57-
ОЛ .	.

Сэбет Бап-Баба
ПСИХОЛОГИЯ НЕПЗДЕР1
(оку-аныңтамалың ңолданба)
Пшрлер
¥гымдар
Түсииктер

£
Деректер
Лньщтамалар
Түстд1рмелер
й•Ьл»’
Г” «
«4
Алматы
2007
ББК 88.3
С28
Ппар жазгандар:
К-Ералин - профессор, педагогика докторы
Б. Ортаев - доцент, педагогика гылымдарының кандидаты,
Жауапты редактор:
К.Берк1нбаев - профессор, педагогика гылымдарының кандидаты
С 28 Сэбет Бап-Баба (Бабаев).
Психология непздерк Оңу-аныкдамалың колданба. Алматы: Заң
эдебиетц 2007. - 106 бет.
18ВЫ 9965-813-11-6
Окульщ жогары оку орындарының «Педагогика жэне психология»
мамандыгы студенттерше арналады.
Пэншң типтгк багдарламасы непзшде бүл оку күралына енген
психологиялык бнпм мазмүны үгым, түсшпстеме, аныктамалар күшнде
берыш отыр. Бул студенттердщ дэрктер мен окулыктардан игерген
бпнмдерш жалпылыкка келт1рш, теориялың түргыдан бекпуше жэрдем
беред'1.
Кггап автордың бүдан бүрын жарың көрген «Жалпы психология»
дэргсбаяндар курсына енбеген соны психологиялык акпараттарды мо-
лынан ңамтыды.
Оку күралы сонымен б!рге психологиялык танымен кеңейтуд! көздеген
кең окырман кауымында да өз колданымын табар деп ойлаймыз.
ББК88.3
0303020000
00(05)-06
18В^ 9965-813-11-6
© Сэбет Бап-Баба, 2007.
© Заң эдебиетц 2007.
Бүк1л казаңңа төнген тауңыметт! жылдарда
балалыгын - аштыцпен, есейген шагын - согыс
зардабымен өтк!зш, кемелденген кезде сырңат ша-
лып, жалгызының ңызыгын көре алмай дүниеден
ерте өткен аяулы анам (Пүлжетпес) Күмгсай ру-
хына арнадым.
Автор
1. Психология пэш жэне нысаны
Психология мшдеттер!
Адамның 1шк1 жан дүниесш, оның сырттай болмыспен өзара
ыкпалдастың байланыстарының жалпы заңдылыңтарын зерттеумен ар-
найы гылым - психология (грек.-р81сйе, 1о§оз-гылым) айналысады.
Психологияның непзп даму кезеңдерше сэйкес оган берыген
аныңтамаларды карастырайыд.
1-ксзең — психология зкан жөншдегг гылым. Психологияга мүндай
аныкдама бүдан еы мың жылдай бүрын бершген. Ежелп адамзат жан
бар деген үгыммен өзше түснйкыз барша өм!р күбыл ыстарын дэйектеуге
тырыскан.
П-кезең - психология сана жөншдегг гылым. ХУП-гасырда жараты-
лыстану гылымдарының өркендеу!мен пайда болды. Адам өзгшң ойлау,
сезу жэне ниеттеу кабшеттерш сана категориясымен баламаластырган.
Ал сананы зерттеудщ непзп эдкл адамның өзш өз1 бакылап (интроспек-
ция), одан алган деректерш баяндау болган.
Ш-кезең - психология зрекет-ңылың жөн1ндег1 гылым. XX гасырда
пайда болды. Психология бүл кезеңде өз мшдетше эксперимент жасап,
Нкелей накды көруге мүмкш болгандарды гана, ягни адамның мшез
эрекеттерш, ңылык-ңимылдарын, сыртңы эсерге жауап крзгалыстарын
зерттеуге алды, бзрак, оларга себеппл болган мотивтерд! ескеруд! ңажет
деп бымед!.
ГУ-кезең - псикология шынайы заңдылыкңпарды, психика көрййстерг
мен тет1ктер1н зерттеуий гылым ретшде танылды.
Психология - психиканың дамуы мен эрекетке келу1 жэне оның
көрййсййң жеке-дара типологиялъщ ерекшелйаперг жөнтдегң сонымен
б1рге адамның ңоршаган ортамен өзара ыңпалдасты байланыстарынъщ
жалпы заңдылъщтары туралы гылым.
3
Психология пэн1 1) 1с-эрекет субъеют ретшдегг адам, 2) өзш өзг
реттеуше кажет тулганың жуйелг өзсапалары; 3) адам исихикасының
калыптасуы мен эрекеттш ңызметке келу заңдылыңтары; 4) адамның
болмысты бейнелеуңабглеттер! жэне оны тануы; 5) соның нэтижесшде
өзшгң сырттай дүниемен өзара ыңпалдасты байланыстарын реттей
алуы.
Психология нысаны: психиканың пайда болуы мен оның дамуы;
психикалык 1с-эрекеттщ нейрофизиологиялык; непздерц психиканың
ең жогары формасы - адам санасы; сырттай болмыстың 1шк1 жан
дүниелжке ауысу заңдылыкдары; адам психикасының элеуметпк- тари-
хи жагдайларга тэуелдшп; психикалык элем бейнелершщ ңалыптасуы
мен сол бейнелердщ адамның сырттай турмыстың, тэж1рибел’1к
1С-эрекеттер1нде көрпнп, 1ске асуы; биологиялың жэне элеуметпк
жагдаяттардың адамның өз!н өз1 реттеу1ндеп б!рл1п; адам психикасының
курылымы; түлганың танымдык, ержтпс жэне көңш-күй үдерктерг мен
жеке-дара психологиялык ерекшел1ктер1н’1Ң бейнелеу-реттеушййк мэш;
адамның элеуметпк ортадагы кылык - эрекетшщ психологиялык ерек-
шел1ктер1; адамның накты 1с-эрекет түрлершщ психологиясы.
Психологияның непзп мшдеттерк
-	психикалык күбылыстарды сапалың түргыдан зерттеу;
-	психикалык күбылыстардьщ калыптасуы мен даму барысын тавдау;
-	психикалык күбылыстардың физиологиялык тепктерш зерттеу;
-	психолошялык б1л‘1мдерд’1 адам өм1р1 мен 1с-эрекепне жоспарлы
ещпруге жэрдем ету.
Психология зерттеулерййң м1ндеттер1 мен эдйгтерг когамдык жэне
жаратылыстану гылымдарының тогысынан туындайды.
Психологияның непзп эд1снамалың принцинтерг. 1) заттаскан
болмыстагы психикалык күбылыстардың себеп-салдарлылыгын мойын-
дау; 2) психикалык күбылыстарды танудың генетикалык багытын үстану
жэне оларды даму үдерклнде зерттеу; 3) психика мен 1с-эрекеттщ ажы-
ралмас б1рл1кте болатынын ңолдау; 4) адам психикасын биологиялык
жэне элеуметпк жагдаяттардың б1рл!пн ескерумен зерттеп бару.
ХХ-гасырдың соңына карай психология адами гылымдар жүйешнде
өзекп пэнге айналды, ал оның колданбалы салалары адамзат т!р-
Ш1Л1К эрекеттершщ барша тарауларындагы тшмднпктщ кешл! ретшде
Колданылуда.
4
Жеткгпктершщ соншалыкты ауңымды болуынан психология гылымы
бул күнде адам жөшндеп гылымдар жүйесшщ б1ршш! ңатарларынан
орын ислеуде.
К,аз1рп заманда психолгияның келесщей ңолданбалы салалары:
экономикалык, педагогикалың, күкыктык, эскери, гарыштың,
епорттык, өнер, басңару, менеджмепт, т.б. - жсдел де өшмда ңарңынмен
дамуда.
2.	Психология эд!стер1
Психологиялык зерттеулер кезеңдер!
«Өдмс» сөз1 гылыми бшм жуйесш тузу мен неггздеудщ жолын бйь-
д1ред1, сонымен блрге болмысты тэжлрибелш жэне теориялык түргыдан
игерудщ тэсшдер! мен кимып-эрекеттер тобын танытады.
Психологияга орайластыра эдгспй психика жөншдегг деректерд!
алудың жэне оларды тапдап түсшудщ жолы деп быемгз.
Кейб1р басңа да гылымдардагыдай, психологиядагы зерттеу эд1стерш1ң
непзплер! - баңылау жэне эксперименпи
Баңылау — зерттеудщ гылыми эд/с1 — деректл суреттеп баянда-
удан оның йик1 мэтн тусшдгруге өту ушш кажет. Бакылау эдклшң
непзп ти1мд1л1п - психикалың үдер1стерд1 табиги жагдайларда зерттеу
МүМК1НД1ПН1Ң мол болуы.
Араласа баңылау — зерттеуштщ зерттелуиа топпен етене жакын
катынастар эрекетшде болуы.
Сырттай баңылау - элеуметтш-психологиялык кубылыстарды
шеттен, зерттелуиа адам не топпен ңарым-катынасңа түспей-ак
зерттеп, мэлшеттер жинаңтау.
Озшдш баңылау (интроспекция) — адамның өз1н-өз1 баңылап, өзтң
1шк1 жан дуниелш үдер1стерш тану жолы.
Дегенмен, психологиялык зерттеу эдштершгң арасындагы ең басты-
сы - эксперимент - психологиялык деректердщ ашылуына жагдайлар
жасау маңсатында зерттеушййң сыналушы адамның не тоитың 1с-
эрекетше белсенд! араласуы.
Психологиялыңэксперименттщ нег1зг1м1ндепй-жан дүниелш 1ш-
тей психологиялык үдерштердщмэндг ерекшелштерш шынайылылыкпен
сырттай бакылауга жагдайлар жасап, мол накты деректерге кол
жетюзу.
5
Зертханалык, эксперимент — арнайы жагдайларда журглзгледг,
арнайы жабдыктар пайдаланылады, сыналушының арекеттер!
нусңаулармен белгйсенедй сыналушы экспериментке түсетшш бгледг,
бграк оның толыкмэнш аңгармауы да ыктимал.
Табиги эксперимент — еңбек, ок,у, ңарым-капгынастың эдеттег!
жагдайларында жүрггз/ледг, ал адам өзшщ экспериментпйк сыналуда
екешн сезбейдй
Теспйлеу эдйй — адамның белгйй психикалык сапаларын сынактан
өткгзйг, аныңтау.
Психологиялык, тест — сыналушының жеке басының кейбгр ерек-
шелгктерш аныктауүшш орындалатын, эдетте, ңысңамерз1мд1 шагын
стандартты сынак тапсырмалары берыедй Бүл күнде психологияда
адамның акыл-ес даму деңгешн, кещспкте багыт-багдар аңдау кабшетш,
психикалык эрекетке келу мүмкшд1ктерш, жадын, кэс1би 1с-эрекеттерге
кабшепн, түлгалык сапаларын аныкдаушы тестер жш колданылуда.
Кужаттарды талдау эд1с1 - адамның ңызмет, 1с-эрекетпк өшмдерш
талдауга арналган жалпы психологиялың эдктердщ б!р түрг Күжаттарды
талдау эдштер! самалык, жэне сандык, болып ажыралады. Сапалык тал-
дауда баяндалган мэтшдш акпарат сандык көрсетюштерге келпршш,
кейш математика-статистикалык өңдеуге түссдг Бүл гылымда контент-
талдау атауын алган.
Курастырып жобалау эд1с1 - осы күнп психологиялык зерттеулер-
де кең колданымдагы жалпы гылымдык ЭД1С. Оның мэн1 - психикалык
күбылыстарды таңба күшне келпйру немесе адам ш-эрекеттершгң
эркгаы түрлерш жасанды күрастырылган ортада үйымдастыру. Осы
жолмен кабылдаудың, жадтың, кисынды ойлаудың кейб^р кырларын
колдан жобалап жасауга, сондай-ад психикалык 1с-эрекетпң бионикалык
модельдерш түргызуга болады.
Сауалнама эдйн - алеуметпк-психологиялык зерттеулерде кен
колданылатын эд1с. Оның мэш-объектив не субъектив деректер жөшнде
сауалга тартылган адам аузынан аңпар топтау.
Өм1рнамалык, мйс - кешнг! уакыттары түлганы зерттеуде көп
Колданылатын эдштердщ б!р1. Мүндаэ/секе адамның ңалыптасуындагы
өзектг жагдаяттар, оның өмгр жолы, дамуындагы дагдарыстЫ
кезеңдер, элеуметтенушдег1 ерекшеллктер аныңталады. Адам өмгршдеЛ
күнделйспй окигсаар талданып, болашакта кезггер жагдайлар болжас-
тырылады, өм1рт.к кестес1 түзшедй каузометриясы жасалады.
6
Каузаметрия (лат. саиза-себеп, грек. те(го-өлшем) -окигалар
арасындагы ңатынастардың себеппйксарабы, тулганың психологиялык
иерзгм —кезеңдергшң талдауы берыедй оңигаларга ңатысы бар
жагдайлар аныкталады, түлга дамуының не токырауының кейб1р
кезеңдертң бастау окигалары айңындалады
Жас ерекшелпсгер! психологиясында салыстырмалы-генетикалың
эд1с колданылуда. Бүл эдгстщ мэш — психикалык заңдылыңтарды жеке
адамның психикалык дамуының эр кезеңдерш салыстыру арңылы зерт-
теу.
Социометрия — элеуметпк психологиядагы зерттеу эд1с! - бйрлшпй
1с-эрекетке не оңигага араласу (араласпау) мүмкшд1ктер1н аныктау
маңсатында шагын топтың эрб1р мүшесш жеке сауалга тарту
эрекеттерй Бүл эд1с нэтижелер! топтагы катынастар күрылымын гра-
фикпен бейнелейтш социометрияльщ кесте, социограмма, сондай-ак;
топтагы психологиялык катынастарды сандың көрсеткшпермен таньпута
болатын социометриялык индекстер күшнде өрнектеуге болады.
Жеке түлганың багыт-багдарына элеумет ыңпалын зерттеу үшш
жасаңталган топ эдйй колданылады.
Түлганың мэнд1 элеуметпк сапа-касиеттерш диагностикалау
максатында экснертпйк багалау жэне түлганы топпен багалау эд1стер1
пайдаланылуда.
Түлганы топпен багалау эд1с! - адам мшездемес1н топ мүшелершщ
өзара багалауы аркылы алу. Бүл эд1с топтагы адамдардың өзаратаныстыгы
мен б1рл1кт11с-эрекет1 жэне катынасы нэтижесшде топтың эрб1р мүшес!
жөншде калыптаскан топтык санага непзделген.
Ңандай да психологиялык проблеманы зерттеуде сол мэселеге
сэйкес зерттеу тэсшдер! мен ережелерң ягни нак,ты зерттеу эд1стер1
колданылады. Олар: болжам үсыну, эксперименталдык, тэс1л мен
соган сай материал, сыналушылардың бастсищы баңылау жэне экс-
перименттйс топтарын айыру, эксперимент серияларын аньщтау,
эксперименталды материалдарды статистикалык, жэне теориялыц
өңдеуден өтк1зу жэне т.6.
7
3.	Психологияның ңогамдык жэне гуманитар
гылымдар жүйесшдеп орны
XIX гасырда позитивизм багытындагы философияның непзш калагаь
О. Контгың (1798-1857) гылымдарды топтастыру жүйес! кең колданымда
болды. Дегенмен осы жүйеде психологияга орын табылмады. Ралы
пайымдауынша, психология эл1 (үш кезең заңынаорай) метафизикалы»
сатыда, гылым репнде шсш жетшмеген. XIX гасырдың б1р1нш1 жартысь
үшш мүндай түжырым, эрине, эдш болатын.
Ол заманнан бер, үлангайыр өзгергстер болды: психология дерба
гылымга айналды, адамзатңа ңажет табыстарымен көзге елендк Ек
ортада гылымдарды жүйес!мен топтастырудың талай амалдары талда)
талкыдан өтт!. Солар арасында асатанымал болганы орыс философы жэн<
гылымтанушысы Е.М. Кедров (1903-1985) үсынган топтастыру амалъ
едг Кедров шюршше, гылымдарды б1р беткей түзулпс (линейный метод
сипатымен топтастыруга болмайды. Ол барша гылымдарды үш топка
жаратылыстану, элеуметпйк жэне философиялыц-Ъелуру үсынадь
да, олардың бастарын б!р түзу бойында емес, үшбүрыш шыңдарын;
орналастыра ңосады. Сонда, үшбүрыштың жогары шыңындажаратылыс
тану кылымдары, төменп сол жакта- элеуметтану, ал төменп оң тарапт
- философиялык пэндер жайгасады. Психология осы гылымдарды!
бэр1мен б!рдей тыгыз байланыста, сондыктан ол үшбүрыштың шйнен ке>
орынга ие болады. Себеб1 адам ойы, ойлауы (психологияның маңызд!
бөл1мдер1н1ң б1р1) тек психология түргысынан зерттелш калмастак
олармен философия да, логика да айналысады. Психология, сонымен
барша гылыми бшмдермен өзара байланыска келедг
Психологиянын аса маңызды мэселелершщ кандайы болмасын, баск
гылымдармен байланыспай шешшу! мүмкш емес. Психиканың пайд
болуы мен дамуын зерттеу үшш биология, генетика, антропологил
б1Л1мдер1 мен эдгстерш ңолдану кажет; психофизиологиялык проблем!
ларды шешу үшш нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, мед®
цина эдктерш тартуды талап етедц психикага орай биологиялык жэН
элеуметпк жагдаяттар байланысы проблемасы элеуметпк, биологияльп
психологиялык бЫмдердщ басын ңоспай мүлде шешшмейдь Осылайш-
психологияның баска гылымдармен, гылым салаларымен ара катынз
түрлерш шекс1з жалгастыра беруге болады. Өз кезепнде, психологияль
8
зерттеулер нэтижесшде алынган деректер психологиямен сыбайлас
пэндер үнпн өте кажет.
Психология жэне логика байланысы ойлау жөшндсп психологиялык
бйпмдер тарихында анык көршедй Осы гылыми 61Л1мдердщ эрб1р£
ойлау күбылыстарын ашуда өз зерттеу аймактарына ие. Логиканың
шүгылданатыны акикат жөшндеп мэселе, ойлаудың болмыска деген
танымдык катынасы туралы проблема. Ал психологияның айналыса-
тыны - ойлау үдерклнщ жүркл, жеке адамның ойлау 1с-эрекеп, ойлау
күбылысының сананың басңа да тараптарымен аралың накты байланыс,
катынастары.
Психология жэне элеумепипану байланысы элеуметпйк психоло-
гияны жарыңка келттрдг Элеуметтлк психологияны кызыкгыратын ек1
өзекп проблема: түлга жэне топ арасыңдагы өзара ыкпалдасты катынас;
түлгааралык байланыстар. Шагын социологиялъщ зерттеулер деңгейшде
(к1Ш1 топ зерттеулерн отбасы, еңбек үжымы) элеуметпк бакыт пен
элеуметтш-психологиялык багыт айырмашылыктарын ажырату киынга
согады. Дегенмен, элеуметтанудың (социологиялык) элеуметпк психо-
логиядан бөлше көршетш түсы - ондагы зерттеулердщ трг де аукымды,
макроэлеуметмйк деңгейде жүрпз1лу1, зертгеуге түскен күбылыстарды
когам жэне оның күрылымдык бөлшектершщ жасауы мен эрекетке түсу
заңдары түргысынан түс1нд1руге үмтылыстың болуы.
Психология жэне педагогика байланысы ежелден келе жаткан,
дэстүрл! калыптасңан күбылыс. Барша гүлама педагогтар адамның
табиги касиеттерш, оның тума ңажеттер! мен мүмкшдцсгерш түсшу
керекппн, түлганың психикалык 1С-эрекеттер1 жэне дамуына орай тепк-
тер мен заңдарды ескеруд!, солар непзшде окыту, бпнм беру, тэрбиелеу
маңыздылыгын алга тартгы.
Психология жэне биология байланысы. Адам дамуыньщ табиги
жэне элеуметпк жагдаяттарының ара катынасы жөншдеп проблема-
психология үшш аса маңызды мэселелердщ бгр!, ол биология үшш де
1зден1с азыгы. Ек1 гылыми бЬпмдердщ косыла зерттеулер! нэтижесшде
эрб1р жеке адамның даралыкты дамуындагы тума бершген жэне өм1р
барысында калыптасатын сапа-касиеттершщ сыры ашылады.
Психология жэнемедицина байлашлсглмедициналыцпсихологияның
туындауына эсер еттй Бүл сала дэршер ңызметшщ психөлогиялык ере-
кшелпстерш жэне сыркат адамның эекет-кылыгындагы психологиялык
көр1н1стерд1 зерттейдң емдеу мен психотерапия, сондай-ак психика
дамуындагы ауыткулар мен эртүрл! ми наукастарына байланысты психика
9
бүзылысын зерттеупп медициналык бшм саласы патопсихологияньң
психологиялык адктерш орайластырады.
Психология жяне саясаттану байланысынан саясатңа ора!
калыптасатын эрекеттердщ субъектив тетгктерш, оларга ыкпал жасауш)
сана, астар сана, адам көңгп күй1, еркц оның нанымдары, күндылыңп
багыт-багдарлары жэне үстанымдарын зерттеупп саясат психологиясь
пайда болды. Бүл гылым адам эрекет-кылыгын үдерш ретшде танып
оны жеке түлганың коршаган ортамен өзара ыкпалдастык ңатынасыны
нэтижсс! деп 61лед1. Себеб1 түлга эрекеттер] сыртңы ыңпалдар ме1
психологиялык талдаудың пкелей нысаны болган субьектпң олардь
кабылдау жэне түсшу ерекшел1ктер!мен аныкталады.
4.	Осы заман психологиясының күрылымы
Психологияның арнайы жэне колданбалы салалары
Осы заман психологиясы - баска гылымдармен тыгыз байланысңа!
каркынды даму жолына түскен адамзат бппмдершщ елеул’1 аймагы
Соңдыктан да, дамудагы күбылыс реттнде психология үздпкйз өзгеркт
болады: жаңа 1зден1с багыттары, проблемалар туындап отырады, жаң<
жобалар ’1ске асып жатады, нэтижеде психологияның соны салаларь
гылым корына ене бередг Психология салаларыньщ барше орта>
ңүбылыс — бүл пэн б1ртектййг1нщ сак^талуы: психология бшмдергнй
бэр1 де исихика деректерт, заңдылъщтары мен тетгктерш жагдайг.
байланысты, гс-эрекет барысында, даму деңгейлергне орайластырып
зерттеп отырады.
Психологияның непз1 - жалпы психология. Бүл саланың аткаратьп
кызметй психиканың жогары жалпыланган заңдарын, заңдылъщтарь
мен темйктергн зерттейдй Аса маңызды психологиялык пэндердй
б1р! нсихология тарихы. Бүл пэн өз назарын психологиялың бйймдердй
ңалыптасуы мен дамуына байланысты тарихи үдерктердщ мэн
магынасына аударып, оларга түс1нд1рме бередъ
Көп түрл! психология салаларының өз алдына бөлшушщ непздеме
лер! де сан килы. Өдетте, олардың Ж1ктелу1 мен топтасуына аркау бола!
жагдайлар келесщей:
1)	нацты 1с-эрекет (еңбек психологиясы, медициналыК
педагогикалык психология, өнер, спорт жэне т.б. психологиясы);
2)	даму (жануарлар психологиясы, салыстырмалы психология, даМ
психологиясы, балалар психологиясы жэне т.б.);
10
3)	адамның злеуметпйк жагдайы мен оның кргамга ңатынасы
(элеуметпк психология; түлга психологиясы; топ психологиясы; тап,
тайпа психологиясы; үлыс, үлт психологиясы жэне т.б.).
Жэне 61 р аса маңызды жагдаят - бүл 1с-эрекет маңсаттары (жаңа б!л1м-
дерд1 ашу, алу немесе олардың ңолданылуы): түгырлы жэне колданбалы
гылымдар; зерттеу аймагынаорай: даму, шыгармашылык, отулгажэнет.б.
психологиясы. Өзге гылымдармен байланысына карай психология келес!
салаларга бөлшген: психофизиология, нейропсихология, математикалык
психология. Психологияның эртүрл! кызмет, тэж1рибемен болган
күрдел! байланыстары уйымдастырушылык, инженерлш, спорттык,
педагогикалык психологияда байкалады.
Жануарлардың психикалык ерекшйпктерш зоопсихология зерттейдй
Балалар психологиясы өст, кемелденудегг адамның санасын,
психикалык үдергстерш, гс-зрекеттерт, барша тулгалъщ сапа-
ңасиеттерг мен жедел даму шарттарының заң-заңдылыкпгарын зерт-
тейдй
Элеуметпйк психологияның айналысатыны: адамның тулгалъщ
сапапарының элеуметтш-психологиялык көртстерг; оның адамдар
жэне топтармен карым-катынастары; адамдардың психологиялъщ
үйлестггң гр1 топтардагы элеуметтгк-психологиялың ңатынастар
заңдылыктары (адамдардың эркилы кауымдастыгына радионың,
теледидардың, басылымдардың, моданың, өсек-аяңның ыкпалы).
Педагогикалың психология тулганың оку жэне тэрбие үдерйлне
байланысты даму заңдылыңтарын зерттейдй
Саясат психологиясы саясатка орай ңалыптасатын эрекеттердщ
субъектив тетштерш, оларга ыкпал жасаушы сана жэне астар сана,
адам көңгл күш жэне еркг, оның нанымдары, кундылыкты багыт-
багдарлары мен устанымдарын зерттеумен шугылданады.
Адамның накды кызме п, 1с-эрекет1 түрлерше орайласкан проблема-
ларды зерттеупй көптеген психология салаларын бөлш атауга болады.
Мысалы, еңбек психологиясы — адамның еңбектену жэне 1с-эрекетке
келушщ психологиялык ерекшел1ктер1н, еңбектену дагдыларының даму
заңдылыктарын айкындаумен шугылданады.
Инженерл1к психология - адам жэне осы замангы техника
арасындагы өзара ыкпалдасты катынастар үдеркпнщ заңдылъщтарын
зерттеп, оларды жобалау тэж^рибесгнде, автоматтаскан жаңа
баскару жүйелерш, техниканың соңы турлерш жасаумен пайдалануда
колдану жолдарын ңарастырады.
11
Авиация жэне гарыштыц психология - ушкыш, гарышкер 1с-
эрекетййң психологияльщ ерекшелйстерш талдайды.
Медициналык, психология—дэршер ңызметпп ң психология лың ерек-
шел1ктерш жэне сырңат адамның эрекет - кылыгына тэн психологияльц
көрипстерд! зерттейдк емдеу мен психотерапияның психологияльц
эд1стерш орайластырады.
Папюпсихология - психика дамуындагы ауытңулар мен эртүрл! кц
наукастарына байланысты психика бүзылыстарының заңдылыктарьц
ашады.
Заңгерлш психология - ңылмыс үдершше катыскандардың мг
нез-күлыгындагы психологиялык заңдылыңтарды ашып, ңылмыске]
түлгасының калыптасуы мен оның бойына бггкен мшез-күлыгыньп
психологиялык проблемаларымен айналысады (куэгер психологиясы
сауалнама жүрпзудщ психологиялык талаптары жэне т.б.).
Эскери психология - согыс эрекеттер! жагдайындагы сарбаздар мшез
ңүлыгының психологиялык ерекшелпстерш зерттейдь
5.	Адам психикасы жөшнде түсш!к
Психика — бүл адамның коршаган ортамен белсендг өзара ңарым
цатынас эрекеттерте неггз болушы болмыстьщ саналъщ (идеалды
өрнек жүйесшдегг субъектив акпардың (сигналдыц) элеуметтгкпе,
шарттасцан бейнесй Психика адам мшез-ңүлыгы жэне 1с-эрекеттер1й
багыт-багдар берш, реттеу кызметш атңарады.
Адам психикасы өз прпплптнс арңау болган когамдык эдш-тэсшде
непзшде туындаган ерекше күбылыс - сана формасына енедь Деге»
мен, сана психиканың барша мэн-магынасын камти алмайды. Оныме
Катар адамда табигаттан бершген тума күрылымдар (тума-бейсан
1с-эрекеттер1 аймагы), сондай-ак өм!р барысында ңабылданьИ
авгоматтасңан дагдылар (астар сана аймагы) бар.
Психиканың нег1зг1 корййстерй саналык (психикалъщ) бейнеле
цалыптасуына байланысты психикалык, үдергстер жэне гс-эрекетИ
психикалъщ түргыдан реттеп барушы үдергстср.
Менпйкт!, өзшд1к 1с-эрекет - адам психикасының ңалыптасуы ме
жүзеге келушщ басты непз!.
12
[с-ярекет — жалпы адамзаттың тэжгрибе неггзтде саналы бел-
гйпенген максаттардың кке асуымен бопатын болмысты меңгерудщ
адамдың эд1с-тэс1л1. Адам 1С-эрекет1 когамдык - тарихи шгершеудщ
козгаушы күш1, сонымен б1рге ол жеке адамның психикалык даму күралы
ретшде де кызмет етедь Адамның заттаскан ш-арекет!, оның ңогамдың-
тарихи тэж1рибес1 түлга санасының сез1мд1к жэне үгым-теориялың
аймакгарының басын б1р1кпред1.
Адам психикасының калыптасу үдерклнде оның заттаскан нысан-
дармен болган сырттай эрекеттер! 1шю акыл-ес эрекеттерше ауысады.
Осыдан, ягни ой эрекеп кабшетшен адам нысандар арасындагы эртүрл!
катынастар жобасын күруга, өз эрекеттершщ нэтижесш күш шгер!
барластыруга үйренедп Бүдан көз1М13'жетепш - психика мазмуны
жатыланган ңатынастар, мэн жэне магыналарды, ягни бейнелйс
калыитан тыс курылымдарды да камтиды.
Психиканың гьшыми түшшктемес! келесщей непздемелерд! сүйешш
етедй
1)	психика материя дамуының белпл! сатысында, ягни жануарлар
агзасының туындау кезсңшде пайда болып, сол агзалардың икемдесу,
бешмделу эрекет-кылыгының бейнелеу - реттеу тетптне айналды.
Жануарлардың эволюңиялык даму барысында олардың психикасы жетшш
барды. Өз калыптасу жолында психикаекк инстинктпк кальштасу жэне
даралыкты дагдылану - кезеңдерш басып өтп.
2)	Адам психикасы, сана - психика дамуының ең жогары сатысы;
оның пайда болуы адамның үжымдык карым-катынас жагдайындагы
еңбекпк 1с-эрекеттер1мен пкелей байланысты.
3)	Адам психикасы оның белсенд! 1С-эрекеттер1н1ң аркасында
калыптасады. Психика заңдылыкршры - сырттай заттармен болган
өзара ыңпалды катынастардың алгашкыда исихикалың бейнелерге ауы-
суы жэне кейш сол психикалың бейнелердщ өз реттеутмен баскарымды
эрекеттерге өтуг заңдылыктары.
4)	Психика ми кызмепмен жанамаласкан, б^раң ол өздптнен идеалды,
ягни элеуметпк - мэдени жагдаяттар нэтижесшде пайдаболган саналың
күбылыс.
5)	Психикалык күбылыстар белпл! күрылымга жэне үйымдасу
жүйесше ие.
13
6.	Ми жэне психика. Психика күрылымы
Психика кызметтер!
Адам психикасы - мидың табиги өшм) емес, элеуметтис жагдайла[
туындысы. Алайда, ол табиги, физиологиялык зат - мидың аркасынд;
эрекетке келедй Психиканы ми эрекетшен ажыратып таболмайды, соны
мен бтрге оны бүтшдей нейрофизиологиялык үдерк деп те атау орынсыз
Психика мен физиологиялык үдерктердщ өзара ңатынасы - идеалдь
дүние мен заттаскан болмыстык ажыралмас байланысы.
Психика — ми ңызметшщ элеуметпк жанамаланган өшмк
Адам миының жүмыс ерекшелпт сырттан түсш жаткан акпараттьп
ерекше тэсшмен таңба, белплерге айналуынан көршедь Адамңыи
болмысты психикалык бейнелеуз - бүл когамды- тарихи тэжГрибеде
калыптаскан сөзднс белп, адамдык үгымдармен жанама күйде бершгев
өрнек, бейне.
Психиканың непзп жасау белплер! -оның жүйелййгй б[ртутастыгы,
бөлшекке түспейпйндггй
Психика эркилы күрделшж деңгейшдеп эрекет-кылыкты камтамасы
етугш көп сатылы (б!ршен б1рт жогары) кызметпк жүйелерден түрады
Психика көп деңгейл! гана емес, ол сонымен бзрге көптеген касиет-
сапаларга ие бола түрып, сан алуан кызметтерд! орындайды. Көршгеь
жүйе өз күрылымымен, эрекетпк козгалысымен, бгрлжп (интегралды'
күй-калпымен жэне жүйел! касиеттерГмен сипатталады.
Психикалык жүйе өз1шң үйымдасу шарттарымен ерекшеленед!
Ол жүйе психикалың үдер1стерге, психикалың ңалыптарга жэш
нсихикалык, ңасиеттерге ажыралады.
Психикалың болмыс өте күрделң дегенмен, оны келесщей шартгы
түрлерге бөлш карастыруга болады: экзопсихика, эндопсихика жэне
интропсихика.
Экзопсихика — психикалык дүниешң адам агзасынан тыс жаткак
болмысты бейнелеуий б1р бөлйп
Эндонсихика — психикалык болмыстың адам азгысының ңалпыл
бейнелеуиа күрамы.
Интропсихика—курамды психиканың адам ойын, ер1к күийн, киялыН.
үйңыдагы түстерш камтыган бөлшегй
Психика ңоршаган дүние жөтндегг санага келт түскен аңпараттардч
б{р1ютру жане оларга түсйактеме беру, оларды адамның ңажеттерйме^
сайкестендгру жэне адам эрекет кылыгының бешмделу, болмыска икем
делу удершшде реттеу кызметтерш аткарып бару үиан ңажет.
14
У.Джемстюрйпие, психиканьщнеглзгг кызмепй: сырттай болмысты
бейнелеу иеглзгнде жеке эрекет-ңылъщты баскару жэне ретке келт/ру,
сонымен блрге оны адам ңажешлне сэйкестендгру.
Е.Ф. Ломов өз еңбектерщде түлга эрекет-кылыгы мен 1с-эрекетше
байланысты психиканың үштүрл! кызметш ажырат: танымдык,ретте-
ушййк, акпарат алмасымен карым-ңатынасңа келу (коммуникатиетг).
Адамның бешмделу 1 мен шыгармашыл эрекетке түсу 1 осы үш кызметтщ
орындалуына лкелсу тэуелдг
7.	Психикалык; үдерктерд! топтастыру
Баршапсихикалык күбылыстар өзарабайланыста, дегенмен дэстүрл!
психология оларды үш топка бөлш карастырады: 1) психикалык үдерктер;
2) психикалык калыптар; 3) түлганың психикалык касиеттерг
Психикалык үдерктер непзп прек күбылыстар ретшдс карастырылады,
ал психикалык калыптар мен касиеттсрд! уакытша эр! психикалык
үдерктердщ текпк ауысулары деп бшем^з. Барша психикалың
күбылыстар өзара б1р1гумен бейнелеу-реттеу к-эрекеттершщ б!ртүтас
сарынын күрайды.
Непзп үш психикалык күбылыс сипаттамасы төмендепдей:
Психикальщ үдерктер - бейнелеу - реттеу 1с-арекеттершщ жекелен-
ген түтас козгалысы. Психикалык үдерктщ эр түр1 өз бейнелеу нысанына,
өз реттеп бару ерекшел^п жэне менппкт! зандылыктарына ие.
Психикалык үдерктер психикалык күбылыстардың бастау көзь осы-
лар непз1нде психикалың өрнектер калыптасады.
Субъекттщ бейнеленунп нысанмен белсенд! карым-катынасы, нысан-
ды тануга жэне онымен арекетпк байланысңа түсуге багыпалган ерекше
өту жүйес! осы психикалык үдерктерден көршедь
Психикалык үдерктер түрй 1) танымдык (түйсйс, кабылдау, ойлау,
киял жэне жад); 2) ерпспк; 3) көңш-күйлш.
Адамның психикалык 1с-эрекет1 - бүл таным, ерш жэне көңш-күй
үдерктершщ б1р1пмь
Психикалың ңалыптар — гс-эрекет мазмуны жэне сол мазмүнга
оолган адам ңатынасында айкындалушы нсихиканьщ уакытша өзшдгк
көрйпсй Психикалык калып - адам психикасы бейнелершщ үздшшз
жаңаланып, ауысып түруымен болады. Болмыспен араласу барысында
адамның барша психикалык элем! салыстырмалы түракты б1р1пмде бо-
лып, оның накты мезеттеп уаңытша көңш-күшнен, ынта-ыкыласынан,
ягни психикалың калпынан байкалады.
15
Психикалык калып психикалык белсендглпспң жалпы кызметтЬ
деңгешнде адамның накты мезетпк 1с-эрекет1не, багдары мен оньц,
тулгалык ерекшелпстерше тэуелд! көршк бередк
Психикалык ңалыптың барша түрлер! төмендепдей өзара топтасуы-
мен ажыралады:
 сеп түрткшк (мотивпйк) - кажетпктерге байланысты үстанымдар
ниеттер, кызыгулар, мудделер, күмарлыктар.
сана дайындыгы ңалпы - зейшднпк пен жүмыс кабшеттЬпгшц
эркилы деңгейлершде көршедц
- эмоционалдың - көңш-күйге байланысты түйсшу, көңш-күйге бай
ланысты сырттай ыкпал-эсерге жауап, көңш-күй шарпулары - стресс
аффект, фрустрация;
• ерйатк - адамның накты мезеттеп 1с-эрекетке деген ынталылыгы
үмтылысы, шеш1МД1Л1Г1, табандылыгы, өжетпп т.б. Бүлар катарынд
психиканың өзара сыбайлас түлгалык калыптары да болады: психопатия
мшез аскынуы, невроздар жэне психикалык дамудың токырауы.
Психикалык ңасиеттер! -психиканың эрб1р жеке адамга тэн теь
т1к ерекшелштерй түлга бойына сИткен психикалык үдер1стерд1ң 1ск
асу ерекшелгктерй
Түлгалык психика касиетгерк 1) темперамент, 2) түлга багыт
багдары (кажеттер мүдделер, дүниетаным жэне мурат-максаттар); 3
м1нез; 4) ңабйгеттер.
8. Сана - психикапың жогары формасы
Сананың пайда болуы жэне дамуы
Психика дамуы б1рнеше кезеңдерден өтедг
1-кезең. ңарапайым сеззмталдык, — бул сатыда тек өкшдершщ инс
тинктгерц ягни белпл! орта жагдайларына бешмделудщ тума формалар
калыптасады.
П-кезең. Заттай ңабылдау. Бул кезеңшң нэтижес! - дагдылар, ягн
тек өкшшйң жеке-дара тэж1рибес1мен игершген эрекет-кылыкгар фо{
масы.
III-кезең. Затаралык, байланыстарды бейнелеу, ягни интелле^
туалды эрекет-кылың - заттар арасындагы байланыс - катынастарД
бейнелеунп психикалык эрекеттердщ күрдел! формасы.
16
Кррапайым сез1мд1к сатыдапршппк иес! сыртңы дүние заттарының
жекеленген касиеттерше гана назар аударады, ал оның арекет-кылыгы
тума инстинкттерге (коректену, коргану, көбею жэне т.б.) байланысты ке-
лед1. Запипай ңабылдау кезещнде болмысты бейнелеу заттарды түтастай
күйшде тану жолымен 1ске асады, осыдан тек өюл! үйренуге бешмделш,
жеке-дара эрекет-кылык дагдыларын калыптастыру кабглеттерш ала
бастайды.
Үппнпп, интеллектпйк кезеңшде жан иес1 затаралЫк байла-
ныстарды бейнелеуге, орта жагдайларын түтастай тануга кабшеттенш,
нэтижеде кедерплерд! айналып өту, алдагы эрекетке дайындык көрш,
оны орындаудың жаңа жолдарын «ойластыру» дэрежесше көтершедй
Б1рак «аңыл-сс» эрекеы бүл кезеңде биологиялык кажеттер аймагынан
шыкпай, көрнекшж шеңбершде орындалып жатады.
Жануарлар психикасымен салыстырганда адам психикасы б1ршама
жогары деңгейл! (себеб1 Ното зар^епз - акылды адам). Адам санасы,
акыл-ойы кажетпктен туындаган еңбек үдерюпще, ежелп адамның ңиын
пршгшк жагдайларының шүгыл өзгерютершде б1рл1кп эрекетке келушен
б1рте-б1рте калыптасып барды. Сонымен, адамзаттыкматериалды, ру-
ханимэдениепп - барша адамдардың психикалың дамуымен байланысты
жүзеге келген жепйспйктершщ үжымдың формасы.
Ңогамның тарихи даму барысында адам өз мшез-ңүлкы мен эрекет-
кылыгының эдю-тэсшдерш өзгертш барады, өзшщ табиги нышандары
мен кызметтерш аса жогары психикалык, ңызметтерге ауыстырады.
Енд1 тума калыптаскан инстинкт не жагдай үйреткен ауыспалы дагдылар
анайы адамиласкан, когамдык-тарихи шарттаскан ес, ойлау, кабылдау
(кисынды ес, дерекс13 - кисынды ойлау) формаларына өтедп Адам бүдан
былай тарихи даму үдерюшде калыптаскан жанама күралдарды пайдала-
нып, сөйлеу рэм1здерш колдану кызметтерш аткаратын дэрежеге жетп.
Жогары психикалың ңызметтер б1ря1г1 адам санасының пайда болып,
орныгуына аркау болды.
Жануарлар психикасымен салыстырганда адам психикасы келепдей
ерекшелштерге ие:
• нэсйййк жэне табиги түрткг (эмпирикалык) жолдармен шбылданган
зрекет-ңылык формаларымен катар адам коршаган ортада багдар
таңдаудың түбегешй жаңа күралы - сөзбен үрпактан үрпаңка берыепйн
адамзаттык тэжгрибе жогары бййммен каруланган пдам психикасы
элеуметпк орта жагдайында, өлеуметпк тэж^рибеш игеру барысында
Калыптасады эр1 үзд1кс1з өрютеп, молайып барады.
17
адам санасы болмыстың мэнд1 тараптарын жэне заңдылыкпц
взара байланыстарын бейнелейдй Түлга өзшщ *пршйпп проблемаларьц
ңоршаган ортаның түрл! жагдайлары арасындагы түракты да заңды бай
ланыстар мен катынастарды аныкдау непзшде шешш отырады.
• сана сипаттары: 1с-эрекет максаттарының түсйамдЫг!, болаша
окигаларды үгымдъщ жобага келпйру, жалпы адамзаттъщ түсййкте\
мен бшмдер жүйесшдегл өз эрекеттерЫщ нэтижесгн күнг 1лгер
байкастыра б1лу.
Сана арңасында адамга гана дарыган касиет - бүл оның ө
эрекеттершщ нэтижесш алдын ала көре бшш, жоспарлай алу жэн
соларга сэйкестенд!рш эдас, тэсглдер мен күрал-жабдыктарды таңдай бщ
кабшеть Түлга өз гс-эрекет, кызметшщ багдарламасын алгашкыда ойма
жобалап, күрастырады. Бүл 1с-эрекет жагдайды Т1келей кабылдауме!
шектелмей, оның даму заңдылыктарын бшу непзшде орындалып жатадн
Адам санасы алдагы окигалардың заңдылыкды калануын болжастырадь
ягни бүгшп болмыстың ертеңп болашагынан хабар бере алады.
•жеке адам санасы когамдык, санага тэуелдй Ңогамдык сан
төмендепдей формаларда көршедк
/) гылым — заңдаскан (канонды) бннмдер, үгымдар, түжырымда
жэне дүниетаным мен идеялың багытгар жүйесц
2)	өнер — болмысты бейнелш өрнектермен рухани-тэж1рибел1
түргыдан игерудщ арнайы түр!, адамзат пршшпнщ эртүрл
кырларының бейнеге келт!ршген моделц
3)	элеуметпйк талап, өлшем - шектеулер - когамдык сан
аймагы, накты когамның адамгершнпк, идеологиялык, саяси жэн
күкыктык күндылыктарының жүйеш;
4)	адамдардың өз пршйппнщ экзистенциалды проблемалг
рына (өм1р мен өл1М, акырет, жаксылык пен жамандың, т.б.) болга
Катынастарын реттеуге колданатын наным-сешмдер/, рэм1здер1 жэН
эрекет-кыймыл үлгшершщ жиынтыгын бейнелеунп элеуметт1к-мэден
сана формасы.
Сен/м — заттаскан дүние зерггеулер! жэне ой кисыны (логика) нсП
дер^мен дэлелденбейтш ерекшс психикалык күбылыс.
Ңогамдык сананың барша формалары бгрлшт! идеология күрайд!
Идеология - бүл адамдардың болмысңа, бгр-б^рше, ңогам өмгрше болгС
катынастарын реттеуий пйрек күндылъщтар мен нег1здемел1к үгЫ)
пйарлер жүйесй
18
Сана өзшд1к сана жане өз1нднс жауап эрекетке келу (саморефлексия)
ңабыеттершен байланысты.
Өз төвдрепндеп дүниеш сез1нумен адам өзш сол дүниеге байланыс-
тыра ңабылдайды.
Өз1нд1к сана — бүл адамның ңоршаган элемге болган ңундылыңты
-мэндг түлгалъщ ңатынастарының жүйесй
Адам психикасынын ерекшелйт ретшде сана бидоминанта тетш-
тер1 арңылы шке асып отырады. Бидоминанта дегешм!з түлганың
көп түрл1 «мендш» болмыстары (наңты «мен», кияли «мен», өткендеп
«мен», болашактагы «мен», отбасындагы «мен», ресми «мен» жэне т.б.)
арасьшдагы «ой ортактасу» ңабшетц оның өз1мен өз1 катынасңа келуь
Осы түлга бойындагы диалог элеуметпк өлшемдермен жанама күйге
енедь Адамның пшй «Меш» - интериориза'цияланган «Өзге», ягни өм!р
барысында түлга бойына сщген элеуметпк бастау.
Болмыс ңүбылыстары адамның тэжхрибе, кажеттерше тэуелд! оның
санасында өзшдш ңалау- таңдауга сэйкестещцрше бейнеленедй
Ой, ойлауга караганда сана мэш кещрек. Ол психикалык 1С-
эрекеттердщ барша формаларын камтыган сырткы дүниенщ б1ртүтас,
б1рптмд1 бейнеси Оның ңүрамы элемдж бейнелердщ сез1мд1к форма-
ларынан (түйснс, кабылдау, елес), рационалдың танымнан (дүниешң
жалпылама - теориялың бейнес!), сонымен б1рге психикалык өз1нд1к
реттеулердщ көңгл-күй, ернспк аймактарынан түрады.
Сана - болмыстың категорияльщ—ңундылыкты бейнесг жэне жалпы
адамзаттъщ тжжлрибеш меңгерудщ аркасында адамның өз эрекет-
кылыгын өзшдш реттеу бйймдершен ңүралган психика дамуындагы ең
жогары саты, деңгей.
Сана кызмей адамның ңоршаган ортамен катынас жасаудагы бел-
сендпйп мен эрекетшевдңп нэтижеспще калыптаскан өзара сыбайлас
байланысты психикалык бейнелердщ үздшшз агымы күшнде орында-
лып барады. Осыдан сана б^ршама үдерйтйк (процессуальные) жэне
мазмүндъщ ерекшелйстерге ие.
Сана үдерктпс түргыдан адамның өз пршпппне кажет ңоршаган
ортамен байланыстар түзудеп белсендг ңозгалгыштыгымен (динамика),
заттык багдарлыпыгымен жэне бейнелеудеп кател1ктерден сакдаушы
өзшдгк багалау (саморефлексия) кабёлетгмен сипатталады.
Жеке түлганың төщрегшдегшермен ыңпалдасты ара ңатынастарының
бер1к түраңганган эдк-тэсшдер! түбегейл! бекш, оның астар санасы мен
жогары санасын ңалыптастырады.
19
Мазмүндың түргыдан адам санасы элеуметпк - тарихи ыңпалг;
тауелдк Даму (антропогенез) үдерклнде ңалыптаса отырып, сананьц
барша күрылымдары элеуметпк —мэдени сипат алады.
Жеке адам санасы жане оның күрылымдары юпп балалык шаңта
сырткы алеумептк жанамаланган 1с-эрекеттер күрамын өз бойына С1щр
мешшктеумен (интериоризация) калыптасып барады.
9. Психика деңгейлернпң өзара байланысы
Адамның психикалык 1с-эрекет1 жэне оның психикасы б1рдей уаңытц
үш өзара байланысты деңгейде кызмет етедй Мүндай деңгейлер гылымд
келесщей аталган: бейсана, астар сана жэне ашың сана.
Психикалың 1с-эрекетпң бейсана (бессознательный) йеңгей/адамда
жалпы жануарлар элем^нде тума инстинктп - рефлекторлы калыптасады
Бүл деңгейдеп барша эрекет - ңылыкдар ой түспямщде жок, ойластыруи
келмейтш биологиялыктепктер аркылы баскарылып, реттеледь Олардьп
бэр1 биологиялык кажеттерден туындайтын эрекеттер, ягни- организмнй
жэне тек өкгшшң өз пршйштн сактауы, жалгастыруы (ңоректену, ңорган)
үрпак ңалдыру).
Алайда, адам эрекет-кылыгының (генетикалык шартты) багдарламась
түптен дербес емес, ол дамудың соңгы кезеңдершде ңалыптаскан М1
ңүрылымдарының бакылауында болады. Дегенмен, кейб!р сындарль
жагдайларда (адам басына кауш-катер төнгенде) бейсана психика өзша
өз11ске ңосылып, пршппк сактау, коргану эрекеттерш реттеп, баскарады
Тек ӨК1Л1Н1Ң (индивидпң) бүл көңш-күй жэне, бей-берекет (импульс
эрекеттер! аймагы ми жарым шарларының таламус жэне гипоталаму
бөлштершде орналасңан.
Психикалык 'гс-эрекетпң астар сана (подсознательный) деңгейг
жеке тулганың тэж рибесшде жалпыланып, автоматтык куйге енгв
оның өз эрекет-кылыгының турактанган формалары — ептшктер
дагдылары, эдеттерң сезгмдгк көрегендш (интуиция). Тек өкшшй
мүндай эрекет-цылыктарының непз1 оның алгашңы даму кезеңдершд
калыптасңан. Бүлар катарына бас миының ңабыц асты (лимбикалыК
жүйесшде күрылымдыкорынтепкен импульст1к-көң1л-күйл1к (импуль
сивно-эмоциональные) эрекеттер! аймагы да юредь Осы психикальИ
аймаңтатек өкипшң өз1 сезбейпн үмтылыстары, ниеттерң ңүмарлыңтарь
мен үстанымдары калыптасады. Бүлардың бэр1 түлганың ырыксЫ
аймагы, «адамның екшпп табигаты» немесе дагдылы жеке ңылЫК
эрекеттершщ «көзЬ>, бойга бпкен мшез эдеттерй
20
Астар сана көп деңгейл! ңүрылым: төменп деңгейде ол -
автоматтасңан дагдылар жэне олардың б1р1пвдер1, ал жогары деңгейде
бүп - сезгм көрегендггг (интуиция).
Астар деңгейм автоматизмдер—бул орындалатын гс-эрекеттердщ
б1ртекпй жагдайларда бгрьщгай тураңты ңайталанып отыратын
көрййстерй ягни динамикалың стереотиптер. Бүл үгым мэш—калыпты
жагдайлардагы жауап эрекетгердщ үзд1к байланысты, «шынжырлы» т1з-
беп (көлпс жүрпзуппнщ эдетп кызмеп, «отбасы, ошак касы» мшдеттерш
орындау, колдагы күрал-саймандарды ойланып жатпастан пайдалана бшу,
сөйлеу мен ым-ишара эдеттер!). Бүлардың бэр! тек өкшййң өз 1С-эрекетш
ретгеу! үшш колданатын дайын ңылың-эрёкеттершщ жиынтык топта-
масы. Осы дагдылы эрекеттердщ болуынан сана жүктемес! жещлдеп,
оның бүдан былайгы шыгармашыл ютермен айналысуына жол ашылады.
Сана үзд1кс13 кайталанып отыратын б1ртекп эрекет, мшдетгер шешуден
күтылады.
Астар санага эркилы психикалык, 61р1г1мдер де ысырыла, өтш жа-
тады. Олар -орындалмай калган тглек, ниеттер; шектелген үмтылыстар;
эркилы катерлер мен күйзелютер; амбициялар мен эаре талгамдар
(үялшактык, жасканшактыц, мансап цүмарлык жэне т.б.). Мүндай
б1р!пмдер түлганың түракты эрекет-кылыктарының астар саналык
багыт-багдарын аңдатады.
Астар сана - бүл бойга сщген калыптар мен үстанывдар, жогары
деңгейл! адамгершшк касиетгер мен сапалар. Ашык сана мүмк1нд1ктер1
эбден шектелген шакта астар сана эрекетке келед! (шектен тыс ашу,
ыза, күтшмеген куаныш, аса күнгп психикалык жүктеме, күйзелгс
жагдайларында).
Астар сананың аса жогары аймагы- сез/м көрегенд1г1 (интуиция), аян
- бүл проблевд! жагдайды б1р1пвд1 ңабылдау, күтшмеген шеппвдердщ
«жаркылы», өткен тэж!рибешң «суырып салма» корытылуынан болатын
алдагы оциганың дамуын ырыксыз жобалай бгпу, ягни көрегендгк.
Адам психикасының санадан тыс аймагы — оның психикасының
түңгиыгында жаткан күндел1кп түрмыста белгклз күбылыс. Ол көбше
адамның эволюциялык даму үдеркшде цалыптаскан. Астар сана
аймагына келес! күбылыстар енген: түс көру, көрегендш, көщл шарпуы,
гипноз, сешм, коркыныш, кияли үрей, өзшше пайда болган кауштер,
непзс1з куаныш. Тек өкйпнщ эрңилы жагдайларда ңандай да эдюпен,
оиланбастан жоспарсыз эрекет ютеуге дайын болуы да психиканың са-
надан тыс көрпцстерк
21
Астар сана аймагы өте түраңты, бүлжъшас. Бүл деңгейдеп адац
эрекет-кылыгын тек цана психотерапия жэне гипноз эд1стер1мен бгршама
басңаруга болады.
Ойлау аймагынан тыс үдерктер ашык санада өз жалгасын табуь
мүмкш. Керййнше, ашың санадагы психикалың эрекеттер астар санага
өтш те жатады.
Психиканың санадан тыс аймагы өзшдш багамга келмейдц ырыңть
баңылауга түспейдБ З.Фрейд пайымдауынша, бейсана аймагы ашьп
санамен сиыспайтын сеп-түрткшк (мотивационный) куат. Өлеуметтй
ортатыйымдары Фрейд пнпршше, санага «шек» кояды, жүйкелш асдын]
сэттер1ндеп астар саналык тосын ниеттерд! басып отырады.
Дау-дамайлы калыптан күтылу үшш адам ңорганыс эрекеттерше өтед1
ягни психикалыдкалпын санадан ыгыстырады, ауыстырады, жаңалайдь
не шепшске мэжбүр болады.
Ал психоаналитик К.Г.Юнг ойы З.Фрейд түжырымдарынан өзгеше
Ол ашың сана мен астар сананы карама-ңарсы коймай, кер^сйпш
ашың сананы үжымдык бейсананың тереңде жатңан кабаттарыны
жалгасы, ягни архетип — адамзат пйршшгйаң бастау кезеңдершдь
ңалыптасңан ңыльирпарының елестерг деп түсшд^редк
Юнг пайымдауынша, адам көпшйпкпен араласу себеггп жинаңгалга!
астар саналың үмтылыстары непзшде өз бойындагы мүмкшдпсгерш де
рбес 1ске асыругаталпынады. Ненщ жаксы, ненщ жаман екещцпн 613П
«сыбырлап» түратын ой не санаемес, ол «көзшз» сез1м, астар сана. Б1зди
барша бейберекет, ырыксыз эрекеттер1м1здщ бйлйт өз психикамызды!
түңгиык күрылымдары, тума бергпген багдарламалары мен эмбеба
рэм1здердщ ыкпалында жатыр.
Сана күралы - үгым, түсппктер, ал астар сана көңы шарпулары ме>
сезгмдерге арка сүйейдг Астар сана деңгешнде кабылданган нысанда|
мен ңүбылыстаргажэне олардыңастар санада калыптаскан өлшем-шек
терше «кас-ңагымда» шүгыл бага бершедн
Астар санамен б1р катар З.Фрейд адам психикасының түгырлы мэндВ
тет1ктер1, ягни түлганың элеуметпк ыкпал жасау, өзш инабаттылык арнз
сында кадагалай бшу кабшеттер! ретшде танылган жогары сана - «сут
эгоны» ажырата карастырады. Адамның барша рухани дүниес! - бүл те'
өклшпң өз1мш1лд1к токырауына карсы түратын, идеялык шыңдалуы М«'
1зпл1кп жетшуш бшд!руш1 жогары сана аймагы.
22
Ашык, сана - бүл түлганың б!л 1мдер! жэне мэдени элеуметгену саласы.
Ол көп жагдайларда адамның тума, табиги (инстинкт) күмарлыңтары мен
эдетгерш кадагалайды эрг шегерш отырады.
Танымал грузин психолоп Д.Н.Узнадзе (1886-1950) жэне оның
шэюрттер! өзекп түшшкгеме принциш ретшде устаным (установка)
принципш ажыратады. Бүл принцип мэш - эрңандай устанымнан
субъектпйң бгртутас модификациясын, оның болмысты ңабылдауга эр1
белгш наңты тэсглмен эрекеттенуге дайындыгын байңаймыз. Узнадзе
пшршше, үстанымда психиканың ашык сана жэне астар сана аймактары
б!р1пмге келедь Өрб1р эрекет - кылык жагдайы ежелден калыптаскан
мшез-күлык, эрекет топтарын жүзеге келт^рш, 1ске косады.
Адам психикасы курамында ашың сананың, астар сана мен
бейсананың болуынан адамның эрекет-кимылдарының келешдей
түрлершш ыктимал дербеспп көршедк 1) бейсана - инстинктпк тума
кимылдар; 2) бейберекет эрекеттер, жете түсшямге келмеген кимылдар,
эдетке айналган, автоматты астар саналы ш-эрекеттер; дагдылы
кызметтер; 3) саналы да ырыкгы, ернске багындырылган эрекетгер.
Мүндай эрекеттер адамның коршаган ортамен байланысында жетекшшкк
рөл аткарады.
Адам санасы - оның 1с-эрекегт мен мгнез-ңулыгын реттеудгң
угымдъщ тетггл. 1с-эрекеттен б!з белсендйпктш ерекше адамиласкан
формасын танимыз. Жануарлар кылыгынан адамның бүл белсендшш
жасампаздык өшм^мен ажыралады. Сонымен б1рге бүл белсендйпк
күрылым түргысынан Ж1ктемел1. Онда 1с-эрекетпң сеп-түрталер! мен
маңсатгарыньщ түсппмге келу! адамзатгың мэдени-тарихи даму үдер!с!нде
жасалган күрал-сайман, жабдыңтарды пайдалануы, элеуметтену бары-
сында меңгершген ептйпктер мен дагдылардың колданылуы жеке-жеке
көршш бередг
Сана адамның 1с-эрекетке келугне себептгк ыцпал жасап эрг багдар
бере отырып, сол гс-эрекетте крлыптасады жэне көршедй Күш 1лгер1
санада калыптаскан психикалың бейне, затгаскан эрекет жобасы осы 1С-
эрекетте, оның нысаны мен нэтижесшде өз нактылыгын табады. Болмыс
затгарыныңпсихикалыкбейнес! сол заггардың 1с-эрекетжел1сшдеалган
орны мен күрылымына тэуелдг
Заттарды 1с-эрекет барысында камтудың өз1 олардың психикальщ
бейнеспңң сэйкесппн камтамасыз етедн Адам к-эрекеп заттар
23
магынасын ашумен байланысты, ал оган орай ңолданылатын күрал
жабдыкдар өз бойында адамның тарихи жетшген эрекетгершщ сүлбасьц
саңтайды.
10. Психика жэне к-эрекет
Адам психикасы оның ш-эрекетшде калыптасады эр! көршк бередь
1с-эрекет — жалпы адамзаттъщ тэжгрибе неггзшде саналы белг1
ленген маңсаттарга жету арңылы болмысты игерудщ адамдъщ эдк
тэсглдери
Адамның кандай да эрекет! белпл! сеп-түртк1лерден болад!
да накты максатка багдарланады, сонымен б1рге ол аркылы түрй
мэселелер шепймш табады эр! адамның коршаган ортага болган катынас
көзкарасын танытады. 1с-эрекет сананың барша кызметш, толыкта!
көңш-күй толганыстарын өз пшне ңамтиды. Өрб1р адамдык карапайьи
эрекет, ягни адамнъщ наңты тэн-денелгк эрекепй — мшдетпй түра
ңайсы бгр психологиялъщ эрекетпен, эрекеттеп адамның баскаларн
коршаган ортага катынасын б1лд1рупп аукымды күйзелк-ңуаныштарь
жэне багаларымен б1рлесе жүредь
Психика 1с-эрекетте калыптасып, мшезщүлъщта белг1 береди
Өз1нд1к 1с-эрекетт1ң дерек-мэшн түсшу оның орындалу шар1
жагдайларына өзгерктер ещцред), нэтижеде оның жалпы жүрк1 ме
сипаты жаңа өң алады; 1С-эрекет сыртңы ттргещйрпштерге жауа
кимылдардың карапайым б1р1пм1 болып калмастан, ол ещц баскаш
ретгелуге түседй к-эрекет өзше аркау болган физиология заңдылыкдар
түргысынан түсшд^ршмей, психологиялъщ заңдылъщтар бшгше
ащындалуды ңажет етедк
Сана адам 1с-эрекетш сырттай басңаратын тыскы орта күпп емес. 0|
к-эрекетпң алгышарты, сонымен б1рге оның нэтижес) де.	з
Сананың эрңилы денгейлер) мен типтер! сонымен б1рге эреке»
кылыктың да түрл1 деңгейлер) мен санкилы типтерш бшд1ред1 (бейсая^
жауап кимылдар, түсппмд! эрекет, эдет кылыктар). Сана дамуындаг
сатылар эрекеттщ не мшездщ ңылъщтъщ шай табигатындаг
өзгергстердг аңдатады, ал 1ШК1 табиги өзгерк 1с-эрекетпң сырттй
шынайы өту психологиялык заңдылыктарына ыкпал жасап, оларД1
өзгерктерге келпредь Осыдан, сана ңүрылымын өтш жаткан эрекетй
сырткы, шынайы көршкймен аныктауга, түс1нд1руге болады.
24
Сонымен, сана мен 1с-эрекетт1Ң не мшездщ ңылыңтың б1рл1п сана
мен болмыстың не түрмыстың, субьект пен объектпң б!рл1пне непзде-
лед1. Ал сана осы б1рл!кт1ң мазмүнын жанама күйге келиреда. Нысанга
деген б1р ңатынастың өз1 санага да, эрекет-кылывда да себепин болады,
б1р> - психикалык бейне (ой) пайда етсе, екшшкй - заттасдан эрекетке
жүмылдырады.
11.1с-эрекет күрылымы жэне оныц түрлер!
1с-эрекет — бул саналы түзглген максаттың орындалуына
багытталып, когамдык мзндг күндылыктар немесе злеуметтгк
тзж1рибен1 игеруге байланысты субъектпйң болмысңа деген белсендг
ңатынасының формасы.
1с-эрекет барысында адам болмысы жэне оның психикасы көршк
бередң калыптасады жэне дамиды.
1с-зрекет — ек1 нег1зг1 белггге ие өте ерекшеленген катынас формасы:
1.1с-зрекет - бүл ңандай да нзтиженг ңолга түаруге көздепген өшмдг
катынас түр1. Б1рак мүндай 1с-эрекетпң өшм1 тек заттаскан күйде гана
(түрмыс ңажеттер!, күнды жэдшерлер жэне т.б.) болып калмай, адамның
элеуметпк тэж!рибе формалары да (бйпм, ептЬпк, дагды жэне т.б.) болуы
мүмкш. Осыдан 1с-эрекет үш непзп түрде көршедц кке асып барады.
Олар — еңбек, ойын жэне оку.
2. 1с-зрекет - болашак нзтижешң идеалды бейнесг ретшде саналы
танылган максатпен реттелуий катынас түрй 1с-эрекетпң мазмүнын,
күрылымын жэне козгалысын айкындаушы басты өлшем — бүл мацсат.
Осынысымен де 1с-эрекет адамның баска белсендопк формаларынан
ажыралады.
Тс-эрекетп аныктаушы жогарыда аталган ега ерекше белп оның непзп
жалпы психологиялык касиеттерш ныңгылауга мүмкшдак бередн Мүндай
касиеттерд! атасак, олар: белсендшк, өшмдшк (нзтижелййк), танылу
мүмкгндггг, злеуметтгк шарттылыгы, 1с-зрекетпйң заттаскандыгы
(субъект эрекепшң мшдетп түрде өзшен тыс нысанга багытталуы), 1с-
зрекеттщ икемийлдггг (жагдай өзгеркше орай ауысуы, ңайта күрылуы),
ө/сүйелйгггг.
1с-зрекетппң сырттай сипаттамасьгеңбек ^отрңрр^ ’), «субъект»,
<<нысаны»(объект1), «зат», «гс-зрекетжагдайлИрыжзнёэ габдыктары»
түсшпсгер! непзшде бершеда. ) 5 | У глМА
»»М—Ч 1 II ! 41 I !
Еңбек заттары — субъекттщ өз 1с-эрекепйнде практикалың ц
ой жүзшде ыңпалды өзара ңатыска түсетгн мүлгктер, үдер1ств[
ңүбылыстар жиынтыгы.
Еңбек күрал-саймандары — еңбек заттарының ерекшелштерш тал
жэне оларга ыңпал жасауда адам мүмкшдгктершщ жогарылауыц
себепиа жабдыктар жиынтыгы.
Еңбек шарттары —ш-эрекеттщ элеуметтш, психологиялык жэц
санитарлың-гигиенапың сипаттамалары.
1с-эрекеттщ гшк1 сипаттамасы- удергстер мен накты эрекетт1
реттелт бару тепйктершщ, курылымы мен мазмүнының, сондай-аң ощ
1ске асырудың эрекет-кимыл шараларының баянын белгйлейдй
Белсендййк — адамның ңоршаган ортамен өзара ыкпалдаст
катынас формаларының б1р1г1м1. Белсендйпк формаларының бэр! д
б1рдей непзп деңгей түршде ңарастырылады.
Жогары деңгейде түлганың мшез-кулың, эрекет-кылык, элеуметп
себеп-салдарлы белсенднпп көршк бередц ал төменгг деңгейде - те
өкьпшщ мекенд! жүйешелершщ белсенд1Л1П орын алады.
1с-эрекет типтерй еңбек, оку жэне ойын.
Еңбекпйк 1с-эрекет — адам кажеттерт камсыздандыру мен эркшп
ңундылыктар жасау максатында табигат, заттасңан жэне рухан
өм1р дүниелерш белсендг өзгер1ске келпйру үдерйй.
Еңбекпк 1с-эрекетт1 психологиялык тургыдан зерттеу аймагы - бү
адамның еңбекпк белсендйппн жэне оның тулгалык ңасиеттерш рет
теунп психикалык процестер, жагдаяттар, калыптар. Түлга касиетте[
еңбек эрекетшщ ерекшелшш аныктайды жэне оның барысында өзгер!
барады.
Ойын — адамдар эрекетг мен өзара катынастарының тект)
эдштерй бекгген гс-эрекеттщ ерекшеленген түрң бала ойын барысыВД
адамзат жинактаган ңогамдыңтэж^рибеш меңгередң өзжщ акыл-ес (кот
нитивт1), түлгалың жэне адамгершйпкп дамуын камтамасыз етедк Ба)
үппн рольд1к ойындар оте маңызды. Ойнай жүрш, сэби ересектер ролД
енш, заттарды өз мэнше сэйкестещцре колданады. Элеумегпк талаптар
ды рольдж ойындар аркылы меңгеруден баяатулгасының элеуметтен)
жеделдесед!, сеп-түрткшш жэне кажеттыж аймагы жетше түседй
Оку 1с-эрекет1 - максаты адамның бнпм, ептнпк жэне дагдыларды ип
руге багытталган ерекше үдерк түрь Оку эрекеттер! үйымдасңан форма)!
арнайы 61Л1М мекемелершде кже асып барады. Сонымен б!рге оңу-үйре^
эрекеттер! үйымдастырылмаган күйде, баска эрекет түрлер1мен кабатта^
26
оның ңосымша нэтижеа ретшде аткарылуы мүмкш. Оку К-эрекетшщ
ерекшелнт - ол тгкелей тек өкшшщ психологиялык дамуының күралы
реТ1нде кызмет етедъ
Ңалаган ш-эрекет түр! сияңты оку 1с-эрекет1 де күрылымдык деңгейге
ие бола түрып, жекеленген б1рл1ктерден күралады (эрекет, амал (опера-
ция), шарт-жагдайлар, ңажеттср, сеп-түрткшер, м1ндеттер). Оңу 1с-эрекей
б1рл1кгер1н1ң өзара катынасңа түсш, орайласуы оның даралыңты сипатын
бередъ
Аталган к-эрекет түрлер! апеумегпк-тарихи даму барысында б1р1н-
б1р1 ауыстырып отырады. Осыдан эр кезеңде түлганың жас деңгеш
мен даму ерекшел1ктерше байланысты жетекиа 1с-арекет түр1 алга
тартылады.	л
Жетекий 1с-эрекет түр1 - бүп адамның ңандай да бйр даму
сатысындагы неггзгл психологиялъщ жаңа ңүрылымдардың пайда болып,
ңалытпасуына ыкпал етуий эрекет турй
1с-эрекет тиш — жеке — дара жэне б1рлйап[1с-эрекеттер.
Б!рл1кт11с-эрекет - жеке-дара эрекеттен өзгеше, үжымдасңан субъ-
ект тарапынан орындалады, мүндай субъект ортак; маңсат, мшдеттер
төшрегшде одаңтаскан ек1 не одан көп адамдардан ңүралады.
1с-эрекет гүрлер! дэстүрл! екше болшд! - сыртңа жэне иша.
Сыртңы 1с-эрекет — орындалу барысында өзшщ козгалыс, эрекет,
көңш-күй, тшдесу -катынас б1рл1ктер1мен коршетш к-эрекеттщ барша
түрлерг типтер! жэне үдерктерй
к-эрекет су&ъект-о&ъектпй, су&ъект-су&ъектт1 болып, ек1 түрде
ажыралады.
к-эрекетпң субъекпй-о&ъектпй тишнде эрекет нысаны ретшде жан-
сыз зат алынады, ал субъект-субъектп эрекетке б!р1 екшипсш «өзге» деп
таныган ек1 не одан көп адамдар кдгысады.
1с-арекет сондай-аң орындаушы жэне басңарушы болып, бөлшедь
Орындаушы 1с-эрекетте субъекг басңа да субъекттермен байланыс
жсауымен шектелмей, еңбек затына пкелей ыкпал жасайды, онымен
ңагынасңа түседй
Басңару эрекепйнде б!р субъект өзге субъекттердщ ңызметш
үиымдастырады жэне олардың сатылы өзара багыну деңгейлерш бел-
плейдг
Колданбалык түргыдан 1с-эрекет пйкелей жэңе жанама типтерге
бөлшедг
27
Т1келей 1с-эрекетте еңбек субъекп өщцруге не өңдеуге, т.с.с, түске^
затка Т1келей эсер-ыңпал жасайды эр! оган байланысты акпаратты накд
табиги көзбен колма-кол алады.
Жанама 1с-эрекетте еңбек заты жөншдеп акикат адамга белг
рэм1з күйшде жетюзшед! (код, сүлба, формула, буклет, индикаторльц
күралдар).
12.	Непзп психикалың үдерктер
Психикалыц үдер1стер — психикалъщ ъс-эрекет керш1стерш1\
жиынтыгы. Өрбгр психикатык үдерк жалпы бейнелеу нысаны мен бг
тект1 бейнелеу - реттеу ерекшелшше ие. Мүндай үдергстер танымдъц
ергктгк жэне көң1л-күшйк болып ажыралады.
Танымдык, үдерйлпер эрекет-кылыктың багыт-багдар непздемей
камтамасыз етед! жэне оның акпараттык корын ңалыптастырады. Бей
нелеу нысанына орай олар бес түрге бөлшедк
1.	Сез1мд1к (сенсорлы) үдер1стер болмыстьщ жеке касиеттери
(физикалык, химиялъщ, т.б.) бейнелейдг. Бүл үдерктердщ психикалы
нэтижес1 түйс1к деп аталады. Сенсорлы үдерктер түр ерекшелп
тергмен бгр катар жалпы психикалың заңдылыктарга жүгшед!: ола
сез1мталдыктың жогары жэне төмен, айырма (дифференциалдв
табалдырыктарымен шектелген, адаптация (бешмделу), сенсибилиза
ция (сез1мтапдык), шүгыл айырма (контраст) жэне синестезия (косарл
түйС1К) заңдарына багынады.
2.	Ңабылдау (перцептивпй) үдерйл заттар мен кубылыстарды
мэндг айырмашылык белалерш саналы түс1ну аркылы оларды бгртупю
күшнде бейнелеу эрекетй Бүл үдерктердщ нэтижесш психологияд
цабылдау деп атау калыптаскан. Перцептивп үдерютер оздершщ ту’
ерекшел1ктер1мен (көру, есггу жэне сезшу) б!р катар ортак, жалШ
заңдылыңтарга тэуелдЁ Олар - ңабылдаудың заттык теп; таңдама®
багыты; бгртүтастыгы; күрылымдыгы; апперцепциялылыгы, ягни отй
тэж^рибеге байланыстылыгы; константтыгы, ягни заттык шынайы саИ
бейнесшщ затты ңабылдау шарттарына тэуелшздш.
3.	Ацыл-ес (интеллектуал) үдер!стер1- бүл заттар
күбылыстардыңмэндг өзара байланыстары жэне ерекшелгктерш бей^
леу эрекеттерг; интеллектуал үдерйтер (ойлау) болмысты солыстыр
бейнаюпылау, сэйкестендгру, ауыстыру, сырттай заттастыра
(экстраполяция), штей ойда бейнелеу (интерполяция) жолдары^'
28
бейнелеу ңызмепйн атңарады; проблемд^мэселелердс шешу барысындагы
танымдык, гс-эрекеттер мен ойлау эрекеттерг жэне амалдар келеадей
кезеңдердг отугмен ажырылады: салыстыру, ңорытындылау, дерек-
сгздендгру, наңтылау, топтастыру жэне жүйелесгтру; формальды
нэтижелерге жету ерекшел1ктерше тэуелд!
ойлау формалары: пшр, үгым, түстак-болып ажырылады. Сонымен
б1рге ойлау: практикалык жэне теориялыд, эмпирикалык жэне гылыми,
көрнею-эрекетпк, көрнею-бейнел! жэне бейнаңты, стандартты жане
шыгармашыл - түрлерте де бөлшедц ашык сана мен астар сананың
өзараыкпалдасты катынасынан сез1мд!к (көрегещйк, аян) ойлау ңабшеп
ңалыптасады.
Тек өкшшщ акыл-ес кабшетгершщ түракты ңүрылымы - интеллект
деп аталады. Ол түлганың акыл эрекеттер! түр1нде көршш, проблемд!
мэселелерд! шешудщ стратегиясын, ой кызметшщ өшмд! нэтижесш
камтамасыз етедь
4.	Ңиял — 1с-эрекетт1ң алда күттлген нэтижелерң эрекет-ңылың
багдарламалары репйнде, сонымен б1рге баяндап, суреттеу неггзгнде
пайда болатын жаңа, бүрын соңды көрйгмеген бейнелердщ туында-
уы; ңиял бейнелер} акпараттың олңылыктардың орнын толтырады;
ңиял оңигаяардың алдагы дамуы мен нэтижесш көрегендгкпен сезуд1
ңамтамасыз етедй
5.	Ес (мнемикалың) үдер1стер1 - өткенде кабылданган материалды
санага түару, оның сакталу ы, кайта жаңгыру ы жэне үм ытылуымен б1рге
жүретш психикалык эрекетгер; естщ келесшей ж!ктелуш аңгару кажет:
ес түрлер! (бейнелң кисынды, дыбысты, көңш-күй ес1), ес жүйелер[
(сез1мд1к, кысңа мерз1мдц накты ютэрекетпк, үзак мерз1мд1) жэне ес
типтер) (еспң багдарлануына, оның кейб1р түрлершщ берцсппмен,
есте сакдалу жылдамдыгымен, көлем! мен жетекшйпк рөлше байланысты
жекеленген -типологиялык ес формалары - ырыкты жэне ырыңсыз ес
— ажыралады.
Ретгеуш! психикалык үдерктер кагарьша ершпйк жэне көң1л-күй
үдергстер! ешп, саналы эрекет-кылык пен кенеттен болатын бейберекет
(спонтанно-импульсивные) мшез-ңүлык кимыл-эрекеттерш камтамасыз
етедк
6.	Ер/к-жоспарланган нэтижешң мэшнтүануден адам белсендйпгшщ
өзшен өз1 1ске косылуына себепнп психикалык үдерш. Ол белсендшж
карапайым жэне күрдел! ерш эрекеттер!мен көршк берш, орындалып
жатады. Ңарапайым эрекет — бүл маңсат — эрекет — нэтиже багасы
29
араларындагы байланыстан белшп болады, ал күрдел! ер1к эрекетащ
ңүрылымы өзгеше: ңажетпк - ыңтимал маңсат - сеп-түргюлер күре<
— шеш1м ңабылдау - орындау эрекеттер! жүйеы - оларды багалц
жэне түзету - ңорытынды эрекеттер - акыргы нэтижелердщ жинакщ
багасы.
Ергк мэш кажетта нэтижеге жету жолындагы табандылыкта
көршедк
7. Көң1л шарпу.чары (эмоций) -сыртңы ыңпалдардың ңажетпйА
МЭН1Н, олардың тек өкш гшршшгше пайдасы мен зиянын сезу арңы.ц
бейнелеуге неглзделт, адам ңылыгына бейберекет (импулъсив) ретте
беруиа психикалың үдергстер.
13. Түйспс: жалпы сипаттама
Түйану мүмкшдкййң ең жогары табалдырыгы - жогарылаган
сайын агзага салмаң түаретш не түйсшу кабыетш жоятын пттр-
кенд1рг1ш күштердщ ең жогары мөлшерй деңгеш.
Ыңтимал сезйиталдың - ыкпал жеделдшнщ өзгергстерше болган
сезгмталдъщ. Ол табалдыръщ айырмаларымен өлшенедй
Айыру табалдырыңтары - түйсгк жеделдшн өзгертуге ңажет ек1
блртектг гтппркендгргйитщ күиандегг болар-болмас өзгешел1к.
Бешмделу—эрекетгеп ттркенщрпшпң күнп мен созылыңкылыгына
икемдесу нэтижесшде талдагыштар сезхмталдыгыныц өзгершке түсуь
Сезгмталдың (сенсибилизация)—йша (психикалың) жагдаяттардың
ыңпалымен талдагыштар сез1мталдыгының көтерйлуи
Толыңтырушы сезгмталдың — ңандай да б1р сезгм түргнщ жепйспеуи
нен басңа сез1м агзалары сезгмталдыгының күшекп (мысалы, загиптердщ
есйпу, шс сезу ңабглеттершщ артуы).
Түйс1к - болмыстың ңарапайым ңасиеттерш (физикалык, химиялы Ңосарлы түисту (синестезия) — белгш заттың наңты өзше тэн
жэне т.б.), сонымен бхрге коршаган ортаның ыңпалдарына болга свзЫд1к түйс1гЫе оның кандай да б1р ^иетше байланъютыра екшиа
адам сезшталдыгын такелеЙ, сез1м деңгешнде бейнелеунд психикалы б1рсе-Ямд1ойданкосу (тэттглимонныңсаргъыттүргауыздаңышңъыт
үдерю.	ддм паида етеди гүлдщ хош шсг, көрмей түрып-аң оның сүлу бейнесЫ
Түйсйкнйң нег1зг1 ңасиеттерг. модальдыгы, мекенди! түйстд1ред^
созыльщкылыгы.. .	Шүгыл айырма (контраст) — кейбгр ңасиеттерге болган
Тйпйркенуиилш (модальность) - өте карапайым психикалың сиг сезгмталдыңтың екйниа б1р ңарама-ңарсы болмыс белгыерййң эсершен
налдар репанде (жүйке сигналдарымен салыстырганда) түйстт көтершуй Мысалы, бгр түстг фигура ашың фонда ңарауытып көршсе,
ерекшелшн танытатын сапалъщ сипаттама. Түйшкпң кандай да т\'р ңара фонда агараңдайды
өз1не тэн ттркенуцпшк сипатына ие. Көру түйсш үппн бүл - түр-түс	Сез/мталдыңтың ке.му1 (десенсибилизация) - б1р талдагыштар
жарык, сэуле толыккандылыгы; есту түйст үйпн - үн деңгеШ, ырга! күшт[ ңозуынан басңа сезгм, түйыктердщ төмендеуй
дауыс күш1, сипай сезу үшш — ңаттылык, кед1р-бүдырлыгы.	Кору түйсый Көру түйсштң пайда болуы үш1н көрурецепторлары
Мекенд1г1 (локальность)- түйс1кт1к кеңйтйкке байланыстъ — көз торына электромагнитпй толңындар эсер етуг ңажет. Адам
сипаты.	айыратын пгүр-түстер хроматикалың (грек.хрома-түр-түс) жэне
Созылыңңылыгы туйс1кт1ң уаңыт, мерз1мге орайласңан сипатЫ. ахроматикалың (түссйз — аң, ңара жэне сүр түстщ эрңилы реңктер!)
Жеделдш (интенсивность) — түйсгктщ сандың сипаты.	болып ажыралады.
Түйс1к түрлер1шң баршасы жалпы психо-физиологиялЫ1 Түр-түс—эрңилытолңындыэлектромагнит1тксэулелердщэсер1нен
заңдылыңтарга непзделедь Олар - сез^мталдык табалдырыктарй болатын психикалъщ күбылыс. Адам көзг 300-ден 700нм (нанометр)
бешмделу, сез^мталдык (сенсибилизация), шүгыл айырма (контрасг) Ңабыетше ие.
түйсж косарлылыгы (синестезия).	^ату түйс1гй Есту агзасы секундына 16-дан 20 мың толңындар
Түйсшу мүмкшдшнщ ең төмен табалдырыгы - өте нэз( шегшдегг дыбыстарды сезе алады. Дегенмен, есппудщ ең тшмдг
байңалатын түйсгк пудыру үшш ңажет т1т1ркенд1рг1ш күштщ ең^ сезшталдыгы 2000-3000 герц аралыгында (бүл аса ңорыкңан эиелдщ
мөлшерң деңгеш.	жан айгаиына сэйкес дыбыс бшктш).
30
31
Адам өте төмен жишктегг (инфрадыбыстар) дыбысты сезбейс
Табалдырьщ асты төмен жишктегг 6 герц дыбыстар адам психик^
сына кер1 ъщпал жасап, бас ауыртады, шаршатады, көщл күйзелгсц
тап цылады, ал 7 герц дыбыстар ттпй жүрек ңызметшщ токтауьц
соцтыруы мүмкш.
Сипай сезу (тактиль) түйс1ктер1-жанасу түйсгктерй Тактилы
рецепторлар бармац үштарында көптеп июгырланган.
Дозгалыс сезу (кинестезиялыц) түйсгктер — адамның өз тэ)
мүшелершщ кещспйктег! жагдайы мен орын ауыстыруын сезшуй
Тербел1с (вибрациялык) түйс1ктер1 серпшд! ортадагы 15-пң
1500 герц дешнгг тербелгстердг бейнелеу нэтижесшде пайда боладк
Психикалъщ түргыдан тербелгстер адамды ңатты жальщтырады а
тт пайдасыз. Көп жагдайда олардан саңтанган жөн.
И1с түйсштер! ауа цүрамындагы шст! зат бөлшектершщ мүры
ңуысындагы шс сезу клеткаларын тйтркенд1ру эсершен туындайды.
Дэм түйсштерй Бүл түйсштердщ барша түрлерг төрт ңилы (ащь
түзды, ңыищыл жэне тэтгш.) дэмнщ түрлгисе 61р1гушен пайда боладк
Табиги (органикалык) түйсштер — 1шкг агзаларда жайгасцан ш
терорецепторлармен байланысты түйсгктер. Мүндай түшлктерй
болуынан адам тойганын, ашырңаганын, тынысының тарылганы
жүрек айныганын сезедй
Адамның сезгмталдык, (сенсорлы) крлпы - бүл эрб1р тек өкшне гт
эрңилы сез/мталдъщ цабслеттершщ даму денгеш жэне олардъщ жүйе
эрекетте болуы.
14. Ңабылдау: непзп касиеттер! жэне түрлер!
Крбылдау—бүл заттармен ңубылыстардың өздерше тэн белгглерт
мэнш түсшуден оларды тгкелей түтас күшнде сезгмдш бейнес
түсгру.
Маңсат багытына, ер1к ңатысына орай ңабылдау ек! формй
бөлшедй ырыңсыз (ниеттелмеген, ерж күппмен, алдын ала белпленг*
максатпен байланыспаган) жэне ырыкупы (маңсат багдарлы).
Рецепторлар кызметше карай кабылдау көру, есйу жэне сипай сй
түрлер!мен ажыралады.
Күрдел1Л1Г1, жайылымдылыкы, перцептив п эрекеттер!мен кабыл^
симультанды (61р эрекетп) жэне сукцессивт! (кезеңдц б1р13^'
формалдыгына ие.
32
Ңабылдаудьщ төрт түр! белгйп: сенсорлы (сезхмдак) - нысанның
сез1ммен кабылданып, оның санага өтуц перцептивп - нысан мэнш
түану, оны белпл! категорияга, обьектгер тобынажаткызу; оперативп
(накды эрекетпк) - нысанның ңандай да тарапын камтып, кызметке косу;
1с-эрекетт1к - кызмет максатына орай нысанмен ыңпалдас ңатынасңа
келу.
Кдбылдау түрлер! бейнеленетш нысан ерекшелгктерше орай өзара
топтасуы мүмкш, мысалы, көркем шыгарманы, сөзд! ңабылдау, табигат
эсерлер! мен өрнекгерш ңабылдау жэне т.б. эдетте, ңабылдау ңандай да
к-эрекетке ңосыла орындалады, дегенмен ол өз алдына да, дербес жүру 1
мүмкш.
Кабылдаудыц жалпы заңдылыкршры: магыналылыгы, жалпылыгы,
заттасңандыгы, бгртүтастыгы, ңүрылымдылыгы, таңдамалы
багыттылыгы, апперцепциялылыгы (өткен тэжгрибеге нег1зделу1),
константтыгы (тураңтылыгы).
Кабьшдаудыңмагыналылыгы жэне жалпылыгы. Крбылдау нэтижес!
-затгың сөзбен өрнектелш, белгггп категорияга, түсйпкке ңосылуы. Затгар
мен күбылыстардың аса ңарапайымдасңан түсппм формасы - тану.
Кабылдаудың заттасцандыгы - заттар жөшндегг ми аңпаратының
шынайы заттармен сэйкес келуй Крбылдаудың заттастыгы санада
ңабылданып, өрнектелген бейнелердщ шынайы болмыс заттарына
адекваттыгын (сэйкеспйгш) бййНредй
Кабылдау бнртутастыгы - затты тураңты тутастьщ жүйе
ретшде бейнелеу (наңты жагдайда заттың кейб1р болшектерг болмай
ңалса да).
Кабылдау ңүрылымдьшыгы. Өрңилы нысандарды оларды ңүраушы
түракты бөлшек, не белплерш ажырагумен танимыз.
Кабылдаудың таңдамалылыгы. Төң1репм1здеп мың сан заттар
мен ңүбылыстардан 613 наңты мезетге ңажеташзге керепн гана бөлш
аламыз.
Апперцепция —ңабылдаудыңтүлгалыңтэжгрибеге, бшмге, мүдделер
мен үстанымдарга тэуелдшгг, мысалы, түб1р - агроном үшш өС1МД1кпң
жер бетшде көршш ңалган бөлпт, математик үшш - 00 фигура, тйшй
ҮШШ - СӨЗД1Ң МЭНД1 бөл!п.
Кабылдау түраңтылыгы - заттардың шынайы сапаларының
(көлемц түр-түсг, формасы) мида бейнеленуййң опарды ңабылдау
жагдайларына (жарыңңа, ңашыңтыңңа, көз салу ңалнына жэне т.б.)
тэуелсгздгггн бйдгредй
33
Дабылдау түрлерй затты, уаңытты крбылдау; ңатынастард^ түлра өм!ршдеп елеспң маңызды болуының жаркын дэлел! - бүл
ңозгалыстарды, кеңйтйкпй ңабылдау; адамды ңабыпдау.	адамдардың шыгармашылык өнерй Шыгармашылык эрекетпң ңай
тур) болмасын өз бастауын осы елестен алады. Күлактан калып, еспу
15. Елес: жалпы сипаттама	түйшпнен айрылган эйгйп Бетховен эн-күй өрнек елесгерш өзодң мэуел!
шыгармашылыгының сүиеншн еткен.
Кдбылдауда болатын сез1МД1к бейнелердщ жасалуынан санада« Эйдепишк (грек. айоя-бейне) елес - ырыксыз бгр көргеннен есте
алдына ерекшеленген жаңа психикалык күрылым - елестер пайда б ңаларлык толык та жаркын елес.
лады.	Персевераттык, (лат. регзе^егаИо- табандылык) елес - бүл кандай
Елес — бүл адамның өткен тэжгрибесше неггзделт, болмыс затыны да елес бейнешң ырыксыз, ойдан шыңпай, кайталана еске түсе беруь
санадагы ңайта жалпылай жасалган нсихикалъщ бейнесй
Елесте заттьщ барша бгпстер! мен белгшер! теңдей жаркын, дэлдпои	16. Зейш: непзп ңызметтер! мен түрлер!
нактылай бершмейд!. Егер де кейб!р елестер б1здщ 1с-эрекет1м1збен ба!
ланысты келсе, онда алгы шепке нысанның 613ДЩ эрекепм1зге пкеле Зейт - бүл психикалъщ гс-эрекеттщ багытталуы мен июгырлануы.
ңажет, маңыздытараптарышыгарылады, ңалгантүстарыбүлдыркүйщл Осы эрекеттщ таңдамалылыгы мен саңталуы оның багыттылыгын
калады.	танытса, ал сол эрекетп терендей танумен басңаларын елемеу - зейшнщ
Елестер ңабылдану түрлерше орай бөлшед! (көру, еспу жэне т.б.). шогырлылыгын бшд1ред1 Бүл аныңтамадан болатын ңорытынды - зейш
Елестердщ непзп ерекшелжгерк	өз өшмше ие емес, ол тек баска психикалык үдерктердш нэтижелшпн
-елестер ңабылдаудагыдай көрнекг келедг, бграк мүндагы бейн көтеру ңызметш атңарады.
күңг1рттеу;	Зейш сана кызметодң 1ске асуын камтамасыз ете отырып, сыртңы
-елеске түскен бейнеде заттың бөлшектерг мен жеке бйтстер эсерлердд бөлшектейд!, наңты сэттеп мэнд! ыкпал б1рл1ктерш ажы-
ажыратып болмайды;
ратады жэне оларга аса жогары аналитик-синтетикалык күштерд!
-елесте эрдайым жалпыланган бейне саңталады (тау елесң мысал1 шогырландырады. Осыдан сана айңын да анык деңгейге көтершш,
ол Алатау не Памир емес, жер бетшдегг барша тауларга тэн белг1—бш кажетп багыт-багдар алады.
шогыр).	У.Джемс зейшнщ келес! түрлерш карастырады: 1) сезшдш (сенсор-
61р зат жөншдегг эр адамның елесг Жеке-даралыңты келе<^лы) жэне аңыл-еспйк (интеллектуалды); 2) тзкелей накты, егер нысан
Бүл адамдардың түлгалъщ сапа-ңасиеттершщ өзгндш ерекшел1г1м өздггтен көң1п тартатын болса, жэне туынды (жанама); 3) ырыңсыз
болады;
-елес көрнекг - бейнелг бола түрып, бгз үшш ңандай да жалпыланМ
танымдъщ, бййм ңызметш атңаруы мүмкш;
-түйсш жэне ңабылдау үдерштерше ңараганда елес сатыо
анагүрлым жогары деңгейй келедг,
-елес ойлау жүйесшщ күрамды бөлггң ой азыгы — есте саңталганд
елес күшне келтгрш алганнан соң гана, бгз оны жан-жакты талдау>
салып, наңтылай бастаймыз.
Елес кдбылдау үдершшщ ңарабайыр, сол күШнде кайталануы емесД
ауыспалы козгалысты күрылым, эр мезеттеп наңты жагдайга байланЫ1
ты жаңаланып, түлганың күрдел! өм1рш бейнелеп барушы психикалЫ
күбылыс.
не енжар, күш жүмсауды ңажет етпейтш жэне ырыңты (белсендг)
— ергк ңосумен болатын.
Ырыкрыз зейш ңандай да затңа ешб1р ниетаз-аң багдарланады жэне
ол үиан ер1к күш1н ңажет етпейдй
Ь1рыкупы зей1н немесе ер1кт1 зешн нысанга эдеш, белгъй маңсат
ңоюмен багытталып, саналы да ерж жүмсаумен ңалаган ңажет уаңыт
аралыгында орындалып жатады.
гер (с-эрекет адамды кызыңтыратын болса, ырыңты зейш үйренийкпй
зешнге өтед! де, еңщ ерж күпн ппп кажет болмай калады. Ырыңта зешн
сиякты бүл зейш түр1 белсенд! сез1м1мен, маңсат багдарлылыгымен жэне
ииетшппмен ерекшеленедь Аталган үш зеюн түрлер! өзара ауысып, 1С-
Р кет абына, маңсатына орай кызмет жасауы мүмкш.
34
35
I
В.Н. Страхов өз еңбектерхнде өз1нд1к багдарлау деген зейшшң жэц.
б1р түрш атап көрсетедк
Өзшд1к багдарлау нысаны жеке адамның өз бойындагы эрекет-ңымл
сипаты, өзйпң сөйлеу жэне ңатынас мэнерц элеуметпйкрөл1 жэне т.( I
болуы мүмкш. Зейшнщ бүл түр! арнайы кызмет те атңарады, мысалг
түлгага өз бойындагы эрекет-кылык, мшез өзгергстерш өзшше байвд
Ө31НД1К акпараттарды жинакгауга мүмкшдж бередй Мүндай зейшщ
калыптасуы үшш адам б1ршама күш-куат жүмсап, жаттыгуы ңажет.
Сырткр багытталган зешн — тысңы ортадагы мэндг заттар лЛ
олардың маңызды түстарын бөлт карастыруга жүмсалады.
1шке багдарланган зешн — психиканың өз ңорындагы ниетпй нысак
дарды бөлт алу кызметш атңарады.
Зешн эрдайым адамның үстанымдары мен оның эрңандай 1ся
бей1мд1Л1Г1 жэне дайындыгына байланысты. Үстаным, ниет түли
агзаларының сез1мталдыгын, барша психикалык ю-эрекеттщ деңгей
арттырады.
Зейш жеке-даральщты жэне үжымдъщ болып та ажыраладь
Үжымдык зейш б1р кызметпен шүгылданып, б!р максатка жүмылп
орындаушылар арасында калыптасады, мүндайда топтагы б!р мүшен»
ыкдалы баскалар зейшше өзгерк еңщру! мүмкш.
Зей1н ңасиетер1: түраңтылыгы, шогырлылыгы, көлемг ла
ауысуы.
Зешн түраңтылыгы оның уаңыт аралыгында шогырлы саңта
мерзгмгмен аныңталады. 1с-эрекет барысында субъекттщ өз! сезбейти
бграк ш өнгмше эсер етпейтш ңысңа мерз1мд1 зейш тербелгстера^
болуы да заңды.
Зей1н шогыры (концентрация) зешн тобының бгр нысаШ
багытталып, оның аймагына енбейтшшң бэрш елемеугмен сип^ч
талады.
Зейшнщ бөлшу1 блруаңытта бгр не одан көп гс-эрекеттердг орыно
мүмкзншшгш беретш психикалык эрекеттердщ үйымдасу сипаты- 1
Зешн көлела—бгруакытта аныц та ащын кабылдануы мүмкш өзЛ
байланыспаган заттар саны.
Зешн ауысуы — жаңа маңсаттың белггленугмен психикалың эр0<9
багдарының саналы эр1 ниеттг өзгергске түсуй Кейде зейш 1С-эрекеТ1
нэтижесше орай тольщ ауысуы — не аяңталмаган ауысуга
мүмкш.
36
Зешннщ жеке - даралыкрпы ерекшемктер! - б1рнеше жагдаяттарга
байланысты. Олар: жогары жүйке цызмвпш^ тит, тек өкшнщ
психикалык, даму жагдайы, оның күнделгктг психикалъщ ңалпы,
үйрениакпй кызметгнщ шарттары.
Ү1. Ес: жалпы сипаттамасы жэне түрлер!
Ес — адамның болмыспен откендегг өзара ыкпалдасты ңарым-
катынасының психикалъщ бейнесг, оның пйршййгше кажет акпараттың
кор.
Аңпаратты садтау ңабшет! жэне оны 1р1ктеп, таңдаумен ңажетп 1с-
эрекетке ңосып баруы, эрекет-ңылыңты ретгеу үшш пайдалануы - тек
өк1Л1ң ңоршаган ортамен байланысын камсыздандырушы мидың непзп
касиет 1. Ес аркылы өм!р тэж!рибес1 б1р1гед1, адамзат мүдениет! мен жеке
бас 'пршппп үзд1кс1з дамиды. Ес непзшде адам бүпнпсш багдарлап,
келешепн болжастырады.
Есп интелектпк жэне түлгалың жүйешелер ретшде белгЫ
күрылымга ие кызмет, үдерш, психикалык болмыс деп сипаттауга бо-
лады.
Ежелден ңалыптаскан гылыми көзкарастар бойынша ес, б!р тараптан
-психикалъщ ңызмет (функция), ал, екшппден—үдергс (процесс) ретшде
карастырылып жүр.
Естщ психикальщ цызмепй, ягни кандай да мнемикалык (лат. шпеша
- ес) нэтиже беруге катысуы, оның психикалың болмысы (реальность).
Бүл жагдайда назарга ес тшмдййгййң нэтижелыш тарапы алынады.
Ес тиьндйгш—бүлмнемикалъщ гс-эрекеттщ өшмдййг! сапасыжэне
сешмдййгг
Мнемикалык, 1с-эрекеттщ өшмдййг!—бүл есте калдырылган жэне
ңаита жаңгыртылган материалдың саны (ес көлемг), есте калдырумен
кайта жаңгырту шатиаңдыгы.
Мнемикальщ 1с — эрекеттщ сапасы — есте калдырылган мен
жаңгыртылганның дэлдггг.
Мнемикальщ 1с - эрекеттщ сен1мд1л1г1 - (валидность): ес берпспп,
жылдам эр1 дэл есте ңалдыру жэне жаңгырту ыңтималдыгы.
салдС НЭТИЖес*ОНЬ1Ң ҮДеркпк табигатының (процессуальная сторона)
Ес психикалың үдергс ретшде мнемикалың эрекеттер1мен, мнемикалың
амалдарымен, есте ңалдыру жэне ңайта жаңгырту жэне т.б. кезеңдер^мен
37
сипатталады. Ес үдеркппң жалпы мпемикалык, мазмүпын суретд Сенсорлы (сез1мд1к) ес - сезгмдгк ъщпалдарды пикелей байңау, ягни
баяндау үтшн бес үдер1с түрт ескеру кажет. Олар: есте ңалдыру, ес<мыСанның сез1мдй< эсерш көрнекг бейне түршде анъщ эр\ толыктай
саңтау, үмыту, тану жэне ңайта жаңгырту.	ңабылдап өте ңысцауаңыт аралыгында саңтап түру (0,25сек.).
Есте ңалдыру - бүл санага жаңадан түст жатңан акпарапм 1с_ЭреКет субъекп акпаратты түрл! сез1м агзаларының: көру, есту, ик
үйымдастыру (рэмгздей, бекйпу, «мениактеу»). Есте ңалдыру шарпсезу дам сезу, сипай сезу - аркасында кабыддайды.
түрде екке бөлшедк акпараттың өз1н пкелей жадта рэм1здеп (код Осыган орай көру ес1, есту ес1, шс сезу ес1, сипай сезу ес1 жэне дэм
ровать) бекйпу жэне акпараттан алган эсерд! гана есте крлдыру (за!\се3у ес[ ажыралады.
чатление).	Бүлардың баска акпаратты жадта калдыру сипатына байланысты
Есте саңтау - есте калдырылган ак^паратты белсенд1 не енэю, еербалды (сөзд1к ес), бейнелң моторлы (козгалыс еы), змоционалды
(ырыкты не ырыксыз) кайта өңдеп, мениактг аңпаратка ййнагды) (КӨҢ1Л, сез1м, толганыс ес1), сондай-ак, заттардың кең1аткте, уацыт
(трансформация).	аралыгында жайгасу, сандың, аты-жон1, адамдарды жадта ңалдыру
¥мыту - сактауга кер1 үдерш, есте ңалдырылган материалды ңайа ес түрлер'1 бөлше карастырылады.	?
жаңгырту не тану мүмкшдйоперйаң кемеюй	Жадта калдыру үдеркпйң даму дэрежесш ескерумен есп пйкелей
Еайта жаңгырту — бүрын есте калдырылган материалды пйкт наңты жэне жанама деп ажыратудың да үлкен манызы бар.
(реконструкция). Ңайта жаңгырту үдеркт «ття үшына кел пру» (прип Тёкелей наңты естщ ерекшел1п - есте ңалдырылган материалдың
минание) жэне еске түст ру эрекеттерш де ңамтиды.	өңдеуг кем, ңалай кабылданса, сол күйшде бейнелент, психикалык бек1мге
Тану - нысандар мен ңүбылыстарды олармен гткелей ңатынаа түседй Мүндайжагдайлардасубъектматериалдыкөпмэртеңайталаумен,
түскен сэтте бүрыннан белгш ңалпында ңабыпдау.	ешкандай күрал, эдк ңолданбастан, оңдеуйз жаттап алады.
Ест1 есте калдыру, саңтау, ңайта жаңгырту максатындагы акпарап	Жанамаес-материалды естеңалдырудыңэдш, жолдарын гздестгрт,
уйымдастыру үдерктершщ жүйеы жэне сол акпаратты өңдсу кызмет магынасын түсшт, талдау, салыстырумен орындалатын ес түрй
аткаратынтүлганыңтанымдык кабшетгер! мен ол меңгерген бшмдерд Есте калдыру эдк! бойынша ес механикалык, жэне ассоциатиепй
жүйел! аракатынасңа келуш камтамасыз ететш интеллектпк жүйев (магыналы) ес-түрлерше ажыралады.
деп те ңарастыруга болады.	Адам жадының непзп ңызмет! аңпарат 1здерш магыналы (ассоциа-
Ел не өнд1ркп баскарган адам к-эрекепнде белгш мөлшерде ест тикп) байланыстар бойынша есте ңалдыру жэне ңайта жаңгырту. Ассо-
баршанепзп түрлер! көршедк Егер ест!уаңыт- мерз1мге орай топтастыр чиативт! еспң үш түр! танылган: сыбайлас байланысты ес: аңпарап ар
тын болсаң, ендеше оның келесщей түрлерш ажырата б1лу ңажет: ңыа кандай да мэнд! өңдеуге келт1р!лмейд1, олар арасындагы байланыс түр1
мер31мд1, наңты 1с-эрекетт1к (оперативт!) жэне үзаң мерз/мдй өте карапайым; ңарама-ңарсы байланысты ес: логикалың (ңисывды)
Ңысңа мерз1мд1 ес - ңабылдау аймагына түскен нысандар л» карсы ңойып салыстыруга непзделген байланыс түрц үцсастыңңа бай-
жагдайлар тобын б1р көргеннен тгкелей байкау жэне бек1т\> ңызиеШ ла111>1сты ес: ңандай да б1р жагдайды ойга ала отырып, адам онымен
аткарады. Мүндай мерз!мд1 естщ ңызмет бабы 30 секундтык, ңабылХ1 байланысңан жэне бхр оңига, зат, түлганы есше түшредь
көлем! - 5-7 нысан.	к-эрекет маңсатына орай келесщей ес түрлерш айыра белплеуге
Накргы 1с-эрекетт1к ес—ңажетт1 эргмезетпнк ш-эрекет нэтиж&У ^ола-ль1 
жету үшт гана жасалган аңпаратты гргктеп сактау жэне 1ске асЫ)	ырыкрыз ес — аңпараттың өздггшен, ңандай да арнайы жатта-
жүмысына багытталады. Бүл ес үдерктнщ жалгастыгы орындала^	етпестен 1с-эрекет барысында есте калу түрй Мүндай ес
к-эрекетке жүмсалган уаңыт мөлшер!мен сипатталады.	балалың шаңта аса күпгп дамиды да жас үлгайган сайын бэсеңдейдц
¥заң мерз1мд1 ес — аса жогары маңыздылыкңа ие болган аңпарап^ ^)ырыңты ес — аңпараттың жадта ңалуы максатңа байланысты,
түбегейлг не ауңымды уаңыт жадта саңтау ңызметшен байланысгп^ аРнаиы тэсыдерд! ңолданумен орындалады.
38
39
Ырыңты естщ тшмдшг1 есте калдыру мацсатына (каншальщ!
берж, үзаң уаңыт жадта садтау кажетше орай); жаттау тэалдерЛ
тауелдг
18. Ойлау үдер!С1: жалпы сипаттамасы
Ойлау—танымдыкпроблемаларды шешудемаңызы жогары, накщ
жагдайларда багыт-багдар алып жүру үийн өте кажет болмыстЛ
түракты да заңдылыкты ка иеттер: мен катынастарын жалпыщ
жэне жанама бейнелеуий психикалык үдерш.
Ойлау үдер1С1 күбылыстарының арасында ерекше мэнге ,
болгандары:
1)	ойлау !с-эрекеттер1 — белгии мшдетпй шешуге багытталган
эрекеттер! мен амалдарының жүйесй
2)	ойлау амалдары: салыстыру, ңорыту, бейнактылау, топтасть\
жүйелеснйру жэне нактылау;
3)	ойлау формалары: пйар, үгым, түсййк;
4)	ойлау түрлерй тэжгрибе-эрекетнйк, көрнекйбейнелг жг
теориялың —бейнакты;
Мазмүны бойынша тэж1рибел1к, гылыми, көркем өнер ойлау I
эрекеттерг ажыралады.
Күрылымы жагынан ойлау 1с-эрекеттер1 а) алдын ала белгйп е!
желер бойынша орындалатын алгоритмдт жэне б) ңалыптан тг
мэселелерд! шыгармашылдыңпен шешуге багышталган эвристикалА
болып бөлшедп
Бейнаңтылың деңгешне орай эмпирикальщ жэне теориялык, ойл*
түрлер! ажыралады.
Ой эрекеттершщ бэр! ойлау үдершшщ б1рл!кт1 байланысңан е
тарапы ретшде көршетш талдау (анализ) жэне б^р^кпру (синтез) өзж
ыңпалдастыгы непзшде орындалады.
Жеке-даралыңты ойлау ңызметш сипаттауда келесщей аңыл сапала|
ескершедг. жүйелййк, б1р1здййк, дэлел-дэйектийк, икемдшк, шапшаңЛ
жэне т.б., сондай-ак тек өкййшң ойлау тит мен интеллектуал ерл
шегйктерй
Психологияда танылган ойлау формалары - пйар, үгым
түсййк.
Шк1р — зат жөнйндегг накты таным, оның ңандай да бгр касие^
байланыс не катынастарын макүлдау немесе тергстеу. БейнелеНУ
40
зат мазмүнына тэуелд! ойлау б!рнеше түрге бөлшеда. Олар - жеке жэне
жалпы, шартты жэне тиянакты шегшмдг, болымды жэне тергскеи.
¥гым - бгрнеше пйарлер неггзшде белгш ңорытынды жасауда
ңолданылатын ойлау формасы.
Дедуктие үгым — ыюпимал, жалпыдан жалкыга келпйрйпген угым.
Индуктив угым — ыңтимал, кейб[р ңубылыстардъщ жекеленген
белг1лер1 бойынша барша бгртекпй заттар жөшнде, ягни жалкыдан
жалпыга өте, бер1лет1н үгым.
Түсйак — бгртекпй топ заттары мен күбылыстарынъщ мэндг
ңасиеттерт бейнелейпйн ойлау формасы.
Ойлау эрекеттер! - б^ртекп мэселелерд! белгш эдютермен шешуге
непзделген цайта жасаушы (репродуктив) жэне (здешсийк (өшмд1
— продуктив) болып ажыралады. Ңалыптан тыс проблемаларды ше-
шуде колда ылатын ойлау эрекеттер! өзшдйс күрылымга ие болып, ол
кезеңдерге бөлшш, б1р1зд1 орындалып барады:
1)	Бастапңы кезең - танымды эрекетпң бастауы - тек өюлшщ
туындаган проблемалык жагдайды түсшуь
2)	Екший кезең - шешшетш мэселе бойынша принциптердц жалпы
жобаны, шешу эдастерш айкындап, ашып алу. Бул үшш накты күбылысты
жалпы өзара байланыстар аймагында көре бшп, оның мүмкш болган
себептерш жогары ыктималды болжау - гипотезалармен түсшд1ру.
3)	Үийний кезең —мэселе шеиалй бойынша алга тартылган гипотеза-
ларды тексеру. Бүл тексерш эркилы 1с-эрекеттер сипат, мазмүнына орай
эртүрл! арнайы эдш-тэсыдермен 1ске асырылуы мүмкш.
4)	Төртйшй, корыту кезеңшде мэселе бойынша алынган нэтиже
бастау талаптарымен салыстырылады. Егер соңгы нэтиже мен бастапңы
талап сэйкес келсе, зерттелупй нысанның дүрыс акдараттык-логикалык
сүлбасының (моделшщ) жасалганы, ягни койылган проблеманың шеш!м
тапканы.
Ойлау 1с-эрекеттер1 б^ршен екшппсше ауысып баратын ой амалдары
түршде орындалып жатады: салыстыру - жалпылау, бейнаңтылау
(абстракция) - пюптастыру (классификация) - наңтылау.
Ойлау амалдары — бгр маңсат арнасындагы ой эрекеттерййң
тобы.
Салыстыру—кубылыстарды топтастыруга мүмкшдгк ашатын эр1
Чүбылыстар жэне олардың ңасиеттершщ үңсастыгы мен ерекше.йгш
ащындайтын ойлау амалы
41
19. Ойлау түрлер!
Шыгармашыл ойлау — соны жаңалъщтар ашуга, түбегейлг жаңа
нэтижелерге ңол жеткёзетгн ой кызметй
Эвристикалың ойлау—ңалыптан тысмэселе, мшдеттердщ шеиалан
табуга багытталган өнёмдг ойлау үдеркл.
Танымдык үдер1стер өздершщ өту сипаттары бойынша шүгыл
сезёидгк (интуитивпк) жэне аналитикалың (талдауга непзделген) бо-
лып бөлшедь
Шүгыл сезшд1к (интуитивт!) ойлау сипаты: өтуг шатиаң, толың
Жалпылау - ойлау ңасиетң сонымен бгрге нег1зг1 ой амалы. Ощм эМпирикалың (тэж!рибел1к) ойлау күнделшт! ңызмет, ттршййк
жалпылау кл ею деңгейде өтедк бгршиа, ңарапайым деңгей - үңС1 „рекеттер1 непзшде алгашкы корыту, жалпылау мүмкшдшш бередг
заттарды сыртңы белгглерг бойынша блртпйру, косу. Екшиа дең%, а- корытулар абстракниялаудың ең төменп деңгейшде орында-
— заттардың мэнд! жаты белгйьерш ажырату	лады
Бейнаңтылау (абстракция)— ңүбылыстардъщ ңандай да б1р түргыо,	Теориялың ойлау жалпыланган катынастарды ашады, таным нысанын
мэндг жеке ңасиеттерт дерексгздендгре бейнелеу амалы.	езше тэн кажетп байланыстар жүйесшде зерттейдң нэтижеде - адамның
Жалпылау жэне бейнактылау непзшде топтастыру мен нактылау ц жасампаздык ш-эрекеттерш ңамсыздандырушы эркңлы күбылыстардың
жүмыстары 1ске асады.	^аму завдылыктары накты айңындалады.
Топтастыру (классифмкация)-нысандарды мэнд! белг!лер1 бойыыи	Логикалың (кисынды) ойлау - логикалык амалдар (салыстыру,
б1р топңа келтлрт, басын ңосу.	жүелеу, ңорыту жэне т.б.) жэрдемгмен орындалатын ойлау түр1.
Наңтылау (конкретизация) — бгртүтас нысанды оның мэндг өза) Синкретикалык, (б1р1кпйру) ойлауда күбылыстар мэнд1
байлаиыстары б1р1г1мйнде танумен оны теориялың калыпңа келпйру. ңатынастарынан емес, сырттай үңсастың белгглер/ бойынша өзара
байланыстырылады.
Шешшетш мэселе жэне орындалатын 1с-эрекеттердш стандартты
не ставдартты болмауынан келесщей ойлау түрлер! ажыралады: алго-
Психология гылымында ойлау түрлерш ажыратуга байланысь ритмдш, дискурсив, эвристикалың жэне шыгармашыл ойлау.
алгашңы кабылданган генетикалык, топтастыру эдвд. Бүл бойынв	Алгоритмдш ойлау - типпйк мэселелердг шешуге кажет алдын ала
ойлау эрекет! дамуының үш деңгеш еленген:	белгтенген ережелерге, эрекеттердщ ңалыпты бгргздшгше орайласңан
-тэж1рибе—эрекетпй ойлау—наңты заттармен тткелей байланыЛ °йлау түрй
ой ңызметш орындау түрг;	Дискурсив ойлау - өзара байланысты үгымдар жүйесше нег1зделген
-көрнеккбейнел1 ойлау—елестермен психика өрнектергн аркау етя ои грекепи түрй
ойлау түрц
-сөзд1к - логикалы немесе сөзд1к — рэ.у/зд/ ойлау - абстря
түстгктердг пайдалану жэне жалпыланган заңдылыктарды ашуЛ
байланысты ойлау түр1.
Ңолданылатын күрал-жабдыктарына тэуелд! ойлау үдервд келе
түрлерге бөлшедк
Вербалды (сөздш) жэне визуалды (көру), наңты жэне дереказ («^
тракт) ойлау.	.	-	„	...
Багыт-багдарына орай ойлау үдершшщ келес! түрлер! белг!	келмеген,кезеңдер1 аның емес.
теориялыцжзнетээклрибелйс Болмыскүбылыстарынтүсшд^ребаян^	- --	.
багытынан/иеорнялыкойтуьшдайды да болмыска өзгерх ещцру, каЙ1 ж ^каугаР1'лен байланыста көршед! (мысалы, акылдан адасу, ес ауу
жасау багытында тэж1рибелйк (практикалык) ой пайда ету каже^ к ^ДШ1Ь1Нда)-Өм'рде мүндай сыркатты ойдың өтпел! формаларыкөптеп
алга тартылады.	ЗДеседк накты тэж(рнбеден шамалап ажырасудан бастап, непзс1з,
Ойды тереңдей жалпылаудан эмпирикалык, жэне теориялык, ой^	ТД1Т* жанаспайтын киялилыкңа дешн.
бөлше көршедй
Ойлаудың арнайы 61р түр! — аутистикалык, ойлау — психикалык
42
43
20. Ойлау сапасы
Ойлау өрСстййа — адамның мэселеш түтастай камтып, соньиЛ
б^рге оның жекеленген түстарын да назардан шыгармау ңабглет. 1
Ой тереңд1г1— күрделг мэселелердщ мэнгне жете енуден көр1нед1. (
тереңдгггне карсы сапа—ой үспйртпйгй Мүндайда адам басты нэрсА
көрмей, ңажеий кем жагдайлардан аса алмайды.
Ой дербест1г1—адамныңжаңам1ндеттерд1 алгатартып, басңам
жэрдемшсгз-аң оларды шешудщ жолдарын таба бйлу.
Ой асыгыстыгы - түлганың кезшкен мэселеш жан-жакты ойлА
тырып алмай, ңандай да б1р тарапын үзт алып, шеийм беру, жетер
ой сарабынан өтпеген жауаптар мен пйарлер айту эдетй
Ой икемдглш — мэселе шешудщ дэстүрлг, бүрыннан калыптааЛ
эдгс-тэсглдерг күрсауына маталып ңалмай, ңалыптан тыс шешгм жи
дарын гздестлрудег! еркшдггң жагдай өзгер1стер1не орай жаңашаА
жүрггзу ңаб1летпйл1г1.
Ой жүйр1кт1г1 — адамның ауыскан, бейтаныс жагдайлар мэк
жылдам түсшт, ойланумен дүрыс жол таба бглу ңасиепй.
Ойлау эрекетшде көр1н1с беретш шабандың жүйке жүйесш
тиш - жай козгалгыштыгымен байланысты. Айзенк пшршше, аки
үдерштершщ шапшаңдыгы адамдар арасындагы ой-өрш, парас
ерекшел1ктершш непзп т1реп.
Ой сындарлылыгы — адамның өзйаң де, өзгенщ де ой, ткк
шынайы багалай б1лу ептшгң алга тартылган түжырымдар я
корытындыларды тиянаңты эр1 жан-жаңты тексергстпен өтазе 4
ңабтетй Ойлаудың жеке-даралыңты ерекшелш! эр адамның өзше 1
өз ңызмепмен байланысты ойлау түрлерш таңдай бшуше байланыст
Мысалы, б1р адам - көрнек1 - эрекегппйк ой түрш таңдаса, еюнй*
- көрнек1 - бейнел1 ой толгастыруды калайды, ал үшшшкл, түлгаж
деңгеш жогары адам - абстракт-логикалың ойлауды кару етедк
21. Зерде жэне оның ңүрылымы
Түлганың ойлау сапасы, кабшеп оның зердесшен көршедй
Зерде (интеллект-лат. ТгДееПесШз - акыл-ес) тек өкшнщ аңь^
ңабглеттергнщ түракты ңүрылымы, оның танымдыңмүмкшдгктер^
денгеш, адамның өм1р жагдайларына бешмделугне арңау боч
психикалың тепйктерй болмыстың мэндг өзара байланыстарын
44
61ЛУ1, сонымен бгрге тулгага тэн
ңауымдъщ мэдениет тэжярибесше
араласа жүру ңасиетг.
Ңаз1рп күнде «зерде» машн түснадрудщ үш жолы бар:
1. биологиялың тургыдан зерде - бүл «жаңа жагдайга саналы икем-
десуге кабшеттйпк»;
2. педагогикалың түргыдан зерде - бүл «оку, одытуга
ңабйтеттшк»;
3. ңурылымдың тургыдан зерде - бүл барша ойлау ңүралдарын
маңсатка бейгмдеспре жүмылдыруга «ңабйтеттйпк» жане «эркилы
кабшеттер бтрптм!».
Адам бойындагы танымдың үдергстердщ жиынтыгы сол адамның
акыл, парасатын, ягни зердесш аныктайды.
Векслер аныңтауында «Зерде - аңылды, саналы ойлай бглу мен тгр-
Ш1л'1к жагдайларындаүтымды табыскажепазетш аукымды ңабйтеттйпк»,
ягни зерде адамның ңоршаган ортада бешмделе бглу ңаб1лет1рет1нде
ңарастырылады.
Зерде курылымы. ЧСпирмен көзкарасында, эрб!р адам өзшщ жал-
пы зердесшщ белгш деңгешмен сипатталады. Осыган орай тек өкш
ңоршаган ортага өзшше бейгмдеседг. Сонымен б‘1рге, адамдардың бэршде
эркилы дэрежеде дамыган, наңты ңызметтерде гана көршетш арнайы
зерделшк болады.
Торстоун жалпы зерденщ эрңилы ңүрылым элементтерш ңарастыра
отырып, алгашңы аңыл-ес мүмкшдгктергн атайды. Олар - 1) есептеу
ңабшетг; 2) сөз икемдйпп; 3) сөздш ңабылдау; 4) кещспкте багдар
алып жүру кабшетц 5) ес; 6) пгкгр жүрпзу ңабглетг; 7) ңабылдау
шапшаңдыгы.
Р-Кэттел пайымдауынша, эр адамның аңыл, ес, парасаттың, ягни
зерделшгк мүмкгндгп тумадан бергледг Осы ңасиет түлганың өмгр
барысындагы ойлау, дерексгздещцру (абстракциялау) жэне гпюр жүрпзуге
деген ңабглепершгң непзш бередг. Шамамен, 20 жас деңгешнде түлганың
зерделшк дамуы өзгнщ шарыңтау дэрежесше жетедг.
22. Ой белсендйппн көтеру эдктер!
„ Ойлау эрекеттерг белсендглгггн көтеру үшш ой үдергстергнгң эрңилы
үиымдасңан формаларын пайдалануга болады. Солардың б1рг «акыл
шабуылы» (брейнсторминг). АҢШ галымы А.Обсорн үсынган бүл эдгс
45
топпен жумыс ктеуде идеялар не шеппмдер туындатудың аса б1р өнц!I назарда (фокальда) «ңалам» болса, санага «жолак ңалам», «азулы
жолы ретшде кеңшен ңолданым табуда.	•	сияңгы ой юредь Осы пркестердд таразылай жэне дамыта отырып,
«Аңыл шабуылын»уйымдастырудың непзп ережелерг келесщей: соны түбегейл! жаңа шепймдерге келу мүмкш (Архимед «эврикасы»:
-топ эрңилы мамандык багытындагы түрлппе ойлау ерюндап бар 7-]<адам жэне ол шомылган ваннадан төгшген су байланысынан таразылап
адамнан ңүралады. Олардың 2-3 гана карастырылатын мэселе бойыңЛ^^^^щ заттарды өлшеу тэспп ашылды).
хабардар болса, жеткшкп.	• Морфологиялык, талдау эдйй - алгашңыда нысанның өзекп, ягни
-«сынга түсау салуга», ягни өзгелер шюрш кесуге, ол бойынша ед1(5астЬ1 сипаттамалары бөлш алынады, ал кейш олардың эрңайсысына
айтуга шек койылады. Ой бөлккещц мактау-непзп шарт, бөгде идеясшбайланысты балама- элементтер пз!м1 жасалады.
дамыта жалгастырган немесе өз үсынысын ортаңтасңан марапаттам Ойлау эрекетш жеделдеспруге бакылау сүрактары, эдютер! де үлкен
ды.	жэрдемш типзеда. Бүл эдате ой бөлку сүхбатына катысып отыргандарга
-катысушылар ешкандай ңысым көрмей, өзш еркш сезшу'1 үшш жар|багыттау сүрактары койылады, мысалы: «Ал керкшше 1стесе не болады?
сымды катынастар мен жайлы да шуакты жагдайлар жасалуы мшдети Нысан формасын өзгертсе, ңалай болар ед1? Ал нысанды үлгайтсак не
Отыргыштар шеңбер бойлап орналастырылуы тшс.	кшпрейтсек не болмак?»жэне т.б. *
-айтылатын ойлардың бэр! магнитп таспага жазылады  Жогарыдааталганшыгармашылыңоймүмкшдпсгершщбелсендшгш
стенографиялык өдкпен хатталады. Авторы көрсеплмейдң	көтеру эдктер! киялды бейне байланыстарын максатты багытта дамы-
-брейнсторминг нэтижесшде алынган шюр, идеялар каралган пр! ^1’1 көздейд!.
блемалармен айналысатын мамандар - эксперт тобына күнды идеяля
ды 1р1ктеу үипн өтквшедЕ Зерттеулер дэлелдегендей, багалы идеяя
мүндайда 10% көлемшде болуы ыктимал. Ңатысушылар эксперт тог
енпзшмейдь
Өркилы мэселелерд! шешу тэж1рибесш жинактаушы топ жүрпзеи
«акыл шабуылы» непзшде «синектикалык; тай-талас» (зштоН
— басңалар толганысын бөлку) эдк! пайда болды. Бүл эд1сп үсынп
галым У. Тормен мшдетп болган төрт арнайы сэйкеспкке нелзделгя
ТЭС1ЛД1 орындау тапабын кояды: тура (бершгенйе үксас мэселелер ңал!
шешшетшш ойланып көродз); өз басы не басңа толганысынан болП
-эмпатияльщ (мэселе нысанындагы бейнеге енш, сол түргыдан көзңар
б1лд1рщ1з); рэмгздт - символикалың (ею ауыз сөзбен мэселе мэнй
өрнекп аныңтамасын берщ1з); цияли - фантастикалык, (ойлани
көрщ1з1ш, бүл мөселеш ертеп сиңыршысы ңалай шешкен болар едО-1
1зденк белсендйпгш көтерудщ жэне б1р жолы - фокальды нысан эЛ
(фокаль-фокус- зешн шогырланган нүкте). Бүл эдкпң мэш - кездейс»
таңдап алынган б!рнеше нысан белплер! ңарастырылып жатңан нысаи
бершедң нэтижеде тосын, көзге огаш б1р1кпе пайда болады. МүндаЛ
адам бүрынгы эдеттенген ойлау ңалпынан босанып, өз тогышарлыя!
жеңумен жүрт ңүсап емес, бүрын соңгы болмаган ойлау жүйесше өт»
дагдыланады. Мысалы, егер кездейсоң нысан репнде «жолбарыс» аЛЧ
23. Ойлау жүйеспнң бүзылысы
Маманданган психологтар ойлау жүйесшщ бүзылыстарын, оның
ңалыпты стандарттан, «нормадан» ауысу дэрежесш, формасын жаңсы
тани бшед1. Аса көтерщю масаттыңңа (кейде непзшз - эйфорияга)
бөлешп немесе ңандай да б!р кпен шектен тыс, ңызыга шүгылданган
шаңта адамда ой үдеркшщ тосын шапшаңдыгы байңалып, б1р ой екш-
ппсше «мшбелеп» кететш жэйп бар. Б1рш б'1р1 «ңуалай», үздпалз шыгып
жатңан бүрңасын ойлар б1рпндеп үспрт сипат алып, санамызга симай,
төщрепм^здеплерге «сел жаңбыр» болып шашыла бастайды. Мүндай
ырыңсыз, шеп бппес эр1 басңарымнан кеткен ой агымы психологияда
«ментизм» атауын алган.
Ал жогарыда аталган психикалың ңалыпңа - керегар сапа - орынсыз
«ои байсалдыгы». Бүл жагдайда ойлау эрекеп шабандайды, ой өзшщ
«түйме-түшншен» бөлшш, басты мэн-магына ажыратудан ңалады.
«байсалдылыңтың» мүндай түр!мен «сырңаттанган» адам б!рдеңе
жөншде айта отырып, ңажетшз нэрселерд! шексгз «жшке пзген» баянсыз
өңпмесгмен тыңдаушыны эбден жалыңгырады.
Шектен тыс сезгмтал, ңозгыштыгы жогары адамдар кейде сэйкеспп
жанаспайтын заттар мен ңүбылыстарды, өзара ңарама-ңарсылыңты идея-
лар мен түжырымдарды б^рпспруге тырысып, үгымды үгыммен шатасты-
46
47
рып, ой салу элегше түседь Мүндай «субьектив» ойлау «паралогиялц
(ңисыннан тыс таным) деп аталады.
Логикальщ байланыстары бүзылган, магыналың б1рл1п жоң, бхраң^
т!ркестер1 мен сөйлем күрылымы ойдагыдай дүрыс. 1с-эрекет иес! сп!
мейлшше байыппен б1рдеңен1 түсподрш жатңан сияңты, ал с1з болсам
одан ешнэрсе түсшбеййз. Мүндай жагдайдагы психикалың өшмаз эрещ
- «жыртысты ой» (разорванное мышление) атауын алган.
Есюден түраңталып, санага сщген шеппмдер мен түжырымдам
көзс1з ел1ктеп үйренген адам күтшмеген не жаңа жагдайларда өз бети
ше дербес жол табу кабшепнен айрылып, соны, ңалыптан тыс шещ
шыгаруга эл1 жетпейдк Мүндавдагы адамның ойлау эрекеп психологим
«ой ригидтпт» деп аталады.
Ойлау щязмепйнщ ригидпйгг-бул икемшз күбылыс мэнш жгп зерп
мей, бүрьпшан не өз1мпплд!кпен «пшплген» көзкарастезше салу, сез1мд
ыкпалды эшрелеу, үлгщен шыга алмай, «көзс1з» багалауга дагдылану!
Сэби не ересек өзшщ кайарман, өнертапкыш не эйпл1 адам болганм
армавдайды. Б1здщ психикамыздың түңгиык үдерштерш бейнелеуй
шпа кияли дүние кей адамдардың ойлау жүйесшде жетекпп жагдаята
айналады. Бүл «аутиспшкальщ ойлау» деп аталады.
Аутистикальщ ойлау непз1 - адамның жеке басы толганыстар
дүниесше тереңдей шомып, шындыңтан ажырау; болмыс байланыси!
рынан айрылып, төшрепндеплермен ңарым-ңатьшастан калуы.
Ой бүзылысының асңынган түр! - сандыраң немесе аңыл-ес моЛ
маниясы. Сандыраң-бул болмыс шындыгына жанаспайтын, т1пт1 оя
ңайшы келетш ойлар, идеялар, пппрлер.
Сырттай караганга, кэд1мпдей -аң адам, ал сөйлеп бастас
айтңандарының бэр! тыңдаганның миына ңонбайды. Мүндай ойЛ
ңызметшщ бүзылысына үшыраган адамдар тобының келесщей түрл|
бар: «ойлап тагщыш сандырацты», «реформатор сандыраңти
«ңызганыш сандыраңты», «эротикалъщ сандыраңты», «күмэнШ
сандыраңты».
Сандыраңты идеялардың «шынайылылың» дэрежесл мен инт!
леклуалды сапасы олардың «илеуше түскен» тыңдармандардың ойя
мүмкшд1ктерше тэуелдг Көп алдында ңүлпырта төпп, баяндалг
жатңан идеялардың «сандыраңтың» сипатын сезу оңай емес, кейде тЙ*
мүмкш болмайды да. Сондыңтан мүндай сандыраңтытүсшд^рмелер
түжырымдар кей адамдар тобын жещл елпспреда, ал фанатик не параж
дты түлгалардың ңолында бүл «сырңатты» ойлар аса ңау1пт1 элеумет
каруга айналуы мүмкш (кешеп дагдарыс жылдары каптап кеткен «ак
эулие» - «сары эулиелер», т.с.с. есвдзде болар).
24. Шыгармашылың. Шыгармашыл ойлау
Шыгармашыльщ ш-эрекет түрлертц бгргретшде жаңа, ңалыптан
тыс гздешстерге дем берт, ңогамдъщ дамудың 1лгер1леу1н ңамтамасыз
етедг.
Шыгармашыл ойлау — жаңа идеяларга, ңогам жаңалыктарын ашу
мен жаңа шеиамдерге ңол жепаазт, проблемалардың түбегешй, бүрын-
соңды болмаган жолдарымен аньщталып, өр1салуынамүмкшд1кберетш
ойлау эдгс-эрекепй.
Өдетте, психологтар шыгармашылдыңка кедерп болар төрт
психикальщ жэйтпй атайды:
-Конформизм (елгктегшшйк) - адамның басңагаүңсап багу ниетк
Адамдар өзгелер ортасында бөлектенш көр!ну ңаупшен өздершщ
жаңапыңты идеяларын айтудан тартынады. Олардың мүндаи ңатерленут
көбше балалың шаңтагы ересектер мен ңүрбыларының түашспеспп мен
мшеуше үшырап, опың жегеншщ салдарынан.
-Цензура (тыйым салу) - өз идеясына болган 1шк1 сын. Ңатаң 1шк1
цензуралы адам проблеманың өз бетшше шегшлуш күткенд! абзал
көредц немесе шегшм жауапкершшпн басңага аудара салганды маңүл
түтады. Мүндай ьштасыздың, эдетте, эм^ршш-эгамшш тэрбиен! үстанган
жэне көршген нэрсеш сылтау етш сынаганды, кейш жешгещц эдетке
айналдырган ата-ана балаларында калыптасады.
-Ригидпйк (кертартпалык) - б!р үйренппк көзңарастан, птарден
басңасына ауысу ңиыншылыгы. Ригидпк дайын шенпмдерд! жетйццру-
ге, таныс, ңалыптагы загтар мен ңүбылыстардагы тосын жаңалыңтарды
сезшуге мүмкшдцс бермейдй
-Шүгыл жауап табу ниепй. Шүгыл жауап табу - эрюмде бола бермей-
тш ңдсиет. Эдетте, ең «эдем!» шенпм «шыгармашылың үзшкй» кезшде,
адамның шенплу! тшс проблема үстшде ңадалып отыра бермей, зейшш
одан ауыстырып, босаңсыган дем алыс шагында ойга түседй
Шыгармашыл түлгалар психологияда нонконформистер деп
аталган. Мүндай адамдар ңоршаган орта талаптарын өз үстанымдарына
сэикес келсе гана, ңабылдайды. Олардың өм1р, ңогам, төшректеп дүние
жөншдег! дүниеганымы ңалыптан тыс, жүрт ойындагыдай емес. Бүл
адамдар идеологиялың ңүрсаудан азат. Шыгармашыл түлгалардың интел-
48
49
лекп б1р1Г1мд1 (синтетичен): олар эркилы күбылыстар арасында байла
ныстар түзуге күштар. Сонымен б1рге мүндай түлгалардьщ ойлау эреке^
дивергентпй, ягни б1р зат не кубылыстың өз1нде эрңилы байланыста;
табуга шебер. Олардың бойында балалык шаңтан калган тавдану ме;
кдйран ңалу эдет1 өм!р бойы сакталады. Олар сез1мтал, тосындьвдв
кашпай, кабылдайды, ягни сензитивпй.
.Шыгармашыл түлга өз!юң жан дүниел1к мүмющцктерш удайы сезя
барады, оның таным, бгшмдер! б!р күйде түрактанып калмай жаңа ң
дешстерге, жаңа материалдык жэне рухани күндылыктар жасауга деме
угш үзд1кс'1з кайта күрылым өзгерштерше түсш, жаңа нэтижелерге ңо;
жетюзш жатады. Мүндай түлганың психикалың белсендшп ңалыптц
санадан жогары, көрегендь
Типологиялык ерекшелпстерше байланысты шыгармашыл түлгала
өнерде, гылымдажэне техникада бойына бпкен жасампаздык ңасиетгерм
өзшше 1ске асыруга ңабшетп.
Түлганың көркем өнерл! тиш дүниеш көркем бейиелер түршд
менгеред!, оларды жасаудың тепктерш игередң эстетикалык багьга
мен дүниетанымын жариялау үшш сөз саптау, бой көрсету, мэнер;
дыбыстау жүйелерш ңарастырады. Өнермент пен оның талантына тэнт
адамдар арасында рухани үндеспк, психикалык б!рлеспк, бейнел! - көңЬ
туыстыгы, күндылыкка болган ортак бага орныгады.
25.	Ңиял: жалпы сипаттама жэне түрлер!
Киял кабылдау үдергсш өткен тэж!рибе элементтер1мен, адамның жек
басы толганыстарымен толыңтырып, ңорыту, сез!м байланысы, түйсй
жэне елестер есебшен өткен мен бүпнпш жаңалай өзгертш барады.
Киял - ес бейнелерш ңайта ңурастырумен өзгерте жаңалау неггзйкк
болмысты бейнелг — аңпараттъщ жобага түс1ру кызметш аткарадт-
К,иял аркылы адам келешекп болжайды, өз эрекет-кылыгын реттейД
болмысты шыгармашылыкпен кайта жасайды.
Ой удерссййң эр ңадамы өз йшне ңиял элементтерш ңаитиды, соны
мен бгрге ңабылдаудың б1ртутастыгы мен туракрпылыгын ңамтамась-
етедй Ңиял багыттауымен түлга болашактың шекшз кещстнлнД
ой сайранына шыгады, өткен тарих түңкиыгы суреттемелерш кайч1
күрастырып, бүпнп үрпак назарына үсынады.
50
Куялдың нег£зг1 ңызметтерг.
-Максат пайымдау - 1с-арекетт1ң болашаң нэтижес) ңиялда жасальгп,
оЛ тек субьект санасында гана орын тебедг эр1 сол субъект белсендйппн
ниеттелгенд» ңолгатүшру багытында жетелейдг
-Көрегенд1к (антиципаңия) - өткен тажгрибе элементгерш корыту жане
сол элементтер арасындагы себептьсалдарлы байланыстарды аныңтау
аркылы болашакты (үнамды не керг салдарын, ыкпалдасты эрекеттер
мен жагдай мазмүнын) жобалау.
-Курастыру жэне жоспарлау - кабылдау жэне өткен тэж1рибе эле-
ментгерш саналык талдау-бгргкпру эрекеттерппң нэтижелергмен салыс-
тырып (сэйкестендгру) непзшде ниеттелген болашак бейнесш жасау.
-Болмыс олкылыгын толтыру — кейде адам өзшщ шынайы эрекет
жасау мүмкшдптнен айрылады не ңоршаган орта ыңпалымен болмыстан
ажырапады. Мүндай жагдайда адам өз киялының күгшмен колы, ңадамы
жетпеген аймакңа өтш, кияли эрекетке шршш, шынайы болмыста 1стей
алмаган 1с-эрекет орнын киялдык эрекетпен толтырады.
-Бөгде адамның 1шк1 жан дүниеане ену— суреттеме не баян түзу не-
пзшде киял басңа адам толганысын жасауга ңабшетп, сол арңылы оның
1шк1 көщл-күй элемш тануга мүмкшдш бередь Ңиялдың бүл кызмет!
адамдар арасында түсппспк пен түлгааралык катынастар жасаудың
күралына айналады.
Сонымен, киял адам 1с-эрекет1 мен оның пйриамгййң, элеуметтш
ңарым-катынасы мен танымының ажыралмас бөлггг есептеледй
Киял формаларының баршасын ек! үлкен топңа келтфуге болады:
-ырьщсыз — адам максаты мен ниетше тэуелшз, сана жүмысымен
баскарылмайтын киял. Мүндай киял санабелсендппп кемпенде не оның
жүмыс эрекет! бүзылыска түскенде пайда болады;
-ырьнуты-шыгармашылойганегс-эрекетмшдетгершебагындырылып,
сана баскарымында болаггын киял түрй
Ьгрйшн топка түс көру гаредй Түс бейнелер! астар сана катысуымен
не бас миы ңабыгының жеке бөл^мшелершщ калдың белсендйппмен
байланысты туындайды.
Сана жүмысының бүзылысы ңиялдык сандыраң формасына себешш
болады. Сандыраңты ңалыпта пайда болатын ңиял бейнелерң эдетте,
КеРК болымсыз эмоционалды сипатңа ие. Кейб1р улагыш жэне наркотик
Заттар эсершен галлюцинациялар көршю бередг Бүл сана баңылауының
^^бисгздшнен кияли өзгерйже түскен болмыстың шындыкңа жа-
Наспайтын психикалың бейнес! ретшде кабылдануы.
51
Кдялдың ырыкды жэне ырыксыз формалары ортасында асңаң ардй -эмоцияның басңарушылың ңызмепй. Эмоция адам ңылың-эрекетш
(грезы) өз ерекшелшмен назар аударады. Бүл психикалык ңубылыс туА басцарудың психофизиологиялың тетшг ретгнде ңабылданган.
дау мезетше орай ырыксыз киялга жаңын; себебг ол сана белсендц -змоцияның кррганыстык, ңызмепй. Адамды шынайы не жорамал
төмендеп, адам агзасы босаңсыган не мүлгу шагында пайда болады. катерден саңтандыратын ңорңыныштың туындауымен байланысты.
Ал ырыңты киялга үксастыгы ниет болуына жзне адамның Мүндай коркыпыш адам басына төнген каушп жагдайды дүрыс
калауымен бүл үдергстг баскара алу мүмкшдггше нег1зделген. АсЛ барластыруга, алдагы жешс не жеңпйске жету ыңтималдыгын тиянакты
арман эрдайым унамды да болымды сипатка ие. Адам эркашан тгД аныктауга мүмкшдш бередь Осынысымен де коркыныш адам үшш
өм!р мен шуаңты сөтп аңсайды, аскак арман түтады.	колайсыз жэйттерден саңгандырады, ппп пр1 ңалудың кеппп -де осы бо-
Екший топңа бгрйккен ңиял түрлерг: фантазиялар, өсек-а\ лар. «корыкпайтын адам ацымак»- депэйшп атырымыз Бауыржан
ересектердш, гылыми, көркем өнер, техникалык, шыгармашыльц Момышүлы бекерге аитпаган.
,	-	-чмоииянын ынталандырушы кызмепи - адамның өз оойындагы
балаларшыгармашылыгы,арчанжэнет.б.	,
_	,	-	- - табиги күштердг жинактап, кандаи болмасъш эрекеттг орындауга,
Фантазия - жадтан токылган, болмыстан алшак беинел "шииси	г	г
,	,	'.	.	. .\кедеюг1ле[х)1жеңугебагышталганруханибатъшдыктыпаидаетед1.
курылымы (эпсана, миф, ертегң элемнщ Жерден тыс бөлиаперт г Г	, _,	-	- .
Г	„	. д	,	-эмоиияның толыктырушы кызмепи. Кандаидаироблеиабоиынша
кияли суреттемелерд. Фантазия беинелер! бүрыннан бар тэжшй	,	-	...
. .	...	_ 5 шеиим кабылдауга не шешш шыгаругажеткшказ акпаратңа ңосымша
элементтерш1ңжаңаб1р1пм1н жасауга, түсппксп күбылыстардың беине	’	_. ,	,	,.
г .	г	1	„ г	толыктырулар беруде жзрдемге келедъ
түс1нд1Рмесш табуга, акпарат олңылыгын толтыруга павдаланылады _эмоцияның сигнтдыц цызметс Адамның не жануардың басңа
Арман - ойдагы ниетт! болашаң бейнеа Ңиял эрекетпк көрш -.р жанды нысанга ыт хер жасауъшен байланысты. Эмоциялы
түргысынап енжар (нассив-гт арман (грезы), непзйз арман) жа көң!л.күй сыртгай көр1н1ст1> сол аркЬ1ЛЫ тек өкнн екшпйге өз жагдайы
белсенд1 (актив) болып екпе бөлшедй Белсенд! ңиял өз кезепң ЖӨН1Нде хабар бере алады (адам сөйлейд!, айкайлайды не түртедц ал
кайта жасаушы (зат бейнес! бер^лген) жэне шыгармашыл (жоспар
ойга сэйкес 1р1ктелген материал бойынша жаңа бейне жасау) түрле
ажырапады.
Ңиялдың жетекш! сипаттары: жаркындыгы, аныңты:
шынайылылыгы, баңылауга келетшдггг, бейне белсендййгййң дэреж
26.	Өрекет-кылыктың эмоциялыц реттелу!
Эмоция (көң1л шарпуы, сез1м)—эрекет-къичыкты бейберекет (ими)
сив)реттеуий психикалык ңубылыс. Ол сыртңы ыкңапдардың ңажетл
маңызы мен олардың тек өюл! пршшпне ңолайлы не зияндылыгЫй
сез1МД1к бейнесше непзделед!. Эмоцнялар адам к-эрекет! мен мй
кылыгында маңызды роль аткарып, төмендеп кызметтерд! орындай
-эмоцияның карайлас - багалау (отражательно-оценочная) ңызмй
Эркилы адамдар б1р затка өздершгң сезшдгк тургысына ңарай түр$
көңйч аударып, ңабылдайды.
Б1реуд1ң «жаксы» дегешн, екйгшшер «жаман» деп таниды. Б1р адаМЙ
ңүндылык деп жинаганын жэне б1реу кокыс деп айналып өтедь
жануар өзшше дыбыс шыгарады, сүзедц тебшед! жэне т.б.)
Эмоциялар үнамды немесе болымсыз - ею сипатта көр1ну1 мүмкш,
ягни көзделген нысан тшсп ңажетпкп канагаттандырады немесе
канагатгандырмайды. Эмоциялар генетикалыктүргыдан инстинктжэне
күмарлыкпен байланысты келедк Алайда, когамдың - тарихи даму
барысыида арнайы адами жогары эмоциялар - сезгмдер ңалытпасты.
Бул сезшдердщ нег1з1 - адамның элеуметтк мэнг, ңогамдың талап,
ңалыптар, ңажеттйстер мен үстанымдар.
Көптүрл! эмоция көрпйстер! арасында төрт бастау көңш шарпулары
бөлше ажыралган: куаныш (рахат), кррңыныш, ашу-ыза, таңдану.
Эмоциялардың көб1 аралас сипатты, себеб! олардың бэр1 кажетпктер
жүиесшщ басымдың (иерархиялың) үйымдасуынан.
Сонымен, эмоция да түйсш секшд! психикалык күбылыстардың
арңауы, өзеп. Түйсште болмыстың материалдыгы бейнеленсе, эмоцияда
оның субъектив — мэн, магыналы тараптары психикалың ңубылыс
кейпше енедй
Түйс1кт1ң эмоциялыц кейгй — бул бгздгң түйак сапасына болган
Чатынасымыз, нысанның ңажеттшк ңасиеттершщ психикалыц бейне-
52
53
ленуй Мысалы, б!з гүлдщ хош иклн, табигатгың эсем көршкйн үнатамьц
жагымсыз шстен, шектен тыс шудан тыжырынамыз.
Эмоционалды үндес/шк — заттасңан ортадагы күнделгкпй болыц
жататын озгер1стерге орай нак,ты эмоционалды жауап эрекет. Эмо.
ционалды үндеспк адамның көңш шарпуы күшше, оның көң!л кейшне
байланысты аныңталады.
Көңйг-күй (настроение) — бул жагдаймен шарттасңан түраңты,
психикалың эрекеттг коздырушы не тежеуий эмоциялъщ ңапып. Эмоцщ
не сез1мн1н эсер1мен болатын психикалык белсендйнкпң аса жогарц
деңгеш - шабыт (воодушевление) ал ең теменп деңгеш - селңостыц
(апатия) аталады.
Терккей ыңпалдардан туьшдайтын психикалык эрекетпң шамалы
Кателйтнен адам жабырңау (расстроенность) ңалпына түседь
Өркилы эмоциялык ыкпалдар жагдайындагы адамның көңш-күй
түрактылыгы оның эрекет-кылыгының б1р калыптыпыгы мен мшез-
күлыктык үстамдылыгынан көржедь
Сезгмдер — бүл элеуметтлк мэндг кубылыстар бейнесгтң эмоцияльа
формасы. Олар кандай да б!р жагдайлардың накты түлганың пршый
калпына сайкестптнен не үйлеспейтшдшшен пайда болады. СезЬ
эркашан түлганың өз!мен, элеуметпк мэнд1 күндылыктармен орайла(
келедн Эр адамның өзше тэн, оның тулгалъщ багытын айңындаушъ
жетекиа сез1м1 болады. Сол сез1М адамның болмыспен орнаткан өзар;
ыкпавдасты байланыстарын реттеп отырады.
Сез1мдер тэж1рибел1к, азеттййк, эстетикальщ жэне танымдьи
болып бөлшедй
Тэж1рибел/к сезшдер - 1с-эрекет үдер1сшде пайда болатъи
психикалъщ ңалып.
1ззеттшк (нравственные) сезтмдер - өзшщ жэне өзгелердгң эрекет
ңылыгына деген эмоцияльщ, көңгл-күй ңатынасы.
Эстетикалык, сезгмдер — крршаган материалдың жэне элеуметтг
дүниедегг эсемдгкке болган сезгмталдыгү эрңандай сүлулыщ гген эсемдгкп
ңүндылык, ретшде тану.
27.	Эрекет-ңылыктык реттелу1ңдеп ер!к маңызы
Ер1к — эрекетщътъщтык, саналы өзшдгк реттелуц кржеттгк
ңылъщ белсендййгш жумылдыру.
54
Ерцспк эрекет болашакка багышталады, оның эмоциядан ерекшел^п
„агымдагы жагдайларга тэуелшз.
Ер1к элеуметтгк цалыптасцан психологиялъщ реттеуий ңүбылыс
еийнде танылган. Ерпспк реттеу непзшде гс-эрекеттщ объектив шаргга-
ры адамның кандай да бгр эрекет-кылык кажетппн түсшу! жатыр. Барша
ер1К эрекеттер1 саналы орындаиады. Ер1кпк эрекет барысында эмоци-
ялар (көщл шарпулары) басылып, адам өзше өз1 бшпк жүрпзедй Ал бүл
бшлкпң деңгеш адам зердесше, оның психикалык реттеу сапаларының
жүйесше тэуелдъ
Кржетмй нэтижеге жету жолында табандылъщ көрсету осы ер1к
мэшн курайды.
28.	Ер1к үдерктершщ негвп цызметтерк
-ынталандыру (инициирующая)-объектив не субъектив кедерплерд!
жеңе отырып, кандай да эрекет, 1С-кимылды бастауга мэжбүр ету.
-туракргандыру (стабилизирующая)—эрцилы 1шкг не сырищы кедер-
гые.рге карамаст.ан ер!к күиамен белсендййют б[р ңалыпта устау.
-тежеспйру (ингибирующая) — ңандай да уакыт сзттдегг 1с-
зрекеттщ .шщсатына сай кечмейгтн ниеттер мен тыектерге, эрекет-
фяльщтың өзге де жолдарына токтау беру.
Ер1к эрекеттер! царапайым жэне күрдел! келедъ
Ңарапайым ер1к эрекеттерш адам көзделген максатка жету үшш
ойланбастан 1ске кгркженде, неш 1стейпю түсш'1кп жэне кандай жолмен
табыска жететшш бысе, пайдаланады.
Күрдел1 ергк эрекеттершде төменде аталган кезеңдерден өту
кажет:
-максатты пайымдау жэне оган үмтылыс;
-максатка жетудщ мүмкшджтерш бшу;
-мүмк1нд1ктерд1 цолдаушы не оларды жоюшы сеп-түрткшердщ пайда
болуы;
-сеп-түрткшер тайталасы жэне олардың арасынан ңажетпсш
таңдау;
-Мүмк1нд1ктердщ бгрш шеннм ретшде кабылдау;
-кабылданган шецпмд'1 кже асыру;
-Кабылданган шеилм мен көзделген максат 1ске аспаганша, сырткы
кедергшердц ю-эрекетпң өзше тэн киыншылыктарды, баска да эркилы
КеС1р жэйттерд! табаидылыкпен жеңш бару.
55

1с-эрекетп саналы реттеп бару үшш ер1кпң психикалык калыпъ
жүйесх талап етыеда. Мүндай калыптар жүйесппң күрамы: ынталылц
максат багыттылъщ, сешмдшк, табандыльщ, батылдың жэне щ.
Аталган ер!к калыптары к-эрекеттщ үдайы барысында өзара ажырал^
б1рл1кт1 катынастарымен көршедь
Ер1кпк ңалыптарды 1с-эрекет күрылымына сэйкес б1р1здпикпе
карастырайык:
-Ынталыльщ—бүл түст жатңан сщпаратты белсендййкпен кам
өңдеу, б1ршш1 кезектег1 проблемаларды анъщтау, мэнд1 маңсатт.
ңойып, олардың орындалу жолдарын белгйлеу ңалпы.
-Батылдьщ — бүл маңсатты жэне оны 1ске асырудың жолдар,
тез эр1 дэлелдг белгглеуге жүмылдыратын психикальщ күй. Адймнь
шеппмге келу1 оның көңш-күй көтерщкипп мен психикасының зерд
белсенд1Л1пне байланысты.
-Тартыншацтьщ—жылдам шешлм ңабылдаукабйчетшщ жоктыа
б1лд1ретш психикалык ңалып.
-Маңсат багыттыльщ — сананың неггзгң аса мэнд! ниетт
төңгргеггнде шогырлануын 1үлмтамасыз етуиа психикалың жагде.
Мүндай калып физиологиялык түргыдан адамның барша эрекет
максатка жету жолына жүмылдыратын доминанта (басымдылн
ңүбылысының туьшдауымен байланысты келедь
-Сен1мд1л1к - бүл бастау шарттарын ескерумен жоспарланган
эрекет нэтижесш жогары ыктималдылыңпен күте б1лу мүмкшд1
беретш психикалың болмыс. 1с-эрекетпң күплген нэтижелышн к|
гпгер! аныктайтын да осы сана калпы.
-Табандыльщ психикалың ңалып ретшде ңиыншылыктарды жеч
шыгуда, эрекетт.1 кадагалау мен оны маңсат жолына багдарлау
көршетш сана ңасиет/.
-Тстамдылың-бйршама ер1к күшш талап ететш келеңаз жагдайлар!
тежеуге ңажет психикалың ңалып. Бүл ерш күий мүмкш болар келей
эмоцияларды басуга жүмсалады.
29.	Психикалың калыптар: түрлер!,
сипаттамалары жэне топтасуы
Психикалык, цалып — тек өкйншң гс-эрекепй мазмүны
жагдайларына, сол эрекетке болган тулгалың ңатынастар^
орайласңан уаңытша көрййс беретш ерекше.йгй
56
Психикалык; «алыптар ситуативпй жэне түлгалың болып
бөл1нед1.
Ситуативпй К/олып - окигатуындаган жагдаиларга тэуелд! болган
психикалык 1'с-эрекетпң уакытша өту ерекшелНмен сипатталады. Олар
тулганың жалпы эрекет-кылыктык белсендшгш аныктаушы жалпы
ңызмепип1к жэне 1С-эрекет пен мшез-күлы ктың күрдел 1 жагдайларывдагы
психикалың күйзетсгт, сонымен катар дау-дамайлы, жанжалды
психикалың калыптарга ажыралады.
Түлганың түраңты психикалың ңалыптары келеадей: үтымды
жэне күйзелклт калыптар, аралың ңалыптар (психопатия, невроздар,
акыл-ес келйстйл), бүзылыска түскен сананың психикалың калпы.
Жалпыланган непзп психикалык калып - бүл ой, сана сергеютгй
Сергекпйк ңалып — бүл сананың жарңын да айңын үтымды ңалпы,
адамның саналы 1с-арекетке кабыеттшги
Шаршап -шалдыгу ңалпы - уадытша жүмыс кабшетшщ кемушен,
физиологиялык кызметтерде болатын калыптан тыс өзгер^стерден жэне
жедел эр1 үзак мерз!мд1 1с-эрекет салдары 131мен туындайтын шаршау
сез1мдер1 тобындагы субъектив түйсшулерден пайда болатын агза
калпы.
Психикалың күштену (нанряжение) ңалпы - 1с-эрекетпң
күрделенген жагдайларындагы интеллектуалды жэне эмоциялы- ер1кпк
күбылыстары.
Түлганың дагдарысты ңалпы — адамның психикалы бүзылыска кел-
гтруиа жагдайларга жауап ңатынасы, эрекетй Бешмшш түлга, эдетте,
өз үстанымдарын корганыс багытында ңайта жасап, өзгерктерге
келт1ре алады. Психикалык жаракаттан болатын жандүниелш күйзелш,
жөнс1зд1к кайта түзеуге келген рет-тэртштшкпен оң багытка түседң
ал адамның 1шю жан элемпадеп кейде орын алатын жалган тэртштшк
(псевдоупорядоченность)түлганың элеуметпк ортадан аласталып, мүвды
Киялга (грезы) батуына, ал кейде 1Ш1мд1кке, нашакорлыкка бершуше
себешш болады.
Жабыгу (денрессиялык) ңалыптары -сыркатты енжарлыңпен б1рге
көршетш болымсыз эмоциялы- психикалың жагдай.
Аралың (пограничные) ңалыптар - когамдык норма (талап, тэртш)
жэне патология (организмдеп физиологиялык ауытку) арасындагы сы-
с психологиялык күбылыстар: невроздар, психикалык ауытңулар,
психикалык даму тоңырауы (аңыл-ес кем1ст1г1).
57
Психикалың норма сипагтары келешдей эрекет-кылың ерекщеЛ
терше ие: эрекет-ңылыңтың сыртңы ыңпалдарга сэйкеспп; се^
салдарлылыгы; түжырымды болуы; үтымды прщйпк багытына ц
тэртшттакте көршуц маңсат, сеп-түргк1 жэне эд1стерд1ң үйлещмдйд
басңа адамдармен жөн-жосыңты карым-катынаста болуы; элеумеп,
талаптарга сэйкес өзшдпс реттеу мен түзетулер бере бглуь
Психикалык бүзылысңа түскен түлгалар эрекеттерше тэн сипатт»
жанжалды, берекетс1зд1к, аяңасты ңызбалың, ек1ний сигнал^
жүйедегг кемшййктер, түсше ңабылдау тепйктерййң дүрыс
ңосылмауы,
Психикалыңауытңуларуакытша(шыдамсыздың, күйбеңдтак, невр;
дар) жэне түракты (психопагия, акыл-ес кемштпт) болып ажыраладо
Адамньщ психикалык ңалпын келесщей непздерде топтастыругабш
ды: 1) психикалык калып туындау жагдайларьи 1а байланысты - түлгалц
жэне ситуатиепй; 2) психикалык 1С-эрекеттеп басымдылык танытк!
жетекшг б'фЛ1ктерге тэуелд! - интеллектуалды, ерйтйк, эмоционалИ
жэне т.б. 3) адам бойындагы психикалык калыптың көр1ну дэрежесй
сэйкес - терең не үснйрт; 4) өту мерз^мше ңарай - ңысңа мерз/лй
созылган, үзаң мерзгмдг жэне т.б. 5) түлгага ыкпал жасау сипатыи
орай - үнамды, болымсыз, күш-ңуат арттырушы стеникалың жэи
кер1 - астеникалың; 6) саналылык деңгейше орай - ойластырылга
не тосатты, жоспарланбаган ңалыптар; 7) ңалыпты туындаткан себев
терге орай; 8) калыптың оны пайда еткен объектив жагдайларга сэйке
болуына байланысты.
Көпштак адамдаргатэн типйк үнамды не болымсыз калыптарды бөл
карастыруга болады: а) күндел1кп, түрмыстык (махаббат, бакыт, ңайп
жэне т.б.); б) кэаби (1с-эрекетке, күтгпмеген жагдайларга орайласкан
Бүлар кдтарына кэсгби жарамдылың, кэст мэнш тану, ңызмет таб»
сынан ңуаныш, ерш белсендййгг ңалыптарын жатңызуга болады.
Еңбек эрекеттершщ тшмдййп үшш өте маңызды психикалык ңалы
- бүл кэаби ңызыгушылың. Бүл ңалыпңатэн сипаттар: кэс1би тс-эрекетг*
маңыздылыгын саналы сезшу; кэс1би кызмет бабында көбтрек бтлуи
жэне сол салада белсенд'1 ңызмет жасауга үмтылу; кэсш саласына болга
жогары зейшдтак жэне сол кэсштщ түлга санасын толыгымен биле
алуы.
Кэс1би 1С-эрекеттщ көптүрлшп мен шыгармашылың сипаты адамД
шыгарнашыл шабыт мүмкшдп ш ашады. Мүндай шабыт галымдарг®
жазушыларга, суреткерлерге, актерларга, музыканттарга тэн келед
Шабыт сипаттары: шыгармашылың көтерщктак; ңабылдау эсерлтаГ'
58
н көоген, б1лгендерд1 кайта жаңгырту кабшет1Н1ң жогары
е болуы; киял кднаттылыгы мен куаттылыгы; тосын эсерлер
• 'мдерш жасаудагы шеберл‘1к жэне т.б. кэс!би гс-эрекет тшмдшпн
г^тыруга кажет жэне б!р цалып - бүл тандаган эрекетке жэне оның
элементтерше психикалык түргыдан дайын болу.
Адамның т1ршйпк (1с-эрекет, кызмет, карым-катынас) үдергсшде
үнамды (стеникалык) калыптармен бгр катар болымсыз (астеникалык)
психикалык калыптар пайда болуы мүмкш. Мысалы, батылсыздык
психикалык калып ретшде адамның өзше сешмшздшшен не дербес пгшщ
болмауынан гана емес, ол кезшкен шектен тыс жагдайлардың
жаңалыгынан, тосындылыгынан, түспнксхздйтнен эр! шиелешскендшшен
де болуы мүмкш. Мүндай шарттар түлганы психикалың күйзелк немесе
психикалың күштену калпына түшредг,
Бүл орайда түбегей.й наңты к-зрекетпйк (операционная) күштенуге
үшырау орындалып жаткан гс-эрекеттщ күрделйнпнен паида болады:
сез1МД1к ажырату ңиындыгы; аса жогары кырагылыктың кажетпп;
көру-козгалу эрекеттерш байланыстыру киындыгы; ойлау жүктемесшщ
ауырлыгы жэне т.б. сонымен б1рге тосын эмоциялык жагдайлардан туын-
дайтын коңсп-күй шиеленкк
30.	Ашың сана калпы. ¥йңы жэне түс кору
Дэстүрл! психология адамга тэн ею ашык. сана калпын ажыратады: 1)
тыныгу мезеп ретшде танылгануйңы жэне 2) сергекпйк немесе сананың
белсендшк калпы. Сергекпк жагдайында түлганың барша агзасы үтымды
кызметке дайын сырттай дүние сигналдарын кабылдауга жэне талдауга,
олардың кай 61р ш жадка алуга немесе бүрынгы тэж!рибе мен дагдыларга
орай оларга сэйкес не кер1 эрекет-кылыкпен жауап кайтаруга кабшетк
Сонымен, сергекпйк-адамныц ңоршаган орта ыңпалдарына бешмдшк
Калпын бйиНрепйн психикалык, цүбылыс.
Адам агзасы орташа 16 сагат сергекпк жэне 8 сагаг үйкының алма-
са ауысуымен кызмет жасап барады. ¥зак уакыт психология гылымы
¥икыны сергекпк жагдайында жүмсалган күш-куатты кайта т1ктеуге
мҮмк'шд1к беретш агзаның толыктыныгуы деген түшшкпен келген. Үйкы
Жепмшздйт эрекет -цылыдка эсер етедй ой жэне еңбек эрекеп шабан-
Дайды не жойылады; кей адамдарды тшп жол-жөнекей үйкы кысады;
2'3 күн үйкысыздыктан адам галлюцинацияга тап болып, сандырактай
бастайды. Каз1рде белпл! болганы - үйкы агзаны кайта ңалпына келпрупй
59
гана күбылыс емес, ол эрңилы психикалык сатыларды ңамтып, түр^
кызметгерд! орындайды. Ми белсенд1Л1гше байланысты «жай үйк;ы»
жэне «шапшаң, эдеттен тыс, үйкы» - ажырапады.
Хартман болжамынша, үйңы мезетшдеп адамның сырткы ортадац
ажыралуы күш бойы жинакталган акпаратты өңдеу үшш кажет.
Үйкы кез1ндеп коретш түстер1м1з б1здщ сеп-түртк1лер1м'13 бен нц,
еттер!м1зд1 бейнелейд'1. Түс көру адамның орындалматан тшектерщщ
символдык 1ске асуын камтамасыз етедц бггпей калган 1стен не катерц)
ойлардан болган козу ошаңтарына басу бередн
Фрейд шюршше, түс көру күш бойы жинакталган эмоционалдыц
күйзелк, күштенуд! азайтып, психологиялык жайлылык (комфорт) бе-
ред1, осыдан адам канагаттану сез1мш алып, бойын жещлдетедЕ Фаулкс
зергтеулер! көрсеткендей, түс көру, үйкы кезшдеп мидың жедел кызмеп
адамга үйкы мезетшде оның проблемаларын шешуге жэрдем беру немесе
адамды күйзелткен ниеттер мен толганыстарды басу касиетше ие.
Френч жэне Фромм болжамдарына орай, түс көру адамныц
психологиялык калпын түрактандыру тет1п ролш аткарып, осыдан адам
өз проблемаларын шешу үшш цажег күш-куатын көтсредй Түс аркылы
адам бейсаналык дүниеге ерекше б!р «терезе» ашады. Сонымен б!рге, тү
бейсана мен ашык сана арасында акнарат алмасуга кажет «арна» кызмета
де аткарады. Осыдан акпарат коры басымдау бейсана рэм1зд1к не айкьи
формада ашык санага керекп аңпарат жетшзед! (мысалы, болашакй
күтшген оцигалар, болып калар сыркаттар, 1шк1 жандүниелш сыркатты
нүктелер жөшндеп сэуегейлж болжамдар.
31.	Түлга түсшпт. Түлга жэне цогам
Психология көптеген жаратылыстану жэне когамтану гылымда?
катарында адамды, түлганы зерттейдц б1рак олардың жеке өздерше тэ(
ерекше кырлары мен сырларын бөле карастырады.
Бүл орайда психология тупга термишмен б1р катар адам, тек өкШ
(индивид) жэне «даралың» түсшпсгерш пайдаланады. Бүл үгымдар 1Ы1
бэр1 оз1нд1к өзгешел1кке ие, дегенмен олар өзара К1р!ге байланыскан.
жалпыланган, б^рптмдо түсшпс-бүл адам.
Адам - өмгрдщ ең жогары даму сатысын, ңогамдъщ еңбек удергсйт
өшмш, табигильщ пен элеуметгтктщ ажыралмас бгрмггн танытуи»
гтршййк иесг. Элеуметпк-тайпалык мэнге ие болуымен б1рге, эрб,р ада"
өз алдына бөлектенген табигат туындысы, тек өкнп.
60
Тек өк1л1 — бүл Иото заргепз (саналы адам) репйнде наңты адам,
дамудың адамдың алгы шарттарын (нышандарын) бойына сйурген
жаратылыс туындысы.
Даралык, — накты адамның түтастай болмысының, оның табиги
-лсэне элеуме-тпйк меңгерйпген ңажеттергшң ңайталанбас, ерекше
сипаты.
Даралык эр адамның менникт! тэж1рибес1нен, б1Л1мшен, шк!рЬ
нен, үстаным - көзгарастарынан, М1нез1 мен темпераментшдеп
өзгешегпктерден көршедң адам өз даралыгын дэлелдейдц беютедн
Адам даралыгының нег1зг1 көрсеткйитер1—сеп-түрткыер1 (моти-
втерг), темпераментг, кабыеттерц мшезг
Сеп-туртк1лер (мотивы) — 1с-эрекетке ынталандырушы не
мэжбүрлеуиа, белгйй кажеттердщ ңайагаттандырылуымен байла-
нысты, «не үиан 1с-эрекет орындалып жатыр?» деген сүраңка жауап
беретш ниет, талаптар (побуждения). Тлршнпк жагдайына, кажетгерше
орай эрб1р адам өзше тэн салыстырмалы түраңты жэне кайталанбас сеп-
түрткйчер жүйесш (мотивация) пайдаланады.
Темперамент — психикалык 1с-эрекеттерд1ң жүйке-динамикалык
ерекшея1ктер1 түргысынан тек өкшне берыетш сипаттама.
Кабйгеттер — кандай да б1р не б/рнеше ш-эрекеттердг табысты
орындауга кепйг болар психикалык касиеттер.
М1нез — түлганың кундылыкты — багыттаушы жэне эрекет-
ңылыкты сапаларының жиынтыгы, адам эрекет-кылыгының тит.
Түлга түстшпне байланысты 613 ең алдымен адамның элеуметгтк
мэнд1 сапалары жүйесше назар аударамыз. Ңогаммен байланыста гана
адам калыптасады жэне оның элеуметпк мэш көршедк
Психология гылымы түлганы ңогамның сырткы ыңпалдарын өз
бойынан өткгзт, белгйй психикалык ңүрылымга келтгрушг 1шк1 щарт-
тар жиынтыгы ретшде карастырады. Бүл 1шю жандүниелш жагдай,
шарттар өткендеп элеуметпк ыкпалдар непзшде ңалыптаскан нэсшднс
-биологиялык касиеттер мен элеуметпк себептерден болган сапалардың
ажыралмас б1рл1пнен күралады. Түлга жеплт барган сайын 1шк1 шарттар
тереңдей түседц нэтижеде б!р ыкпалдың өз1 эркилы адамдарга эртүрл!
эсер жасауы мүмкш. Сонымен, түлга ңогамдык ңатынастар нысаны
жэне өн1М1 гана емес, сонымен б1рге ол 1с-эрекетт1ң, карым-катынас
Жэне ортактасудың, сана мен өзтдш сананың белсендч субъектй
61
32.	Түлганың нсихологиялык; мүмкшдкстер!
Түлга бес түрл! мүмк1нд!ктер!мен сипатталады. Олар келеадеД;
танымдык, ңүндыльщты, шыгармашылдың, ара-ңатынастың (ко.ц.
муникативпйк) жзне көркемөнерлш.
Түлганың танымдың (гносеологиялык) мүмкшдш оның өз;
жинактаган акпараттың көлем.1 жзне сапасымен анъщталады. Бү
акпараг сыртңы дүние (табигат жане элеуметпк) жөншдеп б1Л1мдер
мен өзш өз1 тану магйметтершен ңүралады, сонымен б1рге бүд күрамң
адамның танымдык 1с-эрекепмен байланысты психологиялык; сапалар
да К1ред1.
Түлганың күндылыңтың (аксиологиялык) мүмкшдш оның гзгййк-
тшк, саяси, дши, эстетикалъщ салалардың куңдылыктары жүйест
орай злеуметтену үдерйлнде игерт ңабылдаган мүраттары, өмгрт
максаттары, наным-сен1мдер1 жзне умтылыс-ниеттерң ягни буг
психологиялык жэне идеологиялык сэттердщ б!рл1п, түлга санась
мен оның өз1НД1к санасы жөншде эр1 бүлардың бэр1 көңш-күй, ери
жэне зердел1к (акыл-ес) тетжтердщ жэрдем1мен калыптасып, түлганыц
дүниетанымында, көзкарастарында жэне прпшпк үмтылыстарынд!
ашылып, көр1ну1.
Түлганың шыгармашылдык, мүмк1нд1г1 - ол кабылдаган жзне &
бетшше меңгерген ептййк жзне дагдылар, жасампаздъщ , өнйи бер.
немесе ңайта жасау зрекеттерше деген, ңабьпеттшгйиен жзне оларды
кандай да бгр не бгрнеше еңбек, злеуметнйк-үйьшдастыру мен кадагала)
багалау салаларындагы 1ске асыру шамасы.
Түлганың ңарым-ңатынас (коммунинативпй) мүмк(нд1г1 - оны'
баска адамдармен жасаган, орныктырган эңггме сүхбатка түс(
байланыс түзу зрекеттершщ сипаты жзне бергктшг! Өз мазмупы
бойынша түлгааралык плдесу, ортактасу элеуметлтк рөлдер жүйес!н>
байкалады.
Түлганың көркемөнерлш мүмкшдш - оның зсемдгк злемшде*
кажеттертң деңгеги, мазмүны жзне жеделдггймен, сонымен б1р%
олардың каншалыкты канагаттандырылуымен өлшеспйрглуй Түлган
көркемөнер белсендйпп кэслби жэне өз1нд1к дербес шыгармашылыгьщ®1
эр1 өнер туындыларын кажетс1ну1нде, пайдалануында ен жаЯ
ашылады.
Өркандай когам өзшщ түлгалык сапа - касиетгерд! багалау өлшеМ**
(критерии) тагайындайды.
62
33.	Түлганын психологиялык үйымдасуы
Түлга көп деңгейм үйымдасу ңүрылымына ие. Түлганың психологиялык;
үйымдасуының ең жогары ар1 жетекнй деңгеш - оның ңажетсшу - сеп-
түршкснк аймагы, ягни түлга багдары, оның когамга, жеке адамдарга,
Ө31НС жэне өзййң еңбектжмшдеттерте катынасы. Түлгальщтың мэнд1
тараптары - оның үстаным багыт - багдары гана емес, өз1 ңалаган ңарым
-кдгынастарын кке асырабшу кабшеттшшнде. Бүл адамның 1с-арекетпк
мүмкшд1ктер1шң даму деңгейше, оның кабшеттерше, бйпмдер! мен
ептшктерше, көңш - күй, ернспк жэне аңыл - ес, зерделж сапаларына
тэуелдБ
Адам дайын кабшет не мшезбен дүниеге келмейдь Бүл ңасиеггер өм!р
барысында, белгнп табиги пршшш желюшде ңалыптасады.
Адамның анатомиялык - физиологиялык ерекшелштерц жүйке
жүйесшш непзп сапалары, жүйке үдерклершщ жүр!с1 оның нэалд1к
(генотип) болмысына тэуелдг Ор адамның биологиялык күрылымында,
ягни бастау табигатында оның псгаикалың даму мүмктдйаперййң бар-
шасына неггз ңаланган, Дегенмен, элеуметпк пршнйк иеа бш1М мен
гылымда, салт — дэстүрде, заттасңан жэне рухани мэдениетте бекшен
өткен эулеттер тэж!рибесш меңгергеннен соң гана түлга санатына
көтершед!. Адамның табиги тарапын оның элеуметпк мэнше карсы ңоюга
болмайды. Адам табигатының өз'1 тек биологиялык эволюция өшм! гана
емес, ол тарихтың да туындысы. Адам бойындагы биологиялыңты оның
“хайуандык” белплер! деп карауга типп де болмайды. Адамның барша
биологиялык табиги нышандары адами болмысңа гана тэн, олардың
б1рде б!р1 жануарларда болмайды. Наңты когамдык шарт, жагдайларда
гана адам цалыптасып, түлгалык дэрежеде көршедк
Түлганың дамуы оның мүмкшдгктерййң үздйсаз кеңейт баруымен,
кажетсшу деңгейлерййң жогарылай ауысып отыруымен байланысты.
Өр адамның даму деңгеш ол үстанган карым-катынас сипатына тэуелдй
Күндел1кп түрмыстык күйбең, пайдакүнемд1ктен аса алмаган адамды
төменп даму деңгешндеп түлга деп бшем1з. Ал жогары деңгей адамның
Когамдык мэнд1 күндылыктарынан, оның рухани ж1герл! шабытынан
кершед).
Түлга ерекшелш - оның дербестлги Өзшщ жеке дербесппн таныган
тек өкш1 калай болса, солай өтш, ауысып жаткан элеуметпк нүсңау талап-
тардан өзш тэуелаз, еркш сезедц элеуметпк жүгенс1зд1ктер мен эм!ршш-
ЭК1МШ1Л, кугын-сүрпн замандарда өз болмысын билеп бшедц когамдык
63
күйзелктерден жабыркап, тарыкпайды. Түлга дербестш оның ең жогары
психикалың сапасы рухани жйерлшкпен байланысты келедй
Рухани жгге/ишктүлганың жогары санасынан, барша үждансыздывда
табанды ңарсы түра б!яуд1 кажетсшушен, үлагатты мүраттарга жан-
тэшмен бершгещцпнен, азаматтыеда сай келмейтш өрес1з, өнегеаз
ниеттерден алшак болуынан, б1р мезетпк мансап пен пайдакүнемдшке
бершмеу'1 мен жалган элеуметпк жалтаң белсенднпктен аулак жүрушен
көршедг Негүрлым когамның рухани-мэдени деңгеш төмен болса, ол
когамда жалпыламай теңдесттру багыты белең алып, адам кад1р!н тану
калады, талапты саяси-идеологиялык стандарттарга көзс!з багынушылар,
күлдык психологиядагы пендеяер саны үлгаяды.
Түлга сапалары оның түрмыс — кызметтш жеке ңатынастарының
өр1с1мен злеумет ийршййгййң зркилы саласына ент, араласа бътучмен
аныңталады. Шыгармашыл түлга пкелей элеуметпк коршау шеңбершде
түсауланып ңалмай, аукымды да кең цогамдыц өм!р даңгылында даму
багытын алады. Б1р түлга бойының өзшен бүкйч злеуметпйң болашаң
даму желгсш аңгарамыз. Себсб! түлгалыкка жепскен эрб1р адам - когам
келешепшң айнасы, содан да ол елдщ бүгшп жагдайынан озык жүредг
Түлга дербесмйгг оның матаулы туйык топ түсауынан тэуелыздггш
б1лд1ред1, түлга дамыгандыгының көрсеткйш есептеледк
Түлга дамуы — оның злеуметлтк үнамды сапалары жүйесййң эр өм1р
кезеңше орай калыптасып баруын, белпл! ңогамдың алгы шарттарды,
элеуметпк тапсырысты орындап жүруш, адамды когамдык жатсынуга
итермелейтш жагдаяттардың күшш жойып отыруын талап етедн
Тек өкшшщ түлгалыкка жеплушде үңсастыру (идентификация) мен
түлгалың дербестену (персонализация) үлкен маңызга ие.
Идентификация — тек өкш санасында өзш баска ада.мдармен, тт-
пй бүкгл адамдар ңауымы, ңогамымен теңдесийру, үңсастыру сез1мийн
ңалыптасуы
Персонализация - зрбгр түлганың басңа адамдар арасындагы өзййң ке-
мелдг өкыеттшгш, кадгр—ңасиетшүлыктайбъчугмен нактызлеуметтж
ңауымдастыкта өз мүмкшдгктерш ашып, 1ске асыра бъчу сезгмй
Өзге адамдармен түлга өзшщ «Мен» сез1м1мен, ягни өз1 жөншдеп өз
түжырымдарымен, өз мүмк1нд1ктер1мен, өз мэнднпп непзшде ңатынас
жасайды. Түлганың өзшдш танымы (рефлексия) накты «Мен» мэнше
сэйкес болуы да, болмауы да мүмкш. Өз «Менш» орынсыз аскак түту
оның деңгейш жөнс‘1з эбден карапайымдылыкта төмендепп ж1беруде«
1шк1 түлгалык дау-дамай күйзелю (конфликт) пайда болады.
64
Түлганың өм!р жолы накты тарихи- элеуметпк кещспкте өтедг
Өнд1р1ст1К - материалды жагдайлардың, түтыну аймактарының,
элеуметак катынастарының Ө31НД1К ерекшелйт адамның пйршшк, өмгр
суру ңалпын айңындайды, оның эрекет - ңылыгындагы түрактанган
меншпсп ерекшел1ктер1 тулга типш айырады.
Өр тулга өз1Н1ң өм1рл1к 1зг1л1кт1 багыт — багдарын (стратегиясын)
калыптастырады. 1згЬпкп багыт - багдар мэш - тулганың өмгр.йк
устанымы, өз ңундылыкты багытына сэйкес агымдагы -тгршшк
жагдайларын өзгерту жэне оларды пайдаланудың, жасаудың жалпылай
эд1стер1 жүйесййң турацталган бет алысы.
Тулга калпының аса маңызды көрсеткшй оның өзшдпс психикалың
реттеу эрекеп, оның эрекет - ңылыгының элеуметпк вдлыптаскан
өлшем - шектерге сай емес, пкелей жанама ңарым - ңатынасңа түсе
бшуй
Түлга өз1шң түраңтанган касиеттер б1р1пм1мен сипатталады. Олар:
- сыртцы ьщпалдарга сезгмталдыгы, туракупы сеп—түрпиа, ңызыгу,
ңоршаган ортамен ңатынас түзу цабтепй жэне өз1нд1к эрекет
- ңыльщты реттеудщ адамгершбйк принциптерй Түлганың бүл
ерекшел1ктер1н1ң бэр1 тума (генетикалык), нэсщдпс жэне элеуметпк
- мэдени жагдаятардың б1р!ге 1ске ңосылуының нэтижесЬ
34.	Түлганың психикалың дамуындагы биологиялык жэне
алеуметпк жагдаяттардың өзара байланысы
Түлганың болашак психикалык даму мүмющцктер! оның биологиялык
үйымдасу табигатында күш 1лгер1 берыген. Оның жекеленген даму
сүлбасы (схемасы) да тек өкшнщ осы табиги непз! - генотишмен
аныкталады. Дамудың эрңилы кезеңдер! түрл! гендер бакылауында бола-
ды, дегенмен, олардың белсендЬпп аяк асты өзднтнен көршбей, сырткы
ыкпалдар эсершен 1ске асып жатады.
Психикалъщ даму үдерга тек генетикалъщ себептерден гана бол-
май, оган ъщпал етуиа элеуметтлк жагдайлардың да себеттк эсершщ
маңызы үлкен. Бүл себептердщ (детерминанттар) бэр1 де өзара байланыс-
ты. Далыптастырушы кызмет (функция) негурлым күрде.й келсе, табиги
жэне элеуметтлк себептердщ өзара байланысы да тыгыз болады.
Дамудың эрбнр накты кезеңшде белгш. ңоршаган орта ыцпалдарына
деген сез1мталдъщжогары таңдамалыксипатңа (сензитивтгкке) иел(г1-
мен ерекшеленедй
65
Сензитивпйк — бул кей орта ыкпалдарын өткгзйг, калгандарынц
тоскауыл болатын тулгалык елеуйи ңасиет.
Ол айырым адамдарда тар, ал өзгелерде кеңцеу келедй Накты тек
өкшне, оның даму багытына коршаган орта ыкпал-зсершщ ауңымы
мезеттгк жагдайга сзйкес көргтс бередй
Өр даму кезең! ендт дамуга непз ңалайды. Адамның даму субьек-
п болуына оның б1р гана белсендппп жетюлнайз. Оның кандай орта
ыңпалдарын ңалайтыны сол адамның психикалык ерекшелштерше
тэуелдг Өзш ңоршаган ортага жаңалыңты өзгерютер ещцре отырып,
адам өз генотиппк багдарламасын 1ске асыру үшш тшмд1 жагдайлар
жасайды. Далщдың алгашкы кезвңдершде баршага б1рдейзрекет-кылъщ
формалары ңаланып, ал кешнгг кезеңдерде даралыкты, жекеленген кылык
формалары пайда бола бастайды.
Адамның табиги түстарын оның элеуметпк мэнше карсы коюга
болмайды. Адамдагы биологиялык сипаттарды оның бойындагы
кандай да төменгйпктщ белпш деп түсшуден аулак болган жөн. Адам
күрылымындагы биологиялык нышандардың өзш де тек адамилык ныша-
ны деп бшген дүрыс. Адам тумадан өзшщ эмбебап дамуының генетикалык
мүмк1нд1ктер1не непз болган жогары биологиялык күрылымга ие. Адам
биологиясының өз1 де элеуметпк себепп, ягни оның когамдык - тарихи
дамуымен орайласкан.
Психиканың тсш жеплут мен кальштасуын ажырата бшген орынды.
Психиканың п1с1п жет1лу1 — бул адам психикасының йитей өз бетш-
ше (спонтанное) өзгерштерге түсуй
Психиканыц цалыптасуы — бул психиканың Сырткы ыңпалдарга
жзне ең алдымен элеуметгтк зсерлерге тзуелдг дамып, белгш нэтижеге
келуй
Жалпы генетикалык жагдаяттардың эсер1 себебшен болатын тек
өкйпнщ барша морфологиялык, физиологиялык жэне психикалык
ерекшел1ктерд!ң б1рл1п - адам цурылымын (конституциясын) түзедй
Биологиялык жэне элеуметпк жагдаяттардың өзара ыкпалдастык
проблемасы психология тарихында психологиялык дамудың б1рнеше
теорияларының пайда болуына непз калады.
Биологиялык, п1с1п жепйлу теориясы адамның психикалыК
кызметтер! нзсшдгкпен аныңталатынын, оның коршаган ортага
тзуелс1зд1г1н, агзаның биологиялык шст жеийлуз барысында дамшпынЫ
жөншде түжырым жасайды. Өрб1р тек өкшшщ дамуы бүкы адамзаТ
тегшщ дамуын кайталап отырады (биогенетикалык заң).
66
Ңоршаган ортаның жетекинл1крол1 теориясы бойынша-адамның
ңсихикальщ дамуындагы шешушл жагдаят — бул ңоршаган орта. Бүл
теорияны колдаушылар психикалык. дамудагы сапалык өзгерктерд!
жастык кезеңдермен байланыстырмай, олардың бэр! бш1м, епплш жэне
дагдылардың топталуынан деп түснадред!.
Каз1рп заман гылым деректер! белпл! биологиялык, жагдаяттардың
адамның кандай да психикалык сапаларының калыптасуын киындататын
не жең1лдететш шарттар ретшде кдгзмет ететшш айгактайды.
Генетикамен сыбайлас психология саласы - психогенетика — тек
өкшшң эрекет-кыльщ ерекшел1ктер1нде көргнетш генотип пен орта
жагдайларының өзара байпанысын зерттейдй
35.	Түлга теориясына байланысты түжырымдамаларга шолу
Түлга проблемасына орасан көп зерттеулер арналган. Олардың бэрш
үш үлкен топка бөлш, карастыруга болады:
ГТүлга проблемасының эдкнамалың жяне жалпы теорияльщ
зерттеулерй Бүл зерттеулер келес! эдкнамалыкпринциптер мен пробле-
маларды ашугаарналган: санажэне гс-эрекет бгрйгшринцит; тулгалык
принцит, тулганыңсебептшкпринцит, биологияльщпен элеуметпйктщ
өзара катынасы принцит, тулга бойындагы даралык жэне когамдъщ
сипаттар, субъект проблемасы, жүйелййк багытының 1ске асып баруы,
жэне т.б. Түлга психологиясындагы жалпы теориялык проблемалар:
тулга ңурылымы проблемасы, тулга типологиясы, ңозгалысы (динами-
касы) жэне дамуы, т.б. проблемалар.
2.Тулганың наңты ңурылым бфлжтерш жэне тулга ерекшелш-
терш, ягни түлганың сеп-түртю - кажетсшу аймагын, агрессивтшш,
күйзелшш, мшезш жэне т.б. эмпирикальщ талдауга арналган зертте-
улер.
З.Тулга жон1ндег1 б1ртутас аеторлың теориялар: Фрейд, Юнг,
Рубинштейн жэне т.б. гылыми козкарастары.
Түлга жөншдеп зерттелеулердщ бүл үш тобы өзара байланысты
келед!.
Психологиядагы түлга зерттеулернпң жалпы багыттарына шолу бере
отырып, ек1 непзп багытты — номотетикалъщ жэне идеографиялык -
ажырата атамай болмайды.
Номотетикальщ багыт — тулга ңызмегтперййң жалпы, эмбебап
заңдарын талдауды көздейдй Бүл салада колданылатын басты
67
э/цстер - жаратылыстану э/цстерн баңылау, эксперимент, деректерд!
математикалык - статистикалык өвдеу.
Идеографияльщ багыт - тулга бгрегейлшн, оның ңайталанбас
бгртүтастыгын дэрттейд! де неггзгг зерттеу эдйлперг ретгндерефлек-
сия жэне «жекеленген жагдайлар» эдгстерш колдана отырып, олардан
алынган деректердг пгеориялык, жалпыпыкңа келтлред1 эр1 түандгре
баяндайды.
Түлга психологиясындагы психоаналитикальщ багдар Х1Х-ХХ г.г.
тогысывда пайда болды. Оның непзш калаушы Зигмунд Фрейд.
Фрейдтщ түлга теориясының басты бөл1мдер1: бейсана проблемаиары,
психикалык акпарат куүрылымы, тулга динамикасы, түлзаны зерттеу
эд1стер1, даму жэне невроздар.
Фрейд ппаршше, психикалың ом1р ашык сана, астар сана жэне
бейсаналык деңгейде өтш жатады. Бейсана аймагы музтаудың су асты
бөлпт сияңты басңа сана түрлерше карагавда көлемд! де салмакты келш,
өз шше адамның барша эрекет-кылыгындагы инстинкттер мен табиги
ңозгаушы күштерд! камтиды.
Психоаналитикалык теорияда адам инстинкттершщ ек1 непзп тобы
ажыралады: эротикалың (немесе өм!рл1к) жэне ңиратушы (өлш) инс-
тинктерг
Өм1рл1к инстинкттер энергиясы «либидо» деп аталады. Бүл инстин-
кттер өз 1Ш1не аштык, шөл1ркеу, жыныстык ңатынасты (секс) алып,
тек өкшн1ң саңталуы мен гтршшгш камтамасыз етедй
Өл 1м и нстинкттер!—ңирагкыш күштер тек өкипшң 1шк! жан дүниесше
(мазохизм не өз1не ңол салу), совдай-ак сырттай болмысына (өшпендшк
жэне агрессия) багдарланады.
Көп жылгы клиникалык зерттеулерг нег1з1нде В. Фрейд өзййң инс-
тиикттер жөншдеп түжырымдамаларын үсынды. Осыган байланысты ол
адам түлгасы күрылымының үш деңгешп б1рл1ктерш аныңтады:
«ОЛ»(Ид-ОНО), «МЕНя(ЭГО-Я),» ЖОГАРЫ МЕН»(СУПЕР ЭГО-
сверх Я).
«ОЛ» (Ид-Оно) - Абай өз философиясында бүл түсвдкп «МешЮ»
термишмен беред! - психиканың бейсаналың бөлш, биологиялың тулШ
инстинкттг цүмарлыктардың (агрессивтг жэне сексуалды) бүрңаныст^
ошагы. «ОЛ» «либидо» деп аталатын сексуалды энергиямен каныңкаН-
Адам - түйыкталган энергетикалык жүйе, эр адам бойындагы күш-ңуат
- түраңты шама. Бейсаналылыгынан эр1 аңыл өлшемше келмейпщйпней
(иррационал) «ОЛ» канагат алу (рахаттану) принципше багынады, ягнй
адам өм’1р’1н1ң басты мүраты - рахат жэне баңыт осы инстинкттен.
68
«МЕН»(Эго-Я) —инстинют «Ол» талаптарын уздгказ шынайылылык
(реальностъ) принцит неггзшде орындап баруга умтылады. «МЕН»
адам бойында бейсана жэне ашык сана күйшде б!рдей орын иелейдг
«МЕН» деңгеш инстинктп «ОЛ» - мен үдайы тайталаста болып, адамның
сексуалды күмарлыктарын басып отырады. «МЕН» үш ыңпал эсерше:
«ОЛ», «ЖОГАРЫ МЕН» жэне ез талаптарына багындыруды көздеген
когамга - тэуелд! келедъ «МЕН» аталгандар арасында үйлес1мд!Л1к
орнатуга ат салысады, б1рак рахаттану принцитн басты максат түтпай,
болмыс шындыгымен жүргенд! калайды.
«ЖОГАРЫ МЕН» (Супер — эго, сверх - я) — ата-аналар жэне
ңогамдык моралъ ьщпачдарының иес1. Бүл күрылым бала ӨМ1ршщ ба-
рысында калыптасып, сол бала жынысыиа тектес ересек туыскан бол-
мысына үксап дамиды. Үксау не сэйкестену (идентификация) желюшде
ер балаларда «Эдип комплекс!», ал кыз балаларда «Электра комплекс!»
калыитасады. Бүл комплекс түрлер! баланың сэйкестену нысанына
(эке не ананың б!реуше) болган ею үшты, б1р1-б1рше кайшы толганыс
(жаксы көру мен жек көру) сез'1мдершен күралады. Түлга «Менё» сырткы
дүниен! аныктайды. «Ол» (эго) жэне Жогары МЕН (супер эго) көбше
өзара сиыспайтын талаптар кояды. Мүндай жагдайларда «МЕН» күпгп
ыкпалдаргатап болып, оны «урей» билейдъ «Мен» осы үрейге карсы ере-
кше тоскауылдар - психологиялык, кррганыс тетнстерш 1ске косады.
Элемд1к психологияда түлга теориясына орай өз маңыздылыгымен
эйпленген багыт - бүл бихевиоризм. Бихевиоризмшң зерттеулер}
аясы — адам эрекет-ңылыгы, ал психология сол эрекет-кылыңты кун1
1лгер! болжау жэне ңадагалауды мтдетше алган жаратылыстану
гылымының эксперименталды саласы есептелшдс
Бүл багыт непзш калаушы Д. Уотсон шюршше, адам тумадан
ңарапайымреакциялармен реф.пекстерге гана бешмделген, б1ракмундай
нэс1лд1к шарттар саны шектеулг, аз санды. Осыдан тек өкшшң барша
зрекет-ңылыгы оку-уйретудщ нэтижесшде пайда болады.
Уотсонның аныктауынша, түлга - эдетп дапдылар жүйесшщ туын-
дысы. Сондыктан да галым түлга сипатын, оның практикалык кызметш
үзак, уакыт зерттеу барысында аныкталган эрекеттершщ жиынтыгынан
байңауга болатынын алга тартады.
Бихевиоризм үстанымына сэйкес, эрекет-кылык талдауы катаң объ-
ективт। сипатта болып, сырттай байкалагын жауап эрекеттерге (реак-
Ция) гана непзделу! тшс (объектив таным, колга түспейтшдердщ бэр!
бекер, ягни адам ойы, санасы өлшеспруге, санакка келмейдц осыдан
69
олар зерттеу нысаны бола алмайды). Адамның 1шю жан дүниесшде
болып жатканның бэр! - тылсым сыр. Шынайы зерпелетш нэрсе — бүл
адамның тысңы эсерге болган жауап эрекетц оның сырпай көршетш
эрекет-ңылыктары жэне осы эрекеперге мэжбүрлеупп ңоршаган орта
ыңпалдары (стимулы) мен жагдайлары. Психологтың мшдет! - жауап
эрекетке орай ыңтимал ыкпалды аныктау, сол ыңпалды пайымдау арңылы
кандай жауап эрекет боларын болжастыру.
Сонымен, бихевиоризм түргысынан тек өкшнпң бойында ңоршаган
ортага икемдесуге кажет жауап эрекетке байланысты кандай мүмкшдпсгер
болса, солардың бэр! түгелдей түлгалык сипапы бередц ягни түлга - бүл
дагдылар, саналы баскарылатын инстинкпер, элеуметтенген эмоциялар,
жаңа дагдылар түзуге кажет бешмдесу кабшет!, калыптасңан дагдыларды
бекпу жөне сакдап калу касиетц
Осыдан, түлга - үйымдаскан жэне ыңтималды түракты дагдылар
жүйесГ Дагдылар түракты эрекет-кылык непзц сонымен б1рге олар
Т1рш1л1кт1ң өзгермел! жагдайларына бешмдескен, болмыс өзгеркше
сэйкес жаңа дагдыларды калыптастырады.
Түлга психологиясының гуманиашк багыты- психоанализ жэне
бихевиоризм принциптерше карсы түжырымдарымен калыптасты.
Бүл психологиялың теорияның басты үстанымы: адам - бгрегей жэне
ңайталанбас, элеммен ашык байланыстагы, өз1н-өз1 жегтлдгрт баруга
кабыетпй бгртутас күбылыс. Гуманисйк психологияның 1р1 өкшдернпң
бгр 1 А.Маслоу.
Гуманиспк психологияны баска гылыми агымдардан ерекшелейтш
принциптер төмсндепдей:
-	адамды бгртутас дүние ретснде ңарастыру;
-	адамга деген камкорлык нег1з1 — психотерапиялык жэрдем;
-	адам болмысы бастауының субъективгтгц'
-	тулга түсййктерг мен кундылыңтарының басымдылыгы;
-	түлга бойындагы үнамды ңасиет — сапаларды үлагаттау, олардың
өзшше 1ске ңосылуы мен ңалыптасуын зерттеу;
-	тулганың өткен өм1р1не байланысты себеттк жагдаяттарга
байытен катынас жасау;
-	сыркат адамдарда болып калатын жекеленген деректердг емес,
калыпты немесе данагөй түлгаларды зерттеуге багытталган эдгстер
мен тэсыдердг икемдййкпен пайдалану.
70
Тулганың рөлд1к теориясы адам эрекет-кььлыгын ею түснйк непз1нде
сипаттайды: «элеуметпк мэртебе», «элеуметпк рөл». Бүл теорияның не-
пзп түжырымдарын берген калымдар Т.Парсонс, Р.Мертон жэне т.б.
длеуметийк мэртебе (статус) - бул тек өкййшң ңогамдык
куңыктары мен мшдеттерг жүйес'тдег1 баска да көптеген амал-
эрекеттергмен байланысңан неггзгл де накты дэрежелгк багыт-
багдары.
Өр адамның элеуметпк мэртебес! оның 1шк1 жандуниелпс үстйнымдары
мен күндыльщтарынан, сондай-ак сырттай кейшнен (кшм кикйнен, мшез-
ңүлыгынан, жүрк-түрысынан, сөз саптау мэнершен жэне т.б.) көршедк
Өлеумегпк мэртебе өзшщ жогары деңгешнде болса - ол мактаныш,
ол түлга канагатының белпсц ал егер ол төмен дэрежеде көршсе, жек
көруш1л!к, тшп жеркешш күйзелктерш туындатады.
Кай деңгейде болмасын, адамның элеуметпк багдар - багытының
ауысуы түлгалык касиет-сапалардың өзгеруше себеппп болады да,
оның «Мен» күрылымына ерекшеленген сипат ендгредц өзшдпс санасы
мен Ө31НД1К багамын жаңа арнага салады. Адам араласңан элеуметтж
ңатынастар жүйеа де жаңаланады, сырттай катынастагы адамдар
көзкарасы да ауысып, назарындагы түлгадан күтетш тшек-ниеттер1
жүйеа өткендеп калпынан шыгады.
длеуметийк рөл—коршаган орта адамдары ңалау-күткешне сэйкес
накты тулганың мэртебесше орайласңан эрекет-кылык үлгйл (модел!),
ягни өзге адамдардың өз эрекеттерш накты мэртебел! түлгада бекшен
КҮКЫКгар мен мшдеттерге сэйкестещцрш, немесе оларды бүлжытпай
кайталап, орындауы.
Түлганың шыгармашылык мүмкшдш! де осы элеуметпк рөлд! аткару
барысында өз өр1сш тауып, юке асып жатады. Субъект рспндеп адамның
өз элеуметпк рөлш атңаруы оның кызыгулары мен кажеттерше сай болган
бппм, дагды жэне ептЬйктершен көршедь
Ролд1к эрекет-кылык - эрдайым элеуметпк жүйе, сонымен б1рге
тек өк1Л1Н1ң субьектив күндылыңты багыт-багдары, кызыгулары мен
Кажеттерше орай койылатын шынайы рөлдш талаптар бгрлшше сэйкес
1ске асып отырады.
Сондыктан, эр адамның түрл! элеуметпк топтармен, олар аркылы
бүкш когаммен байланыстырагын өз элеуметпк рөлш орындау эрекеп
т1келей оның санасы, психикасы, даралыгы жэне б1регей «МенЬ>
түргысынан өңдеуден өтедь
71
36.	Тулганың элеуметтену! жэне оның даму кезеңдер)
Тулга элеуметтенуг — бул тулганың ңогамдъщ ңундыльщтар мен
адамзаттыкунамды эрекет-кылык эдгстерш меңгеруг неггзшде кауым
пиршшгте кажет кабглеттерд! ңалыптастыруы.
Өлеуметтену үдер!с1нде адам элеуметпк калыптарды меңгеред!,
элеуметпк рөлдерд! пайдалану эд1стер! мен когамдык эрекет-кыльщ
дагдыларын игередь Тулганың элеуметтену 1 элеуметпк шындыкты тану
непзщде калыптасып барады.
Тулга элеуметтенушщ непзп көздерй
1)	ерте баяалың шак тэжйрибесг - психикалык кызметтер мен эрекет-
кылыңтык карапайым формаларының калыптасуы;
2)	элеуметтш мекемелер — тэрбие, оку, бнпм жүйелерц
3)	карым-ңатынас жэне 1с-эрекет үдеркщдеп адамдардың өзара
ыкпал-эсерь
Өркандай элеуметпк роль өз 1шше көптеген мэдени калыптар, ереже-
лер жэне эрекет-кылык үлгшерш камтиды. Өм1р барысында эрб1р адам
жасы мен кызмет бабының өсуше орай б!р емес, б1рнеше элеуметпк
рөлдерд! меңгеруше тура келедь
Өз мазмуны бойынша элеуметтену кубылысы - ею тарапты үдерк.
Б1р жагынан, ол - когам тарапынан элеуметпк тарихи тэж1рибеш,
рэм1здерд1, кундылыктар мен калыптарды келеы эулетке жетюзу болса,
екшпй жагынан, - оларды тек өкшшщ игеруц өз меннппне өтк!зу1 (ин-
териоризациялауы).
ЪцлоугЗлр&интериоризациялау дегешм1зсырттайкөрцйсп когамдык
өм1р үдергстернйң пша саналык үдерктерге өпп, тшсп өзгерктерге келуй
ягни жалпылануы, сөзд1к (вербалды) формага енуц будан былайгы даму
кабыетш иемденуь
Тулга үшш элеуметтену үдеркшгң алгашкы кезеңдердеп басты мэы
- өз элеуметпк орнын 1здеп, табуы. Бул үдерктеп тек өкип үшш өзекп
мэселе: 1) өз «Менш» тану; 2) өз «Менпнң» мэн-магынасын түсшу.
Өз «Менш» тану мен оның мэн1н тусшу тулга дербесппшй
орныгуы мен «Мен - бейнеш» калыптастыру үдерклнде эркайсысы өз
магынасымен ажыралады.
Өз «Мешн» тану ерте балалык шаңта өтедй 2-ден 5-жасңа дейш т1К
жүруге жэне сөйлеуге үйренедц ойы мен санасы дамиды, күрдел11с-эрекет
(сурет салу, таным кабшеп, еңбектену) дагдылары калыптасады, ең бас-
тысы - орта жэне соңгы балалык шакта мектеп окуымен айналысу.
72
Өз «Менййң» мэн-магынасын түсту - бүл түлганың күндылыкты
бой көтерш, кемелденуц Бүл үдергс орта балалык шаңта басталып,
«Мен-ге» (ягни «маган») үксаган «баскд адамдармен» өзш үдайы салыс-
тыра багалау непзшде жүрш жатады. Осы үдерк барысында түлганың
жаксылык пен жамандың, өм1р максаты мен мэш жэне баска да рухани
- адамгерш1Л1к пен дүниетанымдык үстанымдары жөшндеп түснпктер!
калыптасады.
3. Фрейд элеуметтенудщ келесщей психологиялык тепктерш ажы-
ратады: үңсау (имитация), теңеспйру (идендификация), үят жэне к1нэ
сез1мдер1
¥ңсау (имитаця) — бапаның кандай да белпл! эрекет-кылык үлпсш
саналы кайталауга тырысуы. Мүндай үлп ата-ана, жакын-жуык,
достарының жэне т.б. эрекеттер! болуы мүмкш.
Теңеспйру (идентификация) - кандай да кауымдастык мүшес!
екенш сезшу. Өзш теңеспру аркылы бала ата-аналарының, агайын-
туыстарының, достарының, көрнйлершщ жэне т.б. эрекет-кылың
үлплерш, олар бойындагы күндылыкты өнегелерд! өзшщ мешшкп
сапа-касиеттер! ретшде кабылдайды.
Психологиялык үксау мен теңеспйру үнамды тетпсгер ретшде
танылган, себеб! бүлар белпл! эрекет-кылык калыптарын цабылдауга
багдарланган. Ал үят пен к1нэ - кейб1р эрекет-кылык үлплерш
кабылдауга шек кояды немесе тшп кабылдатпайды, осыдан мүндай
тепктер болымсыз не кер! деп есептеледц
¥ят, эдетте, адамды маскара, эшкере ету сезшшен 61рге жүредн
Бүл сез1м түлга эрекетш баскалар көз1мен багалауга непзделген.
Кшэ сезшу-эр адамның өз айыбын өз1 багалауымен 1штей күйзелкже
түсуь Адам өз жазасын өз1 бередц ал мүны кадагалау эр түлганың өз ар-
намысына байланысты.
Амеркан психолоп Ч.Кули бала санасы мен оның өзшдш санасының
калыптасуында сол баланы коршаган бастапкы үжымдардагы өзге
адамдар (ата-аналар, туыстар, көршшер, достар жэне т.б.) ппбрлер! мен
түспйктершщ маңызды болатынына назар аударады.
Ңоршаган орта адамдарының пшрлер! түлга үшш соншалыкты
маңызды да мэндц себеб! солардың ыкпал-эсер! аркасында тек өкшшщ
«Мен» сез1м1 дамиды. Ч. Кули бүл күбылысты «айналы (зеркальное)
Мен» деп атаган.
Өзге адамдар - тек өкнпшң көршшш беретш айна кпетп, осы
өзге адамдармен үдайы карым-катынаска келуден баланың өз «Меш»
73
калыптасады, ягни адам «МенЬ эрб1р тек өкшнщ баскалармен
ыкпалдасты байланысынан туындайды.
Шьшында да «айналы Мен» баланың Ө31НД1К санасының маңызды
элеменп есептеледк Осының аркасында балада өзшд1к бага беру кабшеп
дамиды, өз бойына басңалар көз!мен карауга үйрешп, өзш олардан саналы
түрдеажыратабнпп, өзкад^рш мактанышпен тануга немесе өз «Менш»
кад1рлемеуге дагдыланады.
Уаңыт өтумен, бастапкы үжымдардгы элеуметпк ыкпалды
байланыстардың кеңекямен субъективп «Мен» ныгайып, түрактана
бастайды: коршаган адамдар ыкпалымен тек өкппшң өзшдш кадагалау,
бадылау кабшеп артады, элеуметпк топ калыптары мен күндылыктарын
жогары дэрежеде игеруге кол жетюзедй
Ч. Кули теориясыныңүнамдытарапы-адами «Мен» калыптасуында
элеуметпк карым-катынастарга үлкен мэн берш, к1ип элеуметпк
топтардың (ата-аналар, жакын-жуыктар, көршшер жэне т.б.) ыңпалын
жогары багалауында. Дегенмен, ол бала өкпршдеп «Мен» дэрежесшщ
кемелдену1нде бастапкы .үжымдардың ролш эшрелей отырып, элеуметпк
мекемелер (оңу, бшм, тэрбие орындары) ыкпалына акау түс1рд1. Мем-
лекетпйк тапсырыс жлне арнайы тэрбие болмаган жерде болымды
«Мен» ңалытпаспайтынын Ч.Кули ескермед!
Американдык галым- психолог Дж.Мид баланың элеуметпк кемелде-
нушде элеуметпк карым-катынастармен бгр катар, адамдармен араласу
барысында колданылатын рэм1здер жэне ым-ишараларды түсшш эр!
пайдаланудың үлкен маңызды болатынына баса назар аударды.
Озаратүсппсу мен элеуметпк ңатынастарга келуде Дж.Мид балалык
шактагы баска адамдар рөлш кабылдау кабшепне байланысты екенше
ден койды. Мүндай кабшеттгң орныгуында балальщ шаңтагы ойындар
маңызды болатынын алга тартты. Үжымдың ойынга енуден бала белпл!
рөлд1 атңаруга юркедк соң өсш тэжгрибс жинактай отырып, ол ойынга
ңатыскан бгрнеше адамдардың рөлш орындауга тырысады.
Сонымен б1рге, оның акылы, өзшдш санасы дамиды, келе-келе
элеуметпктопкалыптары мен күндылыкдарын меңгере бастайды, өзше
болган талаптар мен үстанымдардың мэнш түсшетш болады.
Кемелге жепп, «Мен» дэрежесше көтершген түлганың көрсеткпш
- өлеуметтш топ цалыптары мен ңундылыкупарын, сол элеуметпйң
өзше крйган талаптары мен устанымдарын ңабылдауы, ягни Дж. Мид
ппаршше, бүл накты тек өкгпше койылган талаптар мен үстанымдардыН
жалпыланган үжымдык бейнеск
74
Өз1 катысып отырган алеуметпк топ талаптары мен үстанымдарын
кабылдаганнан бастап, тек өюл! өзйпң кемелденген субъектив «Менше»
ие болады.
Осы сэттен бастап, ол топтың басңа да мүшелер!мен б1рге топ
мүдделерше ортактасып, жалпы проблемаларды шешуге араласады.
Элеуметтену - бүл белгпп элеуметпк шарттармен үйлескен түлганың
белсенд! түрде өзш-өз1 ңалыптастыруы. Өлеуметтенуден түлга когамның
толыкканды мүшес! ретшде танылады.
Адамның сэн көршкц талгам, кажетсшу багдары ауыспалы болса, ал
дүниетанымдык көзкарастары, жалпыадамзаттың мэдени күндыльщтары
түраңтылау келедг Эр эулет өкшнпң өм!рге араласуы өз проблемаларын
пайда етедь Элеуметтену - бүл жаңа эулетп өткен салт-дэстүрлер мен
күндылыктарга багындыру емес. Егер бүлай болса, тарихи үдерк өз да-
муынан калады, эке мен баланың айырмашылыгы жогалады. Элеуметтену
- эрб!р үрпаңгың өз дэу!рше сай жасай бшу 1, өз когамына орай элеуметпк
- психологиялык үстанымдарды түсшш, прпплш кызметш орындауы.
Эм1рийл-эк1мш1л ңогамдагы элеуметтену — жас эупетпң ересек-
тер үстанымын бүлжытпай кайталап, орындауы. Ал өркениетп де-
мократияшыл когамдагы эулеттер арасындагы ңатынастар теңдш
пен кызметтеспк непзшде болып, жаңа эулетпң жалпыадамзаттык
күндылыктар шеңбер1нде дамуына жол ашуы басты шарт.
Тек өк1Л1Н1ң элеуметпк мүрага ортактасуы - оның ңогам мэдениетш
ңабылдауы.
Мэдениет — бүл рухани жэне материалды кундылыңтарда,
элеуметтш жэне тулгааралъщ катынастарда көрййс берген адам-
зат табысы. Адамдардың эркилы өм1р саласындагы (еңбек, түрмыс,
когамдык жэне саяси пршйпк, т.б.) кажетп эрекет-кылык, калып,
талаптарының бэр1 - мэдениетте көршедй Тек өкййшң элеуметтену
нэтижеа оның элеуметпйк кунды деп танылган ерекшелйапершде: аңыл,
мшез, 1с-кимыл эрекеттершде, тэрбиелшгг мен окымыстылыгында,
ңогамдык бешмдесе бъпушде байңалады.
Тек өкшшщ эркилы жас даму кезеңдершдеп психикасы белгйп
сапалардың дамуына бешм келедг Өлеуметтену үдер1с1нде түлганың
өм1рл1к үстанымдары мен мшез бтстерц жалпыланган эрекет-кылык
эд1стер1 мен принциптер! калыптасады.
Сонымен, элеуметтену — бул элеуметпйк мекемелерд1ң арнайы
багытталган жагдайларында немесе тулгага болган эртүрлг өмцхйк
шарттардың кездейсоң ыңналынан туындайтын элеуметпйк
75
ңүндылыңтар мен элеуметке бешмдескен эрекет-ңылык, эд1стер1
жүйест игеру үдерйл (сонымен б1рге — нэтижеа).
Өлеуметтену сапасы мен сипаты көп жагдайда накты когамның
элеуметпк күрылысымен аныкталады.
Өлеуметтенген түлганың психикалык ңалып шеңбершде көрнпс бе-
ретш б1рнеше ерекшел1ктер1н атауга болады.
Түлга өз дамуында элеуметпк бейгмд1л1кпен бгр ңатар түлгалың
дербеспйк, өз даралыгын түраңтандыру ңажетппне ие. Сындар-
лы жагдайларда мүндай түлга өз өм!рл1к багытын коргай алады, өз
үстанымдары мен кундылыкды көзңарастарын сактап калу күцпне ие.
Ңатерл! жагдайларда кандай да ауыткулардың алдын алып, психикалың
корганыс табуга тырысады.
Тиянакты кемелденген түлга үгшн калыпты шарттар: үздокшз даму
жагдайында болып, өз1н-өз1 жетшд^рш бару жэне өз мүмющцктерш 1ске
асыра б1лу; өз1 үшш жаңа табыс шектерш белплей отырып, «ертеңп
күн куанышын» көре бшу; өз ңабшеп мүмк1нд1ктерш ашып, пайдала-
ну; ал киыншылык баска түскенде - ымырашылдыңка келш, жагдайга
беГпмдесумен эрекет жасай бшу. Психикалык үстамды тек өкш1 басңа
адамдармен тшектеспк карым-катынаста болып, олардың мүдделер! мен
ңажеттерше сез1мтал келедь
Өз өм1рл1к жоспарын түзуде психикалык түрактанган түлга шынайы
мүмкшдгктершен аспай, күиа келмейтгн талантарга үрынбай, орын-
сыз эрекеттерден сактана быедй Дамыган түлга жогары дэрежем
эдйгд1к, ар-намыс жэне абырой сезгмдерше бай келедй Ол алдына койган
шындыңка сай да мэнд! оз маңсатгарын орындауда табандылың көрсетш,
көздегенше жетпей, тынбайды. Ңиындау талаптар кезшсе, бүл түлга
психикапык күйзелк ауыткуына түспей, тактикалык жол-жосык табуда
шеберлш таныта алады. Өз табыстары мен үтылыстарының себебЫ
баскадан көрмей, өз мойнына ала бшедо. Күрдел! өм1р жагдайларында
жауапкершййк көтеруге эр1 орынды тэуекелдшке бел буып, калаган 1ст1
бастай алады. Көңш-күй түрактылыгынан жетшген түлга эсемд'1к пен
кастерл!рухани дүниеге сез1мталдыгымен ерекшеленедь Өз сый-кад!р1Н
күрметтей бшумен б!рге, ол өзше сырттай көз ж!берш, багалауга бешм,
сонымен катар, эңпме-сүхбатта орынды эзш пайдаланып, фэлсафалЫК
сын, күмэн айтуда шеберлш танытады.
Элеуметтенудщ келесщей кезеңдерш ажырата көрсетуге болады:
1.	Беййнделу кезең1 (туганнан жасөсгпр^мдш шакка дейш бала
76
элеуметппк тэж1рибенл ойланбастан ңабылдайды, соган бегамдеседг,
икемделедг, ел1ктейд[).
2.	Даралану кезеңт (баскалар арасынан өз1н бөле көрсету ниепй пайда
болады, когамдык эрекет-ңылык калыптарын сындарлы ой калыбына
сала, кабылдайды).
3.	Б1р1гу (интеграция) кезең1 (когамдагы өз орнын табу ниепй пайда
болып, коршаган ортамен үйлес1м табуга умтылыс жасайды).
4.	Еңбеккерл1к кезең1 (адам тек элеуметтйс тэж1рибен1 меңгерт
ңана ңоймастан, өз еңбек эрекеттмен коршаган дүниеге ыңпал жасап,
сол тэжгрибет ңайта жасайды, өңдеп жаңа өнгмге айналдырады).
5.	Еңбеккерл1ктен соңгы кезең (элеуметтгк тэжгрибеш кайта
жасауда эрг оны келесг эулетке өткгзуде үлкен де маңызды үлесгмен
танылатын адамның егде жасы).
37.	Түлганың психологиялык; бтстер!
Психикикалык ңасиетттер жиынтыгы тулганың нсихикалың
бйтстерш ңурайды. Өм>рл1к проблемаларды шеше отырып, адам езшщ
психикалык мүмкшдштерш ескередк ортамен байланыста өз эдгстерш
ңолданады, өз пршшшше сай даралыгын найдаланады.
Тек өкйпшң жеке психикалык касиеттер! өзара жүйел! карым-
катынасңа түсш, түлга санасын күрайды. Түлганың мүндай психикалык
сапалары дэстүрл! төрт топка бөлшедн темперамент, багыт-багдар,
ңабйгеттер, м1нез.
Бүл психикалык сапалар жүйесл түлга ңүрылымын түзедк
Түлганың психологиялык күрылымындагы элементтер - эдетте,
«түлга бйтстерш деп аталатын психологиялык ңасиеттер жэне ерек-
шел1ктер.
Түлга ңасиеттерш б^рнеше топка бөлш, атауга болады.
Түлганың ең төмен деңгешп касиеттер тобы - бүл адамның
биологиялың шарттасңан сапалар жиынтыгы: психиканың жасңа,
жынысңа байланысты жэне жүйке жүйесг тит мен темпераментке
орайласңан тума касиеттерй
Келес1 топ өз 1шше адам нсихикалың үдерйлнерййң тума жэне
жагдаяттарга тэуелдң сонымен б1рге жаттыгумен де дамын,
жет1луш1 даралыңты ерекшел1ктер1н камтиды, ягни ес, жад, түйс1к,
ойлау, кабылдау ңасиеттерй
77
Психикалың касиеттердщ үшшпп тобы тулганың даралыңты
элеуметпйк тзж1рибес1, ягни адамның өм1р барысында меңгерген
бйймдерц дагдылары, ептййктерч мен эдеттерг Бүл сапалар, адетте,
алеуметпк сипатта болып, арнайы оку жэне тэрбие барысында
калыптасады.
Тулганың ең жогары деңгеш - бүл оның багыт-багдарлылыгы.
Бүл деңгей өз 1ш’ше адамның ңуштарлың, т/лек, ңызыгу; бешмдййк,
мурат, сешм-наным, дүниетаным сез1мдер1н, сондай-аң мтез-ңулың
ерекшел1ктер1 мен өзшдгк багалау кабйтепйн ңамтиды. Тулга багыт-
багдарлылыгы элеуметпк непздң осыдан бул жогары касиепер когамдың
тэрбие ыңпалымен калыптасьш, сол адам жасап жатңан наңты когамның
идеологиясына сай келедь
Түлганың ңүрылымдың деңгейпер1 жанама тет1к - 1С-эрекетке орай
өзара байланысты.
Психология гылымында тулганы ң психикал ык курылымын аныктауга
орай б1рнеше тужырымдар ңалыптасңан.
Б.Г. Ананьев - тек өкнй, тулга, даралың, 1с-эрекет субъекпй
сиякты жекеленген категориялардың баршасын б1р1кт!ре, жалпыланган
«адам» категориясын пайдаланганды дүрыс көредг Ол эрб1р элеменп
өз күрылымшаларына ие адамның жалпы курылымын үсынады. Тек
ӨК1Л1 ретщдеп адам курылымы осыдан өз 1нпне жас жэне жыныстык,
даралыңты жзне теюп1к(дене курылысы, жүйке козгалысы жэне т.б. ере-
кшел1ктер), психофизиологиялык кызметтер, органикалыц кажеттер,
нышандар мен темпераменттердг камтиды.
Түлгалыкүйымдасудың өз1 де ек1 дэрежеде көршетш б1ршама күрдел!
күбылыс: алгашңы, жогары түлга дэрежеа - бүл мзртебе, элеуметппк
роль, ңундылыңты багыт-багдарлар; ал екшпп дэрежелң жалпыга б1рдей
түлгалык касиеттер — эрекет-ңылык тобы, сана жэне т.б.
Түлга күрылымы жөшнде гылымда танымал болган теориялык
түжырымдардың жэне б1рш З.Фрейд, оның шэкфт) К.Г.Юнг усынган.
Ол бойынша эркандай тулга өз алдына жүйе ретшде танылып, өз 1нпне
келесщей элементтерд! ңамтиды: «Мен» (эго), дара бейсаналык жэне
оның б1р1пмдер1, ужымдык бейсана жэне оның бастау непздерң тек
өкнп (персона) жэне т.б.
Көптеген психолог-галымдар тулганың күрылымдык б!рл1п ретшде
«битйс» (черты), категориясын ажыратады. Осыган орай «бйшстер те-
ориясын» усынган Г.Олпорт бул тулга элементш ек1ге ажыратады: 1)
зкалпы тулгалың бйтйстер (белгнй мэдениет шеңбершде жасап жатңан
78
адамдардың көпшнппне тэн ңалаган түлгалың сипат); 2) дара тулгалык,
бйтйс (диспозиция - басңа адамдармен салыстырып болмайтын, тек б!р
гана түлгага тэн болып, оның б1регейл1пн танытушы ерекше касиет).
Түлга бойындагы психикалык бгпстердщ бэр! өзара байланысты,
дегенмен өз дербестнше ие, бгр-бгрше тэуелсгз. Эр адамдагы бгпс екшнн
бгреудщ не көпшппкгщ таңган ойы емес, ол накты адамда наңгы көршетш
шынайы күбылыс (бгреудщ өкпешшдгп, екшшшщ - даңгойлыгы, үцпнгш
б^реудщ - иман жүздйпп жэне т.б.).
Түлга бгастерш эркилы непзде топтастыруга болады:
1)	үспйрийн бйтстер - түлганың б^ртекп непзге ие болмаган эрг
түраңсыз, өзара сыбайлас келген бгрнеше эрекет-кылыктык сипат-
касиеттерц
2)	түгырлы бастау бйп1стер1—адамның эрекет-кылык касиеттершщ
түрактылыгын аңдатып, кемелденген түлгалык ой мен бой дэрежесш
танытушы психологиялык жагдаяттар жиыитыгы.
Сонымен, түлга бйпцй. - бүл адамның зрекет-ңылыгында көрййс
берепйн, сонымен бгрге грңилы жагдайлар мен мезеттерде б1ртекпй
зрекет-кцмыл жасауга бейймдеспйруий психикалык; дүние б1рл1ктер1
(Р.Кепипелл).
38.	Түлга тииологиясы
Түлганың көптүрл! гылыми типологиясын шартты түрде бгрнеше
топңа келпруге болады.
Түлга типологиясын аньщтауга непз болган ең ежелп психологиялык
таным жетштпт - гуморалдык, (сүйыңтык) теориялар. Бүл теориялар
бойынша түлга тиш адам (жануар) агзасындагы кандай да сүйыкдың (ңан,
шырын жэне т.б.) түр1мен байланыстырылады. Бүл орайда типологиялың
ажыратудың бастау көзш ежелп грек галым дэршер! Гиппократ берген.
Ол түлга тигпн агаадагы төрт сүйыктыкка байланыстырады - ңан, өт,
ңара жзне сары шырын (запыран). Осылардың кай б1ршщ басымдылыгы
темперамент тишне ыкпал жасайды: сангвиник, холерик, флегматик,
меланхолик.
Ал Гален темпераменттщ аталган түрлерш артериялык, жэне
веноздык, кан ңүрылымдарының өзара ңатынасымен байланыстырады.
К,анның сапалың ерекшелгктергнлң тулга ңасиеттергмен
байланыстылыгы И.Кант теориясына да арңау болды. Ол темпера-
менттерд! келеслдей бөлктерге келпредк сез1м темпераменттер1
79
(сангвиник. - көңшд! адам темпераменп; меланхолик - жабыгыңкы адам
темпераменп) 1с-зрекетт1к темпераменттер (холерик - үстамсыз адам
темпераменп; фпегматик — байсалды адам темпераменп).
Орыс галымыП.Ф. Лесгй^митемпераменттердщ дзстурл! типтерщ
адамның ңан айналу жүйестщ ерекшетюпер[ жзне агзадагы зат алмасу
жылдамдыгына байланыстыра ажыратады.
Морфологияльщ теорияларда түлга касиетш ажыратудың басты
белпс! ретшде адамның дене күрылысындагы ерекшелштер! аталады.
Ф.Галль бас сүйеп типтер! мен мшез бгпстер! арасындагы байланыстың
барына назар аударды.
Тулганың дене көршкйне (конституционилды типология) орай
Э. Кречмер адамды төрт типке бөледн астеник, пикник, атлетик,
дипластик (Конституционалды типология непз! - жатырдагы үрыктык
даму динамикасынан болатын туганнан соңгы дене күрылымының ере-
кшел1ктер1).
1)	астеник (элжуаз) адам — нззгк денелг, кушың кеуде, тар иың, ңол-
аягы серейген узын, сопаңжүздг, б1раңжүйке жүйеамен басмиы күиит
дамыган; ынжьщ;
2)	пикник (шэлпк) адам - кша не орта бойлы, етшең, бшк кеудел!.,
ңарынды, ңысңа мойын, домалаң басты; көпийл;
3)	атлетик (шомбал) адам — (р>г, карулы денел1, булшьщ етпй, дене
бөлгктерг өзара сзйкес дамыган, кең иъщты; маңгаз;
4)	дипластик (мүгедек) адам - тэн-дене күрылымы цисынсыз
жаралган, тартыншаң;
Психофизиологиялык, теорияларда түлга типтерш ажыратудын
басты белпсше субъектпң психологиялык эрг физиологиялык ерекшелж-
тер| алынады, эшресе тек өкпйнщ жүйке жүйеш касиеттерше басымды
назар аударылады. Осы түргыдан зерттеу жүрпзген И.П.Павлов эрекет-
кылыцта көршш, Гиппократтык төрт түрл! темперамент түрше сай ке-
лепн жогары жүйке ңызмепшң төрт тишн айырады -күшпй, тепе-тең,
цозгалмалы, ңозу жзне тежелу сапаларына байланысты.
Дегенмен, аталган психофизиологиялык сапа - касиеттер таза күйшде
жеке-дара көршбей, өзара араласа б1р!пп, жүйкелш касиеттердщ көп
санды түрше непз бередн
Психология гылымындаорыналган келеы б\рлеоркя-психиатрикалЫ1<1
типология атамасын алган. Бүл теория психикалык сыркаттану (пато-
психология) белплерше непзделш, дэр1герл!к емдеу тэж1рибелершде
пайдаланылады.
80
Психикалык; наукастар материалдарын талдау непзшде мшездгк
сырцаттардъщ төмендепдей түрлерш ажыратуга болады:
Делкулы - есуас (шизоидты) тип - сырттай дүниемен байланысы
үзшген, ой-сана б1р13Д1Л1г1 жоң, эрекет-кылыгы басңарымсыз, алда не
1стейт1Н1н болжастыру мүмкш емес, баскалармен катынасы түйык, өте
көщлшек, өз бшгеш гана дүрыс, талаптары шындыктан алшак, ойын
өз логикасымен гана түзедц осыдан оның ой-санасы даралыңты, кейде
саналылардың түсше де гармейтш б1регей шк!р айтып салуы бекер емес;
бүлар түйык, ашушаң, көпшйпктен бөлектенгенд! ңалайды.
К,уйылмам1незд1 (циклоидты) тип - эрекет-кылыгы түраксыз ауыспа-
лы, куанышы мүнга, мүңы капел1мд1 жан күйзелкймен алмасуы киын
емес; ңүлшына 1ске гарклп, демде ңолын суытады. Мүндай жанкүшпк
ңалыптардың жылдам ауысуынан адам шагршайды, осыдан оның эрекет-
ңылыгы ңарама-карсылыңты, не боларын болжастыру мүмкш емес.
Жел1кпе (гипертимд!) тип - үдайы, ңай жагдайда да көңйцц, бейгам,
койны дерекшз ңуанышңа толы; жогары белсендшпсп, күш-ңуаты то-
лып-тасңан, алайда бүлардың бэр! көбше жайсыз маңсаггарга багыт
алып кетед! (^нймдййкке, нашаңорлыңңа, жыныстың байланыстар мен
бүзаңылыкңа жэне т.б.). Мүндай адамдармен 1скерл1к катынас жасау киын,
себеб1 бүлардыңуэде, борыштыгы кем, мүдделер! үспрт, түраңсыз, сынга
шыдамсыз, «мүмкш» мен «мүмган емес» арасын айыра бермейдь
Мрңшыл (сензитивтО тип - эрдайым жабыгыңңы, өм!р шуагын көре
бшмейдц төшректегшщ бэр1 ол үшш мэншз, катерлц өкпелепш, тез
шаршайды, жаңындары тарапынан жаңсылык леб1 бола ңойса, жайдары
күйге келш, ал оңашада ңайтадан баягы кара уайымга шомады.
Тартыншак, (психоастеник) тип - шектен тыс табансыз, үркек,
ңадамының бэр! ол үшш күмэн, түгелдей ңорңыныш ңүрсауында.
Осылардың бэршен ңалайда ңоргану үшш ырым саңтауга, өзшше салт,
шаралар жасап элекке түседа.
Кояншың (эпилептоидты) тип - шектен тыс ашушаң, жүрт шгарше
ТӨ31МС13, ңарсы сөзге шыдамсыз, отбасының билеп төстеунисц үстамсыз,
балагат сөзге, кол жүмсауга бешм, кейде не күйге түскешн өз1 сезбей,
бас билптнен айырылады.
Шарбая (истероидты) тип - ңандай да жолмен болмасын өзше назар
аудартуга бешмгшл, өз дегешне жетуде жөн-жосың таңдамайды (ңаруы
- өт!р1к, жала, арсыздың жэне т.б.).
Күдйашл (параноидты) тип - ңандай да идея, ой, сез1м күрсауына
маталып, үдайы эшре күйзелште жүредц ңызганшаңтың, секемшшдгк,
81
кекпйщцк сез1мдер1не бершш, кандай да идеяны орынсыз эшрелеумен
ңалган дүниеш коре алмайды.
Елйаийг (конформды) тип - өм1рл1күстанымы - «басңалар ңандай бол-
са, мен де сондай», өз багыт-багдарына ие бола алмай, накты элеуметтш
топтык эрекет-кылык, шюр, көзкарас шарттарының матауында жүредк
Каз1рп кезеңде психология гылымында түлганы типтеспрудщ
жогарыда аталган 3 теориясынан өзге элеуметтш-тулгалыңтипопотя
(түлганың баска адамдармен ңатынасына непзделген Юнг теориясы),
психогеометриялык, типология (адамның ңандай да геометриялык фигу-
раларды ңызыгатаңдауынанепзделген СДеллиигер теориясы), сез1мдй<
(сенсорлы) типология (адамның көру, ес!ту, козгалыс эрекетгерше непз-
делген Э.А.Голубева жэне т.б. теориясы), тулга - ом1р жолы типологиясы
(түлгаларды өзара салыстырумен емес, ал олардың эркайсысының өз жеке
өм1р жолына ңатысты типтеспруге непзделген КА.Абдулханова -
Славская теориясы) кабылданып, зерттеу нэтижелерш берш жатыр.
39.	Түлга багыт-багдары. Түлга дамуы
Тулга багыт-багдары - бул эрбгр тек өкйшаң ңундылыңты багыт-
багдар жүйес/, өм1рл1к аркау еткен ңажетерг, эрекет-кылыктарына
ыкпал жасаушы кундылыңтармен сеп- түрткйер, тулганың өмгржолы
жүйесш курастырушы нег1зг1 сапа-касиеттерй
Тулгалык; багыт-багдарлар төмендепдей ерекшел1ктер!мен ажы-
ралады:
1.	Тулга ңарым-ңатынастарының элеуметпйк маңыздылыгы,
олардың когамдык мэндшп - күндел1кп эрекет-ңылыгындагы 1зпл1к,
инабаттылык нышандары, түлга адамгершпппшң прогресп элеуметпк
идеяларга сэйкеспп, түлганың саяси-элеуметпк саналылыгы.
2.	Тулга ңажетсйзулерййң көп ңырлылыгы, оның кызыгушылык
аукымының кеңдш мен непзп ңызыксыну багдарының наңтылыгы
- түлганын 1зпл1кт1 мүрат белплеп, оган табанды үмтыла б!лу 1.
3	Дарым-катынастарының тураңтылык дэрежесс — түлга
эрекеттершш б1р1зд1Л1п мен б1регей берштЫп.
Өрңандай түлганың эрекет - ңылыгы мен мнтездж үстанымы оның
мүрат еткен өм'1рл1к багыт-багдарына сай аныңталады. Түлгалык
баңыт-багдар - бүл наңты адам санасының күндылыңты орайласңан
категориялың деңгейге көтершук Түлганың барша ниеттер! мен сешм-
дерң жаңын да алыс (тактикалың, страггегиялың) маңсаттар жүйес! осЫ
категория непзшде ңалыптасын барады.
82
Ңажетануден адам агзасының, тек өкййнгң, тулга жэне элеуметпйк
ңауымдастыңтың пйршййгг мен даму шарттары түзглед! эр11ске асып
барады.
Хажетпйк — адамның биологияпык тлршййк иес1, тек өкйй жэне
тулга регтнде өзше утымды болган өмгрлгк шарптарының тшсий
ңалпын жою не ауысу жагдайларын түзетуге деген умтылыс ниетй
Аса мэнд1, түгырлы кажеттлктер адамның барша психикалың
багыт-багдарын —ягни сезгмдерш, ой-өргсш, еркг мен агзаның сырттан
ңабылдау (сенсорлы) жүйелерш айңындайды.
А.Х.Маслоу түлганың б!р! б1ршен басым келетш сеп-түрткпнк
(мотивация) жобасын түзе отырып, адам эрекет-кылыгын багыттауда
жогары кажетпктердщ орындалуы төменп кажетпктердщ 1ске асуына
байланысты болатынын түжырымдаган, ягни, карапайымдап айтаггын
болсак, ңарны аш баладан жогары ой-өрш күту орынсыз.
Сонымен, А.Х.Маслоу пнар^нше, мэн-маңыздылык деңгеш б1рт1ндеп
жогарылап баратын адам кажеттер! төмендепдей:
1)	физиологиялың (органикалык) ңажепитктер: аштык, шөл,
жыныстык ниет жэне т.б.,
2)	кррганыс ңажетнйктерй өзш ңатерс1з сезшу, коркыныштан,
сэтсгздштен жэне агрессиядан коргау, ңутыпу;
3)	ңоршаган ортага керекнй болу жэне сүшспеншййк, мей1р
ңажетпйгй ңауымгамүшел1к, адамдар сапынан көршу, танымалдыңңа
жету жэне көтишктщ кабылдауы;
4)	сый-ңүрмет (үлагатты болу) ңажетпйгй таңдаган саладагы
жогары бйймдййк пен шеберлгк, табыскер бола бглу, ңолдау-ңуаттау
көру, танымалдыңңа ергсу, бедел;
5)	таным ңажеттгктерй быу, еигт болу, түсшу, зерттей алу;
6)	эселййк (эстетикалык) ңажеттерй жан-жакты үйлесгм, сим-
метрия, тэртт-реттййк, сүлулың;
1) оз бойындагы мүмкшдштердг аию б1лу кджетпйгй маңсат,
ңабглеттердг 1ске асыру, тулганың өзшдш дамуы.
Сеп-түртк1 (мотивация) — бул ниеттелген кажетнйкке орай агзаның
белгйй багытта белсендййкке келуше ыңпал жасаушы наңты жүйке
ңурылымдарының (функционалды жүйетң) козуы.
Өрекет-кылык сеп-түртк1с1 эрдайым эмоционалды келедк Б1зд1ң
үмтылыс эрекеттер1м1зд1Ң кай-кайсысы да көңш шарпуынсыз болмайды.
Бүл орайда кей эмоциялар алыс мүраттарга багытталган стратегиялык
кызметтерд! орындап, 613 көздеген кей нысандардың маңыздылыгын, оган
83
байланысты адамның ңажетсшу деңгейш байкатады, ал өзге б1реулер1
дажетпк нысанына жетуд! ңамтамасыз етунп жекеленген жагдайлар мен
шартгардың ман - магынасынан хабар бередг
Адамның сеп - түрткшк калпы келеш психологиялык категори-
ялардан көршедг.ңызыгулар, тглектер, үмтылыстар, ниеттер,
к^үштарлыңтар, кумарлыкргар, үстанымдар.
1(ызыгу—адамның түраңты ңажеттергмен байланысты көңгл-күйге
толың сэйкестенген багыт-багдары. Кызыгу түраңты маңызга ие болган
нысанга жогары көңш бөлуден көршедп
Тйгек — кржетнйкгт камтамасыз етуге сай келген затпен байла-
нысты сеп- түрткшк калып. Тшек кандай да ңажетпктщ шсш жеплу
кезеңш б1ЛД1рш, оның эрекет маңсаты жэне жоспарына сэйкес болуынан '
сезгпедг
Умтылыс —тллек нысанына болган көң1лд1ң көтергңкшкпен багыт
алуы.
((үштарлык, — белгйй нысанга болган тураңты да шарпулы көңгл
умтылысы. Мүндай аффектп жагдайдагы ңажетпк өзге ңажетпктердщ
бэршен басым келш, адам пршйппшң барша багыт-багдарына ыкпал
жасайды. Ңүштарлың адамның ер1к жэне көшл-күй ниеттершщ басын
б1р1кт1ред1. Ол адам көздеген нысанның ңогамдың күндылыгына орай
үнамды да үнамсыз болуы ыктимал.
Күмарлың—адамның ңандай да нысандар тобына көзсгз эуестенушен
болатын психикалың ңалып. Адам бойындагы ңүмарлың тума, табиги не-
Г13Д1 болуы да, сондай-ак оның өм1р барысында элеуметпк жагдайлардын
себебшен калыптасуы да мүмкш.
Ниет - белгш максатты гске асыруга көзделт, эрекет күралдары
мен эдгстер! айңын саналы ңабылданган шешгм. Ниет аукымында
адамның эрекет жасауга деген талаптануы мен жоспарлау ңызмеп б1р1ге
орындалады.
Үстаным — адамның белгш жагдайларда эрекет-кылыңтын
үйрениактг эдгстергн ңолдануга дайын болу ңалпы; бүл эрекет-кылыңтъЩ
нейродинамикалыктургыдан шартталган түраңты жобасы. ҮстаныМ
-адам мшез-ңылыгына бпкен, өзгер!ске келе бермейтш, асатүраңтанган
психикалык белп. Ек1 түрл! үстаным өз алдына көрйлс беру| мүмк1н:
жалпы жэне жгктемел! (беюген).
Жалпы үстаным - кандай да ңүбылыстардың үлкен тобына байлв'
нысты көртс берсе, Ж1ктемел1 үстаным - дараланган нысандарга ора^
байңалады.
84
40. Мшез жөншде түснпк
Мшез күрамы мен күрылымы
М1нез - өз алдына дараланган түлгалъщ болмысты ңурастырушы
эрекет- ңылъщтардъщ сеп-түртк1лер1 мен эдгстершщ тураңупанган
жүйеси
Элеуметпк жагдайларда калыптасып эр1 элеуметпк орта ыкпалында
бола отырып, мшез өзшщ даму барысында тек өкййнщ генетикалъщ
ерекшел1ктер1мен, оның жогары жүйке эрекегт титмен байланысты
келедг.
Мшез—түлганын элеуметтш ңалыптаскан эрекет-кылыгынъщ жөн-
жобасы; бек(ген, өзгершке келмейтш жекеленген ңылъщтар ерекшел1г1.
Осыдан да 61р адам екшппге үңсамайды. Дегенмен, мшездщ б(р беткей-
л1пн мойындай отырып, эрңилы өм1р жагдайларында б!р адамның өз1нде
де түрл1, Т1ПТ1 б1р-б1р!не кайшы келетш мшез сапалары көршю беретшш
есте үстаганымыз жөн.
Мшсз жане опың эркилы кырларының калыптасуында коршаган
ортаның сындарлыталаптары, адамның өм!р жолында кезшетш аса кажетп
жагдайлар өте маңызды рөл атңарады. Мүндай ыңпалды жагдаяттар,
эшресе, адамга оның балалың жэне жас өсшр^мдш шаңтарында күшп
эсер жасап, накты мшез бгпмш камтамасыз етедг Алайда, мшез түлганың
дүниетаным, өм!рл1К багыт-багдарымен байланысты болатындыңган, ол
ересек шаңта да белгш максатгы багдарда жедел күйде калыптасып,
өргстеп баруы мүмкш.
Мшездщ б1ршама элементтерден күралатынын бүпнде барша
галымдар мойындап отыр. Ондай элементтер - бгпстер, касиеттер,
сапалар жэне т.б.
М1нез бйп1стер1 - бүл жеке адам ерекшелжтершщ даралыңты
көрсеткпн, белплерн Бтстерд! зерттеуде аса маңызды келетш! олар ара-
сында наңгы адам бойындагы жетекиа бйгйсгт таба бшу. Осы талапка
орай Н.Д.Левитов барша мшез бтстерш ею топка бөледй багыт-багдар
бйп1стер1 жэне ерш бйтстерй
Ыр топ галымдар бтстердщ келесщей жинактарын ажыратуды
үсынады: көң1л-күйт (кызбалык, жабырңаңкылык, оптимиспк), мо-
ральды (адалдың, жауапкершшк), ергкпйк (батылдык, табандылык,
үстамдылык), ой-өр1ст1к (бакылагыштык, кызыгушылык, ойлампаздык,
зерекпк, тапңырлык).
85
Орпшк, бйтстер - белгйп топ өгалдерппң ом1р жагдайларына б1рдей
сэйкес кел1п, ондагы эрб1р мүше, адам бойында үлкен не К1пй мөлшерде
көршетш жалпылама психикалык белплер.
У.Э.Фреми психологиясындаадам м1нез1 мэшн оныңТ1рппл1к багыт-
багдары аныңтайды, осыган орай адам төщрепңдеп дүниемен карым-
ңатынасңа түседг
Галым пайымдауынша, тулга м1нез1—бул бгреу1 басымдау келген бгр-
неше пйршййк багыттарының жиынтыгы. Э.Фреми ек1 басты багытты
ажырата, карастырады: өшмдг жэне өшмсгз. Ал бүлардың эркайсысы өз
1Ш1нде белпл! мшез типтерш камтиды.
О.Ранке типологиясында адам М1нез1 (орташа адам, жүйкеш
шалдыккан (невротик) адам, шыгармашыл адам) ерш түргысынан даму
генезисше байланысты карастырылады; ал АЛоуэн типологиясында
мшез типтер! «Мен»-бейне ерекшел1ктерше байланыстырыла зерттелед!
(жагымпаз (мазохист), шарбая (истерик), махаббатшыл (нарциссичес-
кий), делкүлы (есуас - шизоид) типтер).
Сонымен, мшез—бул текөкйшйң өмфткжоспарымен шарттасңан
тураңты да жалпыланган эрекеггьк/ылыңтарының жүйеа. Мшез -тек
өкйп психикасы ерекшелштерпйң бевдген багдарлы эрекетпк болмысы.
Мшезде эрб!р адамның элеуметпк ортак жэне даралыңгы, жеке өзше
тэн сапа-касиеттер! бекидң оның элеуметтену! мен тэрбиесшен ңаланган
саналар көршю бередк
Б1р мшез бтстер! жетекиилж деңгейде көршш, түлганың мшездж
кейшн танытады. Ал өзгелер! екпшл дэрежел! болуы мүмкш. Мгнез-
дег1 мэндъ сапа — бул психикалык бйтстердщ өзара сэйкес келуй ягни
тутастыгы, тураңтылыгы, тепе-теңдггй
Мшездщ ер1кт1к б1т1стер1 - эрекет-кылыкты саналы реттеу уиан
ңажет тулгальщ, туракты дараланган типологияльщ ерекшел1ктер1.
Мшездщ непзп сапалары: табандылыгы, жггерлййгй устамдылыгымен
байсалдылыгы — түлганың ер1КТ1к болмысына байланысты келедг
Мтез табандылыгы — эркилы жагдайлардагы багыт-багдар жэне
козңарастар туракргылыгы, сөз бен эрекет-кылың үйлесёмдшгй
Мтез күш-куаты — адамның кайраттылыгы, узакты төзгмдшкпен
курдель жагдайчардагы кедерглпердс жеңе бйгу ңабыети
Мшез бершты! — м1нез куиа мен тулгалык принциптшк бгрмгй
Мшез байсалдылыгы — эрекет-ңылыңтык б1р калыптылыгы мен
устамдылыгы, тулганың көңы-күй — ергкзтк турактылыгы.
86
М1незд1ң көңйг-куйге орай ерекшелштер1 - тек өкш психикалык
ңасиеттершщ аса көрнекц т!келей кабылданатын белплерь Өз мшезшщ
көң1'л-күйл1 ерекшелпсгерше байланысты б!рнеше түлга типтер! ажы-
ралады: шугыл жауапты, кызбалы, терең ойлы, жайсаң, б1р беткей,
талгамды жэне т.б.
Мшездщ зерделпс, ой-өрк (интеллектуал) бпктер1-аңыл кызметше
байланысты жеке адамның тураңты — типологиялык ерекшелйаперй
Түлганың акыл-ес, ой-өрк болмысын таньпушы сапалар арасында аса
маңыздылары келесщей: акыл өнймдйаг1, бгрегейлггң жалпыланган ойлау
эд1стер1н меңгеруң тулганың бекйадг акыл-ес багдары (эуесңойлыгы),
парасаттылыгы жэне ойлампаздыгы.
Мшез сан - алуан бтстерге ие, дегенмен, эрекет-ңылыңты реттеу
ңажетпп туганда олар арасынан накгы мезетте керек болатыны алгы
шепке шыгады. Бүл орайда, эбресе, адам психикасының ерхкпк тара-
пы маңызды келедь Себебт, өм)рдщ эркандай күрдел) жагдайларында
адамның өзш-өз1 билей алу ңабглет! оның саналы ер/к кушше, бүл сапа-
мен б1рге жүретш тураңтылың пен табандылың касиеттерше байла-
нысты келедг Ал түлганың кундылыңтың сапалары оның ннабаггылың
жэне танымдык (когнитивтгк) багыт-багдарларымен айңындалады.
М1нез б1т1стер1н1ң асңынуы - м1незд1Ң калыптан тыс
жагдайлары, жалпылай мшез түрактылыгына ие болумен б1рге
кейб1р эсер - ыкпалдарды көтере алмауы (эз1лге шыдамсыздың,
сын көтермеу жэне т.б.).
41. Темперамент: касиеттер! мен типтер!
Темперамент — тек өкййнщ психикалык белсендйпггнен көршепйн
психодинамикалык ңасиеттершщ бгртйгй ягни психикалың жауап
эрекеттертщ жеделдйл, шапшаңдыгы, каркъшы.
Академик И.П.Павлов темпераменттщ физиологиялык непз-
дерш талдай отырып, бүл психикалык ңасиетпң жүйке жүйеш тишне
тэуелдпйпн, бас миы ңызметшщ жеке жүйке үдерк) - козу мен теже-
луге байланыстылыгын дэлелдедк Жүйкенщ ңозу мен тежелу күпп,
тепе-теңд1п жэне ңозгалмалылыгы тумадан, эр адамда эрңилы.Осы
ңасиеттердщ ара ңагынасына орай И.П.Павлов жогары жүйке ңызметшщ
4 тишн ажыратгы: «устамсыз» (жүйке жүйес! күцгп, ңозгалмалы, козуы
басым - холерик темпераментше сэйкес) ; «т1ршең» (жүйке жүйеш
күштй ңозгалмалы, ңозуы мен тежелу! тең - сангвиник темпераменпне
87
сэйкес); «байсалды» (жүйке жүйес’1 күит, ңозуы мен тежелу! тең, селкос
- флегматик темпераментше сэйкес); «атсгз» (жүйке жүйей нашар,
тежелу! басым, ңозгалысы кем - меланхолик темпераментшщ непз1).
Темперамент агауларын гылымга алгаш ежелп грек дэршер! Гип-
пократ (460-377ж. б.э.д.) енпзген. Ол темперамент түрлерш адам
агзасындагы эркилы сүйыктыктардың басымдылыгына ңарай ажыраткан:
ңаны (сангвис) басым - сангвиник (кайратты, жылдам, өм!р1 шуаң,
көпшш, ңуанышңа да, күйзелюке де б1рдей төз1мд1; сары от1 (холэ)-хо-
лерик ( ашушаң, шыдамсыз, кызбалы, үстамсыз, күйгелек, көңш кейш
ауыспалы; шырышы(флегма) басым - флегматик (байсалды, жайсаң,
үстамды, б1р 1стен екшгшсше ауысуы киын, жаңажагдайларга бешмделут
ауыр); крра өпй (мелайнахолэ) басым (запыранды)-меланхолик (түйың,
үяң, көңшшек, тартыншак, тез шаршайды, ңиындыңңа төз1мс!з).
Темпераментте б1р1ге көршетш жүйкел1к ңасиеттер тобы тек өкшшщ
б1рнеше психикалың ерекшел1ктерш бередй
1.	Психикалык үдерштер шапшаңдыгы мен жеделд1гң нсихикалык
белсендййк, булшың ет — моторлы кимыл, козгалыстар түрй
2.	Сырткы ауыспалы жагдайларга бешмдшк, икемиалдгк не б1р -
беткейлйс
3.	Эрекет-ңылыңтың бгртаратпысырттайэсерлерге басыбайлылыгы
(экстраверсия) не адамның өз 1ииа дуние:йк сез1мдер1 мен угымдарына
тзуелдсйг/ (интроверсия).
4.	Сез1мталдың, көңшиекпйк, ңабылдагыштың, көңьч кызбалыгы мен
шарпулылыгы жэне олардың тураңтылыгы.
Кейб1р темперамент түрлершде аталган сапалар жеКе адам болмысына
орай «араласа» көршедк
Орңилы өм^р жагдайларына байланысты туындайтын психикалык
ңалыптар адам темпераментше тэуелд! келедк Алайда, адамның
эрекет-ңылың мэдениет! темпераменттен болмай, тэрбиеге тэуелд!
ңалыптасады.
Ңүбылыстарга, өм!р мшдеттерше, төщректеп адамдарга ңатынасынын
шама, деңгешне орай эр адам өз мейлшше күш-ңуат жүмсап, өзшШ
тө31мдш1гш ныгайтуга ңабшетп, өз эрекеттершш жеделдш1пмен жүмыс
ңарңынын өзгерте алады.
Адам мшезшщ ерекшелштерң ягни оның эрекет-ңылыңтарынын
мэнер! (стил1) - т1келей темпераментке тэуелдг Осыдан, темперамент
мшезге тшсп жеке ңасиеттерд! өрб1туш1, адамның айырым ңабшеттерШ
дамытушы табиги непз.
88
Адамдар эрңилы жол, тэсшдерд! пайдаланумен өздерппң «элс1з»
тараптарына психикалың толыңтырулар беру аркылы бгрдей табыстарга
жету1 мүмкш.
Өм1р жагдайларының эсершен холерикте селңостың, шабандык,
енжарлык, ынтасыздың туындап жатса, ал меланхолик ңайратты да
табанды болып шыга келеди Түрмыстың тэж!рибе мен адам тэрбиес!
оның темпераменпне эрдайым «бүркеме» ңызметш аткарады. Деген-
мен, тосын, аса күшт1 ыкпалдардан, катерл! жагдайлардан, бүрыннан
ңалыптасңан тежеул! жауап эрекеттер ңозу ңалпына келш, жаңа сапага
көтер1лу1 мүмк1н. Холериктер, меланхоликтер шыдамсыздың пен
психикалың үстамсыздыңңа бешм келедк Алайда, түлга ңылыгы мен
жалпы адамдардың эрекетпк болмысын түбегейл! 61р тума, табиги ере-
кшел1кке байланыстыра багалау гылымң-түргыдан ңате.
Сонымен, адамның өм1р жэне 1с-кызмет шарттарына тэуелд! оның
ңайсы б!р темпераментпк ңасиетгер! күшейе түссе, енд1 б1реулер! бэсең
дэрежеде бшнедй Табиги шарттылыгына ңарамастан, темпераментп
түлгалың сапа ретшде ңарастырган жөн, себеб! онда адамның табиги да,
элеуметпк игершген де ңасиетгер1 көрЫс бередг
42.	Ңабшетгер: психологиялык тетштер! мен күрылымы
Ңабглет — адамның эрңилы гс-эрекеттерге орай көрйас бере-
тш психикалың мүмкгндгктерш аныңтаушы тума анатомиялык
- физиологиялъщ жэне өм1р барысында меңгерген реттеу-түзету
сапаларының жиынтыгы.
Өрңандай ңызмет, 1с-эрекет адамның тэн-дене, психофизиологиялың
жэне психологиялың мүмкщщктерше байланысты талаптар лепн алга
тартады. Осыдан, кабыет-түлга касиеттершщ накты 1с-эрекет талап-
тарына сэйкеспйк шама-шарңын көрсетедг.
Ңабйлеттер жалпы жэне арнайы болып бөлшедн
Жалпы ңабшеттер 1с-эрекеттерд1ң барша түршде ңажет. Олар
ңарапайым жэне күрделг болып ажыралады.
Ңарапайым крбйгеттер — болмысты жай бейнелеуде, ңабылдау,
ес, ойлау, ңиял мен ерйопщ эдеттегң барша тек өкййне тэн деңгейде
ңалаган эрекет орындауда йгке ңосылады.
Күрдей крбйгеттер - оңуда, бакылау, шыгармашъшык штершде
көртп, аңыл-ес дамуының жогары деңгешн танытады. Ңаранайым
жэне күрделг ңабглеттердщ ңажетпй деңгейдегх дамуы болмаса, түлга
адами гс-эрекеттердщ б1рде б/рше араласа алмайды.
89
1с-арекет түрлерше орай арнайы к,аб1леттер - сызу,
көркемөнер - эдеби, наңты-гылыми (математикалык жэне т.б.),
тэж1рибел1к-уйымдастыру, турмыстың-жасампаздың, т.с.с. болып
ажыралады.
Ңабглеттер тек өкш! бойындагы бЬйм, ептшк жэне дагдылармен
шектелмейдй Олар наңты 1с-эрекет тэсыдершщ шатиаң эр1 бергк
игерыушен көршедң тек өкййнщ психикалъщ эрекеттерш реттеп ба-
рушы татк ретшде кызмет етедй
43.	Ңабьиет жэне нышан, нэсш/цк
Ңабшеттер нышан күйшдеп даму үпйн кажетп болатын табиги,
нэс1лд1ктен бек1ген алгы шарттарга непзделедк
Адам кабшеттер! тумадан бершмейдг Алайда, кешнп өм!р барысында
дамуына аркау болар белпл! табиги алгы шарт - нышан оның гендгк
тугырында бекгген.
Ңаб«лет нышандары - бүл эркилы талдыгыштар мен мидың кей-
б1р кабык аймактары жэне жарымшарларының жүмысьш камтамасыз
етунп жүйке жүйесшщ ерекше.шктерг Тума нышандар уакытша жүйке
байланыстарының жеделдшш, олардың түрактылыгын, б1р1нпй жэне
екшнй сигналдык жүйелердщ ара катынасын аныктайды.
Адамдар арасындагы бастапңы табиги айырмашылыктар дайын
ңабшеттерден емес, ал осы нышандык белгшердгң эртүрлнйпнен.
Нышандар мен кабшетгер арасындагы алшактыктыөлшеп болмайды.
Оны түлганың бүкш өм1рл1к даму жолымен гана салыстыра, атау мүмкш.
Нышандар көп мэнд! эр1 түрл1 багытта жайыла, өрбу-өрштеу! ыктимал.
Нышандар — кабыеттер дамуының алгы шарты гана. Нышандар не-
пзшде дамушы - кабшеттер, б1рак олар наңты нышандардың ңызметшен
болмай, нышандарды өзшщ күрамдас бөл1п ретшде камтыган даму
күбылысының өн1М1. Тек өкйпнщ пршшшше етене енш, олар өзпццк
дамуга түседц ңайта жасалады жэне өзгерш барады.
Нэс1лд1к белплер адам дамуына кажетп шарттарының б1р1 ретшде,
эрине, катысады, алайда оның дамуы нэспццк ыңпалга пкелей байла-
нысты емес, себебң бгршшлден - нэсйццк белплер мен түлганың өм!р
барысында наңты игерген сапа- ңасиеттер! ажырамас б1рл1кт1 күрайды;
осыдан кандай да психикалык кабметп нэсйццктен деп айту кателйсп;
90
екйшаден - нэсцццктен наңты психологиялык мазмүнга ие психикалык;
кабыеттш өз1 пайда болмайды, оның дамуына непз болатын табиги алгы
шарт - нышан гана бершедй Ңабшет дамуының табиги алгы шарты тек
себепнп гана, ал адамның дарындылыгы мен оның даму мүмкшдштерш
ол бойынша күн! 1лгер1 аныктап болмайды.
44.	Ңаб1лет жэне к-эрекет
Кдбшет 1С-эрекет талаптарына орай бастау алады эр1 сол наңты 1с-
эрекетте ңалыптасады.
Ңабшет 1с-эрекетке ңосылмаган күннщ өзшде, түлга бойында оның
1ске асар мүмкщщп ретшде саңталады. Кррытындылап айтсаң, кабглет
— тулганың кандай да наңты 1с-эрекет, кызметке жарамдылыгын та-
нытушы күрдел1 эр1 б1р1г1мд1 психикалык ерекшейктер жиынтыгы.
Ңандай да жеткгпктер барысында 1ске аса отырып, адам ңабшеттер!
тек көршш кана калмастан, жаңа белес деңгейшде калыптасып, одан эр1
дамуда болады.
Адамды басңа пршпйк түрлершен ажыратушы белп репнде
кабшеттер сол адамның табиги - элеуметпйк бол.чысын күрайды, ал ол
болмыс - тарих өншй Адам табигаты оның еңбекпк 1с-эрекетше непз-
делш, тарихи даму процесшде ңалыптасады, сонымен б1рге озгергстерге
түсш отырады. Зерде (интеллектуал) ңабшеттер! адамның ңоршаган
дүниеш мейлшше таныган сайын, оны өзгершке келпре бшу ептнпк,
дагдыларының өр1стеу1мен б1рге дами түседг Түлганың көркем-өнер,
эдеби шыгармашылың, эн-күй жэне т.б. кабшеттер! өнердщ эрңилы
түрлергшң даму барысына орайлас келедг
Еңбекпк ‘1с-эрекет аясының кеңекл жэне оның жаңатүрлершщ пайда
болуымен адамда ңабшеттердщ де жаңа түрлер! ңалыптасып барады.
Адам ңабшеттер‘1 мен олардың ңүрылымы тарихи өзгерште болатын енбек
бөл1С1 формаларына тэуелд! келедк
Тарихи даму барысында адамзат ңауымында эрңилы маманданган
ңабшеттер ңалыптасып отырады. Олардың бэр1 де адамның дербес
еңбектеңуше жэне тарихи дамуга байланысты жасап, жинаңгагандарды
оңыП', үйренш меңгеруше ңажет ңабшетгерде түрл!ше көрнйс табады.
Нэтижеде, 1С-эрекетт1Ң эрңилы түрлерше орай - арнайы крбыеттер
жэне жалпы крбйгеттер өзара Ж1ктелед1
91
45.	Ңапб|лет жэне дарындылык;
Жалпы кабшет көбше "дарындылык” терминлмен белпленш жүр.
Дарындылык, — бул белгШ 1с-эрекет саласындагы табысты
камтамасыз етуиа кабглеттер тобы (комплекс).
Арнайы кабшеттер наңты мамандыкка орай 1с-эрекет түрше кагысты
көршедк Ңандай да бгр арнайы кабыеттер шшде тек өкшшщ адами
кызметтершщ жетекпп формаларының жалпы шарттарымен сэйкес
келетш жалпы дарындылык та байкалуы мүмкш.
Адамның шынайы дарындылык кешп осы жалпы жэне арнайы
касиеттердщ ажырамас, өзара ю.р1ге, б1р1гу1мен гана ңамтамасыз
епйледй
Дарындылыктың аса жогары деңгейг «талант» жэне «данышпандык»
үгымдарымен айкындалган.
Талант — накты йг-эрекетке болган жогары ңабшеттШк.
Данышпандык, — блр дэу1рл1к мэн1 бар женйспйктерге аркау болган
кабглеттердщ ең жогары деңгеш.
Дарындылыктың, эс1ресе, данышпандыктың психикалык ерек-
шсл1ктер1 жогары дамыган түлгада (интеллектте) опың ңалыптан тыс
ойлау мүмкшдшнен, жасампаздык сапаларынан, күигп көрегещцгшен
сезшедй
Данышпандык табыстардың алгы шарты—шыгармашыл жанпидалык.
бгрегей жаңалың (здеспйруге күлшыныс, жалпыадамзаттык.
мэдениеттщ эрңилы саласында аса жогары жеплстгктерге болган
умтылыс. Дарынды адамдар бала күннен ерте жедел психикалык да-
муымен ерекшеленедЕ Дарындылык пен данышпандыктың дамуына
түлганың б1регей, тек өзше тэн ерекше психикалык бтстерше кедергтшк
етпейтш үнамды элеуметпк жагдайлар кажет.
Данышпан дарындылыгы белпл! багытта өрбидц сонымен б!рге
сол багыгтың кандай да кырлары басымдау келш, оларга байланысты
кабшет түрлер! оның шыгармашылыгында жетекнп багдар күйшде
көршш барады.
Ңабшеттердщ даму барысындагы аса маңызды да мэнд1 көрсеткшггер
- сол кабшет каркындылыгы эр 1 оның жеңш де шапшаң игеру мен алга й-
гершеуге жарасымдылыгы. кабшеттердщ накты көрш1С1 мен дэлелдемей
бЫм игерудег’1 шапшаңдык жэне бш(мд1к табыс нэтижеш, кажетт! 61Л1М-
дер шеңберш мүлйкшз меңгеру. Өр түрл1 адамдар б1р орайлас бйймдерД1
игере отырып, эрңилы ойлау, акыл деңгейше көтер’шед1.
92
Дарындыльщ көрсетюпн ретшде түлганың даму дэутрлер! де алы-
нуы мүмкш. Оның ерте жаста көр1ну1 (жагдайлардың эртүрлшпне
карамастан) - дарындылыңтың аса жогары болуының белпсг Б1раң,
дарындылың ерте жаста көршбедң сондыңтан ол болашакта өр(с ала
алмайды деп корытындылауга болмайды. Мүның дэлел! эйгш физик
Эйнштейн - бала к үншде мектепте физикадан үптк багага «зар» болган
оңушы, кешн, есейген шакта осы гылым саласының эйгпп жетекнпсше
айналды. Кейде дарындылың ерте көршш, б!рак соңынан 613 күткендей
даму деңгейше жете алмай ңалады. Сондай-ак, бар беретшш жастык
шагында жаркыратып, кейш токырауга түсетшдерде аз емес. Мүндай
жастарды халыңаралың тшде «вундеркиндтер» деп атайды.
Сонымен, кабтеттердщ ерте жастан көршуг элг дарындыльщ
белг1сш бермейдй Бүл тек адамның жалпы дамуындагы мэндг мезеттер
ретшде гана танылуы мүмкш.
Сырттай кедергйшк жагдазаарындагы үлкен жепйспйктердг колга
юргёзу— жогары ңабыеттшктщ дэлелй Алайда, жагымсыз жагдайларды
жеңе, өтш, жогары жеткупктерге жету тек кабшеттшктен болмайтынын,
оның йкелей түлгалың ер!к сапасына байланысты болатынын үмытпаган
жөн. Көптеген кабшеттер жогары эр! жасампаздыгы мол адамдар,
өздершң дамуына кедергшк жасайтын жагдайларды жеңе алмай «сөнш»
калган сэттер! аз болган емес. Сондыңтан кабшеттердщ дамуында
ңогамдың жагдайлардың мэнд1 келепнш б1рде естен шыгармаган жөн.
46.	Оргаңтасу түснпп. Ортаңтасу жэне сөйлеу
Ортаңтасу (общение) - адамдар арасындагырэ.шздйс жуйе аркылы
когамдык тэжгрибе мен мэдени мүраны б1рден б1рге өтшзуге жэне
бгр.йкгт 1с-эрекет уйымдастыруга багышталган өзара элеуметгтк
ьщпалдасты ңатынас түрг.
Ортактасу эрекеп өзшң мазмуны, ңызмепй жэне курал-жабдыңтары
бойынша ажыралады.
Ортаңтасу мазмүны көп мэндц оның максаттары атңаратын
ңызметтер1мен байланысты келедй Психологияда ортаңтасудың төрт не-
пзп ңызмет! аталады: акргараттыщ-пйлдесу (акпарат кабылдаужэне
жегшазу); реттеу-тшдесу (адамдардың озара бгрлгктг гс-эрекеттерш
үйымдастыруга багышталган интерактивпи саналык ңатынасы;
ңабылдау-тишдййк (адамдарды элеуметгтк нысан ретшде кабьыдап,
93
олардыц көңы-күй аймагына ъщпал жасау); коңш-күй — сезш шарпуы
(адамның өзшдёк көңсг толганысын сезд1ре б1пу1).
Крлданылган ңүрал-жабдыңтарына орай ортактасу ийкелей жэне
жанама, тура жэне крсымша, сөздш (вербалды) жэне ым-ишаратты
(паравербалды) болуы мүмкш.
Ортаңтасу техникасы —нсихикалъщ байланыстар күру, ортактаскан
адамга ьщпал жасау үиан зркилы психикальщ тзстдердг колдану;
ортактасу формасына сзйкес күрал-жабдыктар таңдау.
Ортак,тасу формалары: 1скерл1к, кзс1би, турмыстың, жеке жзне
көпгиййкпен байланыс жасау.
Сөйлесудщ (коммуникация) нег1зг1 куралдары — лексикалык жэне
синтаксиспк үйымдаскан табиги ауызша сөз. Сөйлесу барысында хабар-
лаушы айтатынын рэмгздш (код) жүйеге келт'1ред1 де акпарат дабылдаушы
оны рэм1зд1к күйден үгымга келт!ред1 (декодирование). Акпаратгы рэм1зге
түшру, оны сөзд1к күрамга келпру аңпараттың мэн-магынасын алдын
ала үгып алуга байланысты орындалады. Ал акпаратты кабылдау сөзд1к
сигналдардын рзмыд1к шешййн табу (декодирование) жэне олардың
магынасын үгу үдерйлперййң б1рл1г1мен аткарылады.
Сөйлесу үдергсшщ күрылуы - күрде.ш 1с-эрекет түршен, алдымен
адамда сөйлесу өрекетше деген ынта-ыкылас (мотив) туындайды,
кешн айтар ойын багдарламаластырады, лексикалык жэне синтаксиспк
түргыдан өрнектейд'1, 1штей (күб1рлеп) айтып шыгады, содан соң гана
дауыстап, хабарлайды. Ауызша сөйлесуде бүлардың бэр! б^ркалыпты
(стереотипт!) кайталанып барады.	,
Айтушының сөз1 экспрессивпй (сез1мд1к) аталады, ал тыңдарманнын
ңабылдау эрекет! импрессивпй сөзбен байланысты. Импрессивий сөз
талдаумен (кабылданагын аңпарат күрамды бөл!к, мэнд1 элементтерге
ажыралады) жэне б1р1кпрумен (синтез - сөйлемнщ жеке элементтер!
б1р1КТ1р1л1п, магыналың сүлбага түшршедО б1рге жүредг
Тек өкнннщ сөз1 оның мэдени деңгейш, жан дүниесш, психикалыК
Ө31НД1К реттеулер ерекшелштерш байкатады, ягни «ауызын ашса -
көмекеш көршед!». Дүрыс эр1 соны өз ойын өрнектей алмау-адамныңой
шоркактыгының белпсг Сөйлеу мэнер! мен ортактасу тэснн -түлганын
дүниетанымын, нэз!к сез1мталдыгын, ой-өрш, акыл мүмкшд1ктер1 мен
жалпы сауаттылыгын танытады.
Ортаңтасу барысындагы мзнд1 аңпарат алмасудың (сөйлесу) жэне
б1р жагдаяты — бүл мэл1мет жеткгзудщ жзне оны кабылдаудЫЦ
сөздт емес (паралингвистикалъщ), ягни ым-ишаратты ңүралдары-
94
Мүндай жабдыңтардың үш түр! ажыралады: дыбыстың (фонационды),
ңозгалыстык (кинетикалың) жэпе графикалык (жазба).
Дыбыстык, паралингвистикалың ңүралдар ңаггарына-дауыс ыргагы,
сөйлеу жеделдггг мен көтерщксигң ектн тураңтылыгы, дыбыстау ере-
кшайктерг жэне 1рк1л1стер мезетшдегг эрекеттер — К1ред1.
Сөйлеудщ крзгалыстык, косымшалары - дене кимылы (жесты), дене
шпы (поза), ым-ишара (мимика).
Адам ым-ишарасы оз бастауын жануарлар элемшен алады. Адам мен
жануардың ортак ым-ишаралары баршылык, мысалы ңоркыныш, үрку,
катерлену сез^мдерш б1лд1ру өзара үңсас келедг Алайда, тек өкш1 - адам
өзшетэн ерекше ишараларымен жануарлардан бөлектенеди шабыттану
таңдану, көңп бллдгру - жануарлар мимикасында жок белгшер.
Тшдесудщ сөзд1к не создш емес күралдары ортактасу маңсатына,
формасына, эрштеске болган ңатынасңа орайлас болуы шарт. Көптеген
көңш-күй - шарпулы сез1мдер астар саналы (подсознательные) келш,
ортак эңпменщ жасырын сыр-кырларынан мэл^мет беру'1 ыктимал (көз
астынан сүзе карау - ашу белпсц айңара ңүшаң жаю - шын ниет белпсц
ңол үшын эзер үсына сэлемдесу - менсшбеу, т.б.). Оңыс сөз, К1б1рт1ктеу,
аңдамай сөйлеу - бүлар да ортаңтасу субъекттершщ астар саналы багыт-
багдарынан хабар бередк
Ортаңгасу барысындатүлгаларды өзара түснпспкке келпретш непзп
тет1ктер- уцсату (идентификация), басңаның көңш-кейите ене бглу
(эмпатия), субъектпйң оз1н-өз1 тануы мен басңаның кейтн сезе б1лу1
(рефлексия).
Ортаңтасу түргысынан идентификация—бүл түлганың өз сүхбаттас
не гс-эрекетпк эрштесштану жэне оның ойы мен үгым-түсш1кгерш аның
ңабылдау маңсатымен ой аймагында оган үңсап багуы жэне өзш оның
орнына ңоя, багалауы. Эмпатия - бүл да түлганың оймен өзш басңага
сэйкестещңруц б1раң бүл үдерктеп непзп маңсат-эрштестщтолганыс
не күйзел1с сез1мдерш түсше, көңш бшд)ру.
Өзара түсшгспкке келу проблемасындагы рефлексия мэш - эрб1р
түлганың өз бойындагы ңасиеттерш эрштесшщ көз1мен ой сарабына
сала бшуй Өзара түшшсу барысында рефлексия субъекттердщ ңатынас
жасау эрекет-ңылыгын багыттап, ңалыптастыруга, олардың б1р-б1ршщ
1шк1 жан-дүниес1 ерекшел1ктерш барластыруга жэрдемдесетш ерекше
кер! байланыс ңүралы ретшде ңабылданган.
Ңарым-ңатынас барысында кер1 байланыс - эрштес эрекет-ңимылы,
оның сөйлесу мазмүнынаболган ңатынасы—кеңңолданылады. Өрштестщ
95
1шк1 ойын, жасырын сырларын жарыкка шыгару үшш оны кер! байланыс
эрекеттерше эдеш келпру де көзделедь
Ңарым-катынас жасау, эңпме-сүхбат жүрпзу шеберл^п эрштестердщ
эркайсысы өзш сүхбаттас адамының орнына коя бптуц ол ойлагандай
ойлауы, төщректеплерд! ол кабылдагандай кабылдай бшуц эрпттеспйң
көңш1 түргысынан оның эрекеттерше сипаттама бере алуы сиякты
психологиялык кабшеттерден күралады.
47.	Түлгааралык; ңатынастар психологиясы
Түлгааралык, кашынастар — бүл адамдар арасындагы объектив
пайымдалатын, эркилы дэрежеде түсгтстгкпен багаланатын өзара
байпаныстар.
Мүндай ңатынастар непзшде өзара байланыскан адамдардың
эмоциялык калпы мен психологиялың ерекшел1ктер1 жатыр. 1скерл'1к
катынастардан ажырату үшш мүндай байланыстарды экспрессиялы,
эмоциялы деп те агау кабылданган.
Түлгааралык ңатынастардың дамуы жыныстык, жас, үлттык
жэнебааүздажагдаяттаргатэуелдй Аралык байланыстардаэйелдер,
мысалы, өзш айңара ашып танытканды калайды, өз1 жөншдеп мэл!мет,
аңпараттарды баскалар алдында жайып салуга оңтайлы. Олар көбше
жалгыздыгына ңиналатынын эңпме аркауы етедп Эйелдер адам аралык
катынастарда көршетш ерекшел1ктер1мен еленсе, ерлер- кжерлж сапала-
рымен танылады. Өртүрл! үлттык кауымдастыктарда ө,зара байланыстар
адамның когамдагы беделше, жыныстык - жастык мэртебесше, түрл!
элеуметпк топтарда болуына тэуелд! түзшедь
Түлгааралык катынастардың ен жаю үдеркц аралык байланыстар
динамикасын, реттеу механизмдер! мен олардың даму шарттарын
ңамтиды.
Түлгааралык ңатынастар дамуының козгалысты көршкл: олардын
туындауы, бекуц кемелденуц кейш бүл үдерю б!ртшдеп элырей бастай-
ды.
Түлгааралык, кртынастар дамуы б1рнеше кезеңдерден өтед!: танысу
ашыналык, жолдастыкжэне достык. Таныстык когамда ңальштаскан
элеуметпк -мэдени нормаларга сэйкес ңалыптасады. АшыналыК
катынастар өзара байланысты бүдан былайда үзбеуге дайын түрудан бо-
лады. Жолдастың катынас кезеңшде пйпрлер жаңыңдыгы пайда болып,
адамдар б!р-б1рше коадау көрсетуд! ниеттейдь
96
Достык цатынас ортак; мүддел^к мазмүнга ие болып, мүндай
деңгейдеп араласуда адамдар кызыгулары, үмтылыстары мен маңсатгары
бгр арнага түседь
Түлгалар арасындагы өзара ыңпалды байланыс ңатынас мүшелершщ
элеуметпк багыт-багдарларымен, олардың мэн-магынасымен, элеуметпк-
психологиялың таным - рефлексиясымен айкындалады. Түлгалар
катынастарының мэш элеуметпк дабылдау (перцепция) тепктер! мен
себеппк (каузальды) жагдаяттардың шарттарына орайласады.
Ңабылданатын элеуметпк нысан накты адам таңдап алган байла-
ныстар жүйесшдеп мэн-магынамен багаланады. Ңагынасңатүскен адам-
дар сапалары сэйкес не өзаратолыңтыратын болса, адамдар арасындагы
байланыстар үнамды сипат алады, ал мүндай екеу не көпшййк сапа,
касиеттер! б1р1-б1рше керегар келш, өзарацсихологиялыксыйымсыздык
сипатта болса, катынастар болымсыз күйге келедк
Ңабылданушы элеуметпк түлга эрдайым өз1 ниеттеген эсер калдыру
үшш байланыстар табысына жол ашатын, накды элеуметпк топтар күткен
өз кейш - келбепн - имиджш, ягни өзшщ белпл! түлгалык бейнесш
калыптастыруга үмтылады.
Сүхбаттас өз эрштесше ыкпал жасай отырып, эдетте, өз максатына
жету үпйн оган ңолайлы эсер калдыруга, байланыс түзш отырган
адамының мшез-күлыгы мен сырттай кейпше сэйкес эр! бешм өз үгымын
калыптастыруга тырысады.
Адамның сыртгай кейш оның үлттыц, элеуметпк сипаты, психикалык
сапалары мен мэдениет деңгеш жэне т.б. жөншдеп көптеген акпарат
мэл1метгерд1ң б1р!пм1 ретшде пайымдалады. Б1рш-б1р! кабылдай отырып,
адамдар сүхбаттасының мшезц психикалык калпы, оның коммуникативп
жэне 1с-эрекетак бешмдер! жөшнде корытындыга келедк
Басңа адамдар эрекет-кылыгына бершетш бага көбше асыгысты, б1р
жаңты болып кана коймай, кейде тйгп ңисынсыз да болады. Эрекет-
кылыцтың кейб1р себептер! орынсыз эс!реленед1 не өз деңгешнде еленбей
калады.
Ер мен эйелдщ багалауы мен өзшдгк бага беру1 сэйкес келмейдь Ер-
лер өзш не баскаларды сапалың түргысынан багаласа, эйелдер көңьл-күй
эсер1мен бага бередг Өз кылыцтарын эйелдер төщрепндеп жагдайларга
байланыстыра түс1нд!руге тырысады.
Адамдардың өзара ыңпалдастык байланыстарында түлганың багалау
жүйес! гана көршш коймай, олардың ацыл-ес (интеллект) тиш де ашы-
лады. Мысалга, эмпирикалык тип түрмыстагы күндел1кп күйбең,
майда-шүйдеден эр1 аса алмайды, күбылыстар арасындагы жүйелЬпкп,
97
көптараптылың пен олардың элементтер! арасывдагы динамиканы аңдай
бермейдь Басңа адамдардың эрекет-ңылыңтарының астарындагы себеп-
1терд1 ңарапайымдастыруга бешм. Ал абстрактты тип жалңылыңтан
гөр1 жалпылың ңорытынды жасап, заттар аймагынан шыгып, дерекшздж
деңгейде ой топшылауга ңабшегп келедп
Өркилы багалау шектер! наңгы ңызметтеспк жэне карама-карсылыкдар
жагдайында өзшщ шынайы көрппсш алады. Дау-дамайлы жагдайды адам
карсыласының элшздеу түстарын табуга ынталы келедй
Ңарым-катынас субъекттернпң эркилы мэртебелш деңгеш де өзара
багалау сипатына ыкпал жасайды. Басшы өз ңарауындагы адам сапа-
сын б!р түргыдан зерделесе, багынышты басшыны екшнн бгр түсынан
багалайды, мүндайда алдымен басшының сырттай көрппсп белгшер!
көзге түсед! де, багынышты түлга басшыда өзше гана кажет болган сапа
көршштерге мэн бередг
Сырттай көр1Н1с, акпарат белплерш пайдалану адамаралың
катынастардың бэршде б^рдей кабылданган эд!с. Ңай жагдайда да адам
өз ңалауына сэйкес екшнл адам эрекепн күтедг Эрекеп өз ойындагыдай
болса, адам канагаттабады, ал күткешндей болмаса, өкшедң дагдарыска
түсед1, т1пт1 жек көретш болады.
Адамдардың көб1 өздерш өзшде калыптаскан мшез-күлык талапта-
рына сай көрсетуге бешмделген. Ңарым-катынас нэтижелерш алдын ала
жоспарлай отырып, эрштесш ңалайда өз1 күткен эрекетке түшруге ты-
рысады. Көңшшек адам өзш «өкпелЬ> көрсетедң тэкаппар түлга кайткен
күнде де карсыласына «соккы беруге» дайын түрады. Адамдар эрдайым
өз бойында күнды деп таныган касиеттерш алга тартуга тырысады. Кей-
б1р адамдардың Ктерш ‘1степ алып, «кайтейш, мен осындаймын!» - деп
касарысатыны осыдан.
Кайсы б1р көңш эсерлер! адамның сырттай кейш, көрцпстерше (бой
үстау, ым-ишара, козгалыс ңимылдары) орай ңалыптасады, дегенмен
мүндайда асыгыс шшр топшылаудан аулаң болган жөн. Адамның шы-
найы мэшн оның эркилы жагдайдагы эрекет-кылыгын талдай отырып,
кандай да рольде көршу үшш жамылган бет пердес! түскенде гана түсшу
мүмкш.
Көб‘1не жаңын адамдар арасында ңатынастар, бейтаныстар
араларывдагыдан гөр! киындау согады. Мүның себебй адамды негүрлым
жаңсы танысак, согүрлым оның неш ңаламайтынын бгпем1з. Күндылыңты
багыт-багдарлары орайласа келген адамдардың өзара түсйпспп
98
жогарылау келедн Ал рухани б1рлест1к болган жерде ңатынас мызгымас
сипатңа ие болады.
Эр түлга басңа адамдарды багалаудың өзпццк өлшемше ие. Екшпй
адамды тани отырып, тек өкпп онымен катынас жасаудың жол-жобасын
түзедң күш шгер’1 оның мшез-ңүлыгына сэйкестене эрекет жасаудың жол-
дарын карастырады. Сонымен б1рге, өз эрекетшщ эрштеш түргысынан
ңалай ңабылданатынын пайымдайды. Осыдан адамда элеуметгтк
рефлексия ңүбылысы пайда болады. Адамдардың бэр1 өз бейнесйаң
араласңан адамдары көңтнде унамды кейтпен орныңңанын калайды,
өз кадьр-касиегтшң беделйнң жогарыдан көршгенш армандайды.
48.	Дау-дамай психологиясы
Дау-дамай (конфликт)-эрңмлымуддеге багытталгантараптардың
ңараиа-ңайшылыңты тайталасы.
Дау-дамайлы ара ңатынастарды талдауда олардың непзп типтерш
ажырата бйлу аса маңызды келедй
Мундай байланыстардың субъекттерше тэуелдг дау-дамай келеодей
типтерге бөлшедй тулганың оз бойындагы, пцлгалар арасындагы, топ-
тар байланысындагы, топ ашндегң топтар арасындагы ңайшылыңты
ңатынастар.
Тек өк1лдер1 арасындагы дау-дамайлар мен юпп топтар арасындагы
жанжалдар тайталасңа түскен тараптардың эрекет-ңылыңтарымен
көршетш мүдделер сэйкесшздптнен болады. Ал гр 1 топтар арасында бола-
тын дау-дамайлар непз! көпшкпк кощл-күш меп когамдык пнарлердщ
ңарама-ңарсылыгынан туындайды.
Дау-дамайлар элеуметпк б^ртекп ңүрылымдар 1шшде-горизонталды
жэне баскарушы мен басңарылушы ңүрылымдар ара ңатынасында-вер-
тикалды — пайда болуы мүмкш. Дегенмен, ңай жагдайда да ол өз ара
алшаңтауга, тайталасңа алып келедң көбше -жауласу мен жеккөрушшкке
тогыстырады. Жанжалдар ңагынастардың б!р саласында пайдаболуымен
шектелмей, екшпп аймаңтарына өтш, жаңа келшпеушшктер жүйесшщ
туындауына себеппп болады.
Дау-дамайлы жагдайлар ңатынаскатүскен тараптардың болмысңа де-
ген көзңарастарының озара сэйкес келмеушен шынайы жэне жалган си-
пат алады. Кейде туындаган ңайшылыңгар эсгреленш, елеуге түрмайтын
түстары көзкөре күрделенд1ршед1, оларды шешудщ ңарапайым жолда-
рына мэн бершмейдг
99
Айырым кезеңдерде непзаз ойдан жасалган кайшылыдтардың се-
бебшен жалган, адеш үйымдастырылган дау-дамайлар кезшш жатады.
Мүндай тайталас скйнш) тарап ниетш орынды багаламай, оның эрекетш
шындык тезшен өткйзбей түсшуден келш шыгады. Кейде адамдар
өздерше каратылган акпарат кателшшщ көп мэндшпш үкпай, оның
арасынан өз пайымына сай мэл1метт1 орынсыз бөлш алып, жанжалды
катынастарына аркау етедк
Өлеуметпк жүйеш дамытудагы рөлше орай дау-дамайлар бтйснйруий
(конструктивт!) не бүзаңы (деструктивп) болып ажыралады.
Бтйспйруий дау — жүйенщ өзгермел1 ңоршаган орта шарттарына
икемдесуге ңолайлы жагдайлар жасауда жэрдемш көрсетедң ал бузаңы
дау — белгш ңурылым тшмдойгш төмендетт, онъщ б1рт1ндеп жойы-
луына себегшп болады.
Даулы ңарама-карсыльщтар — тек өкий мен элеуметпйк жүйе
дамуыньщ неггзй Адам даулы жагдайлардан кашпауга тырысңаны жөн,
керклнше, одан бешмдЬпкпен жол табуга ынта бнщргеш дүрыс.
Жанжалга араласушы адамдар эрекет-кылыгы үш түрл! багытта
көршу! ыңтимал: бузакы — деструктивт!, жагымпаз-конформды,
б1т1ст1руш1-конструктивт1, осыган орай адамдар тит ажыралады.
Бузаңы тип - өз мүддесшщ матауында ңалып, оны ңалайда 'юке асы-
ру үшш жанжалга «май күйып», үдете түсуге шебер адам. Бүл типтеп
тек өкшдер! эрдайым дауга «эпербакандыңпен» дайын түрып, көздеген
максатынан ңайтпайды, екшнп тараптың кел1С1м жасауга деген нйетш
бгрде көре бшмейд! (террористер, эк1мд1к бедслд! адамдар, ңүбылыс
мэнш пайымдай алмайтын тек өкшдер!).
Жагымпаз тип — ңойылган талаптарды ойсыз бас шулгумен, шле
кабылдай отырып, екйшй тараптьщ жанжаиды эрекеттерт үдете
түсуге итермелейди
Бишспйруий тип — екеуара тшмд! болган шенймдер тауып, жанжал
өртш басуга ниетп адам.
Дау-дамайлы жагдайларга баңылау ңоюдың б1р ңатар жолдары
бар:
1)	болуы мүмкш жанжалдың алдын алып, оган катысушылар жөншде
мэл!меттер топтау;
2)	жанжалды басңарымсыз калдыруга багытталган эрекеттерге жол
бермеу;
3)	дау-дамай шеппмше бейтарап бедел иелерш тарту;
4)	даулы ек1 тарапңа да тшмцц шенпм мүмкшд1ктерш карастыру;
100
5)	1скерл1к, эрштестж катынасңа колдау берш, оны бтспрш, кейш
болатын алауыздык көңш-күй шарпуларының көзш басу.
Ңаз1рп заман дау-дамай мэселешмен айналысатын конфликтологиялык
психология жанжалды жагдайлардан шыгу эдтотерше көп көщл
бөлуде:
1)	өзара жанжалды эрексттерден (өз бедел! мен табыстарын эйрелей
көрсету, басңаны кемгге, эдейг дауга шакыру) кашу;
2)	«проблеманы б1рл1кп шешу» ережесш (баска есебшен пайда ниет-
темсу, ек! тарапка да ти1мд'1 шепим жолын ойластыру) .үстану;
3)	кел1с1м (компромисс) — ек1 тараптың да көзкарас, пшрлершш
үйлес1м табуы;
4)	үцшпш тараптан көмек сүрау -пкелей дау-дамайдан тыс, бейтарап
бедел иелерш ек! тарап мүшелерш бтспруге шакыру.
49.	К1Ш1 топ психологиясы
К1ий топ —барлык мүшелер1 б1р — 61р1мен пйкелей күлрым-күзтынасңа
келген адамдар б^рлеспйгй Эдетте, мүндай б1рлест1к өз шане ек1 не одан
көп 61рнеше ондаган адамды ңамтиды.
Бүл сипаттагы топтар катарынаотбасы, дос-жарандар, көрпллестер,
сынып, студентпк топ, спорт командасы жэне т.б. жатады.
Б1ршу сипатына орай югш топтардың келесщей түрлер! ажырайды:
1)	диффузды топ — б1рл!кп 1с-эрекет мазмүны болмаган, ашыналык
катынаска непздслген шашыраңкы бгртм;
2)	ассоциативпй топ - жекс түлгалык мэнге ие болган максагтар
төшрепндеп байланысты б1р!пм (аңшылар, балыкшылар жэне т.б.)
3)	корпорация - жеке - топтык ортак мүдделермен жанамаланган өз
дербеспп шектелмеген түлгалар катынасынан пайда болган 1р1 б1р!пм;
4)	үжым — жеке жэне когамдык мүдделер б1рл1пмен жанамаланган
түлга аралык катынаска кслген адамдар б1рлеспп.
Акпарат алмасу арналарының көптүрлппгше байланысты топтар
орайластырылган жэне жеке бшйкпй, пйзбекпй, шеңберл1 жэне т.б.
түрде бөлшедк
Аңпарат көз1 орайластырылган топта оның б1р гана мүшесг (басшы,
лидер) топ байланысын үйымдастырады, топ пршЫпнс жеке басшылык
жасайды.
Жеке билйтй топта мүшелердщ бэр1 акпарат алмасуга теңдей
катысады, олардың катынас күкы ешкандай талаптармен шектелмейдй
101
Элеуметпк топтардың ерекшеленген түр1 -референттт топ.
Референпгпй топ—бүл шынайы не кияли элеуметпк б1рлеспк. Бүган
мүше болган тек өкыдер1 өз эрекет-кылыгы мен өзшдпс багасын осы топта
кабылданган шартгар жэне талаптар деңгей1мен өлшеспредц
Кйш топ ңурылымы — бул тулгалар арасында орныңңан байла-
ныстаржиынтыгы. Кпштоптагытек өкшдершщ белсендйппшң непзп
аймагы б1рл1кт11с-эрекет пен сөйлесу болгандыктан К1Ш1 топты зерттеуде
ортак кызметтен туындаган байланыс жэне ңатынастар ңүрылымына
(накты жүмыс орындау, үйымдастыру, экономикалык баскару) жэне тш-
десу мен психологиялык катынаска (акңарат алмасу, көңш-күй ортактасу,
роль жэне бедел бөл1су) мэн бершедь
Кшй топтың аңпарат алмасу (коммуникативтг) ңурылымы — бул
тек өкйгдерг арасындагы байланыстар жиынтыгы. Бүл күрылымдааса
маңызды болатындар: аңпарат алмасу жүйесгндегг тулгалардың иелей-
тш беде.й (топ айналымындагы акпаратты алу жэне жетшзу мүмюндш,
акпарат көлемц оның топ Т1рш1л1пн камтамасыз етудеп маңызы),
топтагы акпарат алысудың багдары мен жеделдгги
Кйи! топтың рольд1к ңурылымы - бул тек өкглдерг арасындагы
ңатынастар 61р.йг1.
Бүл күрылымдаасамаңызды келетш жагдаят - бултоптык,ролдерд1,
ягни топтъщ үдергс кртысушыларына таңылган, олардың күтепйн жэне
гске асыратын эрекет-ңылыңтарының көпке тэн эдгстергн бөлгстгру.
Кйш топтагы элеуметпйк билгк жэне ыңпал ңурылымы - бул
тулгалар арасындагы өмгр, тгршшк багыт-багдарлары жэне өзара
ыңпал жасау жеделдгггмен сипатталган байланыстар тобы.
Ыкпалды жүзеге асыруга тэуелд! элеуметпк бил1кпң эркилы тиш
өзара ажыралады: марапаттау, мэжбүрлеу, өкшетп, экспертп жэне ре-
ферентп.
50.	Топтагы жеке түлгалар арасыидагы катынастар
Топ көшбасшысы
Топ жасалуы — бүл алгашңыда шашыраңңы (диффузды) элеуметтгк
бгргггмдегг адамдарды өзара байланысты гс-эрекетке жэне өзара
тэуелдг ңатынастарга түсгрт, ңайта уйымдастыру.
Топтык, жйстеме (дифференциация) — бүл элеуметтгк топ
мүшелерйаң өзара ңатынастарындагы к^ызметгне сэйгкес бедел үстемдггг
(иерархия).
102
Ресми топтъщ жйстеме - ресми — рольд1к беделдердщ өзара
тэуелдййгг (завод директоры - цех, бөл1мшелер бастыкдары - брига-
дирлер - жумысшылар).
Ресмаленбеген тоитың экйктеме — б1рлест1ктег1 жеке түлганың
беделл топтың эрңилы мүшелершщ оган болган катынасына тэуелдг
анъщталады.
Каш топта еленетт нег1зг1 кубылыстар: топйишк катынастар
^урылымындагы 61р1г1ммүшелер1н1ц орнымен жагдайы, олардың багыт-
багдары, беде.й, рол1, топтың элеуметтш-психологиялык динамикасы,
ягни оның пайда болуы, дамуы, топ басшылыгы, топ 1иандег1 катынас-
байланыстар, топта бекгген талаптар жэне топтык бакылау.
К1ий топ мүшесййң үстаным сипаты — үстанымның тотшййк
ңүбылыстарга багытталган катынас жүйесшщ түраңтылыгы. Топка
мүше болган адам үстанымының (позициясының) кемелд1 түлгалъщ
деңгейге жеийп, орныгуы оның түраңтылыгына, кайшылъщсыз, ягни
б1р принциппйгше жэне элеуметпйк маңыздылыгына байланысты
айкындалады.
Топтьщ бедез (статус) — топ мүшесшщ тогйшййк ңатынастар
жүйесшде иеленген орны, элеуметтгк ро.'й.
Топ йршйппшң непзп ретгеуппа - топта калыптаскдн талаптар
жүйес1 (нормалар) мен топтың ңүндылыңтар.
Топ басшысы (буйрыкпен белпленген) ресми топ катынастары мен
кызмстгерше жетекшшк жасайды, ал топтагы бейресми түлгааралык
байланыстар кошбасшы (лидер) тарапынан орындалады. Лидер топ
мүшелер! тарапынан жогары багаланатын психикалык сапаларга ие
болады да тэн де, ал топ бастыгы заңмен белгшенген ресми баскдру мен
багындыру өкыеттерше ие.
Лидер — топ шйндеа б1р адамның өзшщ белгш жагдайларда басым
келген шешлм ңабылдау ңүкыгымен топ мүшелер1 арасында танымал
болып, ңабылдануы.
Түлгалык, жэне ңызметпк жөн-жосыкты жогары деңгейде тани бшген
бастың лидер де болып көрше алады, дегенмен басшылардың көбшщ,
эдетте, эшмдпс басңарушы (администратор) дэрежесшен ары көтершуге
шамасы жетпейдй
Лидердш басшыдан айырмашылыгы - ол топтың барша пршйппне
араласа бермейдц эр! топ маңсатына жетекшггйк ету оның мшдеп емес.
103
Топка басшылың жасау кызмет'1 эрцилы тэалмен, ягни стильмен
атңарылуы мүмкш. Басңару стильдер1н1ң танымал түрлер,’ - эмчрийл-
экйиийл (авторитарлы), либералды жэне демократиялы.
дкйиийл басшылың стил1 — жеке өзгмийл, субъектив сипатты
мадактау жэне кшэлау жолымен, көбше бүйыруды күрал еткен баскару
түрй
Либералды басшылың стил1 - топ өм1рш1ң бгр жакты шеийм
күтетш, жауапкер.й мэселелерше араласпауды үстаным еткен басңару
түрй
Демократиялы басшылың стил1 — топ. мүшелерййң 6эр1мен
жолдастың, эрттестш катынас түзуге багытталган, олардың жүмыс
бабындагы ынтасы мен белсендййгчн ыждагатты тану жэне топ т1р-
шййг1 мэселелерш ортаңтаса талкылау сипатты баскару түрй
Басшыльщтың эмгрппл-экшппл (авторитарлы) стшп - цай ңызмет
саласында болмасын, негЫнен өк1м, бүйрың басымдылыгымен сипат-
талады, мадаңнгау мен жазалау өрескел субъективтйшен еленедй
Басшылыңтың өзбастылык (либералды) стил! - топ өм1р1 мен оган
байланысты коксйкесп мэселелерге араласпау, топ мүшелершщ жетптне
парыңсыз ерш, коршген проблемага орай «бас шүлгын», кел1С1мпаздыктан
эр1 аса алмау.
Басшылыктың үлагаттылың (демократиялык) стиль басшы
түлганың топ мүшелерппң баршасымен жолдастың ңатынас түзе
б1лу1мен, олардыц ңалаган йтег/ бастау ңадамына зерделг ден кря
жүрйг, топ ңызмепйнщ крлаган мэселесшде дау-дамайсыз еркш пййр-
таласты ңолдап-куаттауымен ерекшеленедй
104
М а з м ү и ы
1.	Психолси ия пэш жэне нысаны. Психология мщдеттер!.................3
2.	Психология эдктерй Психологиялык зерттеулер кезеңдер!............5
3.	Психологияның когамдык жэне гуманитар гылымдар жүйес1ндеп орны.8
4.	Осы заман психологиясының ңүрылымы
Психологияның арнайы жэне колданбалы салалары......................10
5.	Адам психикасы жөшнде түсййк....................................12
6.	Ми жэне психика. Психика күрылымы. Психика кызметтер!....'......14
7.	Психикалык үдерктгерд! топтастыру..............................15
8.	Сана — психиканын жогары формасы
Сананың пайда болуы жэне дамуы.....................................16
9.	Психика деңгейлершщ өзара байланысы.............................20
10.	Психикажэне 1с-эрекет ..........................................24
11.	1с-эрекет кэдрылымы жэне оныңтүрлер!...........................25
12.	Непзп психикалык үдергстер......................................28
13.	Түйсш: жалпы сипаттама..........................................30
14.	Ңабылдау : непзп ңасиеттер! жэне түрлер!........................32
15.	Елес: жалпы сипаттама...........................................34
16.	Зейш: непзп кызмепер! мен түрлер!...............................35
17.	Ес: жалпы сипаттамасы жэне түрлер!........................  ....37
18.	Ойлау үдеркл: жалпы сипаттамасы.................................40
19.	Ойлаутүрлер!....................................................42
20.	Ойлау сапасы ..................................................44
21.	Зерде жэне оның күрылымы.......................................44
22.	Ой белсендшшш көтеру эд1стер! .................................45
23.	Ойлау жүйесшщ бүзылысы.........................................47
24.	Шыгармашылык- Шыгармашыл ойлау.................................49
25.	К,иял: жалпысипаттамажэнетүрлер!...............................50
26.	Орекет-кылыктың эмоциялык реттелу!.............................52
27.	Өрекет-кылыңтың реттелущдеп ерш маңызы.........................54
28.	Ер1к үдерхтершщ негвп кызметтерг...............................55
29.	Психикалык калыптар: түрлер!, сипаттамалары жэне топтасуы......56
30.	Ашык сана калпы. ¥йңы жэне түс көру............................59
31.	Түлга түс1шп. Түлга жэне когам..................................60
32.	Түлганың психологиялык мумкшд1ктер1.............................62
33.	Түлганың психологиялык үйымдасуы...............................63
34.	Түлганын психикалык дамуындагы биологиялык жэне элеумегпк
жагдаятгардьщ өзара байланысы.....................................65
35.	Түлгатеориясына байланыстытүжырымдамаларга шолу.................67
36.	Түлганың элеуметтену! жэне оның даму кезендер!.................72
37.	Түлганың психологияпык бтстер!.................................77
38.	Түлга типологиясы...............................................79
39.	Түлга багыг-багдары. Түлга дамуы................................82
40.	Мшез жөшнде түснпк. Мшез күрамы мен күрылымы...................85
105
41.	Темперамент: касиетгер! ментиптер!.................................87
42.	Ңабшеттер: психологиялык тепктер! мен курылымы.....................89
43.	Ңабгпет, иьппан жэне нэс!лд1к......................................90
44.	Ңабшет жэне 1с-эрекет............................................. 91
45.	Кдбйгет жэне дарындылык.............................-..............92
46.	Ортактасу түсппп. Ортактасу жэне сөйлеу............................93
47.	Түлгааралык катынастар психологиясы................................96
48.	Дау-дамай психологиясы.............................................99
49.	Кшп топ психологиясы .............................................101
50.	Топтагы жеке түлгалар арасындагы катынастар. Топ көшбасшысы.......102
Собет Бап-Баба
ПСИХОЛОГИЯ НЕГ13ДЕР1
Оңу-аньи$тамалы1$ колданба
ЖШС «Заң одебиеий» бас директоры
Жансеитов Н. Н.
Басылымга жауапты кызметкерлер: Омаркржаева Г.К., Торебаева Г.А.
Беттеушй Төребаева Г.А.
Дизайн: Савельев А.О.
Басуга 20.12.2006 кол ксйылды. Офсетпк басылыс.
П1Ш1М1 60х90'/1(.. Кагазы офсет-пк. К,арш түр1 «Таймс».
Шартты баспа табагы 6,6.
Таралымы 500. Тапсырыс №31
«Зан эдебиет!» баспасы
050057 Алматы к.,
М. Озтүрш к-ш,12 үй
Тел/факс: (3272) 747-833, 742-650.
Е-таИ: 1а1¥-Н1ега1иге2006@гатЫег.ги
ЖШС “Заң эдебиеп” баспаханасында басылган
106