революцияның қозғалысы жөнінде жағдай осылай болады. Бірақ бұл революция
тек физиканы ғана қамтып қойған жоқ, ол химияны да,
биологияны да, ал сонымен қатар астрономияны, геологияны және қазіргі жаратылыстану ғылымының басқа салаларын да қамтыды, бірақ біз оларға бұл жерде толығырақ
тоқтала алмаймыз. Тек қана еске сала кетелік, егер физика
үшін революцияның кезеңдері ғылыми танымның материя
микробөлшектеріне (атомдарға, атомдық ядроларға, элементарлық бөлшектерге) терең бойлап енуімен белгіленетін
болса, биологияда мұндай революция тіршіліктің мәніне
бойлап енумен байланысты болды, әсіресе тіршілік иесі
атаулының тұқым қуалаушылық сияқты маңызды құбылысы мен қасиетінің мәніне бойлап енумен байланысты бол­
ды. Тұқым куалаушылықтың корпускулалық (атомистік)
табиғатын ашу және оның тереңіне бойлап ену биологиядағы да ең жаңа революцияиың пегізгі кезеңдерін белгілеп,
осы арқылы қазіргі биологияны қазіргі физиканың деңгейіне көтерді.
В. И. Ленин физика дағдарысына және сол сияқты бұкіл жаратылыстану гылымы дағдарысына да (ғылымп жаңалықтардан реакциялық философиялық қорытындылар
жасау мағыпасыида алғанда) ғылыми прогрестің өзі, яғпи
ғылымдағы революция себепші болады деп корсеткен болатын. Сондықтан физикадағы және бүкіл жаратылыстану
ғылымындагы революция кезеңдерінің алмасуы реакциялық
философияның өз мүдделері үшін нақ қандай ғылыми жаңалықтарды пайдалаиатындығына эсер етпей қоймайды,
135

өйткепі реакциялық философия сол жаңалықтарға сүйеніп
кезекті «физикалық»-идеалистік мода жасайды. Егер идеалистер біріпіиі кезеңде электронның ашылуын философиялық тұргыдан «өңдеп», «материяның ғайып болуын» негіздеуге тырысса, ал екінші кезеңде олар кванттық механика
мен относительділік теориясын дәл солай «өңдеумен» айпалысыи, себептілік пен заңдылық, кеңістік пен уақыт
ұғымдарын субъективтік-идеалистік рухта түсіндірмекші
болды. Үшінші кезеңде (атом энергиясын практикалық пайдалануға байланысты) неоэпергетизмнің ерекше түрін өр~
шелене таратумен болды.
Бір ерекшелік, осындай жағдайлардың бәрінде әрбір
идеалистік мода, әрбір реакциялық желік сөзсіз толық күйреп аяқталып отырды, ал ғылым болса стихиялық жолмен
дұрыс, мәні жағынан материалистік позицияға түсіп отырды. Мәселен, Оствальд 1908 жылдың өзінде атомистика саласында ашылған жаңалықтардың ықпалымен атомдардың,
молекулалардың, электрондардың және жалпы материя
бөлшектерінің реалдылығын мойындады. Ол арқылы ол өз
энергетикасының жеңілгендігін мойындадьт. Кезінде «кванттық механиканың копенгагендік интерпретациясы» деп
аталған кванттық механикаға субъективтік-идеалистік түсінік беруге тырысушылық та дәл осылай толық сәтсіздікке
ұшыраған-ды. XX ғасырдың 50-жылдарының ең басында
бұл интерпретациядан кванттық механиканың негізін салушылардың бірі — Луи де Бройль бас тартып, ашық түрде
материализм позициясына түсті. Одан Бор да (қайтыс болуынан біраз бұрын) бас тарта бастады. Ақырында одан
Гейзенберг те бас тартты, бірақ ол ішінара объективтік идеализмге (неоплатонизмге) қарай ойысты.
Ңазіргі уақытта неоэнергетикалық мода да өзін тамамдады деуге болады, себебі жұптың (электрон мен позитронның) аннигиляциясы, заттың жарыққа (электромагниттік
өріс) айналуы және оған қарама-қарсы жұптың (қатты
фотондардан) пай да болу процесі, сол сияқты ядролық реакциядағы масса дефектісін, Эйнштейн ашқан масса мен
энергияның айырғысыз өзара байланысы — қазіргі физиканың іргелі заңы тәрізді процестерді дұрыс, шын мәнінде
материалистік тұрғыдан түсіну ғылымда барған сайын берік
орын алды.
Сонымен, ғылыми жаңалықтарды тағы да сол идеалистердің пайдалануы ретінде ұғынылатын физиканың дағдарысы оқымыстылар өздері ашқан жаңалықтардың мәнін
әбдеи түсініп болғанға дейін әр жолы жаңа күшпен өршіп
136

отырады. Содан кейін ол физикадағы революцияның келесі
кезеңінде жаңадан басталу үшін бәсеңдейді.
Сірә, жаратылыстану ғылымы дағдарысын, физика дағдарысын қайта-қайта жандандыратын, ғылымнан тыс жатқан, үнемі әрекет ететін факторлар бар болуы керек. Ленин
ондай фактор империализм сатысына котерілгеннен кейін
барлық бағытта реакция туғызатын капиталистік құрылыстың өзі екендігін көрсетті. Сондықтан әр жолы ғылымда
қолайлы жағдай жасалғанда (мысалы, ғылымда жацалық
ашылды, оқымыстылар оны әлі жете түсініи үлгірген жоқ)
капитализм елдеріндегі үнемі әрекет жасайтын идеологиялық фактор өзінің қызметшісі — реакциялық идеалистік
философияны ғылымда ашылған жаңалықтарды тағы да
бұрмалауға, бұл процесс кезекті сәтсіздікпен аяқталғанға
дейін әлгіндей бұрмалауға кірісуге (мұның алдындағы күйреу мен сәтсіздіктерге қарамастан) қайта-қайта мәжбүр
етіп отырады. Орыс махистеріне арнап В. И. Ленин былай
деп жазды: «Сіздер аңқаулықпен сеніп жүрген «теориялық»
ақымақтық айла-шарғылар («энергетикамен», «элементтермен», «интроекциямен», т. с. айла-шарғы жасау) орісі тар,
титтей мектепсымақтың шегінен аспай қалып қояды, ал
бұл айла-шарғылардың идеялық және цоғамдыц тенденциясын Уордтар, неокритицистер, имманенттер, Лопатиндер,
прагматистер бірден-ақ пайдалана қояды, бұл тенденция
оларға өзінше цызмет етеді, Неокаптшылдықпен және «физиологиялық» идеализммен әуестенушілік қалай тез өтіп
кеткен болса, эмпириокритицизммен және «физикалық»
идеализммен әуестенушілік те солай тез өтіп кетеді. ал
фидеизм өзінің айла-шарғыларын философиялық идеализмнің пайдасына мың құбылтып өзгерте отырып, мұндай әуестенушіліктің әрқайсысынан өзіне олжа түсіреді» (392).
Осы әлеуметтік таптық фактордың бүкіл осы заманғы
тарихтың барысындағы түбегейлі ілгерілеуге барынша Сер­
геи қарайтыны әбден түсінікті: қазіргі капитализм өсіп те,
күшейіп те келе жатқан социализмнен жаңа соққы алған
сайын дүниеге материалистік көзқарасқа реакциялық фило­
софия тарапынан идеологиялық қысым жасауды күшейтіп,
ғылымның дағдарысын тереңдетуге, материализмді ғылымнан ығыстырып, оны идеализммен, агностицизммен алмастыруға тырысады.
Міне сондықтан қазіргі тарихи дәуірдің негізгі кезеңдері
идеализмнің жаратылыстану ғылымындағы материализма
шабуылының күшею кезеңдері, демек, жаратылыстану ғылымындағы дағдарыстың кезеңдері болады. Осындай бірінші кезең XIX ғасыр мен XX ғасырдың арасында канита137

лизмніц империализм сатысына өтуінің аяқталуы мен Россияда Үлы Октябрь социалистік революциясының жеңуіне
дейінгі уақыт болды. Уақыт жағынан бұл шамамен алғанда
жаратылыстану ғылымындағы революцияның бірінші кезеңімен түстас келді.
Россия дүние жүзілік капиталистік системадан шығып
қалғаннан кейін ғылымдағы идеялық реакция жаратылыс­
тану ғылымындағы ең жаңа революцияның ^кінші кезеңін
озіиің мүдделері үшін бұрынғыдан да көбірек пайдалануға
әрекеттенді. Бұл физика мен бүкіл жаратылыстану ғылымы
дағдарысының екінші кезеңінің пайда болуына әкеліп соқтырды, мұның өзі уақыт жағынан белгілі дәрежеде ғылымдағы ең жаңа революцияның екінші кезеңіне дәл келді.
Ал егер Россияда социалистік революцияның жеңуінен
қорыққан капитализм елдеріндегі буржуазия идеологтары
идеалистік тұрғыдан «өңдеу» мақсатымен физика мен бүкіл
жаратылыстану ғылымына үш еселенген күшпен бас салса,
біздің елде, В. И .Лениннің болжағанындай, ескі метафизикалық материализмді қазіргі, диалектикалық материализммен өзгерту негізінде ғылым дағдарысы жойылды.
Демек, жаратылыстану ғылымындағы ең жаңа революцияның екінші кезеңі капитализм елдерінде ғылым дағдарысының одан әрі тереңдеуімен байланысты болса, ал социализм
елдерінде — сол дағдарысты жеңіп, жоюмен байланысты
болды. Осы кезеңнен бастап ғылым жетістіктерінен жасалатыи философиялық қорытындылар өздері қай әлеуметтік
құрылысқа байланысты жүзеге асуына қарай біріне-бірі
мейлінше қарама-қарсы екі жаққа бөлінеді. Капиталистік
елдердегі кейбір алдыңғы қатарлы оқымыстылар (Ланжевен, Жолио-Кюри, Бернал, Стройк және басқалар) диалектикалық материализм, яғии маркстік философия позициясына көшеді.
В. И. Ленин осы процестердің бәріне талдау жасаған
өзінің «Жауынгер материализмнің маңызы туралы» деген
программалық мақаласында капитализм елдерінде тек жа­
ратылыстану ғылымындағы ең жаңа революцияның ғана
емес, сонымен бірге физика дағдарысының да одан әрі жалғасып отырғандығын баяндады және біздің елде осы дағдарыстан шығудың жолын белгілеп берді.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін Европа мен Азия^да (сонан соц Америкада да) капитализмнен енді бір ел
емес, тұтас бір топ ел шығып қалған жағдайларда буржуа­
зия идеологтары ғылымның жетістіктерін идеалистік тұрғыдан өздерінше өңдеуге он еселенген күш-жігермен кірісті.
Осыдан кейін философиялық күрес майданы кеңейді, мұ-^
138

пың өзінде капиталистік елдерде жаратылыстану ғылымы
дағдарысы тереңдей түссе, социализм елдерінде ол жойылды.
Идеологиялық қару етіп алған реакцияшыл идеалистік
мектепсымақтары өздеріне жүктелген таптық міндеттерді
атқармақ түгіл қатты жеңіліске ұпіырай бергенін көріп
отырған буржуазия идеологтары енді оздерінің басты назарын эклектикалық бағыттардан (субъективтік-пдеалистік
сипаттағы) гөрі философиялық жағынан алғапда дәйектірек объективтік идеалистік мектепсымақтарына аударды,
өйткені бұл мектепсымақтар, әдетте, дүниеге діпи козқараспен, атап айтқанда, оның философиялық корінісі болып табылатын неотомизммен байланысты болатын.
Өзіміз жоғарыда көргендей, бастапқы кезде «физикалық» идеалистер арасында махистердің әрекеті басым болды. Одан кейін олардың ісін иеопозитивистер (неомахистер) жалғастырды. Дегенмен екінші дүние жүзілік соғыстан
кейін жаратылыстаиу ғылымына еиуге тырысқан философиялық қарсыластарымыздың лагерінде бұрынғы кезеңдерде көлеңкеде қалып келген объективтік идеализм жйіжиі алдыңғы қатарға ұмтылды. Ғылымның дамуының өткен
кезеңдерінде ғылымдағы материализмді субъективтік идеализммен және агностицизммен өзгертпекші болған махистер
мен неомахистер сияқты, тіпті неотомистерді айтпағанпың
өзінде, әр қилы «онтологтар» (Н. Гартман тәрізді), табиғат
дамуының діни концепцияларын жасаушылар (П. Тейяр де
Шарден тәрізді) неоплатоншылдар бұл күндері ғылымнап
материализмді шеттетіп, оны идеализммен жәие ашық попіпылдықпен алмастыруға тырысуда.
Сондықтан жоғарыда айтылған кезеңдер тек цандай физикалыц және жалпы табиғи-ғылыми жаңалықтардың
идеалистік тұрғыдан бұрмалауға ұшырағанымен ғана өзгешеленбейді, сонымен бірге бұл бұрмалаудьщ қай идеализм —
субъективтік идеализм немесе объективтік идеализм —
тұрғысынан жүргізілетіндігімен өзгешеленеді. Әлбетте, «физикалық» идеалистер арасынан субъективтік идеализмнің
толық лақтырылып тасталмағаны өзінен-өзі түсінікті, бірақ
сонымен қатар біздің идеялық қарсыластарымыздың көз
алдында объективтік идеализмнің барған сайын көбірек роль
атқарып отырғаны — маңызды мәселе. Біздің уақытымыздағы жаратылыстану ғылымы ішіндегі материализм мен
идеализм арасындағы күресті сөз еткенде осы жағдайды міндетті түрде ескеру керек.
Сонымен, жаратылыстану ғылымының қайшылықты дамуы XIX ғасыр мен XX ғасырдың арасында басталған та139

рихи дәуірде озара бір-бірін теріске шығаратын екі кезеңніц: революция (жаратылыстану ғылымындағы революция)
кезеці меи реакция (одан шығарылатын философиялық
қорытындылардағы реакция) кезеңінің ұштасуынан өз көрінісіп тапты. Ғылым дамуының империализм дәуіріндегі
осы қаіішылықты күрделі процесін В. И. Ленин жаратылыстану ғылымындағы дағдарыс деп атады. Нақ империа­
лизм дәуіріне тән бұл құбылыстың мәнін капитализм елдерінде қазіргі уақытта да байқалып отырған прогресшіл
қозғалыс пен кері тартушылық қозғалыс, революциялық
және реакциялық жағдайлар ұштасып жататын екі жақты
процесс деп сипаттады.
Жоғарыда айтылғандардан қазіргі физикадағы жалғасып
отырған дағдарысқа, сондай-ақ тұтас алғанда жаратылыстану ғылымындағы революцияға талдау жасау тұрғысынан
Лениннің кітабы өзінің актуальдылығы мен жауынгерлік
пәрменділігін қазірде де толық сақтап отыр деген қорытынды жасалады.

VI тарау

ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
МЕН ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР МӘСЕЛЕЛЕРІ
Бүл мәселелер XX ғасырдың басында ерекше маңыз
алды. Империализм мен пролетарлық революциялар дәуірінің басталуына байланысты дүние жүзінің барлық елдерінде және ең алдымен монополистік капитализм елдерінде
тап күресі мейлінше қатты шиеленісті. Бұл күрес негізгі
философиялық партиялардың күресінде өз бейнесін тапты.
Сондықтан әр түрлі философиялық мектептер мен мектепсымақтардың, бағыттар мен бағытсымақтардың, оның ішінде эмпириокритицизм, эмпириомонизм, эмпириосимволизм
және тағысын-тағылар секілділердің әлеуметтік-таптық тамырлары мен тенденцияларын анықтаудың В. И. Ленин
үшін айрықша маңызы болды.
Осымен бірге махистердің жалпы субъективтік-идеалистік бағдарының қоғамдық ғылымдардың аса маңызды
проблемаларын түсіндіруден қандай көрініс табатындығына сын көзбен талдау жасау қажет болды, ал бұлардың
ішіндегі ең маңыздысы қоғамдық сананың қоғамдық болмысқа қатынасы туралы мәселе, яғни тарихи материализмнің ең басты мәселесһ
140

1. Тарихи материализмнің басты мәселесі.
Тарихи және диалектикалық материализмнің
толық бірлігі

Тарихи материализмнің ең негізгі қағидасы адам баласы қоғамының дамуында қоғамдық болмыстың айқындаушы
роль атқаратынын, қоғамдық санаға қарағанда қоғамдық
болмыстың бірінші екендігін мойындау болып табылады.
Маркс пен Энгельстің ізімен В. И. Ленин тарихи материализмді қоғамдық құбылыстарды түсіндіруге және талдауға материализмнің енгізілуі немесе қолданылуы, басқаша айтқанда, тарихты материалистік турғыдан түсіну болып
табылады деп қарастырды.
Тарихи материализм дегеніміз материализмді қоғамның
өмірі мен дамуын түсіндіруге және түсінуге қолдану болғандықтан, мұнда да философияның негізгі мәселесі болатын сананың болмысқа, ойлаудың материяға, субъективтіктің объективтікке қатынасы туралы мәселе өзінің басты
маңызын сақтайды. Мұнда бұл мәселе былайша нақтыланады: болмыс, объект дегенде философиялық материализмдегідей табиғат емес, қоғамдық болмыс, адам қоғамының
материалдық негізі объект ретінде, ал осыған сәйкес сана
ретінде — қоғамдық сана ұғынылады.
Бұл жағдайда философия атаулының негізгі мәселесінің
бірінші тармағына берілетін жауап бойынша қоғамдық
болмыс бірінші, қоғамдық сана — екінші болып табылады,
оның екінші тармағына берілетін жауап бойынша — қоғамдық сана екінші болғандықтан, қоғамдық болмысты тек
қана бейнелей алады, осының өзінде оны диалектикалық
тұрғыдан, яғни относительді ақиқаттардың жиынтығынан
мұнда да абсолюттік ақиқат құралатындай етіп бейнелейді.
Тарихи материализмнің осы негізгі қағидасын күйретуге бағытталған махистік айла-шарғыларды бірден бекерге
шығара отырып, Ленин былай деп жазды: «Жалпы алғанда материализм адамзаттың санасына, түйсігіне, тәжірибесіне, т. т. тәуелсіз объективті түрде реалды болмысты (материяны) мойындайды. Тарихи материализм қоғамдық бол­
мысты адамзаттың қоғамдық санасына тәуелсіз деп біледі.
Мұның екеуінде де сана болмыстың тек бейнесі ғана, көп
болғанда оның шамамен дұрыс (адекваттық, мүлтіксіз дәл)
бейнесі болып табылады (372).
В. И. Ленин өз кітабында біріншіден, философиялық
материализм (жалпы материализм) мен тарихи материа141

лизмнің ортац нәрсесі бар екепдігін, екіпшідеи, тарихи ма­
териализм цоғамдыц сананың цоғамдыц болмысқа қатынасын түсіндіретін болғандықтан, тек оның өзіне ғана тәя
ерекше нәрсені және үшіншіден, диалектикалық материлизмді де, тарихи материализмді де қамтитын, іштей тұтас
та бүтін маркстік философиядан бірде-бір негізгі алғы
шартты да, бірде бір мәнді бөлікті де алып тастауға мүлде
болмайтындығын көрсетеді. Ленин осы соңғы таланты
маркстік философияға ревизия жасауға тырысқан, атап
айтқанда қоғамдық құбылыстарды түсінуде материализмнен, яғни тарихты материалистік тұрғыдан түсінуден бас
тарту тұрғысынан ревизия жасауға тырысқан орыс махистерінің атына бағыттайды. Сонымен бірге бұл талап Ле­
нин кесек болаттан құйылған философия ден сипаттаған
маркстік философияның негізгі қағидасын әр түрлі сылтаулармен қайта қарауға әрекет жасалып жатқан қазіргі кезге де толық қатысты болғандықтан, оның неғұрлым кең
маңызы да бар. Мұндай қайта қарауға өз күресін маркстіклениндік теорияға қарсы оның философия атаулының
(оның екі жағынан) негізгі мәселенің материалистік шешімін дүниеге жалпы көзқарас тұрғысынан да, әсіресе бұл
шешімді қоғамдық құбылыстарға қолдану тұрғысынан да
білдіретін негізгі пунктіне қарсы бағыттап отырған біздің
қазіргі идеялық жауларымыз әрекеттеніп отыр.
Қайталап айтсақ: Лениннің анықтамасы бойынша, та­
рихи материализм дегеніміз философиялық материализмді
қоғамдық құбылыстарды түсіндіруге қолдану. Керісінше,
махистердің қоғамдық құбылыстарды субъективтік-идеалистік тұрғыдан түсіндіруі махистердің субъективтік идеализмнің негізгі қағидаларын қоғамға қолдануының салдары
болып табылады.
Қоғамға және оның дамуына субъективтік-идеалистік
көзқарастарға қарсы, социологиядағы махистік тенденцияларға қарсы нақ осы күресте В. И. Ленин тарихи материализмді қоғам туралы маркстік философиялық ғылым ретінде, тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіру ретінде одан
әрі дамытты.
Осыған байланысты Лениннің материализмді «төменде»
және «жоғарыда» дамыту жөнінде айтқан пікірлерінің айрықша маңызы бар. Бұл жерде «төменде» деп — гносео­
логия саласы, «жоғарыда» дёп тарихты түсіну, қоғамдық
құбылыстарды түсіну саласы айтылып отыр. Онда да, мұнда да сөз материализмді танымның әр түрлі салаларына қолдану туралы болып отыр, осының өзінде «төменде» диалектикалық материализмнің таным теориясы (материалистік
142

диалектиканың гносеологиялық жағы немесе функциясы),
«жоғарыда» тарихи материализм қалыптасады.
Тарихи материализмнің басты мәселесімен тікелей байланысты бір келелі мәселе тарихи материализм мен диалектикалық материализмнің арақатынасы туралы немесе, дәлірек айтсақ олардың бірлігі мен ажырағысыздығы туралы
мәселе. Бұл біреуі тарихи (кейде истмат деп аталатын),
ал екіпшісі диалектикалық (диамат деп аталатын) деп ата­
латын екі түрлі материализм емес, біртұтас материализм
екенін есте берік ұстау керек. Олардың айырмашылығы
мынада ғана: бір жағдайда әңгіме жалпы материализм ту­
ралы, оның ішінде және ең алдымен диалектикалық мате­
риализм туралы, ал енді бір жағдайда — дәл сол туралы,
бірақ оның қоғамдық құбылыстарға, тарихқа таратылуы
туралы болады. Диалектикалық материализм туралы және
маркстік философия дегеніміз диалектикалық материализм
дегенде де В. И. Ленин бұл орайда әрдайым оньщ қоғамға
таратылуын ескерген болатын, яғни сонымен бірге тарихи
материализмді де ескерген болатын. Ал тарихи материа­
лизм туралы айтқанда, ол әрдайым қоғамдық құбылыстарға
таратылуы тарихи материализмнің нақ өзі болып табылатын диалектикалық материализмді, сондай-ақ жалпы материализмді ескерген болатын. Мұнан диалектикалық және
тарихи материализмнің пәні біреу-ақ, бірақ қолданылатын
саласы өзгеше: диалектикалық материализмнің мұндай пәні табиғаттың, қоғамның және ойлаудың қозғалысының,
дамуының неғұрлым жалпы заңдары болады, ал тарихи материализмнің пәні дәл осы заңдар, бірақ олардың қоғамдық
құбылыстарды түсіндіруге, тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіруге қолданылуы болады деген қорытынды шығады.
Кейде тарихи материализмнің пәнін диалектикалық материализмнің пәнінен қатаң саралауға әрекет жасалады.
Мәселен, диаматтан ерекше, жеке пәнге айналған тарихи
материализмнің пәні деп қоғамның өмірі мен дамуының
жалпы социологиялық заңдарын жариялайды, тарихи материализмді әлеуметтік-экономикалық формациялар тура­
лы жалпы ілім деп көрсетеді. Осы арқылы тарихи материа­
лизм философиялық ілімнен жартылай жеке, жартылай философиялық ғылымға, қоғамдық ғылымдардың бір бөліміне
айналады. Шындығында әлеуметтік-экономикалық форма­
циялар туралы, қоғам дамуының жалпы социологиялық
заңдары туралы жалпы ілім өзінің мәні жағынан марксизмленинизмнің философиялық бөлімін ғана емес, оның құрамды бөліктерінің басқа екеуін де — саяси экономия мен
143

ғылыми коммунизмді де қамтуы керек. Сонымеп, ерекше
маңызы бар мұндай ілім оның үш құрамдас бөлігінің бәрін
біріктіретін, бүкіл марксизм-ленинизмнің жалпы болімі
ретінде көрінуі керек.
Жалпы материализм (және ең алдымен диалектикалық
материализм) мен тарихи материализмнің өзара қатынасы
туралы, олардың ажырамас бірлігі және бір-біріне сәйкес
келетіні туралы В. И. Ленин кітабында нақт^і айтылған.
Мәселен, VI тарауда былай деп атап көрсетіледі: «Коғамдық сана қоғамдық болмысты бейнелейді — Маркс ілімінің
мәні, міне, осы. Бейне сол бейнеленетін нәрсенің шамамен
алғанда дұрыс көшірмесі болуы мүмкін, бірақ бұл арада
бірдейлік туралы сөз ету өрескелдік болады. Жалпы алғанда болмысты сана бейнелейді,— бұл букіл материализмнің
жалпы қағидасы. Мұның тарихи материализмнің: қоғамдық
сана қоғамдық болмысты бейнелейді деген қағидасымен тікелей және айрылмастай байланысы бар екенін көрмеу мүмкін емес» (369). Марксизмнің осы қағидаларының арасындағы ажырамас байланысты атап корсете отырып, Ленин
осы арқылы жалпы материализм (демек, ең алдымен диалектикалық материализм) мен тарихи материализм арасындағы толық бірлік пен бөлінбестікті айқын көрсетеді.
Ленин сөздерінен марксизм философиясы дегеніміз
жалпы материализм (бұл байланыста — диалектикалық
материализм) екені айқын көрінеді, ал мұның өзі қоғамдық болмыс пен қоғамдық сананың арақатынасы тұрғысынан тарихи материализм ретінде көрінеді, ал «болмыс» де­
ген сөз «материя» деген сөздің синонимі ретінде қолданылады.
2. Болмыс пен ойлаудың (сананың)
бірдейлігі туралы әр түрлі концепциялар
Болмыс пен ойлаудың бірдейлігі туралы әр түрлі философиялық бағыттардағы әдебиеттерде көп жазылды. Мұнда
бірдейліктің өзі екі түрлі мағынада түсіндірілетіні анықталды: кейбір авторлар оны толық, абстрактілік немесе аб­
солютен бірдейлік, «бір нәрсе» десе, екінші бір авторлар
бірдейлікті диалектикалық тұрғыдан — өз ішіне айырмашылықты да қамтитын нақты относительдік, яғни айырмашылық ішіндегі бірдейлік және осыған сәйкес бірдейлік
ішіндегі айырмашылық деп түсінеді.
Бұл орайда бірдейлікті не олай, не бұлай түсіндірген
жағдайда бұл мәселенің материалистік немесе идеалистік
шешімі орын алуы мүмкін. Ңорытындыда әр түрлі төрт
144

нұсқа келіп шығады, оларды біз рет-ретімен қарастырып
көрейік.
1) Махизмнің субъективтік-идеалистік позициясы. Бұл
позиция болмысты санамен бірдей деп біледі: тек қана сана
бар; болмыстың өзі де сана, материя деген «түйсіктердің
комплекс!». Бұл арада идеалистік және метафизикалық тұрғыдан түсінілген толық, яғни абсолюттік бірдейлік түпкі
негіз болып отыр, осының өзінде объект — болмыс, материя,
сыртқы дүние — субъектімен — санамен, рухпен, ойлаумен
бүтіндей алмастырыла салады.
Махистер дәл осындай позицияда болды, сол үптін
В. И. Ленин оларды қатал сынады. Мәселен ол махист Базаровтың «белгілі бір шекте сезімдік түсінік бізден тыс бар
шыпдық болып табылады (курсив Базаровтікі)...» (119) —
деген субъективтік-идеалистік пайымдауына толық талдау
жасады.
Бұл туралы Ленин былай деп жазды: «Мынадай сұрақ
туады: ақылыпан адаспаған, есі бүтін, дені дұрыс адамдар «сезімдік түсінік (қандай шекте болса да бәрібір) бізден
тыс бар шындық болып табылады» деп қалай айта алады?
Жер — бізден тыс бар піындық. Оның біздің сезімдік түсінігімізбен «дәл келуі» де (дәл өзі болуы магынасында),
опымеп айрылмас координацияда болуы да, басқа байланыста түйсікпен бірдей «элементтер комплекс!» болуы да
мүмкін емес, өйткені адам да, сезім мүшелері де жоқ кезде
де, материяның түйсіну белгісі азды-көпті айқын көрінет!ндей жоғары формада қалыптасқан материя жоқ кезде
де жер болған» (120).
Махизмпің осы жалпы философиялық тезисін А. А. Бог­
данов қоғамдық құбылыстарды түсіндіру саласыпа таратты. Адам әлеуметтік тіршілік иесі болумен бірге ойлай да
білетін тіршілік иесі екендігі фактісін негізге алған Богда­
нов: «...сапа болмаса, қарым-қатынас та болмайды. Сондьщтан элеуметтік өмір өзініц барлъщ көріністерінде саналы
психикалыіу өмір болып табылады... Әлеуметтікті саналылықтан ажыратуға болмайды. Ңоғамдық болмыс пен қоғамдық сана, бұл сөздердің дәл магынасында алганда, бірдей (...Курсив Богдановтікі)» (368) деген қорытынды жа­
сады.
Бұл қорытындының, Ленин кітабында айтылганындай,
марксизмге ешқандай жанасымы жоқ. «Нақ жалпы болмыс
пен жалпы сананың бірдей еместігі сияқты, қогамдық бол­
мыс пен қоғамдық сана да бірдей емес,— деп жазды Ленин.—
Адамдардыц саналы тіршілік иелері ретінде қарым-қатынас
жасасатындыгынан қоғамдық сана мен қоғамдық болмыс
145

бірдей дегеп қорытыпды піығаруға ешбір болмайды (368).
Антагонистік формацияларда адамдар қарым-қатынас жасағанда бұл орайда қандай қоғамдық қатынастардың қалыптасқандығын, олардың қандай заңдар бойынша дами'тындығын және т. т. ұғынбайды.
«Қоғамдық сана,— деп атап көрсетеді одан әрі Ленин,—
қоғамдық болмысты бейнелейді — Маркс ілімінің мәні, міне,
осы» (369).
Сойтіп Ленин Базаровтың «сезімдік түсінік бізден тыс
бар шындық болып табылады» деген мәлімдемесіне тағы да
сілтеме жасайды. «Бұл — нағыз идеализм, сана мен бол­
мысты бірдей дейтін теорияның нақ өзі — деп қорытындылайды Ленин.—...Ңоғамдық болмыс пен қоғамдық сана бірдей дейтін бұл теория — басынан аяғына дейін сандырац,
сөзсіз реакциялыц теория. Егер жеке адамдар бұл теорияны марксизммеп, марксистік мінез-құлықпен жарастырмақ
болса, онда біз бұл адамдардың өз теорияларынан тәуір
екенін мойындауға тиіспіз, бірақ марксизмді теорияда мейлінше бұрмалаушылықты ақтауға болмайды» (369, 370).
Богдановтың «қоғамдық болмыс пен қоғамдык сана
бірдей» дейтін теориясын сынауды қорыта келіп, В. И. Ле­
нин бұл теорияның буржуазиялық реакцияға цызмет ететіндігін көрсетеді.
2) Турпайы-материалистік позиция. Бұл позиция сананы болмыспен бірдей деп біледі; тек қана болмыс бар; сана
дегеніміз де болмыс, ойлау дегеніміз материя. Бұл жерде
де, өткендегідей, болмыс пен сананың абсолюттік немесе
толық бірдейлігі түпкі негіз болып есептеледі, бірақ бұл
бірдейлік қарабайыр, тұрпайы материализм рухында түсіндіріледі; бәрі де — материя; сана, түйсік және жалпы психикалық нәрсе дегеніміз материяньщ заттық көрінісі. Мәселен, тұрпайы материалистер бауыр өтті қалай бөліп шығаратын болса, мида ойды дәл солай бөліп шығарады деп
есептеген болатын. В. И. Ленин өз кітабында олардың: ой
материялы деген тезисін сынады. Ол И. Дицгенді де осыған
ұқсас қате жібергені үшін сынға алады.
Дицген материя ұғымын біздің ойлау, тану қабілетімізді де қосып
«кеңейту» жөнінде ұсыныс
жасағанда
В. И. Ленин былай деп ескертеді: «Мұндай «кеңейтуге»
жармасу Дицген философиясының негізін — материяны алғашқы деп, «рухтың шегі» деп тануды ұмыту болып шығады» (277).
Бұдан әрі Ленин бұл құбылыстың кездейсоқ еместігін
көрсетеді. «Біздің терең ойлы махистер,— деп жазады ол,—
И. Дицгеннің маі ериалистік таным теориясыныц әрбір жеке
146

қағидасын талдауға жуымайды, оның осы теориядан шегінген жерлеріне, күңгірт, шатасқан жерлеріне жармасады.
Реакцияшыл философтарға И. Дицгеннің ұнай алған себебі — ол кей жерлерде шатастырады. Шатастырылған жерде
махистердің әзір тұратыны озінен-озі түсінікті... Диалектикалық материализмнен өзгеше, «дицгенизм» — шатасцандыц, реакциялық философияға қарай цадам басқандық,
Иосиф Дицгеннің мықты пікірлерінен («диалектикалық ма­
териал измді өзінше ашқан бұл жұмысшы-философтың
мықты пікірлері толып жатыр!) емес, оның әлсіз пікірлерінен бағыт туғызуға тырысқандық болып табылады!» (278,
280).
Тұрпайы материализм де, махизм де болмыс пен санапы, материя мен ойлауды бірдей деп білетін болғандықтап,
Ленин тұрпайы материализмде махизмге жақындау тендепциясы бар екендігін байқайды.
3) Объективтік идеализмніц диалектикалъщ позициясы.
Осыған сәйкес концепцияны Гегель дамытты. Ол болмыс
пен ойлаудың нақты немесе относительділік бірдеіілігі туралы болғанымен, объективтік-идеалистік мағына түсінілетін пікірді негізге алды. Гегельде мұның өзі біздің ойымыз
сыріқы дүниенің біз зерттеп отырған заттарына сәйкес
келе ме, жоқ па деген мәселе сипатында болды. Агности­
цизм, дәлірек айтқанда, каптшылдық, олардың сәйкес келуін теріске шығарады, ал сондықтан болмыс пен саваны,
материя мен ойлауды метафизиктерше боліп тастайды жэне
біріне-бірін мүлде қарсы қояды.
Осы мағынада алғанда агностицизм болмыс пен сананьщ
сәйкес келетіндігін (бірдейлігін) теріске шығару, біздің ойларымыз, ұғымдарымыз сыртқы дүниенің және оның затгарының бейнесі емес деп пайымдау болып көрінеді. Бейнелеу теориясына қарсы қойылған иероглифтер мен символдар теориясы агностиктік теория болғандықтан, Ленин
оны сынға алды. Плехановтың иероглифтік материализм
рухындағы қатесі де Лениннің сынына ұшыраған болатын.
В. И. Ленин махизм дегеніміз Кант пен Юмның дәйексіз,
жартыкеш идеализмінің Гегельге дейінгі концепцияларына
реакциялық қайта оралу екенін көрсетеді. Өз уақытында
агностицизм мен субъективтік идеализмнің дәйексіздігін
жеңген Гегельдің көзқарастарын Ленин ең дәйекті, ең дамыған идеализм деп атайды. Кантшылдық пен юмизмнің қазіргі бейшара эпигондары Гегельді құрттық деп көкиді, ал
шын мәнінде олар Кант пен Юмның Гегельге дейінгі қателеріне әншейін қайта оралып отыр. «Сэнге айналған неміс
және ағылшын философиясының кантшылдық пен юмизм147

нің ескі, Гегельден бұрынғы қателерін қайталағанын бақылай отырып,— деп түсіндірді Ленин,— тіпті Гегельге бет
бурғандьщтыц (Англия мен Скандинавияда) өзінен де
Энгельстіц жақсылық күтуге даяр болғаны, идеалистік және
метафизикалық ұсақ адасушылықтарды байқауға ірі идеа­
лист әрі диалектик көмектесер деп сенгені әбден айқын еді»
(386).
Гегель идеализміндегі болмыс пен ойлаудың бірдейлігі
концепциясы ұғымдар (рухани жемістер) объективтік өмір
сүреді және олар сыртқы дүниенің барлық заттарының мәні, бүкіл табиғаттың мәні деп білуге негізделді. Ал адамның ойлары мен ұғымдары осы абсолюттік, объективтік
ұғымдарға тек жақындай түсу деп түсінілді. Гегельде бол­
мыс пен ойлаудың бірдейлігі жөніндегі диалектикалық
концепция осындай идеалистік тұргыдан бұрмалаиган түрде
көрінеді, онда обсолюттік және относительдік ақиқаттың
арақатынасы туралы, бейненің (адам танымының, «ұғымдарының») объектіге, адам танып білетін заттардың мәнін
білдіретін, объективтік түрде бар мистикалы ұғым болып
көрінетін объектіге сәйкестігі туралы мәселе өзгеше, объективтік-идеалистік сипатта қойылады.
Мұның өзі Гегельде диалектика оның таным теориясына
дәл келетіндігін жәпе, әрине, идеалистік үлгіде дәл келетіндігін білдіреді. Сондықтан Гегель философиясы, басқа
барлық жагдайлардағы сияқты, бұл жагдайда да басынан
аягына «төңкеруді» керек етеді.
4) Диалектикалыі^-материалистік позиция. Бұл да, Гегельдегі сияқты, болмыс пен ойлаудың нақты бірдейлігі
идеясына негізделеді, бірақ бұл бірдейлік адам ойларының,
ұгымдарының — бізден тыс жәпе бізге тәуелсіз өмір сүретін сыртқы дүниенің — объективтік реалдылыққа (материяға) сәйкес келетіндігін мойындайтын дәйекті материализм
рухында түсіндіріледі. Адампың бүкіл тапымы тәрізді,
біздің ойлауымыз да объективтік түрде бар табиғат заттарының бейнелерін, шамамен алғанда дәл көшірмелерін береді деп білу маркстік-лениндік бейнелеу теориясының негізі болып табылады.
Бейнелеу теориясының осы пегізі диалектика дегеніміз марксизмнің таным теориясы деген қагидада-ақ қорытылғап. В. И. Ленин кейін (1913—1914 ж.) мұны мәселенің
түпкі мәні деп есептеп, осы қағидаға сан рет қайта оралады,
оны кеңейте, дамыта, нақтылай түседі. Мұны біз Лениннің
«Марксизмнің үш негізі және үш құрамдас бөлігі», «Карл
Маркс», «Маркстің Энгельспен жазысқан хаттары» деген
еңбектерінен және әсіресе оның «Философиялық дәптерле148

рінен» байқаймыз; соңғы еңбегінде ол, атап айтқаида, логи­
ка, диалектика және материализмнің таным теориясы — бәрі
бір нәрсе, сондықтан оларды білдіру үшін әр түрлі үш
сөзді қолданудың керегі жоқ деп жазды.
Осы жағдай екі түрлі түсінбеушілік туғызды. Біріншісі
маркстік философияда істің диалектикалық, гиосеологиялық
және логикалық жақтары арасындағы немесе мәселеиің
қойылыстары арасындағы қандай да болсын айырмашылықты теріске шығару болды. В. И. Ленин мұның бәрі бір және
тіпті үш сөздің керегі жоқ деді емес пе, демек, жалпы олардың арасында ешқандай айырмашылық болуы мүмкін емес
десті. Басқаша айтқанда, олардың бірденлігі айырмашылықты да қамтитын, нақты, относительді нәрсе ретінде емес,
яғни диалектикалық тұрғыдан емес, абстрактілік абсолюттік
нәрсе ретінде метафизикалық тұрғыдан түсіндірілді.
Дегенмен, Лениннің кітабында диалектикапың, логиканың жәпе таным теориясының бірлігі айтыла отырып
маркстік философияның тиісті жақтары (аспектілері немесе
функциялары) әрқашан анық ажыратылып көрсетіледі.
Егер бұлай болмаған болса, марксизмнің біртұтас философиялық ілімінің — диалектикалық
материализма ң — әр
түрлі тарихи дәуірлерде әр түрлі көңіл бөлініп, назар аударылғаи диалектикалыц материализм (XIX ғ.) және диалектикалық материализм (XX ғ.) сияқты жақтарын қалай
ажыратып көрсете алған болар еді?
Бұл ретте маркстік философияның көрсетілгеп үні сәтінің относительді, нақты бірдейлігі туралы (бірлігі туралы)
сөз болып отырғаны айқын, ал бұл үш сәт бірінде бірі әсте
жоғалып, бірімен-бірі толық араласып кетпейді.
Екінші түсінбеушілік қарастырылып отырғап қағиданың
бүкіл маркстік философиядағы, оның бүкіл тарихындағы
алатын орнын дұрыс анықтамаудан болады. Диалектиканың, логиканың және материализмнің таным теориясының
бірлігі диалектикалық материализм туған кезде-ақ пайда
болды. Анығын айтқанда, диадектиканың, логиканың жәпе
таным теориясының бірлігі диалектикалық материализмнің
тууы болды: философияның үш жағының (функцияларының, аспектілерінің аталған бірлігі пайда болған кезеңнен
бастап, диалектикалық материализм пайда болды.
Сондықтан аталған бірлік бүкіл маркстік философияның
құрылған кезеңінен бастап оның мәні болды. Бұл жағдайда
Лепиннің сіңірген еңбегі осы бірліктің зор маңызып атап
көрсетуінде еді, әрине, Ленин оны маркстік философияға
бірінші рет енгізді деген мағынада емес.
Ал оньщ бер жағында біздің кейбір философтар көп уа149

қыт бойы диалектикалық материализмнің дамуының лениндік дәуірінщ мәні В. И. Лениннің логиканың, диалектиканың
жәпе материализмнің таным теориясының бәрі бір нәрсе
болуы себепті үш сөздің керегі жоқ деп айтуында деген
оғаін пікірді қорғаумен болды.
Эрине, лениндік дәуірдің мәні мұнда емес, басқада, сондықтан егер Ленин ойларының контексінен жекелеген сөа
тіркестерін жұлмалап алмасақ және ол сөздерді қате түсіндірмейтін болсақ, егер Ленин еңбектерінің бүкіл жиынтығын олардың өзара баыланысында алып қарасақ, оларға тарихи жағдай тұрғысынан, ғылымның дамуы тұрғысынан
талдау жасайтын болсақ, осы басқа мәнді көруге болады.
Сонымен, маркстік философияда логиканың, диалектиканың және материализмнің таным теориясының нақты бірдейлігі арқылы білдірілген болмыс пен ойлаудың нақты бірдейлігі бірдейлік пен айырмашылықтың қарама-қарсылықтарының бірлігі ретінде көрінеді.
Бірақ, жоғарыда көрсетілгендей, «бірдейлік» терминінің,
(оны болмыс пен ойлауға қолданғанда) мүлде әр түрлі
және тіпті мүлде қарама-қарсы төрт мағынасы бар; сондықтан әрбір ретте (егер біз бұл терминді қабылдаған болсақ)
бүл терминнің осы жолы қай мағынада қолданылғаны туралы түсінік беріп отыруға тура келген болар еді; мұның
өзі маркстік философияны оқып-үйренген кезде қосымніа,
мүлде керексіз, қиындық келтірген болар еді. Оның үстіне
«бірдейлік» терминінің өзі — субъективтік идеалистер меп
тұрпайы материалистер тым жиі қолданып, қадірін кетірген
термин.
Мұндай жағдайларда мынадай сұрақ заңды түрде туады: ендеше мұндай терминді өзіміздің философиялық дағдылы ісімізде неге қолданамыз, оның қолданылуын неге
қарыса талап етеміз? «Нақты бірдейлік» деген ұғымның ең
негізгі және басты мағынасын беретін, қолдануға өте қолайлы «бірлік» деген термин бар. Сондықтан қарама-қарсылықтардың бірлігі заңының сипаттамасындағы сияқты диалектиканың, логиканың және материализмнің таным теориясының арақатынасын сипаттағанда да біз «бірлік» («бірдейлік» емес) терминін қолданатын боламыз. Сонда қолданылатын сөздер жөнінде арнайы түсінік беріп отырудың
қажеті болмайды.

3. Тарихта субъективтік (рухани)
фактор ролінің артуы
Ңазіргі жағдайларда рухани фактордың ролі мен маңызы өте-мөте артып отыр. Мұның өзі ең алдымен жүздеген
миллион адамдарды қамтып отырған дүиие жүзілік революциялық процестің империализмге қарсы, бейбітшілік, демо­
кратия және социализм үшін күреске орасан кои халық
бұқарасының, тұтас халықтардың саналы түрде қатысуын
талап етуіне байланысты болып отыр. Социалист!к қүрылыс
процесінің өзі еңбекіпі бұқараның саналы әлеуметтік-қайта
құрушылық қызметінсіз мүмкін емес.
Философиялық көзқарас тұрғысынан бүкіл осы процесті
тарихта қоғамдық санаиың атқаратып ролінің, яғпи субъек­
тивен (рухани) фактор ролінің үздіксіз артуы деп сипаттауға болады, ал мұның өзі қоғам өмірінің сол фактордың
озін туғызған материалдық жағдайларыпа барған сайын күшейе түскен кері ықпал жасап отыр. Дегенмен, әрине, ру­
хани фактордың тұтас алғанда қоғамдық-тарихи прогреско
тигізетін кері әсерінің күшею фактісі қазір бұл прогреете
айқындаушы роль қоғамдық санаға көшкендігін әсте білдірмейді. Бұрынғыдай, қоғамдық сана объективтік дүниені,
қоғамдық болмысты тек цана бейнелейді, дегенмен тосыннан қарағанда ол қайсыбір неғұрлым жасампаздық роль
атқара бастағандай болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл олай
емес. Жаңа қоғамды саиалы түрде құру процесімен байла­
нысты да бұл тұрғыда принципы түрде еш нәрсе өзгерген
жоқ: бұл құрылыс біз ойлап шығарған қайсыбір заңдар бойынша емес, социалистік қоғамға тән объективтік заңдар
бойынша жүзеге асырылады.
Ғылым мен техника саласында мәселе қиындау сияқты
болып көрінуі мү7мкін. Мұнда болашағы мол, «стратегиялық» сипаты бар бірсыпыра ғылыми және техникалық маңызды бағыттарда ғылым (жаратылыстану ғылымы) же дел
алға озып, өзінің жетістіктерімен техникалық, өнеркәсіптік
өндірістік прогрестің мүмкіндіктерін анықтап беретіндей
жағдай жасалғаны күмәнсыз. Ңазіргі ғылыми-техникалық
революция мұны қадам басқан сайын көрсетіп отыр. Кейбір адамдар осыдан жалпы ғылыми-техникалық дамуда шеіпуші роль енді техника мен өндірістен (материялық фактордан) ғылымға, ғылыми танымға (рухани факторға)
ауысты деп асығыс қорытынды жасайды.
Бірақ бұл әрине, адасушылықтың, әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарды анықтайтын ең маңызды, тереңде жататын процестер бақылаушыньщ назарынан тыс.
151

қалғанда болатыи үстірт қараушылықтың салдары. Көптегеи ревизионистер өздерінің концепцияларында дәл осылай
ең мацыздыны елемеушілікке сүйенеді, олар қазіргі ғылыми-техникалық революцияпы (оның мәні мен әлеуметтік
мағыласып) тарихи материализмнің принциптерінен бас
тарту тұрғысыпан түсіндіреді.
Бұл арада мәселенің шын жағдайы қандай? XX ғасырға
дейіи жаратылыстану ғылымы өзіиің дамуы жағынан бүгінгі біз көріп отырғандай жоғары дәрежеге көтерілмеген болатын. Ол, әдетте, өзінің алдына техника мен өндіріс қажеттері қойған мәселелерді шешіп отырады. Оның үстіне
жаратылыстану ғылымы зерттейтін және техника мен өнеркәсіпте пайдаланылатын табиғат күштері мен заттары адамға атам заманнан белгілі болатын. Адамзатқа өзінің тарихи
қалыптасқан кезінен бері таныс болған механикалық қозғалыс пен жылу қозғалысы ғана емес, XVIII және XIX ғасырлардың аралығында ғана техникалық дағдылы іске ай­
кала бастаған электр мен химия да оларды практикада қолдану барысында адамға азды-көпті дәрежеде белгілі болдьк
Күнделікті өмір және аталған табиғат «күштері» мен химия
заттарын өндірісте пайдалану тәжірибесі ғылым ол «күштер»
мен заттарды жан-жақты зерттеуге кіріспестен бұрын-ақ,
адамның олар жайында алдын ала, толық дерлік түсінігі
болуына мүмкіндік берді. Мұньщ өзі, ғылым тарапынан тікелей жәрдем болмаса да, «сынап көрулер мен қателесулер» әдісі арқылы, тек эмпириялық түрде ғана өнертапқыштардың жаңа техникалық құралдар жасауына мүмкіндік туғызды. Осындай әдіспен XVIII ғасырда «жұмыс машиналары» (жіп иіретін, мата тоқитын, токарьлық және басқа станоктар) және бумен жүретін машина ойлап шығарылды.
Жалпы алғанда осындай әдіспен XIX ғасырда телеграф пен
электр жарығы ойлап шығарылды.
Бірақ ізделіп отырған заттар химиялық атомистика негізінде синтезделе бастаған кезде химияның өзі XIX ғасырда бір жаңалық әкелді. Алайда мұнда да сөз бұрын өсімдіктерден алынатын заттарға әбден ұқсас заттар туралы
(ализарин, индиго, дәрілік және парфюмериялық өнімдері
туралы) болатын. Химиктердің алдына міндет нақ осылай:
сол уақытқа дейін табиғаттың өзінен химиялық дайын түрінде алынып келген заттарды жасанды әдіспен алу, яғни
әзірлеу деп қойылды да.
XIX және XX ғасырлардың аралығында жағдай едәуір
өзгерді: бар екендігі сол уақытқа дейін тіпті ойға да келмеген физикалық жаңа құбылыстар — Рентген сәулесі, радио­
активен сәуле шығару, ал одан кейін басқа да құбылыс152

тар — мүлде күтпеген жердей ашылдьг. Эрине, радий мен
■басқа да радиоактивтік заттар арқылы алынған таусылмастай көрінген орасан мол энергияны іс жүзінде пайдалану
перспективасы техниканы бірден-ақ қызықтырды. Егер
мәңгілік двигатель идеясы іске аспайтын арман болып онертапқыштарды көп уақыт бойы қызықтырған болса, радийдің ашылуы сол арманды орындауға мүмкіндік беретін
сияқты көрінді (атом ішіндегі энергия қорының шектеулілігі кейін ғана анықталды).
Бірақ бұл жағдайда техникалық ой XVIII ғасырда бумен жүретін машина ойлап табылған жолмен, яғни өзінің
«сынап көрулер мен қателесулер» деп аталатын сенімді әдісімен әрекет жасай алатын ба еді? Әрине, жасай алмайтын.
Ең алдымен, бұрын белгісіз болып келген бұл жаңа құбылысты аз уақыт ішінде жан-жақты зерттеп, оның қасиеттері
мен заңдылықтарын ашып, оның заттық тұлгаларын табу,
оның өту жағдайларын анықтау керек болды. Тек содан
кейін ғана техникалық және өндірістік сипаттағы міндеттерді алға қойып, оларды шешуге кірісуге болатын еді.
Жаңа физика осы жолдан өтті де, ал бұл жолдың өзі
1896 жылы радиоактивтілік құбылысы ашылғаннан кейін,
сонан соң 1898 жылы ерлі-зайыпты Кюрилер жаңа химиялық элемент радийді ашқаннан кейін басталды. Бұл жол
ауыр атом ядросының бөліну реакциясы ашылып, бұл реакцияның тізбек сипатында болатындығы дәлелденген 1939
жылға дейін созылды.
Осы уақытқа дейін жаңа физиканы ядролық процестерді зерттеуге итермелеп қана келген техника енді осы кезеңнен бастап атом (ядро) энергиясы саласындағы жалпы
гылыми-техникалық прогреске тікелей қосылып кетті; екіүш жыл ішінде техника физикамен бірлесе отырып, атом
энергиясын іс жүзінде пайдалану міндетін шешті.
Сонымен, атом энергиясын алу мақсатымен ядролық процестерді зерттеу мен техникада пайдалану ісінде ғылым
(физика) шамамен алғанда 44 жыл бойына техниканың алдында болғаны күмәнсыз. Осы кезең ішінде физика бүкіл
адамзат шамамен айтқанда кемінде 100 мың жылда механикалық қозғалыс пен жылуды меңгерген және танып білген жолдан өтті. Міне физиканың осы жұмысы техникаға
өте қысқа мерзімде (не бары бірнеше жылда) «уран қазандары» деп аталатындар да атом энергиясын іс жүзінде пай­
далану міндетін шешуге мүмкіндік берді (ал осыдан үш
жыл өткеннен кейін мұның өзі американ соғысқұмарлары
Жапонияның қалаларына тастаган атом бомбалары түрінде
көрінді).
153

Бірақ гылым техниканың алдында болып, техникалық
дамуга жол ашқан фактісі, кейбір ревизионистердің пайымдаіітынындай, енді ғылымның өзі жалпы ғылыми-техникалық прогрестің және сонымен қатар бүкіл қоғамдық-тарихи
қозгалыстың қозғаушы күші болды дегенді әсте білдірмейді. Егор техниканың қажеттеріне байланысты атом энергиясын ңажетсіну келіп шықпаса, егер мұның өзі физиканы
ядролық құбылыстарды жаппай зерттеуге үнемі ынталандырып отырмаған болса, физика бұл саладағы зерттеулерін
жыл өткен сайын кең көлемде өрістете отырып, қажырлы
да табанды түрде жүргізер-жүргізбесі екіталай еді.
1896 жылы радиоактивтіліктің ашылуы нәтижесінде ғылымның жаңа «өсу нүктесі» табылды. Бірақ бұл «өсу нүктесі» өз ішіндегі жасырын мүмкіндікті іске асыра алуы
үшін, яғни өсе, ұлғая бастауы үшін, ол «өсу нүктесіне» қорек беріп, оның өсуін қамтамасыз ететін тұрақты қайнар
көзі (импульс) керек болды. XX ғасырда, бұрынғы барлық
тарихи дәуірлердегідей, техника мен өндірістің қажеттері
сондай қайнар көзі болған еді. Осындай көріністі қазіргі
жаратылыстану ғылымы мен қазіргі техниканың космонав­
тика, кибернетика, кванттық электроника (лазерлік техни­
ка); макрохимия (полимерлер мен биополимерлер химиясы)
сияқты басқа да көптеген салаларынан байқауға болады.
Сонымен, қазіргі ғылыми-техникалық революция, маркеизмнің ашық жаулары мен ревизионистердің мәлімдемелеріне қарамастан, одан идеалистік қорытындылар жасауға
ешқандай дерек бермейді. Керісінше, қазіргі қоғам дамуында рухани фактордың (оның ішінде ғылыми танымның да)
белсенді ролі артып отырған жағдайда жаңа нақты тарихи
материалдар тарихи материализмнің қоғамдық болмыс қоғамдық сананы анықтайды дейтін негізгі қағидасының дұрыстығын үсті-үстіне дәлелдеп отыр.
Бірақ егер гносеологиялық (және тарихи-материалистік)
тұрғыдан қазіргі ғылыми-техникалық революция идеализмнің пайдасына, рухани нәрсе (ғылым, ғылыми таным) бірінші, ал материялық нәрсе (техника мен өндіріс) екінші деп
тұжырымдаудың пайдасына ешқандай дәлел бермейтін бол­
са, онда қазіргі ғылыми-техникалық прогрестен туындайтын
рухани (идеалдық) нәрсе мен материялық нәрсенің арасындағы барлық қатынастар мұнымен әсте тамамдалмайды.
Мәселені гносеологиялық тұрғыдан қоюдан тыс жерде біз
үнемі материялықтың идеалдыққа айналуының (айталық,
табиғаттың жаңа зацдарын ашқанда — техникалық қажеттердің әсерімен — және оларды ғылыми ұғымдар формасында бейнелегенде) және керісінше идеалдықтың материялық154

қа айналуының (жаратылыстану ғылымының заңдарын
«затқа айналдырғанда» және оларды техникалық іске асырғанда) күрделі процестерін кездестіреміз.
Материялық пен идеалдықтың арасындағы осы өзара
отулердің нақ өзі Маркстің ғылым (әңгіме ең алдымен жа­
ратылыстану ғылымы туралы болып отыр) тікелей өндіргіш
күш деген формуласында айқын бейнеленді.
Осы қағида өзінің жалпы формасында Ленин кітабында
теориялық жағынан қарастырылды. Онда былай делінген:
«Эрине, материя мен сананың қарама-қарсылығыпың да тек
өте шектелген саланың шектерінде ғана абсолюттік маңызы
бар: бұл ретте алғашқы деп нені, соңғы деп нені есептеу
керек деген негізгі гносеологиялық мәселенің шегінде ғана
абсолюттік маңызы бар. Бұл шектерден тыс ол қарама-қарсылықтың относительділігі даусыз» (160).
Одан әрі В. И. Ленин И. Дицгеннің сананы материямен
қателесіп теңдестіруін сынай келіп, материяны рухқа қарама-қарсы қою туралы былай дейді: «Мұндай қарама-қарсы
қоюдың «шектен тыс», асыра сілтеу, метафизикалық болмауға тиіс екені даусыз (мұны баса көрсетуі диалектикалыц
материалист Дицгеннің зор еңбегі болып табылады). Бұл
относительдік қарама-қарсы қоюдың абсолюттік қажеттілігі
мен абсолюттік ақиқаттылығының шектері — нақ гносеологиялық зерттеулердің бағытын белгілейтін шектер. Бұл шек­
терден асқан жағдайда материя мен рухтың, физикалық пен
психикалықтың қарама-қарсылығын абсолюттік қарама-қарсылық ретінде қолдану орасан зор қате болар еді» (277—
278).
В. И. Ленин «Философиялық дәптерлерінде» осы тезисті
толығырақ ашып көрсетеді және одан әрі дамытады. Ол
идеалдықтың материялыққа айналуы туралы пікір өте те­
рец деп жазады; тұрпайы материализма қарсы бағытталғандықтан, оның тарихта да, адамның жеке өмірінде де үлкен маңызы бар. Бұл сөздерден материяны рухқа қарсы
қоюдың относительді сипаты туралы айтқанда Лениннің
нақты нені айтып отырғаны айқын байқалады. Сөз жоқ, ол,
атап айтқанда, біз танып білген табиғат заңдары техникалық өнертабыс істерінде жүзеге асқанда идеалдықтың
(оның ішінде ғылымның да, ғылыми танымның да) материялыққа айналу, яғни затқа айналу қабілетін айтқан болатын. Идеалдықтың материялыққа мұндай «айналуы» ғылымның қоғамның тікелей өндіргіш күші ретіндегі ұғымының негізін құрайды.
Сонымен, қазіргі ғылыми-техникалық революцияға талдау жасау Лениниің материя мен рухтың қарым-қатынас155

тарыпа қптысты жалпы философиялық қағидаларын нақтылай түсу үшін оте қызғылықты жаңа материал береді.
Реті келгенде, айта кетелік, жаңа ғана келтірілген мысалдап В. И. Лениннің «Материализм және эмпириокрити­
цизм!» мен опың «Философиялық дәптерлері» өзара қандай
тыгыз байланысты екендігін көруге болады.

4. Әлеуметтікті биологиялықпен
және физикалықпен шатастыруға қарсы
Буржуазиялық қоғамдық және философиялық ғылымның бір сипаты оның көптеген өкілдері сапа жағынан мейлінше әр түрлі құбылыстарды механицизм рухында араластырып жібереді, ал механицизм әр түрлі процестердің арасындағы сапалық шектерді жояды да, ол процестердің біреуін екіншісіне, қозғалыстың күрделі де жоғары формаларын неғұрлым қарапайым және төменгі формаларына апарып саяды. Атап айтқанда, олар қоғамдық өмірдің құбылыстары мен заңдылықтарын табиғаттың құбылыстары мен
заңдылықтарына саяды. Бұл орайда біреулері әлеуметтікті
биологиялыққа (мәселен, социал-дарвинистер), екіншілері — физикалыққа (мәселен, энергетиктер) саяды.
Мәселен, махистер саяси экономияның маркстік теориясын «биологиялық еместігі» үшін айыптады, ал Богдановта
«қоғамдық формалар кең көлемді текке — биологиялық бейімдеулер тегіне жатады». Басқа бір жерінде Богданов:
«Өмір ңосындысынъщ барған сайын өсе тусуі биологиялық
тұрғыдан прогресс деп аталады» деп, прогресс ұғымына
«биологиялық» түсінік береді.
«Биология мен социологияны ойыншық еткен осы әрекеттердің бәрінде,— деп жазады осыған байланысты
В. И. Ленин,— марксизмнен журнал та жоқ екенін айтпаса
да болады. Бұл айтылгандардан титтей де кем түспейтін,
автордың «жақсы ниетінен» басқа ештеңені де анықтамайтын, «идеализм дегеніміз не», материализм дегеніміз не
екенін мулде тусінбегендікті көрсететін анықтамаларды
Спенсер мен Михайловскийден қанша болса да табуға бо­
лады» (373).
Әлеуметтікті биологиялықпен алмастырушылықты сипаттай келіп, Ленин Маркстің Кугельманға жазған хатынан
мынадай үзінді келтіреді: «Әңгіме Ланге мырзаның ұлы
жаңалық ашқандығында,— деп келеке етеді Маркс. Бүкіл
тарихты жаратылыстың бірден-бір ұлы заңына әкеліп тіркеуге болады. Жаратылыстың бұл заңы «Зіги^^іе !ог ІіГе»
тіршілік үшін күресу деген сөздерде болып отыр (Дарвиннің сөздері оның бұл қолдануында бос сөз болып шығады),
156

ал бұл создердің мазмұны — халық туралы немесе, дұрысырақ айтқанда, артық халық туралы Мальтустың заңы
болып шығады. Демек, бұл «8ігп££Іе £ог 1іГе»-пің әр түрлі
қоғамдық формаларда тарихи жағынап қалай көріпгендігіпе талдау жасаудың орныпа, әрбір нақты куресті «8іги£&1е
£ог ІіГе» дегеп сөздерге, ал бұл сөздерді халық туралы мальтустік қиялға айналдырудап басқа ешбір амал қалмайды.
Елеурегеп, гылыми болып көрінгісі келгеи лепірме падапдық пеп ой жалқаулығы үшіп бұл оте наиымды әдіс екендігімеп келісу керек» (375).
Ленин былай деп түсіндіреді: «Маркстің Лангенің көзқарастарын сынауына «мальтусшілдікті социологияға Лангенің әдейі тықпалап отырғандығы емес, жалпы алғанда,
биологиялық ұғымдарды қоғамдық ғылымдар саласына қолданудың бос сөз екендігі негіз болды. Бұл ұғымдарды «ізгі»
ниетпен қолданса да немесе социологиялық жалған ңорытындыларды қуаттау ниетімен қолданса да, бос сөз бос соз
болып қала береді» (375).
Мальтусшілдіктің өзі әлеуметтік ғылым ұғымдарын биологиялық ұғымдармен алмастырудың жеке бір түрі екендігі
айдан анық. Бірақ бұдан қоғамдық ғылым ұғымдарын алмастыру мақсатымен пайдаланылған тиісті биологиялық
ұғымдар жалған, мысалы «тіршілік үшін күрес» және «түр
ішіндегі күрес» ұғымдары жалған немесе табиғатца ^олданғанда «относительді артық халық» ұғымы жалған деуге
болмайды. Мұндай қорытынды социология саласындағы
мальтусшілдікке қарсы күресті жеңілдетіп, оңайлатқапымен, бүкіл осы күреске коріпеу теріс бағыт сілтер еді, өйткені әлеуметтікті биологиялықпен алмастыру емес, биологиялық түсініктердің өздері жалған деп жарияланған
болар еді.
Әлеуметтікті физикалықпен алмастыру ісі де принцип
жағынан дәл осы сияқты. «Энергетика мен қоғамдық іріктелудің негізгі байланысын» тұжырымдай келіп, Богданов бы­
лай деп жазды: «Қоғамдыц іріктелудің цандай актісі болсын сол актініц уатысы бар цоғамдыц комплекс энергиясының артуы немесе кемуі болып табылады. Артуы болса
«іріктелудщ дурыс» болғаны, кемуі болса,—«теріс» болғаны».
«Осындай адам айтқысыз сандырақты марксизм деп көрсетпек болады!»— деп кеііиді Ленин.—Ңоғамдық ғылымдар
саласында ешбір пайда келтірмейтін және келтіре алмайтын
биологиялық және энергетикалық созсымақтарды мұндай
тізбектеуден асқан өнімсіз, жансыз, схоластикалық бірдемелерді ойлап табу мүмкін бе?» (373).
«Әңгіме Богдановтыц,— деп одан әрі жалғастырады Ле157

пин, - мүны істей отырып, өзінің қорытындылары мен тұжырымдарыныц бәрін немесе бәрін «дерлік»... Маркстің көзқарасымен жымдастырып отырғанында емес,— әңгіме бұл
жымдастыру, бұл—«әлеуметтік энергия» тэсілдерініц бастан-аяқ жалған және Лангенің тәсілдерінен ешбір айырманіылығы жоқ екендігінде» (375).
Лепиннің атап көрсеткеніндей, «әлеуметтік энергетикапың» түрлендірулерінің, «мәселені «тереңдететін» сияқты
болып көрінгенімен,.. іс жүзінде Ланге мен К°-нің биологиялық-социологиялық эклектикалық әрекеттерінен ешбір
айырмашылығы жоқ!..» (374). «Әлеуметтік энергетика» мен
цогамдық іріктелу туралы ілімді марксизмге телу — бос сөз.
«Мах пен Авенариустің гносеологияда идеализмді дамытпай, қайта ескі идеалистік қателерге зор дәмелі терминологиялық сандырақты («элементтер», «принциптік координа­
ция», «интроекция», т. т.) үйіп-төккені сияқты, социологияда да эмпириокритицизм, марксизмнің қорытындыларына
тіпті шынымен-ақ тілектес болғанның өзінде де, энергия мен
биология жөніндегі зор дәмелі құргақ сөздермен тарихи материализмді бұрмалауға апарады» (376).
Әлеуметтік дарвинизм дегеніміз — әлеуметтік пен табиғаттықтьг, дәл осы жағдайда биологиялықты шатастыру түрлерінің бір ғана, рас, көбірек тараган және оның неғұрлым
тән түрі. Мұның жарамсыздығы — сапалық тұргыдан әр
түрлі зацдылықтарға багыпатын, сапалық тұрғыдан мүлдем
әр түрлі құбылыстарды бір-бірімен шатастыруы мен алмастыруында. Бұл — жоғарғыны төменгіге, бүтінді оның бөлшектерінің қосыпдысыиа, сапаны санға саятын механицизмнің көрінісі. Диалектика жалпы метафизикаға қарама-қарсы жәпе онымен сыйыспайтыны сияқты механицизмге де
қарама-қарсы және опымен сыйыспайды: өйткені механи­
цизм метафизиканың тек бір көрінісі ғаиа ғой.
Сонымен қатар жалпы алғанда механицизм мен метафи­
зика философиялық идеализмнің гносеологиялық негізі болатыньг сияқты, әлеуметтік дарвинизмнің де ашық идеалис­
та сипаты бар. Шынында да, тек қана адам баласының та­
рихи дамуына тән қоғам омірінің реалды заңдарын жоққа
шығара отырып, оларды қогамдық құбылыстар бағынбайтын биологиялық заңдармен алмастьгра отырып, социал-дарвинистер қогамның өмірі мен қозғалысын жалпы өз ішкі
заңдылығы, өз қажеттілігі жоқ, кездейсоқ болып жататын
нәрсе деп түсіндіреді. Сондықтан социал-дарвинистер қогамдық құбылыстардың қандай да бір заңдары бар деп даурыққанымен, мұның озі шындығында әлеуметтік құбылыстар нақты бағынатын заңдар емес. Демек, түптеп келгенде,
158

жалпы әлемнің барлық құбылыстары жөнінде көптеген
идеалистердің пайымдайтыны сияқты, социал-дарвинистердіц түсіндіруінше де әлгі құбылыстардың заңдылығы жоқ
болып шығады.
Әлеуметтік пен биологиялықты араластыру биологиялықты әлеуметтікпен алмастырудан да болады, яғни тек
қоғамдық өмірге ғана тәп пәрсені тірі табиғатқа дәл осылаіі
заңсыз түрде көшіре салудап да болады.
5. Философиядағы партиялылық принципі

Маркстік-лениндік философиядағы партиялылық прин­
цип! ең алдымен материализм бағытын батыл да дәйекті
қорғау және идеализм мен агностицизм бағыттарына қарсы, бұл багыттар қандай формада көрінсе де, нақ солай ба­
тыл күрес жүргізу деген сөз. Бұл принцип материализмнің
философиялық қарсыласы қапдай пердемен бүркемеленсе
де, сол перденің астынан идеалистің піын бет-жүзін аша
білуді талап етеді.
Демек, партиялылық принципі бұл жағдайда тек материализмді қорғау ғана емес, сонымен қатар бүркеме жамылғаи философиялық қарсыластың бет пердесін ашып,
оны әшкерелей білу деген соз. В. И. Ленин өз кітабының
біріпші басылуыпа жазғап алғы созіпің өзіпде-ақ өз кітабының алдыпа қойған мақсатып анықтағанда партиялылық
принцппіиің маңызды аспектілерінің бірін былай деп айқын
бейнеледі: «...марксизм дёғен болып, масқара шатақ. былыққан, реакциялық бірдемелерді алға тартып отырған адамдардың қай жағынан шатасып отырғанын іздеп табуды мен
осы заметкаларда өзіме міндет етіп қойып отырмын» (11).
Философиядағы партиялылық принципін Ленин «Философиядағы партиялар және философиядағы бассыздар» де­
ген болімде (VI тарау) кең түрде тиянақтаған. Онда былай
деліпгеп: «Маркс пей Энгельс басынан аяғыпа дейін философияның партиялылығып жаңтады, қапдай да болсын «ең
жаңа» бағыттардың бәріндегі материализмнен шегінупіілікті және идеализм мең фидеизмнің ырқына көнушілікті әшкерлей білді. Сондықтан олар Гекслиді тек і$ана материализмнің ұстамдылығы тұрғысынан бағалады. Сондықтан
олар Фейербахты кінәлағанда, материализмді ақырына дейін жүзеге асырмағаны үіиін,— жеке материалистердің қателеріне бола материализмнен безгені үшін,— дінмен күрескенде дінді жаңғырту немесе жаца дін ойлап шығару мақсатымен күрескені үшін,— социологияда идеалистік құрғақ
сөздеп арыла алмағаны үшін және материалист бола алмағаны үшін кінәлады» (387).
159

Философияда материализм бағытын ашық, дәйекті жүргізу философияда партиялылық припципін жүргізудің өзі
осы, оііткені философияға қолданғанда бұл принципте одан
басңа еіитеце де жоц. Оны материализмді қорғау емес, қандай да бір нақты табиғи-ғылыми концепцияны қорғау деп
корсстуге әрекеттену атаулының бәрі оны бұрмалауға, онымен сыйыспайтын жат бірдеңемеи алмастыруға ұрындырады.
Философиядағы партиялылық принципін Ленин үнемі
және барлық жерде де, оның ішінде физикада да, дәйекті
түрде жүргізіп отырды. Бірақ мұнда ол қандай да бір физикалық нақты теорияны оған қарама-қарсы, бірақ физикалық басқа теорияны бекерге шығару арқылы әсте жақтаған
емес; ол тек белгілі бір физикалық концепциялардың өкілдері қостайтып және қорғайтын гносеологиялыц бағытты
ғана қадағалаи отырды. «Ең жаңа физиктердің бір мектебінің философиялық идеализмді қайта жандапдырумен байланысы туралы мәселені талдағанда,— деп жазды ол,— біздің физиканың арнаулы ілімдеріне тоқтала кетейік деген
ойдан аулақ екеніміз өзінен-өзі түсінікті. Біз тек кейбір белгілі қағидалардан және жұртқа мәлім ашылған жаңалықтардан шығарылатын гносеологиялық қорытындыларға ғана
коңіл бөлмекпіз» (285).
Мәселен, энергия («энергетика») туралы ілім физикалық теория ретінде, физиктердің басым копшілігінің істегеніндей, материализм иегізінде де. Мах пен махистердің,
Оствальд пен оның «энергетист» ізбасарларының істегеніндей, идеализм мен агностицизм пегізінде де баяндалуы және
дамытылуы мүмкін. ««Тәжірибенің», т. с. терминдері сияқты, «эпергетикапың» терминдерімен де материализмді жәпе
идеализмді (әрине, азды-көпті дәйекті түрде) көрсетуге болады» (310—311) деп жазды Ленин.
Ңарама-қарсы философиялық бағыттарды — материализмді және идеализмді — ұстайтын әр түрлі мектептердің
физиктері, деп атап көрсетті Ленин, өз ғылымының жаңалықтары мен фактілерін бір жүйеге келтіреді, басқаша айтқанда, қазіргі физиканың тәжірибелік деректерін теориялық
жағынаи қорытады, ал бұл орайда мұпың өзі бір физиктерде сәттілеу, екінші бір физиктерде сәтсіздеу болуы мүмкін.
«...Елеулі айырмашылық «тек цана» гносеологиялық көзқараста болып отыр» (330)— деп қорытады Ленин.
Мұның басқа барлық жаратылыстану және математика
ғылымдарына да қатысы бар. Өздерінің нақты табиғи-ғылыми мазмұнында бұл ғылымдар қалай болғанда да адамнан тыс бар және оның санасына тәуелсіз нәрсе болып табылатын табиғат заңдарын бейнелейді. Бірақ әр түрлі тео160

риялардан жасалатын гносеологиялық қорытындыларда
мұнда сол негізгі екі тенденция —XX ғасырдың басындағы
физикада Ленин ашып көрсеткен және қадағалаған мате­
риалиста немесе идеалистік тенденция анық байқалады.
Міне, сондықтан қандай да бір анықталған физикалық,
биологиялық немесе басқа бір табиғи-ғылыми көзқарастар—
өздеріне тән мазмұны бойынша жеке өздерін алғанда — ма­
териалиста, ал дәл сол арнайы мағынада алғанда оларға
қарама-қарсы көзқарастар идеалистік болады деген тұжырымдаулардың философиядағы партиялылық принципін Ленинше түсінуге ешқандай қатынасы болған емес және жоқ.
Мысальт, кейбір физиктер мен философтар бір кездері тек
классикалық физика ғана материалистік деп саналады-мыс,
ал относительділік теориясы мен кванттық механика ар­
найы физикалық теориялар ретінде идеалистік болады-мыс
деп мәлімдеп келді. Сондықтан, философиядағы партиялылық принципті негізге алғансып қазіргі физиканың кванттық-релятивистік түсініктерінің бәрін идеалистік деп жариялап, оларды қабылдамай тастау керек, тек классикалық
физиканың түсініктерін ғана мойындау керек деген ұсыныс
жасады. Сөйтіп бұл нұсқауларға сәйкес, материалистер
XIX ғасырдың және тіпті одан да ертерек тарихи дәуірлердің физикасына қарай кері шегінуге тиіс болар еді. Мұндай
тұрпайы көзқарастың лениндік көзқарастармен ортақ ештеңесі жоқ.
Кейбір физиктердің, биологтардың, философтардың өздерінің Ленинге қарсы, марксизмге қарсы позицияларын
осы принципке жалған сілтеме жасау арқылы бүркемелей
отырып, оны дұрыс қолданбағандығы үшін партиялылық
принципі, әрине, ешбір жауапты емес.
Философиядағы партиялылық принцип! өзара күресуші
негізгі екі философиялық бағыттың — материализм мен
идеализмнің — ымыраласпайтындығын мойындауға негізделген. Бұл екі бағыттың бітіспейтіндігі олардың әрқайсысына Маркстің, Энгельстің және Лениннің қалай қарағандығымен анықталады. «Маркс пен Энгельстің данышпандығы нақ мынада,— деп жазды Ленин,— олар өте көп уақыт
бойына, жарты тасыр дерлік уақыт бойына, материализмді
дамытып келді, философиядағы бір негізгі бағытты ілгері
бастырды, шешіліп қойған гносеологиялық мәселелерді қайталап, бір орында тұрып қалмады, қайта материализмді
дәйектілікпен жүзеге асырып отырды — дәл сол материализмді қоғамдық ғылымдар саласында цалай жүзеге асыру
керек екенін көрсетіп берді, философияда—«жаңа» жол
«ашпақ» болған, «жаңа» бағыт, т. т. шығармақ болған сан6-832

161

сыз коп әрекеттерді қоқсық, сандырақ, зор дәмелі лепірме
былпіыл ретіпде аяусыз серпіп тастап отырды. Мұндай әрекеттердің бос сөзге негізделген сипатын. философиялық
жаңа «измдерді» схоластикаға салынып ойыншық етушілікті, астарлы айла-шарғылармен мәселенің мәнін бұрмалаушылықты, гносеологиялық түбегейлі екі бағыттың күресін ұғына және айқын түсіне білмеушілікті — осының бәрін
Маркс пен Энгельс өздерінің бүкіл қызметінің өн бойында
әіпкерелеп, айыптап отырды» (383—384).
Философиядағы негізгі багыттардың әрқайсысынан үзіпжұлып алатын және оларды эклектикалық жолмен біріктіретін, материализм мен идеализм арасында ортақ бірдеңе
қүру әрекеттерінің бәрін материализм мен идеализмнің бітіспейтіндігі сөзсіз толық сәтсіздікке ұшыратады. Материа­
лизм мен идеализм бірін-бірі мүлде жоққа піығаратындықтан, Ленин ондай эклектиканы принцппті түрде, бастама
пегізінің өзінде бірден қабылдамай тастайды.
В. И. Ленин И. Дицгеннің сөздерін келтіреді, ол философиядағы партиялылық принципін өз ұстаздарының —
Маркс пен Энгельстің — аса ұлы дәстүрі деп қабылдаған
болатын. «Барлық партиялардың ең жексұрыны аралық
партия...— деп біздің Иосиф Дицген әділ айтты.— Саясатта
партиялардың біртіндеп екі-ақ лагерь болып топталатыны
сияқты... ғылым да негізгі екі топқа (Сепегаікіаззеп) бөлінеді: бір жағында метафизиктер, екінші жагында — физиктер немесе материалистер болады
*.
Аралық элементтер
және әр қилы аталып жүрген ымырашыл дүмшелер, спиритуалистер, сенсуалистер, реалистер, т. т. және т. с. өздерінің жолында біресе бір ағымга, біресе екінтпі ағымга түсіп
ауытқып отырады. Біз батылдықты талап етеміз, біз айқындықты тілейміз. Реакцияшыл қаныпезерлер (ВеігаііеЛазег)
өздерін идеалистер деп атайды
,
**
ал адамның ақыл-ойын
метафизикалық балдыр-батпақтан құтқаруға ұмтылатындардың бәрі материалистер деп аталуға тиіс... Егер біз бұл екі
партияны бір берік нәрсемен және ағымдағы нәрсемен салыстыратын болсақ, онда бұл екеуінің ортасындағылар ботқаға ұқсас бірдеңе болып шығады» (388).
Дицгеннің осы бағалары мен анықтамалары Ленингө
* Бұл арада да дәл айтылмаған ңолайсыз сөз бар: «метафизиктер» деген сөздің орнына «идеалистер» деу керек еді. Басқа жерлерде И. Дицгеннің өзі метафизиктерді диалектиктерге қарсы қойған (ескерту В. И. Лениндікі).
** Байқадыңыз ба, И. Дицген енді түзеліп, материализм дұщпандарының партиясы қандай екенін дэлірек түсіндірді (ескерту
В. И. Лениндікі).
162

оте-мөте ұнады. Ол келтірілген цитат жөнінде мақұлдаған
ескертпе жасайды: «Рас! «Реалистер» және т. с., оның
ішінде «позитивистер» мен махистер де, т. т., бұлардың
бәрі — түкке тұрғысыз ботқа, философия даты жексұрын
аралыц партия, бұл партия әрбір жеке мәселеде материа­
листа бағыт пен идеалистік бағытты шатастырып отырады. Философиядағы бұл түбегейлі екі бағыттан тысқары
болуға жасалған әрекеттерде «ымырашыл дүмшеліктен»
басқа ештеңе жоқ» (388).
Материализм мен идеализмді бітістіру пайдасына пікір
айтушылар қазірде де кездесіп қалатын болса, бітіспейтінді
«бітістірмекші»
болып мұндай әрекет жасайтындарға
И. Дицгеннің «жексұрын аралық партия» деп бағалауына
байланысты Лениннің айтқан осы сөздері ең жақсы жауап
бола алады.
6. Дінге көзқарас

Махизмнің және сол спяқты философиялық мектептер
мен мектепсымақтардың реакциялық роліне тоқталып
В. И. Ленин былай деп жазды: «Қайдағы бір Авенариустің
гносеологиялық жымысқы жалтарыстары профессордың ойдан шығарғаны, «өзінің» кішкене философиялық сектасын
құру әрекеті болып қала береді, ал іс жузінде, қазіргі қоғамдағы идеялар мен бағыттар күресінің жалпы жағдайында, бұл гносеологиялық айла-шарғылардың жалғыз, тек
жалғыз ғана объективтік ролі бар: идеализм мен фидеизмге жол ашу, соларға адал қызмет ету» (390).
Одан әрі Ленин осы пікірін махизмнің ғылымға және
дінге қалай қарайтынын салыстырғанда да атап корсетеді:
«Дінге көзқарас пен жаратылыстану ғылымына көзқарас
буржуазиялық реакцияның эмпириокритицизмді осылай
шын таптық тұрғыдан пайдаланатынын өте-мөте айқын сипаттайды» (392). Ленин махистердің аңқаулықпен сеніп
жүрген «теориялық» айла-шарғылар («энергетика», «элементтер», «интроекция» және т. т. жөніндегі) өрісі тар, титтей мектепсымақтың шегінде қалып қоятынын, ал бұл айла-шарғылардың идеялық бағыты мен таптық мәнін ашық
реакционерлердің бірден-ақ аңғаратынын және оның оларға өзінше уызмет ететінін көрсетеді.
Осы пікірді Ленин өте айқын да бейнелі түрде мына
сөздермен білдірді: «Христианин Иуданың сүюі Христқа
қатысы қандай болса, жаратылыс зерттеуші Мах философиясының жаратылыстану ғылымына қатысы сондай. Дәл
сол сияқты Мах та шындығында философиялық идеализм
6*

163

жагына піыгып, жаратылыстану ғылымын фидеизмге сатып
кетіп отыр. Махтың табиғи-тарихи материализмнен безуі —
қай жагынан алғанда да реакциялық құбылыс...» (398).
Бул жерде Ленин махизм («аралық партия») фидеизмпен жаратылыстану ғылымына қарай тартылған өзінше бір
«қозгалтқыш белдік» тәрізді болып көрінеді деген өте маңызды қағида ұсынады. Бұл белдіктің ықпалы жалған бейпартиялылық, махизмнің дінге көзқарас жөніндегі бейтараптылығы деген жалған жарнамамен бүркемеленіп іске
асырылады. В. И. Ленин бұл жөнінде махистердің өздерінің
айтқандарын келтіреді: эмпириокритицизм «теизмге де,
атеизмге де қайшы келмейді» (Петцольдт), «діни пікірлер—
жеке адамның ісі» (Мах). «Философтың бұл мәселеде бейтарап болуының өзі фидеизмнің алдында малайлық еткепдігі болып табылады» (393—394) деп қорытады Ленин.
Философиядағы партиялылық туралы мәселені Ленин
дінге көзқарас туралы мәселемен тығыз байланыстыра баяндайды; оның айтуында бұл мәселе «...философияда, жалпы
алғанда, партиялар бар ма, философиядағы бейпартиялықтың қандай маңызы бар деген мәселеге дейін кеңейеді»
(383).
Махизмнің дінге қатынасын қарастырып, В. И. Ленин
тікелей фидеизмнің өзінің, діннің өзінің ғьтлымға қатынасын анықтайды. Фидеизм ғылыммен дау-жанжалға түскісі
де келмейді және өзін онымен бітіспес жағдайда ұстағысы
да келмейді. Керісінше, ол өзі мен ғылым арасында «ықпал
өрісін» бөліскенде, ғылым сайып келгенде, табиғи-ғылыми
зерттеудің арнаулы мәселелерімен шұғылданатын болып,
бірақ ғылым өзі алған деректерден философиялық тұжырымдар жасауға, методологиялық қорытындыларға, ғылыми
идеологияға деген правосынан айырылатындай болуы тұрғысынан бөлісуге тырысады. «Ңазіргі фидеизм тіпті де ғылымға қарсы емес,— деп атап көрсетеді Ленин,— ол тек ғылымның «шамадан тыс дәмесіне» ғана, атап айтқанда, объективтік ақиқат жөніндегі дәмесіне қарсы. Егер объективтік
ақиқат бар болса (материалистердің ойлағанындай), егер
жаратылыстану ғылымы сыртқы дүниені адамның «тәжірибесі» арқылы бейнелеп, объективтік ақиқатты тек бір өзі
ғана таба алатын болса, оцда^қандай да болсын фидеизм,
сөзсіз теріске шығарылады. Ал егер объективтік ақиқат болмаса, ақиқат (оның ішінде ғылыми ақиқат та) тек адам
тәжірибесінің ұйымдастырушы формасы ғана болса, онда
мұнымен попшылдықтың негізгі қағидағы дұрыс деп танылғаны, попшылдыққа жол ашылғаны, діни тәжірибенің «ұйымдастырушы формаларына» орын берілгені болады» (133).
164

Ғылым мен діннің, фидеизм мен жаратылыстану ғылымының өзара қатынастарының ұзаққа созылған тарихы бар;
олардың тарихы діннің әр уақытта ғылымды өзіне бағындыруға, өзіне қызмет еткізуге, оны оның өзіне тән философиялық негізден,— ал философиялық материализм жараты­
лыстану ғылымына әуел бастан осындай негіз болып келді
және болып та отыр, — айыруға тырысқандығын дәлелдейді. Ғылым болса, керісінше, ғылым бола отырып, ең алдымен діннің тұзағынан сытылып шығуға, одан азат болуға,
теологиялық көзқарастарға тәуелсіз болуға ұмтылды.
Соңғы уақытта объективтік идеализмнің әр түрлі ағымдарының және неше түрлі «онтологиялық» ілімдердің (неотомизмнің, неоплатонизмнің, т. т.) тарауына байланысты
жаратылыс ғылымдарын діннің мүдделеріне пайдалану туралы мәселе теология үшін айрықша маңыз алып отыр.
Объективтік идеализмнің сәнге айналған нұсқаларының бірі болып отырған «онтология» бұрынғы сәнге айналуынан
қала бастаған субъективтік идеализмнің ең байырғы түрі —
непозитивизмді — ығыстыра бастады.
Осы ығыстырудың айқын мысалы теолог-жаратылыс зерттеушісі П. Тейяр де Шарденнің ілімі бола алады. Көрнекті
ғалым, антрополог, эволюционист, Ңытайда адамның тарихқа дейінгі ата-тегін — синантропты зерттеулерге қатысқан
Тейяр де Шарден табиғат пен адамныц эволюциясы жөнінде тұтас концепция жасады, оны, атап айтқанда, өзінің
«Адам феномені» деген кітабында баяндады.
Егер оның концепциясына қысқаша сипаттама берсек,
былай деуге болады: бұл концепцияда әдетте табиғат пен
адамзаттың эволюциялық дамуының басында оларды жаратушы ретінде тұратын құдай енді табиғат пен адамзаттың
өзінің дамуының бүкіл процесі ұмтылатын түпкі мақсат
ретінде танылатын ец ақырғы шепке көшіріледі. Бұл Жерде
Ленин сөздерін өзгертіп айтып, былай деуге болар еді:
Тейяр де Шарден табиғат пен адамзаттың дамуының эволюциялық процесін зерттеуді жаратылыстану ғылымына қалдырады, бірақ ол бұл процестің мақсаттылығын, оның ішкі
«мәнін», оның негізгі идеясын, оның «түпкі мақсатын» белгілеу правосын дінге сақтап қалдырады.
Фидеизм қазіргі кезде ғылыммен бейбіт бірігудің әдісін
табуға осылайша әрекет жасауда. XX ғасырдың басындағы
фидеизм туралы В. И. Ленин былай деп жазған-ды: «Қазіргі, мәдениетті фидеизм... жаратылыстану ғылымының ұғымдарын «жұмыс гипотезалары» деп жариялаудан артықты
талап етуді. ойына да алмайды. Жаратылыс зерттеуші мырзалар, біз сіздерге ғылымды береміз, сіздер бізге гносеоло165

гимны, философияны беріңіздер деседі,— «алдыңғы қатарлы» капиталист!к елдердегі теологтар мен профессорлардыц келісіи омір сүруінің шарты, міне, осындай» (319).
Содаи бері откен онжылдықтар ішінде істің мәні өзгергеи жоқ: бүгінгі философия реакционерлері — фидеистер
меп олардың тікелей одақтастары — буржуазиялық философиялық сәнге бейім тұратын жаратылыс зерттеушілермен
дол осындай мәмле жасасуға әзір.
Коріп отырғандай, Лениннің кітабында тарихи материа­
лизм мен қоғамдық ғылымдар мәселелеріне маңызды орын
берілген. Басынан аяғына дейін, бірінші бетінен соңғы бетіне деііін тұтас алғанда бұл кітапқа философиядағы партиялылық принцип арқау болған (ал VI тарауда бұл прин­
цип маркстік философияның ең маңызды принципі ретінде
егжей-тегжейлі қарастырылған). Партиялылық принцип мұнда маркстік философия сындарлы және сыни сипаттағы аса
маңызды міндеттерді шешкенде оның құралы болып көрінеді. Бул принцип философияның бүкіл тарихын және оның
қазіргі бүкіл жайын философиядағы негізгі екі бағыттың —
материализм мен идеализмнің — күрес тұрғысынан қараумен тығыз байланысты. Философиялық көптеген мектептер
мен мектепсымақтарға, XIX және XX ғасырлардың аралығында фплософияда, жаратылыстану ғылымында және қоғамдық ғылымда өте-мөте шатастырылған философиялық
жағдайларға жасалған бүкіл лениндік талдауда дәл осы
партпялылық принципі жетекші принцип болып табылады.
Кітаптың тарихи материализм мен қоғамдық ғылымдарға арналған тарауларын оқып-үйренбейінше, В. И. Лениннің осы атақты еңбегін және оның аса маңызды қағидаларын да толық түсіну мүмкін емес.

* * *
Ленин кітабының проблематикасын талдауды аяқтай
отырып, оның «Қорытындысына» ерекше тоқтау керек. Онда «эмпириокритицизмге баға беруге марксист торт түрлі
тұрғыдан қарауға тиіс» (408) екендігін көрсететін төрі>
пункт бар. Бұл көзқарастар тек махизмге ғана емес, сонымен бірге тұтас алғанда бүкіл қазіргі реакциялық философияға. жеке алғанда оның әрбір бағытына сыни тұрғыдан
талдау жасаудың жалпы методологиялық принциптері бо­
лып табылады. «Қорытындыда» марксизмге жау философиялық ағымдарды маркстік тұрғыдан сынаудың жалпы
принцпптеріне тұжырымдалған сипаттама берілген. Сонымен қатар мұның өзі Лениннің бүкіл кітабының басты мазмұнын түйіндеу болып табылады.
166

Оның бірінші пунктінде кітаптың «Диалектикалық ма­
териализм мен эмпириокритицизмнің таным теориясы» де­
ген жалпы тақырыбы бар бастапқы үш тарауының мазмұны
қысқаша қорытындыланады. Кітаптың алғашқы үш тарауыньщ тақырыбының өзінде бейнеленген бұл мәселе олардың
бүкіл мазмұнына арқау болған. Осыған сәйкес «Қорытындыда» ең алдымен эмпириокритицизм мен диалектикалық
материализмнің теориялық негіздерін салыстыру керек екендігі көрсетіледі. Мұндай салыстыру «гносеологігялық мәселелердің букіл бағытында эмпириокритицизмнің басынан
аяғына дейін реакцияшылдығын, оныц идеализм мен агностицизмнщ ескі қателерін жаңа жалтарыстар арқылы. құрғақ
сөздер арқылы және айла-шарғылар арқылы бүркемелейтіндігін көрсетеді» (408). Мұның өзі оны марксизммен қандай да бол сын «біріктіруге» мүлде болмайтындығын дәлелдейді.
Екінші пунктінде: «Философиялық идеалистер — эмпириокритицизмнің серіктері және мұрагерлері» деп аталатын
IV тарауда айтылған мәселе түйінделеді. Ол былай деп
басталады: «Бұған дейін біз эмпириокритицизмді жеке алып
қарадық. Енді оны тарихи дамуы жағынан, философиядағы
басқа бағыттармен байланысы және арақатынасы жағынан
алып қарау керек. Бұл арада Мах пен Авенариустің Кантқа көзқарасы туралы мәселе бірінші орынға қойылады»
(216). Осыған сәйкес «Қорытындыда» «маман-философтардың бір өте кішкене мектепсымағы болып отырған эмпприокритицизмнің қазіргі замандағы басқа философиялық мектептер арасындағы орны» «Канттан бастаған Мах та. Аве­
нариус те одан материализмге қарай бет алған жоқ. кайта
кейін қарай... бет алды» (408) деп анықталған.
Үшінші пунктінде махизмнің физиканың шағын бір реакциялық мектебімен — «физикалық» идеализммен — бай­
ланысы сөз болады. Мұнда кітаптың V тарауының мазмұны
қорытындыланады, бұл тарауда Лепин физиканың ең соңғы жаңалықтары төңірегінде материализм мен идеализмнің
арасында өріс алған күресті қадағалай келіп, философпялык,
күштердің арасалмағына талдау жасайды және жаратылыстану ғылымында материалистік лагерь күшінің философиялық реакция күшінен анағұрлым басым түсетінін көрсетеді. Мах философиясы «жаратылыстану ғылымдарыпың
ең жаңа философиясы» деген немесе «XX ғасырдағы жара­
тылыстану ғылымының философиясы» деген мылжыңдаулардың мүлде жалған екендігін аша келіп, Ленин махизм
идея жағынан қазіргі жаратылыстану ғылымының бір саласындағы тек бір мектеппен ғана байланысты» (345) екен167

дігін атап корсетеді. Мұның өзі кітаптың басқа тарауларында да баса айтылады. IV тарауда «...«жаңа» сияқты
коріигеи. шынында өте ескі, юмистік-берклишілдік филосо­
фия жақтастарына қосылған жаратылыс зерттеушілердің
оте аз екенін Махтың өте-мөте дұрыс мойындап отырғанын
атаи оту керек» (233) — делінген. VI тарауда Махтың осы
мойындауы «жаратылыс зерттеушілердің көпшілігі материа­
лизм жағында екенін мойындады» (396) деп Махтың кейіигі мойындауымен қатар тағы да келтіреді. «Физикалық»
идеалистердің «ескі» (яғни материалистік) философиялық
көзқараста қалып отырған жаратылыс танущылардың көпшілігімен күресін Ленин Э. Геккельді Махпен салыстыру
арқылы көрсетеді. «Жалпы алғанда да, сондай-ақ осы арнаулы салада да, атап айтқанда: физикада да жаратылыс
зерттеушілердің басым көпшілігі айнымастан материализм
жағында болып отыр» (409). «Физикалық» идеализм дегенніміз реакциялық сәнқойлықпен аз уақыт әуестену деп
корсете отырып, Ленин оның ғылымның одан әрі дамуы
барысында жеңіліске ұшырайтыны сөзсіз екендігін, мате­
риализм мен идеализм арасындағы күрес алғашқысының
пайдасына шешілетінін көрегендікпен болжайды.
Ақырында, төртінші пункт VI тараудың аса маңызды
ңағидаларын тұжырымдайды; мұнда тарихты материалис­
та позициядан түсіну тұрғысынан философиядағы негізгі
партиялар болып табылатын материализм мен идеализмнің
күресіне таптық сипаттама беріледі, ал олардың күресі
сайып келгенде қазіргі қоғамдағы жау таптардың идеологиясын бейнелейді; идеализмнің дінді сақтап, қолдаудың
маңызды құралы екендігі көрсетіледі. Ленин былай деп
жазды: «Неокантшылдықпен және «физиологиялық» идеализммен әуестенушілік қалай тез өтіп кеткен болса, эмпириокритицизммен және «физикалық» идеализммен әуестенушілік те солай тез өтіп кетеді, ал фидеизм өзінің айлашарғыларын философиялық идеализмнің пайдасына мьщ
құбылтып өзгерте отырып, мұндай әуестенушіліктің әрқайсысынан өзіне олжа түсіреді.
Дінге көзқарас пен жаратылыстану ғылымына көзқарас
буржуазпялық реакцияның эмпириокритицизмді осылай
шын таптық тұрғыдап пайдаланатынын өте-мөте айқын сипаттайды» (392). Бұл өте маңызды қағида «Ңорытындыда»
былай тұжырымдалған: «Эмпириокритицизмнің объектив­
ен, таптық ролі фидеистердің жалпы алғанда материализмге қарсы, жеке алғанда тарихи материализма қарсы күресінде бүтіндей оларға қошеметтікпен қызмет етуге саяды»
(409).
168

Лениннің кітабын оқып-үйренетіндердің бәрі марксизм
философиясының кез-келген жауларына қарсы күресудің
лениндік методын, өзінің идеялық қарсыластарын лениғше сынаудың методологиялық негіздері мен тәсілдерін
мецгере білуді уйренуі керек. Ленин философиялық жау
ағымдарды әшкерелеу мен талқандауды мақсат еткен күрес пен сын тек мына жолдармен жүргізілгенде ғана пәрменді және ойдағыдай күрес болып, сын әлгі мақсатқа жетеді деп үйретті: ал бұл жолдар мынадай: 1) жау философиялық ағымдарға барлық мәселелерде диалектикалық
материализмді қарама-қарсы қою, 2) әлгіндей ағымдарды
диалектикалық тұрғыдан, яғни олардың дамуыпда, қозғалысында, олардың басқа философиялық ағымдармен баііланысында, қазіргі жаратылыстану ғылымына қатынасында алып қарастыру және 3) философияның партиялылығы принципі негізінде қарастыру жолдары болмақ.
В. И. Лениннің кітабын оқып-үйренгенде оқушы одан нақ
осыны үйренуге тиіс.

Екінші бөлім

В. И. ЛЕНИННІҢ КІТАБЫН ОҚЫП-ҮЙРЕНУ
КЕЗІНДЕ ТУАТЫН СҰРАҚТАРҒА
ЖАУАПТАР

Ленин кітабының проблематикасына I бөлімде жасалған талдау бұл кітаптың көп қырлы, өзінің мазмұны жағынан өте-мөте бай екендігін көрсетеді.
В. И. Лениннің кітабын оқып-үйренушілер жиі-жиі
сұрақтар беріп, кітапта кездесетін жекелеген қағидалар
мен түжырымдарды, сондай-ақ терминдерді, атап айтқанда
ғылымда осыдан көп жылдар бұрын қабылданған, ал қазір
не мүлдем қолданылмайтын, не басқа мағынада қолданылып жүрген терминдерді түсіндіруді талап етеді. Мұндай
сұрақтар, Лениннің кітабын философия және жаратылыстану ғылымдарының қазіргі заманғы жай-күйіне материа­
лизм мен идеализм арасында біздің заманымызда болып
жатқан күреске қатысты қарастырған кезде өте-мөте жиі
туады. Бұл сұрақтардың біразы Лениннің кітабы жазылған
кездегі тарихи жағдайдың кейбір ерекшеліктері мен көзқарастарын талқылап, Ленин сын көзбен талдау жасаған
белгілі бір философтардың немесе жаратылыс зерттеушілерінің сипаттамасымен оқушылардың жете таныс еместігінен туған. Бұл жәйт XIX ғасыр мен XX ғасырдың аралығында аіиылған белгілі бір ғылыми жаңалықтардың сипаттамасына да және олардың философиялық түсіндірмесіне де қатысты.
Сұрақтардың енді біразы кейде біздің философиялық
әдебиетімізде Лениннің кітабында айтылған ойлармен үйлестіру қиын болатын ағат терминдер, ұғымдар, сөйлемдер
кездесіп қалатындығынан туған. Ағат, ал кейде тіпті мулдем дүрыс емес терминология екінің бірінде белгілі бір
зерттеушінің қайсыбір философиялық ұғымның шын мәнісіндегі мағынасын аңғармауының, түсінбеуінің салдары
болып табылады. Бірақ мынадай жәйт те болып жатады:
маркстік-лениндік ғылымда жаңалық ашпақ үмітпен кейбір авторлар Лениннің көзқарастары мен қағидаларынан
іс жүзінде алшақ кетеді. Бұл тәрізді «жаңашылдық» нәти170

жесіз болып шығады да, тек шатастырушылыққа апарып
соғады. Ақырында, кейбір реттерде қазіргі заманғы маркстік емес әдебиеттегі сәнге айналған терминологияны сын
елегінен өткізбей, қолдана салу орын алып жүр.
Төменде Лениннің кітабын оқып-үйренушілер арасында, тәжірибе көрсетіп отырғанындай, неғұрлым жиі туатын
сұрақтарға жауап беріліп отыр. II бөлімнің алғашқы тарауларында біз бұл сұрақтардың көбінесе физика мен химияға қатыстыларын сөз етеміз. Маркстік-лепиндік фило­
софия пәнінің сипаттамасымен байланысты сұрақтарға
жауаптар ерекше орын алған; адамның танымдық, теориялық және өзгертушілік, практикалық қызметінде сананың
атқаратын пәрменді ролін қоса алғанда ойлаудың болмысқа қатынасы жөніндегі кейбір тұжырымдарға баса назар
аударылған.
Өздерінің мазмұны жағынан бір-біріне жақын сұрақтар
ыңғайлы болуы үшін тарау-тарау бойынша топтастырылды. Бұған қоса айтарымыз, осы оқу құралының бұл бөлімінде сұрақтарға жауап беру барысында оның I бөлімінде
қаралған кейбір қағидаларға жиі-жиі қайта оралып соғуымызға тура келеді.

VII тарау

ГНОСЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ ҮҒЫМДАРДЫ
ШАТАСТЫРУҒА ҚАРСЫ, ОЛАРДЫ МАХИСТІК
ТҮРҒЫДАН ТҮСІНДІРУГЕ ҚАРСЫ

1. Материяның жалған «физикалық» ұғымы
С ұ р а қ . Материяның философиялыц (гносеологиялық)
ұғымы және оның қасиеттері мен құрылымы жөніндегі физпкалық түсініктерді ажырату үшін В. И. Ленин енгіздіміс дейтіндей «материяның» ерекше «физикалық ұғымы»
бар ма? Егер ондай ұғым жоқ болса, онда кейбір авторлардың В. И. Ленин материяның «физикалық» немесе «жаратыл ыстану ғылыми» ұғымын енгізді-міс деулері неден ту­
гаи (138 және 278-беттерге).
Ж а у а п. «Материяның» философиялық ұғымынан өзгеше ешқандай да ерекше «физикалық ұғымын» В. И. Ле­
нин ешқашан енгізген емес. Материя дегеніміз бізден тыс
бела тұрып, бізді қоршап тұрған нәрсенің бәрі, бізге тәуелді емес, бізге сезім арқылы берілетін және біздің санамыз арқылы бейнеленетін нәрсенің бәрі. Физика жәнө
жалпы алғанда жаратылыстану материяның нақты қасиеттерін, әр түрлі жақтары мен түрлерін зерттеумен шұғылданады. Жекелей алсақ та, бәрін бірге қоса алсақ та, матерпяның бұл қасиеттері мен түрлері материяны тұтас
күйінде, оның барлық шексіз көріністерін де, қасиеттері
мен мәндерін де қамтымайды және ғылымның қандай да
болсын прогресіне қарамастан болашақта да ешқашан қамти алмайды.
Сондықтан «материяның физикалық ұғымы» немесе
«материяның физикалық анықтамасы» деп аталатынның
қай-қайсысы да шын мәнісінде, шектеулі, жартыкеш, букіл объективтік реалдылықты, басқаша айтқанда, букіл
материяны қамти алмайтын болып шығады, олар әрқашан
да бүкіл толық күйінде алынған объективтік реалдылық
ретіндегі материяның өзінің емес, тек оның жекелеген жақтары мен көріністерінің ғана анықтамасы болды, солай бо­
лып отыр және солай бола береді.
Жалпы алғанда бүкіл реалдылық туралы мәселені оньщ
жекелеген, ішінара анықтамалары туралы мәселемен шатастыруға болмайды. Материяның екі дербес анықтамасын:
гносеологиялық және «физикалық» анықтамасын енгізген
кезде шатастырушылық келіп шығады. Бірінші жағдайда
букіл объективтік реалдылық ретіндегі материя айтылып
172

отыр және көлемі жағынан тек осындай ұғым ғана материя
ұғымқіна сәйкес келеді; екінші жағдайда материяның қасиеттері мен түрлерін білудегі қазіргі кездегі ғылымның,
әсіресе табиғаттың нақты құбылыстары мен оның денелерінің қасиеттерін зерттейтін физиканың жеткен шегі еске
алынады.
Ңайталап айтайық, егер материя деп, оны Лениннің түсінгеніндей, ешқандай да шектеулерсіз алынған букіл
«объективтік реалдылықты түсінетін болсақ, материя ұғымы тек біреу ғана болады. Материяның ешқандай да екі
ұғымы жоқ, және де Ленин бұл тәрізді бірдеңені маркстік
философияға енгізуді ешқашан ұсынған емес. Махистерді
сынай келіп, ол мәселенің гносеологиялық тұрғыдан қойылуын жаратылыстану ғылымы тұрғысынан қойылуымен
алмастыруға жол беруге болмайды деп анық жазды. Физиканың қандай да болсын қағидасы, әлбетте, ескіруі мүмкін, неғұрлым кемел түсініктерге орын беруі мүмкін. Ал
егер философиялық ұғымдарды физикалық ұғымдармен алмастыратын болсақ, онда бұдан сөзсіз мынадай қорытынды: материяның құрылымы мен оның қасиеттері жөніндегі арнайы физикалық көзқарастардың ескіріп қалуымен
бірге философиялық категория болып табылатын материя
ұғымының өзі «ескіруге» тиісті-міс және осының «негізінде» ол ұғымнан бас тарту керек деген қорытынды келіп
шығады. (^ондықтан материяның философиялық ұғымын,
тегі қандай да болсын физикалық түсініктермен алмастыруға болмайды: материяның философиялық ұғымы физикада қандай жаңалықтар ашылса да, өз күшін сақтап қалады, себебі адамның санасында бейнеленетін адамнан тыс
объективтік реалдылық бар деген қағидаға физиканың жаңалықтарының қайсысы болса да күмән келтіре алмайды
ғой.
Үғымдарды шатастыруға, гносеологиялық мәселені таза
физикалық мәселемен алмастыруға мына жағдайда ғана:
егер гносеологиялық мәселе кез-келген физикалық объектіге, материяның кез-келген түріне қатысты айқын әрі анық
қойылатын жағдайда ғана ұрынбауға болады. Материяның
философиялық ұғымы туралы айта келіп, В. И. Ленин былай деп атап көрсетті: «Мәселені бірден-бір дұрыс, яғни
диалектикалық материалистік көзқарас тұрғысынан қою
үшін: объективтік реалдылық ретінде, адам санасынан тыс
электрондар, эфир, тағысын-тағылар бола ма әлде болмай
ма? деген сұрақ қою керек». Жаратылыс зерттеушілер, деп
атап көрсетті ол, болады деп жалтақсыз жауап береді, сөйліп осы арқылы мәселе материализмнің пайдасына шеші173

леді, ойткені материя ұғымы «адам санасына тәуелсіз бар
болып отырған және адам санасы бейнелейтін объективтік
реалдылық болып табылады, гносеология жагынан алғанда
одап басңа ештеце де емес» (296).
Лени осы мәселені мұқият талдай келіп, оны теріс шешкен кезде жол берілетін логикалық қатені және махистер
мен басқа да идеалистер осы қатені пайдаланып жасайтын
айла-шаргыларды ашып көрсетеді.
Кейде махистердің қатесі мынада: олардың материяның бейне екі бөлек ұғымын — философиялық және физикалық ұғымын шатастырғанында болды, сөйтіп осыдан келіп «материяның ғайып болатындығы» туралы теріс қорытынды келіп шықты деседі. Эрине, махистер гносеологиялық және жаратылыстану ғылыми мәселелерін шатастырды, бірақ шатастырғанда әсте де материяның философиялық ұғымын әлдебір «физикалық» ұғыммен алмастыру
үшін шатастырған жоқ. Егер мәселе солай болса, онда
махистер философиялық ұғымның орнына сол әлгі «физикалық» ұғымды сақтаған болар еді. Ал оньщ бержагында
махистер мен энергетиктер материя ұғымын нақ философиялық ұғым ретінде философиядан да, физикадан да шыгарып тастауға тырысты, оның себебін бейнебір бөлінбейтін, өзгермейтін атомдар мен басқа нәрсеге айналмайтын
химиялық элементтерден құралған материяның құрылысы
жөніндегі көзқарастардың ескіруімен бірге бұл ұғым да
ескірді-міс деп дәлелдейді. Осыдан келіп — «материяның
ғайып болатындығы» туралы, «материяны электрге саю»
туралы махистік тезис шығады.
В. И. Ленин махистердің материя ұғымы ескірді деген
мәлімдемелерінің сандырақ екенін әшкереледі. «... Махистердің істейтініндей,— деп жазды ол,— материяның белгілі бір құрылысы жөніндегі ілімді гносеологиялық категориямен шатастыру,— материяның жаңа түрлерінің (мәселен, электрондардың) жаңа қасиеттері туралы мәселені
таным теориясының ескі мәселесімен, біздің біліміміздің
қайнар көздері туралы, объективтік ақиқаттың бар екендігі туралы мәселемен, т. с. шатастыру мүлде орынсыз».
Ленин материя ұғымын қабылдау немесе қабылдамау
туралы мәселе адамның өзінің сезім мүшелерінің айғақтарына сенетін-сенбейтіндігі туралы, біздің танымымыздың
қайнар көзі туралы мәселе деп атап көрсетті. Көру және
сезіну, есту және иіскеу түйсіктері адам танымының қайнар көзі болып табыла ма, жоқ па деген мәселенің ескірмейтіні сияқты, бұл да ескірмейтін мәселе. «Сондықтан
мұндай ұгымның «ескіруі» мүмкін деу — жас баланыц
174

быһдырағы болып табылады, сәнге айналған реакциялыц
фило\офияның дәлелсымақтарын мағынасыз қайталай бергендік\болады» (138).
Ленқн гносеологиялық және физикалық мәселелерді
шатастьфуға неліктен жол беруге болмайтындығын түсіндіріп, он^ай шатастырудың қандай оғаштықтарға апарып
соқтыратцнын көрсетіп береді; относительді ақиқат болып
табылатый. физикалық көзқарастардың сөзсіз ескіретіндігін, басқа, неғұрлым толық относительді ақиқаттармен ауыстырылатынын, ал ғылыми философияның негізгі қағидалары мызғымай қала беретіндігін, сөйтіп ғылымдардың
жаңа жетістіктері тек оларды дәлелдей түсетіндігін, бірақ
оларды әсте де теріске шығармайтындығын, оларға күмән
келтірмейтіндігін атап көрсетеді. Сондықтан физиканың
немесе басқа да жаратылыстану ғылымдарының жалпы
қандай да болсын соңғы ашқан жаңалықтарының негізінде
материяның алғашқы екендігі және сананың соңғы екендігі жөніндегі қағиданы теріске шығару мүмкін емес: «Заттың құрылысы туралы, тамақтың химиялық құрамы туралы, атом мен электрон туралы ғылыми ілім күн санап ескіруі мүмкін және ескіреді де, бірақ адам оймен қоректене
алмайды, тек бір ғана платондық махаббатпен бала тумайды деген ақиқаттың ескіруі мүмкін емес» (205—206).
Ленин философия мен физика ғылымдары өзара қабысатын жерлерде олардың арасына шек қояды, өйткені олар
материяны зерттегенде оны әр түрлі жақтарынан қарап,
әр түрлі байланыстарында алып зертейді: «Материализм
мен идеализмнің айырмашылығы біздің танымымыздың
ңайнар көзі туралы, танымның (және жалпы «психикалықтың») физикалыц дүниеге қатынасы туралы мәселенің бел­
ил! бір шешіміне қарай анықталады, ал материяның құрылысы туралы, атомдар мен электрондар туралы мәселе —
тек осы «физикалық дүниеге» ғана қатысы бар мәселе»
(294).
Ал философиялық материализм тек біздің санамыздан
тыс және оған тәуелсіз бар материяны объективті реалдылыу деп танумен ғана байланысты. Демек, бұл арада әңгіме мәселенің гносеологиялық жәнө жаратылыстану ғылымы тұрғысынан қойылуын саралау туралы болып отыр,
бірақ материяның әлдебір ерекше, оның философиялық
ұғымынан өзгеше екінші бір ұғымын ойлап табу туралы
болып отырған жоқ. Махистер жалған логикалық тәсілді
(софизмді) қолданып, жалпы материя жөніндегі ұғым ескірді-міс деп оны «теріске шығару» мақсатын көздеді.
Кейбіреулер егер материя жөнінде екі ұғым енгізілетін
175

болен, онда осы арқылы бірден екі қоян атып алуға боХады
деп ұйғаруы мүмкін: өйткені философиялық ұғым фдзикалық ұғымнан піектелгендіктен, оның ескірмейтінді/ін дәлелдеу қиын емес. Онда «материяның физикалық ұгымын»,
үнемі ескіріп отырады деп мойындауға,— бұл же£де махистік пікірлермен келісуге тура келеді,— бірақ ойарға мынадай түзету енгізу керек: материя ұғымы ескірір отырады,
бірақ оның әсте де философиялық ұғымы емес^ «физикалық» ұғымы ескіріп отырады.
;
Әлбетте, мұндай «өнертапқыштық», реакцийлық философияға қарсы күресте нашар қару болып тдбылады. Алайда Лениннің кітабында материяның екі ұғымы бар деп білудің мүлдем нышаны да жоқтығына қарамастан осы тәрізді нәрсені Ленинге таңу әрекеттері тым оғаш болып көрінеді. Ленин философтар мен жаратылыс зерттеушілерден мәселенің философиялық және жаратылыстану ғылымы
тұрғысынан қойылуын ажырата білуді талап етті, өйткені
(өрескел қателерге ұрынбау үшін) гносеологиялық және
физикалық мәселелерді шатастыруға, біріншілерін екіншілерімен алмастыруға болмайды.
Махистер материя ұғымына қатысты мәселе жөнінде
ғана емес, сонымен бірге онымен байланысты басқа мәселелер жөнінде де осындай алмастырушылыққа жол берді.
Ленин мысалы, «біздегі орыс махистері адам таңданарлық
аңғалдық жасап, себептілік заңы жөніндегі барлық пікірлердің материалистік немесе идеалистік бағыты туралы
мәселені сол заңньщ белгілі бір тұжырымы туралы мәселемен алмастырады» (174) деп атап көрсетті. Бұл арада
нақ сол логикалық шатасушылық байқалып отыр, өйткені
табиғат құбылыстарының объективті заңды байланысы бар
екендігі туралы гносеологиялық мәселе осы байланысты
физикалық құралдардың көмегімен өлшеу туралы мәселемен және осындай өлшеудің нәтижелерін, айталық, құбылыстардың заңды байланысының мөлшер жағын көрсететін функциялық арақатынастар түрінде корсету туралы мәселемен шатастырылып отыр.
Нақ осы тұрғыдан алғанда, гносеологиялық мәселелерді физикалық мәселелермен шатастырушылыққа, біріншілерін екіншілерімен алмастырушылыққа қарсы шыға отырып, Ленин былай деп жазды: «Философиялық бағыттарды бір-бірінен ажырататын шын маңызды теориялықтаным
мәселесі — біздің себептілік байланыстарын суреттеуіміз
дәлдіктің қандай дәрежесіне жеткендігінде емес, бұл суреттеулерді математикалық дәл формуламен білдіруге болатын-болмайтындығында емес, табиғаттың объективтілік
176

заң^ілығы немесе біздің ақылымыздың қасиеттері, ақылдың хбелгілі бір априорлық ақиқаттарды және то т. тануг
кабіле\ц біздің әлгі байланыстарды тануымыздың қайнар
көзі бо^атын-болмайтындығында» (174—175).
Бұл драда Ленин махистерді материя туралы мәселеде
әшкерел^ген кезде айтылған нақ сол ойды келтіріп отыр.
Ал егер Материя жөнінде екі ұғымды ойлап табу жолына
түсетін бо^сақ, онда дәл осындай «негізде» себептіліктің
екі ұғымың да: бірі — табиғатта себептілік байланыстарының объектйвті түрде бар екендігін және себептілік ұғымы түрінде олардың біздің санамызда бейнеленуін мойыпдауды көрсететін философиялық, гносеологиялық ұғымын,
екіншісі — себептілік байланыстардың өлшеуге болатын
және математикалық формулалар мен қатынастар арқыльг
көрсетуге болатын мөлшер жағын тануда да қоса алғанда
себептілік байланыстарды танудың физика жеткен дәрежесі
бейнеленуі мүмкін «физикалық», немесе «жаратылыстану
ғылымы» ұғымын қолдануға да тура келген болар еді. Ал
егер мұндай жолға түсетін болсақ, онда философия мен
физика өзара тоғысатын жерлердің бәрінде де осы ғылымдардың барлық мәселелері бойынша ұғымдардың екі түрін
енгізуге тура келген болар еді. Материяның екі ұғымы ту­
ралы өрескел түрде пайымдағысы келетіндердің бәрі де сөзсіз осындай жағдайға душар болады. Онда кеңістік пен
уақыттың екі ұғымын: бірі — болмыс атаулының негізгі
формаларының объективті реалдылығын атап көрсететін
философиялық ұғымын, екіншісі — осы формалардың мөлшерін бейнелейтіндей «физикалық» ұғымын енгізуге, сананың екі ұғымы: философиялық және жаратылыстану ғылымы ұғымы бар деп жариялауға тура келер еді.
Егер ұғым атаулы дегеніміз зерттелген ерекше заттың
бейнесі екендігін еске алсақ, материяның екі ұғымын ойдан
шығару одан да бетер түсінбеушілікке апарып соғады.
Шынында да, егер әрбір объектіге белгілі бір ұғым сәйкес
келетін болса, онда, керісінше, басқа ұғымдардан оқшау
тұрған әрбір ұғымға, тегінде, сол ұғым арқылы бейнеленетін белгілі бір объект сәйкес келуге тиіс. Мұндай жағдайда, егер материяның бір-бірінен мүлдем өзгеше, әбден дербес түрдегі екі ұғымы — ешбір жағдайда да бір-бірімен біріктіруге болмайтын философиялық және «физикалық»
ұғымы қабылданатын болса, онда мұның өзі әлдебір ерек­
ше екі «материя»: өзінің философиялық ұғымы арқылы
бейнеленетін «философиялық материя» және өзінің «физикалық ұғымы» арқылы бейнеленетін «физикалық мате­
рия» бар деп ойлауға желеу болуы мүмкін. Бұлардың бі177

ріншісімен гносеология айналысады, екіншісін жаратыд/ыстану зерттейді. Мұндай пайымдаулар материяның екі/ұғымы бар деп ойлаудың логикалық салдары, материал^змнің
негізгі принциіітерінен шегінуге апарып соқтыратый ба­
рии түргаи сандырақ болып шығар еді. Ленин өзінің кітабында материя, ягни объективтік реалдылық біре^ екенін,
одан басқа ешқандай да реалдылық жоқ екенін Тжәне ол
философиялық та, физикалық та, зерттеудің п^тіі болып
табылатындығып көрсетіп берді. Объективтік феалдылың
туралы айта келіп, бұл «бізден тые бар, гносеологияда әлдеқашаннан бері материя деп аталып келе 'жатқан және
жаратылыстану ғылымы зерттеп отырған» (191) объектив­
ен реалдылық деп көрсетті.
Сонымен, материяның әр түрлі екі ұғымын енгізудің
ешқандай да негізі жоқ.

2. Ғылыми ұғымдар және махистік ұгымдар
(элемент, гипотеза)
С ұ р а қ. Мах өз философиясының негіздерін баяндау
үшін неліктен «элемент» деген терминді пайдаланған?
«Элементтің» махистік ұғымы мен шын мәнісіндегі элемент
ұғымының арақатынасы қандай? (59-бетке).
Ж а у а п. В. И. Лениннің көрсеткеніндей, Мах «эле­
мент» деген терминді өз философиясына «жаңалық» сипат
беру үшін пайдаланған. Онысы кездейсоқ емес еді. Әңгіме
белгілі бір ғылымның пегіздері туралы, оның зерттеуінің
бастапқы ең қарапайым (сол ғылымның шеңберіндегі)
объектілері туралы болған кезде жаратылыстану «элемент»
деген ғылыми ұғымды кеңінен пайдаланады. Химияда материяның осындай бастапқы біршама ең қарапайым турлер! (осы ғылымның шеңберінде) химиялық элементтер
болып табылады; биологияда тіршілік иелерінің біршама ең
қарапайым, бастапқы формасы органикалық клетка болып
табылады, кристаллографияда кристалл тор көздің қарапайым ұясы, ядролық физикада элементарлық бөлшек бо­
лып табылады және т. б. Өз философиясыньщ субъективтік-идеалистік мәнін бүркемелеуге тырысып және ол философиясы жаратылыс зерттеушілерге неғұрлым қолайлы бо­
лып шығуы үшін оны жаратылыстану-ғылыми материализм
етіп боямалап көрсетуге тырысып, Мах «дүние элементтерінің әлдебір жаңа түрлерін аштым, оларды білу бүкіл
әлемнің жаңа, нағыз ғылыми бейнесін жасап шығаруға
жәрдемдеседі-міс деген кейіп танытты. Ленин оның бұл тәсілін әшкерелеп, Мах ойлап тапқан «дүние элементтерін178

де» хЬизикалық және психикалық процестер қалай болса
солаігднатастырылған, соның салдарынан дүниеге материа­
листа ^және идеалистік көзқарастар бытыстырылған болып
шыққашлн көрсетіп берді. Бұл арада Оствальдтағы сияқты
Махта дц мүлдем қарама-қайшы құбылыстар сөз жүзінде
бір термирмен қамтылады да, осының негізінде олардың
түбегейлі ^арама-қайшылығы жойылды-мыс деп дәлелденеді. Ал егер Оствальдтың «энергетикасында» тұтас алғанда, қалай да, материалистік ағым басым болған болса, Махтың теориясыида айқын білдірілгеп субъективтік-идеалистік
сипат бар: ол бар иәрсенің бәріи түйсіктерге телиді де,
түйсіктерді «элементтер» деп атап, оларды физикалық жәие
психикалық деп бөледі, оның үстіне физикалық және психикалық элемеиттердің байланысы ажырамас байланыс
деп жарияланады.
«...«Элементтер» дегеп не?— деп сұрақ қояды Ленин.—
Жаңа сөз ойлап шығару арқылы философияның негізгі
бағыттарыпан жалтаруға болады деп ойлау, шынында,
балалық болар еді. Не эмпириокритиктердің бәрінің де...
айтып жүргеніндей, «элемент» дегеніміз туйсік,— онда,
мырзалар сіздердің философияңыз өз солипсизмінің жалаңаштығын неғұрлым «объективті» терминологияның киімімен бүркеуге тырысып, арамтер болатын идеализм болады.
Не «элемент» түйсік емес,— онда сіздердің «жаңа сөзсымақтарыңызда тук мағына жоц, онда бұл құрғақ сөзге мәз
болғандық болады» (52—53).
Лепин махистердің «физикалық тәжірибе элементтерін» (яғни физикалықты, сыртқы дүниені, материяны) түйсіктермен бірдей деп санауын берклишілдік деп атап көрсетті.
Элементтің ғылыми ұғымын махистік ұғыммен («дүние
элементтері») шатастырмау үшін Ленин қандай элемент
туралы сөз болып отырғандығын әрқашан ескертіп отырады. Мысалы, ол химия элементтері немесе нақты айтқанда: радий элементі, гелий элементі айтылып отырғандығын
түсіндіре кетеді (227, 284). Метафизикалық материализмді сынай келіп, В. И. Ленин диалектикалық материализм
«әлдебір өзгермейтін элементтер болады деп мойындауды»
теріске шығарады дейді.
Материялық денелердің бізге тікелей сезілмейтін элементтергё бөлінуі туралы сөз болған кезде Ленин «Мах пен
Авенариус ойдан шығарған элементтер туралы емес, жаратылыстану ғылымы тапқан материялық элементтер тура­
лы, атомдар, электрондар жэне т. б. туралы соз болып
отыр...» (71) деп арнайы ескертуді қажет деп санайды.
179

Озініц жалпыға белгілі, әдеттегі мағынасында «элемент»
сөзі күрделі системалардың материялық құрамды бөлімдеріп белгілеу үшін емес, сонымен қатар тегі қандай Да болсын қүрылымдардың, материялық та, сондай-ақ ойДағы да,
оның ішінде философиялық құрылымдардың да 'құрамды
болімдерін белгілеу үгшін де қолданылады. Айт^ кететін
бір жәйт, осы жағдайды Мах «элементтер» дегеи терминде
материализмнің бөлшектерін өз философиясыңың негізгі
субъективтік-идеалистік қағидаларымен араластырып жіберу үшін пайдаланды да, өйткені заттардың да, ойлардың
да бастапқы құрамдас бөлімдері, немесе бастаулары осы
термин арқылы білдіріледі. Осыған байланысты, әңгіме
эмпириокритицизмнің өз бойында бір-біріне қайшы элементтерді — идеалистік және материалистік элементтерді —
біріктіретіндігі жөнінде болған кезде, Ленин осы контексте
бұл сөз «элемент деген сөздің махистік мағынасында емес,
адам баласы қолданатын магынасында» (58) қолданылған
деп арнайы ескертеді.
Өзі «дүние элементтерін» ашқан кезде Махтың қолданған тәсілі, шын мәнісінде, мынаған келіп саяды: химиялық заттардың құрамдас бөлімі де, белгілі бір философиялық ұғым да «элемент» деген сөзбен белгіленетіндіктен,
демек, зат ретіндегі химиялық элемент философиялық ұғыммен, оймен барабар. Ленин «элемент» деген сөзбен бүркемеленетін нақ сол идеалистік бағытқа қарсы күресті. Со­
нымен бірге ол бұл сөздің идеализмді материализммен
шатастыру міндетін жеңілдететіндігін көрсетіп береді:
...«бір жағынан, денелер — түйсіктердің комплекстері дейді (нагыз субъективизм, нағыз берклишілдік); екінші жағынан, егер түйсіктерді элементтер деген атпен атасақ,
онда оларды біздегі сезім мүшелеріне тәуелсіз бар деп ойлауға болады дейді!» (136).
Айта кетелік, махистер өз философиясын ғылыми тұрғыдан негізделген етіп корсету мақсатымен философиялық
және физикалық ұғымдарды шатастыруды, ол ұғымдардыц
бірін екіншілерімен алмастыруды кеңінен қолданады. Бірақ бұған софизмдер мен логикалық қателер апкылы жетеді, осыларды әшкерелеуге Ленин кітабыпла көп көңіл
бөлінген.
С ұ р а қ: Махистердің «жумыс гипотезасыныц» физиктердіц ғылыми гипотезасынан айырмашылығы неде жәнө
бұлардьщ біріншісі өзінде субъективтік-идеалистік астар
бар екендігін көрсететін себебі неліктен? (319-бетке).
Ж а у а п . Ғылымда гипотеза деп әлдебір құбылысты не.месе құбылыстар тобын жорамалдап түсіндіруді, оның
180

мәні туралы, оның мүмкін болатын себебі туралы жорамалды агітады. Егер гипотеза дұрыс болса, оның өзінде әр түрлі
екі жәйт болады: оның бірі қүбылыстардың нақты бар, бірақ
адам әл| танып білмеген шын мәнісіндегі байланысы туралы
дұрыс болжам болып табылады, екіншісі — осы байланыстың
өмір шындығының өзіне сәйкес келмейтін, ғалымдардың
оздері енгізген түсіндірмелері болып табылады. Демек, ғылыми гипотезада, оны дұрыс ұсынған кезде, дұрыс, объективті жәйттер дұрыс емес, субъективті жәйттермен ұштасып
жатады. Гипотезаны практикада тексеру оның мазмұнындағы объективті нәрсені оған субъект әкеліп таңған нәрсенің бәрінен арылтады, ягни гипотезаны объективті реалдылықпен неғұрлым дәлме-дәл сәйкестендіруге жеткізеді.
Кейде жаратылыстанудың белгілі бір саласындағы
эксперименттік зерттеудің барысында фактілер тым көп
жинақталып, бірақ оларға әлі ешқандай, тіпті жорамалдап
болса да, түсініктер берілмеген жагдай қалыптасады.
Мұндай жагдайда тіпті дұрыс гипотеза делінуден де аулақ,
бар болғаны фактілерді бастапқы түрде біріктіріп, бір жүйеге келтіруге мүмкіндік бере алатын гипотеза ұсынылуы
ықтимал.
Кейін, гипотезаның бастапқы міндеті орындалысыменақ, оны авторының өзі-ақ лақтырып тастауы мүмкін. Ғылымдағы мұндай гипотезалар ғылым ғимараты салынып
болғаннан кейін, зерттеліп отырған қүбылыстардың объек­
тив^ шындыққа сәйкес келетін дұрыс түсіндірмесі табылған кезде алынып тасталатын өзінше бір құрылыс ағашының ролін атқарады. «Химия негіздерінде» Менделеев,
ешбір гипотезаны басшылыққа алмағаннан гөрі қандай да
болсын гипотезаны басшылыққа алған жақсы деп жазған
болатын.
Жаратылыс зерттеушілер таза көмекші сипаттағы мұндай гипотезаларды «жұмыс гипотезалары» деп атағанда
әдетте олардың танымдық маңызы фактілердің мәнін ашу­
га ұмтылмай сол фактілерді бастапқы жүйелеу міндетімен
ғана шектелетіндіктен солай деп атайды. Ал іс жүзіпде
әрқашан дерлік былай болып шығады: тіпті фактілерді
толық болмаса да қорытындылап, жүйеге келтіруге мүмкіндік беретін гипотезаның өзінде де объективті дұрыс
дән болады; міне осы дәннің өзі эмпириялық материалды
қорытуға мүмкіндік береді де.
Махистер нақты физикалық ұғымдарға субъективтік
идеализм рухында өздерінің гносеологиялық, философиялық түсіндірмелерін беруге тырысты. Олар ғылымдағы қалай болса солай айтыла салған қандай да болсын объек181

тивтік маңыздан жұрдай, яғни «қолайлылық» үшін бүтіндей. оіідан шыгарылған және санадан, түйсіктерден тыс
және оларга тәуелсіз бар болатын ештеңені бейнелемейтін
теориялық түсінікті «жұмыс гипотезалары» деп түсінеді.
Махпстік козқарас тұрғысынан алғанда «жұмыс гипотезасы» дегеніміз мынаны білдіреді: барлық ғылыми гипотезалар, теориялар мен ұғымдар — біздің тәжірибеміздің ке­
мским құралдары ғана, ешқандай объективті мазмұны жоқт
таным аспаптары ғана. «¥ғым дегеніміз физйкалық жұмыс
гипотезасы»,— деді Мах. Осылайша махистерде физикалық
(жаратылыстану ғылымы) гипотеза туралы түсінік объективтік реалдылықты және оның ғылыми теорияларда, гипотезалар мен ұғымдарда бейнелену мүмкіндігін теріске
шығаруга бағытталған гносеологиялық түсініктермен алмастырылған.
Ленин махистер мен басқа да идеалистерді нақ осынысы үшін сынады. Ол «жұмыс гипотезаларының» махистік
концепциясы деген біздің ойымыз бен түйсіктерімізді, тео­
риялар мен ұғымдарды объективті ештеңені, реалды ештеңені бейнелемейтін шартты белгілер, символдар ғана деп
жариялайтын барып тұрған берклишілдік екенін көрсетіп
берді. Бұл концепцияны Дюгем жақсы көрсеткен, оның
позициясын Ленин былай деп сипаттады: «реалдылық ту­
ралы мәселе жойылсын; біздің ұғымдарымыз бен гипотезаларымыз — жай символдар» (354), беталды айтылған пікірлер, т. с.
Ленин дәйекті идеалистер (спиритуалист Уорд пен ба­
рып тұрган реакцияшыл философ Гартман тәрізділер)
«жұмыс гипотезалары» жөніндегі махистік идеяға жармасып, осы идеяның көмегімен жаратылыс зерттеушілерді
одан әрі идеализмге қарай итермелей түскілері келетіндігін
көрсетіп берді. Уордтың «материя құрылысының атомдық
және басқа теориялары тек қана жұмыс гипотезалары»
(318) деген мәлімдемесі жөнінде Ленин былай деп жазды:
«Оның есесіне спиритуалист, «жұмыс гипотезасы» есебінде, атомдар және басқалар туралы мәселені өте-мөте дұрыс
қойған. Ңазіргі, мәдениетті фидеизм (Уорд фидеизмді тура
өз спиритуализмінен туғызады) жаратылыстану ғылымының ұгымдарын «жұмыс гипотезалары» деп жариялаудан
артықты талап етуді ойына да алмайды. Жаратылыс зерттеуші мырзалар, біз сіздерге. гылымды береміз, сіздер бізге гносеологияны, философияны беріңіздер деседі,— «алдыңғы қатарлы» капиталистік елдердегі теологтар мен профессорлардың келісіп өмір сүруінің шарты, міне, осындай»
(319) .
182

Э. Гартман да «жұмыс гипотезалары» жөнінде дәл осыпдай позиция үстанды. Ол физиктерді уақыттың, кеңістіктіц, себептіліктіц және табигат заңдарыпың объективтік
реалдылығы туралы ілімді дәйекті идеализм рухында түбірінен қайта қарауға итермелейді деп атап көрсетті
Ленин. «Тек атомдарды, электрондарды, эфирді ғана жай
символ, жай «жұмыс гипотезасьт» деп есептеуге болмайды,—
уақытты да, кеңістікті де, табиғат заңдарын да, бүкіл сыртцы дүпиені де «жұмыс гипотезасы» деп жариялау керек
болады. Не материализм, не бүкіл физикалық табиғатты
психикалық нәрсемен универсалды түрде алмастыру... (326).
Ленин ғылымының барлық мәселелері бойынша идеалистік
бағытты жүргізуді талап етуші Гартманның философиялық
нұсқауын осылайша сипаттайды.
Алайда басым көпшілігі стихиялық материализм пози- *
цияларында тұрған жаратылыс зерттеуіпілердің өздері гипотезаларды, ұғымдар мен ғылым теорияларын осылайша
(субъективтік-идеалистік) тұрғыда түсінушілікті теріске
шығарады. Мысалы, Ленин К. Снайдердің махистік көзқарасқа қарсы бағытталып айтылған сөздерін келтіреді,
Снайдер физикалық теориялар мен гипотезаларды жаіі эншей ін қолайлы «жұмыс гипотезалары» деп жариялауга
қарсылық білдіріп, олар біздің өздеріміздің омір сүріп отырғандығымыз жөніндегі «гипотеза» сияқты негізге сүйенеді
деп көрсетті. Бұл жөнінде Ленин былай деп жазды: «Жаратылыстану ғылымының категорияларын қарапайым жұмыс гипотезаларына әкеп саятын озінің ұнататын нәзік тұжырымдарын мұхиттың екі жағындағы жаратылыс зерттеушілер бастан-аяқ сорақылық деп келемеж етіп отырганда,
махистің халі қандай мүшкіл болатынын өздеріңіз ойлай
беріңіздер!» (405).
Бұдан әрі Ленин махист Р. Виллидің атомдар мен бос
кеңістік жөніндегі ұғымдар жалған ұғымдар, ол ұғымдар
әзірге біздің қолдануымыз үшін қолайлы болып отырған
кезде мақсатқа сәйкестілік тұргысынан пайдаланылатын
жай ғана қызмет көрсететін ұгымдар деген сөздерін келтіреді. «Торығудың жөні бар!»—деп ескертеді Ленин.—Кеңістіктің де, атомдардың да «жұмыс гипотезалары» екені
тіпті «жаңаша», «эмпириокритиктерше» дәлелденген еді,
ал жаратылыс зерттеушілер бұл берклишілдікті мазақ етіп,
Геккельдің соңынан еріп кетіп отыр!» (405).
Сонымен, «жұмыс гипотезаларының» махистік концепциясы тіпті оның идеалистік мәні эмпириялық деректерді
бастапқы қорытындылаулар процесінде жаратылыс зерт183

теушілердің оздері жиі пайдаланатын терминді қолданумен
бүркемеленгеніне қарамастан, жаратылыс зерттеушілері
арасында әсте де кеңінен қолданылған емес.

3. Ғылымда қолайлылық деген пікірге сілтеме
жасауға бола ма?
С ұ р а қ . Өз кезінде, мысалы, органикалық химиядағы
«резонанс теориясын» сынаған кезде айтылғанындай, жаратылыстануда белгілі бір таным тәсілінің немесе ғылым
әдісінің уолайлылығына сілтеме жасау атаулыны махизмнің көрінісі деуге бола ма? (186—187-беттерге).
Ж а у а п. Шынында да осыдан отыз жылдай бұрынг
«резонанс теориясы» сыналған кезде, бұл теорияныц махистік сипатын дәлелдемек болған цате әрекет жасалды,
оған осы теорияныц авторлары мен оны жацтаушылардыц:
бұл теория қолайлылық үшін ғана енгізілді, осы себепті
«резонансты құрылым» нақты бар деуге болмайды, «резонансты құрылымдар» шындығында жоқ; олар күрделі химиялық молекулалар болған жағдайда квантты-механикалық есептер жасау қолайлы болуы үшін ғана енгізілді деп
жазуы себепші болған-ды.
«Резонанс теориясын» сынау процесінде бұл мәселені
шатастыратын және аталған «теорияны» нағыз ғылыми
сынға алуға бөгет жасайтын, философиялық тұрғыдан негізсіз дәлелдер ұсынылды. Бұл ретте В. И. Лениннің еңбектеріне сілтемелер жасалды, ол еңбектер теріс түсініліп, теріс пайымдалған-ды. Мысалы, «резонанс теориясын» сынаушылардың кейбіреулері «Вопросы философии» журналының беттерінде, бұл «теорияныц» махистік мәні — оның
цолайлы болу ушін ғана белгілі бір түсініктер мен тәсілдер
енгізгенінде-міс деп пайымдады.
Бұл арада гносеологиялық және физикалық мәселелер
тағы да шатастырылып отыр. Ленин қолайлы болу прин­
цип! мына жағдайда ғана (оның үстіне сөзсіз түрде!): егер
бұл принцип таным теориясыныц негізіне алынатын болса,
басқаша айтқанда, егер барлық ғылыми ұғымдар, теориялар, гипотезалар объективтік реалдылықтың бейнесі деп
емес, тәжірибенің пайдалы құралы, объективті білім атаулыдан жұрдай «жұмыс гипотезалары» деп жарияланатын
болса ғана идеализмге апарып соғады деп атап көрсетеді.
Демек, әңгіме мәселенің әсте де физикалық жағы туралы
емес, гносеологиялық жағы туралы болып отыр. Махистік
«ойды үнемдеу принципін» сынай келіп Ленин: «Мұның
себебі не?— деп сұрақ қояды да, былай деп жауап береді:
184

«Себебі сол, егер ойды үнемдеу принципін шынында да
«таным теориясының негізіне» алсақ, бұл принцип субъективтік идеализмнен басқа еш нәрсеге апарып соқпайды...
Лтом бөлінбейді деп «ойлау» «үнемдірек» пе немесе атом оң
және теріс электрондардан құралған деп «ойлау» «үнемдірек» пе?.. «Бул арада «ойды үнемдеу» категориясын қолданудың өрескелдігін, субъективизмін көру үшін әлгі сұрақтарды қоюдың өзі де жеткілікті... Объективтік реалдылықты теріске шығарғанда ғана, яғни марксизмнің негіздерін теріске шығарғанда ғана таным теориясында ойды үнемдеу туралы шындап сөз қылуға болады!» (187). Одан әрі
Ленин, әңгіме, идеалистердің ойды үнемдеуді гносеологияның негізі етіп (189) енгізбекші болған әрекеттері туралы
болып отырғанын, және «үнемдеу принципі» гносеологияның негіздерінен, оның үстіне жалпы гносеологиядан алынып тасталса-ақ болғаны идеализм күл-талқан болатындығын (188—189) бірнеше рет атап көрсетеді.
Арнаулы жаратылыстану-ғылымы мәселелерін шешу кезіндегі қолайлылық жөніндегі пікірлерге келетін болсақ,
мұнда Ленин материализмге қайшы келетін бірдеңе бар деп
қарамағаны былай тұрсын, қайта тіптен керісінше, одан
материализмге әбден сәйкес келетін және идеализммен сыйыспайтын көзқарастарды көрді. Осыған байланысты ол, мысалы, неміс физигі Г. Герцтің энергетика жөніндегі көзқарасын атап көрсетіп, оның мынадай пікірін келтіреді: «Егер
біз қазіргі физика өзінің пайымдауларында пікір білдірудің
энергетикалық әдісін қолдануды, тегінде, не себепті ұнатады деп сұрайтын болсақ, онда оған қайтарылатын жауап
мынадай болмақ: өйткені өзіміз өте аз білетін заттар ту­
ралы сөз қылудан мұндай әдіс арқылы құтылу бәрінен де
оңай... Салмағы бар материяның атомдардан ңұралатынына, әрине, біз бәріміз де сенеміз; атомдардың көлемі және
олардың қозғалысы туралы белгілі бір жағдайларда біздің
едәуір айқын түсінігіміз бар. Бірақ атомдардың формасы,
олардың бір-бірімен жалғасуы, олардың ңозғалысы квп
жағдайда бізге мүлде мәлім емес... Сондықтан атомдар ту­
ралы біздің түсініктеріміз, математикалық теориялардың
берік негізі болуға онша жарай қоймаса да, бүдан былайғы
зерттеулердің маңызды жәпе қызғылықты мақсаты болып
табылады». Лениннің айтуы бойынша, Герц эфирдің одан
әрі зерттелуінен «ескі материяның мәнініц, оның инерциясының және оның озіне тарту күшіиің» анықталуын күткен
еді (323-324).
Герцтің осы келтірілген пікірлерін диалектикалық мате­
риализм тұрғысынан талдай келіп, Ленин олардың мате185

риалистік сипатын ашып көрсетеді және оларды кейбір
реакцияіныл философтардың энергетиканы идеалистік тұргыдан түсітідіруіне қарама-қарсы қояды. Ленин былай деп
қорытындылайды: «Энергияға материалистік емес көзқараспеп қарауға болатыны Герцтің тіпті ойына да келмегені
осы айтылғандардан көрініп тұр. Энергетика философтардың материализмнен идеализмге қашуына сылтау болды.
Жаратылыс зерттеуші энергетикаға физиктер атомнан кетіпг
электронға жетпеген кезде, егёр осылай деугё мүмкін болса, материялық қозғалыстың заңдарын баяндаудын қолайлы әдісі деп қарайды» (324).
Герц қолайлылық пікіріне сүйенді деген негізде Герцті
махизмге ұрынды деп кінәлаудың бұл арада нышаны болса да бар ма? Керісінше, Ленин жаратылыс зерттеушінің
«энергетика жөніндегі көзқарасын ғылым дамуының өтпелі
дәуірінде материялық қозғалыстың заңдарын баяндаудың
цолайлы әдісі деп тура багалайды. мұнда энергияга материалистік емес көзқараспен қараудың мүмкіндігі де жоқ.
Ал энергия (және қозғалыс) материядан бөлініп алынған
кезде энергетика материализмнен идеализмге қашуға сыл­
тау болады.
«Резонанс теориясын» сынаушылар, біріншіден, есептер
жасаудың қолайлылыгы туралы мәселепі «ойды үнемдеу
принципімеи» шатастырды, ал олар бір-бірімен барабар емес;
екіншіден, және бұл ең бастысы, олар субъективтік идеалистер таным теориясының негізіне алатын принцип ретіндегі қолайлылық туралы мәселені ғылыми зерттеу кезінде нақты физикалық және техникалық әдістер мен тәсілдерді қолданудың қолайлылыгы туралы мәселемен шатастырды; үшіншіден, материя жөніндегі екі ұгымды жақтаушылардың өз «өнертабысын» Ленинге таңғаны сияқты,
бұлар да өз көзқарастарын Ленинге таңды.
Егер таным теориясы саласында емес, нақты физикалық немесе химиялық мәселелерді шешу саласында қолайлылыққа қандай да болсын сілтеме жасау өзінен-өзі махизм­
ге ұрындырады деген пікірмен келісетін болсақ, онда біз
огаш қорытындыларга ұрынамыз. Мысалы, онда қолайлы
аспаптар құрастыру, есептеулердің қарапайым да қолайлы
тәсілдерін қолдану мүмкін болмаған болар еді. Лениннің
көрсеткеніндей, «ойды үнемдеу принцип і» сияқты «қолайлылық принципі» де гносеологияның негізіне алынған жагдайда идеализмнің тірегіпе айналады.
Гносеологиялық мәселепі химиялық-есептеу мәселесімен
птатастырудан не шықты? «Резонанс теориясын» оның іпын
мәніндегі қателері үшін емес, қолайлылық үшін өмірде
186

иақты бар ешнәрсе сәйкес келмейтін шамаларды қамтыған
кейбір есептеу тәсілін енгізгені үшін сынай бастады. Егер
мұны сын деуге ауыз барса ол «сын» «резонанс теориясын»
жақтаушыларды өз қателерін түзетуге қарай емес, қайта
қарама-қарсы жаққа — ол қателерін онан сайын тереңдетіп, қолайлылық үшін ғана енгізілген нәрсені реалды деп
тануға итермеледі. Ал егер өздеріне тікелей нақты объект
сәйкес келмейтін және сол себепті тек біздің басымызда
ғана болатын ұғымдарды пайдалануды идеализм деп жариялайтын болсақ, онда мұндай жағдайда көп өлшемді кеңістіктер геометриясы туралы айтпағанның өзінде, қазіргі
кездегі математиканың комплексы сандар туралы ілімінің
бәрін және иррационалды сан ұғымының озін идеалистік
деп жариялау керек болар еді.
Және де керісінше, егер біз, Энгельстің сөзімен айтқанда, минус бірдің квадрат түбіріне немесе төртінші өлшемділікке біздің санамыздан тыс әлдебір реалдылықты теліп
одеттенетін болсақ, онда спиритикалық дүниені мойындауға бізде бір-ақ қадам қалады. Бағымызға орай, нағыз марксистердің бірде-бірі олай жасамайды; диалектикалық мате­
риализм позицияларында тұрған философтар мен жаратылыс зерттеушілер «резонанс теориясының» кейбір сыншыларының жоғарыда баяндалған тұрпайы көзқарастарына
ңосылмайды.

4. «Функциялылықтың» ғылыми тұрғыдан
және махистік тұрғыдан түсіндірілуі
С ұ р а қ . «Функциялыц арацатынасты» (немесе әлдебір
ұғымды немесе затты «функциялық анықтауды») қандай
да болсын мойындау махизмнің позициясына көшкендік
болып табыла ма? (174-бетке).
Жауап. Қолайлылық пен «ойды үнемдеу» жағдайында да, сондай-ақ «функциялық арақатынас» (немесе
анықтау) жағдайында да махистік позиция гносеология
туралы, объектіні субъектпен алмастыру, зерттеліп отырған
затқа объективтік тұрғыдан қарауды субъективтік тұрғыдан
қараумен алмастыру туралы әңгіме басталған кезде ғана
пайда болады. Бұрын қарастырылып өткен жағдайлардағы
сияқты мұнда да мәселенің теориялық-танымдық тұрғыдан
қойылуы жаратылыстану-ғылыми тұрғыдан қойылуымен
шатастырылады, яғни философиялық көзқарас математиканың, физиканың немесе әлдебір басқа жеке ғылымдардың
шеңберлерінде берілетін белгілі бір нақты тұжырыммен
шатастырылады.
187

В. И. Ленин себептілік заңы жөніндегі барлық пікірлердіц материалистік немесе идеалистік бағыты туралы мәселені сол зацныц белгілі бір тұжырымы туралы мәселемен
алмастырган орыс махистерінің адам таңданарлық аңғалдығып корсетіп берді. «Олар,— деп жазды ол,— неміс эмпириокритик-профессорларының: «функциялық арақатынас» десеңіз, бұл «ең жаңа позитивизмді» ашқандық болады, бұл
«қажеттілік», «заң» деген және т. с. сөздерді «фетишизмнен» құтқарады дегеніне нанды. Бұл, әрине, барып тұрған
бос сөздер еді... Профессорлардың ашқан жаңалықтарына
сенгіш махистеріміздің көзқарасы тұрғысынан қарағанда,
тәртіп, заңдылық ұғымдарын және т. с. ұғымдарды белгілі
бір жағдайларда математика жолымен айқындалған функциялық арақатынас арқылы білдіруге болатынын Фейербах
(Энгельс туралы айтпағанның өзінде) білмеген болар!»
(174).
Дэл осы жәйтті Ленин В. М. Шулятиковтың «Батыс
Европа философиясында капитализмді ақтау. Декарттан
Э. Махқа дейін» деген кітабын оқыған кезде де атап көрсетті. Сол кітаптың «Эмпириокритицизм» деп аталатын XII
бөлімінде автор, бүтіндей, буржуазиялық профессорлардың
функциялықтың өзі себептілікті ығыстырып шығарады-мыс
дегеніне сенген махистердің стилінде жазған. «Функциялық
тәуелділік ұғымы дегеніміз себепті тәуелділікті теріске шығару...»— деп жазды Шулятиков. Осы сөздің астын сызып,
кітап парағының шетіндегі оның тұсына Ленин: «солай
ма??»,— деп жазған [29, 497]. Осы арқылы Шулятиковтьщ
мәлімдемесіне өзінің теріс пікірде екендігін білдірген.
Одан әрі автор: Геффдингтің қорытындысын жалпы алғанда дұрыс деп табу керек және оның «мақсатқа сәйкестілік дәлелдеріне» сілтеме жасауы ғана сәтсіз шыққан, ол
дәлелдер, былайша айтқанда, бұлдыр әрі анық емес деп
жазған. Кітап парагының шетіндегі осы тұсына Ленин былай деп атап корсетеді: «Эрине, бірақ бұдан функциялылық
себептіліктің турі бола алмайды деген қорытынды шықпайды» [29,497].
Бұл арада функциялылықтың себептілік байланыстарын
білдірудің ерекше тәсілі болып, оларды математикалық
тұрғыдан сипаттаудың тәсілі болып, сондықтан да себептіліктің бір турі (көрінісі) болып шығып отырғандығын кор­
сете кету маңызды.
Бұл мәселені В. И. Ленин осылай түсіндірген, және де
оның түсіндірмесінің барлық білім салалары үшін орасан
зор, принципы маңызы бар.
Мысалы, 1962 жылы тіршіліктің мәні проблемаларын
188

талдау кезінде жаңа формула ұсынылып, бұл формула
тірптілік биологиялық құбылыстардың заттай көрінісі ретіпде материяның белгілі бір түрінің (Энгельстің айтуы
бойынша, белоктардың) тіршілік ету тәсілі ретінде анықталатын «тіршіліктің субстанциялық анықтамасына» қарамақарсы «тіршіліктің функциялық анықтамасы» дегенге қатысты болды. Тіршіліктің субстанциялық анықтамасын
опың функциялық анықтамасымен алмастыру туралы усы­
пьте жөнінде таласуға, әлбетте, болады, бірақ бұл үшін ең
алдымен тіршіліктің жаңа анықтамасының мағынасы мен
маңызын дұрыс түсініп алу керек. Ал сол дискуссияның
барысында кейбір биологтар ұғымдарды алмастыруға бар­
ды, бұл ретте Ленинге және оның себептілік, заңдылық, қажеттілік т. б. жөніндегі ұғымды функциялық арақатынас
ұғымымен алмастырмақ болған махистік әрекетке қарсы
күресіне сілтеме жасалды. Дискуссияда дәл солай: Ленин
Махты оның функциялық арақатынас ұғымын пайдалануға
ұмтылғаны үшіп сынаған екен, ендеше осы себепті ұсынылып отырған «тіршіліктің фупкциялық анықтамасын» махистік анықтама деп есептеу керек деп мәлімдейді.
Мұндай «қарсы пікірді» логиканың қарапайым ережелерін білмеу негізінде кеткен қателік деп бағалау керек. Бір
жағынан себептілікті функциялықпен алмастырудың махистік концепциясымен, екінші жағынан, тіршіліктің функциялық анықтамасының арасындағы ортақ нәрсе «функциялық» деген бір ғана сөз болып табылады. Ал осы сөзге
берілетін мағыпаны қоса алғанда қалғандарының бәрі мулдем әр түрлі нәрселер, сондықтан бұл арада тіршіліктің
функциялық анықтамасын жақтаушылар мен махистер
арасында ортақ ештеңе жоқ. Махтың көзқарасы тұрғысынан құбылыстардың объективті түрде бар себептілік және
заңды байланыстарын функциялық арақатынаспен (яғни
себептілік және жалпы алғаида заңды байланыстарды сипаттау тәсілімен) алмастыруға болады және солай алмастырылуы керек. Ал тіршіліктің функциялық анықтамасы
өзі байланысты болып отырған бүкіл кибернетика сияқты
бүтіндей қатаң детерминистік концепцияға құрылады және
себептілікті теріске шығарумен, оны субъективистік философияньщ ұғымдарымен алмастырумен ешқандай ортақтығы
болмайды.
Бұл арада функциялылықтың белгісінің тек мынандай
ғана мағынасы бар: мұнда тіршілік иелерінің заттың мазмұны емес, олардың элементтері арасындағы құрылымдық
байланыстардың типі есепке алынады, мұнда біз тіршілік
189

деп атайтып процестер сол типтің көрінісі немесе қасиеттері
(«фупкциялары») ретінде байқалады.
Қез келген дискуссияға қатысушылар үшін Лениннің
логикалық жағынан негізсіз тәсілді — контекстен үзіп-жұлып алынган цитаталар мен пікірлерді сөз жүзінде ғана
паіідаланумен шектелушілікті, сөйтіп қаралып отырған мәселені нақты және шын мәнінде талдамаушылықты — сынағанын есепке алулары маңызды. Мәселен, Ленин Базаровтың мына төмендегі пайымдауын келтірген: «Мах, Авена­
риус және көптеген басқа адамдар таным теориясының
негізіне алған «күшті неғұрлым аз жұмсау» принципі...
күмән жоқ, гносеологиядағы «маркстік» тенденция болып
табылады» (186).
Ленин бұл пайымдаудың логикалық негізін ашып, оның
барып тұрған қисынсыздығын, өрескелдігін көрсетіп берген:
«Маркете де «үнемдеу» бар. Махта да «үнемдеу» бар. Бұл
екі «үнемдеудің» арасында титтей де болса байланыстың
бар екені шынында да «күмәнсыз ба?»— деп сүрақ қояды
Ленин (186). Бұл сұраққа жауап біреу ғана және одан әрі
Лениннің көрсеткеніндей, мейлінше нақты, дәл жауап:
Маркс пен Махтың арасында ортақ ештеңе жоқ және болуы
мүмкін де емес!
VI тарауда махистерді әшкерелеуді одан әрі жалғастырып, Ленин С. Суворовтың өндіргіш күштердің дамуы еңбек өнімділігінің өсуіне, энергияны жұмсаудың біршама
кемуіне және энергия қорлануының артуына сәйкес келетіндігі жөніндегі пайымдауын келтіреді. «...Көрдіңіз бе
«реалдық-монистік философия» қандай жемісті болып отыр:
марксизмді жаңаша, энергетикалық тұрғыдан дәлеллеп
отыр!» — дейді Ленин мысқылдап. Одан әрі Суворовтың мақаласынан үзінді келтірілген: «...бұл — экономикалық прин­
цип. Сопымен, Маркс күштерді үнемдеу принципін әлеуметтік теорияға негіз етіп алады...».
«Бұл «сонымен» деген сөз піынында керемет сөз!— деп,
сол бойда-ақ атап көрсетеді Ленин.— Маркете саяси эконо­
мия бар болғандыцтан «экономия» деген сөзді біраз ежіктейік те, бұл ежіктеудің нәтижесін «реалдық-монистік фи­
лософия» деп атайық!» (380—381).
«Тіршіліктің функциялық анықтамасында» Мах та пайдал анған «функциялық» деген нақ сол сөздің өзі кездесетіндіктен ол анықтаманы махистік анықтама деп жариялауға әрекеттенбек болғандар Лениннің бұл мәселе жөнінде махизмді қалай сынайтындығын байыптап ойлану керек. Өпткені ондай жолға түскендей жағдайда функция,
функциялық деген ұғым әжептәуір елеулі роль атқаратын
190

бүкіл математиканы ғана емес, сонымен қатар басқа ғылі.імдардың да бірсыпырасын, мысалы, организмнің функцпясы деген ұғымы бар биологияны немесе молекулалар
ішіидегі функциялық атомдық топтар деген ұғымы бар химияпы махистік ғылым деп жариялауға тура келеді.
Осының бәрі Лениннің кітабы қолданылатын создердіц
ортақтығыпа қарап салыстырылатын көзқарастардың /кал­
ган ортақтығы жөнінде пікір айтудан тікелей сақтандыратындығын көрсетеді.
5. Махистік «принциптік координация» жөнінде

С ұ р а қ . Қазіргі кездегі физикалық зерттеудегі өлшеу
аспабының барған сайын өсе түсіп отырған ролі махистердің «принциптік координация» туралы ілімін ақтау үшін
пегіз болмай ма? (65-бетке).
Ж а у а п . Ең алдымен махистердің «принциптік коор­
динация» деп нені түсінетіндігінің философиялық (гносеологиялық) мәиін толығырақ анықтап алу керек. Авенариустың осыған сәйкес ілімі субъект (менің «Менім») пен
объектінің ажырамастай байланысы («ажырамастай координациясы») жөніндегі махистік (субъективтік-идеалистік)
концепцияның бір нұсқасы болып табылады. Бұл махистік
ілімнің жадағай философиялық мәні осындай.
Ленин мұндай көзқарастардың жалгандығын апіып берді. Жаратылыстанудың деректеріне сүйене отырып, ол табиғат адаммен (оның «Менімен») ажырамастай байланыста
бар болады дегеи пікірдің өрескелдігін дәлелдеді.
«Жер бетінде адам да, жалпы алғанда тірі тіршілік
иелері де болмаған жәие болуы мүмкін де емес уақытта
жердің осы қалпында бар болганын жаратылыстану толық
қуаттап отыр,— деп жазады Ленин. Органикалық материя —
кейінгі құбылыс, ұзақ дамудың жемісі. Демек, түйсінетін
материя болмаған кезде ешқандай «түйсіктер комплекстері» болмаған,— Авенариустың ілімі бойышна, ортамен «айрылмас» байланыста болыпты дейтін етпқандай Мен болмаған» (75).
Бұдан соц Ленин махистер өздерінің теориясы мен жа­
ратылыстану арасындағы осы қайінылықты аңғарып, оны
құйтырқы сөз арқылы жоймақшы болғандығын корсетіп
берді. Мәселен, Авенариус бұл қайшылықты озі ойлап тапқан координацияға «потенциялық» орталық мүпіе деген
ұғымды енгізу арқылы жоймақшы болды. Координация
«Мен» мен ортаның «ажырамастай» байланысында болады.
Ешқапдай «Мен» жоқ болған жағдайда не істеу керек?
191

Авенариус былайша пайымдайды: уақыт өте келе бұл «Мен»
панда болады ғой! Демек, ол әлі жоқ кездің өзінде де
«ортаныц құрамдас бөлімдері» бар болады, әлгі «Мен» кейін
солардап шығады. Демек, «Мен» мүмкіндік, потенция түріпде бар болады. Демек, потенциялық орталық мүше ешуақытта нольге тең емес, дәлелдеу керек болғанның өзі де
осы.
«Мұндай пікірлерді айтатын философқа құлақ қоятын
адамдардың қалайша табылатынына тек қана таңқалуға
болады!...— деп атап көрсетеді Ленин. Шынында да, мүшелерінің бірі потенциялық болғандықтан айрылмас коорди­
нация деп есептелетін координация туралы қалайша шындап сөз қылуға болады» (76).
Сөйтіп, Ленин былай деп атап көрсетеді: өзінің потенциялық орталық мүше болады деп ойдан жол беруімен қоса
алғанда принциптік координация теориясы түгелдей «философиялыу обскурантизм, субъективтік идеализмді қисынсыз сандырақ дәрежесіне жеткізгендік болып табылады
(78).
Біздің ғасырдың бас кезінде мәселе осылай болған-ды.
Одан кейінгі жерде бұл жөнінде бірдеңе өзгерді ме, соны
көрелік. XIX және XX ғасырлардың аралығында физика
микрокүбылыстар (микроәлем) саласына енді. Микроқұбылыстар деңгейінде эксперименттер мен өлшеу амалдарын
жүргізген кезде физикалық аспаптың ролі едәуір артты.
Бұл ретте төмендегідей өте маңызды жағдай анықталды:
эксперимент жасаушы адам көлемі мен массасы өте үлкен
макроденелермен шұғылданған кезде қолданылған аспап
әлгі денелердің жай-күйіне айтарлықтай ықпал етпеген;
басқаша айтқанда, біз әлгі денеге белгілі бір аспаппен ықпал
еткеннен кейін (мысалы, оларға жарық түсірдік) олар
жалпы алғанда сол күйінде қалды және оларға біздің аспабымыз эсер еткенге дейін қандай күйде болған болса,
сол күйін сақтап қала берді деп ойлауға болатын еді.
Табиғаттың микрообъектілеріне орай мәселе басқаша:
егер электронға «жарық түсірсек», яғни оған ең болмағанда
бір ғана фотонмен (жарық «бөлшегімен») эсер ететін болсак,, онда өзіне фотон тарапынан осындай эсер болған
жағдайда электронның өз күйінде өзгеріс болғаны байқалады, сондықтан біз оның «өзімен өзі» болтан, оған эсер
еткенге дейінгі күйінде емес, біз оған аспаппен эсер еткенпен кейін қандай болғандығын байқайтын боламыз.
Әрине, біздің аспабьтмыздың бақыланып отырған электронның күйі мен өзгерісіне араласуын әдетте механикадағы
сияқты жоюға (бөгде нәрсе ретінде алып тастауға) бола192

тын сияқты. Ал айда электрон сияқты микробөлшектердің
цозгалысы мен өзгерісі олардың ерекше физикалық табиғатына орай (олар — толқын-бөлшектер) әдеттегі механиканыц заңдарына емес, қайта өзінің анықталмағандықтардың
белгілі ара қатынасы бар кванттық механиканың заңдарына бағынады екен, ол арақатынасты Гейзенберг 1927 жылы ашқан. Бұл арақатынасқа сәйкес микроболшектердің
жай-күйі (координаттары) мен жылдамдығын кез-келген
дәлдікпен бір мезгілде анықтауға болмайды, оны Планктың
универсал константасы һ (һ дегеніміз әрекет кванты екені
белгілі) реттеп отыратын белгілі бір шектерде ғана анықтауға болады.
Міне, сондықтан да фотонмен (фотондар шығаратын оптикалық аспаппен) электронға эсер етсек, біз экспериментке дейін электронның қандай күйде болғанын, ол біздің
араласуымызсыз «өзімен өзі» қандай болғанын енді дәл
анықтай алмаймыз. Бұл жағдай физикалық аспаптың микроқұбылыстар саласындағы әрекеттерінің принципті түрде
бақыланбайтындығы деп тұжырымдалды.
Осыдан келіп субъект (бақылаушы) пен микрообъектінің принциптік координациясы жөніндегі махистік концепцияның пайдасына гносеологиялық қорытынды жасалды:
физик микроәлемде әрқашанда өзі «дайындап қойған»
микрообъектіні ғана бақылайды және біздің аспаптың алдын ала қалыпты жай-күйінен ауытқытатын, бақыланбайтын әсеріне ұшырамайтындай микрообъектіні ешқашан
бақыламайды. Ал микроәлемді біздің сезім мүшелеріміз
тікелей ацғара алмайтындықтан микроәлемді аспапсыз
зерттеу мүмкін емес. Ал аспап — адамның (субъектінің) қолымен жасалған нәрсе. Демек, деп гносеологиялық қорытынды жасауға асығады идеалист-философ немесе «физикалық» идеалист: біз үшін, біздің зерттеулёрімізде микроэлем әрқашан «өзімен өзі» өмір сүрмейді, біз оны қалай
дайындаған болсақ, сол күйінде өмір сүреді, сондықтан бұл
арада біздің «Менніц» ықпалы принципті түрде жоюға келмейді.
Басқаша айтқанда, микроәлем саласында физикалық
объект (микрообъект) біз үшін, субъектпен, бақылаушымен және оның аспабымен, біздің «Менімізбен» принципы
түрде координацияланған («ажырамастай байланысқан»)
түрде ғана бар болады-мыс. Субъект пен объектінің принциптік координациясы туралы ескі махистік идея жаңа
сарында дәлелденеді-мыс.
Бірақ, мәселенің өзі мұның бұлай еместігінде. Біріншідент қандай да болсын физикалық аспапты адам жасап
7—832

193

піыгарады, соның қолымен дайындалады, бірақ бұлай болганымен аспаптың өзі әсте де субъектінің бір бөлігі болып
шықпайды: адамның өзі жасап щығарғаи құрал атаулы нақ
сол адамға қызмет ететіні сияқты ол субъектінің таным
қызметі процесінде субъектіге қызмет ететіц ғана объект
болып қала береді. Ғалым микроәлемдегі процестерді зерттеген кезде бақылайтын нәрсе — объект, бақылаушыдан
тәуелсіз және одан тыс болатын объект, осының өзінде бұл
объект, шын мәнісінде, әр түрлі екі физикалық объектіпің — микрообъектінің өзі мен аспаптың бір-бірімен өзара әрекеті жасайтын нәрсенің өзі болып табылады.
Екіншіден, бүкіл әлемде мүлдем оқшауланған заттар
мен құбылыстар, өздерінің бүкіл басқа әлемнен толық оқшаулануы мағынасында алғанда «өзімен өзі» болатын ешқандай заттар мен құбылыстар жоқ және болуы да мүмкін
емес. Алайда микрообъект туралы айтқанда, оған сырттан
жасалатын ықпалды, әдетте, елемеу немесе жою (болғызбау) мүмкіндігіне, сөйтіп оны жеткілікті дәрежедегі дәлдікпен «өзімен өзі» болатын нәрсе ретінде бейнелеуге де
жол беріледі. Мұны микроәлем саласында жасауға болмайды, мұнда барлық микрообъектілер өте терең өзара әрекетте болады. Мұның өзі олардың өз табиғатымен, олардың
физикалық ерекшеліктерімен байланысты. Сондықтан микроәлем саласында тіпті біздің абстракциямызда да мейлініпе оқшау қалған микробөлшек, мысалы, электрон бар деуге болмайды, әрдайым өзара әрекет етуші микробөлшектермен шұғылданады. Олардың осы өзара әрекеті заңдарының
немесе, дұрысырақ айтқанда, осы өзара әрекеттің салдарының бірі Гейзенбергтің анықталмағандықтарының арақатынасы болып табылады.
Біздің аспап бөліп шығаратын фотон электронмен өзара
әрекетке түскен кезде, екі микрообъекті арасында объективті түрде болатын нақ осы өзара әрекет біздің зерттеуіміздің пәніне айналады, осының өзінде бұл өзара әрекет фотонды аспап шығармай, қайсыбір табиғи негіз шығарса да дәл
сондай болады.
Басқаша айтқанда, біз үшін микроқұбыластар саласындағы объект әрқашан микрообъектілердің өзара әрекеті бо­
лады және бұдан ол микрообъектілер әсте де өздерінің
объективтік сипатынан айырылмайды, бақылаушы жөнінде
«принциптік координация» қатынасына айналмайды.
Кванттық механика мен бүкіл қазіргі физика «принциптік координация» туралы ілімді қайта жаңғырту үшін ешқандай да негіз бермейді. Солай бола тұрса да кванттық
механика концепциясын жаңа махистік негізде дамыту жө194

и і иде талай рет әрекет жасалды. Алайда XX ғасырдың виш­
ни жартысынан бастап тек физиктер ғана емес, сол концепцияның авторларының өздері де бірінен соң бірі одан бас
тарта бастады. Соның нәтижесінде махистік «принциптік
координацияны» микрофизикада қайта туғызу әрекеттері
толық күйреді.
С ұ р а қ . Философиядағы «орталық тұлға», «орталық
пункт» деген сөздер Авенариустың принциптік координация
туралы іліміндегі «орталыц муше» деген ұғыммен сәйкес
келмей ме?» (65—66-беттерге).
Ж а у а п . Философияда «орталық» деген сөзді қолдану,
осте де, менің «Менім» (Авенариустың терминологиясы
бойынша «орталық мүше») мен «орта» (нақ соның терми­
нологиясы бойынша «қарсы мүше») арасында «ажырамас
координация» (байланыс) бар деп білетін Авенариустың
позициясына көшуге апарып соқтырмайды. Бүкіл мәселе
«орталық» деген сөзге цандай мағына берілетіндігінде. Бір
ғана осы сөзге жармасып, Авенариусте айтылган нәрсені
осы сөз кездесетін әлдебір басқа пікірлермен салыстыруға,
сөйтіп тиісті пікірлердің мазмұнына ой жүгіртпеуге болмайды. Өйтпейтін болсақ, онда, мысалы, Москвадағы Орталық универсал магазинін және СССР Ғылым академиясы
жапыпдағы Координация жөніндегі советті махистік деп
жариялау қиын емес, өйткені бұлардың біріншісінде «орталық» деген сөз, ал екіншісінде «координация» деген сөз
кездеседі.
Ал іс жүзінде Авенариустың принциптік координациясы,
біздің жоғарыда айтқанымыздай, нақты субъективтік-идеалистік концепция, оның өткір ұшы объектіні («ортаны»)
субъектіден (менің «Менімнен») тәуелсіз деп білуге карсы
бағытталған. Бұл арада «орталық мүше» деген создер объ­
ектов («орта») алғанда субъект («Мен») айқындаушы
(алғашқы) фактор деп қарастырылатъчі, ігын білдіреді.
«Ңарсы мүше» болып отырғандықтан «орта» (объект) менің «Меніме» (субъектіге) тәуелді болады. Авенариустың
позициясы міне осындай, ал мұның өзі — махизм. Философияны баяндаған кезде «орталық» деген сөзді қолданғандардың ішінен қайсыбірін махизмге ұрынды деп айыптауға негіз болу үшін бұл сөздің шын мәнісінде авенариустық
гносеологиялық мағынада, яғни объект субъектіден бөлінбейді, ол субъектпен ажырамастай байланыста болады-мыс
(бізден тыс және бізге тәуелсіз өмір сүрмейді) деген мағынада қолданылғандығын дәлелдеу керек.
Егер бұл дәлелденбеген болса, онда «орталық» деген
сөзді қолданғандығын ғана негізге алып, нақты бір фило195

софтыц козқарасын махистік принциптік координацияға
жатқызуға болмайды. Бұл таланты қандай жағдайда болсын бұзуга болмайды.
Мысалы, маркстік философияда адам әрқашан ортальщ
тұлға болып келеді деуге болады. Мұндай пікТрдің маңыз- 1
ды болатын себебі неліктен? Мұның себебі кейбір ревизионистер, абстракт гуманизмнің, философиялық антропологизмпің өкілдері өздерінің философиясында абстракт адамды
бірінші орынға қоя отырып, марксист-лениншілдерді, олар
адам туралы ұмытып кетті-міс, оның мүдделерін елемейдіміс, өздерінің философиясын адамнан жоғары тұрған және
адамның жеке басына жат заңдарға ғана апарып саядымыс деп кіналамақ болады.
Мұидай жағдайда біздің жауларымыз марксизм-ленинизмге онда мүлде жоқ нәрсені таңып, әрипе, жала жабады. Нағыз ғылыми философия болып табылатын маркстік
философия, шын мәнінде, сыртқы дүниенің де, сондай-ақ
оның адам санасында бейнеленуінің де (ойлаудың) нақты
заңдары туралы ілім. Бірақ бұл факт, әсте де ол философияның өзі және ол зерттейтін заңдар адамға жат, тіпті оған
қас деген сөз емес. Бұл ретте әңгіме біздің идеологиялық
дұшпандарымыз ойлап шығарған абстракт адам туралы
емес, тірі, нақты жеке адам туралы — жаңа қоғамдық құрылыстың жеңісі жолындағы қазіргі заманғы күреске қатынасушы адам туралы болып отыр.
Осындай нақты өмір сүруші адамның маркстік-лениндік философияның орталық тұлғасы болып табылатындығы
ол философияның табиғаттың, қоғамның және ойлаудың
дамуының неғұрлым жалпы заңдары туралы ғылым ретіндегі анықтамасының өзінен туады. Бұл анықтамадағы соңғы
екі компонент нақ адамды көрсетеді; әңгіме адам қоғамы
туралы және адамнъщ ойлауы туралы болып отыр.
Алайда марксизм-ленинизм философиясының пәнін сипаттайтын бірінші компонент табиғат та бұл арада нақ
сол адамның практикалық, өзгертушілік қызметі тұрғысынан көрініп отыр, өйткені адамның осындай қызметі нәтижесінде ғана табиғат өзінің зацдарын, өз құпияларын ашады.
Осының бәрі маркстік-лениндік философияда адам өзінің бар болмысымен шын мәнінде орталық орын алатындығын көрсетеді. Осы философияға қарсы біздің дұшпандарымыздың айтып отырған жалған айыптаулары осы айтылғандар арқылы ақырына дейін теріске шығарылады.
Міне, сондықтан да маркстік-лениндік философияда
нақты адам орталық орын алады деген пайымдауда ешбір
жағдайда да махизм бар деп білуге болмайды. Өйткені фи196

лософияда адамды «орталық тұлға» деп тану әсте де гносеологиялыц мағынада да субъект (адам) объектіге (ортага) қатынасы жөнінен «орталық мүше» (бұл сөздердің авенариустық, яғни махистік ұғымдарында) ролін атқарады
деген сөз емес, ондай роль атқаратын болса объект өзінен
озі «қарсы мүшеге» айналып, субъектіге тәуелділік байлальтсқа түседі.
Нақты адам (белгілі бір таптың, әлеуметтік топтың өкілі) өзі танып-біліп, өзгерткен табиғатта да, омірде де. қогамның дамуында да орталық роль атқарады деген фактіде
ойдан шығарылған махистік реакциялық принциптік координацияға («орталық» деген сөзді қолданудан басқа) ешбір ұқсастық жоқ. Өмірді функциялық тұргыдан анықтауды
(мұнда Мах пайдаланды дейтін «функциялық» деген сөздің
қолданылғаны үшін) махизм деуге болмайтыны сияқты,
біздің философиямызда адамды орталық тұлға деп (мұнда
Авенариус көп пайдаланған «орталық» деген сөздің қолданылуына бола) танылуын да махизм деп есептеуге болмайды. Тек сөзге ғана жармасып, істің мәнін көре білмейтін
сыншылар маркстік-лениндік философияның алуан түрлі
ревизионистерге, абстракт гуманистер мен антропологтарға
қарсы күресінде оған жаман қызмет корсеткен болар еді.
Мұндай өкінііиті өрескелдіктер тумауы үйпін В. И. Лениннің кітабына қайта-қайта оралу керек.
Мынаны айта кету керек: диалектнкалық материализмнің қозғалыс атаулының негұрлым жалпы заңдары арқылы берілген анықУамасын адамга және оның философияда
алатын орнына ерекше сілтеме жасаумен толықтырудың
әсте де қажеті жоқ. Ол үшін табиғат, қогам мен ойлау
ұғымдарының мазмұнын ашып корсету жетіп жатыр.
VIII тарау

ЭНЕРГЕТИЗМДІ СЫНАУ.
ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ МАТЕРИЯЛЫҚ
СУБСТРАТЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ
1. Физика мен философиядағы «энергетика»
С ұ р а қ . Энергия туралы физикалыц ілім ретіндегі
энергетика мен дуниеге көзцарас, философиялық ағым ретіндегі «энергетика» арасында қандай апырмашылық бар?
(321-бетке).
Жауап. «Энергетика» термині әдетте әр түрлі екі
мағынада: физикалық және философпялық мағынада қол197

данылады. Біріпші жағдайда энергияның сақталу және
басқа түрге аппалу заңыиа бағынатын материяның табигаттагы қозғалысы жөніндегі жалпы физика ілімі айтылады. XIX гасырдың екінші жартысында бұл ілім ерекше ғылымга. дәлірек айтқанда, физиканың ерекше бөліміне—
термодпиамикаға айналды. Термодинамика молекулалар
туралы түсінікті қолданбастан, яғни бұл процестердің ішкі
«мехаішзмін» ашпастан физикалық және физикалық-химиялық процестерді суреттеуге мүмкіндік берді. Ол, жылу ма­
терия қозғалысы формаларының бірі ретінде қатысқан, табиғагта болып жататын макропроцестердің жиынтық бейнесі болғандай еді.
Табиғат құбылыстарын осылайша жинақтап қарастырудың өз жетістіктері де, сопдай-ақ кемшіліктері де болды.
Оның сөзсіз жетістігі сол, осының арқасында табиғатта
болыгі жататын процестерді түгелдей болмағанымен, олардың белгілі, атап
айтқанда, энергетикалық жағынан,
белгілі бір шеңберде жеткілікті түрде дәлме-дәл сипаттауға қол жетті. Ал мұның өзі қаралып отырған объектінің
ішкі құрылымы әлі де болса анықталмаған және жеткілікті
дәрежеде зерттелмегеи кездегі жағдайда ерекше маңызды
болды. Басқаша айтқанда, энергетика, мэні элі де болса
ашылмаған цубылыстарды зерттеудіц жацсы әдісі болып
қызмет атқара алатын еді.
Физикалық ілім болып табылатын энергетиканың негізінде энергияны материялыц қозғалыс деп материалистік
тұрғыдан пайымдау ұғымы жатыр. «Жаратылыстану ғылымы энергияның өзгеруін адамның санасына және адамзаттың тәжірибесіне тәуелсіз объективтік процесс деп
есептейді, яғни оған материалистік тұрғыдан қарайды»,—
деп атап көрсетеді В. И. Ленин (309). Және де ол бірден бір
ғылыми энергетика оның объективтік реалдылықтың суреті болып табылатындығында деп көрсетеді.
Немістің физик-химигі В. Оствальд XIX және XX ғасырлардың аралығында жасаған энергетикалық философия
идеалистік тургыдан тусіндірілген «энергетика» болып табылады. Энергетиканы бұлайша түсіндірудің негізінде қозғалысты материядан бөліп алуға және қозғалысты материясыз, материялық емес бірдеңе деп пайымдауға әрекеттену
нпеті жатыр. Осыдан келіп энергияны идеалистік туртыдан
түсіндіру пайда болады, ол идеалистік «энергетиканы» немесе «энергетикалық идеализмді» (322) жасауға әкеліп
соғады, бұлардың негізінде объективтік реалдылықты теріске шығару жатады. Демек, философиялық ағым ретіндегі
«энергетика» дегеніміз энергия жөніндегі физикалық ілім198

и ің шын мазмұнын бұрмалау жолымен жаңа физикадан
алыныл, идеализмнің пайдасына бола жасалған гносеологиялық қорытындылардан басқа ештеңе емес, Лениннің
атап көрсеткеніндей, «бұған дейін енді одан әрі бөлінбейді
деп есептелген материя бөлшектерінің тағы да бөлінетін
болып шығуы себепті және материялық қозгалыстың бұған
дейін болмаған формаларының ашылуы себепті энергетикалық физика — материясыз қозғалыс бар деп ойлауға жацадан идеалистік әрекет жасаудың түп негізі болып табылады» (311). Ленин Оствальдтың «энергетикасына» философиялық идеализмнің жаңа физикадағы кейбір ағымдармен
байланысын талдау үстінде тоқталды.
В. И. Ленин «энергетиканы» философиялық ағым ретінде сөз еткенде оны «кей жерлерде идеализмге қарай сүрінетін шатасқан агностицизм» (260) ретінде сипаттайды.
«Реалист»-махист Суворов энергияның сақталу және басқа
түрге айналу заңының ашылуын «энергетиканыц негізгі
қағидаларының орнығуы» деп атағанда, ол «энергетика»
деп нақ сол энергетикалық философияны айтты. Суворовтың айтуынша, XIX ғасырдағы жаратылыстану ғылымы ашқан ұлы жаңалықтардың бірі... қозғалыс жөніндегі идеалис­
та көзқарастың негізі болып қызмет етеді-міс! Ленин осы
барып тұрған өрескелдікті әшкереледі де; ол «реалистер»
мен басқа да шатастырушылардың «энергия» деген терминді
қолданып, материализм мен «энергетика» (философиялық
ағым ретіндегі) арасындағы айырмашылықты аңғармағанын
көрсетті. Тек диалектикалық материалист Энгельс қана
емес, тіпті тұрпаны материалистер де жоғарыда аталған
заңды «материализмніц негізгі қағидаларының орнығуы»
деп есептегенін (379) көрсетіп берді.
Идеалист Гартманның идеалистік «энергетикаға» берген бағасы туралы айтқан кезде (325) Ленин тағы да сол
идеалистік «энергетиканы» тілге тиек етеді және Рейдің
энергетиканы махизммен шатастыруына (292) қарсы шығады.
Оствальд өзінің «энергетикасын» дүниеге көзқарас етіп
қалай жасады? Гносеологиялыц уғымдарды физикалъіц
уғымдармен, ең алдымен қозғалыс өлшемі ретіндегі энер­
гия ұғымымен алмастыру арқылы жасады. Нақ осындай
жолға түсіп, Оствальд бұлай бөлу ескірген деп философияның материализм мен идеализм болып бөлінуінен «жоғары
көтерілуге» осы негізгі философиялық бағыттардың қарама-қарсылығып «жоюға» әрекеттенді.
Ленин, Оствальдтың негізгі гносеологиялық мәселені
энергия жөніндегі нақты іліммен байланысты таза физика199

лық мәселеге саймақ болған әрекетімен ол мәселені шатастырып алғапып көрсетіп берді. Оствальд байырғы қиындықты — материя меи рух ұғымдарын қалай біріктіру
керек екендігін — осы екі ұғымды энергия ұғымына саю
арқылы жойдым деп жариялады. Оның сөзіне қарағанда,
осы арқылы бүкіл ғылым үшін орасан зор ұтысқа қол жетіпті-міс. «Бұл ұтыс емес, ұтылыс,— деп қарсылық білдірді
оған Ленин,— өйткені гносеологиялық зерттеуді (өзінің
химиялық мәселені емес, нақ гносеологиялық. мәселені қойып отырғанын Оствальд айқын түсінбейді) материалистік
бағытта жүргізу керек пе немесе идеалистік бағытта жүргізу керек пе деген мәселе «энергия» деген сөзді беталды
қолданғанмен шешілмейді, қайта былыга түседі» (308).
Оствальд «энергия» деген сөзді тиянақсыз қолдану арқылы,
орагытып өтугё болмайтын философиялық альтернативага
(материализм бе әлде идеализм бе деген) соқпай кетүге
тырьгсты, ол бір жағдайда бұл сөзбен материя мен рухтың
гносеологиялық ұгымдарын алмастырды, ал екінші бір жағдайда ол сөзді әдеттегі физикалық ұғым оетінде колданды.
Бірақ «мұндай қулықтан түк өпбейтінін опың осы әрекетінің өзі-ақ көрсетіп отыр (307).
««Жаңа» терминологияның қалай тез сәнге айналып
бара жатқандыгына, сөзді біраз өзгертіп айту... негізгі философиялық бағыттарды ешбір жоя алмайтындығына Оствальдың энергетикасы жақсы мысал болып табылады,— деп
қорытындылайды Ленин.— «Тәжірибенің», т. с. терминдері
сияқты. «энергетиканың» терминдерімен де материализмді
және идеализмді (әрине, азды-көпті дәйекті түрде) көрсетуге болады» (310—311).
2. Оствальдтың энергетикасы
м[ен оныц қайталамаларының күйреуі

С ұ р а қ. Оствальдта цозғалыстың негізі (субстраты ретіндегі материяны теріске шығару гносеологиялық жагынан
қапдан шыққан? Онда, әдетте, шын мәнінде энергия деп материялың қозғалыстың ұғынылатындыгын қалай түсінуге
болады? (309, 356, 357-беттерге).
Ж а у а п. Оствальд өзінің ғылыми қызметінің ең алғашқы кезінде өзімен тұстас жаратылыс зерттеушілердің басым көпшілігі сияқты, сірә, стихиялық материализм позицияларында тұрған болса керек. Сол кезде ол атомдар мен
молекулаларды мойындап, атомистиканы теріске шығару
туралы ойлаған да жоқ. Алайда, өзінің көптегён басқа да
замандастары сияқты, ол ескі атомдық-молекулалық ілім
200

мен бүкіл жаратылыстанудың кейбір механикалық және
мгтафизикалық белгілеріне қанағаттанбады, ол ілімдер бо­
льница материяға қатынасы жөнінеп алғанда қозғалыс қайсыбір «күш» ретінде сырттан енгізілген, сыртқы бірдеңе
ротіпде қарастырылды. Оствальд материя мен қозғалысты
бүлай механистикалық бөлшектеуді іс жүзінде теріске шыгарып, олардың бірлігін мойындауға ұмтылдьт. Бірақ сол
ке.здің өзінде-ақ XIX ғасырдың аяқ шепінде жаратылысталуда болғалы тұрған дағдарыс пен идеалистік фплософияныц күрт күш алуы жағдайында ол материалпстік диалектикаға дейін көтеріле алмай, әлемде тек қана энергия бар
деп есептейтін энергетикалық көзқарас позицпясына қарай
қүлдырады.
Жогарыда айтылғанындай, 1895 жылы Оствальд дәмегөй
тақырып қойылған: «Ғылыми материалпзмді жою» деген
баяндама жасады. Мұнда ол өз сынының бүкіл уытын «ма­
терия» ұғымы мен атомдық-молекулалық түсініктерге кар­
ем бағыттады. Ол егер материяның бөлшектері болып табылатын атомдар мен молекулалар жөніндегі түсініктерді
«теріске шығарсақ», сонда «материя» ұғымының өзі де «теріске шығарылатын болады деген пікірге сүйенді. «Энер­
гия» деген бір ғана ұғымның өзі осы кезге дейін «материя»
ұғымына беріліп келгеннің бәрін қамтпды дегенді дәлелдеуге тырысып, Оствальд өзінің баяндамасын тыңдап отырғандарға: «Мырзалар! сіздерді таяқпен салып қалған кезде
сіздер нені сезінесіздер: таяқты ма әлде оның энергиясын
ба?»— деп сұрақ қойып оған былай деп жауап берген: «Тек
оның энергиясын ғана!». Олай болса «материя» деген мулдем керегі жоқ, артық ұғымды ғылымға енгізудің және оны
ғылымда сақтаудың не керегі бар?
Материяны мойындау оны қозғалыстан бөліп алынған
бірдеңе, қозғалысқа, немесе энергияға қатысы жөнінен таза
сыртқы бірдеңе ретінде ескі, метафизикалық мағынада мо­
йындау деген сөз деп қате түсінген ол, осыдан келіп. қозғалысты (энергияны) материясыз ойлап қана қоймай, сонымен бірге солай ойлау да керек деген қисынсыз қорытынды жасады. Ал мұның өзі бұл мәселеде материализм
позицияларынан дәйексіз идеализм позицияларына көшу
деген сөз еді. Оствальдта идеалистік көзқарастың шатасқандығы мен дәйексіздігі, әдетте, оның «энергия деп материялыу қозғалысты айтуынан» (309) туған.
Оствальдтың философиялық жолы өзі тұстас көптеген
ғалымдардың осы тәрізді жолымен ұқсас, олар басында ма­
териалист^ диалектикаға апаратын бағытпен жүрді, бірақ
сонан соң философиялық реакцияның ықпалымен идеализм
201

мен агностицизмге қарай құлдыраған. Материализма қас
позпцияга дэл ссылай көшу Оствальдтың энергетикасын
дәріптеп, оны реакциялық сарынға бас июшілердің көз
алдында еліктіргіш ағымға айналдырды. Өткен ғасырдың
90-жылдарының аяқ кезінде сәнге айналған Оствальд «энер­
гетикасын» Ленин дәл осылай —«кей жерлерде идеализмге
қарай сүрінетін шатасқан агностицизм» (260) деп сипаттаііды.
Идеалистік реакцияның құрбаны болган жаратылыс
зерттеушілердің философиялық жолына талдау жасай келіп, Ленин былай деп жазды: «Бір сөзбен айтқанда, кешегі
«физиологиялық» идеализм сияқты, бүгінгі «физикалық»
идеализм де жаратылыстану ғылымының бір саласында
жаратылыс зерттеушілердің бір мектебі метафизикалық
материализмнен тура және бірден диалектикалық материализмге көтеріле алмай, реакциялық философияға бой ұрғандыгын ғана көрсетеді. Ңазіргі физика осындай қадам
жасауда және жасайды да, бірақ ол бірден-бір дұрыс методқа және жаратылыстану ғылымының бірден-бір дұрыс
философиясына тура жолмен келе жатқан жоқ, бұралаң
жолдармен келеді, саналы түрде келе жатқан жоқ, стихиялы түрде келеді, өзінің «түпкі мақсатын» көре отырып келе
жатқан жоқ, оган қармана жақындап, теңселе басып, кейде
тіпті шегіншектей отырып келеді» (356—357).
С ұ р а қ. Оствальд атомдыу-молекулалыу ілімге царсы
қандай дәлелдер ұсынды? (307 жэне 327-беттерге).
Ж а у а п. Оның басты «дәлелі» мынау болды: түгелдей
бұл ілім принципінде тексеруге ешқашан келмейтін, ал тәжірибеде дәлелдеуге одан да бетер болмайтын түсініктергө
қалай болса солай жол беруге негізделіпті-міс. Оствальдтың
айтуы бойынша, атомдар мен молекулалар — табиғат құбылыстарын түсіндірудің қолайлы схемасы ғана, бірақ бұл
түгелдей өзіміз ойдан шығарған схема. Табиғатта реалды
болып жататын жәйттерді өзіміз түсініп алу үшін өз бетімізбен ойдан шығарған нәрселердің бәрі сияқты атомдар
мен молекулаларды физика мен химиядан аластау керек,
сөйтіп теория жүзінде бұл ғылымдарды таза эмпириялық
түсініктердің негізінде жасау керек, ондай түхйніктерге
Оствальд ең ал дымен «энергия» ұғымын жатқызды.
Оның ойынша ешқандай да материялық субстратты енгізудің керегі жоқ. Олай ету ұғымдарды іпатастыруға, нақты фактілерді біздің ақыл-ойымыздың жорамалдарымен
шатастыруға ғана әкеліп соғады-мыс. Алайда физика мен
химияда масса, материяның құрылым бөлшектері (атом­
дар мен молекулалар, бұларға XIX және XX ғасырдың ара202

лығықда электрон да қосылды) сияқты ұғымдар энергиялың субстраты ретінде корінеді. Оствальд бұларды теріске
міығара^ы. Ол массаның қасиетін кинетикалық энергия
туралы тү^інікке саюға тырысады. Кинетикалық энергияны

Е арқылы белгілеп біз: Е —р деп жаза аламыз. Мұндай
жағдайда, Оствальдтың ойынша т массасын формальды
түрде материяның физикалық қасиеті емес, Е мен V2 дене
қозғалысы жылдамдығы квадраты арасындағы арақатынасты көрсететін таза математпкалық коэффициент деп есептеуге болады.
Олай болған күнде кинетикалық энергия Е-нің озін қа-

лай анықтау керек болады?
ге көбейтілген т коэффи­
циент! арқылы ма? Онда бірі екіншісі арқылы, ал бұл екіншісі тағы да сол біріншісі арқылы анықталатын логикалық
тұйық созсіз келіп шығады ғой. Мысалы, алма ағашы дегеніміз алма өсетін нәрсе, ал алма дегеніміз алма ағашында өсетін нәрсе.
Ленин материалист Л. Больцман физиктің көзқарасы
тұрғысынан Оствальдтық энергетикага талай рет қарсы
шықты деп жазады. Больцман кинетикалық энергияның
формулаларын Оствальд бекерге шығара да алмады, аластай да алмады, ол энергияны әуелі массадан шығарып (кинетикалық энергия формуласын қабылдап), одан кейін
массаны энергия деп анықтап, тұйықтан шыга алмай айналсоқтай беред! деп дэлелдеген.
Бұл жөнінде Ленин Махтың осындай пікірлерін Богдановтыц қайталап айтып шыққанын есіне түсіреді. «Махтың «Механикасына» сүйене отырып, Богданов был ай деп
жазады: «Былымда материя ұғымы механиканың теңдеулерінде туатын массаның коэффициентіне келіп саяды,
ал бұл коэффициент дәл анализ жасалғанда физикалық
екі комплекстің — денелердің өзара әрекетіндегі үдеудің
кері шамасы болып шығады»... Осыған байланысты Ленин
былай дейді: «Белгілі бір денені единицаға балап алсақ,
онда басқа денелердің бәрінің қозғалысын (механикалық
қозғалысын) үдеудің жай қатынасы арқылы корсетуге болатыны түсінікті. Бірақ «денелер» (яғни материя) мұнан
әлі тіпті де ғайып болмайды ғой, біздің санамызға тәуелсіз
өмір сүрмей қоймайды ғой. Бүкіл дүниені электрондардың
қозғалысына сайған кезде, теңдеулердің бәрінен электронды шығарып тастауға болады, өйткені ол қай жерде болса
да еске алынады, ал егер қозғалыстың формалары механикадағыдай қарапайым болса, электрондар топтарының не203

месе агрегаттарыпыц арақатыпасы олардың өзара бір-бірін
үдетуі болып піығады» (328).
/
Махистер мен энергетиктердің механикадан, физика мен
химиядаіі «материя» ұғымын және материяның қасиеті бо­
лып табылатын «масса» ұғымын «аластауға» /болады-мыс
дейтін пайымдауларының бүкіл қисынсыздідғын осылай
аиіып корсете отырып, Ленин негізі электрон туралы түсінік болатын дүниенің болашақ физикалық көрінісіне қатысты тамаша көрегендік жасайды.
Бірақ оствальдық энергетикалық көзқарастардың басты
пупкті атомистикаға қарсы бағытталды. Бұл пункттің мәні
химиялық және физикалық процестерді ішкі дискреттіліксіз, қатаң түрде үздіксіз болып жататын процестер деп
көрсетуде болды. Және де Оствальд мұнымен өзінің отандасы материалист-физик М. Планк дискреттілік туралы түсінікті (һ — әрпімен белгіленетін «әрекет кванты» ұгымын)
қозгалыс пен энергия жөніндегі ілімнің өзіне енгізген кезде шұғылданды. Бірақ Оствальд заттардың құрылымы
туралы ілім ғапа емес, бүкіл физика баяғыдан бері үздіксіз деп есептелініп келген физикалық қасиеттер мен шамалардың дискреттілігін мойындау жағына қарай дамып отырғанын ұзақ уақыт бойы көргісі келмеді, ал бұл қасиеттер
мен іиамалар мыналар болатын: жарық (Эйнштейннің
1095 ж. фотондарды, яғни «жарық» атомдарын ашуы),
электр (Дж. Дж. Томсонның 1897 ж. теріс электрондарды
аіиуы), әрекет «Планктың 1900 ж. әрекет квантын ашуы),
альфа-сәулелену материяның оң зарядталған бөлшектерінің — гелийдің ионды атомдарының тасқыны болып табылады деген жаңалық және т. б.
Нақ осы уақытта Оствальд атомдық-молекулалық ілімді
«теріске шығаруға» маманданды. Өзінің Фарадейге арналған лекциясында (1904 ж.) ол «химиялық динамиканың
жаңа теориясын» баяндады, оның сендіруінше, бұл теория
тіпті элементтер мен химиялық қосындылар туралы ілім
саласында да «атомистика теориясын керексіз етіп шығарған». «Осылай дегенде өзімнің бейне бір жанартаудың үстіне шыққандай болатынымды мен білемін, мырзалао,— деді
осы ретте Оствальд. Атомдар теориясы бізді әбдеп қанағаттандырады және біз бұл ұғымды әлдебір багқа ұғыммен
алмастыру қажеттігін мүлдем сезінбейміз деп қарсылық
айтпайтындарыңыз тым аз болар... Демек, осындай қадам
жасауға бел буғанда мен сіздерді қайта-қайта ғылыми
объективтілікке шақыруға тиіспін»1.
1 Оствальд В. Зәру қажеттілік М., 1912, 262-бет.
204

ГҚрақ дәл осы жерде Оствальд материализмнің күші оның
объекФивтік ақиқатқа титтей дс қайшы келмейтіндігінде
гкеидіггн өзінің мүлдем білмейтіндігін көрсетті. Сондықган
Оствальдоың атомистиканы химия мен физикадан «аластау» жоніддегі әрекеттерінің бәрі біразы ұғына отырып, ал
басым көпшілігі стихиялы түрде табиғатқа материалистік
козқараста б^лған жаратылыс зерттеушілерліп қалың тобы
тарапынан қоЛдау таппады.
Алайда Оствальд өзінің материализм мен атомистиканы
«теріске шығару» жөніндегі әрекеттерін жалғастыра берді.
Ең болмаса сырт қарағанда болса да ғылыми болып көрінетін қандай да бір басқа жаңа «дәлелдер» келтіруге енді
мүмкіндігі болмаған ол осындай амалмен ғылымда бірдеңені теріске шығаруға немесе дәлелдеуге болатындай-ақ, дорек! келемежге көшті. Мәселен, 1907 жылы, өзінің атомис­
тика толық тізе бүгуінен не бары бір жыл бұрын Оствальд
материяның кенет өз-озінен ыдырап кете алатын күрделі
бөлшектері болып табылатын атомдардьщ құрылымына
жаңа көзқарастар жөнінде жазды. «Шынында да өте ұнамды емес пе?»— деп сұрады ол.— Жайдары Демокриттің болжамының дәл осындай анархиялық салдары болады деп
ешкім де ешқашан ойламаған болар».
«Бірақ бізде бір жұбаныш бар»,— деп мәлімдеді Оства­
льд. Ол қандай жұбаныш дейсіз ғой? Оның ойынша, ол —
«алуан түрлілік туралы таза ілім мен таза энергетика арқылы»1 қол жететін кумирлерді жасап шығарудан бас Тар­
ту (атомистика гипотезасы сияқты гипотезалардан бас
тарту).
Басқаша айтқанда, Оствальд жаратылыстанудағы материализмнен бас тартып, идеализм позициясына көшуді ұсынады. Бірақ егер ол келемеждеу арқылы атомистика мөн
материализмнің сазайын бергісі келген болса, тарих оның
өзін оңдырмай келемеж етіп, оның өз «энергетикасының»
толық күйрегендігін мойындау мәжбүр етті.
С ұ р а қ. Оствальдтың «энергетикасымен» шешілместей
қайшылыққа келген және оны күйреуге апарып соқтырған
жаңа фактілер қандай еді? (313-бетке).
Ж а у а п. Жаратылыстану ғылымының бүкіл бұдан бұрынғы дамуы бойында заттар құрылымының үзік-үзіктігі
(дискретті, түйіршікті) жөніндегі идея химиялық талдаудың деректеріне және газдар туралы молекулалық-кинетикалық ілімге сүйенген деректерге негізделді. Химиялық құрамның стехиометриялық заңдарынан химиялық атомдар
1 Оствальд В. Зәру қажеттілік. М., 1912, 317—318-беттер.
205

мен атомдық салмақтар туралы түсініктер келіп шықть/ Химиялық жолмен өзара әрекет ететін газдардың койемдікі
арақатынастары заңынан Авогадроның біркелкі фңзикалық
жағдайлар тұсында түрлі газдардың бірдей көлёмдерінде
бөлпіектердің (модекулалардың) бірдей мОлшері/болады де­
ген ережесі туды. Алайда Оствальд бұл деректейді атомдық-'
молекулалық ілімді мойындау үшін мүлдем/ жеткіліксіз
және кісі сенерліктей деректер емес деп сана^ы.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың аралығында материяның
дискретті құрылымы туралы идеялар көптег/ён жаңа да айқын эксперименттік дәлелдер алды. Мұндай дәлелдер мейлінше әр түрлі жақтардан келіп түсіп жатты. Олардың мәнісі Авогадроның N санын (заттың бір грамм-молекуласындағы шамамен алгапда 6.1023-ке тең молекулалар санын
неше түрлі әдістермен есептеуге мүмкіндік туғандыгында
болды. Газдардың молекулалық-кинетикалық теориясының
бұрынғы деректері газдардың иондардың санын немесе
эмульсиялардағы түйіршіктердің санын есептеу арқылы
алынған деректермен дәл келді. Сөйтіп, материяның дискертті түрлерінің бүкіл сатысын алып қарайтын болсақ,
атомистика екі жақтан бірдей дәлелденгендей еді: бір жағынан, әдеттегі молекул алардан (альфа-бөлшектерден,
иондардан және басқаларынан) гөрі материяның неғұрлым
қарапайым да ұсақ бөлшектеріне қатысты деректер арқылы, екінші жағынан, материяның неғұрлым күрделі де ірі|
бөлшектеріне (коллоидтық бөлшектеріне және басқаларына) қатысты деректермен дәлелденді.
1909 жылдың апрелінде, Ленин кітабының жарыққа
шығар кезі жақындап қалған дәл сол кезде, Ж. Перрен
француз физика қоғамында «Броун қозғалысы және молекулалардың шындығы» деген баяндама жасады. Алуан түрлі физикалық құбылыстарды зерттеу кезінде алынған Авогадроның N санының мағыналарын салыстыра келіп, Пер­
рен осы мағыналардың жиынтық кестесін жасады да, оны
«молекул алық реалдылықтың принцип!» немесе молекула­
лар шындығынъщ дәлелі» деп атады.
Ңорытындысында барлық деректердің жай әншейін кездейсоқтық деп айтуға мүлдем болмайтын гажап дәлме-дәл
келуін атап көрсетіп, Перрен былай дейді: «Мен алдын ала
өлшеп-пішуден аулақ ақыл-ойға бір қорытындыга әкелетін
құбылыстардың төтенше сан-алуандылығының күшті эсер
қалдырмауы мүмкін емес деп есептеймін. Мен бұдан былай
молекулалық гипотезаларға қарсы әрекеттерді ақылға сай
дәлелдер тауып қоргау қиын болады деп, молекулалық гипотезалар өз жагына шығуға көндіреді және энергетика
206

приіГциптеріне қанша сенім білдірілсе оларға да соншама
<’(‘иім бодірілетін болады деп ойлаймын. Осы екі пәнді біріне бірін қарама-қарсы қою керек еместігі түсінікті...»1
Осыдан. үш ж^ілдан соң Перрен өз қағидаларын одан
орі дамытьш, Авогадро N санының одан да гөрі толық әрі
дәлме-дәл эжспери^енттік анықтамаларын жинастырды,
оларды «нәтижелердің дәлме-дәл келетіндігін» сипаттайтын
мы на төменгі қестеге салды:
\

Ңүбылыстар

Газдардың ішкі үикелісі (кинетикалық теория бойынша)
Сүйытылған эмульсия түйіршіктерінің биіктік бойынша
бөлінуі
!
Ңою эмульсия түйіршіктерінің биіктік бойынша бөлінуі
орын ауыстыру мөлшері
айналу
диффузия
Қою эмульсиядағы тығыздық флюктуациясы
Шегіне жеткен опалесценсия
АспанныД көк түсі
Жарықтың аргонда шашырауы
Қара дененің спектрі
Микроскопиялық бөлшектердің заряды
альфа-бөлшектер заряды
гелийдің түзілуі
Радиоактивтік процестер
радийдің ғайып болуы
энергияның сәулеленуі

{

6,2?
6,8
6,0
6,4
6,5
6,9
6,0
7,5
6,5
6,9
6,1
6,1?
6,2
6,6
6,0

Демек, заттардың бір грамм-молекуласыпдағы молекулалардың (бөлшектердің) мейлінше әр түрлі жолдармен
олгпенген саны 6-1023-ке жақын болып шығады. Нәтижелердің осындай үйлес келуі молекулалардың өздері атышулы
қолайлылық үшін біз ойдан шығарған бірдеңе емес, табиғаттың өзінде объективті түрде бар болатын шын реалды
зат екендігін мейлінше көз жеткізе дәлелдеп береді.
Жоғарыда келтірілген кесте жөнінде Перреннің өзі ма­
тери алистік таным теориясы рухында былай деп қорытады:
«Соншама алуан түрлі құбылыстарды зерттеудің, нәтижелері өзара қалай үйлесетіндігін көріп таңданбауға болмайды. Егер біз осы әдіс қолданылатын жағдайлар мен құбылыстарды өзгертіп құбылту нәтижесінде сол бір ғана шама
келіп шығатындығын еске алатын болсақ, біз молекулалар’
дың реалдылығының шындыққа өте жақын ықтималдығы
1 Перрен Ж. Молекулалардың Броун қозғалысы және
шындығы. Спб. 1912, 95—96-беттөр.
2ог

олардың

бар деген қорытындыға келеміз... Атомдық теория с^Хтанат
құрады. Оның толып жатқан қарсыластары өздерін' жецілдік деп мойындап, өздері ұзақ жылдар бойы заңды деп біліп келген және, күмәи жоқ, ғылым үшін пайдалы болған
сенбеушіліктен бірінен соң бірі безуде»1.
/
Өздерін жеңілдік деп мойындаған, атомиспікаға қарсы
осындай адамдардың алғашқыларыньің бірі/ Оствальдтың
өзі болды.
/
Осындай жағдайларда, ағылшын матЬриалист-физпгі
А. Риккердің пікірлеріне сүйеніп, Ленин бьбіай деп жазды:
«Жеке мәселелер жөнінде бұл арада қате брлмай қоймайды,
бірақ ғылыми мәліметтер жинала келг^нде атомдар мен
молекулалардың бар екендігіне күмәндануға орын қалдырмайды» (313).
Ленин «ымыраластырушы» А. Рейдің Переннің 1903 ж.
жарық көрген физикалық химия жөніндегі трактатына
(«Принциптер») жазған рецензиясын оқып Перреннің философиялық позициясыи ерекше атап корсетті: Перрен
«э н е р г и я н ы құпия мән деп санаушылыцца» қарсы және
рецензент (Рей) Перренді «неоскептиктік системалардың» дұшпаны деп атайды [29, 36].
Бұл арқылы Ленин Перреннің көзқарастарының мате­
риалиста сипатын, оның махизмге («жаңа скептицизмге»)
қас екендігін атап көрсетті.
С ұ р а қ. Оствальд энергетикасы қалайша куйреді? Және
де кейіннен оның энергетикасының цайталаулары болды
ма және олар немен тынды? (310-бетке).
Ж а у а п. Оствальд энергетикасында материалистік сарын күшті болды, жэне нац осы сарын материализм мен
атомистикаға қарсы күресте оның сын сәтте өзінің жеңілгендігін мойындауына себеп болды. Оствальд энергетикасындағы осы қайшылықты тенденцияны махист Карус атап
көрсетеді, В. И. Ленин өз кітабында оған берілген бағаны
келтіреді. «Материализм мен энергетика,— деп жазады Ка­
рус,— сөзсіз бір категорияға жатады». «Бәрі де — материя,
денелер — материяның дәл өзі, ал ой — материяныц тек
функциясы ғана деп отырған материализм бізге жарытып I
түсіндіре алмайды, ал бізге: материя дегеніміз — энергия,
жан дегеніміз — энергияныц тек факторы ғана деп отырған
проф. Оствальдтың энергетикасыныц да одан артық ештеңесі жоқ». А. А. Богданов та Оствальдтыц энергетикасы туралы дэл осындай рухта жазды, оның мына төмендегі пікірі
Лениннің кітабында цитатқа келтірілген: «Энергияны суб} Перрен Ж. Атомдар, М., 1924, 226—227-беттер.
208

стадия деп түсіну — абсолюттік атомдар альтп тасталғап
ескі й.атеРиализмнің дәл озі,— бар дүниенің уздіксіздігі мағыпасыпда түзету енгізілген материализмнің дәл өзі» (310).
Алаігпа Оствальдтың өз энергетикасынан бас тартуы
үіпін жаратылыстану ғылымыныц өз тарапынан күшті'
түрткі қажет болды, ал бұл ғылымның дамуы, әрқашандағыдай, материализм позицияларыиың үиемі нығаюына қараіі бастадыАОсы жағдайда да дәл солай болды: XX ғасырдың бас кезіппегі ең жаңа физикалық және физикалық-химиялық жаңалықтар материяның дискретті екепдігін, атомистикаға қарбы тенденциялардың ешқандай да негіздері
жоқ екендігін дәлелдегеп үстіне дәлелдеп берді. Энергетикаиың озііідегі күптті материалистік сарынмен қосылғанда
ғылымның осы ең жаңа деректері Оствальдты өз энергетикасының негізсіз екендігін жұрт алдында мойындап, атоммолекула ілімін аіпықтан-атпық тануға мәжбүр етті.
1908 жылғы ноябрьде Оствальд озінің «Жалпы химияпың негіздерінің» төртінпіі басылымына жазған алғысөзінде мына төмендегідей мәлімдеме жасады: «Атомистикалық
гипотеза жүздеген және мыңдағап жылдар бойы босқа әуре
больтп іздестірген заттың үзік-үзік немесе түйіршікті сипатын корсететіи эксперименттік дәлелдерін біздің жуырда
ғана алғандығымызға қазір мепің көзім жетті. Газдардағы
иондарды оқшаулап, санын есептеу... сондай-ақ броун қозғалысы заңдарының кинетикалық теорияның талаптарымен
сәіікес келуі... енді ең сақ деген ғалымның өзінің де заттың
атомистикалық теориясының эксперимент жүзінде дәлелдегендігі туралы айтуына право береді... Сөйтіп атомистикалық гипотеза ғылыми тұрғыдан негізделген теорияның дәрежесіне көтерілді...»1
Осыдан бір жыл өткеннен кейіп ол осы мәлімдемесін
«Негізгі стехиометриялық заңдар және атомистикалық тео­
рия» деген мақаласында қайталап айтты: «Жұртқа мәлім,
соңғы кездегі зерттеулер атомдардың бар екендігі жөнінде
өте сеиімді дәлелдер берді; көп жағдайларда салмақты материяның түйіршікті құрылымы жөнінде немесе оның жекелеген бөлшектерден құрылғандығы жөнінде тиянақтьт
эксперименттік дәлелдер берілді, осының өзінде тиісті касиеттерді білдіретін негізгі сандық шамалар кипетикалық
теорияның талаптарына үйлес болып шықты»1
2.
1 Озіяаісі IV. Сггшідгізз сіег

а1І£етеіпеп Сһетіе.

8. VII.

2 Оствальд В. Зәру қажеттілік, 308-бет.
209

Ьеіргі^ 1908г

Алайда, тарихтыц Оствальд пен оның «энергетикас^а»
берген сабағыи реакциялық сәнмен әуестенушілер есКе алмады. Ядролық физиканың дамуымен жәпе атом энергиясын практика жүзінде игерудің табыстарымен байланысты
XX ғасырдың 40-шы және 50-ші жыпдары Ос/вальдтың
«энергетикасына» ұқсас концепцият»яр қайта тУды. Батыс
елдеріпде «жаңа энергетика» деп атауға болат^ш «жаңа»
идеалистік агым пайда болды.
/
Бұл агымның өкілдері маеса мен энергияцьің өзара байланысының 1905 ж. А. Эйнштейн ашқап ж^ііе ол жасаған
арнайы относительділік геориясының нәтижесі ретінде туған белгілі заңды «жаңа энергетика» рухында түсіндірді.
Бұл зац былайша жазылады: Е = тс2, мұнда Е— толық ішкі
энергия, т — масса, ал с2 — жарық жылдамдығының квад­
раты.
Бұл заң Е энергиясы мен т массасы арасында тұрақты
қатаң сандық арақатыиас бар екендігін көрсетеді. Масса,
оның үстіне материя энергияга айналады-мыс деп есептеуге ешқандай негіз жоқ; алайда «жаңа энергетиктер» бұл
заңды дәл жаңагыдай тұрғыда түсіндіре бастады. Атом ядроларының массасында байқалатын озгерістер («масса дефектісі») тағы да массаның (тіпті материяның да) «ғайып
болып», энергияга айналатындығының дәлелі деп қарала
бастады.
Ал Эйнштейн заңының шын мазмұны, дәл сондай-ақ
х<масса дефектісі» құбылысының пақты мағынасы да мынада: материя мен қозғалыс бір-бірінен ажырамайды және
олардың масса мен энергия түріндегі физикалық көріністері де бөле-жаруға келмейді. Сондықтан да ядролық реакцияның нәтижесінде орасан зор мөлшерде «атом энергия­
сы» бөлініп шыққан кезде онымен бірге оған сәйкес масса
мөлшері де бірге кетеді, міне, мұның өзі «масса дефектісін»
туғызады да.
Осыған байланысты Эйнштейн заңын масса мен энергияның эквиваленттілігі заңы ретінде немесе, «жаңа энергетиктердің» айтып жүргеніндей, массаның энергияға «айналу» заңы ретінде пайымдауға болмайды, қайта оны масса
мен энергияның бөлінбейтіндігінің және олардьщ саны жағынан арақатыстылығының заңы ретінде пайымдау керек.
Ол заңды осылайша пайымдау материалистік диалектиканың позициясына, оның материя мен қозғалыстың бөлінбейтіндігі жөніндегі принципіне толық сай келеді.
Солай бола тұрса да 40-шы жылдардан бастап әдебиетте
энергия ұғымы материя ұғымын сіңіріп алады-мыс деген
пікірлер пайда бола бастады. Мұның өзі материализмнен
210

пдеалистік философиялық ағым болып табылатын «энергетика\жағына қарай айқын ауытқу болды. «Жаңа энергетпкаға\жол берушілікті озінің негізі масса мен энергияның
озара байланысының Эйнштейн ашқан іргелі заңы болып
табылатыҚ физикалық ілім ретіндегі қазіргі энергетиканың
жетістіктеріне ешқандай да сілтеме жасау арқылы түсіндіруге, оның уртіне оны ақтауға болмайды. Олай ету осы кезге дейін кей^іреулер гносеологиялық және физикалық мәселелерді шатастыруга әлі де болса бейім екендігін көрсетеді, идеалистік энергетиканың негізін салушы Оствальд
кезінде бұл іспен соншалық шұғылданса да нәтиже шығара
алмаған болатын.
С ұ р а қ. Философиялық энергетизмге ұрынды деген
айыптауға ұшырамау үшін «цозғалыс» деген сөзге «мате­
рия» деген сөзді әрқашан қосып айту керек пе? (309-бетке).
Ж а у а п. Мәселе сөзде емес, айтылатын қағидалардың
мәніпде. Тіпті энергетикалық көзқарас позициясында тұрып-ақ іс жүзінде көптеген жағдайларда «материя» деген
созді қолданбастан энергия мен қозғалыс жөнінде материа­
листа көзқарасты білдіруге болады. Мәселен, Оствальд жөпіпде В. И. Ленин «Оствальдтың өзі де көп ретте, бәлкім,
тіпті кобінесе, энергия деп материялыц қозғалысты айтады»
(309) деп атап корсетеді.
Алайда бұл ретте Оствальд эсте де «материя» деген сөзді қолданбаған ғой, Ол жай әншейін, бүкіл жаратылыстану
ғылымына еліктеп, энергияның басқа түрге айналуын адамның санасына және адамзат тәжірибесіне тәуелсіз объек-<
тивтік процесс деп қарайды, ягни бұл процесті материалистік тұрғыдан пайымдайды.
Табигатта, қоғамда және ойлауда болып жатқан қозғалыс атаулының неғұрлым жалпы заңдары туралы ғылым
болып табылатын материалистік диалектиканың анықтамасында «материя» деген сөз жоқ. Бірақ бұл арада материяның қозғалысы айтылып отыр деп қосу міндетті емес, оііткені табигат пен қогам жөніндегі ұғымда да және материяның біздің санамызда бейнеленуі (ойлау) жөніндегі ұғымда
да материя туралы сөз болып отыр.
Сондықтан «материя» деген сөздің жоқ болуын эсте де
бұл арада қозғалыстың материясыз, материядан бөлініп
алынған нәрсе ретінде, идеалистік тұргыдан қаралып отырғандығының дәлелдемесі деп түсінуге болмайды. Егер
маркстік философияның классикалық анықтамасы сыртқьг
дүниеде де, сондай-ақ ойлауда да (дүниенің адам санасында бейнеленуі) болып жататын қозғалыс атаулының жалпы
заңдарын корсету негізделсе, онда осы арқылы бұл анық2И

тамада дүние жопіидегі де, адамның ойлауы жоніндегГ де
материалистік көзқарас толығынан білдірілген. «Қо^ғалыс
атаульг» деген сөздерге «материя» деген сөзді қосу^ың керек еместігі былай тұрсын, сонымен бірге — ойлау7 үшін —
мүмкін де емес, олай етуге болмайтын да нәрсе./ Материяның табиғатта қозғалатыны тәрізді ойлауды >/атерияның
қозғалысы деп тану — материя мен сана арасьщдағы піекті
жойып, тұрпайы материализмнің позициясына көшу деген
сөз.
Сонымен, өзіңді энергетизмге ұрындым деген жалған
түсініктен қоргау әрекеті тұрпайы материализмге апарып
согадьт. Нагыз философ жәпе тегі парасатты әрбір оқырман
мұндай огаш қатеге ұрынбайды және диалектиканың классикальтқ анықтамасына энергетизмге ұрынды деп мүмкін
болатын айыптаудан қоргаибақ болып оғап «материя» де­
ген сөзді кіргізіп жатпайды. Мұның өзі дұрыс қойылып,
дұрыс шешілмегеи таза терминологиялық мәселе сияқты
болып көрінетін мәселенің теориялық сипаттагы елеулі қателерге ұрындыратынының жақсы мысалы.
3. Материя және түйсік

Сұрақ. Материализмнің туйсікті материя цозғалысына саймайтыны неліктен? (43-бетке).
Ж а у а п. Материализм түйсікті адамның сыртқы дүниені бейиелеуі деп қарайды. Түйсік бейнеленетін объектінің өзімен бара-бар емес, одан өзгеше. «Түйсік — объектив­
ен дүниенің ап ипд Гйг зісһ дүниенің субъективтік бейнесі» (125). «Ап ипі £йг вісһ» («өзіндік жәпе өзі үшін зат»)
деген сөздер дүние біздің түйсіктерімізге тәуелсіз бар бо­
латын қалпында алынган дүние ретінде қарастырылады де-ген сөз.
Тұрпайы материализм ойды, сананы, түйсікті материя
қозғалысының белгілі формаларымен теңдестіреді. Мұның
керісінше, махистер түіісіктерді олардың материялық негізімен (мимен, сезім мүшелерімен, орталық нерв жүйесімен), өздері соның қасиеті, жай-күйі және функциясы бо­
лып табылатын нәрселермен тегі қандай да болсын байланысын теріске шығарады.
Тұрпайы материалистер мен субъективтік идеалистер бір
мәселе жөнінен өзара тоғысады: олардың екеуі де физикалық пен психикалықты, материя мен сананы, объективтік
пен субъектйвтіктіні бара-бар деп санайды. Бірақ олардьщ
біріншілері мұны материалистік негізде жасайды, туйсік
дегеніміз материя, материяның нәтижесі дейді, ал екінші212

лері мұны идеалистік негізде жасайды, материя дегеніміз
туйсіКтер, солардың комплекс! дейді. Тұрпайы материалистердің материя мен түйсіктерді бара-бар деуі махистерге
оте қолайлы, өйткені мұның озі оларға материя дегеніміз
түйсіктер деген субъективтік-идеалистік тезисін уағыздауларына мүмкіндік береді. Осыған байланысты В. И. Ленин:
«II. Дицген реакцияшыл философтарға қалай ұпай алды?»
деген сұрақ қояды (275—282).
Ленин бұл мәселенің осы дұрыс емес екі шешіміпің екеуіне де үзілді-кесілді қарсы шығады, алайда әбден түсінікті
себептер бойынша өз сынының басты соққысып идеалистерге қарсы бағыттайды. Ол субъективтік (түйсік, сана, ойлау)
дегеніміз органикалық табиғаттың жоғары дәрежелі қүрылымының қызметі, демек, қозғалыстағы материядан туындаған соңғы бірдеңе; бірақ сонымен бірге ол өзінің материялық негізіне сіңіп кетпейді, онымен теңгеріліп, бірігіп
кетпейді, қайта материяның айрықша қасиеті ретінде, оның
езін-өзі бейнелеу қабілеті ретінде омір сүріп, білінеді деп
атап корсетті. Осыған байланысты В. И. Ленин материа­
листа көзқарастардың мәні «түйсікті материяның қозғалысынан туғызуда немесе оны материяның қозғалысы деп тапуда емес, қайта түйсіктің қозғалуіпы материяның қасиеттерінің бірі деп танылуында» (43) деп атап айтты.
Ленин Энгельстіц XIX ғасырдағы тұрпайы материалистерден іргесін аулақ салған себебі — олардың бауырдың өт
боліп шығаратыны сияқты ми да ойды бөліп шығарады-мыс
деп ойды материямен теңестіруге ауытқығандығы болды
деп атап көрсеткені белгілі. Міне, сондықтан да Лепин бір
жерде дерексіз түсінік материялық түсінік болып табылады және столдың, жарықтың және дыбыстың бір-бірінен
айырмашылығы қандай болса, рухтың ол заттардан айырмашылығы одан артық емес деп мәлімдеген И. Дицгеннің
қатесін сынға алды.
Ол «ойды материялық деп атау материализмді идеализммен шатастыруға қарай теріс қадам басқандық болады» (275) деп көрсетіп, Дицгеннің қатесін түсіндіріп береді. Идеялықты материалыққа, субъективтікті объективтікке
саю (теңдестіру мағынасында) Маркстің, Энгельстің және
Лениннің диалектикалық материализміне жат, тұрпайы үстірт материализм.
Түйсік жөніндегі материалистік көзқарасты теріске шығарып Мах материализмнің осалдығын материяның (оның
бержағында органикалық материя ғана емес, органикалық
емес материяның да) даму процесінде түйсіктің қалай пайда болатындыры туралы мәселенің шешілмегендігінде деп
213

біледі. Мах бұл мәселені материализм тұрғысынан екі түрлі
піеіпуге болар еді және ол шешімнің екеуі де негізсіз болып
шыққан болар еді деп есептейді. Ол шешімдердің біреуіне
сәйкес түйсік бір түрлі кенеттен пайда болуға тиісті (онда
оның қайдан шыққандығын түсіндіру мүмкін болмаған бо­
лар еді); екінші шешім бойынша түйсік, былайша айтқанда, материя құрылымының іргетасының өзінде болуға тиісті (бірақ онда түйсік күрделі құрылған тіршілік иелерінің
айрықша қасиеті болмай, тегі бүкіл материяға, оның ішінде
органикалық емес материяға да тән болған болар еді).
«Біздіц көзқарасымызша, бұл мәселе түпкі негізінде жалған,— дейді Мах.— Біз үшін материя алғашқы нәрсе емес».
Махтың осы пікірін келтіре отырып (40) В. И. Ленин
мәселенің үшінші — материалистік шешімі бар деп көрсетеді. Ол түйсік тек материяның жоғарғы формаларымен
(органикалық материя) ғана байланысты, сондықтан «ма­
терия құрылымының өзінің іргетасында» түйсі
*
• ұқсайтын қабілет бар деп тек жорамалдауға ғана болады» (41)
деп атап көрсетеді.
Ленин былай деп түсіндіреді: «...Бүкчі материяның шын
мәнінде түйсікке ұқсайтын қасиеті, бейнелену қасиеті бар
деп жорамалдау қисынды...» (95).
Түйсікке ұқсас немесе оған жяқын, бірақ онымен барабар емес нақ осы бейнелеу к‘ ":летінен (немесе қасиетінен)
жоғары дәрежеде ұйымдасқан материяның сапа жағыпаіг
анықталған түрінің айрыкніа қасиеті ретінде түйсік пай да
болып, дамиды. Сонымеп, бұл арада жанды, түйсінетін ма­
терия мен өлі, түйсінбейтін материя арасындағы шекті жок>
жоқ (бұл шекті жою түйсік қабілетін тегі бүкіл материяда
бар деген жағдайда мүмкін болар еді), бірақ бұл арада екі
материяның екеуінің арасында алшақтық та жоқ (материяның даму процесінде түйсік қабіл?т;шң кенеттен пайда
болуы жағдайында осылай болады деп ұйғарылар еді). Мұның мәнісі: Мах материалистік деп көрсеткен екі теріс концепцияға Ленин материяның дамуы барысында түйсіктердің пайда болуының бірден-бір дұрыс, маркстік диалектикалық концепциясын қарама-қарсы қойды деген сөз.
Бұл мәселе әлі өзінің нақты шешімін күтуде екенін,
мүлдем түйсінбейді дейтін материяның сол бөлшектерден
құралған, сонымен бірге айқын көрінетін түйсіну қабілеті
бар материямен қалай байланысатынын әлі зерттеген үстіне
зерттеу керек екендігін корсете келіп, Ленин былай деп
қорытады: «Материализм әлі де болса шешілмеген мәселені
айқын түрде алға қояды, сөйтіп оның шешілуіне себепші
болады, одан әрі эксперименттік зерттеулер жасай беруге
214

итермелейді. Махизм, яғни шатасқан идеализмнің бір түрі...
мәселені былықтырып, дұрыс жолдан бұрып әкетеді» (41 —
12).
Бұл лениндік қағидалар біздің кезімізде жаратылыстану
саласындағы, әсіресе биология ғьглымы саласындағы айтыстарға байланысты ерекше зор маңыз алып отыр.

4. Ңозғалыстың және денелер қасиеттерінің
материялық субстраты
С ұ р а қ. Материя мен қозғалыстың бөлінбейтіндігін қалай түсінуге болады, материясыз қозғалыс жоқ екендігі
сияқты, қозғалыссыз материя болмайды деген ең жалпылама түрінде ғана түсіну керек пе немесе материяның әрбір
ерекше турімен цозғалыстыц сол түрге сәйкес келетін және
сопдай ерекше формасы ажырамастай байланысты деген
неғұрлым нақты түрде түсіну керек пе? (283, 284-беттерге).
Ж а у а п. В. И. Ленин озінің кітабында II. Динэ-Дэнестің физиканың ең соңғы жаңалықтары Энгельстің: «Қозғалыс — материя болмысының формасы» деген пікірін тамаша растап отыр деген сөздерін цитатқа келтіреді. «Табиғат
құбылыстарының бәрі — қозғалыс,— деп жазады Динэ-Дэнес,— ал олардың арасындағы айырмашылық тек мынада
ғана: біздер, адамдар, бұл қозғалысты түрліше формада қа~
былдаймыз... Істің жайы дәл Энгельс айтқандай болып
отыр» (284).
Бұдан соң Ленин Энгельстің («Анти-Дюрингте» айтқан)
«материясыз қозғалыстың болуы мүмкін емес» (285) деген
оте маңызды пікірін келтіреді.
Мұнымен бірге Ленин Динэ-Дэнес «жаңа» физикадан
жасалатын гносеологиялық қорытындыларды елемейді деп
атап корсетті. Бәлкім, бұл кемшілік неғұрлым жалпы себептің — венгр авторының гносеологиялық мәселелерді қоя
білмеуінің салдары болуы мүмкін. Мәселен, оның мақаласынан жоғарыда келтірілген үзіндіден объективті түрде,
табиғаттың өзінде, материя қозғалысының формалары арасында сапа айырмашылықтары жоқ және адамдар қозғалысты түрлі формаларда қабылдап ол айырмашылықтарды
өздері енгізеді-міс деген эсер тууы мүмкін. Венгр авторы
оз тұжырымын Энгельстің көзқарасына сай келеді деп көрсеткенімен Динэ-Дэнестің тұжырымы нақ гносеологиялық
тұрғыдан өте-мөте осал.
Ал Энгельсте бұл мәселе айқын да нақпа-нақ қойылған.
«Анти-Дюрингте» «қозгалыстың бір формасынан екінші
формасына көшудің» секірмелі сипатын талдай келіп, ол
215

былай деп жазады: «Аспан әлемдерінің механикасынан
жеке аспан әлемдеріндегі кішкене массалардың механикасына кошу осындай; массалар механикасынан молекулалар
механикасына кошу де осындай, бұл молекулалар механикасы создің өз мағынасында алғанда физика зерттейтін қозгалыстарды: жылылықты, жарықты, электрді, магнитизмді
қамтиды»1.
Одан соң Энгельс молекулалар физикасынан атомдарфизикасына — химияға көшуді және әдеттегГ химиялық қимылдан біз тіршілік деп атайтын белоктар химизміне көшуді көрсетеді. Демек, табиғат құбылыстары (материя қозғалысының әр түрлі формалары) арасындағы айырмашылық
әсте, біздер, адамдар, біртұтас қозғалысты әр түрлі формаларда қабылдайтындығымыздан бар болмайды, қайта нақ.
керісінше: біз оның осы формалары реалды, объективті
түрде, біздің өзіміздің тіршілік етіп отырған-отырмағандыгымызға және табигатта болып жатқап нәрсені қабылдайтып-қабылдамайтындығымызға тәуелсіз бар болатындығы
себепті біз оны әр түрлі формаларда қабылдаймыз.
Көріп отырмыз, Энгельс материя қозғалысының сапа
жағынан нақты әрбір формасы мен оның ерекше материялық «сақтаушысы» (субстраты) арасындағы ішкі байланысты аінып корсетеді: механика массалармен байланысты
мехапикалық қозғалысты, физика молекулалармен байла­
нысты жылу, сәуле, электр т. б. қозғалысын, химия атомдармен байланысты химиялық қозғалысты, биология белоктармен байланысты тіршілік құбылыстарын зерттейді.
Бірақ Энгельс қозғалыс формаларының( сондай-ақ оларды зерттейтін ғылымдардың) олардың материялық «сақтаушыларына» байланысты осы, былайша айтқанда, ең бастапқы жіктелуіне тоқталып жатпайды. Ол бұдан да әрі барады және тіршіліктің өзінің (яғни материя қозғалысының
биологиялық формасының) құбылыстарын саралауды тіршілік қарекетінің осы процестеріне қатынасатын химиялық
заттарды саралаумен байланыстырады. «Тіршілікті кездестіретін жеріміздің бәрінде,— деп жазады ол,— оның қандай
да болса бір белоктық денеге байланысты екенін көреміз,
ал қандай да болса бір шіру процесіне кірмеген белоктық
денені кездестірген жеріміздің бәрінде біз түгелінен тіршілік құбылыстарын көреміз. Күмән жоқ, тірі организмде тіршіліктің бұл құбылыстарының саралануының ерекше процестерін туғызатын басқа да химиялық қоспалар қажетті
1 Энгельс Ф. «Анти-Дюринг», Қазақ мемлекеттік баспасы, 1957,
68-бет.

216

түрде болуға тиіс, бірақ тіршіліктің жалаң процесіне олардың қажеті жоқ, немесе организмге тамақ ретінде кіріп,
белоктарға айналатын болғандықтан ғана қажет»1.
Ол ол ма, біздің жоғарыда көргеніміздей, Энгельс тіршілік иелерінің әр түрлі ерекшелік қасиеттерін (мысалы, түйсіну қабілетін) осы қабілеттің (тіршілік иелерінің немесе
тіршілік қарекеті көрінісі формаларының) ерекше материялық «сақтаушысы» ретінде белоктардың ерекше түрінің
бар болуымен байланыстырды.
Энгельстің ой желісі айқын: жалпы жағдайда қозғалыс
дегеніміз материя болмысының формасы (не тәсілі болатындығы, сондықтан да одан бөлінбейтіндігі тәрізді материяның әрбір ерекше түрінің, соның ішінде оның дискретті
макроденелері мен микробөлшектерінің әрбір түріпің де өзінің, тек соган ғана тән ерекше қозғалыс формасы болады.
Маркс пен Энгельстің 1844—1883 жылдары жазысқан
хаттарын оқып-зерттеп, конспектілеген кезде В. И. Ленин
Энгельстің 1873 жылғы 30 майда Маркске жазған хатын
толық көшіріп алған, ол хатта болашақ «Табиғат диалектикасының» жоспары баяндалған. Дәл сол хатта Энгельстің осы жағдайда біз ден қойып отырған негізгі пікірі бар:
«Жаратылыстану ғылымының пәні — қозғалушы материя,
денелер. Денелер қозғалыстан бөлінбейді: олардың формалары мен түрлерін қозғалыста ғана танып-білуге болады:
қозғалыстан тыс, басқа денелерге ешбір қатысы жоқ дене­
лер туралы ештеңе айтуға болмайды. Тек қозгалыста ғана
дене өзінің бар екендігін аңғартады. Сондықтан жараты­
лыстану денелерді бір-біріне қатынасында қозғалыста алып
қарағанда ғана оларды танып-біледі. Ңозғалыстың әр түрлі
формаларын танып-білу дегеніміз денелерді танып-білу. Сонымен, қозғалыстың осы әр түрлі формаларын зерттеу жаратылыстанудың басты пәні болып табылады»*2.
Әлбетте, Энгельстің сол хятта материя қозғалысының
нақты формалары туралы айтқандары (Ленин өз конспектісінде оны да толық көшіріп жазған) XIX ғасырдың екінші жартысына қатысты, ол кезде қозғалыстың жекелеген
формасы мен материяның сол формамен байланысты жеке­
леген түрі арасында бір мағыналы қатаң қатынас болды:
физика молекулалармен, химия атомдармен шұғылданды,
тіршіліктіц материялық сақтаушысы белок деп есептелінді,
т. б. Бұл арада XX ғасырда терең өзгерістер болды. Мате? Энгельс Ф. «Анти-Дюринг», 82—83-беттер.
2 Ленин В. И. К. Маркс пен Ф. Энгельстің 1844—1883 жылдары

жазысқан хаттарыныц конспектісі. М., 1968, 150-бет.
217

рияның түрлері (оларды қазір материяның құрылымдық
уйымдасу деңгейлері деп атайды) мен қозғалыстың соларға
сәйкес формалары арасында шын мәнісінде XIX ғасырдың
галымдары суреттегендей бір мағыналы қарапайым байланыс жоқ болып шықты. Мысалы, бүгінде атомдармен тек
химиктер ғана емес, сонымен бірге физиктер де піұғылдануда. Дәл сондай-ақ молекулалар тек физиктердің ғана
емес, сонымен бірге химиктердің де зерттейтін пәні болып
отыр. Тіршіліктің материялық сақтаушыларьт- тек белоктар
ғапа емес, сонымен қатар белок емес сипаттағы күрделі
заттар — нуклеин қышқылдары, әсіресе олардың тұқым қуалаушылық қасиеттерінің заттай сақтаушылары болып табылатындары екен.
Солай бола тұрса да Энгельстің мәселені принципті түрде қоюы және материалистік диалектиканың қозғалыс дегеніміз материяның бар болуының тәсілі (не формасы) дейтін өзекті қағидасынан келіп шығатын қойылысы өз негізінде ғылым үшін бұрынғы маңызын сақтап қалды. Қозғалыстың белгілі бір формасының (немесе денелердің бір
қасиетінің не олардың қабілетінің) сақтаушысы ретіндегі
материяпың түрі мен қозғалыс арасындағы ажырамас байланысты осы байланыстың ішкі қайшылығын аша отырып
неғұрлым сараланған түрде түсіну ғана қажет. Мысалы,
қазіргі физика атомдарды күрделі системалар ретінде зерттейді, материяның өз бастауын неғұрлым жай (неғұрлым
қарапайым) формалардан — электрон мен позитрон сияқты,
сондай-ақ атом ядролары құралатын протон мен нейтрон
сияқты қарапайым элементарлық физикалық бөлшектерден
алатып алдыңғы қозғалысы (дамуы) жоғары саты ретінде
сол күрделі системалармен аяқталады. Ал химия болса,
мұның керісінше, нақ сол атомдарды зерттейді, бірақ олар­
ды басқа жағынан алып зерттейді, атап айтқанда барлық
химиялық заттардың молекулалары құралатын бастапқы
құрылымдық элементтер (химиялық элементтердің ең ұсақ
бөлпіектері) ретінде зерттейді.
Дәл осы тәрізді молекулалар да осы заманғы ғылымда
химия мен физика жөнінде екі жақты болады: химия олар­
ды атомдардан құралатын химиялық заттың қозғалысының
(дамуының) аяқталу сатысы деп біледі, ал молекулалық
физика оларды бастапқы «кірпіштер» (өзінше бір қарапайым формалар) деп қарайды, олардан заттардың (денелердің) агрегатты күйлері — газдар, сұйықтар, қатты кристалл
денелер түзіледі.
С ұ р а қ. Ңозғалыстың белгілі бір қасиеттері мен формаларында, атап айтқанда туйсік пен туцым ууалаушылыі$
218

спяқты биологиялық қасиеттерде айрықша немесе соларға
тин материялың, сацтаушылары болатындығы туралы мә?елеиің қазіргі жаратылыстану үшін қандай маңызы бар?
(40, 52-беттерге).
Жауап. В. И. Лениннің материализм ғылым әлі шешігеген мәселені алға қояды және осы арқылы ьа іымдардың
зерттеушілік ақыл-ойын сол мәселені шепг ге, жаңа эксперименттер жасауға итермелейді деп атаи гпрсетуінің терең
мәпінің қазіргі генетикаьа (тұқым .қуалаушылық туралы
ілімге) тура және тікелей қатысы бар. Генетиканың талас
туғызатын проблемаларына дианектикалық материализм
тұрғысынан қалай қарауға болап еді? Қатты таластар тугызған негізгі мәселе тұқым қуалаушылықтың биологиялық
қасиетінде ерекше материялық сақтаушылары бар ма әлде
жоқ па деген мәселеге қатысты болды. Қазіргі ғылыми генетиканың өкілдері м?н оны жақтаушылар ондай сақтаушылар бар және оларды бар деп мойындау диалектикалық
материализма қайшы келмейтіні былай түрсын, қайта оған
толық сәйкес келеді деп есептейді.
Неғұрлым жалпы қағидалардан бастайық. В. И. Ленин
«...Энгельстің «...материясыз қозғалыстың болуы мүмкін
емес» деген пайымдауы сияқты пікірлерінің, бұл мәселе жөнінде сөзсіз өте-мөте зор маңызы бар» дейді (285). Осы тұжырым алынған «Анти-Дюрингте» мәселе мына төмендегіше баяндалады. «Материя мен қозғалыс арасындағы шын
мәнісіндегі байланысты қалай түсіну» керектігін айта келіп
Энгельс былай деп атап корсетті: «Қозгалыс дегеніміз материяның өмір суру тәсілі. Ңозғалыссыз материя деген епі
жерде, еш қашанда болған жоқ және болуы да мүмкін
емес... Материясыз қозғалыстың мүмкін болмайтыны сияқты, қозғалыссыз материяның болуы да мүмкін емес. Сондықтан материяның өзі сияқты, қозғалыс та қолдан жасауға, бұзуға келмейтін нәрсе...»1.
Энгельстің осы идеялары мен тұжырымдары Ленин кітабының әр жерлерінде одан әрі дамытылып, нақтылана түседі. Нақ осыған байланысты Ленин энергпяның сақталуы
мен басқа түрге айналуы заңының ашылуы жөнінде: Эн­
гельс «бұл заңды — материализмніц негізгі қағидаларының
орнығуы...» деп есептегенін атап коосетті (379). Энгельс
сияқты Ленин бұл заңды ең алдымен материя мен қозғалыстың (энергияның) бөлінбейтіндік, ажырамайтындық
принципінің дәлелденуі, немесе, басқа сөзбен айтқанда,
энергияда материялық сақтаушының, матерпялық субстрат1 Энгельс Ф. «Анти-Дюринг», 59—60-беттер.
219

тың бар екендігінің дәлелдемесі деп білді. Ңозғалысты
(энергияны) материядан бөліп алуға, оны материялық субстраттан айыруға тырысқан махистер мен энергетиктерді
Ленин нақ осы тұрғыдан сынап, келемеждейді. Ол өзінің
мәні жағынан сондай идеалистік көзқарастың пайдасына
келтірілген «дәлелдерді» егжей-тегжейлі талдайды, осының
өзінде Вильгельм Оствальдтың «өзінің» (дүнңеге көзқарас
ретінде «энергетиканың» негізін салушының) пікірлерімен
қатар Ленин оствальдтық энергетиканы жақтаушы болып
жүрген кезіндегі А. Богдановтың пікірлерін де сынға алады.
Богданов былайша пайымдаған: бұрын, «статика дәуірінде» жұрт бастауыш ролінде міндетті түрде бір қомақты
нәрсені, қандай да болсын «затты» көруге үйренген (осыдан келіп «материя» деген ұгым туыпты-мыс), ал «қозгалыс» сияқты статикалық ойлауға қолайсыз затты тек баяндауыш деп, «материяның» тұрақты белгілерінің бірі деп
қана есептеуге дағдыланып кеткен дейді. Осы ойын жалгастыра келіп ол былай деп жазды: «...энергияның сақтаушысы болуы керек қой!»,— дейді материяны жақтаушылар.—
«Неге?»— деп орынды сұрақ қояды Оствальд.— «Табиғат
бастауыш пен баяндауыштан құралуға міндетті ме?»
Осы пікірді талдай келіп Ленин оның мүлдем негізсіздігі меп піатасқандығын көрсетеді: «Оствальдтың 1899 жылы Богдановқа осынпіама ұнаган жауабы,— деп жазды Ле­
нин,— жай софизм. Біздің пікірлеріміз электрондар мен
эфирден құралуға міндетті ме?— деп Оствальдқа жауап беруге болар еді. Іс жүзінде, материяны «бастауыш» ретінде
«табиғаттан» ойша шығарып тастау ойды «бастауыш» ретіпде (ягни материяға тәуелсіз, алғашқы, негіз ретіндегі бір
нәрсе деп) философияға үндеместен енгізу болады. Шынында, бастауыш жойылмайды, түйсіктің объективтік қайнар
көзі жойылады, сөйтіп туйсік «бастауыш» болып шығады,
яғни кейін түйсік деген сөзді қаншама құбылтқанмен, фи­
лософия Берклидің философиясына айналады» (307).
Өзін диалектикалық материалиспін деп есептейтін әрбір
адам Энгельс пен Лениннің ізінше басшылыққа алуға тиісті негізгі жалпы қағидалар осындай. Осы жалпы қагидалардан тұқым қуалаушылықтың материялық сақтаушылары
туралы жоғарыда қойылған сауалға тікелей қатысты ерекше маңызды нәтижелер туады. Егер жалпы жағдайда қозғалыс дегеиіміз материяның өмір сүру тәсілі болса, онда,
сірә, былай деп мойыпдау керек: материяньщ әрбір түрі
белгілі бір, тек соған ғапа тән, демек ерекше қозғалыспеп
байланысты жәпе керісіпше: қозгалыстың әрбір айрықша
түрі оның реалды сақтаушысы, немесе субстраты ретіндегі
220

материяның белгілі бір түрімен байланысты болады. Сөйтііг
генетика деп қоятын мәселе кездейсоқ мәселе емес, қайта
бүкіл жаратылыстануға және сонымен бірге бүкіл диалектнкалық материализмге қатысты неғұрлым жалпы қағидалардан туады.
Мүлдем түйсінбейтін материяның нау сол бөлшектерден
ңүралған және айқын білінген түйсіну қабілеті бар матерпямен қалайша байланысатындығы туралы Ленин ңойған
мәселені нақ сол белгілі бір биологиялық қасиеттердің материялық сақтаушылары туралы мәселе тұрғысынан қарастыруға болады. Егер ондай сақтаушылар түйсік қасиетінде
бар болатын болса, онда тұқым қуалаушылық қасиеті жағдайында ондай сақтаушылар болуы мүмкін дегенді неліктен
теріске шығару керек, оның үстіне тиісті көзқарастарды
пеліктен механизм және идеализм деп жариялау керек?
Лениннің жоғарыда келтірілген пікірлері Энгельстің жазғандарымен тікелей үндесіп жатыр. Нақ сол «Анти-Дюрингте» былай делінген (және осы айтылған пікірді В. И. Ле­
нин, күмәп жоқ, білгеп және соғаи сүйенгеп): «Түйсік жүйке тамырлармен қажетті түрде байланысты емес, бірақ, әлбетте, оның осы күнге дейін неғұрлым дәл анықталмаған
кейбір белоктық денелермен байланысы бар»1.
Демек, түйсік тәрізді қасиеттің өзінің ерекше материялық сақтауіпысы бар екені, бұл сақтаушының дәд табиғатын ғылым әліде анықтамаған болса да, Энгельс үшін де
айқын болған.
Лениппің әр түрлі материялық құрамалар өздері солардан құралған құрылымдық элементтер (бөлшектер) жөнінде
біркелкі болуы мүмкін деген пікірінің маңызы ерекше.
Сол белгілі бір болшектердің өздері бір жағдайда түйсіну
қабілеті жоқ материялық системаны құрайды, ал екінші
бір жағдайда сол қабілет тән системаны құрайды. Мұндай
жағдайда екі системаның арасындағы сапа айырмашылығы
неде? Сірә, олардың цурылымыныц айырмашылығында ғана болса керек, немесе, басқаша айтқаида, сол белгілі бір
бөлшектердің өзара байланысының әр түрлі болатындығында, олардың өзара әрекетінің, өзара ықпалының әр түрлі
болатындығында болса керек: бір жағдайда денелердің
құрылымы неғұрлым қарапайым және материя дамуының
неғұрлым темен сатысында пай да болады, ал екінші бір
жағдайда ол аиағұрлым күрделі болады және де осы неғұрлым күрделі құрылым материяпың дамуы мен қалыптасуыпың неғұрлым жоғары дәрежесінде пайда болады.
1 Энгельс Ф. «Анти-Дюринг», 81-бет.
221

Ленин тура былай деп жазды: «Түйсік миға, жүйкеге, көз
торына және т. б., яғни белгілі түрде қалыптасқан материяға тәуелді... Түйсік, ой, сана — ерекше түрде қалыптасқан
материяның ең жоғарғы жемісі. Жалпы алғанда материа­
лизма ң, атап айтқанда Маркстің-Энгельстің көзқарастары
осындай» (52).
Бұл айтылғаннан шығатыны сол, белгілі бір «бөлшектердің», олардың біреуі түйсіне алатын, екіншісі түйсіне
алмайтын «бөлшектердің екі жиынтығының айырмашылығы тек қана материяның қалыптасу дәрежесіне, басқаша
айтқанда, оның ішкі құрылымына мейлінше байланысты
болады.
Енді мынадай сұрақ туады: бұл ретте «материя құры-;
лымы» деген ұғымға нақты не енгізіледі? В. И. Ленин
«бөлшектер» сол бір бөлшектер дегенде атомдар мен электрондарды, яғни физикалық және химиялық бөлінектерді
айтқан. Сондықтан ең алдымен бұл арада біреулерінде түйсіну қабілеті болатын, екіншілерінде ондай қабілет болмайтын материялық денелердің физикалық және химиялық құрылымын анықтау туралы сөз болуға тиіс екені айқын. Осы
биологиялық қасиеттің (түйсіну қабілетінің) бар болуы осы
дасиеттің материялық сақтаушыларының физикалық және
химиялық құрылымына тікелей байланысты болады: дәл
сондай-ақ өлі денелерде немесе томен сатыдағы тіршілік
мелерінде ол қасиеттің болмауы тағы да жоғарыда айтылған қасиет пайда болып, қызмет ете бастайтындай физикалық және химиялық құрылымның оларда болмауымен түсіндіріледі.
Осы жерде біз тіршілік құбылыстарын генетикалық және
құрылымдық тұрғыдан физикалық және химиялық факторларға саю туралы мәселеге келеміз. Бұл мәселе жөнінде «Табиғат диалектикасында» Энгельстің өте-мөте маңызды пікірлері бар, өкінішке қарай, бұл кітапты Ленин білмеген, өйткені ол тұңғыш рет 1925 жылы ғана жарияланды. «Қозғалыстың негізгі формалары деген мақалада
Энгельс былай деп жазды: «Өлі табиғат саласында үстем
қозғалыс формаларын танып-білудің осы әр алуан салалары дамудың жоғары дәрежесіне жеткенпен кейін ғана қозғалыс құбылыстарын, өмір процесі болып табылатын осы
құбылыстарды түсіндіруге ойдағыдай кірісу мүмкін болады.
Бұл құбылыстарды түсіндіру механика, физика және хи­
мия ілгері басқан шамада ілгері басып отырды. Сөйтіп,
жануарлар денесінде бұлшық еттердің. жиырылуы нәтижесінде қозғалысқа келетін сүйек сіңірлері қимылын механи­
ка өзінің олі табиғатта да әрекет ететін заңдарына салып,
222

бүл қимылдарды әлдеқашаи қанағаттанарлық дәрежеде
түсіндіре алатын болған кезде омірдің өзге құбылыстарын’
фпзикалық-химиялық тұрғыдан негіздеу өз дамуының әлі
де болса ең бастапқы сатысында дерлік болып отыр. Бон­
ды қтан, біз бұл арада қозғалыстың табиғатын зерттей келіп,
қозгалыстың органикалық формаларын қалыс қалдыруға
мәжбүр болып отырмыз»1.
Бұдан әрі Энгельс ғылыми дамудың дәрежесіне сәйкес
олі табиғат қозғалысының формаларымен шектелуге мәжбүрмін деп ескертеді. Бүгінгі күні біз үшін мәнді де маңызды нәрсе — өмір құбылыстарын (оның генезисін, опың
мәнін) физикалық-химиялық тұрғыдан негіздеу туралы мәселенің осы қойылысын белгілі бір биологиялық қасиеттердің материялық негізі материяның белгілі бір құрылымы
болып табылатындыгы туралы, осының озінде материяның
озара белгілі бір тәсілмен байланысатын физикалық және
хпмиялық бөлшектері туралы сөз болып отырғандығы ту­
ралы мәселепің лепипдік қойылысымеп байланыстыратын
не пәрсе екендігі.
Генетика мәселелері төңірегіндегі ұзақ таластарда ақиқат тіршілік иелерінің биологиялық қасиеті болып табылатын тұқым қуалаушылықтың өзінің белгілі бір заттық
сақтаушылары болады, олардың физикалық және химиялық
құрылымы осы қасиеттің жалпы сипатын, немесе, кейде
айтылып жүргеніндей, табигатын гана емес, сонымен бірге
оның қызмет етуінің егжей-тегжейлі ішкі «механизмін» де
белгілейді дейтін қағиданы (Энгельс пен Лениннің айтқандарына толық сәйкес) қорғап қалған ғалымдар жағында
болып шыққандығы жұртқа мәлім.
IX тарау

КЕЙБІР ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АРНАУЛЫ
ФИЗИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Физикалық объект пен оныц ғылымдағы
бейнеленуі арасындағы арақатынас

С ұ р а қ . Физика дағдарысының мәнін тұжырымдауда
опың ескі зацдар меп негізгі припциптердің циратылуыу
туралы айтылған тұсын қалай түсінуге болады? Атап айтқапда, «революциопер-радий» энергияныц сацталуы прин1 Энгельс Ф. Табиғат диалектикасы. Ллматы, «Қазақстан» баспасы, 1982 ж., 47-бет.
223

цшіін бузады деген сөз нені білдіреді? Өйткепі, В. И. Ленппнің корсеткеніндей, табиғат заңдары адамға тәуелді
емес қой, олай болса олар қалайша ескіріп, қиратылып бұзылады? (286 жэне 292-беттерге).
Ж а у а п . Эрине, табиғат заңдары адамның еркі бойынша өзгере алмайды, өйткені олар объективтік сипатта болады. Бірақ «заң» деген сөз бен әсіресе «принцип» деген
сөздің екі жақты магынасы бар екенін еске алу керек. Олар,
біріншіден, бізге тәуелсіз, объективті түрде болатьін және
тек біздің санамыз бейнелейтін табиғат зацы мағынасында
және, екіншіден, ғылым заңы, жаратылыстану заңы, физи­
ка заңы мағынасында қолданылады, бұл заң табиғаттың
объективті заңын ғылымның бейнелеуі, сол заңды білудің
тұжырымы, оны адамның теориялық жағынан түсіндіріп,
пайымдауы болып табылады.
Энергияның сақталуы принципі мен массаның сақталуы принципі сияқты «ескі заңдар мен негізгі принциптерді
циратуы» туралы айтқанда (292) Ленин табиғаттың өздігінен алынған объективті заңдарын емес, тек олардың тұжырымдалуын, олардың гылыми тұргыдан көрсетілуін ғана
аіітады. Ескі физикада бұл тұжырымдар абсолютті, бәрін
қамтитын тұжырымдар ретінде берілді, ал табиғат заңдары
оздеріпің әрекеті мен көріиісі жөнінен метафизикалық тұргыдан мәңгілік және өзгермейтін заңдар ретінде түсіндірілді. Керісінше, жаңа физика барлық гылыми ұғымдардың,
оның ішінде физика заңдары ұғымдарының да өзгермелілігін, релятивтілігін, относительділігін ашты, диалектикалық материализм әрқашан да осылай деп келген болатын.
Физиктің (бұл ретте әңгіме Дюгем туралы болып отыр)
диалектикалық материализм апіқан есікке омыраулауының
мысалы ретінде В. И. Ленин оның «физика заңдарының
қапсысы болса да — уақытша әрі относительді заң, өйткені
ол — шамалас заң» (354) деген сөздерін келтіреді. Бірақ заң
ұғымының относительділігін дұрыс тұжырымдай алмай
Дюгем релятивизм арқылы (біздің білімдеріміздің относительді екендігін мойындау арқылы) субъективтік идеализмге қарап құлдырайды. Ол былай деп мәлімдейді: «Физика
заңы, шынын айтқанда, ақиқат та емес, жалған да емес,
қайта шамалас заң» (354). «Осы «қайтада» жалғандықтың
бастамасы бар, — деп анықтайды Ленин,— объектіні шамамен бейнелейтін, яғни объективтік ақиқатқа жуықтайтын
ғылым теориясының және беталды алына салган, фантастикалық, мейлінше шартты теорияның... бастамасы бар»
(354).
Бұл арада Ленин «заң» деген сөзді нақ ғылым заңы,
224

физика заңы мағынасында, яғни объективтік табиғатты,
пш.ің құбылыстарының қажетті байланысын бейнелейтін
угым ретінде қолданады. Ол «қазіргі көптеген жаратылыс
лгрттеушілерінің ұғымының қатып қалғандығы туралы,
олардың метафизикалық (сөздің маркстік мағынасында,
ягни антидиалектикалық) көзқарастары туралы...» (42) талай рет мейлінше айқын түрде айтқан Энгельске тікелей
сілтеме жасайды.
Сонымен, ескі заңдардың қиратылуы, Лениннің айтуынша, табиғаттың объективтік заңдылығын танып-білуге қатысты ескірген, метафизикалық тұрғыдан шектеулі, қатып қалган уғымдар мен тұжырымдардың қиратылуын білдіреді.
Ал шынында да айқын нәрсе сол, біздің танымымыздьщ
дамуына орай біз солар арқылы ойлайтын және табиғат пен
оның заңдылықтарын соларда бейнелейтін нақ сол уғымдар ескіруі мүмкін және шынында да ескіреді, бірақ әсте
де табиғаттың өзі және құбылыстардың оған тән заңды
байланыстары ескірмейді.
В. И. Лениннің «Философиялық дәптерлерінен» біз осы
мәселе жөнінде айтылған ерекше маңызды пікірді табамыз:
«...зац ұғымы дегеніміз адамның дүниелік процестің бірлігі
мен байланысын, өзара тәуелділігі мен тұтастығын тану сатыларының бірі. Сөздер мен ұғымдарды «сындыру» және
«өңін айналдыру» дегеніміз, Гегель бұл арада осыған беріліп отыр, зац ұғымын абсолюттендірумен, оны оңайлатумен,
фетишке айналдырумен күресу деген сөз» [29, 140—141].
В. И. Ленин мұның өзі қазіргі физика үшін өте маңызды
деп атап көрсетеді. Заңды құбылыстардың тыныш бейнеленуі деп түсінуді ол заңның тамаша материалистік және дәл
анықтамасы деп бағалайды, осы анықтама бойынша «заң
тыныш бейнеленуді алады — сондықтан да заң, заң атаулы, шеңбері тар, толық емес, шамамен алынған». Ғылым
заңын махистік тұрғыдан түсіндіруге (заң относительді,
шамалас, демек, ол ақиқат та емес, жалған да емес, біз
үшін ойдан шығарыла салынган ұгым дегенге) қарсы күресе отырып, Ленин ғылым заңын дәйекті материалистік тұрғыдан түсіндіреді, мұндай түсіндіру субъективизм атаулыға (ғылым заңы отпосительді, шамалас, сондықтаи ол құбылыстардың объективтік байланысының относительді дұрыс
бейнесін береді дегенге) жол бермейді.
С ұ р а қ . Материализм бейнелеуді ғылыми теория мен
физикалық объект арасындаты сәйкестік деп пайымдауға
жол бермейді деп есептеу дұрыс па, физикадагы «сәйкестік
принципін» сынаумен байланысты бір кезде солай деп мәлімденді емес пе? (110-бетке).
8—832

225

Ж а у а п . Лениндік бейнелеу теориясы «сәйкестік» ұғымын қолдануды жоққа шығармайтыны былай тұрсын, қайта біздің санамыз сыртқы дүние мен оның заңдарын қалайша бейнелейтіндігі туралы мәселе туған кезде ол ұғымды
қолдануды тікелей көздейді. Біз сана сыртқы дүниені дұрыс,
дәл, ақиқат түрде бейнелейді дегіміз келгенде «сәйкестік»
ұғымыи, сондай-ақ оған ұқсас «үйлесім», «дәл келу» деген
ұғымдарды да қолданамыз. Ленин, мысалы, махистерді,
сынағанда «олар түйсіктерді сол объективтій реалдылықтың айнымайтын сурёті деп есептемейді, сөйтіп жаратылыстану ғылымына турадан-тура қайшы келіп, фидеизмге жол ашады» (137) деп сынайды. Біздің түйсіктеріміз сыртқы дүниенің дурыс, бұзылмаған суреті екендігін
мойындау — олар оған сәйкес келеді деп мойындау деген
де сөз. Ленин әңгіме «табиғатты бейнелёйтін сана мен сана
бейнелейтін табиғат арасындағы сәйкестік туралы» болып
отыр деп тура атап көрсетеді (148).
Ленин Маркс пен Энгельстің осы мәселе жөніндегі көзқарастарын нақ осылайша баяндайды. Ол Маркстің заттық
(яғни объективтік) ақиқат адамның ойлауына сәйкес келе
ме деген мәселені практикадан тысқары қою схоластика
болып шығады деген сөздерін келтіреді. Бұдан соң кітапта
Энгельстің пікірі келтіріледі, Ленин оны былайша баяндай­
ды: «Біздің әрекетіміздің табысты болуы біздің қабылдауларымыз бен қабылданатын заттардың заттық» (объективтік) «тегі арасында үйлесім (сәйкестік, ОЬегеіпзііттип^)
бар екенін дәлелдейді» (148) және енді өз тараиынан былай деп қосады: «Материалистің пікірінше, адам практикасының «сәтті» болуы біздің түйсіктеріміз бен біз қабылдайтын заттардың объективтік тегінің сәйкес келетіндігін дәлелдейді» (150). Бұл ретте Энгельс қойған мына сұраққа:
шын дүние туралы түсініктеріміз бен ұғымдарымызда біз
шындықтың дұрыс бейнесін құрай аламыз ба? (103) деген
сұрағына мақұлдаған жауап болғандығы айтылып отыр.
Өз кітабының енді бір тұсында В. И. Ленин адамның
сезім мүшелерінің кеңістік пен уақытты қабылдауларына
және адамзаттың кеңістік пен уақыт туралы ұғымдарына
объективтік реалдылық сәйкес келе ме деген мәселені талдайды. Ленин ғылыми ілім (бұл ілім ғылым дамуының әрбір
сатысында относительді сипатта бола тұрса да) объектпвтік
реалдылыққа сәйкес келеді деп атап көрсетеді. «...Біздің
«тәжірибеміз» бен біздің танымымыз объективтік кеңістік
пен уақытты барған сайын дұрысырақ және тереңірек бейнелей отырып, бұларға барған сайын көбірек бейімделе
береді» (208).
226

Ленин Энгельс өзінің агностицизмді сынауының бәрін
зат біздің ол туралы түсінігімізге сәйкес келген кезде ол
зат оны тұтынудан күткеніміздей нәтиже береді және мұның
озі зат пен оның қасиеттері туралы қабылдауларымыздың
озімізден тыс бар болатын шындыққа дәл келетіндігінщ
дәлелі болып табылады дегенді мойындауға негіздеген деп
атаи көрсетеді (114). Егер біз ойлау заңдары табиғат заңдарына сәйкес келеді деп табатын болсақ, онда мұның өзі,
Эпгельстің айтуынша, әбден түсінікті, өйткені ойлау мен
сана — адам миының жемістері, ал адамның өзі — табиғаттың жемісі. Сондықтан, адам миының жемістері, сайып
келгенде, өздері де табигаттың жемістері бола отырыщ
қалған басқа табиғи байланысқа қайшы келмейді, қайта
оған сәйкес келеді.
Ленин Базаровтың Энгельске махистік көзқарасты таңбақ
болып, орыстың «дәл келу» деген сөзінің екі магыналылыгына жармаспақ болған әрекетін әшкереледі. Ол Энгельстің
«сезімдік түсінікті» бізден тыс бар шындықтың бейнесі ретінде пайымдағанын және «демек», «дәл келу» деген сөзді
орысша тек қана сәйкес келу, үндесу деген т. с. мағынада
қолдануға болатынын» (120) көрсетті. Ленин тегі «бізден
тыс реалдық объектілер бар, біздің түсініктеріміз сол объектілерге «сәйкес келеді» деп мойындауды (110) букіл материализмніц әліппесі деп атады. «Сәйкес келу» терминін
«бейнелеу» терминіне үйлес келмейді-міс деп күмәндануға
ешқандай да негіз жоқ.
Ал қазіргі физикадагы «сәйкестік принципіне» келетін
болсақ, онда оны кейбір адамдардың осыдан 30—35 жыл
бұрын идеалистік принцип деп жариялагандыгы относительділік теориясын идеалистік ілім деп жариялау сияқты
түсінушіліктің салдары. «Сәйкестік принципін» Н. Бор атом
құрылысының теориясын жасаған кезде 1913 жылы ұсынған болатын. Бұл принцип былай деп ұйғарады, физикалық құбылыстардың қайсыбір тобына қатысты жаңа, неғұрлым дәл және неғұрлым толық физикалық теория құбылыстардың нақ сол, бірақ біршама шектелген тобына қатысты болған бұрынғы теорияны лақтырып тастамайды,
қайта өзінің жеке немесе шегіне жеткен жағдайы ретінде
оны өзіне қосып алады. Сондықтан — ескі жәпе жаңа — екі
теорияның арасында белгілі бір түрдегі сәйкестік бар болуга тиісті. Ол сәйкестік веден болган?— деген сұрақ туады.
Бұл сұраққа диалектикалық материализмнің объективтік,
абсолюттік және относительді ацицаттардыц арақатынасы
туралы іліміне сүйеніп жауап беруге болады. Ңандай да
болсын физикалық теория относительді ақиқат болып табы8*

227

лады, яғни объективтік реалдылықты толық білмеу, оның
бейнеленбеуі болып табылады. Әрбір осындай бейнелеуде
толық, бәріи сарқа қамтитын білімнің, яғни абсолюттік
ақиқаттың бір бөлегі болады. Бүкіл ғылыми таным сияқты
физиканың дамуы мынандай жолмеп жүреді: қайсыбір
объект! жөніндегі шала білім барған сайын неғұрлым толық е
және дәл бола түседі, бірақ осының өзінде относительді білім болып қала берді. Мұның мәнісі белгілі бір объект
жөніндегі физикалық теорияда бар абсолюттік ақиқат дәндері үздіксіз жинақтала береді, бұрын табылған дәндерге
жаңалары қосылады, олардың «мөлшері» сан жағынан өседі, ал мазмұны сапа жағынан өзгереді деген сөз.
В. И. Ленин былай деп жазды: «относительдік ақиқаттардың дамуында олардың жиынтығынан абсолюттік ақиқат қалыптасатыны,— относительдік ақиқаттар — адамзатқа
тәуелсіз объектінің относительді түрде дұрыс бейнеленуі
екені,— бұл бейнеленудің барған сайын дұрыс бола беретіні,— ғылыми ақиқаттың относительділігіне қарамастан, әрбір ғылыми ақиқатта абсолюттік ақиқаттың элемент! бар
екені... түсінікті...» (352).
Осы қағидаларға сүйеніп, бірінен соң бірі дәйектілікпен
пайда болған және сол белгілі бір физпкалық объектіге
қатысты кез-келген екі относительді ақиқатты алып қарайық.
Тегінде, біз екі арақатынасты аңғаратын боламыз: біріншіден, олардың ескі физикалық теория көрсетіп отырған, неғұрлым ерте пайда болғаны сол объект туралы онша толық
емес және онпіа дәл емес білім болып табылады, ал олардың
жаңа физикалық теория көрсетіп отырған, неғұрлым кейінірек пайда болғаны нақ сол объект туралы неғұрлым толық
және неғұрлым дәл білім болады, осының өзінде, неғұрлым
толық относительді ақиқат бола отырып, ол өз бойына абсолюттік ауиуаттыц неғурлым ертеректегі физикалыц тео­
рияда болтан улесін де қосып алады. Екіншіден, осы екі
относительді ақиқаттың екеуі де — неғұрлым ертеректегісі
және неғұрлым кейініректегісі — әрқайсысы бөлек-бөлек
күйінде өздері белгілі бір толықтықпен бейнелейтін нақ
сол бір физикалық объектіге сэйкес келетін болады. Осыдан
келіп үшінші арақатынас туады: бөлек-бөлек куйінде нац сол
бір объектіге сэйкес келе отырып, екі относительдік ауицаттың, екі физикалъщ теорияныц екеуі де — ескісі мен
жацасы — бір-біріне цалай да сэйкес келуге тиіс, яғни
өзара ішкі үйлесімді болуға тиіс. Осы қағида «сәйкестік
принципінің» материалистік тұрғыдан пайымдалған ақиқат
мазмұны болып табылады да: теориялар арасындағы осы
принцип білдіретін сәйкестік осы теориялардың нақ сол бір
228

объектіге мейлінше материалистік түрде сәйкес келуімен
түсіндіріледі.
Сірә, бірінен соң бірі дамыған екі физикалық теорияның
арасындағы сәйкестік мынандай болуы керек: неғұрльш
кеііінірек туған теория, неғұрлым толық ауқымды болғандықтан, өзінің жеке жағдайы ретінде неғұрлым ертеректе
туған, онша толық емес, тар өрісті теорияны өзіне қосып
алады. Сонысы арқылы бірінші теория екіншісін шектейді,
табиғаттың неғұрлым тар өрісті теория бейнелейтін заңдарының іс-әрекетінің шегін көрсетеді, ол теорияның қолдавылуының объективті шеңберлерін көрсетеді. Дүниенің ескі (классикалық), механикалық көрінісі мен оның жаңа,
электромагниттік көрінісі арасындағы арақатынасты Ленин
пақ осылай сипаттады, дүниенің физикалық екі көрінісі де
осылайша өзара белгілі бір сәйкестікте болады деп көрсетті.
«...Қозғалыстың механикалық заңдарын тек табиғат құбылыстарының саласымен ғана шектеу және оларды электро­
магнитен құбылыстардың неғұрлым терең мәнді заңдарына
бағындыру, т. т. қаншама қисынсыз болып көрінсе де,—
деп жазды ол,— мұның бәрі диалектикалық матерпализмді
одан сайын растай түседі» (296—297).
Абсолюттік ақиқат относительді ақпқаттардың жиынтығынан құралатынын атап корсете келіп, Ленин былаіі деп
түсіндіреді: «Ғылым ілгері қадам басқан сайын абсолюттік
ақиқаттың бұл жиынтығына ақиқаттың жаңа дәндері посы­
ла береді, бірақ әрбір ғылыми қағида ақиқатының шегі относительді, білімнің одан әрі өсуінде ақиқаттың шегі біресе кеңейіп, біресе тарылып отырады» (145).
«Сәйкестік принципі» белгілі бір физикалық объектіге
қатысты абсолюттік ақиқат дәндері жинақталуының ішкі
механизмін нақ ашып көрсетеді де, сөйтіп сол дәндердің
бұрынғы жііынтығы мен олардың сол жиынтыққа жаңа
дәндер қосылғаннан кейінгі жерде өсе түскен жиынтығы
арасындағы арақатынасты көрсетеді. Тек физика үтшін ғана
емес, сонымен бірге диалектикалық-материалистік филосо­
фия үтпін де оның зор танымдық маңызы міне осында. Сондықтан оны идеалистік принцип деп жариялау сөзсіз кателік болды.
С ұ р а қ . Объективтік ацицат дегеніміз табитаттыц өзі,
материялық шындықтың өзі деп санауға бола ма? (146бетке).
Ж а у а п . Жоқ, болмайды. Бұл тәрізді пайымдау материализмді тұрпайыландыру болар еді. Ленин объектпвтік
ақиқат — біздіц тусініктеріміздщ біздіц өзімізге тәуелсіз
мазмуны, ол әсте де объективтік реалдылықтың өзі емес,
229

объективтік реалдылықтың біздің санамызда бейнеленуі
дёи есептеді. Сондықтан объективтік ақиқат бар ма деген
мәселені былайша тұжырымдады: «адамның түсініктеріндө
субъектіге тәуелсіз, адамға да тәуелсіз, адамзатқа да тәуелсіз мазмұн бола ала ма?» (129).
Аңиңат дегеніміз объект жөніндегі біздіц білімдеріміздің, біздіц тусініктеріміздіц объектініц өзіне, шындыутъщ
өзіне сэйкес келуі. Ақиқатты объектімен, табиғатпен барабар санау сол зат туралы білімдер мен түсініктерді заттың
өзімен бара-бар санаумен бірдей. Бұл тұрпайы материализмге тән қате.
Мұидай қисынсыз қорытынды жасауға себеп болған
нәрсе — Лениннің кітабында кездесетін өзінен-өзі әбден
айңын қағидаларды кейбір, беталды қайта пайымдаулар
болды. Мәселен, Ленин «әрбір ғылыми идеологияға (мәселен, діни идеологиядан өзгеше) объективтік ақиқат, абсо­
лютен табиғат сәйкес келеді» дейді (146). Бұл әбден дұрыс.
Ғылыми идеология үшін оған объективтік ақиқаттың сэй­
кес келуі мәнді нәрсе, ал осы объективтік ақиқаттың өзі
объективтік реалдылыққа, табиғатқа сәйкес келетіндіктен,
осы арқылы сол ғылыми идеологияға абсолюттік табиғат та
сәйкес келеді. Бірақ бұл арада объективтік ақиқатты абсо­
лютен табиғатпен ешқандай теңдестірушілік жоқ. Әрбір
әріп пен тыныс белгілеріне жармаспай, Ленин пжірлерінің
рухы мен мағынасын есепне алатын адам ол пікірден ақиқатты табиғатпен, ойды материямен теңдестірудің тіпті нышанын да көрмейді.
Нақ осы айтылғандар Лениннің «біздің сезімдік дүниенің объективтік ақиқатын, объективтік реалдылығын прак­
тика критерий! дәлелдейді деп» (202) білетін материалистер
жөнінде айтқан пікірлеріне де қатысты. Жоғарыда айтылғандар спяқты бұл арада да бейне объективен ақиқат де­
ген реалды сезім дүниесі дейтін пікірдің нышанын да іздеуге болмайды. Ленинде әңгіме дүние жөніндегі біздің білімдеріміздің ақиқаттығын практиканың тексеретіндігі туралы
және ол бұл білімдерде объективен ақиқат бар екендігін
растай, осы арқылы біздің санамызда объективен ақиқат
түрінде бейнеленетін объективен дүниенің өзінің бар екендігін дәлелдейтіндігі туралы болып отыр.
Материализм «соңғы (аиз^етасһіе), объективтік ақиқат»
ретінде сезімдік дүниені негізге алады деп жазған Фейербахқа сілтеме жасап Ленин оның шығармаларынан цитат
келтіреді: «Өзін идеализм деп атайтын қазіргі философиялық спиритуализм, өзінше қираттым деп ойлап, материалпзмге мынадай кінә тағады: материализм дегеніңіз —
230

догматизм, яғни материализм сезімдік (зіппіісһеп) дүниені
даусыз (анз^етасһі), объективтік ақиқат деп танып, соны
һегізге алады, ол ақиқатты өзіндік (ап зісһ)) дүние, яғни
бізсіз бар дүние деп санайды, ал шынында дүние — рухтың
Жемісі ғана» (124).
Бұл арада әңгіме объективтік ақиқат дегеніміз материалистердің сезімдік, материялық дүниені бар деп білетіні
туралы болып отыр, ал идеалистер дүпие озінің табиғаты
жөнінен рухани деп санап, бұл пікірмен таласадьг. Ал егер
бейне объективтік ақиқат дегеніміз материялық дүнпе деген
қбрытынды жасайтын болсақ, мұны осылай дегіміз келсе,
дәл осы жағдайда соңғы цитаттың негізінде солай деуге болады, онда бұл пікірдің Лениндікі емес, Фейербахтікі екенін
еске алу керек, оның өзінде де Фейербах та бұл пікірде ма­
териалиста көзқарасты бағалауды білдіреді, бұл бағаны
оның өзі емес, оның айтуында, «өзін идеализм деп атайтын
қазіргі философиялық спиритуализм» берген.
С ұ р а қ . Богдановтың объективтік ақиқат туралы мәселе жөніндегі позициясын сынай келіп, Ленин адам түсініктеріндегі относительдік элементін теріске шығару тура­
лы жазды. Бірақ Богданов біздің түсініктеріміздегі относительдік элементін теріске шығарған жоқ, қайта ол біздің
түсініктеріміздегі абсолюттік сәтін теріске шығарды ғой.
Ленин кітабының бұл тұсын қалай түсінуге болады? (129—
130-беттерге).
Ж а у а п . Мұндай жағдайларда Ленин ойларының бу­
тил желісін егжей-тегжейлі талдап, оның тиісті тұсын папымдаулардың жалпы контекісінде алып қарау қажет. Ақпқаттың Богданов қорғаштаған махистік концепциясын сы­
най келіп, Ленин ең алдымен Богдановтың әр түрлі екі
философиялық мәселені шатастырғанын: объективтік ақиқат
бар ма және егер ол бар болса, онда объективтік ақиқатты
білдіретін біздің түсініктеріміз оны бірден, тұтасынан, аб­
солют™ түрде білдіре ала ма немесе шамамен, относптельді
түрде білдіре ме? деген мәселені шатастырғанын көрсетті.
Көріп отырмыз, бірінші сұрақ жауап беруді талап етеді:
біздің түсініктеріміздің мазмұпы, біз оны абсолюттік немесе
относительді ақиқат деп есептейміз бе, жоқ па, оған қарамастан, объективтік ақиқаттың көрінісі болып табыла ма?
Басқаша айтқанда, объективтік ақиқаттың бар екендігі
мойындала ма? Осы параграфта Ленин «екінші мәселе жөнінде Богданов тура айтып, айқын әрі анық жауап береді:
абсолюттік ақиқат бар деудің титтей де болса ишарасын
теріске шығарады...» (130) деп атап көрсетеді. «Ал қазір.—
деп жазады бұдан әрі Лепин,— бірінші мәселеге тоқтала231

нық, бұл мәселеде де Богданов, тура айтпағанмен, объективтік ақиңат жоқ дегенді байқатып отыр,— өйткені объективтік ақиқатты теріске шығармай-ақ, адамның қайсыбір
түсіиіктеріндегі относительдік элементті теріске шығаруға
болады. ал объективтік ақиқаттың бар екенін теріске шьь
ғармайынніа, абсолюттік ақиқатты теріске шығаруға болмайды» (130).
Нақ осы тұс күмән туғызуы да мүмкін. Алайда ең алдымен оны кітапта қалай жазылса, солай талдап көруге
тырысайық. Бұл тұстың сол жазылған күйіндегі мағынасы
мынандай: метафизиктердің істеп жүргеніндей бір ғана обсолюттік ақиқатты мойындау позициясында тұруға болады,
бірақ бұл ретте объективтік ақиқатты мойындауга, басқаша
айтқанда, метафизикалық материализмнің позицияларында
тұруға болады, алайда егер абсолюттік ақиқатты теріске
шығаратын болсақ, материалист болуға болмайды, өйткені
оны теріске шығару жалпы объективтік ақиқатты теріске
шығару деген сөз.
Ал Богданов жалпы абсолюттік ақиқат атаулыны үзілдікесілді теріске шығаргандықтан, демек, ол субъективтік
идеализм позицняларында ғана, объективтік ақиқатты теріске шығару позицияларында ғана бола алды.
Енді бәрі де аііқын болады: дәл осы жағдайда Ленин
мәп беріп отырған бірінші мәселені өзінің қалай шешетіндігін Богданов тура, ашық айтпаган. Сондықтан Ленин
Богдановтың екінші сұраққа мақұлдамай жауап беруінен
логикалық пәтиже ретінде бірінші сұраққа да Богданов
тура айтпаган терістеу жауабы келіп шығатындығын көрсетеді: абсолюттік ақиқат теріске шығарылады екен, онда
осының өзі арқылы-ақ объективтік ақиқат та теріске шығарылады және теріске шығарылмай қоя алмайды.
Жоғарыда келтірілген Ленин сөйлемінің мағынасы нақ
осындай. Алайда ол сөйлемді оқыған кезде Ленин өзі аб­
солютен ақиқатты теріске шыгару пунктінде ғана емес
(жоғарыда келтірілген сөйлемніц екінші бөлегі), сонымен
бірге относительдік элемептін теріске шығару пунктінде де,
бұл сөйлемнің біріпші бөлегі, оның бас жағы, сынап отырған
Богдановтың позициясын айтып отырған болып көрінуі мүмкін. Бірақ онда шынында да түсінбестік туады: өйткені
Богданов адам түсініктеріндегі относительдік элементін теріске шығармайтыны былай тұрсын, қайта, нақ керісінше,
абсолюттік ақиқатты теріске шығара отырып, тек бір гана
относптельдік элементін мойындайды, басқаша айтқанда,
релятивизм позицияларында болады. Егер Ленин жогарыда
келтірілген сөйлемнің бірінші бөлегінде шынында да мета232

фпзпкалық материализмнің позициясын емес, Богдановтың махистік позицидсын айтқан дейтін болсақ, он да ол
сойлемнің тиісті бөлегі (бірінші бөлегі) іпамамен былап
оқылуға тиісті болар еді: «өйткені объективтік ақиқатты
теріске шығармай-ақ адамның белгілі бір түсініктеріндегі
относительдік элементті теріске шығармауға (яғни мойындауға) болады» т. б. Басқа сөзбен айтқанда, онда сөйлемнің мағынасы мынандай болған болар еді: бұл орайда ма­
териалист болып қала отырып (бұлар, мысалы, диалектикалық материализмді жақтаушылар) относительдік ақиқатты мойындау позициясында тұруға не болмаса объективтік
идеализмнің көзқарасына қосылуға болады.
Мұндай жағдайда «относительдік элементін» «теріскё
шығару» деген сөздің орнына «мойындау» деген сөз тұруға
тиіс еді дегенді мойындауға тура келген болар еді. Алайда
Ленин пайымдауының желісіне тағы бір ой жіберіп көрелік: Богданов екінші сұраққа мақұлдамай (абсолюттік ақиқатты қабылдамай) жауап бергенін корсете келіп, Ленин
бұл фактіден Богданов объективтік ақиқатты да сөзсіз теріске шығарады деп логикалық қорытынды жасайды.
Осындай байланыста алғанда жоғарыда келтірілгеп сөйлемнің бірінші бөлегінде әңгіме метафизикалық материалистің относительдік элементін теріске піығаруы туралы
болып отьтр ма әлде болмаса сол элементті мойындауы ту­
ралы болып отыр ма, бұл онша мәнді нәрсе емес, оның бер
жағында сол элементы абсолютке айналдырып отырған
Богданов қана емес, сонымен бірге относительді нәрсені
абсолютті нәрсемен бірлікте алып қарайтын диалектика да
ол элементы мойындайды. Сонымен, Ленин егер Богданов
абсолюттік ақиқатты теріске шығарып отырса, онда ол
осынысы арқылы-ақ объективтік ақиқатты да теріске піығарады деп дәлелдейді. Кітаптағы әлгі сөйлемнің мағынасы
осындай.
2. Масса — материяның физикалық қасиеті.
«Эфир» ұғымы
С ұ р а қ . «Массаның ғайып болуы» және электронда
электромагнит массасынап басқа масса жоц деген сөздер
нені білдіреді? «Эфир» ұғымын қалай түсінуге болады?
(286 және 296-беттерге).
Ж а у а п . Классикалық механика макропроцестерді,
яғни біршама баяу жылдамдықтармен жүзеге асатын, осының өзінде, қозғалушы денелердің өздерінің (маркоденелердің) біршама үлкен (механикалық) массалары болатын
қозғалыстарды зерттеді. Мұндай жағдайларда мынандай
233

арақатьгпастар: бүлардың тұсында дене массасы зерттеліп
отырғап макродене относительді тыныштықта бола ма не
болмаса белгілі бір жылдамдықпен қозғала ма, бұған қарамастан үнемі тұрақты болып қала беретін арақатынастар
баііқалады. Тіпті заттардың мейлінше терең өзгерулері кезінде де. XIX ғасырдың аяғына дейін ғылым химиялық өзгерулерді осындай өзгерістер деп санап келді, денелердің
механикалық массасы (немесе денелердің массасы көрінетін салмағы) өзгермей қала береді. Бұл Ломоносов пен
Лавуазье XVIII ғасырда химияда ашқан заттардың сақталуы заңында көрсетілген болатын.
XVIII және XIX ғасырлардағы жаратылыс зерттеушілерінің қатесі мынада болды: олар бұл заңды әмбебап заңға
айналдырды, оны табиғаттың барлық құбылыстарына, материяның ең кішкентай бөлшектерін де қоса алғанда бүкіл
табиғатқа қолданды. Сөйтіп механикалық массаның сацталу принципі абсолютке айналдырылды: механикалық мас­
са материяның мәңгілік, өзгермес қасиеті деп, ол ол ма,
оның сандық белгісі деп қаралды.
XIX ғасырдың аяқ кезінде —XX ғасырдың бас кезінде
физикада болған революция механикалық массаның санда­
лу принципінің өзін емес, оның абсолютке айналдырылуын,
оны табиғаттың барлық салаларына, үлкенді-кішілі физикалық денелердің бәріне теріс, метафизикалық түрде *қолданылуын күйретті. Ол революция бұл принциптің относительді сипаты бар екендігін және біршама үлкеп массасы
бар макроденелер жасайтын біршама баяу қозғалыстар саласымен іпектелетіндігін көрсетіп берді. Бұл саладан тыст
қары жерде ол өзінің күшін жояды.
Жаңа физика мынаны дәлелдеді: жарық жылдамдығына
жақын болатын өте үлкен жылдамдықтар кезінде — ал мұндай жылдам қозғалыста табиғаттың өте кішкентай денелері
(электрон тәрізді микробөлшектер) қозғала алады және қозғалады да — қозғалушы дененің массасы енді тұрақты бо­
лып қала алмайды, қайта қозғалушы дененің жылдамдығының артуына сәйкес арта түседі. Бұл жонінде В. И. Ленин
қазіргі кезгі физиканың жай-күйіне А. Пуанкаренің берген
бағасын келтіре отырып былай деп жазды: «Мәселен, материяның электрондық теориясы Лавуазьенің принципін не^
месе массаның сакдалу принципін бұзған болып шығып
отыр» (286).
«Материя ғайып болады» деген сөздің мәнін аша келіп;
В. И. Ленин былай деи түсіндірді: бұл, атап айтқанда, «материяның бұрын абсолюттік, өзгермейтін, бастапқы қасиеттері сияқты болып көрініп келген Қасиеттері (өткізбейтін234

дік, иңерция, масса, т. с.) және қазір матерпяның тек кейбір қащлптарына ғана тән относительдік қасиеттер ретінде
шіықталып отырған қасиеттері ғайып болады деген сөз»
(295). Бұл арада «масса» деп механикалық масса айтылып
отыр. Бұл пікірдің мағынасы материяның қасиеттеріне теріс таңылып келген абсолюттік сипаттың ғайып болатындыгы мойындалуында. Өзгермеіітін, абсолютті деп есептелініп келген нәрсе іс жүзінде өзгеретін, относительді нәрсе.
Оте үлкен жылдамдық кезінде масса өзгеретін, қозгалысқа
тәуелді болатын болып шьгтады. Электрондардың қозғалысы
оздерінің XIX ғасырдағы ізашарлары сияқты XX ғасырдың
бас кезіндегі физиктер де «эфир» деп атаған ортада жүзеге асады деп есептелініп келді. «Мұндай жағдайда. біріншіден, электронның өзінің, екіншіден, эфирдің инерцпясын
жеңу қажеттілігіне сәйкес электронның екі түрлі массасын
еске алуға тура келеді. Бірінші масса — электронның реалдық немесе механикалық массасы, екіншісі — «эфирдің
инерциясы болып табылатын электродинамикалық масса»
болады. Міне, сол бірінші масса нольге тең болатын көрінеді. Электрондардың немесе, ең болмағанда, теріс электрондардың бүкіл массасы өзінің жаратылысы жағынан бүтіндей және бірыңғай электродинамикалық масса болып көрінеді. Масса ғайып болады. Механиканың негізд
*
лрі бұзылады. Ньютонның принцип!... бұзылады...» (288).
Бұл арада Ленин сол кездегі физиктердің электрон мас­
сасы жөніндегі көзқарасыв Пуанкаренің түсіндіруінде берген. Жоғарыда келтірілген цитаттан көрініп отырғаны: не
дегенмен де электронда масса бар екен, онда тегі масса
атаулы ғайып болмайды екен, қайта оның бұрын физиктер
тек жалғыз соны ғана есепке алып келген масса, атап айтқанда механикалық массасы ғайып болады екен. Демек,
Пуанкаренің «масса ғайып болады» деген қорытындысы
бері салганда дәл емес. Былай деу кёрек еді: массаның
бейне бірден-бір көрінісі ретіндегі «механикалық масса ғайып болады»; бірақ массаның қасиеті, электронда сақтала
отырып, өз сипатын, өз «табиғатын» өзгертеді. Энергия,
мысалы, химиялық энергиядан электр энергиясына, немесе
механикалық энергиядан жылу энергиясына, немесе тіпті
кинетикалық энергиядан потенциялық энергияға коше оты­
рып, бұл ретте сан жағынан сақталып, өзінің сапалық формасын өзгерте алатыны тәрізді масса да сан жағынан сақтала отырып, сапа жағын:ан әр түрлі формаларда көріне
алатын болып шықты. Физиктер апіқан және Пуанкаре
қате сипаттаған жаңалықтың мәні осындай.
Массаның сапа жағынан әр түрлі, қазір байқалып отыр235

ғанындаіі, бірінен біріне көше алатын осы екі формасы қазіргі физикада «тыиыштық массасы» мен «қозғальпу массасы» дегеп атау алды. Тыныштық массасы сондай-ақ кейде
«өзіпдік массасы» деп те аталады. Электронның «электродинамикалық») (немесе электромагниттік) массасы деп
есептелініп келген массасы — қозғалыс массасының жеке
қүбылысы.
Бірақ Пуанкаренің ағаттығы мұнымен бітпейді. Атом
массасына қарағанда электронның тыныштық массасы қаншама шамалы болғанымен, ол қалай дегенде де (Пуанкаре
айтқандай) нольге тең емес, бірақ белгілі бір түпкі мәні
бар. Мұны 1897 жылы электрон массасының оның электр
зарядына қатынасын өлшеген кезде Дж. Дж. Томсон көрсетіп берді. Осындай өлшеу электронды барлық атомдардың
құрамына кіретін дербес физикалық бөлшек ретінде ашқан
кезде шешуші буын болды да. Бұл жөнінде Лениннің кітабында Пуанкаренің пайымдауларын баяндаған кезде айтылған: «Физиктердің тәжірибелері электрондардың қозғалыс жылдамдығын және олардың массасын (немесе электрондар массасының олардың электр зарядына қатынасын)
есептеп шығару үшін материал беріп отыр» (286).
Екінші бір тұста Ленин У. Рамсэйдің (Рамзайдың) теріс
электр дегеніміз, шын мәнінде, материалдық құрылым де­
ген создерін келтіреді. «Шынында да,— дейді ағылшын химиг!,— оның (ягни теріс электрдің.— Б. К.) бөлшектерінің
салыстырмалы салмағы өлшенген; бұл бөлшек, шамамсн
алғанда. сутегі атомы массасының жеті жүзден бір бөлігіне
тең болады...» (356—357). Бертіндегі, негұрлым дәл өлшеулер электронның тыныштық массасы сутегі атомы массасынан 1832 есе аз екенін көрсетті. Ңазіргі уақытта элементарлық болшектердің массасы әдетте электрондық өлшемдермен білдіріледі: ол үшін өлшем ретінде электронның
тыныштық массасы алынған.
Осыған байланысты электронда электромагниттік массадан басқа ешбір масса жоқ деген пікір анықтауды керек
етеді. Енді нақ сол пікірді аздап басқаша айту керек болар
еді: электронда оның оз массасынан (немесе тыныштық
массасынан) басқа электромагниттік массаның да (немесе
қозғалыс массасы) болуы— мұның өзі диалектикалық материализмнің тагы бір расталуы.
«Электромагниттік массадан басқа массаның» (296) жоқ
екендігі туралы тұжырымды қазіргі уақытта толығынан
фотонға (жарық «бөлшегіне», немесе жарық квантына) қолдануға болады: он да шынында да тыныштық массасы жоқ,
сондықтан оның бүкіл массасы электромагниттік масса (не236

месо қозғалыс массасы) болып табылады, өйткені жарық
алсктромагниттік өрістен басқа ештеңе емес.
АліЦіда шапшаң қозғалатын бөлшектер массасының
олардыіҚ қозғалу жылдам дығына байланысты болуы спири­
туалист Хорд айтқандай, бейнебір «ақыр аяғында тіпті массапың өзі^де, жұрттың жорамалдағанындай, қозғалыстың...
бір нәрсенің қозғалысының бір түрі болып шығып отыр...
бұл қозғалыстың өзі дене де емес...» (319) деген сөз
емес. «Қозғалысты материядан бөлектеп, спиритуалист өз багытында қалып отыр,— деп ескертеді бұл жөнінде В. И. Ле­
нин.— Денелердің қозғалысы табиғатта массасы тұрақты
дене емес бір пәрсенің қозғалысына, мәлімсіз эфирдегі мәлімсіз электрдің мәлімсіз заряды болып табылатын бір нәрсенің қозғалысына айналады,— лаборатория мен заводта
жасалатын бүл материялыу өзгерістердің диалектикасы
идеалистің көзқарасыніпа... материалистік диалектиканы
қуаттайтын дәлел болмай, материализмге қарсы дәлел болады...» (319—320).
Массаны қозғалыстың түрі деп жариялау, оны қозғалысқа саю — қозғалысты материядан бөліп алу деген сөз.
Жаңа электрондық теорияны, атап айтқанда, оның «масса­
сы оның жылдамдығымен қатар өзгеріп отыратындығын»
сипаттай келіп, Ленин «мұның бәрі ескі механикадан әлдеқайда күрделі, бірақ мұның бәрі материяның кеңістік пен
уақыттағы қозғалысы» деп түйіндейді (320). Ленин ескі
физика мен жаңа физиканың философиялық тұрғыдан оте
терең салыстырмалы сипаттамасын береді: «...механика...
баяу реалдық қозғалыстардың суреті... ал жаңа физика
орасан жылдам реалдық қозғалыстардың суреті...» (301).
Осыған сәйкес материяиың қозғалу заңдарын «баяу қозғалыстар жөнінде — механика, шапшаң қозғалыстар жөнінде — электромагниттік теория көрсетіп отырады...» (320).
Сірә, екі физиканың — ескі физика мен жаңа физиканың —
арасында баяу қозғалыстар мен жылдам қозғалыстардың
арасындағы сияқты дәл сондай сәйкестік бар болса керек.
Бөлшектердің жылдамдығы азайған кезде шапшаң қозғалыс
баяу қозғалысқа айналатыны тәрізді, нақ сол жағдайларда
жаңа физиканың заңдары мен арақатынастары ескі физиканың, атап айтқанда ньютондық механиканың заңдары мен
арақатынастарына айналады. Мұның өзі «сәйкестік прин­
ципов; тағы бір мысалы, мұнда, жоғарыда айтылғанындай,
(оны материалистік тұрғыдан пайымдағанда) физикалық
теорияның дамуына қолданған кезде объективтік, абсолют­
ен және относительдік ақиқаттың арақатынасы нақтылана
түседі.
237

XX ғасырдың бас кезіндегі жаңа физиканың түсі^іктерінде «эфир» деген ұғым үлкен орын алды, осы себепй оған
Лениннің кітабында да көңіл бөлінді. Ол ұғым мехАнистикалық сипатта болды, сондықтап ғылымның одан/ әрі дамуы барысында физиктер одан бас тартты. «Эфирдің» механистикалық концепциясын теріске шығаруда Нйнштейннің относительдік теориясы үлкен роль, бьтлайшА айтқанда,
шешуші роль атқарды; ол теория әлемдік кеңістікті толтырушы физикалық орта,— сонда бейнебір жарық тарайтын
орта ретіндегі қозғалмайтып «эфир» туралы идеяпы теріске
шығаруға жеткізген эксперименттік зерттеулердің (ең алдымен Майкельсонның тәжірибесі дейтіннің) нәтижелерін
теориялық тұрғыдан түсіндіріп берді,- Ескі мектептің фи­
зиктер! мен химиктерінің ол ұғымды құтқарып қалмақ бол­
тан әрекеттері (мысалы, Менделеев жасаған «әлемдік эфирді химиялық тұрғыдан ұғынбақ болғап әрекет») нәтижесіз
аяқталды. Физикада «эфир» ұғымының орнын физикалық,
атап айтқанда электромагниттік өріс ұғымы алды.
Осыған сәйкес Ленин кітабының «эфир» деген ескірген
ұғым кездесетін біраз тұстарында «эфирдің» орнына электромагниттік өріс дегенді ойға алу керек. Мысалы, Лениннің Пирсонды «эфир мен электрдің... арақатынасы туралы
мәселені мүлде алып тастаган» (294) деп кінәлайтын жерінде немесе ол Больцманның «салмағы бар материя мен
эфирдің дуализмі» (329—330) жөніндегі пікірін келтіретін
жерінде солай деп ойлау керек. Ңазір физиктер Больцманның әлгі пікірлерінің орнына осы тәрізді мәселе жөнінде
былай деген болар еді: «материяның физикалық екі түрінің: зат пен жарықтың (ээлектромагниттік өрістің) арақатынасы» деген болар еді, атап айтқанда, С. И. Вавилов «Көз
және күн» деген кітабында солай деді. Дәл сондай-ақ Лениннің «салмақсыз эфирдің салмақты материяға айналуы
және салмақты материяның салмақсыз эфирге ауысуы»
(296) (диалектикалық материализмді тағы бір дәлелдей тусуі) жөніндегі пікірі осы кезгі физика мен оның терминологиясы тұрғысынан алғанда тыныштық массасы жоқ және
тек қана қозғалыс массасы бар жарыутың, немесе электро­
магнитен өрістің тыныштық массасы бар затқа айналуы
және керісінше болуы жөніндегі пікір ретінде тұжырымдалатын болады. Диалектикалық материализмнің расталуының осы мысалын қозғалыс массасы мен тыныштық массам
сының өзара алмасуы ретінде де түсінуге. болады. Осы заманғы ядролық физика мұның тамаша жаңа дәлелдері мен
айқын айғақтарын беріп отыр, мысалы, фотондардан «жұи
*
23Я

тың һайда болуы» (электрон меп позитронның пайда бо
*
луы) және оныц қайтадан фотондарға айналуы осыны көрсотөді. \

3. Лениннің электронның сарқылмайтындығын
\
болжап білуі
С ұ р а қ. \В. И. Лениннің кітабында электронныц сарцъілмайтындығы деп нақты не нәрсе айтылып отыр? Бұл
идея қазіргі физиканың қандай деректерімен расталады?
(298-бетке). Материяныц «сц кішкентай» және «иіексіз
кішкентай» бөлшектері деген сөздерді қалай — түсінуге болады? (322 және 355-беттерге).
Жауап. XIX ғасырда атомдарды материяның «ақтық»
болшектері деп қараған көзқарас болды, бұл көзқарас бойынша біздің материяны білуіміз атомдармен аяқталуға
тиіс, ол біліміміз атомдармен сарқылуға тиіс. Физикада
XIX ғасырдың аяқ кезінде басталған жаңалықтар осы метафизикалық түсінікті түп тамырымен күйретті: атомдар
бұзылатын, бөлінетін және сарқылмайтын болып шықты,
ейткені оларда күрделі ішкі құрылым бар екендігі, бірінің
біріне айнала алатындығы және неғұрлым қарапайым құрамдас бөліктерге ыдырай алатындығы байқалды. Мұның
өзі И. Дицгеннің пікірін растады, В. И. Ленин осы мәселе
жөнінде оның: «ғылым объектісінің шегі жоқ», тек шексіз
нәрсе ғана емес, сонымен қатар «ең кішкене атом» да өлшенбейтін, ақырына дейін танылмайтын, сарцылмайтын
нәрсе болып табылады, өйткені «өзінің барлық бөліктерінде табиғаттың басы да, аяғы да жоқ» деген пікірін цитатқа келтіреді (296).
Ғылым объектісінің шексіздігі мен сарқылмайтындығын
былай деп түсіну керек: материяның кез-келген, тіпті соншама кішкентай бөлшегінде материяның басқа бөлшектерімен және тегі әлемдік процесті, дүние құбылыстарының
әмбебап байланысын жасаушы басқа да заттармен және
құбылыстармен шексіз көп байланыстары мен қатынастары
болады. Онан соң мұның мәнісі мынада: материяның кезкелген бөлшегі дамудың бастама, абсолютті түрдегі алғашқы пункті емес, қайта материяныц сапа жағынан әрцилы
турлері мен формаларыныц шексіз сатысьшдағы басцыш
қана болып табылады. Осының өзінде бұл бөлшек бясқы?
шына жеткенге дейін материя дамудың басқа басқьіштарының шексіз қатарынан өтеді, материя оларда басқа түрлёр
мен формаларда көрінеді, Сондай-ақ мұның м.әнісі- өзінің
бүкіл біршама қарапайымдылырымен элементарлытьтнагца^
т

рамастан бұл бөлшекте шексіз көп қасиеттер болады.юл қасиөттерден оның сапасы, оның күрделі ішкі кұрылымы аңғарылады деген сөз. Ақырында, мұның өзі материядың кезкелген бөлшегі басқа бөлшектерге айнала ала/ындығын
немесе оның өзі белгілі бір жағдайларда ол бөлшубктерді туғыза алатынын және өзінен бөліп шығара алатынын көрсетеді. Осы жағдайлардың бәрінде де әңгіме нақ/материяның
тереңдік шексіздігі туралы, оның қандай да болса бөлшектерінің сарқылмайтындығы туралы болып отыр. XIX ғасырдың аяқ кезінде —XX ғасырдың бас кезіндё мұның өзі
атомдар жөнінде эксперименттік тұрғыда дәлелденді, сөйтіп
Дицгеннің Ленин келтірген сөздері тамаша расталды.
Электрондар мен материяның басқа да бөлшектері жөнінде метафизикалық көзқарастың болуы мүмкін екенін
болжап білген Ленин жаратылыс зерттеушілеріне былай деп
ескертті: «Заттардың «мәні» немесе «субстанция» да относительді; олар тек адамның объектілерді тануының тереңдегенін ғана көрсетеді, ал егер бұл тереңдеу кешегі күні
атомнан әрі аспаған болса, бүгін — электрон мен эфирден
әрі аспаса, онда диалектикалық материализм адамның ілгерілеп бара жатқан ғылым арқылы табиғатты тануындағы
бұл кезецдердің бәрінің уақытша, относительдік, шамаластық сипаты бар екенін қуаттайды. Атом сияқты, электрон
да сарцылмайды, табиғат шексіз...» (297—298). Бұдан соң
Ленин «табиғаттың ең кішкене бөлшегінің (оның ішінде
электронның да) шексіз болғаны сияқты, табиғаттың өзі де
шексіз» деп тағы да атап көрсетеді (355).
Егер физиканың XIX ғасыр мен XX ғасырдың арасында
ашқан жаңалықтары атомныц сар^ылмайтындыгын дәлелдеген болса, оның соңғы кезде ашқан жаңалықтары элек­
трон мен басца да элементарлыц бөлшектердіц сарцылмайтындығын дәлелдеп берді. XX ғасырдың бас кезінде және
оның бірінші ширегінің аяқ кезіне дейін физиктер электронды материяның тым қарапайым бөлшегі деп түсініп
келді: онда екі негізгі физикалық қасиет — тұрақты өз массасы және өзгермейтін электр заряды бар делініп келді, мұның өзі өлшем деп қабылданды. Электрон айқын белгіленген кеңістік шектері бар кішкентай шар делініп және кейде
тіпті жай әншейін физикалық нүкте деп есептелінді.
Қазіргі уақытта электрон туралы түсініктер бастапқы
кездегі түсініктерден гөрі әлдеқайда күрделі болып шықты.
Енді электронның толып жатқан және өте-мөте алуан түр-1
лі цасиеттері мен куйлері бар болып отыр, ол қасиеттері мен
күйлерінің қатарына, мысалы, «спин» деп аталатын да жатады. Бастапқы кезде «спин» кішкентай электрон шардың
240

оз с^сінде сагат тілінің жүрісі бағытында немесе оған қарсы
айнала қозғалуымен байланыстырылды. Ал қазір «спин»
электрон мен материяның микробөлшектерінің ерекше,
кванттык күйде бола алатындығының көрінісі ретінде қаралуда. \|{ішкентай-электрон шар жөиіпдегі бастапқы, қарапайым ^гүсінік күрделі диалектикалық көрініспен алмасты: электрондар корпускулалық және толқындық қасиеттердің бірлігімен көрінді, бұл бірлікте үзілістік пен үзіліссіздіктің бірлігі нақтыланады. Электрондардың осы ғажап
ерекшелігін техникалық жолмен пайдаланудың негізінде
жасап піығарылған электронды микроскоп электрондарда
корпускулалық қапа емес, сонымен бірге толқындық табиғат та бар екендігінің, яғни олардың өздері бөлшектер
ретінде ғана емес, сонымен бір мезгілде толқындар ретінде
болатындығыдың іс жүзіндегі дәлелі болып табылады.
г
Электронның тағы бір қасиетін көрсетуге болады: ол
озін жай әпшейін өз-өзінен бар болатын бөлшек ретінде
емес, қайта заряд белгісі жөнінен өзіне тура қарама-қарсы,
басқа бір «қарсы бөлшектің»— электр зарядының белгісінен
басқа да өзімен бірдей қасиеттері бар позитронның болуын
қажет ететін бөлшек ретінде көрсетеді: позитронның заря­
ды оң заряд. Сондықтан да электрон мен позитронды «жұп»
деп атайды. Ңазіргі кезде барлық элементарлық бөлшектердің өздерінің қарсы бөлшектері бар екені анықталды.
Электронның сарқылмайтындығын оның бойынан табылған физикалық қасиеттердің алуан түрлілігі мен коп
қырлылығы ғапа дәлелдеп қоймайды. Электронпың турленгіштігінің, опың жоқ болып кетіп, қайтадап пайда болатындығының ашылуын атап корсету ерекше мацызды. Уақыт жағынан алғаш ашылған жаңалық — элементтердің радиоактивтік ыдырауы процесінде (бета-сәулелену кезінде) атом
ядросынап электронпың тууы болды, Әуелі физиктер элек­
трон дайын күйінде-ақ атом ядросының ішінде болған, сондықтан бета-ыдырау кезінде ол тек ядродан бөлініп, мылтық оғындай атылып шығады деп ойлап келген. Алайда
кейіннен мұның бұлай емес екендігі анықталды. Атом
ядросының йщнде электрондар дайын күйінде болмайды;
олар дәл радиоактивтік ыдырау сәтінде сөзбе-сөз айтқапда
қайта туады (әрине, ыдырайтын ядроның массасы, энергиясы, заряды мен «спині» есебінен). Ыдыраудың бұл процесіне кері процесс — атом ядросының атом (электрон) қауызында (бұл қауыздың ядроға ең жақын тұрған қабаты
физикада К әрпімен белгіленеді, сондықтан да бұл құбылысты «ТГ-қармау» деп атайды) өзіне ең жақын тұрған
электронды өзіне қармап алу (сіңіріп алу) процесі боладьк
241

Бүл кезде оз қалпындағы электрон ғайып болады; ол ^зін
сіңіріп алған атом ядросында еріп кеткендей болады,/онымен түгелден араласып, оған оз массасын, энергиясьщ, за­
ряды мен «спинін» береді. Егер электрон шынында/да материяның ақырына дейін тамамдалатын ақтық бөлпіегі болатын болса, онда әлгі айтылғандай ештеңе болмаған болар
еді. Оның сарқылмайтындығы оның осы түрленулері арқылы тура әрі даусыз дәлелденіп отыр.
/
Электронның көп энергиясы бар фотондардан (радиактивтік «гамма-сәулеленуді» құрайтын «гамма-фбтондар» деп
аталатындардан) өзінің қарсы бөлшегімен (дозитронмен)
қоса пайда болатын қабілеті одан да маңызды. Мұндай
«жұптың пайда болуы» белгілі бір жағдайларда (атом ядросының күшті оң өрісінде) болады;— бұған дейін олар
жарық бөлшектерінде болуға тиіс емес сол жарық «бөлпіектерінен» заттың екі бөлшегі өз-өзінен пайда болып қана
қоймайтынын — олармен бірге олардың затқа тән, жарықта бар қасиеттерге ұқсамайтын барлық физикалық қасиеттері де (электр зарядтары, тыныштық массасы, «спин»)
қоса пайда болатындығын көрсетеді.
Жәие керісінше, жаңадан пайда болған позитрон өз жолында әлдебір басқа электронды кездестіріп, онымен түгелдей бірігіп кеткендей болады, сондықтан заттың екі бөлшегі ңайтадан жарыққа айналады. Бөлшектердің осылайша
бірін-бірі өзара жоюы немесе олардың бір-біріне озара толық сіңісуі әрбір жұпта: бөлшекте және опың қарсы болшегінде байқалады: мұны «жұптың аннигиляциясы (жойылуы)» деп атайды. Бұл ретте бөлшектердің өздерімен
бірге олардың физикалық қасиеттері де жоғалып кетеді де,
жарыққа тән жаңа қасиеттер пайда болады. Бірақ бұл ретте жиынтық масса мен энергия сақталып қалады.
Мұндай өзара бір-біріне айналу қазір барлық элемептарлық бөлшектерден табылып отыр: бұл ретте электрон
позитронмен жұп болып қана пайда болмай, сонымеп бірге
нейтриномен де бірге пайда болатын болып шықты (мысалы, нейтрон ыдыраған кезде, сондай-ақ пи-және мю-мезондар мен басқа да элементарлық бөлшектер ыдыраған кезде
осылай болады). Осының бәрі электронның сарқылмайтындығын үхті-үстіне дәлелдеуде, Кварктардьщ гипотезасы да
осыны көрсетеді.
Басқа да элементарлық бөлшектер сияқты электронный;
да сарқылмайтындығы жөнінде жуырда ғана жаңа дәлелдемелер алынды: оларда ішкі құрылым, шектеулі ішкі
«сфералар» бар екендігі анықталды, бұл «сфераларда» әрбір осындай «сфера» үшін белгілі бір түрдегі бөлшектер
242

найдк болып жатады. Ғылымның элементарлық бөлшектердің құйиясына тереңдеп ене түсуі олардың шын мәнісіндегі
күрделңігі мен сарқылмайтындығын дәлелдеп отыр, атом­
ный, ішкі құрылымы ашылғаннан кейінгі жерде атом үшін
де осылаіҚдәлелденген болатын.
Сөйтіп 'казіргі физика Лениннің тегі материяның кез
келген қанддй да болсын ұсақ бөлшектері сияқты электрон­
ный; да сарқЪілмайтындығы жөніндегі тамаша болжамдарының бірін айі^ын растап берді.
Ленинніц кітабында кездесетіп «материяпың шексіз
кішкепе бөлшектері» (322) жөніидегі пікірді электронның
сарқылмайтындығы мен жалпы материя тереңдігінің шексіздігінің жалпы концепциясы тұрғысынан түсіну керек.
Бұл ретте материяның өте-мөте кішкентай (кейде физиктердің айтатынындай: «ғайып болушы кішкентай») болса
да тупкі мөлшерлері бар қандай да болсын кішкене бөлшектері айтылып отыр. Демек, бұл арада «шексіз кішкентай
деген сөздер математикалық талдауда қолданылатын мағыпада қолданылып отырған жоқ. Бұл айтылғандар атомдар
сияқты неғұрлым күрделі болса да материяның микробөлшектері болып табылатын микросистемаларға да қатысты»
(295).
«Ең кіиікепе бөлшек» (355) деген сөздерге келетін болсак,, онда бұл арада осы күнге дейін белгілі болған ең кішкене бөлшектер айтылып отыр, 1908 ж. ондай бөлшөк элек­
трон болды. Әлбетте, бұл соз өзінің шегінен әрі енді бейнебір ештеңе болмайтындай мейлінше қарапайым, мейлінше
кішкене «ақтық бөлшек» дегенді әсте білдірмейді (ондай
метафизикалық түсінікті Ленин осы кезгі физиканың барлык деректеріне қайшы келетін және диалектикалық материализммеп сыйыспайтып қате түсінік деп үзілді-кесілді
теріске шығарады).

4. Кейбір арнаулы физикалық сөздер
мен терминдер
С ұ р а қ. XX ғасырдың бас кезінде «оц электрон» деген
термин қазір позитрон деген атау алған ұғымды білдірді
деген дұрыс па? Мұның өзі позитронды болжап білудің үлгісі емес пе? (187 жэне 324-беттерге).
Ж а у а п. В. И. Лениннің кітабы жазылған кезде атом­
ный; құрамдас бөлігі ретінде және теріс электр зарядының
сақтаушысы ретінде электрон ғана ашылған еді. Атомда оң
электр зарядының қалай бөлінгендігі туралы 1908 ж. әлі
анық ештеңе белгісіз болатын. Кейбір физиктер (Дж. Дж.
243

Томсон) оң заряд 10 8 сантиметрге жуық радиусы/ бар
атомның бүкіл сферасында теңдей бөлінген деп ес^птеді.
Екінші бір физиктер атом өте кішкене күн системасы тәрізді болып құрылған деп ойлады. Бұл жағдайдың /кеуінде
де атомның оң заряды деген не және ол атомн^щ ішінде
қалай бөлінген деген сұрақ туды. Нақ осы оң з^ряд кейде
«оң электрон» деп аталады да. Көріп отырғанДОмыздай ол
кезде бұл термин антиэлектрон мағынасында емес, атомдағы оң электрдің әлі де болса белгісіз сақтаушысын белгілеу
ретінде ғана қолданылды; ондай оң зарядты сақтаушы
1911 жылы Резерфорд ашқан, радиусы 10”13 сантиметрге
жуық атом ядросы болып шықты. Атом «оң және теріс
электрондардан құралған» (187) және электр деп оң және
теріс электрондар түчйніледі (295) деген сөздерді дәл осы
мағынада ұғыну керек. Әңгіме осы жөнінде болғандығы
Лениннің мынадай пайымдауынан айқын көрінеді. Физиканың XX ғасырдың бас кезіндегі жай-күйінің өткінші сипатын қарастыра келіп, Ленин былай деп жазды: «Бұл кез
қазір де едәуір созылып отыр: бір гипотезаның орнына
екінші гипотеза алынуда; оң электрон туралы мүлде еш
нәрсе білмейді; бұдан үш-ақ ай бұрын (1908 ж. 22 июньде)
Жак Беккерель француз ғылым академиясына бұл «материяның жаңа құрамдас бөлегін» таба алганын мәлімдеді...»
(324).
Мұнда барлық жерде айтылып отырғап нәрсе — қазіргі
кезде «оң электрон», немесе позитрон деп аталатын нәрсе
емес екендігі, қайта кейініректе атом ядросы дегеп ұгымда
нақтылана түскен нәрсе екендігі айдан айқын. Ленин физиканың арнаулы мәселелерін, атап айтқанда материя құрылымының мәселелерін сөз еткенде өзінің әлдебір ерекше
терминдерін енгізген емес; ол физиктер қолданып жүрген
сөздерді пайдаланды. Сондықтан позитронды болжап айту
туралы бұл жерде сөз болуы мүмкін емес.
Бұл айтылғандарды Лениннің материяның электрондық
теориясы жөніндегі пікірі де дәлелдейді, ол пікір бойынша
«атомдар оң немесе теріс электрмен зарядталған, электрондар деп аталатын... өте кішкене бөлшектерді құрайды»
(286). Демек, бұл ретте электрондар деп атомның құрылымдық бөлшектері — оның қауызы және оның оң электр зарядын сақтаушы болып табылатын бөлегі айтылып отыр.
Ленин бұл мәселе жөнінде өзінің жеке көзқарастарын емес,
өзімен замандас физиктердің көзқарастарын баяндап отырғандығын талай рет атап көрсетеді. Сол көзқарастар бойын­
ша «оң электрондардың төңірегінде теріс электрондар
'белгілі бір жылдамдықпен (біз бұл жылдамдықтың орасан
244

иор ^кенін жоғарыда көрдік) қозғаладьг... Демек, физикалық дүпиені ондағап элемеиттердің ориына екі немесе үш
элементе (оң және теріс элементтер, физик Пелла айтқандай, «бір-бірінен едәуір өзгеше екі материя» болғандықтан...) әкеп саюға болады» (295).
Сұрақ. Радийді гелийге айналдыру мүмкін болды де­
ген сөздерді қалай түсінуге болады? Элементтерді бір-біріне
цолдан айналдыру әлдеқайда кейініректе жүзеге асырылды
смес пе? (284-бетке).
Ж а у а п. Ленин осы жерде баяндап отырған Динэ-Дэнестің мақаласында, сірә, қате кеткен болу керек: физиктер және әсіресе химиктер (Рамсэй) мынаны дәлелдей алды: радий өзінен-өзі ыдыраған кездегі өнімдердің арасында
гелий пайда болады, оның бер жағында радиоактивтік ыдыраудың үздіксіз болып жататын процесіне байланысты оның
мөлшері үнемі арта береді. Мұның өзі химиялық элементтердің бір-біріне айналуы шын мәнісінде болып жататындыгын корсетті, бұл айналу осы процесті атап көрсетіп
отырған, бірақ қандай да болсын тәсілдер арқылы (мысалы, механикалық ықпалдар туралы айтпағанның озінде
температураны немесе қысымды арттыру арқылы) әзірге
оған ықпал жасай алмайтын адамның ешбір қатысуынсыз
табиғи жолмен, ішкі себептер арқылы (өзінен-озі) болып
жатады. Бұл жаңалықтың маңыздылыгы 1903 жылы Резер­
форд пен Содди радиоактивтілікті элементтердің ішкі себептермен ыдырауы мен бір-біріне айналуы деп теория жүзінде түсіндіруінің эмпириялық тұрғыдап дәлелденуі меп негізделуінде болды. Нақ осындай теориялық көзқарас
(А. Беккерельдің радиоактивтік сәулеленуді эмпириялық
жолмен ашуының озі ғана емес «жаратылыстану ғылымында ең жаңа революцияны туғызды», Ленин осы революция
туралы жазған болатын, ойткені нақ осы көзқарас атомдарға материяның бөлінбес, өзгермес, ақтық болшектері деп
және химиялық элемепттерге заттардың мәңгілік, біріпе-бірі
айналмайтын түрлері деп қарап келген, бұрын ғылымда
орын алған метафизикалық көзқарастарды талқандады. Ле­
нин «радийдің гелийге айналуы» туралы айта келіп, Рамсэйдің: «Қалай болғанда да, элемент дейтіннің бір өзін енді
соңғы материя деп есептеуге болмайды; оның өзі материяның неғұрлым қарапайым формасына айналады» (356) де­
ген сөздерін келтіргенде Динэ-Дэнестің сәтсіз тұжырымын
түзетеді.
Жоғарыда айтылғанға байланысты «радий элемент! ге­
лий элементіне айналдырылды». (284) деген сөздерді физиктер мен химиктер радий элементініц гелий элементіне
245

айналатындығын дәлелдей алды деген мағынада түсін# керек. Альфа-сәуле шытаратын жалпы радиоактявтік э&ттардың бәрі осыпдай күйде болады, өйткені альфа-сйулелер
гелийдің түгелдей ионданған атомдарының ағын^і болыіт
табылады: гелий атомдары иондардан гелийдің әдеттегі
атомдарына айиалуы үшін электрон қауызына енуі керекг
ягни екі-екі электронная алуы керек. Алайда өзінің ыдырауы нәтижесіиде радий гелийден басқа да толып жатқан
басқа элементтер, радиоактивтік өзгерулердің бүкіл осы қатарындагы түпкі тұрақты өнім болып табылатын қортасынға дейін басқа элементтер түзеді.
Ал элементтерді жасанды жолмен бір-біріне айналдыруға келетін болсақ, онда оны азот атомдарына бағытталған
ядролық снарядтар ретінде альфа-бөлшектермен азот атомдарын бомбалағаи кезде 1919 ж. Резерфорд алгаш рет жүзеге асырып, дәлелдеген болатын. Азот жасанды жолмен
оттегіне айналатын болып шықты, осының өзінде сутегініц
ядросы болып табылатын протондар бөлініп шығады екен.
Демек, іс жүзінде екі элементтің (азот пен гелийдің) басқа екі элементке (оттегі мен сутегіне) айналуы болады.
Бірақ Ленин Динэ-Дэнес тұжырымыпың қателігіне қарамастан, радийдің гелийге айналуы жасанды жолмен бол­
тан деген қорытынды жасамайды. Ол элементтердің бір-біріне айналуы фактісінің өзін ғана атап айтады, осыдан
келіп атомдар мен элементтер жөніндегі ескі, метафизикалық түсініктің күйремей қоймайтындығы туралы қорытынды шығарды. «Химияньщ бұзылмайтын, бөлшектенбейтін
элементтері дүниенің бірлігін бейне бір келеке қылғандайақ бұзылатын және бөлшектенетін болып шықты және
олардың саны барған сайын көбейіп келеді» (284). Мұньщ
озі физика мен химия дәлелдеген жәйттің әбден дұрыс тұжырымын, оның бер жағында бұл арада атап айтқанда
элементтердің бір-біріне айнала алатындығы фактісінің өзін
дәлелдеуге басты назар аударылған.
Жаңадан ашылған химиялық элементтер санының өсе
түсіп отырғандығы жөнінде айтқанда мынаны атап көрсетуге болады: «жаратылыстану тылымындаты ең жаңа рево­
люция» басталған 1895 жылдан бастап 1908 жылта дейін
кем дегенде 13 жаңа элемент ашылды: Менделеев элементтерінің периодтық жүйесінде ерекше («нольдік»)_топ бол­
тан химиялық тұрғыдан алғанда әрекетсіз бес газ (1895—
1898 жылдары ашылды), сол жүйенің соңты жагынан орын
алған бес радиоактивтік элемент (1898—1900 жылдары
ашылтан) және жүйенің орта шенінде тұртан ерекше топқа
246

ісіретііг жерде сирек кездесетін үш элемент (1903—1906
жылдары ашылды).
С ұ р а қ. Агностицизмді теріске шығарған кезде ализаринді тас көмірдіц цара майынан алынады дегенге сілтеме
жасауды қалай түсіндіру керек? Тас көмір қара майында
ализарин даяр химиялыу цосынды ретінде бола ма? (104,
108 жэне 146-беттерге).
Ж а у а п. Химияда басқа заттардан әлдебір затты «алу»
деген сөз мүлдем эр түрлі екі мағынада қолданылады: біріншіден, зат даяр күйінде басқа заттардың құрамында болып, оны тек солардан бөліп алу ғана керек болатын кезде
затты бөліп шығару мағынасында және, екіншіден, оны бел­
ил! бір заттан немесе сол синтез үшін бастапқы өнімдер
болып табылатын оның құрамдас компоненттерінен затты
синтездік жолмен дайындау (міне осы ұғымда—«алу») магынасында қолданылады.
Энгельс агностиктердің бейне бір адам танымы біле алмайтын «өзіндік заттар» туралы жалған пікірлерін теріске
шығару үшін ализарин синтезі жөнінде мысал келтіргенде? ол мына төмендегіні айтқан болатын: егер біз өзіміз
бұрын табиғаттан даяр күйінде алуға мәжбүр болған нәрсені енді іс жүзінде қолдан жасап өндіруді («алуды») үйренген болсақ, онда біз осы арқылы мынаны дәлелдедік:
біздің жасанды жолмен даярланған өнімдердің құрылымы
мен қасиеттерін білуіміз объективтік реалдылыққа (шын
мәнісінде) сәйкес келеді және, олай болса, біз ол объектив­
ен реалдылықты оның өзінің мәні жөнінен дұрыс түсінгенбіз (өйткені заттың құрылымын адам өз көзімен тікелей
көре алмайды және ол құрылым табиғат құбылыстарының
ішкі мәні болып табылады).
Энгельстің Ленин келтірген «жануарлар мен өсімдіктердің денесінде жасалатын химиялық заттар, органикалық
химия бұларды бірінен соң бірін жасап шығарғанға дейін,
сол «өзіндік заттар» күйінде қала берді; кейін «өзіндік зат»
«біздік затқа» айналды, мәселен, қазір біз маренаның бояуын, ализаринді, далада өсетін марена тамырынан алмаймыз, одан әлдеқайда арзан және оңай жолмен тас комір
қара майынан жасап піығарамыз» (104—105) деген сөздерін нақ осылай түсіну керек. Бұл жерде бірінші жағдайда
«аламыз» деген сөз «бөліп шығарамыз» (маренаның тамы­
рынан) дегең мағынада, ал екінші жағдайда «синтездейміз» (тас көмір қара майынан) деген мағынада қолданылған. ІПындығында, ол қара майда даяр ализарин жоқ, тек
ол үшін керекті бастапқы зат — антрацен көмірсутегі гана
бар. Қышқылдардың әсерімен антрацен антрахинонға
247

(қыпіқылданғаи коміртегі-сутегіне) апналады, ал антрахинопнан барьтп бірсыпыра химиялық амалдар арқцлы али­
зарин алынады, мұны бірінші рет Грэбе мен Либерман
1868 ж. синтездеген болатын.
Дәл осы мәселе жөнінде Ленин «Лафаргтың Энгельсті
қалап түсінгенін және ол Кантты солдан қалай сынағаііыіі... көрсету мақсатымен» (227—228) П. Лафаргтың әбден дұрыс (химиялық көзқарас тұрғысынан) пікірлерін келтіреді. Лафарг былай деп жазды: «Объектіні тану үшін,
адам әуелі өзінің сезімі оны алдап отыр ма, жоқ па, соны
тексеруге тиіс... Химиктер одан да ілгері басты, денелердің
ішіне үңілді, оларға анализ жасады, оларды элементтеріне
бөлді, содан кейін қайта құрастырды, яғни синтез жасадьқ
денелердің элементтерінен денелер құрастырды: адам бұл
элементтерден өзінің тұтынуына керек заттар жасай алатын болған кезден бері, ол,— Энгельстің айтқанындай,—
өзіндік затты білемін деп есептей алады» (227). Лафаргтың
сөздері арқылы Ленин тас көмір қара майына химиялық
синтез жасау арқылы одан ализарин алынды деген сөздердің мағынасын түсіндірді.
Осыған сәйкес: «кеше тас көмірдің қара майында али­
зарин болды ма?» (106) деп В. И. Ленин қойған сауалдьг
мына төмендегіше тұжырымдау керек: егер оның химияльщ
жағын (философиялық жағы сол бұрынғысынша қала береді және оның химиялық жағын анықтау оны қамтымайды) есепке алатын болсақ: кеше тас комір қара майында
бүгін содан ализарин альтнып отырған антрацен болды ма?
Осыған сәйкес Энгельстің агностиктерге қарсы айтқан Ле­
нин келтірген (106) сөздері нақ сол химиялық жағынан
былай тұжырымдалады: кеше біз тас көмір қара майынан
ализаринді қолдан жасаудың химиялық тәсілі бар екенін
білмеген еді. Бугін біз ол тәсілді білдік, сөйтіп біз синтез
жасау арқылы ализаринді сол қара майдан өзіміз даярлап
аламыз. Олай болса, біздің кеше «өзіндік заттарды» білмеуіміздің мәні мынада болды: біз қара майдың құрамды бөлшектерінен ализаринді қандай химиялық жолмен даярлауға болатынын және тегі қара майдан ализарин даярлауға
болатын-болмайтынын білмедік.
Осы мәселеге байланысты Ленин дамытқан философиялық дәлелдер және оның осыдан жасаған «гносеологиялық
маңызды үш қорытындысы» (106) мәселенің химиялық жағына жоғарыда айтылғандай анықтаудың нәтижесінде титтей де болсын әлсіремейтіні былай тұрсын, қайта, керісінше, онан сайын зор маңыз ала түседі. Әңгіме тас көмір қара
майы тәрізді басқа заттармен араласқан қоспадан даяр
248

түрган затты (ализарипді) бөліп шығару туралы ғана бо­
лып отырған жоқ, қайта оны қолдан жасау туралы, оны
сиптездеу туралы болып отыр, ол үшін химик-аналитиктің
шеберлігі емес, химияның анализдік те, сондай-ақ синтездік
те тәсілдеріне бірдей дәрежеде сүйенетін синтезші химиктің
лгеберлігі керек. Бұл екінші жағдайда адам танымының күшқуаты мен құдіреті қазірдің өзінде даяр тұрған затты жай
әіпиейін бөліп алып, тазарту кезіндегіден гөрі онан сайын
толығырақ және сенімді түрде аңғарылады.
X тарау

МАРКСТІК-ЛЕНИНДІК ФИЛОСОФИЯНЫҢ
ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Лениннің марксизм философиясын диалектикалық
материализм деп анықтауы жөнінде
С ұ р а қ. В. И. Ленин өзінің кітабында К. Маркс пен
Ф. Энгельс өздерінің философиясын диалектикалық мате­
риализм деп есептеді және солай деп атады деп атап көрсетті. Бірақ олар әрқашан да осындай көзқараста болды ма?
Олардың шығармаларында басқа анықтамалар, қайткенде
де Лениннің пікіріне қарсылық білдіру үшін қазір кейде
айтылып жүрген анықтамалар кездеспей ме?
Ж а у а п. Шынында да, Маркс пен Энгельске өздерінін
философиясы жөнінде басқа көзқарастардың, Ленин сипаттаған көзқарастардан өзгетпе көзқарастарды таңу әрекеттері
болды. Мысалы, кейбір авторлар «Анти-Дюрингтің» кіріспе бөлімдеріне1 сілтеме жасап, Энгельс марксизм фило­
софиясын диалектикалық материализм деп емес, «осы заманғы материализм» деп тіпті жай әншейін «табиғат пен
тарихты материалистік тұрғыдан түсіну» деп санады-мыс
деді. Алайда лениндік түсіндіруге қайшы келетін бұл тәрізді
түсіндірулер тексере келгенде мүлдем негізсіз болып шығып
отырды. Бірінші жағдайда Энгельс «осы заманғы материа­
лизм» дегенде нақ сол диалектикалық материализмді айтқан. Ал екінші жағдайда Энгельс пікірлерінің контексінен
сөйлемнің бір бөлегі ғана үзіп алынып, соның салдарынан
сөйлемнің бүкіл мағынасы бұзылған. Энгельстің сөйлемі
үгзіп-жұлынбай, толық күйінде келтірілгенде ғана оның пікірінің шын мәнісіндегі мағынасы беріледі, ол пікірде Маркс
1 Қараңыз: Энгельс Ф. «Анти-Дюринг», 12, 29-беттер.
249

пен Энгельс «немістің идеалистік философиясынан саналы
диалектиканы құтқарып алып, оны табиғат пен тарихты
материалистік тұрғыдан түсінуге көшірді» деп атап көрсетілген. Осылайша «көшіру» диалектиканы табиғат пен қоғамды материалистік тұрғыдан түсінумеп біріктіру, яғни
диалектикалық материализмді — маркстік философияны жасау болып табылады да.
Сонымен, марксизм философиясының ленрндік анықтамасын басқаша түсіндіру мен мағынасып өзгерту әрекеттері «цитат келтірудің» әдепсіз тәсілінен басқа ештеңеге негізделмеген болып шығады.
‘
С ұ р а қ. Лениннің кітабында махистердің диалектикалық материализмнен, яғни марксизмнен толық безгендігі
жөнінде айтылған. Мұның өзі В. И. Ленин «яғни» деген
сөз арқылы диалектикалық материализмді марксизм философиясымен ғана емес, бүкіл марксизммен теңдестірді дегендік болмай ма (10-бетке).
Ж а у а п. В. И. Ленин материалистік диалектиканы, демек, диалектикалық материализмді де маркстік ілімнің
«жанды өзегі» деп есептеді. Сондықтан диалектикалық материализмді теріске шығаратын адам осынысы арқылы-ақ
бүкіл марксизмді де теріске шығарады. Бұл жерде диалектикалық матерпализмді бүкіл марксизммен ешқандай теңдестірушілік немесе бүкіл марксизмді бір ғана диалектикалық материализмге апарып саю, әрине, жоқ. Олай ету
марксизмді оның үш құрамдас болімдерінің біріне ғана —
оның философпясына ғана апарып саю болар едһ Лениннің,
ол сөзінің мағынасы — диалектикалық материализмнен безгеп адам марксист бола алмайды дегенде.
С ұ р а қ. В. И. Ленин марксизмнің философиясына диалектикалық материализм деп анықтама берді. Алайда ол
әрқашап да осындай козқарасты ұстаиды ма?
Ж а у а п. В. И. Лепин маркстік философия жөнінде тек
осындай көзқарасты ғана әрқашан да дәйекті түрде берік
ұстанды. Марксизм философиясының диалектикалық мате­
риализм екендігін ол «Материализм және эмпириокрити­
цизм» кітабының өзінің козі тірісінде піыққан екі басылымында (1909 және 1920 жылдары) ғана емес, сонымен бірге
өзіпіц басқа да еңбектеріпде, мысалы. «Жұмысшы партиясының дінге көзқарасы» (1909 ж.), «Иосиф Дицгеннің қайтыс болуының жиырма бес жылдығына» (1913 ж.), «Карл
Маркс» (1914 ж.) деген мақалаларында, «Мемлекет және
революция» (1917 ж.) деген еңбегіпде үнемі және талай
рет атап көрсетті. Сондықтан біз мұндай көзқарасты ленипдік козқарас деп есептеуге және солай деп атауға, ал одан
250

басқа түсініктің бәрін лениндік көзқарастан алшақтау деп
білуімізге толық негіз бар.
С ұ р а қ. Бірақ осы анықтамамен қатар В. И. Ленин
марксизм философиясын кейде жай ғана философиялық
материализм деп, ал кейде толық қалыптасқан материализм
деп, кейде жауынгер материализм не болмаса тіпті тарихи
материализм деп атаған жоқ па еді? Олай болса, оны диалектикалық материализм деп тану Лениннің оған берген
бірден-бір анықтамасы емес қой? (5, 9—10, 358-беттерге).
Ж а у а п. Осы жағдайлардың бәрінде де В. И. Ленин
үнемГ нақ сол диалектикалық материализмді айтады. Оның
еңбектерінен цитаттарды жаңсақ, қате келтірудің салдарынан ғана ол марксизм философиясы туралы айтқанда диалектикалық материализмді емес, қайсыбір басқа материализмді айтады-мыс деген қате пікір тууы мүмкін.
В. И. Ленин нақ диалектикалық материализмді, тек со­
ны ғана, яғни диалектикамен байытылған, онымен біте қайнасқан және қоғамға қолданылған материализмді толық
қалыптасқан материализм деп түсінді. «Жауынгер»— деген
эпитетті Ленин тағы да сол бүтіндей диалектикалық материализмге қатысты айтады, егер материализм диалектика­
мен байытылмаса, яғни диалектикалық материализмге айналмаса, ол жауынгер материализм бола алмайды деп атап
көрсетеді. «...ЕлеулГ^философиялық дәлелге сүйенбесе,— деп
жазды Ленин,— ешқандай жаратылыс ғылымдары, ешқандай материализм буржуазиялық идеялардың тегеурініне
қарсы және дүниеге буржуазиялық көзқарасты қайта орнатуға қарсы күресте төтеп бере алмайды. Бұл күресте төтеп
беру үшін... жаратылыс зерттеушісі осы заманғы материа­
лист болуға тиіс, Маркс окілі болған материализмңің саналы жақтаушысы болуға тиіс, яғни диалектикалық материа­
лист болуға тиіс» [45, 34]. В. И. Ленин «Жауынгер материализмнің маңызы туралы» деген мақалада мәселені нақ
осылайша қояды. Көріп отырмыз, Ленин бірсыпыра реттерде марксизм философиясын диалектикалық материализм деп
атаған емес немесе олай дёп санаған емес дегенді дәлелдеу
мақсатымен аталмыш мақалаға сілтеме жасау мүлдем дұрыс
емес.
Ал В. И. Ленин маркстік философияны кейде тарихи
материализм деп атаған ғой деген сілтеме тіпті мүлдем
өрескелдік. Лениннің жоғарыда айтылғап пікірінде (ол тұсты сөзбе-сөз келтірейік) әңгіме басқа нәрсе туралы болып
отыр: «Махистердің... сыбайлас тобы марксист болғысы келеді және махизм Маркс пен Энгельстің тарихи материа251

лизмімеп сыйыса алады деп оқушыларды қалай да болса
сепдіруге тырысады» (358).
Ленин оз анықтамасын әрқашан да ұстанбады-мыс де­
ген тағы бір жалған дәлелді талдап көрейік. Мысал ретінде
«Марксизмнің үш негізі және құрамдас үш бөлімі» деген
мақалаға сілтеме жасалады, онда: «Марксизм философиясы — материализм» [23, 46], «Маркс философиясы—...толық қалыптасқан философиялық материализм» [23, 47] де­
ген сөздер бар. Алайда Лениннің бұл сөздерін Лениннің
талданып отырған анықтамасына қарама-қарсы қою мақсатымен оларды контекстен үзіп-жұлып алуға болмайды. Өйткені нақ сол мақалада және тіпті нақ сол бетте В. И. Ле­
нин: Маркс материализммен тоқталып қалған жоқ, оны
диалектикамен байытты және жаратылыстану ғылымы ашқан жаңалықтар Маркстің диалектикалық материализмін
растады деп атап көрсетеді. Міне осыдан кейін барып Маркстің толық қалыптасқан философиялық материализм! туралы, яғни тағы да сол диалектикалық материализм туралы
қорытынды сөйлем айтылады.
Осының бәрі маркстік философия дегеніміз диалектикалық материализм деген пікірді Лениннің үнемі және табандылықпен қорғап отырғандығын корсетеді.
С ұ р а қ. Кейде Лениннің маркстік философия дегеніміз диалектикалық материализм деген анықтамасы тегі кең
сипатта болған емес, тек А. А. Богдановтың диалектикалық
материализмге шабуыл жасауына байланысты ғана айтылды-мыс деген пікір білдіріледі. Бұл дұрыс па? (5, 9—10,
12-беттерге).
Ж а у а п. Жоқ, дұрыс емес. Лениннің «марксизм фи­
лософиясы дегеніміз диалектикалық материализм» деген
сөздерінің жеке ғана маңызы бар және Богдановқа қарсы
ғана бағытталған-мыс деуге болмайды. Ленинде аталмыпі
қағиданың жалпылық, принциптік маңызы жоқ, тек жекелік, өткінші ғана маңызы бар-мыс, яғни Ленин маркстік
философияны диалектикалық материализммен эсте теңдестірмеді-міс дегенді дәлелдеу үшін кейде мынадай «дәлел»
келтіріледі: Ленин «социализм дегеніміз есепке алу» деген
болатын, бірақ бұдан, Лениннің айтуы бойынша, социализм
тек қана есепке алуга барып саяды деген пікір эсте де тумайды. Алайда мұндай ұқсату дәл бұл арада мүлдем орынсыз. Лениннің маркстік философияға берген, оның мәндік
мағынасын білдіретін анықтамасын Богданов маркстік фи­
лософияны бұрмалап, өңін айналдырмақшы болған кездегі
нақты жағдай үшін ғана маңызы бар анықтама деп түсіндіруге болмайды.
252

Iлріншідеп, аталмыш апықтамапы бергеи кезде В. И. Ле­
нин Маркс пен Энгельстің Богданов философиялық аренаға
інықпастан көп бұрын айтқан пікірлеріне толық сүйенген.
Екіпшіден, өзінің кейінгі көптеген шығармаларында Ленин
озіпің анықтамасын Богдановқа еш байланыссыз қорғап
отырады. Үшіншіден, кітабының екінші басылымына жазган алғы сөзінде ол нақ өз кітабы жөнінде ол бұл басылуын,
«орыс «махистерімеп» болган айтысқа қарамастан, маркс­
изм философиясымен, диалектикалық материал изммеп...
тапысуға керекті құрал есебінде пайдасыз болмас деп үміттепемін» (12) деген сенім білдірген.
С ұ р а қ. Кейде философияны жалпы туралы ғылым
деп атау жәие нақ сол жалпыны ғылыми онтологияның
пәлі деп жариялау соның нәтижесінде философия, оньщ
іініпде маркстік философия да онтологиялық білім жүйесіне айпалады деу дұрыс па? (381-бетке).
Ж а у а п. Маркстік философия дегеніміз табиғатта, қогамда және біздің ойлауымызда болып жататын қозғалыстың, дамудың неғұрлым жалпы заңдары туралы ғылым.
Бұл апықтамада марксизм философиясын барлық жеке ғылымдар жөнінде жалпы ғылым ететін, атап айтқанда қандаіі жалпы оның пәні болып табылатыпдығы дәл атап көрсетілген. Әлбетте, қандай да болсын жеке ғылым да өмір
шындығының тиісті саласының белгілі бір жалпы заңдарын
зерттейді; қандай да болсын заңның өзі жалпы (мысалы,
физикадағы энергияның сақталу және басқа түрге айналу
заңы немесе химиядағы химиялық атомистика заңдары, т.
б.); қандай да болсын ғылыми ұғым дегеніміз жалпы ұғым,
алайда бұл жалпының философиялық (негұрлым жалпы),
математикалық, жаратылыстану-ғылыми немесе әлдебір
басқа мағынасы болуы мүмкін. Бірақ осының негізінде тегі
философия, оның ішінде маркстік философия дегеніміз «онтологиялық білім жүйесі» деу түбіріпен теріс. Марксизм
философиясы үпіін, В. И. Лениннің мұны атап көрсеткеніндей, диалектиканың, логиканың және материализмнің
таным теориясының бірлігі, бара-барлығы, демек, гносеологияны диалектикаға енгізу тән әрі мәнді жәйт. Ал осындай
козқарас болғанда «онтологиялық білім жүйесі» үшін маркс­
изм философиясыпда тегі орып жоқ. Оньщ есесіне оған
қазіргі буржуазиялық философиядағы объективтік идеализмнің бір түрі болып табылатын Н. Гартманның «онтологиясы» тәрізді кейбір ағымдарда орып бар. «Онтологиялық білім жүйесін» идеалистік негізде емес, материалистік
пегізде құруға әрекеттенушілік бұл жүйепі марксизм философиясымен әлі әсте де сыйысымды ете алмайды, өйткені
253

ол жүйе Ленипнің жоғарыда келтірілген диалектика дегенімів марксизмнің таным теориясы деген принципті қағидасына түбірінен жат жүйе.

2. Маркстік философияны жалған түрде
бөлім-болімге бөлу жөнінде
С ұ р а қ. В. И. Ленин марксизм философиясын құрамдас бөлімдерге бөлуді мойындамап па еді? Ол өз кітабында
марксизм философиясында әр түрлі бөлімдердің бар екендігін тура көрсеткен ғой. Мұны қалай түсіну керек (372бетке).
Ж а у а п. Сірә, әңгіме кесек болаттан құйылған бұл
марксизм философиясының бір де бір негізгі қағидасын, бір
де бір елеулі бөлімін бөлектеп алуға болмайды, объективтік ақиқаттан ауытқымай тұрып, буржуазиялық-реакциялық өтіріктің құшағына кірмей тұрып бұлай етуге болмай­
ды делінген сөйлем туралы болып отырса керек. Бұл жерде
Ленин маркстік философияны әлде бір құрылымдық, құрамдас бөлімдерге белу жөнінде айтпаған. Ондай бөлуге сөйлемнің бас жағындағы марксизм философиясы кесек болат­
тан құйылған деп сипаттайтын сөздердің өзі-ақ қайшы келеді.
Лениннің сөздері мен сөйлемдерінің мағынасына, Ленин
ойларының мазмұнына зейін салыщ ұқыпты қарау керек
және оларға Ленинге мүлдем жат өз түсіндірмелерін беталды қоспау керек.
С ұ р а қ. В. И. Ленин диалектикалык материализмнің
озін оның құрамдас бөлімдері ретінде әр түрлі философиялық ғылымдарға, ең алдымен тарихты материалистік тұрғыдан түсінумен және тап күресі туралы іліммен қатар
і^олданылып отырған философиялық материализм мен диалектикаға бөлуге болады деп есептемеді ме? (376-бетке).
Ж а у а п. «Карл Маркс» деген мақаласында Лениннің
маркстік философияны тармақ-тармақ бойынша баяндауын
маркстік философияның құрылымына және онымен бірге
диалектикалық материализмнің құрылымына берілген ленипдік сипаттама деп пайымдаған кезде түсінбеушілік туады, оның бер жағында құрылымдық дегенді бүтінді құрамдас бөліктерге ыдыратып белу мағынасында түсінеді. Алайда Ленин диалектикалық материализмді әлдебір «құрылымдық компоненттер» мен «құрамдас бөліктерге» ыдыра­
тып белуге жол берді деу дұрыс па?
Мұндай пайымдауға кейде мынандай жәйт себеп бола­
ды: В. И. Ленин «Карл Маркс» деген еңбегінде философия254

материализм, диалектика, тарихты материалпстік түргыдап ұғыну және тіпті тап күресі туралы ілім деген бөлімшелерді бөліп көрсеткен. Маркстік философияның маркс­
изм философиясы соларға болшектелген делінетін «қүрамдас бөліктері» емес, іс жүзінде оның әр түрлі жақтары,
сарыпдары, аспектілері ғана болып табылатын нәрсені
маркстік философияның «құрылымдық» компоненттері деіг
атау дұрыс емес. Лениннің «Карл Маркс» деген мақаласыпдағы екі философиялық бөлімшепің «Философиялық ма­
териализм» және «Диалектика» деген аттарын ғана келтірумен шектеліп қалмай, оларды толық оқып шықса-ақ бол­
таны оның диалектикалық материализмнің «құрылымдық
боліктері»— мағынасындағы әлдебір «компоненттері» емес,
тұтас, бөліпбес, бүтін ілімнің әр жацтары ғана екендігі сол?
сәтте-ақ айқын болады.
Лениннің көпшілікке арналған энциклопедия үшін жазган осы мақаласында марксизм философиясы неліктен әуелі
материализм жағынан, сонап соц барып диалектика жағыпан сипатталғаны әбден түсінікті. Бұл таза методикалық
пікір негізге алыпып, материализм деген не және диалек­
тика деген не дегенді айқын түсіндіру үшін жасалып отыр.
Бірақ осыдан келіп Ленин диалектикалық материализмді
екі «компонептке»— материализм мен диалектикаға бөлдіміс деген теріс қорытынды шығаруға болмайды.
Кейде тіпті бұдан да оғаш, диалектпкалық материализмпің екі қүрамдас бөлімі — философиялық материализм! мен
диалектикасы (оған таным теориясы мен логикапы қоса алғанда) бар дегеп болжамдар айтылып жүрді. Алайда егер
бүкіл философиялық материализм ерекше құрамдас бөлім
етіліп болінгеп болса, опда диалектика таным теориясын
(сірә, материализмнің) қалайша озіне қамти алады.
С ұ р а қ. Диалектикалық материализмнің біртұтастығы,
оның бөлінбейтіндігі диалектикалық материализм бір өңдес, формасыз жәпе құрылымсыз дегепді білдірмей ме?
(376-377-беттерге).
Ж а у а п. Бұл арада мұпдай сипаттамалар мүлдем орынсыз. Диалектикалық материализм — мазмұны сошпама байг
коп қырлы жәпе көп аспектілі ілім.
Қайталап айтамыз, бұл, әрине, ол ілім әсте біршама оқшаулапған, дербес әлдебір компопенттерге ыдырайды де­
ген соз емес. Диалектикалық материализмнің бай екендігі,
көп қырлылығы (және осы мағынада алғанда құрылымдылығы) екі түрде көрінеді: онда күрделі, алуан түрлі аспектілердің, сарындар мен функциялардың бар екендігі арқылы және нақты ғылыми проблемаларды ұғыну мен шешудің
лі.іқ

255

метйдологиялық негізі ретінде диалектикалық материализм
қолданылатын ғылыми таным саласының өзі алуан түрлі
екені арқылы көрінеді. Осы орайда бұл тәрізді міндеттер
біржолата қабылданған біркелкі тәсілдер мен әдістер арқылы шешілмейді, қайта әрбір ретте білімнің белгілі бір
саласының сапалық ерекшеліктеріне сәйкес өзінше шешіледі. Мәселен, материя түпсіз, шексіз деген аса терең диалектикалық-материалистік қорытындыны В. И. Ленин XIX
және XX ғасырлардың аралығында физиканың ең соңғы
жаңалықтары алға қойған философиялық мәселелерді ой
елегінен өткізіп, шешу процесінде жасаған болатын. Осы
тәрізді мазмұны жағынан ерекше мәселелер біресе жаратылыстану ғылымында, біресе ғылыми атеизм саласында, біресе математикада, біресе психологияда туып отырды және
туа береді де. Ғылыми таным мен революциялық-практикалық қызметтің тиісті салаларының құрылымдық бөлінушілігі оларға нақты қолданылатын диалектикалық материализмнің құрылымдылығына да қалай дегенде де ықпал етней тұра алмады, өйткені оны қолдану бір-ақ рет және
біржолата қабылданған әлдебір тәсілді қайталау арқылы
емес, бейнебір жаңадан жасалғандай әрбір ретте ерекше
жүзеге асырылып отырды. Соиымен, диалектикалық материализмнің (яғни маркстік философияның) құрылымдылығы бұл арада да тіпті де жекелеген құрамдас бөліктерге
болінгендік ретіиде емес, қайта маркстік философияның біртұтас ілімі ішінде ғылыми танымныц бүкіл саласының құрылымдық сипатының бейнеленуі ретінде көрінеді.
С ұ р а қ. Ал егер диалектикалық материализм құрамдас
боліктерге (компоненттерге) бөлінбейтін болса, онда бұл
жағдайда оның құрылымдылығы туралы айтуға бола ма?
Ж а у а п. Құрылым, құрылымдылық деген ұғым зерттеліп отырған предметтің ішкі құрылысына немесе күрделілігіне қатысты жәйт. Ал оның күрделілігі мен құрылымы
әсте де оның құрамдық сипатын, онда міндетті түрде бөлінуге тиісті құрамдас бөлімдердің болуын мойындауға барып
саймайды. Предметтің күрделілігі мен құрылымы оның көп
ңырлылығында, онда және оның ішінде құрамдас бөліктерді міндетті түрде жасамай-ақ болатын әр түрлі жақтардың,
сарындар мен аспектілердің бар екендігінде білдірілген
оның дамыған, ашылған сапалық айқындылығымен байланысты. Барлық ғылымдар, атап аіітқанда биология осыны
көрсетеді. Ф. Энгельс былай деп жазды: «Қарапайым және
цурамдас. Бұлар да — органикалық табиғаттың өзінде өз
мәпінен айрылып, қолдануға келмейтін болып шығатын категориялар. Сүйектерді, қанды, шеміршекті, бұлшық еттер256

ді, ет талшықтарын т. б. механикалық жолмен қосу да,
злементтерді1 химиялық жолмен қосу да әлі хайуан болмайды... Организм ңанша күрделі болғанымен қарапайым
да, құрамдас та емес»1. Оның «бөлшек пен бүтіннің өзі —
органикалық табиғатта жеткіліксіз болатын категориялар...
Болшек өлікте ғана болады»1
2 деген пікірі де соған байланысты.
Дәл осы пікірді В. И. Ленин атап көрсеткен: «...дененің
жеке мүшелері тек өзара байланысты болганда ғана өздерінің мән-мәнісіне сай болады. Денеден бөлініп алынған қолдың аты гана қол (Аристотель)» [29, 191 —192].
Органикалық емес жаратылыстануда, айтайық физика
мен химияда, геология мен астрономияда бүтіннің «құрылымы», «құрылысы» деген ұғыммен салыстырғанда бүтіннің құрамдас бөлігінің, бүтіннің құрамдас сипатының категориясы біршама кеңірек қолданылады. Алайда мұнда да
бұл категорияның қолданылуының өз саласы болады, бұл
саланың шегінен әрі ондай қолдану өз мағынасын жояды.
Атомдардың құрылысын қарастырғанда біз олардың құрамдық сипатын аңғарамыз: атомдар атом ядросынан және соның төңірегінде айналып жүретін электрондардан құралган.
Ал ядро нуклондардан (протондармен нейтрондардан) құралған, алайда бұлар ядроның құрамдас бөліктері болып
табылатынымен, оның ерекше түрдегі бөліктері: олар ядро
ішінде үнемі біріне-бірі айналып, оң электр зарядын біріне-бірі үздіксіз беріп отырады. Осының нәтижесінде ядро
ішінде протондар ылғи да нейтрондарга айналып, ал бұлар
протондарға айналып отырады. Нуклондардың өздеріне
және тегі элементарлық бөлшектерге көшкен кезде жағдай
онан сайын күрделілене түседі. Мұнда олардың құрамдас
сипаты деген ұгым өз күшін толық жояды: өздерінің бүкіл
күрделілігі жағдайында,’ оларды өте-мөте ерекше өзіндік
құрылым мен ішкі құрылыс бар болып отырган жагдайда
бұл элементарлық физикалық объектілерде қандай да болсын құрамдас бөліктер жоқ. Энгельстің сөзімен айтқанда,
элементарлық бөлшектер қаншама күрделі болғанымен қарапайым да, құрамдас та емес. Сонымен бірге олардың курдел! лігі (ал күрделілік әрқашан да белгілі бір құрылымның
болуын көздейді!) әсте де олардың құрамдас бөліктерге бөлінуі деген сөз емес.
Осы мағынада алганда біршама жуырда ғана туған
кварктар гипотезасы да ештеңені өзгертпейді. Ол элемен1 Энгельс Ф. Табиғат диалектикасы, 172-бет.
2 Бұл да сонда, 172-бет.

9—832

257

тарлық бөлшектердің құрамдас сипатының дәлелі болып
ясептеліне алмайды, өйткені осы уақытқа дейін бос күйіндегі кварктерді алудың реті келгеи жоқ. Олар бар болғаниың өзінде, олар материяның одан да бетер элементарлық
бір дискретті құрылымдарының жай қосындысы формасында емес, бөлінбеген, бір бүтін болып тұтасқан бірлікте бо­
лады.
Ал нуклондардың құрылымы былай болуы мүмкін: нуклонның ішінде бірінен соң бірі келетін әр түрлі қабаттар
(«қауыздар») болады, соларда неғұрлым жеңіл элементарлық бөлшектер пайда болып жатады. Бұл арада ешқандай
да құрамдық сипат туралы сөз болуы да мүмкін емес. Мунда дәл «бірініц екіншісіне өзгеру-ауысуы» [29, 252] болып
жатады. Ленин осы туралы жазған болатын.
С ұ р а қ. Егер марксизмнің үш негізі тарихи түрде оның
құрамдас үш бөлімінің құрылуына алып келген болса, онда
диалектикалық материализмнің теориялық негіздері әлгі
айтылғандай оның құрамдық сипатына себепші бола алмас
па еді?
Ж а у а п. Тұтас алғанда марксизм сияқты диалектикалық материализмнің тарихи тұрғыдан өз негіздері болды;
олар: Гегельдің идеалистік диалектикасы мен Фейербахтың
философиялық материализм!. Бірақ тұтас алғандагы марксизмнен өзгеше бұл екі негіз марксизм философиясыньщ
диалектика түріндегі (маркстік диалектикалық метод) және
одан бөлек материализм түріндегі (материализм теориясы,
оның таным теориясы) оның екі құрамдас бөлімін жасай
алмады. Керісінше, диалектика мен материализм бөлінбес
тұтас бір ілім болып бірегей бірігіп кетті, бұл ілімде диалелектика материалистік диалектика түрінде ғана, ал мате­
риализм диалектикалық материализм түрінде ғана болады.
С ұ р а қ. Маркстік-лениндік философия бүгінгі күні қалай дамуда?
Ж а у а п. Осы оқулықтың бірінші бөлімінде диалектикалық материализм ғылыми білім мен практикалық қызметтің түрлі салалары алға тартатын философиялық проблемалардың нәтижелерін қорытындылай отырып үнемі байытыла береді деп айтылған болатын. Бүгінде ол нақ солай
дамып отыр. Сондықтан марксист-философтардың қазіргі
ғылым мен өмірдің өзі алга қойып отырган актуальды проблемаларды талдап шешіп, ғылым мен практиканың жаңа
деректерін қорытындылаулары өте маңызды...

258

3. «Дүниеге көзқарас» деген термин
және тұтас алынған дүние — философияның
пәні деген формула
С ұ р а қ. Диалектикалық материализм дуниеге көзцарас болып табыла ма, не болмаса марксизмде «дүниеге көзқарас» «философия» дегеннен гөрі біршама басқаша түсініле ме?
Ж а у а п. Философия атаулы, әрине, дүниеге көзқарас
сипатында болады. Бұл ретте идеалистік философия дінмен
тығыз байланысты, ал материалистік философия атеизммен (диалектикалық материализм ғылыми атеизммен) тыгыз байланысты. Алайда біздің бүкіл көзқарасымызды тек
диалектикалық материализмге ғана саю дұрыс болмас еді.
Маркстік ілімнің өзі сияқты дүниеге маркстік көзқарас
философиялық қана емес, сонымен бірге экономикалық
және әлеуметтік-саяси көзқарастардың жүйесі болып табылады. Бұл мәселе В. И. Лениннің «Марксизмнің үш негізі және құрамдас үш бөлімі» деген еңбегінде дәлелденген.
«Дүниеге көзқарас» терминінің өзіне келетін болсақ
В. И. Лениннің еңбектерінде бұл термин сан рет кездеседі,
оның бер жағында нақ сол ұғымды білдіретін «дүниені аңғару» терминімен (сондай-ақ осы тәрізді басқа да терминдермен, мысалы «дүниені түйсіну» деген терминмен) жиі
ретте қатар кездеседі, Лениннің кітабында «дүниеге көзқарас» деген сөздің сирек кездесетін себебі, сірә мынадан болса керек: басқа терминдер—«философия» және «материа­
лизм» (маркстік философия мағынасында)—Ленин өзінің
эмпириокритиктермен айтысында өзі көбірек назар аударатын жәйтті кітаптың проблематикалық контексінде неғұрлым дәл және неғұрлым толық білдіретін болса керек. Ал
дүниеге көзқарас материалистік философияның бір жағы
ғана, немесе, қазір айтылып жүргеніндей, оның дүниеге көзқарас функциясы ғана болып табылады. Бұл функцияның
бүкіл маңыздылығы мен мәнділігіне қарамастан, ол қалай
дегенде де «философия» мен «материализм» деген ұғымдардың мазмұнына сыйғызылатын нәрсенің бәрін толық
көрсетіп бере алмайды, дәл сондай-ақ философия да «ду­
ниеге көзқарас» деген ұғымның мазмұнына сыйғызылатын
нәрсенің бәрін түгел көрсетіп бере алмайды, өйткені марксизмнің құрамдас бөлімдері болып табылатын саяси экономияда да, ғылыми коммунизмде де (әлеуметтік-саяси ілім)
дүниеге көзқарас функциясы бар.
Ленин «материализмнің дүниеге көзқарасы» деген терминді кейде «материалистік көзқарастар» деген магынада

9*

259

қолдапады. Мәселен ол: «И. Дицген баяндаған материализмнің дүииеге көзқарасы «себепті тәуелділік» «заттардың
оздерінде» бо лады деп есептейді» (172) деп жазады. Алайда осылай деп есептеу өздігінен алғандағы материалнстік
ілімпің белгісі болып табылады, сондықтан бұл жерде Ленин
«дүниеге көзқарас» деген сөзді «ілім», «көзқарас», т. б.
сөздерге сәйкес келетін сөз ретінде қолданған.
Екінші бір жерде Ленин былай деп жазады: «Маркс өзінің дүниені аңғаруын диалектикалық материализм деп талай рет атады, ал Маркс цолжазба куйінде толыц оцып
шъі^ан Энгельстің «Анти-Дюрингі» дәл осы көзқарасты
баяндайды» (279). Бұл арада «дүниені аңғару» деген тер­
мин «философия» мағынасында, содан соң кеңірек мари­
нада да, Энгельс «Анти-Дюрингте» баяндаған бүкіл маркстік ілім мағынасында қолданылған. Тағы бір жерінде Ленин
«Маркстің методына, диалектиканың методына және материализмнің дүниені аңғаруына» (373) сілтеме жасайды.
Бұл арада «дүниені аңғару» деген соз материализммен, сол
арқылы материалистік таным теориясымен салыстырылады.
Сонымен, Лепин «дүниеге көзқарас», «дүниені аңғару»
термипдерін марксизм жөнінде қолданғап жағдайларда ол
бұларға бірде неғұрлым кең мазмұн (бүкіл маркстік ілімнің мазмұнын), бірде неғұрлым тар мазмұн (философияның
мазмұнын және тіпті одан да тар — тапым теориясы мазмұнын) береді. Мұның бірі екіншісіне қайшы келмейді,
ойткені барлық реттерде де Ленин марксизм мен оның философиясының дүниеге көзқарасы жағы мен ролін аіітады.
Алайда Лениннің өз кітабында «дүниеге көзқарас» де­
ген сөзді біршама сирек пайдаланатындығын маркстік философияның дүниеге көзқарастық жағы мұнда жете бағаланбаған деген мағынада түсінуге эсте болмайды. Ленин
бүкіл маркстік философияның, сондай-ақ оның жекелеген
принциптері мен қағидаларының нақ дүниеге көзқарас жағын, сондай-ақ реакциялық философияның дүниеге козқарас жағын (немесе функциясын), әсіресе әңгіме бұл фило­
софия дүниеге діни көзқарасқа тура апарып соғатындығы
және онымен тікелей қабысып кететіндігі туоалы болатын
реттерде өз талдауында әрбір қадам сайын баса корсетіп
отырады.
Ғылыми философияның дүниеге көзқарасы функциясы
қозғалыс атаулының, даму атаулының өзі зерттейтін анағұрлым жалпы заңдарынан бөлек, оцшау тұрмайды, қайта
өзінің осы заңдар жөніндегі нақ осы ілімінің функциясы
болып табылады. Сондықтан диалектикалық материализм
*
нің белгілі анықтамасын қайдағы бір жаңа ерекпіе анық260

тлмалармен толықтырудың қажеті жоқ, қайта ондағы тиісті фупкцияларды, оның ішінде дүниеге көзқарас тұрғысындпгьг оның өзінде имплициттік тұрғыдан бар функциясын
Ди ашып көрсету қажет.
С ұ р а қ. Тұтас күйінде, сондай-ақ бөлек-бөлек күйінде
Дүпие көрінісін жасау философияның міндеті болып табыла
Ыа? (318, 404-беттерге).
Ж а у а п. Философия атаулының негізгі мәселесі — ойллудың материяға, сананың болмысқа, психпкалықтың финикалыққа қатынасы туралы мәселе. Ал дүние (сыртқы дүвие) деген ұғым — ол тұтас күйінде немесе өзінің әлдебір
болшегі не болмаса заты түрінде алынған ба, оның бәрі
бір,— адамның санасында бейнеленетін материялық нәрсенің болуын ғана көздейді. Лениннің айтуынша, дүние — кецістік пен уақытта заңды түрде қозғалушы материя. «Егер
дүпие,— деп жазды В. И. Ленин,— мәңгілік қозғалатын
Және дамитын материя (марксистердің ойлайтынындай)
болса, бұл материя жетіліп келе жатқан адам санасында
бейнеленетін болса» (147), онда материяға ойлаудың, табигатқа, рухтың, физикалыққа психикалықтың қарама-қарсы
тұратыны тәрізді дүниеге гносеологиялық тұрғыдан сана
қарама-қарсы тұрады.
Демек, қозғалушы материя болып табылатын, өзінің санаға гносеологиялық тұрғыдан қарама-қарсы күйінде тұтас
немесе бөлек-бөлек түрінде алынған дүние өзіне бұл сананы қамтымайды, өйткені басқаша болған жағдайда дүниенің санамен арақатыиасын іздестіру мүмкіндігі ең басынан-ақ жойылған болар еді. Мұның мәнісі «дүние» деген
уғым өздігінен алғанда өзі сананы да, демек, философия
атаулының негізгі мәселесін де қамтымайды деген сөз.
Басқаша айтқанда, философияның міндеті тұтас алғанда дүниенің корінісін жасау болып табылады деп есептеу
сананың болмысқа, ойлаудың материяға қатынасы туралы
мәселе философия атаулының негізгі мәселесі болудан қалды деп мойындаумен бірдей. Олай деп мойындаудың салдарынан сьщар жақ онтологизм позициясыпа құлдырау
сөзсіз болады, ондайда философияның міндеті сананың болмысқа қатынасынан тыс, өздігінен алынған болмыстың өзін
ғана зерттеу деп жарияланатын болады. Бұл жөнінде әлі
төменде сөз болады.
Кейде «тұтас дүние» деген ұғымды адамның рухани дүниесін де, оның ойлауын, оның санасын қамтитын ұғым
деп түсіндірмек болады. Бірақ бұлай болған күнде де шатасу жойылмайды, қайта онан сайын күшейе түседі. Шынында да, сананы кең мағынада түсіндірілетін «дүние» ұғы261

мына қосқанда, біз бұл арқылы тұрпайы материализм ру­
мян да материялық пен идеялықты шатастырамыз, сөйтіп
озімізді философия атаулының негізгі мәселесін тегі дұрыс
қою мүмкіндігінен апырамыз.
Л. Дицген былай деп жазды: «Материяның ұғымын көңеііту керек. Шындықтың барлық құбылыстары, демек, біздің тану. түсіндіру қабілетіміз де осы ұғымға жатады». Бұл
жонінде В. И. Ленин былай деп атап көрсетті: «Мұның өзі
материализмді «кеңейтпек» болып, тек материализм мен
пдеалпзмді араластырып былықтыратын шатасқандық қана
болып табылады... Дицгеннің материя ұғымына ойды да
қосу керек деп қайталап айтуы шатасқандық, өйткені ма;
терия ұғымына ойды қосқанда, материяны рухқа, материализмді идеализмге гносеология тұрғысынан қарама-қарсы
қоюдың, Дицгеннің өзі талап етіп отырған қарама-қарсы
қоюдың. ешбір мәні қалмайды» (277).
Тұтас алынган дүние туралы формула екіұшты форму­
ла болып табылады, ойткені «тұтас алынган деген қосымшаны, қалауымызша, екі түрлі түсінуге болады: біріншіден,
өзінің барлық заттары мен құбылыстарының жиынтығы
түфінде алынған бүкіл материялық дүние деп, екіншіден,
тұтас күіпнде алынған бүкіл реалды шындық — материялық та, рухани да шындық деп түсініледі.
Бірақ бұл формуланы, тағы да сол өз қалауымыз боііынша. барлық заттарды не болмаса барлық заттар мен
заттар туралы білімдердің бәрін өзі қамтитын және өзінө
бағындыратын жалпылама байланыс туралы қагида деп түсінуге болады. Мұпдаіі жағдайда бұл формула ескі натурфилософияның жаңадан шыгарылуының көрінісі болып
табылады.
Және де нақ сол формула, тагы да сол біздің талғамымыз бен қалауымыз бойынша, арнаулы ғылымның — әлемді
тұтастай ягни тұтас алған дүниені зерттейтін космологияның пәнін корсете алады.
Ңалай дегенде де тұтас алынған дүниені, сондай-ақ тұтас алынған және бөлек-бөлек күйіндегі жалпы дүниені де
эсте де жалғыз философия емес, тегі барлық ғалымдар —
жаратылыстану, қоғамдық және философиялық ғылымдар
зерттеііді. Сондықтан да тегі бүкіл дүниенің көрінісін (оның
ішіпде түтас дүниенің көрінісін) жасау әсте де жалғыз философияның емес, барлық ғылымдардың міндеті болып та­
былады. Рас, жалпы гылым болып табылатын философия
біріктіруші жэне багыттаушы фактор ретінде бұл ретте ерекше роль атқарады, бірақ ол барлық басқа гылымдармен қа262

тар және солармен бірге әрекет етеді, алайда эсте де соларді.щ есебінен әрекет етпейді.
Егер дүние бізден тыс қозғалыс пен дамуда болатын
объективтік реалдылық болатын болса, онда, Лениннің көрсеткеніндей, бұл объективтік реалдылық «гносеологияда
олдеқашаннан бері материя деп аталып келе жатқан және
Жаратылыстану ғылымы зерттеп отырган» (191) объективтік реалдылық. Міне сондықтан Ленин күнделілігі қандай
да болсын дүниенің көрінісі туралы айтқанда «ңозғалушы
материянъщ» көрінісі (318) ретінде айтады, ал табиғаттағы
қозғалушы маъерияны жаратылыстану ғьтлымы зерттейді.
Сонымен, философияның пәні болып табылады-мыс дейтін тұтас дүние туралы формула негізсіз болып шығады.
Бүл формула айқын емес және тиянақсыз екені былай турсын, сонымен бірге осы формуланы қолданушылардың
талгамы мен қалауы бойынша түрлі болжамдар жасауына
оріс ашып беретін екі ұшты да формула.
С ұ р а қ. Философиядағы онтологиялыц тұргыдан қарау дуниеге көзцарас тұрғысынан қарауды білдіреді деу
дұрыс па? (381—382-беттерге).
Ж а у а п. Жоқ, бұл мүлдем дұрыс емес. Дүниеге көзқарас дүниеге белгілі бір көзцарастъщ болуын, демек, сананың болмысқа, ойлаудың материяға, субъектінің объектігө
белгілі бір қатынасы болуын көздейді. Ал мұның өзі әсте
де онтологиялық мәселе емес, гносеологиялық мәселе. фи­
лософия атаулының нақ негізгі мәселесі. Бұл жөнінде әлдебір күмән қалдырмау үшін шын мәнісінде «дүниеге көзңарас» деген ұғымға сәйкес келетін өзара жақын бірсыпыра
ұғымдарға талдау жасап көрейік. Ол ұғымдар дүниені аңтару, дүниені тусіну, дүниені цабылдау, дүниені туйсіну,
дүниені уғыну сияқты ұғымдар. Осы терминдердің бәрінде,
шын мәнісінде,- сананың болмысқа, ойлаудың материяга,
субъектінің объектіге қатынасы туралы сол бір негізгі гносеологиялық мәселе түрліше білдірілген. Ал бұл қатынас
адамның дүниеге көзқарасы қандай екендігінің, оның дүпие жөніндегі түсінігі қандай екендігінің, оның дүниені
түйсінуі, қабылдауы және ұғынуы қандай екендігінің нақ
сол нағыз мәні болып табылады да. Осының бәрі таза гносеологиялық аспект, мұнда мүлдем ешқандай ерекше «онтологиялық» ештеңе жоқ.
Сонымен, қайталаган үстіне қайталап айтамыз: дүниеге
көзқарас дегеніміз адамның дүниеге өзі танып-білетін объект
ретіндегі көзқарасы, демек, ойлаудың болмысқа, сапаның
материяга, рухтың табигатқа белгілі бір цатынасы. Қысқасы, дүниеге көзқарас атаулыда қалай дегенде де филосо263

фиялық сипат болады, өйткені мәселенің шын мәнісіндө
онда философия атаулының негізгі мәселесіне қалай дегенде де жауап бар.
Керісінше, онтология деп аталып жүрген нәрсе болмыстың озін оздігінен оған адам ойлауының қатынасынан тыс
алып қарастыру деген сөз. Онтология адам дүниені қалай
танып-біледі, оны қалай өзгертеді деген философиялық
сауал ңоймапды, ол мүлде басқа сауал: осы дүние дүние
ретінде өздігінен алғанда қандай түрде өмір сүреді, оньщ
мәні қандай деген сауал қояды.
Онтология философия атаулының негізгі мәселесінің
таным объектісіне қатысты жағын қарастыратын сияқты
болып көрінуі мүмкін. Өйткені объект «өзімен-өзі», яғни
оны танып білуші субъектіден тыс және оған тәуелсіз бо­
лады ғой. Сондықтан, сыртқы дүние туралы объективті
түрде бар дүние ретінде айтудың (материализм осылай дейді), не болмаса сыртқы дүние ретінде алынған, «өзіменөзі» болатын дүние ретінде айтудың (онтология осылай
дейді) бәрібір емес пе деседі.
Бірақ бұл арада бір елеулі айырмашылық бар: дәйекті
онтолог дүниені адамның танып-білуі туралы мәселені, олай
бодса осы танып-білудің (субъектіпің) сыртқы дүниеге
(объектіге) қатынасы туралы бүкіл мәселені тегі алып тастайды. Сөйтіп философия атаулының негізгі мәселесі ә
дегеннен-ақ алынып тасталады, іс жүзінде бұл мәселеге
жауап беріледі, бірақ ойлаудың болмысқа қатынасы жөніндегі мәселенің өзі айқын түрде қойылмайды да. Егер онто­
лог идеалист болса, онда ол дүниенің өзін объективтік идеа­
лизм рухында түсіндіреді. Бұл қазіргі идеализмнің неғұрлым көп тараған және кеңінеп насихатталатын формасы,
бұл форма иеотомизмге жәпе дүниеге діпи көзқарастьщ
басқа да ағымдарымен тектес.
Ал егер онтолог материалист болса, онда ол іс жүзінде
қарадүрсін материализмнің позицияларында болып шығады,
өйткені ол қалай дегенмен де, рухтың табиғатқа қатынасы
туралы мәселені бірден алып тастайды. Бұл ретте рухтың
өзі, танымның өзі көбіне оны табиғатпен, материямен теңдестіру мағынасында түсіндіріледі.
Сонымен, өзінің қандай да болсын формасында онтоло­
гия философияның өзінің шеңберінен шығып кетуге және
философияның негізгі мәселесін өз мағынасындағы болмыс
туралы. оның құрылымы, оның элементтері, формалары,
т. б. туралы сөз етумен алмастыруға тырысу деген сөз.
Түптеп келгенде философиялық қорытынды жасауға
дәмеленіп (алайда бұл арада өзінің дәл мағынасындағы
264

философия жоқ, өйткені оның негізгі мәселесі алынып тастнлгаи) алуан түрлі теориялар мен системалар ұсынылады,
бүлар болмысты «онтологиялық» позициялар тұрғысынан
түсіндіруге тиіс деседі.
«Реалист» С. Суворов өзінің әлеуметтік теория мен қайдагы бір «болмыстың жалпы теориясы» арасындағы әлдебір байланыстырушы буынды ашқапдығы туралы жариялаган кезде Ленин зілді кекесінмен былай деп атап көрсетті: «Солай. Солай. Философиялық схоластиканың толып
жатқан өкілдері мейліише алуаи түрлі формаларда сан рет
шпқаннан кейін «болмыстың жалпы теориясын» С. Суво­
ров тағы да ашып отыр» (381).
Әлбетте, материализм дүниенің (болмыстың) өздігінен
бар екендігін теріске шығармайтындығы және оған күмән
келтірмейтіні былай тұрсын, қайта ол материалистік ілімдердің бүкіл мазмұны арқылы тікелей дәлелденеді. «Өздігінен» деген сөзді материалистер философияның негізгі мәселесін шешу рухында: санадан тыс және оған тәуелсіз деп
түсінеді. Алайда бұл әсте де сыртқы дүниенің (болмыстың)
гаиа емес, сонымен бірге адамның осы дүние бейнеленетін
санасының да болу фактісін елемеуге болады деген сөз емес.
Міне сондықтан да Ленин былай деп атап көрсетті: «Энгельстің көзқарасы бойынша, өзгермейтін тек бір ғана нәрсе бар, ол — адам санасының (адам санасы болғаннан бері)
озіне тәуелсіз өмір сүретін және дамитын сыртқы дүниені
бейнелеуі» (297).
Маркстік-лениндік философияда диалектиканың, логика
мен таным теориясының бірлігі (сәйкес келуі) жөніндегі
қағиданың негізінде нақ сол жоғарыда айтылған пікір жатыр. Керісінше, өзінің қандай да болсын формасындағы
онтология үшін спекулятивтік жолмен «болмыстың жалпы
теориясын» жасап, оны философия деп атау үшін болмыстың жалпы байланыстары мен формаларын іздеп табудан
дәмелену сипатты да мәнді болып табылады.
«Өзімен-өзі алынған болмыс» туралы мәселенің онтологиялық тұрғыдан
қойылуына маркстік
философия
«объект» деген ұғымды қарама-қарсы қояды, бұл ұғым
субъектіден тыс және оған тәуелсіз бар нәрсені субъектіде
тек қана бейнеленетін нәрсені және субъект жөнінде анықтаушы болып табылатын алғашқы нәрсені білдіреді. Міне
сондықтан да істің объективтік жағын (объектіні) есепке
алу әсте онтологиялық көзқараста болу деген сөз емес.
Оның мәнісі сыртқы дүние, болмыс философия атаулының
негізгі мәселесін материалистік тұрғыдан шешу негізінде
265

философиялық түрғыдан дұрыс қарастырылып отыр деген
ғана сөз.
Дәл сондай-ақ объективтік диалектиканы (мысалы, та-'
биғат дпалектикасын) талдап-дамытудың мәнісі онтологиялық позицияларға кошу деген сөз емес, ұғымдар, йдеялар,
оіглар диалектикасы формасында біздің санамызда бейнеленетін және осы субъективтік диалектиканың мазмуны бо­
лып табылатын заттар диалектикасы қарастырылып отыр
деген ғана сөз.
Тегінде «онтология» деген сөз маркстік-лениндік фило­
софия үшін жат сөз және оның проблематикасын еш білдірмейді. Ол сөз бүтіндей Маркске дейінгі және маркстік
емес философиялық ілімдер саласына жатады. Мысалы,
«Философиялық дәптерлерде» В. И. Ленин былай деп жазған: «...Лейбниц құдай бар дегенді жақтап, шын мәнісіндө
онтологиялық дәлелді қайталайды» [29, 73]. Одан соң Гегельде де дәл соны атап көрсетеді: «Онтологиялық дәлел
жайындағы, құдай жайындағы саңдырақ!» [29, 172].
Біздің кейбір философтарымыздың маркстік-лениндік
философияға қайдағы бір «онтологиялық проблемаларды»
енгізуді дүрыс деп дәлелдемек болған әрекеттері және тіпті
біздің философиямыздың айрықша бөлімі ретінде әлдебір
маркстік «онтологияны» немесе «маркстік натурфилософияны» ойлап табуы, біздің ойымызша, көңіл бөлерлік ештеце емес және шатастыру мен түсінбеушілік қана туғызуы
мүмкін. Ал «онтология», «онтологиялық», «онтолог» деген
терминдердің оздері тек біздің философиялық тілімізді
шұбарлайды.
Әлбетте, мұның бәрі эсте марксист-философ объективтік
диалектика — табиғат пен қоғам диалектикасы мәселелерімен шұғылданбауға тиіс деген сөз емес. Тіпті де олай емес.
Бұл орайда мына бір жайды естен шығармау керек: бұл
диалектика жаратылыстану
гылымының диалектикасы
және ңоғамдық ғылымдардың диалектикасы формасындз
бейнеленеді және оны адамның қалай ашып, қалай таныпбілетіндігінен тыс және оган тәуелсіз түрде қарастыруға
болмайды. Сыртқы (объективтік) дүние адам санасынан
тыс және оган тәуелсіз түрде бар болса да, біз ол жөніңде
өзіміздің практикалық, өзгертуші қызметіміздің нәтижеле;
рі негізінде ғана, сол сыртқы дүниені біздің қалай және
қаншалықты танып-білгендігіміздің, яғни оның біздің са­
намызда қаншалықты толық бейнеленгендігі негізінде гана
пайымдай аламыз.

к. Практиканың бейнелеу теориясындағы
орны мен ролі

С ұ р а қ . Адамның санасы объектпвтік дүниені тек цана
Снчінелейді деген лениндік сөздер нені білдіреді? Сананың
ічіжар болғаны ма және ол адамның өзгертуші, практикалық
қызметіне мейлінше пәрменді түрде цатынаспай ма? Және
Де практиканыц өзі таным теориясына кірмей ме? (107,
Я72-ШІ беттерге).
Ж а у а п . Сана сыртқы дүниені және оның заңдылықТіірын тек цана бейнелеуге қабілетті деген қағида өзара тыіъіз байланысты екі мәселені қамтиды: 1) сана дүниені енЖар түрде бейнелей ме немесе адамның бүкіл мақсатты
қызметінде бағыттаушы роль атқара отырып дүниені пәрменді түрде қайта құру процесінде гана бейнелей ме және
2) пдеалистердің айтып жүргеніндей, сана материялық заттарды, табиғатты, дүниені жасауға қабілетті ме, жоқ на.
Әуелі бірінші сұраққа жауап берейік, ал екінші сұраққа
осы тараудың келесі параграфында жауап береміз. Бірінші
сүраққа берілетін жауаптың ерекше мәнді маңызы болатын
себебі — маркстік-лениндік философияның жаулары ЛенпнП‘ ол бейнелеу процесіне сьтртқы омір шындығын жәй әншеііін тіркеу және тіпті соған бейімделу ретінде қарады
дегенді таңуға тырысады. Олар Лениннің жоғарыда келті-рілген қағидасын нақ осы мағынада түсіндіреді. Ал іс жүвінде ол қағида нені білдіреді? Маркстік-ленпндік бейнелеу
теориясы бойынша адамның санасы өзінің мазмұны жағы!іан сыртқы дүниеге сәйкес келеді, толық болмаса да оның
нзды-көпті дәл оііша бейнесін жасайды. Алайда біздің сапамыздың, танымымыздың, ойлауымыздың мазмұны объективтік дүние болып табылатын фактісі сана бізден тыс жәпс бізге тәуелсіз түрде болып жататын нәрсені енжарлықпен аңғару арқылы сыртқы дүниемен үйлесімдікке, сәйкестікке жетеді дегенді әсте де білдірмейді. Егер біздің санамыздың бейнелеушілік қызметі бізден тыс болып жататый
оқиғалардың барысына белсенді түрде араласпастан, адампың өзінің өзгертуші практикалық қызметі болмастан, ол
оқиғаларды жай әншейін бақылаумен, аңғарумен ғана шектеліп қалатын болса, онда ғылым табигат заңдарын меңгеру туралы айтпағанның өзінде ол заңдарды ешқашан аша
да алмаған (бейнелей алмаган) болар еді. Ғылымның объсктивтік дүңиені бейнелеу қабілеті адамның бүкіл қоғамдық-тарихи практикасының таным процесі барысының өзіне
қатысуын көздейді. Бұл жәйт нақ сол бейнелеу теориясын
қамтитын диалектикалық-материалистік таным теориясына
267

да қатысты. Таным теориясы өзінің бір де бір түбегейлі ма­
сел есін практикадан тыс, адамның мақсатты қызметіней1;
тыс шеше алмайтындығы былай тұрсын, тіпті дұрыс қоя да
алмаған болар еді.
В. II. Лениннің айтуы бойынша, адамзат практикасы’
таным теориясына баса-көктеп еніп, онда ақиқаттың өлшемі ретінде де, стимул ретінде де, адамның бүкіл танымының
қайнар көзі ретінде де көрінеді. «Өмірдің, практиканың көз-'
қарасьг таным теориясының ең бірінші және негізгі көзқарасьг болуы керек,— деп жазды Ленин.— Сондықтан өмірдің, практиканың көзқарасы профессорлық схоластиканың
ұпіы-қиыры жоқ өтіріктерін бірден лақтырып тастап, материализмге сөзсіз бастап алып барады» (154).
Осыған байланысты Ленин Маркстің Фейербах туралы!
екінші тезисінің теориялық маңызын ерекше атап корсете-!
ді. Кітапта осы тезис келтірілген: «Адамның ойлауындаг
заттық ақиқат бела ма деген мәселе — тіпті де теория мәселесі емес, практикалық мәселе. Адам өз ойлауының ақих
қаттылығын,. яғни шындығын, қуатын, бұл дүниелік екенін
практикада дәлелдеуге тиіс. Практикадан оқшауланған ойлаудың шындығы немесе шын еместігі туралы талас — таза
схоластикалық мәселе» (108).
Адамның санасы объективтік дүниенің заңдылығын
«тек қана бейнелей алады» (186), сана «болмыстың тек бейнесі ғана» (372) дегенде Ленин әсте бұл бейнелеуді адамның сыртқы дүниенің оқиғаларын енжар түрде бақылауьь
ның немесе аңғаруының нәтижесі деп емес, қайта, керісінше, адамның осы дүниеге үнемі белсенді, пәрменді қатынасының нәтижесі деп, дүниені өз мақсаттары үшін практикалық жолмен қайта өзгертуі деп, қысқасы, адамныц творчестволыц цызметінің нәтижесі деп түсінеді. Адамның осы
қызметінен тыс, практикадан тыс ойлау туралы және оның
нәтижелері, оның мазмұны туралы бүкіл мәселе, Маркс айтқандай (және Ленин онымен толық келіседі), таза схоластикалық мәселе.
Осы проблема жөнінде ой жүгіртіп көрейік. Егер ғылымдар адам практикасынан оқшау қалған болса, олар
пайда болып, дами алар ма еді? Әрине, олай болмас еді.
Радиоактивтілік құбылысын алайық. Егер мәселе адамның
осы құбылысты жай әніпейін аңғаруымен шектеліп қалатындай болса, онда адамның өзінің зерттеулерін атом энергиясын техникалық жолмен пайдалану дәрежесіне дейіа
жеткізу мүмкіндігі туралы айтпағанның өзінде, аталмыш
құбылыстың мәнін түсіну жөнінде де ол бір қадам да ілгері баса алмаған болар еді. Ядролық физиканың дамуы
268

адамвың Хғалымдардың) ядролық реакциялардың құбылыстарына арақасу, оларды басқаруды үйренуге ұмтылу талаптарына негізДелген.
Бұған ұзаҚ уақыт бойы қол жетпей келді. Атомдардыц
радиоактивтік Чідырауы мүлдем кездейсоқ (өзінен-өзі болатын) процесс сияқты болып көрінді, сондықтан оған ешқандай да амалдарм^п эсер етуге — оны қолдан туғызуға да,
пе болмаса оның \^ұбылысын тездетуге немесе баяулатуға
да болмайтын сияқты болып көрінді. Тек 1919 жылы ғана
тұңғыш рет Э. Резерфорд азот атомдарының ядросын альфа-бөлшектермен (яғни гелий ядроларымен) бұзып элемепттерді жасанды жолмеи басқа түрге айналдыра алды.
Демек, сайып келгенде бір элемент ядроларының екінші бір элемент ядроларына экспериментах практикалық
ықпал етуі арқылы тұңғыш ядролық реакцияны болдыру
тәсілін табу үшін табыстар мен сәтсіздіктер алма-кезек
болып отырған кем дегенде 20 жылдай ізденіс керек болды.
Тек осы практикалық ізденістер мен практикалық зерттеулер ғана (ал эксперимент дегеніміз адам практикасының
бір бөлігі) атомдардың ядролық процестері дүниесі туралы
белгілі бір түсінік құрауга жеткізе алды.
Сондықтан гылыми танымның қай саласын алсақ та,
барлық жерде де сол бір көрініс байқалады: шын мәнісінде
адам санасы бейнелейтін нәрсенің бәрі, осының бәрі адам
санасының бағыттаушы ролі болып отырған кездегі адамныц пәрменді практикалыц цызметініц нәтижесі болды,
бірақ, ол әсте затты жай әншейін енжар аңғарудың, яғнй
оны оның ішкі табиғатына, огап тән процестердің барысьь
на араласпай зерттеудің нәтижесі болған емес.
Және де мұның айрықша дұрыс болатыны мына тұрғыда: бейнелеу деп таным затының сыртқы қасиеттері мен
көріністерін аңғарып тізіп отыру ұғынылмайды, қайта оның
бақылаушының тікелей қадағалауынан жасырын жатқан
ішкі жағын, оның мәнін, оның заңдарын, оның зерттеушінің жай көзіне көрінбейтін, дүние құбылыстарының әмбебап байланысының бір бөлшегі ретінде сол заттың басқа
заттармен байланыстары мен қатынастарын ашу түсініледі.
С ұ р а қ . Таным теориясындагы практиканың ролі ту­
ралы мәселе «Философиялық дәптерлерде» қалай дамытылды? Бұл тұргыдан осы дәптерлер мен Ленин кітабы арасында қандай да бір цайшылыц бар ма? (148—155-беттерге).
Ж а у а п . Маркстің, Энгельстің және Лениннің ілімі
бойынша, практика таным саласында біздің білімдеріміздің
269

ақиқаттығыиың өлшемі, олардың нақты шындыққа сәйкестілігінің өлшемі ретінде көрінеді.
/
Өзінің кітабында Ленин бұл мәселеге II тгіраудың бір
параграфын арнап, оны «Таным теориясындағы практиканың критерий!» деп атаған. Нақ осы ойларын ол «Философиялық дәптерлерде» одан әрі дамытты, онда, атап айтқанда, былай делінген: ғылыми абстракциялардың бәрі (мате­
рияның, табиғат зацының, туунныц, т. б/) объектіні (табиғатты) тереңірек, дұрысырақ, толығырақ беййелейді. Бірақ
ғылымда олар адамның практикалық қызметі арқылы ғана
белгіленіп, бекітіледі. «Нақты аңғарудан абстракт ойлауға
және одан практикага көшу — ациц/ітты танудың, объек­
тивен реалдылықты танудың диал^ктикалық жолы осындай» [29, 159].
Ленин практиканы таным теориясына, таным процесінің өзіне енгізеді. Ол ақиқат процесс болғандықтан өзінің
дамуында үш сатыдан өтеді деп атап көрсетеді: «1) өмір;
2) адамның практикасы мен техниканы қамтитын таным
процесі» және 3) толық ақиқаттың сатысы (бұл саты Гегельде абсолюттік идеяның сатысы ретінде көрінеді). Бұл
ойын Ленин былай деп түйіндейді: «Ақиқат дегеніміз про­
цесс. Адам субъективтік идеядан объективен ақиқатқа
«практика» (және техника) арцылы жетеді» [29, 190].
Оның пайымдауларынан келіп шыгатыны: адамның ақиқатқа өрлеу жолында практика таным процесінің жоғарғы,
немесе қорытындылаушы буыны ретінде шығады, қорытындылаушы буын болганда бұдан бұрынғы буындарда оның
әсері болган жоқ дегеп мағынада емес, гылымдағы белгілі
бір теорияны, белгілі бір түсіндірмені, белгілі бір принципе
қабылдау немесе қабылдамау соған байланысты болатын
соңғы, шешуіпі сөз нақ практиканікі, тек соныкі ғана деген
мағынада. Біздің нағыз ғылыми біліміміз болып табылатын
нәрсенің бәрі қалай болғанда да практикада сыналудан өткен, сөйтіп нәтижесінде объективтік ацицат маңызын алған.
Менделеев ашқан периодтық заң практика жүзінде нақ
осындай сынақтан өтті және талай рет өтті, ол заң бірден
жұрт таныған ғылыми ақиқат бола алған жоқ, қайта ол өз
басына түскен практикалық сынақтарға тамаша төтеп бергеннен кейінгі жерде барып ғылыми ақиқат болып та­
нылды.
Адамның табиғатқа және тегі таным затына пәрменді,
мақсатты, практикалық ықпал етуінің ролін сипаттай келіп, Ленин практика ақиқаттың өлшемі ретінде болады, ол
теориядан гөрі толығырақ та кеңірек, өйткені теория дегеніміз практиканы қорытындылау, практикадан шығарыл270

ган қорытыпды деп үнемі атап көрсетеді: «Практика
(теориялыць танымнан жоғары, өйткені онда тек
жалпыламалықтың ғана емес, сонымен қатар тікелей
шындықтың дҚкасиеті бар» [29,203].
Егер таным дегеніміз объектінің адам санасындағы бейнеленуі болса, онда мұндай бейнелеуге теория (теориялық
таным) мен практиканың (түптеп келгенде танымның анықтаушы факторы ретінде көрінетін, бірақ сананың бағыттауліы белсенді ролі арқьілы көрінетін адамның өзгертушілік
қарекетінің) бірлігі н&тижесінде қол жетеді. «Теориялық
идея (таным) мен пр актиканыц б і р л і гі — бұл
N8 — және бұл бірлік\на у таным теориясынд а,
ойткені жиынтығында «абсолют идея» шығады (ал идея
«сіаз оЬіекііұе АУаһге») («о^ъективті түрде ақиқат».— Ред.)»
[29,209].
\
Міне сондықтан да лениндік бейнелеу теориясын бейнелеу дегеніміз, бұл теория бойынша, адамның таным затын
енжар аңғаруының, бақылауының нәтижесі-міс дейтін метафизикалық, аңғарушылық материализмнің аңғал пікіріне
негізделген теория деп түсіндіру мүлдем қате болған болар
еді. Бейнелеу теориясын олай етіп көрсетуде нағыз бейне
леу теориясына ұқсас ештеңе жоқ. Сана объективтік дүпиені тек цана бейнелейді және осыдан басца ештеце жасай
алмайды дегенде Ленин сананың идеалистердің тұжырымдарына қарсы міндет атқаратынын айтады. Идеалистердің
ойыниіа, сана түйсіктердің комплекстері ретінде заттар жа­
сай алады-мыс (Махистер және тегі субъективтік идеалис-'
тер осылай деп мәлімдеген-ді) немесе әлемдік рухқа, құдайға немесе гегельдік абсолюттік идеяға айналдырылған,
әлдебір объектілендірілген адам санасы бүкіл әлемнің жаратушысы (демиург!) бола алады-мыс. Алайда сана дегеніміз болмыстың бейнесі ғана, ол дуниені тек бейнелей алады
дегенде Ленин сананың творчестволық белсенділігіне ешбір де шек қойған емес, сананы адамның практикасынан
титтей де болса бөліп алган емес, сананы енжар аңғарушылыққа сайған емес.

5. Сананың творчестволық белсенділігі

С ұ р а қ . Егер сана объективтік дүниені тек қана бейнелейтін болса, ол не жасай алады? Әлде ол сыртқы дүниені тек цана бейнелей алатын болғандықтан, жалпы алғанда
ешқандай творчестволық қызметке қабілетсіз бе? (372-бетке).
27І

Ж а у а п . Енді алдыңғы параграфта тұжырымдалған
және сананың творчестволық қабілетінің шектеріне берілген сипаттамаға қатысы бар екінші сұраққа/жүгінейік.
Адамның өзгертушілік, практикалық қызметіне белсене
қатысатын адам санасының орасан зор тв/рчестволық белсенділігі болады. Алайда жеке өзін алғанда адам санасы
рухани, ойлау сипатындағы өзінің төл енімдерінен: ұғымдардан, бейнелерден, идеялардан, тағысын-тағылардан басқа ештеңе жасай алмайды.
/
Алайда адамның бүкіл өмірі мен /ызметінің етене, ажырағысыз бөлігі болғандықтан, адам^ санасы ұдайы, қадам
басқан сайын, іс-әрекет жасаған сацын, кез-келген шешім қабылдағанда, қандай да болсын мақойтты белгілегенде адамның
іс-қимылын бағыттайды, сол іс-ц,имылға басшылыц жасағандай болады. Адамдардың практикалық қызметі — олардың бір мацсатты көздейтін саналы цызметі. Нақ адамның
басында оның бұдан былайғы іс-қимылының жоспары әуелі туады, жасалады, пайда болады, ал содан кейін бұл жоспарлар адам нақты іс-қимыл жасай бастаған кезде практикада жүзеге аса бастайды.
Ңысқасын айтқанда, адам не істесе соның бәрі қалай
болғанда да оның санасы арқылы өтеді. «Капиталда»
Маркс былай деп жазды: «Өрмекші тоқымашының қимылына ұқсас қимыл жасайды, ал ара өзінің балауыз ұяларын
салғанда кейбір архитектор адамдарыңды ұялтады. Бірақ ең
жаман деген архитектордың ең жақсы деген арадан ежелгі
айырмашылығы — балауыздан ұя жасамастан бұрын ол
мұны өз басында тоқып алған. Еңбек процесінің аяғында
келіп шығатын нәтиже — сол процестің бас кезінде адамның ойында болған, яғни идеясында болған нәрсе. Адам
табиғаттан алынған нәрсенің формасын өзгертіп қана қоймайды; сонымен бірге ол... өзінің саналы мақсатын да жүзеге асырады, ал мұның өзі заң ретінде опың іс-әрекетінің
әдісі мен сипатын белгілейді, сондықтан ол өз еркін осы
мақсатқа бағындыруга тиіс»1.
Бұл сөздерде адам санасының адамның практикалық
қызметіне қатысты терең диалектикалық қайшылығы бейнеленген: адам не істесе, соның бәрі санаға байланысты бо­
лады, бірақ жеке өзін алганда сана, таза рухани фактор
ретінде, сыртқы дүниеде тікелей тым болмаса өте мардымсыз өзгеріс жасай алмайды, өте болмашы материалдық ісқимылды жүзеге асыра алмайды. Сананың барлық істей
алатыны — адамның дене күшіне байланысты іс-қимылын
1 Маркс К, «Капитал», 1-том, 191-бет.
272

бглгілі бір маҚсатқа жетуге бағыттау, ал сана арқылы (бірііқ, тағы да біқрет қайталап айтамыз, жеке алғанда сана­
ции, өзі арқылы\мес) бағытталатын осы материялық, практпкалық іс-қимыл\сыртқы дүниеде тиісті материялық өзгерістер туғызады, оҚьі дүниенің денелері мен процестерін
озгертеді, жаңа заттҚр мен қатынастар жасайды (және осы
магынада алғанда «жйратады»).
Сонымен, диалектика бұл арада сананың құдіреттілігін
д(‘, дәрменсіздігін де бі\ уақытта мойындағандық ретінде
корініп отыр. Сананың і^үдіреттілігін мойындағандық болатын себебі — сана белсенділік көрсетіп, басшылық роль атқарып қатыспайынша, адам^өмірінде ештеңе істелмейді, са­
на ның дәрменсіздігін мойьіцдағандық болатын себебі —
сапаның өзі адамдардың пр^ктикалық қызметінсіз тіпті
атомды немесе элементарлық ^өлшекті орнынан жылжыта
да алмайды.
Бірақ мұның өзі адам санасы творчестволық қабілеттен
мүлде жұрдай дегендікті білдіре ме? Әрине, жоқ! Оның бұл
қабілеті шексіз, ештеңемен шектелмеген көлемде болады,
бірақ тек қана былай деп ескерте кету керек: сана қабілетінің бұл көлемі рухани процестер саласының шектерінде
қалады. Бұл шектерден сананың творчестволық қызметі,
әлбетте, адамдардың практикалық қызметінде жүзеге асу
арқылы піыға алады.
Сананың творчестволық белсенділігі қалай жүзеге асады?
Мәселе мынада: бейғьелеудің букіл процесі — басынан алты­
на дейін — таза творчестволыц процесс. Бұл процесс өзінің
барлық буындарында бірінің орнына бірі дәйекті түрде келіп отыратын үлкенді-кішілі жаңалықтардан құралады.
Жаңа құбылысты қандай да болсын байқау, жаңа фактіні
белгілеу, жаңа оқиғаны анықтау осындай жаңальщ (творчестволық сипаттағы акт) болып табылады. Өйткені танымпың міндеті, атап айтқанда, бұрыннан белгіліні («ескіні»)
енді байқалып отырғаннан, бұрын белгісіз болып келгеннен («жаңадан») бөлуде ғой. Ал біздің көріп отырғанымыздың жаңа бірдеңе екендігін, оның бұл уақытқа дейін бол*ып
келгендігін түсімағандығын немесе бізге белгісіз бол
ну — ойлаудың творчестволық қызметіндегі алғашқы адым:
өйткені ойлау жаңа нәрсені тауып, осы табылған нәрсені
адамның санасында жаңа нәрсе етіп айқындайды.
А. Беккерель сол кезге дейін белгісіз болып келген әлдебір сәулелердің қара қағазбен оралған фотопластинкаға
әсерін бірінші рет байқаған кезде ол ұлы жаңалық ашып,
табиғатта осы сәулелердің бар екендігін атап көрсетті. Мұның өзі ғылыми творчество процесін білдірген акт еді.
273

Алты жыл откеннен кейін Резерфорд пеи/бодди Беккерельдің ашқан радиоактивтілігі атомдардың/эздігінен ыдырауы деген теорияны ұсынғанда, бұл арада творчестволық
акт неғұрлым жоғары сатыға жетті: радиоактивтік ыдыраудың алғашқы теориясы жасалды, басқаіпа айтқанда, осы
құбылыстың бірінші ғылыми түсіндірм/сі дүниеге келді.
Жаңа теорияның жасалуы, жаңа ұғымі/ың тууы, жаңа принциптің ұсынылуы, жаңа заңның ашыдуы, т. т. — осылардын
бәрі ғылыми творчествоның актілері болып табылады, ал
ғылыми творчествоны адам санасы >оздерінің эксперименттік
зерттеулерінің барысында ғалымдардың не анықтайтындығы немесе тиісті теориялық білімдер заттандырылатын (материалдандырылатын) техника /мен өнеркәсіп. сферасынан
не түсінетіндігі туралы информация (мәліметтер, хабарлар) келіп түсетін озінің төл сферасында жүзеге асырады.
Бүкіл ғылым, бүкіл теориялық жаратылыстану — ғалымдар санасының творчестволық қызметінің саласы. Егер
жаңа ұғым дүниеге келсе, оны адам санасы жасайды, бұл
жаңа ұғымда зерттеліп отырған осы құбылыстар тобының
мәнін бейнелейді. Мәселен, энергияның сақталу және басқа
түрге айналу заңы ашылғаннан кейін пайда болған «энер­
гия» дегеп ұғым осы заңның, сондай-ақ осы заңмен байлапысты және осы заңға бағынышты барлық физикалық
процестердің мазмұнын ұғым формасыпда білдірді. Ф. Содди 1913 ж. Сольве копгресіпде ұсынғаи «изотопия» дегеп
ұғым периодтық жүйеде бір орынға орналасатын химиялық
элементтердің түрлеріпе қатысы бар бүкіл фактілер тобып
қамтыды («изотоп» грек тіліпде «бірдей орыпды» деген
мағыпаны білдіреді).
Алайда «энергия» ұғымып да, «изотоп» ұғымын да, жаратылыстанудың барлық басқа ұғымдарын да адам санасы
дүниеге келтірді, былайша айтқанда, жасады, бірақ беталды жасай салмай, сыртқы, объективтік дүниенің ойдағы
бейнелері ретінде жасады. Объектіні, объективтік дүниені
жасай алмаса да, адам санасы оны бүкіл толық күйінде бейнелеуге (және тек қана бейнелеуге!) қабілетті, ал оның
осы бейнелеуі, атап айтқанда, ғылым деп аталатынның дәл
өзі. Демек, бейнелеу мен жасау (ұғымдарды, теорияларды,
т. т.) әр түрлі процестер немесе тым болмаса сол бір процестің әр түрлі жақтары ретінде біріне-бірі қарама-қарсы
тұрмайды, біріне-бірі толық сай келеді, өзара бара-барласады, өйткені титтей де ақауы жоқ бүкіл бейнелеу процесі
бұрын белгісіз болып келген жаңа нәрсені ашатын және
таным сферасына тек енді ғана енген осы жаңа нәрсе үшін
•ойдағы жаңа бейнелерді (ұғымдарды, теорияларды, гипоте274

ніларды, т. т\ жасайтын адам санасының творчестволық
к.ы.іметінің үздіксіз тізбегінде болады.
Қысқартып айуқанда, бейнелеу, дегеніміз, лениндік бейнглеу теориясына ^сәйкес, адам санасының объективтік дүнпгге сай келетін оейнелерді жасауы болып табылады.
С ұ р а қ. Бейнел^у теориясында фантазияға қандай
орын беріледі? Фанта&ияда бейнелеу моменті бола ма немесг мұның өзі онда мүлде болмай ма? (125, 354-беттерге).
Ж а у а п. Реалды дүниенің адам санасында фантастикнлық бейнеленуі турал\і айта келіп, В. И. Ленин оған
с.ыртқы дүние туралы праКтикада әбден тексерілген білімге
сүпенетін ғылыми түсінік\ерді қарама-қарсы қояды. Ол
иобъектіні шамамен бейнелейтін, яғни объективтік ақиқатқа жуықтайтын ғылым теориясының және беталды алына
салған, фантастикалық, мейлінше шартты теорияның, мәселен, дін теориясының немесе шахмат ойыны теориясының
нрасындағы айырмашылықты жоюға» (354) қатты қарсылық білдірді.
«Біздің түсініктерімізді туғызатын заттардың біздің ту­
са ніктерімізден айырмашылығы бар,— деп жазды ол,— өзіндік заттың біздік заттан айырмашылығы бар, өйткені адам
озінің түсініктерінде бейнеленетін табиғаттың тек бір бөліиегі ғана болатыны сияқты, біздік зат та өзіндік заттың
тек бір бөлегі немесе бір жағы ғана» (125).
Рас, бұл жағдайда Ленин объективтік дүниенің субъективтік бейнесін айтып отыр.
«Философиялық дәптерлерде» ол былай деп атап көрсетті: «ең қарапайым қорытуда, ең элементарлық жалпы
идеяда (жалпы алғанда «стол» (фантазияның белгілі бір түйірі бар. (Уісе уегза (керісінше—Б. К.): ең дәл ғылымиың
өзінде де фантазияның ролін теріске шығару қисынсыз:
Писаревтің жұмысқа түрткі болатын пайдалы қиял туралы
және бос қиялданушылық туралы айтқанын салыстырыңыз) » [29, 3461.
«Не істеу керек?» деген еңбегінде В. И. Ленин: «Бізгег
міне, осы туралы армандау керек!»— деп жазды. Ал бұдан
әрі ол Писаревтің мынадай пікірін келтірді: «арман оқиғалардың табиғи ағымын басып озып отыруы мүмкін неме­
се оның мүлдем құла түзге лағьіп, еш уақытта ешбір табиғи ағым бара алмайтын жаққа кетуі мүмкін. Бірінші ретте
арманнан ешбір зиян келмейді; айта берсең ол еңбекші
адамньщ жігерін тасытып, көтермелеп отыруы мүмкін...
Мұндай армандарда жұмысшы күшін аздыратын немесе әлсірететін дәнеңе жоқ. Тіпті мүлде керісінше. Егер адам
осылай армандауға ешбір қабілетсіз болса, ол анда-санда
275

алға орағытын, өзінің қол астында жаңа-жай;а ғана жаса-І
лып келе жатқан туындының толық, аяқталған бейнесін]
оймен көз алдына елестете алмайтын брлса,— онда өнер/
ғылым және практикалық өмір саласыійағы ұлан-ғайыр,,
діңкені құртатын жұмыстарды қолға альіп, соны аяқтап шьн
гуға адамды еріксіз итермелейтін қаңдай себеп болатынын|
меи тіпті де түсіие алмаймын... Егерармандаушы адам тек]
өзінің арманына мықтап сенсе, өмухге зер сала қарап, өзі^)
нің байқауларын өзінің ой қиялымён сайыстырса және өзі-і
нің қиялын жүзеге асыруға жалпы адал ниетімен кірісіп;
жұмыс істесе, онда арман мен рмір шындығының кереғарлығы ешбір зиян келтірмейді. Дрман мен өмірдің арасындаі
сәл ғана бір жанасушылық болса, онда беті оңға баспақ»'|
[6, 189-190].
Писаревтің осы сөздері жөнінде В. И. Ленин былай дей-'
ді: «Міне, осы тәрізді армандау, бақытсыздығымызға қарай,і
біздің қозғалысымызда тым аз. Ал бұған жария сын мен
құпия «артта жүрушіліктің» өздерінің парасаттылығына,
өздерінің «нақтылыққа» бір табан «жақындығына» жұрттың бәрінен де көп даурығатын өкілдері кінәлы».
Писарев жазған және Ленин атап көрсеткен практикамен байланыс, өмірмен жанасу дегеніміз реалдылықтың
адам санасында бейнелену (циял формасында) моменті,
одан басқа ештеңе емес. Қиял, арман өзінпіе бір формада,
болса да, реалды өмір иіындығын бейнелейтіндіктен ғана,
пайдалы, мәнді болады,— Писаревтің Ленин қызу қолдаған
ой-пікірі піын мәнінде осындай.
Шын мәнінде, дәл осы ой-пікірді Ленин И. Дицгеннің
«Кішігірім философиялық еңбектерінен» де байқаған болатын. «Реалдық суреттерді фантастикалық суреттерден ажырата білу мүлде қиын емес,— деген еді Дицген,— сондықтан
әрбір суретші мұны барынша дәлдікпен істей алады. Фантастикалық түсініктер өмір шындығынан алынған, ал өмір
шындығы туралы ең дұрыс түсініктер қажеттігіне қарай
қиял лебімен жанданады» [29, 465].
Демек, адам басында пайда болатын қиял мен реалды
дүниенің адам санасында бейнеленуі біріне бірі қарамақарсы тұрмайды, қайта бірі екіншісін толықтырады, өйткені, атап айтқанда, творчестволық момент, әр түрлі формаларда көрінгенімен, қиял мен бейнеленудің екеуінде де
болады.
В. И. Ленин партияның XI съезінде қиялы ұшқыр адамдар елімізге орасан зор пайда келтіре алады деген еді. «Бұл
қабілет өте-мөте бағалы,— деп атап көрсетті ол.— Ол тек
ақынға ғана қажет деп ойлау бекер. Бұл есуастық соқыр
276

сепім! Ол і^атематикада да қажет, тіпті дифференциалдық,
интегралдық есептеулер де қиялсыз ашылмаған болар еді.
Қиял — аса бағалы қасиет...» [45, 143].
Реалды өмір шындығыпың бейпеленуін өзінде ерекше
формада қамтыған, өмірмен байланысты қиял адамдарға,
әсіресе адамзат тарихында болып көрмеген жаңа қоғамды
орнатып жатқан адамдарға керек деген он-пікірді бұл арада Ленин тағы да алға тартады. Қиялсыз, болашақты ойша
шарлау және қандай қоғам орнатылатьгпдығын ойпіа «көру»
қабілетінсіз жаңа қоғам құрылысын жүзеге асыру мүмкін
емес.
Егер осылай болса, онда адам санасының творчестволык
бастауы өте-мөте айқын көрінетін адам қабілеттері ғылымда қандай орасан зор роль атқаруға тиіс екендігі түсінікті,
Сол қабілеттердің бірі және де өте-моте жарқын қабілет
озіңде мейлінше ғажайып, қиял-ғажайып бейнелер туғьтзұ
қабілеті, басқаша айтқанда, қиялдау қабілеті болып табылады. Әңгіме Гогольдің «Өлі жандарындағы» Манилов сияқты қисынсыз арманға берілу жайында емес, өмірмен бай­
ланысты арман туралы, өмірлік мацызы зор мәселелердің
дұрыс шешімін нұсқай алатын қиял туралы болып отып.
С ұ р а қ. Бейнелеу маркстік-лениндік философияпа калай түсініледі: субъектінің (ойдың) зерттеу объектісімен
қарапайым, бір актілі сәйкесуі ме әлде курделірек, неғұрлым диалектикалыц сәйкесу ме? (114—115-беттерге).
Ж а у а п. Заттық дүниенің (объектінің) адам санасында бейнеленуі туралы, бейнелеудің бейнеленетін объектімен сәйкесуі туралы мәселе — ацицат туралы мәселе. Объективтік ақиқат бар деп біле отырып, лениндік бейнелеу
теориясы ақиқаттың өзін тарихи тұрғыдан, сол ақиқаттың
дамуы тұрғысынан алып қарайды. «...Объективтік ақиқатты білдіретін адамның түсініктері оны бірден, тұтасынан,
сөзсіз, абсолютті түрде білдіре ала ма немесе тек шамамен,
относительді түрде ғана білдіре ме?» (129) деген сұраққа
лениндік бейнелеу теориясы осындай диалектикалық тұрғыдан жауап береді.
Ленин бұл мәселенің абсолюттік ақиқат пен отпосительді ақиқаттың арақатынасы туралы мәселе екендігін корсе­
те ді.
Танымның абсолюттік ақиқатқа, зерттелетін нәрсенің
толық, толымды, сындарлы бейнеленуіне қарай жақындауы барған сайын толық бола түсетін относительді ақиқаттардың шексіз қатары арқылы жүзеге асады, бірақ ол епь
қашан тамамдала алмайды, адамды абсолюттік ақиқатты
тануға мүмкін болғанына қарай жақындата түседі. Ғылыми
277

білімдердің ілгері басуына қарай үздіксіз өсіп отьіратын отпосительді ақиқаттардың қосындысынан абсолюттік ақиқат
қалыптасады.
Объективтік дүниенің адам санасында бейнелену процесі
жоніндегі мұндай козқарас ақиқат дегеніміз процесс деген
лепипдік формуладан өз көрінісін табады. Демек, дүниенің
адам санасында бейнеленуі дегеніміз де процерс. «Ойдьщ
объектімен үйлесуі — процесс: ой (-адам) ақиқатты тымтырыс тыныштық түрінде, солғын (күңгірт), ұмтылыссызг
қозғалыссыз, жай сурет (бейне) түрінде дәл бір керемет,
дәл бір сан-өсеп, дәл бір абстракт ой деп түсінбеуге тиіс...
Таным дегеніміз ойлаудың объектіге үнемі, шексіз жақындай беруі. Адамның ойында табиғаттың бейнеленуін «тұйық», «абстракт түрде» түсінбеу керек, козғалыссыз^
ц а йш ы лы ц т а р с ы з деп түсінбеу керек, қайта мәңгі
қозғалыс процесінде, қайшылықтардың туып және олардың
шешіліп отыру процесіпде түсіну керек» [29, 184].
В. И. Ленин танымның субъектіден объектіге қарай ссы­
лай өрістеп отыруын істің мәні деп білді. «Ғылыми танымның өріст еп о т ы р у ы — мән осы»,— деп жазды ол [29,
81].
Сөйтіп, лениндік бейнелеу теориясын метафизикалық
материализм рухында түсіндіру үшін ешқандай негіз жоқ;
ал ойдың нәрсеге сәйкес келуі, онымен үйлесуі метафизикалық материализм үшін қозғалмайтын нәрсенің қозғалмайтын бейне түрінде тұйықталып қалған бейнеленуі ретіндегі бір актілі, бір жолғы оқиға болып табылады.
Сұрақ. Маркстік-лениндік философияның кейбір қарсыластарының оны метафизикалық материализм етіп көрсететіні неліктен? (295—296-беттерге).
Ж а у а п. Эрине, диалектикалық материализмді материализмнің баяғыда-ақ ескіріп қалған метафизикалық немесе механистік формасымен бара-бар деп жариялап, оған
қарсы бұлай күрес жүргізу анағұрлым оңай. Метафизика
мен механицизм ғылым дамуының барысында-ақ бекергө
шығарылған болатын. Сондықтан, егер мұны диалектикалық
материализма таңатын болсақ, метафизика -мен механицизмнің ескіргендігі мен қисынсыздығын көрсетсек жетіп
жатыр, сонда бұл арқылы бүкіл маркстік-лениндік философияның ескіргендігі мен қисынсыздығы дәлелденеді деседі.
Бұл айла-шарғы, өзіміздің көріп отырғанымыздай, өте
қарабайыр. В. И. Ленин бұл жөнінде былай деп жазған бо­
латын: «Жалпы алғанда, механизмнің және махистік жаңа
физиканың қатесі мынада: философиялық материализмнің
осы негізі және метафизикалық материализмнің диалекти278

калық материализмнеи айырмашылығы елепбейді. Қайсы<5ір озгермейтін элементтерді, «заттардың озгермейтін мәнін,
т. с. мойындау — материализм емес, метафшзикалъіц, яғни
антидиалектикалық материализм» (295—296).
Ңазіргі кезде маркстік-лениндік бейнелеу . теориясыпың
қарсыластары да дәл осылай істеп отыр. Олар бұл теорияны таным затына аңғару тұрғысыиан қарау теориясы етіп
көрсетеді, сөйтіп бейнелеу теориясыпың пріпіциптік қисынсыздығын аштық, оны «бекерге шығардық» деи есептейді.
Бұл теорияға аңғару материализмінің барлық кемшіліктері
тән деп санап, оның қарсыластары оған адам белсенділігі
теориясын, адамның творчестволық, жасампаздық, практикалық қызметі теориясын біздің ашқан теориямыз деп қарама-қарсы қояды. Егер бейнелеу теориясын сананың тек
аңғарушылық (ал осы мағынада алганда «бейнелеушілік»)
функциясымен гана шектелген теория деп есептейтін болсақ, онда қалай болғанда да оны сананың «творчестволық»
функциясына сілтеме жасаумен толықтыра түсу керек деп
байбалам салады. Мұндай ұсыныстардың Ленин түсіпдіріп
берген бейнелеу теориясымен таныс емес және бұл теорияны сынаушылардьщ бейнелеу («рефлексия») бір-ақ пәрсені: адамның таным нәрсесін енжар аңғаратындығын мойындауды білдіреді-міс дегеніне сене қалатын адамдарға арналғандығы айдан анық.
В. II. Лениннің бейнелеу теориясына байланысты ұсынған және талдап тиянақтаған қағидаларының бәрі бүтіндей
диалектикаға, таным процесінде бүкіл тапымның қайнар
көзі ретіпде және алынған нәтижелердің ақиқаттығының
өлшемі ретінде адам практикасы шешуші роль атқарады
деп білуге негізделген. Бейнелеу теориясына оның қарсыластары таңып жүргендердің бәрі метафизикалыц бейнелеу
теориясына жатады. «Философиялық дәптерлерде» Ленин
бұл жағдайды былай деп арнайы атап көрсетті: «Шындыққа қараудың, жақындаудың қандайының болса да қисапсыз
коп сарындары бар (әрбір сарыннан тұтас бір бағыт болып
өсетін философиялық системасы бар) нацты, көп жақты
(жақтарының саны үнемі көбейіп отыратын) таным ретіндегі диалектика —«метафизикалық» материализммен салыстырғанда өлшеусіз бай мазмұн міне осы, ал «метафизикалық» материализмнің негізгі ңырсығы диалектиканы Віібегіһеогіе-ге (бейнелеу теориясына.— Б. К.), таным проце­
ссе, оныц дамуына қолдана білмеуінде» [29, 337].
Егер бейнелеу теориясына диалектика цолданылмаса,
бұл теория метафизикалық теория болады, ал егер бейнелеу
279

теориясына диалектика цолданылса, бұл теория маркстіклениндік теория болады.
Осыған қарамастан, ревизионистер және марксизм-ленинизмнің буржуазиялық философия лагеріндегі ашық жаулары лениндік бейнелеу теориясына өз теорияларын қарама-қарсы қоюға әрекет жасайды, ал олардың теорияларында олар бейнелеу теориясында жоқ деп санайтын практика,
адамның санасы мен қызметіндегі творчестволық белсенді
бастау бірінші орынға қойылады. Бұл орайда, әлбеттег
практиканы да, творчестволық белсенділікті де бейнелеу
теориясының қарсыластары материалистік рухта емес,
идеалистік рухта, қоғамдық-тарихи практикадан, халық бұқарасының революциялық-өзгертушілік қызметінен бөліп
алып түсіндіреді.
С ұ р а қ. Адам санасының творчестволық ролі туралы
мәселе жөнінде, ревизионистердің дәлелдеуге тырысып жүргепіндей, В. И. Лепипііің кітабы мен оның «Философиялық
дәптерлері» арасында қандай да бір принципті айырмашылық бар ма? (371—372-беттерге).
Ж а у а п. Жоқ, маркстік философияның мәселелері жөнінде бұл еңбектердің арасында түбегейлі принципы айырмашылық түгіл, ешқандай елеулі айырмашылық жоқ; «Философиялық дәптерлер», сондай-ақ 1909 жылдан кейін жазылған басқа да лениндік еңбектер Лениннің кітабы сияқты
бүтіндей дәл сол принциптерге сүйенеді. Әңгіме осы еңбектерге негіз болған принциптер туралы емес, бұл еңбектерде
сол бір ортақ позициялар тұрғысынан қандай нақты философиялық мәселелер талданғаны, философиялық тақырыптарға еңбек жазғанда автордың әр түрлі тарихи жағдайларда алдына қандай мақсаттар қойғаны, сол еңбектерінде
қандай нақты қарсыластарып сынағапы туралы болуы
мүмкін.
Ал кейбір ревизионистер мен буржуазияшыл идеологтар болса, осы кітап жазылған кезде Ленин мен «Философиялық дәптерлер» жазылған кездегі Лениннің арасында
түбірлі айырмашылық бар дегенді ойлап шығарды. Олардың жалған мәлімдемелері бойынша алғашқы еңбекте Ле­
нин сол кездегі өмір шындығымен ымыраға келу позициясында тұрады-мыс, мұның өзі оның дүниені өзгерту жолындағы белсенді күресті жоққа шығаратын және дүниені адам
санасында тыныш, енжар бейнелеудің, оны аңғарудың құралы ғана болып қызмет ететін, одан әріге бармайтын бей­
нелеу теориясында тұжырымдалған және білДгрілген көрінеді. Ал екінші кітапты жазған кезінде Ленин революциялық диалектика позициясына көшіп, практиканы, адам
280

санасының дүниені өзгертуге бағытталған творчестволық
қызметін ең маңызды мәселе деп есептеген көрінеді. Бұл
орайда, В. И. Лениннің философиялық көзқарастарының
дамуында бір-біріне мейлінше қарама-қарсы екі кезең бар
деп уағыздаушылар мейлінше айқын лениндік қағидаларды теріс түсіндірумен, бір қағидаларды екінші қағидаларға
қарама-қарсы қоюмен, оларды осы амал-айлалардың бәріиің нәтижесінде өздерінің қалауынша қорытынды жасау
мүмкін болатындай етіп бұрмалаумен апналысады: олар
5—6 жылдың ішінде Ленин өзінің философиялық көзқарастарын күрт, 180 градус өзгертіп жіберді деседі: 1909 жи­
лы Ленин адам санасы объективтік дүниені тек қана бейнелейді деп пайымдаған болса, ал 1914 жылы ол бұған
мүлде қарама-қарсы қорытындыға келді, өйткені «Философиялық дәптерлерде»: «Адамның санасы объективтік дүниені тек бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны
жасайды» [29, 202] деп жазылған деседі.
Ленин 1909 жылы өз кітабында былай деп жазды: «Мұның екеуінде де (яғни жеке адамның санасы ретінде және
қоғамдық сана ретінде.— Б. К.) сана болмыстың тек бейнесі ғана» және «кесек болаттан құйылған бұл марксизм
философиясының бірде-бір негізгі қағидасын, бірде-бір елеулі бөлімін бөлектеп алуға болмайды, объективтік ақиқаттан
ауытқымай тұрып, буржуазиялық реакциялық өтіріктің құшағына кірмей тұрып бүлай етуге болмайды» (372).
Ал 1914 жылы дәл сол Ленин, ревизионистердің сендіруіне қарағанда, адамның санасы объективтік дуниені тек
бейнелеп цана уоймайды, сонымен цатар оны жасайды деп
таба келіп, марксизм философиясынан оның негізгі қағидасын алып тастай бастаған көрінеді. Осыдан келіп біздің
дұпіпандарымыз, қуаныштары қойнына сыймай, өздеріне
қажетті қорытындылар жасады, бірақ бұл қорытындылардың өмір шындығымен ортақ ештеңесі болмады.
Мұның бұлай болған себебі неліктен? Бар себебі сол,
«Философиялық дәптерлерден» жоғарыда келтірілген үзінді В. И. Лениннің цолымен жасалған жазба болғанымен,
солай бола тұрса да ол Лениннің өзінің көзцарасын әсте
білдірмейді. Лениннің осы жазбада идеалист Гегельдің бұл
мәселе жөніндегі позициясын сипаттағанын, бірақ тек өз
сөздерімен ғана сипаттағанын ешқандай күмәнсыз анықтау
үшін сол жазбаны қамтыған бүкіл контексті мұқият оқудың өзі жетіп жатыр. Мұны бүкіл осы сөйлемнің «Аііаз»
(мұпың мәнісі: басқаша айтқанда, басқа сөздермен айтқанда) деген сөздерден басталып, одан кейін қос нүкте қойылғандығынан-ақ айқын көруге болады. Ал осының ал281

дында Ленин Гегельдің дәл сол тақырыпқа қатысты көмескі пайымдауларын келтірген болатын, бұл пайымдауларды
ұғыпдырып, Гегельдің айрықша астарлы тілінен жалпы
адам түсінетін тілге аударып беру қажет еді, жоғарыда
келтірілген формулада Ленин солай істеді де.
Бірақ Ленин бұл мәселеде Гегельмен әсте келіспеді. Керісінше, ол рухты өмір шындығының демиургы (жаратушысы) болып табылады деп есептейтін гегельдік идеализмді сынға алды, сөйтіп оған өзінің материалиётік көзқарасын
қарама-қарсы қойды. Өзінің осы көзқарасын В. И. Ленин
сол мәселеге өзі жасаған бүкіл талдаудың түйіні есебінде
мына төмендегі формулада жазды: «...яғни дүние адамды
қанағаттандырмайды, сондықтан адам өзінің әрекетімен
оны өзгертуге ұйғарады» [29, 203].
Адам санасының объективтік дүниені қандай да болсын
«жаратуы» туралы бұл арада бірде-бір сөз жоқ, мұндай пікірге жол берудің титтей де нышаны жоқ. Адам дүниенің
оны қанағаттандырмайтынын түсінеді де, сол дүниөні өзгертуге ұйғарады (тағы да өз санасының көмегімен ұйғарады)—сана (әлдебір абсолюттік идея формасында болса да,
ал адамның гипертрофияланған санасы осы идея түрінде
көрінеді) дүниені «жаратуға», оны қандай да бір әдіспен
құруға қабілетті деген гегельдік қағидаға түбегейлі түрде
қарама-қарсы лениндік формула міне осыпдай.
Демек, Ленин өз кітабында өзі берік ұстанған материа­
лизм позициясынан «Философиялық дәптерлерді» жазған
кезінде идеализм позициясына көшті дегеи жорамалды ойлап піығарғап ревизионистер Лениннің көзқарастарып білдіретін нәрсені Гегельдіц көзцарастарын Лениннің қалай
тужырымдағанымен шатастырған. Ал осыны тілге тиек еткен олар Лениннің философиялық көзқарастарының дамуына қатысы бар өздерінің қисынсыз «концепциясын» ұсынбақ
болған! Ал Ленин «дүние адамды қаиағаттандырмайды,
сондықтан адам өзінің әрекетімен оны өзгертугё ұйғарады»
деп жазып, дәл сол «Философиялық дәптерлерде» өзінің
шынайы көзқарастарын білдірді. Бұл қағида Гегельдің
идеалистік көзқарастарына тікелей қарама-қарсы және
Маркстің көзқарастарына, атап айтқанда, оның Фейербах
туралы бірінші тезисіне толық сай келеді.
С ұ р а қ. Біздің кейбір философтар бул цатені қалай
көрмеген және оны өз еңбектерінде оздері қалай цайтала-?
ған? Біздің санамыз, танымымыз дүпиені және оның заңдылықтарын тек цана бейнелеуге цабілетті, бірақ оларды
жасай алмайды деген пайымдау біздің философиядағы бастъі цағидалардъщ бірі емес пе? (185 және 404-беттерге).
282

Ж а у а п. Біздің философтардың адам санасының объек­
тивен дүниені тек бейнелеп қана қоймайтыны, сонымен
қатар оны жасайтыны туралы жоғарыда келтірілген форму­
ланы лениндік формула деп есептейтіндер бұл формулаға,
күмән жоқ, ерекше, астарлы мән-мағына береді. «Жасайды»
деген сөз, дейді олар, бұл орайда сана адамның дүниені
практика жүзінде қайта жасауына белсене қатысады, багыттаушы фактор ретінде роль атқарады деген магынаны
білдіреді. Марксизм-ленинизм философиясының қарсыластары оған енжар деп, сырттай пайымдайды деп кінә тағатындықтан, бұл формула мұндай кінәлауларға батыл тойтарыс беруге қызмет етеді: өйткені Ленин санаға дүниені
тек бейнелеп қана қоймай, оны жасау қабілеті де тән де­
ген ғой дейді (бұл орайда «жасау» деген сөзді адамдардың
өздерінің саналы творчестволық қызметіне қатысуы еске
алынатын ауыспалы магынада қолданады).
Бірақ осы дәлелдемеге тереңірек ой жүгіртелік. Егер
шын мәнінде санада, танымда дүниені бейнелеу қабілеті бар
деп білу жеткіліксіз, объективен дүниені тек бейнелеп
қана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды («жасайды»
деген сөз қай мағынасында — тура мағынасында немесе
ауыспалы мағынасында қолданылса да айырмашылыгы жоқ)
деп міндетті түрде толықтыра түсу керек деп айтылған
болса, онда мұның өзі лениндік бейнелеу теориясының бұл
теория шектеулі, жеткіліксіз, сыңар жақты және тіпті сырт­
тай пайымдағыш, сондықтан оны сана дүниені тек бейне­
леп ңана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды деу арқылы толықтыра түсу қажет деп жүрген қарсыластарымен келіскендікті білдірген болар еді.
Ал шындыгында, біздің көріп отыргапымыздай, лениндік бейнелеу теориясында бейнелеу процесінің өзі адам санасының белсенді, бағыттаушы жасампаздық қызметімен
тығыз байланыста түсіндіріледі, олай болса сананың бейне­
леу функциясы сананың бұл функциядан бөлек ерекше
творчестволық функциясымен қатар деп түсіндірмей, оның
осы творчестволық функциясын өзіне табиги және ажырагысыз түрде қосып алатын функция ретінде түсіндіріледі.
Басқаша айтқанда, объективен дүние, лениндік бейнелеу
теориясына сәйкес, субъектінің объектіге жақындауының
нақ күрделі диалектикалық процесі ретінде, адамның өзгертушілік практикалық қызметі арқылы, адамдардың санасы белсене қатысатын олардың материалдық творчествосы арқылы жүзеге асатын процесс ретінде бейнеленеді, өйткені олардың бүкіл осы қызметі — мақсатты, саналы
қызмет.
283

Сондықтан сана объективтік дүниені тек бейнелеп қана
қоймайды, сонымен қатар оңы жасайды деп толықтыру
және ескерту түбірімен қате болар еді, өйткені, қайталап
айтайық, адам санасының бағыттаушы, творчестволық қыз~
метін «бейнелеу» деген ұғым табиғи түрде қамтиды. Олай
қамтымайтын болса, «бейнелеу» деген ұғымньщ өзі, Лениннің атап көрсеткеніндей, бейнелеу теориясына диалектика
қолданылмаған кезде қате, метафизикалық, сырттай пайымдау сипатына ие болар еді.
Сана дүниені тек бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды деген формуланы диалектикалық материализмге тән деп есептеу жөніндегі қатенің өрескел сипаты, егер әр түрлі бағыттардағы ревизионистердің В. И. Лениннің кітабын оның «Философиялық дәптерлеріне» қарама-қарсы қоюға әрекет жасағанын еске алсақ, өте-мөте айқын аңғарылады. Бұл — олардың ұнатқан тәсілі: олар бірыңғай және ақырына дейін тұтас маркстік-лениндік ілімді
әр түрлі бөліктерге бөлшектеп, бұл ілімнің бір бөлігін оның
басқа беліктерімен қақтыгыстыруга тырысады. Олар жас
Марксті кемелденген Маркске, Марксті — Энгельске, Маркс
пен Энгельсті — Ленинге, бір кезеңдегі Ленинді — екінші
кезеңдегі Ленинге, т. т. қарама-қарсы қояды. Сондықтан
олар Лениннің кітабы мен оның «Философиялық дәптерлері» арасындағы «қайшылықтарды» (әлбетте, жалған, өздері
бастан-аяқ ойдан шығарған қайшылықтарды) іздестірумен
айналысуда ерекше ынталылық пен ептілік көрсетеді.
Осындай жағдайда, ревизионистердің неше түрлі тіміскі
әрекеттерінің бәріне қарсы ымырасыз күрес жүргізе отырып, олардың жиіркенішті ісін жеңілдетуге біз өзіміз байқамай қандай да бір желеу тауып бермеуімізді қадағалау
қажет. Ал егер, істің байыбына бармастан, сана объектив­
ен дүниені тек бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар
оны жасайды деп мойындауды диалектикалық материализмнің қагидасы етіп көрсетсек, біз сөз жоқ, қарсыластарымыздың әлгі желеуді тілге тиек етуіне мүмкіндік беріп қоямыз.
Өйткені, мұны мойындайтын болсақ, «Дүние дегеніміз—
материяның заңдылықпен қозғалуы, сондықтан табиғаттың
ең жоғарғы жемісі болып отырган біздің тапымымыздьщ
бұл заңдылықты тек қана бейнелей алатыны» (186) туралы
Лениннің кітабында айтылганмен шешілмес қайшылыққа
ұрынамыз. «Тек қана бейнелей алады»,— деп баса көрсетеді Ленин, сондықтан бұл қағиданы ол «Философиялық дәптерлерде» де толық сақтады, одан титтей де шегінбеді.
Лениннің кітабында айтылған және тарихи материа284

ііі.імді де қоса алғапда бүкіл материализмнің өзекті қағидпеы болып табылатын «сана болмыстың тек бейнесі ғана»
(.172) деген қағидамен мейлінше өрескел қайшылыққа
үрыпбаііыпша, буржуазиялық-реакциялық өтіріктің шир­
ину ыпа түспей тұрып, кесек болаттап құйылған бұл маркс­
изм философиясынан елеулі ештеңені де алып тастауға
болмайды деген келесі бір үзілді-кесілді ескертумеи мейлін* орескел қайшылыққа ұрынбайынша, сана дүниені тек
иі<
бгііпелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды деп
қнлай пайымдауға болады?
Марксизм философиясыпың бүкіл ец басты мәні соған
снятый, Ленин әдейі бөліп көрсеткен мұндай қағиданы —
сана өзінің барлық формаларында болмыстың тек бейнесі
гана деген қағиданы осы философиядан қалай алып тастауға болады? деген сұрақ туады.
Әрине, бұл туралы жогарыда айтылып өткеніндей, «Философиялық дәитерлерде» орын алган, соз болған формула
Гегельдің козқарасын Лениннің қайта келтіруінен басқа
енітеңе де емес, мұны «Философиялық дәптерлердің» қолжазбасының тиісті тұстарындағы түппұсқа тексті деп қоііып, мұқият оқу да дәлелдеп береді. В. И. Лениннің бұл
формулада өз көзқарасын білдірмегеніне және білдіре алмаганына ешқандай күмән қалмайды, өйткені ол өз кваза­
ра сын нақ сол дәптерлердің көптегеп жерлерінде ревизионистердің дәлелдеуге тырысып, бекер әуре болып отыргапындай, әсте идеалистік тұрғыдан емес, дәйекті материа­
листа тұрғыдан тұжырымдаған болатын.
Сонымен, лениндік бейнелеу теориясына сәйкес «бейнелеу» деген ұғымпың өзі «творчество», «жасампаздық» деген
ұғымға, ягни сананың творчестволық қызметі ұғымына
сәйкес келеді. Сондықтан сананың бейнебір әр түрлі және
бейнебір бірі екіншісін толықтыра түсетін осы екі функциясын— «бейнелеушілік» функциясы мен «творчестволық»
функциясып қарама-қарсы қою мейлінше қате. Сананың
бейнебір озара әр түрлі осы екі функциясын «бейнелеу»
функциясы «аңгару» функциясына ұқсас болады-мыс және
адам мен оның санасыныц белсенді творчестволық қызметін керек етпейді-міс деп ажырата бастаган жерде-ақ қатеге
жол беріледі. Ал, анығында бұлар әр турлі екі функция
емес, тутас бір функция немесе сананыц қабілеті — сыртцы дүпиені тек қана бейнелеу қабілеті, бірақ оны адамның
санасы белсене қатысқан жагдайда тек адамның жасампаздық, озгертушілік, практикалық қызметі процесінде ғана
бейнелеу қабілеті.
1909 жылы В. И. Ленин «идеализмді марксизм филосо-

285

фиясы деп атаған Богдановты» аяусыз сынады (378). Көріиеу идеалистік формуланы маркстік-лениндік философия
етіп корсету, сөйтіп бұл орайда біздің дұшпандарымыздың
Ленины ің кітабын оның «Философиялық дәптерлеріне» қара-қарсы қою жөніндегі жексұрын жұмысын жеңілдете түсу,
қаидай ізгі ниеттерді басшылыққа алса да, біздің кейбір
философтарымызға лайық емес.
6. XX ғасырдың жаратылыстану ғылымындағы
негізгі философиялық бағктттар

С ұ р а қ. XX ғасырдың физикасындағы екі бағытқа сипаттама бергенде, сол сияқты белгілі бір ғалымды немесө
оның теориясын материализм лагеріне немесе идеализм лагеріне жатқызғанда В. И. Ленин қандай белгіні немесе өлшемді басшылыққа алды (229 және 317-беттерге).
Ж а у а п. В. И. Лениннің бүкіл кітабы басынан анги­
на дейін қазіргі философия мен қазіргі жаратылыстану ғылымындағы негізгі философиялық бағыттар — материализм
мен идеализмнің күресін талдауға арналған. Ленин жекө
философиялық және табиғи-ғылыми проблемаларға осы тұрғыдан талдау жасап, философия мен физикадағы әр түрлі
мектептерге баға береді, жеке философтар мен жаратылыс
зерттеушілерінің философиялық позициясын баяндайды.
Осы талдауды қорытындылай келіп, Ленин былай деп атап
көрсетеді: «гносеологияның өзіміз сөз еткен мәселелерінің
бәрінде. жаңа физика қойған әрбір философиялық мәселеде біз материализм мен идеализмніц күресіпе тоқталып келдік. Біз толып жатқаи жаңа терминологиялық айла-шарғылардың тасасынан, жалған оқымыстылар схоластикасы
қоқсығының ар жағынан қашан да болсын, барлық жағдайларда да философиялық мәселелерді шешудің негізгі екі
жолын, негізгі екі бағытын көріп келдік. Табиғатты, материяны, физикалық нәрсені, сыртқы дүниені алғашқы нәрсе
деп алып—сананы, рухты, түйсікті (—біздің тұсымызда көп
таралған терминология бойынша, тәжірибені), психикалық
нәрсені, т. с. соңғы нәрсе деп есептеу керек пе,— философтарды іс жузінде улкен екі лагерьге бөліп келе жатқан 5үбегейлі мәселе, міне, осы. Бұл саладағы мың-мыңдаған қателер мен шатасулар нақ мынадан туып отыр: әсем айтылған терминдерге, анықтамаларға, схоластикалық жалтарыстарға, бос сөзге негізделген айла-шарғыларға малтығып, осы
негізгі екі тенденцияны • көрмей кетіп жур...» (383).
Негізгі философиялық бағыттардың физикадағы XX ғасырдың бас кезінде Батыс Европаның бірқатар елдерінде
286

(Англпяда, Германияда және Францияда) болған күресіне>
Ленин нақ осы прииципті және бірдеи-бір дұрыс позицияда п егжей-тегжейлі талдау жасады. Сойтіп мына жағдай
ішықталды: бүкіл жаратылыстапу ғьтлымында революция
жасағап физикадағы ең соңғы жаңалықтарға, біріншіденг
стпхиялы түрде немесе саналы түрде дүниеге материалпстік козқараста болған физиктердің басым копшілігі тарапынап, екіншіден сәнге айналған идеалистік философияның
ықпалына еріп, материализм бағытынан аулақтаған физиктердің анағұрлым аз бөлігі тарапынан тікелей қарама-қарсы философиялық түсіндірмелер берілді.
Бір физиктерді материализм лагеріпе, ал олардың қарсшіастарын — идеализм лагеріне қосқанда Ленин қандай
критерийді басшылыққа алды? Маркс пен Энгельс сияқты
Лепинге де мұндай бұлжымас критерий философия атаулының пегізгі мәселесінің нақты шешілуі болды. Басқа ешқапдай критерийді Ленин мойындамады. Оның үстіне Ленин
галымның философиялық, гносеологиялық позициясы туралы мәселені ол ғалымның қандай арнаулы физикалық теорияларды жақтайтыны туралы мәселемен ешқашан алмастьтрған жоқ.
Ол бьтлай деп жазды: «Шынында да, қазіргі физикадағы екі мектептің арасындағы айырмашылық тек философиялық цана, тек гносеологиялық қапа айырмашылық болып табылады. Шынында да, негізгі айырмашылық тек
мынада ғана: екі мектептің біреуі біздің теория бейнелейтіи «ақырғы» (объективтік деу керек еді) реалдылықтьг
мойындайды, ал екіншісі мұны теріске шығарады, теорияны тек тәжірибені жүйеге салушылық, эмпириосимволдар
системасы, т. т. және т. с. деп қана есептейді» (317).
Ол ол ма, Лепин физикадағы екі бағыттың екеуінің де
окілдері физик-маман ретінде бірдей дәрежеде жақсы жұмыс істейтіндігін, олардыц философиялық концепциялары
арасындағы айьтрмашьтлықты арнаулы табиғи-ғылыми тұрғыдаи емес, тек қана философиялық тұрғыдан, яғни физи­
ка дағы революция алға қойып отырған гносеологиялық (табиғи-ғьтлыми емес!) мәселелерді олардың қалай қолға алып,.
қалай інешетіндігінен ғана іздеу керек екенін бұдан әрі
ерекше атап көрсетеді. Осы пікірді Ленин бірнеше рет атап
көрсетеді. «Демек,— деп жазады ол,— спиритуалист Дж.
Уордтың Англия жөпіпде мойыпдағаны Германия жонінде
де дәлелденіп отыр, атап айтқанда: реалистік мектеп физиктерінің соңғы жылдардағы фактілер мен ашылған жаңалықтарды жүйеге келтіруі символистік мектеп физиктерінің
287

істегенінен эсте кем емес, елеулі айырмашылық «тек цана»
гпосеологиялық көзқараста болып отыр» (330).
Ал мұндай позицияны философтар мен жаратылыс зерттеупіі материалистердің бәрі бірдей қолдаған жоқ; олардың
кейбіреулері идеализмге қарсы күресте белгілі бір ғалымды
қай философиялық лагерьге жатқызу керектігін анықтау
үшін мүлде басқа критерийлер ұсынды. Мәселен, 1922 жылдың бас кезінде тек енді ғана шыға бастаған «Под знаме­
нем марксизма» журналының 1—2-номерінде басылған мақаласында профессор А. К. Тимирязев мынадай көзқарастарды дамытты: егер жаратылыс зерттеушісі өз ісін «жақсы» орындаса, егер ол эксперименттік жұмыстан қол үзбесе және тікелей істелетін тәжірибеден ажырап қалған шытырман әрі дерексіз теориялық пайымдауларға ұрынбаса,
ол өзінен-өзі материалиске айналады.
Профессор Тимирязевтің пайымдауының қисыны, тегінде, мынадай болса керек: лабораторияда тәжірибе жасап,
эксперимент жүргізгенде ғалым тікелей табиғат денелерімен, затпен, демек, материямен істес болады. Бұл әзірге
байланысы берік болса, ғалымның идеализмге қарай құлдырауы мүмкін емес, өйткені ғалымдар материямен істес
болған жерде идеализмге орын жоқ. Алайда ғалым затпен,
сыртқы дүниенің қасиеттері мен құбылыстарын зерттейтін
физикалық аспабымен нақты, тікёлей байланысынан айрылған бойда-ақ, басқаша айтқанда, ғалым абстракциялармен және таза теориялық ізденістермен айналыса бастағанда-ақ, нақ осы себепті ол сөзсіз идеалистік философияның
құіпағына тап болады: бұл жағдайда идеализмнің тұтқыны
болудан оны енді ештеңе сақтай алмайды, өйткені тәжірибемен тікелей байланыс жойылды немесе мүлде дерлік жоғалды.
Бірақ А. К. Тимирязев эмпириокритицизмнің, эмпириомонизмнің, эмпириосимволизмнің, тағы сол сияқтылардың
созін сөйлеген махистердің, Тимирязевтің сендіруіне қарағанда, ғалымдардың идеализмге қарай құлдырамауына кепілдік беретін дәл сол тәжірибенің («эмпирионың») өзін
сан-саққа жүгірте мадақтаған фактісін елемеді. «Бүкіл ма­
хизм,— деп жазды Ленин,— осы сөздің кең мағынасында
алганда, «тәжірибе» деген сөздің нақты мағынасын білдірмей бұрмалаудан басқа епі нәрсе емес екені даусыз!» (334).
Демек, тәжірибеге адалдық жөнінде ант беру әсте де біз
ғылымдағы материалистік жолды көріп отырмыз дегендік
омес. Сондықтан Ленин «тәжірибе» деген сөзді «философиядағы материалистік бағыттың да, идеалистік бағыттың да,
сөз жоқ, бетке ұстауы мүмкін, сол сияқты мұны юмистік
288

багыттың да, кантшылдық бағыттың да бетке ұстауы мүмкііг» (166) деп сақтандырған болатын.
Сұрақ. «Махистік физиканың ауытқушылығы» деген
соз тіркесі арқылы Ленин не түсінді? Бүкіл жаратылыстапу сияқты, физиканың да махистік және махистік емес болып немесе идеалистік және материалистік болып бөлінуі
мүмкін бе? (331-бетке).
Жауап. «Махистік физика» деген сөз тіркесі арқылы
Ленин, сірә, физикадан жасалған философиялық қорытындылар саласында махизм позициясында болған физиктерді,
яғни «физикалық» идеалистердің белгілі бір бөлігін айтса
керек, бірақ гылым ретіндегі физиканың өзін айтқан жоқ.
Ғылым ретінде физика біреу-ақ. Бірақ физикада, дұрысырақ айтқанда, оның өкілдері арасында философиялық жағынан алып қарағанда біріне-бірі қарама-қарсы екі бағыт
бар, ал осы екі бағыттың біреуін Ленин «махистік физика»
деп атаған да болатын. Идеалист-физиктердің философиялық ауытқушылықтарына Ленин бұл ауытқушылықтарды
ашық, дәйекті идеалистердің — спиритуалистердің, имманенттердің, фидеистердің және материализмнің басқа да
қаскөй жауларының өз мүдделеріне қалай пайдаланғаны
тұрғысынан талдау жасайды. Бірақ бұл жағдай физиканың,
айталық, ескі физиканың бір теориялары түгелдей материалистік, ал екінші бір теориялары (жаңа физиканың
теориялары) түгелдей идеалистік дегенді білдірмейді. Ленинде мәселені бұлай қоюдың тіпті ишарасы да жоқ. Ал
мұның бұлай болатын себебі, физикада материализм мен
идеализмді айырудың Ленин қолданған критерий! жаратылыстануға және оның жеке салаларына мұндай көзқараста
болуды жоққа шығарады.
Бұған керісінше, А. К. Тимирязевте релятивистік физи­
ка пайда болғанға дейінгі ескі физика түгелдей материалис­
та, ал жаңа, релятивистік физика түгелдей идеалистік бо­
лып шыққан. А. Эйнштейннщ относительділік теориясын
Тимирязев теориялық физиканың физикалық эксперименттеп қол үзуінің ең сипатты үлгісі деп есептеді. 20-шы жылдардың бас кезінде Батыста осы теорияның төңірегінде оны
идеализм мен субъективизм рухында пайдалану мақсатымен айқай-шу көтерілді. Шынайы ғылымға көбінесе ешқандай қатысы жоқ адамдар Эйнштейннің теориясынан туған
кеңістік пен уақыт туралы, материяның қозғалысы туралы
түсініктердің әдеттегіден өзгеше екендігін тілге тиек етіп,
әркім өзінше пайдалануға тырысты; олар сан-саққа жүгіртіп, бұл теория материализммен сыйыспайды-мыс, болмыстың негізгі формаларына махистік көзқарастардың дұрыс10—832

289

тығын мойындауды талап етеді-міс деп «дәлелдеуге» күш
салды. Бұл орайда Эйнштейн теориясының дерексіз опла­
ты, бұл теория сүйенген ұғымдар абстракциялылығының
жоғары дәрежесі мүлде жалған мағынада, кері мағынада
түсіндірілді.
Физик Тимирязевтің дәлелдемесі қандай еді және бұл
дәлелдемені Ленин қалай бағалады? Эйнштейн теориясының эксперименттік базасы өте шектеулі, тым «жұқа» деп
көрсете келіп, Тимирязев аталған теорияны идеалистердің
ұната қалғандығы осыдан деп түсіндірді, сөйтіп, бұл теорияның өзі, шын мәнінде, материализма жат болып табылады
десті.
Тимирязевтің пікірінше былай болып шықты: эксперименттік базадан қол үзген деп жалған айдар тағылған относительділік теориясын жақтаған адам физикада идеалистік позиция ұстайды-мыс, ал кімде-кім относительділік теориясына қарсы болса, кімде-кім лабораторияда жақсы
жұмыс істесе және өз теориясын эмпириялық жолмен анықталған фактілермен көбірек байланыстырса, ол адам, стихиялық материалист болса да, материалист болып табылады,
ал бұдан артықтың керегі жоқ. Бұл арада мүлде ақылға
қопбайтын нәрсе сол, Тимирязев өзінің, шын мәнінде, по­
зитивиста көзқарасын Лениннің көзқарасы етіп көрсетті,
сөйтіп бұл тұрғыдан идеализмге қарсы күрес жүргізу үшін
тек қана жаратылыстану мен жаратылыс зерттеушілерінің
стихиялық материализм! жеткілікті деп санады.
Профессор Тимирязевтің позициясы марксизмге, Лениннің марксизмді жаңа тарихи жағдайларда дамыта отырып
жазғанына қайшы келді. Мұның өзі осылай болуы ықтимал
деген долбарға сеніп қалғандық еді, мұның өзі саналы түрде қорғалып отырған материализмнің ролін мойындаудан
бас тартқандық және сонымен бірге белгілі бір жаратылыс
зерттеушісін, белгілі бір физикалық немесе жалпы алғанда
табиғи-ғылыми теорияның жақтаушысын не материализм
лагеріне, не идеализм лагеріне қосудың бірден-бір дұрыс
критерийін алмастырғандық еді.
Баспасөзде осындай шатастыратын, оның үстіне бұл мәселе жөніндегі принципы нұсқауларды марксизм атынан
(«марксизм туы астында») баяндауға дәмеленетін мақала
басылғандықтан, Ленинге өзінің позициясын, демек, марксизмнің көзқарастарын да түсіндіріп мақала жазу қажет
болды. Бұған Ленин дәл сол журналдың келесі номерінде
басылған «Жауынгер материализмнің маңызы туралы» де­
ген мақаласының бір бөлігін арнады. Бұл мақалада Ленин290

и іц позициясы Тимирязевтің позициясына қарама-қарсы
қойылды.
Ленин ең алдымен философиялық күрес мәселелеріндегі
осылай болуы ықтимал деген долбарға сеніп қалушылыққа,
стихиялылыққа сүйенушілікке тойтарыс береді. Тимирязев­
ке (оны бұл арада есімімен атамаса да) тура жауап бере
отырып, Ленин идеалистердің Эйнштейннің теориясына
жармасқанына ұғынбай (стихиялы түрде) қарауға жол беруге болмайтындығын, идеализмге қарсы күрёс жүргізу үшін
байынты философиялық негіз керек екендігін, ал мұндай
негіз болмаса, «ешқандай жаратылыс ғылымдары» (оның
ішінде, демек, кең көлемді эксперименттік базаға сүйенетіндері де), «ешқандай материализм» (әсіресе, әлбетте, сти­
хиялы, ұғынылмаған, демек, ауытқымай қоймайтын, дәйексіз материализм де) «буржуазиялық идеялардың тегеурініпе қарсы және дүниеге буржуазиялық көзқарасты қайта
орнатуға қарсы. күресте төтеп бере алмайтындығын» [45,
34] айқын ұғыну керек деп түсіндіреді.
Ленин физикалық теорияларды материалистік және идеа­
листа деп олардың экспериментпен қаншалықты берік
және толық байланысты болғандығына қарай бөлудің қате
критерийін қабылдамай тастады да, «Материализм және
эмпириокритицизм» деген кітабында негізделген бірден-бір
дұрыс критерийді қорғады. Ленин былай деп атап көрсетеді: Эйнштейнді және оның теориясын идеализм лагеріне қосуға ұмтылған А. Тимирязевтің өзінің көрсетуіне қарағанда, Эйнштейн материализмге белсенді түрде қарсы шықпайды, бірақ оның теориясына материализмнің буржуазиялық
сәнге табынушылар қатарындағы дұшпандары жармаса кетті. «Егер Тимирязев,— деп атап көрсетеді Ленин,— журналдың бірінші номерінде: Эйнштейннің теориясына қазірдің
өзінде буржуазиялық интеллигенция өкілдерінің орасан көпшілігі жармасып жүр деуге тиіс болса, ал Эйнштейннің өзі,
Тимирязевтің сөзіне қарағанда, материализмнің негіздеріне
қарсы ешбір белсенді күрес жүргізбеген болса, мұның өзі
тек Эйнштейнге ғана қатысты болып отырған жоқ, сонымен
қатар XIX ғасырдың аяқ шенінен бастап жаратылыстану
ғылымын қайта құрушы ұлы білімпаздардың көпшілігіне
демесек те, бірқатарына қатысты болып отыр» [45, 34].
Бірақ әңгіме профессор Тимирязевтің относительділік
теориясына баға беру жөнінде айтқанының мүлде қате
екендігінде ғана емес, ал ол бұл теорияны идеалистік тео­
рия, демек, ғылыми емес теория деп көрсеткен болатын. Қазір әңгіме идеалистік бағыт пен материалистік бағыттъщ
арасындағы айырыц жаратылыстанудың цай жерінен өтетін10*

291

дігін аньщтауға принципті турде царау жайында болып
отыр. Лениннің айтуынша, ойлаудың болмысқа қатынасы
туралы негізгі гносеологиялық мәселенің белгілі бір шешімі, философия саласында сияқты, мұнда да айырық болып
қызмет етеді. Ал Тимирязевтің айтуынпіа, айырық бір физикалық және жалпы алғанда табиғи-ғылыми теориялар
түгелдей осы айырықтың бір жағында, материализм жағында, екіншілері — түгелдей айырықтың екінші жағында,
идеализм жағында болатын тұстан өтеді. БұЛ орайда біріншілер — ертерек, идеализм жаратылыс ғылымдарының нәтижелерін өз мақсатына әлі пайдалана бастамаған кездерде
қалыптасқандар, ал екіншілер ең бертін уақытта, идеалис­
та философия жаңа физикамен өз «байланысын» кең түрде
дәріптей бастаған және оның ең соңғы жаңалықтарын пай­
далана бастаған кезде қалыптасып жатқандар.
Түбірінен қате мұндай көзқарас мынаған алып келген
болар еді: идеализмнің еншісіне ғылыми танымның ең маңызды, ең соңғы жетістіктері тиер еді де, ал материализм
ескірген, «жаратылыстану ғылымының ең жаңа революциясы» арқасында түбірімен күйреуге ұшыраған көзқарастарды місе тұтуға тиіс болар еді. Мұның өзі біздің философиялық қарсыласымыздың материализмге қарсы күресінде
оған іс жүзінде белсене көмектескендік және материализмді оның жауы алдында тура қарусыздандырғандық болар
еді.
С ұ р а қ. Кейбір реакцияшыл философтардың атомистикаға қарсы шығуына В. И. Ленин неліктен «басынан аяғына дейін обскурантизм» деген анықтама берді? Лениннің
бұл ескертулерінің осы заманғы ғылым ушін қандай маңызы бар? (397—398-беттерге).
Ж а у а п. 1904 жылы позитивист-философ Петцольдт
былай деп мәлімдеді: «қазіргі жаратылыс зерттеушінің дүниеге механикалық (бұл арада материалистік деген мағынада.— Б. К.) көзқарасы, асылында, ежелгі үнділердің дүниеге көзқарасынан артық емес». Ол бұдан әрі былай дейді:
«Дүние ертегіде айтылатын пілдің үстінде тұр ма, әлде ол
молекулалар мен атомдардан тұра ма,— егер бұларды тек
метафора үшін... «ғана деп ойламай, гносеологиялық жағынан реалды деп ойласақ,— онда бұл мүлде бәрібір»»
(396-397).
В. И. Ленин бұл пайымдаудың ғылымға қарсы мәнін
ашу-ызамен әшкереледі: «Мұның бәрі басынан аяғына де­
йт обскурантизм, ең барып тұрған реакцияшылдық қой,—
деп жазды ол.— Атомдарды, молекулаларды, электрондарды және т. б. материяның объективті турдегі реалдыц цоз292

галысыныц біздің басымызда шамамен алғанда дұрыс бейлеленуі деп есептеу дүниені піл көтеріп тұр дегенге нанумеи бірдей болады!» (397).
Петцольдтың және сол сияқтылардың Ленин ашып бергеп және әшкерелеген обскурантизм! мынада еді: ғылымның
ең жаңа табыстары арқасында жаратылыстану ғылымында
аса зор революция жүзеге асты: сол табыстар баяғы өткен
заманның тек балалар ғана сенетін аңыздарымен, ғылыми
таным дамуының барысында әлдеқашан-ақ бекерге шығарылған аңыздармен бір деңгейге қойылды. Адам танымының
жетістіктеріне көлеңке түсіру үшін обскурант бұл жетістіктерді кереметтер мен ертегілерге сенген біздің арғы ата-баларымыздың анық адасушылы^тарымен әдейі шатастырады.
Белгілі кезеңде осыған ұқсас жағдай кезінде Петцольдт
атомистикаға қарсы күресте пайдаланған тәсілге принципінде сәйкес келетін тәсіл арқылы осы заманғы генетикалың
ғылым мен бүкіл молекулалық биологияның жетістіктерінө
көлеңке түсірмек болған кейбір биологтардың әрекеттерінен
де байқалған болатын. Мәселен, тұқым қуалаушылық қасиетінде материялық, заттық сақтаушы болады деп білу —
әр түрлі қасиеттер мен құбылыстардың (мысалы, жылу мен.
жану) аңызға айналған жылу тегі мен флогистон сияқты
қандай да бір ерекше заттық «сақтаушылары» болады-мыс
деген XVIII ғасыр ғалымдарының ескі, қате көзқарастарын
қайталаумен бірдей деп пайымдалды. Ал жылу тегі теориясы мен флогистон теориясы өмір шындығын төңкерілген
күйде бейнелегендіктен, мұнысы арқылы олар піын дүниені дәл осындай төңкерілген күйінде бейнелеген, сондықтан
да өзінің басынан аяғына қойылуын қажет еткен гегельдік
диалектикаға ұқсас еді. Бірақ философияда мұндай «төңкеру» Гегельдің идеалист екендігін білдіретін болғандықтан, демек, физика мен химияның (жылу тегі мен флогистонның) аталған теориялары да — идеалистік теориялар,
ендеше осы заманғы генетика да, байқайсыз ба, идеалистік
деп жариялануға тиіс!
Бұл пайымдау да басынан аяғына дейін бәрі де не софизмдерге және ұғымдарды алмастырушылыққа, не адам
айтқысыз шатасушылық пен түсінбеушіліктерге негізделген.
Жылу тегі теориясы да, флогистон теориясы да идеалистік
теориялар болмағанынан бастайық: бұл эсте идеализм
емес, метафизикалық материализм болатын! Алайда ец бастысы тіпті бұл да емес; ец бастысы — ғылым тарихында
кейінірек ғылымның даму процесінде түзетілген қандай да
болсын адасушылықтардан осы заманғы гылымның, оның
293

ішінде генетика мен молекулалық биологияньщ аса зор жетістіктерін салмақсыз «сұйықтар» («флюидтер» туралы
қабылданбай тасталған концепциялармен бір деңгейге қоюға болады деген қорытынды әсте шықпайды. Ал мұны қуаттайтын бірден-бір дәлел олардың да, бұлардың да зерттеліп
отырган қасиеттердің (физикалық, химиялық, биологиялық
қасиеттердің) өз заттық, материялық сақтаушылары бола­
ды деп есептейтіндігінде.
Тұқым қуалаушылық қасиетінің гылым анықтаған реалды сақтаушылары — ДНК, гендер, хромосомдар материялық, заттық сақтаушылар болып табыла^ындығы, ал сондықтан да оларды ойдан шығарылган бірдеңелер, таза рухани саланың жемістері деп жариялауға ёнді болмайтындығы, әлбетте, обскурантқа белгілі. Демек, генетиканы
идеализм мен мистикаға ұрынды деп айыптауға болмайды.
Бірақ бұған қарап жатқан ол жоқ. Обскурант осы замангы
ғылымға қарсы өз күресін жүргізе беру үшін бұл арада да
саңылау тауып отыр: ал мұның өзі жабайы адамдардың
материяландырылған (тас пұттар түрінде құдайсымақтарға
табынуы сияқты материялылық деп жариялайды. Бұл ара­
да материяның дискретті бөлшектерін мойындау ертегіде
айтылатын пілге сенумен бірдей деп пайымдаған обскуранттардың,— ал Ленин бұл обскуранттарға қарсы күрес жүргізген болатын,— ескі дәлелдері дәлме-дәл қайталанып
отыр. Мұнда тек пілдің орнына тас пұттар ұсынылған.
Осы замангы ғылым дамуының күрделі процестерін
жақсырақ түсіну үшін және Ленин дәлелдерінің көмегімен
жалган көзқарастар мен тәсілдерге тойтарыс беру үшін Лениннің кітабын оқып-үйрену дер кезінде қолга алынған аса
маңызды іс болмақ.
7. Ымырасыздық — дұшпандықтың,
антагонистіктің белгісі
С ұ р а қ. Кейде мейлінше жау жақтардың арасындагы
қайшылықтарды ымыраға келмейтін қайшылықтар деп
атауға болмайды деп есептелетіні неліктен? Қайшылық
атаулының бәрі бірдей ымырага келмейтін қайшылықтар
деп есептеуге бола ма? (130 және 399-беттерге).
Ж а у а п. Шынында да, кейде мәселе антагонистік қайшылықтар ымыраға келмейтін қайшылықтар болып табылады және олардың бұл сипаттамасы олардың елеулі, өзгеше белгілі болып қызмет етеді деп санау антагонистік емес
қайшылықтардың бәрін ымыраға келетін қайшылықтар деп
білуге өзінен-өзі итермелейтін сияқты болып көрінеді. Бірақ жалпы алганда қайшылықтарды ымыраластыру жолы294

меп ешқандай қайшылық шешілмейтін болғандықтан, бұдан
қайіпылықтардың ымыраға келмейтіндігі олардың дұшпандығының, олардың антагонистігінің сипаттамасы бола алмайды деген жалған қорытынды жасалады. Мәселен, қате көзқарасқа сәйкес былай болып шығады: таптық қайшылықтарды ымыраға келмейді деп білу диалектикадан алшақтағандықты білдіреді, өйткені мұның өзі жаңа мен ескіні
ымыраластыру туралы пайымдауға, ярни қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі заңының өзін теріске шығаруға
апарып соғады деседі.
Карама-қарсы көзқарастардың немесе концепциялардың
арасындағы күрестің сипаттамасына ымырасыздық критерийін қолданудан мүлде бас тарту жөніндегі ой-пікір дәл
осындай тым оғаш дәлелдермен байланысты. Бұл философтардың пайымдау логикасы мынадай.
Ңайшылықтардың бәрі қарама-қарсылықтарды ымыра­
ластыру жолымен емес, олардың арасындағы қайшылықтарды қарама-қарсы жақтардың күресінде жеңу жолымен
шешіледі. Демек, антагонистік емес қайшылықтар болсын,
антагонистік қайшылықтар болсын — олардың ешқайсысы
да — ымыраластыру арқылы шешілмейді, бұл, әрине, дұрыс.
Ал бұдан мектеп силлогизмінің басты алғы шартынан жасалатыны сияқты, мынадай жаңсақ қорытынды жасалады:
егер тек бір қандай да болсын қайшылықтар ғана (мысалы, антагонистік қайшылықтар) ымыраға келмейтін қайшылықтар деп аталатын болса, қалған қайшылықтардың
(бұл жағдайда антагонистік емес қайшылықтардың) ымыраға келетін қайшылықтар деп аталуы осыдан өзінен-өзі
тууға тиіс деседі. Алайда мұның өзі олар ойлап тапқан
мектеп силлогизмінің басты алғы шартыңа қайшы келетіндіктен, ымырасыздық белгісін барлық қайшылықтардың бәріне бірдей дәрежеде қолдану керектігін мойындау қажет.
Әлбетте, егер пайымдаудың әліппелік-мектептік әдісін
қолданатын болсақ бәрі де нақ осылай болып шығуға тиіс.
Ал егер бұл мәселеге маркстік диалектикалық логика қолдайтын неғұрлым байсалды, ғылыми көзқарас тұрғысынан
келетін болсақ, біз оқушыға ұсынылып отырған мектеп силлогизміне ұқсас ештеңе таба алмаймыз. Керісінше, біз антагонистік сипаттағы қайшылықтардың, яғни мейлінше жау
бағыттардың арасындағы қайшылықтардың белгісі ретіндегі ымырасызды^ осы қайшылықтардың нацты мэні болатындығын байқаймыз. Философиядағы қарама-қарсы, антагонистік түрде жау негізгі ағымдар болып табылатын ма­
териализм мен идеализм нақ осындай. Олар, оз кітабының
бүкіл мазмұны арқылы В. И. Лениннің көрсетіп бергенін295

дей, шынында да өзара ымырага келмейді, сондықтан тек
«ымырашыл көз бояушы дүмшелер» ғана олардың арасынал аралық бірдеңе іздеп, екі бағыттың екеуінің де жеке
бөлшектерін махизмге, позитивизмге, тағысын-тағыларға
ұқсас қайдағы бір эклектикалық система етіп біріктіруі
мүмкін.
Әлбетте, В. И. Лениннің көрсетіп бергеніндей, осы жексұрын аралық партияның өкілдерін маркстік ілімнің партиялық принциптілігі қанағаттандырмайды. Олардың маркстік ілімге қарсы ұсынған дәлелін В. II. Лёнин былай деп
тұжырымдаған болатын: «...Маркс теориясының партиялылығы, біржақтылығы, оньщ шешімінің күн ілгері белгіленіп
қойылатындығы... Букіл эмпириокритицизм философияда
да, қоғамдық ғылымда да бейпартиялылықтан дәмеленеді.
Социализм де болмасын, либерализм де болмасын, дейді.
Философиядағы негізгі жәпе бітіспейтін бағыттардың, ма­
териализм мен идеализмнің, арасына шек қоймайды, қайта
олардан жогары көтерілуге ұмтылады» (363).
Өзіміздің көріп отырғанымыздай, Ленин «философиядағы негізгі және бітіспейтін бағыттардың» арасына шек қоюдан бас тартуды махистерге кінә етіп тағады. Демек, қайшылықтардың ымыраға келмейтіндігінің белгісі материа­
лизм мен идеализм сияқты антагонистік бағыттар үшін
ерекше белгі бола алмайды деген пайымдау дұрыс емес!
Геккельдің «Дүние жұмбақтары» деген кітабына сипаттама бере келіп, Ленин бұл кітаптың жалпы рухын былай
деп атап көрсетеді: «...табиғи-тарихи материализмді жоюга
болмайтындығын, оның букіл профессорлық үстіртін философиямен және теологиямен ымырага келмейтіндігін бұрынғыдан да бетер айқын көрсетті (400).
_
Жау философиялық бағыттардың ымыраға келмейтіндігін Ленин мына мәселе жөнінде де атап көрсетеді: «Жаратылыстану ғылымының жер адамзат жаралғанға дейін де
болды деген пайымдауы — объективтік ақиқат. Жаратылыстану ғылымының бұл қағидасы махистердің философиясымен және олардың ақиқат туралы ілімімен ымыраға келмейді: егер ақиқат адам тәжірибесінің ұйымдастырупіы
формасы болса, онда қандай да болсын адам тәжірибесінен
тысцары жер болған дейтін пайымдау ақиқат пайымдау
бола алмайды» (131).
Лениннің бүкіл кітабы, Лениннің махизмге, сондай-ақ
энергетизмге, прагматизмге, тағысын-тағыларға айтқан бүкіл сыны басынан аяғына дейін нақ мынаған құрылған:
Ленин философиядағы шын мәнінде өзара ымыраласпайтын
ағымдарды бөліп алады да, осы негізгі және басты нәрсе296

ні — материализм мен идеализмнің ымыраға келмейтіндігін
орағытып өту, елеусіз қалдыру, «жою» жөніндегі неше түрлі әрекеттердің, олардың ымыраға келмейтін осы қарамақарсылығынан сытылып шығу, одан жоғары көтерілу әрекеттерінің өрескелдігін, реакцияшылдығын, эклектик алылығын қадам басқан сайын көрсетіп отырады.
Міне сондықтан да Ленин философиядағы қарама-қарсы
ағымдар туралы сөз еткенде олардың нақ ымыраласпайтындығын үнемі атап көрсетеді, сөйтіп бұл арқылы олардьщ
негізгі және жойылмайтын дұшпандығын білдіреді. Мәселен, Ленин Геккельдің материалистік көзқарастарының
мазмұны «үстем болып отырған философиялық идеализм
сарындарының қандайымен болса да ешбір ымыраға келмейді» (400), жаратылыстану ғылымының қағидалары махизмнің, тағысын-тағылардың философиясымен ымыраласпайды деп атап айтады.
Осының бәрін Ленин ымыраласпайтын, демек, жау, антагонистік қайшылықтардың бар екендігін әр түрлі жарнамалармен, күйтырқы терминологиямен бүркемелеу, буалдырландыру, күңгірттендіру әрекеттерінің ешқайсысы да
мақсатқа жете алмайтындығына, іс жау күштер мен ағымдар арасындағы ашық күреске жеткен бойда-ақ өздерін
толық әшкерелеп беретіндігіне байланысты ерекше атап
көрсетті. Мәселен, Ленин материализмді метафизика мен
трансценденттік реализмге айналдыруға тырысқан, бірақ
әңгіме істің мәні туралы бола бастағанда-ақ материализмнің дұіппаны ретінде өзінің шын сиқын көрсеткен Фридлендерді мысалға келтіреді. Сондықтан Ленин бұл жөнінде
былай деді: «Ал бұл арада идеализм мен материализмнен
асып түспек болған оқымыстылық құрғақ дәменің іс жузінде қалай түкке аспай қалғанып, мәселенің ымыраға келмейтіндей қатаң түрде қойылып отырғанын тағы да атап
өтудің маңызы зор. «Ңарсы мүшелерге тәуелсіздік беру»
(жалтарып отырған Авенариустің безеп отырған тілінен
адамның дағдылы тіліне аударсақ) табиғатты, сыртқы дүниені адамның санасы мен түйсігіне тәуелді емес деп есептегендік болып табылады, сонда мұның өзі материализм бо­
лып шығады. Таным теориясын объект адамның түсінігімен
айрылмас байланыста («түйсіктердің комплекстері» = денелер; «дүние элементтері» =психикалық жағы мен физикалық
жағынан бірдей; Авенариус координациясы және т. с) де­
ген қағидаға негіздеп құру — сөзсіз идеализмге қарай күлдырау деген сөз. Авенариустің, Шуппенің, Эвальдтің және
басқалардың күшеншектеп шығарған, мәселені әдейі күңгірттендіретін және қалың жұртшылықты философиядан
297

қағыс қалдыратын жалған оқымыстылық терминологиясының қойыртпағынан, құнттаңқырап қарасақ, оп-оңай анықтап алуға болатын қарапайым әрі даусыз ақиқат, міне,
осындай» (73—74).
Бірақ мұндай жағдайларда жау, антагонистік күштер
мен ағымдар арасындағы нақты қайшылықтардың ымырага келмейтіндігі «ымырашылдық» қоқысымен буркемеленетіндігін айқын түсінуің керек деген міндетті шартты орындағанда ғана мұны ашып көрсету оңай болмақ.
С ұ р а қ. В. И. Ленин ымырасыздық белгісін жалпы алғанда антагонистік цайшылыіугардыц бэріне ортақ деп санай ма әлде тек философиядағы антагонистік қайшылықтарға ғана тән деп есептей ме?
Ж а у а п. Ленин жау жақтардың арасындағы қайшылықтарды әлеуметтік антагонизмдер туралы әңгіме болғанда барлық жағдайларда ымыраға келмейтін қайшылықтар
деп бағалады. Нақ осындай баға Лениннің осы заманғы
қоғам мен оның тарихын талдауға арналған еңбектерінде
негіз етіліп алынған. Мәселен, «Мемлекет және революция»
деген еңбегін ол «Мемлекет — таптық қайшылықтардың
ымыраласпайтындығының жемісі» деп аталатын 1-параграф­
ты [33, 6] арнаған негізгі мәселені қарастырудан бастады.
Мұнда Ленин қанаушылық қоғамда мемлекет дегеніміз қоғамның өзімен өзінің шешілмейтін қайшылыққа шырмалғандығын, оның ымыраға келмейтін қарама-қарсылықтарға
бөлінгендігін, бұл қарама-қарсылықтардан арылуға оның
дәрменсіз екендігін мойындағандық деген Энгельстің пайымдауын келтіреді. Ал осы қарама-қарсылықтар, экономикалық мүдделері қайшы келіп отырған таптар бірін-бірі
жәие қоғамды нәтиже бермейтін күресте жалмап қоймауы
үшін мемлекет керек болды.
Ленин бұдан мынадай қорытынды жасайды: «Мемлекет
дегеніміз таптық қайшылықтардың ымыраласпайтындығыныц жемісі мен көрінісі. Таптық қайшылықтар қай жерде,
қай кезде және қаншалық объективті түрде ымыраласа алмайтын болса, мемлекет те сол жерде, сол кезде, соншалық
пайда болады. Және керісінше: мемлекеттің болуы тантык, қайшылықтардың ымыраласпайтындығып дәлелдейді»
[33, 8].
Әлбетте, әңгіме ылғи да қанаушылық қоғамдағы мемле­
кет туралы болып отыр. Бұдан әрі Ленин буржуазияшыл,
әсіресе ұсақ буржуазияшыл идеологтардың Маркстің пікірін мемлекет таптарды ымыраластыру органы болып шығатындай етіп «түзеткілері» келетіндігін көрсетеді. «Марксше, егер таптарды ымыраластыру мүмкін болса, мемлекет
298

тумас та еді, өмір сүріп тұра алмас та еді... Марксше, мем­
лекет — таптық устемдік органы, бір тапты екінші бір тап
езетін орган, мемлекет — таптардың қақтығысын тежей
отырып, әлгі езгіні заңдандыратын, орнықтыратын «тәртіп»
жасағандық. ¥сақ буржуазияшыл саясатшылардың пікірінше, тәртіп дегеніміз бір тапты екінші бір таптың езуі емес,
таптарды нақ ымыраластыру; қақтығысты тежеу — езілген
таптардың езушілерді құлату үшін жүргізетін күресінің белгілі құралдары мен әдістерін тартып алу деген сөз емес,
қайта ымыраластыру деген сөз... Мемлекет дегеніміз белгілі
бір таптың үстемдік органы екендігін, ол тап өзінің антиподымен (өзіне қарама-қарсы таппен) ымыраласа алмайтындығын, осыны ұсақ буржуазиялық демократия еш уақытта да түсіне алмайды» [33, 8—9].
Сонымен, мемлекет пен революция туралы 1917 жылгы
Октябрь қарсаңында жазған еңбегінде Ленин қанаушылық
қоғамдағы таптық антиподтар арасындагы қайшылықтардың ымырага келмейтіндігі, ең алдымен «пролетариат пен
буржуазияның қарама-қарсы мүдделерінің сыйыса алмайтындығы туралы» [33, 951 қағиданы негізгі пункт етіп
алды.
Лениннің позициясы әбден айқын: әңгіме антагонистік
қайшылықтар жайында, яғни жау жақтардың арасындагы
қайшылықтар жайында болғанда, мұндай қайшылықтар
ымыраласпайтын қайшылықтар ретінде сипатталады.
Ал әңгіме антагонистік емес қайшылықтар туралы бол­
тан кезде оларға мундай сипаттама мүлдем жарамсыз.
Оларды ымырага келмейтін қайшылықтар деп атауға болмайтындығының себебі нақ мынада: қарама-қарсы жақтардың қатынастарын бұл арада «бірін бірі жалмайдыға» ұқсатуға болмайды, өйткені «бірін бірі жалмау» қанаушылық
қоғамдағы антагонистік таптардың қатынастарына байланысты орын алады.
Мәселен, жұмысшы табы мен орта шаруалардың арасын­
дагы қатынастардың осы сөздің диалектикалық мағынасында а л ганда қайшылықтылығы туралы сөз еткенде, Ленин
бұл қайшылықтарды ымыраласпайтын қайшылықтар деп
еш уақытта және еш жерде атаған емес. Ленин революцияшыл пролетариаттың өз антиподы — буржуазияга көзқарасын қалай сипаттаганына тікелей қарама-қарсы ол шаруалар
жөнінде дәл осы әдісті қолдануға болмайтындыгын атап
корсетеді: «Таптарды жоюдың мәнісі — помещиктер мен капиталистерді қуып жіберу ғана емес — мұны біз біршама
оңай істедік, оның мәнісі — усац товар өндірушілерді де
цурту деген сөз, ал бұларды куып жіберуге б о л299

майды, бұларды басып-жаншуға болмайды, бұлармен
сыйысу керек, бұларды тек өте ұзақ, баяу, сақтыңпен жүргізілген ұйымдастыру жұмысы арқылы ғана ңайта өзгертуге, қайта тәрбиелеуге болады (және солай етілуге тиіс
те)» [41, 29].
Ңайшылықтары ымыраға келмейтін қайшылықтар болып табылатын таптармен сыйысу талабын Ленин ұсына
алар ма еді? Егер қайшылықтар ымыраға келмейтін болса,
олар бір әдіспен — дұшпанды қуып жіберу және басыпжаншу әдісімен шешіледі. Ал егер қайшылықтар ымыраға
келмейтін қайшылықтар болмаса, яғни егер екі жақ бірінебірі жау болмаса, мұндай қайшылықтар осы антагонистік
емес қайшылықтың тиісті бір жағын қайта тәрбиелеу, қайта
өзгерту арқылы шешіледі, ал бұған ақылмен істелетін орасан зор жұмыстың нәтижесінде қол жетеді.
В. И. Лениннің атап айтқанындай, мұндай жұмыс дегепіміз «ол да = күрес, бірақ ерекше түрдегі күрес, белгілі,
рас, мүлде басқа қарсылықты жеңу және мүлдем басқа
түрдегі жеңу»1.
Антагонистік емес қайшылықтың жақын, дос жақтары
арасындағы бұл ерекше түрдегі «күрес» Лениңде осы қайшылықтың жақтары арасындағы одацтъщ нақты формасына
ие болады. Мәселен, әлеуметтік құбылыстарға сәйкес (мысалы, біздің елімізде жұмысшы табы мен еңбекші шаруалар арасындағы қарым-қатынас жағдайында) Ленин орташалармен мейлінше тығыз одақтасу идеясын ұсынды.
Философиялық реакцияға қарсы күресу мақсатымен Ленин
марксист-философтар мен материализмге қарай бейімделетін жаратылыс зерттеушілерінің арасындағы одац идеясын
иегіздеп берді.
Осы екі жағдайдың екеуінде де одақ идеясы қайшылықтар бұл арада антагонистік емес сипатта болғандықтан
және ешбір жағдайда ымыраға келмейтіндіктен ғана туып
отыр. Бұған керісінше, жақсы мәлім болып отырғанындай,
ленинизмнің дұшпандары жұмысшы табының ірі буржуазиямен де, тұтас алғанда (орташаларды қоса есептегенде)
шаруалармен де қайшылықтарын бір деңгейге қояды да,
оларды бірдей дәрежеде ымыраға келмейтін қайшылықтар
деп түсіндіреді. Тарих мұндай көзқарастардың кесірі мен
зияндылығын дәлелдеп, олардың реакциялық, антимаркстік
сипатын толық әшкереледі.
С ұ р а қ. Жоғарыда айтылғандардан (қандай да бір дәрежеде болса да) антагонистік емес қайшылықтардың бәрін
1 Лениннің III жинағы, 494-бет.
300

ымыраға келетін қайіиылықтардың қатарына қоса салу керек дегеп ңорытынды жасауға бола ма?
Ж а у а п. Бұдан мұндай қорытынды жасауға әсте болмайды! Әлбетте, олардың антагонистік, өзара ымыраласпайтын қайшылықтардан түбірлі айырмашылығы бар, өйткені
олар мүлде басқа, антагонистік емес сипатта болады. Мысалы, марксист-философтың саналы, дәйекті материализм!
мен жаратылыс зерттеушісінің стихиялық материализм!
арасында жалпы алғанда саналылық атаулы мен стихиялылық атаулының арасындағы сияқты елеулі айырмашылық^
тіпті қайшылық бар. Бірақ материализм мен идеализм ара­
сында болатын қайшылыққа (ымыраға келмейтін қайшылыққа!) тікелей қарама-қарсылық ретінде мына жағдайда
бұл қайптылық дұшпандық қатынасты жоққа шығарып,
марксист-философ пен стихиялық жаратылыс зерттеуші ма­
териалист арасында достық қатынас болуын керек етеді.
Мұндай қайшылықты материализм мен идеализм күресі жагдайында болатын қайшылықпен бір децгейге қоюға болмайды, өйткені бұл соңғы жағдайда көзқарастардың дұшпандығы мен ымыраласпайтындығы айқын; ал материалистерге — философтар мен жаратылыс зерттеушілеріне келетін болсақ, оларда одақ, ынтымақтастық, өзара көмек орын
алып отыр, бұл жайында В. И. Ленин «Жауынгер материализмнің маңызы туралы» деген мақаласында жақсы
жазған болатын.
Міне сондықтан да жалпы алғанда қайшылықтардың
бәрін ымыраласпайтын қайшылықтардың бір жалпы категориясына жатқызу әрекеті — қате позициялардың тұрғысынан қолданылған жалған әрекет. Логика (диалектикалық
логика) жау күштердің немесе көзқарастардың арасында
болатын, сондықтан да шын мәнінде ымыраласпайтын антагонистік қайшылықтарды бөліп көрсетуді талап етеді.
В. И. Лениннің кітабына желі болган бұл таланты ешқандай теріс дәлел, мектеп силлогизмдерін тілге тиек етудің
ешқандай тәсілі жоққа шығара алмайды.
Бірақ бұдан бір қайшылықтарды олардың негізгі және
ерекше сипаттамасы ретінде ымыраласпайтын қайшылықтар деп есептеу арқылы біз басқа қайшылықтарды ымыраласатын қайшылықтар деп білуге тиіспіз деген қорытынды
жасауға бола ма? Әрине, болмайды. Мұндай пікір қайдан
туып отыр? Ымыраласу белгісін де, немесе ымыраласпау
белгісін де антагонистік емес қайшылықтарға қай формада
болса да қолдануға мүлде болмайды деп ұйғарылуы да мүмкін гой. Басқаша айтқанда, марксист-философ пен стихиялық ғалым-материалист арасында болатын қайшылық ту301

ралы, елеулі айырмашылық туралы сөз еткенде біз олардың арасында қандай да бір ымыраласу туып келеді деп
айта алмаймыз: марксист-философ стихиялық ғалым-материалистің көзқарастарының стихиялық сипатымен келіседі
(ымыраласады), ал стихиялық ғалым-материалист марксист-философқа оның философиялық көзқарастарының партиялық тұрғыдан ашық білдірілген сипаты үшін кешірім
жасайды. Марксист-философтардан жаратылыс зерттеушілерінің саналы түрде диалектикалық материадизм позициясына көиіуі үшін, ал жаратылыс зерттеушілерінен — олардыц
стихиялық материализмнің жеткіліксіздігі мен осалдығын
түсінуі үшін күресуді талап еткенде Ленин осының алдында сөз болған мәселе туралы жазып отырған жоқ. Алайда
дүниеге дұрыс көзқарас жолындағы мұндай күрес біздің
ашық жауларымызбен — идеалистермен және теологтармен
жүргізілетін күреске ешбір ұқсамайды; бұл соңғы күреске
оның белгісі болып нақ күресуші жақтардың ымыраласпайтындығы қызмет етеді.
Әңгіме неғұрлым дұрыс позицияға көшуіне көмектесу
керек болатын достар туралы болғанда, мұнда қандай ымыраласпаушылық (дұшпандық) жайында сөз етуге болады?
Мұндай қатынастарды ымыраға келмейтін, яғни мейлінше
дұшпандық қатынастар категориясына қалай жатқызуға
болады?
Демек, «ымыраласпау» деген белгі бұл жағдайда жарамсыз болып шығады. Бірақ, әлбетте, әлгінде ғана әңгіме
болған «ымыраласу» белгісі де жарамайды. Демек, жалпы
алғанда күресуші жақтар арасындағы антагонистік, ымыраласпайтын, мейлінше дұшпандық қатынастарға сипаттама беруге біз қолданатын позицияларда антагонистік емес
қатынастарды сипаттауға қолдануға болмайды.
Ымыраласпайтын қайшылықтардың дау-жанжалдардың
күрт шиеленісуіне, жау күштердің немесе көзқарастардың
ашық түрде қақтығысуына апарып соқтыратындығын және мұндай қақтығысуларсыз олардың шешіле алмайтындығын есте ұстау қажет; ал антагонистік емес қайшылықтар
қалыпты жағдайда дамыған кезде мұндай шиеленістер мен
дау-жанжалдарға міндетті түрде ұрындырмайды, қайта жаңаның ескімен қажырлы да мақсатты күресі барысыида,
принципы түрде басқаша шешіледі.
Қысқартып айтқанда, мұндай жағдайлардың бәрінде,
Лениннің кітабы үйретіп отырғанындай, формализм мен
казуистиканы емес, өмірлік творчестволық диалектиканы
ұстану керек.
С ұ р а қ . Ымыраласпайтын қайшылықтар табиғатта
302

кездесе ме немесе олар тек адамдар арасындағы ңатынастарға ғана, яғни тек қоғамға ғана тәп бе? (283-бетке).
Ж а у а п . Жалпы жағдайда қайшылықтардың ымыраласпайтындығы, антагонистігі қоғамдық процестердің белгілі бір қарама-қарсы күштері немесе жақтары арасында
дұшпандық болатын әлеуметтік омірге тәп. Ал табиғатты
алатын болсақ, дамыған түрінде мұндай қайшылықтар табиғатта болмайды: табиғат құбылыстарының диалектикасы
антагонизмдері жоқ жерлерде болатын кез-келген процестердің диалектикасымен жақындасады.
' Табиғат құбылыстарының диалектикалық сипатын дәлелдей келіп, Энгельс «Анти-Дюрингте» былай деп жазды
(ал оның пікірін Ленин өзінің кітабында Динэ-Дэнестің
баяндауында келтіреді): табиғатта «ешқандай ымыраға келмейтін қарама-қарсылықтар, ешқандай зорлықпен белгіленген шектеу сызықтары мен айырмашылықтар жоқ», ал егер
табиғатта қарама-қарсылықтар мен айырмашылықтар кездесетін болса, олардың қозғалмайтындығы, абсолюттігі табиғатқа тек қана біздер арқылы енгізіледі» (283—284).
Қарама-қарсылықтардың ымыраға келмейтіндігі бұл
жағдайда олардың метафизикалық түсініктемесімен, оларды
абсолтоттендірумен бара-барласады.
С ұ р а қ . Ленин өзінің кітабында, әдетте, жеке философтарды неге олардың есімдерін атай отырып және олардың шығармаларынан цитат келтіре отырып сынайды, ал
кейбір жағдайларда философия саласындағы тутас мектептер мен бағыттарды неге атаусыз немесе жалпылама сынайдьт? (113-бетке).
Ж а у а п . Мұның өзі нақты жағдайларға, атап айтқанда Лениннің белгілі бір жағдайда өзінің алдына қойған мақсаттарына байланысты. Егер ол жеке автордың көзқарастарына сыни тұрғыдан талдау жасаса (мысалы, Энгельстіц
Дюринг жөнінде осылай істегеніндей), Ленин сыналып отырған көзқарастарға беретін қорытынды баға мен анықтаманың дұрыстығын дәлелдейтін айғақты тұжырым жасау үшін
автордың дәл пікірлерін келтіру, оларға қатаң талдау жа­
сау, әлбетте, өте қажет.
Бірақ жеке философтың немесе жеке философтардың
дара көзқарастарын талдауды қажет етпейтін жағдай болуы да мүмкін, өйткені белгілі бір философиялық бағытты
сипаттайтын жалпы бағдар (тенденция, концепция) жеткілікті дәрежеде дәл анықталған. Мұндай жағдайда сын,
әрине, жалпылама формада, кейде тіпті осы бағыттың жеке
өкілдерін бөлек алмай, бүкіл бағытты тұтас алып сыни тұр303

ғыдан талдауға ғана бағытталған жалпы алғанда атаусыз
сықретінде айтылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Лениннің П. Даугенің
атына жасаған мына төмендегі ескертуі түсінікті: «...Маркстен «дицгенизмге» және «махизмге» қарай бастайтын жол —
батпаці^а батыратын жол, әрине, адамдарды, Иванды, Сидорды, Павелді емес, бағытты батпаққа батыратын жол»
(282).
Енді Лениннің махизмді сынауының мейлінше нақты
болғандығына назар аударалық: Ленин әрбір жеке махисті
әшкерелейді; ол ұстаздарды да, (шетелдік) олардың аңғал
шәкірттері — реакцияшыл философиялық сәнді түсінбей
қайталаған орыс махистерін де сынайды. Жеке махистердің
философиялық бет-бейнесін ашып, барлық махистерге, яғни
жалпы алғанда махизмге тән жалпыны корсету — Лениннің
кітабы алға қойған мақсат осындай.
Бірақ сынаудың бұл әдісін Ленин бірден-бір мүмкін әдіс
деп әсте есептемейді. Мәселен, ол Энгельстің өзімеп тұстас
өмір сүрген агностиктерді сынауын тілге тиек етеді: «Эн­
гельс юмизмнің жеке өкілдерін сынамай (кәсіби философтар
өздерінің ішінен кейбіреулердің терминологияға немесе дәлелдемеге енгізген титтей өзгерістерін де ерекше система
деп атауға мейлінше бейім болады), юмизмнің бағытын тутас алып сынап, өзінің баяндауында жеке адамдардың аттарын әдейі атамаған. Энгельс жеке мәселелерді сынамайды, істің мәнін, юмистердің бәрі материализмнен алшацтайтын негізгі мәселені алып сынайды, сондықтан Милль де,
Гексли де, Мах та Энгельстің сынына ұшырайды» (113).
Өз кітабының екінші бір жерінде Ленин дәл сол ой-пікірді былай деп атап көрсетеді: «Маркс, Энгельс және Дицген жаман материалистер туралы сөз қылғанда, олармен
есептесе отырып, олардың қателерін түзеткісі келіп сөз
қылды, ал юмистер мен берклишілдер туралы, Мах пен
Авенариус туралы олар тіпті сөз қылмаған да болар еді,
бұлардың букіл бағыты туралы одан да жиіркенішті бір
ауыз сөз айтумен шектелген болар еді» (270).
Өз кітабының екінші басылуына жазған алғы сөзінде
Ленин оқушыларға сол кітаптың мазмұнымен танысу жөнінде осы тұрғыдан ұғыныс жасап, орыс «махистерімен»
болған айтысқа қарамастан, кітаптың мазмұны пайдалы
болады деп үміттенді. Демек, В. И. Ленин өзінің кітабын
оқығанда басты назарды әсте де марксизмді махистік тұрғыдан ревизиялайтын жекелеген өкілдерді сынауға аудармай,
маркстік философияның өзін оңып-үйренуге аудара отырып
оқу мүмкіндігін көрді. Мұны кітаптың бірінші басылуы
304

(1909 жылдың көктемі) мен екінші басылуы (1920 жылдың
күзі) арасындағы кезеңде жалпы тарихи жағдайдың күрт
өзгергендігімен түсіндіруге болады. Егер 1908—1909 жылдары махистік індетке (ол кезде маркстік философияға ашық
түрде ревизия жасау осы махистік індеттің ықпалымен өріс
алған болатын) қарсы арнайы күрес жүргізу бірінші орында болса, 1920 жылы Коммунистік партияның және оның
көсемі — Ленпннің алдына жаңа міндеттер қойылды, идеологиялық жұмыс саласындағы бұл жаңа міндеттерді орындауда Лениннің кітабы, ондағы орыс «махистерімен» болған
айтысқа қарамастан, көмек көрсетуге тиіс болды.
Сөйтіп, сыншы белгілі бір философиялық ағымға қарсы
күресті нақты, яғни авторлардың есімдерін атай отырып
және сыналып отырған шығармалардан цитат келтіре оты­
рып өрістетуге тиіс пе, әлде осы күресті тұтас алғанда белгілі бір бағытты түгел сынай отырып жүргізуге бола ма,—
мұны әрбір жеке жағдайда шешу керек. Әлбегте, күн ілгері
өмірдің барлық жағдайларына жарамды бір мағыналы жауап берудің ңажеті жоқ.
Кейде мынадай жағдайлар болады: шатасқан біреу өз
есімінің баспасөз бетінде аталуына өзі күш салып, осы арқылы өзініц атын шығаруға тырысады. Мұндай жағдайда
кейде оның есімін мүлде атамай қою керек, Энгельс «АнтиДгорпнгке» жазған алғы сөзінде осылай істеген болатын.
Мұнда әлдебір «тапылмаған ұлы математиктің» Энгельске
— 1-тің памысына тидің деп өкпелегені айтылган. Өз хаттарының бірінде Энгельс бұл «танылмаған ұлы математик»
оның өзі туралы сөз болуына құштар болды деп түсіндірді.
Бірақ Энгельс өз оппоиептінің осы атаққұмарлық тілегін
әсте де қанағаттандырмады. Ңалай болғанда да, атаусыз
сынды жүзеге асыру философиядағы партиялылық принципінің лениндік түсінігіне тіпті де қайшы келмейді.
XI тарау

МАТЕРИАЛИЗМ МЕН ИДЕАЛИЗМДІ ТҮРЛІШЕ
ТҮСІНДІРУЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АТАУЛАРЫ

1. «Реализм» және «метафизика»
деген терминдердің қолданылуы

С ұ р а қ . Марксист емес философтар «реализм» термипімен мейлінше әр түрлі. кейде тікелей қарама-қарсы философиялық бағыттарды білдіргенде бұл терминді қай мағынада қолданады? (58-бетке).
1 1—832

305

Ж а у а п . Жалпы алғанда бір нәрсенің, мысалы, сыртқы
дүниенің, сананың, тәжірибе деректерінің, тағысын-тағыл
*
лардың реалдылығын мойындайтын, немесе бірден-бір реалдылыі? деп не рухты, түйсіктерді, тағысын-тағыларды, нө
заттарды, табиғатты, материяны, тағысын-тағыларды қабылдайтнн ілім буржуазиялық философияда «реализм» де­
ген сөзбен аталады. Ал кез-келген философиялық ілім реалды түрде бар нәрсе деп, тіпті егер осы реалды түрде бар нәрсе бір менің «Л/еюлім болса да, міндетті түрде бір нәрсені
қабылдайтындықтан, қаласаң, кез-келген философиялық
ілімді «реализм» деп атауыңа болады. Әрине, сөзді бұлай
қолдану идеалистік ілімдерді маіериалистік ілімдер етіп
бүркемелеу мақсатымен, оларды жаратылыс зерттеушілеріне неғұрлым ыңғайлы етпек болып, материализм мен идеализмді шатастыру үшін есікті айқара ашады.
Өз кітабының алғашқы беттерінен бастап-ақ Ленин «реа­
лизм» деген атауды шатастыратын атау, материализм мен
идеализм арасындағы айырмашылықты көмескілендіретін
атау деп есептеп, одан дереу іргесін аулақ салады. Мәселен, бір автордың «абсолюттік реализм» жөніндегі пікірін
келтіре отырып, Ленин былай деп жазады. «Бұл жерде реа­
лизм деген терминнің идеализмге қарама-қарсы мағынада
қолданылып отырғанын ескеріп өтелік. Энгельстің ізіншө
мен бұл мағынада тек цана материализм деген сөзді қолданамын және мұны бірден-бір дұрыс терминология деп есептеймін, мұны әсіресе «реализм» деген сөзді позитивистер
және материализм мен идеализмнің арасында ауытқып жүрген өзге де шатасушылар тоздырып, кірлеткендіктен де ссы­
лай деп есептеймін» (58).
Шынында да, Лениннің кітабында көрсетілгеніндей, махистерде «ең жаңа реализм» «ең жаңа позитивизммен» бір
мағыналас бірдеңе ретінде корінеді (387).
Кейде тіпті құдайды «реалды ұғым» деп есептейтін имманенттер де реалистер деп аталады (238). Осыған байланысты реализм идеализмге қарама-қарсы қойылатын жағдайларда түсініспеушілікке жол берілмеуі үшін Ленин «реалистік» деудің орнына «материалистік» деу керек еді деп
ескертуді қажет деп біледі (58).
Позитивистердің «реализм» деген термпнді әбден жауыр
қылғаны мынадан көрінеді: олар сыртқы дүниепің реалды
бар екендігі жөнінде адамдардың басым көпшілігінің сенімі философиялық тұрғыдан қалыптасып болмағандығын өз
мүдделеріне пайдаланып қалуға тырысады. Мұндай сенім
әдетте «аңғал реализм» деп аталады. Ленин бұл сөз тіркесі
306

арқылы «біздің санамызға тәуелсіз сыртқы дүниенің бар
екенін қабылдап... адамзат стихиялы, санасыз түрде қолдап
отырған материалистік көзқарас» (58) ұғынылатындығын
түсіндіреді. Жаратылыс зерттеушілерінің көпшілігі де дәл
осындай стихиялық-материалистік позицияда тұр (63—64,
399—401). «Жындыханада жатып шықпаған немесе идеа­
лист философтардың іліміне кіріптар болмаған әрбір дені
сау адамның «аңғал реализмі» сол: заттар, орта, дүние біздің түйсігімізге, біздің санамызға, біздің Мен-ге және жал­
им алғанда адамға тәуелсіз бар болады... Материализм адамзаттың «аңғал» сенімін өзінің таиым теориясының негізі
етіп саналы тууде алып отыр» (68).
Сондықтан, тіпті кейбір махистердің мойындағанындай,
«аңғал реализммен» өтірік емес, шын келістіріліп жасалған
бірден-бір таным теориясы — материализм (74). Міне сондықтан да идеалистер мен агностиктер Капттың өзіндік зат­
тар бар деп жорамалдауы материализма, «реализмге» неме­
се «аңғал реализмге» кеңшілік жасағандық деп есептеді
(221).
Ғылымның немесе оның жеке ілімінің қағидалары материалистік сипатта болады дегісі келгендер оларды реалистік қағидалар деп атайды (265—266, 324—325). Мәселен,
Менделеев өзінің дүниеге материалистік көзқарасын «реа­
лизм» деп атады. Керісінше, материализмді төмендетіп, оның
таным теориясын сыртқы дүниенің бар екендігіне «сенетін»
(бейнебір өзінің интеллектілік жағынан нашар дамуы салдарынан), білімі аз адамның философиялық жағынан
ңалыптасып болмаған көзқарасына ғана сай келетін, аңғал,
қарабайыр теория етіп көрсоткілері келіп, идеалистер материализмді «аңғал реализм» деп атауға құштар-ақ. «Қаттырақ батырып айту үшін» материализмнің қас жауы Леклер
материализмді тіпті «тұрпайы реализм» деп атаған болатын,— деп түсіндіреді Ленин (222, 266). Дюринг Леклер
үнііи «өте зияттды реализм мен материализмнің үлгісі», ал
имманент Шуппе үшін «сандырақ реализмнің» үлгісі болды
(273). Спиритуалист Уорд өзі «физикалық символистер» деп
атаған махистердің мектебіне қарама-қарсы материалистфизиктердің байырғы мектебін «физикалық реалистер», «физикалық реализм» деп атауды ұсынды. Бұл орайда ол материалистерге бұлар өмір мен рухтың фактілерін материя мен
ңозғалысқа қарағанда «бір саты азырақ реалды деп есептейді» деген сипаттама берді. «Материализм сананың реалдылығы «аз» деп таныпты-мыс... деу, әрине, шылғи өтірік»
(318) деп атап көрсетті Ленин.
307

Философия мен жаратылыстану ғылымында орнығып
болған, стихиялық материализм деген мағынаны білдіретін
«аңгал реализм» деген терминді пайдалана отырып, махистер өздерін «аңғал реализмнің» шынайы қоргаушылары етіп
корсете бастады. Ленин был ай деп атап көрсетті: «мұндайі
(яғни махистік.— Б. К.) философия қорғайтын сияқты болын көрінетін «аңғал реализмге» сілтеме жасау — нағыз
түкке тұрмайтын софизм» (68), ал софизм дегеніміз «имманент Шуппенің реализмді қорғауы деп аталған дорекі сұрқиялық айла...» (240). Солипсист Шуберт-Зольдерн де мен
реалиспін деп сендірмек болған кезде Ленин бұл — қулық
деп атап айтады және мұндай қулықтың себептерін: «Біздің
заманымызда философтың өзін «реалиспін», «идеализмнің
жауымын» деп жарияламауына болмайды» (370) деп түсіндіреді. Егер ец нашар дегенде «реализм» термині ең барын.
тұрған философиялық реакцияшылдықты бүркемелеу үшін
пайдаланылатын болса, Лениннің атап көрсеткеніндей,
Энгельс «реализм» «материализмді жұрт алдында балағаттай және одан безе отырып, оны астыртын енгізудіц ец
жаусы д е г е н д е филистерлік тәсілі!» (387) деп
жариялады.
Белгілі бір өзгеріске ұшыраған күйінде мұның өзі қазіргі кезде де байқалып отыр. Осы заманғы философиялық
және «физикалық» идеалистер «реализм» терминін кеңінен
(осыдан жарты ғасыр бұрынгыдагыдай, нақ сол түсінік тұрғысынан) пайдалануда. Англияда тіпті Б. Рассел бастаған
ерекше идеалистік ағым — неореализм деген де бар. Физи­
кальна тәжірибелер мен өлшеулердің нәтпжелерін белгілеу
үшін неомахистер кваиттық физикаға «физикалық реалдылық» деген ұғым енгізді, соның өзінде микробөлшектердің,
микроқұбылыстардың, олардың шынайы, яғни объективтік,
реалдылығының объективті түрде бар екендігі туралы мәселе бүл ұгымнан алынып тасталады, ал шын мәніпде мәселе
байқаушының микроқұбылыстарды зерттеу кезінде алған
түйсіктерінің комплексін мойындауга сайылады.
Физикалық дүниедегі, соның ішінде микродүниедегі заттар реалдылығының нағыз ғылыми, материалистік түсінігі,
Лениннің үйреткеніндей, олардың объективтік реалдылығын
мойындауда болып отыр. Бұл жағдайда «физикалық реалдылық» деген тұрлаусыз эпитеттің көмегімен реалдылықты
махистік мағынада түйсіктер жиынтығы деп түсіндірудің
қапдай да болсын мүмкіндігі жойылады.
С ұ р а қ . Субъективтік идеалистер мен агностиктер материалистерді неліктен метафизиктер деп атайды және бұған
қарсы батыл күресу керек болатыны неліктен? (61-бетке).
308

Материалистерді «трансцензуске» ұрынды деп кінәлау нені
білдіреді? (121—122-беттерге).
Ж а у а п . Біреулері идеализмді, екіншілері материализмді метафизика деп атайтып әр түрлі бағыттардағы философтардың толып жатқап пікірлеріп келтіре отырып, Ленинніц өзі «метафизикалық» деген терминді «сөздің» тек
қана қатаң ғылыми, «маркстік мағынасында», «антидиалектикалық» деген мағынада ғана қолданды (42). Метафизикалық материализмді антидиалектикалық материализм деп түсіндіре отырып (297, 306), Ленин «метафизикалық» бұл
арада «осы сөздің позитивистік, ягни юмдық, мағынасыпда
емес, энгельстік мағынасында» түсіпіледі деп атап көрсетті (297).
«Реализм» деген терминнің дәл еместігін пайдалана оты­
рып, идеалистер сыртқы дүниенің объективтік реалдылығын
мойындайтын материалистерді де, түйсікті бірден-бір реалды мәнді деп есептейтін субъективтік идеалистерді де кейде реалистер деп атайды. Осы сияқты олар «метафизика»
деген терминді де дұрыс қолданбайды. Мәселен, юмдық
скептицизмді жақтаушылар материалистерді до, объоктпвтік идеалистерді де, тіпті фидеистерді де метафизиктер деп
атайды. Лениинің атап корсеткеніндей, Юмпың көзқарасы
бойынша «менің түйсіктерімніц ар жағында бір нәрсе бар
ма деген мәселе» жоққа шығарылады (65). Түйсіктерден
әрі бару және түйсіктерді денелердің біздегі сезім органдарына тигізген әсерінің жемісі деп санау (субъективтік идеализмнің пікірі бойынша) метафизика, парықсыз, керексіз
жорамал болып табылады. Сондықтап «Юм «өзіндік зат»
туралы ештеңе білгісі келмейді, «өзіндік зат» туралы ойдың
өзін философияға лайықсыз деп ссептейді, «метафизика»
(юмистер мен кантшылдардыц айтатынындай) деп есептейді» (106). Осыған сәйкес, махистік, ягии юмдық-берклилік,
көзқарас тұрғысыпан алганда, «метафизика» атаулының
бәрі, материалистік (түйсіктердің ар жағында материя, сыртцы дүние тұрғандъіғын мойындайтын) «метафизика» да,
спириту алистік (объективтік рухты, тагысын-тағыларды,
мойындайтын) «метафизика» да қабылдапбай тасталуға тиіс (64—66). Идеалист Бунд фидеизмді метафизика ретінде
(соз болған мағынада) түсіндіреді (75—77). Өз кезегіндө
коптеген материалистер идеализмді «метафизика» деп
атайды.
Э. Бехер Махтың «волюнтаристік метафизикаға» жақыпдырын көрсетеді. Бұл метафизиканың («яғни идеализмнің»,—
деп түсіндіреді В. И. Ленин) «феноменологияға» («яғпи агностицизмге»,— деп тағы да түсіндіреді ол) қосындысын
309

басқа авторлар да мойындайды (214). Сол сияқты Дицген
кейде материализмді «метафизикалық балдыр-батпақка»
қарсы қойды, бұл жөнінде Ленин былай деп ескертеді: «Бұл
арада да дәл айтылмаған қолайсыз сөз бар: «метафизиктер» деген сөздің орнына «идеалистер» деу керек еді. Басқа
жерлерде И. Дицгеннің өзі метафизиктерді диалектиктерге
қарсы қойған» (388). Лениннің атап айтқанындай, «материализмді идеализмге қарсы қоюшылықты метафизикалық
ойлауды диалектикалық ойлауға қарсы қоюшылықпен...»
(411) шатастырған Чернышевский Канттың теориясын метафизикалық теория деп сипаттады. Чернышевскийдің терминологиясының дәл еместігін түсіндіре келіп, Ленин бы­
лай деп атап көрсетеді: «Шатастырушы махистердің есінде
болсын: материализмнен идеализмге қарай да, агностицизмге қарай да шегінгендіктің ңандайын болса да Чернышев­
ский метафизикалық сандырақ деп атайды» (412).
Барлық юмистер сияқты кейбір махистер де кейде спиритуралистер мен фидеистерді метафизиктер деп ұрсуға
дайын тұрса да, бірақ бұл ат қойып, айдар тағуды олардың
ең әуелі материалистерден бастағандығын Ленин көрсетіп
берді: «Бұл арада көптеген идеалистер меп барлық агностиктер (кантшылдар мен юмистер де соның ішінде) материалистерді метафизиктер деп атайтынын айтып өту керек,
өйткені адамның санасына тәуелсіз сыртқы дүниені бар деп
тану оларға тәжірибенің шегінеп птығып кеткендік сияқты
болып көрінеді» (61). Мысалы, Дюгемнің махистік жалған
сөзі «материялық реалдылық» сезімдік құбылыстарға сәйкес келе ме деген мәселені метафизика деп жариялауға
дейін барады (354). «Идеалист, юмист және канттттьтл профессорлардың ойынша материализм атаулының бәрі — «ме­
тафизика», өйткені материализм феноменның (қүбылыстың,
біздік заттың) арғы жағында бізден тыс реалдық нәрсе бар
дейді»,— деп атап көрсетеді Ленин (110). Сондықтан аталған философияльщ ағымдардың өкілдері «тәжірибе арқылы
мәлім болған объективтік реалдылықты бар деп білгеніміз
үшін, біздің түйсіктеріміздің объективтік, адамға тәуелсіз
қайнар көзі бар деп білгеніміз үшін... біздерді, материалистерді, «метафизиктер» деп атайды» (136).
*
Кейде мұндай мойындауды идеалистер мен агностиктер
догматизм деп атайды. «Материализм юмиске метафизика,
догма, тәжірибенің шегінен шыққандық, т. т. болып көрінуге тиіс»,— дейді В. И. Ленин (289). Табиги-тарихи материализмге қарсы күрес жүргізе отырып, идеалист: мен жаратыл ыстану ғылымының «метафизикасына» қарсы, «догматизмге» қарсы шығып отырмын деп мәлімдейді (399).
310

Агностиктердің материализмді заңсыз түрде «түйсіктерден әрі асатын метафизика деп қалай жариялағандығын»’
(233), олардың «материалистік метафизика» туралы (299,.
362) немесе материализмнің «метафизикасы» туралы (323)
қалай байбалам салғандығын (323), Леклердің «материализмге» оның «өте дөрекі метафизикасына», «өзіп өзі алдауына», т. т. және т. с. қалай «өршелене шабуыл жасағандығын» (273) В. И. Ленин өз кітабының басқа да жерлерінде талай рет көрсетіп береді. Сөйтіп, махистер материяньг
«абсолют» және «метафизика» деп жариялайды (156).
Материализмге қарсы күрес жүргізе отырып, идеалистер сонымен бірге жаратылыстану ғылымының мызғымайтын материалистік негіздеріне қарсы күреседі. Мәселен, Лениннің атап көрсеткеніндей, идеалист Шуберт-Зольдерн
«жаратылыстану ғылымының материализмін» сыртқы дүниенің объективтік реалдылығын мойындаудың «метафизикасын» (242), «жаратылыстану ғылымының метафизикасын»
(397) өзінің басты жауы деп санайды. Уордтың материа­
лист физиканы метафизика деп түсіндіреді деген мәлімдемесі жөнінде Ленин былай деп ескертсді: «Таныс дәлел!
Адамнан тысқары объективтік реалдылықты мойындау ме­
тафизика деп аталады екен: материализмге мұндай кінә тағуға келгенде спиритуалистер кантшылдармен және юмистермен үйлесе кетеді» (315).
Бұдан әрі ол былай деп көрсетеді: «Жаратылыстану ғылымының «метафизикасына», жаратылыс зерттеушілердің
материяның (және оның болшектерінің), уақыттың, кеңістіктің объективтік реалдылығын, табиғаттың заңдылығын,
т. т. және т. с. нац осы мойындағаны ушін жаратылыс зерттеушілердің «материализміне» аузы көпіріп, тарпа бас салмайтын бірде-бір имманент жоқ». (397). Мах «жаратылыс­
тану ғылымының метафизикасына» қарсы күреседі, махист
Петцольдт «жаратылыстану ғылымдары басынан аяғыпа дейін... метафизикаға толы» деп жариялайды (396), Авенари­
ус «жаратылыстану ғылымының метафизикасына қарсы,
яғни табиғи-тарихи материализмге қарсы күреседі» (396),
сөйтіп, жалпы алғанда махистер «жаратылыс зерттеушілердің орасан көпшілігі қэлдайтын... стихиялық-материалистік
таным теориясып «табиғи-тарихи метафизика» деп атап,.
оғап қарсы соғыс жариялады» (362).
Агностиктер, соның ішінде махистер, түйсіктерден объективтік заттарға қарай тікелей тәжірибенің шегінен шығудың қандайына болса да жол беруге болмайды деп есептейтіндіктен, олардың пікіріне қарағанда, бізге тәжірибе арцылы мәлім болған объективтік реалдылықты мойындаудың;
311

ңапдайы болса да заңсыз «трансцензус» болыи табылады.
Сондықтан агностик материалистік көзқарасты «трансцендейталдық» көзқарас деп атайды (180). В. И. Ленин «трансцепзус» латынша «өту» деген мағынаны білдіреді деп түсіндіреді. Агностиктер құбылыстар саласынан басқа, олардан
бейнебір принципті түрде өзгеше салага өту мүмкіндігін
принципінде жоққа шығарады. Мұндай «заңсыз», олардың
көзқарасы тұрғысынан, өтуде жүзеге асырғаны үшін агнос­
тиктер материалистерді трансценденталд^ьіц реалистерг
«метафизиктер» деп атайды. Сөйтіп, материализмді «транс­
цензус» деп айыптау оны «метафизикалық» деп айыптаудан
тікелей туады (122 және 73).
Осының бәрі антидиалектиканың мағынасын білдіру
үшін «метафизика» деген терминді маркстік түсінікте бірден-бір дұрыс қолдануды жақтап Лениннің дұрыс істегендігін көрсетеді. Мұның қазіргі кезде де зор маңызы бар,
өйткені қазіргі буржуазиялық философияда бертінге дейін
үстем болып келген субъективтік идеализмді объективтік
идеализм айтарлықтай ығыстыра бастады, ал объективтік
идеализмнің көптеген өкілдері өздерінің ілімдерін «метафи­
зика» деп атайды және болмыс (онтология), дүниенің пайда
болуы мен мәні жөніндегі проблемаларды және сол сияқты
мәселелерді идеалистік тұрғыдан түсіндіруге тырысады. Ңазіргі сәнге айналып отырған осы идеалистік мектептер мен
бағыттардың терминологиясын қабылдап, оларды «метафизикалық» деп атау және олардың тек оздеріне ғана таңдап
алған төл атауларына еліктеу мейлінше қате болган болар
еді. Мұның өзі шатасушылыққа ұрындырып, материализм
мен объективтік идеализмнің арасындағы шекті жойып жібергеп болар еді, өйткені осы замангы субъективтік идеалистер мен агностиктер — кантшылдар мен юмистер — материалистерді бұрынгысынша «метафизиктер» деп атап жүр.
Сондықтан марксизмге жат терминслогияны ойланбай қолдана салмау керек, қайта осындай терминологияны беткө
ұстаған идеалистік ағымдардың шын мәнін, мұны қалай істеу керектігін Лениннің үйреткеніндей, ашып корсету қажет.
Мұның «онтология» деген терминге де қатысы бар. Әлбетте. болмыс, материя, табпгат, физикалық нәрсе және тағысын-тағылар санадан, ойлаудан, рухтан, психикалық нәрседен және тағысын-тағылардан тыс және оларга тәуелсіз
оз беттерімен өмір сү^реді. Алайда бұдан философия бұл
болмысты философия атаулыныц негізгі мәселесі тұрғысынан, жогарыда айтылып өткеяіндей, ойлаудың материяга,
сананыц болмысқа қатынасы туралы мәселе тұрғысынан қа312

растырмай, өз бетімен қарастыруға тиіс деген ұғым тумайды. Табиғат пен қогам заңдарын ашатын және оларды адамның практикада пайдалануының жолдарын көрсететін жеке
ғылымдар ғана болмысты философия атаулының негізгі мәселесінен тыс зерттейді. Бірақ енді бұл — философияның
бір бөлігі ретіндегі онтология емес, нақ жеке ғылымдар;
Материализм сол жеке гылымдардың философиялық негізі
болып қызмет етеді, ал олардың өздері материализмнің табиги-ғылыми және қогамдық-гылыми іргетасы болып табылады. Бірақ жеке өзі алынган болмыс туралы ілім философияның бір саласы ретінде маркстік-лепиндік философия
тұргысынан алғанда философия атаулының негізгі мәселесінен тыс ғылыми мән мен философиялық мағынаға ие бола
ала алмайды, өйткені бұлай болғанда философияның негізгі мәселесінен назарды мүлде басқа жаққа аудару тіпті бұл
мәселені елеусіз қалдыру мүмкіндігі туады. Міне сондықтан
да философияның негізгі мәселесін талдаудан ресми түрде
бас тартқанда, яғни сананың болмысқа, ойлаудың материяга қатынасы туралы мәселені қоюдан және оны шешуден
бас тартқанда, бұл мәселеге идеалистік жауап беру мүмкіндігінен ешқандай «онтология» сақтап қала алмайды.
Ңазіргі кезде ашық түрде субъективистік концепциялардыц күйреуі нәтижесінде буржуазиялық философияда «ме­
тафизика» мен «онтологизмнің» жалауымен әрекет ететін
объективтік идеализмнің түрлері барган сайып сәнге айналып отыр.
Жогарыда айтылганды ескере отырып, маркстік-лениндік
позицияларга сипаттама бергепде болуы мүмкін түсініспеушіліктер мен шатасушылықтарға жол бермеу үшін марксизмге жат ұгымдар мен терминдерді қолданбаған жөн. Дұрыс қағидалардың орнына философиядагы диалектикалықматериалистік бағыттан басқа жаққа бұрып жіберетін теріс
қағида ұсынылганда ғана бұл ауытқушылықты' (опың сипатына қарай, мысалы, диалектиканың онтологияландырылуы деп анықтауға болады, егер бұл диалектика бір мезгілде әрі таным процесінің диалектикасы, ойлау диалектикасы
деп сипатталмай, тек сыртқы дүниенің диалектикасы гана
деп сипатталса, әлгіндей деп анықтауға болады. Бірақ
маркстік философияның қандай да бір «онтологиялық» бөлігін мойындау дегеніміз өте елеулі мәселеде маркстік философияның өзінен шегіну деген сөз, өйткені маркстік фи­
лософияда мұндай бөлік, егер ойлаудың болмысқа қатынасы туралы мәселе философия атаулының негізгі мәселесі
болып табылады деп бұрынғысынша есептесек, ешқашан
болған жоқ және болуы да мүмкін емес.
313

2. «Механицизм» дел және жоғарыны теменге «саю»
деп нені түсіну керек?
С ұ р а қ. Философтар мен жаратылыс зерттеушілер «ме­
ханизм» деген терминді қай мағынада қолданады және
идеалистердің материализмді кейде осы терминмен, сондайақ «гилокинетика» деген терминмен атайтыны неліктен?
(346-бетке).
Жауап. «Механизм», «механикалық» деген термин
мейлінше әр түрлі мағыналарда қолданылады. Біріншіден,
бұл термин белгілі бір қасиет немесе құбылыс жаратылыстану ғылымының саласы ретінде механика зерттейтін қасиеттер мен құбылыстардың қатарына жататындығын көрсете алады.
Екіншіден, бул термин «санасыз түрде
әрекет ететін», бейнебір өз-өзінен әрекет ететін бір нәрсені
білдіру мағынасында қолданылады. Үшіншіден, қандай да
болсын заттың немесе процестің «механизм!» деп оның ішкі
құрылысының детальдары, оның іс-әрекетінің бейнебір ішкі
аппараты түсініледі. Төртіншіден, «механицизм», «механикалық» немесе «механистік» деген термин материя қозғалысының жоғары формаларының сапалық өзгешелігін теріске шығаратын және оларды материя қозгалысының төменгі формаларына саятын, бүтінді опың бөлшектерінің қарапайым жиынтыгына, сапалық айырмашылықтарды таза
сандық айырмашылықтарға саятын белгілі бір философиялық концепцияны көрсетеді. Терминнің соцғы мағынасына
сәйкес XVII—XVIII ғасырлардағы ескі материализм механпкалық (механистік) материализм деп аталады (271 және
296). Осы материализм материя қозғалысының барлық жоғары формаларын тікслей механикалық қозғалысқа «саюға»
нринципті түрде жол берді.
Идеалистер «механикалық көзқарас» «материалистік көзқараспен» бара-бар деп есептеп, «механикалық көзқарас»
деген ұғымга тагы да бір мән беруге көптен бері әрекет жасап келеді. Бұл арқылы олар материализмге механикалық
материализмнің барлық кемшіліктерін теліп, философиялық
ілім ретіндегі матерйализмді төмендетуге тырысты. Махист
Петцольдт «қазіргі жаратылыс зерттеушінің дүниеге механикалық көзқарасы, асылында, ежелгі үнділердің дүниеге
көзқарасынан артық емес» (396) деп мәлімдегенде ол «механикалық» деп дүниеге материалистік көзқарасты айтқан
'болатын. В. И. Ленин бұл махистің өзінің материализмге
қарсы күресінде обскурантизмге қарай құлдырағандығын
жөрсетті.
Позитивист А. Рей осы заманғы физикадағы негізгі екі
314

бағыттың бірін, ол «концептуалистік» деп атаған екінші бағытқа қарама-қарсы бағытты «неомеханистік» бағыт деп
атаған кезде, бұл екі бағыттың арасындағы айырмашылықтар, Лениннің көрсеткеніндей, материалистік гносеология
мен идеалистік гносеологияның айырмашылығына келіп тіреледі (333). Адамзат сыртқы дүниенің реалдылығына қай
мағынада нанса, физикадағы «неомеханистік» мектеп те физикалық теорияның реалдылътлна сол мағынада нанады
деп Рей мойындағаннан кейін Ленин былай деп қорытады:
«Неомеханистік» мектептің бұл негізгі белгісі де материа­
лист^ гносеологияның негізінен басқа еш нәрсе емес» (335—
336). Сондықтан Рей неомеханистер де, шын мәпінде феноменалистер деп сендірмек болып, материализм мен идеализмнің арасындағы айырмашылықты білдірмей жіберуге
тырысқан кезде Ленин «неомеханистер (азды-көпті ұялшақ
материалистер) мен махистердің айырмашылыгының мәпі»
(336) неде екендігін көрсетеді.
Рей осы заманғы физикада материализм мен идеалпзмді ажыратудың гпосеологиялық жағын шатастыра отырып,
Пуанкаренің идеалистік теориясының механистік мектептің
«оптологиялық» түсіндірмесінен, «яғпи бұл мектептің тео­
рия — объектінің суреті деп мойындауынап» күрт айырмашылығы бар ма деген мәселе қойды.— «неомеханистер» дейтіндердіц көзқарастарыныц материалистік мазмұнын Ленин
ссылай ашады (337).
Бұдан кейіи іле-іпала Лепин былай деп атап корсетеді:
Рей «оздерінің теориясып объектінің суреті деп есептейтін
физиктердің көзқарастарын феноменализмге жатқызып, неомеханистік мектептің материализмін әлсіретүге тырысады»
(338).
Рей өзі «дәстүрлі механизм» деп атаған XIX ғасырдағы
физика жөнінде де осылай істейді. «Оның шайтанды (яғни
материализмді) өз атымен атағысы келмей, дәстүрлі физиканың материалистік философиясын суреттеп отырғаны айқын»,— деп ескертеді бұл жөнінде В. И. Ленин (288—289).
«Рейдің «жаңа» термипологиясы істің мәнін анықтамайды,
қайта оны көмескілейді,— деп жалғастырады сөзін Ленин,—
бірақ біз физиканың дағдарысына «позитивистің» көзқарасы туралы оқушыға түсінік беру үшін ол терминологияға
сокпай кете алмадық» (292).
Сонымен, Рей «механистер» немесе «неомеханистер» деп
материалист-физиктерді атайды. «Олардың бәрі де механис­
тер,— деп атап көрсетеді ол, өйткені олар бастама пункт
етіп реалды цозғалысты алады» (299). Уорд та материа­
лизма өзгерістердің бәрі материяның қозғалыстары деп
315

«есептейтін «механизм» деген ат береді (320—321). Гарт­
ман, шын мәнінде, материализмді гилокинетика деп атайды, мұның өзі физикалық құбылыстарды материяның қозғалысы деп мойындағандықты білдіреді (325).
Позитивизм лагеріндегі идеалистер мен жартылай идеалистердің материализмді оган сәйкес келмейтін дүниеге
мөханикалық көзқарас жарнамасының астына жасырып
қою жөніндегі әрекеттеріне қарама-қарсы Ленин «жалпы
журттыц мойындауынша, физиктер арасында үстем болып
отырган материализмніц (реализм, неомеханизм, гилокине­
тика деп дәл аталмай жүрген және физиктердің өздері азды-көпті саналы түрде дамытпай отырган материализм­
нщ)...» бар екендігін баса көрсетеді (346).
Материализмнің магынасын білдіру үшін «механизм»
деген терминнен бас тарту қажет болды, өйткені идеалистер
«механизм» деген сөзге екі түрлі мағына берді: біріншіден,
бұл оларга материализм болып көрінді, екіншіден, бұл бүкіл жаратылыстану ғылымын механикаға «саю» мағынасындагы механицизм болды. Жаңа физика материя қозғалысыиың барлық формаларын механикалық қозғалысқа саю
концепциясының қисынсыздыгы мен ескіргендігін дау тумайтындай етіп дәлелдегепдіктен, идеалистер бұл арқылы
жалпы алганда материализмиіц «ескіргендігін» дәлелдеуге
әрекет жасады. Олардың философиялық ілім ретіндегі материализмді ескірген механицизм концспциясымен қасақана теңдестіргені де иақ осы үшін еді.
XIX ғасырдың физикасындагы материализмді «дәстүрлі
мехапизммен» теңдестіре отырып, нақ сол позитивист Рей:
физика дегеніміз негұрлым күрделі механика ғана деп есептеген физиктер табиғаттың таза мехапикалық түсіндірмесіпе сенді, олар физиканы механикаға саюдың тәсілдері туралы мәселе жөнінде ғана келісе алмады — деп жазган
болатын. Ленин «дәстүрлі механизм» деген сөз тіркесі жөнінде: «Рей бұл сөзді физиканы механикаға саятын көзқарастар системасының ерекше мағынасында қолданады» деп
түсіндіреді (288).
Механицизм дегеніміз метафизиканың белгілі бір түрі
(антидиалектика мағынасында). Сондықтан маркстік фило­
софия механицизмге қарсы жалпы алганда метафизика
атаулыға қарсы күрескендей күрес жүргізеді (көрсетілген
магыпада). Алайда, Лениннің атап айтқанындай, «физикалық» идеалистер, механицизм мен метафизикага қарсы күресе отырып, өздерінің басты соққысын материализма қарсы бағыттайды. Лениннің айтуынша, «физикалық» идеа.листердің кейбіреулері «табиғатты атомистикалық-механи316

калық тұрғыдан түсінуге қарсы бәрінен де гөрі қатты
күресті. Олар мұндай ұғымның өрісі тар екендігін, бұл
үғымды біздің біліміміздің жеткен шегі — деп білуге болмайтындығын, мұндай ұғымда болған жазушылардың көптеген ұғымдарының сіреспе екендігін дәлелдейді. Ал ескі
материализмнің мұндай кемшілігі болғаны күмәнсыз; ...барлық ғылыми теориялардың относительділігін түсінбегені,
диалектиканы білмегені, механикалық көзқарасты асыра
дәріптегені...» (353). Бұдан әрі Ленин Сталлоның мына пікірін келтіреді: «Механикалық теория метафизикалық теориялардың бәрімен қосылып, атрибуттардың жеке, идеалдық және, мүмкіп, мейлінше шартты топтарын немесе жеке
атрибуттарды дербес бар нәрсеге айналдырады және оларды
объективтік реалдылықтың әр алуан түрлері деп түсіндіреді» (353—354). «Егер сіз,— деп ескертеді Ленин,— объек­
тивен реалдылықты мойындаудан бас тартпасаңыз және
метафизикамен, оны антидиалектика деп есептеп, күресіп
отырсаңыз, онда бұл айтқаныңыз дұрыс» (354).
Механицизмді бекерге шығару арқылы материализмді
бекерге шығару мақсатын көздеген идеалистердің материа­
лизм мен механицизмді өзара қалай шатастыра беретінін
Герцтің көзқарастарына махистердің берген бағасына қарап
білуге болады, махистердің мойындауына қарағанда, Герц
«бүкіл физиканы механика жолымен түсіндіруге болады де­
ген соқыр сенімнен әлі де болса арылмай отыр» және сонымен бірге өзіндік зат ұғымын және «физиктердің дағдылы көзқарасын» сақтай отырып, «өзіндік дүниенің бар екенін әлі де болса қостап отыр» (323).
Екінші жағынан, мехапицизмді материализмнен бөліп
алып, оны идеализммен біріктіруге тырысқан идеалистер де
болды. Мәселен, Л. Лопатин орыс идеалист-физигі Н. Шишкинді мақтағанда, Шишкин—«табиғат күбылыстарын ме­
ханика тұрғысынан түсіндіруді шын ниетімен жақтаушы,
бірақ ол үшін мұндай түсіндіру — тек зерттеу методы ғана...
Механикалық теория зерттеліп отырған феномендердің шын
мәнін ашады деп ол тіпті де ойлаған жоқ, ол бұл теорияны
тек феномендерді... біріктірудің неғұрлым қолайлы және
нәтижелі әдісі ғана деп білді. Сондықтан ол үшін табиғатты механика тұрғысынан ұғыну және оған материалистік
көзқарас тұрғысынап қарау өзара сәйкес келуден қашық
жатыр...» (342) деп мақтады.
Ақырында, Лениннің кітабыпда «механикалық» деген
сөз (дүниенің физикалық көрінісіне немесе қандайда бір
нақты физикалық құбылыстың теориясына қатысты) меха­
ника ғылымынан туындаған мағынада жиі қолданылады.
12 -832

317

Мәселен, ол Риккердің материалистік философиясының дәл
емес тұстарын атап көрсетеді, ал бұлар, атап айтқанда,
«эфир қозғалыстарының «механикалық» (неге электромаг­
нитен емес?) теориясын қорғаудың міндетті еместігінен»
(314) туады. Дәл сол сияқты Ленин, спиритуалист Уордқа
қарсылық білдіре отырып, оның материализм «цозғалушы
материя» ретіндегі дүниенің тағы да бір мейлінше күрделі
көрінісін емес, электромагниттік көрінісін емес, міндетті
түрде «механикалық» көрінісін» (318) таныпты-мыс деген
мәлімдемесінің шылғи өтірік екендігін айтады.
Бұдан әрі Ленин махизмді сынаушы Э. Бехердің «материяның ескі, механикалық, теориясы мен жаңа, электрлік,
теориясын және дүниенің көрінісін... әжептәуір дұрыс салыстыргандығын» (330) атап өтеді. Мұның өзі осыншалық
коп магынасы бар терминді қолданғанда қаншалық сақ бо­
лу керек екенін тагы да бір дәлелдейді.
Белгілі бір автордың белгілі бір терминді қай магынада
және қандай байланыста ңолдангандығын, мұны Лениннің
өзінің істегеніндей, әрбір жеке жағдайда нақты анықтау
қажет.
Сұрақ. Табиғат құбылыстарын, атап айтқанда химиядағы тектестікті электр процестеріне саю жөнінде
В. И. Лениннің еңбегінде кездесетін сөздерді қай мағынада
түсіну керек? (327—328 және 284-беттерге).
Ж а у а п. «Саю» деген терминнің бірінеп бірі едәуір
алшақ екі түрлі магынасы бар: біріншісі табигат диалектикалық көзқараспен үйлесетін, материя қозғалысының жогары формаларының оның төменгі формаларымен генетикалық байланысын білдіретін дұрыс магына, екіншісі — қозғалыстың жоғары формаларын оның төменгі формаларының
толық тәмамдауы, сапа айырмашылықтарын таза сан айырмашылықтарының тәмамдауы мүмкіндігіне жол беретін,
диалектикаға қайшы келетін және механистер көздейтін
қате магына. Механистер бұл терминді қозғалыстың төменгі
формаларымен салыстырғанда оның жогары формаларының
сапалық өзгешелігін теріске шыгару мағынасында, олардың
пікіріне қараганда, жалпы алғанда таза сан айырмашылықтарына түгелдей сайылатын (тәмамдалады деген мағынада)
сапа айырмашылықтарының объективтілігін теріске шығару
магынасында қолданды және осы уақытқа дейін қолданып
келеді.
Лепин материя қозгалысының формалары жөніндегі қарабайыр, механистік көзқарасқа тойтарыс берді, заттар мен
құбылыстар сапасының объективтілігін баса көрсетті, сапа
және сан өзгерістерінің өзара байланысын, олардың ішкі
318

диалектикасын ашып берді. Сондықтан ол «саяды» деген
сөзді механистер қолданатын мағынаға тікелей қарама-қарсы тек біріиші мағыпада ғана қолданды. Динэ-Дэнестің маңаласын баяндай отырып, Ленин былай деп жазды: «Химиядағы тектестіктің электр процестеріне саятыны күн са­
мый айқындалып келеді» (284). «Саяды» деген сөз бұл
арада электр процестеріне, яғни сыртқы, немесе валентті
электрондар қозғалысына себепші болады, байланысты бо­
лады, осы процестерден туындайды деген мағынаны білдіреді. Химиялық эсер электрондардың қозғалысымен тәмамдалады деп, химиялық процестің сапасы физикалық процестерге түгелдей «сіңіп кетеді» деп Ленин де айтқан жоқ,
сірә. Динэ-Дэнес те айтпаған болуы керек.
Демек, «саю» деген сөзді Ленин тек «түсіндіру», белгілі
бір құбылыстың пайда болуын корсету, оның негізінде жатқап физикалық процестерді ашу мағынасында ғана қолданып отырғап. Мысалы, ол былай деп түсіндіреді: «Физиктер «материя ғайып болады» дегенде, олар мынаны айтқысы келеді: жаратылыстану ғылымы осы уақытқа дейін физикалық дүниені зерттегенде, өздерінің зерттеулерінің бәрін
мына үш ұғымға — материяға (салмақты зат мағынасында.— В. К.), электрге, эфирге әкеп тірейтін еді; ал қазір тек
соңғы екеуі ғана қалып отыр, өйткені материяны (тағы да
сол салмақты зат мағынасында.— Б. К.) электрге әкеп саюға болады, атомды шексіз кішкене күн системасына ұқсас
нәрсе... деп түсіндіруге болады» (294—295).
Бұдан әрі Ленин былай деп атап көрсетеді: «...«материя
ғайып болады», «материя электрге айналады» т. с. деген
сөздердің — материяның жаңа формаларын, материялық
қозғалыстың жаңа формаларын ашуға болады, ескі формаларды осы жаңа формаларға саюға болады, т. т. деген ақиқатты білдірген тек гносеологиялық жағынан дәрменсіз сөздер ғана» (357). Бұл арада «саю» деген сөз тағы да, материяның жаңадан ашылған формаларын басшылыққа ала
отырып, оның қозғалысының ескі формаларын «түсіндіру»
мағынасында қолданылып отыр.
Лениннің басқа мәселе жөнінде нені ескерткені енді бізге түс’*нікті болуға тиіс. «Бүкіл дүниені электрондардың
қозғалысына сайған кезде,— деп жазды ол,— теңдеулердің
бәрінен электронды шығарып тастауға болады, өйткені ол
қай жерде болса да еске алынады, ал егер қозғалыстың формалары механикадағыдай қарапайым болса, электрондар
топтарының немесе агрегаттарының арақатынасы олардың
өзара бір-бірін үдетуі болып шығады» (328).
12*

319

«Саю» деген сөз бұл арада да жоғарыдағыдай мағынада,
бүкіл дүние алдағы уақытта электрондардың қозғалысы ретінде ойша көзге елестетілуі мүмкін деген мағынада түсініледі, ал электрондардан атомдар құралады, бұдан әрі атомдардан — молекулалар, молекулалардан макроденелер құралады, т. т. Бірақ Ленин өз ойының теріс түсіндірілуіне жол
берілмеуі үшін әдейі былай деп: егер цозғалыс формаларыныц өздері механикадағыдай цараііайым болса, тек сонда
ғана электрондар топтарының өзара бір-бірін үдетуіне «саю»
орын алған болар еді деп ескертеді. Алайда қозғалыс формалары анағұрлым күрделі болғандықтан, әлбетте, бұл сияқты «саю» мүмкін болмай қалады.
Сөйтіп, кейбір механистердің кезінде В. И. Лениннің пікіріне сілтеме жасау арқылы өздерінің жалған, антидиалектикалық көзқарастарын ақтап алуға жасаған әрекеттері
мүлде еш нәрсеге негізделмеген. Механистер «саю» деген
сөзге механистік концепцияға сай келетін және маркстіклениндік диалектикаға қайшы келетін мүлде басца мағына
берген.
Табиғат жөніндегі мұндай көзқарастардың өкілдері механистермен салыстырганда тікелей қарама-қарсы позиция
ұстайды, өйткені олар, бір жагынан, қозғалыстың неғұрлым
күрделі, жоғары формалары, оларды таратушылар және,
екінші жағынан, қозғалыстың неғұрлым қарапайым, төменгі
формалары арасында заңды байланыстар мүлде жоқ деп
санайды. Мәселе бұлай қойылғанда, жоғары, күрделі формалар төменгі, қарапайым формаларға ешцандай мағынада,
соның ішінде генетикалық мағынада да сайылмайды. Мұндай концепция биология саласында әлдеқашан-ақ ерекше
күшті белең алып, мұнда XIX ғасырдың өзінде және одан
бұрын да мүлде жалған, ғылымға жат қорытындылар жасауға, материализмнен тікелей шегінуге ұрындырган болатын. Бұл жағдайда физикалық және химиялық «күштер»
(немесе қозғалыс формалары) әрекет ететін тіршілік саласы тірі емес табиғат саласы арасында болатын күрт, кейде
біржола ажыраушылық әлгіндей шегінулердің гносеологиялық тамырлары болды. Биологиялық құбылыстардың себептері, тіршіліктің мәні мен пайда болуы тіршіліктің өзінің
физикалық-химиялық негіздемесі болып табылатын сол құбылыстардың материялық таратушыларының химизмімен
олардың айқындаушы байланысынан тыс түсіндірілген бойда-ақ нақты себептердің орнына, тіршіліктің шын мәні мен
генезисінің орнына алғашқы виталистердің «өмірлік күшінен» неовиталистердің энтелехиясына, холистердің «тұтастылығының» мистификацияланган ұғымына, т. т. дейін
320

ойдан шығарылған, химиядан жоғары тұратын, ал шын мәнінде, табиғаттан тыс неше түрлі факторлар қойылды.
Тіршілік физикалық және химиялық процестерге сайыла ма?— деген сұрақ қойылған кезде, бұл арада «сайылады»
деген сөздің өзі цай магынада қолданылғандығын күні бу­
рый анықтап алмай тұрып, бір мағыналы жауап беруге болмайды. Егер тіршілік (қозғалыстың биологиялық формасы)
өзінің барлық елеулі көріністері мен қатынастарында физикамен және химиямен тәмамдалады деп түсінілетін (ме­
ханицизм рухында) болса, мундай жағдайда әлгі сұраққа
«жоқ» деп жауап қайтарылуы керек. Ңозғалыстың неғұрлым жоғары және күрделі формасы ретінде өмір материя
қозғалысыиың неғұрлым қарапайым, төменгі формаларын
қамтығанымен, оның үстіне табиғаттың дамуы барысында
солардан туындайтын, бірақ олармен тәмамдалмайтын, сапа
мағынасында алғанда оларға сайылмайтын құбылыстардың
ерекше, сапа жағынан өзгеше бір тобы болып табылады.
Шынында да, тіршілік құбылыстары саласында сапа жағынан ерекше заңдар, мысалы органикалық эволюция заңдары, Дарвин ашқан және бүкіл дарвиндік ілімнің өзегі бол­
тан түрлердің пайда болу, даму және басқа түрлерге айналу заңдары әрекет етеді. Химия да, физика да заттыц
эволюциясының процестерін, оныц түрлерінің (молекулалардыц, атомдардыц, атом ядроларының, элементарльщ болшектердің) пайда болу және айналу заңдарын зерттегенімен, аталған заңдармен шұғылданбайды. Заттардыц органикалық эволюциясы заңдарының органикальщ емес эволюциясыныц заңдарынан сапалық айырмашылығы бар екендігі
әбден айқын, дегенмен бұлардың арасында, күмән жоқ, өте
тығыз байланыс болады, ал мұны елемеуге болмайды.
Алайда қазіргі кезде тіршілікті оның жаңа жақтарынан
(неғұрлым ескі ғылым — биохимия туралы айтпағанның
өзінде, биофизика, биоорганикалық химия, биокибернетика,
молекулалық биология және басқалар) зерттейтін, біршама
бертінде пайда болған жаңа ғалымдардың орасап зор табыстарына байланысты биологиялық құбылыстардың физикалық-химиялық құбылыстарға «сайылатындығы» туралы
мәселе басқа тұрғыдан қойылып отыр, атап айтқанда Ленин
оны өз кітабында қай тұрғыдан: генетика жағы мен құрылым жағынан алғанда тіршілік химия мен физикаға сайыла
ма? деген тұрғыдан қарастырса, сол тұрғыдан қойылып
отыр. Осы заманғы ғылым, мәселенің Ленин қойғандай бо­
лып қойылуын толық қуаттай отырып, әлгі сұраққа: иә,
сайылады!— деп мейлінше анық жауап береді. Өйткені тіршіліктің елеулі көріністері мен қасиеттерінің, соның ішінде
321

тұқым қуалаушылықтың да, өз материялық, заттық тұлғалары болады, ал бұлардың химиялық және физикалық құрылымын, бір жағынан, биологиялық құбылыстар мен қасиеттердің және, екінші жағынан, олардың физикалық-химиялық субстратының арасындағы заңды байланыстарды
анықтай отырып зерттеуге болады және осылай зерттеу керек, ал қазіргі ғылым осылай істеп те отыр. Ңазіргі жаратылыстану ғылымы нақ осындай негізде биосинтез проблемасын іс жүзінде шешуге таяп қалды.
Лениннің кітабында биология жөнінде тікелей ештеңе
дерлік айтылмаса да, соның өзінде бұл кітап оны зейін қойып оқып-үйрепгенде қазіргі ғалымдарды тұрпайы, қате
концепцияларга қарсы күреске қаруландырады.
Тіршіліктің мәні тек қана биологиялық бола алады,
тіршілік қай тұргыдан болса да физика мен химияға сайылмайды деген тезис жаңа тезис емес. Тірі дүниенің ерекшеліктерін абсолюттендіруді, биологиялық процесті физикалық және химиялық факторлардан күрт ажыратуды жақтаушылардың бәрі методологиялық жағынан алғанда нақ әлгіндей «дәлелдерді» ұсынды: олар механицизмге қарсы және
оның жоғарыны төменге, сапаны санға, бүтінді бөлшектердің қосындысына толық «саюыпа» қарсы күрескенсіді, ал
іс жүзінде жоғарының төменмен, сапаның санмен, бүтіннің
өз бөлшектерімен генетикалық және құрылымдық байланыстарын ашып көрсетуге бағытталған ғылым прогресіне қарсы
күресті. Егер классикалық механицизм зерттеліп отырған
құбылыстардың сандық жағын абсолюттендірудің сыңаржақ
концепциясы болған болса, онда қозғалыстың жоғары (биологиялық) формасын классикалық механицизмге мүлде қарама-қарсы абсолюттендіру дәл сол құбылыстардың сапалық жағын абсолюттендірудің соншалық сыңаржақ және
қате концепциясының көрінісін білдіреді. Эрине, осы екі
концепцияның екеуі де дұрыс емес және олар жоғарыны
төменмен, сапаны санмен, бүтінді оның бөлшектерімен бірлікте, өзара байланыста алып қарайтын диалектикалық әдіс
арқылы жойылуға тиіс.
Алайда қазіргі жағдайларда биологиялық құбылыстардың сапалық ерекшелігін абсолюттендіру концепциясы жаратылыстану рылымының өркендеуінө өтө-мөтө қауіпті
болын отыр; сонымен бірге ол материализмнен елеулі түрде шегінулердің гносеологиялық қайнар көзі болып шығуы
мүмкін. Осыған орай Лениннің кітабы, шынайы ғалымдарды әр түрлі жалған ілімдерге қарсы күреске қаруландыра
отырып, қазіргі кезде ерекше зор маңызға ие болып отыр.
322

3. «Догматизм» деген терминде
қандай магына жатыр
С ұ р а қ. Догматизмді қай матынада метафизика ретінде түсіндіруге болады? {141 және 146-беттерге).
Ж а у а п. Догматизм эр уақытта қайсыбір қағидаларды
барлық жағдайларда дұрыс деп қабылданған, өздері қолданылатын нақты жағдайлар есепке алынбаған қайсыбір қағидаларды қайталай салуды көздейді. Мұндай абсолюттендіру метафизиканың өзіне тән көрінісі болып табылады.
Міне сондықтан да Ленин, Энгельстің Дюрингті сынағанына сілтеме жасай отырып, Дюрингтің «абсолюттік ақиқат
пен относительдік ақиқаттың арасындағы қатынас туралы
мәселеге диалектиканы қолдана білмеген догматик, метафи­
зик болған материалист» (142) деген мінездемелерін өзара
сәйкес келетін мінездемелер ретінде бір қатарға қойды.
Ғылымды «догмата, бұл сөздің ең жаман мағынасындағы
догмата» айналдырудың қауіпті екендігі туралы айта келіп,
Ленин догманы бұл жатдайда «қатып, құрысып қалған жансыз бірдеңе» (146) деп түсінді.
Идеалистік философия мен теологияның қағидалары нағыз догматизм болып табылады. Идеалистер мен теологтар
өздері пегіз етіп алган қағидаларын дәлелдемейді, оларды
күмәндануга болмайтын, қалай болтанда да сенуге тура келетін даусыз нәрсе, әбден белгілі нәрсе деп қабылдайды.
Идеалист-философтардың ішінде мұны әсіресе махистерден
айқын байқауга болады.
Лениннің кітабында былай дөлінген: «гносеологиялық
жаңа догмалармен» (әңгіме субъективтік идеализмнің догмалары туралы болып отыр) «әуестенген адамдар» жайында Больцман былай деп жазды: «Біз тура сезімдік қабылдаулардан тугыза алатын түсініктерге сенбеу бұрынты аңғал сенімге тікелей қарама-қарсы келетін ұшқарылыққа
әкеліп соқтырды (бұл арада әңгіме аңгал реализмнің көзқарастары туралы болып отыр.— Б. К.). Бізге тек сезімдік
қабылдаулар ғана берілген, одан әрі аттап басуға правомыз жоқ, деседі» (100).
Сөйтіп, Больцман осы догма мен осы сенімді дәйекті
түрде ұстантанда менің «Мен» -імнен басқа өзге адамдардың бар екендігін ғана емес, сонымөн бірге өткен дәуірдегі
барлық түсініктерді де сөзсіз теріске шытаруга тура келген
болар еді деп атап көрсетеді.
Бүкіл махистік желіктің философиялық мәнін немесе негізін ашып көрсеткен Больцман «жаңа гносеологиялық дог­
малармен әуестенушілікке» махизмді жай және айқын
323

түрде солипсизмге саюшылықты осылай қарсы қойды
'(326).
Догматизмге тән нәрсе — белгілі бір қағидалардың ақиқаттылығын дәлелдеместен, оларды негіздеместен, оларды
барлық замандарға жарамды деп қабылдау. «Философиялық
дәптерлерде» Ленин былай деп атап көрсетті: «Догматиктер
дәлелсіз жорамалдар ұсынады» [29, 288].
Дәлелдеудің, негіздеудің орнына догматиктер өз қағидаларының қашан, қайда және қандай жағдайларда айтылғандығына қарамастан оларды күні бұрын ақиқат қағидалар
деп есептеуді талап етеді.
С ұ р а қ. Маркстік ілімде догматизмге ңарама-царсы
цойылатын не? (154—155-бсттерге).
Ж а у а п. Өлі, догмалық көзқарасқа марксизм нақты
тарихи жағдайды ескеруге, адамның бүкіл қоғамдық-тарихи практикасын қорытуға негізделген жанды, творчестволық көзқарасты қарама-қарсы қояды. Маркс пен Энгельстің
біздің іліміміз догма емес, іс-цимылға басшылың деп айтқандарына В. И. Ленин екінің бірінде сілтеме жасап отырды. Ал іс-қимыл жасауға тура келетін нақты жағдай әрбір
ретте өте қатаң түрде ескерілгенде гана дұрыс іс-қимыл
жасауға болады. Ешқандай шаблон, стандарт, күні бұрын
белгіленген тәсілдер, т. т., ягни догмалық көзқараспен байланыстының бәрі адамның практикалық іс-қимылдарына
дұрыс басшылық жасай алмайды, қайта адамды теріс жолға
салып жіберуге ғана қабілетті, өйткені бір жағдайда дұрыс
болған қагида сол жағдай озгерген кезде өрескел қисынсыздық болуы әбден мүмкін.
«Статистика және социология» деген еңбегінде Ленин
көптеген шимай-шатпақтарда тарихи көзқарас пен нақтылықтың жоқтығын олардың кемшілігі деп баса көрсетеді.
Ол «ұлт принципінің» ұлылығын және оның әр түрлі мағыналары мен арақатынастары туралы мәселе жайында бұлбұлша сайрайтындарды мысқылдайды, оның үстінө жерлеу
процессиясын көргенде халық ертегісіндегі белгілі кейіпкердің: «қояр көбейсін» дегенінің қаншалық сәтті де орынды болганы сияқты, бұл «принцип» те көбінесе соншалық
сәтті қолданылады [30, 388—389] деп келекелейді. Бұл арада ол егіндіктен жиналган астықты тасып жатқан шаруаларды кездестіргенде айту орынды болатын сөзді өмірдің
барлық жағдайларына қолданбақ болған догмашыл кейіпкерді айтып отыр. Халық даналығы мұндай кейіпкердің нақ
өзінің догмашылдығына байланысты қандай өрескел, күлкілі жағдайға душар болатындығын көрсетеді.
Революциялыц жел сөз догмашылдықтың жанды мысалы
324

бола алады. «Революциялық жел сөз дегеніміз,— деп жазды
Ленин,— оқиғалардың нақ қазіргі өзгерісі кезіндегі, істің
нақ қазіргі күйінде туып отырған объективтік жағдайларды есепке алмай, революциялық ұрандарды қайталау. Урандары тамаша, елітерлік болғанымен,— табан тірерлік негіз
*
жоқ,— міне революциялық жел сөз дегеніміздің мәні «осы»
[35, 365].
Революциялық тезистер мен ұрандарды нақ осылай жаттап алушылықты, оларды нақты тарихи жағдайға нақты
талдау жасау негізінде нақты қолдана білмеушілікті Ленин
«солшыл доктринерлік» деп атады. Оның «Коммунизмдегі
« солшыл дықтың» балалық ауруы» деген еңбегі бүтіндей өзінің өткір сынымен осы «солшыл доктринерлікке» (жалған
революциялық, «солшыл» жамылғысы бар догматизмгө)
қарсы бағытталған.
Маркстік ілімнің творчестволық рухын, оның талдауының нақтылығын догматизмге, педантизмге және доктринерлікке қарама-қарсы қоя отырып, Ленин былай деп жаз­
ды: «Марксизмнің бүкіл рухы, оның бүкіл системасы әрбір
қағиданы тек қана (а) тарихи тұрғыда; (0) тек қана басқалармен байланысы жағыпан; (ү) тек қана тарихтың нақты тәжірибесімен байланысы жағынан алып қарауды талап
етеді» [49, 373].
Практиканы ақиқаттың критерий! деп қарастыра оты­
рып, ол бұл критерийдің икемділігін, оның диалектикалық
сипатын былай деп баса көрсетті: «...практика критерий!
істің мәнісі жағынан алғанда ешқашан адамның қандай түсінігін болса да толығынан қуаттай алмайды немесе бекерге,
шығара алмайды. Бұл критерий де адам білімінің «абсолютке» айналуына жол бермейтініндей дәрежеде «айқын емес»,
сонымен қатар ол идеализм мен агностицизмнің барлың
түрлерімен аяусыз күрес жүргізетіндей дәрежеде айқын»
(154).
Сонымен, практика критерий!, догмашылдық атаулыньі:
соның ішінде идеалистердің догмашылдығын да күйрете
отырып, сонымен бірге өзінің өлі догмаға айналуы мүмкіндігін жоққа шығарады.
Цитатшылдық, жаттампаздық, өресіздік догмашылдықтың өзіне тән бір сипаты болып табылады. Марксизмнің
белгілі бір қағидалары олардың мәнін түсінбей, олар айтылған кездегі нақты жағдайларды есепке алмай жатталған
қағидалар ретінде алынғанда әлгі кемшіліктердің бәрі орын
алады. Қандай да бір қағиданы жаттап алу, қайталай бе­
ру — оның мән-мағынасын түсіну, ұғыну деген сөз емес.
Бұл қағиданың тұтас алғанда бүкіл осы іліммен, осы ілім325

нің басқа қағидаларымен ішкі байланысын көре білу қажет.
Ілімнің рухын көре білмей, оның әрпіне жармасушылық,
өзгерген жағдайға байланысты осы әріпті қайта қарау қажеттілігін көре білмеушілік нағыз догмашылдық болып табылады. Лениннің кітабында мұндай догмашылдық Плехановты сынау арқылы сыналады. XX ғасырдың бас кезінде
философия мен жаратылыстану ғылымының дамуындағы
жаңа факт махизм мен жаңа физиканың арасындағы байланыс (яғни В. И. Ленин «физикалық» идеализм деп атаған нәрсе) болғандығын атап корсете келіп, Ленин былай
деп жазды: «...жаңа физиканың немесе, дұрысырақ айтқанда, жаңа физикадағы белгілі бір мектептің махизммен және
қазіргі идеалистік философияның басқа түрлерімен байла­
нысты екендігі ешбір күмәнсыз. Плехановтың істеп отырғаны сияқты, махизмді талдағанда бұл байланысты елемеу — диалектикалық материализмнің рухын қорлағандык
болады, яғни Эигелъстің создерінің кейбір әріптеріие бола
Энгельстің методын құрбан еткендік болады» (284).
Бұл арада Ленин догмашылдықтың нақты мәні: марксизмпің ескіріп қалған (жаңа тарихи жағдайларда) әрпіп
сақтау үшіи марксизмпің рухып, методын, диалектикасып
құрбандыққа шалу екенін дәл анықтап берді.
Белгілі бір піығарманың контексінен цитат немесе онын
үзіндісі ойланбай алынып, ойдың осы бөлшегі немесе үзіндісі белгілі бір қағиданың дұрыстығыпың дәлелі ретінде.
оны қуаттау немесе бекерге шығару ретінде қаралса, мұндай жағдайларда догмаіпылдық, цитатшылдық көзқарас
ерекше айқын көрінеді. Контекстен алына салған цитат
тіпті ол асығыс алынған шығарманың авторыныкі болмай,
мүлде басқа кісінікі болып шықса, оның үстіне мына автор
оны қате көзқарастары үғшін сынап отырса, әлгі парықсыз
көзқарас өкінішті түсініспеушіліктерге ұрындыруы мүмкін.
Егер «Философиялық дәптерлерге» парықсыз қарайтын
болса, нақ осындай кемшілік орын алады: Гегельдің Ленин
жазып алған қағидаларын Лениннің өз көзқарастары екен
деп қалуға болады, өйткені Ленин не оларды тырнақшаға
алмаған, не өз сөзімен жазған (баяндаған).
Қысқартып айтқанда, жаттанды ақиқатты парықсыз қайталаса немесе контекстен соншама парықсыз ала салса және
оны сол цитаттағы ойдың мәніне қарай талдамай тек келтіре
салумен ғана шөктөлсе, мұндай жағдайдың бәрінде догмашылдыққа жол беріледі.
Сұрақ. Марксизмнің дұшпандары «догмашылдар» деп
кімді және неліктен сөгеді? (148 және 154-беттерге).
Ж а у а п. Творчестволық марксистер адамға түйсік ар326

қылы белгілі болган және оның санасында бейнеленген
объективтік реалдылықты мойындайды дегенге сүйеніп,
марксизмнің дұшпандары оларды догмашылдыққа ұрынды
деп кінәлайды. Субъективтік идеалистер және олардың шатасқан ізбасарлары — махистер біздің түйсіктерімізден тысқары және оларға тәуелсіз бір нәрсені бар деп білуді «догмашылдық» деп жариялайды. В. И. Ленин былай деп жазады: «Догматиктердің»— бейпе бір «ең жаңа ғылым» мен
«ең жаңа позитивизм» бекерге шығарған материя ұғымынан
айырылмайтын материалистердің «ескірген» көзқарастарына махистер жақтырмай күлген болады» (138).
Осыған байланысты марксизмнің дұшпандары Энгельсті
«аңғал догмащылдық материализма» салынды, «мейлінше
дөрекі материалистік догмашылдыққа» салынды деп кінәлайды (102).
Ғылым мен практиканың бүкіл тарихы мыңдаған рет
дәлелдогеп үстіпе дәлелдей түскеп дүпиеге материалистік
козқарас пегіздеріп, осы замапғы жаратылыстану ғылымының философиялық негіздерін бұл арада идеалистердің
«догмашылдық», «догматизм» деп атап отырғаны түсінікті.
Богданов дәйекті марксизм мәңгілік ақиқаттар сияқты
«догмашылдыққа» жол бермейді деп дәлелдемек болғанда,
Ленин былай деп түсіндірді: бұл жагдайда ««догмашылдық»
деген терминнен ерекше сипаты бар философияның иісі шығады: бұл — идеалистер мен агностиктердің материалистерге царсы күресте қатты ұнатып қолданатын сөзсымағы...
Сөйтіп, атышулы «ең жаңа позитивизм» тұргысынан матерпализмге қарсы айтылғап пікірлердің бәрі де түкке тұрғысыз, әбден тозығы жеткен ескі-құсқы болып шыгып отыр»
(148).
Дәл сол сияқты ақша аиналысының маркстік теориясы
тек «біздің заманымыз үшін» ғана емес, жалпы алғанда
объективтік ақиқат болып табылады деп мойындауды Бог­
данов «догматизм» деп жариялағанда Ленин махизмге былай
деп қатты тойтарыс береді: «Бұл тагы да шатасқандық. Бұл
теорияның практикаға сәйкес келуін келешектегі жағдайлардың қандайы болса да өзгерте алмайды... Бірақ практи­
ка критерий!,— яғпи барлыц капиталистік елдердің соңғы он
жылдықтар ішіндегі дамуының барысы,— Маркстің қоғамдық-экономикалық теориясының белгілі бір бөлігінің, тұжырымының, т. б. объективтік ақиқатын емес, жалпы алғанда
оның букіл қоғамдық-экономикалық теориясының объектив­
ен ақиқатын дәлелдеп отырғандықтан, бұл жерде марксистердің «догматизм!» туралы сөз қылу буржуазиялық экономияга орынсыз жеңілдік жасау болып табылатындығы дау327

сыз. Маркстің теориясы — объективтік ақиқат деген марксистер қолдайтын бұл пікірден туатын бірден-бір қорытынды мынау: Маркс теооиясының жолымен жүрсек, біз объективтік ақиқатқа барған сайын көбірек жақындай түсеміз
(оны еш уақытта сарқа алмаймыз); ал цандай да болсын
басца жолмен жүрсек, біз шатасудан, өтіріктен басқа дәнеңеге жете алмаймыз» (154—155).
Бүкіл материализм сияқты марксизмді және оның философиясын «догмашылдық» деп жариялау да осындай өтірік
болып табылады, ал олардың қарсыластары міне осымен
айналысып отыр. Марксизм-ленинизмде догмалық ештеңе,
осы сөздің шын мағынасында, болған емес және жоқ.
Материализмнің дұшпандары оның маңызын төмендеткілері келгенде «догматизм» және «метафизика» деген терминдерді (тырнақша ішінде) қолданады. Олар жаратылыстану ғылымының «метафизикасына» қарсы, «догматизмге»
қарсы, «жаратылыстану ғылымының құндылығы мен маңыздылығын шамадан тыс арттыруға» қарсы, «табиғи-тарихи материализмге» қарсы күрес жүргізеді (399).
Көріп отырғанымыздай, «догматизм» мен «метафизика»
бұл арада бір қатарға қойылады.
Сұрақ. Догмашылдар «антидогматизмнің» жалған жа
лауы астында күрес жүргізуге цалай әрекет жасайды? (90бетке).
Ж а у а п. Өз күнәларын қарсыластарына аударып,
оларды кіпәлау — ар-ожданы таза еместердің бәрінің ұнатқан тәсілі, егер «ұрыны ұста!» деген принципке сәйкес ісқимыл жасайтын болсам, өзімнің сәтсіздіктерім мен өрескелдіктерімді бүркемелеудің орайы келеді деп ойлайтындардың бәрі сол тәсілді қолданады.
Осындай жағдай жөнінде Ленин былай деп жазды: «Эмипириокритиктер мен имманенттер «аңғал реализмді» атышулы жақтау кезінде өзіміз көрген мистификация тағы да
алдымыздан шығып отыр. Авенариус Тургеневтің шығармасындағы алаяқтың1: өз басыңда бар деп білетін кемшіліктерге қарсы көбірек айқайлай түсу керек дейтін кеңесі бойынша іс істеп отыр» (90).
Материализмнің негіздеріне қарсы күрес жүргізе отырып, оларды «догмашылдық» деп жариялай отырып, идеалистер нақ солай істейді, бірақ шын мәнінде идеалистердің,
агностиктер мен теологтардың өздері догмашылдар болып
табылады. Бір жағынан, шіркеу мен дін догматтары және,
1 Әңгіме Тургеневтің «Күнделікті өмір ңағидасы» деген қара
сөзбен жазылған өлеңіндегі көйіпкер туралы болып отыр.— Б. К.
328

екінші жағынан, материализм мен жаратылыстану ғылымының ең негізгі қағидалары арасынан ортақ бірдеңе табуға
әрекет жасағандар да болды.
Алайда шынтуайтқа келгенде бұлардың арасында айқын
және ешқашан жойылмайтын шек бар: шіркеудің догматтары дінге сену және тек қана дінге сену тұрғысынан қабылдапылуға тиіс, өйткеиі оларды ешқандай дәлелдермен,
ешқандай аргументтермен пегіздеуге болмайды және оларды
қуаттай алатын бірде-бір факт келтіру мүмкін емес.
Бұған керісінше, материалистік философия мен жаратылыстану ғылымының іргелі қағидалары теория жүзінде де,
эксперимент жүзінде де, жалпы алғанда практика жүзінде
де сан рет тікелей және талассыз қуатталды, сол себепті бұл
қағидалар практика критерий! арқылы тексеруден ойдағыдай өткен және объективтік ақиқаттардың қатарына қосылып, дәлелденген қағидалар ретінде қабылданады.
Сондықтан да сәнге айналған, ақылға қонбайтын реакцияшыл философия арқылы бүлінбеген адамдар бұл қағидаларға нағыз ғылыми қағидалар деп кәміл сеніп, олардың
акиқаттылығына көз жеткізеді. Бірақ бұл наным мен бұл
сенімнің папаның пәктігіне және шіркеу діншілдерді ойлапбастан, сыни тұрғыдан талдау жасамастан қабылдауға
мәжбүр ететін басқа да діни догматтарға католиктің санасыз түрде нануымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Бу­
тан керісінше, ғылым өз қағидаларының ақиқаттылыгына
көз жеткізу үшін, оларды іс жүзінде, практика жүзінде тексере білуге және осының нәтижесінде олардың негізділігіне,
олардың объективтік реалдылыққа сәйкестігіне нану үшін
өзінің кез-келген қағидасын сыни тұрғыдан талдауды талап
етеді.
Ңарсы күрес жүргізу мақсатымен «догма» деп атау тиім"
ді болатын қағидалар мен нағыз догмаларды шатастыру —
өздерінің шын мақсаттарын бүркемелеу үшін алдыңғы қатарлы ғылымның дұшпандары кең түрде қолданып отырған
тәсіл. Оқушылардың сеніміне ие болу үшін нағыз догмашылдарды догмашылдар деп дұрыс атай отырып, мұндай авторлар содан кейін іле-шала өздерінің өршіл шабуылын алдыңғы қатарлы ғылымға бағыттайды, бұл ғылымның өздеріне
ұнамайтын қағидаларына «догматизм» деген ат қойып, айдар тағады.
Мұндай екіжүзділікті әшкерелеу керек, ал бұл істе Лениннің кітабы көмектөседі. Нақ осы кітапта Тургеневтің
шығармасындағы алаяқтың кеңесіне сәйкес іс істейтін философиялық екіжүзділердің бөт пердесі батыл сыпырылып
тасталған.
329

«Философиялық дәптерлерде» Ленин Ф. Паульсеннен
цитат келтіреді, ал Паульсен былай деп жазған болатын:
«қазір атеизм» (бұрын буржуазияда болганындай) «социалдемократияның догматы болып отыр»... «Мұның өзі өңі айналдырылған катехизис. Сондықтан ескі догматика сияқты
бүл жаңа, теріс догматика да ғылымға жау, өйткені ол озінің догмаларында сын мен күмәндану рухын құрсаулайды»
[29, 352].
Таныс тәсіл! Дін мен атеизм бір жёрге шогырландырылады да, ғылымға жау догматика деп жарияланады. Ал
оның бер жағында «жаңа, теріс догматика» деп аталып
отырган нәрсеніц шын мәнінде догматика атаулының, ең
алдымен шіркеулік-діни догматиканың бекерге шығарылуы
екендігі анық.
Философияға және оның ішіндегі партиялардың күресіне келетін болсақ, неше түрлі ымырашылдықты және әлгі
күрестен жоғары тұрмақ болып әлектенушілікті Маркс, Эн­
гельс және Ленин қатты сынады. Ең жексұрын аралық
партиядағы кез-келген «ымыраластырушылар» идеялық ықпалдың мысалы бола алады. Мәселен, Маркс, Шеллингті
философиядағы бұрынғы бағыттардың бәрін қамтуга, олардан асып түсуге дәмеленген бос мақтаншақ, деп жазды, ал
Ленин Маркстің осы сөздерін цитат етіп келтірді. «Француз
романтиктері мен мистиктеріне Шеллинг: мен — философия
мен теологияны біріктірушімін; француз материалистеріне:
мен — тон мен идеяпы біріктірушімін; француз скептиктеріне: мен — догматиканы қиратушымын,— дейді» (384).
Осыган орай Ленин былай деп ескертеді: «Юмистер деп
аталса да немесе кантшылдар (немесе XX гасырдагы махистер) деп аталса да бәрібір, «скептиктер» материализмнің «догматикасына» да, идеализмнің «догматикасына» да
қарсы айғай-шу көтеретінін Маркс сол кезде-ақ байқады...»
(384).
Маркс пен Лениннің бұл мәселе жөніндегі позициясы
өзіңді жалпы алғанда «догма» атаулыларға қарсы күрескер
етіп корсету әрекеттерінің бәрінен, нагыз озық ғылымды
«жаңа догмалар» деп атаудан сақтандырады.
Сұрақ. «Беделдер» туралы мәселе мен «беделділік»
деп не айтылып отыр? (282-бетке).
Ж а у а п. Өздерін марксистер деп атаған махистер маркс­
изм философиясы болып табылатын дүпиеге диалектикалық козқарастың негізгі қағидаларына қарсы шықканда,
олар біз марксизмге және оның философиясына қарсы күрес жүргізіп отырғанымыз жоқ, қайта жеке адамдарға
(мысалы, Плехановқа) және олардың ізбасарларына қарсы
330

күрес жүргізіп отырмыз деп түсіндірмек болды. Олардың
пайымдауларының желісі айқын еді: өзіміздің позициямызды беделдерге бас июге қарсы, оларға санасыз түрде бас
июдсп «азат болу» жолындағы күрес деп көрсету анағұрлым оңай болып отырғанда маркстік философияны тәптіштеп талдау және «бекерге шығару», сөйтіп өзімізді осал
жағдайға қалдыру неге керек?— деп топшылады олар. Өйткені кез-келген догмашылдарға ұқсап қандай да бір беделділерге бас иеді және осы беделділердің жазғандары мен
айтқандарының бәрін догма деп ұғынбастан қабылдай салады деп творчестволық марксизмнің өкілдерін кінәлау апағұрлым оңай әрі қолайлы ғой.
Лепин бұл жағдайда философиялық ревизионистер
маркспзмге қарсы күрестің өздеріне ұнамды дағдылы тәсілдерін қолданатындығын көрсетіп берді. Марксизмнің беделділері маркстік ілімнің философиялық негіздерін айқын білдіргеидіктен, бұл негіздерді сындарлы түрде қорытып,
баяпдап бергендіктен, философиялық ревизионистер бұл
беделділерге қарсы күреседі. Әңгіме әсте де маркстік ілім
беделділерінің еңбектеріндегі тезистер мен тұжырымдарды
жаттанды сабақтай, догмалық түрде қайталай беру туралы
болып отырғап жоқ, әңгіме осы ілімпің беделділер баяндаған
принциптері мен негіздеріне сүйене отырып, ілгері басу,
жаңа тарихи жағдайды, материализм мен идеализмнің жаңа
тарихи жағдайлардағы күресіне қатысы бар жаңа деректерді талдағанда, жаратылыстану ғылымының ең соңғы жаңалықтарын қорытқанда осы принциптерді қолдану жайында
болып отыр.
Маркстік философияпың жәпе оның материализмнің логикасы мен таным теориясы болып табылатын диалектикасының барлық принциптері мен негіздері өздерінің күшіп
толық сақтайтындықтан, маркстік философияның беделділерінің еңбектері өздерінің толық маңызын сақтайды. Кезінде Маркс пен Энгельс айтып кеткен және олардың ізбасарлары қарсыластардан қорғап қалған негізгі қағидалардың
қатаң жәпе дәйекті түрде сақталуын, прогресшіл ілімдердің ескіріп, жаңа жағдайларда өз маңызынан айырылған белгілі бір әрпі қайта қаралған кезде сол ілімдердің
рухының сақталғанындай сақталуын догматизм талап етпейді, мәселеге нақ творчестволық көзқарас талап етеді.
Ревизионистер бұл арада да, Лениннің көрсеткеніндей,
ауру бастың сақинасын сау басқа теліп отыр. Реакциялық
философия беделділерінің сөзіне сеніп, Берклидің, Юмның
және Канттың қазіргі эпигондары адам айтқысыз көлемде
үйіп-төккен түкке тұрғысыз сандырақты ақиқатқа балап,
331

бұл беделділеріне догмалық тұрғыдан қарайтындар нақ сол
ревизионистер.
Ленин бұл арада махист-ревизионистердің реакциялық
сәнге айналған беделділердің соңынан қүлдық ұрып ере беретіндігін көрсетеді. «Махизмді марксизммеп «ымыраластырмақ» болған орыс махистерінің бақытсыздығы нақ мынада,— деп жазды ол,— олар философияның реакцияшыл
профессорларына бір рет сеніп қалды да, сол сеніп қалған
қалпында томен қарай құлдилай берді. Марксті дамыту
және толықтыру жөнінде әр түрлі әрекеттер ойлап шығару
тәсілдері өте оңай болды. Оствальдты оқиды, Оствальдқа
сенеді, Оствальдты қайталап айтып береді, сөйтеді де мұны
марксизм деп атайды. Махты оқиды, Махқа сенеді, Махты
қайталап айтып береді, сөйтеді де мұны марксизм деп атай­
ды. Пуанкарені оқиды, Пуанкареге сенеді, Пуанкарені қайталап айтып береді, сөйтеді де мұны марксизм деп атайды!»
(390-391).
Ревизионистердің осы келеңсіз тәсілдерінің бәрінің негізінде, өзіміздің көріп отырғанымыздай, реакциялық философияның беделділеріне сыни тұргыдан қарамай, апалогеттік тұргыдан қараушылық, олардың материализма жат қағидаларын ақиқатқа балап қабыл алушылық жатыр.
Сондықтан бұл орайда өздерінің арылады деп үміт күтуге болмайтын догматизмін мүмкіндігіне қарай көлегейлеу
үшін және назарды өздерінен басқа жаққа аудару үшін ре­
визионистер: творчестволық
марксистер — догмашылдар,
олар маркстік философия беделділерінің соңынан санасыз
түрде салпақтап еріп жүр деп кез-келген жерде байбалам
салады.
Ленин бұл жерде де ревизионистердіц бет пердесін сыпырып тастады. Ол былай деп жазды: «Мені «беделділердің» пікіріне сүйенеді деп, айқай-шу көтермеңіздер, махист
мырзалар: сіздердің беделділерге қарсы айқай-шуларыңыз — социалистік көзқарастағы беделділердің (Маркс,
Энгельс, Лафарг, Меринг, Каутский1) орнына буржуазиялық
көзқарастағы беделділерді (Мах, Петцольдт, Авенари­
ус, имманенттер) қоятындарыңызды бүркегендік қана. «Ве­
дел дер» мен «беделділік» туралы мәселені көтермегендеріңіз сіздердің өздеріңізге жақсы!» (282).
1 Сол жылдары, өз еңбектеріндегі бірңатар елеулі кемшіліктерге ңарамастан, Каутский дегенмен де маркстік ілімді насихаттаушы
деп санала алатын еді. Кейінірек ол ашық ренегаттық позициясына
көшті де, Ленин оны марксизмнен шегінуші және пролетарлық революцияның жауы деп қатты айыптады.
332

4. Лениннің терминологиялық схоластиканы сынауы
С ұ р а қ . Материализмнің қазіргі қарсыластары өздерінің философиялық көзқарастарын баяндағанда көмескі,
эдейі ^иындатылган терминологияны қолданатыны неліктен? (91 жэне 408-409-беттерге).
Ж а у а II . Олардың философиялық, гносеологиялық
көзқарастарының негізі ескі, әбден тозығы жеткен идеа­
лизм мен агностицизмнің әуелден белгілі қағидалары болғапдықтап, бұл қағидалар өздерінен өздері, тікелей, былайша айтқанда, жалаң күйінде философиядағы жаңа бірдеңе
деп есептеуге келмеген болар еді. Ескі идеалистік философиядағының, соның өзінде ең нашар, ең әлсіз және реакциялық нәрсенің жай ғана қайталауы болған мұндай эпигондық өз жағына ізбасарлар тартып жарытпаған болар еді.
Осыған орай жарамсыз, тозығы жеткен философиялық
ескі-құсқыны жаңа создік жарнамалармен және терминологиялық бұлталаққа салып, астарлап сөйлеу арқылы бүркемелеу, көмескілендіру, буалдырландыру қажеттігі туды.
Бұлай бүркемелеудегі мақсат аңқау, сенгіш оқырмандарды философиялық идеализмнің шырмауына түсіру үшін
бұл идеализмнің ескіріп, әбден тозығы жеткен қоқсықтарын жаңа нәрсе деп, үлкен жаңалық деп көрсету болып
келді және солай болып та отыр.
Егер реакциялық философияның алдында мундай мақсат тұрса, мәселенің істің мәнісіне қатысты әдетте бағынышты роль атқартын терминологиялық жағы бұл арада
шамадан тыс үлкен маңызға ие болатындығы түсінікті:
сәнге айналған реакциялық ағымдардың бүкіл көпірме
«жаңалығы» мен «сонылығы» нақ ақылға қонбайтын, айлалы терминологияда, осы ағымдардың авторлары және олардьщ жолын қуушылар бетке ұстаған даңғаза атақтар мен
жарнама жазуларда болып отыр.
Ленин «эмпириокритицизмнің басынан аягына дейін
реакцияшылдығын, оның идеализм мен агностицизмніц ескі
қателерін жаңа жалтарыстар арқылы, құрғақ сөздер мен
айла-шарғылар арқылы бүркемелейтіндігін» (408) ашып
көрсетеді. Ол «эмпириокритицизмнің гносеологиялық схоластикасының ар жағында» нақ не нәрсеніц жасырынып
тұрғандығын, «жалған оқымыстылық-дүмшелік жаңа аттармен немесе топас ойдан туған бейпартиялылықпен» (409)
нақ не нәрсенщ бүркемеленіп жүргендігін көрсетеді.
Мұны, атап айтқанда, Ленин «элемент» деген сөзсымақты мысалға келтіру арқылы көрсетеді, ал бұл сөзсымақтың
көмегімен махистер материализмнің бөлшектерін идеа333

лизмнің бөлшектерімен шатастырып, қорытындысында өзінің негізінде субъективтік идеалистік түске боялған қойыртпақ алған болатын. Бұл жайында жоғарыда айтылған еді,
бірақ бұған тағы да оралып отырмыз. Махистер кең көлемде дабыра еткен «дүние элементтерінің ашылуын» түкке тұрғысыз саидырақ деп мысқылдап, Ленин былай деп
жазды: «Әлбетте, «элемент» деген сөзсымақты қолдану айласы іс жүзінде барып тұрған бейшаралық софизм болып
шыгады, өйткепі Мах пеп Авенариустің шығармаларып
оқыған материалист салған жерден-ақ: «элементтер» деген
не? деп сұрақ қояды. Жаңа сөз ойлап шығару арқылы философияның негізгі бағыттарынан жалтаруға болады деп ойлау, шынында, балалық болар еді. Не эмпириокритиктердің бәріпің де, Махтың да, Авенариустің де, Петцольдтің
де... айтып жүргеніндей, «элемент» дегеніміз туйсік,— онда,
мырзалар, сіздердің философияның өз солипсизмінің жалаңаштығын неғұрлым «объективті» терминологияның киімімен бүркеуге тырысып, арамтер болатын идеализм болады.
Не «элемент» түйсік емес,— онда сіздердің «жаңа» сөзсымағыңызда тук мағына жоі$, онда бұл құрғақ сөзге мәз
болғандық болады» (52—53).
Махизм, дейді екінші бір жердө Ленин, «элемент» деген
бос сөзбен жалтару арқылы мәселені былықтырып, дүрыс
жолдан бұрып әкетеді» (42).
Сонымен, терминологиялық қоқыс махистерге өз ілімінің субъективтік-идеалистік мәнісін бүркемелеу үшін, ал
даңғаза жарпама сөзге сеніп қалатын аңқау оқырмандарды
алдап тұзаққа түсіру үшін қажет. Сондықтан Ленин махистік теориялардың шын мәнісін корсету үшін оларды
создік қоқыстың бәрінен арылтуға ұмтылды және «Авена­
риус идеяларының қисынсыз терминологияны алып тастағанда ашылатын мәніне дұрыс баға» (91) берген маманфилософтардың пікірлерін келтірді.
Ақылға қонбайтын «жаңа» терминологияны ойдан шығарудың философиялық ойды дамыту үшін мүлде ешқандай
маңызы жоқ, өйткені сөзсымақтармен ойнау еш жерде және
еш уақытта аз да болсын алға бастыра алмайды. «Дюрингке қарсы бүкіл күресін,— деп жазды Ленин,— Энгельс бутіндей материализмді дәйекті түрде жүзеге асыру ұранымен
жүргізді, материалист Дюрингті бос сөзбен істің мәнін бұрмалағаны үшін, сөзуарлығы үшін, идеализмге жол бергендік, идеализмнің позициясына көшкендік болып табылатын
пайымдау тәсілдері үшін айыптады» (386). Махистерге қатысты жағдайда мұндай вербализмнің салдары философияның адам айтқысыз сөздік қоқыспен былығуы ғана болды.
334

Демек, терминологиялық бұлталаңға салумен әуестенушілік не идеализмге қарай сырғуға, не идеализмді сөздік
қоқыспен бүркемелеуге алып барады. Құр сөзуарлық, мәнсіз сөздердің жиынтығы — махистер тарапынан материа­
лизма қарсы жүргізілетін күрестің тәсілдері осындай. Бір
жерде ілгері баспай тұрып алу және ғылым меи өмірдің өзі
баяғыда-ақ жоққа шығарған философиялық ескі-құсқыға
қарай шегіншектей беру — махистік концепциялардың боямалапбағандағы ұсқынсыз шын сиқы осындай. Богдановтың
ақиқат туралы мәселе жөніндегі позициясын Ленин былай
деп сипаттайды: «Ақиқат — «тәжірибенің жанды ұйымдастырушы формасы» деген сияқты сөздерді қарсы дәлел деп
есептеу — беталды ңурастырыла салынган сөздерді философияға балағандық болады» (141).
Мұның қоғамдық ғылымдарға да қатысы бар: «Мах пен
Авенариустің гносеологияда идеализмді дамытпай, қайта
ескі идеалистік қателерге зор дәмелі терминологиялық сандырақты («элементтер», «принциптік координация», «интроекция» т. т.) үйіп-төккені сияқты, социологияда да эм­
пириокритицизм, марксизмнің қорытындыларына
тіпті
шынымен-ақ тілектес болғанның өзінде де, энергия мен
биология жөніндегі зор дәмелі құрғақ сөздермен тарихи материализмді бұрмалауға апарады» (376).
Осыған байланысты белгілі бір философтың шын пози­
циясын біліп алуға көмегі тиетін әдістің маңызы өте зор,
бұл орайда оның шығармаларын оқуға ылғи тура келетіндігін, ал ол, автор ретінде, әлбетте, қай уақытта болса да
өз көзқарастарын жақсы жағынан, егер қажет болса, боямалап та корсетуге ұмтылатыпып есте ұстау керек.
Бұл әдістің мәні белгілі бір философтың сан үшін бетке
ұстаған сөздік тужырымдарын оныц пайымдауларыньщ
шын мән-матынасынан ажыратып алуда болмақ. Бұл үшін
өзіңе ылғи мынадай сұрақ қойып отыруың керек: егер белгілі бір қағиданы астарлы сөздерден арылтып, әдеттегі тілге аударсақ, ол қандай мағына білдірер еді?
Ленин былай деп жазды: «Адамға баға бергенде, оның
өзі туралы не айтқанына немесе не ойлағанына қарай баға
бермейді, оның ісіне қарай баға береді. Философтарға баға
бергенде, олардың өздеріне өздері берген атақтарына («по­
зитивизм», «таза тәжірибе» философиясы, «монизм» немесе
«эмпириомонизм», «жаратылыстану философиясы», т. с.)
қарай баға бермей, негізгі теориялық мәселелерді іс жүзінде қалай шешіп отырғанына қарай, кіммен қол ұстасып
бара жатқанына қарай, өздерінің шәкірттері мен ізбасар335

ларыпа нені үйрететініно және нені үйреткеніне қарай баға
беру керек» (244).
Нақ осы үшін құйтырқы терминдерді алып тастау жөнінде сыни тұрғыдан қарап жұмыс істеу талап етілетіндігін,
және де мұндай жүмыстың кейде еңбекті тым көп керек
ететіндігін және ұнамсыз болатындығын әрқашан есте ұстау
қажет. Алайда, осындай жұмысты істемей тұрып, қандай
да бір реакциялық философия ілімін боямалап көрсететіи
алдамшы сөздердің тұзағына түсіп қалуға болады.
Міне сондықтан да Ленин өздерін марксистпіз деп,
Мах, Авенариус және К°-нің соңынан еретіндерді, олардың
құйтырқы терминдерін нағыз жаңалық деп есептейтіндерді
аяусыз әшкерелейді: ««Интроекция» идеализмге қарсы бағытталған дегенге нанып, Богданов профессорлық философияның қармағына ілініп қалды. Богданов материализмге
қарсы жұмсалған улы тілді байқамай, интроекцияға Авенариустің өзінің берген бағасына беталды ианды» (92).
В. И. Ленин реакцияшыл философтардың сөзіне сенуге
болмайтындығын, олардың өздеріне жапсыратын этикеткасының тасасынан олардың шын көзқарастарын іздеп таба
білу керектігін дәлелдеу тұрғысынан махизмге талдау жасады. Мұны қалай істеу керектігін ол «реалист» С. Суворовтың жазғандарын мысалға келтіре отырып дәлелдеді.
«Маркс, деп жазды Ленин,— өидіргіш күштердің өсуі де­
ген ұғымға мейлінше дәл анықтама берді және осы өсудің
нақты процесін зерттеді. Ал Суворов Маркс талдап қойған
ұғымды белгілеу үшін жаңа сөзсымақ ойлап шығарды, 61рак, ойлап шығарғаны өте сәтсіз болып, мәселені тек қана
шатастыра түсті. Өйткені «күштерді үнемдеу» деген не,
оны қалай өлшеу керек, ол ұғымды қалай қолдану керек,
бұған қандай дәл және нақты фактілер сай келеді — мұны
Суворов түсіндірген жоқ және мұны түсіндіру мүмкін де
емес, өйткені бұл — жатқан бір былық» (381).
Ленин бұл сияқты былықтың үлгісі ретінде Суворовтың
«әлеуметтік экономия заңы» дейтіннің «әлеуметтік ғылымның ішкі бірлігінің принцип!» болып табылатындығы туралы пайымдауын келтіреді де, жақша ішінде мынадай сұрақ
қояды: «окушы, осы сөздерден сіз бірдеңе түсінесіз бе?»
(381). Ал бұдан әрі, Суворовтың айтуына қарағанда,
«адамдардың өндіргіш күштері генетикалық градацияны
құрайтындығы» жөнінде Ленин «уһ!» (381) деп жазып өз
ойын айқын білдіреді.
«Бұл — Марксті баяндағандық емес, ақылға сыймайтын сөз қоқсығымен марксизмді былықтырғандық,— деп
қорытындылайды
Ленин.— Суворовтың мақаласындағы
336

мұпдай қоқсықты айтып тауыса алмайсыз... Мұндай дөрекі
сөздердің тізбелерімен талай томдарды толтыруға болады,—
ал буржуазиялық социологияның өкілдері осындай дөрекі
сөздермен талай томдарды толтырып та жүр, бірақ мұны
марксизм философиясы деп көрсету — шектен тыс өрескелдік» (382).
Ленин дәл осы кемшілік Богдановта да бар деп атап
көрсетеді, өйткені Богданов «Маркстің қорытындыларын
қуаттағысы және тереңдеткісі келеді, бірақ іс жүзінде ол
мейлінше ығыр қылатын, жансыз схоластикамен бұл қорытындыларды суйылтып жіберіп отыр. Мұндағы «маркстік»
нәрсе — оның тек бұрыннан мәлім қорытындыны цайталағандығы ғана, ал оның «жаңа дәлелдеуінің бәрі, әлгі «әлеуметтік энергетика»... және «әлеуметтік іріктелу» дегендерінің бәрі — бос сөздердің тізбегі, марксизмді бастан-аяқ қорлағапдық. Богданов әсте маркстік зерттеумен шұғылданып
отырған жоқ, қайта осы зерттеу арқылы бұдан бұрын қол
жеткен нәтижелерге биологиялық және энергетикалық
терминологияның киімін кигізумен шұғылданып отыр. Бұл
әрекет бастан-аяқ түкке тұрғысыз, өйткені «іріктелу», энергияны, энергетикалық балансты «ассимиляциялау мен
«дезассимиляциялау» деген, т. с., т. б. ұғымдарды қоғамдық ғылымдар саласына қолдану—бос сөз» (374).
Ленин үшін мәселенің мәні, көзқарастар мен ілімдердің
мазмұны әрқашан басты нәрсе болды. Егер қисынсыз сөз
оралымында дурыс ой білдірілген болса, Ленин мұны атап
көрсетеді, бірақ сол ойды білдірудің қисынсыз әдісін сынайды. Мәселен, ол Фейербахтың түйсік «объективтік құтқарушының жіберген інжілі, хабары (Үегкйпсһіп^)» деген
сөздерін келтіреді. Осы сөздер жөнінде Ленин былай деп
ескертпе жасайды: «Көріп отырсыздар, оның қолданған
терминологиясы оғаш, жан түршігерлік болса да, философиялық бағыты мейлінше айқын: түйсік адамға объектив­
ен ақиқатты ашады» (139).
Демек, белгілі бір философтың қандай философиялық
позиция — материалистік позиция немесе идеалистік по­
зиция — ұстап отырғандығын анықтауға өздігінен алғанда
терминология бөгет жасай алмайды.
Кейбір философтарда сөз бен істің арасында, олардың
көзқарастарының «жарнамасы» мен мәні арасында алшақтық бар екендігін Лениннің жалпылама көрсетуінің тек
реакцияшыл философтарға ғана емес, сонымен бірге өздерін марксистпіз деп атайтындарға да қатысы бар.
Қазіргі жаратылыстану ғылымындағы көптөген алдыңғы
қатарлы теориялар мен тұтас бағыттардың бейне «реак337

циялық», «идеалистік», «буржуазиялық», т. т. ретінде диалектикалық материализм атынан біраз уақыт айыпталып,
оларға қарғыс айтылып келгөндігі жақсы мәлім. Олардың
арасында генетика, относительділік теориясы, кванттық
механика, кибернетика және тіпті ядролық физика да бар
еді.
Іс жүзінде осы заманғы ғылымның бұл жетістіктері диалектикалық материализмге қайшы келмегені былай тұрсын,
қайта оны тікелей қуаттау болып қызмет етті. Ал олардың
қарсыластары, өздерін диалектикалық материалистерміз
деп көрсетпек болғандар, шын мәнінде тұрпайы немесе механистік материализмнің позициясында болды. Демек. бұл
жағдайда да философтарды олардың өздері жайында өздерінің не айтатындарына немесе не ойлайтындарына қарап
емес, олардың істеріне қарап бағалау керек.
С ұ р а қ . Жеке ғылымдарда, мысалы, математикада
немесе физикада байқалып отырғанындай, арнаулы философиялыц терминологияның көмегімен философиялық ілімдердің мәнін білдіру үшін осындай терминология керек
емес пе? (159-бетке).
Ж а у а п . Әлбетте, әрбір ғылым сияқты, философия да
өзінің арнаулы терминологиясын керек етеді. Әңгіме осы
ғылымның өзінің мазмұнына сай келетін нағыз ғылыми
терминология туралы. Мұндай терминология маркстік-лепиндік философияда баяғыда-ақ қалыптасқан, сондықтан
оның дұрыс қолданылып, сөздік қоқыстармен, комескі сөз
тіркестерімен бүлінбеуі туралы ғана соз етуге болады.
Терминологияны ондай бүлдіруге қарсы Ленин аяусыз
күрес жүргізді. «Бұратылған», оқушыға түсініксіз терминнің қолданылғанынан талқыланып отырған мәселе түсініктірек бола қалмайды ғой. Нақ керісінше. «Маркс пен Энгельстің даныптпандығы,— деп жазды ол,— тағы да мынадан көрінді: олар жаңа сөзсымақтарды, түсініксіз терминдерді, қайдағы бір «измдерді» тықпалайтын жалған оқымыстылық айланы өте жек көрді, пікірлерін тура әрі түсінікті етіп айтып: философияда материалистік және идеа­
листа бағыттар бар, ал олардың арасында агностицизмнің
әр түрлі сарындары бар, дөді» (159).
Ленин «бөгде сөздерге», сәнге айналған реакцияшыл
философия жөніндегі күмәнды шимай-шатпақтардан алынған терминдерге сыни тұрғыдан қарамаушылықты да айыптады. А. М. Деборин диалектикалық материализм «теориялыц-танымдыц критицизмнің жаңа лебін әкеледі» деп
жазғапда. Ленин Деборин мақаласының жиегіне былай деп
338

жазып, ескертпе жасады: ««біреудің» сөзііт қолданудың ешбір қажеті жоқ!» [29, 558].
Бұдан әрі, Деборин қолданған «сенсуалистік феномена­
лизм» деген сөз тіркесі жөнінде Ленин: «...солай соқшы
озін!» [29, 559] деп жазды. Ал бұдан да гөрі әріректе Де­
борин мақаласының автор сәнге айналған сөзсымақтарға
бейімділігін көрсеткен жерлеріне Ленин мынадай өз теңеулерін қоса беріп отырады: «Ңолапайсыз және қисынсыз
сөз!»; «Қисынсыз термин!» [29, 564, 565].
Тағы да бір мысал. Деборин «имманенттік» нәрсе объективтік-реалдыц маңыз алатындықтан, «трансцендеттік»
нәрсеге айналады деп, тағы да бәрін сол стильде жаза бе­
руш қоймайды. Ленин былай деп атап көрсетеді: «Талассыз ақиқаттар сұмдық түсініксіз, аЬзІгиз (бұлдыр.— Б. К.)
түрде баяндалған. Энгельс осындай түсініксіз тілмен неге
жазбаған?» [29,562].
Лениннің бұл нұсқауын біздің философтардың ішінде
еңбектері кейде бұлдыр, бұралаң терминдерге және көмескі
сөз тіркестеріне толы болатын философтардың да ескергендері жөн. Бір нәрсені есте ұстау қажет: егер шығармаларда байыпты, терең ойлар болса, олар оқушылардың санасына бұралаң терминологиясыз-ақ тезірек жетеді, ал егер
мұндай ойлар болмаса, ешқандай да қиналып қиыстырған
терминологияның көмегі тимейді.
С ұ р а қ . Егер махистердің шимай-шатпақтарының терминологиялыц жатыныц елеулі мән-мағынасы болмаса, оған
Ленипнің кітабыпда пеліктен мұншалық көп көңіл бөліпген? (361—362-беттерге).
Ж а у а п . Мұның себебін былай түсіндіруге болады:
Ленин марксизмге жау ілімдерді нақты, яғни терең әрі жанжақты зерттеп, олардың әлсіз жақтарын анықтағаннан
кейін сыналып отырған ілімдерді күйрететін өң пәрменді
соққыларды беру үшін сепімді құралдарды іздестіріп,
бұл ілімдермен қай уақытта болса да күрес жүргізді. Мұндай нақты көзқарас болмайынша, махистік желікке күйрете соққы беру өте қиын болар еді. Тек құрғақ декларациялармен, сыналып отырған көзқарастарға айдар тағумен ғана
оларды ішінара болса да жеңуге болады деп есептеуге
болмайды. Даурыға шу көтеру және көп дәмелендіре
мәлімдемелер жасау арқылы тек қана курес жургізіп
жатцан сияуты болып көрінуге болады, ал күрестің өзі қарсыласты, оның күресте қолданатын әдістерін, оның шын
мәпінде қандай негізсіз болса да келтіретін дәлелдерін те­
рец зерттеуді талап етеді. Айғайға басумен, идеологиялык
339

күреске шақырумен іске көмектесе алмайсың, өйткені наі$ты курес керек, ал оны В. И. Лениннің жүргізгеніндей етіп
жүргізе білу қажет.
Ленин кітабының мына бір тұсы махизмді сынауға лениндік көзқарастың жарқын сипаттамасы бола алады. Махистердің сөздік қоқыс пен өрескелдіктерге толы кезекті
бір пайымдауларын келтіре отырып, Ленин былай деп жазады: «Бұл адам айтқысыз пасықтық былшылды, Авенариустің терминологиясын бүркенген бұл жалған-ғылыми қылжақбастықты осынша ұзақ цитатқа келтіргеніміз үшін
оқушы бізге, сірә, ызаланып отырған болар. Бірақ — дұег
сіеп Ғеіпй \уі11 ұегзіеһеп, тир іт Ғеіүиіез Бапіе ^еһеп1:
жауды білгісі келген адам жаудың елінде болып көруі ке­
рек. Ал Р. Авепариустің философиялық журналы — марксистер үшіп пағыз жаудың елі. Сондықтан біз оқушыны
буржуазиялық ғылымның клоундарын заңды түрде жек
көруін бір минутқа болса да қоя тұрып, Авенариустің шәкірті мен серігінің дәлелдерін талдап көруге шақырамыз»
(362). Бұдан әрі ол махистердің бірінің кезекті шатпағыпа
сыни тұрғыдан егжей-тегжейлі талдау жасайды.
Дұшпанды әбден біліп алу үшін Ленин жау еліне осылай енеді.
Жоғарыда біз талданып отырған мәселелер тобының терминологиялық жағына толық тоқталдық, философиялық
терминологияның ғылыми сындарлылығы үшін В. И. Лениннің қалай күрес жүргізгендігін көрсетуге ұмтылдық. Әсіресе басты-басты философиялық бағыттардың — материализм
мен идеализмніц — атауына қатысы бар шатасқан термино­
логия идеалистерге ғана, ең алдымен олардың өздері бас
болып негізгі гносеологиялық мәселелерді шатастыруға
әрекет жасайтындарыпа ғаиа тиімді болмақ.
* * *

Ленин кітабының жекелеген тұстары және онда кездесетін философиялық және табиғи-ғылыми сипаттағы тұжырымдар мен терминдер жөнінде туындайтын сұрақтарға
жауап бергенде біздің мейлінше әр түрлі проблемаларды
қамтуымызға тура келді. Бұл орайда біз бұл проблемалардың философияға да, жаратылыстану ғылымына да қатысы
барларын бірінші кезекте талдауға тырыстық. Лениннің
сынының басты соққысы ең алдымен негізгі философиялық
1 Гётенің екі жол өлеңінің өзгертіліп қайта айтылған түрі. Ред.
340

бағыттардың біріне-бірінің қарама-қарсылығын жоймақ
болғаисып мәлімдеме жасау арқылы бұл бағыттардың прин­
ципа нұсқауларын әрбір мәселе бойынша эклектикалық
жолмеп шатастырған махизмге (эмпириокритицизмге) қарсы бағытталғандықтаи, біз махистердің бұл орайда қолданған тәсілдерін аиықтауға ерекше күш салдық. Философиялық жәііе физикалық
(табиғи-ғылыми) ұғымдардың
арақатынасы туралы мәселепің аиықталуы соған байланысты, өйткепі олардың шатастырылуыи махистер өздерінің
философиялық бағытын жүргізгенде бірінші кезекте пайдал анды.
Одан әрі, біз объект пен оның ғылымдағы бейнеленуі
арасындағы қатынасқа қатысты мәселелер тобына арнайы
тоқталдық, өйткені бұлардың субъективтік идеализм меп
агностицизмнің шатасқан бір түрі ретінде бой көрсететін
махизмді Лениннің сынауының нақты мәніне қатысы
бар.
Біз сондай-ақ материяның құрылымы туралы XX ғасырдың бас кезінде пайда болған ілімге қатысы бар кейбір
проблемаларды, ал осыған байланысты — сапа жағынан
ерекше бір күбылыстардың сапа жағынан олардан өзгеше
екінші бір құбылыстарға сайылатындығы тиісінше (сайылмайтындығына) проблемасы сияқты ғылымның жалпы методологиялық проблемаларына қатысы бар мәселелерді де
қарастырдық.
Оқу құралының екінші бөлімінде біз маркстік философияны диалектикалық материализм деп анықтайтын лениндік аиықтамапы тағы да арнайы сөз еттік, оиың бүгін
таңда орын алып отырған басқа анықтамалармен салыстырғанда қазіргі жағдайларда тар өрісті, толық емес, сол себепті де жартыкеш анықтама болуы мүмкін еместігіп көрсеттік, ал әлгі анықтамаларға қарағанда, маркстік философия
өзінің құрамдас бөлімдері есебінде диалектикалық материализммеп қатар басқа философиялық пәндерді қамтитын
көрінеді. Мәселе мынада: диалектикалық материализм,
Лениннің айтуына қарағанда, ғылыми білім мен революциялық практиканың кез-келген салаларының бәрінде туындайтын кез-келген философиялық мәселелерді «жайғастыруға»
тиіс. Міне сондықтан да Маркс, Энгельс, Ленин маркстік
философияға диалектикалық материализм деген анықтама
беруден тайған жоқ. Барынша кең осы анықтама бүкіл маңызын, пәрменділігін және күшін толық сақтайды.
Терминологиялық сипаттағы мәселелерге талдау жасағанда біз В. И. Лениннің кітабында кездесетін, қазіргі
341

ғылымның деректеріне сәйкес дәлдей түсуді керек ететін,
физикаға немесе химияға байланысты белгілі бір жеке тұжырымдарға жармасып, маркстік философия қарсыластарының бұл — философияның принципті қағидаларын «бекерге шығаруына» мүмкіндік бермеу үшін физикалық жәпе
химиялық құбылыстарға қатысты кейбір тұжырымдарды
біраз дәлдей түсу қажет деп есептедік. (Мысалы, Лениннің
агностицизмге айтқан сынын диалектикалық материализмнің жауы таскөмірдің қара майында ализарин, т. т. жоқ
дегенді тілге тиек ету арқылы «бекерге шығаруға» әрекет
жасай алар еді). Біз кейде ескірген (қазіргі физика
тұрғысынан алғанда) терминологияны қолдану арқылы
берілген пікірлердің шын мән-мағынасын түсіндіруге тырыстық.
Осы сұрақтарға жауап беріп, біз Ленин сөз еткен фило­
софия лық жәие физикалық проблемаларды және жалпы
кітаптың бүкіл мазмұнын талдаудың қазіргі кезеңге тікелей қатыстылығын, физиктер меп философтардың алдына
қойылған жаңа міпдеттерді олардың дұрыс шешуіпе комектесетіндігін көрсетуге ден қойдық. Мұның осы за­
манил ғылымның басқа салаларына да қатысы бұдан кем
емес.
Әрине, Лениннің кітабын оқып-үйренгенде туындайтын
сұрақтар жоғарыда келтірілген сұрақтармен шектелмейді.
Адамзат тарихының ілгері басуына қарай, осы заманғы жаратылыстану мен қоғамдық ғылымдардың барлық салаларында аса терец жаңа өзгөрістердің болуына ңарай жаңа
философиялық мәселелер де туындай бермек. Бұл мәселелерге Лениннің кітабын терең әрі нақты оқып-үйренумен
байлапыстыра дер кезінде жауап бере білу — маркстікленипдік философияны насихаттаушының маңызды міндеті.
В. И. Лениннің «Материализм және эмпириокритицизм»
деген кітабы, ол басылын шыққаннан бері жетпіс бес жылдан асса да, өзінің актуальдылығын, өзінің тамаша маңыздылығын бүгін таңда да сақтап отыр.
Ленин кітабының өміршең болу себебі — ондағы идеялардың өміршеңдігінде, өйткені бұл идеяларда маркстіклепипдік философиялық ілімпің түпкі негіздері бейнеленген, марксизмнің кешегі жауларына ғана емес, оның бүгінгі
барлық философиялық жауларына да қарсы бағытталған Ленин сыны өміршең және бұрынғысынша өткір де куатты.
Ленин кітабының осы ерекшелігі — оның өміршеңдігі,
342

актуальдылығы және марксизм-ленинизмнің дұшпандарына
қарсы бағытталғандығы — оны мәңгі жасайтын шығарма
етеді; қазіргі кезде, осыдан 75 жылдан астам уақыт бұрьтнгыдай, ол алдыңғы қатарлы ғылымның, дүниеге маркстікленипдік озық көзқарастың жауларына қарсы идеялықтеориялық қаһарлы қару болып отыр.
Лениннің кітабы қазіргі тарихи жағдайларда диалектикалық материализмді творчестволық тұрғыдан қалай дамыту
керек екеиін қоғамдық ғылымдар мен жаратылыстану ғылымдарының және қоғамдық-тарихи практиканың жаңадан
туыпдаған мәселелерін диалектикалық материализм негізінде
қалай талдау керек екенін үйретеді.

МАЗМҰНЫ

Автордан

...

...................................................3

Бірінші бөлім. В. И. ЛЕНИННІҢ КІТАБЫН ОҚЫП-ҮЙРЕНУДІҢ

АКТУАЛЬДЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ

.......................................................... 8

I тарау. КІТАПТЫ НАҚТЫ ТАРИХИ ТҮРҒЫДАН ОҢЫП-ҮЙРЕНУ

9

1. Тарихи жағдай............................................................................. —
2. Лениннің енгізген жаңалығы не?..............................................16
3. Марксизм-ленинизм негізін салушылардың басқа шығармалармен байланысы
20
4. Қазіргі заман тұрғысынан қарау............................................24
II

тарау. ЛЕНИН СЫНЫНЫҢ
ПРОБЛЕМАТИКА

СИПАТЫ.ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

28
1. Сынның дәлелділігі, мазмұндылығы және нақтылығы .
—
2. Ревизионистердіц логикасыздығы мен жаттампаздығына
қарсы шын логикалылық
............................................ 34
3. Диалектикалық методтың сында қолданылуы. Тарихилық
принципі
............................................ 40
4. Сынның сындарлылығы және партиялық сипаты ... 49

ПІ тарау. МАРКСТІК-ЛЕНИНДІК ФИЛОСОФИЯНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ОНЫҢ ПӘНІ ЖӘНЕ СИПАТЫ
................................................ 54

1. Марксизм фдлософиясы дегеніміз диалектикалық материа­
лизм
...................................................55
2. Маркстік философияиың пәні қандай? Ол тарихи тұрғыдап қалай қалыптасқан?
.................................................. 58
3. Маркстік философияның тұтастығы мен мызғымас бірлігі 63
4. Маркстік философия қалай дамиды?..................................... 68
IV

тарау. КІТАПТЫҢ НЕГІЗГІ ФИЛОСОФИЯЛЫК ПРОБЛЕМАТИКАСЫН
ОҢЫП-ҮЙРЕНУ
73

1. Кітаптың жалпы құрылымына байланысты философиялық проблематика
—
2. Материяныц философиялық ұғымы..................................... 75

344

3. Дүние — ғылыми таиымның пәні..................................... 82
4. Дүниенің физикалық көріністерінің алмасуына байлапысты дүниеге материалистік көзқарас............................... 85
5. Материяпыц лениндік анықтамасын қорғау .... 89
V тарау. XX ҒАСЫРДАҒЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУДЫҢ ДАМУЫНА ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
..................................................................
Ю1

1. Жаратылыстанудағы ең жаңа революция .... 102
2. Ңазіргі физиканың дағдарысы және «физикалық» идеа­
лизм
......................................................... 108
3. Біздіц замапымыздағы жаратылыстану ғылымыпа философиялық баға беру үшін Ленин кібатының маңызы . . 125
4. Ңазіргі жаратылыстапудағы революция мен дағдарыстың
үш кезеці
...................................................132
VI тарау. ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ МЕН ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР МӘСЕЛЕЛЕРІ
........................................................................ 140

1. Тарихи матерпализмнің басты мәселесі. Тарихи жәпе диалектикалық материализмнің толық бірлігі .... 141
2. Болмыс пен ойлаудың (сананың) бірдейлігі туралы әр
түрлі концепциялар
............................................ 144
3. Тарихта субъективтік (рухани) фактор ролінің артуы . 151
4. Әлеуметтікті биологиялықпен және физикалықпен шатастыруға қарсы
.................................................. 156
5. Философиядағы партиялылық принципі ............................. 159
6. Діпге көзқарас
...
.... 163
Екінші бөлім. В. И. ЛЕНИННІҢ КІТАБЫН ОҚЫП-ҮЙРЕНУ КЕ-

ЗІНДЕ ТУАТЫН СҮРАҚТАРҒА ЖАУАПТАР

.

... 170

VII тарау. ГНОСЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ІПАТАСТЫРУҒА ҢАРСЫ, ОЛАРДЫ МАХИСТІК ТҰРҒЫДАН ТҮСІНДІРУГЕ ҚАРСЫ
172

1. Материяның жалған «физикалық» үғымы............................... —
2. Ғылыми ұғымдар және махистік ұғымдар (элемент,
гипотеза)
178
3. Ғылымда қолайлылық дегеп пікірге сілтеме жасауға бо­
ла ма?
......................................................... 184
4. «Функциялылықтың» ғылыми тұрғыдан және махистік
тұрғыдан түсіндірілуі
.......................................................187
5. Махистік «принциптік координация» жөнінде . . . 191
VIII тарау. ЭНЕРГЕТИЗМДІ СЫНАУ. ҢОЗҒАЛЫСТЫҢ МАТЕРИЯЛЫК
СУБСТРАТЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ
......................................................... 197

1. Физика мен философиядағы «энергетика» .... —
2. Оствальдтыц эпергетикасы мен опың қайталамаларының
күйреуі
200
3. Материя және түйсік
..................................................... 212
4. Қозғалыстыц және денелер қасиеттерінің материялық
субстраты
215
345

IX тарау. КЕЙБІР ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АРНАУЛЫ ФИЗИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕР
........................................................................ 223

1. Физикалық объект пен оның ғылымдағы бейнеленуі арасындағы арақатынас
...............................................................—
2. Масса — материяның физикалық қасиеті. «Эфир» ұғымы 233
3. Лениннің электронның сарқылмайтындығын болжап білуі 239
4. Кейбір арнаулы физикалық сөздер мен терминдер . . 243
X тарау. МАРКСТІК-ЛЕНИНДІК ФИЛОСОФИЯНЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
........................................................................ 249

1. Ленинпің марксизм философиясын дицлектикалық мате­
риализм деп анықтауы жөнінде....................................... —
2. Маркстік философияны жалған түрде бөлім-бөлімге белу
жөнінде
............................................................... 254
3. «Дүниеге көзқарас» деген термин және тұтас алынған
дүние — философияның пәні деген формула .... 259
4. Практиканың бейнелеу теориясындағы орны мен ролі . 267
5. Санапың творчестволық белсенділігі....................................271
6. XX ғасырдың жаратылыстану ғылымындағы негізгі философиялық бағыттар
286
7. Ымырасыздық — дұшпандықтың, антагонистіктің белгісі 294
XI тарау. МАТЕРИАЛИЗМ МЕН ИДЕАЛИЗМДІ ТҮРЛІШЕ ТҮСІНДІРУЛЕР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АТАУЛАРЫ
.........................................................305

1. «Реализм» және «метафизика» деген терминдердің қолданылуы
......................................................... —
2. «Механицизм» деп және жоғарыны төменге «саю» деп
нені түсіну керек?
...................................................314
3. «Догматизм» деген терминде қандай мағына жатыр . . 323
4. Лениннің терминологиялық схоластиканы сынауы . . 333

Бонифатий Михайлович Кедров

В. И. ЛЕНИННІҢ
«МАТЕРИАЛИЗМ ЖӘНЕ ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ»
ДЕГЕН КІТАБЫН ҚАЛАЙ ОҚЫП-ҮЙРЕНУ КЕРЕК
КАК ИЗУЧАТЬ КНИГУ В. И. ЛЕНИНА
«МАТЕРИАЛИЗМ И ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ»
(На казахском языке)

Редакторы Б. Н. Назикеева.
Суретші В. В. Кучеров.
Коркемдеуші редакторы Д. А. Безруков.
Техникалық редакторы А. Е. Арестова.
Корректорлары Н. Қалижарова, М. Раматуллаева.

ИБ № 3670
Теруге берілген күні 24.03.87 ж. Басуға қол қойылған күні 14.10.87 ж. Фор­
маты 84x108732. Қағазы № 1. Гарнитурасы әдеттегі жаңа. ПІығыңқы баспа,
Шартты баспа табағы 19,84. Шартты баспа бояу-әріп таңбасы 19,84. Есепке
алынатын баспа табағы. 20,83. Тиражы 3000 дана. Заказ № 832. Бағасы
1 с. 20 т.
Ңазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетінің Халықтар достығы орденді «Қазақстан» баспасы.
480124, Алматы қаласы, Абай проспектісі, 143.
Ордена Дружбы народов издательство «Казахстан» Государственного
комитета Казахской ССР по делам издательств, полиграфии и книжной тор­
говли, 480124, г. Алма-Ата, проспект Абая, 143.
Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетінің «Кітап» полиграфиялық кәсіпорындары өндірістік бірлестігінің полиграфия комбинаты, 480002, Алматы қаласы, Пастер көшесі
41-үй.