Text
                    Aly baestaety proletartae, baiuut!
Caegat Irystony Baestaezonaen, Axuyr aemse Irtasaeg Institut::::
MIMM)MMMM»tl»»M«MMMM<MMMt«MMMMM,MWWMM*»»>t»»MMMMMMM>«mMM<MMMM<«<M<
IRON-AD>EMV TAUYR>EHT^E,
KADD2YT>£ JEU/E ARH^UTTVE
/ERyEMBYRD SJE KODTA yEMBALTY COCKO.
CYBP/ER/EM XAJ.
BESS
oz>Eup2YQ/EU
1929


Myxuyrgond aercydi Cagat Irystony Baestaezonaen, Axnyr aemae Irtasaeg Instituty Kaeilegijy dzyrdmae g&sgae. CMtoJttM.- ^ Ttf^lOSa „R/£STDZINAD"Y Cinyguadzaeny Tipo-Foto-Cinkografi.
1. Xselyn Baraeg. Qaezdyg aeldar uydi, aenaezaenaeg. Sahaes yl styxdzyn: „Kae- maen bazzajdzysty mae birae fos, mae birae zaex, mae birae adaem. Uaedae maexi amarin cyrhagaej aemae xudinag u, uaedae nae amarin aemae myn sahaes mae zaerdae kuy baxordta".' Iu bon kuy uyd, uaed aeldar duaerttae saexgaedta jaexiuyl aemae nal zyny aedtaemae, midaemae daer nikaej ual uadzy jaeximae. /Eldar sfaend kodta jaexi aexxormagaej amaryn. Jae adaem saexi xataeg skodtoj aeldarmae, aeldary us daer laexstae kaeny, caemaej aeldar aftae tyng ma aerkaesa jaeximae, asvzaer zaerdae ma rajsa. Faelae aeldar nae tasy, xojrag nal isy jae dzyxmae, don nal nuazy. /Exsin aencad nal kaeny, jae saery xicauy saerabbon, jae byn nal qarm kseny, katajyl ssi. Kuy nae aemae kuy nae kasti aeldar kommae, uaed aexsin arvysta uymaen je'rdxord aeldarmae. Uyj uajtahddaer faezynd qaelaegg, faelae uymaen daer nicy kom daed- ty. Uaed asm aerdxord aeldar dzury: — Me'rdxord, uycy mard ma akaen daexi,—mygkagmaejy xudinag kaenys; kaed aemae dyn daexi aenae margae nal is, kaed nae ruxs dunejyl caerynaen nicy ual bakaendzynae, uaed bazdaex aemae laedzy mardaej amael, aeldary mardaej, qazuataej iskuy xaesty bydyry. Mae zaerdae qydzy nikuy bacydtae nyryong, nyr deer mae nyfs is aemae naa bacaeudzynae. Com, dae adaamy ra- , kaen, aez daer aed adaem, aemae iskuy raxaetaem, Aftae nae fae- vaejjy, t\ zony, aemae iskuy faemard uaj xaecgae-xaecyn. /Eldar duaerttae bakodta aemae uazaedzy kommae bakast. Dyuuae aerdxord aeldary aed adaem staery afardaeg sty. Caeuync, caeuync aemae sae xuycau iu -bydyrmae baftydta. Xur syl nyk- kasti bydyry. Sae saeraen nal uydysty aenae donaej. /Emae dyu- uae aeldarmae nyxas aercyd. — Faepyrx uaem acy ran aemae don racaguraem. Don Ci ssara, uyj iu tobp fexsaed. flxaeliu sty bardzytae, uaedae cy uydaid. /Enaezaenaeg ael- dar faecaeuy aemae iu ran iu qamyly caest, staej dzy xaerisy khu- dzi. Khudzijy bynaej zhory quyr—quyrgaengae raesuhd suadon. /Eldar baexaej daer naema aerxyst, aftae tobp fexsta, caemaej adaem aeraembyrd uoj don nuazynmae. Tobp baergae fexsta, faelae xorzau nal faeci aeldar. Tobpy aexsty xaed faedyl uajtahd suadony raz faezynd iu laeg; laeg sua- dony dur nybbaersta, aemae suadon basur. 3
— U, das xorzaexaej, cy bakodtaj, aenae donaej saefaem birae adeem!.. — TErnee ardaem kuyd aerbaftydtae daexaedaeg daer, dae adaem daer? /Eldar yn radzyrdta jae quydtag. Gaed aem laeg dzury: — /Ez daen Xaelyn Baraeg, aemae daexi maual mar, faelae dzyrd- bakaenaem. /Ertae azmae dyn aertae fyrty rajguyrid, iu myn dzy kuy radtis uaed. — Maenaen ma zaenaeg kuy racaeuid aemae aertae daer daeu kuy bauigkoj! — /Ertae mae nicaemaen qaeuync, faelae dae iu ma bajrox uaed nee dzyrd; iu axaemy daem zyndzynaerP. . Gyj adyl Xaelyn Baraeg suadonaej sista dur aemae ta suadon nyccavta, fldaem aly' rdygaej aembyrdtae kaenync, Xaelyn Ba- raeg cydaer aerbaci. Dyuuae aeldary, sae adaem qamyly caesty, xaeris khudzijy au- uon sae ulaeft suahtoj, don banostoj. Uaed aenaezaenaeg aeldar dzury: — Me'rdxord, azdaexaem faestaemae. faernyg adaemaej daer aid jae xaedzar bacaguraed,—maemmae maexi maryny faend nal is. Xatyr dae kuryn, zyndzinady kaej bacydtae maen tyxxaej. ftrfae dyn kaenyn daexicaen daer, dae adaemaen daer. /Enaezaenaeg aeldaraen aertae azmae aertae fyrty rajguyrdi. Cae- ryntae bajdydtoj, baqomyltae sty. /Eldary nyfs bacydi jae zaenae- gaej. Qalaej ta aftae qal ssi, aemae marh ataexyn daer nal. uahta jae saerty, jae raesty ta—acaeuaeg. Birae racydaid, cysyi, ci u jae zonaeg, faelae iu axaemy Xae- lyn Baraeg faezynd aeldary qaeuy. fldaem badync nyxasy. — Ciae bon xorz! — (Jazaeg, aegas cu. — isci myn uae xicon kuy faeuid aeldary xaedzarmae. Faelae ci bauaendydaid,--kalmy dzyxy jae khux & kaeny. Nyxasy adaem. xistaeraej kaestaeraej uycy rakaes-bakaes faekodtoj kaeraedzimae, faelae nici xasta jae nyfs.uazaedzimae xiconaen ael- dary xaedzarmae.— marynaej tarsti aid daer. /Emae uaed aebpyn faestag iu laebpu zahta: — yEldar mae uyj nae faeltau fizonaeg kuy skaena. uaeddaer myn uazaedzimae. naej aenae bacaeuyn xiconaen. Gyj ta kuyd, aemae taessaej iu xicon ma razyna aegas qaeuy sae uazaegaen. Laebpu badzyrdta aeldary xaedzarmae. — Ci kuydz, ci xaeraeg aerbauaendyd sont-monty aeldary xaedzarmae aftae aerbadzuryn? Rrgasvdut aej!.. /Eldary adaem rauadysty, faelae seem laebpu faecaraexst: — Tahd ma bakaenut, eez uyn nikaeclaem alidzdzynaen. fae- lae ual aeldaraen quydtag bambaryn kcenut Zaehut yn, uazaeg dae agury, uazaeg, Xaelyn Baraeg. /Eldar Xaelyn Baraedzy koj kuy ajquysta, uaed rarvysta,— 4
iaebpujy daer, uazaedzy doer midaemae, uazaegdonmae kuyd ba~ xonoj. Styr laevaerttae rakodta aeldar laebpujaen. — Styr buznyg dae faedaen, laebpu, dae cardy saer kaej nae rajstaj, aehdau baerzonddaer kaej skodtaj, uazaedzy kaej aerbaxuyd- taj jag fysymmae. Rox mae nae uydzaen dae quydtag. ^Eldar uazaedzy fyr-cinaej urs galtae, urs uaeryCCytau ar- gaevsta. Innabonaej innabonmae kuyvdy faebadt Xaelyn Baraeg aeldary xaedzary. Khuyri aivhuydta, aftae Xaelyn Baraeg dzury ael- daraen. — Idtaeg xorz mae sbuc kodtaj, xuyzdaer nal aembaely aftae. Faelae dyn aej caemaen bambaexson mae cydy saer. Kaerdzyn xae- rynmae, minas kaenynmae ne'rcydtaen aez daeumae. Faelae ma quydy kaendzynae dae dzyrd, xaeris khudzijy raz, suadony byl ba- kodtam dzyrd; nyr saexxaest kaen dae dzyrd, radt myn rrfaexion. — Rox mae naeu mae dzyrd, aertae fyrty myn is aemae dyn aertaejy daer nae bavhau kaendzynaen. — Baxatyr kaen, dzyrd myn kaej uydtae, uyj myn radt, dard- daer dae nicaeuyl domyn, annaetae dyn xajyr uaent Qazaen laehzy saexi irxaefstoj aeldary aertae fyrty. Xistaermae aerbasidyn kodta. /Eldary fyrtaen quydtag kuy sbaeraeg, uaed dzury: — Uyj nae faeltau uae aegas binontaej kuy xaessid uazaeg, acy ran uae aergaevdgae kuy kaenid, uaeddaer khaxdzaef nae akae- nin dae uazaedzimae. ^Erbasidt dygkag fyrtmae,--uyj daer ta jyn xistaery dzuabp. Qazaen laehzaej aerbasidt kaestaer fyrtmae. — i^bpyn mae cydaeriddaer kaenaj, aez dae bar—xuycau mae daeuaen radta, cy mae kaenys, uyj mae kaen, aez dyn alyrdaem daer caedtae. (Jaexstyl fizonaeg daer mae skaen. Faelae dae aermaest iu quydtag kuryn: baraeg kuyd vaejjy aecaeg baraeg, aftae mae saraz, siftong mae kaen. Caeuylnae saraestaid aeldar jae xaerz aehdau fyrty; arvy uacil- lajy xuyzaen taemaentae kaldta-uae jaexaedaeg, uae jae baex aed faelyst Kuy rast kodtoj Xaelyn Baraeq aemae aeldary kaestaer fyrt, uaed asidt jae dyuuae xistaer aefsymaermae aemae syn dzury: — Mae xistaertae, aez caeuyn, faelae cy aerciaeudzaen, uyj ci bazondzaen: quamae saeraegasaej aeryzdaexon mae mad, mae fydy xaedzarmae, na'mae iskuy bajsaefon. /Emae uae, ci zony, kuy bafaenda quydtag bambaryn,—aegas daen, mard daen, uaed iu afaedzy bon tuas rajsaed xistaer, jae army thaepaeny jae aerzilaed: kaed dzy aexsyr sqara, uaed uyn aegas daen, kaed dzy tug sqara, uaed-mard. Xaerzbon zahta Xaelyn Baraeg aeldaraen, aeldary binontaen aemae arast aeldary kaestaer fyrtimae. Caeuyntae bajdydtoj, caeuyntae. Birae faecydysty, £ysyl, ci zo- ny, faelae iu ran laebpu dzury: 5
— Xaelyn Baraeg, xaeryn mae kaej sfaend kodtaj, uyj zonyn, aemae ma dae kuryn iu xatyr: acy ran mae baxaer, me'staegdaer mae fydy baestaem xaestaegdaer kuyd ua aftae. — Laebpu, ma taers, staej tahd ma kaen,—bontae birae sty, irvaezgae daer myn nae akaendzynae. i4mae ta uyj adyl caeuyn bajdydtoj sae faendagyl. Faestagmae xox raebynmae baxaedzdzae sty. Xoxraebyn laegaet ^Erxystysty sae baextaej, bafsnajdtoj see. Bacydysty laegaetmae. — Rj dyn mae xaedzar, laebpu,— dzury Xaelyn Baraeg, aer- bad aemae ual dae ulaeft suadz. ALz daer daem iu axaemy zyn- dzynaen. Uycy nyxaesty faestae Xaelyn Baraeg racyd laegaetaej, laebpu iunaegaej aeryzad. Laebpu kaesy aemae laegaety baeraeg astaeu aguat, aguaty styr caedzdzinag; laegaety khuymty saery kaexcasj kaeritae- ALvast dzy iu saery kaexc ratyld, laebpujy raz aetlaeuuyd aemae dzury: —• Xorz ranmae dae xuycau ne'rbaxasta, laebpu, dae adzaly faendagyl racydtae. (Jynys saery kaexcytae—uydon iuuyldaer uydysty dae xuyzaen laebputae, aemae sae Xaelyn Baraeg baxordta. Dae saery kaexcy daer ta tahd uyrdaem qaeuy, faeiae isty amal skaen fervaezynaen* — /Emae cy amal skaenon? — Mae faendmae kuy bajqusis, uaed fervaezis. — Dzyrd dyn daedtyn, cydaeriddaer myn nae zaehaj, bakaen- dzynaen aej. — Uaedae aftae. Xaelyn Baraeg acydi cuany. /Exsaevaermae uyj aerxaesdzaen sau qaedaej saerdzyn sadzy mard aed khala bae- las. Sadzy mard dyn kaendzaen dae bar, faeiae iu dy ma bakom. Cuajnadzy jae kuy baftaua, uaed aerbaddzaen laegaety, rajsdzaen dyuuae taenon qis-faendyr (xuyjy saer) aemae dae kafyn kaendzaen caedzdzinadzy byltyh Ma iu bakom: caedzdzinagmae dae fesxoj- dzaen aemae uym sfycdzynae. (Jyj faestae fydtae sisdzaen, sadzy fyd- tae axaesdzaen, faeiae dyn dae fyd baxaerdzaen, dae saery kaexc dyn maxmae fexsdzaen. Uycy. ran annae saery kuyldyxtyl jae dzy- hal—myhul ssaeudzaen. Uycy dzyrdty faestae saery kaexc batyld khuymmae. j£rizaer. Xaelyn Baraeg sadzy mard aerbaxaessy je'gkoj,-Ted khala baelas jae faedyl lasy. — Laebpu, alaeggad kaen, aez mae faellad suadzon. — Xaelyn Baraeg, aez naema araexsyn, daexaedaeg ual a izaer bakus, aemae daem kuy bakaeson, uaed uyj faestae mae bar uadz, dae khux bakaenyn dae nicaemae ual bauadzdzynaen. Caedzdzinag donaej bajdzag kodta Xaelyn Baraeg, sadzy mard dzy baftydta, je'gkoj khala baelasaej baegaeny. aexsidaen art ban- dzaersta adzy byn. Ualymmae caedzdzinag rajyn bajdydta. Xaelyn Baraeg rajsta laegaety khulaej qisyn faendyr aemae aercahta qis- aerdynaej: 6
—.Mae uazaedzy xaj, bazdaex aemae myn caedidzinadzy byl- taem faegaebp kaen aemae jyl aertae zyldy aerkaen, dae araexst, dae cyrddzinad myn ravdis. — Zaerdiagaej rakafin, faelae aez nikuy ma rakafydtaen aex- sidgae caedidzinadzy byltyl, uyngae daer nikuy ma faekodton. Acy aexsaev ual daexaedaeg rakaf, uyj faestae mae bar uadz: aez dyn kafdzynaen aemae kafdzynaen. — /Emae myn faendyraej ta ci acaehddzaen—zahta Xaelyn Baraeg. — Faendyraej iu Cysyltae zonyn, —aez dyn acaehddzynaen. (Jyj adyl faendyr rajsta jaeximae, bazdyxta faendyry khaebael- tae aemae dzy aerdynaej aercahta. Xaelyn Baraeg cuajnadzy bylmae faegaebp kodta, iu zyld aer- kodta aexsidgae caedzdzinadzy byltyl, dygkag zyld kuyd kodta, aftae jae faesontae razyldta aeldary fyrtmae, laebpu festad aemae Xaelyn Baraedzy cuajnagmae basxuysta. Baergae ma qavydi uaelae- mae, faelae jae nal suahta caedzdzinagaej. /Exsaevaer sfyxt. ^Eldary fyrt sadzy fydtae axicaen kodta Xae- lyn Baraedzy fydtaej. Sadzy fydtaej baxordta, Xaelyn Baraedzy fyd- tae akaldta. ^xsaeviuat bakodta laegaety aeldary fyrt Rajsomy jaem sce- ry kaexc laegaety khuymaej ratyld aemae ta dzury: — Fydbylyzaej fervaestae, -de'znagyl faetyx dae. Dae amond dae xaessy nyrma. Faelae ma dyn aez iu quydtag amonyn. Gaer- tae uycy duar bakaen, uyj faestae is aexsyry cad, aexsyry cady faestae aevzist cad, uyj faestae syzhaerin cad. Bazdaex aemae aed baex bacu uycy duaryl aemae aertae cady daer cynaj daexi daer, dae baexy daer. Kaej dyn zaehyn, uyj kuy bakaenaj, uaed syzhaerin festdzynae. Staej iskuy amondyl kuy faexaest uaj, fadaty kuy baftaj, uaed .iu max daer acy ran ma bajrox kaen. Uyj faestae ta saery kaexc batyld khuymmae. >£ldary fyrt aed baex cynadta jaexi fycdzadzydaer aexsyry cady, staej aevzist cady, uyj faestae syzhaerin cady, aemae syzhae- rinau saerttyvta aed baex. Racyd laegaetdej. Caeuyntae bajdydta, caeuyntae aemae aelda- ry qaeumae baftyd. /Erfysym kodta khulybadaeg usmae. /Exsae- vy uycy ran faeci. Rajsomaej qusy aemae qaeu ciu, uymaej iuuyl- daer zmaelaeg ssi. —- Cavaer xabar u?—bafarsta uazaeg zaerond usy. — /Eldary Cyzg abon laeg aevzardzaen jaexicaen, aemae dzyl- laetae aeldary kaertmae aembyrd kaenync; Cyzdzy zaerdaemae ci bacaeua adaemaej, uyj jaexicaen saery xicauaen s'agkag kaendzaen. /Eldary fyrt racyd jae fysymy duarmae: kuyd uydajd, cy uydaid, ci zony, faelae jae moj aevzaraeg cyzg fedta maesydzy saeraej. Fedta aemae caemae gaesgae nae bacydaid jae zaerdaemae: uycy aerttyvd kodta syzhaerinaej arvy uacillajau. /Eraembyrd sty adaem, aerbadtysty fyngtyl, xaerync, nuazync. Clalymmae aeldary cyzg jae iu khuxy sguy, annaejy nuazaen, af- taemaej racaeuy dzyllaejy aexsaen, aly'rdaem faelgaesgae. CJycy xatt 7
faekodta, faelae bazdaext faestaemae jae fyd, jae mady razmae; nua- zaen aemae sguy fyngyl nyccavta aemae dzury: — - Adaemaen sae fyldaer aembis kuyvdy naej. /Eldar basidt xondzytaem aemae sae faersy: — Isci ma uyn bazzad aenae xuyndaej? — Nid, ne'ldary xaj, marh zmaelaeg daer nal is nikuy,- iuyl adaem am sty. Is ma aecaeg khulybadaeg usmae iu uazaeg, aemae jae max uyj baerc zaerdjagaej daer nae aguyrdtam, tyxstyl nae uydzaen aexsin—cyzg daer. — (Jajgaeut, aemae jae aerbaxonut, am kuyd saembaela aftae. Xondzytae aerbaxuydtoj khulybadaeg usy xaedzaraej uazaedzy, /Erbadyn aej kodtoi, kuyd zonut, axaem ran*) Dygag xatt rajsta aexsin-cyzg sguy aemae nuazaen, aem- byrdy adaemyl ta aerzyld aemae xaj aed nuazaen uazaedzy khuxy skodta. . Kuynnae bacin kodtaid aeldar. Cyndzaexsaev saraesta, urs gal- tae dzy urs uaerycCytau argaevstoj, nost, aly xojrag. luaej iu adaemy zaerdaemae nae bacyd cyzg aemae aeldary quydtag, dzyrdtoj: — Khulybadaeg usy uazaegmae racyd aeldary Cyzg! Avaec- dzaegaen aendaer xuyzdaer agkag nae uyd. Birae. acardaiggoj, cysyl acardaiggoj us aemae laegaej, 6 zony, faelae iu axaemy siaxs dzury: — Cuan ragaej nal akodton, aemae iu cysyl kuy axaetin, kaed isty syrdyl faexaest uain. — Fyd quag kuy nae staem, uaed kaedaem caeuys? — dzury aeldar. — /Edzaeugae myn xos naej,— aenkhard kaenyn iu ran ba- dynaej, aeguystaej,— maexi mae ajyrxaefsyn qaeuy iu cysyl. — Caeut, uaedae nae laebpuimae, aermaest uae ma bajrox uaed: cuan kaenut sau xoxy, urs ^xoxmae ma bacaeuat: isty fyd- bylyzy baftdzystut. Guan kaenync siaxs aemae kajys sau xoxy. ^gas bon izaer- mae raxaet-baxaet faekodtoj, faelae taerqusy qus daer nae fedtoj. /Ebpyn cydaeriddaer ua, urs xoxmae myn aenae bacaeuyn naej,— aftidaej acaeuinag nie d^n aez ardygaej. Com aemae dzy cuan rakaenaem. — FEz mae fydy nyxasy saerty nae axizdzynaen; faendarast, az caeuyn nae xaedzarmae. Uyj adyl dyuuae cuanony faexicaentae sty. /Eldary siaxs urs xoxmae bacyd, uaedae cy uydaid. Faecaeuy urs xoxy aemae maenae jae razmae iu urs qaeuuaz**) faeci. Laeb- pu jae fexsta, qaeuuazy meqq faecyd; aemae faelidzy. Cuanon jae faedyl faeci. Kaesy aemae nog tugvaed urs sadzy faedyl. — Faecaefi, — zahta cuanon, —nyuuadzaen myn aej nal is arvy kaeron daer. Cuanon uajy caef syrdy faed-faed. Uajync. uajync, aegas bon *) Kuyd zonut, axaem ran—oma aevzaer, aegad ran. **) Qaeuuaz—syl saeg, madasl sag. 8
faeuadysty, aegas aexsaev. Cuanon iu kuy aeryncad, jae faellad uadzynmae, uaed iu caef qaeuuaz daer kaerdaegyl aerxuyssyd, Dygkag bon izaermae daer fezhordtoj. ^Erizaer, aftae iu obaumae sae baxaecdzae. Caef qaeuuaz, tudzy faed gaengae, obauy duar fegom kodta aemae midaegaej faeci. i^Eldary fyrt daer aj—uyj nal, faelae jae faed-faed obauy byn balaeuuyd. Balaeuuyd uaedae cy uydaid, faelae dzixtyl faeci, dua- raej baxizgaejae. Uyj xuyzaen dissag nikuyma fedta aeldary fyrt. CJat styr uat, jae khultae syhdaeg ajdaen, jae car daer aftae. Uaty badaentae. Iu ran dzy aerbadt, aemae dyn maenae jae razmae tas, quyvhan ra- zynd, nodzy xisaerfaen kaelmaerzaen. Caexsadta jaexi, aemae ta ualymmae azyldtoj saexi aemae cydaer aerbajysty. Bady aemae kaesy aenqaelmae, kaeddaera cy uaid. Ualymmae khultaej, ajdaen—khultaej iuaej duar aerbajgom. Duaraej aerbacyd iu cyzg. ^Eldary fyrt aej kuy fedta, uaed ma jae Cysyl baquyd bauadzygmae. aftae raesuhd, aftae xaerzkond, xaerzaiv uydi uycy cyzg. — Uazaeg, aegas cu. Cy xur, cy khaevda dae aerbaxasta? — Urs-xoxy qaeuuaz fexston, jae fugvaedyl ardaem aerbaf- tydtaen. Xorz qaeuuaz faecaef dae fexstaej... Uyj daer xorz, faelae ual aerbadaem, isty baxaeraem, banazaem, uyj faestae bon caeuy, aemae farn xaessy—kaed tas nae uaid dae syrdaen daer. ^Eruahtoj saexi khaelatdzyntyi, uaedae cy uydaid, aemae caes- ty faenykhuyldmae sae razmae razyld tymbyl fyng, aiy xaerd, aly nost jae uaelae. Kuynnae baxordtaigkoj, kuynnae banystaigkoj. Xaerd festy, aftae ta fyng azyid aemae cydaer aerbaci. Uazaeg, caej aemae nyr faesxaerd, faesnost khamtaej aqazaem, raestaeg cybyr kaenaem,— dzury cyzg. — Aqazaem,— zahta aeldary fyrt — Kuy mae ambulaj khamaej, uaed uyj zon, aemae dae qu! sax abadt,— xuycau mae daeuaeri snyv kodta. Na'maev aevaedza, aembyldy faedae, uaed uyj zon aemae aenamondy khax aerba- vaerdtaj ajdaen—khul uatmae qaeuuazy tugvaedyl: cavd—dur dae festyn kaendzynaen mae nymaetyn jaexsaej; kaesys, daelae uycy durty xuyzaen, — uydon daer iuuyldaer daeu xuyzaen uydysty. ^Eldary fyrt bakast Cyzgmae aemae dzury: — Mae amond bavzaron aez daer,— qazyn; cy abada, uyj abadaed!.. Bajdydtoj khamaej qazyn, uaedae cy uydaidv Qazync, qa- . zync aemae aeldary fyrt aembyldy bynaty bazzad, Cyzg felvaesta nymaetyn jaexs aemae jae cavd—dur festyn kodta. —. CJyj ual dzy daeu, aeldary fyrt!.. Laebpujy kajys—aeldar, jae kuyrd us, aeldary adaem sau da- ryn bajdydtoj, - siaxs urs xoxaej kuy nal aerbazyhd uaed. 9
Bontae cydysty, maejtae ivhuydtoj; afaedzy bon daer ralaeu- uyd. Kuy nae ua! zyndi aeldary fyrttaej kaestaer, uaed xaedzary binontae sahaesy bacydysty. ^Efsymaerty xistaer rajsta tuas, jae army thaepaeny jae acav- ta aemae dzy uajtahd tug sqardta. — Me'fsymaer kaemdaer bajsaeft,—sdzvrdta laebpu.— ALz caeuyn aguraeg, kaed ma jyn iskuy jae mard uaeddaer ssarin. Baraevdz kodta jaexi balcmae. Arast jae xaedzaraej. Ceeuyn- tae bajdydta, caeuyntae, je'fsymaery faed baeraeg dardta: aexs- narchy aerzadi jae faed-fjed. Birae faecyd, cysyl faecyd, xuycau jae zonaeg, faelae jae aexsnarchyjy tag aermaest Xaelyn Baraedzy lae- gaetmae baxasta. ^Eryncad laegaety, aftae jaem saery kaexc ratyld, aemae dzury: — Cy dyn zahton, uyj caeuylnae saexxaest kodtaj\— daexi xuyzy ma kuy dae? — Baxatyr kaen, bajrox mae sty, radzur myn sae nodzydaer. (Jaertae uycy duary faestae aertae cady; aexsyry cad, asv- zist cad, aemae syzhaerin cad, uyrdaem bacu aemae dzy aed baex cynaj—syzhaerinaej saerttivdzynae daexaedaeg daer, dae baex daer. /Eldary xistaer fyrt cynadta jaexi daer, jae baexy daer, amynd yn kuyd uydi aftae, aemae syzhaerinau saerttyvta aed baex. Caeuy, caeuy, aexsnarchy jyn faendag amony. Ualymmae ael- dary qaeumae bavvaxs. fldaemaej jae ci fedta, uydon aem dard- mae xaerzaegkuraegtae zhordtoj: — ^Eldar, aeidar, de'zaed, de'zaed dae farny staen! Dae siaxs faezynd aemae daem aerbacaeuy, syzhaerinaej uycy aerttyvd kaeny. CJrs gaeltae, urs. uaeryccytau aergaevdy aeidar; sae sauda- ryn cinmae aivtoj. Bon izaermae sae qast aemae sae zarynaej nae bancadysty. y£rizaer, uaedae cy uydaid. /Eldary cyzg xuyssaen aerkodta uaty. Clymaej aftae aemae jae saery xicau faezyndi: aeldary fyrttaej ci kaecy uydi, uyj ni€i rav- zaerstaid. Laebpu quy<dtagmae kuy'rkast, uaed bambaersta, jae razy jae cyndz kaej uydi uyj. Bazdaext aemae nymaet zaexxy aerytydta, jae nyvaerzaen sarh bakodta aemae aerxuyssydi uycy ran. — i^Enaeqaen afaedz daem aenqaelmae kuy faekastaen, mae caestytae daem kuy nyuurs sty, uaed dae xuyssaeny caeuylnae sxuyssys, zaexxy caemaen batyldtae? — /4Exsaev myn naej maexi xuyssaenmae aeruadzaen, isty fyd- bylyzy, baftdzaen mae saer daer aemae daer saer daer. Cyzg aexsaev bonmae jae xuyssaeny kaeuynaej nae bancad. Laebpu rajsomaej radzy jae baexy! sbadt aemae ta caeuyntae bajdydta aexsnarchyjy faedyl. Eaxaecdzae obaumae, aerxyst jae baexaej, bacyd ajdaen— khuldzyn uatmae. Caexsadta jaexi, aftae jaem xaedzary xicauy 10
cyzg racyd. Jae uyndaej uazaedzy saer razyld, guybp-guybp kae- nyn bajdydta jae zaerdae. /Egas caeuajtae zahta cyzg uazaegaen. >£rbadtysty. Sae raz- mae ta razyld aerty—khaxyg fyng aed xaerd, aed nost. Kuy ba- xordtoj, kuy banostoj, uaed ta Cyzg dzury: — Khamaej agazaem. Bajdydtoj qazyn. Cyzg aej ambyldta. Uazaeg ta nymaetyn- jaexsy caefaej cavd-dur festad je'fsymaery raz. Afaedz ta acydi. Astaeuygkag aefsymaer tuas nyzzyjdta jae army, thaepaeny. Tug sqardta army thaepaenaej. — Bajsaeftysty mae mady zaenaeg kaemdaer aecaegaelon baesty—zahta aeldary fyrt.— Fyr sahaesaej, fyr^ maetaej mae mad aemae mae fyd bartxutaeg uydzysty. Kaenae uydonaej iu xabar ma bambaron, kaenae bynton aez daer, uydonau ma bajsaefon— aendaer amal naej. Zaerdaetae bavaerdta jae zaerond nyjjardzytaen aemae ta arast uyj daer balcy je'fsymaerty aguraeg. Caeuy, caeuy, aexsnarchy jyn faendag amony. Xaeiyn Barae- dzy laegaety ta uymaen daer saery khuyldyx aftae: — Dis maem kaesy,—kaej dyn zahton, uyj ne'xxaest kaenys, aertygkag xatt. — Baxatyr kaen, zaerdyl—darag nae daen, bajrox mae sty das nyxaestae. — Faestag xatt dyn zaehyn: daexi cynaj aed baex uaertae uycy duary faestae aertae cady, aemae syzhaerinaej racaeudzystut aed baex. ALvrne dyn faedzaexsyn nodzy, mijag aftae nae vaejjy, iskuy dae bon kuy faexuyzdaer ua, uaed iu max daer acy ran ma terox kaen. Faelae uyj daer zon aemae dyn cybpaeraem xatt nicy ual bacamondzynaen: xuycauaej maem d/yrd naej. Faendarast. ^Eldary fyrt aertae cady jaexi cynadta aed baex aemae syz- haerinau aerttivy. Caeuy, aemae ta uyj daer aeldary qaeumae bav- vaxs, aexsnarchymae gaesgae. Fequsyn ta kodtoj aeldaraen. Styr kuyvd ta skaeny aeldar. /Erizaer, aftae ta aeldary cyzg uazaegaen xuyssaen bakodta jaexi uaty. i^ldary fyrt bambaersta jae cyndzy xabar, slasta je'- xsargard aemae jae cyndzaej jaexi aexsaen aeraevaerdta. — Kuyddaer myl dae buar aerbanydzaeva, aftae dyn mae- naej pajda nal is—amaeldzynaen- Lyzg ta birae caessyg faeuahta jae xuyssaeny- Bon chaex kaeny, aftae, laebpu arast balcy. Baxaecdzae obau- mae. Kaesy aemae aexsnarchy darddaer nal zajy: acy ran fesaeft. Me'fsymaertyl cy'rcydi, uyj syl acy ran aercydi,— zahta laeb- pu. Cy ua, uyj uaed, faestaemae zdaexaen nal is! /Erxyst jae baexaej, baexbaedtaenyl aej babasta. Bacyd aj- daen—khuldzyn uatmae, Tas aemae quyvhan fevzaerydysty. Caex- sadta jaexi. Clalymmae ta fydaebony raesuhd racyd. ./Erbadtysty- aemae ta baeraeg fyng sae razy festad. Xaerdy faestae bajdajync khamaej qazyn. Qazync, qazync aemae raesuhd cyzg fembyldi. 11
— Xuycauy nalat, uymaej dyn nae uydzaen, tahd, mae dyuuae aefsymaery myn, na'mae dae maryn. — Tas naeu dae dyuuae aefsymaeraen daer. Maenae dyn ny- maetyn jaexs, aercaev sae uymaej, aemae kuyd uydysty, aftae fest- dzysty. Laebpu rajsta jaexs, aercavta cavd-durtae aemae jae-dyuuae aefsymaery card—baraegaej festadysty jae razy. Cysyl nae faecintae kodtoj aefsymaertae. (Jyj faestae nymae- tyn jaexsaej bajdydtoj kusyn. Cavd-durtae iuuyldaer adaem festa- dysty. Claed aertae aefsymaery dzurync: — Xaedzar uae kaemaen is, jae xaestaeg, je'vvaxsy uae ci quydy kaeny, uydon sae xaedzaerttae faernaej aguraent, annaetae nae faedyl racaeuaent, max syn caeraenvadaettae ssardzystaem. Cyzdzy xaezna raxastoj, raxastoj cyzdzy aemae racydysty ael- dary qaeumae. — i^EIdar, aeldar, de'zaed, de/zaed dae farny staen, nae qaeu- mae aefsad aerbacaeuy, zaex sae nae uyromy, uyj baerc aefsad. /Eldar aemae jae adaem katajyl systy, lidzynmae raqavync sae qaeuaej, faelae ma kaedaem lidzgae daer? — aefsaedty razzag xaj qaeugaeronmae aerbaxaecdzae sty. Galymmae dyn kaesync aemae dzyllaejy razaej aerbacaeuync aertae baraedzy, syzhaerinau aerttivync aertae daer. /Eldarmae ta fexabar kodtoj: — Taessagaej dzy nicy is: utaebpaet dzyllaejy razaej aerba- caeuy de'siaxs. dyuuae jaexi aemxuyzonimae. /Eldar suazaeg kodta dzyllaejy, bacin syl kodta. /Erizaer, aftae aeldary cyzdzy uaty xuyssydi jae saery xicau, aeldary fyrt Dyzaerdyg kaeny je'fsinyl, kaed mijag Tvddzadzy iu xuyssaen uatmae aercydi j'efsymaertimae. Jae xuysty koj kaeny aemae jaem us aevvaxs nae caeuy. — Caeuylnae aeruadzys daexi? — dzury jaem laebpu. — Gaedae myn cy kaenaj,— dyuuae afaedzy maem dyuuae xatty faezyndtae aemae fycdzag xatt dae nymaetyl sxuyssydtae, annae xatt dae kard aeraevaerdtaj ne'xsaen, nyr maem xaes- taeg maual cu. — Uydon mae dyuuae aefsymaery uydysty, mae dyuuae, dae tiutae, /Emae jyn uyj faedyl radzyrdta aeldary fyrt jae quydtaegtae. Rajsomaej aeldary aertae fyrty, dyuuae usy aemae adaem sae faendag rakodtoj Xaelyn Baraedzy laegaetyl. CJycy ran nymaetyn jaexsaej rajgas kodtoj staegdaraej cy ssardtoj, uydon iuuyldaer. Zmaelaeg ssi laegaety alfamblaj, uydon aebpaet kaeddaer Xaelyn Baraeg kaej baxordta, uydon uydysty. Dyuuae dixy festy, staegdaraej cy adaem ravzaerd uydon. Jae xaedzar ma kaemaen laeuuyd jae zaerdyl, uydon acydysty saeximae, annaetae arastysty aeldary aertae fyrtimae. Iu afon aerxaecdzae sty aeldary aertae fyrty sae xaedzarmae. Dzyllaejaen caeraen bynaettae bacamydtoj. Sae mady zaerond 12
aemae sae fydy zaerondy nymaetyn jaexsaej aercavtoj aemae cyzg. us aemae nog quyntae uadzaeg laebpu festadysty. /Eldar urs galtae urs uaeryccytau nyccaehdyn kodta, cyn- dzaexsaev saraesta. Dzyllae innabonaej innabonmae minas faekod- toj, faeqazydyzty. /Embyrd ajxaeld, uaedae cy uydaid. /Eldar, aexsin, jae aertaa fyrty, jae dyuuae cyndzy caeryntae bajdydtoj: nyr daer ma, far- nimae qaeldzaegaej caerync. 2. /Eldary kaestaer fyrty arhau. /Enaezaenaeg aeldar aemae aenaezaenaeg us uydi. Khord az- mae syn zaenaeg nae cydi. Zaenaeg syn kuy nae cydi, uaed iu bon zahta aeldar: — Acy aenamond cardaej cy kaenyn, maexi caeuylnae fe- safyn? Clyj adyl jae adaemaej dyuuadaes laegmae basidt^ aemae syn zahta: — Uaexi baraevdz kaenut, xaetynmae faecaeuaem. /Eldar aemae dyuuadaes laedzy arast sty xaetynmae. /Embis bonmae faecydystyty. Skodta syl idtaeg aentaef bon. Sau bydyry zaex xury taevdaej skhuydtae kodta. Dojnyjae tyxsync, faelae do- naen jae koj daer nikuy. Faestagmae qaed raebynmae baxaecdzae sty. /Eryncadysty uycy ran aemae faendy badync /Eldar zahta: — Saefaem dojnyjae! Bazdaexaem aemae acy ran faejnae maeskhyl acaeuaem don aguraeg. Nae dryrd. siu kaenaem: don nae razdaer ci ssara, uyi iu tobp fexsaed aemae tobpy qaermae aeraembyrd uydzystaem. firast sty. /Eldar iu maeskhyl faecaeuy aemae iu ran iu taers baelasy bynaej sau suadon kaely. /Eldar suadonmae bacyd, sista jae xud aemae khuyvta: * ' —5e, xuycau, maenae ma don ssardton. Jaexaedaeg aerbadt jse zonygyl, don banysta, staej tobp fexs- ta, caemaei aeraembyrd uoj je'mbaelttae. Tobp fexsynmae taers. baelas faefaeldaext aemae uyrdaegaej aevdsaeron uaejyg ragaebp iasta. — Pi] ci kuydz, ci xaeraeg, mae baelasy farsmae tobp ci aex- sy,— maenaej dzy sybyrtt skaenyn kuy niCi uaendy? — Xuycau mae ralhysta,— zahta aeldar — zaerondy bonmae myn zaenaeg nae racyd, aemae dyuuadaesimae racydtaen maexi safynmae. Dojnyjae kuyd tyxstystaem, aftae faepyrx staem don aguraeg. /Ez don ssardton aemae fexstontobp —sidyn me'mbaelt- taem don nuazynmae. Clyj dyn mae xabar. Claejyg aem dzury: — Daexi maual saf. Azdaex dae xaedzarmae — dae nyccyd-' mae dyn uydzaen aertae xorzy,—faelae dzy iu maen kuyd ua aftae. 13
— Maenaen ma zaenaeg racaeuaed, uyj, jaettaemae aertae daer daeu font Uaejyg ta faestaemae baelasy bynmae bajsta jaexi, aemae jyl faestaemae baelas kuyd laeuuyd, aftae festad. Dyuuadaes aembaly aerbambyrd sty, don banostoj, aeldar saem dzury: — Comut faestaemae nae xaedzaerttaem, aehhaed fod xae- tynaen. i^Eldary nyccydmae jae usaen aertae laebpujy rajguyrd. Cae- uylnae bacin kodtaid aeldar. Kuyvd skodta, adaemy aerxuydta aemae innabonaej innabonmae faeminas kodtoj, faeqazydysty. Iu khord azy racydi, laebputae faeqomyl sty. Iu bon aeldar aerbasidt xistaermae aemae jyn dzury: — f)e uycY ran myn xaes fidinag is, aemae jae bafiddzynae, aevi nae bafiddzynae? — /Emae dyn kaed xaes fidinag is, uaed aej daexaedaeg ba- fid, uyj jaedtaemae jae aez das baesty caemaen bafidon. VErbasidt astaeuygkagmae, faelae uyj daer zahta xistaery dzuabp. i^Erbasidt kaestaermae. Uyj zahta: — bau> baba, dy myn kaej zaehaj, aez uyj kuynnae ba- kaendzynaen. / Dygkag bon aeldar aerbasidt dyuuadaes adaejmagmae, iu axaemy xaetynmae kaeimae cydi jaexi safyny tyxxaej aemae syn zahta: — Maenae acy laebpujy axonut aemae jae bakaenut don kaem banostam, xaetynmae uaevgaej, uycy baelasy bynmae, aemae iu nyqqserkaenut: — „Uaejyg, maenae dyn aeldar aerbarvysta dae xaes'5,—aemae iu aej uym nyuuadzut, uaexuydtaeg racaeut faestaemae. Laebpujy baelasy bynmae skodtoj, nyqqaerkodtoj uaejygmae: „Maenae dyn aeldar dae xaes saervysta",— saexuydtaeg razdaex- tysty faestaemae, Baelas faefaeldaext, aevdsaeron uaejyg dzy ragaebplasta, aemae laebpujy midaemae baxasta cingaengae. Uaejyg syrdy mahzaej sxasta aeldary fyrty. Uae jae kondaen, uae aej uyndaen aembal nae uydi, innae axaem jae qaru. Cas faecardaigkoj, ci zony, uaejyg laebpujyl aerqaecmae nae qaecydi. Faelae laebpu raezyd aemae raezyd, uaejyg zaerond kaeny. -Claed iu axaemy uaejyg 'dzyrd aerxasta. — Mae darh caeraenbonty mae uaeldaj nikaemae is, aermaest iu ran nae bantyst maenaen iu quydtag bakaenyn. — ^Emae uagaer cavaer quydtag u, daeuaen ci nae bantyst?— "zahta laebpu, — Dard dyuuae xoxy fyryty xaest kaem kaenync, — dzury zaerond uaejyg,— uym myn bazzad iu xaezna. Bazaerond daen, nyfs mae nal is. aendaera jaem zaerondaej daer faecydain. 14
— Baba, aemae jaem aez dae baesty faecaeudzynaen, ci zony aemae maenaen baftid uycy quydtag bakaenyn, uaedae ma mae syrdy mahzaej caemaen faexastaj acal—aual azy? — Sabi ma dae, isty dyl kuy'rcaeua mijag, mae uarzon qaebul. — Baba, nyraej xuyzdaer qaru maem nal aercaeudzaen, faen- dag myn radt, auadz mae, na'mae myn mae card ad nal fae- kaendzaen. Uaejyg nae, laebpu - nae. Faestagmae uaejyg faendag radta laebpujaen, jae bar yn jaexi auahta. — Uaedae fod dae faendon, bantysaed dyn, maenaen cy nae bantyst,— dzury zaerond uaejyg.— Faelae dyn faedzaexsyn. Maenae dyn avd daehaely. Dyuuae xoxy fyryty xaest kaem kaenync, uyj faestae komy is iu galuan, galuany avd uaty, avd daer guydyr- taej aexgaed. Bazdaex aemae iu acy daehaeltaej kaengae bacu avd duary: cy duar iu bajgom kaenaj, uyj ta iu axgaen dae faestae. — Duaerttae kuy bakaenaej, uaed uaetty fendzynae dunejy (birae) adaem: ci dae jae fyrt xondzaen, ci je'fsymaer, Ci jae xae- lar, jae xaestaeg,— fyd — xorz makaemae sdzur, midaemae caeu- gaejae daer, aedtaemae daer. >Evdaem uatmae kuy bacaeuaj, uaed bambardzynae dae balcy nysan. flrast laebpu uaejydzy xaedzaraej, uaedae cy uydaid. Dyuuae xoxy fyryty xaest kaem kodtoj, uyrdygaej bairvaest saeraegasaej; ga- luan daer ssardta. Uaejydzy nystuan aexxaestgaengaejae, bacyd aevdaem uatmae. Uaty — cyrahdaraen, dyuuadaessaedz khuxdzyn cyrahdaraen. flrvy sthalytau aerttyvtoj jae khuxtae, Rajsta uaejydzy qan dissadzy xaezna aemae racaeuy faestae- mag, duaerttae aexgaengae jae faedyl. fSikaem^ nicy dzury dunejy adaemaej. Uaed aem kaerojnag uaty iu cyzg daetty nodzy cy- rahdaraen, daelvaed-uaelv^d nae faecadaid annae cyrahdaraenaej, aemae dzury: Laebpu, aexxaest maen^ acy cyrahdaraen daer ma axaess, xajyr dyn uaent dyuuae daer,— maxaen dzy pajda nal is. Laebpu jaem kuyd fevnaeldta, Cyzdzy cyrahdaraen mae, aftae galuan daer, adaem daer, dyuuadaessaedz khuxdzyn cyrahdaraen daer faecydaer sty. Laebpu azzad iunaegaej. Kaesy aemae faendag iuyrdaem daer nal; dyuuae xoxy, fyryty xaest Ci kodta, uydon sae xaestaej ban- cadysty aemae faendag saexgaedtoj. — Mae quydtag iuyl xaerztaej nal u,— dzury aeldary fyrt,— faelae maexi kaemaen sbuc kaenon, qaestytae kaemaen rajdajon, axaemaej daer acy ran nici is; isty amal ssaryn qaeuy, caemaej airvaezon ardygaej. Ualymmae faekast aemae xaexbaesty daettae alyrdygaej iu ran- mae kaelync aemae uym zaexxy byn saefync. — Adon, aevaecdzaegaen, xaexty byn nae bazzajdzysty, iskae- uylty syn faendag uydzaen bydyrmae,—quydytae kaeny aeldary fyrt. 15
— Quamae donvaedy faendag aercaeua maenaen daer. Faelae kuyd? ./Emae aevast kuvynmae faeci laebpu: — Xuycauty xuycau, ma^xi xuycau! Kaed ma mae istaemaen skodtaj, uaed myn acy ran dyuuae kusaedzy aemae iu khambec festaed. Dyuuae laedzy aemae khambec festadysty aeldary fyrty raz. flrgaevstoj khambec, lalym styhd aej bakodtoj. /Emae laebpu dzury: — /Ez lalymy bacaeudzynaen, smax yn jae quyr aengom babaedtut aemae jae dony bavzilut... Kuyd syn bafaedzaexsta, aftae bakodtoj dyuuae kusaedzy. Fondz bony aemae fondz aexsaevy xoxy byn don-don faelenk kodta aeldary fyrt lalymy. Gyj faestae bafibpajdta: don jae cydaej faesabyrdaer. Uaed bazdaext aemae kardaej lalym faecagajdta,— laebpu mae ruxs aerbakast, faelae bydyrmae bynton naema raxyst. Iu bon, iu aexsaev ma faecydi, lalym tyngdaer faecagajdta. /Eldary fyrt bydyrmae raxaecdzae. Xur aercaejnyguyldi, af- tae lalym dony bylmae bazdaexta aemae raxyst surmae. Bylgae- ron faendag-faendag faecaeuy aemae jyl kaefaxsdzytae ambaeldys- ty sae xyztae, sae kaeftae uaerdaetty aefsnajdaej. — (Jae faendag rast aemae birae axsat! — Dae quydtag rast,— dzurync aem kaefaxsdzytae.— Uazseg, aftaemaej dae nae aeuadzdzystaem: dae amondyl ma nae xyztae do- ny aebparaem, faestag aebpaerst. Babpaerstoj, uaedae cy uydaid, aemae iu kaef ralastoj: jae daerh dyuuadaes aelmaeriny, aertae aelmaeriny ta jae uaerx. ~ Dae amond xorz fod, uazaeg, Maenae dyn, znyh, sxon, caex aemae iu bazil daeximae. Arfae syn rakodta aeldary fyrt aemae kaefaxsdzytae arast kodtoj sae xaedzaerttaem. Laebpu dony byl fevnaeldta, art bandzaesta, aemae kaefy guybynyl cyrh kard asrsaerfta. Kaefy guybyn adzaengael lasta,, xuylfy dzaumatae kaly. aemae... (Jae, maenae dissaegtae! Kaefy guybyny kaed razynd dyuuadaesseedz khuxdzyn cyrahdaraen..* Caeuylnae bacin kodtaid aeldary fyrt. ftfizonceg kodta kaefaej. aerbadt xaeryny!, faelae khaebaer neej> nost nae]. — korz ta kuynnae uaid, nyrma iu maenkhaej khaebaer,— dzury laebpu. Jaexaedaeg rauyn-bauyn kaeny cyrahdaraen, aemae jae zaexxyl kuyd aercaejaevaerdta, aftae jyn aenaebary aerxaud zaexmae... ^Erxaud, uaedae cy uydaid, aemae uyj adyl jae razy festad xaedtuigae fyng aed xaerd, aed nost. Laebpu baxordb% banosta, aemae ta fyng cydaer aerbaci. (Jyj faestae sista cyrahdaraen aemae faecaeuy. Talyng—gee- raetty baxaecdzae iu qaeumae. Qaeugaeron sidzaergaes usy mae- guyr xaedzary aeryncad fysymmae. Sidzaergaes us katajyl ssi,— uaedae jae uazaedzy caemaej faexynca. 16
Iunaegaej faeuahta uazaedzy, jaexaedaeg sae syxaegtaem auadi, kaed aebpyn isty amal aercaeuid, caemaej aexxormagaej ma baz- zaja uazaeg. Laebpu bambaersta sidzaergaes usy sahaes. Dyuuadaessaedz khuxdzyn cyrahdaraen zaexxyl aerxosta aemae dzury: — Cybpar aedtaeguaelae xaedzary festaedi acy ran, zaerond kulduar jae bynataej kuynnaefezmaela. Cybpar aedtaeguaelae xaedzary festad sidzaergaes usy kaerty. Us daer ualymmae aerbazdaext sae syxaegtaej; us nal bazydta jae kaert aemae nog xaedzary raesty faecaeuy. — Razdaex,—dzury jaem aeldary fyrt,—acy xaedzar dae xae- dzar u, maenae dyn uyj ta dae kulduar. Bacydi us jae nog araest xaedzarmae, uaedae cy uydaid./Ex- saevaer afon laebpu dyuuadaessaedz khuxdzyn cyrahdaraen aer- cavta zaexxyl aemae uazaeg aemae usy raz aed xaerd, aed nost fyng festad. Baxordtoj, banostoj. Baerkad baftydta laebpu aemae ta fyng jaexi afsnajdta. Xuyssyn afon uazaeg dzury aefsinmae: — Mae sahaes ma kaen, aez cybpaeraem uaeladzygmae ssaeu- dzynaen aemae uym aeryncajdzynaen. Bonyrdaem aeldary fyrt rajqal aemae sahaestyl faeci. (Jalym- mae baestae nyrruxs iu chustug aemae ta uadidaegaen batalyng, sthalytae saerttyvtoj arvyl. Rajsomaej uazaeg faersy usy: — Cavaer aembisond ua—bonyrdaem baestae faeruxs, staej ta batalyng? -1- Uyj aeldary cyzg rajqal jae fynaejae aemae, aevaedzy, jaexi aivaesta xuyssaen-uatyl,—zahta us. — /Emae jyn fenynaen amal ne'rcaeuid? — /Eldar aej aedtaemae nae uadzy, nikaemae jae aevdisi. Sahaesyl ssi aeldary fyrt /Emae uycy cyzdzy kuy nae fena, uaed ma jyl laedzy nom ta caemaen is... Faelae jae uyngae daer cy amalaej faecyndaeua: arvyl aembaeld aeldary maesyg, jae taeg- kae chubpyl ta Cyzdzy uat. Dygkag aexsaev, faes-axsaevaer, ael- dary qaeu tarf fynaej kuy bad, uaed sidzaergaesy uazaeg sista jae cyrahdaraen, zaexxyl aej aercavta—aemae xaedzaraej aeldary maesy- dzy saermae festad xaerzaiv xid, aendon aefsaejnagaej araest. Bonyvianmae aeldary fyrt aeldary cyzdzy uaty bafaestiat, staej ta jae fysym bacaguyrdta; aercayta cyrahdaraen aemae xid cydaer aerbaci. Uyrdygaej faestaemae aly aexsaev iu afony idaedz usy uazaeg faecahuyd aeldary maesygmae. ^Emae rargom cyzdzy quydtag, aly susaeg quydtag daer faes- tag-faestag kuyd* rargom vaejjy. ^mae aeldar aerbasidt dyuuae kusaegmae aemae syn dzury: — Maenae uyn avg. Bazdaexut aemae axonut mae iunaeg cyzdzy dard baestaem aemae jae uycy ran argaevdut, acy avg baj- dzag kaenut mae iunaeg qaebuly tugaej; aerbaxaessut aej ardaem,— 17
aemae dzy aez mae mast, mae dojny suadzon... Faexudinag myn kodta mae saer. Faexonync dyuuae kusaedzy marynmae aeldary Cyzdzy. /Eldary fyrt xorzau nal faeci. — Maen axxosaej saefy. aevzong adaejmag. dunejy raesuhd, aeldar ta bacyd jaexi qaebuly taerihaedy. Fydbylyzaej fervaezyn qaeuy fyd aemae Cyzdzy. /Eldary fyrt uyj faedyl aeldary kusdzyty raz faeci. Sae faen- dagyl syn festyn kodta xaedzar, xaedzary aly xaerd, aly nost — - Uazdzytae, midaemae—uae faellad naem suadzut aemae ta uae faendag dardzystut. Xaerync, nuazync dyuuae laedzy, aeldary cyzg. y^Emae sae faersy aeldary fyrt, ci sty, kaedaem caeuync, - jaexi naezonaeg skodta. Dyuuae kusaedzy sae • dzyxy duaerttae bajgom kodtoj, aemae aeldary fyrtaen aergom radzyrdtoj quydtag. — Ma bakaenut axaem aevirqau quydtag,---uaexi taerihaed- dzyn ma faekaenut . — Naexi saertae aedas nae bazzajdzysty, taerihaed taerihaed u, faelae—zahtoj dyuuae kusaedzy,—aeldar nae aegas nal nyuuadzdzaen. — Mae faendmae bajqusut, aez uyn aftae sarazdzynaen, cas- maej fosyl daer faexaest uat, birae, fosyl, aemae saeraegasaej daer bazzajat # — Radzur nyn dae faend, staej uaed fedn zony,—kaeddaera nyn caej baerc faepajda uydzaen,—zahtoj kusdzytae. — Uaedae uyn aj ta mae faend: karcy tugaej avg bajdzag kaenut, aeldaraen aej axaessut, aez ta uyn cyzgmae ratdzynaen, caemaej faecaerat, uyj baerc fos. Dyuuae kusaedzy razdaextysty faestasmae birae fosimae. /El daraen raxastoj karcy tug avdzy. — ftxaem faendarast birae adaejmag nae faeuydzaen,—dzyrd- toj aeldary kusdzytae sae kaeraedzijaen. Khord bony faestae aeldary fyrt faezyndi sidzaergaes usy xae- dzarmae aed binojnag. Us bacinkodta uazaegyl, aeldary cyzgyl, Cyndzy aehdau yn ci laevasrdta, jae xsedzacy' zilaentae ci sista. Caej baerc afontae acardaigkoj aeldary cyzg, aeldary fyrt si- dzaergaes usy xaedzary, ci zony, faelae dyn iu bon aeldary fyrt aftae: — .Uaedae ma raesuhddaer kuyd uydzaen mae binojnagaej, me 'fsinaej? — Kaeraedzijy uarzgaejae uyn card bacajdah uaed, darh card amondimae,—zahta sidzaergaes us. >£mae ta iu aeldary fyrt'uyrdygaej faestaemae faekaes aemae rabpaely jae usaej: — ALgas dynejyl daer nae razyndzaen mae khajae raesuhd- daer aemae xaerzkoriddaer. Uaed iu axaemy sidzaergaes us radzyrdta aeldary fyrtaen: — Cy ma dzy zahdaeua dae khajae daer,—uae jae zond, uae jae laedzy-qaed, je'hdau, aembisond jae uynd, jae aiv. Faelae, na- 18
najy staen, qyg daem ma faekaesaed, — xaeramy tyxxaej jae nae zaehyn: raesuhdaej raesuhddaeraej fyldaer cy is dunejyl, aivaej aiv- daeraej fyldaer... — Nae, nae razyndzaen!—zahta laebpu. — Baxatyr kaen, mae uazaeg, qaebuly ad kaemaej bazydton, tyndzdzyn kaej ruadzy sdaen, iu dyuuae bonycard-bon kaej rua- dzy fedton,—birae naema racardtae, birae naema fequystaj. Maeny jas kuy racaeraj, uaed ma fendzynae raesuhdaej raesuhddaertae. — Claedae ma myn dzy iu zaeh, kaed aecaegaen daer fedtaj uaed. Kuy nae myn zaehyn kaenis,—dzury us,—dae amond daexi- caen saddzyn kaen aemae faemaej caerat uae adzalmae. — Mee zaerdae aexsajdzaen,. kuy nae myn aej zaehaj uaed. — (Jaedae raesuhd zaeh aemae dyn uaelarv Kuyrdalaegony us raesuhd us; arv jae khabaeztae kaem auahta uym jaexicaej rae- suhddaer nikaej xonync, uaevgae daer naema uydis,— zahta sidzaer- gaes us. Xuyssaeg nal aercaxsta aeldary fyrty uycy aexsaev. Rajsomaej baraevdz kodta jaexi aemae arast uaelarv Kuyrdalaegonmae. Birae faecyd, cysyl faeeyd-ci zony, faelae iu axaemy uaelarv- mae daer saeftyd. Maeguyry daraestae jae uaelae aerbakodta aemae Kuyrdalaegony kuyrdadzy raesty qaergaengae faecaeuy: — Sisamajaeg ci baxxuyrsa? byhduanaej isyn sis amainag. Kuyrdalaegon jae kuyrdy kuyst faeuahta, racyd sisamajaedzy razmae aemae dzury: — Sis amainag dyn maemmae. flcy ran maem bafaestiat u, aez faend akaenon me'fsinimae; myzdyl bafidaudzystaem. Cysyl faestaedaer Kuyrdalaegon faezynd aemae sisamajaedzi- mae kuystyl bafidydtoj. /Ercaedtae kodtoj dur, chyr, zmis, cy'mbaely uydon iuuyl- daer. ^Eldary fyrt bavnaeldta kuystmae. Iu uysm skodla. aftae xur jaexi aeruahta xaexty faestae. Baizaer. Kuyrdalaegon uyuuahta kuyurdadz aemae arast jae galuantaem./Eldary fyrt ae:xsaevy sista dyuuadaesssaedz khuxdzyn cyrahdaraen, aercavta jae zaexxyl aemae sis aerdaeg amad faeci Rajsomaej Kuyrdalaegon aerkast aexxnyrsty kuystmae, uyj xuyzaen aiv, uyj xuyzaen baelvyrd kuyst naema fendi, staej aftae bantysgae daer naema aercydi. Caeuylnae rabpaelydaid Kuyrdalaegon je'fsinaen sisamajaedzy kuystaej. /Efsin xorz minas saraesta aemae jae rarvysta kusaegaen, chirijy farsyl ta afysta arfaetae. Dygkag aexsaev daer ta aeldary fyrt aercavta cyrahdaraen aemae sisy birae nal baquyd faeuynmae. Rajsomaej ta jae Kuyrda- laegon bajjaefta kusg.ae. — Dissagaej dzy nicy is, —zahta sisamajaeg disgaenaeg Kuyr- dalaegonaen.—Maenaen calymmae mae kuystag kaeronmae axaec- dzae ua, ualymmae myn aerbadaen daer naej, / faelmaecyn daer nae zonyn, — uyjimae myn aexsaev—fyldaer aentysy. 19
Xuyzdaer minas rarvysta dygkag bon kusaegaen Kuyrdalae- gony us. Sahaes bacyd jae zaerdy: — Xuymaetaedzy kusaeg naeu uycy adaejmag,—zaexxon adaej- magaen ta ma aftae bantysaL Uaed aeldary fyrt daer arfaetae afysta aefsinaen, afysta jaem nodzy,—jae fendmae kaej baelly. Kuyrdalaegony us cardi avd aexgaed duary midaegaej, aev- daem uaty dyuuae xoxy astaeu. Nikuy ma nid fedta uymaen jae caesgom, jae khaxy ajst. >£mae iu aexsaev kuvy aeldary fyrt: — Xuycauty-xuycau, maexi xuycau, acy ran dyuuadaes uaer- dony aed khambestae aemae dyuuadaes kusaedzy aed khaxaentae kuyd festoj. ALldary fyrty kuyvd aercydi. Dyuuadaes kusaedzy fevnaeldtoj aemae faendag ajgaerstoj zaex- xy bynty Kuyrdalaegony usy uaty bynmae. Jae sis amajy aeldary fyrt, aftae ta jae rajsomaej rajjafy Kuyr- dalaegon. Bacaeuy jae kuyrdadzmae aemae bavnaly jae kuystmae. Sdymdtoj kuyrdadzy kuyncytae, aemae caexaertae kalyn kuy baj- dydta kuyncgom, aemae syrx zyng aefsaejnag uaelarvon dzaebu- gaej xojyn kuyd bajdydta uaelarvon qaestaraegmae, aftae sisamajaeg Kuyrdalaegony uaty byn sxojy. Faendag radta us aeldary fyrtaen. Cintae, mondaegtae kaerae- dzijyl... Clyj faestae taerxaettae bajdydtoj— kuyd airvaezoj Kuyrdalaer gonaej. Kuyrdalaegbnmae uydi aertae xaeznajy: aerchitae, aerchiadzy sul- thy aemae kaerc. /Erchitaem uydi axaem miniuaeg: dae khaextyl sae aerbakaen, aemae dae kaem bafaenda, uycy ran festdzynae. ^Erchiadzy sulthyjyl. casdaeriddaer saevaeryn bafaerazaj, aenae- qaen qaeu daer,—arvy kaeronmae dae faexaesdzaen. Kaerc jae aefcaegkotaej zargae kodta, jae dystaej aemdzaehd, faexdzitaej kafgae. /Ertae xaeznamae aeldary fyrty zaerdae aexsajdta aemae faend skodtoj, caemaej saexi 'rdygaej faeuoj xaeznatae. Iu axaemy sisamajaeg aerchitae raxasta, uaedae cy uydaid, radta sae iu kusaegmae: — Adon bazdaex aemae sae qaeuy uyngty aerxaess kuyrda- dzy raesty, aemae sae baqar, kaed dyn auaej uaigkoj. Kusaeg arast Sisamajaeg ta aellaeuuydi jae kuystyl, Kuyrda- laegon daer arxajy kuyrdadzy. Clalyrnmae qaeuy uyngty: — /Erchitae, aerchitae ci balxaendzaen, aslam bazar, xorz ba- zajrag—qaer kaeny kusaeg. Sisamajaeg rauyn-bauyn kaeny aerchitae, bacyd Kuyrdalae- gonmae aemae dzury: — Mae myzdmae myn acy aerchitae balxaen — faendaggon daen, baqaeudzysty mae. 20
Kuyrdalaegon faedzix: aerchitae kaed uyj aerChitae nae razy- noj, uaeddaer uydonimae ivddzag faeuydzysty. Faelae uyj ta kuyd razynoj... dyuuae xoxy astaeu aevdaem uaty fidar aefsnajdaej... — Bahaecut maem, nyrtaegkae mae ardaem qaeuy, aez nae xaedzarmae suajon. Kuyrdalaegon jae galuantaem kuyd faeci, aftae sisamajaeg zaex- xy bynty jae kond faendagyl faerazaej aemae aerchitae slaevaerdta usmae, uyj sae rahaenyl sae bynaty aercauyhta. Xorzau nal faeci Kuyrdalaegon, aerchitae sae bynaty fengaejae. Us aej faersy: — Xaerzaegaej? Dae kuyst acafon kuy nikuy nyuuadzys? — Me'rchitimae ivddzag faeuydzysty, axaem aerchitae uaej- jag uyndzy. Nae sisamajaeg myn aftae: „BaIxae myn sae mae myzdmae". /Ez sahaesyl faedaen: balxaenon sae, aemae maexi kuy razynoj, faelae maen daer kuyd razyndzysty—byndz bataexaen daer kuy nae is mae galuantaem. — Gau-aena, uau-aenaTmae saery xicau saerra! aemae uydon 6 skodta, uyj axaemtae nal skaendzaen, aevi dy kuyd aenqaelys? Kha^mdzaestygaej racydi Kuyrdalaegon jae xaedzaraej. CJs ta aerchitae aellaevaerdta sisamajaegmae. Kuyrdalaegony aercydmae ta dyuuae aerchijy uaejgaenaedzy khuxy. Balxaedta sae, uaedae cy uydaid aemae sae sisamajaedzy fyc- dzag skodta. Rast uycy uagyl balxaedta Kuyrdalaegon sisamajaegaen jaexi aerchiadzy sulthy, jaexi kaerc. Cybpaeraem bon tav uyngty qaer caeuy: — CJs uaejjag, us uaejjag! Ci balxaendzaen? — Kuyrdalaegon, uyndzy us uaejjag, jaexicaej raesuhddaer ma- dy guybynaej nal racaeudzaen; aexxaest ma myn uyj daer kuy balxaenis. Kuyst faeuydzynaen a dyuuae bony, aemae rast kaenyn mae xaedzarmae. Talf-tulfy balaeuuyd Kuyrdalaegon jae galuanty: xaeznajae, usaej-—alCi jae bynaty. — Caej xaest ulaeft kaenys, laegaj? Cy dyl aercydi uanaebae- raedzy? Cy fyddaer mae khona! udajst faedaen. — /Emae uaed caej faedyl? — /Emae—5a»—ras* daeu caerm —styhd bakodta, axaem us uaejjag. Nae sisamajaeg maem xaty, kuyd yn aej balxaenon. Caemaen dyn aej basusaeg kaenon, xorzau nal faedaen, tas mae bacydi aemae uyj adyl tyndzgae aerbacydtaen ardaem faedisau. — De'zaedy xaj dae baxaera, \)e\ dae zond byntpndaer kuy faslyhd dae saeraej. /Emae uaed maen cy mad nyjjardta, uyj xuy- zaen nal nyjjardtaid, aevi kuyd aenqael dae? Caej aedyly razynd- dae, aez ta ma dae zondyl domdton. Maeguyr kuy u. sisamajaeg daer, balxaen yn aej aemae jyn ua: aenae zaerdaexudtaej dyn kuy bakuysta... 21
Balxaedta Kuyrdalaegon jaexi usy daer ta sisamajaegaen... /Emae iu bon aeldary fyrt aemae Kuyrdalaegony raesuhd us babadtysty aerChiadzy sulthyjyl, rajstoj kaerc aemae aerchitae aemae afardaeg vaejjync uaelarv Kuyrdalaegony galuanaej. Uae fydgul daer iu jae raedyd aftae tahd kuy bazonid, Kuyr- dalaegon jae raedyd kuyd tahd bambaersta. Uajtahd faedisy fae- caeuy, suryntae sae bajdajy. Birae sae faesyrdta, cysyl sae faesyrdta, Ci u sae zonaeg, faelae sae uaeddaeriu ran aeryjjafy. — Caemaen raxastaj kaejdaer usy, kaejdaer xaeznatae?—faersy Kuyrdalaegon aeldary fyrt uaejydzy qany. — Kaejdaer ne sty, faelae maexi sty. Rastu,—kaeddaer uydon uydysty Kuyrdalaegony,—faelae saem acy saxat bardaraeg niCi ual u, iunaeg mae udaej faestaemae. — Kuyd aehdauaej, uaeddaer?—dzury Kuyrdalaegon. — Sis amadtpn aez dae kaerty alfamblaj. Acy us, acy dzau- matae myn dy daexaedaeg nae balxaedtaj nae mae kuystmae? /Evi myn sae aendaer isci balaevar kodtaid Kuyrdalaegony kuystmae? — Uyj baelvyrd aftae uydi, faelae myl sajd aercydi. — Sajd<3en aez nicy zonyn, faelae maenyl cy aembaeldi mae faellojmae, uyj xaessyn mae xaedzarmae. Maemmae axxosagaej ni- cy is. Axxosag maem uaed razynid, aemae dyn dae kuystag kuy nae saexxaest kodtain, baeston binonyg kuyst dyn aej kuy nae ba- kodtain. — Kuystagaej daem fau nici aerxaesdzaen. — CJaedae nae alci daer jae xaedzar aguraed. (Jaentae qil, saerguybyraej Kuyrdalaegon uaelarvmae afardaeg vaejjy, aemae nal aencajy aemae nal kusynaej jae kuyrdadzy; Jae kuyncgomy caexaer, jae dzaebudzy qaer nal aencajy aemae nal. Kuyrdalaegon nal auaerdy, caemaej kuysty uaelqus bajrox ua jae mast, jae zaerdaejy niz. /Eldary fyrt aerfardaeg aeldary qaeumae; acard sidzaergaes usy xaedzary, aemae afommae daer ma farnimae aervity j^ bontae. 3) Xur aemae maejy aerdxordy fyrt. Iu aeldaraen uydi fyrt. Fyrtaen aercydi jae us kuryn afon. ^El- dar aem basidt aemae jaem dzury: — Laebpu, aez acy zaerond badaen, dunetyl faexattaen, faelae daeu aegkag Cyzg nikuy zonyn. /Emae maej aemae xur me'rd- xordtae sty, uydon aexsaev daer caeuync, bon daer caeuync, aemae sae babaeraeg kaen—iskuy zondzysty. /Emae laebpu ciu, uyj rajsomaej baex aerbalasyn kodta, sarh yl saevaerdta aemae acydi. Bon izaermae caeuyn bajdydta. Izaery xur ma iu Cysyl uydi, aftae baxaecdzae iu qaeugaeronmae. /Emae kaesy—ixyl aexsaez laebpujy qulaej qazync. /Emae baex nyccaeftae kodta tyngdaer aemae saem baxaecdzae. /Emae saem sdzyrdta: — Baxatyr kaenut, faelae am xury xaedzar kaem is? Gydonaej aertae laebpujy uydi xury laebputae, aertae laebpujy ta maejy laebputae. /Emae xury aertae laebpujy zahtoj: 22
— Max staem xury laebputae,— xury xaedzaraej 9cy kaenys? Uyj syn zahta: — Xur aemae maej mas fydy aerdxaerdtae sty aemae axsaev uydonmae caeuyn fysymmae. (Jazaedzy xury laebputae daer saeximae kodtoj, maejy laebpu- tae daer aej saeximae kodtoj. Clazaeg xury xaedzarmae acyd. Uym bafysym kodta: xur yn aexsaevy kusart akodta, aly xaerd, aly nost yn.aeraevaerdta jae razy. Laebpu nae xaery. Laebpu kuy nae xordta, uaed aej xur bafarsta: — Caeuylnae aevnalys fyngmae? /Emae laebpu zahta: — Iu aexsaev maem mae fyd aerbasidt aemae myn zahta: „Laebpu, nyr dae us kuryn afon u, aemae daeu agkag nikuy zo- nyn dunetyl. Faelae maej aemae xur me'rdxaerdtae sty, uydon babaeraeg kaen, uydon aexsaev daer caeuync aemae bon daer, uy- don zondzysty<;. /Emae xur zahta: — ALz xaetyn bon aemae iu ran zonyn: bydyry astaeu is iu aerxuy maesyg, uym bady iu zaliag aexsin, uyj ma daexicaej aertae xatty raesuhddaer u. . . Baxordtoj, baminas kodtoj aexsaevy xurimae. Rajsomy kuy sbonis, uaed laebpu jae baexyl sarh saevaerdta. i4£mae ta jae xur xorz fedta. ALmas jyn uym xaerzbon zahta xuraen aemae arast, xur yn kuyd bacamydta aftae. ^Emae caeuy, caeuy aemae sau bydyry caeuynaej sqyg is. i€mae sau bydyry caeuynaej kuy sqyg is, uaed aem baex dzury: — Laebpu, aebpyn nicy uynys? ALrme laebpu zahta: — Dalae maem bydyry astaeuaej zyny iu sau baelasy aen- daerg, aendaer nicy uynyn. /Emae baex zahta: — Uaedae mae tyngdaer caev,— uyj maesyg u, aemae dae aez nyrtaegkae jae fa.rsmae aevaerdzynaen. Laebpu baexy nychchyccytae kodta aemae maesygmae bav- vaxsis, xur daer birae nal uydi, aercaej—nyguyldis. ^Emae ta jaem baex sdzyrdta: — Nyr maxaen aftaemaej, bacaeuaen naej maesydzy razmae. Faelae raxiz, maen xizynmae auadz, daexaedaeg uaerm skhax ax- saev bonmae. Rajsom dzy sbad. /Erxuy maesydzy raz is aexsyry cad. ^Exsin aly bon daer faecaeuy uyrdaem, aertae xatty jaexi najynmae: axodaentyl, sixaerttyl aemae izaeraej. Kaes aem aemae jae kaed aftaemaej fenis, aenaeuyj jyn naej fenaen. ^Eldary fyrt uaerm skhaxta, rajsomy dzy nyxxyst aemae qaqqaeny. flxodaen afon kuy faeci, uaed aexsin ci uydi, uyj bae- lony xuyzy aertaxti aexsyry cadmae. ^Emae aexsyry cadmae kuy Vtaxti, uaed akaeldta jae pakhuy aemae zaliag aexsin festad, cady jaexi achybar-chybur kodta aemae ta faestaemae baelony xuyzy festad, aemae ta aerxuy maesygmae staxt faestaemae. 23
Faesaxodaen baex faersy laebpujy: — 5y> *sty fedtaj? CJyj zahta: — i4illaex, aellaex,— jaexicaej raesuhddaer dunetyl nikuy is, khuxy kuy baftid used! Baex yn zahta: — Mae sarh myl saevaer, sbad myl, iu dyuuae bongaeny daerhy mae ataer faestaemae aemae myn uym axaem caeftae nyk- kaen axaem, dae army thaepaentaej chepsytae kuyd faexaua, mae ahdy faerstaej ta uaefsaegtae, aemae dae aez maesydzy saer avaerdzynaen. Baex yn kuyd bacamydta, laebpu aftae bakodta: dyuuae bon- gaeny daerhy faestaemae atardta baexy aemae jae uycy ran nych- chyficytae kodta. Baex aej maesydzy saer avaerdta. (Jaed aem baex dzury: — VErxuy maesydzy raesuhd l)e nyr xuysdzaen syntaedzy, jae syzhaerin xiltae alyrdaer auadzdzaen; nyccu iu uatmae, susae- gaej iu baquyz jae syzhaerin dzygkutae iu fidar babaedt syntaedzy khuxtaem. Daexaedaeg iu razdaex faestaemae aemae iu aem baqaer kaen: „l)ej, cyzgaj, caej fynaej badae cae"! Cyzg rajqal uydzaen. laexstaetae dyn kaendzaen, faelae iu aej ma syxal, calymmae dyn jae xuycauy xajae rasomy kaena ualymmae. Laebpu jaem aercyd aemae Cyzdzy fidar nybbasta syntaedzy khuxtaem jae dzygkutaej. Cyzg kuy rajqal, uaed rasomy kodta jae xuycauy xajae: — /^Ez daeu daen, xuycau mae daeuaen radta, suadz mae! Laebpu rajxaeldta syzhaerin xiltae syntaegaej. ,. Caeryntae bajdydtoj uycy ran. Iu khord bontae kuy racydi, uaed laebpu zahta: -*- Mz iu cysyl cuany kuy nae axaeton, uaed nae uydzaen, badynaej sqyg daen. . Cyzg yn zahta: — Cy xuycau dyl raxatti, kaed cuan kaenys, uaed dyn aez syrdtae birae daer ssardzynaen. >Emae cyzg dzybpaej khuxmaerzaen sista, maesydzy farsyl aej ajtydta aemae uajtahd aly syrdy raesuhd. aly sadzy raesuhd aemae aendaer syrdtae festadi maesydzy aly fars. — Laegaj, kaed cuan kaenys, uaed dyn maenae uydon syrdtae. /Emae laebpu zahta: — \)dz, dae xuyzdaerau faeuaj, aemae nyr am naexi syrdtae caehdon! Clyj nae uydzaen, aez quamae iu cysyl axaeton aedtae. /Emae usy kuy styxsyn kodta, uaed yn us zahta: — 5^' xuycau dyn aej ma nybbaraed, ddexi daer safys aemae maen daer safys 5e nYr- Laedzaeg yn aerbaxaessyn kodta, jae syzhaerin xiltaej iu aer- du laedzaegyl styxta, radta jae laebpumae aemae jyn zahta: 24
— Acy laedzaeg axaess demae, faelae jae ma fesaf, uaed fe- saeftaj maen daer aemae daexi daer. Amae laebpu aed laedzaeg, aed xaecaengaerstae acyd cuan- gaengae, aemae kuy nikuy nicy ssardta, uaed iu sau xoxy saer- mae saeftyd izaery'rdaem. Sau xoxy saermae kuy sxaecdzae, uaed kaesy aemae iu ^ag aerbacaejcaeuy. Laebpu sagmae kuyd faeqa- vyd, aftae laedzaeg jae khuxaej aerxaud aemae daelae komy abadt. Laebpu sadzy daer nal amardta, sar, aerdiag bajdydta aemae faestaemae uycy aerdiaggaengae aeryzdaext aerxuy maesygmae. (Js aej faersy: — Isty amardtaj? — Maexi daer amardton aemae daeu daer,— zahta laeg. Mae laedzaeg, sagmae kuyd qavydtaen, aftae mae khuxaej ajyrvaest, sau xoxy saeraej asqiudta aemae iu ran komy bancadi. — Xuycau dyn aej ma nybbaraed, cy ma dyn kaenon, fe- saeftaj nae-dyuuaejy daer. Clymaen jae dygkag bon nohajy adaem cuangaengae xattysty bydyrty, cuangaengae komy bafardaeg sty, aemae uycy ran aeri- zaer, aftae uycy laedzaeg ssardtoj. Nyccinkodtoj cuanaettae: — Acy laedzaeg ne 'ldaraen kuy baxaessaem. uaed cy faen- dy syrdy mardyl daer aftae nae bacinkaendzaen, acy laedzaegyl kuyd bacin kaena. ^Eldar kuynnae bacin kodtaid laedzaegyl aemae zahta: — Goj, maenae kaemae baellydtaen, uyj mae khuxy kuy baftyd. Iu khord bony racyd, aftae aeldar bacaedta kodta jaexi aer- xuy maesydzy raesuhd xaessynmae. Dune adaem akodta jae fae- dyl uaerdaetty aemae baextyl. /Erxuy maesygmae xaestaeg kaenyn kuyd bajdydta, aftae laebpu rakast maesydzy saeraej aemae uaj- tahd faestaemae bazdaext uatmae. — Gsaj, axaem khaevda aerbacaeuy axaem, aemae baestyl axaem khaevda naema aercydaid. Maesydzy raesuhd zahta: •— Uyj khaevda naeu, khaevda, faelae nohajy aeldar aerba- caeuy aed aefsaedtae maen xaessynmae. lu khord xatty ma myl bavzaersta aj ahommae daer, faelae nikuy baftydtaen jae khuxy. Nyr daer ma taers,—xuycauy cy faenda, uyj xorz u. — /Emae daem uaedae cy faend is? — bafarsta jae aeldary fyrt. — Mae khujyl is xsednaergae tobp aemae xaedkaerdgae kardf uydon syn sae razmae kuy aeraebparaem, xorz aefsad cy bakae- noj, uyj saexuydtaeg bakaendzysty. Faelae dy ta cy arazys, cy qa- vys? Laebpu zahta: — /Ez mae baex kuy askhaeron sae razmae, uaed jae sarhy gobpaej razmae cal aerdujy is, uyj baerc armacdzagaej nyssaerf- dzaen nohajae, jae sarhy gobpaej faestaemae cal -Aerdujy is, uyj baerc ta dzy jae faestaegteej caehddzaeni. 25
Nohajy aefsaedtae uycy aemguybpaej aerxuy maesydzy aly fars aeryncadysty. yErxuy maesydzy aexsin saem rabpaersta jae xaednaergae tobp, jae xaedkaerdgae kard; laebpu ta saem raskhaerdta jae baex. Caeh- dyn bajdydtoj nohajy aefsaedty, birae dzy faecahtoj, ci ma dzy airvaest aeldarimae, uydon saeximae lyhdysty. Birae racyd, cysyl racyd, ci zony, faelae iu axaemy nohajy aeldarmae faezyndi khulybadaeg us aemae dzury: ,,/EIdar, aeldar, dae farn, dae farn, de'zaedy staen. /Erxuy maesygmae xaessynmse kaemae bacydtae, aemae uyj baerc adaem kaeuyl bajsaeftaj, uyj dyn faendaej, aenae xaestaej dae khuxy kuy baftauin, uaed myn cy xorz faeuis?" — h)26* ^ae ryntae dyn kuy baxaerin, nana, uyj myn mae khuxy kuy baftyn kaenis, uaed dae mad skaenin maexicaen. — Uaedae ma myn xaedtulgae uaerdon baiftyndz, aez uym babadon. Dzyrd dyn daedtyn, maesydzy raesuhd aenae khaerc, aenae qistaej daeu bauydzaen. - Khulybadaeg us xaedtulgae uaerdony babadt, dyuuadaes ba- raedzy jae faedyl aftaemijej aefxuy maesydzy raz, aexsyry cady byi ma festa, ma. /Erxyst us uycy ran, dyuuadaes baraedzy faestae- mae razdaextysty nohajy aeldarimae. Bady khulybadaeg us aexsyry cady byl. Iu bon aeldary fyrt aexsyry cadmae balasta jae baex. CIs aem dzury: — Laebpu, uae maesydzy uaexicaej faestaemae faekaesaeg naej: uaelaemae daer dy, daelaemae daer aexsin. Xorz uaid, maen uaexi- mae kuy bauadzigkat,—aez baexmae daer zilin, staej uyn kaestae- riuaeg kaenin aexsinimae: don uyn xaessin, uae uaettae uyn aefs- nain, aez ta caerin smax ruadzy. Laebpu ssyd maesygmae aemae dzury aexsinaen: — /Exsyry cady raz bady zaerond us, xorz uaid, maesygmae jae kuy'rbauadzigkam, istaemaen nyn s'aqaz uaid: baexaen iu don avaerid, nae maesyg nyn iu afsnaid. — Dae xuycau dyl kuyd raxatt, nae baexaen don daryn nae qaeuy, jaexaedaeg daer nuazdzaeri, nae uaettae avgaej syhdaegdaer, uaedae fyng u, aemae naem jaexaedaeg jaexi adyl razily aed xaerd, aed nost aemae ta faestaemae afsnajy jaexi xaerdy faestae. Max iskaej aexxuys nicaemaen qaeuy, staej zaerond us daer cavaer u, 6 zony. — Taerihaed u zaerond us,— zahta laebpu, —naej jyn aenae aerbakaenyn, uadz aemae istytae zmaela, aemae jaexi daer xaessa. /Erbaxuydtoj khulybadaeg usy maesygmae. flcardaigkoj, af- tae iu axodaen afon aexsin jaexi aexsyry cadmae aeruahta baelony xuyzy najynmae. Laebpu bady aemae raexcy,*) xuyssaeg aej axsy. — i^Eruaj ma, laebpu, dae saer aeruadz mae uaeragyl aemae afynaej uaj. *) Raexcyn—ra&dzae-maedzae kaenyn, serkuv-aerkuv kaenyn. . 26
Laebpu khulybadaeg usy uaeragyl jae saer kuyd aeraevaerdta, aftae tarf fynaej bad. Us bolat xaesgard felva?sta jae faersonaej aemae laebpujy saery astaeuaej syzhaerin gocora raiygkodta aemae jae cadmae fexsta; uycy ran gocora iu zaerond xaefs anyquyrdta. Laebpujaen uydi uymaej jae maelaet aemae jae ud uaitahd sista. Khulybadaeg us festad aemae zilaentae kaeny maesydzy, jaexi aefsnajaeg skodta. Galymmae aexsin faezynd aexsyry cadaej. Bady aexsin. Iu dzaevgar abadt aemae laebpu nae qal kaeny. (Jaed asm bacyd xaestaegdaer aemae jae bajdydta qal kaenyn. — Cavaer xuyst dyn u, syst uaelaemae! Laebpu nae qal kaeny. /Exsin aej rauih—bauih bajdydta aemae ma cy syzmaelydaid mard udgojmag. /Exsin aerdiag, sar kaenyn bajdydta, jae syzhaerin xil byn- dzyggaj tony; keeuy aemae jae caessyg zaexxyl nalquyt-nalmas caebpuzyr abuzy. Khulybadaeg us daer qygkaenaeg sKodta jaexi. Staej dyuuae bony faestae nohajy aeldarmae bafardaeg. — /Eldar, aeldar, dae farn, dae farn, de'zaedy staen. ALz mae xaes saexxaest kodton. Laebpujy syzhaerin gocora mae bolat xaes- gardaej alvydton aemae dzy tas nal u, mardaej laeuuy maesydzy astaeu. Caeugae, aemae kaemae baellydtae acal — aual azy, uyj ra- xaess:—caedtae dyn u. Nohajy aeldaraen ma cy raxaessyn quydi aenkhard aexsiny. ^Erxuy maesydzy aeldary fyrt iunaegaej bazzad mardaej. Jae basx kuy bambaersta jae baraedzy xabar, uaed nohajy qaeuy raz aeryncad aemae nal uahta aedtaemae caeuaeg: naedaer donmae, naedaer sugmae. Qaeuy alfamblaj zyldi aemae fadzysaej byru sa- madta. Rfaedz racyd, aftae xur aemae maej dis kaenync laebpujyl. — Kaem fesaeft nae aerdxordy fyrt, kuy nikaecaej ud zyny? Com eemce jas basgaraem. -^Erxuy maesygmae ssydysty aemae aeldary fyrty mardaej baj- jaeftoj uycy ran. Sahaesyl systy,—caemaej amard, uyj nae irtasync. (Jaed bazdaextysty aemae adaemty aeraembyrd kodtoj, kaed aej isd bazonid. Dzyllaetae aeraembyrd sty, faelae caemaej amard, uymaen nici nicy bazydta. (Jaed maej aemae xur nyxas "kaenync. — Donbedtyrtae sty laebpujy madaervadceltae, uydonaen ma fequsyn kaenaem, kaed yn isty zonigkoj. Donbedtyrtae aerbacydysty mardmae, aerkastysty mardmae aemae syzhaerin gocora laebpujy saeryl nal. — Nae xaeraefyrtaen znag alvydta jae syzhaerin gocora, uymaej amard uae aerdxordy laebpu, —: zahtoj xur aemae maejaen Donbedtyrtae,—bacaguryn aej qaeuy, kaed ma jyn isty amal aer- caeuid rajgasaen. Dzyrd radtoj Donbedtyrtae dony caerdzytaen. Uydon uajtahd aeraembyrd sty. Faersync sae Donbedtyrtae syzhaerin gocorajae, 27
faelae daetty caerdzytae nicy zydtoj quydtagaen, aermaest ma zah- toj: — Iu ran ma iu cady bady iu zaerond xaefs, faelae uyj zmae- lyn qom nal u, kaed ma uyj isty zony, aendaer maxaej ni& fed- ta syzhaerin gocora. Donbedtyrtae zahtoj: — Tahd, am kuyd saembaela aftae. /Erbakodtoj zaerond xaefsy quaq-quaq gaengae. Faersync aej: — Isty fedtaj, aevi nae fedtaj? — Iu bon aexsyry cady jae thaebp faecydi, — dzury zaerond xaefs,—aez syzhaerin gocora racaxston aemae jae bakodton mae komy khuly. Maenae is. Donbedtyrtae, xur aemae maej axastoj syzhaerin gocora, laeb- pujy saeryl aej anyxaestoj. /Eldary fyrt rajgas, avd xatty xuyzdaer festad, aemae zahta: — Ox! Ox! Caej birae faexuyssydtaen. Xur aemae maej bambaryn kodtoj aeldary fyrtaen jae xabar. Laebpu bazdaext aemae maesygaej rajsta xaednaergae tobp aemae xaedkaerdgae kard, arast nohajy aeldary qaeumae. /Erizaer, aftae qaeugaeronmae aerxaecdzae aemae suadony byl aerbadt. Ualymmae dyn kaesy, aemae qaeuaej racaeuy zargae iu Cyzg, gogon jae congyl. Suadonmae kuy bacyd, uaed aej faersy laebpu: — Cyzgaj, uycy zard caeuyl kaenys? uagaer cavaer cindzi- nad fequystaj? ~ Caeuylnae zaron. — zahta cyzg—ne'ldar aerxuy maesydzy aexsiny aerxasta, aenaeqaen afaedz aem naema ravdysta jaexi ft izaer aem aerbacaeudzaen aeldar. ALz ta don kaendzynaeri cyndzy khuxtyl aemae myn isty laevar bakaendzaen. Eldary fyrt syzhaerin khuxdaraen ralasta je'aenguyldzaej, quyvhany^ jae caebpaersta aemae zahta: — Cyzgaj> don aexsiny khuxtyl kuy kaenaj, uaed iu quyv- han aeyast faekhul kaen, aemae dyn uaed rakaendzaen xuyzdaer laevar. /Erizaer, uaedae cy uydaid. AL\s\n aexsynmae bavnaeldta, jae khuxtaem. Cyzg aevibpajdy quyvhan faekhul kodta, syzhaerin khux- daraen raxaud aemae aexsiny aenguyldzyl abadt. ALxslnezn cy ba- zonyn quydi jae khuxdaraen. — Acy khuxdaraen dyn kaem uydi?—aexsin bafarsta Cyzdzy. — Suadony byl badt iu uazaeg laebpu, uyj jae nybpaersta mae quyvhany,—zahta cyzg. Nohajy aeldar cyndzaexsaev saraesta. Dune dzyllae aeraembyrd sty,—nuazync, xaerync. /Exsin cyzgmae basidt aemae jyn dzury: — Uajgae, uycy uazaedzy cyndzaexsaevmae aerbaxon. /Erbaxuydtoj uazaedzy, aerbadyn aej kodtoj. Xaerync, nua- zync, nohjagau zarync. Uaed aeldar bajdydta dzuryn: — Mae adaemy tyng batyxsyn kodta fydaebony baex. (Jyj myn Ci'rcaxsid, uymaen styr xorz rakaenin. 28
fldaemaej jaem niCi baxasta jae nyfs. Laebpu zahta: — Maen nicy qaeuy, az dyn aej dzyrdaej aercaxsdzynaen, aemae myn iu radt iu bar: nuazaen barvityny bar de'xsinmae, — Nuazaentae aervityny bar iuuyldaer daeu fod, faelae myn uaeddaer baexy aercaxs, —zahta nohajy aeldar. Laebpumae dzylar radtoj. Clyj acyd qaeugaeronmae. Baexaen laebpujy cy bazonyn quydi. Fyr cinaej jae faestaegtyl alaeuuyd, jae razzaegtae laebpujy uaexsdzytyl aeraevaerdta. — Amardta jae,—dzyrdtoj adaem. Laebpu dzylar saevaerdta baexyl aemae jae faelasy. Baex aem dzury: — Acu ual kuyvdmae, daexi dzy xorz fen, staej iu sae mae bar uadz. Baexbaedtaenyl baex baftydta, jaexaedaeg ta kuyvdy aerbadt; kaesy, khulybadaeg us uaelae bady. . . . , — Mae nuazaen myn,—zahta laebpu. — Nuazaentae daeu font iuuyldaer—dzury aeldar. Laebpu nuazaeny farsyl afysta: *Cy faedae, mae dunejy ruxs, aez dyn am daen!" Cyndz aem afysta: — Ma taers, mae iunaeg, uohajy aeldar maem naema aerba- cyd. Fervaezynaen amal qaeuy! ^Embyrd rajxaeld. Laebpu saem baexy suahta, staej saem abpaersta xaednaergae tobp aemae xaedkaerdgae kard. Cahd festy nohajy adaem aed aeldar. Bazzadi ma dzy khulybadaeg us. Jae- xiuyl aerfaeldaexta khutu. Baex zahta laebpujaen: —. Khutu ma sfaeldax, uym daer ma kaed isCi bambaexst Khutu iuyrdaem faexaud. Khulybadaeg us fyr taessaej sahdau -bazzad jae bynaty. Baex aej bynton pyrx nykkodta jae saeftdzytaej, Laebpu aemae aexsin cintae, mondaegtae kaeraedzijyl faekod- toj. Gyj faestae nohajy aeldary isbon rafsnajdtoj aemae aerxuy maesygmae sfardaeg sty. Nyrdaer ma caerync aemae xaerync. Dzasudzyqaeu, 21 maj 1924 az; fyst u Xestanty Bibijy fyrt flpony dzyrdtaej. 29
4). /Evzondzy (/Eraedziauy) arhau. Iu idaedz usaen uydi avd fyrty. . Adaem ard xordtoj idaedz usy avd fyrtaej. ^Ernas baelvyrd, saexicaej qarudzyndaer nae uydi sae qaeuy aemae sae alfamblaj qaeuty. Nici araexst uydon xuy- zaen fataej, nici syl uaelaxiz kodta uaed aehdauaej, uaed zondaej. Kusynmae ta—art Sae fydaej syn cysyl nae bazzad, faelae sae fydy byntae uy- don nae fesaeftoj, nae baxordtoj. Sae udy faellojae uydon sbirae kodtoj sae ,caeraen fadaettae! Kaeron nal uyd sae fys-fosaen, sae qom raehaeuttaen, sae baex raehaeuttaen. /Evaedza, is£erdygaej tyx caeuy dzyllaejyl. uaed uydonaej razdaer faedisy nid kodta, znadzi- mae nici sguyxti. fldaemimae caeraeg uydysty qaeub4aesty. /Emae iu razy ci nae uydi sae zaenaegaej, uydon iu sae domd- toj idaedz usy avd fyrtyl. Cyzg kaemaen uydi, uydon xaelaeg kod- toj avd aefsymaermae, taexudy kodtoj uydonimae baxaestaegmae. Cysyl nae uydysty raesuhd £yzgaej daer, xaedzary dyzgaej*) daer, mad fydaej ci racydi, uydon uyndaej iu sae za:rdae kaemaen sys- xuysta. Birae madaeltae, birae fydaeltae xaelaeg kodtoj idaedz usy avd fyrtmae. >Emae zahtoj avd aefsymaery: — Nae tyx nae ravzaryn qaeuy aendaer baestaety, naexi zaex- xyl max raz aerbalaeuuaeg nal is aly miniuaegaej daer, Birae tyx kaeny, birae koj caeuy furdy uycy fars caeraeg uaejygaej/ Faecae- uaem furdy uycy fars caeraeg uaejygmae aemae jyl nae tyx rav- zaraem. Xurxbsestytae kodta sae mad. — Ma caeut, uae card uaexicaen saddzyn kaenut nicaemaej quag stut uae xaedzary badut aemae uaexicaen binonty quydtag bakaenut, uae nyjjaraedzy dzaehael ma uadzut! Furdy uycy fars caeraeg uaejygaej fos nici ma faekodta, Birae jyl saevzaerstoj, fae- lae iu sae uaejyg baxordta. Ma caeut,— baxaerdzaen smax daer, aemae mae byny qaer quysy. Nicaemae aerdardtoj avd aefsymaery sae nyjjaraeg mady dzyrd. Iu bonmae sraevdz kodtoj saexi aemae acydysty balcy. Caeuyntae bajdydtoj, caeuyntae aemae iu ran fyjjautaem ba- xaecdzae sty. — Uae fos birae, uae fos, fyjjautae! i^Egas caeut uazdzytae! Bafaersyn aibp ma uaed faelae uae faendag kaedaem darut? — Furdy uycy fars uaejygmae caeuaem tyx aevzarynmae— zahtoj avd aefsymaery. — Ma sfaend kaenat,—^zahtoj fyjjautae.—Birae adaem faecydi uaejygmae, faelae dzy zdaexaeg naej faestaemae: isty fydbylyz aem- baely smaxyl daer. . *) „Xaedzary cyzg", „xaedzary laebpu". Rftae iu razdaer dzyrdtoj xaerzaehdau. laeb* pu, kaenae cyzgaej, xorz binonty aexsaen ci sqomyi. 30
— Nae xaedzaraej uycy nyfsaej nae caeuaem, aemae faestae- mae azdaexaem, uyj nae saermae nae baxaesdzystaem. saermae ba^ xaessinag daer naeu. — Gaedae faendarast, faelae maenae uycy aexsyry kaexcaej uae dojny suadzut. /Emae saem aexsyry kaexc balaevaerdta fyj- jau, jaexaedaeg jae fosy dzugyl jaexi zilaeg skodta. Fyjjau zahta xinymaer: „Kaed aemae acy kaexs banazoj, calymmae dzudzy aly fars aertae zyldy aerkaenon ualymmae, uaed quamae uaejydzy amaedtag ma faeuoj \ /Ertae zyldy aerkodta fyjjau dzudzy aly fars, aexsidtaej zar- gae, faelae avd baraedzy kaexs naema aertardtoj aembismae daer. — Dae minas birae, fyjjau. Xaerzbon! —-Faendarast, —zahta syn fyjjau. Idaedz usy avd fyrty caeuync, caeiiync aernae maenae iu galgaes. — Gaej, dae fos birae, galgaes! — Birae caerat, uazdzytae! /Erxizut maem, fysym bakaenut. — Buznyg de'hdauaej, faelae nae fysym kaenynmae. ne- Vdaely. — ^Emae aftae kaedaem tahd kaenut? faersy sae galgaes.— Faedisy ma caeut mijjag? — Nae, faedisaettae ne staem, faelae tyxaevzaraeg caeuaem furdy uycy fars caeraeg* uaejygmae. — Faeltau uae xaedzary aencad^kuy badigkat—zahta galgaes. —Baxatyr kaenut, xorz uazdzytae. Cysyl nae faecyd acy faenda- gyl uaejygmae tyxaevzaraeg, faelae dzy faestaemae zynaeg aez nae uynyn. Tas mae is—smax daer furdy uycy fars kuy bazzajat. — Dae xaedzary uynaffae kaen, dae razy daegaltae xiz, ma- xaen dae faendgaenaeg nici kaeny. — Gyj daer xorz, mae xurtae, faelae daelae mae bur gal aemae inae sau gal xaecync, bairhaevynaen syn nicy faerazyn. Uae xor- zasxaej, bairhaevut myn sae. Idaedz usy avd fyrty uycy arxajd faekodtoj, faelae marazae- haj, dyuuae galy sae xaest nyuuadzoj: quydy daer sae ne'rkodtoj zamanajy uazdzyty. Galgaes jae saer batyldta, avd aefsymaery arast sty sae faen- dagyl. Cas ta faecydaigkoj, ci zony, faelae dyn uaertae iu baexgaes. — Bajrjaj, bajrjaj, baexgaes! — Gae, cardaej ferajat, uazdzytae. Kaedaem caeut? faersaeg sont u faelae. — Tyxaevzaraeg caeuaem furdy uycy fars caeraeg uaejygmae. — Jej—\)\\ xorz faend ne skodtat, bardzytae. Smax xuyzaen^ tae birae faecyd, birae, aenaekaeron birae, faelae uaejygaej faestae- mae nal rantystysty. Gydon xal xaerut smax daer. > — Maxaen zond amonyriy baesty faeltau dae baextaem^dae caest xuyzdaer kuy daris, uyj dyn nae nyxas,—zahtoj tyxagur avd aefsymaery. 31
— Xorz, xorz, baehatyr adaem, faelae dardaej caeuaedzy xuy- zaen stut, staej darh u uae faendag daer, uae baextae kuy bafael- lajoj. Maenae mae raehauaej faejnae baexy racaxsut aemae uydo- nyl sbadut. Faestaemae kuy razdaexat, uaed ta sae aivdzystut uae- xi baextaej, tas syn nae uydzaen. flvd aefsymaery kaeraedzimae bakastysty aemae srazy sty baex- gaesy dzyrdyl. Saexi bajstoj raehaumae, arqanaej arxajync, faelae raehajuag baextaej iu daer sae khuxy nae baeftyd; axsyn nae bakuymdtoj avd aefsymaeraen. Baexgaes avdaen avd baexy racaxsta, saerhtae syl saevaerdta. Sbadtysty bardzytae aemae faecaeuync. Baexgaes dzury jaexi nymaer:,,Sae baextae mae raehauy xizgaejae bazzadysty. Rdon uaejygae £i rairvaeza, axaem guyrdtae ne sty". Furdy hylmae kasti uaejydzy cyzg dony uycy fars baerzondaej. Bazhordta jae nyjjaraeg madmae aemae dzury: — Nana, uae nana! uaertae furdy uycy fars avd baraedzy. — Nana dae xurtaej bafssedaed, uajgae faestaemae, aemae saem dae caestaengas faedar. Kaed aemae .furdaen jae taendzytae aguyroj, uaed nyn aevaelmony fos, kaed furdaen jae iuguyry aer- bacaeuoj, uaed sae naexi baqaqqaenyn qaeudzaen: isty fydbylyz nyn sarazdzysty. — Nana, furdy byltyl kuy uaelaemae, kuy daelaemae legka kaenync, taendzytae aguyreeg. Nana dae saeryl xast—dae fydaen nyn axodaenaen sbaez- dzysty.. Idaedz usy avd fyrty amaltaej uycy fars festy jae taendzyty. Uaejydzy galuar.y raz aerxystysty sae baextaej. — Midaemae, uazdzytae, fysym uyn uydzystem. — Buznyg, arfaejag u, faelae uaejyg kaem is? — (Jasjyg cuany, faelae jae xaedzar am is. A izaer zyndzaen sardaem.- Uazdzytae bacydysty. — Maenae ual acy ran dyrhbaelasdony bandaettyl aerba'dut, uaexicaen uae faettaej, ue'rdyntaej dyrhte aercaehdut, uae kaemttae auzal kaenut Faellad adaem radgaj sae xaecaengaerstae baelaestaem fexstoj, faelae baelaestaej iu gaga daer ne'ryzhaeld, staej sae xaecaengaerstae daer khaliutyl auyhdaej bazzadysty. Baizaer, uaedae kuyd uydaid, aebpyn xurty xurzaerinaen nal uyd anyguylaen. Uazdzytyl raestaeg nyddarh. Talynggaeraettae fae- ci, aftae uaejyg daer cuanaej aercaeuy. Sadzy maerdtae, saeguyty maerdtae, aed khala baelaestae aerxaessy, jae sabyr nyxas daer ar* vy naerynau baestae arauy. — Uazdzytae, aegas naem caeut, xury uyndau myn uae uyndr —zahta uaejyg,. jae syrdy maerdtae, jae baelaestae bafsnajgaejae., Uaejydzy axaestytaej bamaeguyr sty avd aefsymaery zaerdaetaer Faelae ma cy gaenaen uydi. 32
Kuyd uydaid, cy uydaid, ci zony, faelae iu axaemy aexsae- vaer daer scaedtae. Claejyg bakast jae uazdzyty aeuuaeltaem, sbars- ta syn sae tyx, sae nyfs aemae... Uazdzytaen ne skodta uazaedzy buc: aexsaevaer xaergaejae fydtae jaexicaen, stdzytae uazdzyty nyx- tyl caevgae. Galymmae baxuyssydysty uazaegaej, fysymaej. Rajsomaej uae- jyg dzury xaedzary aefsinmae: — Clsaj, axodaen myn,— cuany caeuyn. Us katajtae gaenaeg akodta jaexi aemae dzury: — /Emae naem kuy nicy ual azzadi dysony aexsaevaeraej, caedtae gaeninagaej daer dzag kuy staem ) Kaed dyn... uaertae nae uazdzytae istaemaen sbaezzoj: fyry qulty xuyzaen sty, uydonaej axodaen akaen. Uaejyg avd aefsymaeraej kaej jae xudy schily avaerdta, kaej jae rony, kaej jae dysy, kaej ta jae daendaegtyl asqaudta, aemae cua- ny arast... Nal zynync faestaemae idaedz usy avd fyrty, iu uacquyd sae nal quysy. Qaeubaestae, staej idaedz us sahaesy bacydysty- Kuy- nae aemae kuynae ual zyndysty, uaed saem aguraeg faecydysty, faelae nikuy aemae nicy... Nikuy caeuaeg, nikuy badaeg,—uyn^eg sae nae faeci. Bontae. maejtae, afaedztae aivhuydtoj, faelae aefsymaertaej bae- raeg nal is. Idaedz us aenqaelmae kaesynaej, sudzag caeissyg kalynaej aert- xutaeg kaenyn bajdydta. Gaed ta iu jae taerttae nyxxosta aemae iu arvmae saraesta jeVgom aemae dzynazyn bajdajy: — Cy mi myn bakodtat, cy mi, mae sabitae, qaedy xalaet- taen mae iunaegaej caemaen nyuuahtat, uae raezgae udtae caemaen aerbajsaeftat!.. Idaedz usy taerihaedaej zaex skhuyjy, dur xaely, arv aerbata- lyng vaejjy. Baerzond uaelarvy bady xuycauty xuycau, qusy idaedzy aer- diag, dzynazyn, uymaen jae udy zyndzinaedtae aemae jyn faetae- rihaed kaeny. Faetaerihaed yn kodta, uaedae kuyd uydaid, aemae aerbasidt zaervatykmae aemae nyxas kaeny: .— Taexgae daelae zaexmae, fen idaedz usy aemae bazon— caeuyl aerdiag kaeny—kuy nae ual faerazyn acy ran uyj taerihaed- mae kaesyn. Bazon, cavaer aenae sixsigae mast bacyd jae zaer- daejy. Zaervatyk achybar-chybur lastajaexi raskhaerdta uaelae uae- larvaej aemae fatau ataxt, aemae idaedz usy xaedzary rudzyhgyl aerbadt, chybar-chybur gaengae. — Uae, aena, xuycau mae rarvysta daeumae, bazonyn aej faendy: caeuyl xaerys dae ud, dae taerihaedaej aencojad nal ary uaelaervty, *) Xaerd, kaenae iu nost kuy faeci, uaed iu nae fydaeltae „naejy" baesty dzyrdtoj „dzag u'\ „dzag staem". 33
— Tabu jyn, tabu jyn xuycauty xuycauaen! Avd fyrty myn uydi arvy uacillajy xuyzaen, arv sae naeryn nae uaendydi, ma- daeltae maem xaelaeg kodtoj mae fyrtty tyxxaej, kad myn uydi nae dzyllaejy astaeu; nae dzyllae aenae uydon iu quydtag daer nae kodtoj. Iu raestaedzy, balcy acydysty aemae kaemdaer bajsaeftysty. sae koj, sae qaer daer nikaecaej ual faezynd. ALz acy ran iunaegaej bazzadtaen mae faenykyl, aemae bartxu-. taeg daen, arty aerxutaegau, mae axsdziag qaebulty mysgaejae. Zaervatyk bachybaer-chybur kodta, aemae bambaersta idae- dzy zasrdaejy naetyn aemae ta jae lystaeg bazyrtae bazmaelyn kodta, uaelae uaelarvy balaeuuydi aemae idaezy mast xuycauaen radzyrdta. ^Emae staerxon kodta xuycau, sidzaergaesaen xorz rakaenyn. — Ataex faestaemae aemae zaeh idaedz usaen: bar aej is — kaed aej faendy, uaed ta jyn jae avd fyrty xuyzaettae avd fyrty, na'mae. jyn avdy baesty iu, faelae avdmae cy qaru aemae cy nyfs nae uydi, uydon uydzysty jae iunaegmae. Zaervatyk ta zargae — zaryn aertaxt idaedzmae aemae, „ci-cy* ry-chyuui-chi" uasgae, usaen radzyrdta xuycauy taerxon. — Kaed dae faendy, uaed ta dyn dae avd fyrty, na'mae dyn iu aemae xorz. Kuyd dae bafaenda, aftae dyn uydzaen. — Iu isty ma myn kuy uaid, avdy koj kaenyn daer nal bauaenddzynaen,—zahta us,--aemae kuy nae askhuynid nae myg- kag aemae kuy nae baxuyssid nae zyng. Afaedz racyd, naema racyd, aftae idaedz. usaen laebpu raj- guyrd. Saevaerdtoj jyl, aenqael kuynnae ua! uydysty, uymae gaes- gae „^Eraedziaua. Mad jae card, jae bon /^raedziauy skodta: jas xaerdyl, jae xuystyl daer yn ne'uuaendyd, cy xuyzdaer axaera, cy xuyzdaer anaza, cy xuyzdaer adara, uymaej jae xasta. Maeguyry rod tahd gal kaeny. Clyjau idaedz arxajdta, caemaej jae iunaeg xaerz-xast aercaeuid, tahddaer yn aerbajraezid. k-aej b'src racydaid, ci zony, faelae laebpu faeqomyl. Gajlag rodaej baeraeg u. Uajtahd faebaeraeg, /Eraedziau laegkag kaej uy- dzaen. Duhy jae razaej ni£i kodta, qaebysaej jae nici byrsta, dur darddaer nikaemaen xaudi, fataej jae aemgar sabitaej uyj xuyzaen raestdzaef nae uydi. „Laeg dzy rauajdzaen, sguyxt laeg",—dzyrdtoj adaem. Jae mad sabijy cinaej faestaemae nog kaenyn bajdydta. Uaed dyn iu bon k'hulybaddedzy qal cyzg racaeuy tasgae— uasgae don xaessynmae, raesuhd, xaerz-aiv duryn jae uaexskyl. /Eraedziau aerdyny fat avaerdta aemae dzury je'mgar sabitaem: — Kaesut ma, . xaelaerttae, kaeddaera mae fat uaertae uycy durynyl suaid. CJyj adyl fat suaxta aemae duryn bazhaelaentae. Khulybadae; dzy cyzg fezdaext laebputaem, faelae uydon apyrx sty faejnaer- daem, chiutae ma faepyrx vaejjync aftae chiusury taessaej. Fyduag /Eraedziau ta dygkag xatt daer asasta cyzdzy duryn; faexudtysty ta jyl fyduaegtse. Nae ta bantyst Cyzgaen laebputy bafxaeryn. 34
>Ertygkag xatt daer ta /Eraedziau: — Claertae ta aercaeuy khulybadaedzy £yzg tasgae-uasgae. Fae- kaesut ma, aez ta jyn apyrx kaenon jae qnlon duryn mae fataej. — Sthaeldy faeuaj, sthaeldy, kuy nae ual mae nyuuadzaj, aemae dae avd aefsymaery xal axaeraj! Kaed aftae nyfsdzyn aemae araexst- dzyn dae, uaed dae qaru mae maeguyr durynyl ma 'vdis, xyn- dzylaegkag dyn nici u, faelae dae xaes rajs dae avd aefsymaery dyn <t\ amardta uydonaej. Iu chustug sahdau azzad Eraedziau, xorzau nal uydysty an- nae laebputae daer. Jae fat aerxaud, uaedae kuyd uydaid, aemae uycy taxt akodta sae xaedzarmae. — Nana, uae, nana! Gyndzy laebputae qazync „khaj aenae khajae", ,,is dzygk—naej dzygkaej", pucitae ma myn akaen aemae aez daer aqazon. — Nana dae saeryl xast fod—nyrtaegkae dyn axaem caekuy- tae akaendzynaen nae khaejyl aemae saem komy daettae uajdzys- ty. i4irmaest sugtae aerbadav aemae sae artyl aeryvaer, tahd, laegau. * Mad khaej rajsta khuymaej, asaerfta jae carmy gaebazaej aemae jae raexysyl arty sasrmae aercauyhta. (Jadidaegaen caekuytae khaer- khaer bajdydtoj, syrx zyng khaejyl. — f)a' mse axsdziag, pucitae dyn! Eraedziau mady khuxmae faslaeburdta aemaa jyn asj jee dyuuae army astaeu aerbalvaesta. — Claex-xaj-i! Cy kaenys, cy dyl aercyd, fyduag mitae ma kaen,- mae khux sudzy. — Tahd,myn zaeh, mae avd aefsymaery kaem sty? — Faesmongond fod, daeuaen uydon koj ci skodta... Fur- dy uycy fars caeraeg uaejyg dyn sae baxordta,—zahta mad. /Eraedziau mady khux suahta aemae caekuytae zaexxy abad- tysty. , — Caemaen mae faersys?—dzury mad.—Mae fyd-fydtae myn mae zaerdyl caemaen aellaeuuyn kodtaj? — Nana, khulybadaeg usy qal cyzg myn sae bafidis kodta. /fLz cy faeuydain fyr aefsaermaej, uymaen nicy ual bazydton. Mae fat aed aerdyn mae khuxtaej aerxaudtoj aemae sahdau bazzadtaen. Nana, fidissag faeci mae saer, fidissadzy baesty ta mae cardaej me'nae card xuvzdaer. — Fidis murdaer nicy u, dymgae, dymgae jae faexaesdzaen. Khulybadaeg usy cyzdzy fidis ta uaeldajdaer. — Aftae fod, faelae myn aej iu axaemy annae adaem, mae xaelaerttae daer bafidis kaendzysty. Nana, aez mae xaes kuy nae rajson, uaed nae uydzaeni. — Nicy afon dyn u nyrma, uyj baerc aefsaerm dyl nyrma naema is, nyrma dae quymyz de dongaemttaej kaelgae... Dae ma- dy zaerdae dyn askhuja! — Nana, uydaettae nyuuadz, faelae ma myn zaeh: mae fy- daej nicy xaeznatae bazzadaid? Acy saxataej aexsyzgondaer mae nikuy ual baqaeudzysty. 35
— Dae fydaej bazzadi baex aemae xaecaengaerstae: baex aevae- gaesaegaej daelae nykkaendy jae dyuuae qusrriae afardaeg fadzysy, xaecaengaerstae ta khulyl zgae baxordta—zilaeg saem nal is. ALmee ^Eraedziau arast nykkaendmae, baexy jae dyuuae qu- saej slasta fadzysaej. Najyntae jae bajdydta suadony, staej jae ba- lasta aexsyry cadmae aemae jae faestag xatt uym cynadta. flla- sajy quyn fyr-syhdaegaej jae xuyz skaldta,—caestytae jaem nal laeuuydysty. Clyj faestae rahaenaej rajsta jae fydy xaecaengaerstae aemae sae bajdydta saerfyn. Saerttyvtoj xaecaengaerstae, khuxy rabyr-babyr kodtoj. Siftong kodta jaexi ^Eraedziau, baexyl sarh saevaerdta aemae jyl sbadt. Baex taerqusau kafyn sista ^Eraedziauy byn. Uaed ta jae kuy iuyrdaem azdaxy kaerty, kuy annaerdaem. Baex marhauatae- xy syndz— aembondy saerty, faestaemae daer. Kuy bambaerstoj kaeraedzijy baex aemae baraeg, uaed baraevdz kodta ^raedziau jaexi balcmae. Jae faendagkag jae faesarc naxaet bostaej aerbasta— xaessynaen rog, xaerynaen addzyn. Sbadt ta baexyl aemae jyn axaem gaerax nyllasta jaexsaej, aemae armaej cheps, baexy ahdaej ta uafs fesqiudta. Mad aej kaeugae—niugaejae, faendadzy daudzyty uazaeg ba- kodta. Faecaeuy /Eraedziau jae baex — alasajyl. Jae saeraej qazgae caeuy baex, /Eraedziauy cyma sarhmae baxuyd, aftae angom bad- ti^ aftae fidydta baexyl. Caeuy, caeuy aemae ta uyj daer fyjjaumae baxaecdzaei — Fosy faelvaera dyn birae daedta, xorz fyjjau! — /Egas faexaetaj, aegas, laebpu! Gycy araestaej, uycy cydaej xuymaetaedzy dae. xaedzaraej nae rarast uydais. — Furdy uycy fars uaejygmae baergae caeuyn. — Dae xuyzaen saetoltae birae faecyd uyrdaem, faelae se staeg- dar nal bazzad, se staegdar. Faeltau dae kuydzy bon kuy zonis daexicaen aemae dae mady faetdzijy byn ual kuy raezis: furdy uycy farsmae caeuyn daeumae naema aerxaudta. — flrfaejag u, dae zond kaej nae xaelaeg kaenys maeguyr sabijaen, faelae uyj baerc kaem fesaeft, uym ma dzy iu mae xuy- zaen kuy bajsaefa, uaed birae quydtag naeu. — Uaedae aexxormag, faellad uydzynae aemae maenae acy kaexcaej aexsyr astaer, kaed aej dae dyuuae maenkhaej khuxy bau- romigkoj: cy faendy fest, uaeddaer uazaeg dae. Laebpu aexsyry kaexc rajsta, fyjjau ta dzudzy alfamblaj zi- laeg skaeny jaexi. i^Exsyry kaexc >Eraedziau uycy iu aelvaesaen ana- zy aemae dzury fyjjaumae: — Dae minas birae uaed, maenae dae kaexc, faernaej jae fae- dar. Mae dojny dzy basaston. Xaerzbon! — Faendarast. Laegkadzy xuyzaen u acy aenaentyst. Uyj baerc uazaeg maem faecyd, faelae jae acy dzidzidajy xuyzaen niCi ma asur kodta,—zahta fyjjau jaexi nymaer.. 36
/Eraedziau arast aemae ta uadidaegaen galgaesy uaelqus fes- tad. ' — Dae fos birae ua, da? fos, galgaes, aemae dyn kuyvdty xasrinag uoj. — CJoj, aegas aercaeuaj, aegas, aenafony baraeg! CJyj aemae kaedaem arazys dae faendag, dae fyndzy byn gabpar aftaemaej? — Furdy uycy farsmae rabaraeg daen nae xaedzaraej, faexaec- dzae uydzynaen, uyj ta fend zony. — \)ze, kuydzy qaevdyn, dae xuyzaettae kuy £aeuy furdy uycy farsmae!.. Dae badaentaem dyn dzaebaex nae bazyldysty chaexsnag uis- taejt aevaecdzaegaen, aendaera furdy uycy farsmae daexi caeuaeg ne skaenis. — Rast zaehys, xorz laeg, faelae myn aedzaeugae daer naej— xaes myl is xaes, styr xaes, aemae faelvaryn, kaed myn isty banty- sid, kuy nae bantysa, uaed ta mae xuyzaettae cysyl kuy nae bacyd Barastyry baestaem— uycy ran, daem, bynat birae is alkaemaen daer. — Uaedae ma ual aexxaest daelae mae bur gal aemae mae sau gal bairhaev, — xaecynaej nal aencajync, -aemae taersyn, isty fydbylyz kuy sarazoj kaeraedzijaen. /Eraedziau jae baex azdaexta galtaem. Baexaej ravnaeldta aemae bur galy dymaegyl faexaest aemae jae avd xoxy faestaemae fexsta; sau galy ta avd furdy faestae faekodta. Jaexaedaeg „xaerzbona zahta galgaesaen aemae afardaeg darddaer. — De'mgartaej faeqaeuaj, kaed cy laebpu dae! Mae raehauy fidauc dyuuae galy myn tary xaj bakodta. Laebpujy axaestytae ne sty jae axaestytae, — dzyrdta galgaes. — Mae fydbylyztae demae axaess. Caeuy, caeuy /Eraedziau, jae saerasj qazy alasa, razmae tyn- dzy. Ualymmae ta maenae baexgaes daer, jae baexty raehau za- manajy xizaeny xizy: dzaeuyx kaerdaeg—ron bastmae, qaedurxos aemxaecdzae. Raehajuag baextae naerdaej faejnaerdaem xaelync. Ba- raedzy kuy auydtoj, uaed dzy iuaej — iutae sae saertae xaerdmae sistoj aemae ci uasgae, ci xuyrrytt. -1— Bajriaj, bajriaj, baexgaes, aegas sae aerxiz. — Xorz caeraj, dzidzidaj! Kaedaem aj, dae xorzaexaej? ma myn aej basusaeg kaen, nae dyn aej sqaer kaendzynaen dae su- saeg quydtag, ma taers! — Susaeg quydtagaej maem nicy is. Caeuyn furdy uycy fars caeraeg uaejygmae. — Uaej, ma dyn rantysa ma, uymaej fyldaer. Dae bakastaej dy jae xaedzary Chiri aemae aerdaeg kaemae aerxauy, axaem dae, nanajy buc laebpu, aendaera dae razy dae baexy udxaraej nae ma- ris... Maeguyr baex, daeu ci xaessy! Staej dyl uaed cy aenaebary bon aerkodta, dae cardaej caemaen aftae aerbatyxstae? Dae saer xaerynmae caemaen tyndzys? Cy zaerdaejae dae rauahtoj dae nyjjar- dzytae? 37
— Mae mady nae faendydi, nae mae uahta, baergae, faelae nae bakastaen jae kommae. Arfae dyn kaenyn dae uarzon nyxae- sty tyxxaej, mae card dae kaej faendy, faelae myn aendaer amal nae uydi; faestaemae daer nal azdaexdzynaen, naej myn aenae bav- zaryn. — Claevgae adzaly faendagyl myd kondi. Faendarast, faelae xorz uaid, dae baex kuy aivis uaed. Mae raehauy baextaej daem xuyzdaer kaecy kaesy, uyj aercaxs aemae uuyl acu, na'mae dae*nal axaesdzaen daexion—bastajdzafen. — Clymaej daer dae idtaeg* idtaeg buznyg, faelae maexi basx daer nyrma jae cyd nae fexaeldta, amaej faestaemae daer yn kaed nicy uaid. Xaerzbpn! — Faendarast, uaejydzy byrsaeg, — xuymaetaedzy qaltaq nae kaesdzaen acy zonag jaeximae. Fendzystaem, cy laebpu ma das razdaexa furdy fallag farsaej, baeraeg saem uydzaen dae binontaem, cy faedae uymaej xabar kuy nae ual quysa uaed, /Eraedziau jae cyd nae uadzy; alasa idony roxtae razmae aton aton kaeny. Gaed ta laebpujy byn sqazy. Laebpu aerbambyrdtae kaeny baexy aemae jaem sdzury: — Gaeldaj tahdaej daer nyn nicy aercaeudzaen: tahd don fur- dy ne'jjafy. Nae amond cy ua, uyj bajjafdzystaem. Furdy byl aerbaxaestaeg. Gycy farsaej baerzondy! uaejydzy galuantae dardmae faelgaesyric jae alfamblaejttaem. — Gae, nana! Baraeg ta, baraeg! furdy bylmae jae birae nal qaeuy. — Gae, dae nana dyn amondy xos aerbaua! Dae caesty zul aem faedar aemae kaed taendzytae agura, uaed nyn— xuycauy lae- var. Kaed aemae jae iuguyry aerbacaeua, uaed nae cyrd laeuuyn qaeuy,—isty xintae sarazyn qaeuy, na'mae nyn fydbylyz kuy sa- raza. Gs ta xaedzary kuystyl faeci,- Cyzy bylaej faelgaesy, kaeddaera baraeg cy gaenaeg uaid. Birae nae alaeuuyd baerzondyl aemae ta bazhordta jae madmae: ~ Nana, baraeg, jae quymyz jae dongomtaej kaelgae, iu cy- daergomau alasajyl, furdmae kaedaem aerbaxaecdzae, uym jae iuguy- ry aerbatardta. Jae fydbylyzy alasa kaesadzy cyd aerbakodta fur- dy caexgaermae: uaed ta ma dyn isCerdaem faecuda. Laebpu aerxyst uaejydzy galuanty duarmae, baexbaedtaenyl baftydta jae alasa. Gs aem racydi aemae dzury: —- iCgaes naem cu, uazaeg! — Zaerdyraj aerbau! — Midaemae naem racu, dae faellad naem suadz, maenae uaL baelaesty byn abad. Daexicaen dyrhtae aercaehd. Izaery uaejy- dzy daer qaeuy ardaem. Eraedziau abadt iu dzaevgar, alyrdaem afaelgaesyd, baelaesty saertaem daer skast Raesuhd, raehaed dyrhtae baelaestyl. Faelae uydon ta cy uoj? Baelasy khaliutyl birae xaecaengaerstae: aerdy- naej, aendaeraej. 38
— /Evzaer nae uaid aecaeg, uycy dyrhtaej axaeryn, — dzury /Eraedziau. CJyj faedyl kuy iu baelasmae bacaeuy, kuy annaemae; bauihy sae aemae dyrhtae nae, faelae ma sae syftaer daer zaexxyl abady. Xurtuan ssi baelaesty byn dyrhaej, syftaeraej, xaecaengarzaej. — Xuymaetaedzy uazaedzy axasty nae festaem,—dzyrdtoj mad aemae cyzg.—Caej baerc naem faecydi uazaegaej, aj xuyzaen dzy iu daer nae uydi, aftaemaej ta znonygkon sabi. Xur baerzaendty faestae jaexi aeruahta, faetalyngtae, aftae baes- tse sabyrgaj guyrguyr ssi. (Jyj ualdzygon saelaef mity zaej naeu, uyj saxa-zaej ne'rcaeuy xaexty, jae razaej baestae aebpaet xaesgae— duraej, baelasaej. CJyj uajgy aerbacaeuy, uaejyg! Sadzy maerdtae, saeguyty maerdtae aerbaxaessy, aed-khala baelaestae sau qaedaej aer- balasy. — Nana, baba aerbacaeuy, aexsaevaejrag nyn aerbaxaessy,— cinqaer skod':a cyzg. ' ■ Xaedzary astaeu aerkaldta uaejyg syrdy maerdtae, aed-khala baelaestae. CJazaegaen aegascuaj zahta. Clyj faestae binontae: uaejyg, xaedzary aefsin aemae cyzg bavnaeldtoj aemae art bandzaerstoj aed- khala daelaestaej, syrdy maerdtae akoj kodtoj, uaelart ag bavaerd- toj aemae fycyn bajdydta se'xsaevaejrag. Birae nae bafaestiat sty: aexsaevaer uajtahd rafyxt aemae xae- rynyl aerbadtysty. /Eraedziau faecyrd aemae uaraeg jaexi faekodta uaejydzy xaedzary. Fydtae xaergae, stdzytae uaejygaen aebpargae: „fldon ta dzy daeu", zaehgae. Kuyd uydaid, cy uydaid, ci zony, faelae baxuyssydysty bi- nontae, uazaeg. Cy fyntae fedtaigkoj, cavaer sahaestae sae uydi alkaej saery daer, uyj daer baelvyrd baelvyrd zyn zaehaen u. Qua- mae aftae tarf fynae jnae uydaid sae fynaej daer—uazaegaej, fysymaej. /Exsaev aemae bon xicaen kaenync kaeraedziiae. Tajyn baidyd- ta aexsaevy maejdaer, saeudar faeci xurskaesaeny. /Eraedziau jae xuyssaen uaty rajqal aemae jae qustyl caeuyn bajdydta fysymty zmaeld. Dzuryn caeuy. — Clsaj, faendagkag myn, cuany caeuyn tar qaedmae. Uazaeg festad, jaexi aerbaraevdzytae kodta aemae kaertmae rajsta jaexi — Caej radzy uazaeg, xuyssydais ual, aez tahd kaenyn cuany. — Cuany abon nae faecaeudzynae, aez daem xuyssynmae ne'- rbacydtaen. Tahd myn mae avd aefsymaery! — /Encad kuy uais daexicaen, na'mae dyn axaem «avd aef- symaery* zaehdzynaen, kuydzy qybyl!.. "— Zaehaj, nae zaehaj, — ardygaej khaxdzaef daer nal akaen- dzynae aenae iu dzuabp. Uaejyg jaexi nyccaAta /Eraedziauyl. Qaebysaej — qaebysmae festy. Xaecyntae sistoj. /Erbalvasync kaeraedzijy, kuy iu, kuy an- nae xaerdmae sisy jae xaecaeg aembaly. Ualymmae uaejyg /Eriedziauy aercavta: /Eraedziau jae uaer- dzytaem zaexxy anyxsy. /Eraedziau jaexi stony zaexxaej aemae 39
uaejyg jae uaerdzytaem anyxsy. Clyj faestae laebpu asahd jae as- taeumae. Jaexi stydta /Eraedziau. Raxaes-baxaec, raton-baton. Cas faexaecydaigkoj, ci zony, faelae faestagmae uaejyg stajyn bajdydta. /Eraedziau aej iu faezyldaen aftae aersavta, aemae uaejyg afardaeg zaexxy jae daelaerttaem. Sxaec-sxaec ma baergae kaeny, faelae nicyual, jae tyx raftyd. /Eraedziauaen jae fydy kard ferttivy aemae uaejydzy saer zaexxy I atyldi. Uyrdygaej uaejydzy usmae faeci kardaelvaestaej. — Tahd mae avd aefsymaery. na'mae daeuaen daer dae saer 'dae uaelae nal bazzajdzaen. —'.(J, ma mae amar! Uaertae uaejydzy kaestaer aenguyldz adziu\ aemae uyrdygaej rakaeidzysty- /Eraedziau araexstgaj uaejydzy kaestaer aenguyldz adziudta aemae avd aexsymaery uyrdygaej razhaeldysty. Cintaej—mondaegtaej bajdzag baestae aebpaet. Birae nal bafaestiat sty uaejydzy xaedzary. Avd aefsymaery sae xaecaengaerstae rajstoj, sae baextyl sbadtysty aemae arast kod- toj sae baestaem /Eraedziauimae. Furdy axystaigkoj, uaedae kuyd uydaid. Caeuync, caeuync aemae sae birae, birae nal quyd sae rajguyraen khonamae. /Eraedziauy xistaer avd aefsymaery casuyldaer sahaes kaenyn bajdydtoj. Sae kaestaer sae uaejydzy qaelaesaej slasta, maerdtaej sae razdaexta. xur ta syn fenynkodta. Uaedae ma uymaej styl- daer xorz ci rakaendzaen, axaem ma sguyxt quydtag kaemaen bantysdzaen. Faelae aefsymaertae avd daer sae taegkae laedzy fyn- gyi. Sae baesty saexicaej nomdzyddaer nae uyd. Nyr dzyllaejyl aj- quysdzaen: ^Eraedziau balcy faecyd jae saeft aefsymaerty aguraeg; furdy uycy fars aegas dunejy fydbylyz uaejydzy jaexi kaerty fysy aergaevst akodta, aemae je'fsymaerty avdaej saeraegasaej sae xae- dzaryl saembaelyn kodra. Avdaej daer aegady kaerdzyntae xaer- dzysty, fidissag faeuydzysty sae saertae, ^Eraedziauy kad ta ajquys- dzaen baestaetyl, aemae aendaer koj nal uydzaen. Clyj raz misxal daer nal axaddzysty avd aefsymaery. Tar quydy bacydi sae zaerdy avdaen daer. Mih aerbadt se'rfydzy. >£mae ta uaed faekhord vaejjync, kuy- caej aefson, kuy caej. Kuyd uydaid, cy uydaid, xaejraeg sae zo« naeg, faelae sfaend kodtoj aebualh faend. /Eraedziauyl, sae mady zaenaeg, sae irvaezyngaenaegyl maryny faend. Caeuync, caeuync aemae qaedy astaeu, tar qaedy astaeu, syrdtae, aevzaergaendzytae xury ruxsmae se'mbaexsaen kaem skaenync, sae fydmitae cy ran bakaenync. i^Emae baxaecdzae sty iu aer- duzmae. — Acy ran aeryncajaem,—dzury xistaer aefsymaer—nae ulaft suadzaenrf. Rafistaeg vaejjync, sae baexty saerhtae sistoj aemae dzurync: — ^Eraedziau, uajgae nae baextae nyn iskuy axiz, don daer syn adar. Max ual am iu chustug naexi zaexmae aeruadzaem: aevzaer bafaelmaecydystaem. 40
Jae fycdzag atymbyl kodta Eraedziau ast baexy aemae sae xizy. Avd aefsymaery, sae irvaezyngaenaeg kuy faeauuon; uaed saexi aeruahtoj kaerdaegyl aemae taerxony bacydysty. /Evast dzy iu aftae: — Argomaej nyn maryn nae bakomdzaen,-xinaej jyl facaeuaem. — Dae faend kuyd u?—faersy jae xistaer, — Uaerm skhaxaem acy ran, birae quydtag naeu, avdaej cyrd kuy bavnalaem, uaed aej rakhaxdzystaem. Uaermyl nymaet ajtaudzystaem, faetkhuy jyl aeraevaerdzy- staem. /Eraedziau kuy'rbaskhaera baextae, .uaed aem faedzurdzy- staem: faetkhuytae nyn nymaetaej aerbaxaess. Bambaerstat, uaed cy rauajdzaeni? — Xuydzaer faendaen nal is aeraemysaen,—zahtoj annae aefsymaertae, aemae bavnaeldtoj uaerm khaxynmae. Uadidaegaen daer dyuuadaes ivazny-uaerm khaxt faeci avd aefsymaeraen. Nymaet yl ajtydtoj, faetkhuytae jyl aeraevaerdtoj—sau qaedy faetkhuy aemae kaerdojae fyldaer cy is. /Emae ta saexi sae nymaetyl aeruahtoj. Iu axaemy /Eraedziau xizynaej aerbaskhaerdta aerduzmae. > — Caeuyn afon u,—dzury /Eraedziau—xorz guybyntae skod- toj nae baextae, don daer banostoj. — Tahd kaedaem kaenaem, -dzury xistaer,dard nal staem naeximae, aexxaest ma isty axaeraem. ^Eraedziau, dalae ma myn nymaetaej faetkhuytae aerbadav, nae kom sae auazal kaenaem. /Eraedziau faetkhuytaem kuyd aeraevnaeldta, aftae dyuuadaes ivazny uaermy afardaeg, uaedae cy- uydaid—xaerzgaenaeg xorz kaem ssardta. ftvd aefsymaery faelaeburdtoj aemae caerdudaej se' fsymaery uaermy anygaedtoj. ^Ercaxstoj sae baextae, saerhtae syl saevaerdtoj, sbadtysty aemae faecaeuync sae kaestaery ingaenaej. Uajtahd sae xaedzary baelaeuuydysty avd aefsymaery. Idae- dzaej jae birae fydtae bajrox sty, jae avd qaebuly uyndaej. Dzyqyn- nog ta festad, khaextae jyl bazad, jae' tyx ta jaem faezynd, jae cyndzdzon tyx. Qaeubaesty sae xaestaeg, se'vvaxs caeuyntae baj- dydtoj alyrdygaej; avd aefsymaery aemgaerttae. xaerzaegkuraeg ua- dysty kaeraedzimae. Styr cindzinad uydi aegas dzyllaejaen. /En- daer koj nal uyd avd, aefsymaery kojae adtaemae. >£mae caedtae kaenyn bajdydtoj mad aemae fyrttae saexi. Bon sbaeraeg kodtoj aemae fequsyn kodtoj sae xaestaeg, se'vvax- saen, uycy bon qaeuguyvd kaej arazync. /Eraedziauy baex uaermy byl aellaeuuyd, aemae khaxdzaef daer nal kaeny nikaedaem. Uaed ta nyuuasy uaermy bylaej jae sag ba- raegmae. Rlasajy uasyn azaely, tar qaed nyccarauy. Qaedy araex zilync syrdtae— ruvasaej, biraehaej, arsaej, saexi- caen xoly aguraeg. /Emae baexy uasyn ajquysta gaedy ruvas aemae uadidae- gaen jae byrynkh aerduzmae bavdysta, jae rixitae kuy iuyrdaem, kuy annaerdaem azduxy. 41
— Ruvas, dae saer mae baquydi, baxxuys myn kaen,- aemae dyn dae xorz*? maexiuyl nae uyuuadzdzynaen. — >Emae dyn ruvas ta cy'xxuys bakaendzeen? — Mae baraeg uaermy nyxxaud, aemae jyl sydzyt nyzhaeld- toj jae fyd znag aefsymaertae. Iu cysyl ,yn jae sydzytaej skal aemae dyn dae myzd bafiddzynaen. — Mae myzd myn bafiddzynae, aemae uaed caemaej? — CJaelae iu baerzondaej daexi rauadz aemae myn iu mae nard ahdy farsaej iu fark aton. Ruvas jae dzaembytaej kalyn bajdydta uaermaej uaehd sy- dzyt. Dzaevgar, dzaevgar akuysta, staej dyn aftae: — Bafaelladtaen, dzyrd myn caeuyl uydtae, uyj myn saex- xaest kaen. — Acy saxat Uajgae baerzondmae aemae dae laedzyqaed aemae daexaedaeg. Ruvas baerzondaej jaexi raskhaerdta... Alasa jyn... xaft jae far- saen aemae ruvas, maeguyr, kaedaemdaer qaedmae faetaxt aemae uycy ran batymbyh Galymmae dyn chaex biraeh... sylynk-sylynk gaengae aeruajy — Khuybyr qus chaex biraeh, maenae acy uaermaej sydzyttae skal, aemae dyn mae nard aehdtaej. iu fark aexsaevaeraen. Khuybyr qusaen dyn xuycau axaem avaera. Khaxyntae sista, khaxyntae, birae dzy nal azzad kalinag, aevaecdzaegaen. — Mae myzd myn,—dzury biraeh. — Claelae baerzondaej daexi rauadz aemae dae myzd ajs. Iaexi sista biraeh baerzondmae, cinaej maelgae. Rauahta jaexi aemae baexy aehdtaem kyud faekhaebp-kodta, aftae,--dae xaeram- mae baellaeg uyjau:—tulyntae bajdydta, saerbiquyraejdtae aemae' kaemdaer baelasy byn nymmard baexy faestaegty caefaej. Birae naema racydaid, aftae dyn ars daer aerduzmae faezynd taerfaej, jae faestaegtyl aerbady, alasaemae bakaesy. — ^Evzaer nae uaid, uycy nard baexy fydaej axaeryn. Khuxy kuy baftid. uaed myn khuyrijy fag uaid. Khodaexty, durt^ byn aej bakaenin, aemae taefkaenyn kuy bajdaid, uaed aej addzynaen xaerin, minas kaenin.—Taerxaettae kodta ars xinymaery. VEraedziauy baex aem faekomkommae aemae jaem dzury: — CI! aesgaer aefcaeg, dzaembydzyn, kaed dae mae nard dzidzataej xaeryn faendy? — flrs ma myd xaery! faelae daem uyj baerc aedaersgae nae uaendyn. Dzaembytaej qast nae rakaendzynaen: kuy faexaest uoj dzaebaex ran, uaed sae farCy xaj ratondzysty. (Jyj aenaemaeng u. ^Ermaest ma dzy iu quydtag daer is... — Uaed cy quydtag?—dzury baex. — Kuynae faexaeston mijjag aemae myn dae fidar saeftdzytae mae saery kaexs kuy bazhaelaen kaenoj. — Xylaej nyn ma fod. Quydtag fidydaej sarazaem, barvaendo- naej,—zahta baex—maenae ma uaermy sydzytaej iu Cysyl kalinag is, skal myn aej aemae dae uyj baerc daer ma qaeuaed mae ahdy fydtaej. 42
— Xorz, -srary ars, aemae kusyn bajdyta. , Gajtahd uaermaej sydzyttae skaldta, aemae tyndzgae uaermaej sfardaeg, dzaembytaej arxajgaejae. — Kaecy ahdaej bajdajon xaeryn? — .fiftae nae. Uaelae baerzondaej raskhaer daexi aemae dae cy ranaej faendy, uyrdygaej dae xaj aton—xuyzdaer dyn bantysdzaen, Raskhaerdta ars jaexi baerzondaej aemae, kaem tulgae, keem laep-laep gaengae, baexy razmae aerxaecdzae. Bae.x, aj-uyj nal, faelae dyn... dzaexst zaevaetdzahdaej arsy aefsaertaen, aemae aesgaer aef- caegyl daer ruvas aemae biraehy aembisond aercyd. — Mae baraegaen tas nal u fenudaej-quydy kaeny baex,— faelae ma jae uaermaej cy amalaej slastaeua uaelbylmae. (iycy sahaestae kuyd kodta, aftae ursaer caergaes zilgae-zilgae, faelgaesgae, aerduzy saermae jaexi aeruadzy. — (J! Caergaes, mae baraedzy myn uaermaej isty amalaej slas, aemae dyn mae caestytaej iu, na'mae dyuuae daer dae xoly font. Caergaes uaermmae nyttaxt, /Eaerdziauy faesonty jae cyrh nyxtae nyssahta aemae laebpu uaelbyl faeci. — Mae myzd myn. — Daexi myl aerbauadz aemae dae myzd ajs. Urssaar caergaes baergae aerbaskhaery jaexi. faelae alasa fae- laeuuy jae faestaegtyl aemae aermacdzagaej aerkhuyry caergaesy. Caergaes mardaej ^rxauy zaexmae aemae adarh kaeny jae dyn- dzyr bazyrtae /Eraedziau baexyl sarh avaery aemae faecaeuy jae baestaem, jae rajguyraen khonamae. — Claedae ma axaem mi iskuy aercydaid? Cy caesgomaej maem rakaesdzyty nyr mae avd aefsymaery? Kuyd bakaenon, cy bakaenon? Uyj baerc myl ci sxatti, uydon maen caeryn nal baua- dzdzysty, cy faendytae faekaenoh, uaeddaer sae maexi baxizyn nae bafaerazdzynaen: aedtagon znagaej istaemaej irvaezdzynae, faelae xaedzary binontaej, iu cary byn kaeimae caeraj, uydon fydaexar- daej naej xi bairhaevaen. Nodzy aevzaerdzinad, maengard mi uae- laxiz jcuy kaenoj, uaed caeraen naej zaexxyl. Cysyl mast nae bacyd /Eraedziauy. Caeuy, caeuy aemae sae xaedzary aerxyst. Sae kaert iuuyl- daer kaed uydi zmaelapg: iuyrdygaej dzy styr kuyvd, annaerdygaej dzy styr qast- fldaem, minas gaengae, kafync. Uajtahd dzyllaejaen sbaefaeg Eraedziauy aerbacyd daer. Dzyllae bacin kodtoj laebpujyl daer, uaedae cy. uydaid. Uaed /Eraedziau radzyrdta, cyte bakodta uydon iuuyldcer: uaejydzy kuyd amardta, jae avd aefsymaery kuyd fervaezyn kod- ta, uydon znadzy mi kaej bakodtoj sae kaestaer aefsymaeraen, jae baexy ruadzy kaej fervaest, staej ma /Eraedziau zahta: — Maenae dzyllae, kaed aemae uyn kaej radzyrdton, uydon maeng sty, uaed maenae acy fat uaelaemae avdaej faecaeuaed, dae- laemae iuaej aemae mae saery astaeu nyssaedzaed. Na'mae kaed aecaeg sty mae nyxaestae, uaed mae fat uaelaemae iuaej faecaeuaed, 43
daelaemae avdaej aercaeuaed aemae uydon saerty nyssaedzaed, caemaej adaemaen bazzaja saeraevaeraenaen: raestaej caeryn, raestaej caeuyn xuyzdaer kaej u. Uyj faedyl /Eraedziau suahta jae fat Adaem cy uydysty, uy- m»j xaerdmae kassaeg systy. Fat uaelaemae' iuaej fecaeuy, fees- taemse avdaej, aemae avd aefsymaery saerty nyssahd. Avd daer uycy ran dzyqmard festy. — Arvaen jaexi taerxon u acy taerxon,—zahtoj xistaertae.— (Jae kuyvd, uae gast ma fexalut: uydonyl cy'm'baeldi, uyj syl aercydi. Nyr u aemae syn iskuy sae maerdtae babparut. >Eraedziau uycy ran us aerxasta, zaenaeg yn racyd, aemae nyrdaer ma caery kad aemae radimae. Uydonaej cy nae fedtat, babajy xurtae, ryn, sonaej daer aen- daer macy fenut Fyst u Dzseudzyqaeuy 28, 29, 30, 31, okt. sema? 1 nojabry 192-t az. 5) ^Erxuy maesydzy badaeg, Burcyzdzy arhau. Radzy-ma radzy-ma laeg aemae us uydi. Kaem cardaigkoj, ci zony. Zaenaegaej syn racydi aertae cyzdzy. Uydon raqomyl sty, aftae sidzaeraej bazzadysty sae maedy maerdaej. Dygkag us aerxasta fyd. Caeryntae bajdydtoj aertae cyzdzy sae fydy usimae. Fydy us razyncii fydsyl: aefxaerynaej^ domynaej nae auaersta aertae sabijyl, sae saeryl syn baelas ne'rzajyn kodta, sae riuyl syn kuyrojy fydtae, ne'rzilyn kodta, aendaera syn zyndzina- dasj cy nae bavzaryn kodta, iu axaem nal bazzadi: uaed aelhystaej, uaed nadaej, uaed fidisaej. Sidzaertaen sae ud sae fydy xaedzary aerdujae naraegdaer ssi. Laeg ciu? Laeg—lauyz, us—faeldaxaeg. Uaed bazdaext fydsyl,—fydy us fyd ryn kaem nae u,—aemae dzury laegaen: — Laegaj, caexgaer dyn zaehyn: dae aertae gadzajy kuy nicerdaem faekaenaj, uaed maexi dyuuae khuxaej aercaeudzaen sae adzal. Uyj zon, aemae syn a-xaedzary nal is caeraen bynat. Nyuulaefyd laeg jae khaexty bynaej. faelae cy bakodtaid, uy- maeri nicy zydta. Taerihaed kaeny sidzaer cyzdzytaen, faelae jae caeryn qaeuy xuycauy nalat sylgojmadzimae. Uaed acydi laeg iu axaemy qaedmae. Sau qaedy. iu faetkhuy baelasy byn skhaxta uaerm, aemae jae baelasy xixtaej bambaersta. Faetkhuy baelasy byn aeruyhta syrxfars raesuhd faetkhuytae, bajdzag sae kodta jae zaengaejtty qusty aemae sae xaedzarmae aeryzdaext aexsaevaertyl. — Cyzdzytae,is^i uae ralasaed mae dzabyrtae, mae zaengaejttae,— dzury saem fyd. Nae bakuymdta xistaer xo,* nicy kom radta dygkag xo daer kaestaer xo aenae zivaeg fevnaeldta aema ralasta jat: fydy dzabyr- tae aemae zaengaejttae. Syrx—syrxid raesuhd faetkhuytae aerkal- dysty zaengaejttaej. Cyzdzytae disy bacydysty: axaem raesuhd dyrh- tae uydon nikuy ma fedtoj. 44
Baba, faexon nae som bon, uycy faetkhuytae cy ran zajync uyrdaem, aemae dzy max aenaeqaen uaerhtae aerxaessaem,—dzu- rync Cyzdzytae. Fyd uaeldaj nal zahta xoty nyxasyl. Rajsomaej fyd aed cyzdzytae arast sau qaedmae bakodta sae faetkhuy baelasy bynmae.Xurtuany xuyzaen syrx-syrxid faetkhuytae baelasy byn. >Ertae xojy uidzynmae kuyd festy, aftae uaermy nyx- xaudysty. Sae fyd razdaext jae xaedzarmae. Xorzau nal festy aertae sidzaer xojy, bambaerstoj, sae fyd syn dzaebasx quydtag kaej nae saraesta, faelae ma sae bon cy uydi: uaerm xaerz arf, sxizynaen syn amal nal is. yEmae uaed arvmae saraestoj sae riutae aemae sdzynaestoj: — Xuycauty xuycau, naexi xuycau, kaed nae istaemaen ravzae- ryn kodtaj. uaed nae acy uyngaeg ran ma bajsaf, faelae nyn aeraebpar aefsaen beltae aemae aefsaen fyjjaegtae. Daexaedaeg zonys, cy Cysyl bontae racardystaem, uydon arvystam . qizaemar aemae tuxitaej nae fydy usy ruadzy. /Emae aertae aefsaen bely, aertae aefsaen fyjjadzy faevzaerdi uaermy. — Naexi kuy aeruadzaem, uaed nyn nici baxxuys kaen- dzaen,—zahtoj xotae,—faelae isty amal sarazaem, caemaej acy ran dojnyjae aemae aexxormagaej nae maelaet ma'rcaeua aenaesaeree- naej. Bavnaeldtoj kusynmae aemae faendag ajgaerstoj saexicaen zaexxy bynty aeldaraty kuyrojmae. Faecahuydysty aertae xojy kuyrojmae. Baqavydysty aemae iu, aevaedza, kuyrojy zmaelaeg nal is, aftae iu kuyrojy dzyguyrtaej *) ajdzag kodtoj sae faetdzitae, uaermmae iu sae baxastoj, aemae sae iu uym khaefgaejy **) xaerd sistoj. Kuyrojgaestae sahaesyl systy: aly rajsom uydtoj kuyrojyl iu cy xor bavgaedtoj, uyj iu ssadaej quag rauad, nodzy ssadaen jae xuyzdaer xaj xast. " .* ■ Khord rajsomy bafibpajdtoj kuyrojgaestae, se ssad syn ddaer dzaevgar kaej kajy. , —' /Bldar nyn acy quydtag kuy bambara, uaed nyn aej naexiuyl saevaerdzaen—taerxon kodtoj kuyrojgaestae,—aemae nyn aej nae carmaej sisdzaen. Bazdaexaem aemae bazonaem, caej ax- xosaej kajd aercaeuy ne ssad. Babadtysty kuyrojgaestae iu aexsaev kuyrojy aemae sbaeraeg, kuyrojmae aertse cyzdzy kaej faecahuydysty aemae ssady dzyguyr- tae uydon kaej xastoj. v , — /Eldar, aeldar, de zaed, de zaed, dae farnystaen, nae kuy- rojmae aeraegaej ardaem facahuydysty aertae fyzdzy, zaexxon adaemaej uydon xuyzaen xaerz aiv, xaerzkond max naema fed- tam, sae xuyzaen ma uaelarv uydzaen, uyj daer bauyrninag naeu; *) Ssady dzyguyrtae, ssadaen jae xuyzdaer. **) Khaefgae—kodtoj caekuygond qaebaer xory ssadaej; uycy ssad xordtoj (khaeftoj) aenae xuylydzaej, xusaej. 45
uydon aly aexsaev caeuync aeldaraty kuyrojmae aemae uyj faedyl ssad jae baercyl nal vaejjy,—jae dzyguyrtae jyn axaessync; caeugae kaedaem akaenync, uyj ne sbaeraeg vaejjy. /Eldar sbadt aed adaem kuyrojy iu auuon ran, caemaej syl guyrysxo hae faeuydaigkoj aertae xojy. Kuyddaer ta faesaxsaevaer faezyndysty cyzdzytae ssad xaessynmae, aftae saem aeldar aed adaem rargom kodtajaexj aemae sae uycy xuyzaenaej axuydta jae caeraen bynatmae. Suazaeg .kodta aeldar aertae xojy. bazydta uydonaen sae cardy aeuuaeltae, sae zyndzinaedtae, bazydta, kuyd aehdauaej baf- tydysty, cykurajy faerdydzy xuyzaen, aertae £yzdzyaxaem uyngaeg ranmae. Nicy basusaeg kodtoj.xotae aeldaraen sae cardy uagsej, radzyrdtoj jyn sae fydy usy zaerdaejy uag. ^Eldar saem faequysta aenuvydaej, staej zahta: — fllcy daer xorz, mae zynarh uazdzytae, faelae uaem ba- xatdzynaen: idtaeg xorz uaid, kaemae uae cy miniuaeg, cy laedzy- qaed- is, uyj kuy bazonin, uaed yn uymae gaesgae isty quydtag bakaenin jae bar, caemaej uae alci daer irxaefsid jaexi isty kuy- styl, caemae} uyj baerc nae tyxsiggat mae xaedzary. Kuyd uaem kaesyn aftaemaej, cysyl aefxaerd nae bajjaeftat uae ,caerdy aemae ta iskaedaem kuy sfaend kaenat, uaed, ci zony, aemae nodzydaer zyndzinaedty baftat. Maenaen ta tyng aexsyzgon uydzaen kuy bar- vaessat mae xaedzaryl, aez caemaej caeryn, uymaej caerynyl kuy srazy uat. ALmez zahta xistaer: — ./Eldar caera, kuyd max dae caerajae xaerdzystaem nae khaebaer,, nuazdzystaem aenae uaerst donaej, dae caerajae xury ruxsmae kaesdzystaem. Maemmae miniuaegaej uyjas nicy is. Faelae aenae iu miniuaeg maerdtaem nici caeuy; aeldar caera maemmae saeracy cybpaeraem xaj kuy radtaj, uaed dzy, aeldar. de'msaer dzyl- laejaen fadyvarc baxuidzynaen. — Claedae, aeldar caera—zahta dygkag xo, —ssady taebaehaej dae adaem aebpaety aefsadin, dune aebpaety dzy baxyncin. Nicy dzury kaestaer xo. . *■ — Cy miniuaeg daem is daeumae ta?—dzury aeldar aertygkag cyzgmae. yEfsaermy kaeny £yzg, uaed ta afaelivy jae caesgomy xuyz. /Eldar ta jaem hodzy xaty. Gaed zahta Cyzg aefscerm qaelaesaej: — Maemmae laedzyqaedaej uyjas nicy is, maexi dyn caemaej ravdison, adaem maem caemaej aerkaesoj, faelae laegmae kuy fae- caeuon, uaed myn rajguyrdzaen syzhaerin gocoradzyn laebpu aemae aevzist becykdzyn cyzg. Xuyzdaer ma adaejmag caemae. babaeldzaen nae zaexxon car- dy: aj u aemae dae Cysyl birae axaddzaen—saeraCy cybpaeraem xajae adaem khaxy daraes quag nal uydzysty, ssady taebaehaej aefsaeddzysty baestae dzyllae; fyldaer xatt ta cardy midasg adae- 46
man sae biraejy daer nae vaejjy nicy baerkad. Faelae se'bpaetaej zynarhdaer ta—syzhaerin gocoradzyn laebpu, aevzist becykdzyn Cyzg... (jydonaej xuyzdaer ta ma uaed adaejmag caemae quamae babaella?! /Emaz quydytyl faeci aeldar: „Amond, aevaecdzaegaen aemae sur- gaejae naeu, tyxxaej daer aej nae bajsdzynae... flmond cydaeriddaer u, uaeddaer kaed u aerxaugaejae. Cy faendy 2ondy xicau fest, qa- rutae iuuyldaer daeu font, amondyl xaest kuy nae faeuaj, amond daem kuy nae aerxaua, uaed aej zaexxy xuynkhaej nae rakhax- dzynae," Styr.baeraegbon, styr cindzinad saraesta aeldar jae xaedzary: tyndzaexsaev skodta: kaestaer xojy rakuyrdta usaen, astaeug- kagxojybar bakodta xaedzary aefsinad, xistaery ta skodta xuidzy-. taen sae xistaer. Caeryntae bajdydtoj aertae xojy aeldary xaedzary, Bajrox sae sty sae fydaebaettae, sae fydy us. Faelae iudadzyg amonddzyn nae xuydtoj saexi dyuuae xistaer xojy: xaelaeg syn baftydta maet aemae sahaes sae zaerdaety, xaelaeg syn sataeg-sau afaeldaexta sae zaerdaetae. Sae kaestaer xo syl amondaej kaej faexistaer, aeldar aej kaej ravzaersta jaexicaen khajaen, uyj syn amardta sae zaerdaetae,. uaen- gael syn festyn kodta sae mady zaenaedzy, sae kaestaer xojy. Cas racardaigkoj, ci zony, faelae aeldary us zaerdae 'xsajgae faeci,*udgojmadzy aevzaraej aeruaezzau. /Eldar aexsyzgon balcy cae- uyn vaend skodta. ^vaedza rast kaeny, aftae dzury: — Ne'fsin, balcy caeuyn, kaed aerbazdaexdzynaen, uyj baeraeg nasu: faendagaen jae daerhaej jae uaerxaej qaudzydaer naej: Mijjag dae kiiy baqaeua mae saer, uaed dyn maenae myrmyrag; ba- caehd iu aej aertae xatty aemae daem uaed zyndzynaen: arvy kaeron kuy feston, uaeddaer daem zyndzynaen uajtahd,—mae zo- nyndzyn baex fequsdzaen myrmyradzy qaer. Xistaer dyuuae xojy khuybar zaeldagaej ajdzag kodtoj baexy qustae. flrast aeldar balcy, uaedae cy uydaid. i4ildary us, jae dyu- uae xojy aeryzadysty xaedzary. Bontae syl ivhuyjync, /£ldar nikaecaej zyny. CJalymmae ael- dary us arynyl nyllaeuuyd. Razy badaeg yn uydysty dyuuae xi- staer xojy. Kuyd zahta, aftae jyn rajguyrdi aecaeg dyuuae fazzony: syzhaerin gocoradzyn laebpu aemae aevzist becykdzyn cyzg. Cyrd laeuuydysty dyuuae xistaer xojy. Sae mady zaenaedzy dyuuae fazzony nae fenyn kodtoj madaen, aftaemaej sae askhaef- toj, nog zad gadzajy dzidzijyl sae baftydtoj aevhaedy badaeg aex- sinaen aerbaxastoj nog zad dyuuae khaebysy. — Dae syzhaerin gocoradzyn laebpu aemae dae aevzist be- cykdzyn cyzg dyn kuydzy qaevdyntae festadysty. AL\dar idtaeg ba- cin kaendzaen, faestaemae aerbacaeugaejae. Cy zahtaid aevhaedy badaeg aexsin!.. Cy bon aej uydi? CJalymmae aeldar aerbazdaext balcaej: — Syzhaerin gocoradzyn laebpu aem^e aevzist becykdzyn cyzdzy baesty dyn nae xo nyjjardta kuydzy khaebystae aemae jyn 47
sae max daer baftydtam jae dzidzityl. Bakaes asm daexaedaeg,— zahtoj xotae. ALldar smaesty, galdzarmy baxuyjyn kodta aevhaedy badaedzy aed khaebystae aemae sae uycy xuyzaenaej duary baxizany caevae- ryn kodta. Galdzarmyl aeldary xaedzarmae ci cyd, uydon sae khaextae saerftoj, aedtaemae d cyd, uydon ta jyl tu kodtoj. Raestaeg cydi. Syzhaerin gocoradzyn laebpu aemae aevzist becykdzyn cyzg raezyn bajdydtoj. Nikaecy mad xaesdzaen jaexi qaebulty aftae, gadza uydon kuyd xasta. Faelae dyuuae xojy tas bacydi: aecaegdzinad kuy bazona aeldar. Clyj adyl gadzajy aed syvaellaettae aivaej bydyrmae dard axastoj, qaed raebynmae, aelda- raej sae bafaesvae,d kodtoj. Caeryntae bajdydtoj laebpu aemae cyzg, tyhd bydyry astaeu, gadza saem zyldi uarzaegoj madau. Cardysty, cardysty,— laebpu faeqomyi; fat saraesta jaexicaen aemae cuan bajdydta. Maenkhaej syrdtae, maerhtae xasta aly bon daer cuanaej. Cla- lymmae sagtae, dzaebidyrtae, saeguyttae, sychitae, aersytaem daer bavnaeldta. Syrddzaerttaej musong saraesta aemae caeryntae,, xae- ryntae bajdydtoj musondzy—gadza, xo aemae aefsymaer. Bumbu- litaej xuyssaen skodtoj se sxaessaeg gadzajaen, buc aej dardtoj, sae fadatmae g^sgae. Faelae sae rox nae kodtoj sae mady xotae. Gydon bambaers- toj, iu axaemy aeldar kaej saembaeldzaen laebpujyl. Qaed sae quyd- tag rargom uydzaen aemae styr fydbylyzy baftdzysty. — Isty amalnae sarazyn qaeuy laebpujy bajsafynaen, na'mae aedas nae uydzysty nae saertae,—dzyrdtoj dyuuae xojy. Iu axaemy faezyndysty bydyry, bacydysty musongmae. Laeb- pu cuany, gadza bumbulityl xuyssy, cyzg zilaentae kaeny, aefs- najy musong. Cingaenaeg, uzaelaeg skodtoj cyzgyl saexi... — Nae carm dyn askhuyja,, uaevgaejae ta,—dzurync dyuuae xojy,— aemae used acy ran kuyd bafaerazdzynae iunaegaej, tyhd bydyry,—nae dzy adaem, nae syxag, nae xaestaeg, kaej zahdaeuy. — lunaeg nae daen: maenae me sxaessaeg gadza, izaery ta cuanaej aercaeudzaen me'fsymaer,—zahta Cyzg. — Taerihaed dyn kaenaem, dae saeryl xast faeuaem, acy ran aenae dzuraeg aembalaej kaedmae faerazdzynae. Nae, aevaecdzae- gaen dae nae uarzy dae iunaeg aefsymaer, dy jae kuyd uarzys aftae, Uaevgae xojy zaerdae aefsymaermae, aefsymaery zaerdae qaedmae. Clau, aena, uyj ta uyn Cerdygon nyxaestae sty! Me'fsymaer maen kuyd uarzy, aftae jaexi udy daer nae uarzy,— zahta aev- zist becykdzyn Cyzg. — Nyuuadzy dae zybyty iunaegaej; kaeimae aqazaj, kaeimae abadaj, iu dzyrd kaeimae skaenaj, axaem dyn naej. Gyj uarst nae xuiny. Faelae dae aecaeg kuy uarzid, uaed dyn bazdaexid aemae faesxox aerxuy maesydzy badaeg, BurCyzdzy aerxaessid... 48
Sadzy mard aerxasta syzhaerin gocoradzyn laebpu cuanaej. Musongmae bacyd, zaexxyl aeraevaerdta syry mard. Kaesy aemae jae iunaeg xo, jae mady zaenaeg kaeuaegau kaeuy fyr kuydaej nyr- raesydysty jae caestytae, jae caessyg kultae—kultae ssi musondzy. Xorzau nal faeci laebpu. — Cy dyl aercydi, cy kodtaj, mae iunaeg xo, mae iunaeg mady zaenaeg?— dzury aefsymaer. — Cy kodtonL. flcy ran mae xaerz dzaehaelaej nyuuadzys aemae aenkhardaej, aenthysnaegaej nal u mae ud. Qazaeg aembal, dzuraeg aembal myn naej. flftae aenuvyd myl kuy uais, uaed myn /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzdzy aerxaessis, cyndzy ad kaemaej fenin, qaeldzaegaej mae card kaejimae aervitin. — Bancaj, mae aefsymaer xo, daeu cydaeriddaer bafaenda, uyj sarazynmae razaengard u mae ud kaeddaeriddaer. Taegkae raj- som vcaeuyn balcy. Cyzg basabyr, baxudt aemae cintae kaenyn bajdydta jae ma- dy zaenaegyl. Rajsomaej laebpu jae baexyl sbadt aemae arast balcy. Baex aem dzury: — Xorz balcy nae caeuys, cy mi kaenys, uyj daer ne 'mbarys. /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzg caery faesxox. Komy bacaeuaeny fyrytau xaecync dyuuae xoxy. Marh daer nae irvaezy dyuuae xo- xaej, uajtahd aej faechist kaenync. Gaed kuyd aehdauaej xaessys dae nyfs axaem tas ranmae? Laebpu aefsaen maechis ajsta baexy faesarc. Baxaecdzae dyu- uae xoxy fyrytau kaem xaecync, uycy ranmae. Faecydysty faejnae- rdaem dyuuae fyr- xoxy. Maenae faestaemae aerbacaeuync. Laebpu saraexst: aefsaen maechis syn avaerdta sae astaeu aemae amal- taej airvaest. Faecaeuy komy naraedzy, /Erxuy Maesygmae ba- xaecdzae. /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzdzy kuyrdtoj aly baestaej aly xaerzaedzytae, faelae nikaej khuxy aeftyd. Burcyzg faeuydzaen aer- maest uyj xaj, aertae xatty kaej bon bauydaid badzuryn: —/Erxuy Maesydzy badaeg, Burcyzg, aedtaemae maem rakaes! Nyr ma nici saraexst Burcyzdzy kurdzytaej. Fycdzag daer iu kuy badzyrdtoj, uaed iu zaexxy afardaeg sty. Xaerz birae adaem fesaeft /Erxuy Maesydzy tyxxaej. Syzhaerin gocoradzyn laebpu**) zydta uycy xabar aemae baj- dydta dzuryn: — /Erxuy Maesydzy badaeg, Burcyzg, aedtaemae rakaes! Jae astaeumae afardaeg zaexxy uycy badzyrdaej laebpu. — Xuycauty xucau, maexi xuycau, aegady saeftaej mae ma fesaf kaejdaer baesty,—skuyvta laebpu, aemae uyj adyl zaexxaej faestaemae fesqiudta. — /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzg, aedtaemae maem rakaes!— nyfsdzyndaefaej badzyrdta dygkag xatt. Zaexxy ta afardaeg laebpu jae ronbastaej uaeldaer, faelae ta uajtahd fesqiudta faestaemae.. 49
— Dyuuae xatty aerbadzuryn maem nikuy ma nici saraexsti,—• jaexi nymaer dzury Burcyzg, faelae aedtaemae nae rakast. — /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzg, aedtaemae maem ra- kaes!— fequyst maesygmae aertygkag xatt. Rakast Burcyzg, uaedae cy uydaid: laebpu arvy Uacillajy xuyzaen cardaegas, jae saeryl syzhaerin gocora. Cyzg racydi mae- sygaej, xurtae dzy qazync, axaem raesuhd. — Midaemae, uazaeg,— zond faendag, amond — xaessag. Dae amond dyl faetyx. Dzyrd saexxaest kodtaj: aertae xatty aer- badzyrdtaj. /Ez daer mae dzyrd nae sajyn: com midaemae, xuy- cau nae kaeraedzijaen snyv kodta baelvyrdaej. Syzhaerin gocoradzyn laebpu aemae /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzg. aexsaevy uycy ran festy, rajsomaej radzy, /Erxuy Mae- sydzy badgae, rafardaeg sty xaextaej aemae aercydysty laebpujy caeraen bynatmae. Clym /Erxuy Maesydzy aly fars aerxuy galuan festad, syrd- dzaerttaej kond musondzy baesty. Caeryntae bajdydtoj /Erxuy Maesydzy syzhaerin gocoradzyn- tebpu, aevzist becykdzyn cyzg, Burcyzg, staej sidzaerty sxaessaeg gadza. Kaeraedzijaen faeaddzyn sty cyndz aemae xodyhd dyuuae- xojy aftae aengomaej nae caerdzysty, uydon kuyd cardytsy. /Erxuy Maesydzy badaeg Burcyzdzy aerxastyl birae racydaid, cysyl racydaid, uyj baeraeg ci zony, faelae ta syzhaerin goco- radzyn laebpu aemae aevzist becykdzyn cyzgaen sae dyuuae mady xojy bavdaeldysty aemae ta iu axaemy arast vaejjync balcy. Caeuyntae bajdajync, caeuyntae. Ciydonaej aftae aemae sae xojy laebpii duuae xoxy astaeu nychchist, aerxuy maesydzy ba- daeg Burcyzdzy xaesgaejae. Faelae xorzau nal festy, sae xaeraefyrt- taem bavvaxs uaevgaejae. F\] ahommae sagdzaerttae, saeguytdzaerttaej raesuhd, aiv mu- song kaem uydi, uycy ran nyr baerzond faecydi aerxuy maesyg, jae alfamblaj ta aerxuy byru. Bacydysty dyuuae xojy midaemae. Syzhaerin becykdzyn cyzg sae razmae racyd, maesygmae sae baexuydta. — Me 'fsymaer myn Burcyzdzy aerxasta,— dzury dyuuae xomae,—-kuyd uyn raarfae kaenon, uyj nae zonyn, faelae uyn xuycauty xuycau mae baesty arfaegaenaeg uaed. Smax rua- dzy baftyd Burcyzg nae khuxy. Rfaestiat naem ut iu cysyl, uae faellad naem suadzut. Me 'fsymaeraej ma raqast kaenut— cuany acyd. Dyuuae xojy kaesync aemae gadza bumbuli baztyl xuyr— xuyraej xuyssy, nog cyndz zilaentae kaeny aerxuy galuany. — Amonddzyn cyndz dyn uaed,—zahtbj dyuuae xojy, aendaer amal daer syn nal uydi.—Daeuaen daer amonddzyn bynat uaed, kaeraedzijy uarzgaejae caerut dae saery xicauimae. Kaeraedzijy aqaebystae kodtaigkoj nog cyndzimae dyuuae xojy, uaedae aendaer kuyd uydaid, aemae jae uaty khaelaetdzynty rabadtysty. 50
Dzyrd darh acaeuy, faelae cyndz aemae xodyhd sae uazdzyty sbuc kodtoj, xorz sae fedtoj. Kuy cydysty dyuuae xojy aeldary xaedzarmae, uaed arfae rakodtoj, staej ma zahtoj: — Uae bynaty cardaej bafsaedut, faelae uyn max taerihaed kaenaem. — Uaed caej tyxxaej?—bafarstoj cyndz aemae xodyhd- — /Emae kuyd nae? Nae xoty xuyzaen uae bauarstarn... — Xuycau uae bauarzaed! — Uae maesyg—bydyry astaeu, qaedmae xaestaeg, aevvaxs Wn dfeneg naej; kaernae acaeuat, ci 0321!! aerbacaeua, uyj uaem naej. Daeuaen dae saery xicau, daeuaen dae iu madaej guyrd aefsymaer smax acy ran iunaegaej nyuuadzy gadzajy taefmae, nae carm uyn fexaela. Jaexaedaeg cuany faecaeuy jae zaerdaejy dzaebaexaen. — Me 'fsymaermae axxos aerxaessaen naej: uyj max kuyd uarzy, aftae nici nikaej bauarzdzaen. Acy ran nae bucaen syrdy, aemae marhy fydaej xaessy; nae xaerd, nae xustyl daer nyn ne, 'uuaen- dy,—dzuabp syn radta aevzist becykdzyn cyzg. — Dy kaej dzurys, uyj rast kuy uaid, aftae uyl kuy tyxs- id, aftae asnuvyd uyl kuy uaid, aftae iuzaerdion, uaed uyn dls- sadzy kaerc aerxaessid, aebpaet adaem kaemae xaelaeg kaenync. — /Emae uaed uagaer cavaer kaerc u? — Cavaer kaerc u, uyj kuy zaehat, uaed jae 'fcaegkotaej zargae kaeny, jae dystaej aemdzaehd, jae dymdzytaej kafgae; uaed jae riuy xuris, jae faesonty ta maej. Clycy kaerc uyn calynmae aerxaes- sa, ualymmae bauyrninag naeu, birae uae kaej uarzy uyj. Birae faeqaeldzaegdaer uaid uae card kaercy ruadzy. Nyr xaerzbon ut- Nae caest uyn kuy nae uaerstaid, uaed uyn nyxaestaegaenaeg ne sbadtaigkam. — Faendarast faeut, buznyg uae nyxaestaej, ue'rbacydaej. Dyuuae xojy afardaeg sty aerxuy maesyg, aerxuy galuanaej. Cyndz aemae xodyhd iunaegaej kuy baezzadysty, uaed dzu- rync: — Kuyddaer cuanaej aerbacaeua, aftae jyl naexi andzardzys- taem. Jae quyrmae jae skaendzystaem, calymmae nyn uycy kaerc aerbaxaessa ualymmae. Xur jaexi aefuahta sau qaedy faestae. Syrx-syrxid aefaeldaext arvxurnyguylaenyrdygaej. Kaercytae badynmae festy, fos, qom aerbacydysty. Syzhaerin gocoradzyn laebpujy zonyndzyn baex daer xizynaej aerbacydi, jae bynat ssardta. Faetalynggaeraettae, aftae cuanaej aerbazdaext laebpu daer, sadzy mard je uaexsk aftaemaej. — Mae razmae zynaeg kuy nae is acy izaerl-Jaexp nymaer dzury cuanon. Bacyd xaedzarmae, syrdy mard aeraevaerdta. Kaesy aemae cyndz daer aemae xo daer bynaty, faelae jaem nae xorz dzurync, nae aevzaer. — Farn uae bynaty! Cavaer xabaru? Cy mih bady ue 'rfguy- ty? aevi isty zian aercyd? 51
— Zianaej xuycau baxizaed!—dzurync cyndz aemae xodyhd,— faelae zargae aemae kafgae caej faedyl kaenaem, uymaej daer naem nicy is. ficy ran nae iunaegaej gadzajy taefmae nyuuadzys, dae- xaedaeg faecaeuys cuany aemae daexi irxaefsys. — /Emae uaedae uyn cy bakaenon? — Uyj baerc zaerdiag dyn kuy uaigkam, uaed isty aerquydy kaenis, caemaej max daer nae bontae aenkhardaej ma 'rvitaem. -*— Uaeddaer? — Daexi aenae zonaeg ma skaen. Daexaedaeg daer aenae qusgae nae uydzynae dissadzy kaercy xabar, jae riuy xur, jae faesonty maej kaemaen is, aefcaegkotaej zargae, dystaej aemdzaehd, dym- dzytaej kafgae-simgae ci kaeny. /Ecaeg nyl kuytyxsis, nae dzaebaex- dzinad dyn aftae zynarh kuy uaid, uaed nyn isty amal ssaris uycy kaercaen, caemaej acy galuany aenkhardaej nae tyxsigkam. — Xuycau syn aej ma sxatyr kaenaed, smaxaen uyj ci zahta. Uydon, cydaeriddaer u, uaeddaer, aez caemaej naluon, uuyl arxajync. — Uaed caemaen? — Uycy kaercaen smax kuyd aenqael stut, aftae aencon- vadat naeu jae raxaessyn. Uaed ma jae nyrmae daer isci raxastaid. — Maerdty baesty quamae ma ua,— zahtoj cynd aemae xo- dyhd,—uaed aej zongae daer nici kaenid. — Mgerdty baesty naej, uyj rast u, faelae uyj is dard ran, annaemaej jyn is birae gaestae. Uyj qaqqaenyc mast suadon, mast faetkhuy, aefsaendzyx xalaettae, tugdzyx biraehtae aemae aefsaendu- ar. Uydonaej bairvaezyn daer zyn u, rairvaezyn daer dyuuaejyl u. — /Emae uaedae kaed axaem tas raen is, uaed nyrong daer faeraestam aenae uycy kaerc, amaej faestaemae daer caerdzystaem istaemaejty aenae uyj: daeuyl isty aercaeuyny baesty nae aebpyn- daer nicy qaeuy. Iu dzaevgar nici ual nicy zahta, faequs sty: cyndz aemae xodyhd cyma faesmon kodtoj, laebpu ta cyma taerxony bacyd jaexi nymaer, uyjau zyndi. Staej laebpu dzuryn bajdydta: — Uaedae aftae. Rajsom rast kaenyn balcy. Maexi bavzar- dzynaen kaerc raxaessynyl. Baraevdz myn kaenut faendagkag, xaessynaen rog, xaerynaen addzyn; nodzy myn mae xordzentae baraevdz kaenut: iu caesty dzy faexsyntae caevaerut aemae aedzaex fysy dymaeg, annaejy syrx maenaeu. /Emae bonvaernon skast, aftae syzhaerin gocoradzyn baexyl sarh avaerdta, xordzentae sarhy gobpyl afidar kodta, naxaet bo- saej sae aerbasta, uyj faestae jae xaecaengaerstae rajsta, baexyl sbadt aemae arast balcy. Gaeuy, caeuy, caej baerc faecydaid, uyj baeraeg nici zony, faelae maenae mast suadon. Baexaej aerxystbaelcdzon, mast sua- donyl aerdaelgom aemae dzy xorz-xorz saelvaestae kodta, staej ta baexyl sbadt aemae ta darddaer arast jae faendagyl. Ualymmae aerbazynd mast faetkhuy baelas. Bauraedta baela- sy byn j^ baex ^mae addzynaen baxordta mast faetkhuytae. 52
Caeuyntae ta sisy aemae jyl maenae xalaettae Cyrtae-cyrtae saexi rauahtoj. Baraeg xordzenmae fevnaeldta aemae syrx maenaeu kalyn sista. Xalaettaen xuycau axaem avaera! Syrx maenaeuyl saexi uycykald nykkodtoj aemae zydaej uidzyn bajdydtojsae tarbyryn- chytaej. Baraegyl darddaer saexi andzaerstoj tugdzyx biraehtae. Faeiae uajtahd uydon daer faexsyntae xaerynyl festy, kaesgae daer nal faekodtoj baraegmae. /Efsaen duary raz laebpu baexae] asrgaebp lasta, xordzenaej aedzaex dymaeg felvaesta. Duarmae jaexi faefistaeg kodta aemae jae xaerz-xorz bajsaersta. /Efsaen duar uajtahd fegom,—jae zilaen- tae uaed ta, majdyma, iu qyrryst skaenoj... Raxaessy kaerc. Kaerc qaer kaeny: — G, cy faedae me 'fsaen duar, faexastaeuy mae! — Jae amaettag faeu! /Efsaen duar dae acal-aual azy faeqaq- qaedta aemae myn aegaer maeguyr mae zilaentae daer sojy nae, faeiae dony qaestae daer nikuy faekodtaj. Nyr mae uyj bajsaersta mae saeraej mae bynmae iuuyldaer, sojae mae nicy ual zyny. — Baexyl aed kaerc jaexi bappaersta laebpu. (Jae, mae tugdzyx biraehtae, faexaessy mae! — Daeumae nae nal aevdaely, naexi koj kaenaem max daer. flj baerc dyn faekuystam aemae dae nicy xorz fedtam. Xajyf u dae xaessaegaen, max aftae xorz kaej ruadzy minas kaenaem. — Mae xalaettae, aez ue uazaeg! Saefyn. — Uyj dae razdaer zonyn quydi. Dzaebaex caestaej naem nikuy rakastae, nae guybyn nyn nikuy bajdzag kodtaj xory chaemaeltaej daer. Nyr nae uyj syrx maenaeuaej nae quyrmae skodta. — Tyx myl caeuy, mae mast faetkhuy! /Ez maerdty daer, uaelaeuyl daer de uazaeg. Bairhaev mae tyxgaenaegaej, xaessyn mae ma auadz fyd znagaen. — Nodzydaer dyn fyddaerkuy fenin,— zahta fatkhuy. — Cy bakuystaj, uyj ssardtaj. Nyrmae kaej bazzadtae, uyj daer dyn aegaer uydi. „Mast faetkhuy", „mast faetkhuyM myn faekodtaj. Iu gaga mae nikuy baxordtaj. acy uazaeg, jae quydtag rast acaeua, bazdaext aemae myn rast mydy xaerd bakodta... — Mae mast suadon, nae mae auadzdzynae axaessyn? — Rj— j}aj, „mast suadonaej" mae faedardtaj, daeu ruadzy mae iu xuybp ciu, uyj daer nikuy nici skodta, daexaedaeg daer myl ne'rvaessydtae... (Jycy baraeg, xuycauy uazaeg fod, nydldaegom myl kodta aemae maexicaen starstaen, kuy mae asur kaena byntbn daer. Xaelar yn uaed mae don, mady aexsyrau. Dy daer xorzy bon baft jae khuxy, amondy xos yn fest! Cyndz aemae xodyhdy cin caej baerc uydi, uyj kaej bon bauydzaen smaxaen radzuryn! Iuaej sae daraeg, sae uyromaeg aenaeniz, saeraegasaej aeryzdaext tas balcaej, annaemaej baellicdzag kaerc sae khuxy baftyd. Amaej faestaemae uydon mae aenkhard aevvaxs daer nal aercaeudzaen. Rmaej faestaemae uydon sae bontae qaeldzaegaej aervitdzysdy kaercy zardmae, kaercy kaftmae. Rmaej 53
faestaemae syn kaercy riuaej xurkaesdzaen, kaercy faesontaej—maej... /Erxuy Maesydzy, aerxuy galuany amondimae cardysty Burcyzg, aevzist becykdzyn Cyzg aemae syzhaerin gocoradzyn laebpu.— Bon- tae aemae syl aexsaevtae racydaid^ aevaedzy. Iu ranaej aermaest qaerzydta sae zaerdae xo aemae aefsymae- raen:sae mad aemae sae fydynae zydtoj, aegas uydysty, maerdty baestaem bafardaeg sty, uymaen daer baeraeg nicy irtaestoj. Sae caeraenbonmae, kaenae syn sae ruxsagmae kuyvtaigkoj, uyj daer syn aergom nae uyd. Faelae ual adon faeuadzaem sae faernyg caeraen bynaty aemae bafaersaem naexi: cy faecadaigkoj aeldar aemae jae us— cyzg aemae leebpujy nyjjardzytae? Iu axaemy aeldary cuanontae acydysty cuany. Bydyry sag sae razaej festad, jae sykhatae jae uaentyl ayaerdta aemae uaertae faelidzy. Fatau jaexi saraesta qaedraebynmae. Suryntae jae sistoj aeldary cuanontae. Caej baerc aej faesyrdtaigkoj, Cizony, faelae syn saerdzyn sag bairvaest qaedmae aemae uycy ran fesaeft jae faed. Razdaextysty faestaemae,—taerqus daer nae amardtoj. Caeuync aemae aefsaen maesyg, aefsaen galuanyl aerbaftydysty, /Erfysym kodtoj galuany, aerkastysty fadaettaem, faequystoj kaercy zardzy- taem, faekastysty jyn jae kaftmae. Xorz faeminas kodtoj, sae faellad suahtoj, arfae rakodtoj fysymtaen aemae faestaemae aerbaz- daextysty. Claed cuanonty xistaer bacyd aeldarmae aemae jyn nyxas kaeny; — /Eldar, aeldar, de'zaed, de'zaed, dae farny staen aj baerc cuany faexattaen, faelae acy xatt cy dissaegtae fedton, axaem dis- agaej niky ma nicy fedton, qusgae daer nikuy faekodton. — Nicy amardtat?—faersy jae aeldar. — Iu sadzy faedyl festaem, tyng dard aej faesyrdtam, fataej jae aexstam, nae baextae bastadysty aemae nyn faestagmae sau qaedmae balyhd. Faelae quydtag saerdzyn sagyl naeu—birae xaettyty airvaezy cuanonaej syrd. fendaer dissag fedtam max. — /Emae uaed uycy dis kaeuyl kaenys, uyj cavaer ua?—zah- ta aeldar. — Qaedmae aevvaxs, tyhd bydyry max fedtam /Erxuy Mae- syg, aerxuy galuan. Caerync galuany syzhaerin gocoradzyn laeg— laebpu, uymaen je'fsin dunety rasuhd, /Erxuy Maesydzy badaeg— Burcyzg, Iaebpujy xo aevzist becykdzyn cyzg—uaelarvpn raesuhd, nodzy daer gadza, bumbuli baztyl xuyssy, xo aemae jae laebpu xuydtoj se 'sxaessaeg. Galuany iu uaty kaerc: jae riuy xur, jae fae- sonty maej; uycy kaerc aefcaegkotaej zargae, dystaej aemdzaehd, dymdzytaej ta kaeny kafgae. Nici jaem bafsaeddzaen qusynaej jae zard- mae, nici jaem bafsaeddzaen kaesynaej jae kaftmae, jae aivtaem. — Rajsom bon caedtae kuyd uat balcmae, aftae,—dzury ael- dar,— faendy mae uycy adaemy basgaryn. /Exsaevy aeldar mysyn bajdydta jae usy, zaerdae jyn caemaejty aevaendta, uydon,—syzhaerin gocoradzyn laebpu aemae aevzist becykdzyn cyzg nyjjarynaej. 54
— Cavaerdaer fydbylyz saraestaeuyd me'fsinaen argae—aryn, sez balcy kuy uydtaen uaed,—-sahaesy bacyd aeldar.—Kaed aemae cuanon kaej radzyrdta, uydon aecaeg razynoj, uaed aenae guyrys- xojae uydon uydzysty mae fyrt aemae cyzg, staej mae Cyndz. Quyd- tag ta aercydaidi aftae. Dyuuae xistaer xojy xaelaegaen laebpu aemae cyzdzy bambaexstoj aemae syn sae baesty sae madyl kuydzy khae- bylatae baftydtoj. Galuany baztyl kaej darync, uyj khaebylatae uydzysty, aenaemaeng... Caej> rajsom nyl bon kaendzaen, aemae uaed quydtag jaexi amondzaen... /Eldar aed adeem /Erxuy Maesydzy balaeuuyd dygkag bon. Quydtaegtaem jaexi caestaej kuy 'rkast, uaed bambaersta, rast kaej uydysty jae quydytae. /Eldar ssardta, aeldar faexaesti jae qaebultyl. /Emae dzury: — /Ez daen uae fyd, uae mad ta is nae xaedzary; cy rany is aemae kaej axxosaej aerxaudta uycy ranmae, uyj maenaen baelvyrdgond u,faelae jae smax daer bazondzystut. Nyr u aemae comut uae baestaem, cydaeriddaer uyn is acy ran, uydon daeraj- sut uemae. /Eldar cy sfaend kodta, uyj saexxaest kodtoj jae zaenaeg, jae Cyndz. CJajtahd aeldary galuanty farsmae festad aerxuy maesyg aed caerdzytae. /Emae radta aeldar dzyrd, galdzarmaej cyzg aemae laebpujy mady kuyd sisoj, aexsyry cady jae kuyd cynajoj. /Emae aenamond mad fyr cinaej faestaemae cyzg-us festad. Dyuuae xomae daer aerbasidt aeldar aemae taerxony aerbadt. — Smax uae mady zaenaegyl galiuaej racydystut, smax aej styr fydbylyzy, styr qiamaety baftydtat, jae zaenaegaej jae bairtae- stat, smax ruadzy sidzaeraej raezydysty syzhaerin goco radzyn laebpu aemae aevzist becykdzyn cyzg—me 'nqaelcautae. Nodzy smax zyldystut, caemaej mae byndar bajsaefa. /Ermaest jae amon- daej fervaest. Uyj uyn uae zylyntae. Cy uyn qaeua, uyj uyn aez bakaendzynaen. /Emae dyuuae xojy dyuuae aenaedomd uyrsy dymdzytyl babaedtyn kotdta aemae sae uydon bydyrty faelastoj, se staegdar daer nikuy ual faezynd. Uydonaej cy nae fedtat, ryn- sonaej daer aendaer macy fenut. 25,—XII—1924 az Dzaeudzyqeeu. Innae variant ta fyst aercydi zaerond us Dzaxsoraty Babyzy dzyrdtaej; caeuy jyl iu 80 azy; uyj variant cybyrdaer u, staej kaeny iunaeg sidzaer cyzdzy arhau* 6) JErted aefsymaery aemae iu xo. /Ertae aefsymaeraen uydi iunaeg xo. /Efsymaertae cardysty cuanaej. flly bon cydysty sau qaedmae, rajsomaej izaermae iu syrd- tae faemardtoj aemae iu faestaemae aeryzdaextysty sae faellojimae. Sae iunaeg xo zyldi xaedzary, aefsnajdta jae, sae xaerd, sae nost syn raevdz dardta. Uyj uydi zongae uaelarv xury avd cyz- dzimae. Iu axaemy jaem xury avd cyzdzy aercydysty aemae jae axuyd- toj saeximae. 55
*— Com ual rnaximae, Iumae ual aqazaem, na 'mae acy ran aenkhard kaendzynae iunaegaej. De 'fsymaerty aerbacaeuynmae fae- staemae uydzynae afojnadyl. Bon afaedzaej darhdaer. Uaelarv xury cyzdzytimae faeqazydi tyccitaej, byny baddzytaej, ,,uae cemceritaej"; ci zony, khuxy mi daer akodtaigkoj—aldym- byd bijynaej, quymbyl kaenynaej, byd uafynaej, xaerdgaexuydaej. Faeizaermae qavyd, aftae cyzg sahaesyl faeci. — Con mae xaedzarmae, na'rriae art baxuysdzaen, zyng ma kaem ssardzynaen,*) staej me 'fsymaertaen xaerinag sarazon, fael- lad uydzysty. — Kaedaem tahd kaenys, radzy ma u,—faestiat aej kodtoj xury cyzdzytae. (Jaed avd xojae sae iu cykurajy faerdyg rajsta aemae jae aivaej aertae aefsymaery artdzaesty caebpaersta. — Tas naeu dae zyngaen, kaes ma, kuyd aerttivy,— dzyrd- toj jyn avd xojy. . ". . ' Cyzg iu aerkast zaexmae aemae, aecaegaen daer, sae artdzaest ruxs uahta. Khord faeltaery skodta saeximse caeuynyl, khuylympy jae kodtoj avd xojy. Faestagmae nal bakast sae kommae, sae xae- dzarmae afardaeg. Midaemae bacyd, ksesy,- art xuyst, zyng naej, faelae dzy cykurajy faerdyg aerttivy. Bambaersta cyzg avd xojy xin. — Mae zyng baxuyssyd, cy caesgom ma ravdisdzynaen mae daraeg aefsymaertaem?— katajyl ssi cyzg.—Isty amal qaeuy zyn- gaen, xf rgaevdynaej nicy ual. /Emae faelgaesyntae sista alyrdaemyty. Kaesy aemae dard, xaerz dard, iu ranaej ruxs caeuy. Cyzg jaexi aerbaraevdz kodta, ruxsmae saraesta jaexi, zyng-agur faecaeuy. Birae faecyd, cysyl, ci zony, aez daer uym nae uydtaen, faelae caeugae — caeuyn kuyd xaestaegdaer kaeny, aftae ruxs daer styr- daer kaeny. Xaestaeg - xaestaeg aem kuy baxaecdzae, uaed kaesy aemae aerduzgond, qaedgaeron. Uycy ran baelaestae kaeraedzijyl amad aemae uycy syhdaej sudzync, chyraexsidaen artau khaerc— khaerc kaeny aemae caexaertae alyrdaem sqiuync. Rrtmae xaestaeg iu uaejyg xuyssy, aemae kuy jae fars, kuy in- nae fars artmae dary, jae bohtae, jae sym-sym caeuy. — Maelon-caeron, uaeddaer myn uaejygaej zyng aenae rakuyrn naej—zahta cyzg, — b^-by'b^-by' b^-b^b^-b11-**) Claejyg rabadt, jae saer sqil kodta aemae dzury: —' Midaegdaer, uazaeg, cy dae qaeuy? — Zynggur daem aerbacydtaen, aez de uazaeg. Mae zyng axuyssyd, me'fsymaertae cuariy, ku rbacaeuoj, uaed mae aenaetug aergaevst akaendzysty, staej saem maexaedaeg daer aefsaermy kaenyn mae caesgom ravdisyn. *) Nae dzyllaejy xur nyguyldy faestae zyng radtyn nae faetdzyd. . **) flfae iu dzyrtdtoj cyzdzytae, ustytae aecaegaelon xaedzarmae -xufaegau 56
— Mae uazaedzy xaj, aenaeuaerst zyngaej dae caej baerc qaeuy, uyj baerc daer xaess, faelae daem kaesyn aemae zyng caem axaessaj, aexaem dzaumajae daem nicy uynyn. (Jajgae uaeximae, syxyrna aerbadav aemae dyn dzy caexaer avgaenon. Cyzg uajgae faestaemae aemae uadidaegaen aed syxyrna uaejydzy arty farsmae festad. Claejyg faenyk aerkodta syxyrnajy, faenycy uaelae caexaer aemae dzury: — Cyzgaj, qusys, xaesgae - xaessyn til dae syxyrna, caemaej dae zyng ma baxuyssa. Faestaemae razdaext" cyzg sae xaedzarmae, jae syxyrna tilgae, faenykaej faed uadzgae. Art bandzaersta, uaelart raexys aeruahta, aerxuy ag aercauyhta aed don; syrdy fydtae dzy baftydtae. Ualymmae aertae aefsymaery . daer cuanaej aercydysty, aly marh, aly syrdy mard aerbaxastoj — Cyzgaj, fu, fu! Rllon-billony smag dae caeuy,— kaemdaer faexattae!® — Xaetaenty smax xaetut, caeuaenty smax caeut— allon- ibillony smag ta maenaej caeuy! Smax niz ma fenon, kaed nae xaedzary khaesaeraej daer akastaen,—nae basast xo. /Efsymaertae badync arty farsmae; ci dzy fizonaeg dary, ci jae uaelaedaraesy xaeldtae tuas aemae xuyjaendagaej raevdzytae kaeny, ci dzy je Vchitae aemphuzy. — Clazaeg, uazaeg! — Kaejdaer dzuryn aerbajquyst, aerv- naeraegau, /Efsymaertae sae kusinaegtae faeuahtoj, sae xaecaengaerstaem faelaeburdtoj,—cy nae aercaeuy: uazdzytae daer aemxuyzon ne sty,— ci sae fydbylyz xaessy jemae, ci cy... — Clazaeg xuycauy uazaeg!—aemae aefsymaerty xaedzarmae aefsaergae abuxgae aerbacyd, dyndzyr saerdzyn uaejyg. — Cle 'xsaevtae xorz, xaexxon dziglotae! — /Egas aercu, aegas! /Erbad, uazaeg, maenae acy ran, laegty 'rdygaej. — Nae, aez laegty 'rdygaej nae badyn, aez maenae dzykhy— mykhyjy raz badyn,—aemae cyzdzy farsmae aerthaepaen.—Ma fezmasl dae bynataej, dzykhy-mykhy. Cyzg daer, cyma jae zaegaeltaej nyxxuydi, uyjau, badgaejae bazzad jae bynaty. Xorzau nal festy aertae aefsymaery: dzaebaex adaejmag syn nae bazydta sae caeraen bynat. /Exsaevaer scaedtae. ^fsymaertaej xistaer aeraevaerdta fyngtyl sadzy fydtae, kuist saeguyty fydtae. Xaerynmae bavnaeldtoj. Ciaejyg aemae cyzgaen xicaen fyng, aefsyrriaertaen xicaen. Fyng uajtahd amaersta uaejyg aemae cyzgaen ri {gag aelxyskh. Uyj chaexaxst jae dzyxy dzag. — Cy fyd dyl aercydi, caeuyl aerdiag kaenys? — dzuryncaef- symaertae. — Baerzaejy dzidza jae qaeuy, -^ aervnaeraegau naery uaejyg. 57
/Eraevaerdtoj uaejydzy raz baerzaejtae aemae ta uadidaegaen xaerd festy: anyquyrdtytae sae kodta khutu—gaeldaer. — CJaeu-uau!— faecydi ta cyzdzy qaer uaejydzy aelxyskhaej. — Znadzy amaedtag faeuaj, kaed dae aergaevdgae nae cyn- daeuy! Cavaer u? Dae dzyx caeuyl fadys? Cy sdzyrdtaid Cyzg. Claejyg ta dyn aftae: — (Jaeny dzidzatae jae qaeuy! Uaeny xaejttae daer ta aeraevaerdtoj uaejydzy fyngyl. Xistaer aefsymaertaej iu aerkast sae uazaedzy aeuuaeltaem, bam- baersta, tyxaej kaej nicy skaendzysty uaejygaen, styr tas dzy kaej u, systad aemae dzury: — Con aez sugtae aerbadavon, — nae art aermynaeg. Uaejyg jae kuyst kaeny, dzaelf-dzaelfaej arxajy je' fsaertaej; je' fsaertae ta — kuyrojy fydtae. Systad dygkag aefsymaer: — /Egaer aeraegmae xaessy sugtae: nae art xuyssy, — aemae ta uyj daer ocaedzaraej rajsta jaexi. Claejyg aefsymaerty fyngmae jae xalamaerzaen khuxtaej bavnaeld- ta aemae caeuyl faexaest, uydon rassyvta,— fyng xaerz aftidaej azzad. — Con ma, cy festy, maerdty baesty mijjag kuy nae sty nae sugtae, nae art kuy faexuyssy, — zahta kaestaer aefsymaer, aemae uyj daer xaedzaraej fedtaeduar. Claejyg aemae cyzg iunaegaej bazzadysty. CJaed dyn festad uaejyg, fydis rahaenaej rajsta aemae jae basy askhaerdta, - cy fy- dy zhaeltae ma dzy azzad, uydon racaxsta fydisaej aemae sae as- sy vta. Staej thaepaenaedzy bas rauaxta aemae jae anosta iu ael- vaesaen. — Dzykhy-mykhy, xaexxon dziglotae naema zynync? — Naema, taersgae-rizgaejae zahta Cyzg. — b^'b^'b36' ^^J sajdaj myl racydysty, cae?~abuxy uaejyg. Sae amond maem xaeraeggaes kuyd bacydi he! Mae caest ma syl kuy 'rxaecydaid, uaed baeraeg uydaid—kaeddaera ma sae cy ar vae- staid. Dzykhy-mykhy, nyr bazdaex aemae myn lystaen faelmaen qaempaej. Uae baerkad birae, qyrtt-qom faedaen, xuysgae kaenyn. — Fyngtae ual afsnajon, staej dyn xuyssaeny koj bakaen- dzynaen. — Xorz, xorz, dzykhy-mykhy,—faelae aembaexsyn ma sfaend kaenaj de 'fsymaertau,—akhabastae dae kaendzynaen, xomaej dae baxaerdzynaen. Claejyg xaedzaraej rauad kaertmae jaexi quydyjy. Cyzg fyng- tae baxasta khaebicmae. Khuly xuynkaej jaem rauad iu myst aemae jaem dzury: — Dae ran iuyl xaerztaej naeu, — uaejyg dae xaery. fij dynxaes- gard, aj dyn, saervasaen. Lidzgae. Claejyg dae nal aerbajjafdzaen acy ran aemae dae surdzaen. /Evaedza dae fejjafy, aftae daem kaej radton, uydon radygaj aebpar, kaed aemae istaemaejty airvaezis maelaetaej. 58
Cyzg aj-uyj nal, faelae aivaej talyndzy afardaeg sae rajguyraen khonajae. Uycy lyhdaej lidzy. — Dzykhy-mykhy, lystaen myn aerkodtaj?—qaer kaeny uaejyg. . Myst khaebicy qaempy murtae bazmaelyn kodta: qaempy saer-saer ssydi. — Xorz lystaen myn, faelmaen lystaen myn, tas nae uydzaen, nae dae auadzdzynaen nikaedaem, mae qazaen qui. /Emae ta myst: xybar-xybur khaebicy. /Egaer aeraegmae kuy zynd cyzg, uaed uaejyg bafsaersta khaebic- mae: caej Cyzg aemae ma caej cydaer! — Dzykhy-mykhy, nae myn airvaezdzynae,— arvy kaeronmae daer dae surdzynaen... Dodoj myn faeci dae maerdty khonaL— Naerydi uaejyg fyr maestaej. Ci zony, cy taefaej bambaersta nae khutu-xythyn uaejyg cyzdzy faendag. Jae faedyl baftyd, suryntae jae sista. i^rbaruxs bon. Uaejyg uycy laebp-Iaebp uad kaeny. Cyzg daer nae auaerdy jaexiuyl. Faelae tarst sylgojmagaen cas aentysy: uaed ta faetasync jae uaerdzytae, faecaej xauy faendagyl. — Nal myn faecaeudzynae, baeraeg daem uydzaen,—auydta uaejydzy caest cyzdzy. Uyj adyl tahddaer asxuysta jaexi gaeldaerdzyn razmae. Jae myr-myr caeuy fyr cinaej. /Evae'dza jae nyr bajjafa, aftae cyzg xassgard fexsta, aemae cyzgaej uaejydzy astaeu ajnaeg xox festad. Innabonaej-innabonmae bafaestiat khutu-xythyn xaextyl. Cyzg afar- daeg, uaedae cy uydaid. AIci daer sae kaeny jae cydy koj, aemae ta uaejyg cyzgmae faexaestaeg kaeny. — Jae- b^'b^1- Dzykhy-mykhy, acy xatt myn nal airvaez- dzynae. Cyzg ajdaen aeraebpaersta zaexmae, sae dyuuaejy astaeu den- dzyz festad. Faejlauaentae dzy dyuuaerdaem kaeraedzijy surync, xur dzy jaexi najy. Faelae cy uromy nae uaejydzy, Dendzyzy baxyst, aemae dzy khambecy lenk faekaeny. Innabonaej-innabonmae dzy amaltaej airvaest. Sur zaexxyl ta fyldaer aentysydaer uaejygaen. Sury-sury aemae ta jaem uartae aerbazynd lidzgae adaejmag, aertae aefsymaery xo. -^ Nyr ta ma myn kaej maerdtaem caeudzynae!—Jae daen- daegty khaes-khaes caeuy uaejygaen. ifemae ta cyzg jae ronaej rajsta saervasaen aemae jae...zyvvydt! Lidzaeg cyzgaej uaejydzy astaeu tar qaed festadjjae byny pyxsaej, maeckhoraej, syndzaej aemae aly uidagaej azmaelaentae daer nae uyd. Jae sur xid kaely, jae qaer aemae axstaej tar qaed bajdzag, aly 'rdygaej azaely, baelaesty bynty. Faendag lasgaerdgae caeuy razmae. Tyxtae'mae aexsaraej tar qaedaej axyst innabonaej—innae- bonmae tyhd bydyrmae.Sury,—jae faendadzy qaed birae rogdaer faeci acy ran. 59
/Emae ta cyzdzy sau aendar zaerdae aevaery uaejygaen... Ualynmae tyhd bydyry cyzg aerbauydta baerzond maesyg. Maesydzy saer us aeivisy. Claed ta je 'lxuy nyzzyrrytt lasy aemae daelae maesydzy byn balaeuuy, staej ta xa! tuxgae - tuxgae faestae- mae slasy maesydzy saermae. — U, aena, dae xorzaex, bafsnai mae,—uaejyg mae sury... /Erbajjafy mae... Xaery mae... — Dae caessygaej dae razy maesydzy raz dyuuae donxaes- saen khuystily ajdzag kaen aemae, aena dae faeqqau, me ua- zaeg faeu. Cyzg kaeuyntae bajdydta, caessyg femaexst cyxcyraegau: dyu- uae donxaessaeny ajdzag sty sudzag caessygaej. — Zaeldag sinag daem auadzon, aevi saeqqis sinag?—dzury maesygaej us. — Zaeldag sinag ta maemmae kaecaej aercaeua,—saeqqis myn aegaer daer ma u. Rauahta maesygaej us zaeldag sinag. — Dae daelaermtty jae aerbajs aemae jae dzaebaex bafidar kaen,v kuynnae dae caelvasa. Cyzg aerbabasta zaeldagaej jaexi aemae maesydzy saer abadt Ualyndzy uaejyg daer maesydzy byn bastadi. — Mae dzykhy-mykhy daeumae sirvaest,—maen daer mae- sydzy saer faekaen: nae dyn aej bajrox kaendzynaen. — Dae razy maesydzy byn dyuuae donxaessaen khuystily, dae caessygaej sae ajdzag kaen, aemae dae maeximae slasdzynaen. Uaejyg khuystiltae ajdzag kodta,—caessygaej nae, faelae mi- zynchagaej, tujae, xaebpaeraej. ' —Saeqqis baendaen daem auadzon, aevi zaeldag?—faersyj ae us. — Saeqqis myn mae daelaermttae avdaerzdzaen, niz myn skaendzaen,— zaeldag baendaen maem raskhaer. Saeqqis baendaen aem rauahta us. Uaejyg dzy aerba^ta jaexi, aemae maesydzy saermae xaerxaer - gaengae faelaesy. Cyzg maesydzy saer adaergaej nicy ual zydta, gaedy baelasy rizyn yl baxaecyd; uaejyg aej xaerdzaen. Gaeldaerdzyn maesydzy saermae aevvaxs kaeny, aftae us dzury- — Cyzgaj, uajgae, bolat xaesgard raskhaef rahaenaej. — Ha, mae mady xaj, dae boiat xaesgard. Us xaesgardaej saeqqis baendaen adzaengael kodta..* uaejyg zaexxyL. caelq!— aemae nyppyrx i, uae fydgul aftae. Caeryntae bajdydta cyzg maesydzy. /Emae jae ittaeg bauarsta us, staej maesydzy caerdzytae. Zilaentae kodta cyzg maesydzy: us iu naema rabadtaid, aftae iu aefsnajd uydi maesyg, xaerz marst Taevd xaerinag iu caedtae. Us iu rabadt, uaed iu tas, quyvhan, xisaerfaen raevdzaej laeuuydy- sty. Jae khuxty! yn don uahta aemae iu us jaexi aexsadta, Ua&d xuyjynmae, pirynmae, aelvisynmae kaem uydi axaem. Usy zaerdae dzy ruxs kodta alcaemaej daer. Uyndaej daer kaem uydjaexuyzaen. 60
Jae mad aemae jae fydy uyndyl cy sthaly auaej kodta,*) uymaej daer raesuhddaer, xaerzaivdaer. Caej baerc racyd, ci zony, faelae iu aixaemy us dzury: — Kuyroj ssynmae caeuyn aez, maesyg, galuantae faedzaexsyn daeuyl. Maenae dyn avd daehaely galuany avd uataej. fldonyl nikaeuyl nikaed bauuaendydtaen mae binontaej binojnagyl daer. Iskaedaem balcy caeugaejae, uaed iu sae mae ronbasty bafsnaj- dton. Nyr, mae xur, mijjag aenkhard kuy kaenaj, uaed iu mae- nae acy aexsaez daehaelaej galuany aexsaez uaty dyuary bakaen, faezil syl iu, daexi iu airxaefs aexsaez uatyl. Faelae dyn faedzaex- syn,—nyfs mae is—nae dae bajrox uydzaen,—aevdaem duar iu ma bakaen... Kuyroj ssynmae acydi us, cyzg maesydzy bazzad faesaefsin- aen. Caej baerc bafaestiat uydaid us kuyrojy, aez aej nae zaeh- dzynaen. Cyzg zilaentae kaeny maesydzy, jae caest dary alcaemae daer: iu quydtag daer dzy aenae kondaej nae irvaezy. Faelae aed- zux kusyn daer kaej bon u, staej kusinag daer xattaej xatt nal vaejjy—aevdaelon saxat skaeny adaejmagyl, jaexaedaeg jaexiuyl aervaejjy; sahasstae, quydytae cux nal faeuadzync saery mahzy. Cyzgaen ta jae zaerdae birae caemaedaerty aexsajdta aemae jaexi nymaer kuyd tyxst, aftae daehaeltae jae khuxaej aerysgaersta. — Con ma, galuany uaettae basgaron,—zahta cyzg, aemae aellaeuuyd fycdzag duary raz. Duary daehael ravzaersta aemae guydyr bakodta. Kaesy uat- mae: uaty avd Cyndzy, sae piraentae sae razy aed cyrvaeztae, sae pjrinag sae midaeg, sae farsmae avd zyrn avdaeny aed syvaellaettae. Cyzdzy caest cydaeriddaer uaty aercaxsta, uydon uydysty cavd- durtae. — Cavaer fydbylyzy quydtag syl saembaeld, caevaer fy- daexardy festy? Uycy xaeramdzinad uycy kaelaentae skaenyn syn cymaekaej zaerdae batardta? — jaexi nymaer qynchym ko- dta cyzg. /Exsaez uaty gaerzaej—gaerzmae acyd. Clydony daer aly xae- dzary dzauma, aly xorzdzinad, aly xaezna. Maenae dyn uyj ta aev- daem uaty duar: aellaeuydi cyzg acy ran. — Mae mady xaj myl bauuaendyd, galuany avd uatydae- aeitae maem radta. Bafaedzaexsta myn: acy duary guydyr kuyn- nae bakaenon. Faelae aexsaez uaty cy fedton, uydon... uydon aftae dissag sty, aemae sae uyndaej mae saer zily, mae bar nal caeuy maexiuyl, Cydaer mae razmae sxojy, mae qusty myn dzury: raz- mae, razmae! Basgar aevdaem uat daer. /Emae... cyzg jaexi bauromyn nal bafaeraesta. Birae daer nal axasta midzondy quyrduxaen... Rajsta aevdaem daehael, duar bajgom. j Bajgom, uaedae cy uydaid... /Evast zilgae dymgae kaecaejdaer *) Uycy sthaly myn amydtoj xistasrtas arvyl, faelae jae nal quydy kaenyn, kascy sthaly u. 61
faevzaeryd aemae—uaty astaeu iu dari xaedon auyhd; xaedony dymgae sista aemae jae daelae kaemdaer dendzyzy babpaersta. Xorzau nal faeci Cyzg, faelae cy'rcaeua, uymaen xos nal is... Avd duary axgaedta faestaemae aemae ta xaedzary zilaen tae sista. Ne sqaer kodta usaen xabar, daehaeltae jaem ratda. /Eldary kaefaxsdzytae sae xyztaej saerftoj dendzyzy. /Ercax- stoj kaesaegtae. Iu xatt kuy uyd, uaed sae xyzaej aerbasaerftoj aemae dyn maenae xaedon, dari xaedon. Kaefaxsdzytae afsnajdtoj sae kaesaegtae sae kaeftae, sae xyztae atyxtoj aemae aeldary xaedzarmae tyndzgae bacydysty. — /Eldar, aeldar de 'zaed, de 'zaed dae farny staen.flcal aual azy kaesagdzuan faekodtam, faelae abon cy1 rcaxstam, axaem nikuy ma nici aercaxsta dony. — /Emae uagaer cavaer u?— bafarsta aeldar. Dari xaedon aem balaevaerdtoj kaesagaxsdzytae. — Maemae dyn uyj ta nae axsaegkag, dissadzy dari xaedon. /Eldaraen uydi iunaeg fyrt, uymaen aercydi jae us kuryn afon. /Emae dzury aeldar jaexi nymaer: „flcy xaedony. xicau myn cyndzaen sbaezzid, mae fyrtaen ta khajaen. Faelae jae kaem aguyr- daeua?" /Eldary qaeu ma faersgaejae ssardaeuyd. Rdaem xorz daer sty, aevzaer daer sty kaeraedzijaen. Staej aevaecdzaegaen, birae naej axaem susaegdzinad arvy byn, adaem kaej nae bazydtoj, Qusdardzytae arvysta dzyllaetyl aeldar, caemaej sbaeraeg kod- taigkoj xaedony xicauy. Faersgae-faersgae, khaxgae-khaxgae, cydysty aeldary aervyst adaem, aemae faestagmae sbaeraeg kodtoj quydtag. /Emae aeldar bacaedtae kodta balcmae jaexi. Sfaend kodta maesyg basgaryn, maesydzy badaeg cyzdzy, dari xaedony xicauy aerxaessyn jae fyrtaen. /Emae arast aeldar balcy. Bardzytae jae faedyl, jae fyrt, dari xaedon xordzenty jae faesarc, aftaemaej maesydzy raz aellaeu- uydysty. Us batyxsti uazdzytyl. Staej dari xaedon uazdzytaem kuy razynd, uaed fsedzix: • cyma jyn bazonyn quyd, cyzg aevdaem duar kaej bakodta, jae dzyrdy saerty kaej axyst. Uazdzytae galuany khaesaeraej kuyd baxystysty, aftae cavd- durtae rajgas sty, cy uydysty, avd axaemy xuyzdaer festadysty. Ga- luan cy uydi, uymaej zmaelaeg ssi. Zonyndzyn us bambaersta xabar: uyj bambaersta dzaehaely jaem kaej ne 'rbaftyd lidzaeg cyzg, saeuuon sthalyjau ci aerttyvta, staej jyn zahdaeuyd, kuyddaer jae galuany khaesaeraej usgur baxiza, aftae kaej aeraegas uydzysty, cavd-dur ci festad, xintae aemae kaelaentaej, uydon. Bambaersta zonyndzyn us, dari xaedon daer lidzaeg cyzdzy xardz kaej uydi, zaedtae aemae daudzyty faendaej. Cyndzaexsaev skodta aemae aeldar jae fyrtaen khaj aerxasta. Dzaeudzyqaeu, 1925 azy. 2 janvar 62
7) Laebpu aemae cyzjj kuyd bafidydtoj. Arhau. Iu aeldar faecaejcydi jae xaedzarmae. Faendagyl aeldaryl am- baeld iu laebpu laeg. Salam radtoj kaeraedzijaen. Laebpu baraeg jae baex aercavta aemae aeldary galiu fars caeuyn bajdydta. Caeuync, caeuync, aeldar laebpu - laegaen „azdaex" nae zaehy. *) Caej baerc faecydaigkoj, faelae ualymmae faendag fesaeft pyxsbyny. Laebpu dzury xistaermae: — Farn daem dzuraed, mae baerzond xistaer, faelae myn bar kuy radtis, uaed dyn aez faendag akaenin. Nicy sdzyrdta aeldar, jae cydy koj kaeny,— khudzityl, byn- dzaevxaedtyl khuyrttytae gaengae saexicaen faendag amaltaej arync. Faendag kuyd faestaemae zyndaeraej zyndaer kaeny, aftaemaejty iu chyfdzastmae baxaecdzae sty, Laebpu ta dzury xistaermae: — Mae baerzond xistaer, farn daem dzuraed, faelae myn bar radt aemae aez xid akaenon. /Eldar jae baex aercaeftae kodta aemae chyfdzasty faelaegaerdy, uaedae cy uydaid. Birae naema racyd, aft'ae dzy nyxsyn bajdydta. Laebpu jae baex baelasy congyl afidar kodta, je 'dtag daraestae febpaersta aemae fycdzag chyfdzastaej ralasta laedzy uaelbylmae. Uyj faestae ta basaerraedt lasta chyfdzastmae, baexaen jae khaextae xaerdmae faecaraesta aemae jae ralasta jae rahyl. Faesalaej basyhdaedzytae kodta baraedzy, baexy, sbadyn aej kodta aemae ta arast sty. Caeuync, caeuync aemae maenae dune adaem mard faelasync. Sae baextaej aerxystysty baelcdzaettae, aellaeuuydysty, mardaen aehdau radtoj. Uaed laebpu-laeg faersy: — Baxatyr kaenut,—„faersaeg sontu," —faelae uae mard xae- dzary mard, qaeuy mard u, aevi komy mard? fldaemaej iu raxicaen aemae dzury: — Mard u komy mard, aemae kom uyj tyxxaej syzmaelyd. Laebpu-laeg axaem dzuabp kuy fequysta, uaed mardy uael- qusmae kaeugae bacyd, jae saer jaexsaej naemgaejae. Arast sty sae baextyl aemae iu afon aeldary kaerty duarmae aerxystysty. jfeldar uazaegdonmae bakodta uazaedzy jaexaedaeg bacyd jae xaedzarmae. /Eldaraen uydi iunaeg cyzg, faecintae kodta jae fydyl, staej jae faersy: — Dada, aemae uaed uazaeg ta ma ciu? — /Emae ciu?!. Faendagyl myl arnbaeld, mae galiu fars cae- uaeg jaexi akodta; iu qaed bynmae kuy'rxaecdzae staem, uaed myn dzy qavydi faendag kaenynmae,— cyma maen uydaettaem aevdaeldi... *) Faendagyl dyuuae baraedzy kuy ambaeldaigkoj, ci zony, uaed kaestaer quamas acy- daid xistaery galiu fars, calymrnae jae xistaer suaehd kodtaid, ualymmae. Clyj uydi aehdau. 63
— Dada caera, aemae kaed uae faendag aevzaer uydi, uaed uyj zaehynmae qavydi pyxsy faendag racaguryn, caemaej aedyx- staej cydaigkat uae faendagyl. — Nae cydy koj kuyd kodta m, aftae iu chyfdzastmae baxaec- dzae staem. Uycy ran ta myn uycy aerra kaed qavydi xid aca- razynmae, caemaej mae baexy saeftdzytae daer syhdaegaej baz- zadaigkoj... — Dadajystaen, uyj dyn faendag agurynmae qavydi, aemae dyn aej faesnomygaej aembaryn kodta. Dy jae kommae nae ba- kastae, aemae laesaeny nyssahdtae... — /Emae jae uaed dy ta caemaej bazydtaj, uym mijjag kuy nae uydtae?... — Dada caera, quydtag aftae rauadaid aemae daem uyj jae- xi faefistaeg kodta aemae dae chyfdzastaej ralasta, maelaetaej das fervaezyn kodta aed baex. — Darddaer mard faelasync, uyj maerddzygojy faersy: „Mard xaedzary mard uydi, qaeuy mard, aevi komy mard?" Axaem aenae 'mbargae nikuy fedton... /Emae jyn adaemaej iu aftae: „M*ard uydi komy mard." A faestag daer uyj baerc aembargae nae ra~ zynd, aendaera ma komaen ta caej mard i? — Dada caera, dae uazaeg aftae zaehynmae qavyd: aemxuy- zon ne sty Iaegtae: ci dzy xorz u, ci aevzaer. Darddaer xaerztae daer aemxuyzon xaerztae nae vaejjync: is axaemtae aemae jae xae- dzar cudyn nicaemaej uadzy, mydy khuscy xuyzaen aej dary, ar- xajy jae tyxmae, jae fadatmae gaesgae, jaexi xaedzaraen, jae binontaen, /Endaer darddaer dzy nicy aefsaerm is... Uyj u xaedzary laeg, xaedzaraen xorz Iasg, xaedzar—daraeg. Is sendaer xorz laeg daer: rox dzy naeu jae xaedzar uymaej daer, faelae ma uyj jae xaedza- raej darddaer styr pajda u aegas qaeuaen daer, jae zond, je'fsarm aemae je'xsaraej. Uyj u qaeuy laeg, qaeuy xorz laeg, jae mard ta qaeuy mard. Komy mard ta axaem laedzy mard uydzaen, aemae aegas komy dzyllaemae jae zond, jae faend kaemaen aexxaes- sy; aegas komy raesuhd faendagyl ci araesta, fydbylyzaej sae ci qaqqaedta. Uyj u komy laeg, uyj u styr laeg jae dzyllaejaen... — Kuy bazydta mae uazaeg, me, mbal, laeg dzyllaejy, komy laeg kaej uydi uyj, uaed bazdaext aemae jae zaengojy qusaej jaexs slasta aemae mardmae jae saer xojgae, aerdiag gaengae bacyd. /Erra u, bynton aerra, aendaera jae cy quydtag is adaemy maerd- timae? — Dada caera, aemae aegas adaem, komy adaem kaemae qusoj, aegas dzyllae kaej faendaej, kaej zondaej 'samonddzyndaer uoj, uyj aecaegaeloh mard nae uydzaen, nae, uymaen aemae uyj dzyllaemae aecaegaelony caestaej nae kaesy, faelae alkaeuyl daer u maet aemae sahaesgaenaeg, aemae kaed aftae u, uaed uycy laegaej alkaemae daer quamae caeua xaj: jae cinaej daer, jae zianaej daer... Nyr u, dada, aemae myn agkag skaen aemae jyn aez aegas caeuaj zaehon uazaegdony, nae caex nae kaerdzynaej kuyd saxoda. 64
— Kaed das uyj baerc faendy, uaed kuyd zonys, aftae baksen,— asrmaestta dyn zaehyn: jae zond jaeximae kaemaen naej, uyj axaem adaejmag u. /Emae cyzg araevdz kodta aly xaerinag, aly nuazinag. Jae fydy koj akodta. Gyj faestae fyng axasta uazaegdonmae. /Eras- vaerdta fyng aemae salam zaehy uazaegaen. Uazaeg systad aemae laeuuy. — /Erbad, dae xorzaexaej, aemae naem isty saxod. — Uazaegaen naej sbadaen, calymmae dzyrd racaeua aexsinaej. — (s dyn bar,v aerbad. Uazaeg sbadt. Cyzg rauahta iu nuazaen aemae jae radta uazaegmae. Uazaeg banosta nuazaen aemae jae atyldta uazaegdony zaexxyl. Cyzg sista nuazaen, bajdzag aej kodta aemaetajae radta laebpu-lasgmae. Gyj banosta nuazaen aemae jae faenycy babpaersta. Cyzg nuazaen sista aemae jae nyssaerfta aemae ta dzy rauahta nost. Uazaeg banosta aertygkag xatt aemae bazdaext aemae nuazaen kfionajyl daelthur nyxxaft lasta; nuazaen bazhaelaentae, je zhaelaentae faenycy staelfydysty. Cyzg nuazaeny zhaelaentae aeraembyrd kodta, syhdaeg sae nyssaerfta ja kaerdaenaej, iu tih dzy askhuyddzag kodta, staej sae jae rony arf bafsnajdta. Uazaegaen jae xeerd jaexi kuy faeua, uaed duarmae kaesy. Cyzg fyng afsnajdtaT baexyl sarh avaerdta. Uazaeg sbajdt baexyl aemae jae raxiz khuxgej faendadzy 'rdaem acamydta. Cyzg sista jae khux aemae jae raxasta jae dadalityl. Laebpu-laeg jaexs barcyl adaudta, staej jae daes senguyldzy ravdysta Cyzgmae. Afardaeg uazaeg, cyzg xaedzarmae bacyd. Fyd aem aelxynch aerfygaej dzury: ? — Amaltaej ma bauyraedton maexi nae uazaegmae, faelae jyn dy kuyd nybbarstaj, uyj maem dis kaesy. Mae caesty zul dardton uazaegdonmae. Dae nuazaen dyn iu xatt zaexxyl atyldta, annae xatt aej fasnycy babpaersta, eertygkag xatt nyn xaerz pyrx nyllasta nae nuazaen, Nuazaeny sastyl aftae qyg nae kaenyn,— birae zian naeu, faelae aefxaerd u maenaen daer aemae daeuaen daer... Cybyr-quyr kuy uydain, uaed uycy khulybadaegaen laeg ciu, laedzy xaedzar, uyj jyn bacamydtain! Faelas jae amond xuyz- daer fod. Uazaedzy xatyr yn. — Dadajy staen, aefxaerymmae nae kuy qavydaid jae mitaej, uaed aej aez daer aenae bambargae nae faecadain, aemae jyn uaed dae cyzg daer cy 'mbaeldaid, uyj bakaenyn bafaeraestaid. Faelae myn baxatyr kaen, dada, nal dyn aej basusaeg kaendzynaen, dae uazaegaej maen astaeu cy 'rcydi, uyj. — /Emae dzy uanaebaeraedzy uaed cytae aercydaid, mae caesty zul uaem kuy dardton aez daer? — Dada caera, dae uazaeg aftae aedyly adaejmag nae razynd: uyj dzyrdta faesnomygaej, aemae dae Cyzg daer cysyl gaezaerriaetae 65
aenae'mbargae naeu faesnomyg nyxas. Bar myn kaed uydzaen, uaed radzurdzynaen, cy zaehynmae qavydi dae uazaeg, aemae jyn cy dzuabp laevaerdta dae cyzg. — Caej ma, caej uaedae, qusyn daem. — Dae uazaegmae kuy racydtaen, kuy jaem bakastaen, uaed mae uazaeg uajtahd bambaersta, mae zaerdaemae kaej bacyd. Fycdzag nuazaen kuy atyldta, uaed uyj uydi mae zaerdaejy kur- diataen axaem dzuabp: „tulgae duryl quyna nae xaecy, oma maeguyr daen, nicy maem is, dzaehaeldzu daen". /Ez yn nua- zaeny asaerftytaej bambaryn kodton faestaemae: „nicy kaeny, ssar- dzystaem." Faenykmae nuazaen kuy batyldta, uaed uymaej ta zahta: „aez chizi adaejmag daen, aenaehdau, aenaefsarm." /Ez nuazaen saerttivyn kodton. Uymaej ta jyn aez zahton, xorz faen- dagyl aej kaej sarazdzynaen Nuazaen daelthuryl kuy nyppyrx lasta, u-^ed myn uymaej dzyrdta: „Nuazaenaen kuyd na! is sarazaen, aftae nal is maenaen daer sarazaen." Styr xaeznajau aez aeraembyrd kodton nuazaeny zhaelaentae /Emae sae bafsnajdton arf mae rony. Uymaej tajyn aez zahton: wCydaeriddaer nae'uaj, aez dae bavaerinag daen, zynarh xaeznajau." Uazaeg baexyl sbadt aemae myn jae khuxy aevzystaej amony: jae xaedzarmae uycy saxat caemaej acaeuon. /Ez yn mae dadalitaem aevnaeldaej zahton: mae saeraen xudinag kaej u aenae iraed; iraed ta mae dadality cal aerdujy is, ual istaemaej, iraed caemaejty faefidync. Uaed uyj jaexs rasaerfta baexy barcyl: oma dadalitae nae, faelae baexy barcy cal aerdujy is, ual. Ravdysta maem nodzy jae daes aenguyldzy: oma daes bonmae ne'mhuyd. Daes afeedzy faezyndysty aemhuydy daes bony aeldary £yzg- mae. Daessem bon aivaej ajsta jaexi faendagmae, khuxy auuonaej kaesy, kaed mijjag caeuaeg fezynid. Kaesy aemae baestae raehaeut- taej, baex, gal, qug, fys-fos raehaeuttaej, dzugtaej bajdzag aemae aeldary xaedzarmae sae nyx saraestoj. Nyrruxs kodta Cyzg jae caesgom, aerbacyd jae xaedzarmae, dzury jae fydmae: — Dada, akaes duarmae: dae siaxs dyn dae iraed—mae saery jarh—aerbataery, bydyrtae aly xuyzon fosaej zmaelaeg systy. Rrhau fyst u Qanyquaty Batdzerijy dzyrdtaej, Dzaeudzyqaeu, 1926 azy 22sentjabyr. 8. Acyruxs. /Eldar aemae aexsin uydysty birae bynty xicau. Nae uydi bakaenaen sae fosaen; caeuyn kuy bajdydtais aeldary zaexxyty!, uaed baftydais kaerkgaestaem, qazgaestaem, gogyzy dzugtaeml darddaer baxaecdzae uydais uaelaertaem; uaetaerty fys fos, azdaxyntae daer sae nae faeraestoj sae fyjjaeuttae. Uyj faestae saembaeldais qom raehaeuttyl, baex raehaeuttyl. Uydon,—marhaej, cybpaerkhaxygaej, -iuuyldaer uydysty aeldary is-bon. Birae qaeutae cardi aeldary zaexxyl. Styrqalon ynfystoj uydon aly afaedz. 66
Styr kad uydi aeldaraen aly ran daer, je'xsar, je namysy koj -quysti aly baestaetaem. Xaelaeg kodtoj aeldarmae je 'mxuyzon adaemtae. Faelae aebpyn nicaemaej ruxs kodta aeldary zaerdae. Jae laedzy afontaej axysti; zaerondy'rdaem uyrdyg kaenyn bajdydtoj laeg aemae us aenae zaenaegaej. Sahaesyl ssi aeldar: — Mae fydaelty kad, mae fydaelty farn maerdtaem bacaeudzysty memae. Nae zaerond xaedzary, safajy byn, nae mykgagaej art nkri ual skaendzaen mae faestae. Xaelaejfag faeuydzysty dzyllaejy astaeu mae birae byntae. Biraehtae xolyjy uaelqus kaeraedzijy kuyd faeto- nync, aftae aecaegaelon adaem, mae fydaeltaej myn cy byntae baz- zad, uydonyl saexi tondzysty. Mae birae byntaej myn, aegaer-maeguyr, ruxsag daer nici ual izaehdzaen. /Emae aeldar sfaend kodta; caemaej art bandzara jae byntyl, caemaej aemsaeft faekaena jae birae Js-bonimae. Sudzync aeldary byntae, sae pillon art dardmae zyny, sae faezdaeg arvyl aembaely. Claed xuycau basidt xalonmae aemae jaem dzury: — Caeugae aemae bazon, xuycauy ci mary faezdaegaej. Xalon rataxt aemae fadzystae kuy fedta, uaed ssm fezdaext aemae uym bafaestiat. Kuy nae zyndi xalon, uaed xuycau zaervatyccy rarvysta. /Erkasti zaervatykk aeldar aemae aexsiny cardmae, sae uyn- gaegdzinadmae. Ataxt uaelarvmae, xuycauy xaedzary balaeuuyd aemae dzury: — /Eldar aenaebyndaraej zajy, jae mast jae xuylfy nal caeuy aemae fyr sahaesaej bandzaersta jae birae is-bonyl. — Maenae dyri lahz, zahta xuycau,— lahzy aertae syrdton chiuy. Xaesgae sae aeldarmae aemae jyn zaeh,caemaej fyddzadzydser axuyssyn kaena syhd, uyj faestae jyn radt lahz aemae jyn bafaedzaexs,— aertae syrdton chiuy aexsin fizonasgaej aed xuylfy dzaumatae kuyd baxaera. (Jaed yn aexsinaej afaedzmae rajguyrdzaen laebpu. Zaervatykk aeldary xaedzary lahz aerbalaeuuyn kodta, radzyrd- ta aeldaraen xuycauy faendon. /Eldar dzyrd radta, caemaej axuyssyn kodtaigkoj syhd. /Exsin aerbadti safajy byn daelthuryl. /Ertae syrdton chiuy fizonaeg kaeny aemae sae xaery. Dyuuae dzy baxordta, aertygkag chiu uaexstyl bakodta aemae jae artmae dary. Gadza aerbauad xaedzarmae aemae khonamae xaestaeg aerxuyssyd. /Exsin dary, dary uaexst aemae aevibpajdy chiu nyttaebp kodta, xuylfydzaumatae faeskhonamae faexaudysty aemae sae gadza axordta. flnnae ta jyn baxordta aexsin. flfaedz naema racydaid, aftae aexsin nyjjardta laebpu, gadza daer nyzzadi laebpu. — „Dyuuae daer xuycauy laevar sty,"—zahta aeldar; aemae styr kuyvd skodta cindzinady tyxxaej. 67
Kuyd nae sxastaigkoj aeldar aemae aexsin duuae laebpujy. Caeryntae bajdydtoj, xaeryntae bajdydtoj. Bontae kuyd ivhuyd- toj, aftae laebputae daer raezydysty. Qazyn qom festy. /Eldar syn faettae saraesta aemae bon izaermae xaedzarmae nal cydysty dyu- uae lasbpujy. Uaed iu raestaegaej faestaemae aeldary fyrt fyduagdzinad raj- sta. Kuyrojdzau kuyrojmae nal uahta, dondzau —donmae: fataej; syn pyrx kodta sae khaessatae, sae duryntae. Iu bon Khulybadaeg Usy cyzg kaeugae bacydi sae xaedzarmae aemae dzury: — Nal faerazyn, mae saeraen nal daen aldary laebpujae: aly bon, aly bon myn mae duryn saedty, don xaesgaejae. Khulybadaeg Us aej raevdauy aemae jyn dzury: — Maual ku, mae caesty gaguy! /Ehhaed u. flcy xatt ma aftae faeci, faelae ma dae iskuy kuy bafxaera, uaed yn iu zaeh: — Cy kaenys, cy? Dae qal .myl cy kalys? /Evi dyn avd uaejydzy xo Rcyruxsy uarst dae zaerdae nyccavta! Cy bon, cy raestaeg aerbalaeuua dae zaerdyl, uym dyn xor xory ad maual kaenaed, don dony ad! /Eldary fyrtaen jae fat aerxaudta jae khuxaej. Khulybadaeg Gsy cyzg yn iu axaemy uycy aelhyst kuy rakodta uaed. Uaentae qil, saer guybyraej bazdaext sae xaedzarmae. Dygkag bon uyngmae kaesgae daer nal rakodta, fat daer nal rajsta jae khuxmee. — Cy kodtaj, caeuyl qpraenkharddae?—bafarsta jae gadzajy fyrt. Nicy dzury aeldary Iaebpu. Kuy nal aemae jae kuy nal uahta, uaed yn radzyrdta, Khulybadaeg CIsy cyzg aej kuyd ralhysta, avd uaejydzy xo Rcyruxsy koj jyn kuyd rakodta. — Rcyruxsmae balcy faecaeuaem,—zahta gadzajy fyrt, — kaed aemae jae uaejguytae iskaemaen agkag kaenoj, uaed . aej maxaen caeuylnae sagkag kaendzysty, — xuyzdaer ma syn aej ci faexaesdzaen? Bacaraestoj faendagmae saexi aemae acydysty Rcyruxsy kurynmae. Caeuync, caeuync, iu ranmae baxaecdzae sty, aemae faendag baeraeg nal uydi: kaedaem cydaigkoj, uyj nal zydtoj. Uaed gadzajy fyrt sista fatdonaej jae fat, aerdynbosyl aej aerbavaerdta aemae: skuyvta: — Xuycauty xuycau, acy fat, kaed ma nae istaemaen sko- dtaj, uaed avd uaejydzy uaelxaedzar nyssaedzaed, kaeuylty ataexa, uym ta jae faedyl caelxnad faendag festaed uaejguyty xaedzarmae.. Fat avd uaejydzy xaedzaraen jae uaelkhaesaer nyssahdi. Nyr- rysti jae saeraej jae bynmae uaejguyty xaedzar, rahaentaej dzaurnaet- tae zaexmae aeryzhasldysty. —: Dzaebaex uazdzytae naem ne 4rbacaeuy,— dzurync u^j- guytae:—fyd raestaedzy iu arv aemae zaex kaeraedzijy kuy faexojync,. iskuy iu zaex kuy bazmaelyd, uaeddaer nyry xuyzaen nikuy ban- khuysydi nae xaedzar. Dyuuae aefsymaery daer ualynmae caelxnad baxaecdzae sty uaejguytaem. 68
/Enaebary„aegascaeuaj"zahtoj uazdzytaen, 3uaedae cy uydaid. lu dzaevgar kuy abadtysty, uaed uaejguyty xistaer uazdzytaem dzury: — Cy xur, cy khaevda uae-aerbaxasta acy baestaem? — Naexicaen uae xaestaegaen aguraem,—zahta gadzajy fyrt. Kaed aemae zaexxon adaejmagaej iskaemaen sagkag kaendzystut uaexo Acyruxsy, uaed uaem kuraeg aerbacydystaem. Cy xaedzaraej racydystaem, cy binontaej, uydon tyxxaej uyn isty kuy dzuraem, uaed uaem quamae aiv nae faezyndzaen,— saexicaej aebpaelync zaehdzystuL Faelae aeldary koj aenae qusgae nae uydzystut srnax uaexuydtaeg daer,—caeuaenty ci caeuync, xaetaenty ci xaetync. — Birae kurdzytae faecydi nae xo Acyruxsmae, nae uyn aej ±>asusaeg kaendzystaem; faestaemae nikaej ma azdaextam max kurdzytaej, staej amaej faestaemae daer nikaej azdaxdzystaem nyfs- xast adaemaej. Nae xo Acyruxs bady' maesydzy, uycy ran uyj aedzuxaejdaerarxajy,cyzdzy mikaeny:—kaerdgae—xuigae.Kuraegaen faendag vaejjy Acyruxsy razmae aertae bony aemhuydmae; aertae bonmae nae xojy cidaeriddaer sdzuryn kaenyn bafaeraza jaeximae, uymaen uaeldaj nal zaehdzystaem max, uymaen snyv kodta xuycau Acyruxsy. Na'mae, aevaedza, aertae bony aemhuydmae cyzg ne sdzyrdta, uaed kuraegaen rakaenaem jae saer. Nae uaz- dzytae, kaed uae nyfs xaessut, kaed nae dzyrdyl razy kaenut, uaed uae amond bavzarut. Uymaen jae dygkag rajsom avd uaejydzy aemae gadzajy fyrt cuany. acydysty. /Eldary fyrt maesygmae bajsta jaexi, nyfs- dzynaej baergae, faelae Acyruxsmae kuy bakasr, uaed cydaer faeci jae nyfs: nal araexsy dzurynmae, komaryndzy aevzag nal xaety, aevzadzy daehaeltae anyquyrdta. • /Eldary fyrt ruxsmae aellaeuuy—cyzdzy aly faersty aerzily,— cyzg aem kaesgae daer nae kaeny. /Eraedziau laebpu dzurynaen daer faeci. Uycy dzyrd faekodta Acyruxsmae, faelae uyj gom daer nae bakodta jae dzyx. /Erizaer. Laebpu maesygaej racydi. Cysyl faestaedaer avd uaejydzy rarast sty qaedaej aed khala baelaestae, aed sadzy maerd- tae, gadzajy fyrt daer sadzy mardimae. Maesydzy rudzyngaej Acyruxsy caesgomaej nyrruxsi uaejguyty faendag aemae uajtahd balaeuuydysty sae xaedzary. /Exsaevaer sfyxtoj, saeximae xorz bazyldysty. /Eldary fyrty xabar uaejguytae kuy bambaerstoj, uaed sae zaerdae faeruxs. Dygkag bon daer ta uaejguytae aemae gadzaiy fyrt cuany, acydysty, aeldary fyrt ta maesydzy badaeg Acyruxsmae arast. Ni- cy ta saraexst uycy bon daer,—nae jaem sdzyrdta Acyruxs. /Ercaeuync qaedaej avd uaejydzy aed sadzy maerdtae, aed kha- la baslaestae, gadzajy fyrt deer sadzy mard aerxaessyje 'gkoj. Dym- gae aerbafutt kodta cjevast maesygmae xaestceg iu sis felvaesta aemae sis gadzajy fyrty sagyl banydzaevd. Uyj adyl sag rajgas, laebpujy uasxsdzytaej aliuyrdta aemae sau qaedmae faelidzy. Gad- zajy fyrt dzixaej bazzad: nikuy ma jyl saembaeld axaem aembi- :sond. Staej sis faelvesta aemae jae nyssahta jae baercahudy. 69
Uaejguytae cin kaenync. Gadzajy laebpu saem dzury: — /Egaer radzy bajdydtat uae daendgtae sqauyn, saetol xaerdzytae! Quamae uae cin faedzaehael ua. Uaed bazdaext aeldary fyrtmae, nyfs yn aevaery aemae jyn zahta: — Daelae galuany iu kaercy khaeridt. Rajsom iu aej skaen dae uaelae, dae caesgom iu aly xuyzaen axoraentaej squlon kaen, aftaemaej iu bacu Mcyruxsmae. Nyfs mae is, uycy xuyzy dae kuy fena, uaed daem sdzurdzaen. Kaercy khaeridy, qulon jae caesgom, aftaemaej bacyd aelda- ry fyrt Acyruxsmae aertygkag bon. Nal bauraedta jaexi Acyruxsr baxudt aemae zahta: — Nal mae nyuuadzaj, aevi cavaer u! nyr aertygkag bon daeu ruadzy mae mitae bazzadysty aenaekondaej. Izaeraej ta uaejguytae aemae uazaeg cuanaej aercydysty syrdy maerdtimae, aed khala baelaestae. Faendag—faendaguaejguytaecin kodtoj,—nae uazaegaen jaesaer rakaendzystaem aemae laedzy fydaej fizondzytae baxaerdzystaem, zaehgae. — Cy baxaerat, uyj baeraeg uydzaen, zahta aeldary fyrty aemgar. Xorzau nal festy uaejguytae: sae xaedzary bazydtoj, Rcyruxs aeldary fyrtmae kaej sdzyrdta. Rajsom uaejguytae dzurync uazdzytaem: — Nae xo sdzyrdta, uyi rast u, faelae ma siaxs iu quydtag bakaenyn kuy nae bafaeraza, uaed nyn uyj maxaen siaxs naeu, nae iunaeg xo flcyruxs ta jaem caeugae daer nae akaenzaen. — Dzyrd kuy bakodtam, uaed ma, aevaecdzaegaen, aenaqom sabitae uydystut, nyr kaesyn aemae aertae bonmae uae zond idt- aeg syraezydis. Iu khord bony ma uyl kuy racaeua, uaed aegas dunejyl daer smaxaej zonddzyndaer nal razyndzaen. Rcyruxs nae cyndz u, smax aem nicy ual bar-qomys darut amaej faes- taemae!.. — Nae kaerty darh baelas, uyj saermae tad carv khusy dzag; kuy sxaessa, aemae jae faestaemae daer kuy 'rxaessa, uaed 'uaeldaj nicy ual zaehdzystaem, na mae cyndz nae axaesdzystut smax ardy- gaej,—zahtoj uaejguytae. /Eldary fyrty aemgar uaejguytimae dzyrdy bacydi. Ualynmae siaxs Rcyruxsaen bambaryn kodta,—caeuyl ma sas domdtoj, cy Tson ma araestoj uaeiguytae. — Maenae acy saery xilaej iu aerdu axaess, baelasmae xizgae- jae carvy khusy aerdujaen jae iu kaeron atul aemae tad carv ix festdzaen; kuy'rxizaj, uaed ta dzy annae kaeron atul aemae ta carv atajdzaen. Nyr caeugae aemae uae astaeu dzyrdtagaej kuyd nicy ual ua, aftae. Rajsta aeldary fyrf tad carvy khus, aerdujy kaeron dzy aer- tyldta aemae carv aqaebaer. Laebpu uajtahddaer baelasy saer abadt Baelas caej daerhaen uydaid, ci zony, faelae laebpu uyrdygaej kuy 70
akasti alyrdaem, uaed aem jae fydy baestae, cy qaeuy sqomyl, uydon aerbazyrtdysty. Jae zaerdae suyngaeg, jae nyjjardzyty my- syn bajdydta aemae baelasy saeraej nykkuydta. — Carvakaldta,—scin kodtoj uaejguytae: dzaehaely naekasuy baelasy saery 1. Nyr ta ma nyn kaedaem caeudzaen! — /Erxiza ua! daelaemae—zahta gadzajy fyrt,—staej jae cy kaenat, uymae daer ta kaesdzystaem. /Erxyst aeldary fyrt, qaebaer caryy ta saery quyn atyldta, aemae ta carv atadi. — Xuycau aej daeuaen snyv kodta,—zahtoj uaejguytae:—xa- jyr dyn uaed nae iunaeg xo Acyruxs. Saexi raevdz kaenyn bajdydtoj aeldary fyrt aemae Acyruxs. Uaejguytae aemae gadzajy fyrt cuany acydysty. — Mae saery xicau, maenae dyn avd daehaely,—dzury Rcyruxs aeldary fyrtmae.—(Jaertaeuycy duarmae bacu, uyj faestae ma is no- dzydaer aexsaez duary.Bazdaex aemae uyrdaem bacu.. uycy ran sty aef- snajd nae xaeznatae iuuyldaer, cy sty uymaej: aevzistaej, syzhaeri- naej, cykurajy faerdygaej, nalquyt-nalmasaej; aenaeuyji xaecaengarz zaehaj, baexy faelyst, laedzy daraestae... Dae zaerdaemae cy faecae- ua, caej baerc dzy zaeha, uyj baerc dzy raxaess. Faelae dyn fae- dzaexsyn: aevdaem duar ma bajgom kaenaj! Oaed saefaem nae dyuuae daer. /Eldary fyrt avd daehaely rajsta, aexsaez duary aexsaez uat- mae bajgom kodta, xaeznatyl jae caest raxasta. /Evdaem duarmae baxaecdzae aemae sahaesyl faeci: bajgom aej kaenid, aemae fydby- lyzy kuy bafta, nae jae bajgom kaenid, aemae aevdaem duary faes- tae ad& kajysty xaedzary cy is, uyj ma sbaeraeg kaen... - Caej, syly kommas daer ka^syn!— zahta aeldary fyrt aemap aevdaem duar bakodta. Bakodta jae, uae.dae cy uydaid! Kaesy aemae styr uaty astaeu uaerm, uaermy aefsaen raexystaej bast avdsaeron uaejyg,— cy u, uymaej pillon art uadzy. — Maeguyraeg, caej zyn rany faedae cae!—zahta aeldary fyrt. /Emae -myl dae zaerdae keed uyj baerc rissy, uaed dae ra- zy faesduar aexsyry cad aemae my! dzy iu cysyl aerbapyrx kaen. — Uyj dyn me'vdzid— zahta laebpu aemae jyl aexsyraej ba- kaldta- Claejyg aefsaen raexystae stydta, laebpujy amurtae kodta jae khuxty 'xsaen aemae jae uaelkhaesaer avaerdta. Staej uycy iu skhaerd maesygmae bakodta jcexi aemae avd uaejydzy xo Acyrux- sy askhaefta... kaedaem uyj ta smax bazonut!... Ruxs na! ceeuy Acyruxsy maesygaej, nal zyny uaejguytaen sae razvaendag: kuyrmaedzy aercydysty cuanaej see xaedzarmae. Kaesync aemae xaedzary duaerttae gom. Maesygmae festy. Acyruxs uym na!, staej avd duary daer tyhdsej bajjaeftoj: aefsaen raexystaej bast avdsaeron uaejyg daer cydaer faeci. Bambaerstoj xabar uaejguytae aemae sahaesyl systy. 71
Uadzajy fyrt iuaej jae cyndz Acyruxsy! mast kaeny, innaemaej aeldary fyrtyl: nikaecaej ual zyny jaeVdxord aefsyma^r. —* Cy caesgom ma ravdisdzynaen aeidar aemae aexsinmae?— dzury jsexi nymaer. —(Jaedae cy faeua, zaehgae, aguryntae sista laebpu. Galymmae uaelkhaesaermae faekomkommas, mardy zaex- mae aerista, sis yl rasgerfta aemae laebpu rajgas. (Jaejguytae laeburyn rajdydtoj aeldary fyrtmae: t — Aj—aebpaet nyn daeu axxos uydi! nae'fyd znadzy xaj nyn bakodtaj nae iunaeg xojy, nae card adaemy zaerdaemae kaej rua- dzy cydi. Calymmae dae nae mast rajsaem, ualymmae nal faecaau- dzynae ardygaej! -/Em^ nal.acaeudzystaem naexuydtaeg daer,—zahta,gadzajy fyrt:—nae saermae nae baxaedzystaem aemae nyn iu kuydz iu xaeraeg nae kuyrd cyzdzy faexaessa. Calymmae Acyruxsaej isty baeraeg rairtason — cy ranmae, kaedaem aej faexasta avdsaeron uaejyg, ualymmae nae nyuuaddzynaen. Caeuyn agurynmae. — Raestyl. saembael,—zahtaj uaejguytae,—faelae iu raestaeg- mae kuy nae faezynaj, uaed aeldary fyrty aegasaej nal aerbajjaeftaj; uyj daer dyn qusyn kaenaerrr Xaerzbon zahta gadzajy fyrt aemae arasti Acyruxsy aguraeg. /Emae cy adaem nae fedta Acyruxsy aguraeg! Nal bazzadi bydyr uaed, xox uaed, qaed, don,—kaem nee basgaersta kaem nae bafarsta. axaem yn nal bazzadi. Faestagmae ma, urs xaex- taem faecydi. Baftydi iu ranmae. Kaesy aemae dzy xaedzar. — /Exx3est ma acy xaedzar daer kuy askarin,—zahta laeb- bu aemae uaelxaedzaraej aerkast xaedzary xuylfmaa. Kaesy aemae iu us khonyjyl bady, faenykaej kusbarttae kaeny: „Aj, myn abon, aj myn sommae.." /Edzynaegdaer aem nykkast laebpu aemae ma amaeltaej bazydta Acyruxsy: aftae sfydxuyz aemae jaem nicy ual uydi jaexi xuyzaenaej. Xaedzar avdsaeron uaejdzy xaedzar razyndi. — Dzaebaex ranmae aerbaftydtaen, - zahta laebbu. Staej dzury: — Acyruxs nae dae, cy? Acyruxs khonajae xserdmae faexauota; bazydta Iaebbujy qaelaes aemae jaem dzury: — /Ez kaej bajsaeftaen, uyj aehhaed nae uydi? Daeu ta ma ardaem cy xuycau aerbauahta? Lidzgae tahd faestaemae, namae uaejyg kuy'rbacaeua, uaed nae baxaerdzaen. — Lidzynaej nicy ual,---zahta laebbu,—staej aj baercytae uymaen nae faexattaen, aemae aguraeg kaemae racydtaen, uyj fen aemae taessaej faestaemae azdaex. Uyj ta kuyd, aemae jyn. istaemaej mcelaet ma ua aevdsaeron xasraegaenL — ./Emae jae maelaet caemaej u, uyj dyn kuy zonin, uaed ma nae uymaej xuyzdaer cy qaeuy,—zahta Acyruxs, — Bazdaex aemae jaem daexi aeruadz aemae isty amalaej bazon uaejydzy maelaet caemaej u,—zahta gadzajy fyrt:—uyj zon, aemae maenaen ardygaej aenae iu baeraeg bazongae azdaexaen nal is. 72
— Xorz, zahta Acyruxs,—bafaelvardzynaen, faelae ua! dy daexi iskuy bafaesvaed kaen: tahd aej ardaem qaeuy. Gadzajy fyrt uaejydzy xaedzaraej ajsta jaexL Ualymmce aevdsaeron uaejyg daer, faezdaeg kalgae, aerbalaeuuyd js xaedzary. — Gykhyni, uae Gykhyni! ANon—billon smag dae caeuy. —Xaetaenty dy xaetys, caeuaenty dy caeuys, allon—billon smag ta aez kaenyn,— zahta Acyruxs. — Qazyn aenqael myn ma u: allon-billon smag dae caeuy. Acyruxs aeraenkhard kodta jaexi aemae kaeuyn qaelaestaej bajdydta dzuryn: — - Acy ranmae xalon jae staegdar daer nikaemaen aerbaxaesdzaen, staej jae ud kaemaej rauaeldaj aemae de ' mgaeraetty ci auajdzaen, uyj baerc nyfs kaemae razyndzaen? Uaeldaj nyxaestae dyn sty uydon. Dae zaerdae buq u aemae my! dae qal kalys. Afardaeg vaejjys rajsomaej aemae dae xaedzarmae nal aerbazynys xur- nyguyldmae, aez ta am dae xaedzary iunaegaej mae bontae aervityn, tyxst aemae zaerdae 'rxaendaegaej. — /Emae uaedae aez daer acy ran mae faezdaegyl cy badtaej badon: quydtaegtae maem ardaem saexuydtaeg saexi khaxaej nae caeuync. — /Enkhard kaenyn aenae daeu,—zahta Acyruxs,— aemae isty amal is, uaed iunaeg caemaej nae uon, uymaeh myn isty faeraez skaen. ^ >!— Gykhyni, uae Gykhyni, aemae dyn cy faeraez skaenon? •^ ^— Xorz uaid—zahta Acyruxs,—dae ud iu acy ran kuy bazzaid: aez iu aenkhard nae kaenin, aftae tyng dae iu nal nysin. Kaem is dae ud? — Gykhyni, uyj xorz, uyj xorz, Gykhyni! Mae ud maenae daelthury xuylfy. Acyruxs fevnaeldta daelthurmae aemae jyn sapon-aexsad, aejk-aevdyld akodta. *) i;$— f)ae, h)ae, \)&\ Gykhyni, aemae mae ud uym cy mi kaeny? aerra nae dae? — Uaedae? — (Jaedae 'mae uaelae cary daelaendygony**) kaeron. Acyruxs faegaepp lasta daelaendygonmae, sapon-aexsad, aejk-aevdyld aej akodta. — 5ae, h)ae, i)9^-Xudy uaejyg,—aerra dae, Gykhyni, aemae mae ud uycy ran cy agura? — Uaedae? — Uaedaemae laehz bydyry astaeu tar khox, khoxy caery Buznag nael xuy, xuyjy xuylfy taerqus, taerqusy midaeg lahz, lahzy aertae zaervatyccy, uydonaej iu u mae nyfs, annas u mae tyx, aertyggag—mae ud. ' *) Sapon-aexsad, aejkeevdyid—oma jae tyng asyhdseg kodta. •*) Dadsencygon: xoxag xaedzary aendydiy byn isty auyhd (fiu, caexdzyn).
— Uaej, kuyd bacaraeftyd daen l)e!—zahta flcyruxs. — Cavaer u? Caemaej bacaraeftyd das? — Cuanontaej fyldaer cy xaety aly ran—khox uaed, bydyr uaed, isci dyn dae Buznadzy kuy amara, uaed xaerz dzaehael kuy zajyn, mae khona kuy xaely! — Gykhyni, hja. F)a> ba'"~xu^y uaejyg.—flxaem cuanon nae- ma rajguyrd aemae Buznadzy ci amara. — /Emae uaedae dae Buznag myggagmae caerinag u, mae- laet yn kuyd nae uydzaen? — Buznadzy nyxyl aertae urs quyny, uycy aertae quyny ci nyccaeva aertae fataej, uaelarv Kuyrdalaegony kond faettaej, uycy faettae Kuyrdalaegony kuyrdadzy quamae saerst aercaeuoj maenaen maexi dony xuyppaej (mizynchagaej). Uydon kaej khuxy baftoj, uyj bon bauydzaen Buznadzy amaryn. Ma myn taers, aftae aencon maraen dyn nae daen nae, Gykhyni! Dyggag bon Rcyruxs aemae Gadzajy fyrt badync aemae faendtae kaenync, uaedae sae khuxy kuyd baftdzaen aevdsaeron uaejydzy dony-xuypp (mizynchag). — Axssev yn isty faeraez sarazyn qaeuy, zahta Gadza- jy fyrt. Uycy izaer rasygaej aerbacyd uaejyg kaecaejdaer, aemae uaj- tahd xuyssaeny jae xuyr-xuyr ssydi. Cyrd asm kuyd nae faelaeuuydaid Rcyruxs! Uaejyg iu aenae uyj jae quydtag akodta iu baerzond khaedzaexaej arf kornmae. Faeiae uycy 'xsaev flcyruxs aenaeqaen lalym bajdzag kodta uaejy- dzy dony xuyppaej. Gadzajy fyrt aed lalym arast uaelarv Kuyrdalaegonmae, uaedae cy uydajd! /Ertae bolat faty saraesta uaelarv Kuyrdalaegon. Uaejydzy mizynchagaej sae bajsaersta. Laebbu uycy iu sxuyst rakodta aemce Buznadzy agurynyl nyllaeuuydi. Buznag nael xuy uydi birae zaex^yty xicau; jaezaexxytylcardysty birae qaeutae. Birae fos, birae qom aemae birae baex raehaeuttae uydi Buznag nael xuymae. — Gadzajy fyrt baftydi Buznadzy ugaerdaenmae, rast Aty- naedzy; \)de\t mardzae, sae taeggae kaerdgaejae, ssivgaejae uydysty Buznadzy aexxuyrst adaem. Kusdzytae uydysty uyngaeg ran Buznagaen kusgaejae. Kuyst syn iu radta, xaestae syn iu skodta, aemae iu caej baerc aembaeld, uyj baerc kaemaen nae bantyst, uymaen iu nael xuy jae myzd bauraedta. Laebbu bajriat zahta xosdzautaen, uydon aem uaelaemae daer ne skastysty. Uaed saem Gadzajy fyrt dzyxy uag aeruah- ta, dzyrdtyl sae daryn bajdydta. Xoszdauty zaerdaemae aftae bacy dysty laebbujy nyxaestae aemae appaerstoj sae caevdzytae, jae aly fars slaeuuydysty. Sae kuyst bakhuylympy uydzaen, Buznag syn s?e myzdyl nyxxaeccaen, uyj ta ma kaej zaerdy! laeuuyd! 74
Ssivdzytas daer uycy bon aembis dear na! bakodtoj sae kuystaen: sae kuyst sae bajrox, laebbumae qusgaejae. Iu afon dyn Buznag ma faezyna xosgaersty. — Ci kuydz, ci xaeraeg nae uadzy kusyn mae adaemy?—Fut- tytae gaengae aerbassaendy nae! xuy. — Xaeraeg daer daexaedaeg, kuydz daer daexaedaeg,-zahta laebbu:—aez uydtaen, aemae dae qaru aemae daexaedaeg, aeppyn- daer myl ma bacauaerd, dae mad dae fydy fydaex maeuaed! — /Emae uyj adyl iaebbu xosy adaedzy saermae staerraett lasta. Nael xuy jyl baskhaerdta jaexj, scavta xosy adaeg. Laebbu nyqqavyd aemae Buznadzy aertae urs aerdujas iu raskhuyddzag kodta jae fateej. — Uyj maeuasldaj aerdu uydi,—aervnaeraegau faeqaer lasta xuy. — Maenaen daer mae uaeldaj fat uydi,—zahta laebbu. /Emae ta nael xuy adaedzy innae faersty aerbaskhaery jaexi— adaegaen jae suangvars atony jae ssyraej. Laebbu ta dyggag urs aerdu fataej ataexyn iasta Buzna- dzy nyxaej: — Ox!'mae uaeldaj aerdu uydi,—abuxy nael xuy. — Mae uaeldaj fat uydi,—dzury ta laebbu. /Ertyggag xatt daer ta aerbaskhaerdta nael xuy adaegyl jaexj aemae jae aevaedza nyr apyrx kaena, laebbujy jae ssyrtaej fae- dyuuae kaena, aftae aertyggag urs aerdu daer cydaer faeci Buz- nadzy saeraej: Kuyrdalaegony kond fat ta adasta faestag aerdujy daer laebbujy aexstaej. flfaeldaext nael xuy, uaedae cy uydaid. Laebbu jae rakhaertt kodta, jae xuylfaej jyn terqus felvaesta, taerqusy xuylfaej lahz. Adaem aerbambyrdysty laebbujy aty fars, aemae sae qaer uaelaervtyl aembaeldi: „nae irvaezyngaenaeg! nae irvaezyngaenaeg," zaehgae. Clyj baerc cinag syn uydi Buznadzy amard. /Evdsaeron uaejydzy xaedzarmae faecaeuy Gadzajy fyrt. Dzaev- gar ma jae quydaid bauajyn, aftae lahzaej sista iu zaervatykk aevdsaeron uaejydzy nyfs, aemae jyn syskhuydta jae khubal. Claejyg aemae Rcyruxs badtysty sae xaedzary. /Evippajdy aevd- saeron uaejyg faeqaer lasta: — Gykhyni, cydaer dyn kaenyn! Taersyn bajdydton; aftae- maej mae risgae nicy kaeny, mae tyx maeximae! — Nicy dyn uydzaen, ma taers,— axaemtaej fyldaer cy vaejjy laediy cardy. Laebbu aerbavvaxs uaejydzy xaedzarmae, lahzaejta sista iu zaer- vatykk,— uaejydzy tyx — aemae ta uymaen daer stydta jaekhubai. — Gykhyni, uae Gykhyni, cydaer dyn kaenyn!...— dzury ta uaejyg Acyruxsmae aemae afaeldaext xaedzary astaeu.— Gykhyni, mae zaengtyl laeuuyn nal faerazyn, sae qaru asasti. Cymae cy ua?! Gykhyni, dae khux myn mae saery! adar. mae saeraen nal daen. —Gaedae myn cy kaenaj, gaeldaerdzyn — aenae mae khux myn dae ud nae sisdzynae! 75
Xaedzary khaesaeraej aerbakast laebbu aemae aertyggag zaerva- tykkaen stydta jae khubal. CJyj adyl aevdsaeron uaejyg sista jae ud. — Faestiaty amal nyn nai is — dzury laebbu Rcyruxsmae; nas faezynyny aemhuyd ivhuyjy aemae uaed "isty fydbylyz saraz- dzysty de 'fsymaertae dae saery xicauaen. CIrs xoxaej, aevdsaeron uaejydzy xaedzaraej arast sty Gadzajy fyrt aemae Rcyruxs. Caeuyntae bajdydtoj, caeuyntae. Caej baerc faecydaiggoj, ci zony, faelae sae faezynyny aemhuyd nyllaeuuyd, caeuyn ta nna sae dzaevgar quydi. — Mardzysty, xaerdzysty myn me'idary,—zahta laebbu — aemhuyd ivhuyjy, caeuyn ta ma nae baqaeudzaen. (Jaed fatdonaej felvaesta fat, aerdynbosyl aej aerbavaerdta aemae kuvy: — Xuycauty xuycau, acy fat kuyd faetaexa uaejguyty xaedzar- mae, uacquyd sy! kuyd saembaeiyn kaena: saeraegasaej uaejguyty xaedzarmae faendagyl kaej staem. CJaejguytae aeldary fyrty fyngyl aeraevaerdtoj aemhuydy faestae, aemae jyn nyr jae saer ralyg kaenaem zaehgae, aftae laebpujy fat xaedzary sis aerbatydta aemae fyndzy zaexmae caevdysta. CJaejguy- tae faepyrx sty fyndzy curaej, „cahta nse nae fydaeboriy uazaeg", zaehgae. /Eldary fyrt daer bacahta jae dymdzytae aemae alaeuuyd jae khaextyL Claiymmae Rcyruxs aemae Gadzajy fyrt daer aerbaxaeddzae sty. Cintae, mondaegtae. Iu khord bony ma afaestiat uydaiggoj uaejguyty xaedzary, saexi baiftaengtae kodtoj aemae iu rajsom uaerdony midaeg arast sty aeldary xaedzarmae. Birae faecydaiggoj, cysyl, ci zony, faelae iu ran aeryncadysty. Baxordtoj, banostoj, Rcyruxs aemae aeldary fyrt afynasj sty fael- maestaej. Gadzajy fyrtaen xuyssaeg kaem is! Claiymmae dynaertae baelony aertaxtysty aemae uaerdony saer- qaedyl saexi aeruahtoj. Rquyr-quyr kodtoj iu chustug, staej sae iu dzury: — /Evhau u Rcyruxs aeldary fyrtaen. -- /Emae jyn kaed aevhau u, uaed yn isty sarazaem,— zahta dyggag. — FEz axaem baex festdzynaen, axaem, zahta aertyggag, - aemae kuy rajqal ua, uaed maem allon — billony zaerdae aftas baqazdzaen aemae myl abaddzaen. /Ez aej axaesdzynaen axaem raettaem, aemae jae ^gas dune daer aguraent,— uaeddaer aej nal ssardzysty. — Ci zony, baexmae kuy nae baxaessa jae nyfs, uaed faen- dagyl asz syzhaerin porti festdzynaen. Kuyddaer maem aerbavnala, aftae cy faeuydzaen, uyj styr xuycau daer na! ravzardzaen. — Claedae myjag aftae. nae vaejjy, smaxaej uae dyuuaejae daer saeraegasaej kuy rairvaeza — uaed aez pylystaeg syntaedzy xuyzy festdzynaen jae razmae. Baxaelaeg kaendzaen syntaegmae, faelmaestaej dzy bappardzaen jaexi, aemae uaed nae fydgul uyj-au: faetary uydzaen caesty faenykhuyidmae. 76
Sae jiyxaestae kuy rakodtoj, uaed ma .zahtoj: — C! qusy aemae ci zaeha, uyj cavddur kuyd festa, xos- gaenaeg yn xos kuyd nae ssara. Jae xos ta: flcyruxscen laebpu kuy rajguyra, mad jaexsedaeg, jaexi khuxsej, jae nog guyrd qae- buly riu kuy akhaertt kaena , sabijy zaerdaejy tug cavddury! kuy bapyrx kaena, aendaer yh xos ma uaed. fltaxtysty aertae baelony, uaedae cy uydaid. /Eldary fyrt flcyruxs aemae Gadzajy fyrt faecaeuync sae faendagyl. Ualynmae sae faersty iu baex aerbaqazy kuy iuyrdaem, kuy ta - innaerdaem. /Emae baexaej daer axaem baex uydi, aemae nsema fendaeuyd uyj xuyzaen: uae uyndaej, uae kondaej, use qarujae; nodzy jyl axaem sarh, aemae jaem adaejmag kaesynaej ne %fsaest. — Cyppaerkhaxyg fosaej uymaej aexxaestdaer quamae ma razyna,—zahta aeldary fyrt. Biraejy arh uydzaen, khuxy kuy baf ta, uaed. — Nae faendadzy koj kaenaem,—dzury Gadzajy fyrt: Cly xajyr fos kuy uaid, used am dzaehael bydyrty rataex-bataex nae kaenid, staej uyj baerc baex quag daer kuy nae dae: dae fydy baexraehaeuttae azdaxyn kuy nae komync sae gaestaen. Faecaeuync ta darddaer. Kaesync aemae faendagyl-syzhaerin porti: kuy xaerdmae faexauy, kuy faendagyl atuly. Claerdonaej raxyst aeldary fyrt aemae portimae faecaeuy. — Mae fydaen myn Iaevaraen sbaezdzaen,—dzury laebbu. — Uyj xaezna kuy uaid,—dzury laebbu,—uaed aej afonmae sistain. Qusys, xaestaeg aem ma bacu, fydbylyz dyn sarazdzaen. Dae fydy xaedzary syzhaerin khoritaen nykkaenaen daer kuy nae is. flrast ta vaejjync darddaer. Caeuync, caeuync aemae sae faendagyl pylystaeg syntaeg, qandzaltyl araest. Adaejmag ma aiv- daer aemae raesuhddaer dzaumajae caemae bakastaid. — Nal myn is kommae bakaesaen: aenae xaj faedaen uyj xuyzsen baexc^j, aenae xaj faedaen uyj xuyzaen syzhaerin portijae. flcy syntaedzy ual mae faeilad suaddzzynaen, staej jae nae xaedzarmae lasdzynaeji. — Cysyl fydbylyztae nae bajjaeftoj nae ssertae acy balcy. Styr tasdyn u dae udaen, kuyddaer aem aevnalgae daer bakaenaj, af- tae,—dzury Gadzajy fyrt. — flcy xatt maexi faendon taeryn. Nikuy ma sercyd axsem aembisond aem^ myn pylystaeg syntaegaej isci amaela.—Uyj adyl aemae faecaeuy. — Ox-xaj, nal maem bajqusdzaen! Caej aemae syn sqaer aenon aertae baelony fsend. ISa'mae jyl isty kuy 'rcaeua, uaed ma cy caesgom bavdisdzynaen aeldar aemae aexsinmae. Laebbu rakodta, used^ cy uydaid, baelaetty nyxas kaeraej kasronmae aeldary fyrt aemae flcyruxsaen aemae uyj adyl cavd- dur festad faesvaendag, iu baelasy byn. Kaem ma sxuyssydaid aeldary fyrt pylystaeg syntaegyl: jae taefyl daer nal auad, staej uajtahd syntaeg cydaer aerbaci. Laebbu aemae flcyruxs cavdduryl birae faesahaes kodtoj. 77
faelae ma sahaes aemae kaeuynaej cy racaeudzaen? (Jdy maegui- radaejaendaernicy! Uaed aeldary fyrt dzury Acyruxsmae: — Cy rcydi dis, uyj aercyd,—adzalaen amai nal is aemae com nae xaedzar aguraem. — Caeugae kaedaem caeuys, uyfdaem,—zahta Acyruxs:--aez ardygasj faecaeuinag nae daen afaedzy bonmae, staej uyj faestae baeraeg uydzasn. Daeu tyxxaej, staej maen fervaezynaen acy laeg jae ud auaeldaj kodta, nyr nae jae saev nal qaeuy, aemae jae dzaehsel bydyry nyuuadz. Caeryntae bajdydta Acyruxs caddury farsmae. Kuyd vaecard cy faecard. ci zony, faelae iu axaemy Acyruxsaen laebbu rajguyrdi Saer dae baquydi, cyzgajj —zahta Acyruxs jaex-caen.—Nae xaelar max tyxxaej cavddur festyn koota jaexi aemae nyr aez uy- maen, uyj fervaezynaen macd bakaenon, jae xos maeximae aftae- maej,—zongae zonyn. FSogguyrd laebbujy riu akhaertt kodta mad jaexi khuxaej, zaerdaejy tugaej bapyrx kodta cavddury, uaedae cy uydaid! Laebbu cy uydi, avd axaemy xuyzdaer festadi uyjadyi. Gadzajy fyrt kuy rakasti, kuy aeraembaersta cy jyl aercydi, —Acyruxs aem afaedzaej afaedzmse kaej faebadti, jae sabijy zaer- daejy tugaej jyn xos kaej skodta,—uaed nyssaexxaett kodta uymaen jae zaerdae aemae dzury; — Acyruxs, dae syhdaeg nyvondaen xuycauy ruadzy tas nae uydzaen. Felvaesta baercahudaej sis, mard sabijy dzy rasaerfta, aemae laebbu Acyruxsy qaebysy rajgas aemae xudyn sista. — /Eppaet daer xorz,—zahta Gadzajy fyrt,— faelae uaed ael- dary fyrt, da saery xicau ta cy faecadaid, Acyruxs? — /Eraegaej ardaem yl nikuy ual aerxaecydi mae caest,—zahta Acyruxs:—jae xaedzarmae ma afardaeg uaed? Tyxsgae kodta acy ran, Arast sty. Faecaeuync aemae sae razaej iu galy aed- taemae badaen (fadzys) uaed ta atuly aemae atuly. — Axaem dissag nikuy ma fedton,—zahta gadzajy fyrt: uaedae cyua!Makae aemae kaeuyl tyxsaem,uyj ma razynaed? Caej bavzacon. Sis jae baercahudaej felvaesta, tulgae galy aedtaemae badae- nyl aej asaerfta cemae aeldary fyrt festadi. Sae xaedzarmae aenae nizaej, saeraegasaej baxaeddzae sty avd uaejydzy xo Acyruxismae. Fyr-maetaej aeldar aemae aexsin bartxutaeg sty, sae saeraen nal uydysty. Gadzajy fyrt sis rauahta dyuuae zaerondyl, aemae uydon daer nog festadysty. /Eldar aemae aexsin kuyvd caeuylnae skodtaiggoj Acyruxsy cyndzaexsaevy, Cysyl dzy caemaen faecinkodtaiggoj adaem! Afonmae daer ma caerync aemae xaerync; uydon aercydmae aenae nizaej, zaerdae ruxsaej caerut. Rrhau rakodta Brythjaty Elbyzdyqo, sabaty, asrtqiraeny masj 17 bon. 1923 az, Dzaeudzyqaeuy. 78
9. Cuanoit aemae iucaestyg uaejydzy arhati* /Eraegvaezzaeg cuanon qaedmae xaestaeg naj kodta aed binontae. Najgaeninag faeuynyi uydaid, aftae cuanon ajsta jae topp aem^e qaedmae bacyd. Razyldi iu dzaevgar; kaesy aemae iu saeguyt aedaersgae xizy. La?g aem baquyzyd aexst baercmae, nyqqavydi syrdmae. Gae-raxL aemae saeguyt faeuaeigommae. Cuanon art skodta, saeguyty fydaej uaexstytae bajdzag kodta aemae sae arty farsmae aersahta, saeguytaen jae annae xaj baelasy congyl aercauyhta. Ualymmae fizondzytae burburid systy arty farsmae. Cuanon aerbadt aemae nyr xaeryn bajdaja, aftae saeguyty mard zaexxyl guyppL aemae uasrtae faelidzy. Laeg dzixaej bazzad: kaem ma baxordtaid fizonaeg daer! Cydaer aerbajysty uaexstytae. — Aj cavaer dissag ua, uyj aeppyn kuy nae sbaeraeg kae- non, uaed nae uydzaen,— aemae caeuyn sista syrdy tugvaedyl. Birae faecyd, cysyl faecyd, ci jae bazondzaen, faelae saeguyty faed axysti qaedaej aemae iu qaeumae aeryftyd. Nyr aerizaer. — Syrdaej nicy ual, faelae iskuy kuy bafysym kaenin,—dzu- ry cuanon:—faestaemae faecaeuynaej nicy ual:—iuaej aenafon u, innaemaej faellad daen. Gaerzaej gaerzmae aerzyld aegas qaeuyl. Badzury iu xaedzar- mae, baqaerkaeny innaemae,—aettaemae zynaeg nikaecaej. Bakaesy uyjimae kaertmae, xaedzaerttaem aemae—aedzaeraeg. — Xast qaeu u, aevaeddzaegaen,—zahta cuanon.—/Enqaeldaen aemae fydaenqael k'aenyn fysymaej.—(Jaeddaer nae^ uadzy jae zi- lyn. Faestagmae bacyd iu kaertmae; baqaerlasta. Xaedzaraej uazae- dzy qaermae racyd iu cyzg, cysyl faeciuy jae sinaej. — Midaemae, uazaeg, fysym dyn uydzystaem, dae faellad naem suadz. — Uas laegtaej xaedzary nici is?—bafarsta cuanon. — Mae fydy zaerond khonajy farsmae xuyssy, aettaemae racaeuynaen naeu. Midaemae, fendzynae jae, aexsyzgon yn uydzaen. Xaedzary, khonajy farsmae xuyssy laedzy suangvars. — Clazaeg, aegas cu!—dzury suangvars;—aerbad aefsaermy ma kaen. Cyzg, dy ta bavdael aemae nyn aexsaevaeraen isty amal skaen. Cuanon aerbadt zaerondy farsmae. — Uazaeg, xabaraej dae faersyn ma baqaeuaed,-dzury laedzy suangvars:—kaecaej caeuys? Cy xur, cy khaeda dae aerbaxasta a baestaem? Cuanon radzyrdta, naj kaej kodta, staej cuany kaej auadi xaes- taeg qaedmae, uycy ran saeguyt kaej amardta, fizondzytae dzy kuyd skodta, aftae aevippajdv saeguyty mard baelasy congaej kuyd raxaud aemae lidzaeg kuyd faeci. 79
— /Ez yn rajston jae tugvaed,—dzyrdta cuanon,— aemae tugvaed-tugvaed aerbaftydtaen acy qaeumae, Aj baerc cuan faekod- ton, cysyl nae faemardton aly syrdy myggag daer, faslae axaem dissag nikuy ma fedton! — Kuy ma acaeraj, uaed ma birae dissaegtae fendzynae, — zahta laedzy suangvars. (Jalynmae cyzg axsaevaer acaraesta, fyng dyuuae laedzy raz aeraevaerdta. Baxordtoj, banostoj, aemae ta cyzg bafsnajdta fyng. — (Jazaegaen xuyssaenuat,— zahta zaerond:— uazaegdony jyn uat bakaen. — Dada! aemae uazaegdony iunaegaej cy xuysdzaen, faeltau yn dae farsmae uat aerkaendzynaen: darh u faezzygon aexsaev; xuyssaegqaeldzaeg kuy kaenat myjjag, uaed kaeraedzijaen uae qast, uae mast faekaendzystut,— radzyrdta cyzg. — Uyj daer xorz kuy u,— srazy zaerond. Cyzg uazaegaen Uat aerkodta xaedzary, suangvars laedzy cur, sxuyssyn aej kodta, aemae jaexaedaeg ajsta jaexi aendaer ranmae. Xuyssync uazaeg, aemae zaerond, uaedae cy uydaid, faelae fynaej kaem is! Uaed cuanon dzury suangvars laegmae: — Bafaersyn aipp ma uaed, faelae dae bafaerson dyuuae quydtagaej. — Faersyn saqat naeu,— zahta zaerond,— faelae mae cy quydtaegteej faersynmae qavys, dae zaerdae caeimaety dzury? — Uae qaeubaestyl aerzyldtaen,— zahta cuanon, xaedzaerttae, kaertytae — raevdz, iftong, faelae dzy kaedaemdaeriddaer nae ba- dzyrdton, zmaelaeg dzy nae razynd iu ran daer. Dissag masm faekasti uycy quydtag. Dyggagaej, baxatyr myn kaen, dis kae- nyn, styr dis, daeuaen daexiuyl: dae zond daeximee, dae nyxas, dae dzuapp innae axaem, kaej zahdaeuy, faelae da? suangvars naej dae uaelaa! Cavaer aenamond quydtag saembaeld uae qaeu- baestyl, staej cy fydbylyz aercydi daeuaen daexiuyl? — Nyxas jae saeraej kuy nae rakaenaj, uaed yn naej bamba- raen,— zahta suangvars zaerond.— Birae adaem cardi nae qaeuy. Nykkaenaentee nae uydi sae isaen. Maenaen maexicaen uydi avd fyrty,— xuycau dae aefsarm kaenaed,— avd cyndzy; qaeuaem- bis xaedzar uydi mae xaedzar. Nae card jae taeggae cyrynyl kuy ssi, uaed ta uyj aenqael ci uydi, aemae nae qaeu, nae caergae qaeu, xasty faeua, aez mae avd fyrtaej, mae avd cyndzaej aftidaej bazzajuon, maexaedaeg card-baeraegaej acy xuyzontaem aercaeuon! Faelae dy cy fedtaj aemae cy uynys, uydon nyl iuuyldaer aercy- dysty: qaeu qaeu-uat feci, aez laeg-uat! — Cy azaraej aercydystut uaeddaer uycy ranmae?—faersy suangvars zaerondy cuanon. — Mae avd fyrtimae iu axaemy xaetynmae arast staem nae xaedzaraej. Caeuyntae bajdydtam, ceeuyntae. Birae faecydystaem, cysyl, ci ma jae quydy kaeny, faelae iu tyhd bydyrmae baftydys- taem. Xuycau bazona, kaed xur nae kast chaex arvyl, kaed zaer- dae nae ruxs kodta dunejy uyndaej. 80
Nae cydy koj kaenaem. Xur_akhuL. Dzaevgar ma uydaid jae anyguylynmae, aftae nyl aebippajdy chasx mih nybbadt... Mih daer axaem nae uyd axaem, aemae dune batar! Max nal uydtam nae razvaendag, kasdaern cydaiggam, uyj nal zydtam. Birae faequyrduxaen kodtam uycy xuyzaenaej baexaej, laegaej. Xurnyguylaen afon mih sista jaexL. Kaesaem aemae nae razaej xaestaeg-xox, xoxy-iaegaet. Naexi balasjtam laegaety duarmae, uae- dae cy uydaid,— kaed dzy myjjag naexi baqarm kodtaiggam. Ualymmae kaesaem aemae laegaetmae jae fosy dzug aeryskhae- ry iiicaeston uaejyg. — /Egas caeuut, uazdzytae!—dzury iucaeston uaejyg.— Fy-: sym bakaenut! — Dae fos birae uaed! fysym aguraeg staem max daer, — zahtonaez. . lucaest uaejyg laegaety duar, iu dyndzyr khaedzaex dur, sista aemae midaemae baskhaerdta jae fosy dzug, max daer sae faedyl aed baextae bacydystaem laegaetmae. Fos bafsnajdta iucaestyg uaejyg, nae baextae aefsnajynmae daer naem faekast. Art bandzaersta laegaety. Arty farsmae baqarm kodtam naexi. Iucaestyg uaejyg fosy dzugmae bacyd, sae razdzog nael saehy syn ralasta aemae nyn aexsaevaeraen saergaevsta. Ag fycy uaelart. Xabaerttae dzuraem nae kaeraedzijaeh. (Ja- lymmae fydtae sfyxdysty. Rajsta ag aemae fyng aercaraesta. — Uazdzytae, aefsaermy ma kaenut, faelae u'ae kuryn, staeg ma faeqaen kaenut aemae sae maenae faes-daelthur aevaerut, zahta iucaestyg uaejyg. Max baxordtam, faellad adaem, axxormag adaem kuyd ba- xaeroj, aftae, staeg nae faeqaen kodtam, faes-daelthur sae aevaerd- tam. Xaerd festaem, aemae arfae rakodtam nae fysymaen. Uyj fyng bafsnajdta, staej bazdaext aemae nael saehy stdzyty raz aerbadt: uaeng uaengyl aevaergae, uaeng' uaengyl aevaergae, saehy staegdar saraesta. Uyj faestaey systad, laegaety iu baerzond taer- xaegmae saefnaeldta aemae dzy nymaetyn jaexs rajsta. Nymaetyn jaexsaej saehy staegdar aercaxta,-„cyky - bocho" zaehgae, aemae nael saeh, khaerc - khaerc gaengae dzudzy.astaeu balaeuuyd.. Sxuyssydystaem. Rajsomy kuy 'rbabon, uaed naem dzury iucaestyg uaejyg; — Uazdzytae, aez taeryn mae fosy khord xizynmae, smax caeuyn kuy sfaend kaenat, uaed iu faendarast, nama ta uyn— fysym. Askhaerdta jae fosy khord, ma sae bajraja, aemae laegaety duaryl khaedzaex dur aerfaeldaexta. Systadystaem, uaedae cy uydaid! — Auaj ma, duar nyn bakaen, cy nyl aej aerbaxgaedta, syndz aexgaed aej nykkaenal-dzuryn kaestaer Iaebbumae.. Kaestaer laebbu acyd, faearxajdta, faelae, baeguy! - Zmaelyn ciu, uyj daer yn nae bakuymda. Arast dyggag aefsymaer, 81
duuaejaen daer nae bakuymdta gom kaenyn laegaety duar. Faes" tagmae aevzaryn bajdydtam nae tyx ast Iaegaej, faelae jyn baj- gomkaenynaen nicy bafaefaestam. Mysty zaerdae khaeppaedzy kuyd vaejjy, aftae uydi max zaerdae daer uaejydzy laegaety! Dae balhitaeg uyj bavzaraed, max cy bavzaerstam uycy bon. /Erizaer. Uaejyg aertardta jae fosy dzug, duar bakodta, aer- baskhaerdta sae laegaetmae aemae dzury maxmae: — Naema acydystut, saeraej! Qyppaej syppaej nicy sdzyrdtam uaejygmae. — Uazdzytae, aexsaevaeraen nae jsty amal qaeuy, - dzury uaejyg. ' — Fosy dzug daeumae, xaedzar dae xaedzar. max caej aex- saevaeryl badominag dae? - zahton aez. — Ast baexy uaem sae carmy dzaegtae kuy nae uaid, avd fyrty dyn innae axaem... Clydon aexsaevaeraen kuy sbaezziggoj!- dzury iucaestyg uaejyg, Uyj adyl iu baex aerbalasta aemae jae saergaevsta, staej faesduar maenaen mae fyrttimae styr uaerm skhaxyn kodta. Baxordtam nae baexy, uaedae cy uydaid. Baexy stdzytae, baexy carm uaermmae nykkaldta. Uycy aexsaevaej faestaemae dae xaerammae baellaegyl daer uycy bontae makuy skaenaed, maenyl cy bontae auadi uaejydzy laegaety! Ast baexy aemae myn avd fyrty sxordta uaejyg mae caest uyngaejae. Faestagmae ta maem dzury xyndzylaeggaengaejae: • — „Uazaeg, aem ma dae, saeraej"? Uaexstyl mae bakodta, uaexst arty farsmae aersahta, jaexae- daeg aerxuyssyd aemae uajtahd jae xuyr - xuyr ssydi. /Ez amaelttaej rajrvaestaen Iaegaetaej, mae suangvars afizo- naeg, aftaemaej, aemae uycy xuyzaenaej sirvaestaen nae xaedzarmae. Uydon dyn maexi aemae mae xaedzary quydtaegtae. Uaedae qaeubaesty quydtag daer aftae: bacaraeftyd sae kod- ta iucaestyg uaejyg, zmaelaeg nae nal nyuuahta - anyquyrdta aegas qaeubaesty aed fos. h)e UYJ ^Yn nae xabaerttae. Zaerdae caemaej sqaeldzaeg ua, axaem xabaerttae ne sty! —- Cy ua, uyj uaed! — zahta cuanon. — Naej myn iucaestyg uaejydzy aenae bacaguryn! Kaenae uyj kasnae aez. — Faeltau kuy bacaguris dae faernyg xaedzar-—zahta suan- gvars ryst adaejmag,—na'mae dy daer ta uyj amaettag kaenys. — Rajsom myn nal is aedzaeugae, — zahta cuanon: — aez mae cardy sasr nal rajsdzynaen! Iucaestyg uaejyg bacahuyijaed aemae adaemy aenqaevzaen sixsijyn kaenaed,—uyj nae uydzaen! /Exsaevy baulaefyd cuanon uazaeguaty. Rajsomaej jyn zonyndzyn cyzg faendaggag acaraesta, — xaessynaen rog, xaery- naen addzyn. Xaerzbon zahta cuanon suangvars zaerondaen, zonyndzyn cyzgaen, topp jae'fcaedzy aeraeftydta, faendaggag raj- sta aemae arast baley—iucaestyg uaejydzy aguraeg. 82
Cas faecydaid, ci zony, faelae iu faessixor tar chaex mih <erbadt. Nal ary faendag cuanon, chaex mih aeraexgaedta arv, aeraembaersta zaex. Claed cuanon topp felvaesta aemae jae chaex mihyl suahta. GaerraxL. aemae chaex mih fezmaelydi, khuyby- laejttae kaenyn bajdydta, ranaej raetty arvy chaex faezynd. Mihaej dzyrdaeuyd: — Iu xatt ma! Iu xatt ma! — Nae,—zahta cuanon:— aez Uacillajau iu aexston daen, xaeraegau—iu liuyrdon!.. Mih ajsta jaexi, xur rakast, baestae nyrruxs. flrvy kaeraettae dardaej szyndysty. Cuanon kaesy, aemae iu fyjjau jae fosy khord aerbataery. Xaestaegdaer aem kuy 'rbacyd, uaed aej bazydta: uyj razyndi iucaestyg uaejyg, jae iu sinaej iu cysyl duy. — /Egas cu, uazaeg!—dzury uaejyg. — Dae fos birae uaed, fyjjau! — Fysym dyn uydzynaen, uazaeg! — Uaedae ma az daer izaerygon kaedaem faecaeuinag daen,—zahta cuanon, aemae aerfysym kodta iucaestyg uasjydzy laegaety. /Exsaevaeraen uaejyg ralasta jae nael saeh aemae jae saergaev- sta. Xaeryn afon uaejyg fyng aercaraesta aemae dzury cua- nonmae: — Uazaeg, staeg ma faeqaen kaen! Baxordtoj, uaedae cy uydaid. Xaerdy faestae uaejyg stdzytae uaeng u^ngyi aevaergae, uaeng uaengyl aevaergae aemae saehy .staegdasr uadidaegaen araevdz. Uaed uaejyg taerxaegaej rajsta nymaetyn jaexs, aercavta dzy saehy staegdar, „cyky, bocho!"— zaehgae, aemae nael saeh, khaerc—khaerc gaengae, dzudzy astaeu .skuysi. /Exsaevy baxuyssydysty. Rajsomaej uaejyg saeudaraej dzury cuanonmae: . . ' — Kuy rast kaenaej myjjag, uazaeg, uaed iu faendarast!- Na' mae dyn—fysym.—Uyj adyl fosy dzug laegaetaej auahta aemae jyn khdzeex dur aerfaeldaexta jae bacaeuaenyl. -- Baeraeg daem uydzaen Y)e, cuanon!—zahta uazaeg jaexi nymaery;-sfaend ta kodta maenyl daer iucaestyg uaejyg! Canaebaeraeg ma axuyssydaid cuanon. Systadi, art bakod- ta, staej laegaety duarmae acyd aemae. khsedzaex duryl faexaecyd aemae jae iu fars fexsta. Bazyld jae baexmae, ralasta jae aettae- mae, saxsaen yl saevaerdta aemae jae suahta xizynmae. Bon izaerrrae faebadt, fenqaelm^ kasti. Ualynmae iucaestyg uaejyg daer aed fosy dzuo f^zynd. — flm ma kuy dae!—zahta uaejyg. — Mae faellad caemaej suadzon, uyj tyxxaej ma bauraedton maexi, mae baex daer iu cysyl baulaefa, bagubyn kaena,—aegaer myn bafaelmaecyd dard faendagyl. Iucaestyg uaejyg bafsnajdta jae fosy dzug, cuanon daer bazyld jae baexmae. 83
— Uazaeg, aexsaevaeraen nae amal qaeuy!—zahta uaejyg. — Fosy dzug daeumae, fysym dy, aez dyn kaecaej aerxaess^n aexsaevaejrag?—dzury cuanon. — Nard baexy fyd daer uyj baerc aenae ad naeu,—zahta uaejyg. — flj—baJ' cuanon, dae baexy iucaestyg uaejygaen baxasryn kaen, staej daexaedaeg fistaegaej axyrx dae xaedzarmae,—dzury cuanon. — Dy myn aej nae baxaeryn kaendzynae, faelae dzy aez maexaedaeg xorz fendzynsen maexi!—zahta uaejyg aemae arast uazaedzy baexmae. Cuanon jae razmae aellaeuuyd. Kaeraedzijy taervtty nyffidar sty. Xaecyntae bajdydtoj, xaecyntae, aemae iucaestyg uaejyg cuanony byn faeci. — Tahd mae avd aefsymaery myn aed baextae, kaej baxor- dtaj aj ahommae, uydon, namae dyn fysau dae khubal slyg kaendzynaen,—dzury cuanon. — Daelae faesduar uaerm,—nyxxiz uyrdaem,—kalyn syn baj- daj ueelbylmae se staegdar. /Ez uaeng uaengyl aevaergae, aftae- maej sae nymaetyn jaexsaej caevdzynaen aemae iuuyidaer rajgas. uydzysty,—zahta uaejyg. — Aj—5aJ> cuanon! uaermmae nyxxiz aemae dae uycy ran, caerdudaej, banygaena sydzyty byn!.. Uyj nae uydzaen! Nyxxiz aem daexaedaeg, kalyn bajdaj staegdar aemae sae aez maexaedaeg arazdzynaen: cuanon ma faecadain! • .• ' Iucaestyg uaejygaen ma xuyzdaer fadat kaem uydi! Nyxxyst faesduar uaermmae; kalyn bajdydta uyrdygaej staegdar. Cuanon uaeng uaengyl aevaergae, nymaetyn jaexsaej caevgae aemae avd aefsymaery aemae ast baexy cy uydysty, uymaej avd xatty xuyz- daer festadysty. Mai suahtoj iucaestyg uaejydzy uaermaej: caerdudaej jae bany- gaedtoj uycy ran. Laegaety aexsaeviuat bakodtoj, uaejydzy fosy dzug raskhaerdtoj sae razaej, raxastoj nymaetyn jaexs aemae ra- fardaeg sty. Caeuync, caeuync aemae' iu faezmae aerbaxaeddzae sty. Faez ciu, uymaej iuuyidaer staegdar. Uydon uaejyag kae{ faexordta,' kaed razyndysty uydon staegdar. Cuanon aemae avd aefsymaery fevnasldtoj kusynmae: uaeng uaengyl aevaergae, nymaetyn jaexsaej caevgae. Uycy xuyzaenaej dzaevgar bakuystoj cuanon aemae avd aefsymaery. Faezy khax kaem aeraevaerdiais, axaem na! bazzadaid, uyj baerc adaem raj- gasi cuanony ruadzy. Rrastysty dzyllae cuanony faestae.'JKuy bavvaxs sty aedzaeraeg qaeumae, uaed cuanon bauyraedta dzyilae- jy aemae saem dzury:, — Nyr bazdaexut aemae uae alci bacaguraed jae faernyg xas- dzar. - — Nae, zahtoj dzyllae, — max xuycau daeuaen snyv kodta aemae dae na! faexicaen uydzystaem. — Uyj aggag aez maexicaen ne skaendzynaen,—maen sma- axaej nicy qaeuy,—uae xaedzary binontae uae kuy fenoj, uydon. 84
zaerdae kuy aeryncaja, uaed myn uyj styr xorzdzinady haesty acaeudzaen maenaen daer. Alci sae jak xaedzarnnae faecyd. Cuanon aemae avd aefsy- rnaery suangvarsy xaedzary balaeuuydysty, uaedae cy uydaid." Zasrondy nyrnaetyn jaexsaej aercavtoj aemae sadzy xuyzaen festad. flrvysta xicau jae avd cyndzy caegaettaem, aemae cyndzytae uaj- tahd faezyndysty sae rajguyraen xaedzaerttaej sae caeryny xaedzaert- tern. Xaedzary xicau styr cindzinad saraesta cuanon aemae jae avd fyrtaen. Alcy aeppaet laevar kodta cuanonaen, faelae cuanon nicy bakuymdta.« — Maen mae fosy dzugaej faestaemae nicy qaeuy,—zahta cuanon aemae afardaeg jae xaedzarmae. Uyj aercydmae dzaebaexaej, amondimae faecaeraent, acy arh- au ci bakaesa, ci jaem bajqusa, uydon iuuyldaer. Xuymgaenasny maej 6-m bon 1923 azy. Dzaeudzyqa^u. Fyst asrcyd /Erydojnag Gazajty Rjdajy dzyrdtsej. 10. Q^dyss bseloa, arfcai*. (Qasdsej-dassny 'aemae zaeringuyrd.) Zaeringuyrd aemae qaedaej daesny (zyrnaej zilaeg) faebycaeu sty: alci daer sae stydta jae kuyst. Qaedaej daesny zahta; — Mae kuyst dae kuystaej birae pajdadaer u dzyllaejaen, no- dzy dy dae kuysty uyj baerc nae araexsys, aez kuyd araexsyn :mae kuysty. — Uyj rast naeu,—zahta zaeringuyrd.—Dae kuyst daeuaen .stavd kuyst u, staej cy dzauma sarazaj, uyj aftae. baelliddzag dzauma daer nae vaejjy: xaeznajy caestaej jaem nici aksesdzaen. Mae kuyst maenaen lystaeg kuyst u. Mae quydtag maenaen qae- dimae naeu,—qaedaej araexdaer, qaedaej fyldaer, uymaej aegaddaer dunejyl quamae macy ua. /Ez aedzux daer arxajyn zynarh aefsaentimae (zhaertimae), aevzist aemae syzhaeinimae; uydonaej cy dzauma skaenaj, uyj cy ran nae fendzynae, axaem naej. — Cizony aemae zynarhaej zynarh uydzysty, dy. kaej skaenaj uydon,—faelae dune aenae syzhaerin aemae aevistaej bafaerazdysty faecaeryn, aenae qaed ta syn faecaeraen riaej,—zahta qaedaej daesny. Nal fidydtoj dyuuae daesnyjy aertiae sae bycaeu rast pad- dzaxy uong bacydi. — Ravzar nyn, paddzax, dy nae quydtag: zaeh nyn—ci nae u pajdadaer, ci nae u daesnydaer,—zahtoj bycaeugaendzytae. — Xuyzdaer dzauma uae ci saraza, uyj daesnydaer,—radzyrd- ta paddzax,—uyj ambyldta* See xaedzaerttaem faecydysty qaedaej daesny aemae zaeringuyrd. Quydy kaenyn sae bajdydta alci daer. Nae bacauaerstoj sae zon- dyi, sae khuxtyl, cysyl nae fapkuystoj! Zaeringuyrd bazdaexti aemae saraesta aexcadon. Uyj uydi axaem aexcadon aemae jae iu farsyl 85
cardi styr saxar (kalak—qaeu), annae fars ta saervaet aemae dzy xysti qom, aenaeqaen raehau. Qaedaej daesny saraesta baelon. CJyf xuymaetaedzy baelon nae uydi: abad yl, aevaedza, aemae jyn fez- dux jae qandzal, uaed dae, caesty faenykhuyldmae, kaedaemdaerid- daer faendydaid, uym balaeuuyn kodtaid. /Erxastoj sae paddzaxmae, uaedae cy uydaid. Paddzax saem birae faekast, rauyn-bauyn sae faekodta, staej bajdydta quydy kaenyn. Birae faequydy kodta aemae faestagmae zahta: — Xorz dzauma caeuylnaeu acy aexcadonjae iu farsyl caergae- qaeu kaemaen aeryncad, annae farsyl ta—aenaeqaen raehau kae- maen xizy. Faelae*acy baelonmae cy miniuag razynd, uyj birae zynarhdaer aemae dissagdaer u aexcadony miniudzytaej. Qaedyn baelonyl abad aemae dae kaedaem faenda, uyrdaem axaessaed... /Ez axaem dissag uyngae daer, qusgae daer naema faekodton. Qaedaej daesny ambyldta. Paddzaxy laeppu fequysta baelony miniudzytae aemae jae bafaendyd baelonaej aqazyn. Uyj adyl abadti baelonyl, faezyldta jyn jae qandzal aemae laeppu aevippajdy faeauuon. Faeauuon uaedae cy uydaid. Paddzax faetarst jae fyrtaen. /Ercaxsyn kodta qaedaej daesnyjy aemae jae axasstonmae baskhaerdta. Zaeringuyrd arast jae xaedzarmae. Uaed qaedaej daesny faersy paddzaxy: — Paddzax birae faecaera, axasstony mae caemaen bakodtaj,. mae saeraen kuy nicy zonyn? — Dae baelon myn faexasta kaedaemdaer mae fyrty. Taersyn,, kaed myn aej iskuy amardta. /Emae calymmae, aegas razyna aemae fapstaemae razdaexa, ualynmae axaestony bad. Canaebaeraedzy baruxs uydaid axaesty zaerdae uycy nyxaestaej^ axaestony cardaej! Paddzaxy fyrt baelony uaelae ataxti aendaer paddzaxadmae aemae uycy ran qaedy astaeu asryncadi. Uycy qaedmae cuany ra- cyd sae paddzaxy fyrt, saembaeldi uazaegyl qaedy astaeu, bafars- toj sae kaeraedzijy aemae aerdxord aefsymaertae skodtoj. — Mae xaelar, ma baesty kaem saembaeldystaem, uym mae uazaeg dae aemae com, aez dae mae fydy xaedzarmae faekaenon, nae binontaen dae bazonyn kaenon. Paddzaxy xaedzary bacinkodtoj uazaegyl, sbuc aej kodtoj.. Dy99a9 bon rajsomaej dyuuae laebpujy faecydysty cuany aemae dyuuae khuyrijy baerc xaedzarmae. ne' rcydysty, cuan faekodtoj qaedy. Staej baelonyl sbadtysty aemae arast sty sae xaedzarmae. TErxaeddzae sty paddzaxy galuantaem, maesydzy ra^sty faecaej- cydysty, aemae uazaeg laebbu femdzasti iu cyzdzimae, maesydzy saer sthalyjau ci aerttyvta. — Me'rdxord, uyj ta cy ferttyvta maesydzy saer?—bafarsta uazaeg. — flu! aemae kaed nyry ong uyj nae bazydtaj, uaed ma. myn caej aerdxord dae? Uyj uaelae mae xo, aevaeddzaegaen, jae 'xsaentae rakaldta aemae uydon ferttyvtoj. 86
Uazaeg laebbu uaed dzury: — /Egaer birae bafaestiat daen a baesty,—agurdzysty mae naeximae, sahaes myl kaendzysty: kaedaem racydtaen, uyj nae bazydtoj. Xaerzbon ual u, me 'rdxord, aez caeuyn nae xaedzarmae, — Faendarast, mae uazaeg,—zahta jyn paddzaxy fyrt,. aemae uyj adyl faexicaen sty. Laebbu qaedyn baelonyl sbadti, fezdyxta jyn jae qandzal aemae qaedmae bataxt faestaemae. Bon izaermae uycy ran bafaestiat staej sbadt jae baelonyl aemae ataxt pad- dzaxy galuantaem. .Ataxt, uaedae cy uydaid, aemae maesydzy rudzyngyl cyzgmae bacyd. Paddzaxy fyrt aemae paddzaxy cyzg bacydysty kaeraedzijy zaerdaemas, balymaen sty. /Exsaev bonmae maesydzy bazzadi laeb- bu. Rajsomaej bonvaemon xurskaesaeny kuyd faezyrid, aftae abadt baelonyl, rudzyngyl rataxt aemae ta qaedy bafaesfaed kodta jaexi, (Jyrd^gaej faestaemae paddzaxy fyrt faecahuyd baeraeg maesygmae aemae qaeldzaegaej aervysta aly aexsaev daer paddzaxy Cyzdzimae.Caej baerc faecydaid laebpu baeraeg maesygmae, ci zony, faelae iu afony cyzdzy faesdzaeuintae aemae caelgaendzytae nyxas aeraeftydtoj: — flxaem dissag ma uydzaen! Xuycau, dy bazonaj, kaed nae paddzaxy cyzg iskuy uyj baerc baxordta aemae jae taebaehyl faezyna: cyma iu aem aebbyndaer nae bavnaeldta, aftae uydi jae xaerd. Faelae nyr aeraegaej ardaem taebaehyl aevzagyl cy adaraj, uyj daer nal azzajy, fyngisaeggag nae faelae. — /Ecaeg, aecaeg, aenaxuyr xaerd kaenyn bajdydta nae aexsin, bafsis yn nal is,—zahta dyggag. — flm cydaer is, dzaehael xuymaetaedzy nae uydzaen. Faelae kaed jae xaerd faefyldaer, uaeddaer jae xuyz uaeldaj nae faeci, — zahta aertyggag. — Uaedae cavaer dissag ua, uyj kuyd saergom kaendzystaem? — Gymaej aencondaer aeppyndaer nicy is! Comut daelae Khulybadaeg usmae. Uyj cy nae zony, axaemaej ta cy razyhdzaen zaexxyl? Rajsomaej radzy arast vaejjnc Khulybadaeg usmae, radzyrdtoj jyn se'xsiny xabar, faersync aej: — Cavaer aembisondy dissag u nae paddzaxy cyzdzy dis- sag? Ma nyn aej basusaeg kaen, aergom nyn aej zaeh, — Nicy uyn aej basusaeg kaendzynaen. Dissagaej v quydtadzy misxaly baerc daer naej,—zahta Khulybadaeg us. — Cyzg jae xaj razdaer axordta jaexaedaeg, nyr ta jae xaeryn bajdydta aembali- mae, aemae jyn uyj tyxxaej nal aexxaessy. — /Embalimae? — Gyj ta kuyd? — /Emae jae uaedae max kuyd nae bazydtam? — Uymaen aez nicy zonyn, faelae ue'xsinmae aly aexsaev daer laeg kaej caeuy, uyj guyrysxojag naeu. lae sbaeraeg uae kaed faendy, uaed uyn uymaen daer faend skaendzynaen,— zahta Khulybadaeg us. 87
— Faendy ta dyn cavae'r nyxas'u! Max quamae dzuapp radtaem uyj saeryl paddzaxaen. Isty. jyi kuy 'rcaeua, uaed nyn paddzax arfae nae rakaendzaenL. — Qaedae bazdaexut aemae jaem aly aexsaev ci caeuy, uymae babadut; kuy jaem babadat, uaed fendzystut, iu laebbu jaem qeedyn baeionyl kaej aertaexy. Bazonut, kaecy rudzyngyl bazzajy qaedyn baelon. Uyj kuy bazonat, uaed rudzyngyl aenee don sasm nykkaenut Baelon nyxxaecdzaen rudzyngyl aemae laebbuja?n rajsomaej ataexyn na! bauydzaen jae bon. /Exsiny caelgaendzytaen Khulybadaeg us kaej zahta, uyj saex- xaest kodtoj. • Saeudaraej laebbu, „caeuyn afon mynu," zaehgae, bajsta jaexi qaedyn baeionmse, faeiae jyn baelon sisyn nal bakuymdta: nyx- xaecydi rudzyngyl aenae don sasmaej. Laebpu maesydzy bazzad, uaedae cy uydaid! /Exsiny Cyzdzy- tae bafaedis kodtoj paddzaxmae. — Nae paddzax, uaelae dyn maesydzy laeg aercaxstam dae cyzdzimae! — Laeg zaehut? Mae cyzdzimae? —zahta paddzax.—Tahd sae rakaenut ardaem,— max syn cy qaeua, uyj bakaendzystaem, Xorzau hal festy aexsin aemae paddzaxy fyrt, faeiae ma cy amal is! (Jajtahd sae paddzaxy raz balaeuuyn kodtoj. Paddzax cerbasidyn kodta fidiuaegmae aemae jyn dzury: — Caeugae aemae nyqqaer kaen qaeubaestyl: toppaej aexsyn qom ci u, laedzaegaej caevynmae ci araexsy, duraej aexsyn ci zony, uydon iuuyldaer qazaen laehzmae aeraembyrd uaent! Fidiuaedzy qaeraej qazaen laehzmae xaerzbirae adaem aeraem- byrd. Paddzax uyrdaem adaemy razmae akaenynkodta cyzg aemae laebbujy, caemaej syn skaenoj taerxon. Cyzg aemae laebbu aellaeuuydysty dzyllaejy raz qazaen laehzy. /Erbadtysty taerxony, paddzax sae astaeu. Sae dzyrd kaeraedzi- jyljnaebadt, faesadziltae is sae zond. Iutae dzyrdtoj: maxsaem xaera- maej, zylynaej nicy araem—sy vaellaettae aevzalytae xaerynaej fyldaer cy kaenync, faeiae uyj baerc qaru kaemae razyndi, axaem xaezna bae- lon «kaej khuxy baftyd, uyj nyn iskuy iscerdygaej saqaz uydzaen: uyj^amaryn zian u nae baestaen." Annaetae dzyrdtoj: ,,/Ehdau fesaeftoj, baestae faexudinag kod- toj, sae madaelty caesgom, nae paddzaxy nom faechizi kodtoj, staej saeraevaeraen faeuydzaen annae faesivaedaen* daer aemae ,du- nejy araest xaeldmae caeuy... Maryn sae qaeuy!" Nal fidauync aemae nal dzyllae. Uaed paddzaxy fyrt baelo- nyl faexaest aemae adaem kaeraedzimae kuyd festy, aftae uyj sbadt balonyl, cyzdzy daer ajsta jae daelarm aemae ataxt qazaen laehzaej, adaem sae faedyl kaesgaejae bazzadysty. Laebbu aed cyzg sae xaedzary balaeuuyd caesty faenykhuyld- mae. Cysyl nae faecin kodta paddzax: uyj uydi aemae aegas xae- dzar ssardta jae fyrt, annaemaej jyn cyndz daeraerbaxasta, xurtae 88
aemae dzy maejtae kastysty, axaem raesuhd cyndz. Qaedaej daes- nyjy axaestonaej rauahta paddzax. Cyndzdzon daraestae baxuyd- toj nog cyndzaen. Xorz cyndzaexseev saraestoj aemae dzy inn* abonaej inn'abonmae faeminas kodtoj sae qaeubaestae. Uyj faestae caeryn bajdydtoj laebbu aemae cyzg paddzaxy xaedzary. lu khord azmae syn zaenaeg daer racydi—aertae iaebbujy. — Gaedae mae.kajysty daer kuy basgarin,—zahta paddzaxy fyrt./Emae bajdydtoj xuyn arazyn.. Stdaes khambecy cy alastaig-' goj, uyj nost rauahtoj, iu axaem ta xaerd. Scaedtae kodtoj, uae- dae cy uydaid, aemae sae arvystoj cyndzy caegat paddzaxy xae- dzarmae. Siaxs baelonyl abadt xuyndzauty razaej, aertaxt jae ka- jysty xaedzarmae aemae dzy ziiaentae sista, siaxsy zilaentae. Binon- tae disy bacydysty. Galynmae xuyndzautae daer aerbazyndysty. Gaed paddzax fidiuaedzy arvysta fequsyn kaenynmae: „Xuyn aerbaxastoj paddzaxaen jae kajystae, qaeubaestae] caeuyn qom ci u, uyj caeugae aerbakaenaed, c^uyn jae bon kaemaen naeu, uyj ta xaesgae aerbakaenaent aembyrdmae." Faesv^ed nici ual bazzad qaeubaestaej—cy uydysty, uymaej aembyrd uydysty paddzaxy xaedzary. Badync, xaerync, nuazync. Siaxs uydi uyrdyg laeuuaeg; aembyrdy iuyrdygaej kaeron ba- dy fondz laedzy aemae uydonaen nost daedty. Kuy anostoj, kuy axordtoj, uaed khord dzuryn bajdydtoj, siaxsy koj aeraeftydtoj. Siaxs sae uyrdygstaeg uydi, uyj nae zydtoj. — /Evaedza, aenae dissag naeu—aj baerc xaerd, aj baerc nost scaedtae kaenynci bafaeraesta, uyj baerc is—bony xicau ci u, uymaen aggag nae uydi nae paddzaxy cyzdzy a)S:aessyn: rog adaejm^g uydi, cy uyn aej aembaexson, .maenaen uydi mae xaez- gul,— zahta khordaej iu. Gyj faedyl stauyn bajdydtoj anhaetae daer saexi; sae dzyrd- taem gaesgae, uydonaen daer paddzaxy cyzg uydi sae iskaej us. Siaxs saem dary jae qus. Koj gond kuy festy, uaed sae faersy siaxs: — Gancon naeu! /Emae uaedae uae fondzaen daer uae iskaej us uydi zaehut?, Aftae, aj —baJ'—aemdzyxaej zahtoj khord fondzaej daer. — /Ecaeg zaehut?—faersy sae siaxs. — /Ecaeg zaehaem! — Caej uaedae aftae ma faeuaed, faelae xaesnaegtae skaenaem: kaej fydkoj kaenut, uyj maenaen u mae binojnag aemae basga- rut mae xaedzar. /Emae kaed, smax dzy kuyd dzurut, uycy aeh- dauaej uae iskaej kuy suazaeg kaena, uaed acy qazaen Iaehzy, suryl, aez quamae nautae acaeuyn kaenon. kaed aemae uae nikaej suazaeg. kaena, uaed ta quamae smax aftae sarazat, aemae acy qazaen Iaehzy nautae dyuuaerdaem kuyd caeuoj. Cy m.a zahtaiggoj aeppaeloj laebbutae! Sae xi.staer baexyl sbadt aemae arast Iaebbujy usmae. Kuy baxaeddzae paddzaxy xaedzar- mae, uaed aercaeftae kodta jae baex, cyndzy rudzyndzy bynty ba- qazyd jae baexyl aemae jaern dzury: 89 l
— j)3^ cy faedae, mae syxag? Cyzg aenri radzyrdta: — Midaemae, midaemae. Tepsyr, fysym dyn uydzystaem. /Ergaepp kodta Tepsyr jae baexaej aemae xaedzarmae bacyd- /Erizaer, aftae jyn aexsaevaer skodtoj, xorz aej suazaeg kod- toj. Staej jyn faesaxsaevaer xuyssaen bakodtoj.v Uazaeg aerbadti xuyssaenyl, jae khax adarh kodta cyndzmae. Cyndz uazaeg laeb- bujaen ralasta jae iu khaxy fadyvarc. Adarh kodta annae khax daer. Uaed Cyndz uazaedzy faeqil kodta faestaemae aemae uycy xuyzaenaejy susaeg uaermy staelfydi. Cyndz yl duar aeraexgaedta. Axaem mi bakodta cyndz annae cypparaen daer. Nyr fon- dzaej daer uycy susaeg uaermy dauync aeppaeloj laebbutae. Xorz saem baergae nal kastisae quydtag, faelae ma syn xuyzdaer amal kaem uydi, byxsynaej*) darddaer! (Jalynmae laeg daer baelonyl aerbataxti. — Mae uazdzytae cy festy, cy sae faekodtoj? Daeumae sa& kuy rarvyston,— zahta laebbu. Ma faetaers, nicy syn u, staej dard daer ne sty. Laeg midaemae bacydi, bandonyl aerbadt aemae tafaersy jae binojnadzy: — Gaedae kaem sty nae uazdzytae? — Daelae susaeg uaermy kaeraedzijaen sae qast, sae mast kaenync, & sae kaem sysguyxt, caemaejty sysguyxt, uydon koi kaenync. Laeg susaeg uaermy duar sygom kodta aemae dzury jae axst uazdzytaem: — /Embyld stut, aevi nae? — /Embyld staem,—zahtoj uazdzytae. Susaeg uaermaej sxystysty uazdzytae, uaedae cy uydaid! Fysym sae xorz fedta, staej syn sae zaerdyl aellaeuuyn kodta sae dzyrd: jae kajysty zaexxyl, qazaen laehzy nautae kuyd ataeroj dyuuaerdaem. • Xuyzdaer amal syn nae uydi: siaxs racyd semae jae kajys- taem, aemae uycy ran aenaebary qazaen laehzy nau dyuuaerdaem rataer-bataer faekodtoj. Paddzaxy fyrtaen jae 'rtae laebbujy bajraezydysty, sae saeraen festy* Iu bon kuy uydi, uaed bazdaextysty aertae aefsymaery sae fydmae aemae jaem dzurync: — (Jae, baba! Nae caeraen bynat nae zaerdaemae uyj as nae caeuy. Max faendy, caemaej nyuuadzaem nae zaerond caeraen bynat aemae iskuy xuyzdaer ran bacaguraem, nae card qaeldzaeg- daeraej, aencondaeraej kaem arvitaem. Fyd uaeldaj nal zahta fyrtty faendyl. Bambyrd kodta sae is, sae bis, sraevdz kodta aeppaetaej daer saexi, dzyrd radtoj sae kusdzytaen, uydon daer saexi kuyd baiftong kaenoj lidzynmae. c) Byxsyn—uromyn, faerazyn, gaedzae kaenyn. 90
/Emhuydy bon arastysty bynat aguraeg, sae qaedaej daesny daer semae. Caeuyntae bajdydtoj, caeuyntae; baftydvsty iu raesuhd baes- taem: nae uydi jae qaedaen aembal, nuazynaen xaelar jae daettae, kaeron nae uyd saervaetaen, xuymzaexxaen, uyjimae xorz jae baes- ty qaed: zaerdae dzy ruxs kodta, uaengtae rog. — Acy ran aerbynat kaenaem,--zahta aefsymaertaen sae xistaer:—amaej xuyzdaer bynat, aegas dunetyl kiiy faezilaem, uaed- daer nikuy ssardzystaem. — /Erbynat kaenaem, zahtoj dyuuae kaestaer aefsymaery daer, Uaed xistaer aefsymaer rajsta iu taebaeh aemae jae fexsta. Taebaeh kaeuylty aerzyldi, uycy ran festadi styr galuantae., Dyggag aefsymaer daer fexsta styldaer zillaggyl jae taebaeh: styldaer galuan festadi uycy zillaggyl daer. Fexsta nbdzydaer styldaer thaepaenyl jae taebaeh kaestaer aefsymaer daer. /Ecaeg aembisonddaer uycy zillaggyl festadi xorz galuantae, staej aertae uaeladzydzy xaedzar. /Ercardysty aertae aefsymaery uycy baestyl, uaedae cy uydaid. Caeryntae bajdydtoj, caeryntae. Nymaec nal uydi sae fosaen, nyk- kaenaentae nal uydi sae xoraen... Tyng scaeraeg sty sse kusaeg adaemimae. Caej baerc acardaiggoj, ci zony? faelae iu bon kaestaer aefsymaer xurvarsmae bady. Ualymmae sae raesty racaeuy iu zae- rond laeg, caeuaenty ci faecyd, xaetaenty ci faexatt Zaerond aellaeu- uydi aemae kaesyntyl faeci galuantaem, ahuystytaem aemee dis kaeny: — Xuycau dy iu kaej dae, uyj mae ragaej uyrny. /Ez mae caergae caeraenbonty cysyl nae faexattaen, cysyl nae fedton, faelae adon xuyzaen galuantae, xaedzaerttae naema fedton. Uaedae ma adaejmag tyngdaer caeuyl badis kaendzaen! (Jae sae as, uae sae aiv:—aerdxaeraen sty, aerdxaeraen! Xuycau ma kuy saggag kaenid aemae ahuystyty saeryl kuy caehdid naerton faendyr aemae bur-bur, staej sae cahdmae kuy kafid syzhaerin qaz, Uyj adyl arast zaerond jae faendagyL Kaestaer aefsymaer fequysta zaerondy nyxaestae, bacydi xaedzarmee aemae faendag- gony nyxaestae rafsezmydta jae fydaen. Uaed fyd zahta: — Uydonaen aenae ssargae naej! /Ertae aefsymaer arast sty faendyr, bur-bur aemae syzhaerin qaz aguraeg. Caeuyn bajdydtoj aemae baxaeddzde sty xox raebyn aertae komy dymaegmae aemae uycy ran nyllaeuuydysty: taerxon kodtoj, ci kaecy faendagyl acaeua. — flcy kaemttaej galiu kom abyrdzyty kom u,—zahta xistaer aefsymaer;—astaeuyggag kom—acu aemae ma crcujy kom; aertyggag ta—acu aemae aercujy kom u. Uyj faedyl bazdaexaem aemae xaelttae saepparaem -kaemaen cy kom sxaua jae xal, uuylty arast uaed. — Mcu aemae ma'rcujy faendagyl aez caeuyn aenae xa- laej,—zahta kaestaer aefsymaer. 91
Xistaer srazy raxiz komyl, astaeuyggag ta — galiuyl. Kuy rast kodtoj sae faendaegtyl, uaed dzyrd radtoj sae kaeraedzijaen: — Ci zony, faestaemae nae isci kuy razdaexa, uaed annaety acy kaemtty agur<-ed. fllci daer sae. samadta caeuntae jae faendagyl. Kaestaer aef- syrnaer iu styr khaedzaex raebynmae baxaeddzae, aemae uycy ran nyllaeuuydi jce baex, nal caeuy razmae. Laebbu jae baeximae kuyd arxajdta, aftae jyl dyuuae lasdzy aerbaftydi. — Dae faendag rast, laebbu! — (Jae quydtag rast! — Nicy daem is xaerinagaej? Sydaej maelaem—faersync aej dyuuae baelcdzony. — (Jae qal myl kuy nae kaliggat, aez adaergaej cy rakaenon, uymaen nicy ual zonyn maexaedceg daer,—zahta laebbu. . — Dae razy ma nyn dae baex argaevd. Laebbu fevnaeldta aemae aerbargaevsta jae baexy. Dyuuae laedzy aevnalgae daer nae bakodtoj baexy fydmae, faelae bafarstoj laebbujy: — Kaedaem darys dae faendag? — Faendyr—uadyndz, bur-bur aemae syzhaerin qaz aguraeg xaetyn, zahta laebbu:—calymmae uydonyl faexaest uon, ualymmae nal rajsdzynaen mae cardy saer. — Clydonmae dyn faendag bacamondzystaem,—zahtoj baelc- dzaettae.—Caeuyn kuy bajdajaj acy faendagyl aemraest, uaed dae baxasdzaen iu donmae. Uycy don axaem mast u, axaem aemas dzy anazaentae naej. Faelae iu dy bazdaex aemae dzy iu rappael,— jae 'xxuysy xaj dyn bakaendzaen don. Darddaer saembaeldzynae raesuhd faetkhuy baelasyl: baxaer iu yn jae fetkhuytaej. CJyj faes- tae ambaeldzynae aefsaen—dzyx biraehtyl, baxaeddzae uydzynae aefsaen-dzyx qaercdzyhamae, staej zaliag kalmy madmae, faestag- mae ta—iu fidary duarmae. flxaess iu demae caexdzyn faexsyn, zaliag kalmy madaen iu bapp.ar jae uaexsdzytyl glesi syf, aefsaen duary zilaentae iu bajsaerd carvaej; duar bajgom uydzaen aemae uaed syzhaerin qaz bazzajdzaen dae bar. Laebbu suadony anadta jaexi, axordta addzyn faetkhuy baela- saej; staej jyn dyuuae baelcdzony cy bafaedzaexstoj, uydon saexxaest kodta saeraej bynmae... Laebbujy bar bazzad qaz, uaedae cy uy- daid, aemae jae raxasta fidaraej, Caeuyntae bajdydta aemae jae faendag rakodta faendyr-ua- dyndz aemae bur-buryl. Rajsta uydon daer, uaedae kuyd uydaid aemae aerxaeddzae komy dymaegmae, ambaeld jae'fsymaertyl. Uy- cy ranaej aertae aefsymaery aertae xaeznaimae faecaeuync sae xae- dzarmae. Faendyr— uadyndzy cahd staej bur-bury zaelang kuy nal quystae, uaed zaliag kalm faedisy racyd jae xaeznaty faestae. Caeu- gae baergae rakodta, faelae jse quydtag xorz nal acyd: dony ba- caeugaejae faemardi. /Ertae aefsymaery aerxastoj aertae xaeznajy, sasvaerdtoj sae galuanty saeryl, sae fyd saem kuyd baellyd, uymae gaesgae. Faen- 92
dyr-uadyndz aemae bur-bur caehdync nyr daer ma, syzhaerin qaz ta kafy aenae bancajgaejae sae cahdmae. (Jydonaej cy nae fedtat, ryn, sonaej daer aendaer macy fenut^ Quylaty Xasaeqo.Dzehajy fyrc, /Erydojnag. Caeuy jyl 24 azy. Rrhau fequysta, qaedy. uaevgaejae, Uyrymty Baebpujae. Cydaid yl 45 azmae 'vvaxs. Quylajy fyrt jae arhau rakodta Dzaeudzyqaepy 1924 az. Arvy sjdcfiny arhau. Kaedmae faerazdzystaem acy maeguyraej,— dzyrdta fyt jae nyj- jaraegaen.—Bar myn radtut aemae aez iskuydaem fascaeuon, kaed aemae istaeuyl faexaest uain, kaed aemae fyr maeguyrasj nal xaenggam nae qiutae. Khord xatty nae auahtoj mad aemae fyd sae iunaeg qaebuly. Faelae sae kuy nal uahta, uaed aej iu axaemy sraevdz kodtoj .balcy. Mad yn faendagmae saraesta xaerynaen addzyn, xaessynaen rog, axaem xaerinaegtae. Laebbu bafsnajdta jae faendaggaegtae xyzyny, xaerzbon zahta jae nyjjardzytaen aem^ arast amond aguraeg. Caeuyntae bajdydta, caeuyntae. Caej baerc faecydi, cizony, faelae: squag xaerinagaej. Uaed baftyd iu qaedbynmae, kaesy aemae dzy maenae iu biraeh. — Biraeh, xaergae dae kasnyn,—dzury baelcdzon. — Ma mae baxaer,— zahta biraeh; uyj baesty myn dae razy dae laedzaegaej mae guybyn axaf aemae dyn iu bony saeraen fexxuys uydzynaen.. Laebbu axafta biraehy guybyn aemae jae askhaerdta. Caeuy ta darddaer jae faendagyl, baxaeddzae iu caergaesmae -Caergaes-acarxajdta taexynyl, faelae nae bafaeraesta. . — Caergaes, xaergae dae kaenyn! — dzury jaem laebbu. '3 —-Xaeryny baesty mae, faeltau, fexs xaerdmae ivazny baerc aemae dyn aez daer iu axaemy me 'xxuysy xaj bakaendzynaen, — zahta caergaes. Laebbu fexsta caergaesy ivazny baerc; uyj adyl caergaes ataxt aemae kaemdaer faeauuon; laebbu ta kodtav darddaer jae cydy koj. ■,.-■■ (Jalynmae caeugae-caeuyn kaesy «mae maenae iu ruvas ratul-batul kaeny jae rahy nuaerttyl. — Ruvas, daeu myn nal is aenae baxaeryn! Nal faerazyn aexxormagaej,— zahta laebbu. — Nyuuadz uycy faend, laebbu! Ruvasy baxaerd dyn birae nae axxaesdzaen, stej dyn quamae tajgae daer ma bakaena mae fyd,—dzury ruvas.—Faeltau myn bazdaex aemae myn mae kom istaemaej baxuylydz kaen, ci zony, iskuy dae mae saer daer baqaeua. Ruvasy kom axuylydz kodta laebbu aemae arast darddaer, Caeuy, caeuy aemae iu dendzyzy bylmae baxaeddzae. Den- dzyz rafaejlydta aemae iu kaef xuyskhyl azzadi. Laebbu faelaeburdta kaefmae aemae jae racaxsta. 93
— Xaergae dae kaenyn, maen^ kaef,—nal faerazyn aexxor- magaej! — U! ma mae baxaeiyzahta kaef,—Ci kuyd zony, kuyd vaejjy, cy vaejjy, iskuy zyndzinady kuy baxauaj daexaedaeg, uaed dyn aez daer dae xorz mae uaelae nae nyuuadzdzynaeri. Faetaerihaed kodta laebbu kaefaen daer aemae jae dendzyzy basxuysta. Cas ma faecydaid, ci zony, faelae ualynmae aeldary qaeumae baftyd aemae Khulybadaeg usy xaedzarmae barast. ■— Nana, fysym myn faeut!—dzury laebbu. —Kuy nyl barvaessaj, uaed dyn max maeguyr fysym,—dzu- ry Khulybadaeg us. Laebbu bafysym kodta Khulylybadaeg usmae, uaedae cy uydaid. : (Js aem bazyld, jae xaedzary cy ssardta, uymaej. Fysym aemae uazaegaen dzyrd bacajdah. Khulybadaeg us dzury: — Ne'Idary cyzgmae faecydysty kuraeg aly xaerzaedzytae aly baestaej, faelae sae nikaemaen bakuymdta. Kurdzytaen iu cyzg ralygkaenyn kodta sae saertae aemae sae kauy mixtyl aersadzyn kodta, Iu saer quag ma faeci kau. — /Emae sae uaed caej tyxxaej nyccahta, uyj basrc maesty saem iu caeuyl faeci? — Ne'Idary cyzgmae is arvy ajdaen, Uyj bazdaexy aemae faezaehy kuraegaen: ,,/Ertae xatty bambaexis, kaemdaeriddaer dae faendy, uycy ran. /Ez rajsdzynaen mae arvy ajdaen aemae dae aguryn bajdajdzynaen. Kaed aemae dae ne ssaron, uaed mae xuycau radta daeuaeu. Na'mae dae kuy ssaron, uaed dyn ra- kaendzynaen dae saer aemae dyn aej mae kauy mixtaej iuyl aer- kaendzynaen.' — Mae amond myn aenae bavzaryn naej, mae mady xaj, maenaen daer, dzury laebbu, aemae dyggag bon minaevar barvysta cyzgmae. /Eldary cyzg basidti Khulybadaeg usy uazaegmae. — /Ertae xatty bambaexs aemae dae kaed ne ssaron, used aez dae amond, na'mae dyn rakaenyn kaendzynaen dae saer, iu saer quag ma u mae kau. Laebbu srazy, uaedae cy uydaid. Arast dendzyzy bylmae. Kaef aem faejlauaenyl racyd aemae faersy laebbujy: — Cy xorz dae qaeuy maenaej? — Arfdaer cy ran u, uycy ran mae bambaexs: arvy ajdae- naej kaesdzaen aeldary cyzg, kuyddaer mae ssara, aftae saefyn! Kaef faexaeliu kodta jae dzyx, laebbujy anyquyrdta aemae dendzyzy bynmae afardaeg. /Eldary cyzg rajsta arvy ajdaen; bon izaermae uycy aguyrd faekodta laebbujy. /Evaedza nyr xur aernyguyly, aftae laebbujaen daer jae ssaryn. Kaef aej raxasta dony bynaej xusmae, aemae laebbu uajtahd aeldary cyzgmae balaeuuyd. — Ssardtaj mae,—dzury laebbu. 94
— (Jaedae ta bambaexs rajsom daer. Caergaesy uaelqus ba- laeuuyd dyggag bon laebbu. — Dae saer mae baquydi, caergaes,—dzury laebbu:—ael- dary cyzg mae agurdzaen arvy ajdaenaej, kuy mae ssara, uaed myn ralyg kaendzysty mae saer. Bambaexs mae iskuy! Caergaes aej axasta avd xoxy saerty aemae jae iu ran ajnae- dzy byn bambaexsta. /Exsin-cyzg ty rajsta arvy, ajdaen, bajdydta alyrdaem faelgae- syn aemae dzury: — Kaesut ma jaem, kaesut! flvd xoxy faestae jae iu ajnaedzy byn bambaexsta caergaes. Gyj adyl ta jae caergaes felvaesta jag uaeibazyrty aemae jae aexsiny galuany raz aeraevaerdta. ' * — Laebbu, ssardton dae?—dzury cyzg. — Ssardtaj! - zahta laebbu. ■' •' . — CJaedae ma rajsom daer bambaexs, dae faestag aemhuy- dy bon u. — Cy faedae, biraeh?—dzury laebbu; kaed ma myn iskuy aexxuys kaenynmae qavys, uaed mae acy saxataej xuyzdaer nal baqaeudzaen nikuy de'xxuys. Biraeh aerbalaeuuyd Iasbbujy raz aemae jae faersy: — Me'xxuysy xaj dyn caemaej bakaenon? \ — Rrfdasr cy ran u, uycy ran mae bambaexs,—aguraeg mae is, kuy mae ssara, uaed bajxaeld mae khona! birae kaerdaeg nal baxaerdzynaen. Biraeh aem fevnaeldta aemae jae dard sau qaedy khodaexty byn bambaexsta, Cyzg-aexsin rajsiomaej kuy bazyld jaeximae, uaed rajsta arvy ajdaen aemae faelgaesyn bajdydta alyrdaem. Akasti daelzaex- mae, akasti uaelzaexmae, nikuy zyny laebbu. Saraesta ajdaen sau khaedzaextaem, urs xaextaem, nae razynd uym daer. Xur akhul, uaedae cy uydaid. Cyzg dyn faeqaer kodta: — Ssardton aej! Sau qaedy astaeu aej chaex biraeh kho- daexty aexsaen bambaexsta. Khodaexty bynaej jae biraeh rakhaxta aemae jae uadidaegaen aeldary qaeumae aerbaxaeddzae kodta. — Kuyd zaehys, laebbu, ssardton dae?—dzury cyzg. —Ssardtaj,—zahta laebbu.—Dzyrdmae gaesgae myl nyraem- baely amaelyn, faelae ma dae kuryn—iu aembaexsty bar ma myn radt. — Gyj baerc xaelaerttae kaemaen razynd syrdtaej, maerhtaej, rast ma dendzyzy caerdzytaej daer, uym dyn kuyd nae ratdzy- naen iu aembaexsty bar! Rajsomaej laebbu arast bydyrmae aemae dzury: — Ruvas, dy ma myn kuy nae baxxuys kaenaj, uaed saeft aemae saeft! Ruvas festad laebbujy raz. — Cy dzasbaex dyn faeuon? 95
. — Kaem rnae ne ssaroj,-axaem ran mae bambaexs. — Com maesydzy bynmae,—dzury ruvas.—Clycy ran uaerm rakhaxaem. Ciaermy dy bamaebxsdzynae, aez dyl sydzyt aemae durtae nykkaldzynaen: maexaedaeg us festdzynaen, slaeu- dzy'naen uaermy saer aemae bajdajdzynaen aelvisyn. Bakodtoj, ruvas kuyd zahta, aftae. Cyzg rajsomaej rajsta arvy. ajdaen, kaesyntae sista. Arvy cyppar khabazaej kaedaem nae faekast, axaem nal baz- zad, fee I as daerdtyl nikuy nicy zyny. Uaed arvy ajdaen xa*staedzytaern saraesta aemae faelgaesy maesydzy alfambiajmae. Faekast, faekast aemae fedta: jae xaed mae- sydzy aembuar iu syigojmag nog khaxt uaermy saer aelvisy, uaermy aembaexst laebbu. Faediskodta cyzg aemae dissag daer la ma cy uydaid! Gyj- baerc faecardi, uyj baerc aem faecydysty kurdzytae, faelae a laebbujy xuyzaen lymaentae aemae xaelaerttae nikaemaen razyndi. /Enkhardaej barastiaebbu jae fysymmae,: rakodta jae mast, jae qast Khulybadaeg usaen. Usy zaerdae faetaenaeg jae uazaegaen. — Mae uazaedzy xaj—dzury Khulybadaeg us.—Aftae ma bakaenaem! - (Jaedae kuyd?—faersy laebbu. — Bafaelvar ma iu xatt, caemaej ma dyn eeldary cyzg; radta iu xatt bambaexsyny bar. Ci zony aemae daeiamond faeuae- laxizdaer uaid. Ma jaem bafsaermy kaen. Radta ma cyzg laebbujaen aembaexsyny bar. Uaed rajsomaej Khulybadaeg us nyxas kaeny uazaedzimae. Qusys, maehae dae nymaetyn jaexsaej aercaevdzynaen aemae rae suhd egar festdzynae. Baxondzynaen dae aez cyzdzy maesygmae. Cyzg dae aguryn bajdajdzaen dardyl zaehaj, aemae xaestaegyl daer. Faelae iu dy bazdaex aemae cyzdzy faestae slaeu aemae uyj kuyd zila, aftae zil dy daer jae faestae, caemaej dae ne 'rcaxsaarvy ajdsn. CJyj adyi aej nymaetyn jaexsaej aerkhuyrdta laebbujy aemae: laebbu egar kuydz festadi. Barast Khulybadaeg us cyzdzy mae- sygmae. /Exsin aemae jae aly fars adaem cintae kaenyn bajdydtoj, raevdydtoj jae. Kuydz marazaehaj aemae iskaemae faekaesa, cyz- dzy faestae slaeuuyd aemae zmaelgae daer nal kaeny. /Eldary cyzg rajsta arvy ajdaen, bajdydta kaesyntae. Kuyd zyldi alyrdae.m, aftae egar daer zily jae xaed faestae, caemaej jae* cyzdzy auuonaej arvy ajdaen ma racaxsa. Uycy rakaes-bakaes faekodta aeldary cyzg arvy ajdaenaej. Styr sixor afon ssi, cyzg nae uadzy jae kast, xur daer anyguyld,. uaeddaer ma faelyaerdta, caemaej ssardtaid laebbujy, faelae jae nal aercaxsta arvy ajdaen. Uaed dzury-aeldary cyzg: — Nal dae ssardton, racii, mae nyv aevaeddzaegaen aemae aftae uydi, caemaej faeuon dae xaj. Uyj adyl Khulybadaeg us maesygaej ajsta jaexi, rakhuyrdta nymaetyn jaexsaej egary, egar faestaemae cy uydi, uyj festadi.. 96
Birae xaeznatae balaevar kodta aeldar jae: iungaeg cyzgaen, jae siaxsaen, arfae syn rakodta. Laebpu aemae cyzg sbadtysty xaed- tulgae uaerdony aemae aed xaeznatae aerfardaeg sty sae xaedzar- mae. Tyng bazaerond sty laebpujaen jae nyjjardzytae. Laebpu sae asrcavta nymaetyn jaexsaej aemae dyuuae daer sadzy xuyzaen festadysty. Ikhaty Lade Rdaegojy fyrt, 22 azdzyd. /Erydojnag. 12. Sarty fyrl Sart uydi tyxgaenaeg laeg. (Jymaen uydi dyuuae usy: kaesgon aemae dyguron cyzg. Sartaen dyguron cyzgaej rajguyrdi dyuuae fyrty, kaesgonaej ta iu fyrt, faestag uydi aefsymaertaen sae kaes- taer. Iu axaemy dygurony fyrttae aerbacydysty sae fydmae aemae jyn zahtoj: — Dada, max faendy balcy axaetyn. — /Emae cy kaeny,— zahta Sart.—Raehaumae acaeut, baextae dzy ravzarut uaexicaen. Dyuuae aefsymaery baextae ravzaerstoj, uaedae cy uydaid, aemae afardaeg sty baicy. Caeuyntae sistoj, caeuyntae. Birae faecydysty, cysyl faecydsty —xuycau zony. Baftydysty iu suadonmae; uyj ta uydi axaem suadon, aemae jaem zhaelydis aly dyrhy myggag, nodzy dzy nuazynaej ne 'fsaesti adaejmag. Faestaemae razdaextysty dygurony fyrttae aemae dzurync sae fydaen: — Dada, axaem suadon dyn ssardtam, axaem, aemae dzy adaejmag nuazynaej nae bafsaeddzaen, staej jaem aly dyrhy myg- kag zhaely. — 5eJ"bj' smax aryn myn aej nae qaeuy: uyj uydi mae zymaegon dyrhbaelasdon, faelae ma uagaery mae saerdygon dyrhbaelasdonmae kuy baxaeddzae uydaigkat!..- Iu khord azy festae raqomyl kaestaer aefsymaer, Sartaen kaesgon usaej guyrd. Faeqomyl, uaedae kuyd uydaid — aemae ta iu axaemy uyj daer bacyd Sartmae aemae dzury: — Dada, faendy mae, balcy kuy axaetin! — Ci aembaely, axaem quydtag u, zahta zaerond Sart. —Raehaumae faecu aemae dzy ravzar, cy xuyzaen dae qaeuy, axaem baex. Kaesgon xaeraefyrt sae xaedzaraej ajsta idon aemae raehaumae arast Clycy aguyrd faekodta, faelae raehauy baextaej iu daer nae bacyd laebpujy zaerdaemae aemae aerbazdaext faestaemae. — Dada, nae raehaumae faecydtaen, uycy rauyn-bauyn faekodton nae baexty, aemae dzy mae aggag baex nae razyndi, —uycy baextaej baexyl dyn aezkhaesaeraej-duarmae daer nae acaeu- dzynaen, balcy nae, faelae. — Saeraej myn maexi baex agurys, Iaebbu? Cy kaeny,— uyj daer baezzy, Caeugae daelae skhaety fadzysy midaeg jae dyuuae 97
qusmae afardaeg mae sarhy ba2x, ci zony, uyj dae zaerdaema bacaeuid. Laebpu skhaetaej baex ralasta, xorz aej cynadta, sarh yl saevaerdta aemae, Sarty razmae bacaeugaejae, zahta: — Dada, uaedae xaecaengaerstaej dae aevaeraenty aebpyn kuyd nicy razyndzaen? — Xaecaengaerstae daer maem caeuylnae uyii: acy saxat daer ma daelae uazaegdony khultyl dzedzygga kaenync. Acu aemae sae rajs. Laebpu Sarty xaecaengaerstaej aerbacaraesta jaexi aemae dzury: — Xaerzbon, dada! — Faendarast,—zahta Sart,—faelae dae baexyl ta kuyd sbad- dzynae, badyn kuy nae uadzy jaexiuyl. — Kuyd yl iu sbadtae uaedae daexaedaeg?—bafarsta jae laebpu. — Clymaej mae kuy bafaersaj, uaed dyn aez radzurdzynaen: aez iu aej kuy nyggaeraextae kodton, uaed iu mae army thaepaenaej chylbys (cheps) fesqiudta, baexy ahdy farsaej ta—maeguyr lae- gaen dyuuae aerchi xory. Staej iu aem faestaerdygaej baliuyrdton aemae iu faexaestdaen sarhy gobpyl. Mvd zyldy iu aerkodton mae- sydzy aly fars, uyj faestae iu afardaeg daen, naergae-naeryn, Ua- cillajau, kalmau ta aexsidt gaengae. Kaesgon xaeraefyrt daer aercavta Sarty baexy—aemae laebpujy army thaepaenaej Cheps fesqiudta, baexy ahdy farsaej ta—mae- guyr laegaen dyuuae aerchi xory, uaedae kuyd uydaid! Uycy iu saerraettaej badt bafaeraesta baexyl, avd xadty aer- zyld maesydzy aly fars zyldau zyld, staej arvau naergae, kal- mau khuyzzidfc gaengae, afardaeg balcy. Birae faecydaid, cysyl faecydaid, xuycau jae zonaeg, faelae Sar- ty fyrt baxaeddzae iu maesygmae. Alyrdaem syzhaerinau aertdyv- ta maesyg, jae chubp arvyl aembaeldi. Maesydzy raz laebpu aerxyst jae baexaej; sarh jae nyvaerzaen bakodta, nymaet jae uaelae, aftae- maej aerfynaej maesyg raebyn. Rajsom kuy rajqal, uaed aem maesygaej rakast iu zaerond laeg. — Dae rajsom xorz ua, dada!—dzury jaem Sarty fyrt. — Dae dada dyn bafsaedaed dae xurtaej,—zahta zaerond laeg. — Dada, abonaej faestaemae dy—mae fyd, aez ta dae fyrt, — dzury ta laebpu. — Uaedae midaemae racu,—zahta zaerond. Caeryntae bajdydta laebpu maesydzy. Birae dzy faecardi, cy- syl dzy faecardi, ci zony, faelae iu bon dzury jae kaengae fydmae: — Dada, dae maesydzy saeraej kuy akaesin. — /Enrvie kaed sxaeddzae uydzynae maesydzy saermae? /Enae- qaen afaedzmae daer aem ne sxizdzynae! — Dada, aebpyn uyj saeraej kuy nae rakaeson, uaed aendaer amal nae uydzaen! — Xorz uaedae, kaed aem uyj baerc baellys, uaed,—aemae laebpujaen xaerynaen addzyn, xaessynaen rog, axaem xaerinaegtae afaedz vag sraevdz kodta. 98
Sarty fyrt rajsta jae faendagkag aemae arast maesydzy saermae. Iu dzaevgar kuy suadi, uaed xaerinaegtae abpaersta aemae uadidaegaen daer maesydzy chubpyl festadi. Maesydzy saer festadaid Sarty fyrt, uaedae cy uydaid, aemae faelgaesyntae bajdydta alyrdaem. Kaesy aemae cybpar maesydzy aerbaqazyd laebpujy caestytyl: iu dzy—syzhaerin maesyg, annae— urs maesyg, aertygkag—syrx, cybpaeraem—say maesyg. Syzhaerin maesydzy alfambiajy bru laedzy saertaej,—bru ma iu saer quag. Sarty fyrt faestaemae aerxyst maesydzy saeraej, uaedae cy uydaid; maesydzy saeryl daer cas birae bafaestiat uydaid! — Nae dyn dzyrdton: maesydzy saermae ne sxaeddzae uy- dzynae!—zahta laebpujaen jae kaengae fyd. —. Dada, dy xaeddzae zaehys, faelae aez maesydzy saer daer uydtaen, staej ma faestaemae daer aeryzdaextaen,—zahta Sarty fyrt. — Bauyrninag nyxas naeu dae nyxas, laebpu, zahta zaerond,— faelae dae dzuabpy aecaegdzinad sbaelvyrd kaenyn aftae zyn qtiyd- tag naeu maenaen,—uaedae ma ,acy zaerond caemaen badaen! Zaeh ma myn, uaedae, kaed daexicaej nae aebpaelys uaed,—maesydzy saeraej akastae? — flkastaen, dada! — Uaedae dzy isty fedtais,—dzury zaerond. — Fedton!—zahta laebpu. — /Emae dzy uyj chustug cy fedtais? — Cy fedtais mae kuy bafaersaj, uaed dyn uymaen aez dzuabp ratdzynaen,—zahta Sarty fyrt. — Dzurgae, aez daeumae qusyn,—zahta zaerond. Maesydzy saeraej mae caest kuy raxaston arvy cyppar kha- bazyl, uaed maem aerbazyndi cyppar maesydzy: iu dzy—syzhae- rin, annae—urs, innae— syrx, faestag ta—sau maesyg. Syzhaerin maesydzy aly fars bru laedzy saertaej, aermaest ma u iu saer quag... Cavaer maesyg u, dada, uycy maesyg? — Dada dae nyvond faeuaed! Clyj u dyuuadaes aefsymaery maesyg. (Jydonaen is xo—dunejy raesuhd, dunejy fidauc. flly baestaej aly sguyxt adaem caeuync dunety raesuhdmae kuraeg; nyxas aercaeuy kurdzyty aemae dyuuadaes aefsymaery ataeu; bafidauync, faelae sae fidyd nicaeuyl bazzajy: iraedyl fexaely sae dzyrd aemae usguraen ralyg kaenync jae saer. — Mae fyd Sartaen nae rajguyrdtaen, aez daer aem kuraeg kuy nae bavzaron,—zahta laebpu. — Dzaehael faend skodtaj,—dzury zaerond: sae bru ma saer quag u aemae saexxaest uydzaen dae aenamond saeraej. — /Ebpyn cydaeriddaer nae ua, uaeddaer myn mae amond aenae bavzargae naej,—zahta laebpu. — Kaed dyn nal is aedzaeugae,—dzury zaerond,—uaed faen- darast! /Ermaest saem kuy baxaeddzae uaj, uaed saem iu badzur sae mad aemae sae fydy nomaej: „Uae, Gaexaer! (Jae Gasxaerman! /Ez uae xistaertaej daer cybpary uazaeg, uae kaestaertaej daer cyb- 99
pary uazaeg!" Staej ma dae kaed isty amond ua, uaed dae auadz- dzysty udaegasaej. Sarty fyrt arasti syzhaerin maesygmae. Birae zyntae bav- zaersta faendagyl, faelae uaeddaer nae nyuuahta jae cyd aemae iu izaer baxaeddzae dyuuadaes aefsymaery maesygmae. /Erxyst aemae dzury midaemae: — Clae Qaexaer! Clae, Qaexaerman! /Ez cybpary uazaeg uae xistaertaej, staej uae kaestaertaej daer cybpary uazaeg. Qaexaer aemae Qaexaerman rauadysty uazaedzy dzurynmae, baxuydtoj jae midaemae aemae jae faersync: — Uazaeg, cy xur, cy khaevda dae aerbaxasta a baestaem aemae agurgae cy kaenys? Sarty saq fyrt bambaryn kodta dyuuae zaerondaen jae cydy saer. — Cyzdzy aefsymaertae dyuuadaesaej daer sty cuany; bagae- dzae saem kaen: tahd sae qaeuy ardaem. /Emae kaed iraedyl ba- fidauat, uaed axaesdzynae cyzdzy, na 4mae dyn ralygkaendzysty dae saer. Bady syzhaerin maesydzy Sarty fyrt, uaedae Cy uydaid. Qae* xaer aemae jae Qaexaerman nyxaestyl darync. Galynmae dyuuadaes aefsymaery daer aerbacydysty cuanaej. — Xaestaegaen uas aguryn maexicaen,—dzury Sarty fyrt dyuuadaes aefsymaeraen: agkag myn skaenut uae iunaeg- xojy. — Kaed nyn iraed bafidyn bafaerazaj, uaed razy staem,— xajyr dyn uaed nae iunaeg xo,—zahta aefsymaerty xistaer. — Zaehut myn uas iraed!—dzury Saem Sarty fyrt: ci zony aemae jyn kaed isty faeraez sarazin. — flj dyn nae iraed: nae dyuuadaes aefsymaeraej alkaemaen daer quamae bafidaj:—saedae-saedae aly marhy mygkagaej; sae- dae-saedae aly fosy mygkagaej, saedae-saedae aly syrdy, myg- kagaej. /Evaedza, uydon bafidyn nae bafaeraestaj, uaed dyn ra- lygkaendzystaem dae saer aemae dzy saexxaest kaendzystaem nae bru—iu saer quag ma u. — Razy daen iraedyl,—zahta Sarty fyrt: faelae myn bon aemhuyd radtut. Bon aemhuyd yn radtoj aefsymaertae, uaedae cy uydaid. Saer guybyr aemae uaentae qilaej Sarty qaebatyr fyrt faes- taemae aercydi jae fysymmae. Radzyrdta zaerondaen jae fidydy quydtag. — Mae uazaedzy xaj, syrd aemae dae marhyl nae bauadz- dzynaen styxsyn: cas dae baqaeua, uyj as dyn ssardzynaen, fae- lae dyn fos ne ssardzynaen,—zahta zaerond. — Mrfaegond u, mae fydy xaj; maenaen mae zyndaer ssa- raen syrd aemae marh uydysty. Fosyl dzuryn daer nae qaeuy: nae iraedaen cy baqaeua fosaej, uyj zyngae daer nae faekaendzaen mae fydy raehaeuttyl. Laebpu faecydi saexi baestaem, ravzaersta fos iraedaen Sar- ty raehaeuttaej aemae sae raskhaerdta jae kaengae fydmae. 100
— Mae uazaedzy xaj, dae quydtag raevdz uydzaen, kaed xuycauy faenda, uaed,—zahta jyn zaerond.—Maenae dynadondyu- uae uadyndzy. flxaess cae bydyrmae; bydyry astaeu sae uasyn bajdaj aemae daem alyrdygaej aly xuyzon syrd aemae marh zyn- dzysty dae razmae. Uycy ran iu dae iraedaen caej baerc qaeuy uyj baerc faekhord kaen syrdtaej, maerhtaej aemae sae iu balaeu- uyn kaen dae kajystaem. Sarty fyrt zaerondaej rajsta dyuuae uadyndzy. (Jasyn bajdyd- ta bydyry astaeu aemae az.maelaentae nal uydi laebpujy alfaem- blaj, uyj baerc aeraembyrd uadyndzty qaermae marh aemae syrd. Fosaej, marhaej, syrdaej Sarty fyrt, cas aembaeldi, uyjas ba- laeuuyn kodta dyuuadaes asfsyrhaery galuanty. — ftj uyn uae iraed,—zahta Sarty fyrt aemae ta izaeraej ssy- di jae fysymmae, zaerond laegmae. Uaed aem rajsom aerbajquyst: „ Persy paddzax dyn batyx kodta dae kajystaen—sae raehau syn faetaery!" (Jycy raevdzaej Sarty fyrt taergae baexaej faecaeuy faedisy. Uajgae-uajyn syzhaerin maesydzy raesty cyd faeci aemae auydta dyuuadaes aefsymaery xojy, jae kuyrd cyzdzy aemae jaem dzury: — Mae faestaemae aerbacaeuynmae myn zaeldag jaexs kuy nae sbaedtaj, uaed myn dodoj dae khona,—maenae dae^acysaer- tyl bajuardzynaen. (Jajyntae bajdydta, uajyntae. Birae faeuad, cysy! faeuad tae- rgae baexaej, xuycau aej bazonaed, faelae Persy aefsaedty bajjaefta. Uydon dyuuadaes dixaej dyuuadaes rany aeryncadysty, dyuuadaes arty bandzaerstoj aemae zarynaej nal aencajync. /Egad jae saermae ne 'rxaesdzaen Sarty saq fyrt. Dyuuadaes rany dyuuadaes arty bandzaersta uyj daer. Dyu- uadaes fizonaedzy uaexsty dyuuadaes arty farsmae aersadzy aemae kuy see iumae bauajy, kuy sae annaemae, aftaemaej syl radaej zily, jae caest saem dary—bur-buridaej saej fycy. CJaed Persy paddzax dzury: — Maradzut ma! Cavaer adaem sty, uymaej maem baeraeg aerbaxaessut: xaecaeg sty, aevi faendagkon? /Efsadaej iu arast Sarty fyrty bynatmae, aerkast uymaen jae quydtagmae, sista jyn, cydaeriddasr kodta, uydon xuyz aemae. bazdaext paddzaxmae. — Paddzaexty paddzax,—zahta aefsaedton: axaem dissadzy laeg nikuy ma fedton! Dyuuadaes rany dyuuadaes arty bandzaer- sta, dyuuadass fizonaedzy uaexsty saraesta aemae se 'bpaetmae daer araexsy. Faelae dzy taessagaej nicy is: zybyty iunaeg u. — flcu aemae jae aerbaxon ardaem,—zahta paddzaexty paddzax. Paddzaxaej aervyst aefsaedton bacydi faedisonmae, Sarty fyrt- mae aemae jaem dzury: — Paddzaexty paddzax mae rarvysta daeumae: ardaem xaestaeg uyj aeryncad aed aefsaedtae aemae dae xony jaeximae. 101
— /Ez daen faendagkon adaejmag,—zahta Sarty fyrt, aemae myn kaed dae paddzax isty arh skaendzaen—jae fosy kondaej myn kaed aembaelaegkag baxaj kaendzaen, uaed aem bacaeudzynaen. /Efsaedton baxasta Sarty fyrty nyxaestae Persy paddzaxmae. — Acu aemae jae rakaen!—zahta paddzaexty paddzax. /Efsaedtonaen Sarty fyrt radta axaem dzuabp: „Kaed myn dae paddzax jae fosy kondy aembis ratdzaen, uaed aem faecaeu- dzynaen. — Paddzaexty paddzax, dae fosaen jae aembis kury faendag- kon,—radzyrdta ta aefsaedton — Caeugae, aerbaxon aej,— bafaedzaexsta paddzax, kaej ta arvysta uymaen. — Kaed myn dae paddzax jae fosy kond ratdzaen iuuylcfeer, uaed xorz, na'mae jaem rajsom maexaedaeg zyndzynaen. Paddzaexty paddzax nai arvysta faendagkonmae, faelae jaem kasti aenqaelmae bonchaextyl. Sarty qaebatyr fyrt rajsomaej faersy jae baexy: —Caej ma, mae fydy baex, dae saer mae baquydi: sxaecynmae gavyn Persy paddzaxy aefsaedtimas aemae myn caemaej zaerdae bavaarinag dae? — Cybpar dixy faekaendzynaen aez Persy aefsaedty —zahta baex,—aemae dzy iu xaj nyccaehddzynaen zaevaetaej. — Dy ta, mae fydy qrimag? — /Ertae cybpaeraem xajae aez daer mae bar kaenyn iu xaj,— dzury qrimag. — Mae dambaca, dy ta myn cy zaehinag dae? — /Ez daer dyn aefsady cybpaeraem xaj kaenyn mae asv- dzid—iu Iaedzy xuyzaen sae fendzynaen, — zahta dambaca. — Xorz faeuaed,—dzury Iaebpu,—aefsaedtaej aertae cybpaeraem xajy cahd aercaeudzysty mae baex, mae qrimag tobp, mae dam- bacajy ruadzy, faelae ma aefsaedtaej bazzajdzaen, uaeddaer, iu cybpaeraem xaj, uymaen ta ma uaed cy sarazdzynaen? — Au! aemae dae aez bajrox daen; dzury jaem asxsargard. /Edaersgae Sarty fyrt sbadti jae fydy say baexyi. Barast uycy iftongaej Persy aefsaedtaem, daerddzaefaej saem dzury: — Paddzaexty paddzax, mae fos myn daedtynmae qavys aevi nae? — Nae kaesut xaexxon dziglomae! Kuyd uaendys maeni- mae, paddzaexty paddzaximae, axaem aevzagaej dzuryn?—bamaes- ty Persy paddzax. — Fydbylyz skaenyn mae nae faendy, aencad aencojae syl bafidauaem, na'mae uyn xuyzdaereen nae faeuydzaen, nicy pajda faekaendzystut,—zahta Sarty fyrt. — /Ez kaemaej faetaerson, tasy faendagyl mae kond fosaej xaj kaemaen saggag kaenon, axaem adaejmag zaexxyl naej,—zahta Persy paddzax.—Clydi, aecaeg, iu laeg Sart, maenaen iu ci batyx kodta. Faelae uyj nyr nyxxaerraeh is, uymaej tas nal u, Zaenaeg yn racyd dyguron usaej aemae uydon nicaejag sty, kaes- 102
gonaej jyn cy laebpu rajguyrdi, uymaen ta nyr ma jae quymyz ka*ly jae dongaemdtaej. — Uaedae uydaedtaej daexicaen zaerdae ma bavaeraj! /Ez daen Sarty fyrt, daeuaen m tyx ci kodta, uyj fyrt, guyrgae ta jyn rakodton, mae mad mae fydystaen, kaesgon cyzgaej aemae bae- raeg uydzaen, kaeddaera nae fos ci keemaej faekaenid! Xaestyl nyllaeuuydi Sarty fyrt Persy paddzaxy aefsaedtimae. Xaecynlae bajdydtoj, xaecyntae. Xorz sarxajdtoj uycy bon Sarty baex aemae jae xaecaengaerstae kaesgon xaeraefyrty khuxy. Cahdy maerdtaej nal uydi azmaelaentae: Irany faesivaed maerd- taem bacydysty Sarty fyrty khuxaej. Persy paddzaxaen ta ralyg kodta jae dyuuae condzy, babasta jyn sae jae baexy sarhyl. Ra- qaer kodta baex raehaeuttyl aemae sae serbalaeuuyn kodta syzhae- rin maesydzy raz. Xaestaeg nae bacyd Sarty fyrt jae kajysty xae- dzar mae Dunejy raesuhd kasti uycy afon syzhaerin maesygaej, aemae Persy paddzaxy caengtae auyhdaej kuy fedta, nodzy kuy fedta sae baex raehau, uaed badzyrdta jae aefsymaertaerh: „Maenae uyn uae siaxs uae baex raehau razdaexta.'* Dyu iada^s aefsymaery ba- uymydta sae xojy dzyrd, uaedae cy uydaid! Gydon fedtoj saexi caestytaej Persy paddzaxy caengtae aemae sae raehau daer. Ar- vystoj xcnaeg Sarty fyrtmae: — Racu aemae naem bafysym kaen, dae binojnadzy daer axaess,— khuylympyjagaej dzy nicy ual is quydtadzy, iraed dasr fyst faeci, — Nae, uyj Sarty fyrtaen saermae baxaessinag quydtag naeu! /Ez ardygaej uahd us nae xaessyn. Nae baesty maenaen is xaelar, aemgar aemae xaestaedzytae. (Jydon zaerdaemae myn cy quydtag nae bacaeua, aefsaermy cy quydtagaej faeuon, xudinag cy qu^d- tagaej faeuon maexaedaeg daer, mae xaedzar, mae mygkag, nae qaeubaestae—aez axaem quydtag nae sarazdzynaen. Dunejy raesuhdy aefsymaertae ma cy zahtaigkoj!... Sarty fyrt sae xaedzaraej rarast cyndzxaessaeg qaeubaesty aev- zargae fesivaedimae. Cyndzaexsaev caeuylnae skodfcaigkoj, aehdau caeuylnae radtaigkoj uazdzytaen dyuuadaes aefsymaery sae syz- haerin maesydzy! Cyndzxaesdzytae raxastoj dunejy raesuhdy. Faendagyl Sarty fyrt xaerzbon zahta, arfae rakodta jae kaengae fydaen aemae uyj adyl arastysty Sarty xaedzarrnae. Birae fydaebaedty faestae aerxaed- dzae sty saexi mae.- Sart bynton nog festad, jae fyrty fengaejae. — flmonddzyn dae, mae laebpu, dunejy raesuhd jae xaj kaemaen faeci, zahta Sart.—Birae jyl faezyldtaen aez daer mae Iae- dzy karaenty, faelae nae baftyd mae khuxy. — Dada,—dzury laebpu,—xuycau me 'vdisaen,—mae xo- jae uaeldaj jyn nyr ma kaed isty zonyn! /Emae dae zaerdaejaen, uyj baerc addzyn kaem uydi, uym aej agkag skaen daexicaen, mae nyjjaryngaenaeg fyd. 103
— Kaeraedzijy uarzgaejae bacaerut zaerondy bonmae,—zahta Sart,—maenaen aej xuycau kuy Iaevaerdtaid, uaed mae nae uyd- ta? Xajyr dyn uaed, xajyr! Caeryntae bajdydta Sarty fyrt dunejy rasuhdimae. Birae fae- cardaigkoj, cysyl faecardaigkoj, ci zony! Baxaeiaeg kodtoj dygu- rony fyrttae sae kaestaer aefsymasrmae, xardzau saem aerkasti quydtag aemae sfaend kodtoj. Uaed iu bon dzurync sae kaestaer aefsymaermae: — Com aemae balcy axaetaem. Uyj arvysta dunejy raesuhdy jae caegatmae. /Efsymaertae bajdydtoj saexi raevdz kaenyn bale- mae. Kuy baraevdz sty, uaed iu bon sbadtysty sae baextyl aema arastysty Sarty qal fyrttae balcy. Caeuync, caeuync aemae iu khord maejy faestae baftydysty iu tar qaedmas. Dyuuae xistaer aefsymaery bafaelmaecydysty, darddaer caeuynaen nal uydysty. Kaestaer syn uycy ran xalahud acaraesta, syrdtae syn amardta. Saeximae bazyldysty, sae faellad suahtoj. Sarty kaestaer fyrt dyguronaej guyrd aefsymaerty uycy ran faeuahta, jaexaedaeg arast darddaer. Birae faecyd, cysyl faecyd, max uymaen taerxongaenaeg nae- xi ne skaendzystaem, faelae baxaeddzae uyj iu urs maesygmas: maesyg mih bon xury xuyzaen ruxs dardta. Galynmae uycy caeugae caeuyn kaesy aemae iu uaelxaedzar iu us aelvisy. Lis daer auydta baraedzy, uaedae cy uydaid! /Eraebpaersts aelxui aemae dzury Sarty fyrtmae: — Saebpar ma myn me 'lxui aemae dae moj skaenon mae- xicaen! — /Emae daexi moj ta uaed kaem is? /Ez uyj aguraeg kuy racydtaen,—zahta baraeg. — Mae mojae ta cykaenys? Dzury us—uyj dyn rakaendzaen dae dyuuae condzy, dae sarhyl dyn sae uycy xuyzaenaej arvitdzaen dae madmae. — Xuycauy quydtag u uyj^ dzury laebpu. — Rast u, aj-{)aj! faelae xuycauaej faestaem.ae ta uyj bar daer uydzaen, Sarty fyrt faemaesty, felvaesta aelxui, uycy aexst aej faekod- ta aemae dzy usy aefsaery khaedz sdavta. — Dae tug faekalaj, 5e' kaed Yn caeJ zyvvydt faelastaj,— zahta us. Sarty fyrt arast uyrdygaej aemae baxaeddzae syrx maesygmae. Kaesy aemae uym daer iu us aelvisy. — Baraeg, mae aelxui myn saebpar aemae dae maexicaen moj skaenon. — /Emae daexi moj kaem is, aez uyj kuy aguryn? — Mae mojy koj kuy nae kaenis, na 'mae dyn nymmur kaendzaen dae faerstae. — Uyj daer fend zony—zahta Sarty fyrt. Uyj adyl faelae- burdta aelxuimae, fexsta jae aemae dzy usy daendaegtaej dyuua- daes bazhaeldi. 104
— Dae bur rondz faekalinag, maelasty caelqytae nae kaenys! flrast ta uyrdygaej daer Sarty fyrt aemae bacydi sau mae- sygmae. Kaesy aemae uaelxaedzar uym daer us aelvisy, aemae baraedzy kuy auydta, uaed aem qaer kaeny: — Daelae ma myn mae aelxui sis aemae dae aez maexi- caen moj skaenon. — /Emae uaed daexi moj cy daelzaex aerbaci, aez uyj agu- raeg kuy rarast daen nae xaedzaraej? — Dae xaedzar saraestaj, kaed mae mojy aguraeg dae, uaed* Kuyddaer dyl jae caest aerxaeca, aftae dyn dae raesuhd xaerzkond baerzaej asaetdzaen. — Laebputae fendzysty, kaeddaera nae ci kaej baerzaej asaed- tid—zahta Sarty fyrt aemae acyd darddaer. Caeuyntae bajdydta, caeuyntae aemae baxaeddzae iu xidy qus- mae. Xidy byn aerbasta jae baex aemae bajdydta aenqaelmae kaesyn. /Eraexsaev. /Exsaev daer axaem nae uydi, axaem, aemae caes- ty khux kuy faecavtais, uaed nae faszyndaid. Clalynmae aevibpajdy maejdar aexsaev nyrruxsi bonau aemae urs maesydzy uaejyg maenae aerbacaeuy. Xidy qusmae, kuy 'rbav- vaxs uaejyg, uaed jae baex nyxxuyrrydt lasy. — Dae byndar faeuaj,* kaed caemaej taersys! Iunaeg znag nyn uydi—Sart aemae bazaerond, dygurony fyrttae jyn nicaejag festy, kaesgon xaeraefyrt ta jyn nyr ma aenaqom u. — Maenae dyn Sarty aenaqom fyrt, mae mad mae fydy- staen! zahta laebpu. /Emae uyj adyl xidy bynaej ragaebp kodta aemae urs uaejydzimae qaebysaej qaebysmae festy. Caej baerc axaecydaigkoj, ci zony, faelae urs uaejydzy Sarty fyrt aerbyrsta aemae jyn aiyg kodta jae avd saery. Dygkag aexsaev Sarty fyrt amardta syrx maesydzy caeraeg uaejydzy, aertygkag aexsaev ta sau maesydzy caeraeg uaejydzy. Sae razaej raqaer kodta Sarty fyrt aertae uaejydzy baextyl, racydi aertae maesygyl aemae uyrdygaej raxuydta uaejguyty aertae idaedz usy. , Caeuyntae bajdydta faestaemae, uaedae cy uydaid, aemae iu khord maejty faestae aerbaxaeddzae dyuuae xistaer aefsymaermae* Sag laebputae uydysty dyguron xaeraefyrttae! sae astaeumae afar- daegy sty fadzysy. Bacin kodtoj aefsymaertae kaeraedzijyl, uaedae cy uydaid. Kaestaer bazdaext aemae aertae idaedzaej xister aefsymaeraen ralaevar kodta sau maesydzy caeraeg sau uaejydzy usy, astaeug- kagaen—syrx maesydzy badaeg syrx uaejydzy usy; urs uaejydzy usy ta nyuuahta saexicaen. Xuyzdaer nal quyd, aftae caeryntae bajdydtpj Sarty aertae fyrty sau qaedy astaeu aed ustytae. Kaestaer aefsymaer cuan gaen- gae, aemae sae syrdy fydaej xasta. Fydbylyz sae zaerdy saevzaerydi xistaer dyuuae aefsymaeraen:— iron laegaen jae card jae guybyny nal kuy caeuy, uaed kaenae iaeg mary, kaenae maesyg amajy xuycaumae! 105
— Cy sarazaem jae fesafynaen? zahta xistaer aefsymaer.— Laegaej Iaegmae jyn nicy bafaerazdzystaem: amardzaen nae. Faelae aftae bakaenaem. Sadzy mard aerxaesdzaen a izaer. /Emae syrdy mardy uaengtae kaenynmae kuy bavnala, uaed nae kaestaer aefsymaery kard nae khuxy caemaej bafta, uyj tyxxaej nae qaeu- dzaen bacarxajyn: iu cyrhag daer yn nae lyg kaeny jae buar, jaexi kard kuy nae ua, uaed. ^fson iu skaen: „Mae kard xaeld u," zaehgae. Ma^naen ta mae kardy fyndz sast razyndzaeni. Uaed naem uyj ratdzaen jae kard. Sadzy mard aerxasta Sarty kaestaer fyrt. Xistaer aefsymaer- tae fevnaeldtoj aemae sadzy carm astyhtoj. /Evaedza jae uaengtae kaenynmae bavnaeldtoj, aftae xistaer dzury: — Mae kardy fyndz sast u, nicy bakaendzynaen amaej. — Mae kardaen ta jae kom fexaeld, uaerdon faendadzy xuy- zaen ssi, sadzy fyd nae, faelae nas daer nae alyg kaendzaen. * — h)a> maenae mae kardaej bacarxajut,— zahta kaestaer aef- symaer. Dyuuae xistaery bazdaextysty aemae sae kaestaeraen alyg kodtoj jaexi kardaej jae zaengtae, — Xuycaumae uyn aebualh mi faekaesaed!—faeqaer lasta Sarty fyrt:— uaedae myn mae xaerztae aendaer caemaej bafystaigkat! Staej dzury jae usmae: — Caeug?^ Qaexaer aemae Qaexaermany xaedzarmae; uym daer ma iu dae xuyzaen bady mae nomyl eemae dzynazut kae- raedzijyl. /Ez ardygaej faecaeuinag nal daen. Uaevgae birae daer quamae ma faexiton, kaed mae biraehtae uaeddaer baxaerigkoj. Sau qaedy aenae khaextaej bazzadi Sarty kaestaer fyrt, xis- taer dyuuae aefsymaery afardaeg sty sae xaedzarmae aemae radzyr- dtoj Sartaen, jae kaestaer fyrt kaej amardi faendagyl. Uyj jae urs zachetaem bazdaext aemae sae nyttydta, khobo- Ia- laedzaeg rajsta aemae dzy faexosta jae zaerond saer. Uyj faes- tae afaedzy kaend faekodta aenaeqaen az. Sau qaedy astaeu maeguyry bontae xalahudy aervity Sarty fyrt. Caeuynaen nal u, cuany nal caeuy, faelae jaem syrdtae sae- xuydtaeg caeuync aem^ uydon ruadzy irvaezy jae ud. Uaed iu don kaesy aemae iu laeg aercaeuy, baelaestyl jaexi xojgae. — Uyj ta cy dae, cavaer dae?— dzruy jaem Sarty fyrt. — Kuyrm laeg daen— zahta:— saeraendaer faedaen me 'fsy- maertaej aemae myn skhaxtoj mae caestytae. Uaed yn Sarty fyrt daer rakodta jae qast, jae mast aemae bacardysty iumae. * Caedis aembaeldtae skodtoj aemae saexi daryn bajdydtoj faen- daej: aenae khaextae iu sbadti kuyrmyl aemae aftaemaej cydysty cuany. Iu khord bonty faestae ta kaesy aemae iu laeg rasury sadzy, bagaebp lasy jae rahmae aemae jaem faelaebury daendagaej. — /Emae uaed dy ta ma cavaer dae?— qaer aem kaeny Sar- ty fyrt xalahudaej. 106
Clyj jaem dzury faestaemae: — fEz ta aenae caengtae Iaeg. Saeraendaer uydtaen me 'fsy- maertaej aemae myn rakodtoj uyj tyxxaej mae caengtae. — (Jaedae dy daer mae xuyzaen aenamond! Racu ardaem aemae iumae aervitaem nae bontae,— zahta Sarty fyrt. Uyrdygaej aestaemae aertae udquagaen sae card zyna-nae-zy- na faeraevdzdaer. Sarty fyrt iu kuy kuyrmyl, kuy aenae caengtyl sbadt aemae iu uycy xuyzaenaej cuan kodta. Iu bon kuyrm daer aemae aenae cong daer nal razy kodtoj bynaty bazzajynyl, aemae Sarty fyrt bynaty bazzad. Kuyrm aenae congyl sbadt aemae cuany afardaeg sty, Badyntae bajdydta Sarty fyrt arty farsmae, uaedae cy uy- daid. Fydtae adzy dzag baftydta aemae fycync uaelart,— uaedae cy baxaeroj dyuuae cuanony, kuy 'rbazdaexoj, uaed. Sixormaeaevvaxsuydaid. Sarty fyrt kaesy aemae zaexxy bynaej iu us faezyndi; fycgae agmae balasta jaexi aemae iu fydtaem fevnaly. — Cy kaenys, cavaer dae?— dzury jaem Sarty fyrt.— Gor- - mon, aez maenae aerdaeg mard adaejmag, uaelaemae systynaen kuy nae daen. Uaertae dyn fyd aemae fizonaeg skaen daexicaen, kaed aftae saexxormag dae, uaed! — Uymaej fyldaer kuy nae dzuris,— zahta us.— Uyj zon aemae aez tyxgaenaeg daen, aemae dae adzy fydtae daer maen kuy sty aemae daexaedaeg daer maen kuy dae. — Uaedae aez ta axuyr kuy daen tyxgaendzytaen aftae kae- nyn,— zahta Sarty fyrt aemae usy racaxsta aemae jae baelasyl sauyhta jae dzygkutaej. Cuanontae aercydysty, aerizaer aftae, aemae saem laebpu dzury: — Uaertae uyn uyj ta uae xaejraedzy xaj—nae xalahudy laeuuyn kaemaej nae uaendydystut. Kuyrm aemae jyl aenae cong saexi uycy iu caef nyllastoj aemae jae akhabaestae kaenynmae kuyd qavydysty, aftae saem us sdzyrdta: — Margae mae ma akaenut aemae uyn aez fexxuys uydzy- naen. Kuy mae suadzat, uaed uae aez sdzaebaex kaendzynaen, uae mad uae cyma nyjjardta uyj-au. Usy suahtoj, uaedae cy uydaid. Uaed us zahta: — Maenae radygaj gaebp kaenut mae dzyxmae aemae uae ci cy quag u, uymaej saexxaest uydzaeni, aenae aibpaej faestaemae racaeudzaen. Kuyrm bagaebp lasta usy dzyxy aemae faestaemae caestdzy- naej raxyst. /Enae caengtae daer uyj uaelvaed aftae bakodta, aemae uyj daer congdzyn ssi. — Qusut,— zahta Sarty fyrt,— maen kuy anyquyra, uaed mae nal aebpardzaen faestaemae. /Emae iu aej uaed akhaerdt kaenut. t Usy qaelaesy bagaebp lasta, faelae jae us faestaemae nal aeb- pary aemae nal. Dyuuae laedzy jaem faelaeburdtoj, ajgaerstoj usy xuylf aemae dzy card-aegasaej rajstoj Sarty fyrty. 107
Uaed usy saer xalahudy faesduar daelzaexmae nyttyldi. — /Ebpyn acy usy saer kaedaem afardaeg, uyj kuy nae sbae- raeg kaenon, uaed nae uydzaen,— zahta Sarty fyrt.— Maenae uyn baendaen, auadzut mae daelzaexmae aemae baendaen kuy nal aexxaessa, uaed iu aej faelyg kaenut. Auahtoj daelzaexmae Sarty fyrty aemae baendaen kuy nae ual aexxaest, uaed aej alyg kodtoj. Laebpu daelzaex iu uaelxae- dzary saermae nyxxaudta. Qusy aemae xaedzaraej kaeuyn caeuy. Sarty fyrt bacyd midaemae aemae dzy aertae cyzdzy bajjaefta kaeugaejae. — Caeuyl kaeut?— zaehgae saem dzury. — Nae mad, zaehync, uaelzaexxaej aercydi aemae nae iskaej xaerdzaeni. — /Emae uaem caevaen garzaej nicy is?— bafarsta sae laebpu. Iu aefsaejnag duar-aexgaenaen naem, zaehync, is. Sarty fyrt rajsta duar-aexgaenaen, bacyd usmae aemae jyn jae saer nymmur kodta. Uyj faestae sqaer kodta uaelzaexmae aemae jaem baendaen rauahtoj. Gaed Sarty fyrt bazdaext aemae aertae cyzgaej razaej sxizyn kodta xistaery, uyj faestae astaeugkadzy; kaestaer bazzad sae faestae. — Dy sxiz razaej,—dzury cyzg Sarty fyrtmae,-kaennae uaed dae faesajdzysty. — flu, uyj ta kuyd? Uyj mae ci fequsa, uyj ta myn cy zaehdzaen? Kaesjtaer cyzdzy kuyd faecaejlastoj, aftae dzury laebpumae: 4 — Ci zony, myjjag dae kuy nyuuadzoj, uaed xaedzary faes- duar fyr, nyccaev yl iu daexi aemae kaed jae raxiz sykhajyl fae- xaecaj, uaed dae uaelzaexmae fexsdzaen, kaed aemae galiu sykha- jyl faexaest uaj, uaed dae fexsdzaen avd daelzaexmae. Cyzdzy kuy slastoj, uaed daelzaexmae faendag caexgaedtoj, duraej, khaejae. Laebpu quydtag kuy babmaersta, uaed bazhordta. xaedzary faesduamae; faelaeburdta fyrmae aemae jyn jaegaliu sykhajyl fae- xaest,— Sarty fyrty avd daelzaexmae fexsta fyr. Avd daelzaexxy laebpu aerxaudta iu baelasy raz. Kaesyv aemae baelasy sagkomy—xaedzar; xaedzary bady aertae cyzdzy* Cyzdzy- tae kuy kaeugae kodtoj, kuy ta xudgae. — Caeuyl kaeut?—bafarsta sae laebpu. — vNyrtaegkae nae zaliag kalm xaergae kaendzaen,— zahtoj Cyzdzytae. — Kaeuylty aerbacaeudzaen kalm? Cyzdzytae bacamydtoj faendag. Zaliag kalm kuyd aerbacaejcydi, aftae jaem Sarty fyrt alae- burdta, aexsargardaej jae skaerdaentae kodta aemae dzy uaebaeut- tae samadta. Gyj faestae cyzdzytimae sbadt aemae nyxas kaenync. Dzu- rync, uaedae cy uydaid, ualynmae tyng dymgae rakodta, axaem dymgae aemae baelaestae sae uidaegtaej faeldaexta. 108
/ — Uyj ta cavaer dymgae ua,— bafarsta sae laebpu. . — Uyj nae mad uaelarv Kuyrdalaegonmae uydi kaerc kaer- dynmae, nyr faestaemae aertaexy: uymaen jae bazyrty faejlauyn u. Uyj faestae nykkaldta axaem uaryn aemae baestae aebpaet lasta. — /Emae uaem uaed uargae ta aftae faekaeny?— bafarsta laebpu. — /Egas aenqael nal u nae mad jae cyzdzytaen aemae nyl kaeuy. Uyj nae mady caessygaej kultae-kultae kaeny baestae aebpaet. Staej ta axaem xur nykkast axaem, aemae caegaer saer thaeb- pytae xaudta. — flu, aemae uaem xur aftae faekaesy? — (Jyj xur naeu, nae irvaezyngaenaeg! Nae mad bambaerstn, max aenae zianaej kaej bazzadystaem, aemae nyl cin kaeny: uyj nae mady cin u—tahd aej ardaem qaeuy. Faelae dyn iu quydtag zaehdzystaem: nae mad dae uycy xuyzaenaej acy ran kuy 'rbaj- jafa, uaed dae fyr cinaej axaerdzaen, faelae ual dae iskuy bafaes- vaed kaenaem, calynmae nae mad jaexi uagyl aerua, ualynmae. Ualjmmae sae mad aerbaxaeddzae aemae faersy cyzdzyty: — Ci uae fervaezyn kodta kalmaej? — Ravdisdzystaem nae irvaezyngaenaedzy, faelae ual nyn ba- somy kaen dae aenaenom xojae, kuyd yn nicy zian skaehdzynae. Mad basomy kodta aemae jaem cyzdzytae ravdystoj laebpujy. Cintae bajdydta mad Sarty fyrtyl, zaexxyl daer aej nal uahta. Caeryn sistoj laebpu, mad aemae aertae cyzdzy, uaedae cy uydaid. Cas faecardaid uycy ran, ci zony, faelae iu axaemy ta uyj nyftyd uyrdygaej. daer ta daelzaexmae. Daelzaex—qaeuy kuyd vaejjy aftae—xaedzaerdtae, baestyxaejdtae dzy. Laebpu Khulybadaeg usy xaedzary fysymmae nyllaeuuydi. Khulybadaeg us aryng uaelgom- mae aerfaeldaexta, sasir khulaej rajsta, ssad baluaersta, staej aryn- gyl xaeliu aerbadt. — Uyj ta cy mi kaenys?—faersy ta uazaeg. — Kaefquyndar nyn aerbadt nae donyl aemae nyn dzy xaes- syn nal uadzy; aemae uaedae khaebaer caemaej rakaenon? — Ma bakaen, dae xorzaexaej, aeri ma dae khaertatae, aez don kaem ua, uyrdygaej jae aerbaxaesdzynaen. Khaertatae ajsta, donmae bacyd aemae don sista. — Uyj dyn dae uazaedzy xatyr,— zahta Kaefquyndar. — Khord xatyrtae naem uydzaen,—dzury jaem laebpu. Uyj adyl khaertatae donaej sae taegkae dzag, aftaemaej sae Khulybadaeg usy xaedzary balaeuuyn kodta. . Khulybadaeg us aenguyrstuany dzagaej xuyntae aervityn baj- dydta don qaeubaestyl. Dygkag xadt daer ta sxasta don Sarty fyrt. Uaed iu bon kaesy, aemae Khulybadaeg us rudzguytae aexgaenyn sista. — Cy mi kaenys,—bafarsta jae laebpu. — Uaertae ma iunaeg cyzg bazzad nae aeldaraen aemae ta uyj daer qalonaen faelasy Kaefquyndaraen. 109
— Stae, maen auadz! faeqaer lasta laebpu aemae uycy iu gaebp ra kodta xaedzaraej. /Eldary baexdaeraedzy iu farsmae rabpaersta aemae uyj baes- ty sbadt uaerdony. /Eldar, cyzg aemae Sarty fyrt baxaeddzae sty donmae. Laebpu dzury Kaefquyndarmae: — Racu aemae doe qalon ajs! — Uym aej aeraevaer, —dzury Kaefquyndar. — Ard dae khonajy! Mae faedyl caeuy cyzg faestaemae,— dzury jaem Sarty fyrt. Uaed Kaefquyndar jae saer radardta aemae jyn aej laebpu ralyg kodta. — Ci dae?—bafarsta Sarty fyrty cyzg. — Maeguyr laeg daen maexicaen,—dzury laebpu. Cyzg faecaerdaeg aemae Sarty fyrty khuxdaraenaej nyccafta, laebpujy nyxyl damhae abadt. — Uycy damhaejae dae uaeddaer bazondzynaen!—zahta ael- dary cyzg aemae xaerzaegkuraegkag jae fydmae faeci. /Edlar fidiuaeg nyqqaer kaenyn kodta: — Kaefquyndar maraedzy aeldar agury. /Embyrdtae samadtoj aeldary kaertmae, alci daer faekaeny: — /Ez amardton Kaefquyndary. Faelae saem aeldary cyzg bakaesy, aemae syn damhae kuy nae feny sae nyxyl, uaed syn sae gaedy sae uaelae bakaeny. /Ebpyn faestag aerbakodtoj aeldarmae Sarty fyrty aemae jae bazydta cyzg jae damhaejae. — Maenae dyn, baba, uyj ta aecaegaejdaer mae irvaezyngaenaeg. /Eldar sbuc kodta Sarty fyrty, faersy jae: — Zaeh ma myn, cy xorz dyn rakaenon? Dae dzyxaej caej baerc rakuraj, uyj baerc dyn balaevar kaendzynaen—caergae-qaeu- tae, fos raehaeudtae, syhdaeg syzhaerinvtae. — /Eldar, xaelar dyn uaent dae xaeznatae, — zahta Sarty fyrt: caerynaej bafsaed dae birae istyl; maen fosaej nicy qaeuy: aez daen faendag aguraeg uaelzaexmae, aemae kaed dae fadat u, uaed dae kuryn aemae uaelzaex caemaej saembaelon, uymaen myn bax- xuys kaen. /Eldar arvysta alyrdaem faersaeg, caemaej ssardtaigkoj axaem adaejmag, uaelzaexmae faendag ci bazondzaen. /Eldarmae aertaxt us-caergaes, Sarty fyrt jae cyzdzyty kae- maen fervaezyn kodta aemae dzuryn bajdydta: — Rcy uazaedzy dzaebaextae is maenyl daer, aeldar, aemae jyn aez uaelzaexmae samal kaendzynaen: aermaest aftae sarazaem- udy faelloj maenaej kuyd ua, faendadzy xardz ta daeuaej. — /Emae dyn uaed xardzaen ta cas baqaeudzaen? — Stdaes galy, stdaes thaepaenbyny baegaeny, staej aly galy uaengaen daer dzuly Shiri. /Eldar acaedtae kodta faendagkag. Majraembon us-caergaes aertaxt jae'rtae cyzdzimae aeldary xaedzarmae. 110
— Me rahmae myn aerbatulut baegaenyjy lalymtae, samaj- ut myl xaerinagaej, aendaeraej se'bpaet daer,—zahta caergaes. Samadtoj caergaesy 1 xaerd, nost faendagkag. Sarty fyrt rakuyrdta jaexicaen aeldary cyzdzy aemae caergae- sy aertae cyzdzy. Sae iraed syn bafysta aemae sbadt aed ustytae caergaesy rahyl. Caergaes ataxt aeldary qaeuaej, uaedae cy uydaid. Taexy, tae- xy aemae iu caergaesy qaer kuy faecydis, uaed yn iu Sarty fyrt dzuly chiri, galy uaeng aemae baegaenyjy kaexc bakaldta jae dzy- xy. Zilgae-zilgae faetaexy us-caergaes uaelzaexmae. Sarty fyrty zaer- dae faeruxsdaer: birae sae nal qaeuy uaelzaexmae. (Jalynmae squag sty fydaej. Caergaes faeqaer lasta. Sarty fyrt aerbalyg kodta jae zaendzy xaechaeftae aemae sae caerg^sy qaelaesy avaerdta. Caer- gaesaen sae cy bazonyn quydi! Jae 'vzadzy byn sae bavaerdta. Uaelzaexmae sxaeddzae sty. Sarty fyrt jae cybpar usimae caer- gaesaej aerxyst zaexmae. Caergaes saem dzury: — Caeugaeut nyr uae xaedzarmae, faendarast faeut! — Max ual faelaeudzystaem,— zahta Sarty fyrt:— daeuyl aembaely razaej acaeuyn. — /Emae ma kuyd acaeuaj! caeuaen dyn kuy nal is,— zah- ta us-caergaes;— dae zaendzy xaechaeftae nal sty dae uaelae. (Jyj adyl us-caergaes zaendzy xaechaeftae aeraevaerdta sae by- naetty, jae bazyry sisaej sae ajsaersta aemae Sarty fyrty zaengtae kuyd uydysty, uymaej avd axaemy xuyzdaer festadysty. Kaeraedzijaen xaerzbon zahtoj— caergaes iuyrdygaej, Sarty fyrt aed ustytae annaerdygaej, aemae sae alci daer jae faendagyl arast Sarty fyrt birae faecyd, cysyl faecyd, uyj xuycau bazonaed aemae baxaeddzae jae xaedzarmae. Sart nyxxaerraeh is. Afaedzy xist kodta uyj jae uarzon, jae kaestaer fyrtaen. Sarty fyrt daerddzaef nyuuahta jae cybpar usy, jaexaedaeg bacyd jaexi xistmae., Kaerongomau aellaeuuydi kaesgony fyrt aemae jae nici bazydta. — Midaegdaer aerbalaeu aemae „ruxsag" zaeh,— dzurync aem. Kaesgon usaej guyrd bacyd xaestaegdaer, nuazaen rajsta jae khuxmae aemae dzury: — Maerddzyntaej maem isci kuy racaeuid, uaed yn arfaera- kaenin. Baelcdzony razmae aerbacydysty uymaen jae dyuuae xistaer aefsymaery, Sartaen dyguron usaej guyrd. (Jaed baelcdzon dzury: — Bajqusut maem, maenae xorz adaem! Maenae uyn adon mae dyuuae xistaer aefsymaery. /Ez syn aerxaston ustytae, xinaej syl nikuy racydtaen, faelae myn uydon fyd znadzy mi bakod- toj mae dzaebaextaem: bazdaextysty aemae myn mae zaengtae alyg kodtoj. Nyr syl kaed aez xinaej razyldtaen, uaed mae xuy- cau cavd dur festyn kaenaed, kaed uydon maenyl racydysty xi- naej, uaed uydon festaent cavd durtae!.. Ill
Uyj adyl dyuuae aefsymaery abon daer ma cavd durtaej kaemdaer laeuuync. Sart kuy bambaersta, jae uarzon tyrt mard kaej nae razyndi, uaed fyr cinaej faestaemae , laebpu-laeg festad; xist kuyvdaej aiv- ta aemae ma afonmae daer caery aemae xaery jae uarzon binon- ty astaeu aenae mastaej. (Jydon aercydmae uae nyfs tyxdzynaej-tyxdzyndaer kaehaed. Acy arhau maem fystaej radta Pagaety Beto, Digkojy fyrt, Dzyzsejlag. Kasti 1919 az /Erydony gimnazy. Arhaeudtae feqyusta, jae. mady aefsymaer— Qalaegaty Inaldyqojae. 13. „0x!-9x!" aemae jae axuyrgseninag Radzy-ma-radzy-ma cardi-uydi zaerond laeg aemae zaerond us. Stong az skodta, adaem xor-quag systy, cy xordtaigkoj, uyj nal uydi. Laeg aemae us daer taersyn bajdydtoj xor-quagaej. Iu bon zaerond dzury jae'fsinmae: — CIsaj, bavdael aemae nae gony khuymty cy ssady ryg- tae aermaerzaj, uydonaej myn faendagkag rakaen: aez caeuyn bal- cy, xonyn nae iunaeg byndary,—ci zony, kaed aej isci bauromid stong zamany. Xaecaeg yl kuy nae faeua, uaed aej auaej kaen- dzynaen: kaed jaexaedaeg daer airvaezid, jae saer aegasaej bazzaid, staej ma dzy max daer kaed isty fos faekaenigkam. Zaerond us gaezaemae ssady khaermaedzytaej zaerond aemae laebpujaen faendagkag bacaedtae kodta. Uaed laeg jae xaeraegyl sarh bavaerdta, faendagkag yl aeraefsnajdta aemae balcy arast. Faecaeuync fyd aemae fyrt balcy. Birae faecydysty, cysyl faecydysty, ci zony, f^elae iu ran iu uaebaumae baxaeddzae sty, aemae fyd dzury: — Rcy ran aeraencajaem aemae nae faellad suadzaem, iu cysyl isty daer saxodaem. Xaeraeg suahtoj aemae xizynyl faeci; Iaebpu aemae zaerond uaebauyl aerbadtysty. — „0x!-0x!" — dzury laeg jae faelladaej. Uaebauaej racyd iu laeg aemae dzury: — Ci maem dzury? Cy uae qaeuy? — Kuy nici daem dzyrdta,—zahta zaerond laeg. — /Emae uaedae aez maexi dyuuae qusaej kuy fequyston— „Ox!-Ox!". Uyj aez uydtaen, zahta uaed laeg—uaebauyl maexi kuy aeruah- ton, uaed faellad kuyd uydtaen, uymae gaesgae ssydi mae dzy- xaej-— ox!-ox!,—dzury baelcdzon. — Uaedae uyj zon, aemae aez xuinyn „0x!-0x!",—zahta laeg. Uyj adyl syn dzyrd bacajdah. „0x!-0x!" kuy bambarsta baelcdzony quydtag, uaed aem dzury: — Dae fyrty maem nyuuadz iu az,—aez'aej aly quydtagyl, aly xin, aly kaelaenyl saxuyr kaendzynaen. ftfaedz kuyv faeua, uaed maem iu faezyn. /Ez daem ravdisdzynaen dae laebpujy 112
aemae ma jae kaed bazonaj, uaed yn aertae xaeraeg - uarhy xor, staej dyn xaelar dae fyrt daer, akaen iu aej dae xaedzarmae. Kuy nae ual aej bazonaj, uaed dae fyrt maen kuyd baua, staej xo- raej daer kuyd faeuaj aenae xaj. Maeguyr laeg srazy, uaedae cy uydaid: aendaer gaenaen daer yn nae uyd jae tyxstaej. Xaeraeg-uarh raxasta xdr „0x!-0xxaej," laebpu uym bazzad. Afaedzaej-afaedzmae faecaxuyr kodta maeguyr laedzy fyrt uaebauy byn „Ox!-Oxmae." Uyj aftae saxuyr, aemae iu aej kuy bafaendydaid, uaed festadaid aly syrd, aly fos, aly marh, aly dzauma, iu dzyrdaej—alcy daer. Afaedzy kaeron aerxaeddzae, aftae zaerond us dzury: —» Laegaj, dae aemhuyd aivhuydta, caeugae aemae nyn nae laebpujy basgar. Zaerond laeg ta afardaeg jae xaeraegyl. Claebaumae baxaestaeg. Kaesy aemae maenae iu laebpu khaertaty don faexaessy. — Dae xurtaej dyn bafsaedaed dae dada,—zahta baeicdzon. Maemmae ta uyj baerc amond kaecaej kaesy, aemae mae sabi iu afaedzmae daeu xuyzon aerbaua! — Dada, aez dae fyrt daen aenaemaeng. A izaer daem mae axuyrgaenaeg „0x!-0x!" ravdisdzaen maen iu maexi xuyzaeni- mae. Max aftae aemxuyzon staem aemae dae fyrty nae bazondzy- nae. Faelae qynchym ma kaen: iu dzaevgar naem kuy faekaesaj, uaed mae saer anyxdzynaen aez aemae uymaej faebaeraeg uydzy- naen. Laebpu aemae laeg faexicaentae sty, Laebpu baxasta xaedzar- mae jae khaertatae, laeg daer uaebauy farsmae suahta jae xaerae- dzy. „0x!-0x!" faecintae kodta uazaegyl, aexsaevaer yn xorz sko- dta. Kuy baxordtoj, kuy banystoj, uaed „0x!-0x!" radzyrdta: — Dae fyrt tyng xorz araexst; axaem aembargae, axaem aenae zivaeg adaejmadzy nikuy ma saxuyr kodton, kusyn kuy rajdydton, uaedaej ardaem. Maexaedaeg caej baerc bazydton, uyj baerc bazydta dae fyrt daer, axaem syhdaeg zondy xicau dyn razynd, birae dyn faecaera. Faelae nae dzyrd saexxaest kaenaem. Nyrtaegkae dyn aej aellaeuuyn kaendzynaen dae razy. Uyj adyl badzyrdta: — Laebputae, tahd ardaem! Maenae uycy ran faersaej-faer- staem aellaeuut, ue'rgom maxmae radtut aftaemaej. Dyuuae laebpujy „0x!-0x!" ^mae uazaedzy raz aerbastady- sty aemae laeuuync cavd durtaej; dyuuae daer kaeraedzijy caermy- styhd bakodtoj. Birae faekast zaerond dyuuae laebpumae, nicy faerazy, nae zony jae fyrty. Laebpu uaed jae saer anyxta. Uyj adyl uazaeg zahta: — Kaed ma isty zonyn, uaed maenae acy laebpu uydzaeni mae fyrt. Xorzau nal faeci „0x!-0x!," faelae dzyrd radta, dzyrd. Ox!-Ox! ta nikuyma afaelyvta jae dzyrd jae caergae-caeraenbonty daer. 113'
/Ertae xaeraedzy uarhy xor raxasta zaerond laeg, jae xae- dzarmae akodta jae fyrtydaer. — Dada, xuycauy fgendonaej, aftae saxuyr daen „Ox! Ox- mae" aemae nikuy ual styxsdzystaem nyrondzy xuyzaen—zahta laebpu jae fydaen faendagyl, sae xaedzarmae caeugaejae. /Egas xaedzar ssardtoj fyd aemae fyrt dzag armaej. Cysyl kaem faecintae kodtaid mad jae iunaeg qaebulyl. Cas acardaigkoj uycy xuyzaenaej, xuycau jae zonaeg, faelae iu axaemy ajquysti baestyl: „Aguyry aefsad aerbacaeuy!" /Emae uaed laebpu dzury jae fydmae: — Dada! — Ciu, dadajy xur? — /Ez dyn toqyl festdzynaen, rauaj-bauaj sisdzynaen ftguy- ry aefsaedty raz. Gydon mae aelxaendzysty aemae iu mae auaej kaen dzaebaex arhyh Maenaen ma taers, aez rairvaezdzynaen. Aguyry aefsaedtae aerbacaeuync, qaeuy sae razaej uzgae- uzgae caeuy zamanajy nard toqyl, aryngaej birae styldaer jae dymaeg. /Efsaedty xicau bafysta toqyly arh zaerond laegaen, Qaeugaeron aeryncadysty aefsad. Iu khord aefsaedtony aerbafistaeg kodtoj saexi aemae toqylmae festy aergaevdynmae. ' Kard yl aerbavaeroj, aevaedza, jae khubalyl, aftae toqyl cydaer aerbaci. Roxstaej azzadysty aefsaedton adaem,—aergaevddzytae. Ssydysty zaerondy xaedzarmae, racagur-bacagur faekodtoj kaerty, xaedzary khuymty, faelae toqyl nal. Xaedzary zaerond us aemae iu laebpu, Iu khord bony ta racyd, aftae ta laebpu dzury jae fydmae. — Dada, aez dyn baex festdzynaen aemae iu mae uaejkaenyn- nmae faelas. /Ermaest mae iu „0x!,-0xxy"xuyzaen laegaen ma auaej kaen. /Emae baexaej daer axaem baex nae festad maeguyr laedzy fyrt, aemae jaem adaejmag kaesynaej nae bafsaestaid. (Jaejkae- nynmae alasta maeguyr laeg baexy. fldaem sae caestytae aerae- vaerdtoj baexyl; aelxaenaeg aej systy alyrdygaej aly adaem. — Cas kaenys dae baex? faersy jae iu laeg.—Dae dzyxaej cy zaehys, uyj dyn ratdzynaen,uaeddaer a baex aez nal auadzdzynaen. Arh zahta baexy xicau, faelae aelxaenaegmae kuy bakast aedzynaegdaer, uaed aem „Ox!-Oxxy" xuyzaen faekast aemae aevibpajdy fondz xadty zynarhdaermae saerhaevta baexy arh, cae- maej jyl maual dzyrdtaid, faeltaeraen nal kodtaid aelxaenaeg. Fae- lae aelxaenaeg iu nyxas daer nal skodta, sista baexy arh aemae jae radta baexy xicauaen. Radta baex, uaedae cy uydaid: amal nal uydi. Staej arast jae xaedzarmae. /Elxaenaeg baelvyrdaejdaer kaed razyndi „0x!-0x!." Faelasy aelxaed baexy aemae dzury: — Sar myn faeci dae khona! nyr myn nal airvaezdzynae, aemae dyn aez cy qaeua, uyj bazonyn kaendzynaen, kuity xae- rinagmae dae aertaerdzynaen. /Emae kusyn bajdydta „0x!-0x!" baexyl. Caex yl uarhaej faexasta, fyd kuystaej faesvaed nicy ual bazzad, se'bpaet daer yl 114
faekodta. Rauuatmae aercydi baex: jae carm jae stdzytyl nyxxus, rah yn rahaen nal bazzad, bare barcaen, dyrriaeg dymaegaen. /Emae iu axaemy rairvaest baex, „0x!-0xxy" xaedzaraej. Birae nae racydi baexy ralidzynaej, aftae jae „0x!-0x" daer bazydta aemae jae faedyl baftyd. Lidzy aefxaerd baex razaej, jae faedyi „0x!-0x!" aerbacaeuy. Kuy jaem baxaestaeg, uaed baex ruvas festad. „0x!-0x!" jae faedyl jegaraej agaebp Iasta aemae jae faesury. Sury, sury ruvasy aemae jae aerbaxaestaedzytae kodta. Myr aem faelaebura, aftae ruvas baelon festad aemae ud-ajstaej faetaexy. „Ox!-Ox!" chiusur fes- tad aemae baelony uaehd nal uadzy, jae faedyl nyjjarc. Xuycau sae iu qaeumae baxasta. Baelon iu gom rudzyngyl xaedzarmae bataxt aemae uycy ran zaexmae faetkhuyjae aerxaud. „0x!-0x!" cysyl laebpu festad aemae kaeuyntae bajdydta xaedza- ry duarmae jae faetkhuyjyl. Faetkhuymae faelaebura, aftae faetkhuy sudzin festad; laebpu ta festad faedzael, sudziny faedzael. Sudzin arty smidaeg, aemae aendaxy faedzael arty basyhd aemae uyj adyl „0x!-0xxy" khona bajsaeft. Sudzin sudzgae artaej rakuyrd- ta aemae ta cy uydi, uyj festad. Faestaemae aercyd jae nyjjardzy- ty xaedzarmae aemae ta rajdydta kusyn aemae faelloj kaenyn. Rfommae daer ma dzaebeexaej dary jae nyjjardzyty. Goliaty Dzibokajy dzyrdtaej fyst, 15 iun 1923 az. 14. Andurzaq. Kaed aemae kaed cardysty cavaerdaer baesty us aemae laeg. (Js iu kuyd vaejjy, aftae kodta mid-xaedzary kuyst: sylgojma- dzy mitae, xojrag kaenyn, nost, kaerdyn, xuyjyn aemae nodzydaer aendasr kuystytae. Laeg uydi balcy caeuag, tyxgaen^g, baraeg. Uyjimae uydi kad uarzaeg, asbpaeloj. /Ebpaelydi uyj jaexicaej aedtae daer, mid-xaedzary daer. (Jaed ta iu faekodta jae usaen: —(Jaedae ma, maenaej iaegdaer kuyd uydzaen! Birae xaedtyty jae rastydta us, faelae staej aegaer aebpaelyn kuy rajdydta jaexicaej, uaed yn iu axaemy us bafaeraesta- aftae: — Laegaej ta ma dae cy zahdaeua, aly qarutaej daer aexxaest, faelae dyn nae basusaeg kaendzynaen: is ma daeuaej laegdaertae daer. — Au, maenaej ta ma xuyzdaer kuyd razyndzaen? Cy ran, cy baesty i mae xuyzaen,maenaej xuyzdaer laeg? /Emae jae baex kuy iuyrdaem, kuy innaerdaem aqazyn kaeny. — Claedae mae kaed nal uadzys, uaed daeuaej xuyzdaer— Andurzaq: uyj daeu xuyzaen bardzyty jaexsy byrynkhaej sarhaej birae xaedtyty rajsta. Laeg uyj adyl aercaeftae kodta jae baex aemae dzury: — Caeuyn Andurzaqy aguraeg, caemaej rairtason: caej baerc xuyzdaer u maenaej—aemae daelae faecaeuy. — Bahaec, bahaec,—aerra dae xuycau ma skaenaed, razdaex ual: Andurzaqmae aftae aencon auajaen naeu, staej jae aftae tahd daer ne ssardzynae. Gymae birae qaeuy faecaeuyn, uyj bi- 115
raeqaeuy faecaguryn. Bafaestiat ual u: aez dyn faendagkag ba- koj kaenon, staej dae faendagyl sarazon. Laeg iu cysyl aersabyr jae taevdaej aemae aerxyst baexaej. Iu dzaevgar racydaid, aftae jyn us faendagkag acaedtae kod- ta rivtaegty jyn sae afsnajdta, arast balcy Andurzaqy aguraeg. Caeuy, caeuy, birae faecyd, cysyl faecyd, ci zony, faelae staej baf- dyd iu bydyrmae. Bydyr urs-ursid dary noguard mitaej. Ualynmae kaesy aemae fys-fos. Baxaeddzae fyjjautaem, salam syn daedty: — Uae fos birae, fyjjautae! — /Egas cu, uazaeg! Fysym bakaen: uazaeg xuycauy ua- zaeg. Bon daer birae nal uydi, xur xaexty faestae aernyguyly, dae baex daer, daexaedaeg daer baulaefdzystut, staej ta rajsom dae faen- dag dardzynae. /Erfysym kodta uazaeg, uaedae cy uydaid. Kusart yn akod- toj, xorz aem bazyldysty. Faesaxsaevaer kuy faeci, uaed uazaeg faersy fyjjauty: — Aibp ma uaed, xorz adaem, faelae uae bafaerson: ataeb- paet fys-fos uaexi fos sty, aevi aendaer u sae xicau? — Bafaersyn aibp nikuy u,—zahtoj fyjjautae,—faelae fys-fos max nesty, staej kaej sty, uymaen daer nicy zonaem. Max guyr- gae daer acy ran rakodtam, qomyl daer acy ran systaem, acy urs fosimae, aemae syn uyngae daer nikuy faekodtam sae xicauy. Qusaem* aermaest adaemaej: fys-fosy xicau dam u Andurzaq.. Rajsomaej fyjjautae sarh saevaerdtoj uazaedzy baexyl, balastoj jyn aej jae razmae aemae jae sbadyn kodtoj. — Xaerzbon ut, fyjjautae, buznygaej uae caeuyn, styr buz- nygaej uae xorz aehdauaej, faelae ma myn aexxaest faendag kuy bacamonigkat uae fosy xicau Andurzaqmae: aez mae faendag uymae daryn. (Jaetaerty byn faendag aertae sadzyly faeci aemae fyjjautaej iutae aftae: „Raxiz faendagyl acu;* annaetae—„galiu faendagyl dae faendag u." Uaed kaestaer dzufy: — Xatyr uae kuryn, faelae aez daer maexim^ dzyrdy bar isyn, kaestaer uaevgaejae. Isgae ta jae uyj tyxxaej kaenyn aemae taersyn, nae uazaedzy xaj kuy faeraedija, dzaehaely kuy acaeua... Uazaeg, raxiz faendagyl daer, galiuyrdaem daer ma acu, faelae aemraest astaeugkagyl razmae faendarast; uyj dae xaeddzae kaen- dzaen Andurzaqy baestaem. Arast astaeugkag faendagyl uazaeg. Caeuy, caeuy,.. Birae faecyd, cysyl faecyd, xuycau jae zonaeg, faelae ta iu axaemy kae- sy, aemae bydyrtyl caest kaem aeraevasraj, uyj baerc bynat nal is qomaej, urs-ursid qomaej. — Uae fos birae uaed, fosgaestae, zahta baelcdzon. — /Egas naem cu, uazaeg,—dzurync qomgaestae.—Midae- mae, uazaeg, uaetaermae, aerfysym naem kaen,—afon nal u caeuynaen, xurzaerin daer aernyguyly. Suazaeg kodtoj fosgaestae baelcdzony, xorz aej fedtoj. Fae- saxsaevaer kuy faeci, uaed dzyrd bacajdah fysymtae aemae uazaegaen. 116
1 — Bafaersyn aibp ma uaed, uazaeg, faeiae dae cy xur, cy khaevda raxasta acy baestaem, staej kaedaem darys dae faendag? — Xur daer mae nae raxasta, khaevda daer, kaej bakaenync, faelae mae xaedzaraej racydtaen mae baexyl, Andurzaqy fenynmae: dzurync, uymaej, dam, aexxaestdaer laeg nae razyndzaen, arv jae khabaestae kaem auahtae, uycy ran. Clyj uyn mae xabar. Fae- lae uae aez daer nyr bafaerson: utaebpaet urs qomy xicau uae- xuydtaeg stut, aevi uyn iskaej sty? — Nae fydaeltae, naexuydtaeg daer a baesty sqomyl staem, acy fosmae zilgaejae; faelae nae zonaem, nae fydaeltae daer nae zydtoj, saervataej nae zydtoj, kaej sty, nae baerny cy qom is, uydon. Qusgae aercydystaem aermaest: fos daer, uaetaertae daer, max daer staem Andurzaqy. Cavaer Andurzaq u, nicy jyn zo- naem, nikuyj daer aej fedtam. Faedis kodta uazaeg aemae bafynaej jae xuyssaen uaty. Rajsomaej fosgaestae balastoj uazaegaen iftongaej jae baex. — Faendag myn bacamonut,—zahta uazaeg. — Raxizyrdaem acu,—zahtoj qomgaestaej iutae. — Galiuyrdaem faendarast.—zahtoj jyn annaetae. — Galiumae daer nae, raxizmae daer nae, faelae astaeugkag faendagyl arast u,—zahta kaestaer,—uycy faendagyl xaeddzae kaendzynae Andurzaqmae. Baxatyr kaenut, kaestaeryl dzuryn ne 'mbaely, faelae nae uazaeg kuy araedija, uymaej taersyn. Arfae rakodta fosgaestaen baelcdzon aemae ta arast jae faen- dagyl. Caeuyntae ta bajdydta, caeuntae, aemae ta kaesy , aemae dardae] bydyrtae urs-ursid adardtoj. — Aj ta ma cavaer dissag ua?—zahta baelcdzon jaexi ny- maer aemae uadidaegaen daer baxaeddzae baex-raehaeudtaem, az- daxyn daer sae nae faerazync baexgaestae, uyj baerc. Baextae iu- uyldaer—saent urs baextae. — Uazaeg, fysym dyn uydzystaem, nae faersty ma acu, ag- kag aej ma skaen daexicaen: nae bon cy baua, uymaej dae sbuc kaendzystaem, xaeddzae daer nikaedaem ual faekaendzynae,—izaer- mae birae nal is. — Clazapg daryn qom ut, uae fos birae uaed, aemae uae xuycau sbuc kaenaed,—arfae rakodta baelcdzon aemae aerxyst jae qaexaej. Clazaedzy aehdau ta radtoj adon daer baelcdzonaen. Radzyrd- toj ta uydon daer,—kaej nae zonync sae xicauy, aermaest yn jae nom kaej qusync, baextae Andurzaqy kaej sty, saexuydtaeg guyr- gae daer, qomyl daer baexdaraenty kaej systy. Rajsom ta jae baexgaestaej ci raxiz faendagyl araesta, ci ga- liu faendagyl, faelae ta baraeg acydi astaeugkag faendagyl, kaes- taery amyndaej. Caeuyntae ta sista, caeuyntae. Xuycau zony, caej baerc fae- cydaid, faelae faestagmae ambaeld iu laegyl. — Dae faendag rast, baelcdzon. Dae quydtag rast. 117
— Faersaeg sont u, faelae, dae xorzaexaej, Rndurzaq kaem caery, uymaen nicy zonys? — Zonyn. — Uaedae myn faendag kuy bacamonis jae xaedzarmae. — Bacamondzynaen. Maenae acy faendagyl arast u aemae baxaeddzae uydzynae iu uaebaumae. Uaebauaej iu akaes aemae daem qaedaej aerbazyndzaen iu urs xaedzar. Faendarast. — Arfaegond u,—zahta Mndurzaqy aguraeg aemae caeuyn- tae bajdydta amynd faendagyl! Maejy baerc ma faecyd, staej baxaeddzae uaebaumae aemae jaem qaedy astaeuaej aerbazynd urs xaedzar. Jae nyx saraesta qaeby astaeumae aemae uajtahd uazaegdony raz aerxyst, baexdaedtaenyl baftydta jae baex, jaexaedaeg uazaegdonmae bacyd. Clazaegdon uydi daerddzaef urs xaedzarmae. Bady, bady, staej jaem aeraedziau faezynd iu laeg—laegaen iu caest, jae. fyndz jae uaelae nae, staej jyn aermaest iu cong. — Clazaeg, aegas cu,— dzury dzongoj. —Arfaejag u.—Uyj adyl syn dzyrd bacajdah.— Fix mae xaedzar nyuuahton aemae racydtaen Andurzaqy aguraeg. Kuyd fequyston, aftaemaej uymaej sag laegdaer naej arv jae cybpar kha- bazy kaem auahta uym Uyj xuyzaen xaetaeg laeg daer nikuy is. Amaltaej jyn ssardton jae xaedzar aemae dae faersyn: dy dae Rn- durzaq? — Nae, nae daen. flndurzaq radzy amard, afommae dzy maerdty staegdar daer nal is. Raqyg kodta uazaeg. — (Jaedae aez nae xaedzaraej racydtaen uyj nyfsaej aemae kaed Andurzaqimae axaetin, kaed yn maexaedaeg bazydtain jae Iaegdzinaedtae, aeryqusaegkag nyxasaej nae faelae. — Uyj koj kaengae daer maual kaen: Andurzaq nal isaemae nal. - (Jaed ta, Ci zony aemae dy zondzynae: kaemyty xaedti Andurzaq, kaem laeburdta, cy faendaegtyl cydi. — (Jydonaej cy zaehys, uyj zaeh: jae caeuaentae, jae faendaeg- tae, jae laeburaentae maenaen zyndgond sty. — (Jaedae myn uazaedzy xatyr bakaen aemae daexicaen uy- cy zyn skaen aemae myn bacamon, Andurzaq fos kaecaej kod- ta, uycy baestaetae. — Uazaedzy tyxxaej cy faendy zyndzinad daer rajsinag daen maeximae: aez dae faexondzynaen, Andurzaq staery cy ranty xad- ti, uyrdaem. Faelae ual nyr bazdaex eemae dae faellad aeruadz, baulaef, staej bon caeuy aemae jemae farn xaessy. Uyj adyl dzongoj laeg uazaedzy razaej racyd aemae bafsnajd- ta uazaedzy baex. Uyj faestae aerbazdaext uazaegdonmae. Rajsta rahaenaej tymbyl fyng, sista xaerynkha, aeraevaerdta jae fyngyl, aemae fyng aly xaerinagaej, aly nostaej ajdzag. Baxordtoj, ba- nostoj, staej ta xaerynkha sista fyngaej, aemae fyng uycy syhdae- gaej azzad. Laeg aej sista aemae jae aercauyhta rahaenyl faes- taemae. 118
—- Clazaeg, axsaev ual baxuyss, rajsom, xucauy kuy zaeha, uaed faecaeudzystaem nyxstaery daer. Rajsomaej ta xaerynkha fyngyl aeraevaerdta fysym aemae ta aly xaerd, nost festad sae razy. Kuy baminas kodtoj, uaed fysym dzury uazaegmae: — Dae baex dard balcaej bafaelmaecyd aemae dyn nal sa- raexsdzaen. Bazdaex aemae baexdaedtaem bacu aemae dzy daexicaen iuyl sarh saevaer: uaertae dyn uycy baexdony jaefsytae, annaejy ta uyrsytae,— bar dae is. Uazaeg bacyd jaefsyty baexdonmae, faetarst sae uynaeraej aemae razdaext faestaemae. Bakast uyrsytaem daer baexdony duaraej aemae uydonmae daer nal baxasta jae nyfs. Dzongoj laeg bambaersta uazaedzy quydtag,— ralasta dyu- uae baexy aemae syl saerhtae saevaerdta. ' Sbadtysty sae baextyl aemae arast kodtoj balcy. Birae fae- cydysty, cysyl faecydysty, ci u jae zonaeg, faelae faestagmae ba- xaeddzae sty styr caeugae donmae. — Dony uycy fars styr Terk-turcy raehaeudtae; aez caeuyn uyrdaem fds faekaenynmae. Dy maem am faekaes; dae caesteen- gas dar donmae aemae kaed lasa syrx fynk, uaed iu uyj zon, aemae aez mard daen aemae iu dae saer aefsnajyny koj bakaen. Kaed aemae urs fynk lasa, uaed saeraegas daen aemae iu dae by- nataej ma zmael. Dony uycy fars faeci, ratardta Terk-turcy raehaeudtae. Jae- xaedaeg bacyd qaeumae aemae jyl qaergaengae azyld kaeraej-kae- ronmae: „ Terk-turcy dzyllae, uae raehautae uyn faetardaeuy!" Baeraeg raestaeg uydi Terk-turcy dzyllaetaen, sae qusy alhy daer nae uadi sae fosy xabar,—nostdzyn uydysty adaem. — Maeng xabar uydzaeni; axaem tyxgaenaeg kaemi aemae maxmae jae nyfs aerbaxaessa: kalmy dzyxy ci kaeny jae khux. /Eraedziau uaeddaer rarvystgj iu laebpujy baeraeg bazonynmae. Laebpu faestaemae bazdaext aemae fequsyn kodta: — Baelvyrdaej nyn faetardaeuy nae fos. Afaedis kodtoj Terk-turcy dzyllae sae fosy faestae. Dzongoj dony byl babadt sae razmae, aemae jaem faedisaedtae kuyd xaed- dzae kodtoj, aftae sae uyj maryntae sista jae styr qamajae aemae sae aebpaersta donmae,—don syrx fynk lasyn bajdydta. Clazaeg uyj kuy fedta, uaed faelidzaeg. Dzongoj faedisaedty kuy nyccahta, uaed raqaer kodta fosyl aemae sae raskhaerdta. Uazaedzy kaem nuuyahta, uyrdaem aerbaxaeddzae aemae uazaeg uym nal. — Faelyhd, aevaeddzaegaen,— zahta dzongoj laeg:—raedyd nyxas myn faeci; syrx fynk kuy fedta, uaed aevaeddzaegaen aemae alyhd. Caeuy, caeuy aemae uajtahddaer bajjaefta jae'aembaly: iu ran chyfdzastynyssahd aemae nicy ual faeraesta jaexi saeftauynaen. Uaed dzongoj jaexsy byrynkh adarh kodta uazaegmae aemae jae rajsta sarhaej surmae. Clazaeg faedyzaerdyg: jae zaerdyl aerbalaeuuydysty jaeusy nyxaestae:,, Andurzaq dae xuyzaen- 119
ty rajsdzaen baexy razaej jaexsy byrynkhaej daer." (Jyj adyl arastysty darddaer, sae fosy-kond sae razaej. Kuy sxaeddzae sty qaedy astaeu urs xaedzarmae, uaed aeraencadysty. Dzongoj fos aertae dixy bakodta. Clazaeg baqynchym kodta jaexi nymaer: ,,/Evaeddzaegaen myn aertyddzag xaj daedtynmae qavy," faelae uaelaemae nicy sdzyrdta. /Ertae xajy kuy skodta fosy, uaed dzongoj dzury uazaegmae: — Maenae dyn aj dae xaj, uydon ta dyn dae uazaegkag, adon ta ma dyn fysymy laevar flrfae rakodta uazaeg jae fysymaen, uaedae kuyd uydaid aemae arast sae xaedzarmae. Birae naema airtaest qaedaej, aftae jaem faesmon aercydi: — Nyr acy fosaej cy kaenyn, xaezna jaem cy uydi, xaed- caergae card myn cy dzaumajae uydaid, uyj dzy caeuylnae ra- kuyrdton. Con faestaemae aemae jyn rakuron jae xaezna xaerynkha. Raqaer kodta fosyl aemae balaeuuyd qaedy astaeu urs xaedza- ry raz. — Xajyr dyn; uaent dae fos, kaed myn dae caest uarzy, uasd myn ralaevar kaen dae xaerynkha. — /Egajtma dae qaeuy,—maenae dyn mae xaerynkha, a fos daer taergae, uydon daer daeu amond sty. Arast ta uazaeg. Caeuy, caeuy aem^e ta sahaesyl faeci, xae- cyn bajdydta jaeximae:,, Nyr mae cy faexondzaen uycy laeg, aegaer maeguyr aej nae bafarston jae nomaej daer. Con, nal mae qaeuy jae fos daer, jae xaerynkha daer, faelae myn uyj baerc xorz ci faeci, uyj baerc kaeimae acardtaen, uyj bafaerson,- axaem qaru- dzyn uaevgaejae, aftae saqat kuyd aehdauaej faeci." — Rajgae u dae fos aemae dae xaerynkhajae,—zahta uazaeg: —faelae myn zaeh, dae xorzaexaej, styr zyn dyn kaed u uaeddaer, cy kodtaj, aertae uaendzy quag cy 'hdauaej faedae? — Xuycau dyn aej ma sxatyr kaenaed,—nyrong maem aftae nici ma aerbauaendyd, faelae amal naej — uazaedzy faenydon aexxaest kaenyn qaeuy zynaej daer, /Erbajqus maem uaedae, aez radzurdzy- naen mae taerihaedtag tauyraeh. /Emae uydtaen aez staery. Taerynmae qavydtaen Terk-turcy raehau. /Exsaeviuat aerkodton iu ran. /Erxuyssydtaen. Mae fyny aevast mae fyndzyl auad laedzytaef me'fsiny uataej aemae aevast mae fynaejae feqal daen. Dzyrd dard acaeuy, faelae talf-tulfy aerbalaeuuydtaen mae xaedzary. Mae mast nal cydi mae riuy. Mae zaerdae racaejtydta, mae razvaendag nal uydton, arvaej maem qugdzarmy jas daer nal zynd, aftaemaej aemaexsaevaedzy bas- tadtaen mae xaedzary. Me'fsiny uatmae bacydtaen aemae... me styr qama me'fsiny syntaegyl caexgaermae aeruahton. Dae fydgul dyn axaemtaem kuy bakaesid, aez caemae bakastaen rajsomy mae uatmae. Mae faestae nae xaedzary rajguyrdi laebpu, aefsarm dae cyndaeuaed, aemae uyj taef auadi mae fyndzyl balcy. Mad aemae nogguyrd, mae iunaeg byndary maexi khuxaej argaevston mae sont- mastaej. 120
Sae maerdon sydzytyl sae bavaerdtam, uaedae cy uydaid... Styr aeubau samadtam sae ingaenyl afaedzy bonmae dyuuae bal baelasy szadi aemae kaeraedzijyl aertyxstysty khaelaet-tyxst. , /Ez bazdaextaen aemae taerxon kaenyn bajdydton maesudzag mastaej maexicaen. /Emae zahton: mae fyndz, aj aebpaet fydbylyz myl razdaer razdaer aercydi daeu ruadzy: dy nae rairtae- staj iskaej laedzy taef maexi qaebuly taefaej. Uyj faestae taerxon kodton mae caestytaen: smax nae fedtat, kuyd aembaeld aftae: axxosdzyn stut smax daer fydbylyzy. Uaedae, mae khux, dy daer nae bafaeraestaj maen fydbylyzaej fervaezyn kaenyn, mae fyr maestaej kuy nicy ual aembaerston uaed: dy nae bairhaevtaj, nae nyxxaecydtae mae raxiz khuxyl, qamajy khuxyl. (Jyj adyl faezylnyn kodton aez maexi; alyg kodton maexi fydaexardaen mae fyngz, mae khux, skhaxton mae iu caest. Iskaej tyx myl naej, kuyd fequystaj, uymae gaesgae. Nyr u aemae aez daen flndurzaq, dardaej kaej uynaeg faecydtae, 5e uycy aenamond flndurzaq. Staej mae uyj baerc kaem rakhaxtaj, uym dyn darddaer bacamondzynaen maexi. Dae xaedzary aefsin aemae me' fsin uydysty dyuuae aefsymaer xojy, uyj ta dyn nae xaestaegdzinad. Nyr bambaerstaj mae xabar, faelae ma daem bazdaexdzynaen iu, quydtadzy tyxxaej. Clycy fydaebon skaen daexicaen aemae dae zonygylfaecumaebinontaecy uaebauy aevaerd sty, uycy uaebaumae. Dyuuae bal baelasy byn bakaen dae saer aemae kaeuyn bajdaj uycy ran. /Emae ku 'mae ku, khaedzaextae kuyd rizoj, durtae kuyd xaeloj, axaem kuydaej. Dae kuydaej rajgas uydzysty mad aemae fyrt, racaeudzysty uaebauaej aemae sae iu aerxon ardaem sae xaedzarmae. Uazaeg saexxaest kodta jae 'msiaxs flndurzaqy faedzaexst Mad aemae laebpu rajgasysty jae kuydaej, aemae sae laeg flndur- zaqy xaedzarmae aerxuydta. (Jyj faestae uazaeg faecyd jae xaedzarmae, rakodta jae binoj- nadzy, ralasta jae is jae bis aemae aercard flndurzaqy xaedzary. Dyuuae xojy aemae dyuuae aemsiaxsy cardysty kaeraedzijy uarzgaejae a 'mae o jae. Uydon aercydmae aexsardzynaej\ amondzynaej caerut. flrhau-chibpa kaeuyl? Zenia, Qalaegaty Becyry cyzg. Fequysta arhau jae fydasj, uyj ta—/Ery- dony Dzugaty Muldary fyrtRsaexaej. flsasxyl casudzaen 70 azaej cysyl fyldaer. 15. Saeudaediery arhau, kaenae —aevzaer rakond nikaemaen aemae nikaed tajy. Cy baesty uydaid, cy raestaedzy, zyn zaehaen u. Iu saeudae- dzer faecaejcydi saxarmae jae quydtaegty saerabpond. Caej baerc faecydaid, ci zony, aemae faendagyl axaudysty, cydaeriddaer aem uydi aexcajae, uydon. Saeudsedzer uydi qaezdyg adaejmag aemae cysyl aexca daer kaem xastaid. Jae cydy koj kaeny saeudaedzer, —aexcaty saeft nae quydy kaeny, nae zony. 121
Uaed iu cuanon faed-aergaevst*) aerkodta faendag, faekom- kommae aexcataem aemae dzury: „F\don myn xury fyrt /Efsatijy laevar—syrdy baesty."Sista aexcatae, bafsnajdta sae fidar aemae afardaeg cingaengae. /Eraedziau bambaersta saeudaedzer aexcaty xaud. „Bacaraef- tyd daen,—zahta laeg,—caemaej ma caerdzynaen!" CJyj faedyl raz- daext faendagyl, kaed ma isty ssarid aenqaeL Caeuy, caeuy tyndzgae, alyrdaem rakaes-bakaes gaengae. CJalynmae maenae iu laeg aerbacaeuy. — Dae faendag rast! — Dae quydtag rast. — CJyj baerc rast nal sty mae quydtaegtae, nal. — Cy kodtaj, cy dyl saembaeld? — Xaedzar kaemaen uydtaen, caemaej cardtaen, uycy aexcatae myn axaudysty, aemae sae daeuaej aendaer nici ssardtaid. /Erdav myn sae! — /Euuaenk dyn daedtyn nae rafaeldisaegaej, laedzy aeu- uaenk, nicy fedton. faendagyl, isgae daer nicy skodton. — Akaes bydyrty alyrdaem: daeuaej aendaer dzy marh atae- xaeg daer naej, aembaelgae daer myl nici skodta. Faendagyl uy- cyrdaem daer, acyrdaem daer caeuaeg naej, maenaej aemae daeuaej aendaer. Claedae sae aenaszaehinaegtee**) faexastaigkoj? Radt myn sae dzaebaexaej, aendaera dyn xorz nae uydzaen: dae qaelae- saej dyn sae skhaxdzynaenL — CJaelae xurzaerin, faellady duagmae sidyn, kuyd nicy fedton, kuyd maem nicy is... Dziguldaer maem bakaen... — Claedae dae taerihaed daexi,—zahta saeudaedzer,—kaem nae saedtys, uycy ran,—aemae uyj adyl amardta baelcdzony. Mard bazzad faendagyl, uaedae cy uydaid, saeudaedzer ba- faesvaed kodta jaexi... Zaedtae aemae daudzytae aenae bancajgaejae taexync, zilync arvyl tynnyvaendaegau. Gydonaej cy basusaeg ua, uydon kaej nae fenoj, uydon kaej nae bambaroj, iu axaem quydtag naema aercydi, dune kuy ravzaerd, uaedaej ardaem xur aemae maejy byn. Zaedtae aemae daudzytaej fedtoj iu khord acy aenamond quydtag daer. Faekastysty iu chustug maeguyry mardmae, sae bazyrtaej paerpaergaengae, raqyg kodtoj, sae ruxs caesgaemdtae faetar sty aemae dzurync kaeraedzimae: — Com uaelarv nae fydmae, styr xuycaumae aemae jyn fequsyn kaenaem acy tyxdzinad, acy aenamond quydtag. i^mae bazmaelyn kodtoj sae bazyrtae aemae uaelae uaelarv styr xucauy raz balaeuuydysty. — Radzurut,—zahta xuycau—cy fedtat, cy fequystat zaexxyL Qusyn uaem. *) Fasd-aergaevst—caexgaermae aercydi. **) /Enaezaehinag—ustytaej saudardzytae, staej aenaeuyj daer xaejraedzy xonync aenae- zaehinag. 122
Zaedtae radzyrdtoj styr xuycauaen, cy fedtoj uyj, staej ma zahtoj: — Nae rafaeldisaeg, uycy aevirqau quydtag ma nyuuadz saeudaedzeraen: cy fos dzyaxaud, uydon faernyg cuanon ssardta, rast adaejmadzy ta margae akodta. Gymaej ma taerihaedtagdaer, aebualhdasr quydtag kuyd uydzaen?! — Nicy kaeny uyj,—zahta styr xuycau daudzytaen:—aerbaj- qusut maem dzaebaex aemae uaed bambardzystut, caemaen aftae u mae nyxas. Smax maem aerbaxastat dyuuae quydtadzy: iu u aemae saeu- daedzery aexcatae ssardta iu cavaerdaer cuanon aemae sae jaexi bakodta. Smax quydy kaenut: ne'mbaeldysty saeudaedzery aex- catae cuanonyl, aemae cuanon quamae bacaguyrdtaid aexcaty xi- cauy aemae jyn sae radtaid faestaemae. — /Emae aftae naeu?— bafarstoj daudzytae. — Naeu, naeu!—dzury styr xuycau. Cuanony fydaeltae iu khord faeltaery aexxuyrsty kuystaej faekuystoj saeudaedzery fydael- taen aemae syn uydon sae myzd, sae udy faelloj nikuy bafystoj, kuyd aembaeld, aftae. Nyr u aemae, raestdzinadmae gaesgae, saeu- daedzer bafysta jae fydaelty xaes*). Ci jyl aembaeld, uydon *sardta cuanon: zylyn naeu acy quyd- tadzy. Dygkag u aemae saeudaedzer amardta rast laedzy. Aftae quydy kaenut smax, caej faedyl aefxaerd aercaeua quamae saeudae- dzer. (Jae taerxon rast uaed uaid, aemae quydtag smax kuyd ra- dzyrdtat, aftae kuy uaid. Faelae quydtadzy aevaerd aftae naeu, naeu. Is ma dzy, smaxaen, aergom ci nae u, axaem zdaextytae. — Ne sfaeldisaeg, alcy daer dy zonys! — (Jaedae aftae. Saeudaedzery fydaeltaej tug dardtoj, saeudae- dzer jae aexcaty faedyl kaej amardta, uyj fydaeltae. >femae nyr aebpaetuynaeg aemae aebpaetaraeazaeg aftae saevaerdta, caemaej mard Ci faeci, uyj jae udaej bafystaid jde fydaelty xaes. — Zaehyn ma uyn nodzy,—badarut uae zaerdyl: iu aevzaer- dzinad daer, iu tyx mi daer, iu aenaehdau quydtag daer nikuy batajdzaen, Ci jae rakodta uymaen. /Emae jae kaed jae rakaenae- gaen jaexi saer nae bajjafa, uaed yn fidinag uydzaen jae cotaen, jae thymy-thymajaen. Axaem aehdaeudtae saraesta aebpaetuynaeg aemae aebpaetaembaraeg... Dzyrd faeci styr xuycau. Zaedtae aemae daudzytae sae bazyr- tae bacahtoj aemae ta ataxtysty dunetyl zilynmae. Reuazty Bydzygojy dzyrdtaej, nojabr 1923 az. 16. Myst jae fyrfaen usgur. Kaed uydaid, Ci zony, kaem uydaid, uymaen daer nicy bae- raeg is. Cardi iu myst, myst kuyd vaejjy, rast axaem: rixitae jyn, maenkhaej khuybyr cyrh qustae, caerdaeg caestytae, cybyr cybpar *) Iron aemb: Fydy xaes fyrt fidy. 123
khaxy aemae lystaeg darh khaedzil, tixalaedzy xuyzaen. Cybyr dzyrdaej, cy mystytae iu fenut, rast axaem myst. Uymaen uydi caeraendon, raesuhd xuynkh, zaexxy jaexaedaeg kaej skhaxta jae maenkhaej dzaembytaej. Zaerond nanajy cyrva- zaej radavta faelmaen khuymbiltae aemae dzy jaexicaen faelmaen lystaen bakodta. Jae xaedzary uydi nodzy khaebictae; uydon iu zymaegmae bajdzag kodta davaegkag xoraej staej qaedtag aexsaer- taej, taersytaej. Iu axaemy jaem jae syxag mystytae bauaj-bauaj kodtoj,— jaexaedaeg nal zynd aedtaemae: mystaen kaed ralaeuuyd jae za- jaen, aemae jaem syxaegtae uadysty faersaeg, avhaedgaes. Ualynmae alyrdaem uajyntae sistoj xaerzaegkuraegtae: — (Jae xaerzaegkuraegkag maen,—nae myst laebpyn nyzzadi. Birae cin faekodtoj mysty cinyl jae xaestaeg, jae'vvaxs, xuyn- tae jyn faexastoj. Jae qaebuly birae uarsta madael myst: „xaefsaen jae laebpyn xury tyn, qambul uaerag, qobpaeg caest". Xaessyntae jae bajdydta. Kuy faeqomyl, zhoryn kuy bajdyd- ta, madael mysty xury tyn, uaed mad bavnaeldta laebpyny axuyr- kaenynmae daer Birae maejtae, birae afaedztae naema racyd, aftae mystyty dzyl- laejy dzurynaej fyldaer nal uydysty,—laebpyny koj kodtoj aly ran daer. — Axaem guyrd naema uydi nae dzyllaejy, taexudiag, uyj cy mad nyzzadi,—dzyrdta iu myst. — Rast zaehys, smaxystaen, aez daer aftae aenqael daen, aemae dzy sguyxt myst rauajdzaen. — 0, o!—aermaest smax nae, faelae jae ci fedta, uydonaen se(bpaety zaerdaemae daer caeuy. — (Jae jae uynd, uae jae kond, innae axaem jae'fsarm, jae zond. — Styr miniudzyty xicau u laebpyn myst: uyj xuyzaen khaercqus nae uydzaen, uymaej tahddaer nici fequsdzaen ginojy uasyn, uymaej xuyzdaer nici bambardzaen, tas kaecaej uydzaen nae dzyllaejaen. — Nodzy uyj xuyzaen nici araexsy cardy amaltaem: caest nae xaecy jae uadyl, kusynmae ta—art. Khord xadty saembaeldtaen jemae quydtadzy, khututae gaerstaem. Fevnaeldta dyn aemae uaj- tahddaer caert-xuynkh faekodta zamanajy khutu jae lystaeg cyrh daendaegtaej, aemae zymaegmae xorz aeftauc aerkodta syrx maenaeuaej. — Uaedae maenimae saembaeldi qaedy: taersytae, aexsaertaem. Jae axsdziag amaela, uymaen cas aentyst iunaegaej, uyj baerc ne 'ntyst maxaen khordaej. Zamanajy sataeg aexsaeraej, taersaej aevaeraentae skodta sae' khaebicty. /Exsaraej daer aem uaedae dau naej:' madael kark aed chiutae kaerty racu-bacu kaendzaeni, jae bazyrtae pyxcyl... „Khuyrd! khuyrd! khuyrd!,"—faesidy jae qae- bultaem, xaerinag ssargaejae. Gino daer iu ran ivazdzaen jaexi, jae rixitae bazmaelync, faefaelgaesy alyrdaem. Nae mysty laebpyn, arvy 124
uacillajau, jaexi nyccaevy kar£y chiuyl aemae jae cu, dy bajjaf... (Jajtahd, chiu-chiu gaengae, karcy qaebul mysty xaedzary staelfy. Kark aemae jaerin gino kaesgaejae bazzajync. O, afontae jyl acyd mysty laebpyriyl. Mady zaerdy baftyd us rakuryn jae laebpynaen. Cyzgdzyntaej biraetae xaelaeg kodtoj, biraetae jyn saexi dzyxaej qardtoj sae cyzdzyty madael mystaen, annaetae ta sae xaestaedzyty, sae zongaety cyzdzyty, Mystyty dzyl- laejy faexaet, kaeraej-kaeronmae, uaed - dzy axaem mygkag nae razyndaid, nae mysty laebpynaen jae cyzdzy tabuafsitimae ci nae radtaid. /Emae cardy araest kuyd uydi uycy raestaedzy, uyj xorz aem- baersta madael myst: radzy zamany d,aer alci <aguyrdta bondzyn, kaddzyn aemae tyxdzyn xaestaeg. /Emae sfaend kodta jae laebpynaen xury Cyzdzy aerxaessyn, uymaen aemae xuraej tyxdzyndaer nikaej xuydtoj dune-dzyllae. Zaex zymaedzy basaely, baestae, nyddaevdaeg vaejjy. Xalsar, xi- lagoj, taexdzytae, birae syrdtae zymaedzy bajsaefync, annaetae tarf fynaej bavaejjync, ci ta dzy qarm baestaem ajsy jaexi. Faelae ta ualdzaedzy xur baerzaendty qazyn kuy bajdajy chaex arvyl, qyst zymaedzy faestae ta khaerc ualdzaeg kuy ralaeuuy, uaed zaexxy qadamantae xurzaeriny qarm tyntaej asaedtync, zaex aerulaefy. Mard sau bydyrty ta uaed card bazmaely: chaex- chaexid adarync xaextae, bydyrtae, kaerdaeg, zaex, uaeldaef aemy- zmaelaeg svaejjy. /Emae arasti myst xurmae. Faendag aem kaeuylty ssardta, uyj uyn nae zaehdzynaen, uymaen aemaejae maexaedasg daer nae zonyn. — Dae bontae xorz ua, xurty xurzaerin. — /Egas naem cu, aegas, qyldym myst, fysym dyn uydzy- naen, aexsyzgon myn u dae fend,—dzury xur. — /Exsyzgon xorz dyl aercaeuaed,—zahta qyldym myst:— quydtagmae daem aerbacydtaen, xurty xurzaerin. — Dae quydtag myn bambaryn kaendzynae. aevaedzdzaegaen. — Tabu dae farnaen, xurty xurzaerin, faelae myn laebpyn is, laebpyn, arvy uacillajy xuyzaen. Jae afontae saexxaest sty aemae jyn mae zaerdy is quydtag bakaenyn,—us rakuryn. Naexi baesty myn laexstaegaenaeg sty nae mysty mygkag iuuyl, cyzgdzyntae, faelae syn aez nicy kom daedtyn, xaestaegaen sae agkag nae kaenyn, /Ez mae fyrtaen aguryn tyxdzyny cyzg. Daeuaej tyxdzyndaer nikaej xonyric dunejyl. Dae cyzdzy myn radt mae qaebulaen,— xaestae- gaen dyn baezzyn, faesmongond nae uydzystut, naedaer daexae- daeg, naedaer dae cyzg. — Tyxdzynaej quamae tyxdzyn uydzynaen,— dzury xurzaer- in,— mae cyzgaej daer dyn nae nae zaehin, faelae ma is mae- naej tyxdzyndaer. — Daeuaej tyxdzyndaer ta ma ci razyndzaen? — Asaest, mih. — Uyj ta kuyd? 125
— Mih zaexxaej maen aexsaen bacaeuy, arv bambaerzy aemae mae bon nal vaejjy maenaen nicy: mae qaebultaem kaesyn mae nal faeuadzy. — Xaerzbon, uaedae, dy maenaen xaestaegaen nae baezzys. — Xuyzdaeryl ambael, qyldym myst. /Emae ta mihmae balaeuuyd. — Mih, xaestaeg kaenynmae aerbacydtaen daeumae: dae cyz- dzy dyn kuryn mae fyrtaen. Xaestaegaen aguyrdton xury, tyxdzyn aej xuydtoj, faelae myn uyj jaexicaej tyxdzyn daer xuydta daeu, Bauyrninag u uycy qudtag. Caemaejdaeriddaer daeu ruadzy caeraem max zaexxyl, daeu ruadzy: Dy kuy nae uais, uaed aenae donaej zmaelaeg nal bazzaid. — Daeumae fau ci 'rxaessa, axaem nae razyndzaen, faelae mae cy 'nqael dae, uyj nae xonyn maexi, aiv myn nae uydzaen, Xuraej, ci zony, tyxdzyndaer razynon, faelae ma is maenaej daer tyxdzyndaer... — Gaed ci? — Maenaej tyxdzyndaer dymgae. Uycy iu fudt kuy faelasy, uaed mae kuy iuyrdaem, kuy annaerdaem jae uaelnyxty axaessy, portijau mae qazy, khaedzaextyl mae nyxxojy, arvy kaeraedty mae aerzilyn kaeny. — Buznyg de 'rgom nyxasaej. Xaerzbon. — Faendarast /Emae ta kaem uajgae, kaem sirgae, aftaemaej myst balaeuuyd dymgaejy raz. — Dae cyzdzy myn radt mae fyrtaen, daeuaej tyxdzyndaer, dam, nici u. Faecydtaen xurmae, tyxdzyn ^nqael, aemae myn uyj basasti, mihy tyxdzyndaer sxuydta, mih mae daeumae sardydta, Daeudzdzag naeu dae tyx. /Ez dyn aej maexaedaeg daer aenae zon- gae nae daen. Xur baestae sudzyn kuy sisy susaenty, uaed dy kaecaejdaer faezynys aemae khaevdajy mihtae aerbaxaessys. Na 'mae uarynaej baestae aebpaet kuy sfaelmaecync, xury caest arvaej kuy naeual faezyny, uaeddaer ta daeu ruadzy arvy mihtae atajync, cy- daer faevaejjync. Daeu ruadzy adaem kaerdzyn xaerync: uadguyrojy styr bazyrtae dae tyxaej bazmaelync, aemae kuyroj aeryssync adaem; xaj dzy faevaejjy maen daer. Daeu ruadzy xory kaeritae ssyhdaeg vaej- jync, nautae dyuuaerdaem xaetync dendzyzty. Clyj dae dzaebaex zaerdaejyl kuy vaejjys, uaed. Faelae, aevaedza, bamaesty dae, uaed styr fydbylyztae daersarazys. Kuy rafudt kaenys dae maesty fud- taej, uaed sau qaed byndzaraej faeldaxys, adaemaen xor, xoraen, xos xosaen nal nyuuadzys. — Xuyzddaer nlaaembaely, aftae mae rabpaelydtae. Rrfaejag u, faelae ma uaeddaer is maenaej tyxdzyndaer. — Daeuaej daer ma tyxdzyndaer?! Clyj ta ma uaed cavaer uydzaen? — -Uyj gal. — Gal, zaehys? — O. Gal xizdzaen bybyrty, cheb kaendzaen sojdzyn kaer- 126
daeg. /Ez uycy dymd kaendzynaen, uyj, maradz zaehaj, uaed ta jae khaedzil atila: gal— byndzy arh daer myn nae kaeny. Caeuyntae ta bajdydta kajysgaenaeg myst. Caeuy, aemae dyn maenae astaeumae kaerdasdzy iu sau khobor gal xizy. Xizy, jae aevzag-j dzaeux kaerdaeg aevzary aemae jae dasy jae faetaen daendaegtaej. Byndz abady jae rahyl aemae ta jae asury jae dy- maegaej. — Xaestaeg kaenynmae daem aerbacydtaen: mae razahd iu- naegaen dae cyzdzy kuryn. Tyxdzynty tyxdzyndaery aguryn xaes- taegaen. Xurmae uydtaen, aemae xuraej tyxdzyndaer mih razynd, mihaej tyxdzyndaer—dymgae, dymgae ta myn daeu bacamydta jaexi- caej tyxdzyndaeraen. Bauyrninag nyxasu dymgaejy nyxas. Dae tyx- dzyn baerzaejy ruadzy dzyllaetae xuym kaenync, sug lasync, bal- cy caenync, sae xaedzaerdtae arazync... Sau khobor gal jae saer sqil kodta sojdzyn kaerdaegaej, bakast mystmae jae dyndzyr faelmas caestytasj aemae dzury: — „Mu-u!" Styr kad myn kaenys, kaej myl aervaessys uy- maej. Faelae maem aftae zyny, cyma mae aegaer baerzond sistaj, aegaer mae cyma aebpaelys. /Edyx nae daen, uyj maeng naeu, faelae raedijys, kaed tyxdzyndaery bynaty man aevaerys uaed. — (Jaedae ma daeuaej tyxdzyndaer ci u? Maenaej tyxdzyndaer guton. flstaej jae lasyn bajdajync mae xuyzaen khobortae, zaex faeldaxgae. Birae bontae naema racaeuy, aftae nae tyxdzyn baerzaejtae afxaelync, dudyn bajdajync. Xorz, kaed nyn sae fysy dymaegaej bafaelmaen kaenync, na' mae daeu ci nae uarzy,uyj faekaenaed, max cy faekaenaem. Nae taentae nyttaebaegk vaejjync, nae faerstae kaeraedzijyl ambaelync. — (Jaedae ta myn daeuaej daer xaestaeg naej! Xorz bajraj,— zahta myst. — Baembaegyl dae faendag, mae xaelar — aemae ta aeruahta gal jae dyndzyr saer kaerdaegmae, dymaeg zivaeggomauaej fexsy jae rahmae, byndzytae uycy gubpaerdteej ajsync saexi sau khobory rahaej. Myst aguryn bajdyta gutony: guton uydi xuymy. Xuymy kaeron aej raftydta gutondaraeg, baraevdzytae jae kodta. Jae *fsaen, jae dzyrha jyn saraesta, dzandziat bafidar kodta... Xuymy kaeron jae faellad uadzy guton, uycy ran aej ssardta myst. — Guton, aegas dunejy tyxdzyndaer aguraeg xaetyn. Mae fyrtaen rakurynmae qavyn tyxdzyndaery cyzg. Sdzyrdton xury Cyzgyl, aemae mih uymaej tyxdzyndaer; dzyrdton mihy cyzgyl aemae dymgae mihaej tyxdzyndaer; bavzaerston dymgaemae daer, aemae gal dymgaejae tyxdzyndaer, gal myn daeu bacamydta tyxdzyndaeraen. — Gaedae ma tyxdzyndaer kuyd vaejjy! Ualdzaeg aemae faezzaedzy aez zaexxy char uaelgommae faekaenyn. Birae baestae nal is zaexxyl, iskuy iu aevzaer ranaej faestaemae, aez mae byryn- khaej faed kaem nae akodton. Suang ma xoxy saertae daer as- tyhton, taessaerdty, uyrdguyty naeudzar sataeg-sau festyn kod- 127
ton. Dunejaen baerkad xaessaeg aez daen. Mae koj ci nae kaeny aegas dunejyl daer, axaem naej. Cladzmystae, kaddzytae, zardzytse maenyl mysync,, baeraeg raestaedzy, ciny saxat sae adaem zarync sae zaerdaejy ruxsaen. Dunejy daraeg aemae uromaeg u mae by- rynkh. /Ez daen baerkad xaessaeg, mae ruadzy khututae, gontae bajdzag vaejjync xoraej, mae ruadzy kuyrojy fydtae zilync dym- gaejae^ donaej, taefaej. Adon iuuyldaer dy daexaedaeg daer zonys, uymaen aemae daexi xaestaeg lasag dae kuyraejdtaem, khaebictaem, xuymtaem: pajda dyn dzy taedzy. Faelae uaeddaer aftae kuy zae- hon, maenaej tyxdzyndaer nal is, uaed myn rast nae uydzaen, quydy kaenyn ci uarzy, uydon zaerdaemae myn nae bacaeudzaen, faexuddzysty myl. /Ez ta uarzyn rastaej caeryn, maexicaen arh kaenyn, uymaen aemae caeryn faerazyn maexi faeliojae, iskaemaen laexstae nae bakaendzynaen, uymaen aemae iskaej faellojmae ne 'nqaelmae kaesyn. — Au, uaedae ma ci uydzaen ci, daeuyl ma ci faeuaelaxiz ua tyxaej? — Bajqus. maem aenuvyddaer, aegaer dae kuy styxsyn kae- non mae nyxasaej, uymaej daer taersyn. — Dae xorzaexaej, dzurgae, aexsyzgon myn u daeumae qu- syn. Dy fydaeltygkon dae, birae fedtaj, fydaej daer, xorzaej daer. Dae zondaej kaed isty rajsin aez daer. — Uaedae dyn aez radzyrdton mae tyxy uacquyd. Darddaer mae nyxasy saer uydzaen, kuyd aedyx daen uuyl. ALmaz myl baif- tyndzync ast khobor galy. Khrod vaejjync xuymgaenaeg adaem: saeryl xaecaeg, galdaerdzytae, guton aexsaedaeg, guton daraeg. Gu- tony khuxtyl xaecaeg vaejjy adaemaen sae araexstdzyndaer. Axaecync galtae, zaex faeldaxyn bajdajyn, zaexxy bnag fael- taertaen xur fenyn kaenyn. Faelae myl zyn saxat skaeny. Zaeraes- tony, xaetaely kuy faecaejcaeuyn, uaed xaetaeltae mae quyry fae- badync aemae auaedzaej fesqiuyn, dzopsaej aexsaedaeg, guton da- raedzy bon daer nicy ual vaejjy. CJyj dyn uyj. Na'mae naeu fael- daxyn, auaedztae rc5esuhd faersaej-faerstaem iu mady fyrttau xuys- sync uaelgommae. Caeuyn, caeuyn aemae kaerdaedzy uidag, gaerzaexsaen mae razmae faeci, uaed aevast faelaeuuyn: mae bon nal vaejjy azmaelyn. Maenaej tyxdzyndaer kuy nae uaid, uaed mae kaerdaedzy uidag nae uromid. Madael myst afardaeg gutonaej. — Calynmae tyxdzyn kaej xonync, uydon bambaraj, uydoni- mae saembaelaj, ualynmae nici bazondzaen, alCi daer jaexaedaeg caej baerc qarudzyn, caej baerc tyxdzyn u—sahaesyl faeci myst.— Uyj xaejraeg ta ci uydi, uyj ta ci 'nqaeldta, aemae aebpaetaej tyx- dzyndaer aez maexaedaeg razynon. Xur tyxdzyn, xuraej tyxdzyndaer mih. Mih tyxdzyn, mihaej tyxdzyndaer dymgae. Dymgae tyxdzyn, dymgaejae tyxdzyndaer gal. Gal tyxdzyn, tyxdzyndaer galaej guton. Guton tyxdzyn, gutonaej tyxdzyndaer uidag, kaerdaedzy uidag. 128
flftaemaejty, aftasmaejty iuyl tyxdzyn aez maexaedaeg razynd- tsen. /Emae kuynnae! (Jidag, tyxdzyndaeraen kaej zonync asgas dunejy, uyj aez mae cyrh daendaegtaej adzaengael lasyn. >£mae tyxdzyn aguraeg nal faexadti myst, faelae bazdaext aemae jae iunaegaen saexi mygkagaej mystyty raesuhddaer, xaerz- aefsramdaer, qarudzyndaer cyzdzy jae iunaeg fyrtaen usaen aerxasta. Uydi saerdygon ird aexsaev;' maej jae calxy dzag,,aftaemasj aertdyvta arvy baeraeg astaeuaej; sthalytae' caexaertae kaldtoj. /Er- faeny faed dyuuae dixy faekodta arv. Fisynmae dzaeudzytae uy- cy syrd kodtoj sae tucdzyn Qazantemyry, .Rast ])e uycy aexsaev madael myst Cyndzaexsaev saraesta. Xorz faeminas kodtoj xistae- raej, kaestaeraej. Uyj faestae laehz musmae racydysty aemae qast saraestoj. Simdyl nyxxaecydysty usaej,cyndzaej, zaerondaej, no- gaej. Simdy zillacdzy astaeu iu zarag myst uydi simd amonaeg. flmydta Zaerond Gajsyny zaraeg. Ci zony, aemae uycy simdy smaxaej daer isci saembaeldaid!.^ ftrhau rakodta aerydojnag Bimbolat, Quylaty Nauijy fyrt, easily jyl 20 azasj fyl- dagr, kaesy styr skholajy. Saudzy&y fyrty arliau. Cardi aemae uydi saudzyn. Uymaen rajguyrdi laebpu. Buc sxasta saudzyn jae Iaebpujy. Raezyntae bajdydta, raezyntae. Kuy baqomyl, uaed tyng ajsta jae zaerdae cuan aemae cuanon daer axaem ne ssi, aemae taexgae-taexyn marhy caest nae ivhuydta; aenaeqaeh khuyritae iu cuanaej ne'rbacyd jae xaedzarmae. Iu axaemy, cuany uaevgaejae, baftydi asvzaer faendagyl. Xasrinag- aej squag aemae tyxsyn bajdydta. Raqavydi faestaemae razdaexyn sae xaedzarmae, faelae aftae bafaellad aemae dzy nal uydi nyfs. Claed aerbadt iu khuyldymyl saudzyny fyrt aemae uadzy jae faellad. Ualynmae kaesy aemae khuyldymyl syrd aerbacaeuy. Fexs- ta jae, uaedae cy uydaiyd, aemae syrd komy abadt. Saudzyny fyrt aem nybbyryd, bakoj jae kodta aemae maesChy arast darddaer. Maeschy faendag aej iu caexasradonmae baxasta. „ftm isci razyndzaen," zaehgae, saudzyny fyrt baqaeldzaeg. /Egas bon fae- cydi caexaeradony aemae dygkag bon sixaerdtaem baxaeddzae iu styr baelasmae. Baelasy byn syhdaeg marst bandaedtae. /Erbadt saudzyny fyrt baelasy byn aemae uadzy jae faellad Ualynmae faekast aemae aerbacaeuy maenae iu us: jas iu ssyr- uaelarv, annae ssyr—daelary. Us Iaebpujy kuy fedta, Gaed fasruxs jae caesgom aemae dzury: — (Jaelae myn fizonaegkag mae kaestaer fyrtaen! Qyg faekastysty usy nyxaestae saudzyny fyrtmae aemae jaem snyxaestae kodta faestaemae. Us azdaext faestaemae, aertqi- raen gaengae; laebpu bady jae badtaej aemae kaesy, kaeddaera darddaer quydtag caemae atyxsid. 129
Usaen uydi avd uaejyg fyrty, uaejyg moj, uydysty cuany. Izaeraej sae xaedzarmae kuy 'rcydysty, uaed mad saudzyny fyrtyl acardydta jae kaestaer laebpujy. Uaejyg arast aemae jaexi nyccavta cuanonyl. Qaebysaej qaebysmae faesty, aemae jae cuanon baelasy sagkomy acavta. Uaejyg aeraegmae kuy zyndi, uaed aem jae xis- taer aefsymaer acydi. Saudzyny fyrt baelas aertasyn kodta, baelasy congyl aej abasta aemae jae suahta faestaemae. Uaejyg baelasy saeraej rakast. Radygaj faecydysty aefsymaertae cuanonmae aemae dzy iu daer nal bazdaext sae xaedzarmae: aefxaerd aercydysty saudzyny fyrtaej. Faestagmae racydi fydaebony cuanonmae uaejguyty fyd, jae xistaer fyrtimae. Zaerond uaejyg kuy'rkasti uazaedzy axastmae, uaed bambasrsta, tyxy faendagyl kaej nae saraexsdzysty cuano- nimae, aemae uyj adyl laexstaemae festy fyd aemae fyrt. Birae bartae faeuahtoj uydon alcy aebpaetaej daer cuanonaen: fosaej, xoraej, zaexxaej, xaeznajae, caemaej aefxaerd uaejguyty suaehd kaena. Sae laexstaemae cuanon baerzonddaer sista jaexi. Uaed aem zaerond uaejyg dzury: — Is myn avd fyrty aemae iunaeg cyzg, mae iunaeg cyzgaen cy arh kaenyn, uyj nae kaenyn mae avd fyrtaen; ratdzynaen dyn aej, caejnaefaeitau mae fyrttse aegadaej fesaefoj. Cuanon srazy zaerond uaejydzy dzyrdyl, aemae suahta aex- saez uaejydzy. Uyj faestae uazaedzy axuydtoj sae xaedzarma*. Saudzyny fyrty zaerdaema? tyng bacydi uaejydzy cyzg, faelae aefsymaerty hae faendydi aemae sae iunaeg xo faecaeua, ci zony, cavaer xa- uyllaemae! Uyj faedyl bazdaextysty avd uaejydzy aemae dzuryn bajdydtoj karz iraedyl, — Uae iraed myn zaehut!—dzury saem cuanon. — Nae iraed birae naeu,—zahtoj avd uaejydzy. Is naem iu kuysi, daes aemae ssaedz khaertajy kaem caeuy, axaem. Uycy kuysi dzagaej, aenae iu aertax akalgae, ci sxaessa ne'nguz baela- sy saermae, uymaen ratdzystaem max nae iunaeg xojy. . — /Erxaessut myn uae kuysi,—zahta saudzyny fyrt, a*z bavzaron mae amond. Nyssyhdaeg kodtoj baelasy byn, kuysi bajdzag kodtoj bae- gaenyjae, radtoj jae cuanonmae. Cuanon baelasy saermae faexizy, kuysijae iu aertax aerkaldi. Saudzyny fyrt ratydta jae caebpuzyr aemae jae aeraebpaersta baelasy bynmae. Raxiz! Raxiz!—aerkaldi dzy,—nyccin sty uaejguytae. — Caeuyl qaer kaenut, qaeraeu uaejguytae! Uyj mae caebpu- zyr aerxaudi, — zahta cuanon. /Erxysti faestaemae, uaedae cy uydaid, aemae caebpuzyr baelasy bynaej sista. Uaejguytae bajdydtoj quydy kaenyn, caemaej faexicaen uy- daigkoj cuanonaej. Faequydy kodtoj, faequydy kodtoj aemae ta jyn radzyrdtoj sae dygkag iraed. 130
— Nae farsmae fydaej nyrmae caery iu xuy. Uyj jae zaex- ixyl marh ataexyn daer nae uadzy; aedas dzy ne staem naexuyd- taeg daer, Gyj nyn ci basaedta, uymaen ratdzystaem max nae iunaeg xojy, som bon caeuaem cuany, aemae dae kaed faendy, uaed racu nemae,—max dyn aej bacamondzystaem. Rajsomaej saudzyny fyrt arastavd uaejydzimae cuany. Avd aef- symaery faendaej cuanon fydbylyzy syrdmae saraesta jaexi. Kuyd- daer xuy bardaraeg cy zaexmae uydi, uycy ranmae bacydi sau- dzyny fyrt, aftae jyl xuy uycy iu skhaerd rakodta jaexi. Cuanon felvaesta jae nymaet, baelasy aencoj jae aeraevaerdta, jaexaedaeg aendaer baelasy faestae ambaexst. Xuy nymaet scavta, aemae baelasy afardaeg sty jae ssyrtae. Nyffidar is xuy. Cuanon systadi baelasy raebyneej, bacyd qaedtag xuymae aemae jyn nyxxaecyd jae dymaegyl. Xuy iu styldta jae dymaeg, aemae iu saudzyny fyrt daer scren dymaedzimae. Clalynmae dyn gaeldaerdzyn uaejguytae aerbafaedis kodtoj cua- non mae aemae jae bafarstoj: — Cy arxajys, cy? — Maenae kafyn fyr cinaej: uae fyd znadzy uyn aercaxston jae khaedzilaej. Syrdy uycy ran argaevstoj, suaengtae jae kodtoj, ast dixy jae bakodtoj, aemxuyzon dixtae. Cuanon ranymadta xaejdtae aemae sae faersy: — /Estaejmag xaj ta ma uaed kaemaen bakodtat? — Daeuaen, — zahtoj uaejguytae. — Xorz aehdau daedtut uae uazaegaen,—zahta cuanon:—nyr uyn caedtae faelloj daer ma xaesgae kuy sbadin uae xaedzarmae. —/Emae uyj adyl aestaem xaj annae avd xajyl ajuaersta, staej ma jaexaedaeg daer xistaer uaejydzy aegkoj babadt. Canaebaeraedzy bacydaid saudzyny fyrty quydtag avd uae- jydzy zaerdaemae, faelae jaem—dy bauaend! /Ercydysty sae xaedzamae, syrdy mard aerxastoj. Cysyl cin nae bakodta sae zaerond fyd se znadzy mardyl. Bambaersta sae uazaedzy laedzyqaedtae aem^ jyn radta jae iunaeg cyzdzy. Dygkag rajsom ta avd uaejydzy caeuynmae qavydysty cua- ny aemae dzurync saudzyny fyrtmae: — Xucauy araestaej, ne siaxs badae,—nae iunaeg xo dae xaj faeci, aevaeddzaegaen aemae dae xaedzar aguryn daer sfaend kaen- dzynae. /Emae nae iunaeg xo dae xaedzarmae kaej caeudzaen, uym nae faendy, caemeej isty laevaerdtae axaessaj maxaej. Maenae dyn avd daehaely nae maesydzy avd duaraej. Nae xaeznatae sty uycy ran. Bazdaex aemae iu aexsaez duary bajgomkaen, aemae iu dae zaerdae cy xaeznamae baxsaja, uydon raxaess, aemae ta iu aexsaez duary saexgaen aexsaez daehaelaej faestaemae. Faelae dyn faedzaexsaem —aevdaem duar ma bakaenaj: fesafdzynae daexi daer aemae max daer. Uyj adyl uaejguytae cuany acydysty. Laebpu kaenyn bajdyd- ia duaerdtae, aevzary jaexicaen aly xorz dzauma, aly zynarh xaez- 131
na. Bajgom kodta aexsaez daehaelaej aexsaez duary—aexsaez uaty ravzaersta jaexicaen, xuyzdaeraen dzy jae zaerdaemae cy dzauma- tae bacydi uydon. Faelae maenae faestag duar, aevdaem duar! wCymae dzy cy ua acy duary faestae, aevdaem uaty? /Exsaez uataej uaeldaj ma dzy uagaer cavaer xaeznatae razyndzaen? Caemae gaesgae nae ua- dzync, cymae, gom kaenyn a aevdaem duar?" /Emae saudzyny fyrt sahaesyl ssi. — Bakaenin aej aemae, kuyd dzyrdtoj, aftae dzy mae saer kuy basudza, staej dzy isty fydbylyzy kuy baftoj mae xaestaedzy- tae! Nae jae bajgom kaenon, aemae jaem mae zaerdae uycy aex- sajdaej kuy aexsajy. Nal bauraedta cuanon jaexi aemae bajgom kodta aevdaem daehaelaej maesydzy aevdaem duar. Bacyd uatmae, kaesy aemae dzy maenae iu aevdsaeron uaejyg, aefsaen raexystaej bast. Saudzyny fyrt yn faetaerihaed kodta aemae dzury: — Maeguyraeg, caej- zyn rany faedae, cae! /Emae myl kaed uyj basrc rissys,—zahta aevdsaeron uaejyg, — uaed myl aerbakal iu dony khaerta. Cuanon dony khaerta aerbaxasta uatmae aemae jae basaex- xasdt kodta aevdsaeron uaejygyl. /Evdsaeron uaejyg apyrx kodta aefsaen raexystae, faelaeburdta saudzyny fyrtmae aemae jae uaelxaedzar acavta, margae jae nal akodta. Gyj faestae avd uaejydzy xomae bazhordta, jae uataej jae raxasta aemae jae kaedaem askhaefta, ci zony. lzaeraej avd uaejydzy aerbazdaextysty cuanaej, bardiag kodtoj, faelae ma syn aerdiagaej daer cy 'rcydaid. Saudzyny fyrt ajsta nymaetyn jaexs aemae kuyd rast kodta jae kuyrd cyzdzy faedyl, aftae dzury: — Kaed aemae dzaebaex, saeraegas uon, uaed mae ardaem qaeuy afaedzy bonmae. Caeuyn bajdydta, caeuyn bajdydta, saudzyny fyrt aemae ba- xaeddzae iu uaebaumae. Uaebauy cur laeuuy iu laeg: aerdaegae} uaelaemae adsejmag, aerdaegaej daeiaemae ta dur. Leebpu nyddis kodta dissagyl aemae jae faersy: — Caemaen aftae faedae? — /Evdsaeron uaejyg us kuyd racaejskhaefta, aftae tyxdzyn dymgae skodta, uycy dymgaejy faeddzi myl saembaeldi aemae myn batyx kodta. Saudzyny fyrt nymaetyn jaexsaej aerkhuyrdta laedzy aemae cy uydi, uymaej ,avd xadty xuyzdaer festadi. Staej jaem dzury: — /Evdsaeron uaejydzy aguraeg racydtaen aez; aemae ta arast darddaer, laedzy daer axuydta jemae. Birae faecydysty, cysyl faecydysty, ci zony, faelae baxaeddzae sty iu khaedzaex raebynmae.. Kaesync aemae ta uycy ran daer iu laeg: astaeuaej daelaemae - udaegas adaejmag. Faersync aej: — Cy kodtaj, cy dyl aercyd? 132
— /Evdsaeron uaejyg us kuyd racaejxasta, aftae tymyh skod- ta, aez tymyhy faedaen aemae myl axaem mi aercydi. Laebpu jae asrcavta nymaetyn jaexsaej, aemae laeg avd xadty xuyzdaer festad. Uyj faestae saudzyny fyrt dzury: * — /Evdsaeron uaejydzy faedyl zilyn aez. — Claedae dyn aez bacamondzynaen uymaen jae caeraen by- <nat,—zahia dygkag laeg, aemae uyj adyl acydysty evdsaeron uaejy- dzy xaedzar aguraeg. Caeuync, caeuync aemae iu khaedzaex raebynmae baxaeddzae sty. Dygkag laeg dzury: — Rafaeldaxyn qaeuy acy khaej: uyj byn is uaejydzy xaedzar. Cuanony dyuuae aembaly sxaecydysty khaejyl, faelae syn zmaelyn daer nae bakuymdta. Uaed yl sxaecyd cuanon jaexaedaeg aemae jae saebpaersta. Khaej saebpaersta, uaedae cy uydaid, aemae uaejydzy xaedzarmae dyuuae laegaej iu auahta. — Sudzyn!—faeqaer kodta laeg aemae jae faestaemae slastoj. Uaed syn saudzyny fyrt dzury: — Maen dzy auadzut aemae aevaedza „sudzyn" zahton, uaed mae iu arfdaer auadzut. Nodzy ma uyn faedzaexsyn: acy ran rnaem Iaeuul me4 rbazdaexynmae Cuanony auahtoj, uaedae cy uydaid. MSudzyn" iu kuy sdzyrdta, uaed iu cej daeldaer askhaerdtoj. Caemaejdaerty nyxxaeddzae saudzyny fyrt aevdsaeron uaejydzy xaedzarmae, uycy ran ssardta jae usy. Dyuuae adaejmadzy nyccin sty kaeraedzijyl. Uycy saxat ta us aenqaelmae kast uaejydzy aerbazdaexynmae aemae cuanony bambaexsta. — Usaj, xaexxon dziglojy smag dae caeuy, — zahta uaejyg, kuy 'rbacydi uaed. — fldaengael myn ua dae xuylf!—zahta us.—Caeuaenty dy caeuys, xaetaenty dy xaetys, xaexxon dziglojy smag ta maenaej caeuaed!— Kaem dyn basasti us. Uaejyg bafaeldaext jae xuyssaen uaty aemae tarf bafynaej aenaeqcen khuyri. Saudzyny fyrt racyd aembaexst uataej aemae bajdydtoj usimae fasnd arazyn, caemaej airvaezoj sae xaedzarmae. Cuanon zahta usaen: — Uaejydzy rajqalmae aevvaxs iu kaeuynaej maual auaerd daexiuyl, aemae dae kuy faersa,, caeuyl kaeuys," zaehgae, uaed yn iu radzur: „cuany kuy acaeuys, uaed iunaegaej bazzajyn acy ran aemae aenkhard kaenyn. Dae ud kaem is, uyj myn kuy bacamonis, uaed iu de' rbacaeuynm uyjimae irxaefsin maexi." — 5aeJ» 3edyly faeuaj!—zahta uaejyg.—/Emae dae uaed mae udy saer ta caemaen baquydi?.. Uaertae dyn caedzyndzy midaeg mae ud. Cuany arast* aevdsceron u-sjyn, saudzyny fyrt ta usimaev bazzad. Us yn rafaezmydta uaejydzy nyxas. 133
— Nae dyn aej sqaer kodta,—zahta laebpu. - Faelae aftae- bakaen: nyr aerbacaeudzaen xaedzarmae, uaed iu dy kafyn baj- daj caedzyndzy aly fars. „Caemaen aftae kaenys," dae kuy ba- faersa, uaed yn iu dy zaeh: „Maexi irxaefsyn dae udimae." - Uaed dyn jae ud cy ran is, uyj nal basusaeg kaendzaen. /Evdsaeron uaejyg iu afony aerbacydi sae xaedzarmae. Kaesy aemae jae us caedzyndzy alfamblaj kafynaej nal aencajy. — Usaj, uyj cy mi kaenys?-faersy jae aevdsaeron uaejyg. — Maenae qazyn dae udimae. - dzury us. — 5aeJ> aen*9* suaJ> aerra kaed mae ud caedzyndzy mi- daeg naej! Us skuydta aemae jae faersy: — Ru, uaedae kaem is? — Daelae cady ' midaeg xuy, uyj xuylfy saeguyt, saeguyty xuylfy taerqus, taerqusy xuylfy lahz, lahzy aertae zaervatyccy, (Jydonaej iu mae nyfs, innae mae tyx, aertygkag ta mae ud. Uaejydzy dzyrdtae us rafaezmydta saudzyny fyrtaen. Uyj baqaeldzaeg aemae dzury: — Nyr dyn rast zahta!.. /Ez aem caeuyn aguraeg aemae arast. Caeuyntae sista, caeuyntae aemae nyxxaeddzae is xuymae. Xuy aemae saudzyny fyrt festy kaeraedzimae. Xaecyntae bajdyd- toj. Birae faexaecydaigkoj, cysyl faexaecydaigkoj, ci zony, faelae xuy sasty bynaty bazzad. Xuy mard faeci. Cuanon sahaes kae- ny: ajgaerdid aej aemae jyn saeguyt kuy airvaezaL Ajgaersta jae aemae saeguyty racaxsta jae faestag khaxaej, kuyd faecaejlyhdi aftae. Cuanon faenyfsdzyndaer: „Nal myn airvaezdzaen nyr, taerqus!!" Saeguyty guybynaej rajsta taerqus, taerqusy guy by naej—lahz, lahz bafsnajdta jae rony aemae arasti aevdsaeron uaejydzy xae- dzarmae. Tarf fynaej uydi aevdsaeron uaejyg. Cuanon rajsta lahz, sis- ta dzy iu zaervatykk—uaejydzy nyfs—aemae jyn stydta jae khubal. /Evdsaeron uaejyg rajqal tarf fynaejae, baergae auydta saudzy- ny fyrty, faelae nal araexst: asast jae nyfs. Saudzyny fyrt sista lahzaej dygkag zaervatykk—aevdsaeron uaejydzy tyx, aemae ta stydta uymaen daer jae khubal. Asasti uaejygaen jae tyx. — U! ma myn askhuyn mae ud: mae xaedzary xaeznatae iuuyldaer daeu faeuaent, dzury aevdsaeron uaejyg. Kaem bajquystaid saudzyny fyrt jae znagmae! Rajsta aer- tygkag zaervatykk uaejydzy udimae aemae ta uyj khubal daer syskhuydta. /Evdsaeron uaejyg amard, uaedae cy uydaid. Caeuync, caeuync aemae baxaeddzae sty sxizaenmae. Sxizae- ny saem laeuuync cuanony dyuuae aembaly. Us dzury saudzyny fyrtmae: — Sxiz dy razaej, xaeznatae daer sis, staej maen daer saer- haevdzynae, na'mae dyl sajdaej kuy racaeuoj dae dyuuae aembaly. 134
— (Jyj nae uydzaen,—zahta saudzyny fyrt aemae saerhaevta jae usy aed xaeznatae. (Js aemae xaeznatae baftydysty dyuuae laedzy khuxy, uaedae cy uydaid, faelae nal saerhaevtoj sae xaerzgaenaedzy, maengardaej jae faesajdtoj. — Sahaes aemae qynchymaej myn nicy ual aercaeudzaen,— zahta saudzyny fyrt jaexicaen: isty faeraez samal qaeuy. flrast faestaemae aemae bacydi aevdsaeron uaejydzy xaedzarmae. /Erzyld xaedzary khuymty. Kaesy aemae faesduar dyuuae fyry bast. Uaed aem iu fyr dzury: — /Erbazhor aemae kaed mae raxiz sykhajyl faexaest uaj, uaed dae saebpardzynaen uaelzaexmae, kaed aemae mae galiu sykhajyl faexaest uaj, uaed ta dae fexsdzynaen daelzaexmae. Saudzyny fyrt bazhordta aemae fyry galiu sykhajyl faexaest: fyr aej aevipajdy daelzaexxy balaeuuyn kodta. Daelzaex arv aemae zaex kuy kaeraedzijy xostoj, kuy ta iu raird sty aemae iu xurty xurzaerin atyld zaexxyl. Caeuyntae bajdydta, caeuyntae aemae baxaeddzae iu maesyg- mae. Qusy aemae maesygaej kuy xudyn caeuy, kuy kaeuyn. — F\] ta cavaer aehuystuajy xudaeg ua,-zahta jaexi nymaer aemae barast maesygmae. Maesydzy . kaesy aemae iu raesuhd cyhg. (Jyj badis kotda, laebpujy fengaejae. — Cy xuycau dae saerra kodta,— dzury cyzg: daexi caeuyl safys, aez kaej saefyn, uyj aehhaed naeu? — Daeu xuyzaen, zaedy uavaeraen cyzg kaem saefy, uym mae xuyzaen nicaejag adaejmag daer kuy fesaefa, uaed birae zian nae uydzaen,— zahta saudzyny fyrt. Clyj faestae bajdydta faersyn cyzdzy: — F\] cavaer dissag u: kuy xur nykkaesy, kuy ta uaryn bajdajy? — Clyj ta uymaen u aemae uaelzaex mae mady zaerdyl kuy 'rbalaeuuyn, uaed kaeuyn bajdajy jae cyzdzy bonyvaercyl *) aemae, uyj adyl rauary acy ran, faelae dzy kuy 4rbajrox vaejjyn, uaed ta baxudy aemae uyj adyl acy ran rakaesy xur. — /Emae uaed uyj ta caemaen aftae u? bafarsta cyzdzy sau- dzyny fyrt. — Caemaen u kuy zaehaj, uaed max fidaem qalon zaliag kalmaen aly az daer,— zahta cyzg. Nae madaen uydi avd cyz- dzy, aertae dzy baxordta zaliag kalm, nyr ta mae rad u. Kuryn dae aemae daexi bambaexs: tahd aej qaeuy ardaem. — Nae, aez nae faelidzdzynaen ardygaej, dzury saudzyny fyrt,— kuy faezyna uaed iu aej mae bar uadz: dy iu aencad laeu, macy iu sdzur. (Jalynmae systadi tyxdzyn dymgae. — Zaliag kalm aerbacaeuy! -zahta cyzg—uyj jae dymgae u. Maesygmae kuy 'rbaxaestaeg zaliag kalm, uaed aerbadzyrda: *) Bonyvaercyl—oma asnamonddzinadyl. 135
— Cyzgaj, cy faedae? Cyzg aem nicy sdzyrdta. Kalm aerbaqaer kodta dykgag xadt aemae massyg nynkhuysydi jae byndzaraej. (Jaed aem sau- dzyny fyrt faecaraexst: Iystaeg kaerdaehtae skodta zaliag kalmy aemae dzy caendtae caendtae samadta. Cysyl faestaedaer maesygmae faezyndzysty cyzdzy aertae xo- jy, mardaej fedtoj zaliag kalmy aemae tyng bacin kodtoj: Ssydys- ty maesygmae aemae uym bajjaeftoj sae xojy card-aegasaej, sau- dzyny fyrtimae badga*. Uyj uaelvaed. ta quamae faezyndaid Cyzdzyty mad uaelzaexxaej. Cybpar xojy bambaexstoj saudzyny fyrty sae madaej. Uyj uymaen, aemae jae a*vibpajdy sae mad kuy 'rbajjaeftaid maesy- dzy, quydtag nae ravzargaejae, uaed aej axordtaid. /Ertaxti sae mad caergaesy xuyzy. Bambaersta cavaerdaer taef. — Cyzdzytae caeroj,. aenaxuyr taef caeuy nae xaedzaraej? Cyzdzytae nicy saergom kodtoj madaen, staej syn kuy baso- my kodta jae kaesfaer xojae, used yn radzyrdtoj quydtag. Cyzdzytae aeraeuuaendydysty sae madyl, aemae saudzyny fyrt aembaexst uataej racydi caergaesy razmae. Saudzyny fyrty cyzdzyty mad fyrcinaej kuy anyquyry, kuy ta jae saebpary faestaemae. — Dae xorzdzinad dyn caemaej bafidon, uymaen dyn mae saeraen nicy xos zonyn. /Emae aencon bafidaen daer naeu: daeu ruadzy mae cybpar cyzdzy fervaestysty zaliag kalmy azaraej. Fae- lae dae uaeddaer kuryn—ma mae bafsaermy kaen—zaeh myn: cy xorz dyn rakaenon? — Arfaejag faeu dae cybpar cyzdzimae! Maen nicy qaeuy fo- saej,—zahta laebpu,—faelae dyn kaed amal is, uaed uaelzaex cae- maej saernbaelon, uymaen myn isty faeraez saraz. — Daeu uaelzaex faekaenyn kuyd aencon u, aftae aencon iu kuy uaigkoj zyndaer kaenaen quydtaegtae—zahta cyzdzyty mad— caergaes.—Quydtadzy zynaej is aermaest fondz khambecy ssaryn faendagkagaen. Saudzyny fyrt fondz khambecy aerbatardta faerssag qaeu- taej. Argaevstoj khambectae; caergaes sae lalym styhd bakodta; donaej bajdzag kodta fondz khambecdzarm lalymy aemae sae bavaerdta aed fydtae jaexiuyl. — Laebpu, taexaem uaelzaexmae, faelae dyn faedzaexsyn: cal xadty qusaj mae qaer, ual xadty myn fydy xaj aebpar mae qae- laesy, staej myn dony khaerta. Arastysty uaelzaexmae. Cyrd laeuuy saudzyny fyrt: uaed ta faekaes, aemce caergaesy dzyxy fydy xaj babpary, staej jyn dzy aenaeqaen khaerta don askhaery. Zilgae-zilgae faetaexync uaelzaex-, mae. Birae sae nal qaeuy, faelae s^™ nal is fyd daer. Faestag qaer faekodta caergaes. Saudzyny fyrt jae zaendzy xaechaefta^ aerbalyg kodta aemae sae caergaesy dzyxy acavha, jae- xeedaeg fidar serbabasta jae zaengtae, caemaej nae racaeua sae tug. 136
Caergaes cuanony zaendzy xaechaeftae bakodta jae daelaevzag aemae uaelzaex iu ran aeruahta jaexi. Uycy ran arfaetae faekodtoj kaeraedziaen, staej sae iu innae- mae xaty: MDy razdaer arast u;"—dy razdaer arast u dae faen- dagyl.V Razdaer arast saudzyny fyrt aemae ciuy. Caergaes aej bafarsta: „cy kodtaj, ciugae kuy caeuys?" — Xserinagaej squag staem, aez mae xaechaeftae faelyg kod- ton aemae sae baxaeryn kodton daeuaen,—zahta saudzyny fyrt. Caergaes yn sae felvaesta jae daeiaevzagaej, zaengtyl sae avaerdta, aemae zaengtae cy uydysty, uymaej avd xadty xuyzdaer festadysty. CJyj adyl sae alci daer arast jae faendagyl: caergaes—daeldzaex- mae, saudzyny fyrt ta—sae xaedzarmae. Caeuyntae bajdydta saudzyny fyrt, uaedae cy uydaid. Caeuy, caeuy aemae cavd dyurtae laegtae cy ran festyn kodta, uyrdaem baftyd. Iu qaeuyl dzy akodta jae faendag; kaesy aemae iu xae- dzary cyndzaexsaev. Razhordtoj jae razmae aemae jae bixuydtoj aembyrdmae. Uazaegaen aegas cuajtae kaenync aembyrdy adaem, ualynmae cy dyuuae laedzy Fervaezyn kodta sse zyn ranaej, uydon daer aem faezyndysty; sae iuaen sagkag kodtoj usy aemae uyj tyxxaej sa- raestoj cyndzaexsaev. Nae bazydtoj dyuuae laedzy saudzyny fyrt—sae irvaezyngae- naedzy. Nuazaen radtoj uazaegmae. (Jazaeg rajsta nuazaen aemae radzyrdta aembyrdy adaemaen dyuuae laedzy xaeram quydtag, banosta nuazaen, staej kuvy: — Xuycaeudty xuycau, maexi xuycau! Kaed aemae rast ne- sty mae nyxaestae, aemae smax raestaej racydystut maenyl, aez ta uyl galiuaej, uaed maenae acy fat xaerdmas dyuuaejae faecae- uaed, faestaemae iuaej aemae nyssaedzaed mae saery. Na 'mae kaed mae nyxaestae rast sty aemae myl smax sajdaej racydystut mae dzaebaexdzinadmae, uaed uae mae raestad fydmae fenaed, aemae acy fat xaerdmae iuaej faecaeuaed, faestaemae dyuuaejae aeryzdaexaed aemae uyn uae saarty nyssaedzaed! Saudzyny fyrt kuyd skuyvta, aftae aercydi. Uyj fa?stae baz- daext aemae aed aefsin aemae aed xaeznatae aerfardaegysty sae xaedzarmae. Uycy ran aercardysty; caeryntae sistoj, xaeryntae bajdydtoj, i! Uydonaej cy nae fedtat, ryn-sonaej daer aendaer macy fenut. Gsebuty Zinae Teetaerijy cyzg, nyffysta arhau /Erydony gemnazy 26-27 bon dekabry maejy 1918 az, arhau rakodta gemnazy Gozymty Gavril; sae dyuuae daer kastysty gemnazy. 18 Sidzaer laebpu jae fydy xaes kuyd rajsta aevdsaeron uaejygaej. flmard iu aeldar, jae usaen rajguyrdi laebpu. Idaedz us nal rajsta jcex' udy cardy sser. — /Ez mae saery xlcauaen cy ozyrd radcon, uyj nae faesaj- 137
dzynaen maerdtaem,—zahta aevzong cyzg-us aemae nybbadt jae iunaeg sabijaen. Jae komy-komdzaegtaej faexasta mad aeldary fyrty. Laebpu baqomyl. Fat aemae aerdynaej qazynyl jaexi qary. Uaed ta iu khututae skaenyn kodtoj sae madaeltaen sabitae, aeraevaerdtoj iu sae aexst-baercmae aemae iu saexi aevzarync. Raest- dzaef uydi aeldary fyrt: iu khutu daer nae ivhuydta. Na'mae iu sabitaej iskaej xud aeraevaerdtoj mysanaen. Nae ivhuydta xudaej mysan daer laebpu. /Eldary qaeuy cardi Khulybadaeg us; uydi jyn cyzg. CJyj aly rajsom aemae aly izaer cydi raesuhd chaex-qulaedtae duryny don xaessynmae suadonaej. /Eldary sidzaer leebpu iu bon bazdaext aemae baqavyd cyzdzy raesuhd durynmae jae fataej. Fexsta, uae- dae cy uydaid. Chaex-qulon duryn bazhaelaentae, suadony raesug don sau zaexxyl akald. Iu khord xadty aeldary fyrt bakodta axaem fyduagdzinad, — Nana, uae, nana, aeldary fyduag laebpu mae don xaes- syn nal uadzy suadonaej, jae ars, jae keerdo mae duryn skodta aemae myn sae saedty jae fataej, ma dzy bajraja, jae'aemgaerdtaej faeqaeua... Nana, bacamon ma myn, kuyd yn bafidis kaenon- kuy naeual dzy faezaryn. — Nana dae saeryl xast faeua, nicy dyn zaehdzynaen: si- dzaer u aeldary aenaqom sabi aemae dae fidisaej faerisdzaen jae raezgae ud. — Nae dae nyuuadzdzynaen, nana, zaeh myn uymaen jae fidissag. Dzyrd dyn daedtyn, mae nyjjaraeg mad, kuyd yn nae bafidis kaendzynaen, faelae mae uaeddaer sae fidis zonyn aftae tyng faendy, aftae!.. — CJaedae dyn aej zaehdzynaen, nanajy baedul, nyfs mae, is— dae dzyrd nae faesajdzynae, sidzaer raezgae udy nae bafxaerdzy- nae. Iunaeg u iunaeg jae nyjjaraegaen, aemae jyl maetaej isty saem- baeldzaen, jae sidzaery jyn kuy faerissyn kaenaj, uaed. Uymaen caeuy jae khaxyl sidzaergaes us. — Nana, ma taers. — Uaedae uyj zon, aemae jyn jae fydy rah uaejyg aertae xadty aqazzag nad skodta. Laedzy xuyzaen laegaen ta ma uy- maej uajdzaefdaer, uymaej aegaddaer cy uydzaen. Nae aeldar, jae nad nae rajsgaejse, maerdtaem bacydi. Uaejyg dzaebaexaej caery nyr daer ma. Uycy nyxaesty faestae khord bony racyd. Khulybadaeg cyzg ta suadonaej raesug don sista jae chaex-qulon naraeg quyr dury- ny aemae faeuajy sae xaedzarmae. — Nae jae faexaesdzynae,—dzury cyzgmae aeldary laebpu. v Fataej faeqavyd aemae ta duryn lystaeg murtae baci. Cyzg' iu chustug akataj kodta, fyrmaestaej nal bauyraedta jaexi, aemae axyst jae mady dzyrdy saerty. — Uae, laebpu, kaed uyj baerc araexsys fat aemae aerdynaej, uaed bazdaex aemae dyn dae fydy aegkoj xaeraedzy aegkojau ci' 138
nyxxosta, uymaen isty bakaen. 7Ez dyn nicy gaenaeg daen, dae tyx daer my! ma'vzar, xaesdzyn uae nae mae fyd uydi, nae mae mad! Kardy caef naeu fidis, nae tobpy caef, faelae tyngdaer rissyn kaeny udy, tyngdaer dzy ssudzy zaerdae. Nodzy ma jaem is iu quydtag: daraes caemaejdaeriddaer sa- xuyrsa, schzi ua, uaed don jae xos,—caexs aej aemae ssaeudzaen, sird uydzyaen, faelae fidisaej axuyrst, fidisaej chizijaen caexsaen naej, nicaemaej caeuy. /Eldary laebpujyl xurty xurzaerin batalyng; jae zaerdae tyng s'arxajdta, cysyl ma jae baquydi bauadzgmae. Fidissag faeci amaej faestaemae sidzaer laebpu jae'mgaerdty astaeu, cy caesgom ma ravdisdzaen jae qazaegoj aembaeldtaem, xaelaerdtaem. Sae zaerdae jyl s'ivdzysty jae xaelar aemgaerdtae, fyduag laebputae jae maestaej mardzysty. — Nana, uae, nana, uaedae nae uaeldaj kaemae is, mae fy- dy myn ci bafxaerdta, ci? Khulybadaeg usy cyzg myn caemaen dafidis kodta? — Maxaej uaeldaj nikaemae is, staej nae xaes daer nici dary. Gyj dzyrdtaem daer qusys, mae caesty ruxs, mae axsdziag. Staej nae isci isty kuy dara, uaeddasr dyn nyrma cy afon u? Bajraez ual myn, staej uaed agurdzystaem nae uaeldaejdtae, uaed isdzys- taem nae xaestae. — Nana, raezgae -ud daen, uyj baelvyrd u, faelae aftaemaej raezynmae nal qavyn, aemae myn aedzux mae caestmae daroj nae fidissag... /Eldary fyrt daen, staej jae maexi aehdauaej daer nae baxaesdzynaen map saermae. Fidissadzy, aegady cardy baesty, nana, aez nae caeryn. — Xuycau yn aehhaed faeuaed uaedae, daeumae uyj baerc fydzaer- dae ci ravdysta, daeuaen dae raezgae ud aenagkag fidisaej ci faerae- xusta, cyrhagaej raexojaegau. — Dae fydaen dyn, mae axsdziag baebul, mae zaerdae da- raen; batyx kodta uaejyg. — Mae nyjjaraeg, uaedae mae fydaen kuynnae bazzadaid baex, xaecaengaerstae? — Skhaety jae aertdivag sguyxt baex, caegaer barcaej, cae- ,gaer dymaegaej dziuy, fadzysy jae uaerdzytaem afardaeg. Dae fy- dy xaecaengaerstae—xaecaengarzdony rahaentyl chaex art, cheex faezdaeg uadzync, xaecyn mondagaej. Nal qazy fataej sidzaer laebpu, aevvaxs nal caeuy jae qazae- goj aembaeldtaem. Caegaer bare, caegaer dymaeg baexy jae kuyst skodta. Xaessyn aej bajdydta, zilyn'aem bajdydta, xussary tyx- dzyn sysdzy jyn uaehdaej daedty, dony raesugaej jae najgae. Jae bseraegon aertdyvd ta skodta aeldary sguyxt baex. Ca- daeggaj jyl rog badtaej abady. /Eldary fyrt aevzaryn bajdydta baexy uajynmae daer. dad yn ne'jjaefta jae zhord. Cuany iu laebpu uaelbaexaej taerqus racaxsta jae dyuuae khaxaej, na'mae jae darh qustaej. 139
— Nana, abon rast kaenyn balcy. Uaejydzy caeraentae ba- cagurdzynaen, staej, xuycauy faendonaej, mae fydy xaes dasr kaed rajsin isty amalaej. Faendarast yn zahta jae nyjjaraeg mad, jae qaebysy jae nykkodta. Xaetyn bajdydta Iaebpu, sbaeraeg kodta uaejydzy caeraen baestae. Cas bafaestiat, ci zony, faelae iu axaemy aerbazdaext jae madmae. — Nana, bazydton mas fydy znagaen jae caeraen bas- stae. Faend maem is — nae xaes dzy kuyd rajson, khaemdzaesty- gaej caemaej nal caeuon, fidissag caemaej nal ua mae fyd maerd- ty baesty. — Bantysaed dyn, bantysaed, nana dae saeryl xast aerba- uinag,— zahta mad. Jae baex, jae fydy gaerstae nyuuahta aeldary fyrt saexaedzary. Caeuyn bajdydta aemae uaejydzy zaexmae aevvaxs iu qaeumae bar.ast. Faecaeuy uyngty aenrr^ qaer kaeny: — Fos xizynmae fyjjau kaej qaeuy? Iu kjertaej rakast iu £yzg, fequysta laebpujy dzuryn aemae uajtahd. bazhordta sae xaedzarmae. — Dada, fyjjau kuy aguyrdtaj dae fosy khordaen,— uyndzy iu Iaebpu jaexi qaery. — flzhor aemae jae aerbaxon, zahta cyzdzy fyd. Laebpu bacyd midaemae. — /Egas naem cy, uazaeg. — /Egas faecaer,—-zahta laebpu. — Uazaeg, iu fosy khord maem is, aemae syn fyjjau agu- ryn, dy ta fyjjau caeuys. Daeuaej xuyzdaer mae nae qaeuy. Fyjjau dae baxxuyrsdzynaen, faelae uaed myzd ta cas bacagurdzynae? — Xorz laeg, myzdyl birae faeltaeraentae nae faekaendzynaen: myzd myn mae—kuystmae gaesgae. Srazy xaedzary xicau. Suazaeg kodta aeldary fyrty. Rajsomy saeudaraej dzury laebpumae: — Maenae dyn uyj mae fosy khord, maenae dyn uyj ta bodzoi, sae razdzog saeh. Xizaentae, saervaettae xorz zony bodzol, dy aermaest cu jae faedyl aemae dae razaej skhaer fysty khord. Laebpu fyjjauy xyzyn aeraeftydta aed faendagkag, laedzaeg rajsta aemae askhaerdta fos, uaedae cy uydaid. Bodzol caeuyfosy razaej: xizgae barastysty uaejydzy zaexxy razmae. Uycy ran xiz astaeumae, zamanajy sojdzyn kaerdaeg, dymgse jae ulaentae kae- ny. Bodzol uaejydzy araentaem baxaestaeg, faelae araenyl nae xizy, faestaemae razdaexy. Fyjjau kaesy bodzoly axastmae, staej jaem dzury: — Bodzol, uycy xorz xizanmae caeuylnae caeuys, acy ran. daendag cy stona, uyj kuy nae is, uae byrynchytae zaexxyl kuy xafut. — Uyj uaejydzy zaex u, uyrdaem naej caeuaen, aendaera max 140
daer aenae faendgae naeu uyj xuyzaen kaerdaedzy axizyn,— aem- baryn kaeny fyjjauaen bodzol. — Bodzol, araenyl baxiz, aez fos dae faedyl baskhaerdzynasn, dzury jaem aeldary fyrt. Bodzol jae styr sykhatae batily aemae nae komy, taersy uaejy- gaej, staej jyn faedzaexst uyd xaedzary xicauaej. /Eldary fyrt fyjjau laedzaegyl fidar aerxaecyd aemae dzy bodzoly rahaen iu aellaevaerdta. — Caeugae, dyn kuy zaphyn, uaejydzyimae aez fidaudzynaen, xaedzary xicauaen daer dzuabp aez raddzynaen, dae quydtagaej dzy nicy is, aefsaerm maemmae is, daeumae naej. Bodzol jae saer tilgae-tilgae bafardaeg uaejydzy zaexmae, uae- dae ma cy faeraez uydi,— fyjjauy caef aegaer rissag u. Jae faedyl barast vaejjync fosy khord daer. /Exsidtaej zary aeldary fyrt, jae caesty zul dary fosy khord- mae. Birae dzy naema festy, aftae fosaen se'xsyr laedaersyn baj- dydta aemae uadidaegaen daer sae uaerdzytaem ulaentae bajdydta urs ursid aexsyr. /Erizaer, aftae sae aerbatardta sae xaedzarmae. — flj cydaer u,— zahtoj xaedzary binontae,—,?myzd kuyst- mae gaesgae" dzaehaely nae dzyrdta nae; nyfs aem kaej is, uyj baeraeg u. Nae fos aexaem guybyntae nikuy ma aerbaxastoj, uyj baerc aexsyr uikuy ma aeruahtoj. Askhaerdta ta jae fosy khord dygkag bon.— Clajtahd daer uaejy- dzy zaexxyl apyrx sty astaeumae xizaeny. \ (Jalynmae kaesy aeldary fyrt aemae maenae uaejyg abuxgae aerbacaeuy. — Mae zaexxy saerty marh kuy nae taexy taessaej, uaed maem kuyd aerbaxastaj dae nyfs, xaexxon dziglo? (Jyj adyl dyn jaexi ma nycdzaeva fyjjauyl, qaercdzyha chiuyl kuyd nycdzaeva aftae, Xaecyntae bajdydtoj, xaecyntae, dyuuae daer sfael- maecydysty, faelae sae nici bazzad sasty bynaty. Uaed dyn aevdsaeron uaejyg dzury, laef-laef gaengae: — Bahaec, xaexxon dziglo, rajsommae nae faestag aemhuyd. Rajsom aez misyny lalym raxaesdzynaen aemae aevae- dza faellajyn, aftae misynaej saxoddzynaen, aemae dyn uaed cy qaeua, uyj bakaendzynaen. — Airdqiraenaej laeg nae ma*ly. Dadamae is zaerin zaervatykk, uyj bodzoly sykhajy bacaeudzaen, rong aemae myn xaerinag raxaesdzaen, aemae dy misynaej xythyn kuy kaenaj, uaed myn zaervatykk sykhajae dyuuae rondzy anazyn kaendzaen, iu khord komdzadzy myn avasrdzaen, aemae ta maenaen daer mae tyx jae bynaty sbaddzaen Izaeraej ta fosy khord, aexsyrvaed gaengae, ssardtoj sae xae- dzar. Laedaersy se'xSyr dadajy kaerty. Sae fadguytae sae uaerdzy- taem skodtoj, aftaemaej aerdyhtoj sae fosy khord binontae. Dada faersy bodzoly: — Cavasr xabar u uyj? 141
— Uaejydzy zaexxyl nae xizy dyuuae bony. Kuyd myn fae- dzaexst uydi, uyj faedyl aez nae xyztaex uaejydzy araentyl, faelae myn nae nog fyjjau jae laedzaegaej axaem riuyhd aerkodta aema* bazyr-zyr kodtoj mae fidar zaengtae, atartae sty mae syhdaeg caestytae. Faelae jae nicaemae ual aerdaerdton mae caef: kaej uar- zyn, uydou daer kuy faeuigkoj max ran. Nikuy faezynd znon xythyndzyn aevdsaeron usejyg. Abon jae qaeraej baestae nyccaeryd- tae. Nae razy aerbalaeuuyd aemae J^irae quyrduxaen faekodta nae fyjjauimse, faelae jyn nicy tyx ssardta. Xaest festy, aftae dyn uaejyg:„Rajsom Ialymy dzag misyn raxaesdzynaen aemae uaed fendzystaem, kaeddaera ma dae cy bazzaid, xaexxon dziglo." Fyjjau yn axaem dzuabp: „Dadajy zaerin zaervatykk bodzoly sykhajy bacaeudzaen, rong aemae xaerinag raxaesdzaen. Dyuuae. nuazaeny myn zaerin z^rvatykk anazyn kaendzaen, xaerinagaej myn dz^baex komdzaegtae avaerdzaen aemae uaed... fend zony." Dada, nicy dambaerston fyjjauy nyxaestaej. Rajsomaej dada dzury jae cyzgmae: — Rongaen jae karzaej, staej aertae mydamaesty ajs, bodzoly sykhajy bacu aemae abon dae caest faedar nae fyjjauy mitaem. Zaerin zaervatykk daeu xony, daeu, nae fyjjau. Fosy razaej faecaeuy bodzol uaejydzy zaexmae, jae darh bo- chotae tily. Marazaehaj fosaej ma kaed isci jae byrynkh daer axafy zaexxyl, kaerdaedzy chubp daer stona dadajy xizaenty: uycy iu caefaej uaejydzy zaexxy balaeuuydysty. Xizync. Fyjjau aexsidtaej zary, kaesy aenqaelmae xythyndzynmae. /Ed lalym aerbafsaersta uaejyg daer ualynmae. Xaecyn ta bajdydtoj. Xaecync, xaecync zamanajy dz^uyx kaerdaegyl. Sae khaextaej kaerdaeg ssaendync, aemae ugaerdaeny ryg sae saermae mihau kuybylaejdtae kaeny. — Nae ulaeft suadzaem,— dzury xyfhyndzyn,— misyn ana- zon Uaejyg misynyl kuyd faeci, aftae zaerin zaervatykk dyuuae anazyn kodta fyjjauaen, artae komdzadzy jyn avaerdta. Uaejyg ma jae lalymyl sym-sym kaeny, laebpu dyn aem j^xi bajsgaejae, aftae:—Y)dz, misynguybyn, baeraeg daem uydzaen! Uyj adyl jaexi uycy iu caef faekodta uaejygyl, jae byny jae rakusart kodta, jae uaeragaej jyn jae zaerdaesaeryl aeryncad aemae uaejydzy qaelaesaej misyny aexsaerdzaen caedzyndzau nyllaeuuydi. Uyj faestae jyn jae avd saery rakodta, aemae jae uycy ran mar- daej nyuuahta. /Erbatardta jae fos aeldary fyrt dadajy kaertmae, uaedae cy uydaid. Baestyl ajquysti uaejydzy xabar, adaem sulafydysty, xorz uacquyd fequsgaejae. Zaexgaestae stauync saexi dzyllaejy aembyr- dy midaeg. — Uaejydzy uyn amardtam, zaex uyn suaehd is: isty xorz nyn faeut. 142
Dada syn aftae: — Uaejydzy kaed smax amardtat, uaed uaem isty nysan uydaen, aemae aerdarut nae razmae, cy uyl aembaely, uyj daer bafaerazdzystaem. Cy ravdystaigkojzaexgaestae. Uaed dada radzyrdta: — Maenae adaem. uaejydzy rnaraeg u mae fyjjau, zaex daer uyj ruadzy bad max. Kaed iskaeuyl aembaely nae xorzaex, nae arfae, uaed mae fyjjauyl, max uaejydzy uaezzau uarhy bynasj kaej ruadzy irvaezaem. — Maenae cytdzyn dzyllae, maen uaejydzy byntaej nicy qaeuy, e&z fos kaenynmae daer nae racydtaen. Maenaej xaesdzyn uydi uaejyg aemee dzy rajston mae xaes, aez dzy rajston mae fydy aefxaerd. Xajyr uyn uaent fosaej daer, zaexxaej daer. /Ez caeuyn mae baestaem, mae nyjjaraeg madmae.: Ssaedz xaergaefsuarhy aeraembyrd kodtoj syzhaerin aemae aev- zist dzyllae se'xsaen. ftrfae rakodtoj aeldary fyrtaen, aemae jyn balaevar kodtoj syzhaeryn aemae aevzist. Bacin kodta sidzaergaes: jae fyrt rajsta jae fydy xaes, ssard- ta qaezdygdzinad, ssyhdaeg kodta jae xaedzar fidisaej.— Rrhau rakodta 1? majy 1924 az aerydojnag Rdyrxaty CIvaedzyqo, Rfaeqojy fyrt -fsendagyl, /Erydonsej Dzaeudzyqaeuma* cseugssjas. Cssuy jyl 60 azy basrc. Cardi zaexxy ,kuyst as mae fosy kuystasj. 19, Syst &m8& Radzy-ma radzy syst aemae aexsaenkh uydi. Cady uycy fars xuym bakodtoj. Atynaedzy faestee jae aerkarstoj, banaj jae kodtoj. Xory kaeri saem aercyd, faelae jyn jae bajuarynyl nae fida- uync /Exsaenkh xindaer razynd aemae zahta: — Caej aemae cady saerty ci agaebp kaena, kaeri uyj fae- iiaed, innaemaen ta naemyg aemae aerdaego Faeuaed, —srazy syst dasr. Darhuaengdzyn aexsaenkh jaexi fexsta aemae cady uycy fars abadt. Syst daer jaexi aerbacybyrtae kodta, baergae, faelae kaem: ca- dy astaeu nyllubp kodta. — Uu, me'rdxord, aexsaenkh! faemaelyn! Tahd myn isty amalL /Exsaenkh daer jae 'mbaly kaem nyuuahtaid:—„faedis, fae- dis,"—qaergaengae uadi, aemae udajstaej xuymae balaeuuyd. — Xuy, tahd dy qis radt:, aez cadaej mae caedis-aembal :slason! Xuy uycy faelmaen zaerdae kaem razynd, aemae jyn zahta: — Uaedae myn tuldzaej gyrkho aerxaess... /Exsaenkh uadidaegaen tuldzy raz ma balaeuuaL — Tuldz, gyrkho radt; gyrkho xuy axaera; xuy qis avaera; .aez cadaej mae caedis-aembal slason. 143
Tuldz zahta: — (Jaedae myl qyrhy maual badaed.*) Uyrdygaej dyn qyrhymae faerast aexsaenkh. — Qyrhy, dy tuldzyl maual bad: baelas gyrkho radta, gyrkho xuy axaera, xuy qis avaera, aez cadaej mae caedis-aembal slason. Qyrhy zahta: — Uaedae myn karcy chiu aerxaess. Karkmae ta faeuad aexsaenkh. — Kark, dy chiu radt: chiu qyrhy axaera, qyrhy baelasyl maual bada, baelas gyrkho radta, gyrkho xuy axaera, xuy qis radta,—aez cadaej mae caedis-aembal slason. Kark zahta: — Uaedae myn jeu aerxaess. Khutumae dyn balaeuuyd aexsaenkh. — Khutu, dy jeu radt, jeu kark axaera, kark chiu avaera, chiu qyrhy axaera, ,qyrhy baelasyl maual bada, baelas gyrkho avaera, gyrkho xuy axaera, xuy qis avaera,—aez cadaej mae caedis-aembal slason. Khutu zahta: — Myst mae uaedae maual gaerdaed. Mystmae dyn nyttaxti aexsaenkh. — Myst, dy khutu maual gaerd,—khutu jeu avaera, kark jaeu axaera,—kark chiu avaera, chiu qyrhy axaera,—qyrhy bae- lasyl maual bada, baelasgyrkho avaera, gyrkho xuy axaera, xuyqis avaera, - aez cadaej mae caedis-aembal slason. Myst zahta: — Uaedae mae gaedymaual axsaed. Gaedyjy bacaguyrdta aexsaenkh. — Gaedy, dy myst maual axs, myst khutu maual gaerda, khutu jeu avaera, jeu kark axaera, kark chiu avaera, chiu qyrhy axaera, qyrhy baelasyl maual bada, boelas gyrkho radta, gyrkho xuy axaera, xuy qis avaera,—aez mae caedis-aembal cadaej slason. — Uaedae myn aexsyr aerxaess. Qugmae dyn faecydi aexsaenkh. Qug, dy aexsyr radt, aexsyr gaedy astaera, gaedy myst ma- ual axsa, myst khutu maual gaerda, khutu jeu avaera, jeu kark auidza, kark chiu avaera, chiu qyrhy axaera, qyrhy baelasyl maual bada, baelas gyrkho avaera, gyrkho xuy axaera, —aez ca- daej mae caedis-aembal slason. Qug zahta: — Uaedae myn xos aerxaess. Xosdzauty daer ta ssardta aexsaenkh aemae syn balaexstae kodta. ■— Xosdzautae, smax xos avaerut, xos qug axaera, qug aexsyr avaera, aexsyr gaedy astaera, gaedy myst maual axsa, *) Roy ran badyn aembaryn qaeuy atae:. oma qyrhy caemaej na! chizi kodtaid ja& aedtasmae badaentaej tuldzy. 144
myst khutu maual gaerda, khutu jeu avaera, jeu kark auidza, kark chiu avaera, chiu qyrhy axaera, qyrhy baelasyl maual ba- da, baelas gyrkho avaera, gyrkho xuy axaera, xuy qis radta— aez cadaej mae caedis-aembal raftauon. Xosdzautae zahtoj: — /Efsintaej nyn lele-guydyn sxaess. /Efsintaem faecydi aexsaenkh, qaeurnae, nanajaen radzyrdta xabar. Gaed daer ta adaejmadzy xuycau xorzaen skodta, sylgojma- dzy ta—dzyllaejy fidaucaen: jae faelmaen zaerdae—baesty raesuhd, cardy xos... /Exsaenkh kuyddaer usaen skoj kodta, aftae us zahta: — Xorz, uyj dyn mae byhduan. /Ermaest myn maenae mae syvaellon avdaeny auz. /Exsaenkh avdaen auysta; iu xadt daer syvaeliony nae alxyskh koJta—jae kaenon nae bakodta. /Efsin guydyn akodta (xosdzauty guydyn). /Exsaenkh aej xosdzautaem sxaeddzae kodta, xosdzautae jyn xosy aerhom radtoj; xcsy aerhom aexsaenkh qugasn nyxxasta; qug aexsyr radta, aexsyr gaedy astaerdta; gaedy myst nal axsta; myst khutu nal geersta; khutu jeu radta; jeu kark axordta, kark chiu radta; chiu qyrhy axordta; qyrhy baelasyl nal badt; baelas guyrkho radta; guyrkho xuy axordta; xuy qis radta, aftaemaej uycy qisaej aexsaenkh jae caedis-aembaly cadaej slasta. Sae dzyrdmae gaesgae, kaerijy aexsaenkh jaexi bakodta. Sys- ty ta faeci aegasaej naemyg aemae aerdaeg. 20. S y s t y arhau. Syst kaed thaepaen u, uaeddaer bafibpajdta: aedyxaen aenae xinaej caeraen naej: ,,Maexicaej mae aedylydaerty aguryn qaeuy,"— zahta syst jaexicaen. Naemyg aemae aerdaeg ,khaessajy saevgaedta, jaexaedaeg aej nyddymsta, jae aegkoj jae babpaersta aemae aeldary qaeurnae ba- cydi. Kaerojnag kaerty faemidaeg,—khaessa kaerty astaeu qen aeraevaerdta; jaexaedaeg xaedzarmae barast, xicony xuyzaen. Kaercytae, uasdzytae kaerty astaeu qen khaessa kuy auydtoj, uaed yl, isty xor aenqaelaej, khuyrc-khuyrccaej ralaeuuydysty, aemae jyn jae taef rauahtoj. Syst xaedzary daelae-uaelae nyxaestyl jaexi afaestiat kodta. Staej,—„^gaer myn baraedzy,"—zaehgae, rauad kaertmae. Kaerty, khaessa (taebaekkaej) kuy auydta, uaed aerdiag kaeny: — Daedaej, daedaej! Saeraej myn mae xbry khaess i maenae uae kaercytae axordtoj... Claej, caej caraeftyd mae bakodtoj, uaej, maeguyraej mae kuyd nyuuahtojL Mae xaedzar myn aembojny kuy aerbajxaeldtoj!" — Gae, maual aerdiag kaen: dae zian dyn baxxaest keen- 145
dzystaem,— zahta xaedzary xistaer:—kaecy dae faendy, uyj ravzar nae kaercytaej dae zianmae. Xuyzdaer kark ravzaersta syst; aercaxstoj jyn aej, kark ya jae khaessajy caevaerdtoj, aemae syst arast. Faecaeuy, faecaeuy syst aemae ta aendaer kaerty skuysi. Khaes- sa aed kark nael fysty astaeu faeuahta. jaexaedaeg ta xaedzary fae- midaeg. Uym ta jaexi afaestiat kodta, faestaemae ta rauad. Kaesy, aemae fystae khaessajy aed kark sae byny aersaendaeg kodtoj... — (Jae, maenae myn uae fystae mae xaedzar kuyd bacaraef- tyd kodtoj! Kaemaen cardtaen, kaemaen xordton, mae is, maebon myn kuyd fesaeftoj! — Maual aerdiag kaen dae karkyl: aevzargae fysaej dyn aej bafiddzystaem. Fysy jae faedyl faelasy syst. Faecaeuy aemae ta iu kaerty faemidaeg. Fysy nard galty aexsaen abasta, jaexaedaeg xaedzarmae bacyd. Uym ta jaexi afaestiat kodta. Rauad; kaesy aemae nard galtae fysy sae sykhatyl sistoj, axuynchytae, amurtae jae kodtoj... — Uaeu, uaeu-uL. Maenae myn uae galtae cy aembisondy mi bakodtoj! fllasta ta uyrdygaej daer narddaer cy gal uyd uyj, jaexaedaeg ta izaeryrdaem fysym aevzary aemae jae aexsaev aeldaraty kaert- mae nyxxxasta. Jae gal yn skhaety babastoj, jaexi jyn uazaeg- donmae baxuydtoj... — flu, aemae aez am uazaeg daen?.. Midaemae caeuyn: aez am aecaegaelon nae daen, faelae xicon daen. /Eldaraen avd cyzdzy uydi — amaejaj raesuhddaer; se 'bpaetyl daer dari khabatae, sae khaextyl syrx staenq basmaqtae, syzhaerin aehnaedzytae sae riutyl, faetaen kamaritae sae astaeutyl, aemae cysyl qamatae sae kamarityl bast. Syst semae tyccitaej, bynybaddzytaej, gaelaemytaej aegas izaer faeqazyd; staej jyn sae cury xuyssaen bakodtoj, aemae uadidae- gaen aenaemael, aenaetaerihaed udtau afynaej sty. Qal cyzdzy tae izaer-qasty faestae kuyd daer afynaejtae sty, —systaen ta uaed jae arxajd kuynnae vaejjy,—festad aemae syn- daeggaj sae taegkae raesuhddaer cyzgmae baquyzyd; jae kard-qa- ma jyn jae kaerddzaemaej syndaeggaj slasta, racyd aemae dzy qomdony jae galy xurx saergaevsta. Faestaemae ta bacyd, syndaeg- gaj, qama jae bynaty nyththysta, jaexaedaeg ta jae xuyssaeny, cyma nicy uydi, uyjau jaexi xuyssaeg skodta, suang xur skaesyn- mae. Rajsomaej ta jaexi aerbabaelcdzon kodta,—kaertmae racyd, gal abaeraeg kodta aemae ta aerdiag kaenynyl sxaecyd: — Claeu-uuL. Maenae aeldaratae sae uazaegaen cy mi bakod- toj? Mae gal,—mae daraeg, mae uyromaedzy xurx myn sae cyzdzytaej cidaer jae qamajae aerbargaevsta, jaexaedaeg aencad jaexicaen sxuyssyd. Cladidaegaen syn sae qamataej mae ud aebpaet uadis!.. 146
— flau, uyj ta kuyd? Uyj ta cerdygon ml bacyndaeuydi nae uazaegaen!—zahtoj aeldar aemae aexsin. — CJyjas aevzaer, uyjas aedzaesgom, xudinag mi ci bakodta nae cyzdzytaej uazaeg-systaen, uyj jyn jaexicaen radtyn qaeuy... Fenut ma syn sae qamatae. Rabaeraeg kodtoj, aemae astaeugkag cyzdzy, raesuhd Dudujy qama tugaej dzag razyndi. — ftxaess aej daexicaen!—za'htoj aeldar aemae aefsin systaen. Syst uadidaegaen raesuhd Dudujy khaessajy avaerdta, jae' *gkoj jae babpaersta, aemae kafgae-sirgae aeldaraty qaeuaej arast. Qaeuy aedte faeci. Faecaeuy, khaessa jae'gkoj, khaessajy mi- daeg cyzg. Fyrcinaej syst jaexi uyromyn nal bafaeraesta aemae nyzzaryd: „Naemyg aemae aerdaegaej kaerkonaeg, Kaerkonaegaej fyronaeg, Fyronaegaej gaelonaeg, Gaelonaegaej cyzgonaeg. /Ecdzaej, Dudu, pha-a!"—zaehgae cyzdzy byltaen aba kod- ta syst. Faecaeuy, faecaeuy syst aemae ta nyzzary: „Naemyg aemae aerdaegaej kaerkonaeg, Kaerkonaegaej fyronaeg, Fyronaegaej gaelonaeg, Gaelonaegaej cyzgonaeg.,. /Ecdzaej, Dudu, pha-aL" Rftae jae zargae- zargae, kafgae-simgae izaermae xuycau fyjjau- taem nyxxasta. Fyjjautae sae bontae aervitync uaelvaeztyl, raesuhd bydyrtyl. /Enaenizaej, qaeldzaegaej raezync. Baelcdzonyl, sae bon uaevgaejae, aenae faexudgae, aenae aqazgae nae vaejjync... Systaen kusart akodtoj, sxuyssyn aej kodtoj laegdony, kau- duar yl saevaerdtoj, saexuydtaeg yn jae raesuhd Dudu-cyzdzy sis- toj khaessajae, kuydzy qaevdyn dzy caevaerdtoj, aemae jae rajso- maej radzy uaetaeraej afaendarast kodtoj. Syst ta styr faendagmae kuy r'xaeddzae, uaed ta nyzzarydi: „Naemyg aemae aerdaegaej kaerkonaeg, Kaerkonaegaej fyronaeg, Fyronaegaej gaelonaeg, Gaelonaegaej cyzgonaeg... /Ecdzaej, Dudu, pha-a!"—zaehgaejyn qaevdyn—5aem'—sennae jae xaemxudtae atydta. Gaedyjy khax cybyr u. 147
S/ERG/ENDT/E fare. 1. Xaelyn baraeg 1 2. /Eldary kaestaer fyrty arhau . . 13 3. Xur aemae maejy aerdxordy fyrt 22 4 /Evzondzy (/Eraedziauy) arhau .....*. 30 5. /Erxuy maesydzy badaeg, Burcyzdzy arhau . - 44 6. /Ertae aefsymaery aemae iu xo 55 7. Laebpu aemae cyzg kuyd bafidydtoj. flrhau . 63 8. flcyruxs 66 9. Cuanon aemae iucaestyg uaejydzy arhau 79 10. Qaedyn baelon, arhau 85 11. Arvy ajdaeny arhau 93 12. Sarty fyrt 97 13. „0x!-0x!" aemae jae axuyrgaeninag . . 112 14. flndurzaq . % 115 15. Saeudaedzery arhau, kaenae aevzaer rakond nikaemaen aemae nikaed tajy 121 16. Myst jae fyrtaen usgur 123 17. Saudzyny fyrty arhau 129 13. Sidzaer laebpu jae fydy xaes kuyd rajsta aevdsaeron uaejygaej. . 137 19. Syst aemae aexsaenkh 143 20. Systy arhau 145>