АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
ІНСТЫТУТ ГІСТОРЫІ
Дпрысы
гісторыі
Веларусі
У 2-Х ЧАСТКАХ
частка
МІНСК «БЕЛАРУСЬ» 1995
ББК 63.3(4Бем)
Н 30
УДК 947.6 «19»
А ў т а р ы:
М. П. КАСЦЮК, I. М. ІГНАЦЕНКА, У. I. ВЫШЫНСКІ,
У. А. ПАЛУЯН, Л. М. ЛЫЧ, У. М. МІХНЮК, А. М. ЛІТВІН,
Я. С. ПАЎЛАЎ, А. П. УРУБЛЕЎСКІ, У. I. НАВІЦКІ,
Г. Г. СЯРГЕЕВА, I. Я. МАРЧАНКА, В. В. ГРЫГОР’ЕВА,
В. В. БАНЬКО
Рэдакцыйная калегія:
М. П. КАСЦЮК — галоўны рэдактар
М. В. БІЧ, I. М. ІГНАЦЕНКА, П. А. ЛОЙКА,
I. Я. МАРЧАНКА, Г. В. ШТЫХАЎ
Рэкамендавана Міністэрствам адукацыі і навукі Рэспублікі
Бедарусь для студэнтаў ВНУ
Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. Ч. 2 /
Н30 М. П. Касцюк, I. М. Ігнаценка, У. I. Вышынскі
і інш.; Інстытут гісторыі АНБ.— Мн.: Беларусь,
1995.— 560 с.: іл.
І8ВЦ 5-338-01061-5 (ч. 2).
У 2-ой частцы «Нарысаў гісторыі Беларусі» раскрываецца
складаны шлях беларускага народа ад Лютаўскай рэвалюцыі
1917 г. да сённяшніх дзён. На падставе аналізу пераважна но-
вых архіўных матэрыялаў, статыстычных і іншых крыніц, аб’ек-
тыўнага падыходу да гістарычных падзей пададзены працэсы,
што адбываліся ва ўмовах складвання, развіцця і крызісу
савецкай сістэмы арганізацыі жыцця. Адлюстраваны маладаследа-
ваныя старонкі гісторыі нацыянальнага руху, сталінскіх рэпрэсій,
беларускай дыяспары і інш. Паказаны супярэчлівы характар
развіцця грамадства. Разам з вядомымі дзеячамі ў кнізе нямала
новых асоб.
Разлічана на настаўнікаў, навукоўцаў, студэнтаў, вучняў
старэйшых класаў, усіх, хто цікавіцца гісторыяй сваёй Бацькаў-
шчыны.
9470600000—003
Н-----------------8—94	ББК63-3(4Бен)
М 301 (03)—95
І8ВК 5-338-01061-5 (ч. 2)
І5ВК 5-338-01083-6
© Аўтарскі калектыу, 1995
ДА ЧЫТАЧА
Другая частка «Нарысаў гісто-
рыі Беларусі» прысвечана пе-
рыяду ад Лютаўскай рэвалюцыі
1917 г. і да сённяшніх дзён.
Звяржэнне царызму стала пачат-
кам імклівага ходу гістарычнага
працэсу, які за кароткі час пры-
вёў да кастрычніцкіх падзей. Бе-
ларускі народ уступіў у новы
этап развіцця, які адзначаны не
толькі стваральнай працай і яе
важкімі вынікамі, але і цяжкімі
выпрабаваннямі, вялізнымі, не-
зваротнымі стратамі ў час ста-
лінскіх рэпрэсій і ў гады грама-
дзянскай і Вялікай Айчыннай
войнаў.
Невялікі па працягласці савец-
кі перыяд гісторыі Беларусі ўва-
браў у сябе столькі гераічных і
трагічных з’яў, што стаў праця-
гам нялёгкага мінулага. Як і ра-
ней, з прычыны свайго геапалі-
тычнага становішча, Беларусь
нярэдка аказвалася ў цэнтры
падзей. I хоць характар жыцця
якасна змяніўся, але асноўны
яго напрамак захаваўся: з аднаго
боку, самаадданая праца народа
і нядрэнны яе плён, з другога —
цяжкі шлях да яго, шмат нястач,
трывог і пакут.
Аб адмоўных баках жыцця ў
папярэднія дзесяцігоддзі гісто-
рыкі гаварылі скупа. Да таго ж
даследаванне шмат якіх сюжэ-
таў было фактычна забаронена.
Навуковая творчасць жорстка
рэгламентавалася афіцыйнымі
догмамі. Таму многае засталося
не асветленым, шмат што напі-
сана не з аб’ектыўных пазіцый.
У выніку гісторыя ўсё болын
страчвала сябе як навука і стана-
вілася прыдаткам агітацыйна-
прапагандысцкай дзейнасці пар-
тыйна-дзяржаўных улад.
Толькі ў апошнія гады разам
са шматлікімі цяжкасцямі рады-
кальных пераўтварэнняў, якія
прывялі да глыбокага і ўсебако-
вага крызісу грамадства, склалі-
ся тым не менш умовы для
больш аб’ектыўнай навуковай
творчасці. Гэта садзейнічала та-
му, што і ў данай кнізе, якая пра-
паноўваецца шаноўнаму чытачу,
значна павялічыліся крытычныя
адносіны з боку аўтараў да рэ-
чаіснасці, якую раней яны разам
з іншымі грамадазнаўцамі толь-
кі апраўдвалі, нясмела гаворачы
пра недахопы, пралікі і зусім за-
моўчваючы злачынствы Сталіна,
яго памагатых і створанай імі
сістэмы супроць народаў, у тым
ліку беларускага. Аўтары кры-
тычна аднесліся не толькі да па-
4
Нарысы гісторыі Беларусі
станоў камуністычнай партыі і
ўрада па розных пытаннях жыц-
ця грамадства, але і да марксісц-
ка-ленінскага вучэння аб сацыя-
лістычным будаўніцтве, зыхо-
дзячы з суадносін тэарэтычных
палажэнняў і практыкі, якую мы
цяпер ведаем значна больш, чым
раней.
Адной з асаблівасцей адлюст-
равання ў данай кнізе гісторыі
беларускага народа ў першыя
гады савецкай улады з’яўляецца
павышаная ўвага да праблемы
самавызначэння Беларусі. У ад-
розненне ад папярэдніх выдан-
няў аналізуецца працэс абвя-
шчэння Беларускай Народнай
Рэспублікі (БНР). Гэта было
адным з этапаў у развіцці бела-
рускага нацыянальнага руху, які
садзейнічаў стварэнню Беларус-
кай ССР.
Аўтары кнігі па-новаму пады-
шлі да разгляду гісторыі Бела-
русі ў міжваенны перыяд. Яны
зыходзілі з таго, што 20-ыя гады
ў першую чаргу характарызуюц-
ца дзейнасцю новай эканамічнай
палітыкі. Яна была значным па-
варотам у жыцці грамадства,
першым і апошнім крокам у ады-
ходзе ад пераважаўшага тады
ўяўлення аб сацыялізме як уні-
тарнай сістэме. Гэты паварот
быў ажыццёўлены па ініцыяты-
ве У. I. Леніна, які пад уздзеян-
нем жыцця зразумеў неабход-
насць адыходу ад створанай пад
яго кіраўніцтвам сістэмы і нават
меў намер ісці далей, прызнаўшы
неабходнасць карэннай пераме-
ны ранейшага пункту гледжання
на сацыялізм, але не паспеў зра-
біць гэта нават тэарэтычна.
Дэмакратычныя праявы нэпа
атрымалі распаўсюджанне і ў
Беларускай ССР. Сельская гас-
падарка, а затым і прамысло-
васць. адчулі яго дабрачынны
ўплыў. Значны рух наперад мела
кааперацыя. Адметны след пакі-
нула праца па ажыццяўленню
палітыкі беларусізацыі, развіц-
цю пад яе ўздзеяннем культуры
і навукі.
Але ў канцы 20-ых гадоў новая
эканамічная палітыка была адкі-
нута Сталіным і яго акружэннем
прэч. Развіццё грамадства, у тым
ліку ў Беларускай ССР, усё
больш пачынала праходзіць пад
сталінскі дыктат, які не толькі
не ўлічваў станоўчы вопыт дзе-
яння нэпа і не працягваў яго, а
па свайму характару быў фак-
тычна вяртаннем да палітыкі
«ваеннага камунізму».
Пачалося стварэнне дыкта-
тарскага рэжыму. Зламаўшы за-
цверджаныя вышэйшымі пар-
тыйнымі і савецкімі органамі
заданні першага пяцігадовага
плана, кіраўніцтва партыі і дзяр-
жавы стала валявым парадкам
значна паскараць тэмпы індуст-
рыялізацыі. Але асабліва жорст-
ка, шалёна і непрадумана вялася
калектывізацыя. Аўтары разгля-
даюць гэтыя працэсы ў цеснай
сувязі з развіццём адміністра-
цыйна-каманднай сістэмы і
культу асобы, якія з’явіліся вы-
нікам эвалюцыі савецкага іра-
мадства ў той трывожны час.
Зыходзячы з наяўнасці дакумен-
тальных матэрыялаў, у кнізе ў
пэўнай ступені адлюстраваны
сталінскія рэпрэсіі ў БССР суп-
роць рабочых, сялян, інтэліген-
таў, кіруючых кадраў. Наогул
жыццё беларускага народа ў
гэты асабліва складаны перыяд
разглядаецца з пазіцый невера-
Да чытача
5
годнага спалучэння гераічнай
працы людзей і трагічнага лёсу
шмат каго з іх.
Адпаведная ўвага ўдзелена
Заходняй Беларусі, якая ў 20—
30-ых гадах знаходзілася пад
уладай Польшчы. Значна больш,
чым раней, адлюстравана раз-
віццё беларускага нацыянальна-
га руху, дзейнасць палітычных
партый і арганізацый розных
напрамкаў. Гэта разглядаецца ў
сувязі з сацыяльна-эканамічным
і грамадска-палітычным станові-
шчам Заходняй Беларусі, фак-
там падзелу беларускай нацыі
на дзве часткі. Далучэнне За-
ходняй Беларусі да БССР у вы-
ніку вераснёўскіх падзей 1939 г.
пры ўсіх іх асаблівасцях было
пераадоленнем гістарычнай не-
справяддівасці ў адносінах да бе-
ларускага народа.
У значнай ступені новы матэ-
рыял знойдзе паважаны чытач
па гісторыі беларускага народа ў
гады Вялікай Айчыннай вайны,
яго партызанскай і падпольнай
барацьбе. У адрозненне ад папя-
рэдніх выданняў тут прыводзіц-
ца больш сведчанняў аб падзеях
трагічнага 1941 г. на тэрыторыі
Беларусі, дзейнасці беларускіх
калабарантаў, аб іх супрацоў-
ніцтве з фашысцкімі акупантамі,
закранаецца раней зусім неда-
зволеная тэма аб паводзінах на
тэрыторыі Беларусі атрадаў Ар-
міі Краёвай, аб іх складаных
узаемаадносінах з беларускімі
партызанамі, а таксама іншыя
сюжэты.
Пасляваенны час у гісторыі
Беларусі пададзены як працяг
сталінскага ўціску, калі дыкта-
тарскі рэжым і культ асобы ат-
рымалі далейшае развіццё і да-
сягнулі свайго апагея. У гэтых
складаных умовах раскрыты
працоўны подзвіг беларускага
народа па аднаўленню разбура-
най прамысловасці і сельскай
гаспадаркі, культуры. Даюцца
ход і метады правядзення калек-
тывізацыі ў заходніх абласцях
БССР. Адлюстравана гаротнае
жыццё народа.
Большая, чым раней, увага
звернута аўтарамі на палітычную
адлігу другой паловы 50-ых —
першай паловы 60-ых гадоў і на
асаблівасці жыцця беларускага
народа ў гэты час. Адзначаюцца
шматлікія рэформы, якія пачы-
наліся ў розных галінах экано-
мікі і грамадска-палітычнага
жыцця, паказаны іх непаслядоў-
ны характар, супярэчлівасць і
слабая выніковасць. Некаторыя
новыя матэрыялы адлюстроў-
ваюць пэўную дэмакратызацыю
жыцця рабочых, сялян, інтэлі-
генцыі.
Дваццацігадовы прамежак ча-
су да сярэдзіны 80-ых гадоў,
які ініцыятары перабудовы на-
зывалі «застойным», калі СССР
дайшоў да перадкрызіснага ста-
новішча, разглядаецца ў кнізе
дыялектычна. 3 аднаго боку, ад-
значаны поспехі ў эканоміцы,
навуцы, сацыяльна-культурным
развіцці. Гэта асабліва датычыць
8-ай пяцігодкі — адзінай з усіх
савецкіх пяцігодак, якая была
выканана. 3 другога — паказана
тэндэнцыя зніжэння тэмпаў раз-
віцця, адзначаецца, што гэты
працэс набываў устойлівы ха-
рактар.
У значнай ступені крытычны-
мі з’яўляюцца падыходы аўтараў
і ў адносінах да гісторыі Белару-
сі ў час пачатых кіраўніцтвам
6
Нарысы гісторыі Беларусі
партыі радыкальных пераўтва-
рэнняў. 3 аднаго боку, бачны іх
дадатныя праявы: працэсы га-
лоснасці і дэмакратызацыі, вы-
вад савецкіх войск з Афганіста-
на, дзе было нямала прадстаўні-
коў Беларусі, раззбраенне, зні-
жэнне пагрозы вайны ў сусветным
маштабе. Але жыццё беларуска-
га народа ў гэтыя гады асвятля-
ецца з улікам шматлікіх нега-
тыўных з’яў, якія прывялі да
глыбокага сацыяльна-эканаміч-
нага і грамадска-палітычнага
крызісу, фактычна сталі новым
грамадска-палітычным і сацы-
яльна-эканамічным выпрабаван-
нем. Непрадуманасць праграмы
пераўтварэнняў, рэзкае падзенне
тэмпаў гаспадарчага развіцця,
крызіснае становішча энерге-
тычнага забеспячэння і спажы-
вецкага рынку, пастаянныя пра-
лікі ў вырашэнні гаспадарчых і
сацыяльных пытанняў, рост зла-
чыннасці, параліч улады на роз-
ных узроўнях, не набліжэнне, а
аддаленне ад прававой дзяржавы
і многае іншае дасталася ад
былога Саюза ССР суверэннай
дзяржаве — Рэспубліцы Бела-
русь. Аўтары разглядаюць гэта
як часовае становішча, якое па-
вінна быць пераадолена.
Адна са станоўчых з’яў рады-
кальных пераўтварэнняў на Бе-
ларусі — адраджэнне нацыя-
нальнай культуры, хаця гэты
працэс і ідзе са значнымі цяж-
касцямі. Наогул, у адрозненне ад
папярэдніх выданняў у данай
кнізе праблема развіцця бела-
рускага этнасу, уключаючы яго
частку за межамі Беларусі, заня-
ла значна большае месца. Аўта-
ры выказваюць надзею, што
гэта будзе садзейнічаць развіццю
нацыянальнай свядомасці бела-
рускага народа, пераадоленню
нацыянальнага нігілізму, павы-
шэнню цікавасці да мінулага ва
ўсіх яго праявах.
Другая частка «Нарысаў гісто-
рыі Беларусі» ў значнай ступені
«населена» людзьмі, як кіруючы-
мі работнікамі, дзеячамі куль-
туры і навукі, так і простымі
працаўнікамі, радавымі абарон-
цамі незалежнасці нашай Баць-
каўшчыны. Розны іх лёс, розныя
справы, але аўтары імкнуліся
адпаведна рэчаіснасці паказаць
не толькі тых, хто заўсёды не
быў абдзелены ўвагай, але і тых,
каму не знаходзілася месца на
старонках даследаванняў. Ад гэ-'
тага наша гісторыя стала паўней.
Гісторыя савецкага грамад-
ства заўсёды пісалася як вынік
дзейнасці камунІстычнай партыі,
таму аўтары, натуральна, не маг-
лі ігнараваць ролю, якую яна
заўсёды выконвала. Але ў адроз-
ненне ад папярэдняга абавязко-
вага праслаўлення гэтая роля
паказана больш аб’ектыўна: з
недахопамі, пралікамі, а такса-
ма злачынствамі сталінскага кі-
раўніцтва.
Сённяшняе развіццё гістарыч-
най навукі, асабліва ў дачыненні
да савецкага перыяду, прахо-
дзіць цяжка і нярэдка супярэч-
ліва. Адчуваецца нялёгкі груз
уздзеяння на гісторыкаў на пра-
цягу дзесяцігоддзяў. Некаторым
з іх вельмі складана пераходзіць
на новыя пазіцыі, пазіцыі болып
шырокага тэарэтычнага погляду
на гістарычны працэс, на раз-
віццё Беларусі ў шмат у чым су-
пярэчлівы час. Гэта відаць і па
некаторых тэкстах данай часткі
«Нарысаў». Але грунтоўная, у
Да чытача
7
значнай ступені новая дакумен-
тальная аснова, імкненне ісці ад
фактаў, ад жыцця дазволілі ства-
рыць кнігу, якая істотна адроз-
ніваецца ад папярэдніх і ў знач-
най ступені з’яўляецца кнігай
новага пакалення.
Гэтае адрозненне — і ў новых
падыходах да перыядызацыі гіс-
тарычнага працэсу, і ў раней не
закрананых сюжэтах, і ў напаў-
ненні раздзелаў пераважна но-
вым зместам, і ў крытычных ад-
носінах да раней абсалютызава-
ных партыйна-дзяржаўнай пра-
пагандай афіцыйных догмаў. Ка-
нешне, успрыняцце ўсяго гэтага
чытачамі будзе розным у залеж-
насці ад іх светапогляду. Але
імкненне да поўнай, аб’ектыў-
най, шчырай гісторыі — гэта
якраз тое, чаго нам заўсёды не
хапала.
00000000000000
РАЗДЗЕЛ VIII
БЕЛАРУСЬ НАПЯРЭДАДНІ
I Ў ПЕРШЫЯ ГАДЫ
САВЕЦКАЙ УЛАДЫ
1. Ад лютага да кастрычніка 1917 г.
Лютаўская буржуазна-дэма-
кратычная рэвалюцыя была
складанай і супярэчлівай з’явай.
«У сілу надзвычайнай арыгіналь-
най гістарычнай сітуацыі» ў ёй
«зліліся разам... зусім розныя
патокі, зусім разнародныя кла-
савыя інтарэсы, зусім процілег-
лыя палітычныя і сацыяльныя
імкненні»1. Яна змяла царскую
манархію, перадала ўсю ўладу
буржуазіі.
У выніку перамогі рэвалюцыі ў
краіне стварыліся абставіны,
якія палітычныя партыі ацэнь-
валі па-рознаму. Бальшавікі лі-
чылі, што рэвалюцыя будзе раз-
вівацца далей, што на буржуаз-
на-дэмакратычным этапе яна
доўга нё затрымаецца. Пагэта-
му перыяд лібералізму і капіта-
лістычнай індустрыялізацыі не
будзе працяглым. Яны выступа-
лі за перарастанне буржуазна-
дэмакратычнай рэвалюцыі ў са-
цыялістычную. Меншавікі ў ад-
паведнасці з класічнай марксісц-
кай схемай рэвалюцыі гаварылі,
што буржуазна-грамадскі лад,
які пачаў складвацца пасля Лю-
таўскай рэвалюцыі, праіснуе
доўгі час, пакуль не будуць вы-
чарпаны ўсе магчымасці капіта-
лістычнага спосабу вытворчасці і
не наспеюць аб’ектыўныя і суб’-
ектыўныя абставіны для перахо-
ду ад капіталізму да сацыялізму.
Ліберальна - дэмакратычныя
партыі мелі свой погляд адносна
пытання будаўніцтва грамадска-
га ладу ў краіне пасля рэвалю-
цыі. Яны адстойвалі ідэю права-
вой пераемнасці старой і новай
улады, патрабавалі ўстанаўленнЯ
ў Расіі канстытуцыйнай манар-
хіі ці, у крайнім выпадку, рэспуб-
ліканскага ладу.
Часовы ўрад правёў серыю
адпаведных заканадаўчых актаў,
прызваных умацаваць уладу бур-
жуазіі, абмежаваць дзеянні ра-
дыкальнай грамадскасці на мес-
цах, спыніць развіццё рэвалю-
цыі, перавесці яе ў рэчышча рэ-
форм.
Саветы рабочых і салдацкіх
дэпутатаў, арганізаваныя народ-
нымі масамі, якія зверглі цар-
скае самадзяржаўе, добраахвот-
на адмовіліся ад улады. Сацыя-
лісты, у тым ліку меншавікі, якім
належала пераважная боль-
шасць дэпутацкіх месц у Саве-
тах рабочых і салдацкіх дэпута-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
9
таў, зыходзілі з таго, што ў вы-
ніку перамогі дэмакратычнай
рэвалюцыі ўлада павінна перай-
сці да буржуазіі, адпаведна пад-
трымлівалі Часовы ўрад. Саветы
ўзялі на сябе абавязак ажыццяў-
ляць кантроль за дзейнасцю гэ-
тага ўрада.
Абстаноўка на Беларусі. На
Беларусі гэтую пазіцыю пад-
трымлівалі сацыялістычныя пар-
тыі, у тым ліку і бальшавікі, якія
ўваходзілі ў аб’яднаныя з мен-
шавікамі і бундаўцамі партый-
ныя арганізацыі. Але адзінства
не было трывалым. У канцы чэр-
веня 1917 г. бальшавікі выйшлі
з аб’яднанай арганізацыі і ства-
рылі сваю самастойную. Іх пазі-
цыя выказана ў закліку: «Уся
ўлада Саветам!».
На развіццё рэвалюцыі на Бе-
ларусі ўплывалі спецыфічныя
ўмовы, створаныя першай імпе-
рыялістычнай вайной. Беларусь
была падзелена лініяй фронту
на заходнюю і ўсходнюю часткі.
Гаспадарчыя, культурныя і ін-
шыя сувязі паміж імі былі спы-
нены. У раёнах усходняй Бела-
русі, якая стала прыфрантавой
зонай, не было ніякіх умоў для
развіцця народнай гаспадаркі.
Працавалі толькі тыя галіны
прамысловасці, якія абслугоў-
валі патрэбы фронту. Прыйшлі ў
заняпад сялянскія гаспадаркі: не
хапала інвентару, глебаапрацоў-
чых прылад, коней. Мабілізацыя
на вайну мільёнаў працаздоль-
най часткі мужчынскага насель-
ніцтва абумовіла катастрафічны
недахоп працоўнай сілы. У пры-
франтавой паласе сельскае і га-
радское насельніцтва выконвала
вялікі аб’ём розных работ для
фронту. Усё гэта адмоўна ўплы-
вала на яго жыццёвы ўзровень.
Значная частка насельніцтва
Беларусі засталася на тэрыто-
рыі, якая была акупавана гер-
манскай арміяй. Звыш аднаго
мільёна сялян, рабочых, інтэлі-
генцыі былі эвакуіраваны ў цэнт-
ральныя губерні Расіі. Многія
тысячы мужчын былі мабіліза-
ваны на фронт, галоўным чынам
на Паўднёвы, і тым самым ака-
заліся надоўга адарванымі ад
родных мясцін.
Сярод насельніцтва, якое за-
сталося ва ўсходніх раёнах Бе-
ларусі, рэвалюцыйную работу
вялі балыпавікі, сацыялісты-рэ-
валюцыянеры, меншавікі з ліку
салдат і афіцэраў Заходняга
фронту. Рэвалюцыйна-дэмакра-
тычныя арганізацыі, якія існава-
лі на Беларусі да першай сусвет-
най вайны, распаліся. Некато-
рыя з іх членаў засталіся на аку-
паванай тэрыторыі (браты Іван
і Антон Луцкевічы, В. У. Ластоў-
скі), другія былі мабілізаваны ў
армію (К. М. Міцкевіч, I. Д. Лу-
цэвіч, А. В. Баліцкі, А. Р. Чарвя-
коў), трэція аказаліся бежанца-
мі ў розных губернях Расіі
(О. Л. Дыла). У сібірскай ссыл-
цы знаходзіліся Я. Ю. Лёсік,
У. У. Луцкевіч, на катарзе —
А. Гарун. Многія беларусы-баль-
шавікі працавалі ў партыйных
арганізацыях Урала, Кубані
(браты Д. М. і К. М. Басалыгі).
У Петраградзе знаходзіліся
3. X. Жылуновіч, Б. I. Эпімах-
Шыпіла, у Маскве — А. Бурбіс,
Ф. Турук, у Яраслаўлі —
У. М. Ігнатоўскі, ва Уладзівас-
току — М. С. Мандрыкаў. У Ра-
сіі і на Украіне былі многія
іншыя ітэлігенты з Беларусі.
Гэтая акалічнасць не магла не
10
Нарысы гісторыі Беларусі
ўплываць на развіццё рэвалю-
цыйнага працэсу на Беларусі,
асабліва ў перыяд Кастрычніц-
кай рэвалюцыі, грамадзянскай
вайны і ўзброенай іншаземнай
інтэрвенцыі. Адсутнасць адзін-
ства сярод інтэлігенцыі адмоўна
адбівалася на перспектывах раз-
віцця нацыянальна-вызваленча-
га руху, барацьбы за самавызна-
чэнне беларускага народа.
Вайна паставіла працоўных у
гранічна цяжкія ўмовы жыцця,
выклікала высокі ўзровень палі-
тызацыі насельніцтва. Імкненне
да міру стала вызначальнай ры-
сай людскога настрою, абумовіла
ўзнікненне антываеннага руху.
Патрабаванне справядлівага дэ-
макратычнага міру знаходзіла
падтрымку ў шырокіх масах сал-
дат, рабочых і сялян.
Адносіны народа да Лютаў-
скай рэвалюцыі. Народныя масы
Беларусі чакалі ад Лютаўскай
рэвалюцыі заканчэння вайны і
вызвалення заходняй часткі ад
гаспадарання нямецкіх акупан-
таў, адраджэння разбуранай эка-
номікі.
Аднак з перамогай рэвалюцыі
дэмакратычны мір, якога патра-
баваў народ, не наступіў. Пер-
шая сусветная вайна паміж буй-
нейшымі капіталістычнымі краі-
намі за перадзел сфер уплыву
працягвалася. Расійскія кірую-
чыя колы не змаглі падняцца да
разумення тэрміновай неабход-
насці пошуку шляхоў вываду
краіны з вайны і не адказаліся ад
курсу на яе працяг да поўнай
перамогі. Між тым эканамічнае
становішча краіны пагаршалася
з дня на дзень. Востры дэфіцыт
прадуктаў харчавання, паліва,
сыравіны, развал транспартнай
сістэмы, дзікі рост цэн у спалу-
чэнні з інфляцыяй, рост беспра-
цоўя балюча ўдарылі перш за ўсё
па працоўных. Спакваля мацне-
ла расчараванне ў рэвалюцыі,
што адбылася, і адначасова ўз-
растала сацыяльнае напружан-
не, настрой на новыя рэвалю-
цыйныя дзеянні.
Адбылася пэўная групіроўка
палітычных сіл: стварыўся блок
эсэраў з меншавікамі, які пад-
трымліваў партыю кадэтаў. Лі-
бералы імкнуліся адцягнуць кар-
дынальныя рэформы да склікан-
ня Устаноўчага сходу, скіраваў-
шы намаганні на ўмацаванне
ўлады і працяг вайны. Памяр-
коўныя сацыялісты імкнуліся
неяк паскорыць правядзенне рэ-
форм і дамагчыся міру шляхам
перамоў. На крайнім левым
флангу знаходзілася бальшавіц-
кая партыя, якая засталася адзі-
най з усіх палітычных сіл у Расіі,
што не была скампраметавана
супрацоўніцтвам з Часовым ура-
дам і яго непапулярным курсам.
„ Сітуацыя была гранічна няў-
стойлівай. Палітычныя крызісы,
якія ўзнікалі адзін за другім, усё
болып ліхаманілі Часовы ўрад.
Выхад з гэтага стану правыя сі-
лы бачылі ў згортванні дэмакра-
тычных свабод, ліквідацыі Саве-
таў, усталяванні моцнай улады,
здольнай навесці парадак, праду-
хіліць развал краіны. Ідэя дык-
татуры, як панацэі ад ўсіх бед,
заўсёды суправаджае часы смут і
сацыяльных зломаў. Натхніце-
лямі такога павароту выступіла
пэўная частка кадэцкай партыі.
Аднак актыўную ролю арганіза-
тараў яго практычнага ажыццяў-
лення ўзяў на сябе генералітэт.
Па яго ініцыятыве пад выгля-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
11
дам грамадскіх арганізацый былі
створаны добраахвотныя ваен-
ныя фарміраванні і Ваенная ліга,
Саюз афіцэраў арміі і флоту,
Казачы саюз, Саюз георгіеўскіх
кавалераў, Саюз інвалідаў і інш.
Гэтую лінію падтрымалі такія
ўстановы, як Сенат і Сінод,
Дзяржаўны савет і 4-ая Дзяр-
жаўная дума, а таксама Часовы
ўрад, якія адкрыта фарміравалі
контррэвалюцыйныя юнкерскія
часці, «батальёны смерці» і інш.
Гэтыя захады правых сіл вы-
клікалі кансалідацыю ў лагеры
рэвалюцыі. У Саветах рабочых і
салдацкіх дэпутатаў паступова
ўмацоўваліся пазіцыі балыпаві-
коў, у тым ліку і на Беларусі.
У час майскіх перавыбараў Мін-
скага Савета ў яго складзе знач-
на ўзрасла доля дэпутатаў-баль-
шавікоў, у Савеце была створана
іх самастойная фракцыя, у Прэ-
зідыуме Савета ім належала
4 месцы з 5. Павялічылася
бальшавіцкая фракцыя ў Го-
мельскім Савеце, якая складала-
ся з 30 дэпутатаў. Была створа-
на фракцыя РСДРП(б) у Ві-
цебскім Савеце. Па прапановах
дэпутатаў-балыпавікоў Саветы
прынялі шэраг дзейсных паста-
ноў. У Мінску, напрыклад, у чэр-
вені Савет зацвердзіў пастанову
супраць летняга наступлення на
фронце, якое рыхтаваў урад. Го-
мельскі Савет пастанавіў сфар-
міраваць рабочыя дружыны і ат-
рады Чырвонай гвардыі. Ва ўсіх
гарадах Саветы вырашылі ўвесці
васьмігадзінны рабочы дзень.
Выконваючы пастанову Мін-
скага Савета, адзінаццаць пал-
коў 2-ой арміі, 2-і каўказскі
корпус, шэраг палкоў 10-га ар-
мейскага корпуса, 724-ы полк
181-ай дывізіі 3-яй арміі адмо-
віліся выканаць загад аб наступ-
ленні. На сходах салдаты заяў-
лялі, што яны без санкцыі Мін-
скага Савета ў наступленне не
пойдуць. У 675-ым Канатопскім
пяхотным палку пасля доўгіх
спрэчак палкавы камітэт выра-
зіў недавер Часоваму ўраду і
патрабаваў пераходу ўлады да
Саветаў рабочых, салдацкіх, ся-
лянскіх і батрацкіх дэпутатаў.
Пастанова камітэта была зацвер-
джана на агульнапалкавым схо-
дзе.
Г алоўнакамандуючы Заходнім
фронтам генерал А. I. Дзянікін
лічыў уплыў бальшавіцкай агіта-
цыі адзінай прычынай непадпа-
радкавання салдат баявым зага-
дам. Аднак прычыны былі глы-
бей: у росце антываенных на-
строяў сярод салдацкіх мас і на-
сельніцтва, у першую чаргу рабо-
чых і сялян. Адпаведны настрой
прыняў гэты накірунак і супраць
памяркоўных сацыялістаў, якія
ў Саветах падтрымлівалі ўрад.
Сімпатыі да бальшавікоў, якія
выступалі з лозунгамі тэрмінова-
га заканчэння вайны, узраслі.
Абвастрылася і супрацьстаян-
не, якое асабліва выявілася ў
чэрвеньскай дэманстрацыі, што
адбылася ў Пецярбургу. Заду-
маная меншавіцка-эсэраўскім
кіраўніцтвам як акцыя, прызва-
ная скіраваць незадавальненне
мас у рэчышча падтрымкі палі-
тыкі з’езда Саветаў, яна выявіла
зусім іншае. Над калонамі пера-
важалі чырвоныя сцягі і транс-
паранты з лозунгамі: «Долой
десять мнннстров-капнталнс-
тов!», «Пора кончать войну!»,
«Вся власть Советам!».
Пасля чэрвеньскай дэманстра-
12
Наржы гісторыі Беларусі
цыі кадэты ультыматыўна патра-
бавалі раззброіць рэвалюцый-
ныя войскі сталічнага гарнізона
і Чырвоную гвардыю. У адказ
рэвалюцыйныя салдаты патраба-
валі ад ЦВК выдаць дэкрэт аб
пераходзе ўлады да Савета рабо-
чых і салдацкіх дэпутатаў. Гэта
патрабаванне падтрымалі рабо-
чыя Пуцілаўскага і іншых за-
водаў.
3 мэтай прадухілення несвое-
часовага ўзброенага паўстання
рабочых і салдат кіраўніцтва
партыі бальшавікоў вырашыла
скіраваць яго ў рэчышча мірнай
арганізаванай дэманстрацыі пад
лозунгам «Уся ўлада Саветам!»,
якая і адбылася 4 ліпеня. Ка-
мандуючы Петраградскай ваен-
най акругай генерал Полаўцаў
аддаў загад юнкерам і казакам
з дапамогай зброі разагнаць
дэманстрацыю. У выніку было
забіта 56 і паранена 650 чалавек.
Аднак найбольш радыкальныя
элементы Петраградскага гарні-
зона, а таксама ЦК, Пецярбург-
скага камітэта і Ваеннай аргані-
зацыі ўсё ж лічылі магчымым
паўстанне і вялі адпаведную ар-
ганізацыйную работу. Прыбыццё
ў Петраград адданых ураду
войск і змены настрою ў шэрагу
часцей гарнізона прымусілі чле-
наў ЦК на пасяджэнні 5 ліпеня
прыняць рашэнне аб спыненні
вулічных дэманстрацый. Мэта
ваяўніча настроеных балыпаві-
коў — звяржэнне Часовага ўра-
да — не была дасягнута. Левыя
пацярпелі паражэнне. Адначасо-
ва ўзрасла рашучасць урада,
усіх памяркоўных і кансерва-
тыўных палітычных сіл аднавіць
парадак, раз і назаўсёды скон-
чыць з экстрэмістамі. Узраслі
роля і ўплыў ваенных на палі-
тыку, тэндэнцыя на ўсталяванне
рэжыму дыктатарскага тыпу.
Супраць ваеннай дыктатуры.
Падзеі ў сталіцы парадаксаль-
ным чынам адгукнуліся на мес-
цах. Шматлікія дэманстрацыі
адбыліся ў Маскве, Ніжнім Ноў-
гарадзе, Кіеве, іншых гарадах.
Палярызацыя і канфрантацыя
палітычных сіл узмацніліся.
Прыхільнікі Часовага ўрада па
ўсёй краіне актыўна павялі на-
ступленне супраць рэвалюцыі,
паставіўшы сваёй мэтай роспуск
Саветаў рабочых і салдацкіх
дэпутатаў, фабрычна-заводскіх,
салдацкіх і сялянскіх камітэтаў,
бальшавіцкай партыі. У Беларусі
яны спрабавалі распусціць Мін-
скі і іншыя Саветы рабочых і
салдацкіх дэпутатаў, бальша-
віцкія камітэты. Ганенням пад-
вергліся прафсаюзы. Над дзей-
насцю Саветаў сялянскіх дэпу-
татаў быў устаноўлены кантроль
павятовых органаў Часовага
ўрада. Выступленні сялян суп-
раць памешчыкаў падаўляліся
ваеннай сілай.
У выніку рэпрэсіўных мер Ча-
совага ўрада і яго мясцовых ор-
ганаў некалькі тысяч салдат,
рабочых, якія актыўна ўдзель-
нічалі ў рэвалюцыйных выступ-
леннях, былі арыштаваны. Шэ-
раг бальшавіцкіх арганізацый
перайшлі на паўлегальнае ста-
новішча. У выніку дзейнасць
Мінскага і іншых Саветаў рабо-
чых і салдацкіх дэпутатаў, Вы-
канкома Саветаў сялянскіх дэ-
путатаў Мінскай і Віленскай
губерняў стала зніжацца.
Тым не менш урад не змог да-
біцца поўнай перамогі. Рэвалю-
цыйныя сілы не былі разгромле-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
13
ны, яны толькі адступілі і пачалі
перагрупоўку для новага насту-
пу. Аб гэтым сведчылі выбары
ў гарадскія думы, якія адбыліся
ў другой палове ліпеня ў гарадах
Беларусі. На выбарах паражэнне
пацярпела галоўная буржуазная
партыя кадэтаў. У Віцебску за іх
галасавала каля 6 %, у Мін-
ску — 3, у Гомелі — паўпрацэн-
та выбаршчыкаў. Некалькі ўма-
цавалі свае пазіцыі бальшавікі. За
іх спіс галасавалі: у Віцебску —
звыш 16 %, Гомелі і Мінску —
па 5 %. Выбары паказалі такса-
ма, шо памяркоўныя сацыяліс-
ты-эсэры, меншавікі, бундаўцы,
іншыя арганізацыі мелі найболь-
шы ўплыў у масах. 3 мэтай
узмацніць свой уплыў Мінскі
камітэт РСДРП(б) пачаў выда-
ваць газету «Звезда», першы ну-
мар якой выйшаў 27 ліпеня
1917 года.
Як бачна, устанавіць ваенную
дыктатуру ў краіне, якая аказа-
лася пасля Лютаўскай рэвалю-
цыі самай свабоднай у свеце, бы-
ло не так проста. Перыяд мірна-
га развіцця рэвалюцыі пакінуў
глыбокі след. Эканамічнае ста-
новішча пагаршалася, вайна пра-
цягвалася. Незадавальненне на-
рода ўзрастала, давер да палі-
тыкі лібералаў зыходзіў на ні-
штб. Правыя сілы вымушаны
былі спыніцца на паўдарозе:
ваенная дыктатура ў поўным
аб’ёме не атрымалася.
У гэты час развіццё падзей на
Беларусі ў значнай ступені зале-
жала ад наспяваўшых дзеянняў
супрацьрэвалюцыйных сіл у ста-
ліцах. У Петраградзе пасля лі-
пеньскага расстрэлу дэманстра-
цыі ў Часовага ўрада складваліся
новыя адносіны з Саветамі.
18 ліпеня Керанскі з міністрамі
пераехаў у Зімні палац, а савец-
кія органы пачалі перасяленне ў
Смольны.
Часовы ўрад тэрмінова рыхта-
ваў «Дзяржаўную нараду», якая
адбылася 13—15 жніўня ў Маск-
ве. Удзельнікі нарады размясці-
ліся ў правай і левай частках гля-
дзельнай залы Вялікага тэатра
двума роўнымі па колькасці ла-
герамі. На нарадзе разгарэлася
дыскусія розных бакоў расій-
скай грамадскасці, гатовых да
канчатковага размежавання.
Выступалі толькі прадстаўнікі
ўрада. Прыняцце якіх-небудзь
рашэнняў не прадугледжвалася,
не было і галасавання. Нарада
пакідала ўражанне, што ўрад
праводзіў агляд сіл, супрацьпа-
стаўляў левых правым, адшук-
ваючы між тым магчымасць са-
мому затрымацца ў сярэдзіне.
Палітычны, сацыяльны і эка-
намічны крызіс, які катастра-
фічна паглыбляўся, вельмі пало-
хаў Керанскага і яго кабінет, гэ-
так жа як і рэальная пагроза
новага сацыяльнага выбуху. Ад-
нак пры паралічы дзяржаўнага
кіравання, адсутнасці колькі-не-
будзь акрэсленай праграмы рэ-
форм і магчымасці іх хутка
ажыццявіць урад Керанскага не
мог ужо значна ўплываць на
ход падзей. Нежыццяздольнасць
урада была відавочнай для пра-
мыслоўцаў, дзелавых людзей,
прадстаўнікоў дваранства, афі-
цэраў і інш. Выйсце з крызісу
яны бачылі ў саюзе антысацыя-
лістычных ліберальных і кансер-
ватыўных сіл і ўсталяванні моц-
най дыктатуры, здольнай навесці
парадак у тыле і на фронце, лік-
відаваць супрацьборства. За ме-
14
Нарысы гісторыі Беларусі
сяц з паловай, якія прайшлі з
ліпеньскіх дзён да маскоўскай
нарады, левыя паступова пазбаў-
ляліся ад шоку, а правыя знай-
шлі свайго кандыдата ў дыктата-
ры — генерала Л. Г. Карнілава.
П. М. Мілюкоў адносна
А. Ф. Керанскага і Л. Г.Карніла-
ва пісаў: «Мэта ў абодвух бакоў
была адна: уціхаміранне балыпа-
вікоў, у выпадку іх новага паў-
стання... I сродак быў адзін: пе-
радыслакацыя ў Пецярбург на-
дзейнай вайсковай адзінкі (трэ-
цяга корпуса)»2. Але паміж імі
не было згоды ў тым, хто будзе
камандаваць Петраградскай
ваеннай акругай, у тым ліку і
гэтым корпусам. Керанскі рых-
таваў яго для сябе, не пакідаю-
чы думкі аб адстаўцы Л. Г. Кар-
нілава ў адпаведны час. А апош-
ні, які ўжо прыняў рашэнне адхі-
ліць патрабаванне аб адстаўцы,
разлічваў з дапамогай гэтых
войск ажыццявіць у Петраградзе
чыстку і разгон Саветаў.
А. Ф. Керанскі да канца працяг-
ваў лавіраваць і балансаваць,
страхуючы сябе ад балыпавікоў:
ваеннай сілай направа і сваёй
лаяльнасцю перад Саветамі —
налева. Л. Г. Карнілаў лічыў
здраднікамі ўсіх дзеячаў Саве-
таў, рыхтаваў ім усім варфала-
мееўскую ноч. Размова паміж
памяркоўным сацыялістам, пра-
вым экстрэмістам, прамаліней-
ным салдатам, манархічна на-
строеным патрыётам ішла на
розных мовах — яны не маглі
не толькі дамовіцца, а нават зра-
зумець адзін аднаго. «Я ім рэва-
люцыі не аддам»,— гаварыў
А. Ф. Керанскі міністру Часо-
вага ўрада Някрасаву ў дзень
карнілаўскага мяцяжу. «Я ім не
аддам Расіі»,— пісаў Л. Г. Кар-
нілаў у сваіх пракламацыях.
У канцы жніўня адданыя
Л. Г. Карнілаву часці па яго за-
гаду рушылі з фронту на Петра-
град, каб скінуць Часовы ўрад,
ліквідаваць Саветы, усталяваць
ваенную дыктатуру. Аднак раз-
лік карнілаўцаў на шырокую
падтрымку з боку большасці
воінскіх часцей пры раўнадуш-
шы народнай масы не апраўдаў-
ся. Сацыялістычныя кіраўнікі
лепш ведалі настрой салдат і ра-
бочых на адпор любым спробам
усталявання ваеннай дыктатуры.
Пры Саветах былі сфарміраваны
ваенна-рэвалюцыйныя камітэты,
на прадпрыемствах — баявыя
дружыны, чырвонагвардзейскія
атрады.
30 жніўня быў створаны Ча-
совы рэвалюцыйны камітэт За-
ходняга фронту, старшынёй яко-
га быў зацверджаны бальшавік
М. В. Фрунзе. У Гомелі Савет
рабочых і салдацкіх дэпутатаў
стварыў «Надзвычайную пяцёр-
ку». Віцебскі Савет стварыў
Ваеннае бюро, пад кіраўніцтвам
якога з рабочых і салдат былі
арганізаваны заграджальныя
атрады на чыгуначнай і шасей-
ных дарогах.
Рэвалюцыйнымі сіламі Стаўка
Вярхоўнага камандавання была
ізалявана ад сталіцы, Заходняга
і Паўднёва-Заходняга франтоў,
устаноўлен кантроль над чыгу-
начнымі вузламі, стратэгічнымі
дарогамі, узяты пад ахову ваен-
ныя склады, арсеналы, збройныя
майстэрні.
Былі прыняты меры па ўма-
цаванню абароны Аршанскага
чыгуначнага вузла, які меў стра-
тэгічнае значэнне на шляху з
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
15
Магілёва на Петраград. 3 гэтай
мэтай Савет рабочых і салдац-
кіх дэпутатаў Оршы стварыў
атрад Чырвонай гвардыі з рэва-
люцыйна настроеных салдат гар-
нізона і рабочых чыгуначнага
вузла колькасцю болып за
100 чалавек. У Оршу быў накіра-
ваны артылерыйскі дывізіён з
Гомеля.
Ініцыятарамі актыўнай ба-
рацьбы з карнілаўшчынай былі
бальшавікі. Адзін з правых лідэ-
раў меншавікоў прызнаў, што ў
перыяд карнілаўшчыны ў Ві-
цебскім Савеце «меншавікі і
эсэры апынуліся на павадку ў
бальшавікоў»3. Многія Саветы
рабочых і салдацкіх дэпутатаў
у дні барацьбы з карнілаўшчы-
най дзейнічалі як органы ўлады
на месцах. Яны абапіраліся на
ўласныя ўзброеныя сілы, на
дзейсную падтрымку рабочых,
салдат, сялянскай беднаты.
У выніку рашучых дзеянняў
рэвалюцыйных сіл змова генера-
ла Карнілава была'ліквідавана.
У гэты найбольш востры этап
барацьбы значна панізіўся ўплыў
партый памяркоўных сацыяліс-
таў, якія пасля паражэння кар-
нілаўцаў адмовіліся сфарміра-
ваць урад без буржуазіі, імкну-
ліся выратаваць буржуазны Ча-
совы ўрад з яго антынароднай
палітыкай. Аб’ектыўна гэта
спрыяла планам Керанскага на
стварэнне аўтарытарнага ўрада ў
выглядзе кааліцыйнага кабінета
правых сацыялістаў і лібералаў
пры перавазе апошніх. Народ па-
чаў адыходзіць ад гэтых партый.
У дробнабуржуазных партыях
актывізаваўся працэс расслаен-
ня на левую і правую плыні.
Набліжэнне новай рэвалюцыі.
Часовы ўрад не змог аднавіць
тое становішча, што існавала да
карнілаўскага мяцяжу. Услед за
Петраградам і Масквой быў
бальшавізаваны Мінскі Савет ра-
бочых і салдацкіх дэпутатаў.
У час перавыбараў, якія адбылі-
ся ў другой палове верасня, у
Мінскі Савет было абрана
337 дэпутатаў, у тым ліку баль-
шавікоў — 184, эсэраў, меншаві-
коў і бундаўцаў — 105, беспар-
тыйных — 484. У Гомельскім і
Рэчыцкім Саветах большасць
складалі бальшавікі і левыя эсэ-
ры. У Віцебскім Савеце рабочых
і салдацкіх дэпутатаў 24 верасня
была створана балыпавіцкая
фракцыя. Узрос уплыў балыпа-
вікоў у Саветах Нясвіжа, По-
лацка, Слуцка і іншых гарадоў.
У палітычным жыцці Беларусі
дзейнасць бальшавікоў стала
значным фактарам. Пасля Лю-
таўскай рэвалюцыі ў сакавіку —
верасні аднавілі сваю работу Па-
лескі камітэт РСДРП(б) у Го-
мелі, Бабруйскі і Мінскі камі-
тэты, партыйныя арганізацыі ў
Слуцку, Віцебску, Оршы, Замір’і,
Рэчыцы і іншыя. За гэты час былі
створаны балыпавіцкія арганіза-
цыі ў значнай частцы палкоў,
дывізій і карпусоў Заходняга
фронту. Бальшавікі былі прад-
стаўлены ў Саветах рабочых і
салдацкіх дэпутатаў, Саветах
салдацкіх і Саветах сялянскіх
дэпутатаў, некаторых гарадскіх
думах, многіх салдацкіх камітэ-
тах, Выканкоме Заходняга
фронту, франтавых аддзелах
Усерасійскага земскага саюза і
Саюза гарадоў. Мінскі камітэт
РСДРП(б) пасля закрыцця га-
зеты «Звезда» стаў выдаваць
«Молат».
16
Нарысы гісторыі Беларусі
Разам з тым уплывовую сілу
на Беларусі і Заходнім фронце
ўяўлялі сабою меншавіцкія і
эсэраўскія арганізацыі, прад-
стаўніцтва якіх у Саветах усіх
узроўняў было істотным. Моц-
ныя пазіцыі мелі яны і ў арміі.
У прыватнасці, на аб’яднаўчым
з’ездзе ў жніўні 1917 г. іх дэле-
гаты ад арміі Заходняга фронту
прадстаўлялі каля 3700 членаў.
Ваенная арганізацыя меншаві-
коў аб’ядноўвала галоўным чы-
нам малодшых афіцэраў, ваен-
ных урачоў, былых настаўнікаў,
аграномаў, юрыстаў, чыноўні-
каў. Найболып шматлікія арга-
нізацыі меншавікі мелі ў Бабруй-
ску, Віцебску, Гомелі, Магілёве,
Мінску і Полацку. Эсэраўскія
арганізацыі (3 армейскія, 7 кар-
пусных і 12 дывізіённых) аб’яд-
ноўвалі звыш 30 тыс. салдат —
у асноўным выхадцаў з сялян-
ства.
Сярод Саветаў Беларусі ііа-
шыраўся рух за скліканне II Усе-
расійскага з’езда Саветаў рабо-
чых і салдацкіх дэпутатаў і ства-
рэнне Савецкага ўрада. У гэтых
умовах бальшавікі надавалі вялі-
кае значэнне палітычнай мабі-
лізацыі мас. Важным сродкам
выканання данай задачы яны лі-
чылі правядзенне абласной кан-
ферэнцыі РСДРП(б). Па іні-
цыятыве Мінскага камітэта та-
кая канферэнцыя адбылася 15—
18 верасня 1917 г. У яе рабоце
ўдзельнічалі 67 дэлегатаў з пра-
вам рашаючага і 21 — з правам
дарадйага голасу, якія прадстаў-
лялі 9190 членаў партыі і 2071
спачуваючага.
Перад абласной арганізацыяй
РСДРП (б) канферэнцыя па-
ставіла задачу дасягнуць неад-
кладнага спынення рэпрэсій
супраць бальшавіцкага руху,
прыняцця дзейсных мер па яго
распаўсюджванню і вядзенню
бальшавіцкай агітацыі і прапа-
ганды на фронце і ў тыле. Кан-
ферэнцыя запатрабавала вызва-
лення арыштаваных, спынення
крымінальных спраў супраць
актыўных удзельнікаў рэвалю-
цыі. Абласному камітэту
РСДРП(б) было даручана звяр-
нуцца да насельніцтва і арміі з
адозвай аб неабходнасці перавы-
бараў Саветаў рабочых і салдац-
кіх дэпутатаў, салдацкіх камітэ-
таў, якія станавіліся арганіза-
цыйнымі цэнтрамі развіцця рэва-
люцыі ў краіне.
Пасля разгрому карнілаўскага
мяцяжу актыўнасць рэвалюцый-
ных выступленняў мас значна
ўзрасла, што праявілася, па-пер-
шае, у нарастанні рабочага руху.
У выніку паглыблення эканаміч-
нага крызісу ў пачатку верасня
баставалі рабочыя ўсіх друкар-
няў Мінска, у кастрычніку —
дражджавых заводаў, механіч-
най майстэрні «Молат», шчацін-
най фабрыкі. У Віцебску заба-
стоўкамі былі ахоплены півавар-
ныя заводы, табачная фабрыка,
абутковая і швейная майстэрні,
гарадскі трамвайны парк. Шэсць
тыдняў працягвалася забастоўка
рабочых тытунёвай фабрыкі
«Меркурый» у Магілёве. Больш
двух тыдняў баставалі рабочыя
Стараўскага шклянога завода ў
Бабруйскім павеце. Баставалі
рабочыя і многіх іншых прад-
прыемстваў. Характэрнай асаб-
лівасцю выступленняў рабочага
класа было ўзмацненне іх патра-
бавання: «Уся ўлада Саветам!»
Аднак гэты фактар з-за малалі-
Напярэдадні і ў гіершыя гады савецкай улады
17
касці рабочага класа ў Беларусі
не быў рашаючым для развіцця
рэвалюцыі.
Па-другое, нарастала хваля
антываеннага руху ў арміі. Вялі-
кі рэзананс атрымала выступ-
ленне салдат Гомельскага раз-
меркавальнага пункта, якое ад-
былося з 16 па 26 верасня
1917 г., калі каля 9 тыс. салдат
рашылі правесці дэманстрацыю
пад лозунгам «Далоў вайнуі».
Калі ж вайсковыя ўлады заба-
ранілі яе правядзенне, салдаты
сабраліся на мітынг, адмовіліся
ехаць на фронт і ў прынятай рэ-
залюцыі патрабавалі міру.
У часцях 35-га армейскага
корпуса салдаты вывесілі плака-
ты, на якіх было напісана: «Да-
лоў вайну!», «Хопіць непатрэб-
ных ахвяраў!», «Мір у што б
там ні было!». Адказы ад служ-
бы, ад работы па будаўніцтву
ўмацаваных пазіцый, непадпа-
радкаванне загадам камандзіраў
з’яўляліся масавымі. Менавіта
ад настрою салдат Заходняга
фронту залежаў у галоўным ход
падзей у Беларусі.
Па-трэцяе, шырокае, мэтана-
кіраванае развіццё атрымаў ся-
лянскі рух. Актывізавалася ба-
рацьба за зямлю. Толькі за пер-
шую палову вўрасня ў Мінскай
губерні было каля 50 самаволь-
ных захопаў сялянамі паме-
шчыцкіх зямель і пасеваў. У Ма-
зырскі і Слуцкі паветы супраць
сялян былі накіраваны войскі.
Гэта выклікала рост недаверу
сялян да ўлады. Сяляне «забі-
валі, арыштоўвалі памешчыкаў,
накладвалі на іх вялікія падаткі,
а затым забіралі ўсё, што папа-
далася пад руку» ,— пісаў селя-
нін Ф. Н. Новікаў з Барысаўска-
га павета.
У многіх паветах органы ся-
лянскага самакіравання выносі-
лі пастановы аб зняцці з пасад
асоб мясцовых улад. Сяляне
змагаліся супраць выбараў ва-
ласных і павятовых земстваў,
якія павінны былі, на думку ўра-
да, замяніць Саветы. У болыпас-
ці паветаў Беларусі выбары ў
земскія ўстановы байкатаваліся,
сяляне з дапамогай салдат гра-
мілі памяшканні выбарчых
участкаў, арыштоўвалі выбарчыя
камісіі, ліквідавалі дакумента-
цыю. Рашучыя выступленні ся-
лян сарвалі земскія выбары.
Сярод бяднейшага сялянства
ўзмацніўся настрой супраць ка-
дэтаў, чый урад не даў ім ні зям-
лі, ні міру. У адказ на гэта кадэ-
ты замянілі тактыку заігрывання
і абяцанак сялянству тактыкай
разгрому сялянскага руху. У па-
чатку кастрычніка кадэцкая
«Речь» пісала: «Справа не ў тым,
каб праводзіць цяпер якія-не-
будзь «праграмы», а ў тым, каб
падмануць народныя масы і раз-
граміць Саветы». Саюз сялян-
ства з буржуазіяй, сялянскай
дэмакратыі з ліберальнай зжы-
ваў сябе. Сялянская бедната
стала на шлях барацьбы з бур-
жуазным урадам, перайшла на
бок рабочага класа. Аднак і не-
пасрэдны бальшавіцкі ўплыў на
сялян у гэты час быў слабы.
У вёсках Беларусі балыпавіцкіх
ячэек,па сутнасці,не было.
У абставінах усё болып глы-
бокага палітычнага крызісу
5 кастрычніка 1917 г. у Мінску
адбылася II Надзвычайная Паў-
ночна-Заходняя абласная кан-
ферэнцыя РСДРП(б). Менш
Ів
Нарысы гісторыі Беларусі
трох тыдняў прайшло з часу
першай канферэнцыі, аднак за
гэты час абласная арганізацыя
павялічылася больш чым у тры
разы, 353 дэлегаты (247 з ра-
шаючым і 106 з дарадчым гола-
сам) прадстаўлялі 28 591 члена
партыі і 27 856 спачуваючых.
Пры гэтым дэлегаты ваеннай ар-
ганізацыі Заходняга фронту
прадстаўлялі 21 463 членаў пар-
тыі і 27 231 спачуваючага. За-
ходні фронт пераўтвараўся ў
трэці пасля Петраграда і Масквы
рэвалюцыйны цэнтр.
Канферэнцыя лічыла бліжэй-
шай жыццёва неабходнай зада-
чай узяцце Саветамі ўлады. Яна
прапанавала мясцовым аргані-
зацыям партыі балыпавікоў за-
бяспечыць скліканне Усерасій-
скага з’езда Саветаў рабочых і
салдацкіх дэпутатаў у вызнача-
ны тэрмін — 20 кастрычніка.
Адзінай сілай, здольнай аргані-
заваць барацьбу з вайною, кан-
ферэнцыя лічыла саюз рэвалю-
цыйных рабочых, салдат і сялян.
Пастанова абласной партый-
най канферэнцыі зрабіць усё
магчымае для своечасовага склі-
кання II Усерасійскага з’езда
Саветаў рабочых і салдацкіх дэ-
путатаў, узяцця гэтым з’ездам
улады ў свае рукі была падтры-
мана рабочымі, салдатамі, сяля-
намі. Неадкладнага склікання
з’езда дзеля стварэння новай
улады патрабавалі з’езд дэлега-
таў 6-га армейскага корпуса,
6-ай пяхотнай дывізіі, двух пя-
хотных карпусоў Заходняга
фронту, Мінскі Савет рабочых і
салдацкіх дэпутатаў, канферэн-
цыя Саветаў рабочых і салдацкіх
дэпутатаў Заходняй вобласці,
сялянскі з’езд Мазырскага паве-
та і многія іншыя Саветы. 3 кож-
ным днём нарастаў антыўрадавы
настрой, які ўсё часцей выліваў-
ся не толькі ў пагрозы, але і ў
канкрэтныя дзеянні. Так, паста-
нова Часовага ўрада закрыць
газету «Молат» была сустрэта
рашучымі пратэстамі грамадскіх
арганізацый. Палкавы камітэт
28-га пяхотнага палка заявіў,
што ў далейшым полк не будзе
абмяжоўвацца толькі пратэста-
мі, а прыменіць рэальную сілу6.
Росту антыўрадавых настрояў,
больш глыбокаму асэнсаванню
неабходнасці адхілення ад улады
Часовага ўрада і перадачы дзяр-
жаўнай улады Саветам садзей-
нічалі два фактары. Па-першае,
аб’ектыўны, які выяўляўся ў
рэзкім пагаршэнні гаспадарчага
стану ў краіне і істотным зні-
жэнні матэрыяльна-бытавога
становішча рабочых, салдат, пра-
цоўнага сялянства, ніжэйшых
слаеў інтэлігенцыі. Па-другое,
пасля разгрому карнілаўшчыны
ў дзяржаве склаліся абставіны,
пры якіх Часовы ўрад пазбавіўся
падтрымкі працоўнага народа.
На стварэнне рэвалюцыйна-дэ-
макратычнай улады рабочых і
сялян, парламентарна-дэмакра-
тычнай рэспублікі сацыялістыч-
ныя партыі не згаджаліся. Яны
аказаліся не ў сілах парваць
саюз з кадэтамі. А ўсеагульны
крызіс усё больш паглыбляўся, і
краіна аказалася на краі безда-
ні. Па заяве А. Ф. Керанскага, ён
знаходзіўся ў той час «паміж
молатам правых і кавадлам
левых, бальшавікоў». У гэты час
частка эсэраў і меншавікоў вяла
перамовы з балыпавікамі аб спо-
сабах пераходу ад кааліцыі да
сацыялістычнага ўрада. Пагад-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
19
нення, аднак, бакі не знайшлі.
У абставінах распаду кааліцыі
У. I. Ленін стаў рашуча патра-
баваць наступлення. Пасля аб-
меркавання пытання аб узброе-
ным паўстанні на пасяджэнні
ЦК РСДРП(б) 10 кастрычніка
пачалася актыўная яго падрых-
тоўка.
Такім чынам, Лютаўская рэва-
люцыя не дала народу таго, што
ён чакаў. Першая сусветная
вайна працягвалася, народ міру
не атрымаў. Сяляне зямлі так-
сама не дачакаліся. Права на
самавызначэнне паднявольным
народам не было прадастаўлена.
Нягледзячы на тое, што з моман-
ту рэвалюцыі прайшло восем ме-
сяцаў, пытанне аб грамадска-
палітычным і дзяржаўным ладзе
яна не вырашыла. Палярызацыя
сіл у грамадстве ўзмацнілася.
Левыя радыкальныя сілы імкну-
ліся да абвастрэння сітуацыі,
«давядзення рэвалюцыі да кан-
ца», правыя — да навядзення
парадку праз усталяванне дык-
татуры. Цэнтрысцкія сілы ака-
заліся вельмі слабымі і разроз-
ненымі, каб забяспечыць плаўны
рэфармісцкі шлях наспеўшых
пераўтварэнняў і прадухіліць но-
вы сацыяльны выбух. Часовы
ўрад так і не змог выпрацаваць
рэальную праграму, каб выцяг-
нуць краіну з цяжкага крызісу.
Пасля карнілаўскага мяцяжу
стала відавочным, што кадэцка-
правасацыялістычная кааліцыя
сябе вычарпала. Кадэты, якіх
абвінавачвалі ў падтрымцы кар-
нілаўскага мяцяжу, хутка страч-
валі крэдыт палітычнага даверу.
Гэты крэдыт амаль цалкам пе-
райшоў да партый рэвалюцый-
най дэмакратыі — бальшавікоў,
меншавікоў і сацыялістаў-рэва-
люцыянераў.
Зрух улева прывёў у верасні да
рэальнай магчымасці стварэння
дэмакратычнай, як тады гавары-
лі, аднародна сацыялістычнай
улады. Урад з прадстаўнікоў гэ-
тых партый, калі б ён быў ство-
раны, мог бы стаць урадам,
здольным ажыццявіць нацыя-
нальную згоду, атрымаць пад-
трымку большасці насельніцтва.
Дэмакратычная нарада, якую
склікаў у верасні ЦВК Саветаў
рабочых і салдацкіх дэпутатаў
і Выканком Саветаў сялянскіх
дэпутатаў, змагла б стварыць
такі дэмакратычны ўрад. Аднак
правыя меншавікі і эсэры вяр-
нуліся да ідэі, якая ўжо не пра-
цавала,— кааліцыі з кадэтамі,
што паскорыла працэс іх ізаля-
цыі ад радыкальна настроеных
мас. Бальшавікі 7 кастрычніка
выйшлі з Перадпарламента,
створанага Дэмакратычнай на-
радай, і сталі на шлях аднапар-
тыйнай барацьбы за ўладу. Яны
пачалі актыўную падрыхтоўку
ўзброенага паўстання, хаця фак-
тычна ўжо 21 і 22 кастрычніка
Ваенна-рэвалюцыйны камітэт
узяў на сябе кіраўніцтва гарні-
зонам, замяніў камісараў, пры-
значаных урадам. 23 кастрыч-
ніка на яго бок перайшоў гарні-
зон Петрапаўлаўскай крэпасці.
20
Нарысы гісторыі Беларусі
2. Кастрычніцкая
рэвалюцыя ў Беларусі
24 кастрычніка ў Петраградзе
пачалося ўзброенае паўстанне.
Да раніцы 25 кастрычніка Часо-
вы ўрад быў звергнуты. У 10 га-
дзін раніцы была абнародавана
напісаная У. I. Леніным адозва
«Да грамадзян Расіі», у якой
аб’яўлялася аб звяржэнні Часо-
вага ўрада і пераходзе ўлады ў
рукі Ваенна-рэвалюцыйнага ка-
мітэта — органа Петраградскага
Савета рабочых і салдацкіх дэ-
путатаў. Адозва заканчвалася
заклікам: «Няхай жыве рэвалю-
цыя рабочых, салдат і сялян!»
Рэвалюцыйныя падзеі на Бе-
ларусі і Заходнім фронце. 26
кастрычніка 1917 г. Мінскі Савет
рабочых і салдацкіх дэпутатаў
узяў уладу ўсвае рукі. У загадзе
№ 1 Выканаўчага камітэта гава-
рылася: «У Мінску ўлада перай-
шла ў рукі Савета рабочых і сал-
дацкіх дэпутатаў» . 3 гарадской
турмы было вызвалена больш за
1000 палітычных зняволеных і
салдат8, з якіх быў сфармірава-
ны Першы рэвалюцыйны полк
імя Мінскага Савета. Савет
узброіў таксама 400 рабочых-
чыгуначнікаў. На бок Савета
перайшлі 37-ы і 289-ы запасныя
пяхотныя палкі, якія фармірава-
ліся ў Мінску. Названыя тры
палкі і рабочая дружына склалі
ўзброеныя сілы новай улады ў
Мінску.
Для яе ўмацавання Мінскі Са-
вет увёў цэнзуру, адхіліў ад кі-
раўніцтва гарадскую думу, накі-
раваў сваіх камісараў на вакзал,
пошту, тэлеграф, у штаб Заход-
няга фронту, узяў пад ахову най-
болын важныя ўстановы. 26
кастрычніка пачаў фарміравацца
Ваенна-рэвалюцыйны камітэт
Заходняга фронту. Ядро яго
склалі Прэзідыум Мінскага Са-
вета, бюро абласнога Выканаў-
чага камітэта Саветаў Заходняй
вобласці, бальшавіцкая фракцыя
Франтавога камітэта, прадстаў-
нікі Мінскага раённага чыгунач-
нага камітэта, вайсковых часцей,
якія размяшчаліся ў горадзе9.
Аднак да вечара 26 кастрычні-
ка становішча ў горадзе ўсклад-
нілася. Штаб фронту пачаў рых-
таваць франтавыя часці да ад-
праўкі ў Петраград на дапамогу
Краснову і Керанскаму, збіраць
сілы для барацьбы супраць Са-
ветаў у Мінску. Да сярэдзіны
дня 27 кастрычніка ў горадзе
з’явіліся каравулы Франтавога
камітэта з казакаў Каўказскай
дывізіі, якая перайшла на яго
бок, эсэры расклейвалі лістоўкі,
якія заклікалі насельніцтва да
барацьбы супраць Саветаў10. Па
загаду камандуючага Заходнім
фронтам генерала Балуева 27
кастрычніка ў горад была ўве-
дзена Каўказская дывізія.
У загадзе № 1 аб пераходзе
ўсёй улады ў рукі Саветаў Вы-
канком Мінскага Савета рабо-
чых і салдацкіх дэпутатаў звяр-
нуўся да ўсіх рэвалюцыйных
арганізацый і палітычных пар-
тый з прапановай неадкладна па-
чаць арганізацыю часовай рэва-
люцыйнай улады на месцах.
Аднак гэта прапанова імі была
адхілена. У той жа час франта-
вы камітэт, у ліку членаў якога
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
21
пераважалі прадстаўнікі сацыя-
лістычных партый, утварыў Ка-
мітэт выратавання рэвалюцыі на
чале з меншавіком Т. М. Калату-
хіным. Праграма камітэта праду-
гледжвала захаванне ўлады Ча-
совага ўрада, неабходнасць вы-
бараў і скліканне Устаноўчага
сходу. Па сутнасці, аб’яднаныя
ў камітэце рэвалюцыйна-дэма-
кратычныя сілы, пераважна па-
мяркоўныя сацыялісты, хацелі
ўтрымаць ход падзей у рэчышчы
рэформ, не дапусціць іх развіццё
ні па радыкальнаму бальшавіц-
каму шляху, ні па шляху ўста-
лявання ваеннай дыктатуры.
Такім чынам, адсутнасць узае-
маразумення паміж бальшаві-
камі і іншымі сацыялістычнымі
партыямі фактычна вяла ад тэа-
рэтычнай барацьбы да грама-
дзянскай вайны. Адмова баль-
шавікоў адступіцца ад часткі
сваіх прынцыпаў, якія, дарэчы,
не мелі падстаў, адмова ад кам-
прамісу з іншымі сацыялістыч-
нымі партыямі вяла да непрад-
бачанага становішча.
Камітэт зняў ваенныя пасты
Савета, адхіліў ад выканання
абавязкаў прызначаных Саветам
камісараў. Толькі на вакзале
працягвала дзейнічаць ахова
ўзброеных чыгуначных рабочых.
На ўсіх іншых аб’ектах з’явіліся
каравулы з Каўказскай дывізіі.
Камітэт выратавання рэвалюцыі
прад’явіў Савету ўльтыматум,
запатрабаваў перадаць яму ўсю
ўладу. Гэта ўмова азначала па
сутнасці фарміраванне ўлады на
шматпартыйнай аснове.
Мінскі Савет, з аднаго боку,
не мог прыняць ультыматум, па-
колькі гаворка ішла не толькі аб
падзенні савецкай улады ў Мін-
ску, але і аб стварэнні сур’ёзнай
пагрозы для перамогі бальшаві-
коў у Петраградзе. 3 другога
боку, ён лічыў неразумным усту-
паць ва ўзброеную барацьбу пры
няроўных суадносінах сіл. Вы-
хад са становішча быў падказа-
ны адсутнасцю адзінства ў ка-
мітэце. Правыя меншавікі
Т. М. Калатухін, В. А. Жданаў і
правыя эсэры I. П. Несцераў,
М. К. Мікалаеў патрабавалі ра-
шучых мер, аж да арышту баль-
шавікоў — дэпутатаў Савета.
Так званыя «мяккасардэчныя»
меншавікі (А. Б. Штэрн), бун-
даўцы (А. I. Ванштэйн) і левыя
бундаўцы (Марахавіцкі, Пе-
раль) хісталіся, шукалі шляхоў,
каб жыць у «міры».
Выкарыстаўшы гэтую ўнутра-
ную барацьбу, бальшавікі дасяг-
нулі кампраміснага рашэння:
Камітэт выратавання рэвалюцыі
абавязаўся не пасылаць войскі ў
Петраград і Маскву, а Савет зга-
дзіўся перадаць камітэту ўладу ў
раёне Заходняга фронту. Савет
дэлегаваў у склад камітэта сваіх
прадстаўнікоў I. Я. Алібегава і
Я. I. Перно, якім было прапана-
вана заставацца ў ім да таго
часу, пакуль ён будзе выконваць
заключанае пагадненне.
Адначасова бальшавікі Мінска
прынялі дзейсныя меры па ўма-
цаванню сваіх сіл. 27 кастрыч-
ніка яны накіравалі ўпаўнаважа-
ных у армейскі камітэт 2-ой
арміі з заданнем тэрмінова пера-
кінуць у Мінск рэвалюцыйныя
часці. Камітэт РСДРП(б) такса-
ма разгарнуў актыўную работу
сярод рабочых горада, накіра-
ваўшы галоўны ўдар супраць
палітыкі Цэнтральнага бюро
прафсаюзаў, якое выступала за
22
Нарысы гісторыі Беларусі
«нейтралітэт» прафсаюзаў у кан-
флікце паміж Мінскім Саветам і
Камітэтам выратавання рэвалю-
цыі. Прымаліся меры па ўцяг-
ненню гарадской міліцыі ў
актыўную барацьбу на баку Мін-
скага Савета. У мэтах раз’яд-
нання супрацьстаячых сіл Выка-
наўчы камітэт 28 кастрычніка
прыняў пастанову аб страце ка-
місарам Заходняга фронту
В. А. Жданавым сваіх паўна-
моцтваў, паколькі ўрада, які яго
прызначыў, больш не існавала11.
На гэтую акцыю Камітэт вы-
ратавання рэвалюцыі адказаў
больш жорсткай барацьбой су-
праць Савета. 29 кастрычніка
1917 г. Савету быў прад’яўлены
новы ультыматум, які патраба-
ваў ад яго і Ваенна-рэвалюцый-
нага камітэта надрукаваць у га-
зеце «йзвестня Мннского Сове-
та» заяву аб тым, што пастановы
Савета Народных Камісараў і
Петраградскага ВРК не падля-
гаюць выкананню. Мінскі Савет
адхіліў ультыматум.
Сітуацыя рэзка абвастрылася.
Правыя эсэра-меншавіцкія лідэ-
ры пачалі адкрыта заклікаць да
разгрому Мінскага Савета. Але
палітычнае становішча ў горадзе
змянілася. 30 кастрычніка пасля
ўпартай барацьбы гарадскі сход
праўленняў і камітэтаў праф-
саюзаў вырашыў падтрымаць са-
вецкую ўладу і аказаць рашучае
супрацьдзеянне ўсялякім спро-
бам падаўлення Саветаў з чыйго
б то ні было боку12.
У гэты ж дзень 2-і з’езд грэ-
надзёрскага корпуса 2-ой арміі
рашуча падтрымаў рэвалюцыю і
прапанаваў Камітэту выратаван-
ня рэвалюцыі прызнаць савец-
кую ўладу, а ў выпадку адказу —
камітэт разагнаць13. 31 кастрыч-
ніка савецкую ўладу падтрымаді
дывізійны камітэт пры штабе.
Заходняга фронту і з’езд камітэ-
таў 10-ай арміі. 1 лістапада такія
ж рэзалюцыі былі прыняты 6-ай
і 42-ай армейскімі, 5-ай грэна-
дзёрскай, 15-ай Сібірскай дыві-
зіямі, 1-ым Сібірскім і 9-ым
армейскім карпусамі. Паміж
23—24 гадзінамі 1 лістапада ў
Мінск з 2-ой арміі прыбыў брані-
раваны поезд, які ўзяў пад ахову
Мінскі Савет і горад14.
Прыбыццё браняпоезда, бро-
немашын і падраздзяленняў
60-га Сібірскага палка змяніла
суадносіны сіл у горадзе. У сувя-
зі з гэтым Мінскі Савет накіра-
ваў у Камітэт выратавання рэва-
люцыі дэлегацыю, якая абвясці-
ла там дэкларацыю аб парушэн-
ні камітэтам пагаднення ад
27 кастрычніка (мелася на ўвазе
накіраванне некалькіх воінскіх
часцей у Петраград і Маскву)
і заявіла аб выхадзе сваіх прад-
стаўнікоў з Камітэта выратаван-
ня рэвалюцыі15.
Абапіраючыся на актыўную
падтрымку перш за ўсё рэвалю-
цыйных салдат, Ваенна-рэвалю-
цыйны камітэт узяў усю ўладу ў
свае рукі. Вечарам 2 лістапада
ў гарадскім тэатры адбыўся па-
шыраны сход Мінскага Савета
з удзелам прадстаўнікоў прад-
прыемстваў, чыгуначнікаў, вай-
сковых часцей — усяго каля
1000 чалавек. Сход адобрыў
мерапрыемствы па ажыццяўлен-
ню дэкрэтаў II Усерасійскага
з’езда Саветаў, якія былі распра-
цаваны ВРК. Лідэры эсэраў,
меншавікоў і бундаўцаў заявілі
аб сваёй нязгодзе з палітыкай
ВРК і выхадзе іх фракцый са
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
23
складу Савета. Але многія дэпу-
таты гэтай партыі не падтрымалі
сваіх лідэраў і засталіся ў Саве-
це. Мінская арганізацыя менша-
вікоў палічыла дзеянні фракцыі
памылковымі і 5 лістапада пры-
няла рашэнне аб яе вяртанні ў
Савет.
Ваенна-рэвалюцыйны камітэт
Заходняга фронту, які не паспеў
аформіцца да абвастрэння аб-
ставін, да 4 лістапада папоўніў-
ся прадстаўнікамі арганізацый і
воінскіх часцей. Загадамі ад 4 і
5 лістапада ВРК вызначыў сваю
арганізацыйную структуру. Вы-
шэйшым органам быў аб’яўлены
пленум ВРК, а выканаўча-распа-
раджальнымі — бюро і галіно-
выя аддзелы. У склад бюро ВРК
увайшлі: К. I. Ландар (старшы-
ня), А. Ф. Мяснікоў, У. С. Селяз-
нёў, М. У. Рагазінскі, М. I. Кал-
мановіч, М. I. Крывашэін,
В. М. Фрэйман16. Да фарміра-
вання абласных органаў савец-
кай улады ВРК з’яўляўся адзі-
ным поўнаўладным органам на
ўсёй неакупаванай тэрыторыі
Беларусі і Заходняга фронту.
Па сутнасці, улада ВРК была
ўладай надзвычайнай, і выбірае-
мыя пад яго кантролем у надзвы-
чайных абставінах Саветы наў-
рад ці адлюстроўвалі ўвесь
спектр палітычных сімпатый
насельніцтва. Несумненна, што
Саветы гэтага ўзору далёка не
адпавядалі першапачатковым
уяўленням аб іх як органах са-
праўднага народнага самакіра-
вання.
Услед за Мінскам савецкая
ўлада на аднапартыйнай аснове
ўсталёўвалася ў іншых гарадах
Беларусі і на Заходнім фронце.
Пры гэтым Саветы, дзе балыпа-
вікі ўступалі колькасна прад-
24
Нарысы гісторыі Беларусі
стаўнікам іншых партый, рас-
пускаліся. Так было ў Віцебску,
дзе 28 кастрычніка Ваенрэўком
горада ўзяў пад свой кантроль
пошту, тэлеграф, чыгуначны ву-
зел, распусціў існуючы Савет
рабочых і салдацкіх дэпутатаў і
прызначыў выбары яго новага
складу. ВРК заклікаў працоўныя
масы не паддавацца чуткам «аб
тых жахах, якія быодам бы чы-
няцца ў Расіі і сталіцы»17, вы-
значаў гэтыя чуткі як паклёп-
ніцкія, што распаўсюджваюцца
ворагамі рэвалюцыі з мэтай суп-
рацьпастаўлення народных мас
савецкай уладзе,
28 кастрычніка Савет рабочых
і салдацкіх дэпутатаў Оршы
стварыў ВРК на чале з балыпа-
віком Дзмітрыевым, распусціў
Камітэт выратавання рэвалюцыі.
12 лістапада надзвычайны сход
прадстаўнікоў сялянскіх тава-
рыстваў Аршанскага раёна абраў
часовае бюро па сялянскіх спра-
вах, якое з’яўлялася аддзелам
ВРК. На сходзе была прынята
рэзалюцыя аб прызнанні і пад-
трымцы Савета Народных Камі-
сараў, а.таксама аб правядзенні
ў жыццё да склікання Устаноў-
чага сходу дэкрэта аб зямлі.
26 кастрычніка ў Гарадку Ві-
цебскай губерні нарада кіраўні-
коў павятовага Савета і прад-
стаўнікоў часцей гарнізона пра-
даставіла выканкому Савета шы-
рокія паўнамоцтвы ў барацьбе з
контррэвалюцыяй. Нарада аба-
вязала выканком падтрымліваць
рашэнні II Усерасійскага з’езда
Саветаў. 8 лістапада павятовы
Савет прызнаў савецкую ўладу
і ўтварыў Ваенна-рэвалюцыйны
камітэт для барацьбы з контр-
рЭвалюцыяй.
30 кастрычніка ў Гомелі адбы-
лося аб’яднанае пасяджэнне
гарадскога Савета рабочых і сал-
дацкіх дэпутатаў і Выканкома
павятовага Савета сялянскіх дэ-
путатаў. Абмеркаваўшы палі-
тычнае становішча ў краіне, га-
радскі і павятовы Саветы адоб-
рылі дэкрэты II Усерасійскага
з’езда Саветаў і абвясцілі ў го-
радзе і павеце савецкую ўладу.
У лістападзе адбыліся перавы-
бары Гомельскага Савета, якія
далі бальшавікам 109 дэпутацкіх
месц са 195. 17 лістапада над-
звычайны агульны сход новага
складу Савета ўтварыў Ваенна-
рэвалюцыйны камітэт, боль-
шасць членаў якога стаяла на
платформе II Усерасійскага з’ез-
да Саветаў18.
Павольна развіваўся рэвалю-
цыйны працэс у Магілёве. Сілы,
якія групаваліся вакол Стаўкі,
спрабавалі ператварыць Магілёў
у апорны пункт барацьбы суп-
раць Савецкага ўрада. Лідэры
правых эсэраў і меншавікоў мелі
намер сфарміраваць «новы ўрад»
на чале з В. М. Чарновым. Іх
планы падтрымлівалі пераважна
эсэра-меншавіцкі па складу ўсе-
армейскі камітэт, Магілёўскі Са-
вет рабочых і салдацкіх дэпута-
таў і Выканком губернскага Са-
вета сялянскіх дэпутатаў. Але
прыпыніць ці павярнуць ход па-
дзей у іншае рэчышча ім не ўда-
лося.
3 набліжэннем рэвалюцыйных
войск да горада, калі лёс Стаўкі
быў вырашаны, у 23 гадзіны
18 лістапада Магілёўскі Савет
быў вымушаны прызнаць савец-
кую ўладу і ўтварыць Ваенна-
рэвалюцыйны камітэт, да якога
перайшла ўся ўлада ў горадзе19.
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
25
ВРК заявіў, што ён усімі срод-
камі будзе абараняць інтарэсы
свабоды і рэвалюцыі, і папярэ-
дзіў: «Усе асобы, прыкмечаныя
ў контррэвалюцыйнай дзейнасці
і перашкодзе вырашэнню асноў-
ных задач, абвешчаных дэкрэта-
мі II Усерасійскага з’езда Саве-
таў будуць праследавацца па
ўсёй строгасці рэвалюцыйнага
часу»20. Прадстаўнікі Часовага
ўрада — выконваючы абавязкі
галоўкаверха М. М. Духонін,
старшыня ўсеармейскага камітэ-
та В. Б. Станкевіч, памочнік
начальніка штаба галоўкаверха
па палітычных справах В. В. Вы-
рубаў — былі ўзяты пад дамашні
арышт, усеармейскі камітэт рас-
пушчаны.
На працягу 25 кастрычніка —
18 лістапада 1917 г. у Беларусі
ў часцях і злучэннях фронту
ўлада таксама перайшла ў рукі
Саветаў. Такая адносна лёгкая
перамога Кастрычніцкай рэва-
люцыі тлумачылася тым, што ўсе
чакалі: яна вырашыць нахварэў-
шыя пытанні часу — аб міры і
зямлі. Дэкрэты II Усерасійскага
з’езда Саветаў сустрэлі пад-
трымку рабочых, сялян і салдат.
У Дэкрэце аб зямлі сяляне ўба-
чылі здзяйсненне сваёй запавет-
най мары. Дэкрэт аб міры з за-
хапленнем успрынялі салдаты,
рабочыя і сяляне. Таму на выба-
рах ва Устаноўчы сход'Беларусі
і на Заходнім фронце церавагу
атрымала партыя балыпавікоў.
3 56 дэпутатаў, абраных у Мін-
скай, Віцебскай, Магілёўскай і
Заходнефрантавой акругах, бы-
ло 30 балыпавікоў, 22 сацыяліс-
ты-рэвалюцыянеры і 4 іншыя21.
Савецкую ўладу падтрымліваў
Заходні фронт. 3 1 па 10 лістапа-
да адбыліся армейскія з'езды. На
з’ездах 2-ой і 10-ай армій боль-
шасць дэлегатаў складалі баль-
шавікі і іх прыхільнікі з ліку
беспартыйных. Гэтыя з’езды ві-
талі савецкую ўладў, дэкрэты
II Усерасійскага з’езда Саветаў
і створаны ім Савецкі ўрад.
Тыя ж армейскія камітэты, якія
стаялі на іншых пазіцыях, былі
распушчаны і замест іх абраны
новыя, а таксама створаны ваен-
на-рэвалюцыйныя камітэты.
Дзейнасць Франтавога камітэта
кваліфікавалася як накіраваная
супраць улады Саветаў, як здра-
да рэвалюцыі. Дзяліць уладу,
пайсці на кааліцыю з іншымі
рэвалюцыйнымі партыямі баль-
шавікі не хацелі.
Другі з’езд 3-яй арміі па свай-
му складу і характару прынятых
рашэнняў некалькі адрозніваўся.
Сярод дэлегатаў з’езда балыпа-
вікі складалі толькі 46 %. У пры-
нятай рэзалюцыі з’езд прапана-
ваў стварэнне аб’яднанай сацыя-
лістычнай улады на глебе пагад-
нення паміж абодвума лагерамі
дэмакратыі, неадкладнае папаў-
ненне ЦВК прадстаўнікамі са-
цыялістычных партый, якія пай-
шлі з II Усерасійскага з’езда
Саветаў, а таксама прадстаўні-
камі Саветаў сялянскіх дэпута-
таў і прадстаўнікамі фронту, якія
не змаглі прыбыць на з’езд. З’езд
падтрымаў, калі гэта будзе пры-
знана неабходным, скліканне
III Усерасійскага з’езда Саветаў
рабочых, салдацкіх і сялянскіх
дэпутатаў.
У адрас Савецкага ўрада па-
ступала шмат рэзалюцый сходаў
і мітынгаў рабочых, сялянскай
беднаты і салдат, у тым ліку з Бе-
ларусі, аб падтрымцы. У рэза-
26
Нарысы гісторыі Беларусі
люцыі сходу сялянскіх дэпута-
таў Слуцкага павета, які адбыўся
28 кастрычніка, гаварылася аб
прызнанні толькі савецкай ула-
ды22.
Такіх рэзалюцый, лістоў было
шмат. Яны адлюстроўвалі пера-
важаючыя настроі працоўнага
люду, змардаванага вайной і без-
упыннымі нястачамі. Рэвалю-
цыя разбурыла старую сацыяль-
на-эканамічную і палітычную
сістэму, а разам з тым знесла і
новыя структуры ўлады, выклі-
каныя да жыцця Лютаўскай рэ-
валюцыяй, якія, аднак, так і не
паспелі набыць выразна акрэсле-
нае аблічча і дзеяздольнасць,
каб ажыццявіць неабходныя рэ-
формы. Кастрычнік, які, на дум-
ку працоўных, павінен быў ад-
крыць шлях да новага свабод-
нага жыцця, імі быў падтрыма-
ны. Гэта забяспечыла яму пера-
могу ў такі кароткі час і без
сур’ёзных ускладненняў. Але
тое, што ён хаваў у сабе шмат
невядомага, небяспеку грама-
дзянскай вайны, усталявання
ўлады адной партыі, таталітар-
нага рэжыму, усведамлялася
яшчэ не многімі. Нават тыя, хто
заклікаў не баяцца грамадзян-
скай вайны, яе магчымых ма-
штабаў не ўяўлялі. Гэтыя тэн-
дэнцыі праявіліся хутка.
Утварэнне органау савецкай
улады. Перамога Кастрычніцкай
рэвалюцыі давала магчымасці
для стварэння паўсюдна органаў
савецкай улады і кіравання.
Ініцыятыўная і кіруючая роля
тут зноў належала Ваенна-рэва-
люцыйнаму камітэту, які прыняў
рашэнне аб правядзенні з’ездаў
Саветаў рабочых, салдацкіх і ся-
лянскіх дэпутатаў Заходняй воб-
ласці і фронту.
18 лістапада адбыўся з’езд С'а-
ветаў рабочых і салдацкіх дэпу-
татаў. 3 560 дэлегатаў 460 былі
балыпавікамі, што прадвызна-
чыла яго ход, рашэнні, склад кі-
руючых органаў. Старшынёй
з’езд абраў члена Паўночна-За-
ходняга абласнога камітэта
РСДРП(б) В. П. Краснова.
З’езд вітаў рэвалюцыйных рабо-
чых і салдат Петраграда, чыё
пераможнае паўстанне харак-
тарызавалася як адзіны сродак
узяцця Саветамі ўлады ў свае
рукі, прызнаў савецкую ўладу,
дэкрэты аб зямлі, міры і кантро-
лі над вытворчасцю. Меры і
сродкі барацьбы з праціўнікамі
цярпімасцю не вызначаліся. Ва
ўсёй паўнаце выявіўся кіруючы
прынцып «рэвалюцыйнай мэта-
згоднасці». Прагучала злавеснае
слова «сабатаж» у адносінах да
служачых і чыноўнікаў старых
дзяржустаноў. З’езд запатраба-
ваў безагаворачнага іх падпа-
радкавання савецкай уладзе,
зняцця з пасад афіцэраў, якія
былі настроены контррэвалю-
цыйна і спрабавалі сарваць за-
ключэнне міру. У інтарэсах ума-
цавання савецкай улады на мес-
цах з’езд вырашыў правесці пе-
равыбары і ачысціць мясцовыя
Саветы ад варожых элементаў.
З’езд абраў Выканаўчы камітэт
абласнога Савета ў складзе
35 чалавек.
У той жа дзень у Мінску ад-
крыўся III з’езд сялянскіх дэпу-
татаў Мінскай і Віленскай губер-
няў. На ім прысутнічалэ 335 дэ-
легатаў, болыпасць з якіх былі
прадстаўнікамі беднаты і серад-
някоў. Склад з’езда сведчыў аб
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
27
вялікім зруху ўлева. Старшыня
выканкома, абраны II з’ездам,
правы эсэр Несцераў, кандыда-
тура якога была вылучана на
пост старшыні з’езда, пры выба-
рах атрымаў 8 галасоў. Старшы-
нёй з’езда быў абраны балыпавік
М. I. Крывашэін.
З’езд сялянскіх дэпутатаў
прызнаў савецкую ўладу і абавя-
заўся праводзіць у жыццё яе
дэкрэты, а таксама заклікаў усіх,
хто вагаўся, не выступаць суп-
раць Кастрычніцкай рэвалюцыі,
падпарадкавацца волі рабоча-ся-
лянскіх і салдацкіх мас. У мэтах
найболып паслядоўнага ажыц-
цяўлення Дэкрэта аб зямлі з’езд
вырашыў перавыбраць усе валас-
ныя камітэты, валасныя земскія
ўправы, міліцыю. Зямельным ка-
мітэтам было рэкамендавана вы-
дзеліць камісіі для ўзяцця на
ўлік усіх зямель, іншых угод-
дзяў, інвецтару і размеркавання
іх сярод бяднейшых сялян.
З’езд абраў 35 чалавек у склад
Выканкома сялянскіх дэпутатаў
Мінскай і Віленскай губерняў і
прыняў рашэнне аб аб’яднанні
Выканаўчага камітэта Савета
сялянскіх дэпутатаў з Выканаў-
чым камітэтам Савета рабочых і
салдацкіх дэпутатаў.
20 лістапада адкрыўся II з’езд
армій Заходняга фронту. У яго
рабоце ўдзельнічала 714 дэлега-
таў. У ліку дэлегатаў было баль-
шавікоў 473, левых эсэраў —
74, меншавікоў — 24, беспар-
тыйных — 103. Астатнія дэлега-
ты былі прадстаўнікамі розных
дробных партый і арганізацый23.
Па пытанню аб сучасным мо-
манце выступілі: дакладчык ад
балыпавікоў — Валадарскі, са-
дакладчыкі — Злобін ад эсэраў і
Горын ад меншавікоў. «Наша
рэвалюцыя, — гаварыў Вала-
дарскі,— выставіла 4 лозунгі:
зямлі — міру — хлеба — волі».
У прынятай рэзалюцыі з’езд ві-
таў петраградскіх рабочых і сал-
дат, якія ажыццявілі перамож-
нае паўстанне. Быў выказаны
поўны давер Савету Народныд
Камісараў і абяцана яму ўся
магчымая падтрымка. «Заходні
фронт,— гаварылася ў рэзалю-
цыі,— будзе адной з апор народ-
най улады»24. За гэту рэзалю-
цыю прагаласавала 500 дэлега-
таў з’езда. Прадстаўнікі менша-
вікоў прапанавалі стварыць урад
на падставе аб’яднання ўсіх дэ-
макратычных партый, але іх
праект рэзалюцыі не быў пад-
трыманы з’ездам; ён сабраў
толькі 73 галасы.
З’езд распрацаваў сістэму ар-
ганізацыі савецкай улады на
Заходнім фронце і ў вобласці.
У вобласці, губернях, паветах,
валасцях ствараліся Саветы ра-
бочых і салдацкіх дэпутатаў,
Саветы сялянскіх дэпутатаў, Са-
веты батрацкіх дэпутатаў. У вы-
ніку іх аб’яднання з прадстаў-
нікамі арміі, прафесійных саю-
заў, чыгуначнага саюза, пашто-
ва-тэлеграфных служачых былі
створаны Саветы рабочых, сал-
дацкіх і сялянскіх дэпутатаў,
якія з’яўляліся дзяржаўнай ула-
дай у вобласці, губерні, арміі.
Для кіравання рознымі галі-
намі гаспадарча-палітычнага і
культурнага жыцця Саветы ства-
ралі галіновыя аддзелы (ва-
енны, харчовы, працы, фінанса-
вы, асветы, агульнага кіравання
і г. д.). Узначальвалі аддзелы
народныя камісары. Гарадскія і
земскія самаўправы, харчовыя
28
Нарысы гісгорыі Бемрусі
камітэты і іншыя арганізацыі
падпарадкоўваліся Савету. У шга-
бах, банках, казначэйствах камі-
сары ўтваралі самаўправы з ліку
служачых, якія ажыццяўлялі кі-
раўніцтва дадзенымі ўстановамі.
У мясцовыя самаўправы пасы-
лаліся прадстаўнікі Саветаў для
сувязі.
Абласны і франтавы Савет ра-
бочых, салдацкіх і сялянскіх дэ-
путатаў складаўся: па 35 дэпу-
татаў ад з’езда рабочых і сал-
дацкіх дэпутатаў і ад з’езда ся-
лянскіх дэпутатаў, 100 дэпутатаў
ад франтавога з’езда, 11 — ад
прафсаюзаў, 4 — ад чыгуначна-
га саюза, 2 — ад паштова-тэ-
леграфнага саюза. Названы Са-
вет з’яўляўся вышэйшым орга-
нам заканадаўчай улады ў воб-
ласці і на фронце.
Другі з’езд армій Заходняга
фронту абраў 20 прадстаўнікоў
у ЦВК (18 балыпавікоў, два
левыя эсэры), 100 чалавек у
Франтавы камітэт (80 бальшаві-
коў, 10 левых эсэраў, 4 меншаві-
кі, 6 правых эсэраў). Галоў-
накамандуючым войскамі Заход-
няга фронту з’езд абраў А. Ф.
Мяснікова.
3 нагоды завяршэння работы
трох з’ездаў у Мінску 25 ліста-
пада адбылася шматтысячная
маніфестацыя рабочых, салдат і
сялян у падтрымку савецкай ула-
ды. Праходзіла яна без прад-
стаўнікоў ліберальных і памяр-
коўных сацыялістычных партый,
без той стракатасці ў лозунгах,
якая мела месца вясной. На гэты
раз калоны ішлі пад балыпавіц-
кімі лозунгамі. Маніфестацыя
завяршылася мітынгам, на якім
выступілі К. I. Ландар, М. I.
Крывашэін.
У снежні 1917 г. завяршылася
работа па арганізацыі савецкай
улады ў Віцебскай і Магілёўскай
губернях. Віцебскі губернскі
з’езд Саветаў рабочых, салдацкіх
і сялянскіх дэпутатаў (11—
17 снежня) праходзіў пад баль-
шавіцкім уплывам. 3 500 дэле-
гатаў з’езда каля 70 % былі
бальшавікі25. Прызнаўшы ўладу,
устаноўленую II Усерасійскім
з’ездам Саветаў, і ўтвораны ім
урад — Савет Народных Каміса-
раў, з’езд аднадушна заявіў аб
сваім імкненні ўсімі сіламі пра-
водзіць у жыццё дэкрэты новай
улады і энергічна змагацца з усі-
мі спробамі супрацьдзеяння гэ-
тай уладзе з боку звергнутых
класаў. У сувязі з гэтым з’езд
вызначыў сваю пазіцыю ў адно-
сінах да Устаноўчага сходу. Яна
прадугледжвала яго падтрымку
толькі ў тым выпадку, калі апош-
ні «будзе выконваць волю народа
і будзе дзейнічаць у згодзе з
ЦВК Саветаў рабочых, салДац-
кіх і сялянскіх дэпутатаў»26.
У галіне эканомікі з’езд пра-
панаваў нацыяналізацыю ваен-
ных дзяржаўных пазык, банкаў,
канфіскацыю прыбыткаў акцыя-
нерных кампаній, увядзенне ўсе-
агульнай працоўнай павіннасці,
узяцце справы забеспячэння
харчаваннем насельніцтва ў свае
рукі. З’езд лічыў неабходным
утварэнне спецыяльнага органа
па кіраванню гаспадаркай у мэ-
тах правядзення ў жыццё рабо-
чага кантролю над прамысло-
васцю губерні, ажыццяўленне
дэкрэта аб адмене прыватнай
уласнасці на зямлю і гарадскую
нерухомую маёмасць, адкрыццё
і пуск усіх прадпрыемстваў па
вытворчасці патрэбных насель-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
29
ніцтву тавараў, якія былі закры-
ты і не дзейнічалі.
З’езд прызнаў неабходным
справядлівае размеркаванне
зямлі і ў мэтах павышэння
ўзроўню агратэхнікі рэкаменда-
ваў стварыць новыя і падтры-
маць існуючыя буйныя гаспадар-
кі, забяспечваць іх сельскагас-
падарчай тэхнікай і агранаміч-
нымі кадрамі. Кіраванне работай
па ажыццяўленню Дэкрэта аб
зямлі з’езд усклаў на мясцовыя
Саветы сялянскіх і батрацкіх
дэпутатаў і адначасова прыняў
рашэнне аб роспуску губернска-
га і павятовага зямельных камі-
тэтаў, паколькі яны не стаялі на
ахове інтарэсаў працоўных. Ва-
ласныя зямельныя камітэты пра-
панавалася пераабраць і ўзмац-
ніць кантроль за іх дзейнасцю з
боку працоўных сялян. Павято-
выя Саветы абавязваліся правес-
ці канфіскацыю зазначаных у
законе аб зямлі плошчаў і раз-
меркаваць іх паміж беззямель-
нымі і малазямельнымі сялянамі.
Па пытанню аб мясцовых ор-
ганах самакіравання з’езд пры-
знаў паўнаўладнымі органамі
Саветы. Гарадскія і земскія са-
макіраванні павінны былі пад
кіраўніцтвам Саветаў займацца
гаспадарчымі справамі. З’езд вы-
казаўся за поўнае знішчэнне ста-
рога суда, за неадкладнае ства-
рэнне народных судоў і рэвалю-
цыйных трыбуналаў.
Па сутнасці рашэнні з’езда
ўтрымлівалі ў сабе тыя элемен-
ты, якія ў хуткім часе разаўюцца
ў сістэму, названую сістэмай «ва-
еннага камунізму». Гэтак жа ра-
шэнні з’езда закладвалі элемен-
ты рэпрэсіўнага механізма, за-
снаванага не на праве, а, зноў
жа, на прынцыпе рэвалюцыйнай
мэтазгоднасці. Назваць Саветы
гэтага часу органамі сапраўднага
народнага самакіравання не вы-
падае. Іх пераважна бальшавіцкі
склад не адлюстроўваў настроі
ўсіх слаёў насельніцтва.
З’езд прыняў «Палажэнне аб
кіраванні губерняй» і абраў вы-
канаўчы орган — Губернскі Са-
вет дэпутатаў у складзе 65 чала-
век, у тым ліку: балыпавікоў —
55, левых эсэраў — 5.
16—18 снежня 1917 г. адбыў-
ся першы з’езд Саветаў рабочых
і салдацкіх дэпутатаў Магілёў-
скай губерні. Але, паколькі на
з’ездзе не былі прадстаўлены
многія Саветы, было вырашана
склікаць 5 студзеня 1918 г.
агульнагубернскі II з’езд Саве-
таў. Да яго склікання было абра-
на бюро з сямі дэлегатаў для
арганізацыі савецкай улады ў гу-
берні. Неўзабаве гэтае бюро па-
поўнілася прадстаўнікамі з’езда
сялянскіх дэпутатаў і працавала
як вышэйшы орган савецкай
улады ў Магілёўскай губерні.
У перыяд з 5 па 10 студзеня
1918 г. паасобна адбыліся
III з’езд Саветаў рабочых і сал-
дацкіх дэпутатаў і IV з’езд ся-
лянскіх дэпутатаў Магілёўскай
губерні. 3 23 Саветаў рабочых
і еалдацкіх дэпутатаў на III з’ез-
дзе былі прадстаўлены 15. Па
пытаннях арганізацыі ўлады,
гарадскога і земскага самакіра-
вання, аб судзе, бягучым моман-
це былі прыняты рэзалюцыі ў ду-
ху рашэнняў Усерасійскага з’ез-
да Саветаў. У адносінах да Уста-
ноўчага сходу з’езд лічыў, што
калі ён пойдзе супраць заваёў
Кастрычніцкай рэвалюцыі, то
тым самым супрацьпаставіць ся-
30
Нарысы гісторыі Беларусі
бе працоўным. У барацьбе паміж
Устаноўчым сходам і Саветамі
з’езд заявіў, што ён будзе на
баку Саветаў рабочых, салдацкіх
і сялянскіх дэпутатаў27. Папя-
рэджанне гучала пагрозліва.
З’езд выказаўся за аб’яднанне
Саветаў рабочых і саддацкіх дэ-
путатаў з Саветамі сялянскіх
дэпутатаў.
IV губернскі з’езд сялянскіх
дэпутатаў падтрымаў савецкую
ўладу, заклікаў на яе абарону
ўсіх працоўных. Спробы змагац-
ца супраць савецкай улады, не-
падпарадкаванне яе пастановам
з’езд аб’явіў контррэвалюцый-
нымі, якія павінны спыняцца
рашучымі мерамі. З’езд прыняў
рашэнне аб стварэнні Чырвонай
гвардыі.
З’езд выказаўся за правядзен-
не зямельнай рэформы на на-
ступных падставах: адмена пра-
ва ўласнасці на зямлю, якая з
усімі нетрамі павінна быць усе-
народным здабыткам і давацца
працоўным на правах землека-
рыстання, Размеркаванне зямлі
павінна праводзіцца ўраўняльна
па працоўнай, спажывецкай і
вытворчай норме, зямлёй паві-
нен карыстацца толькі той, хто
яе апрацоўвае. Непасрэдна рас-
параджэнне зямельнымі багац-
цямі ажыццяўляюць губернскі і
павятовы зямельныя камітэты,
зямлёй у першую чарту надзя-
ляюцца беззямельныя і мала-
зямельныя.
З’езд прызнаў неабходным
неадкладна прыступіць да ўзбра-
ення сялянства і раззбраення
буржуазіі. Узбраенне павінна
было праводзіцца павятовымі
Саветамі сялянскіх дэпутатаў
толькі тых сялян, якія былі
абраны валаснымі і сялянскімі
сходамі і з’яўляліся людзьмі
сумленнымі, гатовымі не шкада-
ваць свайго жыцця для абароны
рэвалюцыі. Узброеныя фарміра-
ванні з сялян павінны знаходзіц-
ца ў распараджэнні павятовых
Саветаў.
У адпаведнасці з рэзалюцыямі
з’ездаў 14 студзеня адбылося
аб’яднанне выканкомаў Саветаў
рабочых і салдацкіх дэпутатаў і
Саветаў сялянскіх дэпутатаў.
Пасля аб’яднання быў выбраны
прэзідыум і створаны галіновыя
аддзелы (працы, асветы, фінан-
савы, сельскай гаспадаркі, ган-
ддю і прамысловасці, харчовы,
ваенны і інш.).
Такім чынам, на працягу
8 тыдняў на ўсёй неакупаванай
тэрыторыі Беларусі была ўсталя-
вана савецкая ўлада. Нельга ад-
маўляць, што менавіта Саветы
дамагліся заключэння перамір’я
на ўсім працягу Заходняга фрон-
ту, разгарнулі актыўную работу
па ажыццяўленню Дэкрэта аб
зямлі, паляпшэнню харчовых
спраў, стварэнню трывалага па-
радку ў краіне.
ІПчырасць імкнення Саветаў
на справе даказаць, што інтарэ-
сы рабочых і працоўнага сялян-
ства знаходзяцца ў цэнтры іх
ўвагі, сумненню не падлягае.
27 лістапада 1917 г. выканаўчыя
камітэты, абраныя з’ездамі Са-
ветаў рабочых і салдацкіх дэпу-
татаў Заходняй вобласці, Саве-
таў сялянскіх дэпутатаў Мінскай
і Віленскай губерняў, Заходняга
фронту, аб’ядналіся і ўтварылі
Выканаўчы камітэт Заходняй
вобласці і фронту (Аблвыкан-
комзах). Яго старшынёй быў
абраны балыпавік М. У. Рага-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
31
зінскі. Для кіравання вобласцю
і фронтам быў створаны абласны
Савет Народных Камісараў на
чале з бальшавіком К. I. Ланда-
рам.
У характары дзейнасці гэтых
органаў хутка выявілася вельмі
непрыемная рыса, якая балюча
адгукнецца на лёсе Беларусі:
раўнадушныя, а потым і адмоў-
ныя адносіны да пытанняў на-
цыянальна-дзяржаўнага сама-
вызначэння беларускага народа,
яго нацыянальна-культурнага
адраджэння. У склад Аблвыкан-
комзаха ўвайшлі людзі немясцо-
выя, далёкія. ад разумення на-
цыянальных патрэб краю.
З’езды Савета рабочых, сал-
дацкіх і сялянскіх дэпутатаў
Віцебскай і Магілёўскай губер-
няў, якія адбыліся ў снежні
1917 г., не прымалі рашэнняў аб
ўваходжанні гэтых губерняў у
склад Заходняй вобласці і аб
зліцці абраных імі выканаўчых
камітэтаў з Аблвыканкомзахам.
Абраныя імі выканаўчыя камітэ-
ты дзейнічалі самастойна. Орга-
ны савецкай улады зазначаных
вышэй губерняў не дэлегавалі
сваіх прадстаўнікоў у склад Абл-
выканкомзаха і СНК Заходняй
вобласці. Магчыма, мелася на
ўвазе, што заключнай фазай
фарміравання абласных органаў
улады і дзяржаўнага кіравання
з’явіцца Заходні абласны з’езд
Саветаў рабочых, салдацкіх і ся-
лянскіх дэпутатаў.
У выніку таго, што ваенна-па-
літычныя абставіны ўскладнілі-
ся, фарміраванне органаў дзяр-
каўнай улады і кіравання ў За-
ходняй вобласці не было завер-
нана. Акупацыя 3/4 тэрыторыі
юбласці паставіла на першы
план задачу арганізацыі бараць-
бы народа за яе вызваленне.
Мерапрыемствы ў галіне дзяр-
жаўнага будаўніцтва адкладвалі-
ся да болын спрыяльнага часу.
Рэвалюцыя, якая ўвайшла ў
гісторыю пад назвай Кастрыч-
ніцкай, адбылася. Яе патрэбна
разглядаць як непасрэдны пра-
цяг і заканчэнне першага этапу
буржуазна-дэмакратычнага са-
цыяльнага перавароту. Уладу,
устаноўленую ў выніку гэтай
рэвалюцыі, можна вызначыць
ленінскім тэрмінам — рэвалю-
цыйна-дэмакратычная дыктату-
ра рабочых і сялян. Кіруючая
роля ў сістэме яе органаў нале-
жала партыі бальшавікоў. Але
хутка выявілася, што рабочыя,
салдаты, сяляне не падрыхта-
ваны да кіравання дзяржавай.
У іх не было ні ведаў, ні агуль-
най, а тым болып палітычнай
культуры, ні практычнага вопы-
ту. Сярод іх абсалютная боль-
шасць была зусім непісьменнай.
У такіх абставінах іх уладу
стала ажыццяўляць партыя
балыпавікоў. Рэвалюцыйна-дэ-
макратычная дыктатура рабочых
і сялян на справе ператварылася
ў дыктатуру адной партыі. Ме-
тады ж яе ўсталявання наогул
нельга назваць дэмакратычнымі.
На практыцы ў сістэме кіра-
вання галоўная роля належала
не Саветам рабочых, сялянскіх
і салдацкіх дэпутатаў, а надзвы-
чайным органам: ваенрэўкомам,
камбедам, надзвычайным камі-
сіям, рэвалюцыйным трыбуна-
лам, рознага роду ўпаўнаважа-
ным, камісарам і г. д. На справе
гэта азначала адхіленне шырокіх
мас ад улады.
Ва ўмовах Беларусі створаныя
32
Нарысы гісторыі Беларусі
органы савецкай улады па свай-
му складу былі сялянска-сал-
дацкімі. Пераважная большасць
у іх належала сялянам і салда-
там, якія таксама на 90 % былі
сялянамі. Новая ўлада сканцэн-
травала сваю ўвагу на ажыццяў-
ленні агульнадэмакратычных пе-
раўтварэнняў, да якіх у першую
чаргу адносіліся мерапрыемствы
па выхаду з вайны, правядзен-
ню ў жыццё Дэкрэта аб зямлі,
увядзенню 8-гадзіннага працоў-
нага дня для рабочых і служачых
і інш.
3 вялікімі цяжкасцямі сутык-
нулася савецкая ўлада па аргані-
зацыі дзейнасці мясцовых орга-
наў кіравання ўсімі бакамі жыц-
ця. Не патрабавалася шмат часу,
каб сфарміраваць валасныя, па-
вятовыя і губернскія Саветы і іх
выканаўчыя камітэты. Значна
цяжэй было сфарміраваць галі-
новыя органы ўпраўлення. Ся-
род рабочых, салдат, сялян не
было не толькі кваліфікаваных
спецыялістаў, але і практыкаў.
Неадкладна вырашаць гэту зада-
чу можна было пры ўмове выка-
рыстання мясцовымі Саветамі
гарадскіх дум і земскіх органаў
з іх рознагаліновым кваліфіка-
ваным апаратам. У Беларусі гэта
пытанне вырашалася двума шля-
хамі. Многія Саветы ўключылі
ў сваю сістэму існаваўшыя орга-
ны самакіравання цалкам, а ін-
шыя расфарміроўвалі іх, уклю-
чаючы спецыялістаў у ствараемы
новы гаспадарчы апараі.
Першыя крокі дзейнасці са-
вецкай улады на Беларусі па-
казвалі, што нават для правя-
дзення ў жыццё задач агульна-
дэмакратычнага характару не
хапала дастаткова кваліфікава-
ных кадраў. Для ажыццяўлення
самых простых сацыялістычных
мерапрыемстваў яшчэ не былі
створаны ні матэрыяльныя, ні
культурныя, ні палітычныя пера-
думовы. 3 гэтага вынікае, што
Кастрычніцкая рэвалюцыя, якая
давяла да канца задачы Лютаў-
скай рэвалюцыі, павінна была
адкрыць магчымасці ддя развіц-
ця краіны на шляху поўнага
выкарыстання рэсурсаў капіта-
лістычнага спосабу вытворчасці
і тым самым падрыхтаваць усе
неабходныя перадумовы дзеля
таго, каб пачаць пераход да
сацыялізму.
Памятаючы заўвагу Ф, Эн-
гельса аб тым, што «для рабочага
класа не можа быць большай
гістарычнай бяды, як захоп палі-
тычнай улады ў такі час, калі ён
да гэтага яшчэ не падрыхтава-
ны», Г. В. Пляханаў адзначаў,
што ў агульнай масе насельніц-
тва Расіі рабочы клас складаў
малую долю. Для ўсталявання
сваёй улады яму патрэбны былі
саюзнікі. Сялянства, якое мела
патрэбу ў зямлі, зусім не імкну-
лася да замены капіталістычнага
ладу сацыялістычным.
Разлічваць на тое, што, як ка-
жуць, рускі рабочы пачне, а ня-
мецкі давядзе сацыялістычную
рэвалюцыю да перамогі, Г. В.
Пляханаў лічыў вялікай памыл-
кай. Бясспрэчна, немцы былі
бліжэй да рэвалюцыі, чым рус-
кія. Але ў немцаў яна яшчэ не
паспела. Гэта азначае, што не-
мец не можа закончыць тое, што
пачаў рускі. Не можа закончыць
гэта ні француз, ні англічанін,
ні жыхар Злучаных Штатаў.
«Несвоечасова захапіўшы палі-
тычную ўладу,— пісаў ён,— рус-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
33
кі пралетарыят не зробіць са-
цыяльную рэвалюцыю, а толькі
выкліча грамадзянскую вайну»28.
Улада павінна падтрымлівацца
ўсімі жывымі сіламі, якія не за-
цікаўлены ў аднаўленні старога
ладу.
У. I. Ленін з пагардай адно-
сіўся да аб’ектыўных фактараў
непазбежнасці сацыялістычнай
рэвалюцыі. Ён надаваў істотнае
значэнне сфармуляваным
К. Марксам сацыяльна-экана-
мічным умовам рэвалюцыі, якія
ніколі не абсалютызаваў, а лі-
чыў, што свядомасць, арганізава-
насць і актыўнасць мас могуць
выйсці далёка за першапачатко-
выя межы рэвалюцыі і аказаць
рашаючы ўплыў на рэвалюцый-
ную ўладу, яе характар і гіста-
рычныя магчымасці. Між тым не
зразумела, аб якіх масах гава-
рыў У. I. Ленін. Вядома, што
прамысловы пралетарыят у Расіі
складаў толькі 2,5 % усяго на-
сельніцтва. Таксама не зразуме-
ла і тое, як кіраўнік бальшавікоў
уяўляў будаўніцтва сацыялізму,
калі для гэтага адсутнічалі ма-
тэрыяльныя, сацыяльныя і куль-
турныя перадумовы. Як бачна,
ён засяроджваў усю ўвагу на
суб’ектыўным фактары, ігнарую-
чы аб’ектыўныя ўмовы.
3.	Беларусь
у час грамадзянскай вайны
і замежнай інтэрвенцыі
Пасля ліпеньскай дэманстра-
цыі ў Петраградзе працэс спаў-
зання да новай рэвалюцыі і гра-
мадзянскай вайны, расколу гра-
мадства на два супрацьлеглыя
адзін аднаму варожыя лагеры
стаў неабарачальным. Не ўдало-
ся арганізаваць блок левых пар-
тый і тым самым ператварыць у
рэальнасць адзіны шанц прадухі-
ліць крывавае сутыкненне. Пра-
выя сацыялісты і меншавікі вы-
ступілі за захаванне саюзу з ка-
дэтамі, супраць стварэння ўрада
нацыянальнай згоды, і магчы-
масць блакіраваць, пераламіць
тэндэнцыю развіцця падзей у
бок грамадзянскай вайны не бы-
ла ажыццёўлена. Да эскалацыі
грамадзянскай вайны вялі такія
палітычныя акцыі бальшавікоў,
як закрыццё апазіцыйных газет у
кастрычніку, забарона кадэцкай
партыі ў снежні 1917 г., разгон
Устаноўчага сходу ў пачатку
1918 г.
Новыя сацыяльныя слаі і групы,
якія прыходзяць да ўлады ў вы-
ніку рэвалюцыі, імкнуцца ўсімі
сіламі яе ўтрымаць, замацаваць
сваю перамогу. Старыя ж, што
страцілі ўладу, імкнуцца яе вяр-
нуць, змагаюцца за гэта з
патроенай сілай, рашучасцю,
ствараюць дзеля таго свае ар-
ганізацыйныя стрўктуры. Гэта
таксама рысы ўсіх рэвалюцый
і пераваротаў, якія адбываліся ў
свеце.
У Беларусі арганізуючымі
цэнтрамі антысавецкіх высту-
пленняў сталі Стаўка Вярхоўна-
га камандавання ў Магілёве,
штаб Заходняга фронту і Фран-
2 Нарысы гісторыг Беларусі, ч. 2
34
Нарысы гісторыі Беларусі
тавы камітэт. У Стаўцы сабра-
ліся прадстаўнікі сацыяльных
і палітычных сіл, мэты і задачы
якіх значна разыходзіліся: ма-
нархісты, лібералы, сацыялісты,
замежныя ваенныя місіі, кіраў-
нікі згодніцкага ЦВК Саветаў.
Іх аб’яднала адна мэта: зваліць
уладу балыпавікоў. Пад пры-
крыццём Стаўкі рабілася спроба
фарміравання новага складу
буржуазнага ўрада Расіі.
У лістападзе — снежні ў гара-
дах і сельскай мясцовасці адбы-
ліся выступленні, скіраваныя на
байкот мерапрыемстваў савец-
кай улады. Пашыралася спеку-
ляцыя, п’янства, беспарадкі ў
грамадскіх месцах, распаўсюдж-
валіся фальшывыя чуткі, грабя-
жы маёнткаў, тэрарызаванне
насельніцтва.
У мэтах прадухілення дзеян-
няў, скіраваных на дэзарганіза-
цыю грамадскага парадку, Ваен-
на-рэвалюцыйны камітэт Заход-
няга фронту даў указанне ніжэй-
стаячым ВРК без суда і следства
расстрэльваць усіх пагромшчы-
каў і марадзёраў, прыцягваць
да суда рэвалюцыйнага трыбуна-
ла з канфіскацыяй маёмасці
асоб, абвінавачаных у выгане
самагону, вырабе апаратаў для
самагонаварэння і продажы са-
магону, віна і іншых спіртных-
напіткаў. Асоб, якія садзейнічалі
самагоншчыкам і вінагандлярам,
можна было штрафаваць у паме-
ры ад 500 да 3000 руб., а тых,
хто з’явіўся на вуліцы або ў пуб-
лічным месцы ў п’яным выгля-
дзе,— арыштоўваць на першы
выпадак ад двух нядзель да трох
месЯцаў, на другі — да шасці
месяцаў, на трэці — аддаваць
пад суд29. Безумоўна, што такія
дырэктывы адкрывалі шляхі для
злоўжыванняў, беспадстаўных
рэпрэсій.
Загадам камандуючага Заход-
нім фронтам ад 30 лістапада
ў Мінску з 16 гадзін аб’яўлялася
ваеннае становішча. Уезд у горад
дазваляўся толькі па пасведчан-
нях ВРК і іншых органаў мясцо-
вай улады. У горадзе была ўве-
дзена ахова. У мэтах умацавання
грамадскага парадку ні адзін
секвестр, рэквізіцыя, ніводнае
высяленне, ні адзін вобыск не
дазваляліся без ордэра, падпіса-
нага старшынёй ВРК К. I. Лан-
дарам. Усе самазваныя «адміні-
стратары» затрымліваліся і да-
стаўляліся ў камендатуру30.
К. I. Ландар заклікаў насельніцт-
ва не верыць контррэвалюцый-
ным чуткам, іх распаўсюджваль-
нікаў прыцягваць да адказнасці.
Не падтрымалі Кастрычніц-
кую рэвалюцыю тыя беларускія
нацыянальныя палітычныя сілы,
якія згуртаваліся вакол Вялікай
беларускай рады і Цэнтральнай
беларускай вайсковай рады. Гэ-
тыя арганізацыі пачалі збіраць
сілы, якія падтрымлівалі іх пра-
граму. На франтах адбыліся
з’езды воінаў-беларусаў. Ажыві-
лася дзеннасць нацыянальных
арганізацый у гарадах Беларусі,
Маскве, Петраградзе. ВБР вяла
лінію на стварэнне беларускай
самастойнай дзяржавы.
Мяцеж Доўбар-Мусніцкага.
Антысавецкую лінію праводзіла
камандаванне 1 -га польскага
корпуса на чале з генералам
Доўбар-Мусніцкім, які ўваходзіў
у склад рускай арміі. Пад мар-
кай аховы маёмасці памешчы-
каў-палякаў часці корпуса на
працягу лістапада — снежня
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
35
1917 г. неаднаразова праводзілі
акцыі, скіраваныя супраць мяс-
цовых органаў савецкай улады.
У Быхаўскім павеце яны не да-
звалялі зямельным камітэтам
праводзіць улік памешчыцкіх зя-
мель. Такід ж факты мелі месца
ў Віцебскай губерні31.
Пасля роспуску Беларускага
з’езда і Усерасійскага ўстаноў-
чага сходу Доўбар-Мусніцкі
12 студзеня 1918 г. афіцыйна
аб’явіў вайну Савецкай Расіі.
Палітычныя мэты мяцежнікаў
зводзіліся да ліквідацыі савецкай
улады ў Беларусі і далучэння
Мінскай і Магілёўскай губерняў
да Польшчы.
3 моманту аб’яўлення вайны
ўся тэрыторыя, на якой знахо-
дзіліся часці корпуса, фактычна
аказалася імі акупаванай. На-
ступленне корпўса пачалося ў
напрамку Жлобін — Бабруйск.
Пасля ўзяцця Бабруйска 20 сту-
дзеня легіянеры накіраваліся да
Мінска .і Віцебска. Захоп чыгу-
начных вузлоў даў магчымасць
Доўбар-Мусніцкаму адрэзаць
цэнтральныя губерні Савецкай
Расіі ад Беларусі і Украіны.
На часова захопленай тэрыто-
рыі Беларусі быў усталяваны
жорсткі, па сутнасці акупацый-
ны рэжым, скіраваны не толькі
супраць савецкай улады, але і
мясцовага насельніцтва. У да-
кладзе Быхаўскага павятовага
выканаўчага камітэта Наркамзе-
му РСФСР паведамлялася, што
ўсё каштоўнае, галоўным чынам
харчаванне і фураж, было выве-
зена польскімі легіянерамі. Ор-
ганы савецкай улады былі ра-
загнаны, партыйныя і савецкія
работнікі арыштаваны і пакара-
ны смерцю або прыгавораны да
доўгатэрміновай катаргі і турмы.
Працоўнае насельніцтва жорст-
ка тэрарызавалася, расстрэльва-
ліся жыхары цэлых сёл. Пад
страхам біцця, падвойнага абла-
жэння і вялікага штрафу жыха-
ры кожнай воласці былі абавяза-
ны ўнесці польскім уладам жыта
3000, аўса — 3000, ячменю —
1000, грэчкі — 4000, бульбы —
5000, сена — 1000 пудоў, яек —
4000 штук, а таксама 7 коней,
40 кароў і г. д. Насельніцтва
было абкладзена падаткам на
вокны, дзверы, курэй, сабак, ко-
шак і іншых хатніх жывёлін.
Была ўведзена баршчына: у ад-
ноўленых памешчыцкіх маёнт-
ках сяляне абавязваліся два дні
ў тыдзень бясплатна працаваць
на памешчыка32.
Вайна, якую вёў польскі кор-
пус Доўбар-Мусніцкага, уста-
ноўлены ім жорсткі рэжым вы-
клікалі ўсеагульнае абурэнне
працоўных Беларусі, не маглі не
ўзбудзіць іх патрыятычных па-
чуццяў. Савецкая ўлада, для
якой корпус нёс смяротную па-
грозу, прыняла меры па аргані-
зацыі супраціўлення. Выканком
Магілёўскага губернскага Савета
рабочых, салдацкіх і сялянскіх
дэпутатаў выдаў дэкрэт аб
арышце прадстаўнікоў польскай
буржуазіі, памешчыкаў і тых
лідэраў кадэтаў і Саюза зямель-
ных уладальнікаў, якія дапама-
галі корпусу Доўбар-Мусніцкага
весці вайну супраць савецкай
улады. За прамую сувязь са шта-
бам польскага корпуса Саюз
зямельных уладальнікаў быў аб’-
яўлены па-за законам.
На падставе гэтага дэкрэта
былі арыштаваны буйныя маг-
наты, а самі арганізацыі рас-
36
Нарысы гісторыі Беларусі
пушчаны. Дэкрэтам СНК Заход-
няй вобласці і фронту ад 30 сту-
дзеня 1918 г. была распушчана
Беларуская вайсковая рада, якая
адкрыта падтрымала выступлен-
не корпуса, разлічваючы на яго
як узброеную сілу ў справе ства-
рэння беларускай незалежнай
дзяржавы. Разлік не быў апраў-
даны. I сам генерал-лейтэнант
рускай арміі (пазней генерал
броні польскай арміі) Доўбар-
Мусніцкі, і большасць з яго акру-
жэння арыентаваліся на тыя
палітычныя колы, якія імкнуліся
адрадзіць польскую дзяржаву і
ўключыць у яе склад Беларусь.
Поруч з карнымі мерамі савец-
кія органы ўлады разгарнулі пра-
паганду, скіраваную на салдат
корпуса. Магілёўскі губернскі
Савет 19 студзеня 1918 г. заклі-
каў польскіх салдат арыштоў-
ваць генералаў і афіцэраў, выбі-
раць са свайго асяроддзя каман-
дзіраў і пераходзіць на бок рэва-
люцыі. IV Магілёўскі губернскі
з’езд прыняў рашэнне аб неад-
кладным узбраенні сялян для
абароны савецкай улады.
У Слуцкім павеце па рашэнню
Савета рабочых, салдацкіх і ся-
лянскіх дэпутатаў былд аб’яўле-
на ўсеагульная мабілізацыя ся-
лян, салдат і рабочых, сфарміра-
ваны баявыя дружыны Чырво-
най гвардыі33,
Галоўнакамандуючы Заходнім
фронтам А. Ф. Мяснікоў 21 сту-
дзеня 1918 г. аддаў загад рас-
фарміраваць 1-ы польскі корпус.
Салдат і афіцэраў, якія пажа-
даюць уступіць у РСЧА, мерка-
валася накіроўваць ў распара-
джэнне Саветаў рабочых, сал-
дацкіх і сялянскіх дэпутатаў.
Генерал Доўбар-Мусніцкі быў
аб’яўлены ворагам рэвалюцыі і
па-за законам. Афіцэраў, якія не
прызнавалі савецкую ўладу, на-
лежала арыштоўваць. Сялянам
Магілёўскай губерні дазвалялася
прымаць меры да гвалтаўнікоў
паводле свайго меркавання.
У валасцях і паветах мясцо-
выя Саветы фарміравалі ўзброе-
ныя атрады. У адным з паветаў
сяляне патрабавалі «агульнай
мабілізацыі ад 18 да 33 гадоў».
Сяляне вёсак Кудаеў, Мацькаў-
шчына, Салаўёва, Якубава і ін-
шых Аршанскага і Горацкага па-
ветаў сфарміравалі пешы і конны
атрады колькасцю 1100 чала-
век34.
На тэрыторыі, занятай корпу-
сам, разгортваўся партызанскі
рух. У Быхаўскім, Рагачоўскім
і іншых паветах ён набыў масавы
характар. У вёсках Новы Быхаў,
Лазарэвічы сяляне арганізавалі
партызанскі атрад, колькасць
якога вырасла да 500 чалавек.
Партызанскія атрады былі сфар-
міраваны ў Чачэрску, Раўкавічах
і Рагіне Буда-Кашалёўскай во-
ласці. У студзені 1918 г. парты-
занскія атрады, якія дзейнічалі
ў раёне Журавіч, Кармы, Чачэр-
ска, Буды-Кашалёўскай, аб’яд-
наліся ў адно фарміраванне.
У вёсцы Раўкавічы адбыўся з’езд
партызан, на якім быў створаны
кіруючы партызанскі штаб. Ён
наладзіў сувязь са штабам рэва-
люцыйных войск у Навазыбкаве,
адкуль атрымлівалі зброю, бое-
прыпасы, палітычную літарату-
ру. Адзінае камандаванне, па-
ляпшэнне арганізацыі і ўзброе-
насці значна павысілі баяздоль-
насць партызан.
На барацьбу з мяцежнымі
войскамі Савецкі ўрад накіраваў
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
37
чырвонагвардзейскія атрады.
Упарты бой паміж імі і легіяне-
рамі адбыўся каля чыгуначнай
станцыі Ясень 24 студзеня 1918 г.
У аператыўнай зводцы паведам-
лялася, што быў знішчаны «пя-
хотны атрад польскіх легіянераў
у колькасці 600 чалавек, падбіты
2 гарматы, польская кавалерыя
адступіла... Усё мясцовае на-
сельніцтва на баку савецкай ула-
ды, сустракае нашы войскі як
вызваліцеляў, разбурае пуці і
аказвае ўсялякую дапамогу рэ-
валюцыйным героям».
Рашаючы ўдар па часцях
польскага корпуса савецкія вой-
скі і партызаны нанеслі пад Ра-
гачовам і Жлобінам. Каля
станцыі Жлобін упарты бой, аж
да рукапашных стычак, працяг-
ваўся 6, а гарматны агонь —
30 гадзін. Атрымаўшы перамогу
ў гэтым баі, чырвонаармейскія
атрады ўвайшлі ў Жлобін, а ў
ноч на 31 студзеня 1918 г.—
у Рагачоў. У гэтых баях была
поўнасцю разгромлена 1 -ая
польская дывізія. Польскія сал-
даты кідалі зброю, здаваліся ў
палон35.
Пачаліся павальныя ўцёкі ле-
гіянераў з часцей польскага кор-
пуса. Многія яго салдаты ўсту-
палі ў рады рэвалюцыйных
войск. У Мінску з ліку салдат,
якія перайшлі на бок савецкай
улады, быў сфарміраваны 1-ы
польскі рэвалюцыйны батальён.
Салдаты-палякі 4-га грэнадзёр-
скага палка ў рэзалюцыі пра-
тэсту супраць выступлення Доў-
бар-Мусніцкага заявілі, што за
спробы прыслужнікаў буржуазіі
заліць крывёю свабоду, здабы-
тУю пралетарыятам, яны адка-
жУць бязлітасным тэрорам су-
праць катаў і здраднікаў. Рэза-
люцыя заканчвалася заклікам
«Няхай жыве Савецкая ўла-
да!»36. Тэрор, карныя меры з
абодвух бакоў — трагічная,
страшная сутнасць усіх грама-
дзянскіх войнаў.
Распад войск Доўбар-Мус-
ніцкага стаў неабарачальным.
Чырвонагвардзейскія атрады і
партызаны паўсюдна раззброй-
валі легіянераў (у раёне Віцеб-
ска — больш за 1200, у вёсцы
Вядзерка Быхаўскага павета —
42). Некалькі эскадронаў кава-
лерыі і пяхотных часцей былі
акружаны і здаліся ў палон пад
Бабруйскам. Такім чынам, пер-
шы пасля кастрычніка 1917 г.
пажар вайны ў Беларусі быў
патушаны. На ўсёй тэрыторыі,
часова акупаванай корпусам,
была адноўлена савецкая ўлада.
Мяцеж корпуса Доўбар-Мус-
ніцкага нельга лічыць у поўным
сэнсе грамадзянскай вайной.
3 аднаго боку, гэта было ўзброе-
нае выстушіенне супраць савец-
кай улады, а з другога — гэта
акцыя прадугледжвала далучэн-
не Беларусі да Полыпчы. Апош-
няе цалкам адпавядала палітыцы
адноўленай у канцы 1918 года
польскай дзяржавы і яе ўрада.
Як бачна, Польшча не адмовіла-
ся ад сваёй усходняй мяжы, якая
існавала да канца XVIII стагод-
дзя. Калі барацьбу за ліквіда-
цыю савецкай улады разглядаць
у якасці грамадзянскай вайны,
то барацьба за далучэнне бела-
рускіх зямель да Польшчы цал-
кам збліжае яе з інтэрвенцыяй.
Наогул, час сацыяльных зло-
маў і барацьбы, час грамадзян-
скай вайны ў той ці іншай
краіне — найлепшы момант для
38
Нарысы гісторыі Беларух
суседніх дзяржаў у задавальнен-
ні сваіх геапалітычных інтарэ-
саў. Ён дае магчымасць іграць на
ўнутраных супярэчнасцях, аба-
перціся на тую ці іншую сілу,
менш за ўсё ўлічваючы патрэбы
мясцовага насельніцтва.
Магчымасць замежнай ваен-
най інтэрвенцыі ў былую Расій-
скую імперыю не выключалася.
Абедзве кааліцыі (краіны Антан-
ты і Германія са сваімі саюзніка-
мі) ужо ў першыя дні рэвалюцыі
ў Расіі зрабілі стаўку на сілы
былога рэжыму, наладзілі сувязі
з унутранай контррэвалюцыяй з
мэтай звяржэння савецкай ула-
ды. 9(22) снежня 1917 г. канфе-
рэнцыя краін Антанты ў Пары-
жы прызнала неабходным пад-
трымліваць контррэвалюцыйныя
сілы Украіны, Беларўсі, Сібіры,
Каўказа, Фінляндыі і адкрыла ім
крэдыты.
Ваенная інтэрвенцыя Герма-
ніі. 16 лютага 1918 г. Германія
паведаміла Савецкай Расіі’, што
скончыўся тэрмін перамір’я і
«пачынаецца зноў стан вай-
ны»37. 18 лютага яна аднавіла
ваенныя дзеянні. У Беларусі гер-
манскія войскі наступалі дзвюма
групамі: 10-ая армія рухалася ў
напрамку Мінск — Смаленск —
Масква, а 21-ы корпус — на
Гомель. Разам з нямецкімі вой-
скамі выступілі ўцалелыя часці
польскага корпуса Доўбар-Мус-
ніцкага, якія рушылі з Бабруй-
ска ў бок Мінска. Кайзераўская
Германія мела намер рашыць
дзве асноўныя задачы: ліквіда-
цыю савецкай улады, рэстаўра-
цыю ў той ці іншай форме ўлады
капіталістаў і памешчыкаў і да-
лучэнне да Германіі тэрыторыі
Прыбалтыкі, Беларусі, Украіны.
Германская інтэрвенцыя ўяўля
ла сур’ёзную пагрозу не толькі
новаму ладу, але і існаванню са-
мой дзяржавы. 21 лютага 1918 Л
У. I. Ленін ад імя СНК РСФСШ
звярнуўся да працоўных з закль|
кам «Сацыялістычная Айчына ™
небяспецы!», у якім раскрывала
ся ўся глыбіня пагрозы, інт
навісла над Рэспублікай Саветаў.
фармуляваўся канкрэтны план
барацьбы з агрэсарамі.
Фарміраванне Рабоча-Сялян-
скай Чырвонай Арміі разгарну-
лася і на тэрыторыі Заходняй
вобласці. На працягу лютага
1918 г. толькі ў Віцебскай губер-
ні ў РСЧА ўлілося 500 добра-
ахвотнікаў38. На цэнтральны;
напрамку супраць германска
арміі выступілі Віцебскі, Аршан
скі, Магілёўскі рэвалюцыйны
атрады і 2-ая рэвалюцыйна-
армія пад камандаваннем Р.
Берзіна. Рэвалюцыйныя часці і
атрады, якія фарміраваліся, зай
малі пазіцыі каля Полацка, Ба
рысава, Бабруйска, Жлобіна.
Калінкавіч. У тыле нямецкіх за
хопнікаў пачалі дзейнічаць пер-
шыя партызанскія атрады. Д
пачатку сакавіка 1918 г. рэвалк
цыйныя войскі спынілі насту
пленне нямецкай арміі ў Белару-
сі на лініі Орша — Магілёў —
Гомель.
Аднак на болыпае сіл не хапі-
ла. На адным рэвалюцыйным
і патрыятычным уздыме, па сут-
насці без рэгулярнай арміі;
весці поўнамаштабную вайнў
было немагчыма. Савецкі ўрад
вымушана ідзе на падпісаннв
мірнага дагавору з Германіяй, ні
заключэнне 3 сакавіка «нахабна^
га», «няшчаснага», паводле вы«
казванняў У. I. Леніна, Брэсцка-
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады	39
га міру. Згодна з умовамі дага-
вору, пад германскай акупацыяй
апынулася большая частка тэры-
торыі Беларусі. Неакупаванымі
засталіся толькі шэсць паветаў:
Клімавіцкі, Мсціслаўскі, Чавус-
кі, Чэрыкаўскі, Віцебскі, Гара-
доцкі і частка Горацкага, Магі-
лёўскага, Аршанскага, Быхаў-
скага, Гомельскага, Рагачоўска-
га, Лепельскага і Сенненскага
паветаў Віцебскай і Магілёўскай
губерняў. Гомельскі, Рэчыцкі,
Мазырскі і Пінскі паветы па за-
гаду нямецкіх акупантаў былі
далучаны да гетманскай Украі-
ны.
Спробы нямецкіх войск пасля
заключэння міру захапіць новыя
тэрыторыі былі спынены. У са-
кавіку 1918 г. для аховы заход-
ніх граніц Вышэйшы ваенны са-
вет рэспублікі ўтварыў загра-
джальны ўчастак «завесы». У яго
ўвайшлі Віцебскі, Аршанскі,
Смаленскі атрады, Рослаўльская
і Бранская групы рэвалюцый-
ных атрадаў. Гэтыя сілы стрым-
лівалі наступленне германскіх
войск у глыб Савецкай Расіі.
У афіцыйных зваротах і зага-
дах акупацыйныя ўладц неадна-
разова нагадвалі аб сваёй «выз-
валенчай місіі». Але ў сапраўд-
ных паводзінах гэтых улад у Бе-
ларусі, Прыбалтыцы і на Украіне
ўсё паўней выяўляліся захопніц-
кія ваенныя, палітычныя і эка-
намічныя мэты германскай дзяр-
жавы. Акупанты адмянілі дэкрэ-
ты савецкай улады. Загадам
міністра земляробства Германіі
ад 8 чэрвеня 1918 г. аднаўлялася
памешчыцкая ўласнасць. Па-
Мешчыкам вярталіся землі, якія
належалі ім раней, інвентар,
Маёнткі, лясныя ўгоддзі. З’явіў-
шыся ў сваіх былых маёнтках,
памешчыкі ў мэтах вяртання іх
маёмасці нярэдка прыбягалі да
кантрыбуцыі. У раёне Полацка
за вырубку памешчыцкага лесу
сялян абавязалі плаціць па 6 руб.
за кубічны сажань. У вёсцы
Юравічы Рэчыцкага павета былы
ўпраўляючы памешчыцкім ма-
ёнткам Краснаполле пачаў спа-
ганяць з сялян сена, якое яны
сабралі летам 1917 г. Сялянам
вёсак Юравічы і Краснаполле
трэба было заплаціць агульную
суму 68 тыс. руб.39
Акупанты закрылі многія
прадпрыемствы прамысловасці,
а абсталяванне і сыравіну вывез-
лі ў Германію. Толькі ў Мінску
імі былі закрыты лесапільны,
скураны, дражджавы заводы,
тытунёвыя фабрыкі, розныя
майстэрні.
Цяжкі акупацыйны парадак
сустракаў сўпраціўленне бела-
рускага народа. На гэтай падста-
ве паміж акупацыйнЫмі ўладамі
і органамі мясцовага самакі-
равання часта ўзнікалі непара-
зуменні. Эсэры і меншавікі,
якія стаялі на чале мясцовага
самакіравання, «патрабавалі ад
акупантаў захавання «дэмакра-
тыі» і «свабоды». У адказ, доўта
не разважаючы, іх проста замя-
нілі на былых паліцэйскіх, чле-
наў Саюза зямельных уладальні-
каў і г. д.
Каб мець нейкую апору, гер-
манская адміністрацыя садзей-
нічала аднаўленню кадэцкай
партыі, Саюза зямельных ула-
дальнікаў, клерыкальных аргані-
зацый. Пэўная частка іх, заах-
вочаная акупацыйнымі ўладамі,
дамагалася чысткі мясцовага са-
макіравання. Эсэраўская газета
40
Нарысы гісторыі Беларусі
Нямецкія войскі на Губернатарскай вул. г. Мінска.
«Дело труда» 9 сакавіка 1918 г.
пісала, што цэнзавыя элементы,
карыстаючыся падтрымкай аку-
пантаў, рыхтуюцца «зрабіць на-
пад на самае каштоўнае завая-
ванне рускай рэвалюцыі — дэ-
макратычнае самакіраванне».
Ужо ў сакавіку 1918 г. яны пра-
вялі чыстку мінскай міліцыі.
3 яе радоў у першую чаргу
выганяліся тыя, хто падазраваў-
ся ў сувязях з бальшавікамі.
У шмат якіх гарадах міліцыю зу-
сім ліквідавалі або замянілі зем-
скай вартай і ўраднікамі. У Няс-
віжы замест разагнанай гарад-
ской думы нямецкі камендант
прыняў галосных старога скла-
ду. У чэрвені 1918 г. разагнаную
Мінскую гарадскую думу замяні-
лі магістратам, складзеным у
асноўным з лаяльных да нямец-
кіх улад прадстаўнікоў буржуазіі
і памешчыкаў. У сельскай мяс-
цовасці земскія ўправы замяня-
ліся валаснымі старшынямі і
паліцыяй. Сям-там на месцах
ствараліся ўстановы па герман-
скаму ўзору — акруговыя саве-
ты (крайсландтагі). У іх склад
падбіраліся пераважна прад-
стаўнікі буржуазных партый,
былыя манархісты, кулакі40. Яны
ж занялі рашаючыя пазіцыі ў
створанай акупантамі судовай
сістэме. У склад павятовага суда
ўваходзілі толькі прадстаўнікі
буржуазіі і памешчыкаў. Гер-
манскі начальнік павета з’яўляў-
ся вышэйшай судовай інстан-
цыяй у павеце, яму належала
права зацвярджаць рашэнні ва-
ласных і павятовых судоў. У та-
кіх органах самакіравання ня-
мецкая адміністрацыя бачыла
трывалую апору створанага імі
рэжыму.
У мэтах падаўлення ў народзе
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
41
ўсялякага імкнення да супраціў-
лення акупацыйныя ўлады пры-
бягалі да масавых рэпрэсій. Най-
больш жорсткім праследаванням
падвяргаліся балыпавікі, дэпу-
таты Саветаў. У занятым мяс-
тэчку Мір Мінскай губерні аку-
панты перш за ўсе запатрабавалі
ўказаць ім бальшавікоў. Яны
адразу разагналі Савет, закрылі
клуб, знішчылі бібліятэку. Усіх,
хто з’яўляўся на вуліцы, ары-
штоўвалі41. Начальнік Дзіснен-
скага павета Вірцель у загадзе
ад 18 кастрычніка 1918 г. пісаў:
«Гора таму сялу або асобнай гас-
падарцы, з якога трапіў бы хто
насустрач бальшавіцкім аргані-
зацыям і аказаў бы ім садзей-
нічанне чымсьці... Такія сёлы і
гаспадаркі будуць змятацца з
зямлі, і месцы кары будуць пе-
рапоўнены іх трупамі». На тых,
хто спачуваў бальшавікам, на-
кладвалася цялесная кара і
штраф: за слова «балыпавік» —
25 розгаў, за слова «таварыш» —
штраф 25 руб.42
У адзін з майскіх дзён 1918 г.
у Берліне адбылася сакрэтная
нарада прадстаўнікоў міністэр-
ства замежных спраў, міністэр-
ства фінансаў, імперскага банка
і вярхоўнага галоўнакамандую-
чага з удзелам кіраўнікоў «Дрэз-
дэн банк», «Дойче банк», канцэр-
наў Сіменса, Крупа і «Фенікс-
шталь». На нарадзе было разгле-
джана пытанне аб распрацоўцы
шырокага плана забеспячэння
Г ерманіяй свайго пануючага
становішча на тэрыторыі былой
Расійскай імперыі. Нарада пры-
знала неабходным у першую
чаргу забяспечыць уплыў на
буйных транспартных прадпры-
емствах (чыгуначныя дарогі,
асабліва буйныя веткі ва усход-
нім напрамку, і рачныя шляхі).
Аднак планам імперыялістыч-
най Германіі не суджана было
здзейсніцца. Народнае супра-
ціўленне акупацыйнаму рэжыму
паступова нарастала. 3 першых
дзён акупацыі ў Беларусі пачала
разгортвацца дзейнасць пад-
польных патрыятычных аргані-
зацый. Па іх ініцыятыве ўжо
вясной 1918 г. на заводах і фаб-
рыках пракацілася хваля забас-
товак. Рабочыя выступілі су-
праць палітычнага рэжыму ня-
мецкіх акупантаў. У многіх мес-
цах забастоўкі перараслі ва
ўзброеную барацьбу. Так, 15 лі-
пеня 1918 г. забастоўка гомель-
скіх чыгуначнікаў, аб’яўленая ў
знак салідарнасці з усеагульнай
забастоўкай чыгуначнікаў Укра-
іны, перарасла ва ўзброеную
стычку з акупантамі. Іх падтры-
малі рабочыя Магілёва, Жлобі-
на, Рагачова і іншых гарадоў
Беларусі.
На барацьбу з нямецкімі аку-
пантамі разам з рабочымі высту-
піла працоўнае сялянства Бела-
русі. Вясной 1918 г. сялянскія
паўстанні ўспыхнулі ў Навагруд-
скім павеце і сумежных з ім
валасцях Баранавіцкага павета.
Моцныя сялянскія хваляванні
адбыліся ў Слуцкім, Быхаўскім,
Рэчыцкім, Бабруйскім і іншых
паветах. Паступова выступленні
сялян выліліся ва ўзброеную
партызанскую барацьбу.
Масавы вызваленчы рух па-
трабаваў каардынацыі дзеянняў,
выпрацоўкі адзінай праграмы ба-
рацьбы з акупантамі. Для ра-
шэння гэтых пытанняў 8—
11 жніўня 1918 г. у Смаленску
адбылася 1-ая канферэнцыя ка-
42
Нарысы гісторыі Беларусі
муністычных арганізацый акупа-
ванай тэрыторыі Літвы і Белару-
сі. Галоўнай задачай падпольных
арганізацый канферэнцыя пры-
знала стварэнне і ўмацаванне
партызанскіх атрадаў, узбраенне
рабочых і працоўных сялян для
паўстання ў тыле ворага, якое
рыхтавалася. У склад краявога
камітэта камуністычных аргані-
зацый Беларусі і Літвы ўвайшлі:
П. М. Серабракоў, А. С. Славін-
скі, Б. С. Райцэс, П. Ф. Равінскі
(ад падпольных арганізацый Бе-
ларусі), К. Керновіч, Ю. Ліцке-
віч, П. Эйдукявічус (ад падполь-
ных арганізацый Літвы), I. Агол
(ад Паўночна-Заходняга абко-
ма РКП(б).
Стварэнне краявога партый-
нага цэнтра садзейнічала росту
баявой актыўнасці ў тыле вора-
га. Да пачатку восені 1918 г. бая-
выя дзеянні партызан супраць
акупантаў развярнуліся на ўсёй
захопленай тэрыторыі Беларусі.
У Мінскім, Магілёўскім, Бабруй-
скім, Гомельскім, Рэчыцкім, Ба-
рысаўскім, Ігуменскім, Слуцкім
і Быхаўскім паветах вялі бараць-
бу з нямецкімі акупантамі звыш
100 партызанскіх атрадаў. У раё-
не Полацка актыўна змагаліся з
германскімі войскамі партызан-
скія атрады, якія аб’ядноўвалі
13 тыс. чалавек. На Палессі ўжо
да жніўня 1918 г. партызанскія
атрады кантралявалі Пінскі, Лу-
нінецкі, Кобрынскі, Ганцавіцкі,
Столінскі і іншыя паветы. Каар-
дынаваў іх баявую дзейнасць
Ваенны савет паўстанцкіх каму-
ністычных часцей Заходняй Бе-
ларусі, на чале якога стаяў ка-
муніст А. I. Ільін.
У страху перад нарастаючым
партызанскім рухам акупанты
палілі беларускія вескі, рас-
стрэльвалі рабочых і сялян, якія
выступалі супраць акупацыйнага
рэжыму. Але нямецкім захопні-
кам не ўдалося прымусіць рабо-
чых і працоўных сялян спыніць
барацьбу. Восенню 1918 г. узбро-
еная барацьба ў тыле войск пра-
ціўніка набыла масавы характар.
Між тым у гэты час аўстра-
германскі блок пацярпеў пара-
жэнне ў першай сусветнай вай-
не. У Германіі пачалася буржу-
азна-дэмакратычная рэвалюцыя.
Выкарыстаўшы новыя ваенна-
палітычныя абставіны, Савецкі
ўрад 13 лістапада 1918 г. ануля-
ваў Брэсцкі дагавор. У вызвален-
чай барацьбе народа супраць ня-
мепкіх заваёўнікаў наступіў но-
вы этап. Чырвоная Армія перай-
шла ў наступленне супраць гер-
манскіх войск па ўсяму фронту.
Нямецкая армія апынулася
паміж двух агнёў: рэгулярныя
войскі Чырвонай Арміі наступалі
на яе з фронту, а партызаны
грамілі тылы адступаючых на
захад часцей. Ужо 21 лістапада
1918 г. нямецкія войскі адступі-
лі за Бярэзіну. 22 лістапада
Чырвоная Армія заняла Полацк,
.28 лістапада — Бабруйск, а ў
канцы лістапада вызваліла за-
ходнюю частку Магілёўскай гу-
берні і рухалася ў напрамку
Мінска.
Бўрную палітычную актыў-
насць у гэтыя дні развіў Паў-
ночна-Заходні абласны камітэт
партыі правых эсэраў. У пачатку
лістапада ён правёў з’езд прад-
стаўнікоў земскіх і гарадскіх
самакіраванняў, на якім быў
створаны часовы Савет органаў
земскага і гарадскога самакіра-
вання краю. Яму было даручана
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
43
ўсталяваць сваю ўладу ў Бела-
русі. 11 лістапада на нарадзе
прадстаўнікоў сацыялістычных
партый (меншавікоў, эсэраў,
Бунда, РСДРП(б), Паалей-Цы-
ена і ОЕСРП) быў створан вы-
канком Савета.
Выканаўчы камітэт 12 ліста-
пада накіраваў Савету салдацкіх
дэпутатаў 10-ай германскай ар-
міі, які знаходзіўся ў Мінску,
мемарандум з патрабаваннем
перадаць яму «грамадзянскую
ўладу» ў Беларусі. 3 вызвален-
нем Мінска, якое адбылося
10 снежня 1918 г., у горадзе
была адноўлена савецкая ўлада.
Спроба правых эсэраў, меншаві-
коў, яўрэйскіх сацыялістычных
партый усталяваць сваю ўладу ў
горадзе і Беларусі поспеху не
мела.
У другой палове лістапада
1918 г. часці Чырвонай Арміі
вызвалілі ад акупантаў Мала-
дзечна, Ліду, Баранавічы.
У складаных умовах прахо-
дзіла вызваленне паўднёвых раё-
наў Беларусі. Нямецкае каман-
даванне разам з пятлюраўскай
дырэкторыяй, створанай на Ук-
раіне, спрабавала ўсімі сіламі
ўтрымаць Гомель. 20 кастрычні-
ка акупанты арыштавалі членаў
Гомельскага ваенна-рэвалюцый-
нага камітэта. У адказ на гэта
чыгуначнікі Гомеля аб’явілі за-
бастоўку. Бастуючых чыгуначні-
каў падтрымалі рабочыя заводаў
і фабрык горада і павета.
Наступленне Чырвонай Арміі,
Дзеянні партызан і ўсеагульная
забастоўка рабочых вымусілі
нямецкіх акупантаў адступіць.
б студзеня 1919 г. Чырвоная
Армія заняла Гомель. У першай
палове студзеня 1919 г. часці
Чырвонай Арміі пры ўзаемадзе-
янні з партызанскімі атрадамі
вызвалілі ад пятлюраўскіх і ня-
мецкіх войск Палессе. Да сярэ-
дзіны лютага 1919 г. савецкія
войскі замацаваліся на лініі
Панявежыс — Вільня — Віль-
камір — Жослі — Араны —
Ліда — Слонім — рака Шчара —
канал Агінскага — Сарны.
На вызваленай ад нямецкіх
акупантаў тэрыторыі Беларусі
паўсюдна была адноўлена савец-
кая ўлада, наладжвалася гаспа-
дарчае і культурнае жыццё. У па-
радку дня паўстала пытанне аб
нацыянальна-дзяржаўным бу-
даўніцтве ў Беларусі.
Польская інтэрвенцыя. У кан-
цы лютага 1919 г. двума групамі,
каля 11 дывізій, войскі Полыпчы
пачалі наступленне ў напрамках
Вільня — Ліда — Маладзечна,
Баранавічы — Мінск і Коб-
рын — Пінск. У сярэдзіне сака-
віка 1919 г. імі былі акупаваны
гарады: Брэст, Ваўкавыск, Сло-
нім, Скідаль, Шчучын, Пінск і
адпаведныя паветы.
Вясной 1919 г., выкарыстаўшы
занятасць Чырвонай Арміі на
Усходнім фронце, польскія вой-
скі ўзнавілі наступленне. У ноч
на 17 красавіка яны прарвалі
фронт і захапілі Ліду, Баранаві-
чы, 19 красавіка завязаўся бой
на падыходах да Вільні. Пасля
трохдзённых баёў 153-і стралко-
вы полк 17-ай стралковай дывізіі
і баявыя атрады рабочых, якія
абаранялі горад, пакінулі Віль-
ню. Пад націскам перавышаю-
чых сіл праціўніка савецкія вой-
скі вымушаны былі адступіць.
Баі за Вільню яшчэ раз пака-
залі неабходнасць неадкладнага
ўмацавання Заходняга фронту.
44
Нарысы гісторыі Беларусі
Кіруючыя органы Літоўска-Бе-
ларускай рэспублікі правялі пар-
тыйную, камсамольскую, праф-
саюзную і агульную мабілізацыі
ў Чырвоную Армію. У выніку
было мабілізавана каля 93 тыс.
чалавек. Значная частка з ліку
мабілізаваных была накіравана
на Заходні фронт. Савецкі ўрад
зноў звярнуўся з заклікам да
ўрада Полынчы аб мірным ра-
шэнні спрэчных пытанняў. Ад-
хіліўшы савецкія прапановы,
урад Полыцчы, абапіраючыся на
палітычную і ваенна-эканаміч-
ную дапамогу англа-француз-
скага капіталу, імкнуўся пашы-
рыць сваю тэрыторыю і выпра-
віць унутраныя справы за кошт
суседніх народаў на ўсходзе.
Войскам інтэрвентаў садзейні-
чалі выступленні супраць баль-
шавікоў унутры краіны. Так, у
лютым — сакавіку эсэры і анар-
хісты арганізавалі антысавецкія
выступленні ў Гомельскім, Рага-
чоўскім і інш. паветах. У сакаві-
ку 1919 г. у Гомелі адбылося
выступленне чырвонаармейцаў
67-га і 68-га палкоў Тульскай
брыгады на чале з былым афіцэ-
рам Стракапытавым. На ўчастку
Калінкавічы — Оўруч салдаты
зняліся з фронту і рушылі на
Гомель. Захапіўшы горад, яны
грамілі савецкія ўстановы, ары-
штоўвалі камуністаў. Савецкія і
партыйныя работнікі горада,
узброены атрад камуністаў заба-
рыкадаваліся ў гасцініцы «Са-
вой». Але сілы былі не роўныя.
У выніку артылерыйскага аб-
стрэлу частка абаронцаў загіну-
ла. Уварваўшыея ў гасцініцу,
наступаўшыя замучылі 25 кірую-
чых савецкіх і партыйных работ-
нікаў, у тым ліку старшыню рэў-
кома С. Камісарава і старшыню
надзвычайнай камісіі У. Ланге.
Намаганнямі часцей Чырвонай
Арміі і камуністычных атрадаў
гэтыя выступленні былі ліквіда-
ваны.
Пасля захопу польскімі інтэр-
вентамі Нова-Свянцян, Барана-
віч і шэрага іншых гарадоў Бела-
русі навісла сур’ёзная небяспека
над Мінскам. Для яго абароны
камандаванне Заходняга фронту
прымала энергічныя меры.
27 мая 1919 г. пытанне аб абаро-
не Мінска было абмеркавана на
пасяджэнні ЦК КПЛ і Б. Было
прынята рашэнне папоўніць за
лік мабілізаваных працоўных
аслабленыя воінскія часці і
сфарміраваць новыя, арганіза-
ваць дакладную разведку войск
праціўніка. ЦК РКП (б) даў ука-
занне аб накіраванні на Заходні
фронт камуністаў з Віцебскай,
Гомельскай і Смаленскай губер-
няў, Мінскі камітэт партыі мабі-
лізаваў 2/з складу гарадской
арганізацыі. Павятовыя партый-
ныя арганізацыі Мінскай губерні
накіравалі на Заходні фронт
звыш тысячы камуністаў. Да
8 чэрвеня па рашэнню канферэн-
цыі праўленняў прафсаюзаў і
фабзаўкомаў Мінска быў сфар-
міраваны спецыяльны рабочы
полк імя Мінскага Савета праф-
саюзаў. У Мінскай губерні было
мабілізавана 35 тыс. рабочых і
сялян.
Першыя поспехі ў барацьбе з
Калчаком абумовілі накіраванне
мабілізаваных з Гомельскай, Ві-
цебскай і Смаленскай губерняў
выключна на Заходні фронт.
У жніўні — ліпені часці Літоў-
ска-Беларускай (16-ай) арміі
атрымалі з Гомельскай і Віцеб-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
45
Разбураны палякамі квартал Мінска.
скай губерняў больш 20 тыс. ма-
білізаваных рабочых і сялян.
Заходні фронт дадаткова атры-
маў фонды харчавання, адзення,
абутку, іншых прадметаў чырво-
наармейскага ўжытку. Палеп-
шыўся клопат аб параненых,
сем’ях чырвонаармейцаў.
Праведзеныя мерапрыемствы
ўмацавалі Заходні фронт, але не
настолькі, каб было магчыма да-
біцца павароту ў вайне. Польскія
войскі працягвалі наступаць.
8 жніўня 1919 г. праціўнік вар-
ваўся ў Мінск. Пасля вулічных
стычак часці Чырвонай Арміі
вымушаны былі пакінуць горад.
Рухаючыся далей на ўсход, аку-
панты захапілі Нова-Барысаў,
Бабруйск. Фронт стабілізаваўся
на лініі ракі Бярэзіны.
На захопленай зямлі інтэрвен-
ты ўсталявалі жорсткі акупа-
Цыйны рэжым, аднавілі. ўладу
памешчыкаў і капіталістаў, па-
збавілі працоўных палітычных
правоў. Праводзіліся масавыя
арышты, асаблівая жорсткасць
праяўлялася да камуністаў. Па-
гбршылася матэрыяльнае стано-
вішча працоўных, у выніку ма-
савых звальненняў павялічылася
беспрацоўе. Сяляне вымушаны
былі несці цяжкія павіннасці.
Беларускі народ не пакарыўся
акупантам. У тыле ворага раз-
гортвалася ўзброеная барацьба
супраць іх. Партызанскі рух
паспяхова разгортваўся ў Мін-
скім, Бабруйскім, Пінскім, Слуц-
кім і іншых паветах. Вялікія
страты наносілі акупантам пар-
тызанскія атрады М. Арбузава,
В. Аляшкевіча, А. Бажко, I. Бач-
ко, А. Крывашчокава, I. Маслы-
кі, С. Плашчынскага, В. Пагі-
рэйчыка, I. Жынко, А. Салаўя і
іншыя. Партызаны разбуралі ка-
мунікацыі ворага, рабілі раптоў-
ныя налёты на яго гарнізоны,
46
Нарысы гісторыі Белдрусі
Гомельскія сяляне здаюць харчраскладку.
праводзілі разведку па заданню
камандавання Чырвонай Арміі,
здабываючы звесткі аб дысла-
кацыі і прасоўванні праціўніка,
Перамогі Чырвонай Арміі на
Усходнім і Паўднёвым франтах
значна ўмацавалі пазіцыі савец-
кай улады. Краіна заваявала мір-
ную перадышку, стала магчы-
мым больш увагі ўдзяляць гаспа-
дарчаму будаўніцтву, барацьбе з
разрухай. Пачалося аднаўленне
прамысловасці, транспарту,
сельскай гаспадаркі, рабіліся
першыя крокі па паляпшэнню
матэрыяльных умоў жыцця лю-
дзей. Важнай формай мабіліза-
цыі працоўных на барацьбу з
разрухай і дапамогі Чырвонай
Арміі былі масава-палітычныя
кампаніі. У першай палове
1920 г. арганізавана прайшлі
Тыдзень фронту і транспарту,
Тыдзень паліва, Тыдзень пашы-
рэння пасяўной плошчы, Ты-
дзень працоўнай павіннасці і г. д.
У дні Тыдня фронту і транспарту
толькі працоўныя Гомельскага
павета перадалі ў фонд Чырво-
най Арміі 1200 пудоў хлеба,
33 пуды мяса, сабралі 700 кам-
плектаў бялізны, 2400 аршын
сялянскага палатна і каля 2 млн.
руб. грошай. Добрыя вынікі тыд-
ня былі і ў іншых паветах.
У барацьбе з гаспадарчай разру-
хай актыўна ўдзельнічалі байцы
і камандзіры Чырвонай Арміі.
У перыяд перадышкі Савецкі
ўрад прымаў меры да ўмацаван-
ня Заходняга фронту. Азнаёміў-
шыся з Дакладам Рэўваенсавета
фронту, У. I. Ленін 27 лютага
1920 г. даў дырэктыву: «Усю
ўвагу накіраваць на падрыхтоў-
ку, узмацненне Захфронту»43.
У пачатку сакавіка 1920 г.
войскі Польшчы пачалі ваенныя
дзеянні на Палессі, на стыку За-
ходняга і Паўднёва-Заходняга
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
47
франтоў. За два дні, 5 і 6 сакаві-
ка, яны захапілі Рэчыцу, Мазыр
і Калінкавічы. 25 красавіка на-
ступленне пачалося на Украіне,
на шырокім фронце ад Прыпяці
да Днястра. Зламаўшы абарону
Чырвонай Арміі, польскія войскі
захапілі значную частку савец-
кай тэрыторыі.
Савецка-польская вайна. У та-
кіх абставінах УЦВК РСФСР
звярнуўся да перадавых прале-
тарыяў з заклікам мабілізаваць
«зноў лепшых барацьбітоў за
справу сацыялізму». 28 красаві-
ка 1920 г. Палітбюро ЦК
РКП (б) зацвердзіла план узбро-
енага адпору ПоЛьшчы. Ён пра-
дугледжваў нанясенне галоўнага
ўдару па праціўніку войскамі
Заходняга фронту ў напрамку
Мінск — Беласток — Варшава.
Дапаможны ўдар павінен быў
нанесці Паўднёва-Заходні фронт
у напрамку на Роўна — Брэст.
3 гэтага часу ўзрастае значэнне
Заходняга фронту. У загадзе
Рэўваенсавета рэспублікі ад
9 мая 1920 г. указвалася: «Заход-
ні фронт з’яўляецца самым ак-
тыўным, самым важным фрон-
там рэспублікі»41.
Каб дапамагчы абарончым
дзеянням Паўднёва-Заходняга
фронту, Заходні фронт (каман-
дуючы М. М. Тухачэўскі, член
РВС I. С. Уншліхт) 14 мая
перайшоў у наступленне. Асноў-
ны ўдар наносіла 15-ая армія
на Вільню, дапаможны — 16-ая
армія на Ігумен — Мінск. Праз
некалькі дзесяткаў кіламетраў
арміі сутыкнуліся з моцным
супраціўленнем праціўніка, які
контрударам адцясніў савецкія
войскі ў зыходнае становішча.
3 прычыны недахопу сіл і часу
для падрыхтоўкі майскае насту-
пленне закончылася няўдачай.
Разам з тым яно адцягнула знач-
ную частку польскіх сіл, ствары-
ла болып спрыяльныя ўмовы ддя
адыходу армій Паўднёва-Заход-
няга фронту, палепшыла канфі-
гурацыю лініі абароны. Чырво-
най Арміяй быў заняты і ўтры-
маны раён на поўнач ад Лепеля,
які забяспечыў устойлівае ста-
новішча Полацка і Віцебска.
У ходзе падрыхтоўкі Заходня-
га фронту да наступлення сюды
прыбылі 8 стралковых дывізій,
4 стралковыя і 1 кавалерыйская
брыгада. Усяго ў чэрвені — ліпе-
ні Заходні фронт атрымаў каля
170 тыс. байцоў, у тым ліку
17 504 чалавекі з Гомельскай
губерні. У складзе Заходняга
фронту былі зноў сфарміраваны
3-яя і 4-ая арміі, 3-і конны кор-
пус і асобная Мазырская група.
18 чэрвеня 1920 г. Мазырская
група сумесна з часцямі 12-ай
арміі Паўднёва-Заходняга фрон-
ту пачалі баявыя дзеянні су-
праць правага фланга польскіх
войск. Група фарсіравала Днепр
і вызваліла Мазыр, Рэчыцу і
іншыя населеныя пункты, 4 лі-
пеня ўдарная групоўка фронту ў
складзе 3, 4 і 5-ай армій, 3-га
коннага корпуса перайшла ў на-
стўпленне. Галоўны ўдар нано-
сіўся ў напрамку Полацк —
Смаргонь — Ліда. На Мінскім
напрамку 7 ліпеня пачала насту-
паць 16-ая армія. Наступальныя
дзеянні войск фронту развівалі-
ся паспяхова. 9 чэрвеня быў вы-
звалены Ігумен, 10 ліпеня —
Бабруйск, 11 ліпеня войскі 16-ай
арміі ўступілі ў Мінск. 3 гэтага
моманту пачаўся новы этап бая-
вых дзеянняў — праследаванне
48
Нарысы гісторыі Бе.юрусі
Эвакуацыя раненых з Віцебска.
праціўніка. 14 ліпеня войскі за-
нялі Вільню, 19 ліпеня — Грод-
на. Праціўнік пад націскам са-
вецкіх войск адыходзіў на ўсім
Заходнім фронце.
Ва ўмовах адступлення поль-
скага войска Антанта 12 ліпеня
прад’явіла Савецкаму ўраду уль-
тыматум (т. зв. «нотаКерзана»),
у якім патрабавала спыніць
наступленне Чырвонай Арміі,
пагражаючы ўмяшацца. Улічва-
ючы, што польскі ўрад не звяр-
таўся з прапановай мірных пера-
гавораў, Савецкі ўрад 17 ліпеня
адхіліў умяшанне Антанты і
прыняў рашэнне прадоўжыць
наступленне Чырвонай Арміі. Да
жніўня 1920 г. войскі Заходняга
фронту вызвалілі ўсю Беларусь.
Але ж з пераносам баявых дзе-
янняў на тэрыторыю Польшчы
выразна праступілі палітычныя
матывы і мэты вайны з боку Са-
вецкага ўрада. 3 абараняльнай
яна пераўтварылася ў сродак
экспарту рэвалюцыі, спробу
ўздыму сусветнай сацыялістыч-
най рэвалюцыі. Гэта быў галоў-
ны матыў указання Савецкага
ўрада камандаванню Чырвонай
Арміі аб працягу наступлення на
тэрыторыі Полыпчы. Гэтым тлу-
мачыцца, што 30 ліпеня ў Бела-
стоку быў утвораны Часовы рэ-
валюцыйны камітэт Полыпчы
(Польрэўком). У яго склад
увайшлі дзеячы рэвалюцыйнага
руху: Ю. Мархлеўскі (старшы-
ня), Ф. Дзяржынскі, Ф. Кон,
I. Уншліхт, Э. Прухняк. Пачалі
фарміравацца мясцовыя органы
рэвалюцыйнай улады. Намаган-
нямі Польрэўкома і РВС Заход-
няга фронту ў раёне Бабруйска
і Рослаўля фарміравалася 1-ая
Польская Чырвоная Армія.
Аднак разлік на падтрымку
польскага пралетарыяту, на
ўздым рэвалюцыйнай хвалі ў
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
49
Полыпчы не апраўдаўся. Наад-
варот, адказам на наступ Чырво-
най Арміі быў магутны нацыя-
нальна-патрыятычны ўздым
польскага народа ў абарону
сваёй радзімы, сваёй незалеж-
насці. I тое, што пад Варшавай
стаяла войска рэвалюцыйнай
дзяржавы, значэння ўжо не ме-
ла. Значэнне мела толькі адно:
пад сценамі сталіцы стаяла вой-
ска чужой дзяржавы. I таму ар-
міі Тухачэўскага сустрэлі ўпар-
тае супраціўленне праціўніка, які
16 жніўня перайшоў у контр-
наступленне. Адрэзаныя ад ас-
ноўных войск фронту 4-ая армія,
дзве дывізіі 15-ай арміі і 3-і
конны корпус вымушаны былі
перайсці граніцу Усходняй Пру-
сіі, дзе былі інтэрніраваны. Але
асноўныя сілы фронту працягва-
лі абарончыя баі.
12 кастрычніка быў заключа-
ны дагавор аб перамір’і і папя-
рэдніх умовах міру, згодна з
якім ваенныя дзеянні спыняліся
з 18 кастрычніка. 18 кастрычні-
ка 1921 г. у Рызе паміж Савец-
кай Расіяй і Польшчай быў за-
ключаны мірны дагавор. Зноў
цяжкі, зноў несправядлівы, асаб-
ліва для Беларусі. Яе заходняя
частка адышла да Польшчы.
I вось грамадзянская вайна за-
кончылася.
3 аналізу такой складанай
з’явы, якой яна была, вынікаюць
наступныя вывады. Вопыт су-
светнай гісторыі сведчыць, што
грамадзянскія войны часта з’яў-
ляліся як бы непасрэдным пра-
цягам рэвалюцый. Разам з тым
далёка не кожная рэвалюцыя
перарастала ў грамадзянскую
аайну.
У Расіі грамадзянская вайна
ў поўным сэнсе была запраграмі-
равана як аб’ектыўнымі, так і
суб’ектыўнымі ўмовамі. Сама
форма Кастрычніцкай рэвалю-
цыі, жорсткі дыктатарскі харак-
тар устанаўлення ёю ўлады і
рэвалюцыйных пераўтварэнняў
павялічвалі колькасць незада-
воленых, падштурхоўваючы най-
больш актыўныя антыбальша-
віцкія элементы да ўзброенай
канфрантацыі. Правыя эсэры
і частка меншавікоў узяліся за
зброю не столькі з-за карыслі-
вых матываў (страта ўлады і
г. д.), колькі па ідэйнаму разу-
менню; яны былі сведкамі пару-
шэння свабоды і дэмакратыі —
тых вышэйшых каштоўнасцей,
за якія гатовы былі аддаць
жыццё.
Радыкальная нацыяналізацыя
буйной, сярэдняй і нават дроб-
най прамысловасці, забарона
гандлю, рынку, харчраскладка,
найстражэйшая цэнтралізацыя і
рэгламентацыя ўсіх бакоў жыц-
ця, ваенна-прыказная сістэма,
працоўная павіннасць балюча
закраналі інтарэсы розных слаёў
насельніцтва. Тым больш, што на
месцах праводзіліся яны пры да-
памозе грубага насілля і сама-
вольства з боку многіх Саветаў,
рэўкомаў, камбедаў, харчатра-
даў, камісараў і г. д. Зразумела,
і сама палітыка, і метады яе
правядзення выклікалі незадаво-
ленасць і супраціўленне ў роз-
ных, у тым ліку і ўзброеных,
формах.
У развязванні грамадзянскай
вайны відавочна таксама і роля
міжнароднага капіталу. Без яго
дапамогі белы рух не меў бы
магчымасці весці такую працяг-
50
Нарысы гісторыі Беларусі
лую і шырокамаштабную ба-
рацьбу.
На Беларусі ўвогуле грама-
дзянскай вайны ў шырокіх паме-
рах не было. У 1918—1920 гадах
болыпая частка яе тэрыторыі
была акупавана інтэрвентамі. На
астатняй частцы меў месца шэ-
раг кароткачасовых лакальных
выступленняў — супраць край-
насцей мясцовых савецкіх орга-
наў. Яны не прадстаўлялі адзі-
нага цэлага.
Аднак гэта не азначае таго,
што беларускі народ не ўдзель-
нічаў у грамадзянскай вайне. На-
сельніцтва ўсходніх раёнаў Бе-
ларусі, якія не былі заняты за-
межнымі інтэрвентамі, у значнай
частцы было мабілізавана на
барацьбу з арміямі Калчака,
Дзянікіна, Юдзеніча. На акупа-
ванай нямецкімі і польскімі
інтэрвентамі тэрыторыі Беларусі
рабочыя і сяляне вялі актыўную
барацьбу ў партызанскіх атрадах
і падпольных групах.
Сёння гісторыя грамадзян-
скай вайны ўяўляе бітву ідэй і
канцэпцый. Панаваўшы доўгі час
погляд на яе з пазіцый перамож-
цаў ніяк не садзейнічаў узнаў-
ленню гістарычна праўдэівай
карціны. «Сталінская школа
фальсіфікацый» прынесла ў са-
вецкую гістарыяграфію не толькі
цемру хлусні, міфаў і ўмаўчан-
няў, але і своеасаблівую ўра-
чыстасць пераможцаў. Голас ін-
шага боку, пераможаных, з кан-
ца 20-ых гадоў быў заглушаны
і перастаў зусім успрымацца
савецкімі гісторыкамі. У апошні
час ўсё больш прабівае сабе
шлях усведамленне таго, што
толькі аб’ектыўны навуковы по-
гляд на грамадзянскую вайну,
які ўлічвае думку і дакумен-
тальныя крыніцы абодвух бакоў,
дазваляе прыблізіцца да гіста-
рычнай праўды. Але, на жаль,
набірае сілу і другая тэндэн-
цыя — да змены адной прадузя-
тасці на другую, фарміраванне
новых міфаў і стэрэатыпаў, да
занядбання гістарычных фактаў.
У сучаснай гістарычнай наву-
цы і публіцыстыцы фарміруецца
канцэптуальнае ўяўленне аб гра-
мадзянскай вайне як трагедыі
народа, а не толькі як яго пера- ;
мога над унутранай контррэва-
люцыяй і замежнымі інтэрвен-
тамі.
Хто вінаваты ў развязванні
грамадзянскай вайны? Нам уяў-
ляецца, што абодва бакі падкід-
валі дровы ў гарэўшы агонь
братазабойства, пры гэтым кож-
ны лічыў менавіта сябе абсалют-
на правым. Белыя прэтэндавалі.
на ролю прадстаўнікоў агульна-
нацыянальнай справы, ваявалі •
і паміралі за Вялікую Расію і-
яе інтарэсы, як яны іх разумелі.
Бальшавікі былі перакананы,
што з’яўляюцца выразнікамі н
заступнікамі інтарэсаў усіх пра-,
цоўных, барацьбітамі супраць
прыгнёту і эксплуатацыі, за хут-
кае і канчатковае сацыяльнае
вызваленне не толькі свайго на-
рода, але і ўсяго свету.
Сіла белагвардзейскіх рэжы-
маў асноўвалася на дыктатуры
ўлады і іх правадыроў, спачат-
ку — перавазе ваеннай арганіза-
цыі і падтрымцы замежных
інтэрвентаў. Іх слабасцю была
вузкасць сацыяльнай базы і не-
адольныя супярэчнасці ўнутры
ўласнага лагера. Белым так і не
ўдалося аб’яднаць усіх праціў-
нікаў савецкай улады.
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
51
Бальшавікі таксама не кірава-
ліся прынцыпамі міласэрнасці і
гуманізму. Іх удары былі нярэд-
ка празмернымі і бесчалавечны-
мі. Стаўка на рэвалюцыйнае
насілле як метад далучэння
мільёнаў людзей да новага ладу
давала адваротны вынік. Баль-
шавікамі былі дапушчаны вялі-
кія памылкі, якія паслужылі ад-
ной з асноўных прычын зацяг-
вання грамадзянскай вайны.
А галоўнай яе ахвярай стаў
расколаты на два варожыя ла-
геры народ.
4.	Нацыянальны рух
Адносіны нацыянальных арга-
нізацый да Кастрычніцкай рэва-
люцыі. Пад уздзеяннем першых
мерапрыемстваў па ператварэн-
ню ў жыццё савецкай нацыя-
нальнай палітыкі старое насіль-
нае адзінства народаў Расіі
імгненна развалілася. У краіне
разгарнулася гіганцкае па свай-
му размаху, па разнастайнасці
форм, па праяўленню творчай
ініцыятывы нацыянальна-дзяр-
жаўнае будаўніцтва. У лістапа-
дзе — снежні 1917 г. пачала
складвацца новая групоўка сіл,
якая прынцыпова адрознівалася
ад той, што існавала ў сярэдзіне
кастрычніка.
«Апошнія падзеі на Украіне
(часткова таксама ў Фінляндыі
і ў Беларусі, а таксама на Каўка-
зе),— пісаў У. I. Ленін,— ука-
зваюць аднолькава на новую гру-
піроўку класавых сіл, якая ідзе ў
працэсе барацьбы паміж буржу-
азным нацыяналізмам Украін-
скай рады, Фінляндскага сейма
1 т. п., з аднаго боку, і Савецкай
Уладай, пралетарска-сялянскай
Рэвалюцыяй кожнай з гэтых на-
йЫянальных рэспублік — з дру-
гога»*15.
Аб палітыцы арыентацыі на-
І’одных мас Беларусі пераканаў-
іа сведчаць вынікі выбараў ва
Устаноўчы сход па беларускіх
выбарчых акругах. За спісы на-
цыянальных партый і арганіза-
цый галасавала толькі 0,3 %
выбаршчыкаў, якія ўдзельнічалі
ў выбарах. Перамогу на выбарах
атрымалі кандыдаты партыі
бальшавікоў. Вынікам павышэн-
ня аўтарытэту гэтай партыі
было ўступленне ў яе рады но-
вых членаў. 3 Гомеля, напрык-
лад, 21 лістапада 1917 г. паве-
дамлялі, што рабочыя і работні-
цы, якія да гэтага часу ішлі за
нацыянальнымі партыямі, маса-
мі ўступалі ў члены арганізацыі
бальшавікоў46.
Гэтых змен не заўважалі і не
разумелі тыя, хто прэтэндаваў
на кіраўніцтва рабочымі і сяля-
намі. Яны меркавалі, што ў Расіі
ідзе не класавая, а нацыяналь-
ная барацьба4'. Нацыянальныя
арганізацыі, якія групаваліся ва-
кол Беларускай рады і адлюст-
роўвалі інтарэсы буржуазіі, па-
ставілі задачу стварэння бела-
рускай буржуазна-дэмакратыч-
най дзяржавы.
Да Кастрычніцкай рэвалюцыі
беларускі нацыянальны рух
цвёрда стаяў на пазіцыі аўтано-
міі Беларусі ў складзе Расіі.
Пытанне аб аддзяленні ад Расіі
і ўтварэнні незалежнай бела-
52
Нарысы гісторыі Беларусі
рускай дзяржавы не ставілася.
Ідэйныя пазіцыі выбранага
з’ездам беларускіх нацыяналь-
ных дзеячаў Беларускага нацыя-
нальнага камітэта падзялялі
створаныя на базе існаваўшых
да Лютаўскай рэвалюцыі аргані-
зацый буржуазіі: Саюз бела-
рускай дэмакратыі — у Гомелі,
Беларускі нацыянальны камі-
тэт — у Магілёве, Саюз бела-
руёкага народа — у Віцебску,
Беларускі народны камітэт — у
Оршы, Хрысціянска-дэмакра-
тычнае аб’яднанне — у Мінску.
Гэтыя арганізацыі не былі звя-
заны паміж сабой. Ні адна з іх
не мела ясна сфармуляванай
мэты.
У сваёй дзейнасці вышэйпака-
заныя арганізацыі арыентавалі-
ся на супрацоўніцтва з рускай
буржуазіяй, з партыяй кадэтаў.
У нацыянальным пытанні яны
не заўсёды паслядоўна прызна-
валі патрабаванне культурнага
самавызначэння беларускага на-
рода. Замест прынцыпу культур-
на-нацыянальнай аўтаноміі іх
увага акцэнтавалася на дасяг-
ненні абласнога самакіравання
з правам мясцовага заканадаў-
ства толькі ў пытаннях гаспа-
дарчага і культурнага жыцця.
Саюз беларускай дэмакратыі ў
Гомелі, напрыклад, бачыў мэту
ў адзінстве Беларусі з Расіяй
і захаванні цэласнасці Беларусі з
яе галоўным культурным цэн-
трам — горадам Вільняй.
Буржуазна-памешчыцкія ар-
ганізацыі Беларусі заставаліся
на пазіцыях заходняга русізму.
Іх лідэры выступалі супраць
права беларускага народа на
стварэнне нацыянальнай дзяр-
жаўнасці, яны не былі паслядоў-
ныя ў пытаннях культурнага са-
мавызначэння. Адмаўляючы
права беларускага народа на
самастойнае культурнае развіц-
цё, адзін з арганізатараў Саюза
беларускай дэмакратыі ў Гомелі
П. Каранкевіч, напрыклад, гава-
рыў: «Нам давядзецца дапоўніць
работу нашых продкаў і аб’яд-
нацца з іншымі роднымі нам
плямёнамі — велікарускім і ма-
ларускім — у адну магутную і
несакрушальную народнасць
Рускую»48.
Нацыянальная праграма Мін-
скага хрысціянска-дэмакратыч-
нага аб’яднання прызнавала для
«малых народаў, як Літва, Лат-
вія, Беларусь і Украіна, неаб-
ходнасць поўнага іх самавызна-
чэння». Мэтай Беларусі яны ста-
вілі «збліжэнне ўсіх католікаў
і праваслаўных і аб’яднанне іх
у рамках веры з рознымі абра-
дамі»49.
Нацыянальная праграма пар-
тыі беларускіх народных сацыя-
лістаў прадугледжвала прада-
стаўленне Беларусі аўтаноміі з
заканадаўчым органам — Бела-
рускай краёвай радай у федэ-
ратыўна-дэмакратычнай Расій-
скай Рэспубліцы, адраджэнне
беларускай культуры і ўсебако-
вае развіццё «беларускага на-
цыянальнага жыцця на фунда-
менце працоўнага народа», увя-
дзенне культурна-нацыянальнай
аўтаноміі для нацыянальных
меншасцей,
Але ні партыя народных са-
цыялістаў, ні адна з іншых на-
цыянальных арганізацый не вы-
раслі ў колькі-небудзь значную
грамадска-палітычную партыю
і не аказалі прыкметнага ўплы-
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
53
ву на развіццё нацыянальнага
руху.
Найболып уплывовай нацыя-
нальнай партыяй рабілася ад-
ноўленая пасля Лютаўскай рэва-
люцыі Беларуская сацыялістыч-
ная грамада. Пасля з’езда бела-
рускіх нацыянальных дзеячаў і
нарады 27 сакавіка 1917 г. у яе
рады ўступалі ўсе, хто імкнуўся
ўдзельнічаць у беларускім на-
цыянальным руху. Разам з пры-
токам працоўных у партыю ўсту-
палі прадстаўнікі нацыянальнай
буржуазіі, памешчыкаў, буйныя
чыноўнікі, генералы і афіцэ-
ры — галоўным чынам з мэтай
авалодання каманднымі пазіцы-
ямі ў нацыянальным руху, каб
звярнуць яго на шлях буржуаз-
нага нацыяналізму. Падтрым-
ліваючы буржуазны Часовы
ўрад, адроджаная БСГ усё
болыц аддалялася ад народа, не
прымала мер да абнаўлення
сваёй праграмы. 3 прычыны гэ-
тага ў партыі хутка з’явіліся
правая і левая плыні, супярэч-
насці паміж якімі ўсё больш
паглыбляліся. Да восені 1917 г.
стала ясна, што раскол партыі
непазбежны. Яе адносіны да Ка-
стрычніцкай рэвалюцыі не былі
адназначнымі. Да Беларускага
з’езда БСГ ішла не падрыхта-
ванай,
Прызнаўшы савецкую ўладу ў
Расіі, Вялікая беларуская рада
ў той жа час не прызнала яе ў
Беларусі. Дзяржаўнае ўтварэн-
не, якое склалася пасля Кас-
трычніцкай рэвалюцыі,— Заход-
нюю вобласць і Заходні фронт —
яна адвергла. Выканаўчы камітэт
Заходняй вобласці і фронту раз-
глядаўся Радай выключна як
Франтавы оргйн, які зусім не
займаўся кіраўніцтвам грамад-
ска-палітычнага, эканамічнага і
культурнага жыцця вобласці.
Падставай для такога вываду
паслужыла, па-першае, тое, што
ў складзе Выкомзаха ваеннаслу-
жачых было ў паўтара раза
больш колькасці членаў, якія
прадстаўлялі Саветы сялянскіх
дэпутатаў Мінскай і Віленскай
губерняў і Саветы рабочых і
салдацкіх дэпутатаў шэрага га-
радоў Заходняй вобласці. Па-
другое, прэзідыум Выкомзаха
быў складзены толькі з прад-
стаўнікоў фронту. Па-трэцяе, у
кіраўніцтве Выкомзаха не было
ніводнага беларуса. Таму Вялі-
кая беларуская рада і іншыя
нацыянальныя арганізацыі лічы-
лі, што пасля Кастрычніцкай
рэвалюцыі ўлада была арганіза-
вана толькі на Заходнім фронце,
а на тэрыторыі Беларусі ніякай
улады не існавала.
У мэтах выхаду з гэтага ста-
новішча Вялікая беларуская ра-
да паставіла сваёй задачай дабі-
вацца самавызначэння Беларусі
на буржуазнай аснове і стварэн-
ня асобнай ад Савецкай Расіі
буржуазна-дэмакратычнай рэс-
публікі. Для вырашэння гэтай
задачы ёю разам з Беларускім
абласным камітэтам пры Выкан-
коме Усерасійскага Савета ся-
лянскіх дэпутатаў быў склікан
Усебеларускі з’езд.
На з’езд прыбыло 1872 дэле-
гаты, у тым ліку 1167 з правам
рашаючага голасу. Колькасць
дэлегатаў складалася з дзвюх
амаль роўных частак. Адна з іх
падтрымлівала Вялікую белару-
скую раду, а другая — Беларускі
абласны камітэт. Прыхільнікі
ВБР дабіваліся абвяшчэння Бе-
54
Нарысы гісторыі Беларусі
ларускай Народнай Рэспублікі
і аддзялення яе ад Савецкай
Расіі. Дэлегаты, якія падтрымлі-
валі Беларускі абласны камітэт,
выступалі за захаванне Беларусі
ў складзе Расіі. Прапанаваныя
імі праекты рэзалюцый не былі
прыняты з’ездам. З’езд адобрыў
кампраміснае рашэнне, стварыў-
шы часовы вышэйшы орган ула-
ды — Усебеларускі Савет сялян-
скіх, салдацкіх і рабочых дэпу-
татаў, які павінен быў замяніць
арганізаваныя пасля перамогі
рэвалюцыі органы савецкай ула-
ды ў Беларусі . і на Заходнім
фронце. Усебеларускаму Савету
даручалася падрыхтаваць і склі-
каць Усганоўчы сход, якому трэ-
ба было вызначыць дзяржаўны
лад на Беларусі.
З’езд не паспеў абраць Усебе-
ларускі Савет сялянскіх, сал-
дацкіх і рабочых дэпутатаў. Ён
абраў толькі выканаўчы орган —
Савет з’езда — у складзе 43 дэ-
легатаў, абавязаўшы яго право-
дзіць у жыццё ўсе рашэнні
з’езда. Пад шырмай абароны са-
вецкай улады ў вобласці і на
фронце СНК Заходняй вобласці
і фронту 18 снежня 1917 г. сваім
рашэннем распусціў з’езд і пра-
панаваў яго прэзідыуму пакінуць
межы вобласці і фронту.
Роспуск з’езда прызнавалі
справядлівым сяляне Раснян-
скай воласці Чавускага павета,
Мілаславіцкай воласці Клімавіц-
скага павета, в. Межлессе і
в. Ольніцы Бабруйскага павета,
сялянскія з’езды Аршанскага і
Слуцкага паветаў, IV Магілёўскі
губернскі з’езд сялянскіх дэпу-
татаў, Віцебскі губернскі з’езд
Саветаў. У рэзалюцыях сельскіх,
валасных, павятовых і губерн-
скіх з’ездаў было выражана
імкненне падтрымаць савецкую
ўладу і непарыўны саюз Беларусі
з Савецкай Расіяй.
Гэта вымушаны былі пры-
знаць і лідэры беларускага на-
цыянальнага руху. У пісьме ад
17 снежня 191.7 г. адзін з іх,
К. Езавітаў, пісаў: «З’езд цягнуў-
ся ўжо 12-ы дзень. Усе стамілі-
ся, амаль няма ўздыму. 11 дзён
ідзе ўпартая барацьба за самое
існаванне з’езда. Вядзецца ўпар-
тая кампанія, мэтай якой з’яў-
ляецца зрыў з’езда, незалежна ні
ад якіх абставін. Спачатку рабілі
гэта бальшавікі, якія трапілі на
з’езд для «прывітання»...— ця-
пер бальшавікоў няма, але
злосць, унесеная імі, засталася
і пусціла глыбокія карэнні. У ся-
лянскую масу нацыянальны рух
яшчэ не трапіў, а таму на іх аба-
пірацца нельга»50.
У тэлеграме Беларускаму аб-
ласному камітэту пры Усерасій-
скім Савеце сялянскіх дэпута-
таў ад 18 студзеня 1918 г. Я. Ма-
монька пісаў: «Да гэтага часу ні
Крыленка, ні Мяснікоў, ні Ленін,
ні рэдакцыі газет не атрымалі
матэрыялаў, якія б прымушалі іх
штотыднёва адчуваць, што ў Ра-
сіі акрамя ўкраінцаў, велікаросаў
і інш. ёсць яшчэ і беларусы. Вось
чаму Крыленка і Мяснікоў заяві-
лі мне, што яны беларускага ру-
ху не бачаць і не адчуваюцы
Заява гэта... мае пад сабой пад-
ставу»51. Такім чынам, лідэры
нацыянальнага руху вымуціаны
былі прызнаць адсутнасць у Бе-
ларусі шырокай сацыяльнай ба-
зы для ліквідацыі савецкай ула-
ды і адрыву яе ад Расіі.
Нягледзячы на адабрэнне
многімі сходамі і з’ездамі сяляг
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
55
дзеянняў СНК Заходняй воблас-
ці і фронту, што прывяло да
роспуску з’езда, пытанне аб пра-
вамернасці зробленага усё яшчэ
застаецца без адказу. Нам уяў-
ляецца, што аб’ектыўна ў Бела-
рускага з’езда такога фінішу не
павінна было быць. Чакаць ад
такога стракатага па складу
з’езда, на якім у ліку дэлегатаў
пераважалі сяляне, салдаты і ін-
тэлігенцыя, на якім адсутнічалі
рэвалюцыйныя рабочыя, баль-
шавікі, прыняцця іншых рашэн-
няў падстаў не было. На з’ездзе
не было той сілы, якая б змагла
аб’яднаць у адно цэлае разроз-
неныя групы дэлегатаў.
Чаму на з’ездзе не было баль-
шавікоў, рабочых? Адказваючы
на гэтае пытанне коратка, трэба
сказаць, што Абласны камітэт
РСДРП(б) і Аблвыкомзах ухі-
ліліся ад выканання пагаднення,
заключанага паміж Народным
камісарыятам па справах нацыя-
нальнасцей РСФСР і Беларускім
абласным камітэтам аб скліканні
з’езда сумесна з Саветамі ў
Мінску. Выклікае здзіўленне,
чаму Мяснікоў, які атрымаў тлу-
мачэнне ў Сталіна аб нацыя-
нальнай палітыцы савецкай ула-
ды, не прыняў мер да яе правя-
Дзення ў жыццё. Яшчэ да ад-
крыцця Беларускага з’езда Аб-
ласны камітэт РСДРП(б) ад-
крыта праявіў да яго негатыў-
ныя адносіны.
Прычыны гэтага трэба шу-
каць глыбей. Па-першае, Вялі-
Кая беларуская рада і іншыя
нацыянальныя арганізацыі не
 іаглі згадзіцца з тым, у якую
Форму вылілася пасля Кастрыч-
_!Цкай рэвалюцыі дзяржаўнае
‘ Удаўніцтва ў Беларусі. Аб’яд-
нанне вобласці і фронту ў адзі-
ную дзяржаўную адзінку, як
гэта адбылося ў Беларусі (За-
ходняя вобласць і Заходні
фронт), не мела прэцэдэнту. Гэ-
та было адзінае ў Расіі ваенна-
грамадзянскае дзяржаўнае ўтва-
рэнне. 3 часу Кастрычніка тут
дзейнічалі Ваенца-рэвалюцыйны
камітэт Заходняга фронту, Вы-
канком Саветаў вобласці і фрон-
ту і Саўнарком вобласці і фрон-
ту. Усе гэтыя органы ў адзін і
той жа час былі абласнымі, але
больш франтавымі. Па свайму
складу ў пераважнай большасці
яны былі ўкамплектаваны ваен-
нымі работнікамі, цывільных
асоб у іх не было.
Па-другое, пытанне аб сама-
вызначэнні Беларусі ў значнай
меры рабілася актуальным таму,
што, як мы адзначалі вышэй,
фарміраванне Заходняй вобласці
не было завершана. Такія бела-
рускія губерні, як Віцебская і
Магілёўская, у яе склад не ўва-
ходзілі. Заходняя вобласць у
1917 г. пасля Кастрычніцкай рэ-
валюцыі аб’яднала тэрыторыю
толькі Мінскай і часткі Вілен-
скай губерняў. Неакупіраваныя
паветы Віцебскай і Магілёўскай
губерняў былі ўключаны ў За-
ходнюю вобласць толькі ў
1918 г., калі пасля пачатку гер-
манскай інтэрвенцыі фактычна
сфарміравалася новая вобласць
з цэнтрам у Смаленску. У
патрабаванні аб самавызначэнні
Беларусі кіраўніцтва вобласці
бачыла толькі імкненне ВБР,
Белнацкома ліквідаваць воб-
ласць, што шмат у чым наклад-
вала свой адбітак на развіццё
працэсу ўтварэння нацыяналь-
най беларускай рэспублікі.
56
Нарысы гісторыі Беларусі
Гэтым можна раслумачыць і той
факт, што ўрад БНР меў
кантакт з Савецкай Расіяй, але з
Заходняй вобласцю ніякіх адно-
сін не было.
Па-трэцяе, Ваенрэўком, Абл-
выкомзах і Саўнарком вобласці
і фронту займаліся пераважна
справамі Заходняга фронту, які
пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі
фактычна расфарміроўваўся.
Такім чынам, ім трэба было
ўдзяляць шмат увагі стварэнню
ўзброенай сілы, здольнай абара-
ніць рэвалюцыю, і таму не было
магчымасці займацца правя-
дзеннем рэвалюцыйных пера-
ўтварэнняў у вобласці. А работа
гэта з’яўлялася неадкладнай,
практычна яна магла садзейні-
чаць замацаванню перамогі рэ-
валюцыі.
Па-чацвёртае, партыйнае і са-
вецкае кіраўніцтва вобласці
складалася з прафесійных ваен-
ных рускай, украінскай, латыш-
скай, армянскай, яўрэйскай і
інш. нацыянальнасцей. Белару-
саў сярод іх не было. А пытанні,
якія трэба было б рашаць, закра-
налі беларускую нацыю. Бела-
рускія нацыянальныя арганіза-
цыі ставілі пытанне аб сама-
вызначэнні, што вынікала з ра-
шэнняў II Усерасійскага з’езда
Саветаў і іншых дакументаў
РКП(б) і Савецкага ўрада. Але
кіраўнікі абласных партыйных і
савецкіх органаў не прызнавалі
беларускую нацыю і таму патра-
баванне аб самавызначэнні Бе-
ларусі ўспрынялі як антыса-
вецкае, контррэвалюцыйнае.
3 такіх «тэарэтычных» домыслаў
вынікалі практычныя дзеянні,
якія вялі не да ўзаемаразумення
і супрацоўніцтва, а да канфран-
тацыі.
Бачачы, што ў Беларусі пасля
Кастрычніцкай рэвалюцыі на-
цыянальна-дзяржаўнае будаў-
ніцтва не пачыналася, і, асцера-
гаючыся, каб германскія, поль-
скія, украінскія і літоўскія бур-
жуазна-памешчыцкія сілы не
паквапіліся на «безгаспадарчую»
тэрыторыю Беларусі, беларускія
нацыянальныя арганізацыі ак-
тыўна павялі лінію на ўтварэнне
беларускай дзяржавы.
Стварэнне БНР.^алі савецкія
войскі ўжо пакінулі Мінск, а гер-
манскія яшчэ не ўступілі, частка
дзеячаў беларускага нацыяналь-
нага руху, зыходзячы з сі-
туацыі, знешнепалітычных умоў,
слабасці сацыяльнай базы на-
цыянальнага руху, зрабіла спро-
бу стварэння сваёй улады. Вы-
канком Савета з’езда 21 лютага
1918 г. звярнуўся да народа Бе-
ларусі з 1-ай Устаўной граматай,
у якой аб’явіў сябе ўладай у Бе-
ларусі. Часовым выканаўча-рас-
параджальным органам стаў
створаны ім з прадстаўнікоў
толькі сацыялістычных партый
Народны Сакратарыят на чале з
Я. Варонка'У яго склад увайшлі:
П. Крэчэўскі, А. Смоліч, П. Ба-
дунова, А. Карач, Т. Грыб,
К. Езавітаў, У. Макрэеў, I. Се-
рада і інш.
Разлік быў на тое, што герман-
скаму камандаванню прыдзецій|
прыняць як дадзенае беларускаЯ
нацыянальнае ўтварэнне. Але
ініцыятары гэтай акцыі памылй
ліся. 24 лютага 1918 г. дэлега-
цыя Народнага Сакратарыята
(Я. Варонка, К. Езавітаў, А.
Смоліч і інш.) наведала прад-
стаўніка камандавання герман-
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
57
Урад БНР. Злева направа: сядзяць — А. Бурбіс, Я. Серада, Я. Варонка,
В. Захарка, стаяць — А. Смоліч, П. Крэчэўскі, К. Езавітаў,
А. Аўсянік, Л. Заяц. Мінск, 1918.
скай арміі ў Мінску і выказала
сваю лаяльнасць уладзе інтэр-
вентаў52. Нягледзячы на гэта,
па загаду ваеннага каменданта
гарнізона ў Мінску Народны
Сакратарыят 25 лютага быў сі-
лай выдвараны з памяшкання,
якое ён займаў53. Аднак Выкан-
ком Савета з’езда і Народны Са-
кратарыят зрабілі выгляд, што
нічога не здарылася.
9 сакавіка 1918 г. адбылося
першае ўрачыстае пасяджэнне
Выканаўчага камітэта Савета
З’езда. У яго склад былі запро-
піаны прадстаўнікі сацыялістыч-
Ньіх партый: сацыялістаў-рэва-
пюцыянераў, меншавікоў, ЕС і
СС, Паалей-Цыёна і інш. Агуль-
ная колькасць членаў Выканко-
Ма была даведзена да 71 чалаве-
Ка- Пасяджэнне прыняло 2-ую
Устаўную грамату, у якой Бела-
русь была аб’яўлена народнай
рэспублікай. Выканаўчы камітэт
быў перайменаваны ў Раду БНР,
абраны Прэзідыум Рады на чале
з I. М. Серадой. У межах Бела-
русі былі абвешчаны свабоды:
слова, друку, сходаў, забастовак,
сумлення, недатыкальнасць асо-
бы і жылля, права на аўтано-
мію, раўнапраўе моў усіх нацыя-
нальнасцей Беларусі54. Права
прыватнай уласнасці на зямлю
не адмянялася. Зямля павінна
была перадавацца бясплатна
тым, хто яе апрацоўваў. Лясы,
воды і нетры зямлі аб’яўляліся
ўласнасцю БНР. Паўсюдна ўста-
наўліваўся 8-гадзінны рабочы
дзеньА,
Сацыяльна склад Рады БНР
быў неаднародны. Кіруючую ро-
58
Нарысы гісторыі Бвларусі
лю'ў ёй ажыццяўлялі сярэднія
4:лаі нацыянальнай інтэлігенцыі,
у партыйных адносінах Рада
складалася з прадстаўнікоў роз-
ных нацыянальных сацыяліс-
тычных партый (БСГ, ЕС і СС,
Паалей-Цыён, Бунд), а таксама
рускіх эсэраў і меншавікоў. Усе
гэтыя партыі адхілялі Кастрыч-
ніцкую рэвалюцыю, але не ўсе
падтрымлівалі аддзяленне Бела-
русі ад Расіі і ўтварэнне бела-
рускай нацыянальнай дзяржавы^
Рускія эсэры, меншавікі і яўрэн-
скія сацыялістычныя партыі
выказаліся за знаходжанне Бе-
ларусі ў складзе Расіі. Яўрэйскія
партыі асцерагаліся, што ў бела-
рускай нацыянальнай дзяржаве
на першы план выйдзе беларус-
кая буржуазія. Рускія эсэры
стаялі на пазіцыі «адзінай і
непадзельнай» Расіі. Толькі БСГ
патрабавала самавызначэння
Беларусі на буржуазна-дэмакра-
тычнай падставе.
Па прычыне таго, што ў Брэ-
сцкім мірным дагаворы нічога не
гаварылася аб беларускай дзяр-
жаве, Рада БНР, якая ігнара-
вала волю прадстаўнікоў аргані-
зацый і партый рускай арыен-
тацыі, на пасяджэнні ў ноч з
24 на 25 сакавіка 1918 г. пасля
дзесяцігадзінных спрэчак пры-
няла пастанову аб незалежнасці
Беларусі. У пратаколе адзнача-
лася, што атмасфера ў час па-
сяджэння была «наэлектрыза-
вана». Супраць аддзялення Бе-
ларусі ад Савецкай Расіі галаса-
валі дэпутаты гарадской, ' зем-
скай і бундаўскай фракцый.
Ад галасавання ўстрымаліся
прадстаўнікі Аб’яднанай яўрэй-
скай сацыялістычнай партыі,
Паалей-Цыёна і сацыялістаў-
рэвалюцыянераў. Земская фрак-
цыя выйшла з Савета БНР і
адазвала сваіх прадстаўнікоў з
Народнага Сакратарыята55.
3-яй Устаўнай граматай ад
25 сакавіка 1918 г. БНР абвя-
шчалася «незалежнай і вольнай
дзяржавай». У склад яе былі
ўключаны Магілёўская, Мінская,
Віцебская, беларускія часткі
Гродзенскай, Віленскай, Сма-
ленскай, Чарнігаўскай і суседніх
губерняў56.
Так на працягу аднаго месяца
была сфарміравана дзяржава,
стварэння якой дабівалася кіраў-
ніцтва Беларускай сацыялістыч-
най грамады. Гістарычна гэта
мэта з’яўлялася заканамернай.
У выніку перамогі буржуазна-
дэмакратычнай рэвалюцыі дзяр-
жава па свайму зместу павінна
была быць буржуазна-дэмакра-
тычнай. Менавіта такую дзяр-
жаву і імкнуліся стварыць на-
цыянальныя партыі і арганіза-
цыі. Між тым трэба адзначыць,
што на справе гэта мэта не была
здзейснена.
Чаму з пачатку свайго ўтва-
рэння БНР не знайшла пад-
трымкі шырокіх народных мас?
Прычын таму многа. Яна была
створана ў вельмі неспрыяльных
умовах і існавала пад акупацыяй.
Акупацыйны рэжым заваёўніка
быў супраць падтрымкі нацыя-
нальных імкненняў, нацыяналь-
ных органаў улады абвешчанай
дзяржавы. I народам ён успры-
маўся як варожы. Але Рада вы-
мушана была калі не супрацоў-
нічаць з ім, то быць для яго
лаяльнай. Па-другое, зямлю
сялянства не атрымала. Болып
таго, яе забіралі і зноў аддавалі
памешчыкам. У працэсе стварэн-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады	59
ня БНР шырокія народныя масы
ўдзелу не прымалі.
Вядома, што I Усебеларускі
з’езд даверыў абранаму ім Са-
вету з’езда падрыхтаваць і склі-
каць Беларускі Устаноўчы сход,
а затым II Усебеларускі з’езд,
на якім абвясціць будучую бела-
рускую дзяржаву. А фактычна
вьійшла, што БНР абвясціў нават
не Савет з’езда, а створаны ім
вузкі орган — Выканаўчы камі-
тэт Савета з’езда, які потым
кааптаваў у свой склад 28 прад-
стаўнікоў нацыянальных груп.
Выканком сам сябе пераўтварыў
у Раду БНР, якая складалася
з 71 члена. Значыць, пастановы
I Усебеларускага з’езда не
былі выкананы, і пытанне аб
дзяржаўным ладзе Беларусі вы-
рашыла нікім не абраная Рада
БНР у складзе 71 члена. Бела-
рускі народ у вырашэнні пытан-
ня аб грамадска-дзяржаўным
ладзе Беларусі не ўдзельнічаў.
Таму, трэба думаць, БНР успры-
малася народам як фарміраван-
не, створанае групай інтэліген-
цыі не канстытуцыйным шляхам.
Юрыдычнага афармлення
ўтварэння БНР патрабавала так-
сама партыя беларускіх сацыя-
лістаў-рэвалюцыянераў. Але Ра-
да БНР гэтага не зрабіла. Трэба
думаць, што да гэтага былі важ-
кія падставы. Па-першае, Рада
БНР не спадзявалася на пад-
трымку сялян, якія актыўна
Ўдзельнічалі ў выбарах ва Уста-
ноўчы сход і галасавалі за спісы
балыпавікоў і рускіх эсэраў, у
фарміраванні савецкіх органаў
Улады і кіраўніцтва (абласных,
губернскіх, павятовых, валас-
Ных). Насельніцтва Беларусі
рашуча выступіла супраць гер-
манскай інтэрвенцыі. Па-другое,
на I Усебеларускім з’ездзе
сяляне актыўна выступалі су-
праць аддзялення Беларусі ад
Савецкай Расіі. Таму Рада БНР,
якая прыняла акт ад 25 сака-
віка 1918 г. аб незалежнасці
Беларусі ад Расіі, пайшла як бы
супраць іх волі. Па-трэцяе, трэба
мець на ўвазе і тое, што ў ства-
рэнні незалежнай беларускай
дзяржавы не былі зацікаўлены
германскія інтэрвенты, якія вы-
ношвалі планы захопу часткі тэ-
рыторыі Беларусі. Утойваючы
сваю сапраўдную мэту, яны не
дазволілі скліканне на акупава-
най імі тэрыторыі Устаноўчага
сходу Беларусі пад маркай, што
гэта было б парушэннем Брэсц-
кага міру.
БНР шукае падтрымку Герма-
ніі. Першым крокам дзейнасці
ўрада БНР было імкненне да-
біцца свайго прызнання іншымі
дзяржавамі. 3 гэтай мэтай яны
паслалі ў Кіеў да германскага
пасла дэлегацыю (А. Цвікевіч,
М. Доўнар-Запольскі, П. Трам-
ковіч) з прапановай: 1. Пры-
знаць самастойнасць Беларусі.
2. Устанавіць з мясцовымі ня-
мецкімі ўладамі адносіны, якія б
дазвалялі БНР стварыць узброе-
ныя сілы для ўмацавання сваёй
улады на тэрыторыі савецкай
часткі Беларусі57.
18 красавіка 1918 г. з Кіева
дэлегацыя БНР адправіла ра-
дыётэлеграмы ўрадам усіх еўра-
пейскіх краін і Савецкай Расіі
з пераказам сутнасці падзей,
якія адбыліся ў Беларусі, і па-
ведамленнем аб тым, што з мо-
манту абвяшчэння дзяржаўнай
незалежнасці беларускі народ не
прызнае тых пунктаў Брэсцкага
60
Нарысы гісторыі Бемрусі
дагавора ад 3 сакавіка 1918 г.,
якія датычылі яго тэрытарыяль-
ных інтарэсаў.
Дэмарш урада БНР да Герма-
ніі быў пакінуты без вынікаў.
Улада Варонкі, паводле яго пры-
знання, пачала змяншацца і бы-
ла абмежавана толькі нацыя-
нальным прадстаўніцтвам пры
нямецкай акупацыйнай адмі-
ністрацыі і некаторымі іншымі
другараднымі функцыямі. На
пасланыя ў Берлін тры граматы
БНР рэйхсканцлер паведаміў
Народнаму Сакратарыяту, што
Берлін разглядае Беларусь як
частку Савецкай Расіі, што, згод-
на Брэсцкаму дагавору, Герма-
нія не магла без урада Леніна
прызнаць зноў беларускую дзяр-
жаву58.
Нягледзячы на адказ кайзе-
раўскага ўрада прызнаць БНР,
кансерватыўныя сілы Рады БНР
працягвалі дамагацца яе пера-
арыентацыі на германскі курс.
Іх падтрымлівалі буйныя земле-
ўладальнікі. У лісце ўраду Гер-
маніі яны пісалі: калі б нямецкія
войскі не акупавалі наш край, мы
рассталіся б з маёнткамі і жыц-
цём. «Жывём надзеяй, што між-
народны трактат адарве нас ад
Расіі і злучыць з Літвой пад
абаронай Германіі»59.
У процівагу Радзе БНР, якую
германскае камандаванне лічыла
сацыялістычнай, у Мінску ўтва-
рылася т. зв. Беларускае народ-
нае прадстаўніцтва на чале з
Р. СкірМунтам, П. Алексюком,
ксяндзамі В. Гадлеўскім, Ф. Вар-
нікоўскім і інш. БНП, якое выда-
вала сябе за адзінага легальнага
прадстаўніка беларускага наро-
да, дамагалася атрымання з рук
інтэрвентаў улады ў Беларусі,
прапанавала сваю дапамогу ў
знішчэнні заваёў рэвалюцыі.
Узаемаразумення з БНП шу-
кала правае крыло БСГ, заці-
каўленае ў паляпшэнні адносін
Рады БНР з германскім каман-
даваннем. У часопісе «Беларускі
шлях» (орган БНП) яны кры-
тыкавалі Раду БНР за яе рэва-
люцыйнае паходжанне, за са-
цыялістычны склад Народнага
Сакратарыята. Нязначнай боль-
шасцю галасоў правага крыла
БСГ, пры адсутнасці прадстаў-
нікоў земстваў і гарадскіх сама-
кіраўніцтваў, Рада БНР прыняла
ў свой склад БНП, г. зн. капіту-
лявала перад скірмунтаўцамі і
ўступіла на шлях супрацоўніцтва
з інтэрвентамі, якія былі незада-
волены сацыялістычным скла-
дам Рады і Народнага Сакра-
тарыята БНР60.
Рада і Народны Сакратарыят
БНР, якія спрабавалі дамагчыся
падтрымкі ўрада Германіі, звяр-
нуліся да германскага імперата-
ра з тэлеграмай, у якой
дзякавалі за вызваленне Бела-
русі, прасілі дапамагчы ў ства-
рэнні яе дзяржаўнай незалеж-
насці ў саюзе з Германскай
імперыяй61.	--
Палітычны крызіс БНР.[На-
друкаванне 3-яй Устаўнай гра-
маты і пасылка тэлеграмы
імператару Германіі выклікалі ў
БНР востры палітычны крызіс.
Са складу Рады выйшлі гарад-
ская група, прадстаўнікі Бунда,
Аб’яднаная яўрэйская сацыяліс-
тычная партыя. БСГ — раскало-
лася. Утварыліся новыя партыі:
Беларуская сацыял-дэмакра-
тычная партыя (БСДП), Бела-
руская партыя сацыялістаў-фе-
дэралістаў (БПС-Ф), Белару-
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
61
ская партыя сацыялістаў-рэва-
люцыянераў (БПС-Р). Лідэрамі
БСДП былі А. А. Смоліч^/
Б. А. Тарашкевіч, Я. Ю. Лёсік,
У. Прушынскі, С. А. Рак-Мі-
хайлоўскі, А. Луцкевіч, I. Луцке-
віч. [Яе праграма прадугледж-
вала рэфармісцкае пераўтва-
рэнне капіталістычнага ладу
грамадства ў сацыялістычны.
Задача нацыяналізацыі прамыс-
ловасці не ставілася. Зямлю
меркавалася перадаць сялянам
ддя арганізацыі на ёй дробных
працоўных гаспадарак. Памеш-
чыкам мелася на ўвазе захаваць
разумную норму карыстання
зямлёй. Высоўвалася патраба-
ванне аб’яднання ўсёй этнічнай
тэрыторыі беларусаў у незалеж-
най БНР.
Кіруючае ядро БПС-Ф склалі:
Я. Я. Варонкар А. I. Цвікевіч,
К. Б. Езавітаў, В. У. Захарка,
А. I. Аўсянік, П. А. Крэчэўскі,
I. М. Серада.[' 3 заявы партыі
выцякала, што ў аснову яе света-
погляду і тактыкі былі пакладзе-
ны інтарэсы і імкненні працоў-
ных мас. Партыя патрабавала
канфіскацыі буйных землеўла-
данняў і стварэння на гэтай
падставе «беларускага нацыя-
нальнага зямельнага фонду»,
росту прамысловай вытворчасці
і паступовай перадачы яе ў. рукі
народа. Працягваючы лінію БСГ,
яна ставіла сваёй задачай вызва-
ленне беларускага народа ад
нацыянальнага прыгнечання
шляхам стварэння сусветнай фе-
ДЗрацыі, у якой беларуская
Дэмакратычная рэспубліка
павінна стаць састаўной адзін-
кай.
I БСДП, і БПС-Ф на першае
Чесца ставілі нацыянальнае пы-
танне і толькі пасля яго рашэн-
ня разлічвалі прыступіць да
сацыяльных пераўтварэнняў.
Абедзве партыі былі нешматлі-
кімі, іх сацыяльнай базай была
беларуская інтэлігенцыя.
Арганізатарамі БПС-Р былі:
Т. Грыб^П. Бадунова, Я. Трафі-
маў, Я. Мамонька, А. Маркевіч,
В. Русак, М. Шыла, Н. Козіч
і інш. Яе сацыяльнай базай
з’яўляліся беларуская інтэліген-
цыя і сялянства.|БПС-Р прэтэн-
давала на авангардную ролю ў
беларускім руху^ЙЗатрабаванні
яе зводзіліся да устанаўлення
«дыктатуры працоўных», сацыя-
лізацыі зямлі, кааперыравання
сялянства, незалежнай белару-
скай рэспублікі ў этнаграфічных
межах. Пры станоўчых адносі-
нах да акта 25 сакавіка 1918 г.
аб абвяшчэнні незалежнасці
БНР яна настойвала на яе «юры-
дычным прызнанні» Усебеларус-
кім Устаноўчым з’ездам.'}
Члены БПС-Р Т. Грыб, П. Ба-
дунова, А. Карач выйшлі са
складу Народнага Сакратарыя-
та, але разам з членамі Рады
БНР М. Пашковічам, Н. Козі-
чам, М. Шыла, Я. Мамонькам
і інш. заставаліся ў Радзе,
як непрымірымая апазіцыя. Пас-
ля адстаўкі I. Серады і А. Смо-
ліча члены Народнага Сакра-
тарыята, якія засталіся, склайі
свае паўнамоцтвы.
У Радзе БНР месцы гарад-
ской групы занялі прадстаўнікі
культурных, прафесіянальных і
навуковых беларускіх арганіза-
цый, ад Бунда, СС і ЕС- —
Мінскай яўрэйскай абшчыны.
У выніку Рада стала кааліцый-
ным органам з перавагай
кансерватыўных сіл. Зрух БНР
62
Нарысы гісторыі Беларусі
управа і адстаўка Народнага
Сакратарыята станоўча ўспры-
маліся нямецкай акупацыйнай
адміністрацыяй. Не без яе рэка-
мендацыі фарміраванне новага
складу Народнага Сакратарыята
было даручана буйному паме-
шчыку Р. А. Скірмунту. У сваёй
заяве на пасяджэнні Рады 9 лі-
пеня 1918 г. апошні паведаміў,
што будзе працаваць «у цесным
кантакце з акупантамі. Ярмо
акупацыі хоць і цяжкае, але з
ім неабходна мірыцца, як з не-
пазбежным злом»62.
Яго перагаворы з прадстаў-
нікамі партый, якія працягваліся
амаль 2 месяцы, не прывялі да
станоўчага выніку. Палітычны
крызіс паглыбляўся. Не знайшоў
з яго выйсця і I. Серада, які
пасля правалу місіі Скірмунта
спрабаваў сфарміраваць урад.
Левае крыло Рады, якое раней
выступала супраць Варонкі, змя-
ніла сваю пазіцыю і аб’ядналася
з цэнтрам, які называлі «фрак-
цыяй былых міністраў». Новай
фракцыі належала большасць
месц у Радзе. Яна ўзняла
пытанне аб накіраванні дэлега-
цый у Маскву і Берлін.
Пасля падпісання Савецкай
Расіяй і Германіяй 27 жніўня
1918 г. Дадатковага дагавора,
згодна якому германская армія
аызваляла тэрыторыю Беларусі
да р. Бярэзіны, надзеі БНР на
ўмацаванне сваёй улады з дапа-
могай Германіі пачалі згасаць.
Радзе БНР трэба было думаць
не столькі аб «беларускай дзяр-
жаве» ад Беластока да Смален-
ска і ад Вільні да Чарнігава,
колькі аб выратаванні маёнткаў,
фальваркаў і прадпрыемстваў,
абароне інтарэсаў памешчыкаў
і капіталістаў ад савецкай улады.
Класавыя інтарэсы нацыяналь-
най буржуазіі выступалі на
першы план, нацыянальныя
справы сталі цікавіць менш.
Рада БНР, якая моцна чапля-|
лася за ўладу, у мэтах пошуку5
падтрымкі накіравала шэраг
дэлегацый у Германію, Швейца-
рыю, ЗША, на Міжсаюзніцкую
нараду ў Ясах. Аднак яна не
знайшла нідзе ўзаемаразумення.
Антанта і ЗША не маглі
прызнаць БНР, паколькі гэта
садзейнічала б умацаванню ста-
новішча Савецкай Расіі: яе
прызнанне буржуазнымі дзяр-
жавамі пазбаўляла б апошніх
магчымасці мець непасрэдную
граніцу Захаду з Савецкай
Расіяй. БНР, якая ведала аб
сімпатыях беларускага народа
да Савецкай краіны, не магла
весці барацьбу супраць Саветаў.
Яна баялася, што правядзенне
актыўнай антысавецкай палітыкі
можа прывесці да падзення
ўлады праван часткі нацыяналь-
най буржуазіі. У абставінах,
якія склаліся, Англія, Францыя,
ЗША палічылі за лепшае не
прызнаваць БНР, пакінуць гра-
ніцу адкрытай, мець вароты для
ўварвання ў Савецкую Расію.
У мэтах умацавання свайго
становішча Рада БНР 9 каст-
рычніка 1918 г. прыняла паста-
нову аб павелічэнні свайго скла-
ду да звыш 100 дэлегатаў за
лік прыцягнення правых сіл,
прадстаўнікоў праваслаўнага і
каталіцкага духавенства, а не-
калькі пазней — Народны Сак-
ратарыят быў пераўтвораны ў
Раду народных міністраў-
Новаўвядзенні не спрыялі росту
палітычнага прэстыжу Рады
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
63
БНР. Як і раней, яе пад-
трымлівалі толькі Саюз земле-
ўладальнікаў і Мінскае
аддзяленне Мікалаеўскага пра-
васлаўнага брацтва. Адносіны да
Рады дробнабуржуазных партый
прыкметна астылі, а народ яе
зусім не заўважаў.
Рэвалюцыя ў Германіі і ства-
рэнне ў германскай арміі Саве-
таў салдацкіх дэпутатаў змянілі
адносіны немцаў да беларускага
народа. Іх погляды былі накіра-
ваны да падзей унутры Германіі.
У Еўропе з-за германскай рэва-
люцыі складалася новая палі-
тычная сітуацыя.
У. I. Ленін шукаў магчымасці
скарыстаць дадзеныя абставіны
ў інтарэсах Савецкай Расіі,
супраць Антанты і ЗША. Ён
меркаваў, што ў партыі сацыялт
дэмакратаў, якая аб’ядноўвала
найболып дэмакратычных прад-
стаўнікоў беларускай інтэліген-
цыі, зацікаўленых і ў сацыяль-
ным, і ў нацыянальным вызва-
ленні Беларусі, можна будзе
знайсці саюзнікаў у барацьбе
супраць самавызначэння Бела-
русі ' на буржуазнай падставе.
Інтарэс Леніна да гэтай пар-
тыі быў абумоўлены і тым, што
яе лідэру Антону Луцкевічу было
Даручана фарміраванне ўрада
БНР. А. Луцкевіч быў запроша-
ны ў Маскву для перагавораў
аб удзеле сацыял-дэмакратыч-
най партыі ў Беларускім савец-
Кім урадзе, які мелася на ўвазе
стварыць пасля поўнага вызва-
лення Беларусі ад акупацыі
Нямецкімі інтэрвентамі.
. Ведаючы аб нежаданні Герма-
ЙЙ вырашаць беларускае пытан-
Че без удзелу Савецкага ўрада і
Улічваючы нетрываласць пазіцыі
БНР у народных масах Бела-
русі, А. Луцкевіч таксама прый-
шоў да вываду аб неабходнасці
паездкі ў Маскву. Па запрашэн-
ню Савецкага ўрада ў другую
дэкаду лістапада 1918 г. ён
прыбыў для перагавораў.
У лістападзе 1918 г. у Маскву
прыязджаў таксама і Т. Грыб
для таго, каб наладзіць кантакт
з камуністычным цэнтрам. Ён
вёў перагаворы і са Сталіным.
Для наладжвання сувязей з
Белнацкомам у Маскву ў розны
час прыязджалі А. Карач,
Я. Мамонька і іншыя беларускія
эсэры.
Маскоўскія перагаворы
А. Луцкевіча з урадам РСФСР
не былі завершаны. Было ўмоў-
лена, што яго бліжэйшыя сарат-
нікі па партыі — члены Прэзі-
дыума Рады БНР і міністры —
пасля адыходу нямецкіх акупан-
таў з Мінска застануцца ў
горадзе, каб завяршыць пачатыя
ў Маскве перагаворы. Але калі
10 снежня 1918 г. Чырвоная
Армія ўступіла ў Мінск, у
горадзе ўжо не было членаў
Рады БНР, за выключэннем
прадстаўнікоў партыі сацыял-
дэмакратаў: старшыні Рады
Я. Ю. Лёсіка, членаў Рады
А. М. Уласава, А. А. Смбліча,
В. А. Іваноўскага, А. У. Прушын-
скага і інш. Па нявысветленых
прычынах у Мінску нё застаўся
А. I. Луцкевіч, які ў апошні час
паехаў у Вільню. Магчыма, што
менавіта ў апошні момант
невядомыя нам абставіны пры-
мусілі Луцкевіча змяніць сваю
пазіцыю. I ён, мабыць, не паспеў
нават абмеркаваць новую сітуіі-
цыю са сваімі калегамі па пар-
тыі — членамі Рады і міністра-
64
Нарысы гісторыі Беларусі
мі,— выехаў з Мінска. Таму
перагаворы не былі даведзены да
канца.
У абставінах адыходу арміі
інтэрвентаў Рада народных міні-
страў БНР у 4-ай Грамаце ад
29 лістапада 1918 г. заклікала
беларускі народ да захавання
парадку, які ўстанавіла Рада
БНР. Новая Грамата не садзей-
нічала ўмацаванню становішча
Рады. Была зроблена спроба
стварэння палітычнага цэнтра
без Рады, на базе земстваў,
сацыялістычных партый, прафе-
сійных арганізацый і фарміра-
вання на гэтай падставе органаў
краявой улады. Але кіраўнікі
гэтых арганізацый не змаглі
вырашыць пытанне аб уладзе.
Прадстаўнікі левых арганізацый,
якія расчараваліся крызісам
БНР, схіліліся да сумеснай
работы з савецкай уладай.
Нешматлікую беларускую
буржуазію не падтрымлівалі не
толькі рабочыя, працоўныя
сяляне, але і дробнабуржуазныя
пласты, што працавалі ў земст-
вах, гарадскіх думах, кааператы-
вах, знаходзіліся ў згодніцкіх
партыях63. Народ быў гатовы
патрабаваць ад іх адказу за
згодніцтва або, як пісаў Я. Ва-
ронка, «паквітацца з імі»64.
Уцякаючы ў Вільню, Рада
і ўрад БНР выдалі 5-ую Грамату.
У ёй беларускі народ заклікаўся
да выступлення супраць савец-
кай улады, якая аднаўлялася, да
абароны БНР, да «ўсеагульнага
грамадзянскага шчасця» і ства-
рэння на месцах «беларускіх
Саветаў», якія павінны пад-
парадкоўвацца Радзе БНР. Але
ўмоў для гэтага не было.
Адноўленая пасля вызвалення
Беларусі ад нямецкіх акупантаў
савецкая ўлада карысталася да-
верам большасці насельніцтва.
«Мы ўпэўнены ў сваёй сіле,—
адзначалася ў рэзалюцыі агуль-
нага сходу сялян Маньковіцкай
воласці Вілейскага павета,— і не
дапусцім над намі ніякага насіл-
ля з боку капіталу».
Сход сялян Пастаўскай вола-
сці Дзісненскага павета ў паста-
нове ад 15 снежня 1918 г.
заявіў, што «пасля 9-месячнага
нямецкага ярма і ўлады памеш-
чыкаў мы ўсімі сіламі будзем
падтрымліваць Савецкую ўладу
і бязлітасна змагацца з контр-
рэвалюцыянерамі ўсіх масцей».
Сход паслаў прывітанне У. I. Ле-
ніну, СНК, УЦВК Саветаў65.
Спроба беларускай бўржуазіі
здзейсніць нацыянальнае сама-
вызначэнне на буржуазна-дэ-
макратычнай аснове поспехам не
ўвянчалася. Палітычны крызіс
настолькі глыбока паралізаваў
Раду БНР, што вырвацца з яго
яна не змагла. Крок, які зрабіла
ўправа, да саюза з буржуазна-
памешчыцкімі партыямі і аргані-
зацыямі, яшчэ больш ускладніў
становішча. Даверыцца сацыя-
лістычным партыям буржуазія
не магла. У сацдэмакратаў была
магчымасць знайсці выхад з
крызісу на падставе маскоўскіх
перагавораў, але акружэнне Ра-
ды не магло адказацца ад
палітычнага курсу, які право-
дзіўся, і пайсці на пагадненне
з Савецкай Расіяй. Шанц, які
з’явіўся, быў упушчаны. Альянс
партый і арганізацый, які склаў-
ся вакол Рады ва ўмовах
нямецкай інтэрвенцыі, распа-
даўся.
Спатрэбіліся гады, каб пад уз-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады	65
дзеяннем паспяховага аднаўлен-
ня народнай гаспадаркі, культур-
нага будаўніцтва ў БССР,
ажыццяўлення палітыкі белару-
сізацыі, сістэматычнай растлу-
мачальнай работы А. Р. Чарвя-
кова, У. М. Ігнатоўскага,
3. X. Жылуновіча і іншых
актыўных дзеячаў урада БССР,
крытычнага аналізу свайго палі-
тычнага вопыту на працягу
амаль васьмі радоў былыя кіраў-
нікі БНР прынялі пастанову аб
ліквідацыі ўрада, які яны прад-
стаўлялі. У выніку абсалютная
болыпасць беларускіх дзеячаў
вярнуліся ў БССР. Аднак надзеі
іх не апраўдаліся. Яны сталі
аднымі з першых ахвяр сталін-
скіх рэпрэсій. Некаторыя: А. I.
Луцкевіч, С. А. Рак-Міхайлоўскі
і інш., знаходзячыся ў Заходняй
Беларусі, актыўна змагаліся за
яе ўз’яднанне з БССР. А такія,
як П. А. Крэчэўскі, Я. А. Ма-
монька, Т. Грыб і інш., засталіся
на ранейшых пазіцыях.
5.	Самавызначэнне
беларускага народа
Крах германскай інтэрвенцыі.
Перамога лістападаўскай рэва-
люцыі ў Германіі стварыла ў
канцы 1918 г. у заходняй частцы
Савецкай Расіі новае палітычнае
становішча. Урад РСФСР ануля-
ваў Брэсцкі мірны дагавор. У вы-
зваленых ад германскай акупа-
цыйнай арміі раёнах аднаўляла-
ся савецкая ўлада. У тэлеграме
ад 29 лістапада 1918 г. У. I. Ленін
даў глаўкому I. I. Вацэцісу
ўказанне: «3 прасоўваннем
нашых войск на захад і на
Украіну ствараюцца абласныя
часовыя Савецкія ўрады, заклі-
каныя ўмацоўваць Саветы на
месцах. Гэтая акалічнасць мае
ТОЙ добры бок, што пазбаўляе
магчымасці шавіністаў Украіны,
Літвы, Латвіі, Эстляндыі разгля-
даць рух нашых часцей як
акупацыю і стварае спрыяльную
атмасферу для далейшага пра-
с°ўвання нашых войск»66.
У пастанове УЦВК аб ануля-
®анні Брэцкага міру было
ПаДкрэслена, што працоўныя
масы Расіі, Ліфляндыі, Эстлян-
дыі, Полыпчы, Літвы, Украіны,
Фінляндыі, Крыма, Каўказа
«прызначаны цяпер самі выра-
шаць свой лёс»67.
Як у тэлеграме У. I. Леніна
Вацэцісу, так і ў пастанове
УЦВК аб ануляванні Брэсцкага
міру разам з Украінай, Поль-
шчай, Літвой, Латвіяй, Эстлян-
дыяй і інш. не ўпамінаецца
Беларусь. Што гэта — выпад-
ковасць? А можа быць, гэта
тлумачыцца нейкім іншым пады-
ходам да Беларусі? Ёсць падста-
ва лічыць, што перспектыва
Бедарусі непасрэдна была звяза-
на са спадзяваннем на рэвалю-
цыйныя падзеі ў Польшчы і
Літве. Са звароту Краявога
камітэта КП(б) Заходняц Бела-
русі і Літвы і Цэнтральнага
Выканаўчага Камітэта польскіх
камуністычных груп у Расіі68
«Да працоўных мас Беларусі»
можна меркаваць, што ' ЦК
РКП (б) праводзіў лінію на мак-
сімальнае выкарыстанне рэвалю-
з
Чарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
66
Нарысы гісторыі Беларусі
цыйнай энергіі беларускага на-
рода ва ўсеагульнай барацьбе з
польскімі і літоўскімі працоўны-
мі, не абмяжоўваў яе толькі
упарадкаваннем «сваіх бела-
рускіх спраў».
У. I. Ленін разлічваў, што
пасля адыходу германскіх войск
з Польшчы польская нацыя-
нальная буржуазія не зможа
ўстанавіць сваю ўладу. Ён пісаў:
«...буржуазія... Полыпчы ведае,
што гэтай нацыянальнай бур-
жуазіі не пратрымацца аднаго
дня, калі выйдуць нямецкія
акупацыйныя войскі...»69. У мэ-
тах падтрымкі польскай буржуа-
зіі ўрад ЗША развіў дыплама-
тычную актыўнасць. Антанта і
ўрад Вільсана, адзначаў У. I. Ле-
нін, «...засыпалі тэлеграмамі з
просьбай аб тым, каб пакінуць
нямецкія войскі ў Польшчы...»70.
Пад націскам маршала Фоша
нямецкія войскі, якія адступалі з
тэрыторыі Беларусі, усяляк
спрабавалі затрымацца на за-
ходніх межах Гродзенскай гу-
берні, г. зн. закрыць магчымасць
праходу Чырвонай Арміі на за-
хад, у Польшчу, усходняя частка
якой да самавызначэння ўвахо-
дзіла ў склад Расіі. Тым часам у
Польшчы ў выніку контррэва-
люцыйнага’ перавароту ўладу
захапілі рэакцыйныя сілы, якія
разгарнулі падрыхтоўку інтэр-
венцыі ў Савецкую Расію.
Развіццё абстаноўкі паказала,
што рэальнай магчымасці для
рэвалюцыі ў Полынчы не было.
Сілы Антанты і ЗША актыўна
рыхтавалі ў Савецкую Расію
новую інтэрвенцыю, у якой роля
асноўнай сілы адводзілася бур-
жуазнай Польшчы.
У такім становішчы ў мэтах
абароны рэвалюцыі, якая пера-
магла ў Расіі і якую лічылі
сацыялістычнай, ЦК РКП(б) і
Савецкі ўрад прызналі неабход-
ным утварыць уздоўж заходняй
граніцы ланцуг савецкіх рэспуб-
лік. Да канца 1918 г. ужо былі
створаны Эстонская, Латвійская.
Літоўская рэспублікі, годам
раней — Украінская рэспубліка.
Але ў гэтым ланцугу не хапала
аднаго звяна — Беларускай рэс*
публікі. Аднак да гэтага моманТІ
ў ЦК РКП(б) і СавецкіІ
ўрадзе пункт гледжання аІ
шляхах вырашэння беларускага
пытання яшчэ не высветліўся
Тэрміновае ўтварэнне БССЯ
13 снежня 1918 г. Мінскі гуш
рэўком накіраваў тэлеграня
Паўночна - Заходняму АЙ
РКП(б), у якой уносіў прапано-
ву ўключыць у парадак дня VI
абласной партыйнай канферэн-
цыі пытанне аб утварэнні БССР.
Не атрымаўшы адказу, губрэў-
ком зараз жа звярнуўся з гэтай
прапановай да старшыні УЦВК,
сакратара ЦК РКП(б) Я. М.
Свярдлова. Але і ён не адказаў.
Тым не менш гэта не дае
падставы лічыць, што ЦК
РКП(б) негатыўна адносіўся да
самавызначэння Беларусі. Хут-
чэй іншае: да пытання аб сама-
вызначэнні Беларусі прымешва-
лася палітыка, якую праводзіў
ЦК РКП(б) у мэтах экспарту
рэвалюцыі ў заходнія краіны-
Вырашэнне пытання аб сама-
вызначэнні Беларусі затрымліва-
лася ў сувязі з тым, што У
ЦК РКП (б) пакуль што не бы.і°
дастатковых падстаў лічыць, шт°
ў Польшчы адсутнічаюць ўмовь1
для пралетарскай рэвалюць11:
Такі вывад быў зроблены тольк1
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
67
ў трэцяй дэкадзе снежня. Тады
з маланкавай хуткасцю развяр-
нуўся працэс вырашэння бела-
рускага пытання.
Ваенна-палітычнае станові-
ціча патрабавала ўтварэння
БССР, каб зачыніць тым самым
акно для пранікнення імперыя-
лістычных сіл непасрэдна на
тэрыторыю Расіі. ЦК РКП(б)
меркаваў, што ўтварэнне БССР
менавіта ў гэты час будзе садзей-
нічаць умацаванню міжнарод-
нага становішча Савецкай краі-
ны, абароне рэвалюцыі і савец-
кай улады.
Пры вырашэнні пытання аб
самавызначэнні Беларусі ЦК
РКП(б) кіраваўся шмат якімі
меркаваннямі, якія лічыліся
рашаючымі. Формула «па шмат
якіх меркаваннях» у той час не
была раскрыта, паколькі ў яе
аснове ўтрымліваліся не ўнутра-
ныя, а міжнародныя фактары.
У гістарычнай літаратуры іс-
нуе пункт погляду аб тым, што
тэрміновае ўтварэнне ў канцы
1918 — пачатку 1919 г. БССР
было быццам бы выклікана ўнут-
ранымі заканамернасцямі будаў-
ніцтва новага жыцця, што
ўтварэнне незалежнай рэспублі-
кі стварала найбольш спрыяль-
ныя ўмовы для развіцця экано-
мікі, культуры беларускага
народа.
Вядома, што ў канцы 1918 —
пачатку 1919 г. галоўным ў
Дзейнасці ЦК РКП(б) і Савец-
кага ўрада было не сацыяліс-
тьічнае будаўніцтва, а мабіліза-
ЦЫя ўсіх сіл для вядзення
вўйны, у якой вырашаўся лёс
астрычніцкай рэвалюцыі. Па
Евайму характару гэта барацьба
’ла не ўнутранай, а міжнарод-
най. Уся палітыка партыі баль-
шавікоў і Савецкага ўрада на
чале з У. I. Леніным была накіра-
вана на абарону любымі сродка-
мі савецкай улады. Дзевяць дзе-
сятых увагі і практычнай дзейна-
сці партыі і ўрада былі прысвеча-
ны асноўнаму пытанню — уста-
ляванню ўлады пралетарыяту,
ліквідацыі ўсялякай магчымасці
вяртання буржуазіі да ўлады.
Без пераможнага завяршэння
барацьбы за ўладу не магло быць
і размовы аб будаўніцтве сацыя-
лізму.
У прдмове на I Усебела-
рускім з’ездзе Саветаў 2 лютага
1919 г. Я. М. Свярдлоў гаварыў,
што ва ўмовах затрымкі рэвалю-
цыі ў буйных краінах Еўропы
неабходнасць абароны вынікаў
Кастрычніцкай рэвалюцыі ста-
навілася яшчэ болып пільнай, а
магчымасці такой абароны вель-
мі ўскладняліся71. Такім чынам,
стварэнне савецкіх рэспублік
дыктавалася міжнароднымі ўмо-
вамі.
У рэзалюцыі I з’езда
КП(б)Б таксама выразна запі-
сана: «Каб абараніць свабоду
працоўных слаёў, народаў, якія
падымаюцца, каб супрацьстаяць
націску наёмніцкіх банд і цём-
ных полчышчаў імперыялізму,
што цесным кальцом акружаюць
нас, каб яшчэ болып умацаваць
заваёвы расійскага пралетарыя-
ту і садзейнічаць адбіццю ім
наступлення драпежніцкага
ворага, які паставіў сабе задачай
зневажанне заваёў пралетарыя-
ту і свабодных правоў нацый з
мэтай усталявання фактычна
буржуазнага самавызначэння
народа, тым самым беспрасвет-
нага разгулу капіталу,— VI
68
Нарысы гісторыі Беларусі
абласная канферэнцыя бальша-
вікоў лічыць неабходным абвяс-
ціць самастойную сацыялістыч-
ную рэспубліку Беларусі...»72.
Часовы рабоча-сялянскі ўрад,
які ўзначальваў 3. X. Жылуно-
віч, у ноч з 1 на 2 студзеня
1919 г. абнародаваў Маніфест
аб абвяшчэнні Беларускай Са-
вецкай Сацыялістычнай Рэспуб-
лікі. 8 студзеня Часовы ўрад і
ЦБ КП(б)Б пераехалі са
Смаленска ў Мінск. Пачалася
падрыхтоўка да І Усебела-
рускага з’езда Саветаў, адкрыц-
цё якога было прызначана на 2
лютага. Аднак без папярэдняга
абмеркавання пытання з ўрадам
БССР, ЦБ КП(б)Б 16 лютага
1919 г. ЦК РКП(б) прыняў
рашэнне аб выдзяленні з БССР
Віцебскай, Смаленскай і Магі-
лёўскай губерняў. У яе складзе
засталіся Мінская і Гродзенская
губерні. ЦК РКП(б) прапана-
ваў, каб БССР звярнулася да
РСФСР з прапановай пачаць
перагаворы аб федэрацыі. 3 та-
кой жа прапановай з’езду Саве-
таў БССР было рэкамендавана
звярнуцца да Літвы, Латвіі і Эс-
тоніі. На з’ездзе Саветаў Бела-
русі было прапанавана вынесці
рашэнне аб аб’яднанні Беларусі
з Літвой73.
Крах германскай інтэрвенцыі
выклікаў абуджэнне нацыя-
нальнай самасвядомасці. ЦК
РКП(б) асцерагаўся, што ства-
рэнне нацыянальных рэспублік
можа даць магчымасць развіццю
адпаведнай арыентацыі, бачыў
небяспеку зацямнення пралетар-
скай самасвядомасці нацыяналь-
нымі лозунгамі і паўтарэння та-
го, што мела месца ў Польшчы.
Цэнтральнае Бюро КП (б) Б не
пагадзілася з прынятым ЦК
РКП(б) рашэннем. Яно высту-
пала або за БССР у складзе пяці
губерняў, або за аднаўленне
былой Заходняй вобласці. У
сувязі з гэтым была накіравана
дэлегацыя ў ЦК РКП(б). Дэле-
гацыю прыняў У. I. Ленін*
Пасля азнаямлення з усЬн
меркаваннямі ЦК КП(б)Б У. І
Ленін адзначыў, што рэспублік^
патрэбна пастолькі, паколы^
мяжуецца з іншымі краінамЙ
Смаленская, Віцебская і Магы
лёўская губерні з іншымі краі-
намі не мяжуюцца, таму іх
можна выключыць74.
Такім чынам, прычынай утва-
рэння БССР на рубяжы 1918—
1919 гг. былі небяспечныя ддя
Савецкай краіны знешнепалі-
тычныя абставіны, якія склаліся
на той час. Для ажыццяўлення
Беларуссю свайго права на
самавызначэнне палітычная сі-
туацыя была надзвычай не-
спрыяльнай. Яе тэрыторыя яшчэ
не была поўнасцю вызвалена ад
германскіх інтэрвентаў, а ўжо
навісла пагроза інтэрвенцыі
Полыпчы, якая прэтэндавала на
Віленскую, Гродзенскую і Мін-
скую губерні. У лютым 1919 г.
пачалося ўварванне польскіх ін-
тэрвентаў на беларускія землі.
Тэрыторыя Беларусі зноў стана-
вілася тэатрам ваенных дзеян-
няў, яна падпадала пад цяжку»
і працяглую акупацыю.
Такім чынам, абвяшчэнне
БССР было абумоўлена не
аб’ектыўнымі і суб’ектыўнымі
фактарамі, якія маглі спрыянь
самавызначэнню беларускага
народа, а неабходнасцю абарон^
рэвалюцыі, якая перамагла У
Расіі. Для дасягнення гэтан
(іапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
69
мэты прадугледжвалася вы-
карыстаць любыя сродкі, уклю-
чаючы і значныя тэрытарыяль-
цыя страты. Каб выратаваць
Савецкую Расію, яе ўрад
згадзіўся з тым, што ў Эстоніі,
Датвіі і Літве, Заходняй Беларусі
і Заходняй Украіне была адноў-
лена ўлада буржуазіі.
На пытанне: што вышэй —
права нацый на самавызначэнне
або сацыялізм? — У. I. Ленін
адказваў: сацыялізм вышэй.
«Ці дазволена з-за парушэння
права нацый на самавызначэнне
аддаваць на з’ядзенне Савецкую
сацыялістычную рэспубліку,
падстаўляць яе пад удары ім-
перыялізму ў момант, калі імпе-
рыялізм заведама мацнейшы,
Савецкая рэспубліка заведама
слабейшая? Не. Не дазволена.
Гэта не сацыялістычная, гэта
буржуазная палітыка»75.
3 такім тлумачэннем У. I. Ле-
ніна можна згадзіцца толькі пры
адной умове: калі б справа ішла
аб абароне сацыялістычнай рэва-
люцыі, сацыялістычнага грамад-
скага ладу. Аднак у сапраўднасці
нічога гэтага не было. Да 1920 г.
У. I. Ленін быў упэўнены ў тым,
Што ў кастрычніку 1917 г. са-
ЦЫялістычнай рэвалюцыі ў Расіі
не было, што сусветная сацыя-
лістычная рэвалюцыя ў той час
Не магла адбыцца, што для
Увядзення сацыялізмў ніякіх
Рэальных перадумоў не было.
^эта азначае, што тэрытарыяль-
Ньія страты былі вынікам па-
^Ылковай палітыкі ЦК РКП(б)
! Савецкага ўрада. Вядома, што
’Нтэрвенты і ўнутраныя анты-
Савецкія сілы вялі вайну ў імя
^відацыі савецкай улады,
аЧьіялістычнай рэспублікі. Та-
му працэс стварэння БССР быў
складаны, праходзіў у абставі-
нах, якія не выцякалі з рэальных
перадумоў.
2—3 лютага 1919 г. Усе-
беларускі з’езд Саветаў адобрыў
утварэнне БССР, зацвердзіў
Канстытуцыю рэспублікі, а так-
сама прыняў пастанову аб
аб’яднанні Беларусі з Літвой.
Першы з’езд Саветаў Літвы
(17—21 лютага) падтрымаў гэту
пастанову. 27 лютага ЦВК БССР
і ЦВК ЛССР аб’ядналіся. Утва-
рыўся Рабоча-Сялянскі ўрад
Літвы і Беларусі на чале з
В. С. Міцкявічусам-Капсукасам.
4—6 сакавіка адбыўся аб’яднаны
з’езд КП(б)Б і КП(б)Л, быў
абраны ЦК КП(б)Л і Б.
Утварэнне Літоўска-Бела-
рускай ССР адбылося ў суро-
выя гады грамадзянскай вайны.
Важнейшай задачай стала
падаўленне супраціўлення зверг-
нутых класаў і арганізацыя
абароны рэспублікі ад іншазем-
ных інтэрвентаў, барацьба з
разрухай у народнай гаспадарцы
і ўмацаванне на гэтай падставе
савецкай улады.
У сувязі з інтэрвенцыяй поль-
скай ваеншчыны 8 красавіка
1919 г. ЦВК Літоўска-Белару-
скай ССР увёў у рэспубліцы
ваеннае становішча. Аднак за-
трымаць наступленне інтэрвен-
таў не ўдалося, сіл на Заход-
нім фронце было недастаткова.
26 красавіка ўрад ЛітБел пера-
ехаў у Мінск. Пачалося ўмаца-
ванне абароны горада, абараніць
які не было магчымасці. Да ся-
рэдзіны ліпеня 1919 г. 3/4 тэры-
торыі Літоўска-Беларускай ССР
былі акупаваны інтэрвентамі.
16 ліпеня СНК ЛітБел спыніў
70
Нарысы гісторыі Беларусі
сваю дзейнасць, кіраванне сва-
боднымі паветамі перадаў Мін-
скаму губрэўкому. Кадры СНК
былі накіраваны на фронт і ў
тыл ворага для падпольнай
работы.
Да вясны 1920 г. у ходзе
барацьбы за вызваленне тэрыто-
рыі ад польскіх інтэрвентаў
склаліся новыя абставіны. У мэ-
тах хутчэйшага завяршэння
вайны, пераходу працоўных да
мірнага жыцця ўрад РСФСР
12 ліпеня 1920 г. падпісаў з
буржуазнай Літвой мірны дага-
вор. Перамога літоўскай буржуа-
зіі, падтрыманая германскімі і
польскімі войскамі, белагвар-
дзейцамі, узбраеннем Антанты,
атрымала юрыдычнае прызнан-
не,
У 1919 г. былі разгромлены
сілы Калчака, Дзянікіна, Юдзе-
ніча, напярэдадні разгрому зна-
ходзіліся войскі Урангеля. У
савецкай улады з’явілася умдг-
чымасць умацаваць Заходні
фронт і вызваліць тэрыторыі
Беларусі і Украіны.
У ходзе летняга наступлення
Чырвонай Арміі была вызвалена
амаль уся тэрыторыя Беларусі,
на якой да канца ліпеня 1920 г.
аднавілася савецкая ўлада. Па-
колькі Літоўска-Беларускай
ССР ужо не існавала, Цэнтраль-
ны Камітэт КП(б)Л і Б, ЦК
Беларускай камуністычнай арга-
нізацыі, ЦК Бунда, ЦБ прафсаю-
заў г. Мінска і Мінскай губер-
ні 31 ліпеня на ўрачыстым
пасяджэнні прынялі Дэклара-
цыю аб абвяшчэнні незалежна-
сці Савецкай Сацыялістычнай
Рэспублікі Беларусі.
У параўнанні з Маніфестам
1 студзеня 1919 г. у Дэкла-
рацыі побач з задачамі абароны
Кастрычніцкай рэвалюцыі, са-
вецкай улады і давядзення да
перамогі барацьбы з інтэрвента-
мі ставілася задача мабілізацыі
ўсіх сіл працоўных ддя аднаў-
лення разбуранай вайной народ-
най гаспадаркі, матэрыяльна-
тэхнічнай базы, культуры, па-
ляпшэння дабрабыту народа.
Гэтым падкрэслівалася, што
Савецкая краіна ўступіла ў новыг
перыяд, калі галоўным фронтай
барацьбы за ўмацаванне перет
могі Кастрычніцкай рэвалюцьй
станавілася мірнае гаспадарчае р
культурнае будаўніцтва.
У тым, што 31 ліпеня '1920 г.
стала магчымым абвяшчэнне
БССР, вялікая заслуга бела-
рускага народа. Многія тысячы
яго лепшых сыноў змагаліся ў
Чырвонай Арміі. Уся Беларусь
была пакрыта густой сеткай
партызанскіх атрадаў, у многіх
валасцях праходзілі сялянскія
паўстанні супраць акупантаў.
Але разлік савецкага боку на
ваенную слабасць Польшчы быў
памылковы. На хвалях патрыя-
тызму Пілсудскаму ўдалося
ўтрымаць рабочых ад рэвалю-
цыйных выступленняў. Атры-
маўшы новыя падмацаванні з
краін Антанты, войскі Польшчы
прымусілі Чырвоную Армію
адступаць. У кароткі тэрмін
фронт з-пад Варшавы перамяс-
ціўся да Мінска. Аднак як
Полынча, так і Савецкая Расія
не мелі магчымасці працягвань
вайну. Быў падпісан дагавор
аб перамір’і, пачаліся перамовЫ
аб міры.
Тым не менш урад ПілсуД'
скага канчаткова не адмовіўсЯ
ад спробы далучыць часткў
Цапярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
71
тэрыторый Савецкай Беларусі
да Польшчы. 3 гэтай мэтай было
радрыхтавана і ажыццёўлена
ўварванне арміі Булак-Балахо-
віча на тэрыторыю БССР на
Мазырскім напрамку. Гэтая
авантура, як вядома, пацярпела
паражэнне.
У гэты час у Слуцкім павеце
не без удзелу Полыпчы і Най-
вышэйшай беларускай рады
рыхтавалася яшчэ адна акцыя,
якая ў пэўных колах атрымала
назву «Слуцкае паўстанне». Аб
якім паўстанні магла ісці раз-
мова, калі гэты павет быў аку-
паваны польскімі войскамі, якія
па дагавору аб перамір’і рыхта-
валіся адысці за дэмаркацыйную
лінію. Чырвонай Арміі ў раёне
Слуцка не было. Узнікае пытан-
не: супраць каго было паў-
станне?
Перад адыходам польскага
войска Найвышэйшая беларус-
кая рада рашыла сфарміраваць
вайсковыя атрады, каб аказаць
узброенае супраціўленне Чырво-
най Арміі, якая павінна была
ўступіць у горад і павет на аснове
дагавора аб перамір’і'6. 15—16
лістапада 1920 г. у занятым
польскім вонскам Слуцку па
ініцыятыве суддзі Б. Пракулевіча
быў сабраны з’езд прадстаўнікоў
валасцей і мястэчак, на якім
прысутнічалі 127 чалавек. У
сапраўднасці, як піша ў сваіх
Успамінах адзін з удзельнікаў
падзей у Слуцку штабс-капітан
А. А. Сокал-Кутылоўскі, на
з’ездзе былі «нашы воінскія
}Ыны і інтэлігенцыя»7'. Да пры-
-Утных звярнуўся Б. Пракулевіч
:а словамі: «Польскія ўлады
іаведамілі мне, што яны адыхо-
ДЭяць і мы можам рабіць усе,
што лічым неабходным. Ніякай
улады ў горадзе няма. Патрэбна
арганізаваць ахову грамадскага
парадку». У сувязі з гэтым
з’езд вырашыў з ўзятых на ўлік
ваеннаабавязаных арганізаваць
вайсковую часць. На працягу
трох дзён была сфарміравана
брыгада ў складзе двух палкоў.
З’езд абраў Слуцкую беларускую
раду ў складзе 17 чалавек, а
таксама выразіў пратэст супраць
уступлення ў межы Слуцкага
павета Чырвонай Арміі, якая
выконвала ўмовы дагавора аб
перамір’і. Абвясціўшы лозунг
«незалежнасці Беларусі ў яе эт-
награфічных граніцах», з’езд не
пратэставаў супраць акупацыі
Заходняй Беларусі Польшчай-
Наадварот, ён рашуча пярэчыў
супраць перадачы Слуцкага
павета Беларускай ССР і патра-
баваў пакінуць яго ў межах
Полыпчы.
Камандзір Слуцкай брыгады
капітан П. М. Чайка, камандзіры
палкоў капітан Анцыповіч і пад-
палкоўнік Гаўрыловіч добра ра-
зумелі, што брыгада, у якой
налічвалася каля 4 тысяч чала-
век, здольна толькі падтрымлі-
ваць парадак, для другіх мэтаў
яна не магла быць выкарыстана.
«Калі нам стала вядома,— піша
Сокал-Кутылоўскі,— што Чыр-
воная Армія 22 лістапада, згодна
з умовамі дагавора аб перамір’і,
пачала набліжацца да дэмар-
кацыйнай лініі г. Слуцка, брыга-
да ўслед за польскім войскам
пачала адыходзіць на захад, да
шасэ Слуцк — Раманава на вялі-
кай адлегласці ад савецкіх войск.
Сутычак з Чырвонай Арміяй не
было, ні з аднаго, ні з другога
бакоў не было зроблена ні
12
Нарысы гісторыі Беларусі
аднаго выстралу. Пагэтаму не
было ні раненых, ні забітых»78.
У гэты момант камандзір бры-
гады П. М. Чайка пакінуў
яе і адбыў невядома куды.
Камандаваць брыгадай было
даручана штабс-капітану А. А.
Сокал-Кутылоўскаму. Па яго
загаду брыгада адышла за р. Мо-
рач, каб не ўступаць у сутыкнен-
не з Чырвонай Арміяй. На
правым беразе ракі знаходзілася
польскае войска. Ніякай абаро-
ны брыгада не трымала і такімі
сіламі не магла трымаць. За
р. Морач брыгада склала зброю і
была інтэрніравана79.
3 гэтага вынікае, што ніякага
паўстання ў Слуцку не было,
аб чым «прэзідэнт» Беларускай
цэнтральнай рады Р. Астроўскі ў
газеце «Беларускае слова» (сне-
жань 1957 г.), дзе была надру-
кавана яго прамова, адзначаў:
«Назва «паўстанне» ў адносінах
да ўзброенай барацьбы случакоў
не зусім падыходзіць, паколькі
ў той час на тэрыторыі павета
не было ніякае ўлады»80. Паўстае
пытанне: супраць каго магло
быць там паўстанне або ўзброе-
ная барацьба? Камандзір Слуц-
кай брыгады Сокал-Кутылоўскі
катэгарычна заявіў, што «ніякага
паўстання ў Слуцкім павеце
не было»81.
Пілсудскаму і яго акружэнню
нават пасля падпісання дагавора
аб перамір’і хацелася ліквідаваць
Савецкую ўладу і далучыць тэ-
рыторыю БССР да Полыпчы.
У ажыццяўленні гэтых планаў
рашаючую ролю павінны былі
адыграць узброеныя і экіпірава-
ныя Полыпчай атрады Булак-
Балаховіча і так званае Слуцкае
паўстанне. Найвышэйшай бела-
рускай радзе, якая знаходзілася
ў Варшаве, фарміраваць Слуц-
кую брыгаду дапамагаў Гене-
ральны штаб Польшчы, які
прадставіў зброю, грошы і ўсё
неабходнае. Адзін з членаў
Слуцкай беларускай рады
Ю. Лістапад у 1926 г. прызнаўся,
што ў час падрыхтоўкі паўстання
ён ездзіў у Варшаву за грашамі.
Беларуская вайсковая рада ў
Лодзі накіравала ў Слуцк 20 афі-
цэраў, з якіх толькі трое
дабраліся да Слуцка, а 17 дэ-
зерціравалі, паколькі не жадалі
ўдзельнічаць у гэтай авантуры,
Адам Станкевіч пісаў,- што
«Слуцкае паўстанне... арганізоў-
валі польскі Генеральны шта(
і Найвышэйшая БеларускаЯ
рада»82.
Як бачна, усе намаганні Піл-
судскага гіашырыць тэрыторыю
Польшчы за кошт Савецкай
Беларусі не збыліся. Заходняя
граніца БССР з Полыпчай пра-
ходзіла з поўначы на поўдзень:
з - паўднёвага боку населенага
пункта Ушачы, на ўсход ад
Пасвілля на Докшыцы, каля
Радашковіч, Нясвіжа, заходней
Чырвонай Слабады, Старобіна,
усходней Мікашэвіч, заходней
Турава.
Абвяшчэнне БССР выклікала
адмоўную рэакцыю беларускіх
сацыялістычных партый. Дэлей
гаты канферэнцыі сацыяліста«
рэвалюцыянераў, сацыял-дэмгЯ
кратаў і сацыялістаў-федэрал^
стаў, якая адбылася 21 кастрыч-
ніка 1920 г., патрабавалі пера-
гляду прэлімінарнага міру 1
вызначэння граніцы з Польшчай
і Расіяй па этнаграфічнаму
прынцыпу, вызвалення этнагра-
фічнай беларускай тэрыторьп
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
73
ад акупацыйных польскіх і ра-
сійскіх войск, неўмяшання
Полыпчы і Расіі ва ўнутраныя
справы Беларусі. Гэтыя партыі
звярнуліся да сацыялістаў Поль-
цічы, Расіі і ўсяго свету, прасілі
падтрымаць іх патрабаванні83.
Аднак БССР пасля другога аб-
вяшчэння з кожным годам ума-
цоўвалася. Склалася спецыфіч-
нае становішча, калі існавалі
дзве беларускія рэспублікі: БНР
у эміграцыі і БССР на бела-
рускай зямлі.
Шлях да самавызначэння Бе-
ларусі быў доўгім і складаным.
Адсутнасць палітычнага адзінст-
ва нацыі абумовілі два напрамкі
барацьбы за яе самавызначэн-
не. Беларуская буржуазія, па-
мешчыкі, чыноўніцтва, афіцэ-
ры і сярэднія слаі інтэлігенцыі
дабіваліся стварэння БНР, яе
аддзялення ад Савецкай Расіі.
Працоўныя масы Беларусі (ра-
бочыя, сяляне, салдаты, ніжэй-
шыя слаі інтэлігенцыі) выступа-
лі за самавызначэнне на савец-
кай аснове.
Працэс утварэння беларускай
дзяржавы складаўся як бы
з двух этапаў; абвяшчэнне
БНР — першы этап і ўтварэнне
БССР — другі. Мэтай гэтых
этапаў быццам бы было дасяг-
ненне самавызначэння беларус-
кага народа і ўтварэнне нацыя-
нальнай дзяржавы. Супраць
агульнасці мэты пярэчанняў ня-
Ма. Супярэчнасці пачынаюцца з
высвятлення спосабаў дасягнен-
НЯ мэты. БНР нельга разглядаць
як пачатак, а БССР — як за-
вяршэнне самавызначэння бела-
РУскага народа. У сапраўднасці
яны не былі часткамі гэтага
ГІРацэсу, а кожная з іх з’яўля-
лася самастойнай у дасягненні
самавызначэння, ішла сваім
шляхам. БНР, утвораная 25 са-
кавіка 1918 г., працягвала існа-
ваць і пасля 1 студзеня 1919 г.,
калі была ўтворана БССР. Сілы,
якія групаваліся вакол БНР,
аб’ектыўнага гістарычнага фак-
та, якім з’явілася ўтварэнне
БССР, не прызналі і, болып таго,
вялі барацьбу супраць БССР.
Такім чынам, гэта былі не
часткі аднаго працэсу, а два
напрамкі ўтварэння беларускай
дзяржавы. Галоўнай асабліва-
сцю першага напрамку было тое,
што ўтварэнне БНР адбывалася
без удзелу народных мас, з апо-
рай на іншаземных інтэрвентаў.
Галоўная асаблівасць другОга
напрамку заключалася ў тым,
што важным фактарам быў
народ, які змагаўся за вызвален-
не сваёй тэрыторыі ад інша-
земнага нашэсця і абвяшчэнне
БССР.
Прызнанне БССР беларускай
нацыянальнай дзяржавай у ко-
лах БНР усталявалася толькі ў
канцы 1925 г. Прычым па гэтаму
пытанню ў іх тады не было
адзінства. Большасць пайшла на
самароспуск БНР і прызнанне
БССР, а меншасць засталася
за мяжой і працягвала право-
дзіць ранейшую лінію. Гэта зна-
чыць, што «двух звёнаў аднаго
працэсу» не было, а былі два
напрамкі дасягнення агульнай
мэты.
Працэс самавызначэння Бела-
русі развіваўся ў складаных
гістарычных умовах. Утварэнне
БССР у снежні 1917 г. не магло
адбыцца, яно яшчэ не выспела.
Для гэтага не было ні аб’ек-
тыўных, ні суб’ектыўных перад-
74
Нарысы гісторыі Бемрусі
умоў. Палова тэрыторыі Бела-
русі была занята нямецкімі
войскамі. На неакупаванай яе
частцы праходзіў Заходні фронт.
Эканоміка, што яго абслугоў-
вала, дэфармавалася. Паўноч-
на-Заходняя арганізацыя
РСДРП(б), якая ў большасці
складалася з ваеннаслужачых
іншых нацыянальнасцей, займа-
лася пераважна справамі Заход-
няга фронту, які пасля Кастрыч-
ніцкай рэвалюцыі фактычна рас-
фарміраваўся. Паўночна-Заход-
ні камітэт РКП(б) і аблвыкан-
ком Заходнян вобласці і фронту
больш увагі ўдзялялі стварэнню
ўзброенай сілы, здольнай абара-
ніць рэвалюцыю, і менш — пра-
вядзенню рэвалюцыйных пера-
ўтварэнняў, нацыянальна-дзяр-
жаўнаму будаўніцтву ў вобласці.
Партыйныя і савецкія органы
вобласці і фронту пытанняў
беларускага нацыянальнага руху
не ставілі, беларускую нацыю не
прызнавалі, лічылі беларусаў
рускімі.
Супраць беларускага нацыя-
нальнага руху выступалі і эсэ-
раўскія арганізацыі, якія з’яў-
ляліся часткай агульнарасійскай
партыі сацыялістаў-рэвалюцыя-
нераў. 3 існаваўшых партый у
1917 г, толькі Беларуская сацыя-
лістычная грамада прытрымліва-
лася лініі на самавызначэнне Бе-
ларусі. Паколькі ў яе кіруючых
органах большасць складалі
прадстаўнікі правай часткі бур-
жуазнай інтэлігенцыі, памешчы-
каў, то яны выношвалі ідэю
ўтварэння буржуазна-дэмакра-
тычнай дзяржавы і аддзялення
яе ад Савецкай Расіі. Але
самавызначэнне Беларусі на
буржуазнай аснове не было
падтрымана на снежаньскім кан-
грэсе 1917 г., а пытанне аб
утварэнні беларускай савецкай
дзяржавы з-за нявыспеўшых аб-
ставін зусім не ставілася.
Беларуская інтэлігенцыя, якая
з’яўлялася ініцыятарам нацыя-
нальнага руху, у сваёй пераваж-
най большасці тады яшчэ не ра-
забралася ў сутнасці Кастрыч-
ніцкай рэвалюцыі і таму не
магла правільна вызначыць сваю
пазіцыю да тых падзей, якія ў
той час адбываліся. Яна бачыла
адзінае выйсце з паслякастрыч-
ніцкай сітуацыі ў адрыве Бела-
русі ад Савецкай Расіі і
стварэнні нацыянальнай ’ бур-
жуазна-дэмакратычнай дзяржа-
вы. I толькі паражэнне праціў-
нікаў Кастрычніка ў грамадзян-
скай вайне, крах антысавецкай
імперыялістычнай інтэрвенцыі,
правал планаў стварэння бур-
жуазна-дэмакратычнай бела-
рускай дзяржавы працверазілі
многіх інтэлігентаў, адкрылі
магчымасць вяртання ў Савец-
кую краіну. Яе горкі вопыт
пераконваў, што без свайго
народа, без штодзённай сувязі з
ім нічога з таго, што заслугоў-
вала б увагі, яна не магла
стварыць. Былі і такія, хто вяр-
танню ў Савецкую Беларусь
аддалі перавагу блуканням ш
Германіі, Англіі, Францыі, ЗША
іншых краінах.
Кастрычніцкая рэвалюцыя ш
свайму зместу была дваістай
супярэчлівай. 3 аднаго боку, янд
з’яўлялася непасрэдным праця-
гам першага, буржуазна-дэма-
кратычнага этапа сацыяльнага
перавароту, а з другога — па
шэрагу напрамкаў выходзіла за
яго межы. Драматызм і свое-
Напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады
75
асаблівасць сітуацыі заключалі-
ся ў тым, што восенню 1917 г.
краіна для свайго выратавання
адчувала патрэбу ў глыбокіх
рэвалюцыйных, але ўсё ж такі
агульнадэмакратычных пера-
ўтварэннях. Для неадкладнага
ўвядзення сацыялізму ў краіне
адсутнічалі як аб’ектыўныя, так і
суб’ектыўныя перадумовы.
Кастрычніцкая рэвалюцыя —
гэта складаная з’ява ў гісторыі
Расіі. Дакладней — цэлы комп-
лекс рэвалюцый — пралетар-
ская, аграрная, салдацкая, на-
цыянальная. У іх перамозе былі
зацікаўлены пралетарыят, ся-
лянства, буржуазія, а таксама
інтэлігенцыя, салдаты, ніжэй-
шыя і сярэднія гарадскія слаі.
Апрача балыпавікоў, гэтыя рэва-
люцыі прыцягвалі да сябе ўвагу
меншавікоў, сацыялістаў-рэва-
люцыянераў, іншых сацыяліс-
тычных партый. 3 гэтага выцяка-
ла неабходнасць удзелу ў Каст-
рычніцкай рэвалюцыі побач з ра-
бочым класам і сялянствам сал-
датаў, інтэлігенцыі, нацыяналь-
най буржуазіі. Іх аб’яднанне
было магчымым толькі на падс-
таве кампрамісаў, узаемных
Уступак. Але бальшавікі патра-
бавалі ўступак толькі ад сацыя-
лістычных партый, а самі не
згаджаліся ўступаць, хаця іх
праграма па шэрагу пытанняў
была слабай. Менавіта даная
акалічнасць прывяла да немаг-
Чымасці кампрамісу і як вынік —
Да грамадзянскай вайны.
На развіццё рэвалюцыйных
Пераўтварэнняў у Беларусі знач-
ДЬі ўплыў зрабілі спецыфічныя
Фактары: першая сусветная
®айна і замежная інтэрвенцыя,
Рашаючае значэнне ва ўсталя-
ванні Савецкай улады на Бела-
русі салдацкіх мас Заходняга
фронту і што тэрыторыя Бела-
русі лічылася калідорам для
праходу Чырвонай Арміі на За-
хад з мэтай раздзімання пажа-
ру сусветнай сацыялістычнай
рэвалюцыі. Адзначаныя факта-
ры стрымлівалі развіццё рэва-
люцыйных пераўтварэнняў,
значна ўскладнялі і без таго
абвостраную палітычную і сацы-
яльна-эканамічную абстаноўку
ў Беларусі. Адсутнічалі ўмовы
для ажыццяўлення Дэкрэта аб
зямлі, народ не атрымаў доўга-
чаканага міру, не маглі сфармі-
равацца абставіны для вырашэн-
ня задачы нацыянальнага сама-
вызначэння Беларусі, для раз-
віцця яе народнай гаспадаркі і
культуры.
Напружанымі былі абставіны
ў некаторых паветах Магілёў-
скай і Віцебскай губерняў, дзе
існавала Савецкая ўлада. На
базе многіх нацыяналізаваных
маёнткаў памешчыкаў былі ство-
раны камуны, якія не толькі
не давалі прадукцыі дзяржаве,
але і самі камунары не маглі
пазбавіцца ад беднасці. У кам-
бедаўскі перыяд у сялян забіралі
ўсё: збожжа, бульбу (у тым ліку
насенне) — у фуражны фонд.
У адказ сяляне многіх паветаў
арганізавалі шэраг паўстанняў.
Палітыка «ваеннага камунізму»
апусташыла вёску. Харчрасклад-
ка, якая ігнаравала інтарэсы
сялянства, з’явілася прычынай
голаду як у гарадах, так і ў сель-
скай мясцовасці.
У трэцюю гадавіну савецкай
улады Ленін заклікаў да выка-
нання другой задачы рэвалю-
цыі — «больш цяжкай, будаўні-
76
Нарысы гісторыі Беларусі
чай, стваральнай». «У ёй нічога
няма,— гаварыў ён,— апрача
дробязей, дробных гаспадарчых
спраў, якія можна перамагчы
толькі працоўным энтузіязмам і
воляй да працы»84. Але ні
энтузіязму, ні волі да працы ў
тых, каго заклікалі працаваць,
не было. Усе крыніцы энтузіязму
былі вычарпаны. Патрабавалася
новая палітыка, якая б улічвала
зацікаўленасць працоўных сялян
і рабочых. Контуры такой палі-
тыкі, якую потым назвалі нэпам,
пачалі складвацца ўжо зімой
1920/21 г.
0©Іні©(н!Ій!Ійі|нМніШ№©
РАЗДЗЕЛ IX
ВА УМОВАХ НОВАЙ
ЭКАНАМІЧНАЙ ПАЛІТЫКІ
1. Аднаўленне прамысловасці.
Дробная вытворчасць,
прыватны капітал
Ад вайны да міру. 1921 год
паставіў перад беларускім наро-
дам цяжкія і складаныя для
вырашэння задачы. Неабходна
было аднавіць разбураную гаспа-
дарку, прыступіць да будаўніцтва
новага грамадства. У першую
чаргу трэба было прыпыніць
падзенне сельскагаспадарчай і
прамысловай вытворчасці, па-
гаршэнне ўмоў жыцця працоў-
ных.
Спроба бальшавіцкай партыі
перайсці да сацыялістычных
метадаў гаспадарання пры да-
памозе ўсеагульнага адзяржаў-
лення сродкаў вытворчасці і
адказу ад таварна-грашовых ад-
носін прывяла да глыбокіх
крызісных з’яў.
Эканамічны крызіс дапоўніўся
палітычным. «Ваенны камунізм»,
заснаваны на прымусе і насіллі,
выклікаў шырокую незадаволе-
насць народа, асабліва сялянст7
ва. Гэтая палітыка стала буме-
рангам, які павярнуўся супраць
савецкай улады. У шмат якіх
месцах пракацілася хваля забас-
товак рабочых, незадаволеных
Няжкім эканамічным станові-
Ычам. Насільная канфіскацыя
хлеба ў сялян па харчраскладцы
выклікала шматлікія ўзброеныя
выступленні. Кульмінацыяй не-
задаволенасці стала Кранштац-
кае паўстанне (люты — сакавік
1921 г.).
Характарыстыка гэтых высту-
пленняў як кулацкіх, кіруемых
эсэра-меншавікамі, панаваўшая
раней у гістарычнай літаратуры,
з’яўляецца аднабаковай. Яны
былі натуральнай рэакцыяй пра-
цоўных, у тым ліку і бяднейшага
сялянства, супраць насілля
«ваеннага камунізму».
Кранштатцы выступілі су-
праць «партыйнай дыктатуры»,
засілля бюракратаў, «заклапоча-
ных сваім уласным дабрабытам»,
за «перадачу ў рукі самога
працоўнага народа кіравання
краінай». Іх лозунгам стаў заклік
«Улада Саветам, а не партыям!».
Паўстаўшыя патрабавалі пра-
весці перавыбары Саветаў, за-
бяспечыць «свабоду слова і
друку для рабочых і сялян...
свабоду сходаў, прафесіяналь-
ных саюзаў, сялянскіх аб’яд-
нанняў»1.
Аб Кранштацкім паўстанні
напісана шмат. Але ці ўсё гэта
78
Нарысы гісторыі Беларусі
праўда? Не, не ўсё. Яно не было
адгалоскам грамадзянскай вай-
ны, «контррэвалюцыйным мяця-
жом». Бо ў ім прынялі ўдзел
ў асноўным тыя, хто ўдзельнічаў
у рэвалюцыі і грамадзянскай
вайне. Рабочыя, сяляне, матро-
сы, якія зусім нядаўна яшчэ
былі класавай апорай.дыктатуры
пралетарыяту, выступілі супраць
новай улады. Гэта было першае
значнае выступленне працоўных
супраць балыпавіцкага рэжыму,
спрабаваўшага лявацкімі мета-
дамі ўвесці камуністычныя
прынцыпы гаспадарання ў
аграрнай краіне з разбуранай
вайною эканомікай і нізкай
культурай народа.
Кранштацкае паўстанне па-
казала, што палітыка «ваеннага
камунізму» не мае перспектывы.
Менавіта гэта паслужыла асно-
вай, дазволіўшай У. I Леніну
прыйсці да вываду аб неабход-
насці кардынальных перамен.
Вынікам гэтага з’явілася новая
эканамічная палітыка (нэп),
распрацаваная ім у лютым —
сакавіку 1921 г. і прынятая
X з’ездам РКП(б). Можна лі-
чыць, што нэп з’явіўся першым
крокам да перамены «ўсяго
пункту гледжання нашага на
сацыялізм»2, аб чым ён заявіў
у пачатку 1923 г.
Мэтай нэпа з’яўлялася ўмаца-
ванне эканамічнага і палітычнага
ўплыву рабочых на сялянства
дзеля захавання ўлады бальша-
вікоў. У першую чаргу гэтаму
спрыяў пераход ад харчрасклад-
кі да харчпадатку, ад пра-
дуктаабмену да таварна-грашо-
вых рыначных адносін. Гэта
была спроба сумясціць сацыяліс-
тычныя прынцыпы адзяржаўле-
най эканомікі, у першую чаргу
прамысловасці і транспарту, з
эканамічнымі законамі капіта-
лістычнага грамадства.
Грунтоўнай зменай погляду
на тэорыю сацыялізму з’явіліся
і новыя адносіны да прыватнага
капіталу. У. I Ленін высунуў
ідэю выкарыстання прыватнага
капіталу ў інтарэсах сацыяліс-
тычнага будаўніцтва. Вопыт нэпа
ў выкарыстанні прыватнага капі-
талу, пераведзенага з «ценявой»
эканомікі ў кантралюемае дзяр-
жавай становішча, і сёння не
страціў свайго значэння.
На рэйках нэпа. 3 пераходам
да нэпа прамысловасць пераво-
дзілася на гаспадарчы разлік.
Асновай дзейнасці прадпрыем-
стваў станавіўся прыбытак,
забяспечваючы самафінансаван-
не вытворчасці. ІЙмат якія
фабрыкі і заводы здымаліся з
дзяржаўнага забеспячэння. Ад-
ны з іх зачыняліся і кансер-
ваваліся, іншыя дэнацыяналіза-
валіся і перадаваліся ў арэнлі
арганізацыям і прыватным асо-і
бам. * Праводзілася канцэнтрйч
цыя вытворчасці.' Адмянялас^
сістэма працоўнай павіннасці і
ўраўняльнай аплаты працы.
У цяжкіх умовах праходзіў
пераход да нэпа ў БССР.
За гады імперыялістычнай і
грамадзянскай войнаў, замеж-
най інтэрвенцыі эканоміка краю
прыйшла да заняпаду. Многія
прамысловыя прадпрыемствы
былі эвакуіраваны ў глыб дзяр-
жавы, разбураны ў ходзе вайньі
або разграблены акупантаід
Тыя, што захаваліся, бяздзейнЦ
чалі або працавалі з перабояМІ
з-за недахопу сыравіны і паліва|
У Віцебскай губерні, напрыклад,
Ра ўмовах новай эканалачнай палітыкі
79
са 180 цэнзавых прадпрыемстваў
працавалі поўнасцю або частко-
ва ўсяго 40 %, астатнія бяздзей-
нічалі. Усё гэта ўзмацнялася
страшэннай безгаспадарчасцю і
некампетэнтнасцю новай улады
і назначаных адміністратараў.
У адпаведнасці з новымі ўмо-
вамі гаспадарання была праве-
дзена рэарганізацыя кіраванпя
прамысловасцю.»Яго асноўным
звяном сталі трэсты і групавыя
кіраўніцтвы. г Істотнай розніцы
паміж імі ў характары дзейнасці
фактычна не было. Калі першыя
аб’ядноўвалі прадпрыемствы ад-
наго профілю, то другія —
розныя прадпрыемствы, разме-
шчаныя ў адным раёне ці го-
радзе. Акрамя таго, асобныя
прадпрыемствы атрымалі статус
аўтаномнага заводакіравання.
Савет народнай гаспадаркі Бе-
ларусі (СНГБ) ажыццяўляў
агульнае кіраўніцтва 15 група-
вымі кіраваннямі і 16 завода-
кіраваннямі прадпрыемстваў.»
У межах СНГБ групавыя кіра-
ванні, трэсты і асабліва прадпры-
емствы атрымалі шырокую гас-
падарчую самастойнасць.
3 другой паловы 1921 г.
пачаўся перавод прамысловасці
на рэйкі нэпа. Да канца 1922 г.
па Беларускай ССР, а таксама
Віцебскай і Гомельскай губер-
нях, якія тады не ўваходзілі
ў склад рэспублікі, у падпарад-
каванні саўнаргасаў было пакі-
нута ўсяго 167 прадпрыемстваў
з 595 .
Пераход прамысловасці на
Рэйкі нэпа заняў другую палову
1921-га і ўвесь 1922 г. Працэс
"эты быў супярэчлівым: зачыня-
чіся нерэнтабельныя дзяржаў-
нЫя прадпрыемствы, у той жа
час адбываўся хуткі рост арэнда-
ваных і прыватных прамысловых
аб’ектаў, асабліва рамесніцкіх
і саматужных майстэрняў. Палі-
тыка Савецкай дзяржавы была
скіравана на падтрымку дробнай
вытворчасці, здольнай у кароткі
' перыяд ліквідаваць таварны го-
лад, расшырыць тавараабарот
паміж горадам і вёскай.
Пяжкае становішча прамы-
^словасш дапаунялася вос’Грым
паліўным крызісам. Па 4—6 і
больш мёсяцаў прастоймлі з-за
—адеўтнасці палГва шклозаводы
«Глўша», «Старэва», «Елізава»
і інш. У Мінску прадпрыемствы
былі забяспечаны палівам усяго
на чвэрць. Прайшоўшае 16 люта-
га 1921 г. пасяджэнне прэзідыу-
ма СНГБ адзначала наяўнасць
«паліўнага крызісу» і прыняло
пастанову правесці Тыдзень вы-
вазкі паліва. Многія працоўныя
калектывы прынялі ўдзел у
нарыхтоўцы і вывазе дроў. Гэта
крыху зменшыла вастрыню
праблемы.
За гады вайны прыйшоў у
заняпад~Траненарт. На станцый-
мббГ шляхах сабралася шмат
Пжворых» цягнікоў і вагонаў.
•гНа^Заходняй чыгунцы ў лютым
1922 г. такіх цягнікоў было
38,7 %. Колькасць неадраманта-
ваных пасажырскіх вагонаў у
1922 г. даходзіла да 81,3 %.
Наогул, чыгуначная гаспадарка
мела сур’ёзныя разбурэнні. На
ўсім шляху ад Барысава да
станцыі Негарэлае, гііто на захад
ад Мінска, былі разбўраны мас-
ты, станцыйныя будынкі, сістэ-
мы водазабеспячэння і часткова
тэлеграфныя лініі. У ходзе вай-
ны былі ўзарваны і спалены
масты на рацэ Прыпяць каля
80
Нарысы гісторыі Беларуёі
Мазыра, праз Бярэзіну каля
Шацілак, на Дняпры каля Рэчы-
цы, праз Заходнюю Дзвіну
каля Полацка і інш. Аднаўлен-
чыя работы ішлі марудна.
У цяжкім становішчы знахо-
дзіліся і рабочыя-чыгуначнікі.
Харчовыя пайкі выдаваліся не-
рэгулярна. Рабочыя тэлеграфнай
лініі Аляксандраўскай чыгункі
скардзіліся ў маі 1921 г., што
зусім разуты і не могуць несці
службу.
Не ў лепшым становішчы зна-
ходзіўся і мясцовы транспарт.
Прыватнае рамізніцтва за гады
вайны рэзка скарацілася. Гра-
мадскі транспарт толькі нара-
джаўся. У Гомельскім упраўлен-
ні мясцовага транспарту ў па-
чатку 1922 г. мелася ўсяго 12
грузавых аўтамашын і 25 коней;
19 аўтамашын і 170 коней мела
ўпраўленне мясцовага транспар-
ту Мінска. Адным з яго падраз-
дзяленняў з’яўлялася конна-
чыгуначная дарога. Не працаваў-
шая з 1918 г. конка 7 жніўня
1921 г. аднавіла перавозку паса-
жыраў. Яна мела 10 вагонаў,
якія рабілі па 16 кругоў у суткі.
Да сярэдзіны 20-ых гадоў конка
з’яўлялася асноўным відам га-
радскога транспарту.
-У гэты ж час быў яр^апіза-
ваны аўтобусны рух. Аўтобусныя
трошай—за—гады—вайны ката-
страфічна ўпала. Даваенны зала-
ты рубель у лютым 1922 г.,
напрыклад, адпавядаў 150 тыс.
савецкіх рублёў. Калі ў даваенны
час заработная плата рабочых
складала 20—30 залатых рублёў,
дык за студзень — кастрычнік
1921 г. у Мінску і Віцебску
яна перавысіла мільён. У параў-
нанні з даваенным часам пакуп-
ная здольнасць грошай знізілася
ў шмат разоў. I гэты працэс
фактычна працягваўся ўвесь
1922 г. У Мінску толькі з 1 сту-
маршруты ццалягМІ з цэніра -дзеня 1922 г. па 1 лютага 1923 г.
горада на Ляхауку і Серабранку, кошт аднаго фунта чорнага хле-
У сувязі з пашырэннем ~ аўто- ба вырас з 500 да 11 тыс. савец-
-------т-я—р----„ліка 1928 г._ кіх рублёў. Гэта абясцэньвала
мінская конка была ліквідавана.-зарПлату, зніжала матэрыяль-
У сярэдзіне 20-ых гадоў быў ную зацікаўленасць у працоўнай

У сярэдЗІне 20-ьіх гадоў быў
пакладзены таксама пачатак
міжгароднім аўтобусным зносі-
нам. У пачатку мая 1926 г.
мелася 14 аўтобусных маршру-
таў агульнай працягласцю 570,8
км, у іх ліку Мінск — Чэрвень,
Магілёў — Доўск і інш.
Не менш вострай праблемай,
якая непасрэдна ўплывала на
становішча прамысловасці і
транспарту ў пачатку 20-ых гт.,
з’яВРіася цяжкае матэрыяльнае
стЯновннча-рябочагакласа. Фаб-
рычна-заводскі камітэт дзяр-
'жаўных шчаціннай і шчОТачных
фабрык Віпебска-адзначаў^ штс
з-'за””знясільвання рабочыя на
-нрадпрыемеінах налЯПЖ ў не-
прНтомнасці. Паёк, якіТм~выда-
ваўся,"забяспечваў толькі н'апаў-
гаяеднзе існаванне сям’і Т~з’яў|
, дяўсп фшятачНаліатуралізаванаі
заработнай—плаТайі "Грашовая
~ аплата працы ніякага значэння
не мела, таму што яе ледзь
хапала на выкуп пайка. Вартасць
дзейнасці.
Кдбчіеяк-падарымліваць жыц-
цевы мінімум рабочых~Ва~ўмовах
інфляцыі, прыходзілася сістэма-
’гычна павядшвйж^зарабэтнуі°
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
81
плату. У снежні 1922 г. сярэдняя
-зарйлата рабочых дасягнула
4952" тыс. руб. СаіфаудыТТрошы
ў той час зараблялі торбамігАяе
рублг гэтыя выказваючысяГ~Ту-
часнай тэрміналогіяй, "былі
«драўлянымі», дзяржава (як і
зараз) друкавала іх мільярдамі.
Толькі *за кас'Грычнік—1-924—=—неатрыманнем пайка за чэр-
сакавік 1922 * г. Наркамфін
БССР атрымаў з цэнтра болып
200 млрд. рублёў. Эмісія грошай
суправаджалася хуткай інфля-
цыяй.
Нэп патрабаваў карэннай зме-
ньГ~фЙіансавай палітыкі, увя-
дзення ірашойага абароту 3 гэ-
тай МЭ'гай была адноЎлена пдаіа.
за водпуск дзяржяўц^у пря^.
Тау і тавараў, уведяецы пра»»-
і ўекеенЫЯ~падаткі. тпэряг □мдд-
цовых падаткаў і збораў. Гэта
салйёйнічала умаі,а°зтнгга фіш""-
'савай сістэмы, стабілізацыі гро-
шай. Ў 1923—1924 гг. адбыўся
пераХод" да чырвонца, якГ меў
высокўю"пакўпную здоЛБнаець.
УЎючатіеу^О^ых гадоў катаст-
рафічна ўпала прадукцыйнасць
працы, якая ледзь дасягала 10—
30 % даваеннай. Выключна ніз-
кай стала працоўная дысцыплі-
на. Прагулы і спазненні прынялі
масавы характар. На прадпры-
емствах Г омельскай губерні пра-
гулы рабіла палова працуючых.
I калі сёння, хай у меншай
ступені, назіраюцца такія ж
з’явы, то прычына іх аднолька-
вая: яны звязаны з сацыяльна-
эканамічным становішчам рабо-
чага класа, незадаволенасцю ім.
Цяжкасці існавання рабочых
пэалынап платай. ВстшГчаста і
.іе—і—наёк нсгГвыдавалі або
ныдавалі з затрымкай і ў урэза-
нымвыглядзе,што—выклікала
/^езадавальніенне, а часам Г
^забастбукШ Напрыклад, з-за
'’цяжкага эканамічнага станові-
шча 14 студзеня 1921 г. баста-
валі рабочыя Добрушскай папя-
ровай фабрыкі. У сувязі з за-
трымкай заработнай платы і
вень — жнівень дэлегацкі сход
рабрчых фабрыкі прыняў рэ-
залюцыю, дзе гаварылася, што
ва ўмовах голаду працаваць «не
ўяўляецца магчымым», і зрабіў
заклік спыніць працу. Адказам
улад на праведзеную 16 верасня
аднадзённую забастоўку з’явіўся
арышт 6 яе зачыншчыкаў.
У снежні 1921 г. забастоўку
вравялі рабочыя мінскага завода
-«Энергія».
___Моцнае хваляванне рабочых
у~красавіку^^маГІ922-^. адбы-
лося~з«згГНёсвоечасовай выдачы
заріетатыгтлтЭйка на чыгунцы.
Цеаднаразовьія-хваляванні—з-за
пяжкяга экянамічнага цтанові-
іцча—мелг~~месца—ў~Ралпўных
гомельскіх чыгуначных майстэр-
нях. Яны скончыліся толькі ў
маі 1922 г., калі ў ходзе
скарачэння калектыву былі
звольнены зачыншчыкі і іншы
«кулацкі» элемент. Менавіта з
тых гадоў лічыць ініцыятарамі
забастовак эсэра-меншавікоў і
кулакоў стала ў гістарычнай
літаратуры абавязковым. Ад-
крыта цісаць аб тым, што ва
ўмовах савецкай улады рабочыя
могуць самі ўздымацца на аба-
рону сваіх эканамічных інтарэ-
саў, было недапушчальна. Але
яны падымаліся. У чэрвені
1921 г. з-за спынення выдачы
пайка баставалі рабочыя шавец-
кай майстэрні Гарадка, хваля-
82
Нарысы гісторыі Беларусі
ванні мелі месца на Наспенскім
шклозаводзе і інш.
_ 3 прычыны нізкага жыццёвага
узроўню назіраліся масавыя
раскраданш пауфаЬрыкатау г
гатовых вырабаў. У справаздачы
"Віцебскай губернскай эканаміч-
най нарады за студзень —
кастрычнік 1921 г. адзначалася,
што нізкая вытворчасць прад-
прыемстваў абумоўлівалася не
толькі частымі прастоямі, але і
«вельмі нізкай аплатай працы».
У гэтых умовах, гаварылася
далей, «раскраданне на фабры-
ках і заводах стала звычайнай
з’явай, увайшло як бы ў парадак
рэчаў, бо ніякія меры барацьбы
з імі не памагалі». Разгарнуўшы-

еіановішча і нізкай культуры
раНшшя^ лн і ііццых~ррші/даў-
йікоў грамадства, крадзеж стаў.
спадарожнікам савецкай. са-
Аб памерах гэтай з’явы свед-
чаць наступныя факты. На
кардоннай фабрыцы «Пудаць»
(Веліжскі павет) з вырабленых
1000 пудоў прадукцыі рабочыя
раскралі палову. Сістэматычна
да5—10 % пражы раскрадалася
на віцебскай ільнопрадзільнай
фабрыцы «Дзвіна» і Высачан-
скай суконнай фабрыцы (Віцеб-
скі павет). На многіх прадпры-
емствах рэспублікі кралі да 25—
40 % прадукцыі.
Дзеля змяяшэння крадзяжу
на прадпрыемствах праводзіліся
сходы, на якіх асуджалася гэта
з’ява. На Барысаўскай запалка-
вай фабрыцы такі сход прыняў
пастанову спыніць крадзеж, а
парушальнікаў пастановы зваль-
няць з працы і нават аддаваць
пад суд. Але патрэбнага выніку
даная жорсткая мера не давала,
ч--ЦяжкпйІ—-бььді—і жыллёвыя
ўмовы працоўных. За гады вой-
н^ударадах Беяаруеі-было раз-
бурана ПОП тыс-ш м жыпля
V- сярэднім ма _аднаго . жыхара
~~прыхол.зілася 1.35 кв. сажня
каоыснай плошчы замест 1,8 па
норме4. Шмат жылля было не-
прыгодным. Выступаючы на III
сесіі ЦВК БССР, старшыня Ба-
рысаўскага гарсавета А. Хацке-
віч адзначыў, што «рабочыя ба-
рысаўскай запалкавай фабрыкі
«Бярэзіна» туляцца ў напаўраз-
бураных дамах або ў дамах,
зусім непрыгодных для жылля».
Цяжкае становішча з жыллём
было і ў іншых гарадах.
3 мэтай паляпшэння жыллё-|
вых і бытавых умоў рабочыя?
ЦВК РСФСР у сакавіку 1921 г.
прыняў пастанову аб стварэшЦ
цэнтральнай і мясцовых камісіЯ
па паляпшэнню быту рабочыхі
Цэнтральная камісія ЦВК БССР
па паляпшэнню быту рабочых
была арганізавана 17 красавіка
1921 г. Неўзабаве такія ж камісіі
былі створаны пры кіруючых
прафсаюзных камітэтах і наі
прадпрыемствах. Камісіі мел|
вельмі абмежаваныя магчыма-
сці, але і ў гэтых умовах яяы
працавалі даволі плснна. Сярод
рабочых было праведзена абсле-
даванне жыллёвых умоў і ўзяты
на ўлік тыя з іх, у каго яны
былі асабліва дрэннымі. Шмат
хто перайшоў у малазаселеныя
кватэры або ў памяшканні, вы-
зваленыя пры ўшчыльненні роз-
ных арганізацый. У Мінску
толькі за май — жнівень 1921 г.
была прадастаўлена жыллёвая
плошча 4650 чалавекам.
Камісіі прафсаюзаў Віцебскай
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
83
губерні перасялілі з непрыгод-
ных кватэр у лепшыя 250 сем’яў.
321 кватэра была адрамантава-
на, а на рамонт 542 выдадзен
матэрыял. Неабходна адзна-
чыць, што дзейнасць камісій па
паляпшэнню быту рабочых насі-
ла кампанейскі характар і праз
некалькі месяцаў спынілася.
Увага да запатрабаванняў рабо-
чых не стала нормай штодзённай
дзейнасці прафсаюзных, пар-
тыйных камітэтаў, органаў са-
вецкай улады.
К АПСКІМ V пачятку ?О-ыу гНД^ў
было харчаванне рябочых і іх
сем’яў. Звяртаючыся з пісьмом
да” Н аркомхарчу РСФСР 12 лю-
тага 1921 г., СНГ БССР паведам-
ляў: «Горад Мінск перажывае
цяжкія дні... Цяжкае харчовае
становішча Беларусі і поўная
адсутнасць прадметаў шырокага
ўжывання пазбаўляюць нас
магчымасці што-небудзь выда-
ваць рабочым». Як адзначалася
ў справаздачы Наркамздрава
БССР за лістапад 1920 — каст-
рычнік 1921 гг., «гарадскія рабо-
чыя з прычыны дарагавізны пра-
дуктаў карыстаюцца мізэрным
харчаваннем, што вельмі шкодна
' адбіваецца як на агульным стане
 здароўя, так і на прадукцый-
насці іх працы»5.
Рабочыя сем’і жылі-галална-
ватаужутпгяпьхэрч пя рынку ч-чя
ДараГоўлі было немагчыма. 3-за
Дрэнна апальвалася.—-Реяад- і
*ёолад~" скуяанаспь—і—антыеанГ
тарыяз’явіліся прычыняй мяся-
Шфу, дызёнтэрыі і інш.
Ратуючьіся_ад_шладу,--хеладу і
Хвароб, шмат__жы*ароўГарадоў
«выязджалі—ў—ннныя—мясціны,
_дерасяляліся ў вёеку. Колькасць
гарадскога насельніцтва ў 1922 г.
у параўнанні з 1917 г. скараці-
лася ў БССР з 280 да 184 тыс.
„„„ в
Цяжкае эканамічнае станові-
шча рэспублікі ўзмацнялася ма-
савым палітычным і крыміналь-
ным бандытызмам. Усяго за
1921 —1922 гг. было ўчынена
болып 2,1 тыс. бандыцкіх напа-
дзенняў. 3 тэрыторыі Полыпчы
сістэматычна засылаліся банды,
учыняўшыя пагромы і падпалы.
Толькі ў 1921 г. імі было зроб-
лена 217 пагромаў у 169 населе-
ных пунктах, ад якіх папакута-
вала больш 3 тыс. сямей, пера-
важна яўрэйскіх. Дзесяткі лю-
дзей былі забіты. Як адзначаў
ЦК КП(б)Б, у ходзе ўсяго
1921 г. працягвалася гарачая
барацьба з бандытызмам. Толькі
з 1922 г. пачынаецца праца па
аднаўленню гаспадаркі7.
Голад і іншыя пяжкасці пры-
гнечана ўплывалі на настрой
рабочых, паоаджалі пёсімізм,
кіаркоту. Яны аказвалі непа-
'~грэдны-ўпдыў і на іх палітычную
пазіцыю. Пад уздзеяннем цяж-
кага "Экэттамгчнага—стаповішча
нбкаторыя рабочыя выходзілі з
бадьшавіцкай партыі. Іншыя па-
пйдалі пад уплыў эсэраў Гмёнша-
вікОў;—анархісцкіх ~ элемёнтау,
якія~'БьГс"тупал1-э--кпьгтыт<ай па-
лІТЫКЛбальшавікоў, абвінавачва-
лі іх у няздольнасці кіраваць
краінай, у дыктатуры і тэроры.
Камуністычныя ячэйкі прад-
прыемстваў былі ў той час
малалікімі і не маглі аказваць
сур’ёзнага ўплыву на фарміра-
ванне палітычнага настрою ра-
бочых. Так, на Добрушскай
84
Нарысы гісторыі Беларусі
папяровай фабрыцы, дзе з 1200
рабочых да паловы з’яўляліся
сялянамі, меўшымі сваю гаспа-
дарку ў вёсцы, вялікім уплывам
карысталіся прыхільнікі эсэраў.
На запалкавай фабрыцы
«Днепр» у 1921 г. з 660
працуючых меліся 4 камуністы.
Па словах сакратара ячэйкі
С. Е. Зайцавай, яе члены не
карысталіся давер’ем. Паміж ра-
бочымі пераважалі анарха-эсэ-
раўскія погляды. Такое ж стано-
вішча было і на наспенскім
шклозаводзе «Адраджэнне»8.
У ходзе кампаніі па падтрымцы
суда над правымі эсэрамі (май
1922 г.) рабочыя Добрушскай
папяровай фабрыкі і Гомель-
скага хімічнага завода адмові-
ліся прыняць рэзалюцыі, дзе
асуджаліся эсэры.
Пераход да новай эканамічнай
^літыкЕЛ—БССР, Віцебскай і
Томельскай губёрнях быў^суст-
РЭТЫ~ЯеЗДтаэЙацмя Ряг7[едгчяам
на тлумачальную працу, ішйат
хто не разумеў нэпа. VI парт-
канфербйцыя і'омельскай губер-
ні (люты 1921 г.) катэгарычна
адхіліла лінію на замену харч-
паскладкГ~ ~хЭрчпадаткам; - як
•крбкТ аслабляючы дьіктатуру
ноалетарыяту. Сакрагар Гомель^-
скага губкома М. Хатаевіч
адзначаў, што да 1922 г. умовы
новай эканамічнай палітыкі
яшчэ не былі засвоены ўсімі
членамі партыі і заўважаліся
значныя выхады і выключэнні
з партыі. Асабліва частыя выха-
ды наглядаліся ў апошнія меся-
цы 1921-га і ў пачатку 1922 г.
Але і да кастрычніка 1922 г.
адсеў з партыі па губерні пера-
вышаў прыём, калі выбыла 211
чал., а было прынята 168.
3 ліку выбыўшых 30 % складалі
рабочыя.
Такі ж настрой адзначаўся
сярод камуністаў і беспартый-
ных Віцебскай губерні. На прай-
шоўшай 21 красавіка 1921 г.
беспартыйнай рабочай канфе-
рэнцыі Віцебска па дакладу
старшыні губвыканкома I. Ва-
рэйкіса «Аб бягучым моманце»
была адхілена прапанаваная
бальшавікамі рэзалюцыя і пры-
нята меншавіцкая, у якой
асуджалася сацыяльна-экана-
мічная палітыка бальшавіцкай
партыі. Гэту рэзалюцыю падтры-
малі рабочыя сходы акулярнай
і іголкавай фабрык.	<
___Аднак болыпасць працоўных
БССР адобрылі пераход да
новай эканамічнай палітыкі. На
шматлійх мітынгах і сходах
"Тірацоўных калёктывауТ* з’ездах
прафсаюзаў выносіліся рэзалю|
цыі, ухваляўшыя нэп, курс на
аднаўленне народнай гаспадаркі.
Сход работнікаў камунальных
прадпрыемстваў Гомеля 30
жніўня 1921 г. вырашыў лічыць
праводзімую дзяржавай новую
эканамічную палітыку, вядучую
да адраджэння буйной прамы-
словасці і сельскай гаспадаркі,
перамогі над разрухай, правіль-
най і абяцаў цалкам яе падтры-
моўваць і садзейнічаць правіль-
наму яе правядзенню. Падобныя
да гэтай рэзалюцыі прынялі ў
жніўні — верасні 1921 г. з’езды
рабочых саюзаў металістаў, дрэ-
ваапрацоўшчыкаў, скурнікаў,
3-яя канферэнцыя прафсаюзаў
Віцебскага павета (лістапад
1922 г.) і інш.
Дзякуючы падтрымны рабоча-
га^класа. лшвая- экппамічнаЯ
пя літыкя прап^дэіла^я ў ЖНппё-
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
85
аб’ём прамысловай
за 1921 г. узрос
1922 г.—на 50 %.
дасягнута шляхам
і паляпшэння тэх-
прыносіла свае першыя вынікі.
НяГледзяпгВГТі^шматлГкіяІ^ж^
ка&ЦІ,—уж©—ў—1921—1922 гг.
пачалося аднаўленне прамысло-
Цасіці Па Гомельскай губерні,
напрыклад,
вытворчасці
на 31 %, у
Гэта было
аднаўлення
нічнага стану прадпрыемстваў,
удасканальвання арганізацыі і
тэхналогіі вытворчасці, інтэн-
сіфікацыі працы.
20 лютага 1921 г. было аб’яў-
лена аб'пўскўТтаГдаярЖаўнага
машынабудаунічягя Т «^гуна-
лгценнага завода «Энергія» ў
вытворчае-абядпанне ім .Каст-
рычніцкай рэвалюцыі). У 1921 —
вёдры,
іншых
1921 г.
лезныя плугі, лыжкі,
вялося чыгуннае ліццё, рабіўся
рамонт абсталявання
прадпрыемстваў. Ужо ў
на заводзе быў пабудаваны новы
цэх, які дазволіў павялічыць
колькасць рабочых з 60 да .115
чалавек.
У 1921— 29. гг яднянілі вы-
г асць шклозавбд «Старэва»,
крыштальная фабрыка «Бары-
:аў»; лесазавцды ў Бабрўйскў,
фанерны завод і запалкавая
фабрыка «Днепр» (Рэчыцкі па-
зет), завод «Метал» у Мінску,
фабрЫка запалкавай саломкі ў
Крупках і шэраг іншых.
Аднавілі работу або былі арга-
іізаваньь-кааііерагыўнын .І~5Саб~
ііва—-прыватныя прамысловыя
ЎстаневБг—Па~~данш." пеоапісу
192Э~т., у"'Тарадах~Тгарадскіх
іасёлках рэспублікі налічвалася
Ю 367 прадпрыемстваў, у тым

ліку 35 % дзяржаўных, астатнія
~былі прыватнымі9.
Але 1922 г. прынёс і вялікія
эканамічныя цяжкасці. Ужо
вясной у~рэспўбліцы--пачаў-ад-
чуваЦЦаПкрызіс збытўГ51гСг-зіяў~.
ленне 6брю выклікана імкненнем
дзяржзйы шляхам устанаулення
выСбкіх цэн на прамыслевыя
тавары атрымаць за кошт сялян-
неабходныя сродкі для
аднаўлення буйной прамысло-
васці. Прычынай крызісу з’яві-
ліся таксама нізкая прадукцый-
насць працы ў прамысловасці,
вялікія накладныя расходы і інці.
Ножны цэн (высокія на прамта-
вары і нізкія на сельгаспрадук-
ты) у 1922—1923 гг. рабіліся
ўсё болыпымі. У кастрычніку
1923 г. за прададзеную прадук-
цыю селянін мог набыць прамта-
вараў у параўнанні з даваенным
часам менш ў 7 разоў. Да па-
чатку 1924 г. гэты разрыў скара-
ціўся, але пакупная здольнасць
сялян была ў 4 разы ніжэй
даваеннай. Гэта прывяло да таго,
што жыхары вёсак, востра ад-
чуваючы патрэбу ў прамтаварах,
вымушаны былі скараціць іх за-
купку.
У ВЫНІКУ ЗМЯіІІрння дбмту
пачалося затаварр^цц» ^раднрч-
лася нерэалізаваная праДукцыя.
Абвастрыліся фінансавыя цяЖ="
касці Іірадпрыёмствау. Нап~па-
грезай банкруптва гпмат якія
заводБГТ'фабрыкі былі вымуша-
ны зачілнятптя ябіа-цФяяцнтГгкаря-
чаць вытворчасць, звальняючы
частку рабочых. Са 135 прадпры-
емстваў Гомельскага губсаўнар-
гаса болыпасць спынілі свае
існаванне. У ято падпарадкаван-
86
Нарысы гісторыі Беларусі
ні засталося 51 прадпрыемства
і 8 у рэзерве.
Вялікая ўвага ў гады аднаў-
лення гаспадаркі ўдзялялася
павышэнню прадукцыйнасці
працы рабочых. 3 гэтай мэтай
у 1921 г. была праведзена шы-
рокая кампанія прамысловай
прапаганды, у ходзе якой на
мітынгах і сходах растлумачва-
лася неабходнасць напружанай
работы. На іх падтрымлівалася
лінія на павелічэнне прадукцый-
насці працы як найкарацейшы
шлях росту аб’ёму вытворчасці
і паляпшэння жыцця.
Кампанія прынесла свае выні-
кі. Ужо ў 1922/23 гаспадарчым
годзе ў параўнанні з 1921/22 г.10
у харчовай прамысловасці вы-
творчасць працы вырасла на
95 %, у шкляной — на 85 %,
у гарбарнай — на 77 % і г. д.
Стымулюючым фактарам па-
вышэння прадукцыйнасці працы
з’явілася ўвядзенне яе нарміра-
вання і перавод большасці рабо-
чых на здзельна-прэміяльную
аплату. Гэта прывяло да росту
вытворчасці, паляпшэння пра-
цоўнай дысцыпліны. Да канца
1924 г. прадукцыйнасць працы
ў прамысловасці наблізілася да
даваеннай і працягвала павяліч-
вацца. Па гэтай галіне з
1922/23 гаспадарчага года да
1927/28 г. выпрацоўка на аднаго
рабочага ўзрасла з 4 руб. 30 кап.
да 6 руб. 87 кап. Але аб’ём
вытворчай прадукцыі не мог
задаволіць нават мінімальныя
патрэбы грамадства.
У гэтых умовах дзяржава ўзя-
ла курс на фарсіраванне інтэн-
сіфікацыі працы. Менавіта ў
—гады -быў—надладзены
пячатяк шнкі-зп валам, коЛь-
каснымі паказальнікамі. Выні-
какГТэтаіГТші^^
жаўны манапалізм вга—-сродкі
вытворчяспі дязналяўшмшюіфі-
куючы працу на шкоду якасці
прадукцыі, дабівацца высокіх
колькасных паказчыкаў, павы-
шаць рэнтабельнасць вытворча-
сці. Заробак рабочых залежаў
<'~ў/асноуным ад'колькасн5&. а не
"ад якасных паказальнікаў. Гэта
__:—~-Т”--
—у^санчатаотпКГвыніку разоэшч-
ГО-
Адносіны да-Лрыватніка. 3
Пбраходам^жу~~Н5йа~~ змяніліся
~аітносіны дзяржяпы—дг~прыкят-
нага^канн’алу: ДЗкрэтам СНК
•'РСФСР ад 17 мая 1921 г. абвяш-
чалася падтрымка дробных пры-
ватных і кааператыўных сама-
тужных прадпрыемстваў, неда-
пушчальнасць залішняй рэгла-
ментацыі і фармалізму, абмя-
жоўваючых гаспадарчы пачын
асобных прадпрымальнікаў і
груп насельніцтва.
Прыцягненне прыватніка да
ўдзелу ў прамысловым будаўніц-
тве было смелым і выключна
эфектыўным крокам у пад’ёме
эканомікі, паляпшэнні жыцця
працоўных. Гэты вопыт каштоў-
ны і сёння. Як і пры пераходзе
да нэпа, мы маем таварны голад,
разладжаныя фінансы, эмісію і
інфляцыю, беспрацоўе, незада-
воленасць пераважнай больша-
сці насельніцтва эканамічнай
палітыкай ўрада. У наяўнасці
эканамічны і палітычны крызіс,
які па вастрыні сваёй не ўступае
крызісу пачатку 20-ых гадоў.
Уцягванне прыватнага капіта-
лу з утоенага становішча ў
Ва ўмовах новай жанамічнай палітыкі
'87
легальны абарот на аснове нэпа
садзейнічала хуткаму пад’ёму
дробнай вытворчасці і росту
таваразвароту. У Віцебску,
напрыклад, ужо ў верасні
1921-га мелася 1997 прыватных
гандлёвых і прамысловых прад-
прыемстваў,
Перадумовай развіцця дроб-
най саматужна-рамеснай вы-
творчасці з’яўлялася наяўнасць
мясцовых сыравінных рэсурсаў і
рабочых рук, складанае станові-
іпча дзяржаўнай прамысловасці.
Значнае развіЦцё дробнай вы-
гвпрчаспГ^г?іл~ядной з~асаблі-
засцей-Беларусі» Аграрная пера-
іаселенасць вёскі, малазямел-
іе, "лішаж~~сваббдныХ—раб»цых__
іук сярод насельніцтва мястэчак
гарадоу сррыяпі—-развіццю
іустарна-рамесніцкіх промы-
лаў, дробнага гандлю. Боль-
насць рамеснікаў і гандляроў
кладалі яўрэі. Прадпрымаль-
ііцтва было іх нацыянальнай
. ысай, якая склалася гістарычна.
Заняпаўшыя ў гады вайны і
I эвалюцыйных пераўтварэнняў
і ромыслы і гандаль з пераходам
, а нэпа хутка пачалі адраджац-
а. Дзякуючы падтрымцы дзяр-
хавы ў першай палове 20-ых гг.
ысячы людзей зацікавіліся про-
тысламі. Адкрылаея мноства
: івейных, шавецкіх, слясарных
дрэваапрацоўчых майстэрняў,
! якарняў, лавак, забяспечыў-
і іых , хуткі рост вытворчасці і
аваразвароту. Па даных пе-
апісу 1926 г., у рэспубліцы
алічвалася 60 178 дробных пра-
ысловых прадпрыемстваў, на
‘ кіх было занята 100 725 чала-
ік. 3 іх прыватных было 58 034
- 10 295 наёмнымі работнікамі11.
Пераважная болыпасць прад-
прыемстваў былі дробнымі і
працавалі без наёмных рабочых.
Іх гаспадары з’яўляліся непа-
срэдна і вытворцамі, адносіць
якіх да буржуазіі, няхай і
дробнай, неапраўдана. Сацы-
яльна-эканамічнае становішча
гэтых людзей мала чым адрозні-
валася ад становішча рабочых.
Большасць з іх працавалі ў тых
жа памяшканнях, дзе і жылі,
Рабочы дзень рамеснікаў пра-
цягваўся 10—12 і болып гадзін,
заробак не перавышаў аплату
працы фабрычна-заводскіх ра-
бочых.
Сацыяльна-эканамічная палі-
тыка дзяржавы ў адносінах да
кустароў і рамеснікаў нярэдка не
ўлічвала іх цяжкае становішча.
Патэнтныя і іншыя плацяжы
былі высокімі. Як адзначаў
Наркамфін БССР, для некато-
рых груп насельніцтва (сялян,
кустароў) падатковае ярмо было
вельмі цяжкім12. У 1924/25
гаспадарчым годзе наглядалася
«адліга» ў адносінах падатка-
абкладання дробных тавара-
вытворцаў, але з пераходам
да індустрыялізацыі іх станові-
шча зноў пагоршылася. Быў
узяты курс на павелічэнне
падаткаў, каапераванне альбо
выцісканне прыватніка са сферы
дробнай вытворчасці, гандлю і
фінансаў.
1926/27 гаспадарчы год стаў
пераломным у адносінах да
прыватнага капіталу. 8 верасня
1926 г. СНК СССР пастанавіў
«максімальна ўзмацніць абкла-
данне прыватнага капіталу», пе-
райсці да адзяржаўлення дроб-
най вытворчасці і гандлю, што
фактычна вяло да ўдушэння
нэпа. Праводзілася рэзкае ска-
88
Нарысы гісторыі Беларусі
рачэнне грашовага і таварнага
крэдыту прыватнікам, касаваліся
арэндныя дагаворы, павялічвалі-
ся падаткі і г. д. Калі ў 1924/25
гаспадарчым годае максімальнае
абкладанне прыватйых прадпры-
емстваў складала 25 % ад сумы
даходу, то ўжо ў 1926/27 г. яно
павялічвалася да 45 %, а з улі-
кам падатку на сверхпрыбытак
і іншыя плацяжы — да 65—
70 %13.
Гэта прывяло да згортвання
дзейнасці прыватных прамысло-
вых і гандлёвых прадпрыемст-
ваў. Доля прыватніка ў вала-
вой прамысловай прадукцыі з
1925/26 па 1927/28 гаспадарчы
год зменшылася ў БССР з 49,2
да 28,6 %. На 1 кастрычніка
1928 г. у рэспубліцы мелася
толькі 4 прыватныя цэнзавыя
прадпрыемствы. У дробнай вы-
творчасці прыватныя прадпры-
емствы яшчэ выпрацоўвалі
больш 3/4 прадукцыі, але аб’ём
яе хутка скарачаўся.
Паскорыўся працэс выціскан-
ня нэпмана і з гандлю. Толькі з
1926/27 па 1927/28 гаспадарчы
год удзельная вага прыватнікаў
у агўльным аб’ёме таваразвароту
скарацілася з 40,2 да 29,6 %.
За адзін толькі 1927/28 г.
колькасць прыватных гандлёвых
прадпрыемстваў зменшылася
больш чым на 5 тысяч. Такая
палітыка супярэчыла здароваму
сэнсу, пагаршала эканамічнае
становішча працоўных.
Ва ўмовах таварнага голаду,
слабага развіцця абагуленай
тавараразмеркавальнай сеткі,
вострай нястачы фінансавых
сродкаў курс на выцісканне
прыватнага капіталу не адпавя-
даў жыццёвым інтарэсам краіны.
Гэта было адной са шматлікіх
памылак партыйна-дзяржаўнай
наменклатуры ў справе кіраў-
ніцтва эканомікай краіны.
Вынікі самаадданай працы.
Ажыццяуленне нэпа дало ў
Беларускай 32СВ____станоучыя
вынікі. 1923/24 гаспадарчы год
стаў пераломнымГ” ў рабоце
прамысловасці, у жыцці рабоча-
га класа. Пачаўся хуткі рост
прамысловай вытворчасці, пас-
корыліся тэмпы адбудоўчых ра-
бот. За 1923/24—1926/27 гаспа-
дарчыя гады_-быді_адноўлены і
пабудаваньі дзесяткі фабрык і
зйводаў^ ў~іх~~лІКу—-Мінскі
кафёлыйГкерамічны завСД," гар-
барньгдзвод «Балынавіка_.Копы-
скі кафельны завод/кардонавай
фабрыка «Друць», Мінская
шпалерная фабрыка і інпй
Колькасць цэнзавых прадпрыем*
стваў у 1926/27 г. дасягнулі
410, а занятых на іх рабочыя
— 32 137 чал. Асноўныя фонда
прадпрыемстваў склалі 86,5 млй
руб. супраць 58,5 млн. руб. Л
1913 г.	’
Хуткімі тэмпамі павялічваўся
аб'ём валавой пря^укыьп На
прЗцягу 1924—1928 гг. прамыс-
ловая прадукцыя вырасла ў
БССР у 2,3 раза. У 1926/27
гаспадарчым годзе завяршыўся
працэс аднаўлення прамыслова-
сці рэспублікі. Аб’ём валавой
прадукцыі цэнзавай прамысЛІ
васці склаў 67 748,7 тыс. РмД
супраць 61 570,8 тыс. рублЯ
1913 г. Аб завяршэнні адняН
ленчага пёрыяду менавіта ў гзЯ
час, а не ў канцы 1925 г.,1М
лічылася раней, гавораць мноЯ
іншыя факты. Так, праўЙМ
не народнагаспадарчага ўДІ
БССР канстатавала, што
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
89
1а лесазаводзе ў Віцебску, 1924 г.
за год да пачатку першай пяці-
дадкі (гэта значыць у 1926/27
аспадарчым годзе) быў скон-
чаны аднаўленчы перыяд у пра-
чысловасці БССР з пункту гле-
джання дасягнення ёю ўзроўню
даваеннай вытворчаСці14. Пера-
думовай хуткага ўздыму экано-
мікі БССР з’явілася свабода
таварна - рыначных адносін,
спрыяўшых развіццю прыватнай
'ытворчасці.
Выключна важнае значэнне
для развіцця прамысловага па-
тэнцыялу Беларускай ССР мела
^авелічэнне яе тэрыторыі ў 1924
1192(э"гадах, стабілізацьвгфінан-
'ау7~павдішоініе у-зроўіпб^^ара-
ботдаг^даты. ____________
Грунтоўным фактарам з’яўля-
іася і ўзаемадапамога савецкіх
!1эсцублік ў пераадольванні цяж-
/асцей. 3 Расіі і Украіны ў
’еларусь прывозілі мётал, ву-
галь, рознае абсталяванне, тка-
ніну; з Азербайджана — гаруча-
змазачныя матэрыялы і г. д. Гэта
ўмацоўвала эканамічныя сувязі
рэспублік, стварала спрыяльныя
ўмовы для пераадольвання раз-
рухі, аднаўлення і развіцця
вытворчасці. БССР, са свайго
боку, таксама ўносіла важкі
ўклад у развіццё інпіых рэгіёнаў
дзяржавы. Рэспубліка з’яўляла-
ся асноўным пастаўшчыком
драўніны для вугальнай прамы-
словасці Украіны, фанеры,
дражджэй, запалак і інш.
Значны ўклад уносіла яна і ў
саюзны бюджэт. Напрыклад, у
1923/24 гаспадарчым годзе з
усёй сумы даходаў, атрыманых
на тэрыторыі рэспублікі, 57,6 %
было накіравана ў бюджэт
Саюза ССР, у 1927/28 г.—
40,2 %15. Акрамя таго, у бюджэт
СССР накіроўвалася большая
90
Нарысы гісторыі Беларусі
Першыя рабочыя БелДРЭС. 1927 г.
частка сродкаў, атрымліваемых
рэспублікай ад экспарту.
За гады аднаўлення ў струк*
туры прамысловасці ў параўнан-
ні з даваеннай не адбылося
грунтоўных змен. Аснову яе
склаДалі харчовая, дрэваапра-
цоўчая, гарбарная галіны, на
долю якіх прыходзілася асноў-
ная частка агульнага аб’ёму
валавой прадукцыі.
Сярол найбольш дынамічна
-развіваўшыхся галін былі тар“
фйнай, металааіірацоўчвяг-элек-
тразнергетыка___Ужо ў 1922 г.
быў перавышапы дарэвалюцый-
ны ўзровень вытворчасці элект-
раэнергіі. Гэтаму садзейнічалі
пабудаваныя электрастанцыі ў
Гомелі, Полацку, Клімавічах,
Слуцку, іншых гарадах і мястэч-
ках. 20 чэрвеня 1927 г. пачалося
будаўніцтва БелДРЭС. Асвятлі-
ліся вуліцы. У Віцебску, на-
прыклад, у 1921 г. было ўста
ноўлена 35 першых электраліх-
тароў, а ў 1925 г. іх мелася ўж(
250. Усё больш электраэнергі^
ўкаранялася ў вытворчасць. ’
Нарошчвачі нм'гнпрчяупь ме-
Талаапрацоўчыя заводы. Толькі
за'Т922/23— 1 У2э/ 26 Таенадар-
чыя гады аб’ём прадукцыі
металаапрацоўчай прамыслова-
сці павялічыўся ў 5 разоў. Асаб-
ліва гэта адносілася да вытвор-
часці сельгасмашын.
Хуткае аднаўленне прамысло-
ваеці Тявілаеяне теяькі выяікам
эфектыўнасці новай эйанамічнай
палітыкі, але і гераічных нама-
ганняў рабочага класа, скірайа-
ніду «а ядр^д^ннне пряппрые.м-
стваў, павышэнне прадукцыйна-
сці працы. Яны абумоўліваліся
жыццёвай неабходнасцю, усве-
дамленнем таго, што без аднаў-
лення вытворчасці палепшьш1.
Ва ўмовах новай эканамічнай памтыкі
91
сваё становішча немагчыма. Ня-
гледзячы на цяжкасці, людэі
праддваЛГ з ве.рай ў тлГ птто
хутка цяжкасці будуць пера-
ядолё"нВЕГ-жыпнё~схаае- лепшым.
Гэта выклікала энтузіязм, цяр-
плівыя ~адносіны да нізкага
ўзроўнкт жыцця. Вытворчая
актыўнасць рабочых знайшла
сваё адлюстраванне ў правядзе-
нні суботнікаў, стварэнні і
дзейяасці таітворчых^іарад і ка-
місійг V даряай~праіш~рабочых~па
аднаўлённіо прадпрыемстваў,
датэрмідовым-—ВЫкананні вы-
творчых планаў.
. ПравОдзілася ўшаноўванне
рабочых, якія самааддана зма-
галіся за аднаўленне фабрык і
заводаў. Адпаведна дэкрэту ЦВК
РСФСР (сакавік 1921 г.) пера-
давікам вытворчасці прысвойва-
лася ганаровае званне «Герой
Працы». Іх імёны заносіліся
на чырвоныя Дошкі гонару. Ім
выносілі падзякі, уручалі прэміі і
падарункі.
Вопыт нэпа не страціў свайго
значэння і сёння. Дэкларацыі
аб свабодзе форм уласнасці і
адначасовае ўдушэнне падатко-
вым прэсам вытворчай каапера-
цыі і індывідуальнай дзейнасці
з’яўляюцца паўтарэннем раней-
шых памылак. 3 пераходам да
рыначных адносін вопыт дзейна-
сці прыватных таваравытворцаў
і гандляроў павінен быць выка-
рыстаны ў інтарэсах хуткага
падняцця вытворчасці, развіцця
таваразвароту, усталявання леп-
шых умоў жыцця.
Новая эканамічная палітыка
ДЗзволіла ў кароткі~тэрмін
Дабіцца аднаўлення Нрамысло-
ІДЦЦ8ШМЦ
эканоміку і фінансы, палітычнае
становішча, палепшыць матэ-
рыяльнае жыццё працоўных.
Гэта ў першую чаргу—было
звязана з многаўкладнай экано-
мікай, свабоднай дзейнасцю
прыватнага капіталу, асабліва ў
дробнай вытворчасці і гандлі.
Менавіта дробная вытворчасць
паекаральпікам, які ў
кареткі час дазволіў павял ічыць
выраб прадукцыі ~~шырокага
ўжытку, наладзіць таваразварот
з вёскай. Былі створаны рэаль-
ныя ўмовы для далейшага раз-
віцця прамысловасці і ажыццяў-
лення індустрыялізацыі рэспуб-
лікр Але ўжо ў тыя . гады
пачалося—парастанне негатыў-
ных тэндэнцый,~звязаных з раз-
віццём-адміністраЦБГЙна-каманд-
, най сістэмы. носьбітам якой
выступала ў першую чаргу
партыйна-дзяржаўная намен-
клатура. У другой палове
20-ых гт. узмацнілася цэнтра-
лгзЗцыя, йарасіалі—камандныя
меТЗдыГкІраўніцтва эканЗКПКЭЙ,
патааўся актыўны адыход ад
Піэпгй	—. -	.
2. Сельская гаспадарка.
Развіццё кааперацыі
Завяршэнне размеркавання
зямлі. Землеўпарадкаванне, ху-
тарызацыя, арэнда. У выніку
Г1ершай сусветнай і грамадзян-
скай войнаў у поўны заняпад
прыйшла сельская гаспадарка
Беларусі. Плошча пад пасевамі
збожжавых скарацілася ў па-
92
Нарысы гісторыі Беларусі
раўнанні з 1913 г. на 40 %, пад
бульбай — на 55 %. Коней стала
менш на 20 %, кароў — на 34 %,
свіней — на 56 %. Прадукцыя
сельскай гаспадаркі складала
менш паловы даваеннай. Сістэма
харчраскладкі пазбаўляла ся-
лянства зацікаўленасці ў развіц-
ці гаспадаркі. Прамысловасць не
задавальняла элементарных па-
трэб яго ў інвентары і таварах
шырокага спажывання. Тавара-
абмен паміж горадам і вёскай
амаль спыніўся. Узмацнілася
незадаволенасць сялян паліты-
кай «ваеннага камунізму». Таму
рашэнне X з’езда РКП(б) у са-
кавіку 1921 г. аб замене харчо-
вай і сыравіннай раскладкі нату-
ральным падаткам сяляне
ўспрынялі з задавальненнем.
Яны атрымоўвалі права распа-
раджацца па свайму погляду
прадукцыяй, якая заставалася
пасля выплаты падатку, пра-
даваць яе на рынку. З’езд указаў
таксама на неабходнасць развіц-
ця не толькі дзяржаўнага, але
і прыватнага гандлю як асноў-
ных форм эканамічных сувязей
паміж горадам і вёскай. У выні-
ку складвалася своеасаблівая
сістэма эканамічных адносін
паміж нацыяналізаванай пра-
мысловасцю і дробнатаварнай
сялянскай гаспадаркай пры рэ-
гулюючай ролі дзяржавы.
Кіраўніцтва дзяржавы лічы-
ла, што аднаўленне эканомікі
трэба пачынаць з сельскай гас-
падаркі, каб павялічыць вытвор-
часць прадуктаў харчавання для
насельніцтва і сыравіны для
адпаведных галін прамысло-
васці. Важнае значэнне мела
правядзенне першага ў новых
умовах вясенняга севу 1921 г.
Цяжкасці павялічваліся тым,
што частка сялян Беларусі, якія
атрымалі зямлю, адчувала вос-
тры недахоп насення, інвентару,
рабочай жывёлы. Дзяржава вы-
дала ім каля 500 тыс. пудоў
збожжа і бульбы на засеў, знач-
ную колькасць плугоў, барон,
жняярак. Ствараліся майстэрні
і кузні, якія займаліся рамон-
там сельскагаспадарчага інвен-
тару. Паварот у эканамічнай
палітыцы, дапамога дзяржавы
дазволілі сялянам паспяхова
правесці вясенні і зімовы сеў.
Было засеяна больш 80 % да-
ваеннай плошчы.
Прадугледжаны Дэкрэтам аб
зямлі падзел памешчыцкіх і ін-
шых зямель паміж сялянамі
ў сувязі з нямецкай і польскай
акупацыямі на болыпай частцы
тэрыторыі БССР да 1920 г. не
мог быць праведзены. Толькі ў
Віцебскай і Гомельскай губер-
нях, а ў 1920—1922 гг. ва ўсіх
шасці паветах рэспублікі органы
савецкай улады правялі размер-
каванне памешчыцкай зямлі.
У першую чаргу ёю забяспечва-
ліся беззямельныя і малазямель-
ныя сяляне. У выніку сялянства
да 1923 г. павялічыла сваё земле-
карыстанне ў межах БССР
1925 г. на 1 млн. 42 тыс. дзеся-
цін зямлі ў параўнанні з тым,
што яно мела да Кастрычніцкай
рэвалюцыі. Сярэдні памер гас-
падаркі павялічыўся з 8,9 дзе-
сяціны ў 1917 г. да 10,3 дзеся-
ціны зямлі ў 1923 г. Зямлю бяс-
платна атрымалі болып трэці
сялянскіх гаспадарак. Сярэдні
памер гаспадаркі, якая атрымала
зямлю, узрос на 3—4 дзесяціны-
Аднаўленне сельскагаспадар'
чай вытворчасці праходзіла на
ра ўмовах новай эканамічнай паятыкі
93
аснове дробных сялянскіх гас-
падарак. Уся зямля, якой яны
валодалі, уключаючы і атрыма-
ную ў выніку зямельнай рэфор-
мы, заставалася ў індывідуаль-
ным карыстанні. Нацыяналіза-
цыя практычна азначала толькі
забарону куплі-продажу зямлі і
права грамадства распараджац-
ца канфіскаванымі памешчыцкі-
мі і іншымі т. зв. непрацоўнымі
землямі. Гэта значыць, нацыя-
налізацыя зямлі не перашкаджа-
ла існаванню дробнай сялянскай
гаспадаркі.
У адпаведнасці з новай эка-
намічнай палітыкай была аб-
вешчана свабода выбару форм
землекарыстання. Зямельны ко-
дэкс БССР, прыняты ў сакавіку
1923 г., замацаваў нацыяналіза-
цыю ўсёй зямлі. Права кары-
стання ёю прадастаўлялася ўсім
грамадзянам, якія не прымянялі
наёмную працу. Зямля замацоў-
валася за сялянамі.
3 мэтай рэгулявання карыс-
тання зямлёю, ліквідацыі церас-
палосіцы і дальназямелля пра-
водзілася землеўпарадкаванне,
якое стала састаўной часткай
агульнай задачы вырашэння
аграрнага пытання. Мэтай яго
было стварэнне лепшых умоў
для развіцця сельскай гаспа-
Даркі. На аснове добраахвот-
насці сяляне перасяляліся з вё-
сак на хутары і дробныя пасёлкі.
3 боку ўлад перавага аддавалася
ісёлкам, якія лічыліся больш
іыдатнымі для пераходу да
лектыўнай гаспадаркі. Выхад
хутары і пасёлкі, злучэнне
скіданых, дробных зямельных
дзелаў і палос у адным участ-
давалі магчымасць павялі-
'іць прадукцыйнасць працы,
зменшыць выдаткі на апрацоўку
зямлі, падняць культуру земля-
робства.
У адрозненне ад сталыпін-
скай аграрнай рэформы пры
землеўпарадкаванні ў 1925—
1928 гг. праводзілася дадаткова
надзяленне малазямельных ся-
лян за кошт пераразмеркавання
зямлі, адразання лішкаў у ку-
лакоў. 3 гэтай мэтай быў ство-
раны спецыяльны зямельны
фонд, які ў пачатку 1926 г. на-
лічваў у БССР 537 тыс. дзесяцін
зямлі.
Сяляне-сераднякі бачылі ў вы-
хадзе на хутары і пасёлкі маг-
чымасць палепшыць апрацоўку
зямлі, больш рацыянальна выка-
рыстоўваць рабочую сілу. Бед-
някі таксама падтрымлівалі зем-
леўпарадкаванне, паколькі гэта
давала ім магчымасць павялі-
чыць свае надзелы за кошт пера-
размеркавання зямлі. I толькі
заможныя сяляне былі супраць
землеўпарадкавання і хутароў,
баючыся страціць частку зя-
мельнай плошчы.
Народны камісарыят земля-
робства БССР на чале са Зм.
Прышчэпавым, які змяніў на
гэтай пасадзе А. Славінскага,
арганізуючы землеўпарадкаван-
не, праводзіў дзяржаўную палі-
тыку не ў інтарэсах кулакоў,
як пасля яго абвінавачвалі, а ў
інтарэсах сялян, якія падтрымлі-
валі яе.
Вынікі землеўпарадкавання
былі наступныя. На тэрыторыі
ўсходніх абласцей БССР за час
сталыпінскай аграрнай рэформы
на хутары і адрубы выйшла
12,7 % сялян. У працэсе земле-
ўпарадкавання ў 20-ыя гады на
хутары выйшла амаль столькі ж.
94
Нарысы гісторыі Беларусі
Да 1928 г. агульная колькасць
сялян, якія выйшлі на хутары
і адрубы, склала больш за 25 %
усіх гаспадарак. Ім належала
каля 20 % зямлі. Апрача таго,
былі створаны дробныя пасёлкі
на плошчы 1 млн. 394,8 тыс. га.
Усяго з 1921 па 1929 г. было
землеўпарадкавана 3 млн.
540 тыс. га, або каля 44 % агуль-
най плошчы сялянскага земле-
карыстання16.
Каб аслабіць аграрную пера-
населенасць беларускай вёскі,
У сярэдзіне 20-ых гадоў узмац-
нілася работа па перасяленню
сялян у маланаселеныя раёны
Сібіры, Далёкага Усходу. Для
таго, хто перасяляўся, праду-
гледжваліся пэўныя льготы.
У выніку толькі за 1925/26—
1927/28 гг. выехала 74,8 тыс.
чалавек1'. Перасяліліся пера-
важна беднякі. Але, не маючы
дастаткова сродкаў для асваен-
ня атрыманай зямлі, многія з іх
вярнуліся назад. У цэлым пера-
сяленне часткі сялян не змяніла
істотна забяспечанасці зямлёй
беларускай вёскі. Яно толькі
некалькі прыпыніла рост мала-
зямелля.
3 аднаўленнем сельскай гас-
падаркі, умацаваннем гаспада-
рак кулакоў і сераднякоў узрос
попыт на наёмную рабочую сілу.
3 другога боку, у сувязі з драб-
леннем сялянскіх гаспадарак,
хуткім ростам іх колькасці рас-
ла сярод сялян патрэба знайсці
работу па найму. Улічваючы
неаднолькавае размеркаванне
зямлі і сродкаў вытворчасці,
маёмасную няроўнасць сярод
сялян, савецкая ўлада закана-
даўча дазволіла наём рабочай
сілы і працоўную арэнду ў вёс-
цы. У 1929 г. у сельскай і лясной
гаспадарцы БССР працавалі
81,1 тыс. работнікаў наёмнай
працы.
Працавалі па найму пераваж-
на малазямельныя сяляне-бед-
някі, якія не маглі пражыць са
сваёй зямлі. Сярод гаспадарак
з коштам сродкаў вытворчасці
на суму да 400 руб. па найму
працавалі 47 %. 3 іх пастаян-
на — 20,6 %. 3 улікам адпрацо-
вак іх было яшчэ болын. 3 агуль-
най колькасці сялян, якія праца-
валі па найму, для 34 % гэта
з’яўлялася асноўнай крыніцай
існавання.
Наёмнай рабочай сілай ў бела-
рускай вёсцы карысталіся галоў-
ным чынам кулакі і заможныя
сераднякі. Так, у 1927 г. сярод
гаспадарак, якія мелі сродкаў
вытворчасці на суму болып
1600 руб., 59,6 % наймалі ра-
бочых, прычым 52,6 % з іх па-
стаянна — звыш 150 рабочых
дзён у год. Гэта быў наём з мэтай
вядзення таварнай гаспадаркі.
У групе гаспадарак са сродкамі
вытворчасці на суму ад 400 да
1600 руб. рабочых наймалі 30 %
гаспадарак. 3 іх пастаянна —
19,5 % . У большасці выпад-
каў наём тут быў звязаны з ад-
сутнасцю работніка ў гаспа-
дарцы.
Адначасова пашыралася пры-
мяненне арэнды. У 1925 г. ёю
карысталіся каля 7,7 %, У
1927 г.— Н % сялян (беднякі,
сераднякі, заможныя). Адны,
каб пражыць, іншыя — каб ат-
рымаць больш сродкаў для па-
шырэння таварнай гаспадарк1-
Дробная арэнда і наём рабочан
сілы дазвалялі больш поўна
выкарыстаць працоўныя рэсурсй
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
95
і сродкі вытворчасці. Характэр-
на, што памеры арэндных участ-
каў былі невялікімі. Нават у гас-
падарках з Плошчай пасеву ад
8 да 16 дзесяцін сярэдняя
плошча арэнднага ўчастка скла-
дала 3,8 дзесяціны. I толькі
асобныя гаспадаркі з плошчай
пасеву больш 16 дзесяцін арэн-
давалі зямлі па 10 і болыіі дзе-
• 10
СЯЦІН .
Самай шматлікай групай аран-
датараў зямлі былі гаспадаркі
з плошчай пасеву ад 2 да 6 дзе-
сяцін, якія мелі коней і інвентар.
ла іх долю прыпадала каля 70 %
усік арандатараў. Часцей за ўсіх
ідавалі зямлю ў арэнду самыя
дробныя гаспадаркі з плошчай
.іасеву да 1 дзесяціны, паколькі
не мелі чым яе апрацоўваць.
Самі ж сяляне ішлі працаваць
ла найму да замбжных ці ў дзяр-
каўныя гаспадаркі або на прад-
лрыемствы.
У цэлым арэнда ў сялянскай
іаспадарцы БССР у 20-ыя гады
пе атрымала шырокага распаў-
юджання. Гэта' тлумачыцца
і алоўным чынам тым, што не
Гыло буйных прыватнаўласніц-
і іх гаспадарак, якія маглі б зда-
аць больш зямлі ў арэнду.
3 другога боку, па прычыне
жорсткай падатковай і сацыяль-
най палітыкі савецкай улады
Ў адносінах да заможных сялян
усярод іх мала было зацікаўле-
пых у арэндзе зямлі з мэтай
трыманпя прыбытку.
На аднаўленні і развіцці сель-
' кай гаспадаркі БССР, на ста-
овішчы сялянства самым непа-
рэдным чынам адбівалася па-
атковая і наогул уся сацыяль-
1 Эя палітыка Савецкай дзяр-
’-авы. Падатковая палітыка
перш за ўсё абараняла інтарэсы
беднаты, а таксама новыя фор-
мы арганізацыі вытворчасці —
сельскагаспадарчую каапера-
цыю, калектыўныя і дзяржаў-
ныя гаспадаркі. Для іх прад-
угледжваліся льготы. У той
жа час стаўкі падатковага аб-
кладання для сярэдніх сялян
былі значныя. Яшчэ болыпыя
падаткі плацілі кулакі.
3 мэтай павышэння зацікаў-
ленасці сялян у вытворчасці
некаторых культўр і стымуля-
вання культуры земляробства
былі ўстаноўлены адпаведныя
льготы для гаспадарак. Ад па-
даткаў вызваляліся плошчы,
занятыя пад тэхнічнымі культу-
рамі. Ільготамі карысталіся і тыя
гаспадаркі, якія праводзілі ме-
ліярацыю забалочаных зямель.
Сацыяльныя змены ў вёсцы.
Ліквідацыя памешчыцкага зем-
леўладання, падзел зямлі паміж
беззямельнымі і малазямель-
нымі, сацыяльная і падатковая
палітыка Савецкай дзяржавы,
дапамога і льготы садзейнічалі
паляпшэнню сацыяльнага ста-
новішча сельскай беднаты. Пера-
важная большасць батракоў
і значная колькасць наёмных
сельскагаспадарчых рабочых
атрымалі зямлю і перайшлі ў
стан бядняцкіх і серадняц-
кіх гаспадарак. Малазямельныя
таксама істотна павялічылі свае
надзелы. Значная частка іх узня-
лася да ўзроўню сярэдніх сялян.
Істотна змяніўся сацыяльны
склад сялянства. Ужо да канца
1920 г., хоць зямельная рэформа
ў Віцёбскай і Гомельскай губер-
нях яшчэ не была закончана,
а ў Мінскай толькі пачалася,
удзельная вага заможных сялян
96
Нарысы гісторыі Беларусі
(так званых кулакоў), мяркую-
чы па наяўнасці дамашняй жы-
вёлы і плошчы пасеву, зменшы-
лася ў некалькі разоў. Бядняц-
кая і серадняцкая групы адпа-
ведна павялічыліся. Гэта было
вынікам цвёрдай класавай па-
літыкі савецкай улады. Закан-
чэнне зямельнай рэформы ўнес-
ла новыя карэктывы ў суадно-
сіны сацыяльных груп. Да 1924 г.
удзельная вага бядняцкіх гас-
падарак значна зменшылася,
серадняцкіх — павялічылася.
Каля трэці батракоў і беднякоў,
атрымаўшы па некалькі дзеся-
цін зямлі, перайшлі ў серадняц-
кую групу.
Супастаўленне шэрага паказ-
чыкаў сацыяльнага і матэрыяль-
нага становішча ўсіх груп сялян
паказвае, што ў канцы 1927 г.
беднякі складалі каля 46,5 %,
сераднякі — амаль 51 %, кула-
кі — 2,5 % агульнай колькасці
сялян.
Да бядняцкай групы (уключ-
на з батракамі) у асноўным ад-
носіліся гаспадаркі, якія мелі
да 3 дзесяцін пасеву і да 7 дзе-
сяцін усёй зямлі, адну, радзей
дзве каровы; бясконныя і з
адным канём мелі сродкаў вы-
творчасці коштам да 350—
400 руб. Іх уладальнікі ў боль-
шасці пастаянна працавалі па
найму. Серадняцкімі з’яўляліся
тыя гаспадаркі, дзе было ад 3 да
8 дзесяцін пасеву (ад 7 да 20 дзе-
сяцін усёй зямлі), яны мелі
аднаго, радзей двух коней, срод-
каў вытворчасцІ — на суму ад
400 да 1400 руб. .
Найболып значнай з’явай са-
цыяльных змен, якія праходзілі
ў 20-ыя гады ў беларускай вёс-
цы, было яе асераднячванне.
Гэта не значыць, што ўсе сяляне
сталі сераднякамі, але серадняк
стаў цэнтральнай фігурай у эка-
намічным і сацыяльным жыцці
вёскі. Яму належала болып 60 %
плошчы пасеву і 66 % сродкаў
вытворчасці. Хоць таварнасць
асноўнай часткі серадняцкіх гас-
падарак была невялікай, але ў
выніку значнай перавагі плошчы
іх пасеваў над плошчай пасеваў
іншых груп сялян серадняцкая
праслойка ва ўмовах БССР да-
вала большую частку сельска-
гаспадарчай прадукцыі на ры-
нак.
Хоць савецкая ўлада,, зыхо-
дзячы з жорстка класавых пады-
ходаў, сваёй сацыяльнай і падат-
ковай палітыкай значна абмя-
жоўвала рост капіталістычных
элементаў у вёсцы, тым не менш
ва ўмовах нэпа і развіцця тавар-
на-грашовых адносін у 20-ыя
гадьі праслойка заможных сялян
(якіх звалі кулакамі) зноў па-
вялічвалася колькасна і ўмацоў-
валася эканамічна.
Кулацкімі лічыліся гаспадаркі
з плошчай пасеву звыш 8 дзеся-
цін (болып 20 дзесяцін усёй
зямлі), мелі 3 і болып коней,
4 і больш кароў, пастаянна най-
малі рабочую сілу, вялі тавар-
ную гаспадарку, займаліся скуп-
кай і перапродажам прадуктаў,
арэндай прадпрыемстваў, ді|
вярствам, мелі іншыя ддходя
Але кулацтва ў БССР ва ўмовЯ
савецкай улады было ў пераваія
най болыпасці эканамічна н₽
моцным. Гэта быў не асобны
клас, а сацыяльная праслойка
дробнай сельскай буржуазіі Ў
складзе сялянства.
У канцы 20-ых гадоў, кал<
ў сувязі з крызісам хлебанарых-
да ўмовах новай эканамічнай палітыкі
97
товак і курсам на калектывіза-
цыю ў адносінах да кулацтва
былі прыменены ў шырокіх па-
мерах србдкі прымусу (канфіс-
кацыя маёмасці за ўтойванне
божжа, індывідуальнае падат-
аабкладанне і інш.), рост гэ-
тай праслойкі спыніўся. Месцамі
пачаўся продаж кулакамі маё-
масці і выезд у гарады, іншыя
мясціны, або т. зв. самараску-
дачванне. У выніку ўдзельная
зага гэтай праслойкі зноў пры-
кметна зменшылася і складала
каля 2 % агульнай колькасці
сялян. Забарона ў 1929 г. найму
рабочай сілы і арэнды наогул
зрабіла немагчымым яе далей-
шае існаванне. Яна фактычна
злілася з падгрупай заможных
сераднякоў, а некаторыя зышлі
яшчэ ніжэй.
Кааператыўны рух. Аднаў-
ленне сельскай гаспадаркі, раз-
віццё таварна-грашовых адносін
ва ўмовах нэпа, рост працоўнай
і грамадскай актыўнасці сялян
выклікалі неабходнасць і ства-
рылі сацыяльна-эканамічную
глебу для далейшага развіцця
ртзных форм кааперацыі ў вёс-
цы. Гэта было патрэбнай і ка-
рыснай справай. Кааперацыя
Давала магчымасць выкарыстаць
выгаду аб’яднання сродкаў і сіл
паасобных гаспадарак пры за-
Хаванні ў асноўным іх гаспадар-
чай самастойнасці і адначасова
працягваць традыцыі сялянскай
емадапамогі, існаваўшыя з
ніх часоў у выглядзе абшчы-
і талакі.
лдной з найбольш важных за-
рч сельскагаспадарчай каапера-
|Ні было прыцягненне сялянства
р грамадскіх форм вытворчасці
’Ьгяхам арганізацыі сумеснай
'ьісы гіс’горыі Беларусі, ч. 2
працы членаў кааперацыі, ства-
рэння невялікіх прадпрыемстваў
па пераапрацоўцы сельскагаспа-
дарчай прадукцыі, пракатных
і злучных пунктаў, арганізацыі
збыту прадуктаў, забеспячэння
каапераваных гаспадарак не-
абходнымі прадметамі і прыла-
дамі вытворчасці на аснове эка-
намічнай выгады і поўнай добра-
ахвотнасці аб’яднання.
Вызваленая ад уціску буйнога
капіталу, кааперацыя ва ўмовах,
якія склаліся ў Савецкай краіне
ў 20-ыя гады, магла найболып
поўна раскрыць свае магчымасці
як добраахвотнае аб’яднанне,
заснаванае на агульнасці экана-
мічных і сацыяльных інтарэсаў
працаўнікоў. Такая мэта каапе-
рацыі, як аб’яднанне дробных
вытворцаў, дазваляла звязаць
яе з планамі пабудовы новага
грамадства.
Тэарэтычнае абгрунтаванне і
распрацоўку ролі кааперацыі ў
пабудове сацыялістычнага гра-
мадства даў У. I. Ленін, асабліва
ў апошніх сваіх працах, дзе яго
падыход істотна адрозніваўся
ад ранейшых уяўленняў аб
кааперацыі. Цяпер ён бачыў у ёй
такую форму вытворча-гаспа-
дарчага і сацыяльнага аб’яднан-
ня сялян, якая дазваляла най-
больш безбалюча перайсці ад
індывідуальнай дробнаўласніц-
кай да буйной калектыўнай гас-
падаркі, заснаванай на грамад-
скай вытворчасці. Ім былі рас-
працаваны асноўныя прынцыпы
кааперавання ў новых умовах.
Гэта добраахвотнасць уступлен-
ня сялян у кааператывы, матэ-
рыяльная зацікаўленасць пра-
цоўных у развіцці грамадскай
вытворчасці, павышэнні прадук-
98
Нарысы гісіорыі Веларус
цыйнасці працы, неабходнасць
дапамогі кааперацыі з боку дзяр-
жавы і рабочага класа, правя-
дзенне культурнай рэвалюцыі.
Улічваючы значэнне сельска-
гаспадарчай кааперацыі для ад-
наўлення і развіцця сельскай
гаспадаркі, перабудовы яе і ўся-
го ўкладу жыцця вёскі на каапе-
ратыўных асновах, Савецкая
дзяржава аказвала ёй значную
дапамогу ў выглядзе грашовых
крэдытаў, ільгот па падатках
і інш. Побач з узрастаючай за-
цікаўленасцю саміх сялян гэта
абумовіла хуткі рост сельска-
гаспадарчай кааперацыі. На
1 кастрычніка 1925 г. у БССР
было 1084 кааператыўных тава-
рыствы з 161 тыс. членаў.
У 1926—1927 гг. працэс каа-
перавання вёскі значна ўзмац-
ніўся і ахапіў шырокія пласты
сялянства. На канец 1927 г.
дзейнічала 1869 сельскагаспа-
дарчых кааператыўных тава-
рыстваў з 331,4 тыс. членаў, а ў
кастрычніку 1929 г. 3348 тава-
рыстваў, якія аб’ядноўвалі 341,5
тыс. членаў. Сярод простых
форм сельскагаспадарчай каапе-
рацыі пераважалі меліяратыў-
ныя — 1268, насенняводчыя —
931, машынныя — 634, малоч-
на-жывёлагадоўчыя — 403, крэ-
дытныя — 320 і інш.20
Сельскагаспадарчая каапера-
цыя аб’ядноўвала галоўным чы-
нам бяднейшых і сярэдніх ся-
лян. 3 яе дапамогаю яны вы-
зваляліся з-пад залежнасці ад
заможных сялян, нрылучаліся
да калектыўных .форм гаспадар-
кі, уцягваліся ў сацыяльна-палі-
тычнае жыццё. Трэба адзначыць,
што вытворчая сельскагаспадар-
чая кааперацыя 20-ых гадоў,
ахопліваючы асноўную частю
працоўнага сялянства, развіваі
лася на здаровай аснове вытвор^
чага і гандлёвага інтарэсу. Ян|
садзейнічала росту вытворчасц
і збыту сельскагаспадарчай пра
дукцыі, умацаванню эканамічі
нага становішча сялянства. |
3 сельскагаспадарчай каапе
рацыяй была звязана спажы
вецкая, якая таксама шырок
развівалася. У 1928 г. ёю былі
ахоплена 794 тыс. чалавек, аб
каля 30 % дарослага населі
ніцтва. Развіваючы гандлёвц
сувязі вёскі з горадам, сельска
гаспадаркі з прамысловасч)
спажывецкая кааперацыя тьй
самым уцягвала сялянства ў ня
вую сістэму сацыяльна-экавя
мічных адносін.	Ц
Хаця частка работнікаў п»
тыйных і дзяржаўных органД
застаючыся пад уплывам прД
тыкі перыяду «ваеннага каіл|
нізму», лявацкіх поглядаў і ОІ
ракратычных метадаў кірамЯ
ня, імкнулася абмежаваць дзД
насць кааперацыі ці падпарЯ
каваць яе ведамасным інтаД
сам, прынцыповыя ўстанрЯ
ўлады на падтрымку каапеМ
цыі, жыццёвыя патрэбы і ЗМ
намічная выгада былі болш
важкімі і вызначалі яе паеЯ
повае развіццё.	Д
Побач з простымі форяН
вытворчай сельскагаспадамМ
кааперацыі ў БССР існаН
створаныя ў першыя гадыяН
вецкай улады і больш сюяЯ|
ныя формы — калектыўныя га<Я
падаркі: камуны, сельскагаспН
дарчыя арцелі і таварыствы
грамадскай апрацоўцы зЯМ
Яны адрозніваліся паміж сі^Н
па ступені абагулення ссДП
да ўмовах новай эканамічнай палітыкі
99
зытворчасці, арганізацыі працы,
характару размеркавання да-
ходаў.
У камунах абагульваліся не
толькі сродкі вытворчасці, гас-
цадарчыя будынкі, буйная рага-
гая жывёла, але і жыллёвыя
цабудовы, дробная хатняя жыў-
насць. Асабістыя патрэбы зада-
нальняліся, як правіла, за кошт
грамадскай гаспадаркі. Камуны
ствараліся пераважна на матэ-
рыяльнай базе былых паме-
шчыцкіх маёнткаў. Склад іх чле-
наў быў даволі стракаты —
былыя сельскагаспадарчыя і га-
радскія рабочыя, беззямельныя
і малазямельныя сяляне-батра-
кі, былая прыслуга, бежанцы,
дэмабілізаваныя салдаты і інш.
Побач са стойкімі прыхільні-
камі камуністычных прынцыпаў
нямала было тых, хто прыйшоў
сюды ў пошуках працы, каб
толькі . пражыць ці перачакаць
цяжкі час. Аднак вядучай фор-
май калектыўнага гаспадарання
ні ў гэты час, ні пазней камуны
не сталі. Ураўняльныя прынцы-
пы размеркавання прыбытку не
выклікалі матэрыяльнай заці-
каўленасці ў павышэнні прадук-
цыйнасці працы.
У сельскагаспадарчай арцелі
абагульваліся толькі асноўныя
сродкі вытворчасці — зямля, ра-
бочая і прадукцыйная жывёла,
сельскагаспадарчы інвентар, гас-
падарчыя будынкі. Хаты і пры-
сядзібныя ўчасткі, некаторыя
Йспадарчыя будынкі, просты
Квентар, дробная хатняя жывё-
Р, птушка заставаліся ў аса-
Рстым карыстанні. Уступаючы
^арцель, селянін рабіў адпавед-
В* грашовы ўзнос. У гэты час
^сльскагаспадарчыя арцелі ў
БССР таксама ствараліся пера-
важна на базе былых памешчыц-
кіх маёнткаў з іх будынкамі і
сродкамі вытворчасці. Таму яны
ў большасці характарызаваліся
высокім узроўнем абагуленасці
сродкаў вытворчасці і мала ад-
розніваліся ад камун. I толькі
невялікая частка іх уяўляла са-
бой арцелі, заснаваныя на каапе-
ратыўных прынцыпах. У арце-
лях аб’ядноўваліся пераважна
беззямельныя і малазямельныя
сяляне, батракі і беднякі, не
маючыя неабходных сродкаў вы-
творчасці.
Больш простай, але менш па-
шыранай формай калектыўных
гаспадарак былі так званыя
таварыствы па грамадскай апра-
цоўцы зямлі. Асноўныя сродкі
вытворчасці тут заставаліся ва
ўласнасці асобных гаспадарак.
Калектыўна апрацоўвалася толь-
кі зямля. Даходы размяркоў-
валіся ў адпаведнасці з коль-
касцю зямлі і затрачанай пра-
цай. Улічваліся таксама выка-
рыстаныя сродкі вытворчасці —
рабочая жывёла, сельскагаспа-
дарчы інвентар. У таварыствы
аб’ядноўваліся пераважна бед-
някі і асобныя сераднякі, якія
мелі некаторыя сродкі вытвор-
часці. I хоць гэта форма ка-
лектыўных гаспадарак у той час
была найболып блізкай і пры-
мальнай для працоўных сялян,
аднак яна не атрымала шырока-
га распаўсюджвання, паколькі
болыпасць сялян яшчэ спадзя-
валася палепшыць сваё стано-
вішча на аднаасобнай гаспадар-
цы пры развіцці болып простых
форм сельскагаспадарчай каапе-
рацыі.
У 1921 г. на тэрыторыі БССР
100
Нарысы гісторыі Беларусі
у граніцах 1925 г. налічвалася
710 калектыўных гаспадарак.
3 пераходам да мірнага жыцця
многія з іх перажывалі значныя
цяжкасці эканамічнага харак-
тару, выкліканыя неабходнасцю
прыстасавання да новых умоў.
У 1922—1924 гг. у сувязі з па-
дзелам памешчыцкай зямлі
большасць сялян, што раней
уступілі ў калектыўныя гаспа-
даркі, выйшла з іх, спадзеючыся
палепшыць сваё жыццё на адна-
асобнай гаспадарцы. Большасць
калектыўных гаспадарак у рэс-
публіцы распалася. У 1924 г. іх
налічвалася 324. Затым стано-
вішча некалькі стабілізавала-
ся. Пачаўся нязначны рост.
У 1925 г. у рэспубліцы было
433 калектыўныя гаспадаркі,
у 1928 г.— 611. Яны аб’ядноў-
валі 5163 сялянскія двары, мелі
256 тыс. га зямлі21.
Некалькі асобна па свайму
прызначэнню, а па сацыяльна-
эканамічнай сутнасці даволі
блізка да калектыўных гаспа-
дарак, стаялі дзяржаўныя гас-
падаркі — саўгасы. У 1921 г.
у БССР налічвалася 209 саўга-
саў з плошчай 119,5 тыс. дзе-
сяцін зямлі. У 1927 г. у рэспуб-
ліцы працавалі 1П саўгасаў,
зямельная плошча якіх складала
108,5 тыс. дзесяцін. У саўгаснай
гаспадарцы было занята 17,2
тыс. работнікаў22. Маючы леп-
шыя землі, тэхніку, інвентар,
некаторыя з іх сталі прыбытко-
вымі гаспадаркамі. Яны пера-
твараліся ў агракультурныя цэн-
тры ў вёсцы, дапамагалі сялянам
у павышэнні культуры земля-
робства.
У 20-ыя гады яшчэ не скла-
лася больш пэўная ўнутраная
структура калектыўных гаспа-
дарак, не былі выпрацаваны стад
лыя формы арганізацыі, уліяЯ
і аплаты працы. Ішоў іх пошуЯ
У гэты час існавалі розныя фош
мы разлікаў: па занятых рабоя
ніках, едаках, паях, выкананая
працы і нават па сем’ях. ЧасцмІ
за ўсё размеркаванне праводз*
лася па змешаных паказчыках,
пры гэтым шырока праяўляліся
ўраўняльныя тэндэнцыі.
Пераважную болыпасць чле-
наў калектыўных гаспадарак
складалі былыя парабкі і бед-
ната. Вялікай была цякучасць
рабочай сілы. Нягледзячы на
дапамогу дзяржавы, гасладаркі
адчувалі значныя матэрыяль-
ныя цяжкасці, недахоп фінанса-
вых сродкаў, сельскагаспадар-
чых машын, рабочай і прадук-
цыйнай жывёлы. Большасць ся-
лян насцярожана, а заможная
частка вёскі варожа ставіліся
да калектыўных гаспадарак.
Каб навучыць сялян рацыя-
нальным метадам гаспадарання,
прыёмам апрацоўкі зямлі, догля-
ду за пасевамі, савецкімі ор-
ганамі арганізоўваліся курсы,
экскурсіі і сельскагаспадарчыя
выстаўкі. Вялася работа па
прымяненню шматпасяўных
севазваротаў, мінеральных уг-
наенняў, пашырэнню пасеваў
тэхнічных культур. Ствараліся
паказальныя ўчасткі і гаспадаркі
па прымяненню рацыянальных
прыёмаў вырошчвання сельска-
гаспадарчых культур, арганізоў-
валіся выстаўкі дасягненняў-
Сяляне з зацікаўленасцю ўклЮ'
чаліся ў гэтую работу.
3 мэтай павелічэння сацыялі’'
най актыўнасці працоўнага ся-
лянства ў другой палове 20-ых
ра ўмовах новай эканамічнай палітыкі
101
гадоў сталі шырэй выкарыстоў-
вацца ўзнікшыя ў першыя гады
савецкай улады і аднаўленчы
перыяд агульнаграмадскія і ся-
дянскія арганізацыі. Створаныя
ў 1921 г. камітэты сялянскай
узаемадапамогі ператварыліся
ў масавую грамадскую сялян-
скую арганізацыю — сялянскія
таварыствы ўзаемадапамогі. За
1925—1928 гг. яны колькасна
значна выраслі. У 1928 г. 1496
таварыстваў узаемадапамогі аб’-
ядноўвалі 73,4 % сялян23. Разам
з кааперацыяй яны сталі асноў-
най сацыяльнай арганізацыяй
працоўнага сялянства. Іх праца
па аказанню матэрыяльнай і
іншай дапамогі і ўзаемадапамогі
сярод шырокіх мас сялян,
актыўны ўдзел у пашырэнні
сельскагаспадарчай кааперацыі
і грамадскай рабоце набывалі
ўсё большае значэнне ў сацыяль-
ным жыцці вёскі.
Вынікі аднаўлення і перспек-
тывы развіцця. Дзякуючы нама-
ганням сялянства і дзяржавы,
становішча сельскай гаспадаркі
паляпшалася. Ужо ў 1925 г. у
асноўным былі адноўлены да-
ваенныя памеры пасяўной пло-
шчы, ураджайнасць і валавы
збор сельскагаспадарчых куль-
тур. Сярэдняя ўраджайнасць
збожжавых за 1925—1928 гг. уз-
Расла да 7,4 ц супраць 6,5 ц у
1910—1915 гг., бульбы — да 87 ц
сУпраць 74 ц. Валавы збор гэтых
кУльтур у 1928 г. павялічыўся
аДпаведна на 20 і на 60 %.
ролып значныя былі вынікі
У Жывёлагадоўлі. У 1927 г. па-
талоўе буйной рагатай жывёлы,
Свіней і авечак у параўнанні
3 1916 г. павялічылася адпавед-
Ча на 48,5 %, 29,8 % і 87,7 %24.
Гэтыя лічбы сведчаць не толькі
аб паспяховым аднаўленні і раз-
віцці сялянскай гаспадаркі, але
і аб паляпшэнні матэрыяльнага
становішча сялян. Для пераваж-
най болыпасці іх жыццё стала
лепшым.
Але, нягледзячы на праведзе-
нае землеўпарадкаванне, якое
ахапіла болып 40 % сялянскіх
палеткаў, на большай частцы
тэрыторыі рэспублікі па-раней-
шаму заставалася цераспалосіца
і дальназямелле, працягвалася
драбленне сялянскіх гаспадарак.
Нізкай у цэлым была культура
земляробства, хоць работа ў
гэтым напрамку вялася і нагля-
даліся зрухі. Да таго ж сялян-
ская гаспадарка заставалася
пераважна паўнатуральнай.
Хуткі рост у выніку сямейных
падзелаў колькасці гаспадарак,
паскораны імкненнем сялян
атрымаць больш зямлі і розныя
льготы, паступова зноў прывёў
да памяншэння забяспечанасці
сялян зямлёй і памераў гаспа-
дарак. За 10 гадоў, з 1917-га да
кастрычніка 1927 г., колькасць
сялянскіх гаспадарак у рэспуб-
ліцы ў граніцах 1925 г., гэта зна-
чыць без Гомельскага і Рэчыц-
кага паветаў, павялічылася з
540 тыс. да 688,6 тыс., або амаль
на 150 тыс.25 Сярэдні памер
сялянскай гаспадаркі да 1928 г.
зменшыўся прыблізна Да ўзроў-
ню 1917 г.
У канцы 20-ых гадоў рост
сельскагаспадарчай вытворчасці
ў рэспубліцы стаў запавольвац-
ца, хоць магчымасці аднаасоб-
ных гаспадарак і не былі вычар-
паны. У гэтых умовах у снежні
1927 г. XV з’езд УКП(б) па-
ставіў у якасці асноўнай задачы
102
Нарысы гісторыі Беларусі
на вёсцы аб’яднанне і пераўтва-
рэнне дробных індывідуальных
гаспадарак у буйныя калектывы.
Павялічыўся выпуск і забе-
спячэнне сельскай гаспадаркі
інвентаром і сельскагаспадар-
чымі машынамі, якія накіроў-
валіся выключна ў грамадскі
сектар — саўгасы, калектыўныя
гаспадаркі і машынныя тава-
рыствы. Колькасць апошніх хут-
ка расла. Калі ў 1927 г. у рэс-
публіцы было 188 машынных
таварыстваў, то ў 1928 г.— 524,
якія аб’ядноўвалі 6457 членаў.
Але толькі 22 таварыствы мелі
трактары. Усяго ў БССР у
1929 г. налічвалася 237 тракта-
роў. Забяспечанасць сельскай
гаспадаркі імі і іншымі склада-
нымі машынамі была зусім
нязначная і не магла істотна
ўплываць на тэхнічны ўзровень
апрацоўкі зямлі і служыць сур’-
ёзнай апорай шырокага каапе-
равання.
Выкананню партыйных ра-
шэнняў аб падрыхтоўцы ка-
лектывізацыі была падпарадка-
вана сацыяльная і падатковая
палітыка. У 1928-ым — першай
палове 1929 г. яна стала больш
жорсткай у адносінах да кула-
коў і заможных сераднякоў.
У 1928 г. 11,5 % сялянскіх гас-
падарак БССР плацілі падатак
з працэнтнай надбаўкай, а 0,4 %
гаспадарак былі абкладзены
яшчэ болып высокім падаткам
у індывідуальным парадку. На
іх долю прыпадала 47 % агуль-
най сумы падатковага абкла-
дання26. У 1929 г. колькасць
гаспадарак, абкладзеных інды-
відуальна падаткам, павялічыла-
ся да 2 %. За несвоечасовую
ўплату падаткаў у 1929 г. была
апісана маёмасць 845 гаспада-
рак, 355 сялян прыцягнуты да
судовай адказнасці27. Падаткі
непасільным цяжарам клаліся на
кулацкія і заможныя серадняц-
кія гаспадаркі, якія давалі каля
17 % сельскагаспадарчай пра-
дукцыі, што хутка адбілася на
эканамічным стане гэтых гас-
падарак.
Адмоўныя вынікі для сельскай
гаспадаркі мелі меры сталінска-
га кіраўніцтва, прынятыя ў адно-
сінах да заможных сялян у су-
вязі з цяжкасцямі хлебана-
рыхтовак, якія ўзніклі ў 1928
і 1929 гг. Яны былі выкліканы
не столькі недахопам збожжа,
колькі значным павелічэннем
норм здачы яго дзяржаве. Га-
лоўнай прычынай было празмер-
нае, без уліку рэальных магчы-
масцей, павелічэнне экспарту
збожжа для мэт паскоранай
індустрыялізацыі. Хлебанарых-
тоўчыя кампаніі больш за ўсіх
закранулі кулакоў і заможных
сераднякоў, якія абкладваліс;
павышанымі планамі здачь
збожжа дзяржаве. I калі янь
сталі адмаўляцца здаваць ягс
па цвёрдых нізкіх цэнах, а на
рынку ўзмацнілася спекуляцыя
збожжам, улады прынялі жорст-
кія меры супраць спекулянтаў
і тых, хто хаваў збожжа. У іх
рабілі вобыскі і прыцягвалі Да
крымінальнай адказнасці з каЦ
фіскацыяй запасаў збожжа. /М
моўныя ў маральна-псіхалаіЯ
ных адносінах вынікі мела прЯ
тыка аддаваць 25 % канфісй^
ванай у кулакоў маёмасці бед-
наце, што ўзмацняла нездаровыя
імкненні ў часткі сялян пажЫ'
віцца за кошт іншых і выклікаД3
зацікаўленасць іх у такіх мераХ-
Ра ўмовах новай жанамічнай палітыкі
103
Рэпрэсіўныя меры супраць
больш багатых сялян узмацнілі
яго супраціўленне як прымусо-
ваму адбіранню збожжа, так і
ўтварэнню калгасаў. Кулакі і да
гэтага часу працівіліся сацыяль-
най палітыцы савецкай улады,
якая парушала іх інтарэсы. Але
раней гэта не прымала шырокіх
памераў. Цяпер жа павялічылася
колькасць падпалаў гаспадар-
чых, грамадскіх будынкаў і ін-
шай маёмасці, часцей сталі тэра-
рыстычныя акты супраць пар-
тыйнага, савецкага і камсамоль-
скага актыву. Толькі ў снежні
1928 г. у беларускай вёсцы было
зроблена 79 такіх актаў28.
У 1928 г. і асабліва ў першай
палове 1929 г. усё большыя маш-
табы прымала работа па ідэала-
гічнай падрыхтоўцы сялянства
іа пераходу на калектыўнае
гаспадаранне. Выкарыстоўвалі-
ся разнастайныя формы палі-
тычнай і культурна-асветнай
работы: партыйная і камсамоль-
ская вучоба, перыядычны друк,
лекцыі, экскурсіі ў перадавыя
калгасы, саўгасы і інш. 3 гэтай
мэтай праводзіліся шматлікІя
сходы, нарады актыву, канфе-
ээнцыі, дэлегацкія сходы жан-
чын. У цэнтры ўвагі знаходзі-
іася масавая прапаганда пераваг
эуйной калектыўнай гаспадаркі
Яад індывідуальнай і неабход-
йасці пераходу да яе сялян.
Калектывам прамысловых прад-
"ірыемстваў прапаноўвалася на-
^роўваць у вёску рабочыя бры-
"Зды, якія, праводзячы палі-
'Гьічную і культурна-асветную
•фацу, станавіліся сродкам уз-
Ззеяння на сялян у справе
ІЎРаходу да калектыўнага зем-
•^яробства.
Нягледзячы на шырокую агі-
тацыю за стварэнне калгасаў,
рэпрэсіўныя меры ў адносінах
неплацелыпчыкаў падаткаў і
ўкрывальнікаў збожжа, рэзкі
рост падаткаў у адносінах да
заможных сялян, матэрыяльную
і фінансавую дапамогу калек-
тыўным гаспадаркам, утварэнне
новых калгасаў і ўступленне
ў іх аднаасобнікаў у 1928-ым —
першай палове 1929 г. не набылі
шырокіх памераў. Колькасць
калгасаў за гэты час павялічы-
лася ў БССР з 611 да 1543,
а сялян у іх — з 8 да 12,9 тыс.29
Удзельная вага калектывізава-
цых гаспадарак хоць і павялі-
чылася больш чым у паўтара
раза, але ў цэлым заставалася
невялікай (1,6 %) і не азначала
істотных змен у сацыяльна-эка-
намічных адносінах у беларус-
кай вёсцы. У той жа час за
1928-ы — першую палову 1929 г.
колькасць сялянскіх гаспадарак,
уступіўшых у прасцейшыя фор-
мы кааперацыі, узрасла з 331,4
тыс. да 741,5 тыс., або ў 2,4 раза.
Гэта азначала, што болыпасць
сялян па-ранейшаму аддавала ім
перавагу і не была гатова да
масавага аб’яднання ў калектыў-
ных гаспадарках.
Такім чынам, 20-ыя гады вы-
значыліся ў жыцці сялян і раз-
віцці сельскай гаспадаркі ў
БССР завяршэннем размерка-
вання зямлі, правядзеннем зем-
леўпарадкавання, паспяховым
аднаўленнем сельскай гаспадар-
кі і павышэннем вытворчасці
сельскагаспадарчай прадукцыі
ва ўмовах новай эканамічнай
палітыкі, шырокім развіццём
сельскагаспадарчай кааперацыі.
Гэта стварыла магчымасць для
104
Нарысы гісторыі Беларусі
паспяховай эвалюцыі сельскай
гаспадаркі па шляху добраах-
вотнага вытворчага каапераван-
ня. Аднак фарсіраванне маса-
вай калектывізацыі ў другой
палове 1929 г., ігнараванне
эканамічных умоў і вол
большасці сялян парушала гэты
працэс і вяло да ўзмацнення
негатыўных з’яў у далейшым
развіцці сельскай гаспадаркі
і становішчы вёскі.
3.	Тэндэнцыі грамадска-
палітычнага жыцця
Па шляху нацыянальнага аб’-
яднання: вяртанне ўсходніх тэ-
рыторый. Адным з працэсаў, што
адбываліся ў Савецкай дзяржа-
ве ў 20-ых гадах, было нацыя-
нальна-дзяржаўнае будаўніцтва.
Яно звязана не толькі са ства-
рэннем Саюза ССР, адной з
заснавальніц якога была БССР,
але і з вырашэннем некаторых
важных пытанняў нацыяналь-
нага характару на месцах.
Што датычыць Савецкай Бе-
ларусі, дык гэта былі так зва-
ныя ўзбуйненні за кошт пера-
дачы тых зямель Расійскай
Федэрацыі, дзе пераважала бе-
ларускае насельніцтва і якія
з вясны 1919 г. па ваенна-палі-
тычных меркаваннях былі пера-
дадзены РСФСР. Пры гэтым
этнічны і нацыянальны моман-
ты, інтарэсы беларускага народа
не былі прыняты да ўвагі.
На сумежных тэрыторыях
РСФСР знаходзілася значна
больш беларусаў, чым непасрэд-
на ў Беларускай ССР, якая
ўключала толькі б паветаў былой
Мінскай губерні. Па стану на
май 1923 г. тэрыторыя БССР
раўнялася толькі 52,3 тыс. кв.
км, а насельніцтва было крыху
больш за паўтара мільёна чала-
век30. Такія маленькія памеры
не дазвалялі рэспубліцы аб’яд-
ноўваць беларускую нацыю, вы-
конваць раўнапраўную ролкз
(асабліва ў эканамічных адно^
сінах) сярод іншых рэспублі^
Саюза ССР.	»
Пытанне аб вяртанні ўсход^
ніх тэрыторый Савецкай Бела|
русі ўздымалася дзеячамі кулм
туры і беларускага нацыяналь-
нага руху з пачатку 20-ых гадоў.
Улічваючы надзённасць, яго пад-
трымалі партыйныя і дзяр-
жаўныя органы БССР, у першую
чаргу кіраўнікі-беларусы —
А. Р. Чарвякоў, У. М. Ігнатоў-
скі і інш. У канцы сакавіка
1923 г. VII з’езд Кампартыі
Беларусі выказаўся за ўзбуй-
ненне Беларускай ССР і пера-
гляд адміністрацыйнага дзялен-
ня. Другая сесія ЦВК БССР,
якая працавала ў канцы гэтага ж
месяца, у адпаведнай пастанове
выказала думку, што далучэнне
да рэспублікі прылягаючых тэ-
рыторый Гомельскай і Віцеб-
скай губерняў, якія аднародныя
з БССР у гістарычным развіцці,
эканамічных і этнаграфічных
адносінах, дасць магутны штур-
шок развіццю ўсіх вытворчыХ
сіл краю.
Вяртанню БССР беларускіх
зямель на ўсходзе папярэдніча-
ла значная падрыхтоўчая рабо-
та. 3 мэтай выпрацоўкі апты-
$а ўмовах новай эканамічнай палітыкі
105
А. Р. Чарвякоў.
мальных рашэнняў дзейнічалі
розныя камісіі. Гэтае пытанне
разглядалася на губернскіх з’ез-
дах Саветаў у Гомелі і Віцебску,
V з’ездзе Саветаў Беларусі, на
пасяджэнні Усерасійскага Цэн-
тральнага Выканаўчага Камітэ-
та, у Прэзідыуме ЦВК СССР, у
кіруючых органах РКП(б).
У адпаведнасці з дасягнутымі
пагадненнямі ў пачатку сака-
віка 1924 г. былі прыняты па-
становы Усерасійскім ЦВК і
Прэзідыумам ЦВК СССР. У ра-
Ьіэнні апошняга было сказана,
ьіто ўзбуйненне БССР — вялікі
акт узаемнага даверу народаў.
У сакавіку 1924 г. данае пы-
Ганне разгледзеў і адобрыў VI
(Надзвычайны з’езд Саветаў Бе-
^арускай ССР. Выступаючы на
ім з дакладам, старшыня ЦВК
БССР А. Р. Чарвякоў адзначыў,
што ўрады ССР, Расійскай Федэ-
рацыі, Украінскай рэспублікі да-
памаглі нам у гэтым.
У выніку вяртання этнагра-
фічна роднасных усходніх тэры-
торый у Беларускую ССР былі
ўключаны 15 паветаў і асобныя
воласці Віцебскай, Гомельскай
і Смаленскай губерняў. Тэры-
торыя БССР павялічылася
больш чым у два разы і склала
110 584 кв. км. Колькасць на-
сельніцтва дасягнула 4,2 млн. ча-
лавек31. Сярод іх беларусы скла-
далі 70,4 %.
Але цэнтральнае партыйнае і
дзяржаўнае кіраўніцтва не пай-
шло на болып поўнае вырашэн-
не пытання аб вяртанні БССР
зямель на ўсходзе. Асабліва гэта
датычылася паўднёва-усходняй
часткі Беларусі, хаця Гомельскі
губернскі з’езд Саветаў яшчэ ў
снежні 1923 г. пацвердзіў рашэн-
не губвыканкома аб далучэнні
да БССР Гомельскага, Рэчыцка-
га і іншых паветаў. Гэта было
зроблена па меркаваннях экана-
мічнай, этнаграфічнай і нацыя-
нальна-бытавой сувязі з Бела-
руссю і зыходзячы з вялікага
значэння праблемы развіцця на-
цыянальнасцей.
Улічваючы гэта, ЦК КП(б)Б
накіраваў 26 верасня 1926 г.
у ЦК УКП(б) пісьмо, у якім
гаварылася, што пытанне аб гра-
ніцах БССР было вырашана ў
1924 г. толькі часткова. У цяпе-
рашні час яно павінна быць за-
кончана тэрмінова па прычынах
агульнапалітычных меркаван-
няў, эканамічнага будаўніцтва і
нацыянальнага складу насель-
ніцтва .
106
Нарысы гісторыі Бе.чару
Пазіцыю кіраўніцтва рэспублі-
кі падтрымаў Народны каміса-
рыят замежных спраў СССР.
На яго пасяджэнні, якое адбы-
лося ў верасні 1926 г., было
прынята рашэнне настойваць у
Палітбюро ЦК УКП(б), каб
Гомельскі і Рэчыцкі паветы, у
якіх маецца несумненная бела-
руская большасць, неадкладна
далучыць да БССР. Пры гэтым
улічваўся знешнепалітычны ас-
пект праблемы, асабліва стано-
вішча ў Заходняй Беларусі33.
3 мэтаю больш дэталёвага вы-
вучэння становішча спраў была
створана камісія Палітбюро ЦК
УКП(б) па абследаванню Го-
мельшчыны з нацыянальнага
пункту гледжання. У выніку пра-
ведзенай працы камісія прыйшла
да высновы, што мясцовае на-
сельніцтва размаўляе на проста-
народнай беларускай мове з вя-
лікай прымессю рускіх слоў, а
нацыянальная самасвядомасць
адсутнічае34.
Зыходзячы з праведзенай пад-
рыхтоўчай работы, Палітбюро
ЦК УКП (б) 18 лістапада 1926 г.
вырашыла лічыць даказаным
беларускі характар насельніцтва
Гомельскага і Рэчыцкага паветаў
і прызнала неабходным далу-
чыць іх да Беларусі35.
Выконваючы прынятае рашэн-
не, урады РСФСР і УССР па-
гадзіліся на далучэнне да Са-
вецкай Беларусі Гомельскага і
Рэчыцкага паветаў. 4 снежня
1926 г. адбыўся аб’яднаны пле-
нум Гомельскага губкома
КП(б)Б і губернскай кантроль-
най -камісіі. На ім выступіў
сакратар ЦК УКП(б) М. М.
Швернік. Ён праінфармаваў аб
рашэнні Палітбюро ЦК партыі
далучыць Гомельскі і Рэчыц
паветы да БССР, даў пэўну.
аргументацыю неабходнасці вьі
рашэння данага пытання. Плі
нум канстатаваў, што ЦК усе
бакова вывучыў становішча
спраў і з неабходнай увагай ад-
нёсся да іх разгляду. У мэтах вы-
канання пастановы ПалітбюдЙ
пленум палічыў неабходным да^
бівацца рашучага пералому ў над
строях сярод насельніцтва пі
данаму пытанню36.	|
У выніку далучэння да БССЦ
Гомельскага і Рэчыцкага паветаЯ
тэрыторыя рэспублікі павялічы-
лася яшчэ на 15 727 кв. км, а на-
сельніцтва — на 649 тыс. чала-
век. Да Савецкай Беларусі
адышлі мясцовасці з адносна
развітой прамысловасцю, у пер-
шую чаргу ў горадзе Гомелі,
а таксама важны сельскагаспа-
дарчы раён.
Вяртанне БССР тэрыторый на
ўсходзе значна ўзмацніла эка-
намічна патэнцыял Савецкай Бе-
ларусі. Павысілася яе вага ў эка-
номіцы краіны. Былі створаны
большыя магчымасці для куль-
турнага развіцця. Гэтыя акты
ўяўлялі сабою важны этап у пра-
цэсе аб’яднання беларускай на-
цыі, які быў завершаны толькі
ў верасні 1939 г. Яны садзей-
нічалі развіццю дружбы і супра-
цоўніцтва народаў Беларусі, Ра-
сіі, Украіны.
Пашырэнне тэрыторыі БССР
станоўча адбілася і на грамад-
ска-палітычным жыцці рэспублі-
кі. Яго характэрнай рысай стала
тое, што мерапрыемствы, якія
праводзіліся ў сувязі з розным'
гаспадарчымі, культурна-асвет-
нымі і грамадска-палітычныМ'
кампаніямі, набывалі ў пэўна*'1
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
107
ступені адценне нацыянальных.
Усталяванне аднапартыйнай
сістэмы. Асаблівасцю палітыч-
нага жыцця Беларускай ССР
у першай палове 20-ых гадоў
з’яўлялася і тое, што ў рэспублі-
цы, як і ва ўсім СССР, замаца-
валася аднапартыйная сістэ-
ма — адзін з важнейшых факта-
раў усталявання дыктатарскага
сталінскага рэжыму. Нацыя-
нальна-дэмакратычныя партыі і
рухі, якія дзейнічалі ў гэты час
на Беларусі, былі аслаблены вы-
дзяленнем з іх розных плыняў.
Нямала прадстаўнікоў нацыя-
нал-дэмакратыі пераходзілі на
платформу кампартыі і савецкай
улады. Да гэтага іх схіляла
ажыццяўленне нэпа і нацыя-
нальна-культурнае будаўніцтва.
Пасля самэліквідацыі ў сака-
віку 1921 г. Бунда частка яго
членаў улілася ў КП(б)Б. У чэр-
вені 1924 г. адбыўся самароспуск
Беларускай партыі сацыялістаў-
рэвалюцыянераў (БПС-Р) —
найболып значнай і ўплывовай
сярод рухаў нацыянальнай дэ-
макратыі. У пачатку 1921 г. яна
налічвала звыш 20 тыс. чалавек,
больш чым у 4 разы пераўзы-
ходзячы колькасны склад
КП(б)Б, мела свае структуры
з 5 тыс. работнікаў, кантралява-
ла дзейнасць маладзёжнай арга-
нізацыі, у якую ўваходзіла да
Ю тыс. чалавек.
Барацьба за ўладу была жор-
сткай. Згодна з рашэннем Цэн-
тРальнага бюро Кампартыі Бе-
ларусі ў пачатку 1921 г. БПС-Р
°Ыла фактычна разгромлена.
860 актыўных яе дзеячаў арыш-
"’авалі. Над імі адбыўся шэраг
^« іітычных судовых працэсаў.
1: та з’явілася рашаючым кро-
кам да ўсталявання ў БССР ад-
напартыйнай сістэмы.
Зыход з палітычнай арэны
БПС-Р аслабіў пазіцыі дзеячаў
існаваўшага ў эміграцыі ўрада
Беларускай Народнай Рэспублі-
кі (БНР). Да таго ж на іх уплы-
валі зрухі ў гаспадарчым і на-
цыянальна-культурным будаў-
ніцтве ў Беларускай ССР. Адыг-
рала сваю ролю і аб’яўленая
ў ліпені 1923 г. сумесным дэкрэ-
там Цэнтральных Выканаўчых
Камітэтаў Саюза ССР і БССР
амністыя ўсім кіраўнікам і рада-
вым удзельнікам антысавенкіх
нацыянальных арганізацый і
фарміраванняў, якія дзейнічалі
ў 1918—1920 гг.
Улічваючы ўсё гэта і жадаючы
садзейнічаць адраджэнню бела-
рускага народа, на нарадзе ў
Берліне, якая адбылася ў каст-
рычніку 1925 г., болыпасць кі-
руючых дзеячаў БНР аб’явіла аб
роспуску сваіх палітычных цэнт-
раў і спыненні барацьбы з савец-
кай уладай. Яны прызналі, што
БССР, як палітычная рэаль-
насць, стала месцам кансаліда-
цыі беларускага народа і адра-
джэння яго самабытнай культу-
ры, а Мінск з’яўляецца адзіным
цэнтрам нацыянальна-дзяржаў-
нага аднаўлення Беларусі. Част-
ка дзеячаў БНР вярнулася ў Са-
вецкую Беларусь, каб актыўна
ўключыцца ў нацыянальна-куль-
турнае будаўніцтва. В. Ю. Лас-
тоўскі, А. I. Цвікевіч, I. Ю. Лёсік
і іншыя нямала зрабілі для раз-
віцця беларускай культуры, ад-
раджэння нацыянальнай сама-
свядомасці беларускага народа,
але затым сталі ахвярамі сталін-
скага беззаконня.
Пэўны адбітак на грамадска-
108
Нарысы гісторыі Беларусі
палітычнае жыццё рэспублікі ў
пачатку і ў сярэдзіне 20-ых га-
доў зрабіла барацьба з трацкіз-
мам. Ідэалагічныя падыходы і
практычныя намеры яго пры-
хільнікаў грунтаваліся на прын-
цыпах «ваеннага камунізму» і су-
пярэчылі новай эканамічнай па-
літыцы, хаця ў далейшым яны
шмат у чым былі пераняты Ста-
ліным і яго акружэннем. У Бела-
рускай ССР трацкісцкія пла-
тформы мелі нязначнае распаў-
сюджанне.
Кампартыя Беларусі, выкары-
стоўваючы сваё правячае стано-
вішча, умацоўвалася. Яна знач-
на вырасла: калі на пачатак
1922 г. у яе радах знаходзілася
4834 чалавекі, у тым ліку 2172
рабочыя і 847 сялян, то на 1 сту-
дзеня 1929 г. яна налічвала
33 381 чалавека. Сярод іх рабо-
чых было 19 864, сялян —
79 0337.
Гэта адбывалася ва ўмовах
дзеяння новай эканамічнай па-
літыкі, якая давала права на іс-
наванне розным формам улас-
насці. Даная акалічнасць павін-
на была прывесці да шматпар-
тыйнасці. Аднак на справе было
адваротнае. У гэтым адна з су-
пярэчнасцей грамадска-ііалітыч-
нага жыцця Савецкай Беларусі,
як і Саюза ССР у цэлым, у 20-ыя
гады. Тэндэнцыя развіцця павін-
на была прывесці ў рэшце рэшт
да адпаведнасці. На жаль, гэта
адбылося за кошт знішчэння
розных форм уласнасці, якія
былі зведзены да дзяржаўнай ці
блізкай да яе кааператыўна-
калгаснай.
Што датычыць партыі, дык яе
кіраўніцтва на чале са Сталіным,
які стаў генеральным сакрата-
ром у 1922 г. на XI з’ездзе
РКП(б), калі была ўведзена
гэтая пасада, вельмі клапаціласл
аб чысціні сваіх радоў. Ад|
сюль — перыядычныя чысткіі
якія, дарэчы, пачаліся яшчэ прія
жыцці У. I. Леніна. У час чысткі
1921 г. колькасць выключаныа
з партыі дасягнула ў БССН
амаль 20 %, што з’яўляеццЯ
даволі высокім паказчыкам.
Значна менш жорсткай была
праверка членаў і кандыдатаў
у члены КП(б)Б невытворчых
ячэек, якая адбылася ў 1924 г.
Характарызуючы яе, пашыраны
вераснёўскі гэтага ж года пленум
ЦК КП(б)Б у прынятай рэза-
люцыі «Аб выніках праверкі
непралетарскага складу пар-
тыйных арганізацый Беларусі»
адзначыў: праверачныя камісіі
сумелі прымяніць чыста тава-
рыскі падыход, уважліва адно-
сячыся да тых, каго правяралі.
Выключэнні з партыі тут скла-
ЛІ 4,2 %.
Павелічэнне радоў правячай
партыі не было спынена і пар-
тыйнай чысткай 1929 г. Аб гэтьп
сведчаць яе вынікі. 3 КП(б)
было выключана 3717 чалаве*
Адначасова партыйныя арган
зацыі папоўніліся больш чыі
10 тыс. прадстаўнікоў рабочаг
класа, сялянства, інтэлігенцыі3
Але гэта толькі знешні бок спрг
вы. Характэрна тое, што выклк
чанымі з партыі ў першую чарг
аказаліся прыхільнікі новай экг
намічнай палітыкі, хто не падзя-
ляў сутнасць і накіраванасць
«года вялікага пералому», каго
можна было аднесці да прыхіль-
нікаў «правага ўхілу» ці залі-
чыць у так званыя беларускія
нацыянал-дэмакраты.
109
ра ўмовах новай эканамічнай палітыкі
Асноўным пытаннем тут быў
дёс нэпа. Трэба зазначыць, што
адносіны КП(б)Б, ва ўсякім
разе яе кіраўніцтва, да новай
эканамічнай палітыкі не былі
паслядоўна спрыяльнымі. На
ціляху пранікнення нэпа ў пар-
тыйнае асяроддзе ствараліся
перашкоды. Аб гэтым можна
меркаваць хаця б па рашэннях
VII з’езда КП(б) Б, які праходзіў
20—26 сакавіка 1923 г. У рэза-
люцыі па справаздачы ЦБ
КП(б)Б і ЦК ЛКСМБ, у пры-
ватнасці, адзначалася, што Цэн-
тральнае Бюро ва ўмовах ад-
наўлення народнай гаспадаркі
і дробнабуржуазнай ідэалогіі
вяло прынцыпова вытрыманую
лінію, змагаючыся з аднолька-
вай энергіяй як са спробамі ўнес-
ці нэпаўскія настроі і навыкі
ў партыю, так і з адмоўнымі
адносінамі да нэпа ўвогуле39.
Фактычна дваякія адносіны
Кампартыі Беларусі да новай
эканамічнай палітыкі спалуча-
ліся з асцярожным, але настой-
лівым умяшаннем у грамадска-
палітычнае жыццё, якое яна
ўсё болып імкнулася трымаць
пад сваім кантролем. Адной
з праяў гэтага з’яўлялася яе
непасрэдная зацікаўленасць у
ходзе такога навуковага мера-
прыемства, як канферэнцыя па
беларускаму правапісу, якую
праводзіў у 1926 г. Інстытут
оеларускай культуры. На закры-
Тым пасяджэнні бюро ЦК
КП(б)Б 12 лістапада 1926 г.
°ылі разгледжаны пытанні гэтай
канферэнцыі. У прынятай па-
й’анове рэкамендавалася надаць
ей строга акадэмічны характар,
^ырока асвятляць у друку яе
ХоД, а тэксты прывітанняў узгад-
няць са створанай паліткамісіяй
па канферэнцыі. Пры гэтым
у выступленнях членаў партыі
патрабавалася адзначаць пар-
тыйную лінію. Паліткамісіі было
даручана забяспечыць выступ-
ленні ў адказ з боку дэлегатаў
канферэнцыі40.
Правядзенне найбольш важ-
ных мерапрыемстваў ці пры-
няцце адказных дакументаў кан-
тралявалася адпаведнымі пар-
тыйнымі структурамі ў Маскве.
Паказальна ў гэтых адносінах
работа камісіі фракцыі УКП(б)
Прэзідыума Цэнтральнага Выка-
наўчага Камітэта Саюза ССР,
створанай для папярэдняга раз-
гляду праекта Канстытуцыі Бе-
ларускай ССР. На пасяджэнні
камісіі, якое адбылося 31 сака-
віка 1927 г., па праекту Кан-
стытуцыі было зроблена 11 уда-
кладненняў. Прымаючы пад ува-
гу дасягнутае пагадненне з бела-
рускімі прадстаўнікамі па ўсіх
гэтых пазіцыях і тое, што асноў-
ныя палажэнні дакумента ўжо
абмяркоўваліся на сесіі ЦВК
БССР і сярод працоўных, камі-
сія прызнала магчымым выня-
сенне праекта Канстытуцыі на
маючы адбыцца VIII з’езд Саве-
таў БССР41. Падрабязная і
строгая рэгламентацыя з боку
партыйных органаў была харак-
тэрна і для іншых грамадска-
палітычных мерапрыемстваў.
3 цягам часу даная практыка
распаўсюдзілася і на сацыяль-
на-эканамічны бок жыцця. Пар-
тыя ўсё болып брала пад свой
кантроль розныя яго праявы; яна
пачынала ператварацца ў асноў-
ную кіруючую і накіроўваючую
сілу грамадства.
Гэта адбывалася ва ўмовах
110
Нарысы гісторыі Беларусі
другой паловы 20-ых гадоў, калі
грамадска-палітычнае жыццё ў
значнай ступені праходзіла ў
кампаніях барацьбы з аб’ядна-
ным трацкісцка-зіноўеўскім бло-
кам, так званай правай апазі-
цыяй, іншымі палітычнымі плы-
нямі. Гэтая барацьба больш вя-
лася ў цэнтральных партыйных
органах, знаходзячы свой адбі-
так і ў мясцовых партарганіза-
цыях. Асабліва закранула яна
Кампартыю Беларусі ў сувязі
з арганізацыйнымі мерамі су-
праць кіраўнікоў «правага ўхі-
лу» — М. Бухарына, А. Рыкава,
М. Томскага. У Беларусі бліжэй
да іх поглядаў былі нарком
земляробства 3. Прышчэпаў,
а таксама Я. Лабаноўскі,
С. Ждановіч, I. Кіслякоў, Г. Га-
рэцкі, М. Гарэцкі, А. Смоліч
і іншыя.
Па сутнасці іхнія падыходы
былі альтэрнатывай у выра-
шэнні праблемы далейшага раз-
віцця сельскай гаспадаркі.
Шлях, які імі прапаноўваўся,
быў больш дэмакратычны, гу-
манны, з непараўнальна лепшы-
мі гаспадарчымі і палітычнымі
перспектывамі. Ён прадугледж-
ваў, у прыватнасці, выкарыстан-
не ў пэўных межах заможных
сялянскіх гаспадарак. Але ўз-
мацненне камандна-адміністра-
цыйнай сістэмы, фарміраванне
культу асобы, ігнараванне аль-
тэрнатыўных варыянтаў прывялі
да палітычнай і арганізацыйнай
расправы з прыхільнікамі гэтага
пункту гледжання.
Даны акт адмоўна адбіўся
і на грамадска-палітычным жыц-
ці рэспублікі, як і ўсёй дзяр-
жавы. Ён быў адной з прэлюдый
да масавых рэпрэсій другой па-
ловьі 30-ых гадоў. Прычым, кал|
працэсы над кіраўнікамі «праваі
га ўхілу» ў СССР былі іменн^
ў гэты час, то расправа над іх
прыхільнікамі ў Беларускай ССВ
пачалася значна раней, на мяжы
20—30-ых гадоў. Яна была зв«
зана з барацьбой партыйнаі
савецкай улады з так званыія
нацыянал-дэмакратызмам.
Тэндэнцыя падпарадкавання
лініі партыі ўсіх думак і погля-
даў прывяла ў другой палове
20-ых гадоў да ўзмацнення пар-
тыйнага ўціску ў розных сферах
жыцця. Гэта датычылася не
толькі ідэалогіі, падыходаў да
перспектыў развіцця грамад-
ства, але і тых арганізацый, дзе
працоўныя былі прадстаўлены
найбольш шырока,— органаў са-
вецкай улады розных узроўняў
і грамадскіх арганізацый. Яны
былі істотнай часткай грамад-
ска-палітычнага жыцця.
Імкненне «ажывіць» Саветы
і грамадскія арганізацыі. Усё ж
адметнай рысай шмат якіх гра-
мадска-палітычных кампаній гэ-
тага перыяду было іх даволі
дэмакратычнае правядзенне.
Яно заключалася ў некаторых
магчымасцях выказваць погля-
ды, якія не заўсёды супадалі
з афіцыйнай лініяй. Пэўны плю-
ралізм думак быў характэрны
для пачатку і сярэдзіны 20-ых
гадоў. Пад іх канец такіх маг-
чымасцей станавілася ўсё менш.
пакуль яны не сталі разглядаіі'
ца як контррэвалюцыйныя з ус1'
мі выцякаючымі адсюль вын>'
камі.
Адным з праяўленняў грамаД'
ска-палітычнага жыцця на пэў'
най дэмакратычнай аснове был°
правядзенне палітыкі ажыўлеН'
ра ўмовах новай эканамічнай палітыкі
ш
ня гірацы Саветаў. Яе рэаліза-
цыя павінна была садзейнічаць
прыцягненню да грамадска-па-
літычнага жыцця больш шыро-
кіх колаў насельніцтва. Неаб-
ходнасць ажыццяўлення гэтай
палітыкі была звязана з пера-
ходам ад вайны да міру і пера-
дачай улады ад ваенна-рэвалю-
цыйных органаў тыпу рэўкомаў
да грамадзянскіх і больш дэма-
кратычных па сваёй прыродзе
— Саветаў. Аднак сапраўдная
актывізацыя дзейнасці Саветаў
прывяла б іх да супрацьстаяння
з партыйнымі органамі, якія
імкнуліся фактычна да адзіна-
ўладдзя.
Таму ажыўленне работы Са-
ветаў адбывалася марудна і на-
ват стрымлівалася палажэннем
аб дзейнасці Саветаў, прыня-
тым у 1922 г. Яно не давала
ім амаль ніякіх правоў. I толькі
палажэнні 1924-га, а затым
1925 г. дазволілі абмяркоўваць
і вырашаць пытанні мясцовага
жыцця.
Разам з тым Саветы мелі зу-
сім нязначны вопыт працы ў мір-
ных умовах. Патрэбна было
ўзнавіць яго і набываць новую
практыку. Задача ўскладнялася
і вялікай зменай кадраў на са-
вецкай рабоце: шмат хто загінуў
на франтах грамадзянскай вай-
ны і ў барацьбе з замежнай
Штэрвенцыяй. Да таго ж пера-
Ход ад вайны да міру быў цяж-
кім з-за небывалага разарэння.
Ды і новая эканамічная палі-
Тыка з яе дапушчэннем у эка-
номіку прыватнага капіталу
Успрымалася многімі савецкімі
Работнікамі даволі хваравіта
! падазрона. Таму Саветы слаба
7Раяўлялі сябе ў аднаўленні
народнай гаспадаркі і культур-
на-асветнай працы.
Для рэалізацыі палітыкі
ажыўлення дзейнасці Саветаў
у Беларусь накіроўваліся даволі
шматлікія пасланцы з Масквы,
Украіны, іншых месц. Аднак іх
дапамога была малаэфектыўнай,
таму што яны слаба ведалі і не-
дастаткова ўлічвалі ў. працы
мясцовыя ўмовы. У выніку
ў першыя гады новай эканаміч-
най палітыкі не ўдалося ажыц-
цявіць перабудову работы мяс-
цовых савецкіх органаў. Гэта
прызнавалася, у прыватнасці,
на 3-яй сесІі ЦВК БССР, якая
працавала ў ліпені 1923 г. Мно-
гія мясцовыя Саветы, адзначыла
сесія, яшчэ ў поўнай меры не
перабудавалі сваю працу і неда-
статкова ўцягваюць у яе шыро-
кія працоўныя масы.
Пераход Саветаў да працы
ў мірных умовах зацягнуўся
і таму, што новыя формы і ме-
тады работы ў нямалай коль-
касці выпадкаў не даходзілі да
працоўных. Утварыўся пэўны
разрыў паміж імі і Саветамі.
Яшчэ болыпым быў гэты разрыў
паміж Саветамі і нэпманскімі
пластамі горада, а таксама
заможнай часткай вёскі. У знач-
най ступені гэтым можна рас-
тлумачыць нізкую яўку насель-
ніцтва на выбары Саветаў, якія
адбыліся ў 1924 г. Усяго па
Беларускай ССР у гэтых выба-
рах прынялі ўдзел 35,47 % вы-
баршчыкаў. Характэрнай рысай
даных выбараў былі значныя
адхіленні ў розных мясцовасцях
ад сярэдніх паказчыкаў. У 50
раёнах БССР у іх удзельнічалі
менш як 35 % выбаршчыкаў,
а ў 17 — не болып за-15%.
112
Нарысы гісторыі Беларусі
ССР, у тым ліку Беларускай
ССР, да вырашэння сацыяльна-
эканамічных і грамадска-палі-
тычных праблем.
У прыватнасці, гэта праявіла-
ся ў 1927—1928 гг. у час хлеб-
нага крызісу, які стварыў скла-
даныя абставіны ў грамадстве.
Як паведамляў 17 мая 1928 г.
Віцебскі акружны камітэт пар-
тыі ў ЦК КП(б)Б, пры зусім
недастатковым паступленні
збожжа з дзяржаўных рэсур-
саў разлічваць на якую б то ні
было нарыхтоўку хлеба ў акру-
зе не даводзіцца. 3 наступлен-
нем у вёсцы вясенняй. бясхле-
біцы сяляне хлынулі ў горад,
каб купіць печанага хлеба. Каля
хлебных крам чэргі даходзяць да
500 чалавек. Сярод насельніцнй
ствараецца вельмі цяжкі Л
строй4,5. Блізкае да гэтага сіЦ
новішча было і ў іншых акруіМ
БССР. Натуральна, што яно не
магло не ўплываць на грамадска-
палітычнае жыццё, на адносіны
насельніцтва да савецкай улады
і да выбарчых кампаній у Са-
веты.
Аднак масіраваная ідэалагіч-
ная дзейнасць партыйных і са-
вецкіх органаў, узмацненне на-
ступлення на заможную частку
горада і вёскі прывялі да мэта-
накіраванай палітызацыі жыцця.
Гэта адбывалася ў час карэннай
змены ўнутрыпалітычнага кур-
су, звязанага з адказам ад новай
эканамічнай палітыкі. Ужо вы-
барчая кампанія 1929 г. прахо-
Даная акалічнасць запатра-
бавала правядзення паўторных
выбараў у тых Саветах, пера-
важна сельскіх, дзе быў слабы
ўдзел насельніцтва ў галаса-
ванні. Гэтыя выбары адбыліся
ў лютым — сакавіку 1925 г.
і ахапілі 737 Саветаў з 1208.
У час выбарчай кампаніі быў
улічаны негатыўны вопыт папя-
рэдніх выбараў і ўзмоцнена
агітацыйна-прапагандысцкая ра-
бота. Яе спалучэнне з пэўнымі
поспехамі ў аднаўленні народнай
гаспадаркі, у першую чаргу
сельскагаспадарчай вытворчасці,
прывяло да павышэння грамад-
ска-палітычнай актыўнасці на-
сельніцтва. У сярэднім па Бела-
рускай ССР у паўторных вы-
барах у сельскія Саветы ўдзель-
нічалі 42,6 % выбаршчыкдў.
Павышэнню ўдзелу ў выбарах
Саветаў садзейнічала праца па
перагляду спраў тых грамадзян,
якія былі пазбаўлены выбарчых
правоў. Толькі ў Мінскай акрузе
ў выбарчых правах былі ад-
ноўлены 345 чалавек. Усяго
па рэспубліцы выбарчыя правы
атрымалі каля трэці тых, хто
быў іх пазбаўлены42.
Выбары ў Саветы ў 1926—
1927 гг. прайшлі пры сярэдняй
актыўнасці выбаршчыкаў. У вёс-
ках Беларускай ССР яўка на
выбарчыя ўчасткі раўнялася
46,3 %. У параўнанні з папя-
рэдняй выбарчай кампаніяй быў
рост, але невялікі. Палітычнае
жыццё ішло сваім размераным'
крокам. Гэтае натуральнае раз- дзіла ва ўмовах наступлення
віццё палітычных працэсаў было
даволі ўстойлівым', пакуль яго
не парушылі суб’ектыўныя па-
дыходы вярхоўнага партыйнага
і савецкага кіраўніцтва Саюза
на дэмакратычныя заваёвы, звя-
заныя з нэпам. Болып адчувалк
нымі сталі камандна-адміністя|
цыйныя метады кіраўніцтва. АЯ
вастрылася класавая барацьД
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
113
якая была не столькі вынікам
сацыяльна-эканамічнага развіц-
ця, колькі інспірыравана ста-
лінскім партыйна-дзяржауным
кіраўніцтвам. Дэмакратычныя
цадыходы да грамадска-палі-
тычнай дзейнасці пачалі ўсё
больш падмяняцца адміністра-
цыйным націскам. Адмаўленне
ад удзелу ў выбарах усё больш
пачынала разглядацца як адмоў-
ныя адносіны да партыі і савец-
кай улады. Насельніцтва не маг-
ло не ўлічваць даную акаліч-
насць.
Гэта садзейнічала павышэн-
ню ўдзелу жыхароў горада і вёс-
кі ў выбарчай кампаніі. Яўка
рабочых на выбары гарадскіх
Саветаў дасягнула ў гэтай вы-
барчай кампаніі 79,2 %. У сель-
скай мясцовасці даны паказчык
раўняўся 58,7 %. Гэта таксама
з’яўлялася значным павелічэн-
нем у параўнанні з папярэднімі
выбарамі. У вёсцы гэты зрух
быў дасягнуты ў першую чаргу
за кошт значна больш актыў-
нага ўдзелу ў выбарах жанчын.
Калі ў 1927 г. у іх прынялі
ўдзел толькі 24,7 %, то ў 1929 г.
гэты паказчык дасягнуў 42,4 %.
Была створана аснова для буду-
чага фактычна 100-працэнтнага
ўдзелу насельніцтва ў выбар-
чьіх кампаніях.
Прыкметную ролю ў прыцяг-
ченні працоўных да грамадска-
іалітычнай дзейнасці ігралі ка-
®сіі, што працавалі пры Саве-
’ах. Пачатак іх работы ў Бела-
і’Усі адносіцца да сярэдзіны
йО-ых "адоў. У кастрычніку
|925 г. ЦВК і СНК БССР пры-
рлі пастанову аб стварэнні пры
рльскіх і местачковых Саветах
Ірстаянных камісій — сельска-
гаспадарчых, культурна-асвет-
ных і санітарных, фінансава-
падатковых, мясцовай гаспа-
даркі і добраўпарадкавання, ган-
длёва-кааператыўных. Ужо ў
канцы 1926 г., згодна даных
870 сельскіх Саветаў рэспублікі,
у работу камісій было ўцягнута
звыш 20 тыс. чалавек. Амаль
трэцяя частка іх не з’яўляліся
членамі сельсаветаў44. Да канца
1929 г. толькі ў чатырох акругах
Беларускай ССР пры сельскіх
Саветах былі створаны 3364 ка-
місіі. Яны аб’ядноўвалі дзесяткі
тысяч жыхароў вёскі.
Пры некаторых Саветах ства-
раліся секцыі. У 1926 г. у іх
рабоце ўдзельнічала каля 20 тыс.
чалавек. Але многія камісіі і сек-
цыі працавалі слаба, хаця пэў-
ную станоўчую ролю яны ўсё ж
выконвалі, прыцягваючы насель-
ніцтва, у першую чаргу акты-
вістаў, да вырашэння мясцовых
сацыяльна-эканамічных і гра-
мадскіх спраў, фарміруючы
актыў. А ён быў даволі значным:
у сярэдзіне 20-ых гадоў пера-
вышаў 150 тыс. чалавек.
Ступень удзелу працоўных
горада і вёскі ў найбольш
важных палітычных мерапрыем-
ствах 20-ых гадоў — выбарах
Саветаў, а таксама ў працы камі-
сій і секцый увогуле адлю-
строўвала пэўны, хаця і часовы
дэмакратызм грамадска-палі-
тычнага жыцця. Пад канец гэ-
тага перыяду адчуваўся ўсё
болып імклівы адыход ад яго.
Асаблівую ролю ў гэтых ад-
носінах адыграў 1929 г., калі
ў асноўным натуральнае развіц-
цё сельскай гаспадаркі стала
пераводзіцца на рэйкі неапраў-
дана актыўнай калектывізацыі.
114
Нарысы гісторыі Беларусі
Кааператыўны рух, які да гэ-
тага развіваўся больш-менш
паступальным шляхам, звароч-
ваўся і быў пераведзены ў адно
рэчышча — калектывізацыю на
прымусовай аснове. Валявымі
рашэннямі значна ўзмацніліся
тэмпы індустрыялізацыі.
Гэты пераход у эканоміцы
да камандна-адміністрацыйных
метадаў не мог не адбіцца і на
характары грамадска-палітыч-
нага жыцця. Яно стала значна
болып заарганізаваным, падпа-
радкаваным рашэнням партый-
ных і савецкіх органаў. Усё
болып і больш звужаўся плюра-
лізм думак і дзеянняў. Гэта
падрыхтавала ўмовы да пера-
ходу ў наступны этап развіцця
савецкага грамадства. Ён ха-
рактарызаваўся ў першую чаргу
жорсткім планаваннем, усе
больш суб’ектыўным характарам
прымаемых пастаноў, пашырэн-
нем прымянення надзвычайных
мер, узмацненнем ідэалагічнага
ўціску з боку партыйных, савец-
кіх і іншых органаў. Усё гэта
садзейнічала станаўленню ка-
мандна-адміністрацыйнай сістэ-
мы кіравання як у сацыяльна-
эканамічным, так і грамадска-
палітычным жыцці.
Гэтая тэндэнцыя знаходзіла
адлюстраванне ў рабоце грамад-
ска-палітычных фарміраванняў,
у першую чаргу прафсаюза
і камсамола, хаця ўдзел працоў-
ных у іх радах паступова павя-
лічваўся. Калі ў пачатку 1926 г.
у Беларускай ССР налічвалася
150 тыс. членаў прафсаюза, то
ў канцы 1928 г.— амаль 237 тыс.
Рады камсамола былі болып
сціплыя. У лістападзе 1925 г.
яны налічвалі 37,7 тыс. юнакоў
і дзяўчат, у той час як у сту-
дзені 1924 г.— 12,3 тыс. Але
камсамольскія арганізацыі раслі
даволі імкліва. Гэта адносіцца
і да сельскага камсамола. Ягс
рады павялічыліся на працяг
1926—1929 гг. амаль на 27 тые
чалавек — больш чым у 2 разы4®
Рост радоў грамадскіх аргані
зацый быў вынікам мэтанакі
раванай і даволі актыўнай маса-
ва-палітычнай работы партый-
ных і савецкіх органаў. Гэта
рабілася дзеля таго, каб грамад-
скія арганізацыі ўсё больш
станавіліся часткай ствараемай
камандна-адміністрацыйцай сіс-
тэмы. У гэтым напрамку вялася
апрацоўка свядомасці рабочых,
служачых, інтэлігенцыі, сялян.
У Савецкай Беларусі, як і ва
ўсім СССР, праводзілася мност-
ва адпаведных мерапрыемстваў,
працавала сетка партыйнай і
камсамольскай вучобы. Толькі
на прамысловых прадпрыем-
ствах рэспублікі ў пачатку
1928 г. у 909 палітычных гуртках
навучаліся да 12 тыс. чалавек.
У сакавіку гэтага ж года на
заводах і фабрыках БССР было
праведзена каля 8,5 тыс. розных
агітацыйна-масавых мерапрыем-
стваў .
У вёсцы і палітычная адука-
цыя, і розныя грамадскія кампа-
ніі таксама вяліся даволі актыў-
на. Для гэтай мэты выкарыстоў-
валіся як традыцыйныя формы
работы — сельскія сходы, так
і ўзнікшыя ў савецкі час групЫ
беднаты і інш. Зместам паді-
тычных мерапрыемстваў і ў г0'
радзе, і на вёсцы ў другой паловв
20-ых гадоў усё больш станаві-
ліся пытанні класавай барацьбьь
узмацнення ролі партыі, «права-
Ра ўмовах новай эканамічнай палітыкі
115
га ўхілу» ў ёй і іншыя пасту-
даты, народжаныя ў цэнтры ста-
дінскім кіраўніцтвам ці яго мяс-
цовымі паслядоўнікамі.
Адметнай рысай палітычнага
жыцця быў рух за большае ўцяг-
ванне ў грамадскія справы жан-
чын, як работніц, так і сялянак.
Яны выбіраліся ў склад Саве-
таў, уваходзілі ў іх камісіі і сек-
цыі, удзельнічалі ў працы гра-
мадскіх арганізацый. Прыкмет-
най была дзейнасць дэлегатак,
якія выбіраліся ў працоўных
калектывах і затым ўтваралі
дэлегацкія сходы. У Беларускай
ССР такія сходы ўзніклі ў па-
чатку 20-ых гадоў і ў другой іх
палове атрымалі значнае рас-
паўсюджанне. У 1926 г. толькі
ў вёсках рэспублікі мелася 432
дэлегацкія сходы, а колькасць
іх удзельнікаў дасягнула амаль
17 тыс. чалавек. У наступным,
1927 г. у гарадах і вёсках рэс-
публікі налічвалася каля 750 дэ-
тегацкіх сходаў. У іх рабоце
чдзельнічала не менш як 28 тыс.
работніц і сялянак47. Гэта мела
пэўнае значэнне ў справе пры-
цягнення да грамадска-палітыч-
най работы жаночай часткі гра-
мадства, якая з’яўлялася най-
болып адхіленай ад яе.
Акрамя вышэй адзначаных
форм удзелу насельніцтва ў па-
літычным жыцці некаторую ро-
лю адыгрывала дзейнасць шэф-
скіх таварыстваў, якія ствара-
ліся ў гарадах для дапамогі
вёсцы, а таксама Міжнароднай
арганізацыі дапамогі барацьбі-
там рэвалюцыі (МОПР), орга-
наў Цэнтральнай кантрольнай
камісіі і рабоча-сялянскай ін-
спекцыі (ЦКК-РСІ) і іншых.
Усё гэта рабіла палітычнае жыц-
цё 20-ых гадоў даволі насыча-
ным. Працоўныя ў гэты час
прайшлі пэўную школу палітыч-
най вучобы, удзелу ў вырашэн-
ні мясцовых гаспадарчых, са-
цыяльных і грамадскіх спраў.
У той жа час гэты ўдзел быў не
настолькі шырокім, актыўным
і трывалым, каб прадухіліць
у канцы 20-ых гадоў наступлен-
не на дэмакратычныя заваёвы,
не даць магчымасці перайсці да
націскных метадаў кіраўніцтва.
Тэндэнцыя цэнтралізаванага, а
нярэдка і валявога вырашэння
пытанняў у сацыяльна-палітыч-
ным жыцці няўмольна брала
верх над дэмакратычнымі ме-
тадамі кіравання. Гэта стварыла
ўмовы для ' фарміравання адмі-
ністрацыйна-каманднай сістэмы,
зараджэння і развіцця яе непа-
збежнага спадарожніка — куль-
ту асобы.
4.	Спроба нацыянальна-
культурнага адраджэння.
Палітыка беларусізацыі
Узнікшая ў выніку Кастрыч-
'^Цкай рэвалюцыі рэальная маг-
(Ымасць нацыянальнага адра-
Цкэння беларускага народа пэў-
ны час з вялікай цяжкасцю
і значнымі перашкодамі ўва-
саблялася ў жыццё. Невыносна
цяжкі груз мінулага сацыяль-
116
Нарысы гісторыі Беларусі
нага і нацыянальнага прыгнёту
адарваў душы многіх беларусаў
ад сваіх гістарычных каранёў,
культурных традыцый, істотна
прытупіў нацыянальную сама-
свядомасць. 3 прычыны шмат-
вяковай паланізацыі і русіфіка-
цыі прэстыжнасць беларускай
культуры і мовы знізілася нават
ва ўяўленнях саміх жа яе нось-
бітаў. Ні ў дзяржаўным і гра-
мадскім жыцці, ні ў школах
і цэрквах не знайшлося для бе-
ларускай мовы адпаведнага
месца.
Характар і змест нацыяналь-
най палітыкі ў паслярэвалю-
цыйнай Беларусі ў многім прад-
вызначаліся тымі велізарнымі
пераменамі, якія адбываліся ў
краіне ў цэлым у гэтай сферы
грамадскіх адносін. Здавалася,
што беларускі народ атрымаў
рэальную магчымасць будаваць
жыццё на нацыянальным грунце
з улікам сваіх эканамічных
і духоўных традыцый. I вельмі
важна, што прынцыпова новая
пазіцыя паасобных дзяржаўных
і партыйных кіраўнікоў рэс-
публікі пачала адразу ж фармі-
равацца ў дачыненні да роднай
мовы беларускага народа, бо без
поўнага раскабалення апошняй
нельга было ўсур’ез гаварыць
пра яго нацыянальную суверэн-
насць.
Й'алоўнае звяно бе^іа^усі^цуі.
Упершыню з усёй канкрэтнасцю
і выразнасцю было заяўлена
пра неабходнасць арганізацыі
дзяржаўнага і грамадскага жыц-
ця Беларускай ССР на родыай
з пунктаў рэзалюцыі з’езда па
дакладу аб народнай асвеце меў
такую фармуліроўку: «Стварэн-
не сеткі ўстаноў, якія ўсебакова
абслугоўваюць культурныя па-
трэбы мас на ўсіх мясцовых
мовах, падрыхтоўка для іх
работнікаў асветы, выданне для
іх літаратуры на мясцовых мовах
і прыцягванне максімуму каму-
ністычных сіл да гэтай працы»48.
Яшчэ далей у гэтым напрамку
пайшла згаданая вышэй II сесія
ЦВК БССР, на якой былі пряй
няты даволі эфектыўныя дав
таго часу практычныя мерапрьМ
емствы па правядзенню. нацьцД
нальнай палітыкі. Разглядаючй
пытанне аб мясцовых мовам
ЦВК Беларусі прадпісаў: «Над
камасветы зрабіць захады Д
ўзмацнення працы на мове пегід
важнай болыпасці працоўнапг
сялянства Беларусі — мове бе-
ларускай. Наркамасветы павінен
у сваёй працы зыходзіць з няў-
хільнай перспектывы планамер-
нага і паступовага пераходу
ўстаноў, у якіх навучаюцца
і выхоўваюцца дзеці-беларусы,
на іх матчыну беларускую мову
выкладання. Да выканання гэ-
тага задання павінны прыступіііь
яшчэ ў бягучым годзе».
Была звернута пільная ўвага
на курсавую падрыхтоўку нас-
таўнікаў, якія маглі б выкладаць
на беларускай мове, прыстаса-
ванне для гэтай мэты Інстытута
народнай асветы і трохгадовых
курсаў у Барысаве і Бабруйску-
выданне літаратуры на мясцО'
вых мовах. «Выданне ж падрУ4'
нікаў, дзіцячага часопіса, наву-
кова-папулярнай і палітычнай
літаратуры на беларускай м°'
ве,— адзначалася на гэтай сес'1
Ш
ра ўмовах новай эканамічнай палітыкі
ЦВК Беларусі,— павінна быць
цастаўлена як ударная задача
Царкамасветы і яго органаў,
у прыватнасці Дзяржвыда»49.
Значныя перспектывы ддя
разгортвання стваральнай дзей-
насці разняволеных кастрычні-
кам народаў былой Расіі, у тым
ліку і беларускага, адкрываліся
цасля X з’езда РКП(б) (сакавік
1921 г.). Аднак першы ж вопыт
нацыянальнага адраджэння на
Беларусі паказаў, што ў яго ёсць
сур’ёзныя перашкоды. Да часу
адкрыцця X з’езда РКП(б)
у рэспубліцы былі зроблены
толькі першыя крокі ў даным
накірунку. Але гэта ўжо не пада-
балася асобным партыйным кі-
раўнікам з верхніх эшалонаў,
што яскрава праявілася ў час
пасяджэнняў X з’езда РКП(б).
Шмат каго з дэлегатаў уразіў
імест прачытанай уголас запіс-
кі, у якой гаварылася, нібыта
ў нашым краі камуністы штуч-
на ўводзяць беларускую нацыя-
нальнасць.
Адвесці гэты гнюсны паклёп
на беларускую ідэю давялося
I- В. Сталіну, які пры жыцці
У. I. Леніна часта займаў і пра-
вільную пазіцыю ў нацыяналь-
ньім пытанні. Не памыляўся ён
даным выпадку, сказаўшы
ЧЭлегатам з’езда: «Гэта няпра-
Чльна таму, што існуе беларус-
к-ая нацыя, у якой ёсць свая
'Юва, адметная ад рускай, з пры-
'Ьіны чаго ўзняць культуру бела-
'Ускага народа можна толькі на
РРДнай яго мове»50.
Маючы такую падтрымку ад
Артыйнага форуму, заклапоча-
Т*я справай нацыянальна-куль-
р>нага адраджэння беларусаў
?літычныя дзеячы маглі смялей
брацца за вырашэнне праблемы.
Пацвярджаецца гэта шматлікімі
прыкладамі разгортвання на-
цыянальнай ініцыятывы як на
месцах, у гушчах народа, так і ў
верхніх эшалонах дзяржаўнай
улады, партыйнага кіраўніцтва.
I вельмі важна, што ад самага
пачатку гэтай ініцыятыве стала
імкнуліся надаць мэтанакірава-
ны характар, прычым галоўная
роля тут адводзілася рэспублі-
канскай партыйнай арганізацыі.
Гэта вынікае з рэзалюцый
XII Усебеларускай партканфе-
рэнцыі (VII з’езда) КП(б)Б,
што праходзіла ў сакавіку
1923 г., па нацыянальным пы-
танні. На канферэнцыі адзнача-
лася, што «Камуністычная пар-
тыя ў поўнай адпаведнасці са
сваёй праграмай у галіне нацыя-
нальнага пытання павінна зра-
біць усе захады да наладжвання
працы на беларускай мове, ства-
раючы нармальныя ўмовы для
развіцця беларускай культуры»,
што «кіраўніцтва гэтай працай
павінна быць ускладзена на пар-
тыйныя арганізацыі ў цэлым як
у цэнтры, так і на месцах»51.
Вельмі каштоўным палажэн-
нем разглядаемай рэзалюцыі
партыйнай канферэнцыі з’яві-
лася ўказанне на тое, што пра-
цэс пашырэння ўплыву бела-
рускай культуры павінен узгад-
няцца «з наяўнасцю дастаткова
падрыхтаваных, класава-выха-
ваных і рэвалюцыйна вытрыма"
ных работнікаў»52, бо ў асяроддзі
кіраўніцкага апарату розных
сфер дзяржаўнага і грамадскага
жыцця рэспублікі было нямала
людзей, якія на законныя на-
цыянальныя патрабаванні бела-
рускага народа глядзелі з пазі-
118
Нарысы гісторыі Белару^
цый вялікарускага шавінізму.
На Беларусі, мо як нідзе ў
іншай рэспубліцы, адчувалася
на пачатку 20-ых гадоў вострая
патрэба ў навуковых, навукова-
папулярных публікацыях, у якіх
у даступнай форме, пры належ-
най дакладнасці, праз глыбокі
аналіз гістарычнай практыкі
былі б раскрыты вузлавыя
аспекты нацыянальна-моўнай
палітыкі. Такую задачу смела
паставіў і шмат што зрабіў ддя
яе паспяховага вырашэння рэк-
тар БДУ імя У. I. Леніна Ула-
дзімір Пічэта, не будучы сам
беларусам па нацыянальнасці.
Бачачы, з якой цяжкасцю, а
часам пры адкрытым ці завуалі-
раваным супраціўленні службо-
вых асоб ідзе ўкараненне бела-
рускай мовы ў справаводства
дзяржаўных, партыйных, адмі-
ністрацыйна-гаспадарчых орга-
наў, у сістэме народнай асветы,
ён выдаў у жніўні 1923 г. невя-
лікую, але вельмі змястоўную
брашуру «Беларуская мова як
фактар нацыянальна-культур-
ны», якая дапамагала многім
беларусам карэнным чынам змя-
ніць сваё стаўленне да гэтага
каштоўнага гістарычнага і ду-
хоўнага скарбу.
Кожны, хто прачытаў зазна-
чаную брашуру, больш не мучыў
сябе думкамі, існуе ці не існуе
беларуская мова. Вучоны-гісто-
рык пераканаўча даказаў, што
ў беларусаў была і ёсць родная
мова, адметная ад блізкарод-
насных ёй рускай, украінскай
і польскай.
Народжанае ад азнаямлення
з брашурай усведамленне таго,
што беларусы ўступаюць у куль-
турным развіцці суседнім наро-
дам толькі з прычыны вялікіх
несправядлівасцей гістарычнага
лёсу, што ў далёкім мінулым
яны ні ў чым не адставалі ад
суседніх этнасаў, выклікала ў
шырокіх масах беларускага на-
рода заканамернае жаданне
аддаць свае сілы і энергію на-
цыянальнаму адраджэнню.
У. Пічэта беспамылкова вы-
значыў, што галоўнай апорай
у гэтым адраджэнні павінна
стаць інтэлігенцыя, як найболыц
адукаваны і нацыянальна свя-
домы пласт беларускага народа.
I яна адгукнулася на слушныя
парады выдатнага вучонага,
актыўна ўключылася ў вывучэн-
не духоўнай спадчыны, каб
паставіць яе на службу нацыя-
нальна-культурнаму адраджэн-
ню.
Практычны вопыт паказваў,
што вырашэнне гэтай найваж-
нейшай для далейшага лёсу
беларускага народа праблемы
патрэбна зрабіць састаўной ча-
сткай дзейнасці яго дзяржаўных
органаў. Асабліва выразна гэта
высветлілася пасля вяртання
ўвесну 1924 г. Беларусі перада-
дзеных пяць гадоў таму назад
Расійскай Федэрацыі Віцебскай
і Магілёўскай губерняў. Уліч-
ваючы ўсю складанасць задач,
неабходнасць абавязковага на-
дання палітыцы нацыянальнага
адраджэння беларускага народа
дзяржаўнага характару, другаЯ
сесія ЦВК БССР (ліпень 1924 г.)
афіцыйна аб’явіла аб пераходз®
да беларусізацыі, прыняўш^
спецыяльную пастанову
практычных мерапрыемствах 1,8
правядзенню нацыянальнай пЯ'
літыкі».
У шырокім сэнсе пад беларУ
да ў.мовах новай эканамічнай палітыкі
119
сізацыяй разумелася развіццё
беларускай культуры, вылучэнне
беларусаў на партыйную, савец-
кую, прафесійную і грамадскую
црацу, перавод сйрававодства
дзяржаўнага, партыйнага, пра-
фесійнага і кааператыўнага апа-
ратаў на беларускую мову.
Цэнтральнае месца ў мера-
ррыемствах, прынятых з мэтай
планамернага ажыццяўлення
палітыкі беларусізацыі, адводзі-
дася праблеме мовы. I гэта была
зусім правільная пазіцыя ЦВК
БССР, бо ў рэспубліцы, дзе ка-
рэннае насельніцтва складала
80 %, яго мова выконвала вельмі
нізэрны аб’ём сацыяльных
функцый. Пераважала, як і ў
іарэвалюцыйны час, руская мо-
за. Не знаходзілася месца ў
'рамадскім жыцці для ўжыван-
ая яўрэйскай і польскай моў,
саця на іх носьбітаў падаў даволі
значны працэнт у агульным
складзе насельніцтва Беларусі.
Каб пакласці канец такой
іесправядлівасці, было афіцый-
ча заяўлена, што на тэрыторыі
6ССР прызнаюцца раўнапраў-
іымі мовы беларуская, руская,
яўрэйская і польская. Але
«з прычыны значнай перавагі
У БССР насельніцтва беларускай
іацыянальнасці,— запісана ў
іышэй прыгаданай пастанове,—
оеларуская мова выбіраецца як
'лова пераважная для зносін
іаміж дзяржаўнымі, прафесій-
•Ымі і грамадскімі ўстановамі
арганізацыямі»53. Мовай зносін
^Рганаў БССР з органамі СССР
саюзных рэспублік прызнава-
!ася руская.
Паколькі ва ўмовах беларусі-
^Цыі надавалася такая важная
1,°ля роднаму слову асноўнай
нацыянальнасці БССР, узнікла
пільная патрэба планамернага
ўводу яго ў розныя сферы гра-
мадскага жыцця, і ў першую
чаргу ў дзейнасць рэспублікан-
скага дзяржаўнага і партыйнага
апаратаў, бо, не паказаўшы
самім на практыцы такога пры-
кладу ў вырашэнні гэтай даволі
складанай праблемы, цяжка
было разлічваць, што яе рэалі-
зацыя знойдзе належную пад-
трымку і разуменне на ўсіх
астатніх паверхах кіравання
грамадствам, у працоўных ка-
лектывах, навучальных устано-
вах, сярод самога народа. I такі
прыклад быў паказаны. Гіста-
рычныя для лёсу беларускай
нацыі рашэнні другой сесіі
ЦВК БССР на доўгі час прад-
вызначылі ход падзей у рэс-
публіцы.
За вялікую заслугу тым дзяр-
жаўным дзеячам, якІя стаялі
ля вытокаў, прымалі ўдзел у
распрацоўцы мерапрыемстваў па
беларусізацыі, трэба прызнаць
іх настойлівыя намаганні надаць
ёй канкрэтны характар. Такая
канкрэтнасць вельмі добра пра-
сочваецца і па тэрмінах беларусі-
зацыі дзяржаўных органаў ула-
ды і кіравання, заканамерным
жаданні вывесці іх наперад у
ажыццяўленні нацыянальнай
палітыкі ў рэспубліцы. Згодна
з рэзалюцыямі другой сесіі
ЦВК БССР, беларусізацыю апа-
ратаў самога ЦВК, Саўнаркома,
Наркамасветы і Наркамата зем-
ляробства планавалася завяр-
шыць за адзін год, Наркаматаў
унутраных спраў, юстыцыі, са-
цыяльнага забеспячэння, пошты
і тэлеграфа — за два, усіх астат-
120
Нарысы гісторыі Беларусі
ніх устаноў і арганізацый — за
тры.
Пасля таго як беларусізацыя
была аб’яўлена дзяржаўнай па-
літыкай, шэраг важных мера-
прыемстваў у гэтым напрамку
ажыццявілі рэспубліканскія і
акруговыя партыйныя, прафса-
юзныя і камсамольскія органы,
адміністрацыйна - гаспадарчы
апарат наркаматаў і ведамстваў,
паасобных прадпрыемстваў і
арганізацый. У першую чаргу
тут патрэбна назваць студзень-
скі (1925 г.) пленум ЦК КП(б)Б,
галоўным пытаннем якога былі
«Чарговыя задачы КП(б)Б у
нацыянальнай палітыцы». Што
датычыць беларусізацыі, дык
асноўным звяном у ёй партыя
з усёй выразнасцю і канкрэт-
насцю прызнавала беларускую
мову, патрабуючы ад бюро ЦК
і акругкомаў актыўна ўдзельні-
чаць у распрацоўцы мерапрыем-
стваў па вывучэнню беларускай
мовы ўсёй партарганізацыяй.
У той час быў вельмі шырока
вядомы дэвіз партыі: «Уся
КП(б)Б павінна гаварыць ,на
беларускай мове». Сваю пазіцыю
ў адносінах да яе студзеньскі
пленум так растлумачыў народу:
«Пры раўнапраўі ўсіх нацыя-
нальнасцей, пры абавязку з боку
ўрада і партыі забеспячэння
развіцця культуры кожнай з іх,
пры прызнанні дзяржаўнымі
мовамі 4-х (маюцца на ўвазе
беларуская, руская, яўрэйская і
польская.— Л. Л.) — пры ўсім
гэтым, аднак, справа развіцця
мовы, літаратуры,- школы, усёй
культуры на беларускай мове
прызнаецца першай і асноўнай
справай»54.
У якасці яшчэ аднаго пры-
кладу свядомага рэгулявання
з боку партыі пытанняў моўнай
палітыкі можна спаслацца і
на рэзалюцыі кастрычніцкага
(1926 г.) пленума ЦК КП(б)Б.
Згодна з імі бюро ЦК абавязва-
лася «даць цвёрдую дырэктыву
кіраўнікам устаноў аб уводзе
планавасці і сістэмы ў працы
па пераводу апаратаў устаноў
на беларускую мову. Нацкамісія
ЦВК, а таксама ЦКК і РСІ па-
вінны ажыццяўляць строгі і ста-
лы нагляд за дакладным выка-
наннем гэтай дырэктывы».
Прызнавалася неабходным «усю
працу партыйнага і камсамоль-
скага 'апаратаў перавесці да
1 студзеня 1927 года на бела-
рускую мову»55. I гэта нікому
тады не здавалася дыктатам
зверху, голым адміністраваннем.
Але існавалі і іншыя перашко-
ды і цяжкасці на шляху бела-
русізацыі, якія даводзілася пе-
раадольваць праз вялікія нама-
ганні. Тут можна ўказаць на
даволі значную тэрытарыяльную
стракатасць лексікі і фанетыкі
беларускай мовы, адсутнасць
уніфікацыі беларускай літара-
турнай мовы, нераспрацаванасць
навуковай, тэхнічнай, палітыч-
най, юрыдычнай, педагагічнай,
медыцынскай і іншых тэрміна-
логій. 3 прычыны ўсяго гэтага
ўкараненне беларускай мовы ў
грамадскае жыццё рэспублікі
адбывалася значна цяжэй, чНЙ
яўрэйскай і польскай, паколЛ
апошнія дзве з’яўляліся добЯ
уніфікаванымі, мелі ў краінЯ
ці рэгіёнах пражывання аснЛ
най часткі іх носьбітаў багаіД
практыку а'бслугоўвання рознЯ
сфер дзейнасці чалавека.
На ўзровень дзяржаўнай па-
Ва ўмовах новай эканамітай палітыкі
121
літыкі. Абвясціўшы беларусіза-
цыю афіцыйнай палітыкай, дзяр-
жава і партыя своечасова і ўсур’-
ез паклапаціліся аб распрацоў-
цы эфектыўнай сістэмы кіра-
вання ёю, прыцягненні да гэтай
справы шырокага кола акты-
вістаў. Практычна ўся работа
па беларусізацыі была сканцэн-
травана ў руках створанай у
адцаведнасці з прынятай у
1924 г. Прэзідыумам ЦВК БССР
пастановай Камісіі па ажыццяў-
ленню нацыянальнай палітыкі
ЦВК БССР, на чале якой стаяў
вядомы ў рэспубліцы дзяржаўны
дзеяч А. Хацкевіч. Аналагічныя
камісіі былі створаны пры акру-
говых выканаўчых камітэтах.
Сталымі штатнымі работнікамі
як рэспубліканскай, так і акру-
говых камісій па ажыццяўленню
нацыянальнай палітыкі былі
толькі іх адказныя сакратары.
Выкананне ж усёй бягучай ра-
боты такіх камісій ускладалася
на апараты адпаведных выкан-
комаў.
Менавіта толькі са стварэннем
пры ЦВК БССР і выканкомах
акруговых камісій па ажыццяў-
ленню нацыянальнай палітыкі
ўдалося поўным ходам разгар-
нуць працу па ўсіх напрамках
беларусізацыі, а не толькі на
ніве народнай адукацыі, як гэта
Ў асноўным рабілася на пачатку
20-ых гадоў. Найважнейшым
напрамкам беларусізацыі і най-
°олып складаным кампанентам
яе з’яўлялася ўкараненне бела-
РУскай мовы ў службовае спра-
ваводства. Сусветны вопыт, у
т- л. і практыка беларускага
^арода, сведчылі, што без дасяг-
!’бння любой мовай такога стату-
су ў яе вельмі мала надзеі на
выжыванне.
На момант пераходу да бела-
русізацыі дзяржаўнага, партый-
нага, прафсаюзнага і камсамоль-
скага апаратаў, усіх звёнаў
кіравання веданне беларускай
мовы іх работнікамі знаходзі-
лася на нізкім узроўні, бо ніхто
з іх спецыяльна не займаўся яе
вывучэннем, набываючы пра-
фесію ў навучальных установах.
Не гатовымі былі да беларусі-
зацыі службовага справаводства
і многія з тых, хто валодаў
толькі навыкамі вуснай беларус-
кай мовы. Адзіным рэальным
выйсцем з гэтага становішча
было прызнана паўсюднае вы-
вучэнне яе на спецыяльна ўтво-
раных курсах для работнікаў
такіх апаратаў. Вынікі аказаліся
даволі суцяшальнымі. Сярод
кіруючых кадраў, служачых
канцылярый нязменна павяліч-
ваўся лік асоб, якія былі ў стане
весці сваю работу на беларускай
мове. Так, калі ў 1925 г. у рэс-
публіканскіх установах толькі
22 % агульнай колькасці супра-
цоўнікаў валодала беларускай
мовай, а ў акруговых і раён-
ных — 36, дык ужо ў 1926 г.—
адпаведна 54 і 42, у 1927 г.—
80 і 70 %56.
Апошнія дзве лічбы даюць
падставы сцвярджаць, што вы-
значаныя ў 1924 г. другой сесіяй
ЦВК БССР тэрміны беларусі-
зацыі дзяржаўнага апарату, нар-
каматаў і ведамстваў аказаліся
зусім рэальнымі, яны ў асноў-
ным вытрымліваліся. Аналізую-
чы вышэй прыведзеныя лічбы,
бачым, што калі ў справе бела-
русізацыі апарату рэспублікан-
скія ўстановы адставалі ад
122
Нарысы гісторыі Белару
акруговых і раённых, дык ужо
праз два гады яны выйшлі на-
перад, што можа разглядацца
як доказ сур’ёзнага падыходу
вышэйшых органаў улады і кі-
раўніцтва рэспублікі да выра-
шэння гэтай лёсаноснай для
беларускай нацыі праблемы.
Цалкам апраўдала на прак-
тыцы тое, што пры правядзенні
беларусізацыі партыйныя і са-
вецкія органы рэспублікі самую
сур’ёзную ўвагу надавалі ўцяг-
ненню ў актыўную стваральную
дзейнасць на карысць беларус-
кай культуры і асоб небеларус-
кай нацыянальнасці, якія вало-
далі беларускай мовай, добра
ведалі гісторыю і культуру, асаб-
лівасці краю.	«
Беларусізацыя 20-ых гадоў
дала багата прыкладаў плённай
працы вялікай арміі прадстаў-
нікоў рускай, польскай, яўрэй-
скай, украінскай, татарскай і
іншых нацыянальнасцёй на ніве
беларускай культуры. Варта за-
значыць, што напярэдадні аб-
вяшчэння беларусізацыі афіцый-
най палітыкай і ў першыя гады
яе правядзення партыйную ар-
ганізацыю рэспублікі ўзначаль-
валі асобы небеларускай на-
цыянальнасці: ураджэнец Ка-
страмскога павета А. М. Асат-
кін-Уладзімірскі (май —жнівень
1924 г.) і А. I. Крыніцкі
(верасень 1924 — май 1927 гг.)
з горада Цверы. Апошні з іх за
гранічна сціслы тэрмін так ава-
лодаў беларускай мовай, што
чытаў на ёй свае даклады. Па-
важлівымі адносінамі да бела-
рускай культуры і мовы вызна-
чаўся першы сакратар
ЦК КП(б)Б Я. Б. Гамарнік
(лістапад 1928 — кастрычнік
1929 гг.), ураджэнец Украіш
Затое вельмі стараннымі прг
ваднікамі курсу, які начыст;
адмаўляў беларусізацыю, бы.
камандзіраваныя ў рэспублн
першы сакратар ЦК КП(б)<
К. В. Гей (студзень 1930 -
студзень 1932 гг.) і начальн;
АДПУ БССР Р. Я. Рапапорт' .
У комплексе распрацаваных
урадам і партыяй мерапрыем-
стваў па беларусізацыі грамад-
скага жыцця ў рэспубліцы вя-
лікая роля надавалася сістэме
народнай адукацыі, бо разуме-
лася так, што ад зрухаў у гэтай
галіне шмат у чым будзе зале-
жаць поспех вырашэння ўсёй
праблемы ў цэлым. Пасля глы-
бокага, удумлівага аналізу
рэальнага становішча было пры-
нята адзіна правільнае рашэнне:
беларусізацыю ажыццяўляць
раўналежна ва ўсіх катэгорыях
навучальных і выхаваўчых уста-
ноў, г. зн. пачынаючы ад дзіця-
чых садкоў і канчаючы тэхні-
кумамі і інстытутамі. Увядзенне
беларускай мовы ў навучальна-
выхаваўчы працэс дзвюх апош-
ніх катэгорый устаноў прак-
тычна здымала праблему бела-
русізацыі ў школах, паколькі
яны былі зацікаўлёны навучаць
дзяцей на той мове, якая з’яў-
лялася рабочай для тэхнікумаў
і інстытутаў.
Добра прадбачачы, якія мо-
гуць быць цяжкасці на шляху
беларусізацыі школы, урад і пар-
тыя рэспублікі патрабавалі ра-
цыянальнага спалучэння ў гэтай
справе адміністрацыйных мета-
даў з глыбокай растлумачальнай
работай у масах аб ролі моў У
лёсе кожнага народа. Спаслацца
тут можна на рашэнні кастрыч-
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі
123
ніцкага (1925	г.) пленума
ЦК КП(б)Б, у якіх запісана:
«Пры правядзенні нацпалітыкі
ў школьнай справе ў шэрага
таварышаў сустракаюцца па-
мылкі дваякага роду. Адна з іх
заключаецца ў імкненні заняць
дасіўную пазіцыю ў гэтым пы-
ганні і адмовіцца ад ініцыятывы
зверху... Другая памылка выяў-
іяецца ў спробе праводзіць нац-
іалітыку ў школьнай справе
’олымі метадамі адміністраван-
тя і камандавання, што пленум
ірызнае зусім недапушчаль-
<ым»58.
Карысны ўрок беларусізацыі
Ю-ых гадоў — асабліва пільная
/вага партыі і ўрада да выклад-
іыцкага корпуса вышэйшых і
:ярэдніх спецыяльных устаноў.
4енавіта ён болып за ўсё ўпар-
діўся беларусізацыі, паколькі
іму найцяжэй было перавучыц-
іа з рускай мовы на беларускую.
Саб дамагчыся хутчэйшага зру-
;у, давялося свядома пайсці
іават на ўвядзенне рознага
арактару заахвочвальных мер.
іасяроджанне ўвагі на прабле-
іе беларусізацыі ўсіх звёнаў
істэмы народнай асветы, плён-
ая работа ў гэтым напрамку
е кіруючых кадраў давалі ста-
оўчыя вынікі. У 1926/27 наву-
альным годзе з агульнага ліку
ікол чатырох- і сямігодак на
еларускія прыпадала 85 і
7 % . Праз два гады з агуль-
ай колькасці школ-чатырох-
эдак 5818 беларускіх было
456, адпаведна па сямігодках
72 і 27960. Беларуская мова
гала абавязковым прадметам
якладання ў рускіх, яўрэйскіх,
эльскіх і іншых нацыянальных
холах рэспублікі.
Выконваліся тэрміны бела-
русізацыі ў вышэйшай і сярэд-
няй спецыяльнай школе, асаб-
ліва педагагічнага профілю. Так,
у 1926/27 навучальным' годзе
з 14 педагагічных тэхнікумаў
на беларускай мове працавалі
10. Выкладанне прадметаў у
сельскагаспадарчых тэхнікумах
удалося беларусізаваць на 63 %,
сельскагаспадарчых школах —
на 67, прафшколах — на 60, на
рабфаках — на 69 і толькі ў
БДУ імя У. I. Леніна — на 31 %.
Цалкам вялося выкладанне
прадметаў на беларускай мове ў
Магілёўскай саўпартшколе пер-
шай ступені і такой жа школе
другой ступені ў Віцебску, ва
ўсіх пунктах па ліквідацыі не-
пісьменнасці і ў школах для
малапісьменных, што абслугоў-
валі беларускае насельніцтва,
у першых групах (г. зн. у першы
год навучання) школ павыша-
нага тыпу і школах рабочай
моладзі.
Станоўчыя зрухі прыкметна
абазначыліся і на ўсіх астатніх
напрамках беларусізацыі. Паў-
напраўнай гаспадыняй уваходзі-
ла беларуская мова ў тэатры,
навуку. Цікавымі творамі папаў-
нялася мастацкая літаратура,
шырокім фронтам вялося вы-
вучэнне гісторыі і культуры
беларускага народа. Значна
павялічылася ўдзельная вага
беларусаў у складзе кіруючых
работнікаў партыйнага, савец-
кага, прафсаюзнага і камсамоль-
скага апаратаў. Ужо ў 1927 г.
з агульнай колькасці членаў
местачковых Саветаў дэпутатаў
працоўных беларусаў было
53,2 %, яўрэяў — 40,5, паля-
каў — 2,2, велікаросаў — 2,5;
124
Нарысы гісторыі Беларусі
у гарадскіх Саветах — адпавед-
на 45,1, 30,6,2,5 і 14,5 %61. Праў-
да, гэта было значна ніжэй
удзельнай вагі беларусаў у агуль-
най колькасці насельніцтва рэс-
публікі. Недастатковае прад-
стаўніцтва беларусаў у местач-
ковых і гарадскіх Саветах
тлумачылася тым, што ў гэтых
тыпах рассялення людзей усё
яшчэ нізкі працэнт падаў на
карэнных жыхароў рэспублікі.
Затое лепш былі прадстаўлены
беларусы ў больш высокіх эша-
лонах улады і органах кіравання.
У тым жа годзе сярод членаў
райвыканкомаў іх было 79 %,
акругвыканкомаў — 60, ЦВК
БССР — 55 %62.
Нягледзячы на першыя поспе-
хі ў ажыццяўленні нацыяналь-
най палітыкі ў рэспубліцы,
беларусізацыю 20-ых гадоў ні
ў якім выпадку нельга разгля-
даць як трыумфальнае шэсце
беларускага народа на шляху
свайго адраджэння. I на пачат-
ку, і ў сярэдзіне, і ў канцы яе
заўжды былі цяжкасці і пера-
шкоды, якія не давалі ў належ-
най ступені выкарыстаць на
практыцы ўсё лепшае, што ўклю-
чала ў сябе абвешчаная Савец-
кай дзяржавай нацыянальная
палітыка.
Непаразуменні, а часам у пэў-
най форме супраціўленне аказ-
валі беларусізацыі нават сяляне,
хаця менавіта больш за ўсё ў іх
інтарэсах давялося прыступіць
да такой палітыкі, бо сельскія
жыхары мацней трымаліся за
нацыянальныя традыцыі, вельмі
дрэнна валодалі рускай мовай.
Але ж навязаныя ў дарэвалю-
цыйны час многім сялянам
погляды на беларускую мову
як на «мужыцкую», «халопскую»
з прычыны нібыта немагчымасці
выкарыстання яе ў складанай
дзейнасці адміністрацыйных і
судовых органаў, навучальных
устаноў не так проста пера-
адольваліся, адыходзілі ў нябыт.
Усё гэта даводзілася ўлічваць
пры правядзенні ідэалагічнай
работы на вёсцы напярэдадні
і ў ходзе ажыццяўлення бела-
русізацыі.
Не зусім былі падрыхтаваны
да суцэльнай беларусізацыі га-
рады, сярод рабочых і служачых
якіх і да Кастрычніцкай рэва-
люцыі, і пасля яе доўгі час пера-
важалі асобы некарэннай на-
цыянальнасці. Толькі дзякуючы
таму, што ў нацыянальнай па-
літыцы былі ўлічаны інтарэсы
і гэтай катэгорыі насельніцтва,
яно ў аснове сваёй прыхільна
ставілася да беларусізацыі. 3 бо-
ку прадстаўнікоў некарэнных
нацыянальнасцей не назіралася
якіх-небудзь сур’ёзных пярэчан-
няў, супраціўлення такой па-
літыцы. Значна цяжэй было
схіліць на яе бок многіх апарат-
чыкаў, не выключаючы і тых,
хто займаў досыць высокія па-
сады. Не дарэмна ж, як на
фактар абцяжарвання правя-
дзення беларусізацыі, пленум
ЦК КП(б)Б (студзень 1925 г.)
спасылаўся на тое, што пад той
час яшчэ «не былі зламаны рэзка
адмоўныя вялікадзяржаўна-ша-
віністычныя адносіны да бела-
рускай мовы і работы па бела-
русізацыі з боку старога рускага
чыноўніцтва, якое знаходзілас»
на працы ў савецкім апараце» •
Такім, вядома, яно заставалаЦ|
ў сваёй большасці і пад канЯ
20-ых гадоў. ШавіністычшЯ
да ўмовах новай эканамічнай палітыкі
123
погляды і настроі, прышчэпле-
ныя ўсім зместам палітыкі Ра-
сійскай імперыі сваім верным
слугам з ліку мясцовай адмі-
ністрацыі Беларусі, вельмі па-
вольна выкараняліся з іх псіха-
логіі.
Трывожныя прыкметы. Ідэя
беларусізацыі не падабалася
паасобным палітычным кіраў-
нікам рэспубліканскага маштабу
ўжо на сваім першым этапе.
Таму пры любым зручным мо-
манце ёй ставілі палкі ў колы.
Сёй-той нават у надрукаваных
/ 1926 г. матэрыялах да 400-год-
із я зараджэння друку на Бела-
оусі і звязаных з правядзеннем
этай даты мерапрыемствах
/бачыў крамолу. I як ужо не раз
ідаралася, з рэзкай крытыкай
іа спробы беларускага нацыя-
іальнага адраджэння накідваўся
іад канец 20-ых гадоў першы
•акратар ЦК КП(б)Б В. Кно-
рын, выкарыстаўшы для гэтай
іагоды старонкі часопіса «Полы-
ія». Нягледзячы на многія
іравільныя палажэнні, што вы-
казаны ім у 1928 г. па праблеме
Іеларусізацыі ў кнізе «За куль-
турную рэвалюцыю», ёсць тут і
акое, што яўна супярэчыла
еларускаму нацыянальна-куль-
урнаму адраджэнню. У яго,
да прыкладу, былі самыя нега-
1 ыўныя адносіны да сярэдне-
і яковай духоўнай спадчыны.
' Мы так «раскрытыкуем» Сма-
яцічаў і	Тураўскіх,— пісаў
і н,— што двух радкоў ім будзе
ікада прысвячаць у нашай
сторыі, бо яны ідуць ад другой
ініі, а не ад лініі працоўных
ас»64. У кнізе ў пэўнай ступені
ллі падмацаваны ідэалагічныя
'новы для будучай барацьбы
з беларускімі нацдэмакратамі.
Праўда, па аўтару, гэтая бараць-
ба павінна была абмяжоўвацца
пакуль што «толькі бязлітаснай.
крытыкай рэшткаў бўржуаз-
нага нацыянал-дэмакратызму».
В. Кнорын не сумняваўся, што
ўжо ёсць такія праявы ў куль-
турна-палітычнай, публіцыстыч-
най, навуковай і мастацка-літа-
ратурнай дзейнасці паасобных
работнікаў65.
Да гэтага часу ўжо стварыліся
палітычныя абставіны для таго,
каб з усіх бакоў пасыпаліся
зласлівыя артыкулы на бела-
рускую гісторыю і культуру,
маючы мэтай адарваць народ
ад яго духоўных традыцый.
Здзіўляе, што такой ганебнай
справай пажадалі заняцца і лю-
дзі, якія мелі пэўныя заслугі
перад сваім народам.
Не ўсТаяў ад спакусы павая-
ваць з надуманай нацдэмаў-
шчынай і былы ўдзельнік рэва-
люцыйнага руху ў 1905—1906 гг.
на Беларусі, адзін з арганізата-
раў нелегальнага настаўніцкага
з’езда ў Мінскай губерні ў
1906 г., а з 1928 г. рэктар Каму-
ністычнага універсітэта Беларусі
імя У. I. Леніна А. Сянькевіч.
У артыкуле пад гучнай палітыч-
най назвай «За ленінскую лінію
ў нацпалітыцы» ён катэгарычна
не падзяляе пазіцыю тых прад-
стаўнікоў творчай інтэлігенцыі,
якія імкнуцца да нацыянальна-
самабытнага ў беларускай куль-
туры, заклапочаны чысцінёю
беларускай літаратурнай мовы.
У іх змаганні «за самабытнасць
беларускай мовы» аўтар бачыць
не больш як «змаганне з рэва-
люцыййаю пралетарскаю сучас-
насцю»66.
126
Нарысы гісторыі Беларус,
«Важкі ўклад» у вырашэнне
нацыянальнага пытання на
Беларусі . ўнёс кастрычніцкі
(1930 г.) пленум ЦК КП(б)Б.
У рэзалюцыі пленума па дакладу
першага сакратара ЦК КП(б)Б
К. В. Гея даволі падрабязна,
праўда не без памыдковасці,
выкладзена, якую небяспеку
нясуць для беларускага народа
велікарасійскі шавінізм і мясцо-
вы нацыяналізм. У гэтым даку-
менце значна пераболыпана не-
бяспека апошняга. Нацдэмам
адкрыта і катэгарычна ставілася
ў віну, што яны імкнуцца да
капіталістычнай рэстаўрацыі,
арыентуюцца на фашысцкую
Польшчу, а не на пралетарскую
Маскву, прыкладаюць «усе сілы
да таго, каб накіраваць культур-
нае будаўніцтва БССР па шляху
стварэння культуры буржуазнай
па сваім змесце і нацыянальнай
па сваёй форме», стаяць «на
глебе прызнання няўхільнасці
змагання дзвюх культур — ра-
сійскай і беларускай»67.
Добра прыклалі рукі да ба-
рацьбы з беларусізацыяй нека-
торыя вучоныя, асабліва філо-
сафы, што найболып блізка
стаялі да партыі, афіцыйнай
улады рэспублікі. За гранічна
кароткі тэрмін яны ў якасці
выканання сацыяльнага заказу
дзяржавы і партыі выдалі вельмі
шкодную паводле сваіх вынікаў
кнігу «Навука» на службе нац-
дэмаўскай контррэвалюцыі».
У ёй, як у крывым люстэрку,
былі паказаны многія важныя
падзеі, выкліканыя да жыцця
беларусізацыяй. Творчай інтэ-
лігенцыі ставілася ў віну нават
яе імкненне сцвярджаць нацыя-
нальны стыль у мастацкай літа-
ратуры, тэатральных пастаноў-
ках, жывапісе, скульптуры, му-
зыцы і архітэктуры, а стаўка
музеяў на старажытнасць рас-
цэньвалася як спроба на зрыў
будаўніцтва сацыялізму, бараць-
бу з дыктатурай пралетарыяту
і рэстаўрацыю капіталізму . На
жаль, напярэдадні трагічнага
часу для будучага беларусізацыі
не на належным узроўні грама-
дзянскай і нацыянальнай сама-
свядомасці знаходзіліся і нека-
торыя прадстаўнікі мастацкай
інтэлігенцыі.
I калі ў такіх далёка не спры-
яльных умовах беларусізацыя
ўсё ж выйшла на даволі высокі
рубеж, дык толькі таму, што сам
народ паверыў у свае сілы, ня-
стрымна пацягнуўся да гіста-
рычных каранёў і духоўнай
спадчыны, праявіў велізарную
здольнасць і моцнае жаданне
да свайго нацыянальна-культур-
нага адраджэння.
Перыяд 20-ых гадоў — гэта
перыяд сапраўднага беларускага
Рэнесансу, шлях да якога ад-
крыла Кастрычніцкая рэвалю-
цыя. Толькі шкада, што ён
аказаўся вельмі кароткім па
часе. Беларусізацыю, як і шмат
якія іншыя прагрэсіўныя пачы-
нанні, моцна падарвала справа-
каваная сапраўднымі ворагамі
беларускага народа барацьба
з г. зв. нацдэмамі, а канчаткова
яе задушылі сталінска-яжоўска-
берыеўскія рэпрэсіі 30-ых гадоў-
Яны прычынілі такую велізар-
ную шкоду беларускаму нацыя-
нальна-культурнаму адраджэн-
ню, што мы яшчэ па сённяшні
дзень не ў стане забяспечыць
усе неабходныя ўмовы для нар-
мальнага духоўнага развіцця
да ўмовах новай эканамічнай палітыкі
127
беларускага народа, так доўга
не маглі спыніць шкодны і балю-
чы працэс адмірання яго роднай
мовы. Як палепшыць сітуацыю,
нам у многім могуць дапамагчы
вывучэнне і выкарыстанне ста-
ноўчага вопыту беларусізацыі
ў перыяд яе сапраўднага роск-
віту.
5.	Развіццё культуры
Палітыка беларусізацыі і
культура. Барацьба за кіраў-
ііцтва. Культурнае і нацыяналь-
зае развіццё заўсёды цесна звя-
іаны паміж сабою. Іх узаема-
ізеянне нярэдка вызначае палі-
гычны клімат грамадства. Гэта
гым болып характэрна для са-
іецкага тыпу дзяржаўнасці, дзе
іалітызацыя жыцця надзвычай
іысокая. Не былі выключэннем
г гэтых адносінах і 20-ыя гады,
<алі нацыянальная палітыка, бе-
ларусізацыя непасрэдна ўплыва-
лі на развіццё культуры.
Аднак у пачатку данага пе-
рыяду становішча было іншым.
У першую чаргу ў БССР прапа-
іандавалася руская культура.
Асабліва  гэта было характэрна
. ля гарадоў і гарадскіх пасёлкаў.
Нягледзячы на заявы савецкай
' лады аб роўнасці нацый, куль-
тур і моў, на практыцы гэта
роўнасць парушалася, перавага
ддавалася болын развітой рус-
ай культуры і мове. У Савецкай
•еларусі фактычна праводзілася
алітыка, скіраваная на працяг
і усіфікацыі.
Яшчэ горшым было станові-
! іча на тых беларускіх землях
а ўсходзе, якія па палітычных
меркаваннях расійскага партый-
1 а-савецкага кіраўніцтва былі
алучаны ў 1919 г. да РСФСР.
.6 гэтым, у прыватнасці, пісаў
арком адукацыі БССР У. М. Іг-
натоўскі ў дакладной запісцы,
падрыхтаванай у 1922 г. у
ЦК КП (б) Б і ЦК УКП (б). У маі
таго ж года ён зрабіў паездку
ў Віцебск і прыйпіоў да высновы,
што на гэтых беларускіх землях
робіцца буйная памылка. Яе
сутнасць у тым, што шмат хто
з кіруючых работнікаў лічыў:
усе беларусы размаўляюць на
рускай мове, пагэтаму іх трэба
вучыць і распаўсюджваць сярод
іх культуру на рускай мове.
Нарком прапаноўваў даную па-
мылку тэрмінова выправіць,
інакш яна можа шкодна адбіцца
на выніках працы савецкай ула-
ды не толькі на Віцебшчыне,
а і па ўсёй тэрыторыі этнагра-
фічнай Беларусі, як савецкай,
так і замежнай.
Прыкладна такое ж станові-
шча наглядалася і на Гомель-
шчыне, дзе адносіны работнікаў
палітыка-асветнай галіны да
беларускага пытання былі ад-
моўнымі69. Як сведчыла ў сярэ-
дзіне 20-ых гадоў кіраўніцтва
Гомельскай губерні, з боку
многіх з іх адзначалася фар-
мальнае, раўнадушнае стаўленне
да нацыянальнай работы. Больш
таго, у гэтых адносінах нагля-
далася інертнасць насельніцтза,
якое нярэдка лічыла сябе не
беларускім, нягледзячы на тое,
што па ўсіх прыкметах яно
з’яўлялася беларускім70. Такі
128
Нарысы гісторыі Беларуі
быў вынік шматгадовай русіфі-
кацыі.
3 пераходам да палітыкі бе-
ларусізацыі становішча мяня-
лася, як непасрэдна ў БССР,
так і на тых усходніх землях,
якія былі ёй вернуты. Усё
болыпая ўвага надавалася раз-
віццю беларускай культуры. Да
вырашэння данай праблемы па-
ступова падключалася партый-
на-дзяржаўнае кіраўніцтва
БССР. У рашэннях студзень-
скага (1925 г.) пленума ЦК
КП(б)Б па дакладу «Чарговыя
задачы КП(б)Б у нацыянальнай
палітыцы» было адзначана, што
рост беларускай нацыянальнай
культуры асабліва адстаў, калі
параўнаць з яўрэйскай, польскай
і рускай нацыянальнасцямі, хаця
сярод насельніцтва ўзбуйненай
рэспублікі беларусаў 70 %, а ў
сельскай мясцовасці — 80 %.
Немагчыма вырашыць у БССР
задачу саюзу з сялянствам без
асаблівай увагі да працы па
развіццю беларускай культуры.
Пры раўнапраўі ўсіх нацый, пры
абавязковым забеспячэнні раз-
віцця культуры кожнай з іх
справа развіцця мовы, літара-
туры, школы, усёй культуры
беларусаў павінна быць прызна-
на першай і асноўнай справай.
Такім чынам, падкрэсліў пленум,
лозунг, які КП(б)Б павінна
прыняць у культурнай рабоце,—
гэта лозунг «беларусізацыі»71.
У сярэдзіне 20-ых гадоў вост-
ра паўставала пытанне аб кіраў-
ніцтве культурным развіццем у
БССР. КП(б)Б прэтэндавала на
манаполію ў гэтай справе. Дзея-
чы нацыянальна настроенай
часткі інтэлігенцыі лічылі яе
сваёй сферай. У дакладзе пер-
шага сакратара ЦК КП (б) 1
А. I. Крыніцкага на сходзе Мі і
скай гарадской партарганізаць
25 верасня 1926 г. «Аб чарговых
пытаннях нацыянальнай палі-
тыкі КП(б)Б» было адзначана,
што партыя бачыць небяспеку
з боку нацыянал-дэмакратыч-
нага, контррэвалюцыйнага кры-
ла інтэлігенцыі. Гэта небяспека
заключаецца ў спробах захапіці
кіруючую ролю ў культурным
будаўніцтве з боку дробнабуй|
жуазнай інтэлігенцыі. ТаетІ
небяспека зробіцца рэальвД
у тым выпадку, калі парты|
не будзе трымаць у сваіх руках
гэтае кіраўніцтва, калі пралета-
рыят і КП(б)Б не стануць на
чале работы па беларусізацыі
і ўсяго культурнага будаўніцтва
Ў бссрЧ
У закрытым пісьме ЦК
КП(б)Б да камуністаў рэспублі-
кі, накіраваным у гэты час, ад-
значалася вялікая небяспека
страты кіраўніцтва партыяй куль-
турным будаўніцтвам, калі яна
не прыме ў ім актыўнага ўдзелу.
Пісьмо было падрыхтавана тады,
калі праца па ажыццяўленню
палітыкі беларусізацыі ўступіла
ў паласу актыўнага вырашэння.
Падтрымліваючы ўвогуле бела-
русізацыю і садзейнічаючы раз-
віццю культуры ў гэтым напрам-
ку, кіраўніцтва Кампартыі Бела-
русі вельмі клапацілася, каб
трымаць гэты працэс пад кантро-
лем.
Пытанне кіраўніцтва развіц-
цём культуры было прынцыпо-
вым для партыі, якая імкнулася
да манапольнай улады. Але
вырашалася яно цяжка, у ба-
рацьбе з нацыянальна настрое-
нымі коламі інтэлігенцыі. У кан
да ўмовах новай эканамічнай палітыкі
129
цьі 1926 г. кіраўніцтва Кампар-
тыі Беларусі паведамляла ў
Маскву, што ЦК КП(б)Б ра-
іумее небяспеку мясцовага бела-
зускага шавінізму і нацыянал-
іэмакратызму, а таму робіць
,сё магчымае, каб праводзіць
іазмежаванне сярод інтэліген-
дыі, узмацніць партыйны ўплыў
і раз камуністаў, якія вядуць
епасрэдную работу ў культур-
ым будаўніцтве. Але партыя
ке мае дастатковых кадраў,
кія ведаюць мясцовыя ўмовы
маюць дастатковую партыйную
агульнаадукацыйную падрых-
)ўку. У інфармацыі прызна-
>4лася, што партыйнае кіраўніц-
іа ў развіцці культуры ў шэрагу
выпадкаў аказваецца фармаль-
ным73.
Праблему кіраўніцтва развіц-
цём культуры разглядалі і з’езды
КП(б)Б. Яшчэ на IX з’ездзе,
які адбыўся ў снежні 1925 г.,
ставілася задача, каб партыя
была на чале ўсяго культурнага
будаўніцтва. На X з’ездзе
КП(б)Б у студзені 1927 г. у па-
літычнай справаздачы ЦК было
1 • зўлена, што яшчэ далёка пар-
я і рабочы клас не стаяць
чале культурнага развіцця
му ў шэрагу пытанняў партыя
е пралетарскую лінію. Быў
блены папрок Наркампросу,
э ён праводзіць беларусіза-
о беларускай культуры з уро-
і ддя марксісцкай, класавай,
летарскай культуры74.
.днак поўнасцю авалодаць
|гой час становішчам у культур-
рм развіцці, стаць на чале яго
Іампартыя Беларусі так і не
рагла. Многае ў культурным
’УДаўніцтве рабілася дзякуючы
’змаганням патрыятычнай і
^“Рчсы гісторыі Веларусі, ч. 2
нацыянальна свядомай беларус-
кай інтэлігенцыі. Таму, каб узяць
верх, партыйна - дзяржаўныя
ўлады пад канец 20-ых гадоў
адкрыта зрабілі стаўку на ба-
рацьбу з так званым беларускім
нацыянал-дэмакратызмам, з на-
цыянальна настроенай часткай
беларускай інтэлігенцыі, якая
з’яўлялася адной з асноўных
сіл у ажыццяўленні задач на-
цыянальна-культурнага развіц-
ця і правядзенні палітыкі бела-
русізацыі.
Школьная справа. У адпавед-
насці з задачамі савецкай улады,
вызначанымі У. I. Леніным,
трэба было ажыццявіць усе-
агульную адукацыю на адпавед-
ным узроўні, зліквідаваць не-
пісьменнасць і малапісьменнасць
дарослага насельніцтва, падрых-
таваць неабходныя кадры спе-
цыялістаў — аснову фарміра-
вання савецкай інтэлігенцыі,
забяспечыць развіццё навукі для
патрэб новага грамадства, а так-
сама літаратуры і мастацтва,
ствараючы тым самым глебу для
далейшага развіцця культуры.
У 20-ыя гады з прычыны аб-
межаваных эканамічных маг-
чымасцей, недахопу культурных
сіл гэтыя задачы не маглі быць
поўнасцю выкананы. Жыццё
ставіла больш вузкія мэты. Але
на шляху іх ажыццяўлення
стаялі вялікія цяжкасці, выклі-
каныя разбуральнымі вынікамі
працяглых войнаў, эканамічнай
і культурнай адсталасцю, гаспа-
дарчай разрухай. Хоць БССР
адносілася да ліку раёнаў з
больш высокім узроўнем пісь-
меннасці (у 1920 г. 47,4 %
пісьменных ва ўзросце ад 9 да
49 год), усё ж болып паловы
130
Нарысы гісторыі Беларусі
грамадзян заставаліся непісь-
меннымі.
За гады першай сусветнай і
грамадзянскай войнаў многія
школы былі разбураны, абста-
ляванне знішчана ці стала не-
прыгодным. Падручнікаў і
пісьмовых прылад амаль не бы-
ло. Школы дрэнна забяспечва-
ліся палівам. Кваліфікаваных
настаўнікаў было вельмі мала.
Болынасць з педагогаў не мелі
спецыяльнай надрыхтоўкі.
У 1922 г. у рэспубліцы была
праведзена рэформа школьнай
сістэмы. Асноўным звяном яе
стала не дзевяцігадовая, а сямі-
гадовая працоўная агульнааду-
кацыйная школа. У Віцебскай
і Гомельскай губернях, якія
ўваходзілі ў гэты час у склад
РСФСР, захоўвалася яшчэ дзе-
вяцігадовая школа, і толькі
пасля вяртання гэтых тэрыто-
рый БССР яна была рэаргані-
завана ў сямігадовую.
Аднак развіццё адукацыі, як
і ўсёй культуры, стрымлівалася
з-за недахопу сродкаў, якія
ішлі ў першую чаргу на самыя
неадкладныя патрэбы аднаў-
лення прамысловасці, транспар-
ту, сельскай гаспадаркі. Прыхо-
дзілася эканоміць літаральна
на ўсім, нават на школах, коль-
касць якіх скарацілася. Калі ў
1921 г. у рэспубліцы налічвалася
да 6 тыс. школ, то ў 1922/23
навучальным годзе засталося
4157. У іх навучалася 270,6 тыс.
(38 %) дзяцей75. Звужэнне сеткі
школ адбывалася і па прычыне
рэарганізацыі школьнай сістэмы.
Спыніць скарачэнне школь-
най сеткі дапамагла падтрымка
насельніцтва. Школьна-гаспа-
дарчыя саветы, створаныя з
прадстаўнікоў народнай асветы,
прафсаюзаў і мясцовых жыха-
роў, клапаціліся аб забеспячэнні
школ абсталяваннем, арганізоў-
валі рамонт памяшканняў. Пра-
водзіліся суботнікі, нядзелі да-
памогі школе. Прафсаюзныя
арганізацыі адлічвалі сродкі на
патрэбы школ. Сяляне нярэдка
бралі ўтрыманне школ на свой
кошт. Усё гэта дазволіла заха-
ваць большую іх частку ў асаб-
ліва цяжкія першыя пасляваЛ|
ныя гады.	Я
Але сродкаў вельмі не хапалі
У студзені 1923 г. У. I. ЛёЯ
прапанаваў скараціць расхая"
дзяржаўнага апарату, каб вызЯІ
леныя сумы былі выкарыстаны
Наркамасветы для задаваль-
нення ў першую чаргу патрэб
першапачатковай народнай аду-
кацыі76. Ужо з 1924/25 наву-
чальнага года пачалося павелі-
чэнне сродкаў, якія выдзяляліся
на народную асвету. У выніку
намаганняў дзяржаўных орга-
наў, мясцовых Саветаў і насель-
ніцтва колькасць школ у рэспуб-
ліцы ў 1924—1926 гг. павялі-
чылася да 4860, а наву; шцаў
у іх — да 431,9 тыс.77.
Вялікія цяжкасці ўзні >лі з
падборам і камплектаваннем
школ настаўнікамі, арганізацыяй
іх работы, стварэннем бытавых
умоў. У 1925/26 навучальны»
годзе 62,3 % настаўнікаў БССР
не мелі спецыяльнай падрых-
тоўкі, 26 % — сярэдняй адукй'
цыі78. За гады рэвалюцый і вой-
наў значна пагоршылася мета-
дычная работа. Настаўнікаўра3'
ядноўвала рознае разуменае
задач школы і падыходаў Да 1Х
ажыццяўлення. 3 мэтай поШУ^
лепшага вырашэння школьньіх
ўа ўмовах новай эканамічнай палітыкі
131
спраў у маі 1926 г. быў праве-
дзены з’езд настаўнікаў БССР79.
Складанай праблемай з’яўля-
лася ўзаемадзеянне дарэвалю-
цыйных і новых поглядаў на раз-
віццё школы. Не абышлося без
перагібаў: спроб агульнага ад-
маўлення папярэдняга вопыту.
Паступова стала выкарыстоў-
вацца тое лепціае, што было
зроблена старой школай у мета-
дах навучання і што давала
ўстойлівыя веды.
Адным з найбольш важных
пытанняў развіцця народнай
адукацыі ў БССР у 20-ыя гады
стала праблема навучання на
роднай мове. Але пераход боль-
шасці школ на беларускую мову
быў вельмі нялёгкай справай.
I не толькі з-за адсутнасці кад-
раў, якія б добра ведалі бела-
рускую мову, беларускіх падруч-
нікаў і дапаможных сродкаў,
вопыту работы. Перашкодай
станавіліся старыя погляды і
звычкі часткі чыноўнікаў у сфе-
ры народнай адукацыі, настаў-
нікаў і нават некаторых жыха-
роў, асаблІва з нацыянальных
меншасцей, якія бачылі ў гэтым
праяўленне беларускага нацыя-
налізму.
У працэсе пераходу школ на
беларускую мову навучання да-
вялося правесці паскораную
перападрыхтоўку настаўнікаў.
У акруговых цэнтрах і іншых
гарадах былі арганізаваны курсы
беларусазнаўства. Вялася ак-
тыўная работа па пераадоленню
беспрытульнасці дзяцей.
Такім чынам, у 20-ыя гады
У БССР у асноўным была ство-
Рана новая сістэма народнай
аДукацыі. Яна грунтавалася на
Разгалінаванай школьнай сетцы,
у першую чаргу на школах-ся-
мігодках. У 1928/29 навучаль-
ным годзе ў рэспубліцы наліч-
валася 5723 агульнаадукацый-
ныя школы, у якіх навучалася
485 тыс. дзяцей80. 79 % дзяцей
ва ўзросце 8—12 гадоў наведвалі
школу. Гэта быў значны крок
наперад у ажыццяўленні ўсе-
агульнага навучання. Іншым
стаў яго змест. Паступова фар-
міраваліся новыя кадры настаў-
нікаў. У асноўным быў ажыц-
цёўлены пераход навучання на
родную мову.
Першы вопыт пераадолення
непісьменнасці. Палітызацыя
культасветнай работы. Непісь-
меннасць болыпай часткі насель-
ніцтва Беларусі стала адной з
сур’ёзных перашкод ддя ўста-
лявання новага жыцця. Таму
ўжо ў канцы 1920 г., у адпавед-
насці з загадам Ваенна-рэвалю-
цыйнага камітэта, у БССР пачалі
навучаць чытанню, пісьму і лі-
чэнню рабочых, чырвонаармей-
цаў і працоўных сялян. Гэтую
работу арганізоўвалі надзвы-
чайныя камісіі па ліквідацыі
непісьменнасці.
Значную працу праводзіла
створанае ў 1924 г. таварыства
«Далоў непісьменнасць». 3 1373
лікпунктаў, якія ў 1924 г. пра-
цавалі ў рэспубліцы, большасць
была арганізавана ім. Пэўную
дапамогу ў гэтай справе вёсцы
аказвалі прафсаюзы, калектывы
прамысловых прадпрыемстваў.
У даны час партыйна-дзяржаў-
нае кіраўніцтва БССР патраба-
вала, каб праца па ліквідацыі
непісьменнасці сярод беларуска-
га сялянства вялася на роднай
мове81. У 1925 г. быў выданы
беларускамоўны буквар для да-
132
Нарысы гісторыі Беларусі
рослых. У выніку за 9 гадоў
мірнага жыцця каля 200 тысяч
чалавек дарослага насельніцгва
БССР сталі пісьменнымі.
Ужо ў 20-ыя гады выявіліся
істотныя недахопы ў арганіза-
цыі працы па ліквідацыі непісь-
меннасці — непрадуманасць,
паспешлівасць і абмежаванасць
задач, праявы кампанейшчыны.
Дрэнна падрыхтаваныя кіраў-
нікі заняткаў часта не маг-
лі забяспечыць здавальняючую
якасць навучання. Частка слу-
хачоў, якія за адну-дзве зімы
крыху навучыліся чытаць і
пісаць, спынялі наведванне лік-
пунктаў і хутка забывалі тое,
чаму навучыліся. Таму далёка не
ўсе, хто наведваў лікпункты,
па-сапраўднаму зліквідавалі не-
пісьменнасць.
Але толькі ліквідацыі непісь-
меннасці было недастаткова для
таго, каб узняць узровень аду-
кацыі гэтай часткі насельніцтва
да патрэб тагачаснай гаспадаркі
і грамадскага жыцця. Каб зама-
цаваць дасягнутае, неабходна
было працягваць навучанне.
У гэтых мэтах з 1926 г. сталі
працаваць школы для малапісь-
менных, якія давалі веды ў аб’-
ёме пачатковай школы.
Праца па ліквідацыі непісь-
меннасці і малапісьменнасці
мела станоўчыя вынікі. Паводле
перапісу насельніцтва ў снежні
1926 г., пісьменных у рэспубліцы
ва ўзросце ад 9 да 49 гадоў стала
53,1 %82.
Каб далучыць працоўных да
актыўнага ўдзелу ў будаўніцтве
новага ладу, партыйна-дзяржаў-
нае кіраўніцтва лічыла неабход-
ным не толькі навучыць іх чы-
таць і пісаць, але падрыхтаваць
у ідэйна-палітычных і маральна-
псіхалагічных адносінах. Таму
важнае значэнне надавалася
палітычнай накіраванасці аду-
кацыі і выхавання. Першачар-
говае месца тут займала тлума-
чэнне сутнасці нэпа, неабход-
насці умацавання саюзу рабо-
чых і сялян, прапаганда ідэй
сацыялізму. Для таго каб надаць
болыпую эфектыўнасць дзей-
насці культурна-асветных уста-
ноў, цэнтралізаваць кіраўніцтвЙ
палітыка-асветнай работай, во
сенню 1920 г. быў створані
дзяржаўны орган: Галоўпалй
прасвет БССР, у веданне якое
перайшла ўся сістэма палітыч
най асветы дарослага населй
ніцтва.	?
Цэнтрамі палітычнай і кулі
турна-асветнай работы ў гарада
сталі клубы, у вёсках — хать
чытальні. У 1925 г. у рэспубліц
дзейнічала болып 300 клубі
і раённых дамоў культуры, 587
хат-чытальняў, або на кожны
сельскі Савет у сярэднім адна
хата-чытальня. У 1929 г. коль-
касць клубаў павялічылася да
727. Работнікі і актыў клубаў
займаліся палітычнай асветай
працоўных, папулярызацыяй
тэхнічных ведаў, дасягненняў
навукі і культуры. У хатах-чы-
тальнях арганізоўваліся лекцыі,
вяліся гутаркі, чыткі газет і кніг,
прапагандаваліся агранамічныя
веды. Працавалі сельекагаспа-
дарчыя і абаронныя гурткі.
Гурткі бязбожнікаў вялі анты-
рэлігійную прапаганду, распаў-
сюджвалі навуковую і атэістыч-
ную літаратуру. Адначасова ўХ-0
ў гэты час з боку партыйных
і савецкіх органаў вялася ДЫ'
скрымінацыйная палітыка ў аД-
133
дд ўмовах новай эканамічнай палітыкі
лосінах да царквы і святароў,
закрыццё і нават руйнаванне
храмаў.
Бібліятэкі сталі дзяржаўнымі.
[х работу імкнуліся наблізіць
& патрэб масавага чытача. Ад-
(ыняліся і новыя бібліятэкі. Вя-
іікае культурнае значэнне для
рэспублікі мела адкрыццё ў
>921 г. бібліятэкі Беларускага
-зяржаўнага уріверсітэта, якая
іазней была рэарганізавана ў
Дзяржаўную бібліятэку БССР.
У 1925 г. у рэспубліцы было
76 масавых бібліятэк з кніж-
інм фондам больш 1 млн. тамоў.
У 1929 г. іх стала 631 з фондам
1,5 млн. кніг83.
Узрастала значэнне сродкаў
масавай інфармацыі, якія былі
падпарадкаваны партыйна-дзяр-
жаўнаму кантролю і адлюстроў-
валі ўсё болын патрабавальную
і жорсткую афіцыйную лінію.
Павялічылася колькасць рэс-
публіканскіх выданняў. Быў ар-
ганізаваны выпуск газет у паве-
тах, пазней у акругах. У 1925 г.
у БССР выдавалася 20 газет і .
15 часопісаў, агульны тыраж
якіх складаў 130 тыс. экземпля-
раў. 3 іх 11 газет і 10 часопісаў
выдавалася на беларускай мо-
Давалася магчымасць выказ-
вання ў друку розных думак па
пытаннях эканомікі, грамадска-
палітычнага і культурнага жыц-
чя.
Развівалася выдавецкая спра-
аа- У 1921 г. створана Дзяржаў-
н&е выдавецтва Беларусі, якое
мела аддзяленні ў 11 гарадах
Рэспублікі. Гэта дазволіла знач-
’а павялічыць выданне літара-
^Ры. Аднак і гэтая справа кан-
г’алявалася ўсё болып жорстка.
Праблемы станаўлення вы-
шэйшай і сярэдняй спецыялыіай
школы. Гаспадарчае і культур-
нае будаўніцтва ў рэспубліцы
патрабавала ўсё большай коль-
касці спецыялістаў. У першыя
гады існавання БССР, як і ўся
Савецкая дзяржава, не мела
ўласных кадраў, таму неабходна
было выкарыстаць старых спе-
цыялістаў. Гэта справа аказала-
ся не простай у першую чаргу
па прычыне жорсткай класавай
палітыкі новай улады, якая па-
ставіла іх у складанае станові-
шча, што стварала новыя цяж-
касці па забеспячэнню гаспадар7
кі спецыялістамі.
Да таго ж у Беларусі перад
рэвалюцыяй не было вышэйшых
навучальных устаноў. Спецыя-
лісты рыхтаваліся за яе межамі.
Большасць іх складалі прадстаў-
нікі іншых нацыянальнасцей.
Беларускіх нацыянальных кад-
раў было мала. Значная іх част-
ка за час першай сусветнай і
грамадзянскай войнаў выехала
ў іншыя месцы.
У пачатку і ў сярэдзіне 20-ых
гадоў аб’ектыўныя ўмовы для
збліжэння гэтай часткі інтэлі-
генцыі з савецкай уладай у бЬср
у цэлым былі параўнальна спры-
яльныя. Болыпасць яе ў першыя
гады пасля кастрычніка 1917 г.
займала нейтральныя пазіцыі.
Частка, звязаная з нацыяналь-
нымі партыямі і групоўкамі,
спрабавала весці барацьбу з
савецкай уладай. Па свайму
паходжанню пераважная боль-
шасць беларускай інтэлігенцыі
была з сялянства, што аб’ектыў-
на набліжала яе да народа, да
беларускага нацыянальнага ад-
раджэння.
134
Нарысы. гісторьй Беларусі
Прафесарска-выкладчыцкі склад БДУ.
Але задача заключалася і ў
тым, каб неадкладна папаўняць
інтэлігенцыю новымі сіламі, пад-
рыхтаванымі навучальнымі ўста-
новамі рэспублікі. Урад БССР
ажыццявіў шэраг мер, скірава-
ных на стварэнне новай сістэмы
вышэйшай і сярэдняй спецыяль-
най адукацыі. Падзеяй вялікага
культурна-нацыянальнага зна-
чэння з’явілася адкрыццё 30 ка-
стрычніка 1921 г. у Мінску Бе-
ларускага дзяржаўнага універсі-
тэта з факультэтамі медыцын-
скіх і грамадскіх навук,
педагагічным (з 1922 г.), народ-
най гаспадаркі і савецкага права
(з 1925 г.). Вялікую арганіза-
тарскую, педагагічную і навуко-
вую работу праводзіў першы
рэктар БДУ — У. I. Пічэта, член
праўлення універсітэта, нарком
асветы БССР У. М. Ігнатоўскі.
Выкладчыкам ва універсітэце
працаваў К. М. Міцкевіч (Якуб
Колас).
На базе політэхнічнага інсты-
тута, заснаванага ў канцы 1920 г.
у Мінску, у 1922 г. быў створаны
Беларускі дзяржаўны інстытут
сельскай і лясной гаспадаркі.
У 1925 г. ён быў аб’яднаны з
Горацкім земляробчым інстыту-
там і створана Беларуская сель-
скагаспадарчая акадэмія. У лі-
стападзе 1924 г. у БССР існавала
4 вышэйшыя навучальныя ўста-
новы, у якіх вучыліся 4342
студэнты, працавалі 463 выклад-
чыкі.
У сувязі з аднаўленнем і да-
лейшым развіццём гаспадарЫ
ўсё болып адчувалася патрэба
ў спецыялістах сярэдняй квалі'
фікацыі. Асноўным тыпам ся-
рэдняй спецыяльнай школы быЎ
тэхнікум. Ужо ў 1921 г. у Мій'
ску, Барысаве, Бабруйску,пазнеі!
ўа ўмовах новай эканамічнай палітыкі
/35
у Мазыры, Петрыкаве, Чэрвені
былі адкрыты педагагічныя тэх-
нікумы. Адчыняліся таксама
сельскагаспадарчыя, індустры-
яльна-тэхнічныя, эканамічныя,
медыцынскія, музычныя, ма-
стацкія сярэднія спецыяль-
ныя навучальныя ўстановы.
У 1928/29 навучальным годзе
іх было 32 з 5,5 тыс. навучэнцаў.
У аснову камплектавання ін-
стытутаў і тэхнікумаў быў па-
кладзены класавы прынцып.
Перавага аддавалася дзецям
рабочых і працоўных сялян.
Паступленню ў гэтыя ўстановы
працоўнай моладзі павінны былі
садзейнічаць рабочыя факуль-
тэты пры вышэйшых навучаль-
ных установах. На іх паскорана
праходзілі курс сярэдняй школы
і рыхтаваліся да паступлення
ў ВНУ. У 1925/26 навучальным
годзе ў БССР дзейнічалі 3 раб-
факі, дзе вучыліся 882 чал. Сет-
ка рабфакаў пашыралася. У вы-
ніку павялічылася колькасць
дзяцей працоўных у вышэй-
шых навучальных установах.
У 1925/26 навучальным годзе
выхадцы з рабочых складалі
20 %, сялян —42 %, служа-
чых — 30 %85. Яшчэ болып
высокай была ўдзельная вага
цзяцей працоўных у тэхнікумах.
Але прынцып класавага падыхо-
эу, які абсалютызаваўся і ў гэтан
:феры, закрываў дарогу да ведаў
ірадстаўнікам маёмасных пла-
стоў насельніцтва, дзе таксама
Іыло нямала жадаючых атры-
маць адукацыю.
Развіццё навукі. Інбелкульт.
іадачы аднаўлення гаспадаркі,
’іацыянальна-культурнага адра-
іжэння патрабавалі правядзен-
ў рэспубліцы сістэматычных
навуковых даследаванняў. Вы-
рашана было спачатку стварыць
навуковую ўстанову з абмежа-
ванымі задачамі, паколькі на
большае не было ні кадраў, ні
сродкаў. У лютым 1921 г. па
рашэнню ЦВК БССР была ство-
рана навукова-тэрміналагічная
камісія пры Наркамасветы
БССР для распрацоўкі беларус-
кай навуковай тэрміналогіі.
На базе гэтай камісіі 30 сту-
дзеня 1922 г. быў заснаваны
Інстытут беларускай культуры
(Інбелкульт). Асноўнымі зада-
чамі яго былі: арганізацыя пла-
намернага вывучэння мовы, літа-
ратуры, гісторыі, эканомікі, по-
быту народа, сацыяльна-палі-
тычнага развіцця, каардынацыя
навукова-даследчай работы ў
рэспубліцы.
Работа інстытута арганізоў-
валася па секцыях. Спачатку
былі створаны дзве секцыі —
гуманітарная і прыродазнаўчая.
У 1926 г. ужо дзейнічалі 5 сек-
цый: лінгвістычная, літаратурна-
мастацкая, гісторыка-археала-
гічная, прыродазнаўчая, сацы-
яльна-эканамічная. Правы сек-
цый мелі таксама іншыя
структурныя ўстановы Інбел-
культа.
3 пачатку 1925 г. старшынёй
Інбелкульта быў прызначаны
вядомы вучоны-гісторык і гра-
мадскі дзеяч У. М. Ігнатоўскі,
які змяніў на гэтай пасадзе
С. М. Некрашэвіча. У 1925—
1926 гг. істотна павялічыўся
асабовы склад інстытута. У ім
працавала 206 навуковых работ-
нікаў, у тым ліку 77 правадзей-
ных членаў. 59 % іх складалі
беларусы.
Плённай была творчая дзей-
136
Нарысы гісторыі Беларуа
Інбелкулэт. Навуковая камісія. Мінск. 1922.
насць інстытута. У гэты час
выйшлі ў свет манаграфічныя
працы па гісторыі Беларусі
У. I. Пічэты, М. В. Доўнар-За-
польскага, У. М. Ігнатоўскага
і інш. Археолагі А. М. Ляўданскі,
К. М. Палікарповіч, С. А. Ду-
бінскі з калегамі вялі даследа-
ванне археалагічных помнікаў
эпохі неаліту, жалезнага веку,
ранняга сярэднявечча.
Паспяхова распрацоўваліся
пытанні беларускай мовы і літа-
ратуры. У манаграфіях П. А. Бу-
зука даследавалася гісторыя
праславянскай мовы, беларускія
дыялекты. У 1926 г. была пра-
ведзена навуковая канферэнцыя
па беларускаму правапісу.
Этнаграфічная секцыя Інбел-
культа займалася вывучэннем
матэрыяльнай культуры і побыту
беларусаў. Ад асббных экспе-
дыцый яна перайшла да рэгу-
лярнага этнаграфічнага выву-
чэння краю. А. К. Сержпутоўскі,
I. А. Сербаў, А. А. Шлюбскі,
М. В. Мялешка і іншыя этногра-
фы сабралі багаты матэрыял, які
быў выкарыстаны музеямі, што
адкрыліся ў шэрагу гарадоў
рэспублікі.
Значную працу вяла сельска-
гаспадарчая секцыя Інбелкульта.
Праводзіліся геабатанічныя да-
следаванні. Эканоміку сельскай
гаспадаркі вывучаў Г. I. Гарэц-
кі. Біялогіяй лесу, лясной гас-
падаркай займаўся Г. М. Высоц-
кі, які паклаў пачатак навуко-
вай тыпалагічнай класіфікацыі
лясоў. Фауна Беларусі выву-
чалася пад кіраўніцтвам А. Фя-
дзюшына. Праводзіліся дасле-
даванні па іншых напрамках
ведаў*.
Даследчую работу вялі так-
сама выкладчыкі вышэйшых
*' Падрабязней аб гэтым гл..' ІнстЫ"
тут беларускай кулэтуры. Мн. НавУка
і тэхніка. 1993.
Ва ўмовах новай эканалйчнай палітыкі
137
У. М. Ігнатоўскі —
першы прэзідэнт БелАН.
навучальных устаноў. У 1923 г.
у Мінску была створана Бела-
руская доследная станцыя па
ахове сельскагаспадарчых куль-
тур, у 1924 г.— Мінская лясная
доследная станцыя, у Лошы-
цы — садавіна-гароднінная до-
следная станцыя. Вучоныя Бе-
ларускага універсітэта вялі
даследаванні ў галіне фізіка-
матэматычных, прыродазнаў-
чых, хімічных навук. Значную
навуковую работу праводзілі
работнікі Беларускага інстытута
сельскай і лясной гаспадаркі ў
Мінску. За два гады інстытут
выдаў 9 тамоў «Вучоных запі-
сак».
Разгортвала работу цэнтраль-
Нае бюро краязнаўства. Супра-
Ноўнікі Інбелкульта дапамагалі
ствараць мясцовыя краязнаўчыя
арганізацыі, якіх у 1926 г. на-
лічвалася каля 130. Яны аб’яд-
ноўвалі 6,8 тыс. членаў. Цэн-
тральнае бюро выдавала свой
часопіс «Наш край». Яно пад-
трымлівала сувязі з краязнаўчы-
мі арганізацыямі РСФСР, УССР,
іншых рэспублік86.
Улічваючы патрэбы развіцця
народнай гаспадаркі і культуры,
паспяховую дзейнасць Інбел-
культа, урад БССР у чэрвені
1926 г. прызнаў неабходным
паскорыць яго пераўтварэнне ў
Акадэмію навук, якая была
адкрыта 1 студзеня 1929 г.
У адпаведнасці са статутам быў
выбраны прэзідыум Беларускай
акадэміі навук у складзе:
У. М. Ігнатоўскі — прэзідэнт,
М. I. Бялуга, С. М. Некрашэ-
віч — віцэ-прэзідэнты, В. Ю. Ла-
стоўскі — неадменны сакратар,
А. В. Баліцкі, М. К. Малюшыц-
кі, Б. М. Аршанскі — члены
прэзідыума. Першымі права-
дзейнымі членамі акадэміі на
падставе пастановы ўрада БССР
сталі вядомыя вучоныя, пісьмен-
нікі, грамадскія дзеячы. Гэта
пісьменнікі I. Д. Луцэвіч (Янка
Купала), К. М. Міцкевіч (Якуб
Колас), 3. X. Жылуновіч (Ціш-
ка Гартны); гісторыкі У. М. Ігна-
тоўскі, У. I. Пічэта, С. Ю. Ма-
тулайціс, А. М. Ясінскі; біёлагі
Я. М. Афанасьеў, С. М. Выша-
лескі; геолагі М. Ф. Бліядуха,
П. А. Туткоўскі; філолагі 1.1. За-
моцін, Я. Ю. Лёсік, С. М. Некра-
шэвіч, Б. А. Тарашкевіч; экана-
міст-географ Г. I. Гарэцкі;
філосаф С. Я. Вальфсон; права-
знаўца М. В. Грэдзінгер і інш.
Дваццатыя гады сталі важным
этапам у станаўленні беларускай
138
Нарысы гісторыі Беларусі
савецкай навукі, які быў адзна-
чаны ўтварэннем і разгортван-
нем дзейнасці першых навуко-
вых устаноў, фарміраваннем
кадраў вучоных і значнымі да-
сягненнямі ў галіне гуманітар-
ных, біялагічных, сельскагаспа-
дарчых і іншых навук. Але пад
канец 20-ых гадоў з боку пар-
тыйных і дзяржаўных уладаў усё
больш стала нарастаць рэгла-
ментацыя ў развіцці навукі,
у першую чаргу гуманітарнай.
Літаратура і мастацтва. Бела-
руская літаратура і мастацтва
ў 20-ыя гады развіваліся ў скла-
даных, але ў цэлым спрыяльных
сацыяльна-палітычных умовах.
Гэта быў час узнікнення і ідэй-
най барацьбы розных плыняў і
напрамкаў, абумоўленай розны-
мі поглядамі людзей на прабле-
мы жыцця і шляхі іх вырашэння.
Старэйшае пакаленне творчай
інтэлігенцыі пад уздзеяннем
партыйна-дзяржаўных структур
і жыцця паступова станавілася
на бок савецкай улады. Іншыя
не прынялі пераўтварэнні і пе-
райшлі на шлях змагання з ёю.
Але, бачачы рэальныя намеры
новай улады па стварэнні ўмоў
для развіцця беларускай нацыя-
нальнай культуры, крокі да
пераводу навучання, культурнага
і грамадскага жыцця на бела-
рускую мову, нацыянальна-дзяр-
жаўнае будаўніцтва, ажыццяў-
ленне палітыкі беларусізацыі
і іншыя зрухі, яны ішлі на супра-
цоўніцтва з ёю, хоць і не з усімі
канкрэтнымі дзеяннямі яе па-
гаджаліся.
Дух сацыяльнай раскаванас-
ці, пачуццё новага авалодвалі
цзеячамі літаратуры і мастацтва.
Выбар шляху і пошук новых
падыходаў да творчасці стваралі
глебу для разнастайнасці. Гэта-
му садзейнічала пэўная памяр-
коўнасць у пачатку 20-ых гадоў
палітыкі партыі і савецкай улады
ў галіне культуры. Увогуле пры-
знавалася свабода пошуку зме-
сту, мастацкай формы і адхіля-
лася магчымасць дэкрэтавання.
Падтрымлівалася творчая іні-
цыятыва, з’яўленне розных груп
і напрамкаў, саперніцтва думак.
Асобныя парушэнні гэтых
прынцыпаў не мянялі агульнай
атмасферы і заставаліся хутчэй
выключэннямі. Але ў другой
палове 20-ых гадоў пачасціліся
факты прамога ўмяшання ў
развіццё творчых працэсаў
літаратуры і мастацтве з бок
партыйных і дзяржаўных ул^
Адным з праяў гэтага был
зняцце з рэпертуару Беларуск^
га дзяржаўнага тэатра п’ес
Я. Купалы «Тутэйшыя». Я
адзначалася 3 снежня 1925 
на бюро ЦК КП(б)Б, гэта быд
зроблена таму, што твор утры»
ліваў элементы нацыянал-дэ-
макратызму. Вострай крытыцы
быў падвергнуты літаратурны
дадатак да сялянскай газеты
ЦК КП(б)Б «Беларуская вёс-
ка» — «Чырвоны сейбіт». Ён
абвінавачваўоя ў «затушоўванні
і запутванні партыйнай лініі
ў пытаннях літаратуры»87.
Такія дзеянні былі падрых-
таваны партыйна-дзяржаўнымі
структурамі, якія заўсёды пільна
сачылі за палітычнымі настроямі
беларускай інтэлігенцыі. Аб гэ-
тым сведчыць, у прыватнасш.
дакладная запіска, накіраваная
ў снежні 1924 г. намесні-
кам паўнамоцнага прадстаўні;
ка АДПУ па Заходнім кра>
да ўмовах новай эканамічнай палітыкі
139
А. Бабарэка.
I. К. Апанскім сакратару ЦК
КП(б)Б А. I. Крыніцкаму. У ёй
ахарактарызаваны розныя групы
інтэлігентаў, выказана незада-
вальненне шмат кім з іх88.
Цэнтральнае месца ў развіцці
культуры належала літаратарам,
якія найболып востра адчувалі
Рэчаіснасць і па-свойму рэага-
іалі на яе. Яны групаваліся
па творча-мастацкіх напрамках.
У 20-ыя гады ў рэспубліцы
Дзейнічала некалькі літаратур-
МЫх аб’яднанняў. У 1924 г. уз-
Нікла ўсебеларускае аб’яднанне
Паэтаў і пісьменнікаў пад назвай
«Маладняк». У 1925 г. яно на-
чічвала да 200 чалавек. Філіялы
Яг° былі створаны ў акруговых
Чэнтрах, а ў некаторых месцах
^Зніклі гурткі. У ліку членаў
аб’яднання былі маладыя літа-
ратары А. Александровіч, П. Га-
лавач, А. Звонак, М. Лынькоў,
П. Трус, В. Хадыка, М. Хведа-
ровіч, М. Чарот і інш.
Аб’яднанне «Маладняк» лічы-
ла сябе арганізацыяй пралетар-
скіх пісьменнікаў, якія прызна-
валі актыўную ролю літаратуры
ў барацьбе за новае жыццё.
Але ў яго членаў была ультрарэ-
валюцыйная фразеалогія, адна-
баковасць, тэндэнцыйнасць, па-
гоня за эфектным, экстрава-
гантным, праявы псеўданаватар-
ства. Многія маладнякоўцы
недаацэньвалі значэнне класіч-
най спадчыны, супрацьпастаў-
лялі маладых пісьменнікаў «ста-
рым», захапляліся ідэямі Пра-
леткульта. Усё гэта аддюстроў-
вала супярэчлівасць эстэтычных
пошукаў.
У 1926 г. пісьменнікі А. Баба-
рэка, 3. Бядуля, П. Глебка,
У. Дубоўка, К. Крапіва, М. Лу-
жанін, Я. Пушча, К. Чорны вый-
шлі з «Маладняка» і ўтварылі
літаратурна-мастацкае згурта-
ванне «Узвышша». Яно абвя-
шчала прынцыпы высокага ма-
стацтва, крытыкавала нігілістыч-
ныя адносіны маладнякоўцаў
да класічнай спадчыны, болып
увагі ў творчасці надавала на-
цыянальнай спецыфіцы. Апош-
няе дасягалася праз павышаную
ўвагу да культуры беларускай
мовы, сімволікі твораў, вобраз-
насці, дынамічнасці кампазіцыі,
беларускай жанравасці, адзін-
ства мастацкай ідэі. Прадстаў-
нікі згуртавання імкнуліся заха-
піць моладзь ідэямі будаўніцтва
новай культуры цераз выражэн-
не таго, чым багата Беларусь89.
«Узвышша» было адначасова
140
буйным культурным асяродкам.
Тут на практыцы сцвярджалася
адзінства літаратурна-мастац-
кай, літаратурна-крытычнай, на-
цыянальна-культурнай дзейна-
сці, навукова асэнсоўваліся шля-
хі будаўніцтва нацыянальнай
культуры.
У 1927 г. сфарміравалася літа-
ратурнае аб’яднанне «Полымя»,
у якое ўвайшлі пераважна
пісьменнікі старэйшага і сярэд-
няга пакаленняў, у тым ліку
Я. Колас, Я. Купала, А. Алек-
сандровіч, А. Вольны, Ц. Гартны,
А. Гурло, М. Грамыка, А. Дудар,
М. Зарэцкі, М. Чарот. Гэтае
аб’яднанне прызнавала высокае
грамадскае прызначэнне літара-
туры. Свае задачы яно звязвала
з удасканаленнем нацыянальнай
формы. Аб’яднанне стала стрым-
ліваючым цэнтрам, які ўраўна-
важваў крайнія тэндэнцыі.
У 1928 г. была створана Бела-
руская асацыяцыя пралетарскіх
пісьменнікаў (БелАПП). Яе
задачай з’яўлялася канцэнтра-
цыя літаратурных сіл з мэтаю
актыўнай падтрымкі сацыялі-
стычнага будаўніцтва.
У час, які наступіў пасля вя-
лікіх сацыяльных патрасен-
няў — рэвалюцый і войнаў,
натуральным было імкненне лі-
таратараў да адлюстравання
нядаўна перажытых падзей. Іх
творчасць характарызавалася
эмацыяналвна-рамантычным ус-
прыманнем жыцця, аптымізмам,
духам змагання. Пафас праслаў-
лення новага дапаўняўся адмаў-
леннем усяго, што аджывала
свой век. Гэта было характэрна
для многіх твораў.
Адметнае месца ў беларускай
літаратуры заняла паэма Я. Ко-
Нарысы гісторыі
ласа «Новая зямля» і інцц^
яго творы. Гэта — глыбока НаЯ
родныя творы, у якіх 3 вяліка.'
сілай паэтычнага абагульнецця
адлюстраваны жыццё, праца
духоўны свет простых люДзей’
Беларусі, сцвярджаецца высокае
прызначэнне мастацтва служыць
народу. Падзеям Кастрычніцкад
рэвалюцыі і грамадзянскай вай.
ны прысвечаны паэма «Безна-
зоўнае» Я. Купалы, іншыя яго
творы.
Розныя бакі стварэння новац
жыцця ў першыя гады савецкаі
улады адлюстраваны ў паэма>
«Босыя на вогнішчы» М. Чарота
«3 сказаў буры і ' віхораў.,
3. Бядулі, «Юны змаганец»
«Астрожнік» П. Труса і інш. Гэ-
тыя творы не толькі перадавал
ўзнёсласць ідэй сацыяльнага
вызвалення і драматызм рэва-
люцыі, але і адлюстроўвалі па-
дзеі першых паслярэвалюцый-
ных гадоў, думы народа і ягс
імкненне да лепшай долі.
У 20-ыя гады беларуская літа-
ратура ўзбагацілася новымі пра-
заічнымі творамі. Былі апублі-
каваны аповесці «У палескай
глушы», «У глыбі Палесся»
Я. Коласа, раманы Ц. Гартнага
«Сокі цаліны», «Сцежкі-даро*-
кі» М. Зарэцкага, «Сястра’
К. Чорнага і іншыя. Асноўная
тэма прозы 20-ых гадоў — лёсЫ
людзей у драматычных падзея*
рэвалюцыі і грамадзянскай ваЯ'
ны. Наогул, у гэты перыяд
глядаўся ўздым літаратурнай
творчасці і вопытных майстрс?
слова, і шматлікага мадад01”
папаўнення.	-
Але пад канец 20-ых га^'
творчы пошук беларускіх
ратараў усё больш абмяжоўва-'
141
ічовах новай эканамічнай паьйтыкі
Ь-*	—---------------------
,я партыйна-дзяржаўнымі ўла-
аамі- у пачатку 1929 г. органы
дДПУ дакладвалі ў ЦК КП(б)Б,
Ц1ТО нацыянал-шавіністычныя
цастроі адзначаюцца як у ма-
стацкай беларускай літаратуры,
так і Ў публіцыстыцы. Яны
праяўляюцца ў замоўчванні да-
сягненняў культурнага будаў-
ніцтва ў БССР, ва ўладніцкіх
настроях, у чаканні іншых,
болып спрыяльных часоў і нават
у закліках да змены існуючых
парадкаў. Гэта пацвярджалася
прыкладамі з твораў А. Дудара,
Я. Пушчы і інш.90
Некаторыя літаратары спра-
бавалі адкрыта, праз сваю твор-
часць выражаць пратэст супраць
парадкаў, якія ўстанаўліваліся
пад канец 20-ых гадоў. М. За-
рэцкі ў нарысе «Падарожжа на
новую зямлю», у рамане «Вязь-
мо», у першых раздзелах рамана
«Крывічы», друкаванне якога
было спынена, пратэставаў су-
праць скажэнняў нацыянальнай
палітыкі, выступаў у абарону
працоўнага сялянства ў сувязі з
прымусам у гады калектывізацыі.
А. Мрый у. рамане «Запіскі
Самсона Самасуя» з дапамогай
сатыры, іроніі таленавіта выкры-
ваў негатыўныя бакі рэчаіснас-
Ці свайго часу.
У процілегласць ім часам
з’яўляліся творы, у якіх у той
Ці іншай ступені апраўдваўся
Ўзрастаючы націск партыйна-
Дзяржаўных улад на грамадства,
У тым ліку на літаратурна-ма-
с'ацкі працэс. Характэрнай у
Гэтых адносінах з’яўляецца па-
Эма А. Александровіча «Цені
На сонцы».
Аднак пераважная большасць
пісьменнікаў у сваёй творчасці
ішла на вымушаны кампраміс,
паступаючыся, як правіла, дру-
гарадным, каб захаваць тое,
што было асабіста для іх і ддя
ўсёй літаратуры найболып каш-
91
тоуным .
Складаным шляхам. творчага
станаўлення ішло мастацтва
Савецкай Беларусі. Рэвалюцыя
і новая ўлада, грамадзянская
вайна, драматызм перажытага,
глыбокія сацыяльныя і палі-
тычныя зрухі ў розных формах
адбіваліся на яго развіцці.
Перамены перажывала тэ-
атральнае мастацтва. Плённую
дзейнасць разгарнуў Беларускі
драматычны тэатр пад кіраў-
ніцтвам Е. Міровіча. Побач з
класікай тэатр ставіў творы
беларускай драматургіі. Значная
частка пастановак завастрала
ўвагу гледача на сацыяльных
пытаннях. Да лепшых дасяг-
ненняў тэатра адносіліся паста-
ноўкі «Раскіданае гняздо» Я. Ку-
палы, «Машэка», «Кастусь Калі-
ноўскі» Е. Міровіча, «На купал-
ле» М. Чарота, «Жрэц Таркві-
ній» С. Паліванава і інш.
Калектыў тэатра павышаў
сваё майстэрства. Натхнёна пра-
цавалі артысты Г. Грыгоніс,
Ф. Ждановіч, У. Крыловіч,
К. Міронава. За імі ішла мо-
ладзь —. В. Галіна, Б, Платонаў,
В. Пола, Л. Ржэцкая, У. Улада-
мірскі і інш., якія пазней сталі
выдатнымі майстрамі сцэны.
Для падрыхтоўкі акцёраў у
1921 г. узнікла Беларуская дра-
матычная студыя ў Маскве. Яе
выпускнікі ўтварылі Другі Бе-
ларускі дзяржаўны тэатр, які
адкрыўся ў 1926 г. у Віцебску.
У пачатку 20-ых гадоў у Мінску
142
Нарысы гісторыі Беларуеі
Трупа У. Галубка.
пачала працаваць беларуская
тэатральная трупа пад кіраў-
ніцтвам У. Галубка, якая вы-
расла з калектыву мастацкай
самадзейнасці. У гэты перыяд
выпрацоўваліся суадносіны кла-
січнага рэпертуару і тагачасных
сцэнічных твораў, з улікам па-
пярэдніх тэатральных традыцый
закладваліся асновы новых, ішоў
пошук удасканалення прафесій-
нага майстэрства адпаведна за-
дачам стварэння новага гра-
мадства.
У беларускім музычным ма-
стацтве ў 20-ыя гады перава-
жала творчасць харавых калек-
тываў на самадзейнай аснове.
Адначасова складваліся ўмовы
і рабіліся першыя крокі да ства-
рэння прафесійнага музычнага
тэатра, нацыянальнай оперы і
балета.
Станаўленне беларускага вы-
яўленчага мастацтва таксама
ішло ў пошуках. Былі створаны
палотны «Кастусь Каліноўскі»
В. Волкава, «Кросны» Б. Ула-
дзімірскага, «Расстрэл у Мінску»
М. Філіповіча, пейзажы У. Куд-
рэвіча. Развівалася беларуская
кніжная графіка. Пачыналі свой
творчы шлях скулыітары 3. Аз-
гур, А. Бембель, А. Глебаў і інш.
ПІырылася народная творчасцы
У 20-ыя гады беларуская
культура ўбірала ў сябе здабыт-
кі дэмакратычнай творчасці мі-
нулых часоў, на развіццё якой
асаблівы ўплыў аказала завяр-
шэнне фарміравання беларускай
нацыі і павышэнне сацыяльнай
актыўнасці працоўных у гады
трох расійскіх рэвалюцый. Куль-
турна-нацыянальны ўздым, які
перажыла ў 20-ых гадах Савец-
кая Беларусь, стаў новай ступен-
ню нацыянальнага адраджэння.
ўа ўмовах новай эканамічнай палітыкі
143
Палепшанне дабрабыту народа ў
выніку аднаўлення гаспадаркі ва
ўмовах нэпа, сацыяльнай палі-
тыкі ў інтарэсах працоўных, пра-
вядзенне беларусізацыі далі гэ-
тым пераменам больш трывалую
глебу, павышаючы сацыяльную і
нацыянальную самасвядомасць
беларускага народа.
Пераўтварэнні ў галіне куль-
туры, праведзеныя ў 20-ыя гады,
прымалі характар карэнных
змен. Асноўным сваім зместам
яны былі скіраваны на павы-
шэнне культуры народа, вызна-
чаліся істотнымі дасягненнямі
ў адукацыі, ліквідацыі непісь-
меннасці, стварэнні вышэйшай
школы і навуковых устаноў,
развіцці беларускай культуры,
асабліва літаратуры. Адмоўны
ўплыў на гэты працэс аказалі
абвастрэнне іДэалагічнай ба-
рацьбы і сталінскія скажэнні
нацыянальнай палітыкі, якія ў
канцы 20-ых гадоў станавіліся
ўсё больш адчувальнымі не толь-
кі ў грамадска-палітычным, але і
ў культурным жыцці.
РАЗДЗЕЛ X
ПАД СЦЯГАМ
ПАБУДОВЫ САЦЫЯЛІЗМУ
1. Барацьба
з «нацыянал-дэмакратызмам».
Усталяванне
дыктатарскага рэжыму ў БССР
Ідэалагічная падрыхтоўка ба-
рацьбы. 30-ыя гады ўвайшлі ў
гісторыю Савецкай Беларусі як
адны з найбольш цяжкіх і змроч-
ных. Хоць жыццё праходзіла
ў асноўным ў мірныхг умовах
і характарызавалася самаадда-
най працай народа, знешне ма-
жорным пафасам сацыяльна-
эканамічнага і грамадска-палі-
тычнага развіцця ў напрамку
пабудовы сацыялізму, але, з
другога, значна менш бачнага
боку, вялася жорсткая, бязлі-
тасная, няўмольная і ў той жа
час паслядоўная, спланаваная
барацьба сталінскага кіраўніцтва
з лепшымі прадстаўнікамі інтэ-
лігенцыі, рабочага класа, ся-
лянства, нават .з апорай сталі-
нізму — партыйным і савецкім
апаратам, кіраўніцтвам арміі,
а затым, з мэтай замесці кры-
вавыя сляды, і з прадстаўнікамі
карных органаў.
Фактычна ў БССР, як ва ўсім
Савецкім Саюзе, усталяваўся
дыктатарскі рэжым Сталіна і яго
памагатых пад сцягам дыктату-
ры пралетарыяту і пабудовы
сацыялізму, хоць знешне гэта
было прыкрыта дэмакратычнай
афарбоўкай. Дыктатура ўзмац-
нялася разам з разрастаннем
культу асобы Сталіна. Апорай
гэтых заганных з’яў была адмі-
ністрацыйна-камандная сістэма
кіравання сацыяльна-эканаміч-
ным, грамадска-палітычным,
культурным жыццём. Яна бярэ
пачатак з першых гадоў савец-
кай улады, з часоў палітыкі
«ваеннага камунізму». Даная
сістэма кіравання ў сваёй аснове
захавалася і ў 20-ыя гады, ня-
гледзячы на пэўны дэмакратызм
новай эканамічнай палітыкі.
Злавесным праяўленнем на-
дыходзячай сталінскай дыкта-
туры ў Савецкай Беларусі была
барацьба з так званым нацыя-
нал-дэмакратызмам, якая ак-
тыўна праходзіла ў канцы
20-ых — пачатку 30-ых гадоў.
Але ідэалагічная падрыхтоўка
да гэтай барацьбы ажыццяўля-
лася кіраўніцтвам Кампартыі
Беларусі значна раней. Яна
фактычна пачалася ў сярэдзіне
20-ых гг. і грунтавалася на
агульнапартыйных падыходах Да
нацыянальнага пытання і праб-
Лад сцягам пабудовы сацыялізму
145
лем культурнага развіцця.
Ужо ў рашэннях VII з’езда
КП(б)Б, які адбыўся 20—26 са-
кавіка 1923 г., у рэзалюцыі «Па
нацыянальнаму пытанню» ад-
значалася, што ў нашых куль-
турна-асветных установах на-
глядаецца засілле некамуністыч-
ных, дробнабуржуазных, на-
цыяналістычных элементаў, якія
выкарыстоўваюць права свабод-
нага развіцця нацыянальнай
культуры ў мэтах свядомага
накіравання гэтай работы ў бок
развіцця вузкага нацыяналізму
і ажыццяўлення нацыяналістыч-
ных ідэалаў, адраджэння бур-
жуазна-дэмакратычнай дзяр-
жаўнасці. Пры гэтым ставілася
задача адхілення ад работы ўсіх
нацыяналістычна настроеных
работнікаў з прыцягненнем уза-
мен іх камуністаў і камуністыч-
на вытрыманых кадраў1.
Даная ганебная кампанія пе-
рыядычна паўтаралася. Яе
асноўнай мэтай было падпарад-
каваць пад партыйную лінію
ўсе думкі і погляды, у першую
чаргу інтэлігенцыі. Гэта прывяло
да ўзмацнення крытыкі, а затым
і адкрытай барацьбы з так зва-
ным беларускім буржуазным
нацыяналізмам. Трактоўка да-
нага паняцця станавілася ўсё
больш шырокай, што дазволіла
Потым залічыць у беларускія
буржуазныя нацыяналісты вя-
домых прадстаўнікоў народа —
дзяржаўных кіраўнікоў розных
узроўняў, вучоных, дзеячаў
культуры.
Новы штуршок гэтай далёка
разлічанай кампаніі даў сакра-
тар ЦК КП(б)Б А. I. Крыніцкі.
Выступаючы 18 верасня 1925 г.
на сходзе бюро ячэйкі Мінскай
гарадской партыйнай арганіза-
цыі, ён заявіў, што адзначаецца
непазбежнае пры росце гаспа-
даркі павелічэнне імкнення
некаторых элементаў дробна-
буржуазнай інтэлігенцыі да
нацыянальна - дэмакратычнай
платформы, асабліва пад уплы-
вам заможнага сялянства, яго
эканамічнага і культурнага ро-
сту, павышэння палітычнай ак-
тыўнасці.
Партыйная лінія па нацыя-
нальнаму пытанню была пацвер-
джана пленумам ЦК КП(б)Б,
які адбыўся ў кастрычніку
1925 г. У рэзалюцыі пленума
«Аб нацпалітыцы» адзначалася,
што далейшае разгортванне нэпа
і звязаны з ім рост капіталістыч-
ных адносін вядуць да ўмацаван-
ня буржуазна-дэмакратычнай
ідэалогіі і ўзмацнення яе напору
на партыю і савецкі апарат.
Аднак уплыў буржуазна-дэма-
кратычнай ідэалогіі выражаецца
ў беларускіх умовах у форме
нацыянал-дэмакратычных на-
строяў, якія зыходзяць з асярод-
дзя дробнабуржуазнай інтэлі-
генцыі і заможнай часткі сялян-
ства і захопліваюць асобных,
недастаткова ўстойлівых камуні-
стаў. Таму перад партыяй паў-
стае задача ўзмацнення бараць-
бы супраць ухілаў, забеспячэння
балыпавіцкай лініі ў вырашэнні
нацыянальнага пытання.
Трывогу ўдзельнікаў пленума
выклікала тое, што адбываецца
захапленне нацыянальнай куль-
турай увогуле, а гэта адмоўна
ўплывае на класавую пастаноўку
пытання. Прычына гэтага ім
бачылася ў тым, што сярод
актыву Кампартыі Беларусі ёсць
значная колькасць людзей, якія
146
Нарысы гісторыі Белірусі
выйшлі з нацыяналістычных
партый. Пры гэтым «беларускі
нацыяналізм» характарызаваўся
як наступальны. Разам з бараць-
бою супраць нацыяналістычнага
ўплыву дробнабуржуазнай інтэ-
лігенцыі рэкамендавалася ўста-
наўліваць з ею адносіны супра-
цоўніцтва .
Пакуль што ў партыйных ра-
шэннях не высоўваліся болып
канкрэтныя абвінавачванні ў
адрас тых, хто залічваўся ў «на-
цыянал-дэмакраты», як і не на-
зываліся канкрэтныя асобы,
якім прыпісваліся гэтыя абвіна-
вачванні. У некаторай ступені
раскрыццё зместу было зроблена
ў рэзалюцыі «Аб працы сярод
інтэлігенцыі», прынятай сакавіц-
кім (1926 г.) пленумам ЦК
КП (б) Б. У ёй адзначалася, што
разам з прыбліжэннем часткі ін-
тэлігенцыі да савецкай улады ў
апошні перыяд адбываецца да-
лейшая крышталізацыя нацыя-
нал-дэмакратычных настрояў і
ідэй. Нацыянал-дэмакратычная
ідэалогія, якая складваецца,
заключаецца ў адмаўленні дык-
татуры пралетарыяту, імкненні
да палітычнага ўраўнення ся-
лянства з рабочым класам і да
так званай сялянскай (на справе
кулацкай) улады, у стаўцы на ку-
лацкія элементы вёскі, пашырэн-
ні ўплыву з боку інтэлігенцыі на
дзяржаўны апарат, правядзенні
беларускага нацыяналізму, у
наступальнай лініі ў адносінах
да нацменшасцей. У рэзалюцыі
таксама адзначалася, што на-
цыянал-дэмакратызм у Савец-
кай Беларусі знаходзіць свой
сацыяльны базіс у настроях
буржуазнай часткі вёскі, палі-
тычную ідэалогію якой ён аб’ек-
тыўна заклікан адлюстроўваці
Але пленум адзначыў, шт|
было б памылкова перавяліш
ваць памеры гэтай небяспекі 4
ўяўляць сабе такія настроі як
аформленыя і кансалідаваньц^
Аднак яшчэ больш памылковьві
з’яўляецца недаацэнка патэці
цыяльнай сілы нацыянал-дэма-
кратычнага руху (у выпадку,
калі партыя не ацэніць своечасо-
ва яго значэнне і не супраць-
паставіць яму ўсіх неабхоДныІ
мер), маючы на ўвазе непазбежі
насць далейшага размежаванні
вёскі і сялянскае паходжанне
маладой беларускай інтэліген-
цыі, якая злучана з сялянскім
жыццём мноствам нітак. Пры
найболыпай небяспецы вяліка-
дзяржаўнага шавінізму максі-
мальнае палітычнае значэнне ў
БССР маюць пазіцыі беларускай
інтэлігенцыі як найболып актыў-
най, шматлікай і звязанай з ас-
ноўнымі масамі сялянства.
У рэзалюцыі быў дадзены
падзел беларускай інтэлігенцыі
на групы ў залежнасці ад палі-
тычных поглядаў. Чацвёртаі
група характарызавалася яі
актыўна варожая палітыцы пар-
тыі, хоць і маскіруючая гэтг
нярэдка паказной лаяльнасцю
Пленум прызнаў правільнай па-
чатую бюро ЦК КП(б)Б палі-
тычную кампанію сярод інтэлі-
генцыі і прапанаваў яму ў да-
лейшым працягваць і пашы-
раць яе3.
Уклад у ідэалагічную падрых-
тоўку наступлення на так званы
нацыянал-дэмакратызм унёс ка-
стрычніцкі (1926 г.) пленум
ЦК КП(б)Б. У рэзалюцыі
«Аб нацыянальнай палітыцы Ў
БССР» адзначалася, што частка
дад сцягам пабудовы сацыялізму
147
беларускай інтэлігенцыі сваю
іктыўнасць у нацыянальным пы-
ганні направіла па іншаму, чужо-
лу для партыі і рабочага класа
цляху, імкнучыся авалодаць
^асягнутым становішчам і ажыц-
цяўляць свае запаветныя нацыя-
нал-дэмакратычныя ідэалы4.
У 1927 г. прайшлі два з’езды
Кампартыі Беларусі. I на кож-
>іым з іх акцэнтавалася ўвага
іа небяспёцы так званага бела-
рускага нацыянал-дэмакратыз-
ду. Пры гэтым ён нярэдка атая-
іамляўся з мясцовым шавініз-
лам. Вастрыня крытыкі ўзраста-
іа, у ёй з’явіліся абвінавачванні
ў контррэвалюцыі. Выступаючы
1 студзеня 1927 г. на X з’ездзе
КП(б)Б, яе першы сакратар
А. I. Крыніцкі заявіў, што небяс-
іека аказалася зусім рэальнай,
іачынае падымаць галаву бела-
рускі мясцовы шавінізм, ажыў-
іяюцца нацыянал-дэмакратыч-
ныя тэндэнцыі ў некаторай част-
кі беларускай інтэлігенцыі5.
Больш «глыбокую» характа-
рыстыку «нацыянал-дэмакра-
тызму» даў XI з’езд КП (б)Б, які
адбыўся ў кастрычніку 1927 г.
У пастанове «Аб выніках нацыя-
нальна-культурнага будаўніцтва
 палітыка-асветнай работы да
Ю-годдзя Кастрычніцкай рэва-
люцыі» ён адзначыў, што калі
іробнабуржуазны нацыяналізм
нацыянал-дэмакратызм у Бела-
?Усі ў мінулым быў прагрэсіўнай
5’явай, змагаўся з самадзяр-
жаўем і даваў адпор прыгнечан-
йю рускага царызму, то ва умо-
^ах дыктатуры пралетарыяту ён
,3рабіўся контррэвалюцыйнай
: З’явай, накіраванай супраць дык-
і-татуры пралетарыяту. Таму ба-
.Рацьба супраць нацыяналістаў
усіх нацый і адценняў, супраць
нацыяналістычных ухілаў і на-
цыянал-дэмакратызму павінна
быць і надалей рашуча працяг-
нута.
Характэрна, што да гэтага
часу партыйныя кіраўнікі не
ставілі мэту прасачыць узае-
масувязь паміж ідэалогіяй так
званага нацыянал-дэмакратызму
і праводзімай імі палітыкай бе-
ларусізацыі. I толькі ў гэтай
пастанове XI з’езд КП(б)Б
канстатаваў, што былі вялікія
цяжкасці ў правядзенні белару-
сізацыі. Пры гэтым першай на-
звана прычына, што частка бела-
рускай інтэлігенцыі на аснове
беларусізацыі імкнулася пашы-
рыць свой нацыяналістычна-ша-
віністычны ўплыў і ажыццявіць
дробнабуржуазныя ідэалы6.
Пераход у наступленне. Та-
кая грунтоўная ідэалагічная пад-
рыхтоўка павінна была прывесці
да канкрэтных дзеянняў. Ужо ў
1928 г. быў дадзены адзін з адра-
соў, дзе трэба шукаць прадстаў-
нікоў дробнабуржуазнай ідэало-
гіі. Гэта зрабіў вераснёўскі
пленум ЦК КП(б)Б. У рэзалю-
цыі «Задачы Камуністычнай
партыі (балыпавікоў) Беларусі
на бліжэйшы перыяд» ён прапа-
наваў шырока разгарнуць кры-
тыку дробнабуржуазнай ідэало-
гіі, весці рашучую барацьбу
супраць усіх праяў антыкамуні-
стычнай ідэалогіі і немарксісц-
кіх ухілаў у дзейнасці навуковых
устаноў БССР7.
У 1929 г., у «год вялікага
пералому», пералому да сталін-
скага дыктатарскага рэжыму,
былі зроблены канкрэтныя заха-
ды да непасрэднай барацьбы
з так званым беларускім бур-
/4Й
Нарысы гісторыі Бе.іа^
жуазным нацыянал-дэмакра-
тызмам. Штуршок гэтаму быў
дадзены ў сувязі з працай ў
маі — чэрвені 1929 г. у БССР
групы Цэнтральнай кантроль-
най камісіі УКП(б). Яе ўзна-
чальваў В. Затонскі — старшыня
ЦКК Кампартыі Украіны. Вы-
ступаючы на пасяджэнні бюро
ЦК КП(б)Б 27 чэрвеня 1929 г„
ён павучальна адзначыў: «Вы з
нацыяналістамі вельмі шмат
важдаецеся. Я разумею — быў
час, калі прыязджалі з-за мяжы
эмігранты, патрэбна было для
знешняга свету іх црымаць,
садзіць ваўстановы... Я разумею,
што быў час, калі патрэбна
было іх выкарыстоўваць для
сваіх мэт. Правільна зрабілі.
Аднак таптацца вакол іх нельга
бясконца. Цяпер 1929 г. Вельмі
ўжо ў вас зацягнулася гэтая
справа»8.
Пад уздзеяннем працы і вы-
вадаў камісіі і зыходзячы са
шматгадовай ідэалагічнай пад-
рыхтоўкі да барацьбы ў 1929 г.
у Кампартыі Беларусі была
прынята ўстаноўка аб тым, што
нацыянал-дэмакратызм з’яўля-
ецца галоўнай небяспекай на
даным этапе рйзвіццд. У сувязі
з гэтым партыйным арганіза-
цыям ставілася задача ўзмац-
ніць барацьбу з нацыянал-дэ-
макратызмам і нацыянал-апар-
тунізмам9.
Аднак партыйна-дзяржаўным
кіраўнікам спатрэбіўся яшчэ
час для падрыхтоўкі наступлен-
ня на тых прадстаўнікоў бела-
рускага народа, каго яны вы-
бралі ахвярай. У канцы 1929—
першай палове 1930 г. ганебная
кампанія супраць іх нарастала.
Але яна не сустракала падтрымкі
сярод болыпай часткі беларус-
кай інтэлігенцыі, як членаў пар.
тыі, так і беспартыйных. Частка
інтэлігенцыі нават адказала ма~
савымі звальненнямі з працы.
У прыватнасці, калі знялі з паса-
ды наркома земляробства БССР
3. X. Прышчэпава, то работнікі
Наркамзема «амаль скопам» па-
далі заявы аб звальненні. Падача
адпаведных заяў наглядалася і
ў Беларускай акадэміі навук.
Сярод інтэлігенцыі і ў іншых
пластах грамадства пераважала
думка, што партыя змагаецца з
беларусізацыяй1 °.
Пасля таго як усё было пад-
рыхтавана і ажыццёўленЫ нека-
торыя арганізацыйныя захады
па выключэнню з партыі і зняц-
цю з пасад, у сярэдзіне 1930 г,
органамі АДПУ на чале з пры-
быўшым з Масквы Р. Рапапор-
там была «раскрыта» «нацдэ-
маўская, контррэвалюцыйная,
антысавецкая арганізацыя»,
якая атрымала кодавую назву
«Саюз вызвалення Беларусі» —
«СВБ». 18 ліпеня 1930 г. была
падпісана пастанова аб арышце
В. Ю. Ластоўскага, былога
прэм’ера Беларускай Народнай
Рэспублікі, які ў гэты час праца-
ваў неадменным сакратаром
Беларускай акадэміі навук. Яму
прыпісвалася кіраўніцтва «Саю-
зам вызвалення Беларусі», хаця
такой арганізацыі ніколі не існа-
вала ў рэчаіснасці. Яна была
прыдумана з мэтай, як здавалася
яе аўтарам, болып перакананай
барацьбы з тымі, хто не поўна-
сцю падзяляў партыйна-дзяр-
жаўную палітыку.
Усяго па справе «СВБ» было
арыштавана 108 чалавек. СяроД
іх — 25 у мінулым з’яўлялісЯ
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
149
А. А. Смоліч.
С. М. Некрашэвіч.
членамі партыі беларускіх эсэ-
раў. Гэта былі акадэмікі Бела-
рускай акадэміі навук: В. Ю. Ла-
стоўскі, Я. Ю. Лёсік, С. М. Не-
крашэвіч, прафесар А. А. Смо-
ліч; наркомы 3. X. Прышчэпаў,
А. В. Баліцкі; пісьменнікі
М. I. Гарэцкі, Я. П. Пушча і інш.
Сярод арыштаваных было 89 бе-
ларусаў*1,
Але націск партыйна-дзяр-
жаўных улад і АДПУ БССР на
беларускую інтэлігенцыю быў
шырэйшым, чым непасрэдна на
арыштаваных яе прадстаўнікоў.
Абвінавачванне ў прыналежна-
СЦІ да кіраўніцтва «СВБ» было
прад’яўлена народным паэтам
Беларусі Я. Купалу і Я. Коласу.
Вынікам гэтага з’явіўся замах на
самазабойства Я. Купалам, зро-
блены 20 лістапада 1930 г. Вы-
клікаючы яго на допыт, следчыя
хацелі прыпісаць яму ідэйнае
кіраўніцтва гэтай арганіза-
цыяй12. Аднак цвёрдая пазіцыя
паэта на следстве не дазволіла
ім гэта зрабіць, як і арыштаваць
абодвух песняроў беларускага
народа.
Характарызуючы неіснаваў-
шую арганізацыю «СВБ», тага-
часны першы сакратар ЦК
КП(б)Б К. В. Гей у выступлейні
13 снежня 1930 г. на пасяджэйні
фракцыі КП(б)Б на сесіі
. ЦВК БССР па пытанню аб
унутрыпалітычным становішчы
адзначаў, што ў гэтай арганіза-
цыі мела месца не проста ідэа-
лагічная роднасць душ, не сімпа-
тызаваўшых савецкаму ладу, а
150
Нарысы гісторыі Беларусі
стаўка, каб у саюзе з інтэрвен-
тамі, абапіраючыся на кулацкую
частку вёскі, звергнуць савецкую
ўладу, стварыць буржуазную
рэспубліку. Па яго словах, у раё-
нах існавалі мясцовыя групы і
філіі гэтай арганізацыі, а сама
яна як быццам бы існавала ўжо
на працягу 9 гадоў.
Ён быў той думкі, што
3. X. Прышчэпаў з Наркамзема,
А. В. Баліцкі з Наркамасветы
фактычна нічым не адрознівалі-
ся ад нацдэмаў і служылі срод-
кам у ажыццяўленні іх палітыкі.
Па яго словах, такую ролю
адыгрываў у Акадэміі навук,
а раней у Наркамасвеце У. М. Іг-
натоўскі, які фактычна ніякай
барацьбы з нацыянал-дэмакра-
тамі не вёў, а ў цэлым шэрагу
сваіх гістарычных прац і выступ-
ленняў прапаведаваў іх погляды
і фактычна служыў шырмаю, пад
прыкрыццем якой вялася контр-
рэвалюцыйная нацдэмаўская ра-
бота ў Акадэміі навук. К. В. Гей
лічыў невыпадковым, што іменна
ў Акадэміі навук было галоўнае
гняздо гэтай арганізацыі.
На думку тагачаснага кіраў-
ніка Кампартыі Беларусі, на чале
адной групоўкі нацыянал-дэма-
кратаў’у партыі стаяў У. М. Ігна-
тоўскі, а другую ўзначальваў
другі сакратар ЦК КП(б)Б
I. А. Васілевіч. Групоўкі вялі
паміж сабою барацьбу за ўплыў
на беларускую інтэлігенцыю
і прынцыпова не адрозніваліся
адна ад другон13.
Ведучы барацьбу з так званым
нацыянал-дэмакратызмам, пар-
гыйныя і савецкія органы мелі
на ўвазе і вялікадзяржаўны
шавінізм. У вышэйшага кіраў-
ніцтва беларускай партыйнай
арганізацыі не было ўпэўнена-
сці, што ва ўсіх партыйных арга-
нізацыях з ім вядзецца барацьба.
Яе цяжкасць была ў тым, што
прыходзілася мець справу з
асобнымі дробнымі праявамі.
У першую чаргу даныя праявы
заключаліся ў процідзеянні па-
літыцы беларусізацыі. Гэта былі
асобныя факты, арганізаванага
супраціўлення ёй не было.
Расправа. У канцы 1930 г.
следства па так званай справе
«СВБ» падыходзіла да завяр-
шэння. У сувязі з гэтым
К. В. Гей звярнуўся 15 снежня
гэтага года ў Палітбюро
ЦК УКП(б) з прапановаю
дазволіць накіраваць гэтую спра-
ву ў калегію АДПУ і закончыць
яе адпаведнаю пастановаю, не
ствараючы пры гэтым судовага
працэсу. Гэтая ж думка была
пацверджана ім і ў пісьме ў
Палітбюро ЦК УКП(б) 7 сту-
дзеня 1931 г.14 Такія настойлі-
выя просьбы сведчаць аб тым,
што партыйнае кіраўніцтва рэс-
публікі не было ўпэўнена ў тры-
валасці сваёй палітычнай кан-
струкцыі, звязанай са стварэн-
нем нІколі не існаваўшага «Саю-
за вызвалення Беларусі». Працэс
быў непажаданы таму, што ў яго
ходзе маглі ўзнікнуць факты,
ставячыя пад сумненне ці абвяр-
гаючыя ўсю гэтую кампанію па
барацьбе з так званым бела-
рускім нацыянал-дэмакратыз-
мам. Таму кіраўнік КП(б)Б
прасіў у палітбюро дазволу даць
у друк некаторыя вытрымкі з
паказанняў арыштаваных. Гэта
было неабходна для таго, каб
«выкрыць сапраўдную контр-
рэвалюцыйную дзейнасць «СВБ»,
каб аблягчыць нашу работу, га-
ІІад сцягам пабудовы сацыялізму
/57
лоўным чынам, сярод сялянства
і інтэлігенцыі»15.
Нягледзячы на даную такты-
ну, звязаную з пэўным манеў-
іаваннем, расправа з тымі, каго
алічылі ў «СВБ», была жорст-
ай. Адной з першых ахвяр гэ-
ай ганебнай кампаніі стаў
У. М. Ігнатоўскі — вядомы ву-
іоны і грамадскі дзеяч БССР,
ылы кіраўнік Наркамзема, за-
тым Наркамасветы, першы прэ-
ідэнт Беларускай акадэміі навук
і дырэктар Інстытута гісторыі,
лен ЦВК БССР і бюро
ЦК КП(б)Б. Абвінавачаны ў
ацыянал-апартунізме, прына-
ежнасці да «Саюза вызвалення
Ьеларусі», зняты з адміністра-
цыйных пасад і выведзены з
аыбарных органаў, выключаны
з партыі, ён застрэліўся 4 лю-
тага 1931 г. Гэты выстрал стаў
пачаткам трагедыі беларускага
народа, якую яму ўчынілі ў
іО-ых гадах Сталін і яго пама-
: атыя.
Інтэнсіўнае следства па спра-
ве «СВБ» не давала, аднак,
ажаданых вынікаў.У час папя-
эдняга следства поўнасцю віна-
ітымі прызналі сябе толькі
5 чалавек. Звыш 40 абвінавач-
мемых цвёрда заявілі, што віна-
ітымі сябе ні ў чым не пры-
чаюць, што ў «Саюзе вызва-
ення Беларусі» яны ніколі не
>ілі і аб яго існаванні даведа-
ся толькі ад следчых. Каля
) чалавек «прызналіся частко-
і» ў тых ці іншых дзеяннях,
першую чаргу ў недахопах
сваёй працы. Тым не менш ра-
ьэннем калегіі АДПУ БССР
ад 18 сакавіка 1931 г. 3. X. Пры-
Р^чэпаў, А. В. Баліцкі, А. Ф. Ада-
Мовіч і П. В. Ільючонак былі
прыгавораны да 10 гадоў зняво-
лення ў канцлагерах. 10 краса-
віка гэтага ж года былі вынесены
несудовыя прыгаворы 86 абві-
навачваемым. Большасць з іх
атрымалі тэрмін турэмнага зня-
волення ад 3 да 5 гадоў. Толькі
на 18 чалавек у працэсе следства
справа была спынена. Але ў
недалёкім будучым болыпасць
з асуджаных да турэмнага зня-
волення, і нават вызваленых,
зноў былі арыштаваны і іх на-
паткаў трапчны лес .
Характэрна, што ўсё следства
па справе так званага «Саюза
вызвалення Беларусі» праходзі-
ла пад пільным кантролем цэнт-
ральных партыйных, савецкіх і
следчых органаў, што знаходзі-
ліся ў Маскве. Аб гэтым свед-
чыць, у прыватнасці, рэзалюцыя
па справе «беларускіх нацдэма-
кратаў», якая была прынята
25 сакавіка 1931 г. прэзідыумам
Цэнтральнай кантрольнай камі-
сіі УКП (б). У ёй, у прыватнасці,
указвалася, ср спасылкай на
XVI партыйны з’езд, што асноў-
ную небяспеку на даным этапе
ўяўляе вялікадзяржаўны ўхіл,
але разам з гэтым актывізуецца
ўхіл да мясцовага нацыяналізму,
які аслабляе адзінства народаў
СССР і іграе на руку інтэр-
венцыі.
Абапіраючыся на гэта, ЦКК
падкрэсліла, што ў Беларускай
ССР актывізацыя ў радах партыі
нацыянальнага ўхілу выразілася
ў тым, што контррэвалюцыйная
група нацыянал-дэмакратычнай
кулацкай інтэлігенцыі атрымала
магчымасць на працягу апошніх
гадоў устанавіць цесную ідэй-
ную, бытавую і дзелавую сувязь
паміж контррэвалюцыйнымі на-
152
Нарысы гісторыі Беларусі
цыянал-дэмакратычнымі дзеяча-
мі і некаторымі членамі партыі,
у тым ліку і тымі, хто займаў
адказныя кіруючыя пасады. Гэ-
тыя члены партыі прапаведава-
лі погляды нацыянал-дэмакра-
таў — адзінства нацый, адмаў-
лялі наяўнасць эксплуататарскіх
класаў і класавай барацьбы ў
беларускай нацыі, арыентаваліся
на капіталістычны Захад у
супрацьлегласць пралетарскай
Маскве, рабілі стаўку на бела-
рускага кулака і г. д. Тым самым
яны праводзілі нацыянал-апар-
туністычную лінію і з’яўляліся
сродкам у руках контррэвалю-
цыйнай нацыяналістычнай інтэ-
лігенцыі ў яе барацьбе супраць
партыі і дыктатуры пралетарыя-
ту. У рэзалюцыі адзначалася:
гэта прывяло да таго, што невя-
лікая група контррэвалюцыйнай,
буржуазна - нацыяналістычнай
інтэлігенцыі сканцэнтравала ў
сваіх руках пэўную частку рабо-
ты па нацыянальна-культурнаму
будаўніцтву — у выдавецкай
справе, акадэмічнай навуцы,
перападрыхтоўцы настаўнікаў
і інш.
ЦКК УКП (б) поўнасцю адоб-
рыла барацьбу ЦК і ЦКК
КП(б)Б супраць нацыянал-дэ-
макратызму і нацыянал-апарту-
нізму. Цэнтральны кантрольны
орган партыі павучаў, што далей-
шае іх пераадоленне павінна ісці
па лініі яшчэ большага ўмаца-
вання і разгортвання работы
па будаўніцтву культуры — на-
цыянальнай па форме і сацыя-
лістычнай па змес.ту — і ўзмац-
ненню работы па беларусізацыі,
а КП(б)Б павінна забяспечыць
пралетарскае кіраўніцтва нацыя-
нальна-культурным будаўніцт-
вам па ўсіх напрамках гэтай
працы17.
Кампанія па барацьбе з бела-
рускім «нацыянал-дэмакратыз-
мам» была выкарыстана партый-
на-дзяржаўнымі ўладамі ддя
стварэння адпаведных грамад-
ска-палітычных абставін у Бй
ларускай ССР. 3 гэтаю мэта|
кіраўніцтва КП(б)Б папяря
джвала партыйны апарат, а прЯ
яго і партыйныя арганізацыі’
што іх практычная работа бу-
дзе ацэньвацца і пад палітыч-
ным пунктам погляду, а ўсяля-
кая недаацэнка і неразуменне
важнейшых дзяржаўных задач,
высоўванне мясцовых тэндэн-
цый замест работы па ажыц-
цяўленню важнейшых агульна-
дзяржаўных заданняў будзе
разглядацца як пэўнае праяў-
ленне правага •апартунізму на
практыцы18. .
Але такая арыентацыя і нават
націск на членаў партыі і наогул
на кіруючых работнікаў не маглі
вынішчыць у розных мясцінах
Беларусі праявы поглядаў тых,
хто быў асуджаны па справе
«СВБ». Так, у канцы 1931 г.
у Слуцкім педагагічным тэхні-
куме былі выяўлены факты, як
тады ўказвалася ў афіцыйных
дакументах, «праяў нацыянал-
дэмакратызму» ў выглядзе вер-
шаў, куплетаў, якія датычыліся
калектывізацыі і іншых негатыў-
ных бакоў жыцця. У сакавіку
1932 г. у Недрацкай школе
Заслаўскага раёна на сценак
былі партрэты 3. X. Прышчэ-
пава, У. М. Ігнатоўскага,
Я. Ю. Лёсіка, іншых беларуск’4
дзеячаў. У той жа час тут адсу1'
нічалі партрэты стваральніка>
{]ад сцягам пабудовы сацыялізму
153
марксісцка-ленінскага вучэн-
ня •
Такім чынам, кампанія па
;5арацьбе з «нацыянал-дэмакра-
гызмам» у Беларускай ССР
дыхтавалася на працягу значна-
а часу і была ажыццёўлена ў
ланцы 20-ых — пачатку 30-ых
’адоў. Яе неабгрунтаваны, наду-
маны характар і палітычная на-
цраванасць відавочныя. Яна з’я-
іілася састаўной часткай рэпрэ-
сіўнай палітыкі гэтага часу,
лачаткам шырокамаштабных бу-
дучых рэпрэсій другой паловы
Ю-ых гадоў.
Выкрыццё «нацыянал-дэмакра-
ызму» супярэчліва пераклікала-
ся 3 палітыкай беларусізацыі.
У ходзе гэтай кампаніі белару-
сізацыі быў нанесены моцны
ўдар, ад якога яна так і не
магла адысці. Спагадлівае стаў-
денне да ўсяго беларускага пар-
тыйна-дзяржаўныя ўлады і кар-
ныя органы тут жа атаясамля-
лі з нацыяналізмам з усімі
выцякаючымі адсюль вынікамі,
якія выражаліся ў першую чаргу
ў рэпрэсіўных актах. Суадносіны
нацыянальнага развіцця і вялі-
кадзяржаўных інтарэсаў цэнт-
ральных партыйна-дзяржаўных
структур былі вырашаны ў ка-
рысць апошніх.
Націск на нацыянальную
культуру быў характэрным не
?олькі для БССР, але і для іншых
Рэгіёнаў Савецкага Саюза.
3 9 сакавіка па 17 красавіка
1930 г. у Харкаве адбыўся пра-
цэс, дзе судзілі «Спілку візво-
лення Украіны». Абвінавачваліся
45 дзеячаў украінскай культуры.
Як і ў Беларускай ССР, боль-
шасць з іх атрымалі розныя тэр-
міны турэмнага зняволення.
Барацьба з «нацыянал-дэмак-
ратызмам» вялася разам з
ажыццяўленнем прымусовай ка-
лектывізацыі, з вынішчэннем ку-
лацтва. Наносячы моцны ўдар
па самай гаспадарлівай частцы
вёскі, партыйна-савецкая ўлада
адначасова выкараняла ўсё на-
цыянальнае ў ідэалогіі. Тым са-
мым былі моцна аслаблены на-
цыянальныя сілы ў Беларускай
ССР, як і ў іншых рэгіёнах
Савецкага Саюза.
Гэтая барацьба супала такса-
ма з разгромам так званага
«правага ўхілу» ў партыі і дзяр-
жаве. Вынішчалася любая аль-
тэрнатыва, якая магла б уплы-
ваць на сталінскі курс пабудовы
новага грамадства. Беларускі на-
род, яго інтэлігенцыя адчулі
гэта аднымі з першых.
Кампанія па барацьбе з «на-
цыянал-дэмакратызмам» ажыц-
цяўлялася ва ўмовах актыўнага
фарміравання адміністрацыйна-
каманднай сістэмы і культу
асобы Сталіна. Яна стала пачат-
кам усталявання дыктатарскага
сталінскага рэжыму на Беларусі.
2. Ажыццяўленне індустрыялізацыі:
характар, дасягненні, выдаткі
Новым курсам. У сярэдзіне
“^О-ых гг. аднаўленне народнай
'аспадаркі падышло да завяр-
шэння. У прамысловасці заканч-
валася аднаўленне вытворчай
базы. Але дасягнуты даваенны
154
Нарысы гісторыі Беларуа
ўзровень вытворчасці не мог
задаволіць патрэбы дзяржавы.
Па аб’ёму прамысловай прадук-
цыі на душу насельніцтва ў дру-
гой палове 20-ых гг. Савецкі
Саюз у 5—10 разоў адставаў ад
развітых капіталістычных краін.
Паказчыкі ў БССР былі яшчэ
горшыя. Далёйшае павелічэнне
аб’ёму вытворчасці магчыма
было толькі на базе разгортван-
ня рэканструкцыі старых прад-
прыемстваў і новага капіталь-
нага будаўніцтва.
Перад кіраўніцтвам партыі і
краіны паўстала пытанне аб
напрамку далейшага развіцця.
Які ж шлях неабходна было
абраць, каб у кароткі тэрмін
пераадолець адставанне ў эка-
номіцы і культуры, вырвацца
з галечы і цемры? Адказ быў
адзіным — такім шляхам з’яў-
лялася індустрыялізацыя. Аль-
тэрнатывы гэтаму шляху не у
было.
У справаздачным дакладзе
ЦК XIV з’езду партыі (снежань
1925 г.) Сталін адзначыў неаб-
ходнасць хутчэйшай індустрыя-
лізацыі дзяржавы. У рэзалюцыі
красавіцкага пленума ЦК
УКП(б) 1926 г. канстатавана,
што «індустрыялізацыя краіны
з’яўляецца той задачай, паспя-
ховае вырашэнне якой вызначае
далейшы рост усёй гаспадаркі
ў цэлым па шляху да перамогі
сацыялізму»20.
Галоўнай мэтай індустрыялі-
зацыі было пераўтварэнне СССР
у эканамічна незалежную дзяр-
жаву, вырабляючую ўсе неабход-
ныя тавары, у перціую чаргу
сродкі вытворчасці. Дзеля гэтага
вызначалася пераважнае развіц-
цё цяжкай івдустрыі (група
«А»), якая павінна была забяс-
печыць пераўзбраенне ўсіх галіц
народнай гаспадаркі, дастатковы
ўзровень абараназдольнасці
краіны*.
Нягледзячы на барацьбу мер-
каванняў адносна сродкаў ажыц-
цяўлення індустрыялізацыі, яна
стала галоўнейшым клопатам
партыі і ўрада. Савецкія людзі
звязвалі з ёю свой лёс, надзеі
на светлую будучыню. На алтар
сацыялістычнай індустрыі імі
прыносіліся велізарныя ахвярым
Шляхі індустрыялізацыі БССЯ
былі разгледжаны на X з’ездЯ
КП(б)Б у снежні 1925 г. і крЯ
савіцкім пленуме ЦК '1926 
У прынятых імі рашэннях адзнЯ
чалася, што развіццё прамысло-
васці Беларусі павінна ажыц-
цяўляцца пераважна на базе
мясцовых сыравінных рэСурсаў.
У сваім выступленні на пленуме
старшыня СНК БССР Я. А. Ада-
мовіч адзначыў, што «беларус-
кую прамысловасць мы ў асноў-
ным павінны і можам развіваць
галоўным чынам як прамысло-
васць па пераапрацоўцы мясцо-
вай сыравіны. У нас у бліжэйшы
перыяд будзе развівацца пра-
мысловасць лёгкага тыпу»21.
Курс на развіццё галін па вы-
творчасці прадметаў спажыван-
ня (група «Б») адпавядаў струк-
туры прамысловасці рэспублікі,
якая склалася гістарычна, «е
эканамічным і фінансавым маг-
чымасцям, сыравінным і лЮД-
скім рэсурсам. У сувязі з гэтым
нельга пагадзіцца з вывадам
* Да цяжкай індустрыі (гр. «А») аД'
носяцца тыя галіны прамысловасці,
вырабляюцца сродкі вытворчасці: Д8 гр'
«Б» — галіны, вырабляючыя спэжыв611'
кія тавары.
{Іад сцягам пабудовы сацыялізму
155
некаторых гісторыкаў, якія піса-
лі, што з першых гадоў індуст-
рыялізацыі БССР быў узяты
курс на развіццё цяжкай інду-
стрыі. Прыхільнікі гэтай канцэп-
цыі не ўлічвалі магчымасці
і гістарычныя асаблівасці краю,
ігнаравалі архіўныя дакументы,
выказванні партыйных і савецкіх
работнікаў рэспублікІ, якія вы-
значалі характар і шляхі інду-
стрыялізацыі БССР. У пацвер-
джанне таксама спашлемся на
старшыню СНК рэспублікі
М. М. Галадзеда, які 31 снежня
1927 г. на пасяджэнні прэзі-
дыума Дзяржплана СССР, дзе
абмяркоўваліся задачы пяцігодкі
ў галіне прамысловасці БССР,
казаў: «Мы ні ў якой ступені
не прэтэндуем на развіццё пра-
мысловасці, вырабляючай сродкі
вытворчасці... Мы прэтэндуем на
тое, каб у нас шырока паста-
віць развіццё прамысловасці,
якая б магла запаўняць рынкі
больш дробнай прадукцыяй для
задавальнення ўнутраных па-
трэб і на экспарт... Мы маем на
гэта поўныя правы, таму што
база для прамысловасці, выраб-
ляючай тавары шырокага спа-
жывання, у нас ёсць»22.
Кіруючыся падыходамі саюз-
ных органаў, XI з’езд КП(б)Б
(лістапад 1927 г.) у прынятай
рэзалюцыі адзначыў, што на
Беларусі «асаблівая ўвага павін-
на быць звернута на развіццё
харчовай, тэкстыльнай і гарбар-
най прамысловасці, якія стыму-
лююць таварнасць сельскай гас-
падаркі». Як і ў даваенны час,
Перапрацоўка прадукцыі сель-
скай гаспадаркі займала вяду-
чае месца ў прамысловасці
БССР. У 1927/28 гаспадарчым
годзе на яе долю прыходзілася
56,6 % агульнай прамысловай
вытворчасці.
Адным з галоўных фактараў,
якія вызначалі характар інду-
стрыялізацыі ў БССР, з’яўляла-
ся беспрацоўе ў гарадах памерам
да 50 тыс. чал., а таксама аграр-
ная перанаселенасць беларускай
вёскі. У гэтых умовах пераваж-
нае развіццё такіх працаёмкіх
галін, як швейная, панчошна-
трыкатажная, тэкстыльная і ін-
шыя, з’яўлялася жыццёвай неаб-
ходнасцю.
Болып хуткае развіццё лёгкай
прамысловасці было закладзена
ў першым пяцігадовым плане,
прынятым IX з’ездам Саветаў
Беларусі (май 1929 г.). Пры
агульным росце валавой пра-
дукцыі буйной прамысловасці
на 331,8 % павелічэнне па гру-
пе «А» вызначалася на 184,9 %,
у той час як па групе «Б» —
на 427,8 %23.
Крокі індустрыялізацыі. Курс
на паскоранае развіццё ў рэс-
публіцы лёгкай прамысловасці
вытрымліваўся. Аб гэтым свед-
чаць вынікі першай пяцігодкі.
За яе час у рэспубліцы было
пабудавана 78 буйных і 480
дробных і сярэдніх прадпрыем-
стваў. У іх ліку швейныя фаб-
рыкі «Сцяг індустрыялізацыі»
(Віцебск), ім. Камінтэрна (Го-
мель), ім. Валадарскага (Магі-
лёў), ім. Дзяржынскага (Ба-
бруйск), панчошна-трыкатаж-
ная фабрыка ім. КІМ (Віцебск),
Магілёўская фабрыка штучнага
валакна, «Гомсельмаш», Бабруй-
скі і Гомельскі дрэваапрацоўчыя
камбінаты, запалкавая фабрыка
«Пралетарская перамога» (Но-
ва-Барысаў), буйнейшая ў рэс-
156
Нарысы гісторыі Беларусі
Беларуская дзяржаўная раённая электрастанцыя
ў Аршанскім р-не. Пабудавана ў гады першай пяцігодкі.
публіцы электрастанцыя Бел-
ДРЭС і інш.
Аб’ём прадукцыі буйной пра-
мысловасці БССР за пяцігоддзе
павялічыўся з 241,2 млн. руб.
у 1927/28 гаспадарчым годзе
да 918,8 млн. руб. у 1932 г. Пры
сярэднегадавым прыросце ўсёй
прамысловасці на 49 % група
«А» павялічылася на 42 %,
а група «Б» — на 53 %. Трэба
адзначыць, што прадукцыя мета-
лаапрацоўчай галіны ўзрасла
ў 3,8 раза, у той час як харчо-
вай — у 4,7, гарбарна-абутко-
вай — у 6 разоў, швейнай —
амаль у 13 разоў.
Нягледзячы на высокія тэмпы
прамысловага развіцця ў гады
першай пяцігодкі, яе заданні
не былі дасягнуты. Меўшае
месца ў гістарычнай навуцы
палажэнне аб тым, што першая
пяцігодка была выканана за
4 гады і 3 месяцы, з’яўляецца
фальсіфікацыяй сталінскага рэ-
жыму, які імкнуўся ўмацаваць
веру народа ў празорлівасць
і беспамылковасць правадыра,
схаваць пралікі, што прывялі
да зніжэння тэмпаў росту вы-
творчасці з 23,7 % у 1928/29
гаспадарчым годзе да 5 % у
1933 г.
Гэты зрыў быў звязаны са
спробай Сталіна ажыццявіць
звышіндустрыялізацыю, «вялікі
скачок» у развіцці дзяржавы.
У другой палове 1929 г. апты-
мальны план першай пяцігодкі
быў ім адкінуты як сасгарэлы
і навязаны новыя, павышаныя
заданні. Гэта прывяло да вялікіх
цяжкасцей у фінансавым і ма'
тэрыяльным забеспячэнні вьі'
творчасці, да зніжэння тэмлаУ
росту прадукцыі.
У Беларускай ССР аб’ём
прамысловай вытворчасці за
пяцігоддзе павялічыўся ў 2,7 Ра'
гад сцягам пабудовы сацыялізму
157
•а, тады як планам вызначаўся
рост у 3,7 раза. План капіталь-
нага будаўніцтва быў выкананы
68,1 %. Аб’яднаны пленум
ЦК і ЦКК КП(б)Б, які адбыўся
ліпені 1933 г., адзначыў пра-
'іывы ў рабоце прамысловасці
і вызначыў меры па іх ліквідацыі.
днак трафарэтныя рэзалюцыі,
, якіх прадугледжвалася «аба-
язаць», «паставіць цэнтраль-
ай задачай», «забяспечыць»,
< ,’змацніць», «палепшыць», «пры-
іяць меры» і г. д., не прыносілі
>і аданых вынікаў.
Адным з важных фактараў,
. тотна ўплываўшых на выка-
анне прамфінплана, з’яўляўся
уыў паставак многіх відаў сы-
івіны і матэрыялаў з іншых
эспублік. Валюнтарысцкі завы-
аныя планы не ўвязваліся з
эальнымі магчымасцямі іх ма-
ірыяльнага забеспячэння. На-
зыклад, усесаюзны тэкстыльны
ндыкат у 1928/29 гаспадарчым
одзе зменшыў заяўкі БССР па
конна-шарсцяных тканінах на
5 ) %. Такіх няўвязак было
імат. Сумеснае пасяджэнне
ІНК і Эканамічнай нарады
ЖАНА) БССР, якое адбылося
Ю студзеня 1929 г., заслухаўшы
кіклад «Аб забеспячэнні сыра-
!інай прамысловасці БССР»,
Цзначыла «надзвычай напру-
*аны стан», што ставіў пад
кігрозў выкананне прамфінпла-
Ц- Было прынята рашэнне звяр-
- ’Цца за дапамогай да Савета
•рацьг і абароны СССР. I ў на-
тУпны час гэта было пастаян-
Іай з’явай. У 1931 г. металапра-
'’Мсловасць атрымала 56 % не-
“>Ходнага для выканання плана
'Ыгуну, 44 % сартавога і 33 %
'ставога жалеза. У выніку га-
давы план быў ёю выкананы на
70,5 %. Нярэдка зрываліся па-
стаўкі вугалю, коксу, хімічных
матэрыялаў. Планы капітальнага
будаўніцтва стрымліваліся ска-
рачэннем аб’ёму асігнаванняў
з бюджэту СССР.
Тым не менш у выніку націск-
ных метадаў кіравання прамыс-
ловасць рэспублікі ў гады другбй
і трэцяй пяцігодак развівалася
дастаткова высокімі тэмпамі.
Аб’ём валавой прадукцыі пра-
мысловасці з 1932 па 1937 г.
узрос амаль у 1,9 раза. Былі
пабудаваны такія буйныя прад-
прыемствы, як Аршанскі льно-
камбінат, Крычаўскі цэментны,
Гомельскі шкляны, Магілёўскі
аўтарамонтны заводы, другая
чарга БелДРЭС і дзесяткі іншых.
Валавая прадукцыя прамысло-
васці ўсходніх абласцей БССР
у 1940 г. дасягнула 2 млрд.
377,8 млн. руб., перавысіўшы
ўзровень 1913 г. у 23 разы.
Сярэднегадавая колькасць ра-
бочых за другую пяцігодку павя-
лічылася з 206 да 262,2 тыс. чал.,
а ў 1940 г. дасягнула 276,7 тыс.
чал. Нягледзячы на высокія
тэмпы развіцця, заданні другой
і першых гадоў трэцяй пяцігодкі
таксама не былі выкананы. Па
ацэнцы спецыялістаў, выкананне
другога пяцігадовага плана па
СССР склала 70—77 %24.
Аднак па тэмпах развіцця Бе-
ларуская ССР адставала ад
СССР. Палажэнне аб тым, што
прамысловасць рэспублікі разві-
валася хутчэй, чым у цэлым па
Саюзу ССР, якое бытуе ў гіста-
рычнай літаратуры, не адпавядае
рэчаіснасці. За гады другой
пяцігодкі гэты рост па рэспуб-
ліцы склаў 1,9 раза, а па СССР —
158
2,2 раза. Доля БССР у прамыс-
ловай прадукцыі дзяржавы па-
меншылася. Адной з прычын
адставання з’яўлялася дырэкты-
ва ўрада СССР аб забароне
будаўніцтва ў заходніх прыгра-
нічных раёнах буйных прамыс-
ловых прадпрыемстваў.
Аднак стварэнне за гады пе-
радваенных пяцігодак перадавой
па тых часах прамысловасці
з’явілася прыкметным працоў-
ным дасягненнем рабочага класа
БССР, як і ўсёй дзяржавы.
Свой уклад у індустрыялізацыю
ўнеслі сялянства і інтэлігенцыя.
3 поўнай падставай можна
казаць і аб тым, што дасягненні
ў развіцці прамысловасці БССР
з’явіліся вынікам эканамічнага
супрацоўніцтва і ўзаемадапамогі
народаўСССР. 3 РСФСР, Украі-
ны, Казахстана, іншых рэспуб-
лік у Беларусь ішлі вугаль,
метал, станкі, абсталяванне, аў-
тамабілі, збожжа. У Маскве,
Ленінградзе, іншых гарадах пра-
ектаваліся буйнейшыя прадпры-
емствы, якія ўзводзіліся ў Бе-
ларусі. У ВНУ і на прадпрыем-
ствах Расіі і Украіны рыхтава-
ліся для рэспублікі кадры інжы-
нерна-тэхнічных работнікаў і
кваліфікаваных рабочых. Сотні
спецыялістаў і рабочых з гэтых
рэспублік удзельнічалі ў будаў-
ніцтве БелДРЭС, «Гомсельма-
ша», Магілёўскай фабрыкі штуч-
нага валакна, іншых прамысло-
вых аб’ектаў. На будаўніцтва
буйнейшых прадпрыемстваў вы-
даткоўваліся сродкі з саюзнага
бюджэту.
Але ў гістарычнай літаратуры
не заўсёды аб’ектыўна асвятля-
ліся пытанні эканамічнага су-
працоўніцтва БССР з іншымі
Нарьісы гісторьй Бела^
рэспублікамі. У асноўным Бе-
ларусь праДстаўлялася беднай
малодшай сястрой, якой старэй-
шыя браты пастаянна дапама-
галі. Пры гэтым нярэдка завы-
шаўся аб’ём дапамогі.
Да таго ж асігнаванні з саюз-
нага бюджэту не заўсёды былі
дапамогай, а часта — вяртаннем
узятых сродкаў. Напрыклад, за
1924/25—1927/28 гаспадарчыя
гады з падатковых паступленняў
на тэрыторыі БССР у бюджэт
Саюза было адлічана 133,6 млн.
руб., у той час як з яго на па-
трэбы рэспублікі асігнавана
97,5 млн. руб., г. зн. у бюджэце
СССР засталося 36- млн. руб.
Такое ж становішча назіралася
і ў наступныя гады.
Патрэбна ўлічваць і тое, што
БССР, як аграрная рэспубліка,
несла значныя страты ад розні-
цы цэн (высокія на прывазныя
прамысловыя тавары і нізкія на
вывозімыя сельгаспрадукты і
драўніну). Істотным быў уклад
рэспублікі і ў экспарт СССР,
валюта ад якога скарыстоўвала-
ся саюзным урадам на ажыц-
цяўленне індустрыялізацыі.
Важную ролю ў вырашэнні
задач індустрыялізацыі сыграў
масавы працоўны энтузіязм ра-
бочага класа. Пашыралася спа-
борніцтва ў такіх яго формах.
як ударніцтва, рух гаспадарча-
разліковых брыгад, сустрэчнае
планаванне, ізотаўскі рух, «гра-
мадскі буксір» і іншыя. Восенню
1935 г. яно паднялося на новую
ступень. Тысячы рабочых стал-
паслядоўнікамі наватарскага ме-
таду працы забойшчыка шахть'
«Цэнтральная — Ірміна» <ДаН'
бас) А. Стаханава. Яго рэкорЗ’
ная выпрацоўка, дасягнутая >
іуад сцягам пабудовы сацыялізму
159
ноч з 30 на 31 жніўня 1935 г.,
паклала пачатак масаваму руху
рабочых за высокую прадукцый-
насць працы, удасканаленне ар-
ганізацыі вытворчасці, больш
эфектыўнае выкарыстанне тэх-
нікі. Гэты патрыятычны рух да
<анца 30-ых гадоў ахапіў каля
іаловы рабочых рэспублікі. Імё-
гы першых стаханаўцаў БССР
Е. Гладышава, Г. Скабло, А. Се-
нянідавай, А. Лучкоўскага і мно-
'іх іншых былі шырока вядомы.
Але стаханаўскі рух меў знач-
ныя недахопы, як і іншыя
формы спаборніцтва, ён не па-
збег кампанейскага характару,
фармалізму. Калі на пачатковым
зтапе яго развіццё ішло дзя-
куючы энтузіястам-наватарам,
то далей яно насаджалася пар-
тыйнымі і прафсаюзнымі орга-
намі, што ў значнай ступені
з’явілася прычынай ілжэўдар-
ніцтва. На многіх прадпрыемст-
вах актыўнасць перадавікоў іс-
навала толькі на паперы. Пры-
піскі набывалі ўсё ўзрастаўшыя
памеры, станавіліся нормай
жыцця. Нягледзячы на шырокі
ўдзел рабочых у спаборніцтве,
на многіх прадпрыемствах з
месяца ў месяц зрываліся прам-
фінпланы. Дасягненне высокай
выпрацоўкі любой цаной вяло да
зніжэння якасці прадукцыі.
Нярэдка рух перадавікоў зво-
Дзіўся да пастаноўкі рэкордаў
асобнымі рабочымі, для якіх
Штучна ствараліся спрыяльныя
Ўмовы. Замест навуковай арга-
нізацыі працы, укаранення тэх-
нічнага прагрзсу і эканамічных
Прынцыпаў гаспадарання, сты-
’чулюючых рост вытворчасцІ,
Партыйна-прафсаюзная бюра-
кратыя засяроджвала ўвагу на
інтэнсіфікацыі фІзічнай працы
рабочых. Рост прадукцыйнасці
працы, які дасягаўся на гэтай
аснове, слаба стымуляваўся па-
велічэннем заработнай платы.
Услед за ростам прадукцый-
насці працы асобных рабочых —
ударнікаў і стаханаўцаў — адмі-
ністрацыяй, як правіла, павы-
шаліся нормы выпрацоўкі, зні-
жаліся расцэнкі, што выклікала
незадаволенне рабочых. У 1933 г.
толькі на 106 буйных прадпры-
емствах рэспублікі было пера-
гледжана 19 490 норм, эканаміч-
ны эфект ад чаго (а фактычна
страта ў заробку рабочых)
склаў 4448 тыс. руб. Кампанія
па перагляду норм у бок паве-
лічэння праводзілася, у прыват-
насці, у 1935—1936 іт.
Прайшоўшыя па ўказанню
парторганаў у маі — чэрвені
1936 г. галіновыя канферэнцыі
значна павысілі нормы і знізілі
расцэнкі. На станкабудаўнічых
і машынабудаўнічых прадпрыем-
ствах нормы ўзнялі на 52,8 %,
гарбарных — 50,3 %, абутко-
вых — 39,8 %, а расцэнкі былі
зніжаны адпаведна на 12,8—
16,8 %. Эканомія зарплаты ад
гэтых перамен па рэспубліцы
склала дзесяткі мільёнаў рублёў.
Частка рабочых, у тым ліку
і кадравых, выступала супраць
стаханаўскіх метадаў працы,
лічачы іх «патагоннымі». Гэтыя
рабочыя адмоўна сустракалі па-
велічэнне норм выпрацоўкі і зні-
жэнне расцэнак, бо яны выклі-
калі зніжэнне жыццёвага ўзроў-
ню.
У пачатку 30-ых гадоў на
шэрагу прадпрыемстваў рэспуб-
лікі мелі месца забастоўкі, вы-
кліканыя нізкай аплатай працы,
160
Нарысы гісторыі Белару
цяжкімі ўмовамі жыцця і быту.
У 1930 г. бартавала, напрыклад,
частка работніц мінскай швей-
най фабрыкі «Кастрычнік», не-
задаволеных нізкім узроўнем
жыцця, у маі 1931 г. баставалі
рабочыя Бабруйскага цагельнага
завода.
Пазней, ва ўмовах рэпрэсій,
калі любая незадаволенасць вы-
давалася за «шкодніцтва» ці, за
«вылазку ворага народа», адкры-
тыя заявы аб сваёй нязгодзе
з мерапрыемствамі, якія право-
дзіліся партыйнымі, урадавымі,
прафсаюзнымі органамі, вялі да
самых цяжкіх вынікаў. Тысячы
рабочых і служачых сталі вяз-
нямі турмаў і лагераў, былі за-
катаваны ў сталінскіх засценках,
памерлі ад непасільнай працы
і голаду на пабудовах гігантаў
сацыялістычнай індустрыі, такіх
як Турксіб, Урала-Кузнецкі ме-
талургічны камбінат, на шахтах
Караганды, лесараспрацоўках
поўначы і ў іншых месцах.
Сярод ахвяр — кравец мінскай
фабрыкі «Кастрычнік» К. А. Са-
лавей, токар Мінскага станкабу-
даўнічага завода імя Кірава
С. А. Шклярман, рабочы Мін-
скай шчаціннай фабрыкі
Л. А. Пятрушкін і іншыя. Такіх
лёсаў вельмі шмат. Дастаткова
было прадпрыемству не выка-
наць план, як яго кіраўнікоў,
інжынерна-тэхнічных работні-
каў і рабочых абвінавачвалі ў
варожай дзейнасці.
Менавіта гэта з’явілася пры-
чынай арышту вядомага ў рэс-
публіцы арганізатара прамыс-
ловасці, дырэктара віцебскай
швейнай фабрыкі «Сцяг інду-
стрыялізацыі» I. I. Калабкова.
У 1920 г. з групай петраградскіх
камсамольцаў ён добраахвотіЦ
адправіўся на Заходні фроні
абараняць уладу Саветаў, прьЯ
маў удзел у баях. Пасля вайня
служыў у Чырвонай Арміі м
розных палітычных пасадаж
Дэмабілізаваўшыся ў 1926 ні
ён прайшоў шлях ад рабочаш
фабрыкі «Міншвей» да намеснЯ
ка кіраўніка Белшвейтрэста. По-
тым яго накіравалі дырэктарам
віцебскай швейнай фабрыкі
«Знамя індустрыялізацыі». 1937
год быў у яго жыцці апошнім.
Ён стаў адной са шматлікіх
ахвяр сталінскага тэрору.
Здабыткі і страты. Індустрыя-
лізацыя мела выключна важнае
значэнне для лёсу ўсіх народаў
СССР, у тым ліку беларускага.
За гады першых пяцігодак у
БССР была створана новая ма-
тэрыяльна-тэхнічная база, па-
будаваны звыш тысячы прад-
прыемстваў, у тым ліку да 400
буйных. Грунтоўныя змены ад-
быліся ў структуры прамысло-
васці. Разам з галінамі, якія
меліся з дарэвалюцыйнага часу,
былі створаны новыя, увасабляў-
шыя значны крок у тэхнічным
прагрэсе. У першую чаргу гэта
станкабудаванне.
Кажучы аб значэнні інду-
стрыялізацыі для перамогі над
фашызмам, трэба ўлічваць і
наступнае. Індустрыялізацыя з
першых дзён яе ажыццяўлення
насіла мілітарысцкі характар.
Адкрыты курс партыі на зні-
шчэнне сусветнай буржуазіі вы-
значыў тэмпы развіцця індуст-
рыі, яе структуру, шляхі фінан-
савання. Сапраўды, ці магла
атрымаць замежныя пазыкі кра-
іна, ідэйнай мэтай якой было
знішчэнне капіталістычнага ла-
ІІад сцягам па&удовы сацыялізму	161
Вядома, што не. Вось чаму
авялося праводзіць індустрыя-
ізацыю за кошт унутраных
.рыніц.
Адным са станоўчых вынікаў
: чдустрыялізацыі дзяржавы, у
, ым ліку Беларускай ССР, з’яві-
ася істотнае змяненне сацыяль-
ай структуры насельніцтва. Гэ-
1 ў першую чаргу было звязана
> ростам рабочага класа. У адпа-
веднасці з усесаюзным перапі-
сам насельніцтва 1939 г., яго
доля ў складзе насельніцтва
БССР дасягнула 21,9 %.
Індустрыялізацыя аказала не-
пасрэдны ўплыу на рост куль-
туры народа, абумовіла развіццё
адукацыі, сістэмы вышэйшых
і сярэдніх навучальных устаноў,
навукі. Доля інтэлігенцыі, ня-
гледзячы на масавыя рэпрэсіі,
па выніках гэтага ж перапісу,
узрасла да 14,5 %.
На аснове індустрыялізацыі
фактычна была праведзена лік-
відацыя сацыяльнага пласта
дробных прадпрымальнікаў,
гандляроў, рамеснікаў і іншых
прадстаўнікоў прыватнай сферы.
Стварэнне індустрыі было звя-
зана з велізарнымі ахвярамі,
якімі жыхары БССР, як і ўсе
савецкія людзі, заплацілі за яе.
У гістарычнай літаратуры гэты
бок пакуль што не раскрыты.
Што ж стаіць за паняццем
«Унутраныя крыніцы накаплен-
Ня»? Гэта не толькі прыбытак
ад народнай гаспадаркі. Гэта ў
Першую чаргу бязлітасная экс-
Плуатацыя рабочага класа, ся-
лянства, усіх працоўных. I чым
большым быў аб’ём прамысло-
Ьага будаўніцтва, чым вышэй
«то тэмпы, тым мацней былі
Прыгнёт і напружанне народа.
?і оысы гісторыі Беларусі, ч. 2
Сталінскі рэжым не спыняўся
ні перад чым для рэалізацыі
індустрыяльнай праграмы. Унут-
раныя накапленні дасягаліся
нізкім узроўнем жыцця савецкіх
людзей, рабскай працай мільё-
наў зняволеных ГУЛАГа (Га-
лоўнае ўпраўленне лагераў), ма-
савай пагібеллю людзей ад го-
ладу. Так, доля накапленняў
у расходнай частцы бюджэту
краіны з сярэдзіны 20-ых гадоў
да канца першай пяцігодкі павя-
лічылася з 10—15 да 40—45 %.
Усялякая незадаволенасць такой
палітыкай жорстка каралася.
Драматычны лёс сялянства ў
час прымусовай калектывіза-
цыі — таксама вынік злачыннай
палітыкі Сталіна і яго памагатых,
звязаны з індустрыялізацыяй.
Па яго ж словах, калектывіза-
цыя давала «магчымасць запрэг-
чы сялянства ў агульную за-
прэжку з пралетарыятам»25.
Прамая сувязь калектывіза-
цыі з вырашэннем задач індуст-
рыяльнага развіцця несумненна.
Яна прасочваецца па розных
напрамках. Па-першае, супа-
даюць тэрміны іх ажыццяўлен-
ня. Калектывізацыя пачалася
тады, калі крайне абвастрылася
праблема фінансавання капі-
тальнага будаўніцтва ў сувязі
з фарсіраваннем тэмпаў інду-
стрыялізацыі. Хлеб, які поў-
насцю выграбалі з калгасных
свірнаў, з’яўляўся важнай кры-
ніцай валюты для набыцця пра-
мысловага абсталявання і дэфі-
цытнай сыравіны.
Па-другое, калектывізацыя
вырашала адну з найважнейшых
праблем індустрыі — кадравую.
Яна забяспечыла прыток мільё-
наў сялян на будаўніцтва фаб-
162
Нарысы гісторыі Беларуеі
рык і заводаў, фарміраванне
кадраў рабочых. Гэтым дасяга-
лася паслабленне сацыяльна-па-
літычнага напружання ў вёсцы,
выкліканага аграрнай перанасе-
ленасцю, а таксама гвалтам над
сялянствам у сувязі з калекты-
візацыяй. Але разарэнне вёскі,
рассяляньванне ў канчатковым
выніку падарвала эканоміку
дзяржавы.
У той жа час гараджан грабілі
не менш, чым калгаснікаў. Заро-
бак рабочага быў такі нізкі, што
дазваляў забяспечыць не больш
як паўгалоднае існаванне яго
сям’і. Каб неяк звесці канцы з
канцамі, былі вымушаны праца-
ваць амаль усе жанчыны, што
партідэолагамі выдавалася як
вялікае дасягненне ў справе
«разнявольвання» і эмансіпацЫІ
іх пры сацыялізме. Нягледзячы
на гэта, узровень жыцця рабо-
чай сям’і быў нізкім. Харчаванне
было скупым, аснову яго скла-
далі бульба, хлеб, алей.
У выніку эмісіі грошай расла
інфляцыя, падымаліся цэны.
3 1928 да 1940 г. цана хлеба
павялічылася ў 11, сукна — у
13 разоў. Нягледзячы на рост
намінальнай зарплаты, яе рэаль-
ная вартасць зніжалася. Толькі
за гады першай пяцігодкі пакуп-
ная здольнасць рубля знізілася
на 60 %26. Фактычна жыццёвы
ўзровень у гады даваенных пя-
цігодак быў замарожаны. Рэаль-
ная зарплата вырасла ўсяго
на 11 %.
Вынікам індустрыялізацыі
стала пагаршэнне жыллёвых
умоў працоўных. Рост гарад-
скога насельніцтва апераджаў
павелічэнне жыллёвага фонду.
Да таго ж планы будаўніцтва
жылля сістэматычна не выкмМ
валіся. Не было ніводнага цМ
каб выдзеленыя на будаўніі^М
жылля сродкі цалкам выкар|||
стоўваліся. 3 другой паловы
20-ых гг. і да пачатку Вялікай
Айчыннай вайны сярэдняя пло-
шча жылля на аднаго гарадскоа
жыхара зменшылася: рост рабЯ
чага класа вызначаў хуткае ш|
велічэнне колькасці гарадской
насельніцтва. У 1938 г. у ГомвЦ
на аднаго жыхара прыходзілая
3,4, у Віцебску — 3,2 кв. м жыа
лёвай плошчы. Жыллём нярэдй|
станавіўся інтэрнат барачнаЯ
тыпу, перапоўнены, недобраўя|
радкаваны. У дзяржаўным жыЦ
лёвым фондзе ў кожным пакот
жылі адна, а то і дзве сям’і.
Многія сем’і не мелі жылля
наогул і здымалі яго ў прыват-
нікаў.
Да пачатку 40-ых іт. матэ-
рыяльнае становішча жыхароў
горада некалькі палепшылася.
У канцы 1935 г. былі адменены
картачкі на прадукты, а ў на-
ступным годзе — і на прамтава-
ры. Людзі сталі лепш харчавацца
і апранацца, у сем’ях дзе-нідзе
з’явіліся веласіпеды, радыёпры-
ёмнікі. Але жыццё заставалася
даволі цяжкім. Пры росце на-
мінальнай зарплаты інфлянМ|
фактычна замарозіла яго ўЯМ
вень.	«Я
Нягледзячы на цяжкасці даМ
ця, людзей не пакідаў аптыкяМ
Пад уплывам партыйнай аЯІЯІ
цыі яны верылі ў заўтрашы
дзень, у набліжэнне лепшага бу'
дучага. 3 энтузіязмам успрыма'
ліся паведамленні аб будаўніцтве
новых заводаў і фабрык. Аф1'
цыйная прапаганда падаваЛ^
поспехі індустрыялізацыі і не1і'
Іад сцягам пабудовы сацыялізму
163
:ае паляпшэнне жыцця як бач-
іыя вынікі светлай будучыні.
<аваючы выдаткі гэтага поспе-
;у, цану і сродкі дасягнення,
лна прыпісвала яго ў першую
іаргу дзейнасці партыі і яе «вялі-
;ага правадыра». У выніку
змацняліся дыктатура партыі
культ асобы Сталіна.
Створаная індустрыя ўмацава-
іа эканамічны фундамент адмі-
 іістрацыйна-каманднай сістэмы,
падмурак якой заклала нацыя-
налізацыя прамысловасці пасля
Кастрычніцкай рэвалюцыі. Фар-
сіраваны рост індустрыі не толь-
кі абумовіў павелічэнне бюра-
кратычнага апарату, але і ўзмац-
няў яго эканамічны і палітычны
ўплыў. Кіраўніцтва вытворчасцю
і размеркаваннем, сканцэнтрава-
нае ў руках бюракратыі, з’яўля-
лася стрыжнем магутнасці дык-
татарскага рэжыму.
3. Драматычны шлях
калектывізацыі
Безальтэрнатыўны пачатак.
іайбольш цяжкім і драматыч-
кым напрамкам пераўтварэнняў,
> раведзеных пад сцягам пабудо-
ны сацыялізму, з’явілася калек-
іывізацыя сельскай гаспадаркі.
Сталінскае кіраўніцтва праводзі-
/а яе ў час актыўнага фармі-
і авання дыктатарскага рэжыму
 культу асобы. Калектывізацыя
была яскравай праявай гэтых
заганных працэсаў. У час яе
ажыццяўлення верх бралі на-
ціскныя метады работы, харак-
тэрныя для часоў дэмантажу
нэпа, які Сталін вырашыў «адкі-
Уць да д’ябла». Любыя альтэр-
яатыўныя варыянты ў разлік не
рымаліся, хоць знакамітыя
зеячы партыі і дзяржавы
I. I. Бухарын, А. I. Рыкаў,
'Т П. Томскі, вядомыя вучоныя
'I- Д. Кандрацьеў, А. В. Чаянаў
1 іх прыхільнікі прапаноўвалі
оолып памяркоўны шлях выра-
^ўэння праблемы. У яго аснове
°ьіло не ігнараванне, а выка-
Рйстанне прынцыпаў новай эка-
намічнай палітыкі.
У шырока вядомых цяпер
«Заметках эканаміста», якія
адносяцца да другой паловы
1928 г., М. I. Бухарын бачыў
развіццё вескі ва ўздыме інды-
відуальнай сялянскай гаспадар-
кі, асабліва збожжавай, абмежа-
ванні кулацкіх гаспадарак, бу-
даўніцтве саўгасаў і калгасаў
пры правільнай палітыцы цэн,
пры каапераванні мас сялянства
і г. д.27 Значыць, ён быў увогуле
не супраць калектыўных форм
гаспадарання, але бачыў іх у
спалучэнні і нават з перавагай
прыватнага землекарыстання.
Такі шлях мог бы выключыць
з нашага жь/цця тую вайну
супраць працоўнага сялянства,
якую аб’явілі яму Сталін і яго
акружэнне.
У Беларускай ССР бліжэй
да гэтых поглядаў быў 3. X. Пры-
шчэпаў. З’яўляючыся наркомам
земляробства рэспублікі, ён меў
пэўныя магчымасці ажыццяў-
ляць са сваімі прыхільнікамі —
ягоным намеснікам Я. Лабаноў-
скім, прафесарам Горацкай сель-
скагаспадарчай акадэміі I. Кіс-
ляковым і іншымі — такую зя-
164
Нарысы гісторыі Беларусі
мельную палітыку, якая болыіі
абапіралася на ранейшы вопыт,
лепш улічвала інтарэсы розных
груп насельніцтва, прадугле-
джвала развіццё як калектыў-
ных, так і індывідуальных форм
землекарыстання, у прыватнасці
хутароў, Фактычна ён праводзіў
у жыццё зямельнае заканадаў-
ства 20-ых гадоў, прынятае тады,
калі дзейнічала новая эканаміч-
ная палітыка. Пры гэтым бела-
рускія практыкі і вучоныя-аграр-
нікі менш зыходзілі з догмаў аб
пабудове сацыялізму. Яны
больш ішлі ад жыцця, ад асаблі-
васцей эканамічнага становішча
ў Беларусі.
Аднак разгром так званага
«правага ўхілу» знішчыў альтэр-
натыўны варыянт развіцця сель-
скай гаспадаркі. Верх узяў га-
небны сталінскі падыход, у
аснове якога былі адміністра-
цыйныя метады кіраўніцтва,
шырокае выкарыстанне надзвы-
чайных мер, ігнараванне аб’ек-
тыўных фактараў у развіцці
грамадства. I ўсё гэта праводзі-
лася дзеля суцэльнай калекты-
візацыі, прымусовага ўцягнення
сялян у калгасы.
Сёння мы выразна ўяўляем,
да чаго гэта прывяло, бачым
вялікія хібы ў стане сельскай
гаспадаркі, а шмат хто наогул
адмаўляе калектыўны шлях раз-
віцця сельскагаспадарчай вы-
творчасці. Але ж у Савецкай
Беларусі, як і ва ўсім былым
СССР, ён быў і мае месца
цяпер. Натуральна, што патрэб-
на ведаць гэты працэс, якім бы
складаным ён ні быў, у тым ліку
яго пачатак, дзе былі закладзе-
ны карані шматлікіх заганных
з’яў. Таму наша задача — у
даным раздзеле кнігі даць
аб’ектыўны малюнак правядзен-
ня калектывізацыі ў беларускай
вёсцы.
Ажыццяўленне гэтай палітык
тут значна актывізавалася з ся
рэдзіны 1929 г. Калі на 1 чэрвец
ў рэспубліцы ў калгасах знахс
дзілася 12,9 тыс. сялянскіх гас
падарак, дык да канца лістапад
гэтага ж года — 77,7 тыс. Пра
цэнт калектывізацыі за гэты ча
узрос з 1,4 да 9,8, г. зн. у 7
зоў28. Да таго ж у 1929 г. у БСС
было 227 саўгасаў29.
Аднак у гэты час жорсткаЕ
націску на сялян яшчэ амал
не было. Вынік давала практыка
калгаснага будаўніцтва, якая
склалася ў 20-ыя гады. Яна
грунтавалася на інтэнсіўнай пра-
пагандзе калектывісцкіх форм
земляробства і знайшла пэўнае
разуменне ў невялікай часткі
сялян. Яны не столькі ўбачылі
лепшае жыццё ў існаваўшых
калгасах, колькі спадзяваліся на
яго ў будучым. Але матэрыяль-
на-тэхнічныя і іншыя ўмовы
для правядзення калектывізацыі
створаны не былі. Яна пачына-
лася ў асноўным на старой базе
сялянскіх гаспадарак. Спадзя-
ванні, што калектыўны спосаб
вытворчасці ўжо сам па сабе
дасць добрыя вынікі, былі бес-
падстаўныя і дылетанцкія. Да
таго ж партыйна-дзяржаўнае кі-
раўніцтва СССР і не думала вы-
карыстоўваць вопыт каапера-
тыўнага руху, які замест пашЛ
рэння быў згорнуты.	
Пагоня за паказчыкамі. НЯ
рошчванне тэмпаў калектывіз™
цыі актыўна пачалося ўжо У
снежні 1929 г. У Беларускай
ССР да пачатку 1930 г. колы
і!ад сцягам пабудовы сацыялізму
165
часць сялянскіх гаспадарак,
цягнутых у калгасы, была да-
едзена да 165,3 тыс., а працэнт
і алектывізацыі ўзняты да 20,930.
і [а працягу месяца, такім чы-
, ам, паказчыкі павялічыліся
ольш чым удвая, што сведчыла
б пераходзе да фарсіравання
этага складанага сацыяльна-
канамічнага і грамадска-палі-
іычнага працэсу. Падобная
рактыка была характэрна для
ногіх мясцін СССР. «Тэарэ-
і эічным» абгрунтаваннем гэтай
явы быў артыкул Сталіна
Год вялікага пералому», на-
друкаваны 7 лістапада 1929 г.
Фактычна былі дасягнуты паказ-
чыкі, прадугледжаныя на канец
пяцігодкі першым пяцігадовым
планам, які ў красавіку 1929 г.
ухваліла XVI партыйная канфе-
рэнцыя, а ў маі гэтага ж года
адобрыў V з’езд Саветаў Саюза
ССР.
Выконваючы прынятую 5 сту-
дзеня 1930 г. пастанову ЦК
УКП(б) «Аб тэмпе калектывіза-
іэіі і мерах дапамогі дзяржавы
. ілгаснаму будаўніцтву», пар-
ыйныя і савецкія органы БССР,
’е ўлічваючы канкрэтныя ўмовы,
кльмі імкнуліся паскорыць
дягванне сялян у калгасы. Ужо
н студзеньскім (1930 г.) пле-
;'ме ЦК КП(б)Б было прынята
> шіэнне да канца 1931 г. завяр-
1 ыць калектывізацыю ўсіх бяд-
1 іцка-серадняцкіх гаспадарак31.
 ілыіі таго, у лютым 1930 г.
оро ЦК Кампартыі Беларусі
фашыла калектывізаваць да
' снавой сяўбы 75—80 % ся-
-Шскіх гаспадарак. 10 лютага
тага ж года ЦК КП(б)Б
Шравіў у ЦК УКП(б) даклад-
і гю запіску з прапановаю пры-
знаць БССР рэспублікай суцэль-
най калектывізацыі32. Гэта —
яскравы прыклад палітычнай
слепаты, пражэкцёрства і ўгод-
лівасці.
Такія падыходы абумовілі
шырокае прымяненне адмініст-
рацыйных метадаў. Сялян ня-
рэдка прымушалі запісвацца ў
калгасы, што прывяло да вялі-
кага нарошчвання колькасных
паказчыкаў. Да 1 сакавіка 1930 г.
у Беларускай ССР у калгасах
лічыліся 457,7 тыс. сялянскіх
гаспадарак — 58 % іх агульнай
колькасці. Гэта самы высокі
паказчык па рэспубліцы ў пер-
шай пяцігодцы. У яго дасягненні
вызначальную ролю адыгралі
націскныя метады работы.
Характэрна, што ў розных
мясцовасцях БССР ступень пры-
цягнення сялянскіх гаспадарак
у калгасы значна адрознівалася.
Калі да 1 сакавіка 1930 г. у
Магілёўскай і Мазырскай акру-
гах паказчык калектывізацыі
перавысіў 80 %, дык у Мінскай
і Бабруйскай ён хістаўся ў ме-
жах 41—45 %, а ў Гомельскай
склаў 29,1 %33. Гэта сведчыць
аб розных падыходах акруговых
партыйных арганізацый і кіру-
емых імі савецкіх органаў да
прыцягнення сялян у калгасы, аб
больш рэальным разуменні нека-
торымі з іх сапраўднага стано-
вішча спраў і крытычных адно-
сінах да дырэктыў зверху.
Адной з праяў гэтага было
рашэнне Мінскага акружкома
КП(б)Б, прынятае 21 лютага
1930 г. Яно не рэкамендавала
праводзіць суцэльнае абаГуленне
жывёлы і дробнага інвентару.
Аднак палітычнае асляпленне
было такім, што супраць яго
166
Нарысы гісторыі Беларусі
выступілі нізавыя партыйныя
арганізацыі. У рэшце рэшт глы-
бока заганная афіцыйная лінія
перамагла і ў Мінскай акрузе.
Буйной негатыўнай з’явай,
асабліва характэрнай для канца
1929 — пачатку 1930 г., было
масавае забойства і продаж
хатняй жывёлы. Гэта стала вы-
нікам не столькі кулацкай агі-
тацыі, колькі рэакцыяй сялянст-
ва на фарсіраванне тэмпаў ка-
лектывізацыі і вялікае, часам
пагалоўнае абагуленне рабочай
і прадукцыйнай жывёлы, уклю-
чаючы нярэдка хатнюю птушку.
Трэба прызнаць, што кіраў-
ніцтва Беларускай ССР спраба-
вала даволі аператыўна рэага-
ваць на ўзнікшае становішча
шляхам узмацнення растлума-
чальнай работы. Аднак яе не-
эфектыўнасць была відавочнай,
таму што пры гэтым не закрана-
ліся сапраўдныя прычыны гэтай
з’явы — неймавернае фарсіра-
ванне калектывізацыі і прымусо-
вае абагуленне вялікай колькасці
сялянскай жывёлы, для ўтры-
мання якой не было створана
неабходных умоў. Таму жада-
ных вынікаў намаганні ЦК
КП(б)Б і ўрада БССР не пры-
неслі. Толькі ў снежні 1929 г.
у рэспубліцы было прададзена
ці забіта звыш 35 тыс. коней,
шмат кароў, свіней, авечак,
птушкі. Да мая 1930 г. пагалоўе
коней і буйной рагатай жывёлы
скарацілася болып чым на
чвэрць34. Такія з’явы адбываліся
і ў іншых рэгіёнах СССР.
Аднак Сталін і яго акружэнне
былі далёкімі ад таго, каб цяж-
касці ў правядзенні масавай
калектывізацыі звязаць з заган-
насцю сваёй палітыкі, ігнараван-
нем прынцыпаў нэпа і разум-
ных падыходаў да кааперавання.
У іх было ў многім гіпертрафі-
раванае ўяўленне аб цяжкасцях.
Таму няспыннае фарсіраванне
тэмпаў калектывізацыі ў канцы
1929-га і ў першыя месяцы
1930 г. суправаджалася актыві-
зацыяй барацьбы з кулацтвам
Гэта вылілася ў палітыку рас-
кулачвання. У яе аснове ляжа)
рэзка выражаны класавы падыв
ход, які вызначаў у той час вь|
рашэнне фактычна ўсіх ся
цыяльна-эканамічных і грамаДІ
ска-палітычных з’яў.
Меры, прынятыя супраць ку-
лацтва, былі драконаўскі жорст-
кія і не дыктаваліся неабход-
насцю. Тым болып не былі
прадугледжаны вынікі гэтага ў
будучым, якія заключаліся ў вя-
лікім падрыве сельскагаспадар-
чай вытворчасці. Антыкулацкая
сталінская палітыка супярэчыла
ўсялякаму здароваму сэнсу і
разуменню данай з’явы У. Лені-
ным, які, жорстка характары-
зуючы кулакоў у дакастрыч-
ніцкі перыяд і ў першыя гады
савецкай улады, але дыялектыч-
на падыходзячы да справы і зы-
ходзячы з інтарэсаў нэпа, раз-
думваў у 1922 г. не аб іх экспра-
прыяцыі, як раней, а аб тым,
«як каапераваць, як абмяжоў-
ваць кулакоў, не прыпыняючЫ
рост вытворчых сіл...»35.
Насуперак гэтаму падыходу
разгарнулася беспрэцэдэнтнае
наступленне на кулацтва, як на
крыніцу ўсіх няшчасцяў і цяж-
касцей у ажыццяўленні масавай
калектывізацыі. Да канца маЯ
1930 г. у Беларускай ССР был°
раскулачана 15 629 кулацкіх
гаспадарак, а іх маёмасць пера-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
167
дадзена ў непадзельныя фонды
калгасаў. За дзейнасць, накіра-
ваную супраць калгаснага ладу,
за межы рэспублікі было высла-
на 6 тыс. кулакоў, што склала
0,74 % ад агульнай колькасці
сялянскіх гаспадарак36. Лёс гэ-
гых людзей, а таксама іх
сем’яў — трагічны. Мала хто з
іх вярнуўся ў родныя мясціны.
Ужо ў гэты час яскрава вы-
значалася тэндэнцыя пашыра-
нага падыходу да ажыццяўлення
палітыкі раскулачвання, адня-
сення да кулакоў часткі серад-
някоў. Даны факт вымушаны
былі прызнаць на ХШ з’ездзе
КП(б)Б (май—чэрвень 1930г.),
дзе адзначалася, што ў адносінах
да 2393 гаспадарак (15,3 % ад
усіх раскўлачаных) гэта зробле-
на неабгрунтавана37.
Да таго ж масавая прымусо-
вая калектывізацыя ў канцы
1929 — першыя месяцы 1930 г.
праводзілася без асноўнага да-
кумента калгаснага будаўніцт-
ва — прыкладнага статута сель-
скагаспадарчай арцелі. Першы
статут з’явіўся толькі ў пачатку
лютага 1930 г. Але ў ім было
столькі недахопаў, што спатрэбі-
лася тэрміновая дапрацоўка.
У выніку новы прыкладны ста-
тут убачыў свет праз месяц —
2 сакавіка. Тым не менш фарсі-
раванне тэмпаў калектывізацыі
.асягнула ў гэты час неймавер-
ных памераў. Гэта прывяло да
аматлікіх перагібаў у абагулен-
ні жывёлы, утварэнні камун і
,а іншых дзеянняў, якія моцна
бвастрылі становішча ў вёсцы.
Непазбежным вынікам вялі-
ай паспешнасці, буйных перагі-
анняў. недапрацовак і жорст-
*ІХ памылак у ажыццяўленні
калектывізацыі стаў масавы вы-
хад сялян з калгасаў, што адбыў-
ся вясною 1930 г. Ён быў харак-
тэрным для ўсёй дзяржавы,
уключаючы Беларускую ССР.
На працягу сакавіка — мая ў
рэспубліцы з калгасаў выйшла
370,3 тыс. сялянскіх гаспада-
рак, а ступень калектывізацыі
ўпала з 58 да 11,1 %38. Гэта быў
самы нізкі ўзровень калектыві-
зацыі з таго часу, як яе зрабілі
масавай і загадна-прымусовай.
Інтэнсіўны адток з калгасаў
адбываўся нягледзячы на пры-
нятыя захады па стабілізацыі
абстаноўкі. Пачатак гэтаму быў
пакладзены артыкулам Сталіна
«Галавакружэнне ад поспехаў»,
надрукаваным 2 сакавіка 1930 г.
У ім мясцовыя партыйныя ра-
ботнікі абвінавачваліся ў «гала-
вацяпстве», хоць яны выконвалі
ўказанні аўтара артыкула і цэнт-
ральных органаў. У ходзе рабо-
ты па выпраўленню такога
становішча ў БССР былі пры-
знаны некаторыя з дапушчаных
памылак. У рэзалюцыі бюро
ЦК КП(б)Б «Аб барацьбе з
перагібамі ў калгасным руху»,
прынятай 17 красавіка 1930 г.,
адзначаўся небальшавіцкі пады-
ход да серадняка, указвалася,
што асобныя члены партыі
даходзілі да грубага насілля,
часам нават дапускаючы арыш-
ты тых, хто не жадаў уступаць
у калгас. Рэзалюцыя канстата-
вала, што раскулачванне ў шэ-
рагу выпадкаў праводзілася не
на падставе агульнай калектыві-
зацыі і закранала серадняцкую
частку вёскі. Было прызнана
несвоечасовым рашэнне сту-
дзеньскага (1930 г.) пленума
ЦК Кампартыі Беларусі аб мак-
168
Нарысы гісторыі Белару<
сімальным забеспячэнні перахо-
ду ад сельскагаспадарчай арцелі
да камуны. Адзначаліся таксама
іншыя памылковыя рашэнні39.
Толькі з лета 1930 г. некато-
рых сялян удалося вярнуць у
калгасы. Да пачатку 1931 г.
працэнт калектывізацыі ў рэс-
публіцы ўзняўся да 15. У гэты
час у калгасах налічвалася
116,7 тыс. сялянскіх гаспадарак.
Тэмпы калектывізацыі і спро-
бы ўмацавання калгасаў. Ставі-
лася задача замацаваць гэтыя
паказчыкі, каб працягваць пры-
мусовую калектывізацыю, што
можна было зрабіць Толькі на
шляху арганізацыйна-гаспадар-
чага ўмацавання калгасаў —
падрыхтоўкі кіруючых і масавых
калгасных кадраў, стварэння
ўнутранай структуры арцелей,
наладжвання арганізацыі гра-
мадскай працы, яе ўліку і апла-
ты, павышэння механізацыі і гэ-
так далей. Некаторы вопыт пра-
цы калгасаў паказаў настойлі-
вую неабходнасць данай работы.
Дастаткова сказаць, што ўжо
ў той час, калі вёска мела вялікія
працоўныя рэсурсы, спатрэбіла-
ся прыцягненне рабочай сілы
з гарадоў, каб забяспечыць
правядзенне сельскагаспадар-
чых кампаній. Толькі ў ліпені —
верасні 1930 г. у калгасы БССР
было накіравана звыш 6,3 тыс.
чалавек для ўдзелу ў сяўбе і
ўборцы ўраджаю. 3 таго часу
і існуе гэтая заганная практыка,
якая дайшла да нашых дзён
і прыняла вялікія маштабы.
Неабходнасць раб.оты па арга-
нізацыйна-гаспадарчым развіцці
калгасаў была ў цэлым усвядом-
лена партыйным і савецкім кі-
раўніцтвам пасля масавага выха-
ду з іх сялян вясною 1930 г’
Некаторыя захады ў гэтым на-
прамку былі зроблены, хаця
па-ранейшаму галоўная ўвага
скіроўвалася на пашырэнне ка-
лектывізацыі. Характэрнай у
гэтых адносінах з’яўляецца рэ-
залюцыя студзеньскага (1931 г.)
пленума ЦК КП(б)Б «Аб
сацыялістычнай рэканструкцыі
сельскай гаспадаркі і веснавой
пасяўной кампаніі». У ёй, у пры-
ватнасці, адзначалася, што цэнт-
ральнай задачай сельскіх каму-
ністаў з’яўляецца павышэнне
тэмпаў калгаснага руху. Аднача-
сова было ўказана на неабход-
насць уздыму якасці работы
ў калгасах, устанаўлення ўнут-
рыгаспадарчага распарадку, пра-
вільнай арганізацыі працы, па-
шырэння спаборніцтва, умаца-
вання працоўнай дысцыпліны,
барацьбы з безгаспадарчасцю40.
Некаторым прасоўваннем па
шляху арганізацыйна-гаспадар-
чага развіцця калгасаў, агіта-
цыйнай працай, але, галоўным
чынам, націскнымі метадамі
ўдалося прыцягнуць у калектыў-
ныя гаспадаркі новыя дзесяткі
тысяч аднаасобнікаў. Да 1 ліпе-
ня 1931 г. у сельскагаспадарчых
арцелях БССР налічвалася
328,1 тыс. сялянскіх гаспадарак,
а працэнт калектывізацыі павя-
лічыўся да 40,141.
Аднак дасягнутыя вынікі, сту-
пень іх устойлівасці былі пера-
ацэнены ліпеньскім (1931 г.)
пленумам ЦК КП(б)Б. У рэза-
люцыі «Вынікі веснавой сяўбы
і задачы ўборачнай кампаніі
і асенняй сяўбы 1931 г.» адзнам
чалася, што шэраг раёнаў уж4|
завяршае ў асноўным калектыя
візацыю, а некаторыя з іх яЦ
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
169
?авяршылі. Прыцягненне сялян-
„:кіх гаспадарак у калгасы пера-
нысіла ў Койданаўскім раёне
Ю %, Лепельскім — 80 %, Хо-
цімскім — 75 % і г. д. Гэта свед-
чыць, указаў пленум, што калек-
гывізацыя ў БССР можа быць
у асноўным завершана ў 1932 г.
3 мэтай выканання гэтай задачы
партыйныя арганізацыі рэспуб-
лікі павінны былі весці справу да
таго, каб ужо да веснавой сяўбы
1932 г. калектывізавана было не
меней 75 % бядняцка-серадняц-
кіх гаспадарак42.
Гэта была яўна нерэальная
задача,. чарговае забяганне на-
перад. Як і раней, стаўка рабі-
лася пераважна на націскныя
метады. Яны былі болып звык-
лыя і як-ніяк давалі рост паказ-
чыкаў. Да 1 студзеня 1932 г.
у Беларускай ССР у калгасах
налічвалася ўжо звыш 388 тыс.
сялянскіх гаспадарак, ці 50,4 %
іх агульнай колькасці43.
Дасягнуты колькасны вынік у
развіцці калгаснага руху і ня-
правільная ацэнка яго перспек-
тыў прывялі да таго, што XIV
з’езд КП(б)Б, які адбыўся ў
•тудзені 1932 г., даў даволі
птымістычную характарыстыку
тану спраў у калектывізацыі
! ёскі. У рэзалюцыі па справа-
дачы ЦК «Аб ходзе сацыялі-
тычнай рэканструкцыі сельскай
аспадаркі»Оз’езд адзначыў, што
БССР, як і ва ўсім Савецкім
= іаюзе, калгаснае сялянства ста-
а цэнтральнай фігурай земля-
обства, магутнай апорай савец-
ай улады і партыі на вёсцы,
калгасы і саўгасы — галоў-
ымі вытворцамі не толькі збож-
- ;а, але і важнейшых відаў сель-
кагаспадарчых прадуктаў. З’езд
указаў, што цэнтральнай задачай
калгаснага будаўніцтва з’яўля-
лася арганізацыйна-гаспадарчае
ўмацаванне калгасаў. Пры гэтым
была асуджана меўшая месца
ў Койданаўскім, Капыльскім,
Чэрвеньскім і іншых раёнах па-
гоня за дутымі працэнтамі ка-
лектывізацыі і недаацэнка спра-
вы арганізацыйна-гаспадарчага
ўмацавання сельскагаспадарчых
м 44
арцелен .
Але на практыцы партыйныя,
як і дзяржаўныя, рашэнні вы-
конваліся крайне нездавальняю-
ча: іх сутнасць і накіраванасць
супярЭчылі імкненням асноўнай
масы сялянства. Таму закана-
мерна, што ў 1932 г. зноў адбыў-
ся выхад з калгасаў. Ён асабліва
быў характэрны для першай па-
ловы года, калі з калектыўных
гаспадарак выйшлі 55,5 тыс. ся-
лянскіх двароў, а працэнт калек-
тывізацыі знізіўся да 43,7.
Найболыпы выхад быў адзнача-
ны ў прыгранічных раёнах
рэспублікі. Тут ён перавысіў
10 %. Выхад з калгасаў супра-
ваджаўся распадам часткі з іх.
У цэлым па рэспубліцы коль-
касць калектыўных гаспадарак
зменшылася з 10 064 да 906248.
Як сведчаць матэрыялы па
Асвейскаму раёну, з калгасаў
выходзілі галоўным чынам се-
раднякі і частка беднаты са знач-
най колькасцю непрацаздольных
членаў сям’і. Болыпасць сярод
тых, хто спрабаваў вярнуцца
да аднаасобнага жыцця, склада-
лі сяляне, якія добрасумленна
працавалі ў грамадскай гаспа-
дарцы і мелі нямала працадзён.
Бурдо, які выйшаў з калгаса
імя К, Маркса гэтага ж раёна,
сказаў: «Мы атрымалі зямлю ад
170
Нарысы гісторыі Беларуеі
савецкай улады і, калі аргані-
заваўся калгас, былі задаволены.
Але цяпер, папрацаваўшы ў ім
год, я бачу, што жыць у гэтым
калгасе не магу. Аддзяліце нас
ад вялікай, аб’яднанай гаспа-
даркі, і мы будзем вечнымі кал-
гаснікамі».
М. Самусёнак з сельскагаспа-
дарчай арцелі «Чырвоная зорка»
таго ж раёна заявіла: «Я цяпер
больш у калгас не пайду да таго
часу, пакуль не ўбачу, што ў ім
добра»46.
Прычыны выхаду з калектыў-
ных гаспадарак заключаліся ў
працягванні практыкі адмініст-
равання пры іх стварэнні і буй-
ных недахопах у рабоце, Аднак
не толькі гэтыя негатыўныя
з’явы прывялі да значнага выха-
ду сялян з калгасаў. Для таго
часу было таксама характэрным
новае абвастрэнне палітычнай
абстаноўкі на вёсцы.
Пра гэта сведчыць, у прыват-
насці, пастанова пашыранага
пленума Плешчаніцкага райвы-
канкома аб выкананні рэвалю-
цыйнай законнасці пры правя-
дзенні калектывізацыі, якая бы-
ла прынята 1 красавіка 1932 г.
У ёй указвалася на факты
скажэння законаў, перавышэння
адміністрацыйных мер, беспад-
стаўнага ўзбуджэння судовых
спраў на калгаснікаў і адна-
асобнікаў, масавыя штрафы на
працоўных сялян, незаконныя
вобыскі і інш. Катэгарычна было
забаронена сельскім Саветам
арыштоўваць сялян, утрымоў-
ваць іх пад вартай без папярэд-
няй санкцыі на гЭта следчых
органаў47.
Рабіліся захады, скіраваныя
на спыненне далейшых выхадаў
з калгасаў, стабілізацыю стапо-І
вішча, стварэнне ўмоў ддя далей-1
шага пашырэння прымусовай ка-|
лектывізацыі. Засноўваліся гэ4
тыя захады на напорыстаір
індывідуальнай рабоце з сяля-
намі, што пакідалі сельскагаспа-
дарчыя арцелі. Гэта садзейніча-
ла змяншэнню выхадаў. Дастат-
кова сказаць, што за другую
палову 1932 г. ступень калек-
тывізацыі знізілася ў БССР на
0,4 %. Па стану на 1 студзеня
1933 г. у калгасах было 329,3
тыс. сялянскіх гаспадарак —
43,3 % іх агульнай колькасці.
Было абагулена 47,1 % пасяў-
ных плошчаў. Акрамя таго, у гэ-
ты час у рэспубліцы налічвалася
429 саўгасаў48.
У канцы першай пяцігодкі
большая ўвага пачала надавацца
ўмацаванню сельскагаспадарчых
арцелей. Асноўным звяном гэ-
тага працэсу была механізацыя
калгаснай вытворчасці, якая
ажыццяўлялася пры дапамозе
машынна-трактарных станцый.
Першая ў Беларускай ССР
Койданаўская МТС узнікла ў
1929 г. У канцы першай пяці-
годкі ў рэспубліцы налічвалася
57 МТС. Яны мелі 1469 трак-
тароў агульнай магутнасцю
17,3 тыс. конскіх сіл49, іншую
тэхніку. Аднак механізацыя гра-
мадскага земляробства ў гэты
час рабіла толькі першыя крокі.
Адным з напрамкаў умаца-
вання сельскагаспадарчых арце-
лей была выпрацоўка яе ўнутра-
най структуры. Ужо на пачатак
30-ых гадоў важнейшай ячэйкай
у арганізацыі працы ў калгасах
была прызнана брыгада. Пача-
лося іх інтэнсіўнае стварэнне.
Хутка ў многіх гаспадаркаХ
;1ад сцягам пабудовы сацыялізму
171
Сойданаўская МТС. Калона трактароў пасля рамонту. 1932 г.
іеларускай ССР ужо налічва-
ася па некалькі брыгад. Гэта
прыяла некатораму паляпшэн-
ю арганізацыі грамадскай вы-
ворчасці, хоць недахопаў у
зейнасці брыгад было вельмі
імат.
Не менш актуальнай задачай
гаў пошук найбольш рацыя-
альных форм аплаты працы.
пачатку 30-ых гадоў быў вы-
айдзены працадзень як экві-
алент паміж мерай зробленай
аботы і атрыманай за яе апла-
ій. Працадзень дазваляў уво-
зіць здзельную аплату. Ужо
асной 1932 г. на здзельшчыну
грайшлі каля трох пятых, а
эаз паўгода — звыш чатырох
ятых калектыўных гаспадарак
ССР. Усё гэта павінна было
імацаваць новыя грамадскія
іносіны на вёсцы.
Рэзка і жорстка змяняўся
ўвесь шматвяковы ўклад сялян-
скага жыцця. 3 улікам рэпрэ-
сіўнай палітыкі раскулачвання і
іншых надзвычайных кампаній
гэта з’явілася для сельскіх жы-
хароў не меншым патрасеннем,
чым падзеі, звязаныя з кастрыч-
нікам 1917 г. За невялікі праме-
жак часу — каля паўтара дзе-
сятка гадоў — яны двойчы пера-
жывалі драматычныя падзеі.
«Закон пяці каласкоў», голад,
працяг надзвычайных мер. Ра-
бота па ўмацаванню калгасаў
рухалася вельмі марудна. Да
таго ж у ёй былі дапушчаны
злачынныя дзеянні. Яны, у пры-
ватнасці, звязаны з дэспатыч-
нымі мерамі па ахове сацыя-
лістычнай маёмасці. 7 жніўня
1932 г. ЦВК і СНК СССР пры-
нялі пастанову «Аб ахове маё-
масці дзяржаўных прадпрыемст-
ваў, калгасаў і кааперацыі і
/72
Нарысы гісторыі Беларусі
ўмацаванні грамадскай (сацыя-
лістычнай) уласнасці». Тэкст гэ-
тай пастановы быў уласнаручна
напісаны Сталіным. У ёй, у пры-
ватнасці, адзначалася, што «лю-
дзі, якія спакушаюцца на гра-
мадскую маёмасць, павінны
быць разгледжаны як ворагі
народа».
Пастанова патрабавала «пры-
мяняць у якасці меры судовай
рэпрэсіі за крадзеж калгаснай
і кааператыўнай маёмасці вы-
шэйшую меру сацыяльнай аба-
роны — расстрэл з канфіска-
цыяй усёй маёмасці і з заменай
пры змякчаючых акалічнасцях
пазбаўленнем волі на тэрмін
не ніжэй 10 гадоў з канфіска-
цыяй усёй маёмасці».
Гэты фанатычны дакумент,
які атрымаў у народзе назву
«закон пяці каласкоў», прадпіс-
ваў партыйным і савецкім ула-
дам «не прымяняць амністыі
да злачынцаў, асуджаных па
справах аб крадзяжы калгаснай
і кааператыўнай маёмасці»50.
Вядома, што на падставе гэтай
пастановы да канца 1932 г. у
СССР было асуджана каля
55 тыс. чалавек. 3 іх звыш
2,1 тыс.— да вышэйшай меры
пакарання. Прыкладна 1 тыс.
прыгавораў была выканана51.
У Беларускай ССР на працягу
1933—1934 гг. па гэтаму бес-
чалавечнаму закону было асу-
джана болып за 10 тыс. чалавек.
У сярэдзіне 30-ых гадоў у выніку
відавочнай абсурднасці абвіна-
вачванняў адбыцаўся перагляд
гэтых спраў52.
Але ў перыяд дзеяння асаб-
ліва жорсткай была гэтая па-
станова ў адносінах да жыхароў
тых мясцовасцей, дзе ў 1932—
1933 гт. узнік голад. У болыпай
ступені ён закрануў Украінскую
ССР і паўднёвую частку БССР.
У Ельскім раёне ім былі ахоп-
лены 3 сельскія Саветы, у На-
раўлянскім — 6, якія налічвалі
да пяцісот гаспадарак. Галада
як калгаснікі, так і аднаасоі
нікі. Было шмат смяротных зь
ходаў ад знясілення. Да сяр:
дзіны чэрвеня 1933 г. у Ельск|
раёне памерлі па гэтай прычьф
70 чалавек, у Нараўлянскім -
60. Нямала сялян ляжалі апуэ
лымі, іх колькасць у абодві
раёнах дасягала 230 чалаве
3 93 калгасаў Гомельскага раё/
ў 45 адсутнічалі прадукты харч;
вання як у калектыўных гаспі
дарках, так і ў калгаснікаў. Тод
кі ў 3 калгасах ад голаду памер
9 чалавек.
Г олад закрануў і цэнтральную
частку БССР. Ен адзначаўся
ў некаторых калгасах Пухавіц-
кага раёна, Астрашыцка-Гара-
доцкага сельсавета, што пад
Мінскам, іншых месцах. У сель-
гасарцелі «Перамога» Астра-
шыцка- Г арадоцкага сельс авета
апухлымі ад голаду ляжалі кал-
гаснікі В. I. Яркевіч, П. С. Яна-
шчук, С. С. Касоўскі і іншыя.
Жыхарам мясцовасцей, ахопле-
ных голадам, аказвалася дапа-
мога, у першую чаргу мукой.
Хворых клалі ў шпіталі53.
Голад быў абумоўлены знач-
ным спадам прадукцыйнасці
сельскагаспадарчай вытворчасці
ў перыяд масавай прымусовай
калектывізацыі і жорсткай на-
рыхтоўчай палітыкай, якая
ажыццяўлялася сталінскім кі-
раўніцтвам. Да гэтага часу адно-
сіцца пераход ад кантрактацый-
най сістэмы нарыхтовак прадуК'
Пад сцягам пабудооы сацыялізму
173
таў да іх абавязковых паставак.
Менавіта ў гэты час быў узмоц-
нены апарат па збору падаткаў.
У выніку распаўсюджання го-
ладу на тэрыторыі Савецкай
Беларусі з’явіліся жабракі. Зноў
узнікла мяшочніцтва. Меры па
пераадоленню гэтых з’яў насілі
пераважна адміністрацыйны ха-
рактар. Цяжкае становішча з
харчаваннем прывяло да абме-
жавання, а часам і да спынення
гандлю хлебам.
Адной з асаблівасцей работы
па ажыццяўленні прымусовай
калектывізацыі сельскай гаспа-
даркі і арганізацыйна-гаспадар-
чым развіцці калгасаў з’явілася
вялікае захапленне мабіліза-
цыямі камуністаў, камсамоль-
цаў, беспартыйных з гарадоў
і накіраванне іх на пастаянную
або часовую работу ў сельскую
мясцовасць, у першую чаргу ў
калгасы і саўгасы. Вядучае месца
сярод іх належала прадстаўні-
кам рабочага класа. Найболып
буйным мерапрыемствам у гэ-
тым напрамку была пасылка ў
вёску рабочых-дваццаціпяціты-
сячнікаў з мэтай аказання дапа-
могі ў ажыццяўленні калектыві-
зацыі. 612 з іх былі накіраваны
ў Беларускую ССР, у тым ліку
99 прадстаўнікоў завода «Чыр-
вонае Сормава» з Ніжняга Ноў-
гарада. Каля паловы дваццаці-
Пяцітысячнікаў, накіраваных у
вёскі БССР, пачалі працаваць
старшынямі і намеснікамі стар-
Шынь сельскагаспадарчых арце-
лей54.
Аднак накіраваным на вёску
рабочым не хапала ведання
спецыфікі сельскагаспадарчай
вьітворчасці і вясковага жыцця.
Кароткатэрміновыя курсы, на
якіх яны навучаліся перад ад-
праўкай, не маглі ў дастатковай
ступені папоўніць гэты недахоп.
Адсюль і выцякалі асноўныя
цяжкасці ў іх дзейнасці. У вы-
ніку рабочыя-дваццаціпяціты-
сячнікі дапамагалі ўмацоўваць
камандна-адміністрацыйную сі-
стэму кіраўніцтва сельскагаспа-
дарчай вытворчасцю.
Практыка накіравання ў сель-
скую мясцовасць прадстаўнікоў
горада з мэтай узмацнення ра-
боты па стварэнні калгасаў
і іх арганізацыйна-гаспадарчым
развіцці атрымала ў 30-ыя гады
вялікае распаўсюджанне. Яна па
сутнасці стала сістэмай у рабоце
партыйных і савецкіх арганіза-
цый і сведчыла аб тым, што
Сталін і яго акружэнне не давя-
ралі сялянству. Яны баяліся
яго самабытнасці, імкнуліся
зменшыць яе і як мага болып
падпарадкаваць спецыфіку вяс-
ковага жыцця аўтарытарнай сі-
стэме кіравання.
Для палітычнай абстаноўкі на
вёсцы ў 30-ых гадах характэр-
ным з’яўляецца распаўсюджанне
падазронасці, арыентацыя на
далейшае выяўленне ўсялякіх
ворагаў. Гэта тэндэнцыя праніз-
вала літаральна ўсе бакі жыцця.
Цяжкасці стварэння калгасаў і
наладжвання іх работы па-ра-
нейшаму звязваліся з дзеяннямі
кулацтва, хоць яно было экспра-
прыявана ўжо ў першыя гады
масавай калектывізацыі. Рабі-
ліся ўсё новыя намаганні для яго
выяўлення. Працягваўся актыў-
ны і прадузяты пошук кулакоў.
Як сведчаць архіўныя дакумен-
ты, гэта адбывалася пад моцным
націскам саюзных органаў.
Аднак у некаторых мясцінах
174
Нарысы гісторыі Беларусі
БССР меліся супрацьдзеянні да-
датковаму выяўленню кулацкіх
гаспадарак. У 13 раёнах рэспуб-
лікі, у тым ліку ў Бялыніцкім,
Ушацкім, Лельчыцкім, Тураў-
скім, па стану на 23 лютага
1933 г. не была дадаткова абкла-
дзена ў індывідуальным парадку
ніводная сялянская гаспадар-
ка55.
Тым не менш пад націскам
партыйных і савецкіх органаў
практыка адшуквання кулакоў
атрымала ў пачатку другой пя-
цігодкі значнае распаўсюджан-
не. Да 1 ліпеня 1933 г. у Бела-
рускай ССР у індывідуальным
парадку былі абкладзены падат-
кам яшчэ 3645 гаспадарак.
У многіх мясцінах гэта работа
праводзілася вельмі шырока,
ахопліваючы і сераднякоў. Па
прычыне відавочных перагібаў
адміністрацыйны партыйна-са-
вецкі апарат вымушаны быў
пайсці на перагляд спраў. У вы-
ніку індывідуальнае абкладанне
знялі ў рэспубліцы з 632 гас-
падарак. Аднак і сярод пакіну-
тых было нямала сераднякоў56.
Уладальнікі індывідуальна аб-
кладзеных гаспадарак і іх сем’і
ў будучым у першую чаргу пад-
вяргаліся рэпрэсіям. Гэта —
адна з праяў драматычнага шля-
ху працоўнага сялянства.
Складаная абстаноўка на вёс-
цы прывяла да стварэння палі-
тычных аддзелаў машынна-
трактарных станцый. Іх аргані-
зацыя пачалася ў адпаведна-
сці з рашэннем студзеньскага
(1933 г.) аб’яднандга пленума
ЦК і ЦКК УКП(б). У Беларус-
кай ССР да канца 1933 г. было
створана 57 палітаддзелаў, а ў
1934 г. іх колькасць павялічы-
лася да 72.	а
Палітаддзелы па сутнасці бым
надзвычайнымі партыйнымі орга|
намі, закліканымі ўмацавагц»’
калгасы палітычна, і дзейнічалІ
яны ў болыпасці выпадкаў ка|
манднымі метадамі. Актыўнь^
ўдзел прынялі палітаддзелы у
чыстцы партыі, што была пра-
ведзена ў 1933 г. 3 іх дапамогай
колькасць камуністаў-сялян, у
тым ліку калгаснікаў, зменшы-
лася ў БССР за гэты год з
17 518 чалавек да 10 551. Аднак
у выніку яшчэ больш інтэнсіўнай
чысткі сярод камуністаў-рабо-
чых удзельная вага сялян, чле-
наў партыі, у КП(б)Б нават
некалькі ўзрасла (з 26,9 % да
27,8 %)57.
Разам з тым адміністрацыйна-
камандныя метады кіраўніцтва
спалучаліся часамі ў дзейнасці
палітаддзелаў і з пазітыўнымі
справамі па вылучэнню на кі-
руючыя пасады перадавых кал-
гаснікаў. Але яны былі рычагом
у руках вярхоўнага партыйна-
дзяржаўнага кіраўніцтва па пра-
вядзенню ў жыццё сваёй заган-
най палітыкі. Праіснавалі па-
літаддзелы да канца 1934 г.,
калі на падставе рашэння ліста-
падаўскага, гэтага ж года, пле-
нума ЦК УКП(б) былі зліты
з раённымі камітэтамі партыі.
Аднак у саўтасах палітаддзелы
захаваліся.
Сумныя вынікі. Масіраваная
палітычная работа, падмацава-
ная прымяненнем падатковай
палітыкі і іншых націскных
сродкаў стымулявання калектЫ-
візацыі, вяла да яе пашырэння.
Дастаткова сказаць, што на
працягу 1933 г. колькасць гаспа-
Цад сцягам пабудовы сацыялізму
175
дарак, што былі ўцягнуты ў кал-
гасы, павялічылася ў БССР на
80 тыс., а ступень калектывіза-
цыі ўзрасла да 51 %. Гэты
прырост адбыўся ў асноўным
за першую палову года58.
Аднак і ў 1933 г. устуршенне
аднаасобных сялянскіх двароў у
калектыўныя гаспадаркі не было
толькі паступальным. Назіраліся
і частыя выхады. Фактычна за
гэты час ў калгасы было залічана
значна болын сялянскіх гаспада-
рак, таму што 25 тыс. выйшлі
з іх. Па-ранейшаму назіралася
значнае разыходжанне ў ступені
калектывізацыі ў розных мясці-
нах рэспублікі.
Для другой паловы 1933 —
першай паловы 1934 г. характэр-
ны нязначныя тэмпы калектыві-
зацыі, і толькі ў другой палове
1934 г. яны прыкметна ўзмац-
ніліся. За гэты час у сельска-
гаспадарчых арцелях аказаліся
яшчэ 135,2 тыс. сялянскіх гас-
падарак. Да канца гэтага года ў
калгасах рэспублікі ўжо было
звыш 430 тыс. гаспадарак, а сТу-
іень калектывізацыі ўзрасла да
72,6 %. Было абагулена чатыры
іятых пасяўных плошчаў59.
Значны прырост калектывіза-
дыі захаваўся і ў 1935 г., калі
7 калгасы ўключылі яшчэ
106,4 тыс. сялянскіх двароў.
Гэта дазволіла давесці ступень
талектывізацыі да 85,6 %. У
936—1937 гг. шарэнгі калгасні-
<аў папоўнілі толькі 14 тыс.
іднаасобных сялянскіх гаспа-
іарак. У сувязі з гэтым партый-
іа-дзяржаўнай уладай былі пры-
іяты дадатковыя захады, у тым
йку эканамічнага характару,
кіраваныя на далейшы рост
алгаснага будаўніцтва. Іх спа-
лучэнне са складанай грамад-
ска-палітычнай абстаноўкай у
краіне, падазронасцю, шпіёнама-
ніяй, даносамі, масавымі неаб-
грунтаванымі рэпрэсіямі, якія
ахапілі і сельскую мясцовасць,
не пакідала ўладальнікам адна-
асобных сялянскіх гаспадарак
іншай альтэрнатывы, як усту-
паць у сельскагаспадарчыя арце-
лі. За 1938 г. у Беларускай ССР
у калгасы ўцягнулі яшчэ 37,5
тыс. сялянскіх двароў. У вы-
ніку на пачатак 1939 г. у калга-
сах рэспублікі было звыш 90 %
гаспадарак.
Некаторы рост калектывізацыі
адбываўся і ў перадваенны час.
Напярэдадні Вялікай Айчыннай
вайны ва ўсходніх абласцях
БССР ступень абагуленасці ся-
лянскіх гаспадарак дасягнула
93,4 %, а па пасяўной пло-
шчы — 96,2 %60.
Але і ў гэты час, калі калгас-
ны лад некалькі замацавалі, назі-
раліся выхады з сельскагаспа-
дарчых арцелей. На працягу
1937 г. у БССР іх пакінулі
каля 15,5 тыс. гаспадарак, за
першае паўгоддзе 1939 г.— звыш
9,5 тыс. Неапраўдана шырока
практыкаваліся выключэнні з
калгасаў.
У другой і трэцяй пяцігодках
з нарошчваннем колькасных па-
казчыкаў па калектывізацыі
больш цесна была звязана рабо-
та па арганізацыйна-гаспадар-
чаму развіццю сельскагаспадар-
чых арцелей. Гэта па сутнасці
быў адзіны працэс. Пэўную ролю
ў гэтым у другой палове 30-ых
гадоў адыграла правядзенне ў
жыццё новага прыкладнага'ста-
тута сельскагаспадарчай арцелі.
Ён быў прыняты ў 1935 г. Другім
176
Нарысы гісторыі Беларусі
Усесаюзным з’ездам калгасні-
каў. Адбываўся пераход сельска-
гаспадарчых арцелей на гэты
статут. Паралельна з данай рабо-
тай вялася другая прапаган-
дысцкая кампанія — калгасам
уручаліся акты на вечнае ка-
рыстанне зямлёю. У большасці
выпадкаў гэтыя мерапрыемствы
адбываліся ва ўрачыстай абста-
ноўцы. Часта яны ператваралі-
ся ў шумныя сходы, у якіх было
шмат дэкларацыйнасці, пуста-
звонства, адарванасці ад са-
праўднага стану спраў. У той жа
час прымаліся захады, каб кож-
ная калгасная сям’я мела ў аса-
бістай гаспадарцы карову. Тыя,
хто яе не меў, нярэдка атрымлі-
валі на пэўных умовах цялят
з сельскагаспадарчых арцелей.
У рабоце па арганізацыйна-
гаспадарчаму развіццю калгасаў
было нямала непаслядоўных і
нават супярэчлівых дзеянняў.
Асабліва гэта датычыла прыся-
дзібных гаспадарак калгаснікаў
і выразілася спачатку ў паве-
лічэнні, а потым у скарачэнні
зямлі і жывёлы ў іх. Гэта было
зроблена ў Беларускай ССР у
1937—1938 гг. з відавочнай па-
літычнай накіраванасцю. Даны
крок нельга расцэньваць інакш
як манеўраванне тагачаснага кі-
раўніцтва дзяржавы з мэтай
апраўдання масавых рэпрэсій у
рэспубліцы.
Недаверам да сялянства і
імкненнем да больш цэнтраліза-
ванага кіраўніцтва ім было пра-
дыктавана масавае і паскоранае
ссяленне хутарскіх гаспадарак
у калгасныя цэнтры. Гэта работа
асабліва шырока ажыццяўляла-
ся ў перадваенныя гады ў заход-
ніх раёнах Савецкага Саюза,
у тым ліку і ў Беларускай ССР.
Дастаткова сказаць, што тольк^
за 1939—1940 гг. звыш 160 тысЗ
хутарскіх гаспадарак у рэспубліЗ
цы былі пераселены ў вёскі'1’^
На працягу 1932—1940 гг. сяі!
рэдні памер сельскагаспадарчаЖ
арцелі павялічыўся з 36 сялян-1
скіх двароў да 75, а пасяўнаж
плошча — з 215 да 367 га62. Гэтад
былі невялікія гаспадаркі. Пры-
кладна такімі ж былі і саўгасы.
Да 1941 г. у БССР іх налічвалася
132, а валодалі яны 0,9 % усёй
плошчы сельскагаспадарчых
угоддзяў рэспублікі. Як бачым,
колькасць саўгасаў значна ска-
рацілася. Гэта было вынікам
праведзенай кампаніі па бараць-
бе са «шкодніцкі створанымі»
савецкімі гаспадаркамі. У яе
аснове ляжалі не гаспадарчыя,
а палітычныя матывы.
Адбывалася далейшае ўдаска-
наленне ўнутранай структуры
сельскагаспадарчых арцелей.
Апрача брыгад, якія атрымалі
шырокае распаўсюджанне ўжо ў
пачатку 30-ых гадоў, у перадва-
енны час у калгасах пачалі
актыўна стварацца звенні. Яны
былі невялікімі і з адносна па-
стаянным складам калгаснікаў.
За імі замацоўваліся на сельска-
гаспадарчы сезон участкі зямлі,
машыны, сельгасінвентар з мэтай
вырошчвання тых ці іншых куль-
тур. Звеннявая арганізацыя пра-
цы атрымала ва ўсходняй Бела-
русі шырокае распаўсюджанне.
У 1939 г. налічвалася каля
42 тыс. звенняў, а ў 1940 —
звыш 52 тыс., хоць значная
частка іх распадалася з-за мно-
гіх недахопаў у рабоце63. Тым жв
менш дзейнасць звенняў былэд
даволі выніковай.
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
177
Важную ролю ў гаспадарчай
дзейнасці калгасаў працягвалі
адыгрываць машынна-трактар-
ныя станцыі. У 1940 г. ва ўсход-
ніх абласцях БССР іх налічва-
лася 236, а трактарны парк
павялічыўся да 9,7 тыс. машын.
Узрасла колькасць іншай тэхні-
кі. Аднак узровень механізацыі
сельскагаспадарчых работ быў
невысокім. Толькі ворыва, сяўба,
уборка збожжавых былі ў пэў-
най ступені механізаваны. Амаль
не выкарыстоўваліся машыны на
жывёлагадоўчых фермах. Так
што ў механізацыі грамадскай
вытворчасці было зроблена не
так шмат, як сцвярджала афі-
цыйная прапаганда.
Пэўныя зрухі былі дасягнуты
ў справе падрыхтоўкі механіза-
тарскіх і масавых калгасных
кадраў, але іх змяняльнасць
з’яўлялася вельмі высокай. Гэта
асабліва датычыла старшынь
калгасаў, брыгадзіраў, звення-
вых, бухгалтараў і некаторых
іншых катэгорый работнікаў.
На працягу 30-ых гадоў у Бе-
ларускай ССР, як і ва ўсім Са-
вецкім Саюзе, павялічыўся пра-
цоўны ўдзел калгаснікаў у гра-
мадскай гаспадарцы. Аднак гэты
ўдзел быў недастатковым. Не
з’яўляючыся гаспадарамі на род-
най зямлі, не маючы магчымасці
карыстацца вынікамі сваёй пра-
цы, сяляне адпаведным чынам і
ставіліся да калгаснай вытвор-
часці. Рэакцыя сталінскага кі-
раўніцтва была вытрымана ў тра-
дыцыйным, націскным напрам-
ку. Майскі (1939 г.) пленум
ЦК УКП(б) устанавіў мінімум
выпрацоўкі працадзён у калга-
сах. Ён быў дыферэнцырава-
ным па розных рэгіёнах краіны.
У Беларускай ССР мінімум раў-
няўся 80 працадням. Гэта была
прымусовая мера, што вынікала
з камандна-адміністрацыйнай сі-
стэмы кіравання.
Але ні праца калгаснага ся-
лянства, ні прымяненне дзяр-
жаўных мер не дапамаглі сель-
скагаспадарчай вытворчасці зра-
біць крок наперад. Яе ўзровень
заставаўся нізкім, асабліва ў га-
ды прымусовай масавай калек-
тывізацыі. Не намнога лепей бы-
ло становішча і ў наступны час.
Яно характарызавалася вельмі
слабымі паказчыкамі ў неўрадлі-
вым 1936 г. і некалькі лепшымі,
але таксама нізкімі, у астатнія
гады. Наогул, ураджайнасць
сельскагаспадарчых культур, іх
валавыя зборы, прадукцыйнасць
жывёлы засталіся пад канец
30-ых гадоў на ўзроўні дакалгас-
най вёскі, і руху наперад не было.
У Беларускай ССР ураджай-
насць зернявых культур у кал-
гасах склала ў 1933 г. 6,3 ц
з 1 га, у 1936—4,6, у 1940—7 ц.
Удой на адну карову раўняўся
у 1934 г. 810 л малака, у 1937—
730 л, а ў 1939 г.— 834 л. Праве-
дзены валявымі сталінскімі ме-
тадамі перавод сельскагаспадар-
чай вытворчасці на калектыў-
ную аснову абярнуўся таптаннем
на месцы, застоем у тэмпах
развіцця.
Адпаведным было і матэры-
яльнае становішча сялян, хаця
згодна з пастановай СНК СССР
і ЦК УКП(б) ад 19 красавіка
1938 г. «Аб няправільным раз-
меркаванні даходаў у калгасах»
была павялічана ўдзельная вага
прыбытку гаспадарак, які мог
выдаткавацца на аплату праца-
дзён калгаснікам. Але нават у
178
Нарысы гісторыі Беларусі
1940 г. аплата на працадні ад
грамадскай гаспадаркі сельска-
гаспадарчых арцелей склала ў
структуры даходаў 'калгасных
сем’яў у Беларускай ССР каля
дзвюх пятых, у той час як зусім
абмежаваныя па памерах аса-
бістыя гаспадаркі далі амаль па-
лову з іх невялікага агульнага
прыбытку.
Калгаснікі заставаліся самай
нізкай па аплаце катэгорыяй
насельніцтва. У гэтым жа перад-
ваенным годзе сярэднямесячная
аплата працы ў калгасах СССР
раўнялася ў сярэднім 12 руб., у
саўгасах — 22, на прамысловых
прадпрыемствах 34 руб. Бліз-
кімі да гэтых былі адпаведныя
паказчыкі і ў Беларускай ССР.
Хаця ў канцы 30-ых гадоў сяля-
не сталі больш купляць пра-
мысловых тавараў (тканін, абут-
ку, мэблі і інш.), некалькі па-
высілася ўжыванне цукру і ін-
шых прадуктаў, але агульны
ўзровень матэрыяльнага стано-
вІшча заставаўся нізкім.
Такім чынам, ажыццяўленне
калектывізацыі ў Беларускай
ССР адбывалася з вялікімі цяж-
касцямі, жорсткім прымусам,
насіллем над сялянамі, неадна-
разовымі масавымі выхадамі з
калгасаў. Працэс гэты быў су-
пярэчлівым. Грубае папіранне
агульнапрынятых прынцыпаў
кааперавання, адказ ад магчы-
масцей новай эканамічнай палі-
тыкі зрабілі пераход сялянства
на калектыўны шлях гаспада-
рання цяжкім выпрабаваннем. 
Гэта не магло не адбіцца і на
арганізацыйна-гаспадарчым раз-
віцці калгасаў. Большасць іх
заставалася слабымі гаспадарка-
мі з невялікімі эканамічнымі
магчымасцямі. Але для сталін-
скай адміністрацыйна-каманд-
най сістэмы калектывізацыя да-
ла магчымасць максімальна вы-
качваць з вёскі людскія -і ма-
тэрыяльныя рэсурсы. Вынікі
працы сялян-калгаснікаў і адна-
асобнікаў менш за ўсе.дастава-
ліся ім. Яны ішлі ў распа-
раджэНне дзяржавы.
Калектывізацыя нанесла цяж-
кі ўдар па найбольш гаспадарлі-
вай частцы сялян, якія былі
асноўнымі носьбітамі земляроб-
чага вопыту. Іх лёс трагічны.
Гэта вельмі адмоўна адбілася на
развіцці сельскай гаспадаркі, па-
клала пачатак ганебнаму працэ-
су рассяляньвання вёскі. Цяжкія
вынікі яго мы адчуваем і сёння.
4. Культура ва ўмовах
сталінскай дыктатуры
Усеагульнае навучанне. Уні-
фікацыя школьнай сістэмы.
У канцы 20-ых гадоў стаў на-
растаць драматызм у культур-
ным жыцці, Рост вытворчых сіл,
сацыяльна-эканамічныя пера-
ўтварэнні патрабавалі значнага
павышэння адукацыі, агульнай
культуры народа. Але задача
надзвычай ускладнялася сацы-
яльна-палітычнымі ўмовамі —
усталяваннем сталінскай дыкта-
туры. Гэтыя фактары абмяжоў-
валі і ў многім скажалі сам пра-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
179
цэс культурнага развіцця, падпа-
радкоўвалі яго агульнай палітыч-
най тэндэнцыі.
Найболып важнай задачай
культурнага развіцця з’яўлялася
ажыццяўленне ўсеагульнага па-
чатковага навучання. Але выка-
нанне яе ішло цяжка. Болыпая
частка сельскіх школ змяшчала-
ся ў сялянскіх хатах, якія часта
не адпавядалі элементарным
патрабаванням навучальнага
працэсу. Школы працавалі ў
дзве-тры змены. Частка дзяцей,
занятых у сялянскай гаспадар-
цы, не наведвала заняткі. Усё
яшчэ вялікі быў недахоп настаў-
нікаў, хоць падрыхтоўка іх
значна ўзрасла.
На матэрыяльным становішчы
сістэмы адукацыі, як і іншых
галін культуры, адбіваўся неда-
хоп фінансавых сродкаў, якія
пераважна ішлі на патрэбы інду-
стрыялізацыі, хоць у гады пер-
шай пяцігодкі асігнаванні на
асвету значна павялічыліся.
У 1932 г. па рэспубліцы яны
склалі 124,5 млн. руб. супраць
35,2 млн. руб. у 1928/29 наву-
чальным годзе64. Стала болып
будавацца школ, некалькі палеп-
шылася забеспячэнне іх абста-
ляваннем і дапаможнікамі. Як і
раней, гэтаму дапамагала народ-
ная ініцыятыва. Рабочыя і сяля-
не прыцягваліся да дзейнасці
камітэтаў садзейнічання ўсена-
вучу, створаных пры выканкомах
мясцовых Саветаў. Яны дапама-
галі рамантаваць школы, на-
рыхтоўваць паліва і г. д.
Вынікам быў значны рост
колькасці школ, павелічэнне
ахопу дзяцей навучаннем. Кіраў-
ніцтва рэспублікі паспешліва
абвясціла, што ўжо ў 1932 г. у
БССР быццам бы ажыццявілася
ўсеагульнае пачатковае навучан-
не, хоць на самай справе было
не так. Спатрэбіўся час, каб
дасягнуць гэтага ўзроўню.
У час усталявання сталінскай
дыктатуры асвета атрымала да-
лейшае развіццё. XVII з’езд.
УКП(б), які адбыўся ў 1934 г.,
паставіў задачу дабіцца ажыц-
цяўлення ў бліжэйшыя гады ўсе-
агульнага абавязковага наву-
чання ў аб’ёме сямігадовай
школы. На гэтыя мэты ўрад Бе-
ларускай ССР у 1933 г. асігнаваў
156,6 млн. руб., а ў 1940 г.—
836 млн.65 Значныя памеры ў
рэспубліцы прыняло будаўніцтва
новых школ. 3 1931 па 1935 г.
было пабудавана 612 школьных
будынкаў, прыстасавана да за-
няткаў 1193 памяшканні.
Адначасова з мэтай прыстаса-
вання да патрэб сацыяльна-эка-
намічнага развіцця праводзілася
работа па змяненню сістэмы
адукацыі. У 1931 —1935 гг. былі
прыняты пастановы ЦК У КП (б)
і СНК СССР аб праграмах, пад-
ручніках, структуры школ, іх
рэжыме, арганізацыі вучэбнай
працы, унутраным распарадку
і інш. Ва ’ўсёй дзяржаве ўста-
лёўвалася адзіная школьная сі-
стэма. Празмерная уніфікацыя
абмяжоўвала творчы пошук леп-
шых форм і метадаў навучання.
Калі да гэтага часу ў БССР
асноўным тыпам агульнаадука-
цыйнай школы была сямігодка,
то ў сярэдзіне 30-ых гадоў стала
дзесяцігадовая агульнаадука-
цыйная школа. У ёй уводзіўся
адзіны рэжым і ўнутраны распа-
радак, адзіная структура вучэб-
нага года. Былі адкінуты некато-
рыя метады навучання.
180
Нарысы гісторыі Белар\:СІ
Аднак і ў гэтых умовах педага-
гічныя калектывы імкнуліся
ўдасканальваць навучальную і
выхаваўчую працу ў школах.
Асаблівая ўвага звярталася на
выхаванне ў дзяцей савецкага
патрыятызму, пачуцця інтэрна-
цыяналізму. Шмат увагі надава-
лася працоўнаму выхаванню: на
фабрыках і заводах, у майстэр-
нях, калгасах і саўгасах, на
прышкольных дзялянках наву-
чэнцы атрымоўвалі працоўныя
навыкі. Але ва ўмовах усеагуль-
най падазронасці і рэпрэсій
ажыццяўляць адукацыйна-выха-
ваўчы працэс было вельмі скла-
дана. Як і іншыя сацыяльныя
групы насельніцтва, настаўніц-
тва было пад пільным наглядам
'органаў НКУС БССР. Іх кіраў-
ніцтва 25 чэрвеня 1938 г. паве-
дамляла ў Маскву, што ў выніку
тайнай праверкі з 1057 настаўні-
каў горада Мінска на 266 маецца
кампраметуючы матэрыял як на
людзей антысавецкіх і выхадцаў
з сацыяльна чужога асяроддзя.
У Палескай вобласці такі матэ-
рыял быў на 274 настаўнікаў,
у Барысаўскім раёне — на 41,
у Гомельскім — на 98, у Віцеб-
скім — на 111. Як бачна са змес-
ту дакумента, «шкодніцтвам»
прызнаваліся нярэдка недахо-
пы ў працы, пераадоленне якіх
не заўсёды залежала непасрэдна
ад настаўнікаў66.
Нягледзячы на недахопы і
перашкоды, у рэспубліцы адбы-
ваўся значны рост школ і ахопу
імі дзяцей. У 1939/40 навучаль-
ным годзе ва ўсходніх абласцях
БССР было 7195 школ, з іх
1707 — сямігадовых і 759 — ся-
рэдніх. У школах займалася
1116,8 тыс. навучэнцаў, праца-
валі 40,7 тыс. настаўнікаў67. У га-
радах было ажыццёўлена ўсе-
агульнае сямігадовае навучанне.
Рэспубліка наблізілася да ажыц-
цяўлення яго і ў вёсцы. Значнае
развіццё атрымала сярэдняя
адукацыя.
Пераадоленне ў асноўным не-
пісьменнасці. Фарсіраваная рэ-
канструкцыя гаспадаркі, прымя-
ненне тэхнікі патрабавалі квалі-
фікаванай рабочай сілы. Побач з
развіццём адукацыі пераадолен-
не непісьменнасці і малапісьмен-
насці сярод дарослага насель-
ніцтва стала адной з асноўных
умоў ажыццяўлення інтэнсіўных
сацыяльна-эканамічных пера-
ўтварэнняў.
3 гэтаю мэтай, як і ў 20-ыя га-
ды, дзейнічала значная коль-
касць пунктаў пераадолення не-
пісьменнасці і школ для мала-
пісьменных. Да працы прыцяг-
валіся настаўнікі і студэнты, слу-
жачыя дзяржаўных устаноў,
камсамольскі актыў, вучні ста-
рэйшых класаў сярэдніх і сямі-
гадовых школ. Вялікую работу
праводзіла таварыства «Далоў
непісьменнасць», якое ў 1932 г.
налічвала 165 тыс. чалавек.
У канцы 1929 г. адначасова
з пераходам да так званай су-
цэльнай калектывізацыі па-
чаўся рэзкі ўздым работы па
пераадоленню непісьменнасці,
якая адразу стала прымаць фор-
мы паспешлівай кампаніі. Ства-
ралася вялікая колькасць новых
пунктаў па ліквідацыі непісьмен-
насці, у якія прыцягваліся мно-
гія тысячы працоўных. Коль-
касць слухачоў, якія наведвалі
пункты ліквідацыі непісьменнас-
ці, узрасла з 67,8 тыс. у 1928/29 г.
да 270,4 тыс. у 1929/30 г. Усяго
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
181
за тры гады колькасць іх склала
826 тыс. чал. Яшчэ 231,7 тыс.
наведвалі школы па ліквідацыі
малапісьменнасці68. Пры такім
росце не хапала ні памяшкан-
няў, ні падрыхтаваных кіраўні-
коў заняткаў. Кампанейшчына,
паказуха зніжалі якасць работы.
Затым тэмпы пераадолення
непісьменнасці ў рэспубліцы
значна знізіліся, а ў 1935—
1936 гг. гэтая работа амаль зусім
была спынена. Зацятым чы-
ноўнікам хацелася даказаць,
што непісьменнасць ужо злікві-
давана. Але хутка стала вядома,
што гэта далёка не так. Цяпер
больш увагі сталі звяртаць на
пераемнасць навучання і пашы-
рэнне школ для малаігісьменных,
у якіх замацоўваліся веды, атры-
маныя за першыя гады ву-
чобы.
Усяго за 1929—1939 гг. у лік-
пунктах займалася 1121,4 тыс.
чал., у школах для малапісь-
менных — 1289,1 тыс. Паколькі
слухачы лікпунктаў займаліся
1—2 гады, а ў школах для мала-
пісьменных 2—3 гады, то за
20 год у БССР каля аднаго міль-
ёна дарослых сталі пісьменнымі,
а больш 800 тыс. перасталі быць
малапісьменнымі. Гэта вялікае
дасягненне для рэспублікі, дзе
яшчэ ў 1920 г. 52,6 % насель-
ніцтва былі непісьменнымі. I ўсе
ж, па перапісу 1939 г., ва ўсход-
ніх абласцях рэспублікі непісь-
менных было 19,2 % насельніц-
тва69. Да пачатку Вялікай Ай-
чыннай вайны каля 85 % насель-
ніцтва ўсходніх абласцей БССР
былі пісьменнымі.
Культурна-асветніцкая рабо-
та. Ідэалагічная апрацоўка на-
рода. Сталінскі рэжым надаваў
вялікае значэнне выхаванню
адданых уладзе членаў грамад-
ства. Для гэтага выкарыстоўвалі
розныя сродкі — вусную прапа-
ганду, сістэму партыйна-палі-
тычнай і камсамольскай асветы,
друк, радыё, кіно і г. д. Важ-
най формай ідэйна-палітычнага
ўздзеяння на працоўных з’яўля-
лася масавая культурна-асвет-
ніцкая праца. Цэнтрамі яе былі
клубы і хаты-чытальні. 3 1928 па
1940 г. колькасць клубаў у рэс-
публіцы павялічылася з 266 да
1776, хат-чытальняў — з 461 да
1387. Пры іх ствараліся культур-
на-асветніцкія гурткі, была мас-
тацкая самадзейнасць. Асноўная
ўвага ў культурна-асветніцкай
працы звярталася на палітычную
прапаганду, у першую чаргу
сталінскіх уяўленняў аб сацыя-
лізме, распаўсюджанне адпавед-
ных палітычных ведаў. 3 1938 г.
яны падаваліся ў адпаведнасці
з «Кароткім курсам гісторыі
УКП(б)». 3 усталяваннем дык-
татуры Сталіна з яе адміністра-
цыйна-каманднай сістэмай кіра-
вання грамадствам ідэйна-палі-
тычная і культурна-асветніцкая
праца былі ім падпарадкаваны і
служылі сродкам іх ідэалагічна-
га апраўдання і ўмацавання.
Задачам ідэйна-палітычнага
ўздзеяння на народныя масы,
пашырэння іх навуковых і куль-
турных ведаў служылі бібліятэ-
кі. Калі ў 1929 г. у рэспубліцы
налічвалася 631 масавая біблія-
тэка з фондам 1,5 млн. кніг,
то ў 1940-ым — 3716 бібліятэк
з фондам 3,9 млн. кніг. Апрача
таго, у сельскай мясцовасці пра-
цавалі 1100 перасоўных біблія-
тэк. На аднаго жыхара рэспублі-
кі ва ўзросце больш 10 гадоў
182
Нарысы гісторыі Беларусі
прыходзілася ў сярэднім амаль
дзве кнігі. Гэта — значны зрух
у параўнанні з дарэвалюцыйным
часам, але да шырокага ка-
рыстання кнігамі ўсяго насель-
ніцтва было яшчэ далёка.
У 1938 г. у БССР выдавалася
199 рэспубліканскіх, абласных,
раённых і шматтыражных мяс-
цовых газет, у тым ліку 149 — на
беларускай мове. Агульны ты-
раж іх дасягнуў 976 тыс. экзем-
пляраў, або на 6 чалавек — адна
газета. Развівалася кнігавыда-
вецкая справа. Агульны тыраж
кніг, выданых у рэспубліцы, па-
вялічыўся з 2,2 млн. экземпляраў
у 1928 г. да 14,7 млн. экземпля-
раў у 1938 г., з іх на беларускай
мове — з 1,8 млн. да 12,3 млн.
экземпляраў70. На аднаго жыха-
ра рэспублікі ў год выдавалася
па 3 кніжкі. Усё шырэй увахо-
дзіла ў жыццё працоўных радыё
і кіно. У 1940 г. працавала
622 кінаўстаноўкі, або адна на
10 тыс. жыхароў.
Усе сродкі масавай інфарма-
цыі знаходзіліся пад жорсткім
ідэалагічным кантролем, які
ажыццяўлялі партыйныя і дзяр-
жаўныя органы, у тым ліку
спецыяльна створанае Галоўнае
ўпраўленне па справах літарату-
ры і выдавецтваў — Галоўліт.
Яго ідэалагічны націск пастаян-
на адчувалі работнікі друку.
У сістэматычных аглядах газет,
часопісаў, іншай друкаванай
прадукцыі гэты орган меў на
ўвазе перш за ўсе палітычны
бок. У аглядзе ад 11 лютага
1933 г. часопісаў «Шляхі калек-
тывізацыі», «Савецкая. краіна»,
«Паляўнічы Беларусі», «Тэхніка
ў масы» адзначалася, што ўся
ўвага была скіравана на выяў-
ленне, галоўным чынам, палітыч-
ных зрываў у рабоце, а таксама
на класава варожыя вылазкі71.
Ідэалагічны кантроль узмац-
няўся, што спрыяла стварэнню
абстаноўкі для масавых рас-
праў. Як паведамляў 17 верасня
1936 г. першы сакратар ЦК
КП(б)Б М. Ф. Гікала сакратару
ЦК УКП(б), старшыні НКУС
СССР М. I. Яжову, у выніку
выяўлення класава варожых
элементаў ад працы вызвалена
вялікая колькасць работнікаў
друку. Гэта стварыла выключна
вострую патрэбу ў іх. У рэспуб-
ліцы не хапала каля 70 кірую-
чых работнікаў друку. Нават у
Галоўліце з 12 адказных работ-
нікаў засталося толькі 2. Не бы-
ло начальніка, намесніка, 5 рэ-
«72
дактарау .
У гэтых умовах да кантролю
за друкам і пошуку «кампрама-
ту» нярэдка прыцягваліся па-
заштатнікі. Так, групай выклад-
чыкаў Інстытута народнай гас-
падаркі ў маі 1937 г. былі пра-
рэцэнзаваны артыкулы па пы-
таннях планавання, змешчаныя
ў часопісе «Сацыялістычнае бу-
даўніцтва» за апошнія 10—12 га-
доў. Рэцэнзенты зыходзілі з та-
го, што матэрыялы могуць мець
значэнне для выкрыцця дзейнас-
ці выяўленых, а магчыма, яшчэ
і не выяўленых шкоднікаў. У рэ-
цэнзіі названы дзесяткі аўтараў,
якія выступалі ў часопісе і
выказвалі погляды, не зусім су-
падаючыя з афіцыйнай лініяй •
Такая практыка ў той час
атрымала шырокае распаўсю-
джанне. Усе, што выдавалася,
было жорстка сарыентавана на
падтрымку партыйна-дзяржаў-
най палітыкі. Адбывалася масі-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
183
раванае ўздаеянне на свядо-
масць насельніцтва. У выніку
ствараўся пэўны стэрэатып мыс-
лення, які забяспечваў адаб-
рэнне і падтрымку афіцыйнай
лініі.
Фарміраванне беларускай ін-
тэлігенцыі і рэпрэсіі супраць яе.
3 пераходам да фарсіраваных
сацыяльна-эканамічных пера-
ўтварэнняў і тэхнічнай рэкан-
струкцыі гаспадаркі значна
павялічылася патрэба ў. інжы-
нерна-тэхнічных кадрах, квалі-
фікаваных работніках культуры.
Аднак навучальныя ўстановы не
маглі забяспечыць патрэбы ў іх.
Каб хутчэй выправіць стано-
вішча, у пачатку 30-ых гадоў на
аснове некаторых факультэтаў
вышэйшых навучальных устаноў
быў створаны шэраг новых ін-
етытутаў, ў тым ліку Віцебскі,
Магілёўскі, Гомельскі настаўніц-
кія, Мінскія педагагічны, меды-
цынскі і інш. Усяго ў канцы
1932 г. у БССР налічвалася
31 вышэйшая навучальная ўста-
нова, там займалася 10,6 тыс.
студэнтаў.
Значнае развіццё атрымала
сярэдняя спецыяльная адука-
цыя. Былі адкрыты новыя сель-
скагаспадарчыя, індустрыяль-
ныя, педагагічныя і іншыя ся-
рэднія спецыяльныя навучаль-
ныя ўстановы. Павялічыўся на-
бор навучэнцаў. У 1932 г. у рэс-
публіцы было 104 тэхнікумы,
У якіх займалася 19,7 тыс. чала-
век.
Па-ранейшаму важная роля ў
падрыхтоўцы да паступлення ў
ВНУ і тэхнікумы надавалася
рабочым факультэтам. Калі ў
1928/29 навучальным годзе ў
рэспубліцы было 7 рабфакаў з
1,3 тыс. вучняў, то ў 1932 г.—
50 з 10,9 тыс. чалавек74. Яны
давалі каля трэцяй часткі ўсіх
паступаючых у вышэйшыя і ся-
рэднія навучальныя ўстановы.
3 цягам часу па меры росту
колькасці сярэдніх школ, якія
давалі больш глыбокія веды, лік
рабфакаў стаў змяншацца.
Драбленне і вузкая спецыялі-
зацыя навучальных устаноў,
праведзеныя ў пачатку 30-ых га-
доў, былі памылковымі, бо вы-
клікалі аслабленне вучэбна-ма-
тэрыяльнай базы, распыленне
выкладчыцкіх сіл, што адмоўна
ўплывала на падрыхтоўку спе-
цыялістаў. Таму было вырашана
аб’яднаць шэраг вышэйшых і
сярэдніх спецыяльных навучаль-
ных устаноў у больш буйныя.
У ліпені 1933 г. быў створаны
Беларускі політэхнічны інсты-
тут. У 1937 г. на яго 8 факуЛь-
тэтах і аддзяленнях навучалася
каля 1700 студэнтаў. У выніку
аб’яднання некалькіх сельска-
гаспадарчых інстытутаў у 1933 г.
быў адноўлены Горацкі сельска-
гаспадарчы інстытут. У тым жа
годзе створаны Інстытут народ-
най гаспадаркі ў Мінску.
У 1933/34 навучальным годзе
настаўніцкія інстытуты ў Гомелі,
Віцебску, Магілёве былі ператво-
раны ў чатырохгадовыя педа-
гагічныя інстытуты, а ў 1935—
1936 гг. адкрыты 4 новыя на-
стаўніцкія інстытуты. Значна па-
шырылася завочнае навучанне,
хаця ўзровень падрыхтоўкі спе-
цыялістаў тут быў ніжэйшым,
чым на стацыянары.
На працягу 30-ых гадоў у вы-
шэйшых і сярэдніх навучальных
установах былі падрыхтаваны
184
Нарысы гісторыі Беларусі
каля 60 тысяч спецыялістаў. Па
свайму паходжанню ў болыпасці
гэта выхадцы з рабочых і сялян.
Але ў асяроддзі беларускай са-
вецкай інтэлігенцыі мала заста-
лося прадстаўнікоў папярэдняга
пакалення: яны былі знішчаны
сталінскай рэпрэсіўнай машы-
най. У яе трапілі і многія з мала-
дых. Распачатыя яшчэ ў канцы
20-ых гадоў, сталінскія рэпрэсіі
асабліва ўзмацніліся ў 1937—
1938 гг. Многія тысячы спецыя-
лістаў без усялякіх падстаў па
самых недарэчных, сфабрыка-
ваных абвінавачваннях, былі
арыштаваны і сасланы на поўнач
і ва ўсходнія раёны краіны. Мно-
гія расстраляны на месцы, у
Мінску і іншых гарадах Белару-
сі. Рэпрэсіям была падвергнута
значная частка інтэлігенцыі.
Размах праследаванняў быў такі,
што ў сярэдзіне 1938 г. у органах
НКУС БССР меўся кампраме-
туючы матэрыял на 49 з 83 вы-
кладчыкаў Мінскага педагагіч-
нага інстытута75. Не лягчэйшым
было становішча выкладчыцкіх
кадраў і ў іншых установах.
Гэтыя расправы абяскровілі бе-
ларускую інтэлігенцыю, падар-
валі яе творчыя сілы, моцна за-
тармазілі на многія гады куль-
турнае развіццё.
У перадваенныя гады пад-
рыхтоўка спецыялістаў набыла
шырокія памеры. У 1939/40 на-
вучальным годзе ва ўсходніх аб-
ласцях БССР дзейнічалі 22 вы-
шэйшыя і 102 сярэднія спе-
цыяльныя навучальныя ўстано-
вы, у якіх займалася 49 тыс.
студэнтаў. На 1 студзеня 1941 г.
у БССР працавалі 27,7 тыс. спе-
цыялістаў з вышэйшай і каля
60 тыс. з сярэдняй адукацыяй.
Паколькі забяспечанасць кад-
рамі спецыялістаў гаспадаркі і
культуры заставалася недастат-
ковай, у дзяржаўныя і гаспадар-
чыя органы, устанбвы культуры і
пачатковыя школы ў значных
памерах, пасля невялікай пад-
рыхтоўкі і нават без яе, пры-
цягваліся работнікі з агульнай
сярэдняй і сямігадовай адука-
цыяй. Яны складалі больш
’/з працаўнікоў разумовай пра-
цы. Эфектыўнасць іх работы не
магла быць высокай.
Рэгламентацыя навуковых да-
следаванняў. Інтэнсіўная інду-
стрыялізацыя і суцэльная ка-
лектывізацыя патрабавалі наву-
ковага забеспячэння. Але ў кан-
цы 20-ых і асабліва ў 30-ыя гады
гэта стала прымаць выразна два-
істы характар. 3 аднаго боку,
выдзяляліся ўсё большыя сродкі
на стварэнне навуковых устаноў
і падрыхтоўку кадраў, што мела
станоўчае значэнне. А з другога,
з усталяваннем адміністрацый-
на-камандных метадаў кіраван-
ня ўзрастала практыка грубага
ўмяшання партыйных і дзяр-
жаўных органаў у вырашэнне
навуковых праблем, асабліва ў
грамадскіх навуках. У дзейнасць
навуковых калектываў уносі. я
падазронасць, недавер. За' і
пайшлі беспадстаўныя абв
вачванні і рэпрэсіі.
Задачы развіцця навукі ў
БССР заставаліся надзвычай
актуальнымі, бо стан яе яшчэ
быў далекі ад патрабаванняў
часу і ад узроўню навукі ў
галоўных навуковых цэнтрах
СССР. Навука ў рэспубліцы пе-
ражывала перыяд станаўлення.
Вядучая роля ў ёй належала
Беларускай акадэміі навук.
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
185
!. 3. Сурта — прэзідэнт АН БССР.
У першыя гады яе існавання
працягвалася фарміраванне ар-
ганізацыйнай структуры. Адкры-
валіся новыя навукова-даслед-
чыя інстытуты і іншыя ўстано-
вы, умацоўвалася іх матэрыяль-
ная база. У 1931 г. створаны
інстытуты філасофіі, фізіка-
тэхнічны, аграхімічны, біялагіч-
ны, эканомікі, савецкага будаў-
ніцтва і права, літаратуры і
мастацтва. У тым жа годзе
адкрыты Цэнтральны батанічны
сад.
У 1932 г. у складзе Акадэміі
навук рэспублікі налічвалася
14 навукова-даследчых інстыту-
гаў. У іх працавала 22 права-
ізейных члены БелАН, 150
чавуковых работнікаў. Усяго ў
ээспубліцы было 40 навукова-
П. Я. Панкевіч.
даследчых устаноў, у якіх было
занята каля 1500 навуковых
работнікаў76. 3 мэтай падрых-
тоўкі навуковых кадраў у 1931 г.
была створана аспірантура.
Толькі ў 1931—1934 гг. аспіран-
туру акадэміі закончылі каля
100 чал.
Непапраўны ўрон навуковым
кадрам і навуцы Савецкай Бела-
русі нанеслі сталінскія рэпрэсіі.
Першая хваля пачалася ў канцы
1929 — пачатку 1930 г., калі раз-
гарнулася кампанія супраць так
званага нацыянал-дэмакратызму
(аб гэтым ішла размова вы-
шэй).
Яшчэ больш шматлікімі і ня-
шчаднымі сталі расправы над
вучонымі ў час масавых рэпрэ-
сій 1937—1938 гг. Без усялякіх
186
Нарысы гісторыі Беларусі
I. I. Замоцін.
падстаў, па паклепніцкіх дано-
сах і сфабрыкаваных абвінавач-
ванНях былі арыштаваны: прэзі-
дэнт АН БССР I. 3. Сурта, віцэ-
прэзідэнт В. К. Шчарбакоў, не-
адменны сакратар П. Я. Панке-
віч, былы прэзідэнт АН БССР
П. В. Горын, акадэмікі Я. М.
Афанасьеў, Ц. Л. Бурстын, Т. Ф.
Домбаль, I. I. Замоцін, 3. X.
Жылуновіч (Цішка Гартны),
С. Ю. Матулайціс, I. А. Пятровіч,
В. А. Сярбента, многія супрацоў-
нікі АН БССР. Як паведамляў
25 чэрвеня 1938 г. у ЦК УКП(б)
старшыня НКУС БССР Насед-
кін, на працягу 1937-—1938 гг. у
Акадэміі навук было арыштавана
57 чалавек. Фактычна была згор-
нута падрыхтоўка кадраў. Калі
ў 1934 г. у акадэміі навучаліся
3. X. Жылуновіч.
139 аспірантаў, дык у 1938 г.—
толькі 6. Рашэннем бюро ЦК
КП(б)Б у 1938 г. інстытуты фізі-
ка-тэхнічны, філасофіі і эканомі-
кі былі ліквідаваны шляхам рэ-
арганізацыі ці зліцця з іншымі
ўстановамі77.
У выніку цэлыя навуковыя
напрамкі фактычна былі закры-
ты. Ад гэтых страт беларуская
навука не магла ачуняць дзесяткі
гадоў, хоць у выніку ўзмоцненай
падрыхтоўкі навуковых кадраў у
1939—1940 гг. колькасць іх у
рэспубліцы ўзрасла. 14 акадэмі-
каў, 17 членаў-карэспандэнтаў
былі абраны ў красавіку 1940 г.
Акадэмікамі сталі фізік М. С.
Акулаў, біяхімік Ц. М. Годнеў,
генетык і селекцыянер А. Р.
Жэбрак, хімікі С. М. Ліпатаў і
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
/87
М. А. Прылежаеў, гісторык У. М.
Перцаў і інш. У пачатку 1941 г.
у Акадэміі навук БССР працава-
ла 27 акадэмікаў і 23 члены-
карэспандэнты, 46 дактароў і 67
кандыдатаў навук. У гэты час у
рэспубліцы дзейнічала 51 наву-
ковая ўстанова.
Намаганні вучоных рэспублікі
былі скіраваны ў першую чаргу
на вывучэнне вытворчых сіл,
распрацоўку навуковых праблем
прыкладнога характару, пытан-
няў грамадазнаўства. Меліся і
значныя дасягненні. Геолагі пра-
водзілі работу па вывучэнню гід-
раэнергетычных рэсурсаў, тэры-
торыі рэспублікі, яе падземных
вод. Былі складзены геалагічныя
карты, адкрыты новыя радо-
вішчы карысных выкапняў, сы-
равіны для вытворчасці будаўні-
чых матэрыялаў.
Важнае значэнне мелі дасле-
даванні праблем арганічнай і
неарганічнай хіміі, лесахіміі. На-
маганні вучоных у галіне сель-
скай гаспадаркі былі скіраваны
на вывучэнне глебавага покрыву,
севазваротаў, селекцыі сельска-
гаспадарчых культур, эфектыў-
насці выкарыстання ўгнаенняў.
Шмат увагі надавалася вывучэн-
ню флоры і фауны Беларусі,
а таксама даследаванням па
іншых напрамках.
На развіццё навукі разбу-
ральна ўздзейнічалі ўсталяванне
культу асобы Сталіна, палітыч-
ныя рэпрэсіі. Асабліва цяжка
гэта адбілася на стане грамад-
скіх навук. У прыватнасці, у гіс-
торыі навязваліся вульгарна-
сацыялагічныя трактоўкі гра-
мадскіх працэсаў. У этнаграфіі
адмаўляліся ад вывучэння побы-
ту сялянства. Творчую думку
вучоных паралізаваў страх быць
абвінавачаным у шкодніцтве.
Што з навуковай прадукцыі не
адпавядала афіцыйным устаноў-
кам — забаранялася. У акадэ-
мічным Інстытуце эканомікі з
44 тэм, распрацаваных у 1932—
1937 гг., надрукаваны былі 24,
з якіх забаронены 17. За гэты ж
час у Інстытуце гісторыі з запла-
наваных 97 навуковых прац вы-
даны 10, але 7 з іх — канфіска-
ваны. У Інстытуце літаратуры і
мовы ў тыя ж гады з вызначаных
для друку 103 тэм выйшла 19,
але 16 аказаліся забароненымі78.
Такім чынам, развіццё навукі ў
БССР у 30-ыя гады было вельмі
складаным і драматычным. Хоць'
вызначыліся яе асноўныя на-
прамкі, склаліся кадры вучоных,
але ва ўмовах сталінскай дыкта-
туры і культу асобьі па іх быў
нанесены моцны ўдар. Аб-
ставіны ўсеагульнай падазронас-
ці моцна' абмяжоўвалі творчыя
магчымасці. I ўсе ж дзейнасць
навуковых устаноў і многіх вучо-
ных адзначалася дасягненнямі
па шэрагу галін навукі.
Стан літаратуры і мастац-
тва. У пачатку 30-ых гадоў
беларуская літаратура апыну-
лася ў новых, значна больш
складаных умовах. Абвастрэнне
ідэалагічнай барацьбы, узмац-
ненне культу асобы Сталіна не
маглі не адбіцца на яе стане і
развіцці. Націск на літаратараў
пачаў узмацняцца. Адной з
праяў гэтага з’явілася пастанова
ЦК КП(б)Б «Аб фактах пра-
сочвання класава варожых, на-
цыянал-дэмакратычных уплываў
у мастацкай літаратуры БССР».
Яна была прынята 28 студзеня
1933 г. і азначала пачатак новага
188
Нарысы гісторыі Беларусі
націску на беларускую нацыя-
нальную інтэлігенцыю, Выкон-
ваючы пастанову, партыйныя і
савецкія органы пачалі шырокую
кампанію па ліквідацыі «класа-
ва варожых» настрояў, па вы-
нішчэнню «нацдэмаўшчыны».
Каб злучыць творчыя сілы
пісьменнікаў, скіраваць іх дзей-
насць на падтрымку разгорнутых
сацыяльна-эканамічных пера-
ўтварэнняў і яшчэ больш падпа-
радкаваць свайму ўплыву, ста-
лінскае кіраўніцтва вырашыла
зліквідаваць існуючыя пісьмен-
ніцкія арганізацыі і аб’яднаць
усіх пісьменнікаў, якія падтрым-
лівалі платформу савецкай ула-
ды, у адзін саюз савецкіх пісь-
меннікаў.
На працягу 1932—1934 гг.
была ажыццеўлена перабудова
пісьменніцкіх арганізацый. У
чэрвені 1934 г. у Мінску ад-
быўся першы з’езд пісьменнікаў
Беларусі. Гэта была значная
грамадска-палітычная падзея.
Аднак асноўныя дакладчыкі —
М. Клімковіч, Д. Конік, Я. Бран-
штэйн, А. Кучар,— імкнучыся
правесці афіцыйную лінію, тэн-
дэнцыйна ацэньвалі творчасць
літаратараў, а шмат што са ство-
ранага імі ў 20-ыя гады адвяргалі
як праявы наццэмаўшчыны і
антысаветызму. З’езд выбраў
праўленне саюза і тым самым
закончыў утварэнне адзінай
пісьменніцкай арганізацыі ў рэс-
публіцы. У жніўні гэтага ж года ў
Маскве адбыўся першы Усеса-
юзны з’езд савецкіх пісьменнікаў.
3 асноўным дакладам на ім вы-
ступіў М. Горкі. З’езд вызначыў
задачы літаратуры, шляхі іх
ажыццяўлення. Асноўным мета-
дам савецкай літаратуры быў
прызнаны метад сацыялістычна-
га рэалізму.
Ідэя стварэння грамадства са-
цыяльнай справядлівасці, энту-
зіязм працоўных служылі кры-
ніцай узнёсласці думак і пачуц-
цяў літаратараў. Аднак метад
сацыялістычнага рэалізму стаў
выкарыстоўвацца ддя таго, каб
сканцэнтраваць увагу на распа-
чатых пераўтварэннях і адцяг-
нуць яе ад цяжкасцей, нястач
і тым больш пралікаў і злачын-
стваў кіраўніцтва. Услаўленне
дасягненняў павінна было адвес-
ці цені ад лідэраў ці прыкрыць
цяжкае, негатыўнае. На справе
новы метад у многім стаў срод-
кам замазвання недахопаў, пры-
харошвання рэчаіснасці.
Асабліва балюча і разбуральна
на стане літаратуры адбіліся
масавыя рэпрэсіі ў адносінах да
яе дзеячаў. Рэпрэсіям падверглі-
ся А. Александровіч, С. Барана-
вых, А. Вольны, П. Галавач,
У. Галубок, М. Гарэцкі, Ц. Гарт-
ны, Ю. Гаўрук, С. Грахоўскі,
А. Гурло, У. Дубоўка, А. Дудар,
М. Зарэцкі, А. Звонак, В. Каваль,
Т. Кляшторны, Ю. Лявонны,
В. Маракоў, Б. Мікуліч, А. Мрый,
Я. Неманскі, Я. Пушча, Я. Скры-
ган, Ю. Таўбін, С. Шушкевіч,
У. Хадыка, М. Хведаровіч,
М. Чарот і інш. Болыпасць з іх
загінула.
I ўсё ж у цяжкія 30-ыя гады
працягвалі працаваць Я. Купала,
Я. Колас, А. Астрэйка, П. Броў-
ка, П. Глебка, А. Жаўрук, А. Ку-
ляшоў, М. Лужанін. У літаратуру
прыйшлі Э. Агняцвет, А. Бачыла,
А. Бялевіч, В. Вольскі, М. Кала-
чынскі, М. Клімковіч, У. Краў-
чанка, Р. Няхай, П. Панчанка,
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
189
рэцкі.
А. Гурло.
А. Стаховіч, М. Сурначоў, А.
Ушакоў і іншыя.
Ідэалагічны націск не мог не
адбіцца на стане літаратуры. На-
ват тэматыка і змест некаторых
мастацкіх твораў прынялі ня-
пэўны характар, іх можна ха-
рактарызаваць па-рознаму. Гэта
было звязана перш за ўсё з
практыкай раздзьмухоўвання
класавага падыходу, ацэнкі
амаль усіх з’яў грамадскага
жыцця праз яго павялічаную
прызму. Адказваючыся ад пра-
змернай узнёсласці, характэрнай
для 20-ых гадоў, літаратура як
быццам стала больш грунтоўна
адлюстроўваць рэчаіснасць. Але
тая аднабокасць, якая навязва-
лася літаратуры сталінскім кі-
раўніцтвам, крайнасцямі ідэала-
гічнай барацьбы, адмоўна адбі-
валася на яе змесце і мастацкім
узроўні. На хвалі агульных за-
хапленняў рэальнымі і ўяўнымі
дасягненнямі ў будаўніцтве са-
цыялізму, пад уздзеяннем мета-
ду сацыялістычнага рэалізму
літаратура часта адыходзіла
ад праўдзівага адлюстравання
жыцця, станавілася на пазіцыі
яго ўсхвалення, згладжвання не-
дахопаў.
Літаратурныя героі сталі рэз-
ка падзяляцца на станоўчых і
адмоўных. 3 бядняцкага ася-
роддзя знікаюць персанажы
гультаёў і п’яніц. Антыподамі
станоўчых персанажаў нярэдка
аказваліся тыя, хто належаў да
непралетарскіх пластоў насель-
ніцтва. У творах з’явілася цімат
190
Нарысы гісторыі Беларусі
маралізатарства. Сюжэтнае дзе-
янне перастала залежаць ад
логікі развіцця характару героя.
Усё часцей яго вызначала нізка
падзей. Увага да чалавечай асо-
бы, яе грамадзянскіх правоў бы-
ла ў значнай ступені страчана.
Наглядаліся праяўленні дэгума-
нізацыі літаратуры79.
Аднак тэматыка твораў усё ж
засталася разнастайнай. Змены
ў вёсцы знайшлі адлюстраванне
ў раманах «Язэп Крушынскі»
3. Бядулі, «Вязьмо» М. Зарэц-
кага, «Мядзведзічы» К. Крапівы
і інш. Распрацоўвалася тэма
адносін паміж людзьмі, змянен-
няў у грамадскай свядомасці.
Асабліва шмат увагі гэтаму
надавалася ў рамане «Трэцяе
пакаленне», аповесці «Люба
Лук’янская» К. Чорнага. Зва-
рочваючыся да рэвалюцыйнага
мінулага, Я. Колас напісаў апо-
весць «Дрыгва», К. Чорны —
раман «Бацькаўшчына».
У прадчуванні набліжэння
вайны і будучых выпрабаванняў
беларускія пісьменнікі ў канцы
30-ых гадоў - усё больш увагі
ўдзялялі тэме абароны Радзімы,
барацьбы супраць фашысцкай
небяспекі. Яна знайшла адлю-
страванне ў паэме А. Куля-
шова «Баранаў Васіль», аповесці
Э. Самуйлёнка «Тэорыя Кален-
брун» і інш. Яркі водгук у літа-
ратуры Савецкай Беларусі атры-
мала ўз’яднанне беларускага на-
рода ў верасні 1939 г., якому
прысвяцілі свае творы Я. Купа-
ла, Я. Колас, П. Броўка, П. Пан-
чанка. Яны горача віталі гэтую
гістарычную падзею.
У драматургіі з п’есамі высту-
палі Я. Колас, 3. Бядуля,
П. Глебка, В. Вольскі, М. Клім-
ковіч, Э. Самуйлёнак і інш. Знач-
най падзеяй было з’яўленне ў
1939 г. камедыі К. Крапівы «Хто
смяецца апошнім», у якой ня-
шчадна высмейваліся аванту-
рысты, паклёпнікі, ілжэвучоныя,
а праз гэта і тыя абставіны, што
іх параджалі. Супраць адмоўных
з’яў жыцця былі накіраваны і
яго байкі.
У складаных умовах, як і ўся
культура, развівалася ў 30-ыя
гады мастацтва Беларусі. 3 адна-
го боку, на яго ўздзейнічалаі
самаадданая праца народа, аб-і
вешчаная ідэя пабудовы нова-
га ладу. 3 другога, палітычныя
ўмовы падганялі творчасць пад
абмежаваныя схемы, падпарад-
коўваючы ідэалагічным мэтам
усхвалення сталінскай дыкта-
туры. Як і ў літаратурнай твор-
часці, класавы падыход, ін-
шыя палітычныя прынцыпы ўсё
болып дамініравалі ў розных га-
лінах мастацтва. Рэпрэсіі такса-
ма не абышлі яго дзеячаў.
Нягледзячы на складаныя
ўмовы, мастацтва БССР і ў гэты
час не стаяла на месцы. Лепшыя
творы неслі народу духоўныя
вартасці, мастацкае асэнсаванне
рэчаіснасці. Вядучае месца ся-
род тэатральных калектываў па-
ранейшаму займаў Першы Бела-
рускі драматычны тэатр, дзе
яшчэ ў 20-ыя гады склаўся твор-
чы калектыў, выраслі таленаві-
тыя акцёры, ігра якіх глыбока
хвалявала гледача. На сцэне
тэатра ставіліся п’есы тагачас-
ных драматургаў і класікаў. У лі-
ку лепшых пастановак тэатра —
«Запяюць верацёны» Е. Мірові-
ча, «Гута» Р. Кобеца, «Разлом»
Б. Лаўранёва, «Жыццё кліча»
У. Біль-Белацаркоўскага, «Пла-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
191
тон Крэчат», «Гібель эскад-
ры» А. Карняйчука, «Апошнія»
М. Горкага, «Ваўкі і авечкі»
А. Астроўскага і некаторыя
іншыя пастаноўкі.
Расло сцэнічнае майстэрства
артыстаў Другога Беларускага
драмтэатра ў Віцебску. У тэатры
выраслі таленавітыя артысты
П. Малчанаў, А. Ільінскі, Р. Ка-
шэльнікава, М. Звездачотаў,
У. Сяргейчык, А. Радзялоўская,
П. Іваноў. Пастаноўка спектак-
ляў «Вайна — вайне» Я. Коласа,
«Павел Грэкаў» па п’есе Б. Вой-
цехава і Л. Ленча і іншыя з’яві-
ліся значным творчым дасягнен-
нем тэатра.
Значную работу па культур-
наму абслугоўванню жыхароў
вёскі праводзіў Беларускі ван-
дроўны тэатр пад кіраўніцтвам
У. Галубка. У 1932 г. ён быў
рэарганізаваны ў Трэці Беларус-
кі драмтэатр у Гомелі.
У 30-ыя гады былі створаны
Рускі др'аматычны тэатр у Мін-
ску, тэатры рабочай моладзі ў
Мінску, Гомелі і Віцебску, Тэатр
юнага гледача ў Мінску.
Працягвалася станаўленне
музычнага мастацтва Беларусі.
Гэтаму садзейнічала адкрыццё
ў 1932 г. Беларускай дзяржаўнай
кансерваторыі, у 1933 г.— Бела-
рускага тэатра оперы і балета,
у 1937 г.— Беларускай дзяржаў-
най філармоніі. Авалодваючы
класічнай спадчынай, калектыў
тэатра оперы і балета павышаў
Узровень свайго мастацкага май-
стэрства. У тэатры выраслі
здольныя артысты Л. Алек-
сандроўская, Р. Млодак, С. Дру-
кер, М. Дзянісаў, I. Мурамцаў,
I. Балоцін, Л. Аляксеева, 3. Ва-
сільева, А. Нікалаева, В. Калі-
У. Галубок.
ноўскі, С. Дрэчын, П. Бароўскі
і інш.
Кампазітары запісвалі і апра-
цоўвалі народныя песні, стварылі
многа новых. Некаторыя з іх —
«Бывайце здаровы» I. Любана,
«Вечарынка ў калгасе» С. Палон-
скага — сталі шырока вядомы-
мі. Беларускія кампазітары бра-
ліся і за стварэнне значных
музычных твораў. У 1936—
1938 гг. напісаны оперы «Кветка
шчасця» А. Туранкова, «У пу-
шчах Палесся» А. Багатырова,
«Міхась Падгорны» Я. Цікоцка-
га, якія ў наступныя гады былі
пастаўлены на сцэне. У іх пака-
заны народ, які ўзняўся на ба-
рацьбу за свае вызваленне, рас-
крыты вобразы яго прадстаўні-
коў. Тады ж з’явіўся першы бе-
192
Нарысы гісторыі Беларусі
ларускі балет «Салавей»
М. Крошнера.
У сувязі з патрабаваннем часу
і афіцыйнай прапаганды вядучае
месца ў кінематаграфіі рэспуб-
лікі займала гісторыка-рэвалю-
цыйная тэматыка. Першым гука-
вым фільмам стаў «Пераварот»,
пастаўлены ў 1930 г. Ю. Тары-
чам. Былі вядомы фільмы «Пер-
шы ўзвод», «Залатыя агні»
У. Корж-Сабліна, прысвечаныя
рабочаму класу, «Балтыйцы»
А. Файнцымера, у якім адлю-
страваны падзеі грамадзянскай
вайны, і інш.
Складаныя грамадска-палі-
тычныя абставіны наклалі адбі-
так і на выяўленчае мастацтва.
Як і ў іншых галінах культуры,
развіццё яго праходзіла пад зна-
кам пераходу да метаду сацыя-
лістычнага рэалізму і нясло на
сабе яго недахопы. I. Ахрэмчык
стварыў карціны «Торф ддя
Асінбуда», «Уступленне Чырво-
най Арміі ў Мінск», В. Вол-
каў —, «Днепрабуд», «Малацьба
ў калгасе», М. Філіповіч — «1905
год у Мінску», «Трактары ў вёс-
цы», Я. Красоўскі — «Трамвай у
рабочым квартале» і інш.
Прыкметным ростам адзна-
чалася творчасць беларускіх
скульптараў. А. Грубэ стварыў
работу «Трактарыстка», А. Бра-
зер — «Кастусь Каліноўскі»,
А. Глебаў — скульптурную кам-
пазіцыю «Выгнанне белацаля-
каў», А. Арлоў — скульптурную
групу «Пагранічнік і калгасніца»,
3. Азгур — бюсты Я. Купалы,
Я. Коласа, 3. Бядулі, С. Арджа-
нікідзе і інш.
Архітэктары распрацавалі шэ-
раг праектаў грамадскіх і жылых
будынкаў у Мінску, іншых гара-
дах рэспублікі. Некаторыя з іх
з’явіліся істотным архітэктур-
ным дасягненнем. Паводле пра-
екта I. Лангбарда ў 1930—
1934 гг. у Мінску быў пабудава-
ны Дом урада, у 1934—
1935 гг.— Дом Чырвонай Арміі,
у 1935—1937 гг.— будынак тэа-
тра оперы і балета. Па праекту
А. Воінава ўзвялі гасцініцу «Бе-
ларусь». Гэта быў першы вопыт
у засваенні новых метадаў бу-
даўніцтва на Беларусі.
Побач з прафесійным мастац-
твам у рэспубліцы развівалася
народная творчасць. У гарадах і
весках, пры палацах культуры,
клубах, хатах-чытальнях і ін-
шых культурна-асветных уста-
новах працавалі тысячы сама-
дзейных, музычных, харавых,
драматычных і літаратурных
гурткоў. Многія з іх заслужана
карысталіся папулярнасцю ся-
род насельніцтва. Ва ўсіх галінах
мастацтва ўсё болыпае месца
займала праслаўленне Сталіна,
якое станавілася абавязковым.
Такім чынам, у 30-ыя гады
Савецкая Беларусь прайшла
складаны, супярэчлівы, у многім
драматычны шлях культурнага
развіцця, адзначаны як дасяг-
неннямі, так і балючымі страта-
мі. Значныя вынікі былі ў народ-
най адукацыі — ажыццёўлена
ўсеагульнае пачатковае і ў ас-
ноўным сямігадовае навучанне,
многа зроблена па ліквідацыі
непісьменнасці і ў падрыхтоўцы
кадраў спецыялістаў. Але ўмовы
сталінскай дыктатуры абмяжоў-
валі працэс культурнага развіц-
ця. Масавыя рэпрэсіі выключылі
з творчай працы многіх работ-
нікаў навукі і культуры, нанеслі
непапраўны ўрон усёй інтэліген-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
193
цыі, што знізіла інтэлектуальны затармазіла яго паступальнае
стан беларускага народа, моцна развіццё.
5. Рэгламентацыя
грамадска-палітычнага жыцця
Адкрытае і тайнае. Адносна
дэмакратычнае развіццё сацы-
яльна-эканамічных і грамадска-
палітычных працэсаў у краіне,
характэрнае ддя пачатку і сярэ-
дзіны 20-ых гадоў, прыняло пад
іх канец і асабліва ў пачатку
30-ых гадоў выразна акрэсленыя
камандна-адміністрацыйныя ры-
сы. Перш за ўсё гэта праявілася
ў эканоміцы, пераважна ў пры-
мусовым ажыццяўленні калек-
тывізацыі сельскай гаспадаркі.
Такія падыходы не маглі не
накласці адбітак на змест, фор-
мы і метады правядзення розных
мерапрыемстваў. Яны сталі яшчэ
ў болыпай ступені рэгламента-
вацца. Паступова выпрацоўвала-
ся адзінства думак, якое рас-
цэньвалася афіцыйнай прапа-
гандай як вялікае дасягненне ў
сацыялістычным будаўніцтве, а
на самай справе было глумлен-
нем над дэмакратыяй, адыходам
ад яе, адным з праяўленняў
сталінскага дыктатарскага рэ-
жыму.
30-ыя гады — вельмі супярэч-
лівы час, у якім спалучыліся ў
неймаверным перапляценні пра-
цоўны энтузіязм народа і яго
:трах перад беззаконнем, вера ў
Сталіна і няведанне таго, што
іменна ён з’яўляўся галоўным
ніцыятарам, арганізатарам і на-
хняльнікам масавых рэпрэсій.
Гэта асабліва складаны пе-
ыяд у жыцці беларускага, як і
ішых народаў СССР. Ён адзна-
чаны гераічнай, самаадданай
працай, высокім пафасам ства-
рэнняў, бязмежнай працоўнай
ініцыятывай, усенародным пары-
вам да новага жыцця, узлётам
энергіі і энтузіязму пры нізкім
жыццёвым узроўні працоўных.
Гераізм быў характэрны для ўсіх
напрамкаў дзейнасці. Паўсюдна
раскрывалася магутная ства-
ральная сіла народа. I ў пра-
мысловасці, і на транспарце, і ў
сельскай гаспадарцы грымела
слава перадавікоў грамадскай
вытворчасці — ударнікаў і ста-
ханаўцаў. На іх раўняліся тыся-
чы працаўнікоў, стараліся перай-
маць іх метады работы, і гэта
хутка павялічвала шарэнгі нава-
тараў. У гэты час было зроблена
нямала смелых экспедыцый на
сушы, у паветры і на моры. Яны
дэманстравалі ўсяму свету вялі-
кія магчымасці савецкіх людзей.
Гэта быў узлёт народа, які ве-
рыў, што будаваў сацыялізм, з
энтузіязмам сустракаў кожную
працоўную перамогу і нястрым-
на імкнуўся да новых здзяйс-
ненняў.
У той жа час усё гэта ад-
бывалася ва ўмовах актыўнага
фарміравання і дзейнасці каман-
дна-адміністрацыйнай сістэмы і
культу асобы Сталіна, усталя-
вання яго асабістай улады, якая
ператварылася ў дэспатычнае
праўленне аднаго з самых кры-
вавых манархаў, хаця і было
прыкрыта дэмакратычнай заве-
Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
194
Нарысы гісторыі Беларусі
сай і адпаведнымі сацыялістыч-
нымі заклікамі. На самай жа
справе ўжо пачатак і сярэдзіна
30-ых гадоў сталі тым часам,
калі ў асноўным сфарміраваўся
культ асобы. Зрухі ў сацыяльна-
эканамічным жыцці ўсё больш
звязваліся з імем Сталіна, пралі-
кі і недахопы прыпісваліся
іншым.
Гэтыя два працэсы — энту-
зіязм народа і культ асобы —
ішлі адначасова. Першы — шы-
рока і адкрыта не толькі дая
народаў Савецкага Саюза, у тым
ліку беларускага, але і дая ўсяго
свету. Другі — адбываўся тайна,
быў схаваны за строга прасеянай
афіцыйнай інфармацыяй, агіта-
цыяй і прапагандай. Адбывалася
метадычная і масіраваная ідаа-
лагічная апрацоўка грамадства.
У галовы людзей настойл)ва
ўкаранялася думка аб бязгрэш-
насці і беспамылковасці вярхоў-
нага кіраўніка партыі і дзяр-
жавы.
У грамадстве былі створаны
абставіны, калі груба ігнаравалі-
ся правы чалавека. Паўсюдна
вышуквалі «ворагаў народа». За-
ахвочваліся даносы і паклёпы,
нават прадугледжвалася пака-
ранне за «неданасіцельства».
Усталёўвалася ўсеагульная па-
дазронасць. Каштоўнасць чала-
вечага жыцця ўсё болып зніжа-
лася. Ніхто не быў упэўнены ў
заўтрашнім дні. Кожны мог быць
арыштаваны па самай нязначнай
прычыне ці без яе. Усё гэта асаб-
ліва ўзмацнілася пасля забой-
ства 1 снежня 1934 г. С. М. Кі-
рава, папулярнага ў партыі і
народзе палітычнага дзеяча, чле-
на Палітбюро і сакратара ЦК
УКП (б), кіраўніка Ленінград-
скай партыйнай арганізацыі,
У другой палове 30-ых гадоў
культ асобы і звязаныя з ім без-
законне і рэпрэсіі атрымалі юры-
дычнае афармленне. Лютаўска-
сакавіцкі пленум (1937 г.) ЦК
УКП (б) прыняў парадаксаль-
ную, не маючую ніякай логікі
формулу аб тым, што па меры
ўмацавання сацыялізму класа-
вая барацьба ў краіне будзе
абвастрацца. Яе аўтарам быў
Сталін, і прапанаваў ён яе значна
раней. Спатрэбілася каля 10 га-
доў, каб стварыць у краіне такія
грамадска-палітычныя абставі-
ны, якія б дазволілі афіцыйна
прыняць гэтае абсурднае пала-
жэнне. Даная формула з’явілася
тэарэтычным абгрунтаваннем
усяго таго беззаконня, што тва-
рылася ў краіне. Асаблівасцю
грамадска-палітычнага жыцця
як у Беларускай ССР, так і ва
ўсёй дзяржаве ў 30-ыя гады бы-
ло і тое, што гэтыя дзве тэн-
дэнцыі — стваральная і рэпрэ-
сіўная — праяўляліся ўсё больш
выразна.
Да паказнога адзінадушша.
Як заўсёды ў грамадскім развіц-
ці, у 30-ыя гады назіралася
цесная сувязь паміж сацыяльна-
эканамічным і грамадска-палі-
тычным напрамкамі дзейнасці,
моцная залежнасць грамадскіх
спраў ад пераўтварэнняў у эка-
номіцы. Ілюстрацыяй да гэтага
можа быць пастанова Прэзідыу-
ма ЦВК БССР, якая была пры-
нята 27 студзеня 1930 г. Згодна
з ёю ў Беларускай ССР датэр-
мінова прызначаліся перавыба-
ры тых сельскіх Саветаў, якія не
спраўляліся з задачамі калекты-
візацыі і ліквідацыяй кулацтва
як класа. На аснове гэтага ра-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
195
іпэння былі праведзены перавы-
бары 61,9 % сельскіх Саветаў
рэспублікі. Дадзены паказчык
мог быць і большым, але вясною
1930 г. перавыбары былі спыне-
ны таму, што пачаўся масавы
выхад сялян з сельскагаспадар-
чых арцеляў. Пры гэтым не на-
глядалася якой-небудзь акрэс-
ленай заканамернасці ў машта-
бах выхадаў паміж мясцовасця-
мі, дзе былі пераабраны Саветы
ці яны працавалі ў папярэднім
складзе.
У вострай барацьбе праходзілі
выбары Саветаў у 1931 г. Гэта
было звязана ў першую чаргу з
вялікімі цяжкасцямі ў правя-
дзенні калектывізацыі і аргані-
зацыйна-гаспадарчым развіцці
калгасаў. Характэрна, што
ўплыў партыйных і савецкіх ар-
ганізацый на насельніцтва ў гэты
час знізіўся яшчэ болып у параў-
нанні з пачаткам калектывіза-
цыі, давер да іх палітыкі нярэдка
змяняўся сумненнямі, а ў часткі
насельніцтва і недаверам. Гэта
знаходзіла праяўленне і ў кан-
крэтных дзеяннях. У Копыль-
скім раёне, напрыклад, было
сарвана 50 перадвыбарных схо-
даў. Паменшылася колькасцься-
лян, якія прынялі ўдзел у выба-
рах Саветаў, з 59,5 % у папярэд-
нюю выбарчую кампанію да
56,5 %. Не быў абраны кожны
трэці кандыдат, рэкамендаваны
партыйнымі арганізацыямі і гру-
памі беднаты .
Але ў выніку масіраванай пра-
пагандысцкай работы і прымя-
нення націскных метадаў у цэ-
лым удалося дабіцца значнай
актыўнасці насельніцтва на вы-
барах. Удзел выбаршчыкаў у
галасаванні па гарадах і вёс-
ках Беларускай ССР дасягнуў
66,3 %.
Асабліва вялікае значэнне на-
давалася выбарам у Саветы, якія
праходзілі ў канцы 1934 г. Пасля
XVII з’езда УКП(б), дзе была
зроблена спроба змясціць Ста-
ліна з пасады генеральнага са-
кратара ЦК партыі, вярхоўнаму
кіраўніцтву патрэбны былі як
мага лепшыя іх вынікі. Таму ў
Беларускай ССР, як і ва ўсёй
дзяржаве, вялася масіраваная
прапаганда і агітацыя. У раёны
накіроўваліся шматлікія прад-
стаўнікі партыйных, савецкіх і
камсамольскіх органаў. Паўсюд-
на праводзіліся лекцыі, гутаркі,
вечары, мэтай якіх было заклі-
каць да ўсеагульнага ўдзелу ў
выбарах. Кіраўнікі гарадскіх і
сельскіх Саветаў рабілі справа-
здачы аб сваёй дзейнасці. Ужо
на гэтых сходах было дасягнута
высокае прадстаўніцтва выбар-
шчыкаў.
Да таго ж былі прыняты меры,
каб значна зменшыць колькасць
тых, хто быў пазбаўлены выбар-
чых правоў. У Беларускай ССР
іх удзельная вага ў складзе вы-
баршчыкаў знізілася з 7,3 %
у 1931 г. да 3,3%. Усё гэта
прывяло да таго, што выбары
мясцовых Саветаў у канцы
1934 г. прайшлі пры шырокім
удзеле насельніцтва. Агульны
паказчык па БССР дасягнуў у
сярэднім 92,3 %.
Такім чынам, ужо ў 1934 г.
быў зроблены значны крок на
шляху да стварэння сталінскага
аднадушша ў вырашэнні грамад-
ска-палітычных спраў. Яўка на
выбары стала вельмі высокай.
Гэты працэс быў закончаны ў
час выбарчых кампаній, якія
196
Нарысы гісторыі Беларусі
праходзілі на аснове новых
Канстытуцый Саюза ССР і Бе-
ларускай ССР. У час выбараў
у Вярхоўны Савет СССР, якія
адбыліся 12 снежня 1937 г., па
рэспубліцы на выбарчыя ўчасткі
з’явіліся 97,4 % выбаршчыкаў.
3 іх 98,7 % аддалі свае галасы за
кандыдатаў у Савет Саюза Вяр-
хоўнага Савета СССР і 98,4 % —
у Савет Нацыянальнасцей.
Прыкладна на такім жа ўзроў-
ні заставалася актыўнасць на-
сельніцтаа і ў час выбараў у Вяр-
хоўны Савет БССР, якія прайшлі
26 чэрвеня 1938 г. У іх удзель-
нічала 99,65 % выбаршчыкаў,
аддалі свае галасы за «кандыда-
таў блока камуністаў і беспар-
тыйных» 99,19 %. Амаль такія ж
паказчыкі былі і на выбарах у
мясцовыя Саветы дэпутатаў пра-
цоўных, якія адбыліся ў Бела-
рускай ССР 24 снежня 1939 г.81
Практычна ўсеагульны ўдзел у
выбарчых кампаніях і такое ж
усеагульнае аднадушша ў выказ-
ванні сваіх думак шляхам тайна-
га галасавання — вынік умаца-
вання адміністрацыйна-каманд-
най сістэмы і культу асобы —
гэтых двух важных узаемазвя-
заных бакоў сталінскага сацыя-
лізму. Яны практычна ўяўлялі
дыктатарскі рэжым асабістай
улады, не цярпелі ніякага інша-
думства, скоўвалі думкі і дзеянні
людзей, не давалі магчымасці
праяўляць тое, што выходзіла за
афіцыйныя межы. Ініцыятыва
падтрымлівалася толькі тады,
калі яна адпавядала партыйнаму
напрамку, і жорстка праследава-
лася за самыя нязначныя ад-
ступленні ад яго.
Аднак ва ўяўленні вярхоўнага
кіраўніцтва партыі і краіны да-
сягнутае адзінадушша ў выка-
званні савецкімі людзьмі сваіх
поглядаў было вялікдй перамо-
гай. Гаворачы пра вынікі выба-
раў у Вярхоўны Савет СССР і
Вярхоўныя Саветы саюзных рэс-
публік, Сталін у справаздачным
дакладзе XVIII з’езду УКП(б)
у сакавіку 1939 г. зазначыў:
«Вось дзе аснова трываласці
савецкага ладу і крыніца бяскон-
цай сілы савецкай улады»82. 3 гэ-
тага вынікае, што аднадумства
лічылася вышэйшым дасягнен-
нем сацыяльна-палітычнага раз-
віцця краіны. Пры гэтым сапраў-
дныя вартасці дэмакратыі,- вы-
працаваныя чалавецтвам, у раз-
лік не прымаліся.
Строга ў афіцыйным рэчышчы
працавалі і тыя грамадскія фар-
міраванні, якія ствараліся пры
Саветах. У адрозненне ад 20-ых
гадоў у іх дзейнасці была знач-
на большая заарганізаванасць,
адзінства падыходаў да спраў.
Гэта тлумачылася палітычнымі
абставінамі ў дзяржаве, жахам
перад магчымымі арыштамі і
рэпрэсіямі.
Ужо ў пачатку 30-ых гадоў
стала зразумелым, што асноў-
ныя грамадскія ўтварэнні пры
Саветах — камісіі не выкон-
ваюць сваю ролю, працуюць не-
здавальняюча. У пастанове Прэ-
зідыума ЦВК Беларускай ССР
ад 21 студзеня 1930 г. па
дакладу Магілеўскага акруговага
выканаўчага камітэта было ад-
значана, што ў многіх Саветах
камісіі працуюць кепска ці зусім
бяздзейнічаюць. Блізкае да гэта-
га было становішча і ў іншых
акругах. Зыходзячы з яго, Прэ-
зідыум ЦВК рэспублікі 28 чэрве-
ня 1931 г. прыняў рашэнне ска-
Пад сцягам пабудовы сацыямзму
197
саваць камісіі пры сельскіх і мес-
тачковых Саветах і стварыць за-
мест іх секцыі. Было распраца-
вана і зацверджана адпаведнае
палажэнне. Згодна з ім пры Са-
ветах ствараліся секцыі сацыя-
лістычнага пераўтварэння сель-
скай гаспадаркі, культурна-ас-
ветныя, сацыяльна-бытавыя, фі-
нансава-бюджэтныя, рабоча-ся-
лянскай інспекцыі, паляпшэння
ўмоў працы і быту жанчын. Калі
была неабходнасць, маглі ства-
рацца і іншыя секцыі. Згодна з
палажэннем колькасць прыцяг-
неных да працы ў секцыях
актывістаў павінна была быць
не менш, чым уваходзячых у іх
членаў Саветаў.
За кароткі час была праведзе-
на значная праца па стварэнню
секцый і наладжванню іх рабо-
ты. Ужо ў канцы 1931 г. у секцыі,
якія працавалі толькі пры сель-
скіх Саветах, уваходзіла каля
80 тыс. чалавек83. Да сярэдзіны
1935 г. гэтая колькасць вырасла
да 125,5 тыс. актывістаў. 3 іх
каля 60 % не з’яўляліся дэпута-
тамі Саветаў.
Адной з форм удзелу працоў-
ных у рабоце Саветаў былі дэ-
путацкія групы. Яны ўтвараліся
як пры гарадскіх, так і пры сель-
скіх Саветах. Ужо на пачатак
1932 г. у дэпутацкіх групах га-
Радскіх Саветаў Беларускай ССР
налічвалася болып як 5 тыс. ча-
лавек. Яшчэ шырэй дэпутацкія
Фупы былі распаўсюджаны ў
Сельскай мясцовасці. У сярэдзі-
Не 1936 г. іх колькасць дасягнула
аМаль 7 тыс. Яны аб’ядноўвалі
каля 80 тыс. членаў сельскіх
Саветаў.
. Удзел прадстаўнікоў насель-
НіЦтва ў рабоце сеКцый і дэпу-
тацкіх груп прывёў да росту
актыву Саветаў. Калі ў 1930 г.
у яго склад уваходзілі 155,5
тыс. чалавек, то ў наступным,
1931 г.— больш за 172 тыс.84
Значная колькасць актывістаў
зусім не азначае, што ўсе яны
працавалі на належным узроўні.
Але ў той жа час пэўная іх част-
ка ўсе ж была прыцягнута да
вырашэння мясцовых сацыяль-
на-эканамічных і грамадска-
палітычных спраў, уключана ў
той ці іншай ступені ў грамад-
скую дзейнасць.
Але гэты ўдзел шматтысячна-
га актыву ў грамадска-палітыч-
ным жыцці быў больш паказным,
чым дзейсным. Актывістам дару-
чалі займацца дробнымі справа-
мі. Інакш і быць не магло ва
ўмовах аднапартыйнай адміні-
страцыйна-каманднай сістэмы,
культу асобы і дыктатарскага
сталінскага рэжыму. Гэта быў
адзін са шляхоў стварэння бач-
насці народнага ўдзелу ў кіра-
ванні дзяржавай, дзе ўся ўлада
належала партыйна-савецкаму
апарату, і ў першую чаргу яго
вышэйшым структурам.
Не мелі фактычнай улады і
Саветы ўсіх узроўняў, што выбі-
раліся з усё узрастаўшым адзіна-
душшам. Яны былі падпарадка-
ваны іх выканаўчым органам,
работнікі якіх не столькі выбіра-
ліся, колькі прызначаліся зверху.
Да таго ж дзейнасць Саветаў
была поўнасцю падначалена ад-
паведным партыйным камітэтам.
Усе прызначэнні маглі ажыццяў-
ляцца толькі з іх дазволу, а пра-
водзімыя мерапрыемствы так-
сама былі пад іх кантролем.
Аб гэтым, у прыватнасці, свед-
чыць правядзенне XI Усебе-
198
Нарысы гісторыі
ларускага з’езда Саветаў, які
адбыўся 14—22 студзеня 1935 г.
3 мэтай яго падрыхтоўкі бы-
ла створана паліткамісія ЦК
КП(б)Б па кіраўніцтву з’ездам.
У яе ўвайшлі 13 чалавек. Камі-
сію даручылі ўзначаліць старшы-
ні ЦВК БССР А. Р. Чарвякову.
У яе складзе былі: першы са-
кратар ЦК КП(б)Б М. Ф. Гіка-
ла, старшыня Саўнаркома БССР
М. М. Галадзед, другі сакратар
ЦК КП(б)Б Д. I. Валковіч,
іншыя партыйна-дзяржаўныя кі-
раўнікі рэспубліканскага звяна.
Камісія правяла 3 пасяджэнні,
у час якіх разгледзела і зацвер-
дзіла парадак дня з’езда, змест
дакладаў, праекты рэзалюцый,
будучы склад ЦВК БССР. Раз-
глядаўся таксама-склад ганаро-
вага прэзідыума, кіруючых орга-
наў з’езда, прывітальныя тэле-
грамы як у адрас з’езда, так
і ад яго, палітработа з дэлегатамі
і іншае85.
Такая ўсебаковая і канкрэт-
ная падрыхтоўка з’езда спе-
цыяльна створанай паліткамі-
сіяй ЦК КП(б)Б фактычна
прадвызначала яго працу і ха-
рактар рашэнняў. Прыкладна
так рыхтаваліся адпаведнымі
партыйнымі камітэтамі розныя
мерапрыемствы Саветаў і на
іншых узроўнях. Усе гэта свед-
чыць аб дасягненні партыяй поў-
нага манапалізму ў справе кіраў-
ніцтва Саветамі, якія фактычна
выконвалі падпарадкаванўю ро-
лю, хоць і лічылася, што ўлада
належыць ім, а праз іх усяму
народу.
Знешняя прыстойнасць. Тым
не менш у 30-ыя гады афіцыйнай
прапагандай усё падавалася так,
быццам у Беларускай ССР, як
у дзяржаве ў цэлым, усё адмы-
слова і дабрачынна: грамадска-
палітычнае жыццё ідзе «дэма-
кратычным» шляхам, павышаец-
ца ўдзел працоўных не толькі
ў дзейнасці Саветаў, але і ў
іншых грамадскіх арганізацыях,
у тым ліку ў прафсаюзах. Са-
праўды, усё большая частка ра-
бочых уступала ў гэтую аргані-
зацыю. Калі па становішчы на
1 кастрычніка 1931 г. членамі
прафесійных саюзаў з’яўляліся
65,2 % рабочых, дык праз два
гады — 69,8 %.
Гэта прыводзіла да росту
прафсаюзных радоў. У той час
як да 16-ай гадавіны Кастрыч-
ніцкай рэвалюцыі ў БССР наліч-
валася 345 тыс. членаў прафесій-
ных саюзаў, то праз год гэта
лічба павялічылася да 398,8 тыс.
чалавек86. У 1937 г. у праф-
саюзах рэспублікі налічвалася
500 тыс. чалавек, а да лістапада
1940 г. гэтая лічба дасягнула
амаль 650 тыс.87 Але ў прафесій-
ным аб’яднанні было адказана
(і яшчэ доўгі час потым) жыха-
рам вёскі і найболып шматлікай
яе частцы — калгаснікам.
Не так актыўна, але ўсё ж такі
раслі і рады камсамола. На пача-
так 1941 г. у камсамольскіх арга-
нізацыях Беларускай ССР наліч-
валася болып за 263 тыс. юнакоў
і дзяўчат. Частка з іх у далей-
шым уступала ў партыю.
Значную ролю ў грамадска-
палітычным жыцці ў перадваей-
ныя гады адыгрывала дзейнасііь
абаронных таварыстваў. Ужо на
пачатак 1937 г. у БССР налічва-
лася 6 тыс. пярвічных аргані-
зацый АсаавіяхІма. У іх увахО'
дзіла не менш як 200 тыс. чала-
век. Толькі за 1936 г. абаронны*11
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
199
арганізацыямі рэспублікі было
падрыхтавана амаль 100 тысяч
значкістаў супрацьпаветранай і
супрацьхімічнай абароны, звыш
21 тыс. стралкоў першага разра-
ду. Абаронныя таварыствы рых-
тавалі танкістаў, пілотаў, пара-
шутыстаў, а таксама прадстаўні-
коў іншых ваенных спецыяль-
насцей. Гэта мела важнае зна-
чэнне ў сувязі з узрастаннем
пагрозы вайны.
Як і ў 20-ыя гады, звярталася
ўвага на ўцягненне ў грамадска-
палітычнае жыццё жанчын. Ня-
рэдка адбывалася іх вылучэнне
на кіруючыя пасады. Гэтаму
садзейнічалі поспехі ў пераадо-
ленні непісьменнасці і павышэн-
ні агульнаадукацыйнага ўзроў-
ню.
На ўдзел працоўных у дзей-
насці грамадскіх арганізацый
накладвалі адбітак агульныя па-
літычныя абставіны. У атмасфе-
ры ўсеагульнай падазронасці,
татальнага пошуку «ворагаў на-
рода», беззаконня і масавых рэ-
прэсій дзейнасць грамадскіх ар-
ганізацый была скавана рознымі
рэгламентацыямі. Іх работу
жорстка кантралявалі партый-
ныя, савецкія і іншыя органы.
Ініцыятыва працоўных накіроў-
валася ў цеснае рэчышча афі-
цыйных падыходаў.
Да таго ж значна зменшыўся
ўдзел працоўных у рабоце кан-
трольных органаў. Гэта адбыло-
ся таму, што ў 1934 г. аб’ядна-
ныя органы Цэнтральнай кан-
трольнай камісіі і рабоча-сялян-
скай інспекцыі (ЦКК — РСІ)
былі падзелены з мэтай іх аслаб-
лення, каб моцны кантроль, які
Ў той ці іншай ступені адлю-
строўваў бы інтарэсы працоў-
ных, не перашкаджаў умацаван-
ню камандна-адміністрацыйнай
сістэмы і фарміраванню культу
асобы.
Згодна з намерам партыйна-
дзяржаўных улад, неабходна бы-
ло зрабіць усё, каб значнай
падзеяй у грамадска-палітыч-
ным жыцці БССР стала абмерка-
ванне і прыняцце Асноўных За-
конаў — Канстытуцыі Саюза
ССР (снежань 1936 г.) і Кансты-
туцыі Беларускай ССР (чэрвень
1938 г.). У іх былі запісаны не
толькі абавязкі, а і правы савец-
кіх грамадзян. Але паўсядзенная
практыка, масавыя арышты і рэ-
прэсіі сведчылі аб страшэнных
парушэннях асноўных закана-
даўчых актаў, аб неймавернай
двурушнасці Сталіна і яго акру-
жэння.
Пэўны адбітак на жыццё Бела-
русі, як і ўсяго СССР, наклала
савецка-фінская вайна, якая
праходзіла ў зімовы перыяд
1939—1940 гг. Лёгкай перамогі,
як планавалася, не быдо. Яе да-
сягнулі значнымі людскімі і ма-
тэрыяльнымі стратамі, хоць гэта
і замоўчвалася. Вайна паказала
наяўнасць вострых праблем у
баяздольнасці дзяржавы. Гэта
знаходзіла адлюстраванне ў гра-
мадскай свядомасці, але адкрыта
выказваць думкі было вельмі
рызыкоўна.
На ўскладненне грамадска-
палітычнай абстаноўкі ў Бела-
рускай ССР у перадваенны час
аказвалі ўплыў бежанцы, якія
прыбывалі з Польшчы, захопле-
най у верасні 1939 г. фашысцкай
Германіяй. У некаторых бела-
рускіх мястэчках і гарадах была
іх значная колькасць. Так, у
Слоніме ў снежні 1940 г. знахо-
200
Нарысы гісторыі Беларусі
дзілася да 15 тысяч бежанцаў.
Улічваючы, што ён уяўляў сабою
невялікі населены пункт, былі
значныя цяжкасці з іх размя-
шчэннем88. Прыкладна такія ж
абставіны складваліся ў гэтых
адносінах і ў іншых месцах Бе-
ларусі.
У перадваенны час у грамад-
ска-палітычным жыцці Бела-
рускай ССР, як і ўсей краіны,
з’явіліся новыя жорсткія рысы.
Яны былі звязаны з указам
Прэзідыума Вярхоўнага Савета
СССР ад 26 чэрвеня 1940 г. «Аб
пераходзе на 8-гадзінны рабочы
дзень і 7-дзённы тыдзень і аб за-
бароне самавольнага пакідання
рабочымі і служачымі прадпры-
емстваў і ўстаноў». У адпавед-
насці з гэтым указам толькі за
1 месяц у Беларускай ССР было
асуджана за прагулы амаль
4 тыс. чалавек, за самавольнае
пакіданне работы — больш чым
520 чалавек. Усяго ў органы
Пракуратуры БССР па стану на
1 жніўня 1940 г. паступілі матэ-
рыялы амаль на 7,3 тыс. чалавек,
якія прыцягваліся да судовай
адказнасці па данаму ўказу89.
Але ў той жа час неабходна за-
значыць, што, улічваючы склада-
ныя ўнутраныя і знешнія палі-
тычныя абставіны, у цэлым гэты
антыдэмакратычны ўказ не вы-
клікаў у насельніцтва значнай
негатыўнай рэакцыі.
Такім чынам, грамадска-палі-
тычнае жыцце ў Беларускай ССР
у 30-ыя гады і ў перадваенны
час было адзначана шматлікімі
рэгламентацыямі. Яны былі абу-
моўлены фарміраваннем адміні-
страцыйна-каманднай сістэмы і
культу асобы, якія прырялі да
дыктатарскага рэжыму. У выніку
не толькі ў эканоміцы, сацыяль-
най сферы, але і ў палітычным
жыцці былі зроблены вялікія
дэфармацыі з цяжкімі вынікамі.
Але ўсё гэта прыкрывалася
бачнасцю дэмакратыі.
Чаму ж стала магчымым
складванне адміністрацыйна-ка-
манднай сістэмы, фарміраванне
культу асобы, утварэнне дыкта-
тарскага, дэспатычнага рэжыму?
Тут патрэбна мець на ўвазе як
аб’ектыўныя, так і суб’ектыўныя
прычыны. Сярод першых асноў-
нымі з’яўляліся: адносна нізкі
ўзровень развіцця капіталізму ў
краіне перад Кастрычніцкай
рэвалюцыяй; значная перавага
сялянскага насельніцтва, якоё
мела тады нізкі ўзровень гра-
матнасці і культуры, а гэта
накладвала адбітак на стан усяго
грамадства; фактычная адсут-
насць дэмакратычных традыцый,
нават наадварот — схільнасць да
моцнай улады.
Да суб’ектыўных прычын па-
трэбна ў першую чаргу аднесці
ўсталяванне аднапартыйнай сі-
стэмы; мэтанакіраванае і пасту-
повае ўзмацненне партыйнага і
савецкага бюракратычнага апа-
рату, яго адрыў і ўзвышэнне над
грамадствам; настойлівае пра-
соўванне Сталіна і яго акружэн-
ня да неабмежаванай улады,
паступовае знішчэнне на гэтым
шляху тых дзеячаў, якія былі
схільныя да дэмакратыі; адсут-
насць дэмакратычнай сістэмы
вылучэння кірўючых кадраў; рэ-
гулярная і настойлівая апрацоў-
ка насельніцтва шляхам шыро-
кай прапаганды і агітацыі.
У выніку пад канец 30-ых га-
доў на Беларусі, як і ў СССР,
было створана грамадства з жор-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
201
сткай адміністрацыйна-каманд-
най сістэмай кіравання і нічым
не абмежаваным культам асобы,
Гэта быў дыктатарскі рэжым,
эканамічную аснову якога скла-
дала дзяржаўная і блізкая да яе
кааператыўна-калгасная ўлас-
насць на сродкі вытворчасці. Ва
ўсіх адносінах рашаючая роля
належала партыйна-дзяржаўна-
му апарату. Ідэалагічнай базай
дыктатуры з’яўлялася моцна ка-
нанізаванае ў духу «Кароткага
курсу гісторыі УКП(б)» марк-
сісцка-ленінскае вучэнне з яго
сталінскай інтэрпрэтацыяй. Са-
цыяльная палітыка аказалася
поўнасцю падпарадкаванай да-
сягненню мэт, звязаных са ства-
рэннем унітарнага сацыялізму.
Замацаванне гэтых строга
класавых падыходаў разам
з ігнараваннем гуманістычных
прынцыпаў, агульначалавечых
каштоўнасцей і правоў чалавека
прывяло да стварэння дыктатар-
скага рэжыму. Самай жудаснай
яго асаблівасцю было масавае,
нічым не абгрунтаванае знішчэн-
не людзей, сапраўдная вайна
супраць свайго народа.
6. Рэпрэсіі — самае цяжкае
злачынства дыктатарскага рэжыму
Вытокі рэпрэсіўнай палітыкі.
Фарміраванне карніцкага меха-
нізма.
3 пераходам да фарсіраванай
індустрыялізацыі і гвалтоўнай
калектывізацыі ў БССР, як і ва
ўсім Савецкім Саюзе, усталяваў-
ся і пачаў умацоўвацца дыкта-
тарскі рэжым. Не толькі ў экано-
міцы, але і ў палітыцы, ідэалогіі,
навуцы, нават у маралі стаўка
была зроблена на дыктат. На вя-
лікіх будоўлях «сталінскіх пяці-
годак» пачала выкарыстоўвацца
праца спецперасяленцаў, таму
што пры дапамозе звычайных
эканамічных метадаў было не-
магчыма перамясціць вялізар-
ную колькасць людзей для за-
беспячэння фарсіраванага выка-
нання звышзаданняў, каб «мак-
сімум у дзесяць гадоў... прабегчы
тую адлегласць, на якую мы ад-
сталі ад перадавых краін капіта-
лізму»90. Для гэтага спатрэбіліся
тэзісы і аб абвастрэнні класавай
барацьбы, і аб масавым арганіза-
ваным супраціўленні будаўніцтву
сацыялізму.
«Рэпрэсіі ў галіне сацыялі-
стычнага будаўніцтва,— прызна-
ваў Сталін,— з’яўляюцца неаб-
ходным элементам наступлен-
ня»91. Праўда, ён удакладняў,
што гэты «элемент» не галоўны,
а дапаможны.
Фарсіраванне будаўніцтва са-
цыялізму пры апоры на пера-
важна адміністрацыйныя, над-
звычайныя, камандныя метады
кіравання гаспадаркай і грамад-
ствам у цэлым, адказ ад выка-
рыстання эканамічных метадаў
з’явіліся важнай умовай рэпрэ-
сій. 3 1930 г. колькасць рабочай
сілы для патрэб фарсіраванай,
звышнапружанай індустрыялі-
зацыі Дзяржплан СССР пачаў
узгадняць з АДПУ і НКУС.
Г алоўнае ўпраўленне лагераў
(ГУЛАГ) забяспечвала значную
долю грамадскай працы. Менаві-
202	Нарысы гісторыі Беларусі
та з гэтым звязаны разнарадкі
па рэгіёнах на «ворагаў народа»
і «шкоднікаў». Гэта — эканаміч-
ная прычына рэпрэсій. Эканаміч-
нае, палітычнае, духоўнае і
маральнае насілле з’явілася ма-
гутнейшым бізуном у падсцёб-
ванні сялянскай краіны да вы-
шынь індустрыяльнага развіцця.
Вялікі маштаб рэпрэсій быў
абумоўлены і тыранічнай прыро-
дай палітычнага рэжыму, які
ўсталяваўся ў краіне. Яго карані
глыбока ўваходзяць у першыя
паслякастрычніцкія гады. Гэ-
та — амаль пагалоўнае знішчэн-
не дваранства, духавенства, афі-
цэраў старой арміі, іншых «са-
цыяльна чужых» саслоўяў і ка-
тэгорый. Гэта і разгон па загаду
бальшавікоў У станоўчага сходу і
Першага У себеларускага кан-
грэса, затым выключэнне з гра-
мадска-палітычнага жыцця ідэй-
на-палітычных апанентаў —
меншавікоў, эсэраў, прадстаўні
коў іншых палітычных партый і
фарміраванняў з наступным іх
фізічным знішчэннем. На самай
справе быў рэалізаваны бальша-
віцкі лозунг «Хто не з намі, той
супраць нас».
Гвалтоўнае ўсталяванне адна-
партыйнай сістэмы, пераход ад
дыктатуры пралетарыяту да
дыктатуры партыі з’явіліся ла-
гічным вынікам палітычнага не-
цярпення балыпавіцкага кіраў-
ніцтва. У самой правячай партыі
не развіліся з часу падполля і
грамадзянскай вайны дэмакра-
тычныя механізмы і традыцыі.
У 20-ыя гады яна ўсё больш і
больш ператваралася ў жорстка
цэнтралізаваную арганізацыю,
свайго роду «ордэн мечаносцау
унутры дзяржавы Савецкай» .
Гэты працэс завяршыўся на
XVII з’ездзе УКП(б), які ад-
быўся ў лютым 1934 г. і прыняў
новы статут партыі. У ім упер-
шыню ў разгорнутым выглядзё
быў уключаны (у сталінскай рэ-
дакцыі) прынцып дэмакратыч-
нага цэнтралізму, тры пазіцыі з
чатырох якога фіксавалі цэнтра-
лізм. Мара Сталіна аб ордэне
мечаносцаў збылася. Адсутнасць
належнай дэмакратыі ў правячай
партыі цягнула за сабой і згорт-
ванне дэмакратыі ў грамадстве.
Менавіта ваенізацыяй самой
партыі можна растлумачыць тое
становішча, што фарміраванне
дыктатарскага рэжыму ў грймад-
стве і асабістай улады Сталіна не
выклікала супраЦьдзеяння ні ў
Палітбюро, ні ў ЦК, ні на плену-
мах ці з’ездах камуністычнай
партыі.
Адначасова адбывалася зрош-
чванне яе з дзяржаўнымі струк-
турамі. Партыйнае кіраўніцтва
непасрэдна ўзяло на сябе функ-
цыі дзяржаўнага кіравання. Усё
гэта разам з параўнальнй невы-
сокім узроўнем адукаванасці і
культуры народа, і ў першую
чаргу тых, хто аказаўся на чале
партыйна-дзяржаўнага кіраўніц-
тва93, узмацняла барацьбу за
ўладу, вяло да ўсталявання ў
партыі дыктатуры асобы, якая
стаяла на вяршыні іерархічнай
піраміды. Бясспрэчна, асабіс-
тыя якасці, у гірыватнасці Сталі-
на—надумлівасць, падазронасць,
бязлітаснасць,— таксама мелі
велізарнае значэнне для ўсталя-
вання дыктатарскага рэжыму-
Рэпрэсіі на Беларусі, як і ва
ўсім Савецкім Саюзе, у 20-ых —
пачатку 50-ых гадоў мелі дакт-
рынальны характар і грунтавалі-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
203
ся на ідэйнай пасылцы класавага
вынішчэння. У сувязі з гэтым
дастаткова прыгадаць ідэю аб
гвалтоўнай калгасізацыі вёскі і
ліквідацыі кулацтва як класа на
базе суцэльнай калектывізацыі.
Тая сістэма, якая будавалася
пад лозунгамі сацыялізму, вы-
мушана была звяртацца да рэ-
прэсій. Інакш яна не змагла б
існаваць, бо не мела перспекты-
вы ні ў эканамічных, ні ў палі-
тычных адносінах. Напэўна, гэта
ўсведамлялі архітэктары і прара-
бы сацыялізму, якія разглядалі
яго не як сродак дасягнення ма-
тэрыяльнага і духоўнага дабра-
быту чалавека і грамадства, а як
самамэту. Пры такіх шляхах яе
дасягнення спатрэбілася падсі-
стэма страху, і яна стваралася і
развівалася на дзяржаўным
узроўні.
Першым такім актам быў дэк-
рэт СНК РСФСР ад 5 верасня
1918 г. аб чырвоным тэроры. Да-
рэчы, у гэтым афіцыйным даку-
менце Савецкай дзяржавы ўпер-
шыню гаворыцца аб неабходнас-
ці арганізацыі канцэнтрацыйных
лагераў. У гады грамадзянскай
вайны пачалі шырока прымя-
няцца пазасудовыя рэпрэсіі.
Надзвычайнымі паўнамоцтвамі
была надзелена Усерасійская
надзвычайная камісія (УНК).
3 пераходам да нэпа яе пазасу-
Довыя паўнамоцтвы, а затым і
АДПУ, рэзка скараціліся, але не
былі адменены поўнасцю.
Пазасудовыя рэпрэсіі зноў
Шырока пачалі ўжывацца ў па-
чатку 30-ых гадоў. Былі прыняты
болын жорсткія законы, якія
абаранялі сацыялістычную ўлас-
Насць і ўмацоўвалі працоўную
ДЫсцыпліну.
3 часоў грамадзянскай вайны
існавалі папраўча-працоўныя ла-
геры (ППЛ). У красавіку 1930 г.
было прынята новае палажэнне
аб ППЛ. Туды заключалі частку
раскулачаных заможных сялян,
«нэпманскіх элементаў» гарадоў,
былых афіцэраў царскай арміі,
асоб, якія служылі ў белых ар-
міях, членаў былых антысавец-
кіх партый. У лагеры папала і
значная частка старой інтэліген-
цыі. Рэпрэсіям падверглася шмат
людзей, якія ўжо даўно адышлі
ад якой-небудзь варожай дзей-
насці супраць савецкай улады.
Для ажыццяўлення рэпрэсіў-
най палітыкі трэба было рэарга-
нізаваць і праваахоўчыя органы.
У пачатку 30-ых гадоў значна
павялічыўся рэпрэсіўны апарат.
Міліцыя была выведзена з пад-
парадкавання мясцовых улад і
падначалена непасрэдна АДПУ
СССР. ППЛ перайшлі ў яго пад-
парадкаванне. У ліпені 1934 г.
АДПУ было рэарганізавана ў
НКУС СССР. Тады быў утвора-
ны пазасудовы орган — асобая
нарада замест судовай калегіі
АДПУ94.
1 снежня 1934 г., у дзень за-
бойства С. М. Кірава, была пры-
нята пастанова Прэзідыума ЦВК
СССР «Аб парадку вядзення
спраў па падрыхтоўцы ці здзяйс-
ненню тэрарыстычных актаў».
Тэрміны вядзення следства па
такіх справах абмяжоўваліся
10 днямі, абвінаваўчае заклю-
чэнне абвінавачваемаму ўруча-
лася за 1 суткі да суда. Справы
разглядаліся без удзелу праку-
рора і адваката. Касацыйнае
абскарджанне і падача хадай-
ніцтваў аб памілаванні не дазва-
ляліся, смяротныя прыгаворы
204
Нарысы гісторыі Беларусі
выконваліся неадкладна95. Ана-
лагічны парадак уводзіўся ў ве-
расні 1937 г. па справах аб
шкодніцтве і дыверсіях96, што
практычна адкрыла магчымасць
прымяняць яго ў адносінах да
любога чалавека. У 1935 г. была
афіцыйна ўстаноўлена карная
адказнасць, аж да смяротнага
пакарання, у адносінах да дзя-
цей, пачынаючы з 12 гадоў9'.
Справы асоб, якія прыцягвалі-
ся да адказнасці па палітычных
абвінавачваннях, сакратар ЦК
УКП(б) Кагановіч прапанаваў
разбіраць у пазасудовым парад-
ку з прымяненнем вышэйшай
меры пакарання. Другі паплеч-
нік Сталіна Молатаў, у той час
старшыня СНК СССР, «удаска-
наліў» гэтую прапанову — пака-
ранне праводзіць па спісах98.
Асобая нарада пачала дзейні-
чаць не ў поўным складзе, як
прадугледжвалася законам, а ў
выглядзе «пяцёркі», «тройкі» і
нават «двойкі» (наркомы НКУС
Яжоў, затым Берыя і пракурор
СССР Вышынскі). У рэспублі-
ках, у тым ліку ў БССР, прымя-
няўся адпаведны парадак.
Да гэтага трэба дадаць, што ў
1937 г. Сталін ад імя ЦК
УКП(б) даў органам НКУС ды-
рэктыву аб прымяненні да арыш-
таваных фізічных мер. Іншымі
словамі, дазволіў біць і катаваць
арыштаваных. Пазней, у 1939 г„
у тэлеграме, якая была накіра-
вана не толькі ў органы НКУС,
але і ў ЦК кампартый саюзных
рэспублік, абкомы і крайкомы,
Сталін патрабаваў абавязховага
прымянення такіх мер «як зусім
правільны і мэтазгодны метад»99.
Апраўданнем самавольства
служыла і высунутая Вышын-
скім «тэорыя», у адпаведнасці з
якой па справах аб дзяржаўных
злачынствах галоўным і рашаю-
чым доказам з’яўлялася пры-
знанне самога абвінавачваемага.
Следчым заставалася толькі
«добрасумленна», любой цаной
выконваць наказ генеральнага
праваахоўцы краіны.
Развязаны масавы тэрор суп-
раць сялянства ў канцы 1929 г.
сваімі хвалямі захапіў і іншыя
сацыяльныя катэгорыі насель-
ніцтва. Пры гэтым удары былі
скіраваны не супраць канкрэт-
ных людзей, якія зрабілі злачын-
ствы, а наносіліся па сацыяль-
ных групах. Тым самым яны
праводзіліся для застрашвання
народа, тэрарызавання яго са-
цыяльных катэгорый. Рэпрэсіям
падвергліся найбольш адукава-
ныя, прафесійна і палітычна пад-
рыхтаваныя слаі. Іншымі слова-
мі, тэрор быў скіраваны супраць
патэнцыяльных праціўнікаў
усталяваўшагася рэжыму.
Услед за барацьбой з так зва-
най нацдэмаўшчынай, калі мно-
гія беларускія нацыянальныя
інтэлігенты былі падвергнуты
арыштам, здзекам і катаванню, а
затым заключэнню ў канцэнтра-
цыйныя лагеры ці высылцы ў
розныя аддаленыя раёны СССР,
рэпрэсіі былі праведзены суп-
раць яўрэйскай і польскай інтэч
лігенцыі, духавенства, асабліва
каталіцкага.	I
Маштаб рэпрэсій пашыраўся я
кожным годам. У першыя часы Я
абвінаваўчыя заключэнні часцеа
усяго ўносілася фармуліроўка -л
«за антысавецкую агітацыю супі
раць калектывізацыі». Тэрмів
пакарання за гэта быў яшчэ не
вельмі суровы — 3 гады высылкі
Пад сцягам пабудовы сацыямзму
205
ў паўночны край, Сібір ці Казах-
стан. Пазней абвінавачванні ста-
новяцца больш разнастайны-
мі — «контррэвалюцыйная агі-
тацыя», «невыкананне збожжа-
паставак», «шкодніцтва ў калга-
сах і на прадпрыемствах»,
«шпіянаж у карысць замежных
краін», «здрадніцтва Радзіме»,
«вораг народа» і інш.
Чым бліжэй падыходзіў 1937
год, тым болып нарасталі машта-
бы рэпрэсій і абсурднасць абві-
навачванняў, яны страчвалі ўся-
лякую логіку і праўдападоб-
насць. Арыштоўвалі і каралі
«беларускіх нацыянал-фашыс-
таў», «праватрацкістаў», «поль-
скіх шпіёнаў», за ўдзел у розных
«контррэвалюцыйных, антыса-
вецкіх, шкодніцка-дыверсійных,
шпіёнска-тэрарыстычных і паў-
станцкіх арганізацыях». Каралі
«за неданясенне аб контррэва-
люцыйнай дзейнасці свайго му-
жа», за тое, што «выступаў у аба-
рону Тухачэўскага і іншых вора-
гаў народа», «меў сувязі з вора-
гамі народа, са сваякамі, якія
жылі за мяжой». Арыштоўвалі
людзей за тое, што яны нават
толькі падазраваліся ў шкод-
ніцтве, шпіянажы, у тэрарыстыч-
ных намерах супраць кіраўнікоў
партыі і ўрада і ў шматлікіх
магчымых злачынствах. Шырока
было распаўсюджана такое бес-
сэнсоўнае абвінавачванне, як
«сацыяльна шкодны элемент».
Судзілі і вельмі часта рас-
стрэльвалі тых, хто, ашуканы
хлуслівай прапагандай, перай-
шоў мяжу з Заходняй Беларусі,
каб жыць у шчаслівай сацыяліс-
тычнай краіне. Асуджаны былі
Практычна ўсе жонкі «ворагаў
народа» на тэрмін ад 3 да 10 га-
доў папраўча-працоўных лаге-
раў. Дзеці страчвалі бацькоў ці
падзялялі з імі ўсе пакуты выся-
ленцаў.
Мяркуючы па ўсім, кожны ча-
лавек не быў застрахаваны ад
арышту і пакарання. Узрастала
жорсткасць прыгавораў. У
1937 г. яна дасягнула апагея,
калі вельмі значная колькасць з
арыштаваных прысуджалася да
вышэйшай меры — расстрэлу.
У Беларусі, як і ва ўсёй дзяр-
жаве, распальвалася татальная
падазронасць, варожасць сярод
людзей, гальванізаваліся іх са-
мыя ганебныя інстынкты і чор-
ныя таямніцы душы. Даносы,
паклёпы, агаворы зрабіліся звы-
чайнай з’явай. Сусед суседа абві-
навачваў у антысавецкіх выказ-
ваннях і настроях, каб затым за-
браць яго маёмасць ці кватэру,
падначалены — начальніка, каб
звесці з ім асабістыя рахункі ці
заняць яго пасаду, пісалі адзін
на аднаго,. каб проста расквітац-
ца ці адпомсціць. Грамадства
было ў маральна-псіхалагічным
памутненні. Гэта вцінік і адна з
прычын вакханаліі рэпрэсій.
Абсалютная болыпасць абві-
навачаных прызнаваліся ў зла-
чынствах, якія ім інкрымінавалі
следчыя. Гэта дасягалася неча-
лавечымі здзекамі, калі арыш-
таваных у поўным сэнсе слова
зломлівалі фізічна і маральна,
яны гатовыя былі падпісаць самі
сабе смяротныя прыгаворы, каб
толькі хутчэй пазбавіцца ня-
сцерпных пакут. Таму перапіс-
валі ўласнаручна паказанні, якія
падрыхтавалі следчыя, ці пісалі
пад іх дыктоўку з патрэбнымі
прозвішчамі, палітычнымі ярлы-
камі і абвінавачваннямі. Следст-
206
Нарысы гісторыі Беларусі
ва не турбавала сябе пошукамі
якіх-небудзь аб’ектыўных свед-
чанняў віны ці прыпісваемых
злачынстваў. Так званыя карныя
справы па палітычных матывах
шыты белымі ніткамі, фальсіфі-
кацыя іх відавочна нават дыле-
танту. Цвярозы розум павінен
быў падказаць, што аніяк не мог
быць кожны другі ці трэці з
арыштаваных на Беларусі поль-
скім шпіёнам.
Партыйнй-дзяржаўны апа-
рат — стваральнік і ахвяра дык-
татарскага рэжыму. Адной з
асноўных супярэчнасцей палі-
тычнага жыцця ў 30-ыя гады ў
Беларускай ССР, як і ва ўсёй
краіне, былі складаныя працэсы,
якія адбываліся ў галоўнай па-
літычнай арганізацыі — каму-
ністычнай партыі. У многім гэ-
тыя супярэчнасці былі абумоў-
лены адносінамі вышэйшага пар-
тыйнага кіраўніцтва на чале са
Сталіным да ніжэйшых партый-
ных органаў і радавых камуніс-
таў. Гэтыя адносіны характары-
заваліся ўсё ўзрастаючым неда-
верам да партыйных камітэтаў
і пярвічных партыйных аргані-
зацый, ігнараваннем партыйнай
дэмакратыі, увядзеннем жор-
сткай рэгламентацыі на ўсю
дзейнасць партыі.
Такія падыходы ўжо ў поўнай
меры праявіліся ў час партыйнай
чысткі 1933 г. У выніку склад
партыйных арганізацый значна
зменшыўся. Калі па стану на
1 студзеня 1933 г. Кампартыя
Беларусі налічвала 65 040 чала-
век, і гэта была самая вялікая
колькасць на працягу ўсіх 30-ых
гадоў, дык праз год, на 1 студзе-
ня 1934 г., у КП(б)Б уваходзіла
толькі 37 909 камуністаў. Астат-
нія былі вычышчаны. У час гэтай
кампаніі з партыі было выключа-
на нямала і добрасумленных, але
недастаткова актыўных людзей,
а пасіўнасць у той час давала
падставу да выключэння з пар-
тыйных радоў.
Нягледзячы на значнае зні-
жэнне колькасці камуністаў у
выніку чысткі, у 1935—36 гг. быў
праведзены абмен партыйных
дакументаў. Гэтая кампанія
шмат у чым нагадвала новую
чыстку. Колькасны склад пар-
тыйных арганізацый зноў значна
скараціўся. На пачатак 1936 г.
у Кампартыі Беларусі налічва-
лася ўжо 31 937 членаў. Праў-
да, за гэты год у яе ўлілося каля
2 тыс. чалавек.
Найбольш трагічным у БССР,
як і ва ўсёй дзяржаве, быў
1937 год — год найболыпага
размаху рэпрэсій. Склад партый-
ных арганізацый зменшыўся ў
Беларускай ССР яшчэ на 2225
чалавек і дасягнуў 31 603 каму-
ністаў. Гэта самая малая коль-
касць членаў КП(б)Б за ўсе
30-ыя гады. Рэпрэсіям падверг-
ліся шмат хто з тых, якія былі
выключаны з партыі раней.
З’яўляючыся правячай і стана-
вым хрыбтом камандна-адмініс-
трацыйнай сістэмы, партыя па
віне свайго кіраўніцТва сама
стала аб’ектам рэпрэсій.
У выніку масавых чыстак і
палітычнага тэрору Кампартыя
Беларусі страціла 40 % свайго
складу. У СССР колькасць чле-
наў і кандыдатаў УКП(б) ска-
рацілася з 3,6 млн. на 1 студзеня
1933 г. да 1,9 млн. у 1939 г.
Партыя практычна была раздаў-
лена пад гусеніцамі з яе дапамо-
гай створанай таталітарна-дэс-
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
207
патычнай машыны.
Толькі пасля студзеньскага
(1938 г.) пленума ЦК УКП(б),
разгледзеўшага пытанне «Аб
памылках партарганізацый пры
выключэнні камуністаў з партыі,
аб фармальна-бюракратычных
адносінах да апеляцый выклю-
чаных з УКП(б) і аб мерах па
пераадоленню гэтых недахопаў»,
размах рэпрэсій паменшыўся і
пачаўся рост колькасці камуніс-
таў. Па стану на 1 студзеня
1941 г. КП(б)Б ужо налічвала
72 177 членаў, УКП(б) — 3 млн.
900 тыс.100
У жыцці КП(б)Б і рэспублікі
трагічную ролю адыграў лі-
пеньскі (1937 г.) пленум ЦК
КП(б)Б, на якім верхаводзілі
прыбыўшыя з Масквы загадчыкі
аддзелаў ЦК УКП(б) Г. Малян-
коў (арганізацыйны) і А. Якаў-
леў (сельскай гаспадаркі).
Апошні па даручэнню Палітбюро
ЦК УКП(б) на гэтым пленуме
выступіў з дакладам «Аб рашэн-
ні ЦК УКП(б) па пытанню аб
кіраўніцтве ЦК КП Беларусі».
Яны ўчынілі сапраўдную экзеку-
цыю над кіруючымі дзяржаў-
нымі, партыйнымі, савецкімі,
гаспадарчымі кадрамі рэспублі-
кі. Гэтая хваля рэпрэсій захліс-
нула тысячы дзеячаў рэспублі-
канскага, акружнога і раённага
ўзроўню, культуры і навукі.
Напярэдадні пленума ЦК
КП(б)Б быў арыштаваны, а за-
тым рэпрэсіраваны тагачасны
Першы сакратар ЦК КП(б)Б
В. Ф. Шаранговіч. Шальмаваўся
старэйшы і адзін з найбольш
аутарытэтных кіраўнікоў Бела-
Русі, старшыня ЦВК БССР
А. Р. Чарвякоў. Даведзены да ад-
чаю, ён скончыў жыццё самагуб-
ствам 16 чэрвеня 1937 г. у час
работы XVI з’езда КП(б)Б. За
два дні да гэтага быў арыштава-
ны ў Маскве старшыня Саўнар-
кома рэспублікі М. М. Галадзед,
які ў час допыту 21 чэрвеня выкі-
нуўся з акна будынка НКУС
БССР і загінуў.
У 1937—1938 гг. былі арышта-
ваны і расстраляны старшыні
ЦВК і СНК БССР I. А. Адамо-
віч, Д. I. Валковіч, 3. X. Жылуно-
віч, М. В. Стакун, многія з іх
намеснікаў, члены ЦВК і СНК,
сакратары ЦК КП(б)Б Я. Б. Га-
марнік, М. Ф. Гікала, А. I. Кры-
ніцкі і іншыя. Былі рэпрэсірава-
ны амаль усе наркомы, праф-
саюзныя і камсамольскія дзея-
чы, кіраўнікі народнай гаспадар-
кі, якія працавалі ў Беларусі ў
20-ых — другой палове 30-ых
гадоў. Болыпасць з іх была пры-
гаворана пазасудовымі органамі
да вышэйшай меры пакарання.
Вельмі цяжкія страты панесла
таксама навуковая і творчая
інтэлігенцыя. Беларуская акадэ-
мія навук пасля прэвентыўных
удараў, якія ёй былі нанесены ў
30-ыя гады, практычна аказала-
ся разгромленай. Было рэпрэсі-
равана 26 акадэмікаў і 6 чле-
наў-карэспандэнтаў. У 1937—
1938 гг. загінулі прэзідэнты
Беларускай акадэміі навук П. В.
Горын, I. 3. Сурта, акадэмікі
Я. М. Афанасьеў, Т. Ф. Домбаль,
П. Я. Панкевіч, I. А. Пятровіч,
Б. А. Тарашкевіч і іншыя. Больш
за 100 беларускіх пісьменнікаў
прайшло праз засценкі НКУС.
Многія з іх, як і навукоўцы, былі
расстраляны. Гэта — П. Гала-
вач, М. Гарэцкі, М. Зарэцкі,
М. Чарот і іншыя.
Рэпрэсіі пракаціліся па гене-
208
Нарысы гісторыі Беларусі
ралітэту і афіцэрскаму корпусу
Беларускай ваеннай акругі. У цэ-
лым па СССР яны толькі ў
1936—1941 гг. пазбавілі Чырво-
ную Армію каля 45 тыс. каман-
дзіраў. У іх фізічным знішчэнні
непасрэдна павінны і «галоўны
маршал Чырвонай Арміі» нарком
абароны краіны Варашылаў.
Агульны лік афіцэраў з вышэй-
шай ваеннай адукацыяй ва Уз-
броеных Сілах СССР панізіўся ў
1936—1940 гг. у два разы101.
Некаторыя факты з вялікай
трагедыі. Найболыпыя ахвяры
панесла беларускае сялянства.
Прывядзём некалькі яскравых
прыкладаў.
У снежні 1932 г. былі арышта-
ваны 24 селяніна вёсак Кутнева,
Цесава, м. Пагост і іншых Старо-
бінскага раёна. А ў канцы сака-
віка 1933 г. «тройкай» АДПУ
Беларусі прыгавораны- да вы-
шэйшай меры пакарання (ВМП)
9 чалавек — браты П. О. Бу-
дзіловіч і Я. О. Будзіловіч,
I. М. Пятровіч і У. М. Пятровіч,
а таксама Р. М. Гурыновіч,
А. П. Дубоўскі, А. I. Курбыка,
М. А. Пратасеня і С. С. Сеўрук.
Маёмасць іх канфіскоўвалася, а
сем’і высяляліся ў паўночны
край на 3 гады. 9 чалавек былі
асуджаны на 10 гадоў, 6 — на
5 гадоў папраўча-працоўных ла-
гераў. Яны абвінавачваліся ў
тым, што праводзілі работу, скі-
раваную на падрыў калектывіза-
цыі сельскай гаспадаркі. Усе яны
мелі незакончаную пачатковую
адукацыю.
У жніўні 1937 г. арыштаваны
50-гадовы селянін в. Баяры Ба-
рысаўскага раёна I. I. Бярэзка.
Непісьменны пастух, бацька ча-
цвярых дзяцей, малодшаму было
5 гадоў. Праз два месяцы асобай
«тройкай» НКУС БССР прыга-
вораны да расстрэлу за тое, што
«займаўся антысавецкай агіта-
цыяй, выказваў тэрарыстычныя
намеры супраць правадыроў пар-
тыі і ўрада». Расстраляны 2 ліс-
тапада 1937 г. у Мінску.
У красавіку 1932 г. арыштава-
лі П. А. Сандовіча — калгасніка
з вёскі Уручча, што пад Мінскам.
Ён — бацька чатырох сыноў і
дачкі. У ліпені 1932 г. асуджаны
«тройкай» АДПУ Беларусі на
3 гады канцлагераў. У прыгаво-
ры сказана, што ён «займаўся
антысавецкай агітацыяй, высту-
паў супраць калгаснага будаў-
ніцтва, распаўсюджваў слухі аб
вайнё і пёрамене ўлады».
Арыштоўваліся не толькі ся-
ляне, але і настаўнікі. В. В. Кава-
левіч, які нарадзіўся ў вёсцы
Котра, што на Гродзеншчыне, і
працаваў дырэктарам пачатко-
вай школы ў вёсцы Крупка Пу-
хавіцкага раёна, быў арыштава-
ны кастрычніцкай ноччу 1937 г.
і праз 25 дзён асуджаны асобай
«тройкай» НКУС БССР да вы-
шэйшай меры пакарання з такой
фармулёўкай: «праводзіў контр-
рэвалюцыйную паражэнчую агі-
тацыю, выступаў супраць ме-
рапрыемстваў партыі і ўрада,
выхоўваў вучняў школы ў контр-
рэвалюцыйным духу, паклёпні-
чаў на савецкую ўладу». 15 сака-
віка 1938 г. расстраляны ў Мін-
ску.
Цяжкі, трагічны лёс напаткаў
Сцепаніду Адамаўну Маліноў-
скую. Нарадзілася яна ў вёсцы
Батурына Вілейскага павета ў
беднай сялянскай сям’і. Вучыцца
не было калі, так і засталася ма-
лапісьменнай. 3 ранніх гадоў
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
209
працавала на бацькоўскай зямлі.
Затым выйшла замуж, нарадзіла
5 дзяцей. У 1937 г. малодшаму
было 6, а старэйшаму дзіцяці
і2 гадоў. Муж быў асуджаны за
спекуляцыю, а пасля вызвалення
з турмы ў 1931 г. збег у Заход-
нюю Беларусь. Яна працавала ў
калгасе ў вёсцы Абрамаўшчына
Плешчаніцкага раёна. Але ў
жніўні 1937 г. яе арыштавалі
разам з іншымі 23 чалавекамі.
Яны абвінавачваліся ў тым, што
з’яўляліся агентамі разведорга-
наў буржуазнай Польшчы і
ўдзельнікамі контррэвалюцый-
най паўстанцкай арганізацыі,
якую нібы стварыў у Плешчаніц-
кім раёне муж Маліноўскай, калі
нелегальна прыходзіў з Поль-
шчы ў БССР.
У кастрычніку 1937 г.— сту-
дзені 1938 г. 22 чалавекі былі
расстраляны, у тым ліку і
С. А. Маліноўская. У кастрычні-
ку 1939 г., пасля ўз’яднання За-
ходняй Беларусі з БССР, быў
арыштаваны і яе муж. Высвет-
лілася, што ён ніколі не прыхо-
дзіў з Заходняй Беларусі ў род-
ныя мясціны і таму ніякай паў-
станцкай арганізацыі не мог
стварыць. Але яго, як канфідэнта
польскай паліцыі, асудзілі на
3 гады канцлагера. У 1942 г. за
некалькі дзён да заканчэння тэр-
міну пакарання ён памёр у Кара-
гандзінскім лагеры.
Вось такі трагічны лёс адной
сялянскай сям’і. У 1956 г. дзеці
С. А. Маліноўскай атрымалі афі-
Цыйную даведку, што справа ма-
Церы спынена з-за адсутнасці
складу злачынства. Такія ня-
Шчасныя лёсы напаткалі сотні
"-ьісяч грамадзян Савецкай Бе-
іарусі.
У месцы зняволення пападалі
нават недарослыя дзеці «ворагаў
народа». 28 лістапада 1937 г. па-
становай асобай нарады НКУС
СССР быў накіраваны ў працоў-
ную калонію, як сацыяльна не-
бяспечны элемент, 15-гадов'ы
Андрэй Пятровіч, студэнт Мін-
скага дарожна-механічнага тэх-
нікума. Яго бацька I. А. Пятро-
віч — выдатны вучоны-экана-
міст, пісьменнік і грамадскі
дзеяч — 30 кастрычніка 1937 г.
быў расстраляны ў Мінску.
Двух сыноў першага прэзідэн-
та Акадэміі навук Беларусі
У. М. Ігнатоўскага, 26-гадовага
Юрыя і 21-гадовага Валянціна,
у кастрычніку 1937 г. расстраля-
лі на той падставе, што быццам
бы яны з’яўляліся ўдзельнікамі
контррэвалюцыйнай тэрарыс-
тычнай групы і рыхтавалі замах
на кіраўнікоў партыі і ўрада.
Гіганцкая карная машына не
давала літасці ні старым, ні дзе-
цям. Пасля ўз’яднання Заходняй
Беларусі з БССР там пачалося
гвалтоўнае высяленне асаднікаў
і леснікоў. Гэта акцыя рыхтава-
лася і адбылася ў пачатку
1940 г. Яе разглядала бюро
ЦК КП(б)Б. У адпаведнасці з
прынятай 19 студзеня пастано-
вай былі зацверджаны да выся-
лення 9252 гаспадаркі, якія на-
лічвалі 49,5 тыс. чалавек. Гэтае
мерапрыемства ўяўляла сабою
добра спланаваную ваенную ак-
цыю. Уся тэрыторыя Заходняй
Беларусі разбівалася на 37 апе-
ратыўных зон. У кожную з іх на-
кіроўваліся аператыўныя «трой-
кі» па падрыхтоўцы данай апе-
рацыі.
Быў зроблены зварот у ваенны
савет Беларускай асобай ваеннай
210
Нарысы гісторыі Беларусі
акругі з просьбаю забяспечыць
у час правядзення аперацыі ад-
паведнае патруляванне ў месцах
збору падлягаючых высяленню,
дзе будзе адбывацца іх пагрузка
на цягнікі, а таксама ў месцах
перагрузкі з вузкай чыгуначнай
каляіны на шырокую. Пры гэтым
давалася рэкамендацыя, што
асобы, якія будуць забяспечваць
патруляванне, павінны быць спе-
цыяльна адабраны з ліку праве-
раных ваеннаслужачых і адпа-
ведным чынам праінструктава-
ны. Абласныя партыйныя камі-
тэты абавязваліся выпрацаваць
канкрэтныя планы ўліку і аховы
маёмасці высяляемых102.
Як бачым, даная масавая экзе-
куцыя была дастаткова падрых-
тавана. Яна забяспечвалася пар-
тыйным кіраўніцтвам і адпавед-
нымі ваеннымі сіламі. Гэта было
тыповае сталінскае мерапрыем-
ства па навядзенню парадку ў
заходніх абласцях Беларусі, да-
лучаных да БССР. Няма сум-
нення, якое прыгнятаючае ўз-
дзеянне аказала гэтая акцыя на
насельніцтва заходніх абласцей,
ды і на ўсю палітычную абста-
ноўку ў рэспубліцы.
Карныя меры ў перыяд сталін-
скага праўлення ажыццяўляліся
ў тым ці іншым напрамку фак-
тычна пастаянна. У гэтай сувязі
адзначым, што ў грамадскай
свядомасці склаўся своеасаблівы
стэрэатып: быццам фізічнае ўз-
дзеянне пры вядзенні следства,
катаванне арыштаваных было
толькі ў 1937—1938 гг. Знаёмст-
ва з дакументамі пераконвае ў
тым, што традыцыя жорсткіх,
вытанчаных катаванняў, мараль-
ных здзекаў практыкавалася
значна раней. Паслухаем толькі
аднаго з многіх, хто расказаў
пра допыты ў 1930 г.
«У выніку «канвеера» я быў
даведзены да такого фізічнага і
псіхічнага стану, што не толькі
«прызнаў» сваю віну, але і пісаў
сачыненні, і падпісваў усё, што
следчаму Карпіку хацелася, ці,
вярней, усё, што яму было ад
мяне патрэбна. Скажу адкрыта,
што я не толькі цяпер не ведаю
і не помню, што я пісаў і падпіс-
ваў, але я і ў той час у большасці
выпадкаў падпісваў, не чытаючы
таго, пад чым ставіў я подпіс.
Нармальнаму чалавеку гэта па-
казацца павінна неверагодным,
незразумелым, але зразумець гэ-
та можа толькі той, хто перажыў
гэты метад уздзеяння ці прымя-
няў яго сам.
Дастаткова сказаць, што пас-
ля 7 месяцаў зняволення я —
ужо сівы, і гэта мянушка «сівы
інжынер» так за мною і застала-
ся... Я помню абстаноўку перша-
га свайго прызнання: доктар, які
ўлівае мне ў прысутнасці след-
чага Карпіка і яшчэ кагосьці ў
рот нейкае лякарства, затым ліст
паперы, на якім неяк дзіўна
(канвульсіўна) піша штосьці
мая рука. Помню, што канчатко-
ва апамятаваўся ўжо на ложку
ў адзіночцы і быў ахоплены жа-І
хам здарыўшагася (гэта значыцв
свайго прызнання), што, калі ля|
жаў 'на ложку, шукаў вачыма,
на чым можна павесіцца. Але
псіхолагі і гэта, відаць, улічылі:
не паспеў я канчаткова ачнуцца,
як у маю камеру змясцілі нейка-
га паўвар’ята, праз 2'—3 гадзіны
яго змяніў другі. Помню ласка-
вае абыходжанне на наступным
допыце следчага Карпіка, які па-
казаў мне маё прызнанне, напі-
Цад сцягам пабудовы сацыялізму
211
санае нейкімі каракулямі, По-
мню яго фразу: «Спадзяюся...
цяпер мы гэта перапішам нар-
мальным почыркам», што і было
мною зроблена, а ліст з караку-
дямі на маіх вачах паспешна
парваны.
Пасля гэтага я ўжо быў «гато-
вы» і, як ужо сказаў, падпісваў,
відаць, усё, што было патрэбна».
Аб гэтым напісаў у заяве ў
Пракуратуру БССР у маі 1956 г.
У. М. Ліодт, які ў маі 1931 г. быў
асуджаны па справе працоўнай
сялянскай партыі (беларускі фі-
ліял) і адбыў 10 гадоў у Караган-
дзінскім лагеры.
Ахвярамі становяцца нават
каты. Пасля адкрытага інсцэні-
раванага судовага працэсу ў
Маскве ў сакавіку 1938 г. над
М. I. Бухарыным, А. I. Рыкавым,
В. Ф. Шаранговічам і іншымі
хваля рэпрэсій пайшла на спад.
3 прыходам Берыі на пасаду
наркома ўнутраных спраў пача-
лася расправа з тымі, хто здзейс-
ніў масавы тэрор,— з работніка-
мі органаў АДПУ — НКУС.
У лістападзе 1938 г. СНК СССР
іЦК УКП(б) прынялі пастанову
«Аб арыштах, пракурорскім на-
глядзе і вядзенні следства». На
аснове яе шэраг работнікаў пра-
ваахоўных органаў, і ў першую
чаргу следчыя АДПУ — НКУС,
былі прыцягнуты да крыміналь-
най адказнасці «за парушэнні
сацыялістычнай законнасці».
Частка з іх была расстраляна.
7—11 красавіка 1939 г. ваен-
ньім трыбуналам войск НКУС
^ССР Беларускай акругі асу-
Джаны да вышэйшай меры пака-
Рання былыя адказныя работні-
кі Наркамата ўнутраных спраў
Рэспублікі: М. А. Стаяноўскі —
памочнік наркома ўнутраных
спраў БССР, 3. Н. Каўфман,
В. М. Ягаднін. На 10 гадоў ППЛ
былі прыгавораны Я. Б. Роз-
кін — былы начальнік 1-га спец-
аддзела НКУС БССР, Г. I. Вла-
саў, С. I. Левін.
Яны абвінавачваліся ў тым,
што ў лістападзе 1938 г., азнаё-
міўшыся з урадавымі дырэкты-
вамі аб адмене раней вынесеных
прыгавораў да ВМП па групе
крымінальных спраў, выканалі
іх, а акты аб расстрэле былі
складзены і датаваны ранейшым
днём. Следства ўстанавіла, што
яны ў сваёй рабоце праяўлялі
грубейшыя парушэнні законнас-
ці, праводзілі неабгрунтаваныя
арышты грамадзян, здзекаваліся
і катавалі іх на допытах.
10 снежня 1938 г. быў арыш-
таваны і 20 красавіка 1939 г.
ваенным трыбуналам войск Бе-
ларускай акругі асуджаны на
10 год ППЛ з пазбаўленнем
звання «малодшы лейтэнант»
памочнік начальніка 4-га адцзе-
ла НКУС БССР В. Э. Быхоўскі,
1909 г. нараджэння, з вышэй-
шай адукацыяй, член УКП(б) з
1938 г., які прымяняў вытанча-
ныя, садысцкія метады пры вя-
дзенні допытаў. Аб гэтым ён
прызнаўся перад трыбуналам:
«Я біў і прымяняў усякага роду
здзекі... біў іх рукамі, садзіў на
крэсла, затым вынімаў з-пад іх
крэсла, і яны падалі на падлогу,
клаў іх на падлогу, згінаў удвая
і ставіў зверху крэсла, сядаў на
яго і сядзеў да той пары, пакуль
гэтыя асобы не пачыналі даваць
паказанні...» У сваё апраўданне
ён заявіў, што «біў ворагаў па
распараджэнню Бермана, і калі б
я не выконваў распараджэння
212
Нарысы гісторыі Беларусі
Бермана... мяне б даўно зрабілі
польскім шпіёнам і даўно рас-
стралялі».
20 кастрычніка 1938 г. ваеннай
калегіяй Вярхоўнага суда СССР
быў прыгавораны да расстрэлу
былы начальнік Віцебскага гар-
аддзела НКУС I. А. Гарбаленя,
1902 г. нараджэння, сярэдняя
адукацыя, у органах АДПУ —
НКУС з 1922 г. На адным з до-
пытаў ён паказаў, што ў студзені
1937 г. у Віцебску быццам была
выкрыта буйная польская ваен-
ная арганізацыя, якая ахопліва-
ла шэраг гарадоў Саюза ССР і
налічвала каля 500 чалавек. Пры
разгортванні следства ен быў вы-
кліканы ў Мінск на аператыўную
нараду. Нарком Берман адзна-
чыў, што разгром кадраў поль-
скай контррэвалюцыі ў Беларусі
ідзе нядрэнна і што Масква хва-
ліць нас. Ён даў устаноўку, якая
зводзілася да таго, «што палякаў
трэба арыштоўваць там, дзе яны
ёсць, без усякіх матэрыялаў
і не ўскрываць іх арганізаванай
контррэвалюцыйнай дзейнасці».
Гэтую ўстаноўку Берман маты-
ваваў тым, што палякі быццам
усе здраднікі і Маскву цікавяць
не якасныя, а колькасныя паказ-
чыкі.
26 снежня 1938 г. арыштаваны
былы начальнік аддзела УДБ
НКУС БССР Гепштэйн і яго
намеснік Серышаў. Яны абвіна-
вачваліся ў тым, што, «з’яўляю-
чыся актыўнымі -ўдзельнікамі
контррэвалюцыйнай змоўніцкай
арганізацыі, існаваўшай у
НКУС, праводзілі актыўную
контррэвалюцыйную шкодніц-
кую работу ў гэтых органах,
накіраваную на стварэнне пра-
вакацыйных спраў, асуджэнне
нявінных грамадзян, што дася-
галася шляхам масавых неаб-
грунтаваных арыштаў...». Гепш-
тэйн прыгавораны да расстрэлу,
Серышаў — да 5 гадоў пазбаў-
лення волі!Ю.
Да гэтага трэба дадаць, што
такі ж лёс — расстрэл — затым
напаткаў і тых, хто арганізоў-
ваў масавы палітычны тэрор на
Беларусі,— старшынь АДПУ —
НКУС Б. Д. Бермана, Л. М. За-
коўскага, I. М. Ляплеўскага,
А. А. Наседкіна, Р. Я. Рапапорта,
многіх іх намеснікаў, а таксама
начальнікаў аддзелаў і оперупаў-
наважаных. Зрабіўшы чорную,
крывавую справу, яны аказаліся
непатрэбнымі. Надышла іх чарга
ўзысці на гільяціну, хаця яшчэ
год назад дзесяткі доблесных
чэкістаў за вайну супраць народа
былі ўзнагароджаны ордэнамі
Леніна, Чырвонага Сцяга, Чыр-
вонай Зоркі, «Знак Пашаны» —
«за ўзорнае і самаадданае вы-
кананне важнейшых урадавых
заданняў»104.
Масавы тэрор супраць народа,
які быў развязаны уладай,—
самае цяжкае злачынства дыкта-
тарскага рэжыму. Ніякага
апраўдання мільённых ахвяр
няма. Злачынства супраць наро-
да не можа быць апраўдана ні
неабходнасцю індустрыялізацыі,
ні падрыхтоўкай да вайны. Кад-
равы вакуум на ўсіх узроўнях
дзяржаўнага і грамадска-палі-
тычнага жыцця запаўняўся ня-
граматнымі, непадрыхтаванымі
людзьмі. Кампетэнтнасць, пра-
фесіяналізм не маглі кампенса-
вацца паслухмянасцю, безагаво-
рачнай стараннасцю. Рэпрэс’11
былі крыніцай азлаблення, НЯ'
навісці да савецкай улады і пар'
Пад сцягам пабудовы сацыялізму
213
тыі шмат каго з грамадзян. Яны
не маглі ў гады вайны не нара-
дзіць здраднікаў, паліцэйскіх,
карнікаў, якія пайшлі на паслугі
да ворага. Зерні зла, якія былі
пасеяны на нашай гаротнай зям-
лі, не маглі прарасці дабром.
Па ўсім былым СССР, у тым
ліку на Беларусі, раскіданы
шматлікія сведчанні такіх зла-
чынстваў — лагеры, турмы,
спецпасяленні, месцы масавых
забойстваў нявінных ахвяр. Ад-
но з іх — Курапаты, што пад
Мінскам. Тут абарвалася жыццё
дзесяткаў тысяч жыхароў нашай
рэспублікі. Гэтае ўрочышча, як і
іншыя,— прысуд дыктатарскаму
сталінскаму рэжыму.
Такім чынам, 30-ыя гады з’яві-
ліся ў гісторыі нашай Бацькаў-
шчыны адметным, складаным і
драматычным часам. Жыццё
зарода праходзіла ва ўмовах
’змацнення адмінІстрацыйна-
саманднай сістэмы, фарміраван-
ія культу асобы, усталявання
сталінскага дыктатарскага рэ-
жыму. Гэта наклала адбітак лі-
таральна на ўсе бакі грамадска-
палітычнага, сацыяльна-экана-
мічнага і культурнага развіцця.
У параўнанні з 20-мі Тадамі
змест, характар, накіраванасць
грамадскіх працэсаў шмат у чым
сталі іншымі. Адносны іх дэма-
кратызм быў заменены на аўта-
рытарныя формы кіравання,
якія на дзесяцігоддзі ўсталява-
ліся на Беларусі.
Праходзіла гэта пад сцягам
пабудовы новага, сацыялістыч-
нага грамадства, уяўленні аб
якім былі строга дагматызаваны.
Да таго ж дэклараваныя ў высо-
кіх партыйна-дзяржаўных актах
правы і свабоды грамадзян ня-
рэдка моцна разыходзіліся з
практыкай паўсядзённага жыц-
ця. Аднак самаадданая праца на-
рода давала свой плён. Беларус-
кая ССР, як і ўся краіна, дасяг-
нула новых рубяжоў у сацыяль-
на-эканамічным развіцці.
▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼▼
^▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲▲А
РАЗДЗЕЛ XI
ЗАХОД ЯЯ БЕЛАРУСЬ
У 1921- 1939 гг.
1. Эканамічнае
і палітычнае становішча
Заняпад прамысловасці. Ста-
новішча рабочых. У выніку поль-
ска-савецкай вайны 1919—
1920 іт. Беларусь была падзеле-
на на дзве часткі. Заходнія землі
яе далучаны да буржуазна-па-
мешчыцкай Польшчы. Паводде
Рыжскага мірнага дагавора, з
18 сакавіка 1921 г. да Полыпчы
адышлі: Гродзенская губерня,
Навагрудскі, Пінскі, частка
Слуцкага, Мазырскага і Мінска-
га ўездаў Мінскай губерні, Лід-
скі, Ашмянскі, Дзісненскі ўезды
Віленскай губерні. У кастрычні-
ку 1920 г. польскія войскі заха-
пілі г. Вільню і тэрыторыю Ві-
ленскага, Свянцянскага, частку
Трокскага ўездаў, якія былі
ў складзе польскай дзяржавы.
На гэтых землях устанавіла-
ся польская буржуазна-паме-
шчыцкая ўлада. Быў уведзены
прыняты ў Польшчы адміністра-
цыйна-тэрытарыяльны падзел—
ваяводствы, паветы, гміны.. За
тэрыторыяй Віленскага, Нава-
грудскага, Палескага, болыпай
часткі Беластоцкага ваяводстваў
замацавалася неафіцыйная на-
зва «Заходняя Беларусь».
У склад яе ўваходзілі паветы з
пераважна беларускім насель-
ніцтвам, а таксама некалькі па-
ветаў са змешаным беларускім
і польскім, беларускім і ўкраін-
скім, беларускім і літоўскім этна-
самі. Плошча яе складала больш
112 тыс. кв. км, а насельніцтва ў
1931 г.— 4,6 млн. чалавек.
Заходняя Беларусь была ад-
сталай ускраінай польскай дзяр-
жавы. У 1931 г. 85 % насельніц-
тва краю жыло ў вёсцы і толькі
15 % — у горадзе, 79 % было
занята ў сельскай гаспадарцы.
Складаючы 23 % тэрыторыі і
11 % насельніцтва Полыпчы, Ві-
ленскае, Навагрудскае і Палес-
кае ваяводствы мелі ў 1937 г.
толькі 2,8 % прадпрыемстваў і
1,9 % рабочых краіны.
Эканамічная палітыка правя-
чых колаў была скіравана на
тое, каб пакінуць «усходнія крэ-
сы» (ускраіны) у становішчы
аграрна-сыравіннага прыдатку
болып развітых прамысловых
раёнаў карэннай Полыпчы. Ка-
рыстаючыся таннай сыравінай і
рабочай сілай ва ўмовах аграр-
нага перанасялення і масавага
беспрацоўя, польскія і замеЖЯ
ныя капіталісты асуджалі краЯ
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
215
іа адсталасць і галечу.
Эканоміка Заходняй Беларусі
іасіла рысы, характэрныя для
ідсталых напаўкаланіяльных
іраін. Пераважную болынасць
ірамысловых прадпрыемстваў
кладалі дробныя. Яны займалі-
я перапрацоўкай прадуктаў
ельскай гаспадаркі і некаторых
ідаў мясцовай сыравіны. На до-
ію харчовай і дрэваапрацоўчай
ірамысловасці прыходзілася 2/з
ірадпрыемстваў і рабочых. Пра-
іысловых прадпрыемстваў з
олькасцю рабочых больш 20 ча-
авек у Віленскім, Навагрудскім,
Іалескім ваяводствах у канцы
926 г. было 127, а звыш
00 чал.— усяго 19!. У 1928 г. на
акіх прадпрыемствах было за-
ята 11,6 тыс. рабочых — менш,
ым у 1913 г. У 1931 г. агульная
। олькасць прамысловых рабо-
ых у трох ваяводствах склала
8 тыс. Усяго ў прамысловасці,
1 а транспарце, у гандлі і ўстано-
ах камунальнага абслугоўвання
ыло занята 86 тыс. рабочых2.
Рабочы клас падвяргаўся
хорсткай эксплуатацыі. Пра-
пуючы па 10—12 гадзін, рабочыя
Заходняй Беларусі атрымоўвалі
} 1,5—2 разы менш, чым рабо-
ыя ў цэнтральных і заходніх
раёнах Полыпчы. Штрафы, вы-
Магальніцтва майстроў яшчэ
солып памяншалі заробкі. Ня-
Рэдка прадпрыемцы затрымліва-
разлік з рабочымі на некалькі
месяцаў. Болып '/з заробку па-
'пынала кватэрная плата. Рабо-
’!Ыя жылі часта ў напаўразбу-
Раных халупах, сырых падвалах
: халодных дашчаных бараках.
Кяжкія ўмовы працы прыводзі-
В Да частых пакалечанняў і за-
Рорванняў. Большасць рабочых
не атрымлівала аплачваемага
адпачынку, не была застрахава-
на або страхавалася за свой
кошт (касыхворых) і зпрычыны
хваробы ці нешчаслівага выпад-
ку пазбаўлялася сродкаў да існа-
вання.
Пастаянным спадарожнікам
прамысловага развіцця ў Заход-
няй Беларусі было беспрацоўе.
Яно няўхільна павялічвалася.
Беспрацоўныя цярпелі вострую
нястачу. У 1927 г. толькі 13,6 %
зарэгістраваных беспрацоўных
атрымоўвалі мізэрную дапамогу.
Ажыўленне вытворчасці, вы-
кліканае павышэннем попыту на
прамысловыя тавары пасля вай-
ны і патрэбамі экспарту, аказа-
лася кароткачасовым. Пераход
Польшчы да капіталістычнай
стабілізацыі зацягнуўся. У кан-
цы 1924 г. эканоміка краіны апы-
нулася ў стане крызісу. Прамыс-
ловы ўздым, які пачаўся ў другой
палове 1926 г., працягваўся толь-
кі да 1929 г.
Эканамічны крызіс 1929—
1933 гг. праявіўся ў Польшчы з
асаблівай сілай і быў болып глы-
бокім і працяглым, чым у іншых
капіталістычных краінах. Асаб-
ліва ў цяжкім стане апынулася
эканоміка Заходняй Беларусі.
Тут крызіс выклікаў вялікі спад
вытворчасці. Колькасць прад-
прыемстваў скарацілася на
17 %, а лік занятых рабочых —
на 42 %. Крызіс асноўным ця-
жарам клаўся на плечы працоў-
ных. Заработная плата да 1931 г.
зменшылася на 30,5 %, а да са-
кавіка 1933 г.— яшчэ на 31,2 %
супраць узроўню 1928 г. За гады
крызісу рэзка ўзрасло беспра-
цоўе. Колькасць афіцыйна за-
рэгістраваных беспрацоўных да
216
Нарысы гісторыі Беларусі
Заходнебеларуская вёска. 1937 г.
канца 1931 г. павялічылася
амаль у 3 разы і дасягнула
16,1 тыс. Аднак і тыя, хто пра-
цаваў, не былі ўпэўнены ў заў-
трашнім дні, бо каля варот прад-
прыемстваў пастаянна стаяла
многа людзей, якія шукалі рабб-
ту. Аплачваемы адпачынак, да-
памога па сацыяльнаму забеспя-
чэнню ў 1933 г. фактычна былі
зліквідаваны. Урад скасаваў і ка-
лектыўныя ўмовы.
Не палепшылася жыццё пра-
цоўных і ў наступныя гады. Так,
сярэдні дзённы заробак рабочых
у Навагрудскім ваяводстве ў
1934 г. складаў 2 злотых, у Па-
лескім — 2 злотых 96 грошаў.
Заробак рабочых-мужчын на
Гарадзішчанскай фанернай фаб-
рыцы ў 1937 г. складаў 1 злоты
20 грошаў, а жанчын — 60 гро-
шаў за дзень. I гэта ў той час,
калі кілаграм сітнага хлеба каш-
таваў 34 грошы, мукі пшаніч-
най — 53 грошы, масла —
3,4 злотага, 1 л газы — 35 гро-
шаў, 10 кВт -ч электраэнергіі —
7,3 злотага.
Значны пласт гарадскога на-
сельніцтва складалі рамеснікі.
Аднак, як адзначалася ў справа-
здачы Брэсцкай фінансавай па-
латы, насельніцтва, занятае ра-
мяством, не магло паспяхова
супрацьстаяць канкурэнцыі
больш прадукцыйнай прамыс-
ловай вытворчасці і вырабаў
рамяства з іншых раёнаў. Ра-
меснікі і саматужнікі бяднелі 1
разараліся, папаўняючы радьЙ
гарадскога пралетарыяту. Калі Я
канцы 1931 г. у Віленскім, Нава-1
грудскім і Палескім ваяводствах’
налічвалася 46,5 тыс. рамесні-
каў, то ў 1937 г.— 33,53.
Аграрнае пытанне. Стано-
вішча сялян. Аграрныя адносінЫ
,-Іаходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
217
Селянін з Гродзеншчыны за працай (20-ыя гады XX ст.).
ў Заходняй Беларусі характары-
заваліся панаваннем буйнога
памешчыцкага землеўладання,
малазямеллем і паўперызацыяй
(масавым збядненнем) большай
часткі сялян. У 1931 г. у Вілен-
кім, Навагрудскім і Палескім
іаяводствах землеўладальнікі з
і лошчай маёнткаў больш 100 га
(0,5 % гаспадарак) мелі 3,1 млн.
а, а разам з дзяржаўнымі і цар-
оўнымі ўладаннямі — каля
4 млн. га, або 48 % усёй зямлі.
гадзівілам, Сапегам, Тышкеві-
>ам і іншым буйным уладальні-
ам зямель належалі многія
ысячы гектараў. У той жа час
а 610 тыс. сялянскіх гаспадарак
« рыходзілася 4,3 млн. га (52 %
: сёй зямлі)4. 3 іх 56 % мелі
^нш 5 га зямлі кожная.
Зямельная рэформа, якую вы-
мУшаны быў распачаць польскі
У₽ад пад націскам сялянскага
руху, праводзілася на карысць
польскІх паноў-абшарнікаў і
сельскай буржуазіі. Улады пра-
вялі т. зв. парцэляцыю, або про-
даж дробнымі ўчасткамі (парцэ-
ламі) часткі абшарніцкай і
дзяржаўнай зямлі з мэтай на-
саджэння на «крэсах» польскіх
вайсковых каланістаў-асаднікаў
з ліку былых удзельнікаў поль-
ска-савецкай вайны 1919—1920
гадоў. Яны павінны былі слу-
жыць апорай панскай улады і
нярэдка выкарыстоўваліся для
падаўлення вызваленчага руху.
Да 1930 г„ па няпоўных звест-
ках, у Заходняй Беларусі пася-
ліліся 4434 вайсковыя асаднікі.
Яны атрымоўвалі на льготных
умовах ці бясплатна зямельныя
ўчасткі звычайна ад 10 да 45 га і
сяліліся хутарамі.
Паны-абшарнікі ў сваю чаргу
выкарысталі парцэляцыю для
218
Нарысы гісторыі Беларус,
спекулятыўнага продажу зямлі.
Да 1938 г. у выніку дзяржаўнай
парцэляцыі і прыватнага прода-
жу памешчыкамі зямлі буйное
землеўладанне ў трох ваявод-
ствах скарацілася на 675,6 тыс.
га, або на 16,5 %. Зямлю купля-
лі пераважна прадпрыемцы, чы-
ноўнікі, заможныя сяляне, у
якіх былі грошы. Частка серад-
някоў і нямногія беднякі коштам
адмаўлення ад самага неабход-
нага змаглі купіць невялікія
кавалкі зямлі. Пры гэтым сель-
скагаспадарчыя рабочыя і дроб-
ныя арандатары, якія пражыва-
лі на гэтых землях, страцілі
сродкі існавання і папоўнілі
армію «лішніх рук» — беспра-
цоўных.
3 мэтай ліквідацыі цераспало-
сіцы праводзілася т. зв. камаса-
цыя (аб’яднанне некалькіх дроб-
ных зямельных надзелаў сялян у
адно цэлае), або хутарызацыя
сялянскіх гаспадарак. Да 1939 г.
у Віленскім, Навагрудскім і Па-
лескім ваяводствах пераважна
прымусова былі пераселены на
хутары 259 тыс., ці болып 40 %
сялянскіх гаспадарак5. Пераход
на хутары дазваляў палепшыць
апрацоўку зямлі, падняць пра-
дукцыйнасць гаспадаркі. Але ма-
лазямельным ён амаль нічога не
даваў. Болып таго, выдаткі на
правядзенне камасацыі і пера-
сяленне пагоршылі становішча
болыпасці сялян. Толькі замож-
ныя сяляне ў выніку выхаду на
хутары ўмаЦавалі сваё стано-
вішча.
Як і сталыпінская хутарыза-
цыя, камасацыя не магла выра-
шыць зямельнае пытанне і ад-
крыць шлях да паспяховага раз-
віцця сельскай гаспадаркі, бо не
ліквідавала малазямелле ў вёс
цы, не вызваляла сялян ад за
лежнасці з боку памешчыкаў
сельскіх багацеяў, не давала Ь
магчымасці выйсці з беднасц,
Таму болыпасць сялян, перш з|
ўсё сельская бедната, былі суйі
раць камасацыі.
Цяжкія вынікі ддя сялян мелг
скасаванне сервітутаў. Да 1938 г
115,7 тыс. сялянскіх гаспадара»
былі пазбаўлены права карыс-
тацца сервітутнымі пашамі, вы-
ганамі, за якія атрымоўвалі не<
вялікую кампенсацыю. Сялян<
былі супраць ліквідацыі сервіту-
таў на такіх умовах, выступал
за захаванне права карыстацц;
сервітутамі, за поўны пераход ц
ва ўласнасць сялян.
Такім чынам, зямельная рэ
форма, якую праводзіў польск
ўрад, мела буржуазны характар
Яна садзейнічала захаваннк
буйнога памешчыцкага земле
ўладання. У выніку рэформь
ўмацавалася становішча дроб
най і сярэдняй сельскай буржуа
зіі, некалькі пашырыўся ўнутра
ны рынак. Адначасова пагоршы-
лася становішча беднаты.
Ва ўмовах буйнога землеўла-
дання і малазямелля сялян сель-
ская гаспадарка не магла нар-
мальна развівацца. Селянін-бяд-
няк не мог забяспечыць належ-
най апрацоўкі зямлі. Гэтаму пе-
рашкаджала і няспыннае драб-
ленне сялянскіх гаспадарак.
Ураджай збожжавых у бяд-
няцкіх і серадняцкіх гаспадар-
ках у 30-ыя гады складаў у ся-
рэднім 7 ц з га, у абшарнікаў і
кулакоў,— каля 9 ц з га6. Час-
тымі былі неўраджаі. I тады га-
ладалі многія тысячы сялян-
Толькі ў 1929 г. сельская гаспа-
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
219
Сялянская сям’я ў Заходняй Беларусі. 1937 г.
дарка была адноўлена да ўзроў-
ню 1913 г. У першай палове
30-ых гадоў ва ўмовах экана-
мічнага крызісу адбылося скара-
чэнне пасяўных плошчаў, змен-
шылася ўраджайнаСць, коль-
касць буйной рагатай жывёлы,
свіней. Некаторае павелічэнне
сельскагаспадарчай вытворчасці
ў 1934—1938 гг. істотна не змя-
ніла становішча. Сельская гас-
падарка ў цэлым знаходзілася ў
стане хранічнага застою.
Ва ўмовах цяжкага сацыяль-
нага прыгнёту ішло збядненне
большай часткі сялян. Сяляне-
беднякі ў пачатку 30-ых гадоў
складалі каля 70 %, серадня-
кі — 23 %, заможныя сяляне з
асаднікамі і шляхтай — больш
6 %. Вялізных памераў дасягну-
-а скрытае беспрацоўе ў вёсцы,
}-кое ахоплівала ў гэты час каля
40 % рабочых рук.
Малазямельныя сяляне жылі
бедна. У 1927 г. каля 30 % сялян
не мелі коней, 13,5 % не мелі
кароў7. Беднякі вымушаны былі
за мізэрную плату ісці да абшар-
нікаў, асаднікаў, заможных ся-
лян, на падзённую работу, пра-
цаваць за частку ўраджаю. Яны
залазілі ў даўгі, за якія прыхо-
дзілася адпрацоўваць на цяжкіх
умовах. У пошуках заробкаў
збяднелыя сяляне ехалі ў іншыя
краіны — асабліва ў Латвію,
Францыю, дзяржавы Паўночнай
і Паўднёвай Амерыкі. 3 1925 па
1938 г. з трох ваяводстваў За-
ходняй Беларусі выехалі на па-
стаяннае жыхарства ў іншыя
краіны 78,1 тыс. чалавек8.
На становішчы сялян моцна
адбівалася гандлёвая палітыка
манаполій. Прамысловыя тавары
былі дарагія, а прадукты сель-
скай гаспадаркі несуразмерна
220
Нарысы гісторыі Беларусі
Палеская сялянка
падчас жніва. 1935 г.
танныя. За гады эканамічнага
крызісу цэны на прадукцыю
сельскай гаспадаркі знізіліся да
40 %, на прамысловыя тава-
ры — да 73 % у параўнанні з
1928 г. Разбежка цэн яшчэ
больш пагаршала становішча
сялян.
Падатковая палітыка ўрада
мела выразна класавы характар.
Абшарнікі плацілі з 1 га зямлі
значна менш, чым малазямель-
ныя сяляне. Пры спагнанні па-
даткаў улады часта звярталіся
да прымусовых мер. Шырока
практыкаваўся продаж маёмасці
даўжнікоў з малатка. Агульная
запазычанасць сялян Віленска-
га і Навагрудскага ваяводстваў
па падатках на 1 студзеня 1934 г.
складала 197,1 млн. злотых, або
ў сярэднім 460 злотых на адну
гаспадарку. Толькі на працягу
1929 г. у гэтых ваяводствах было
праведзена 30,7 тыс. экзекуцый,
з якіх 11,9 тыс. суправаджаліся
прымусовым адабраннем маё-
масці ў насельніцтва9.
У першыя гады польскай аку-
пацыі сяляне былі прымушаны
бясплатна даваць падводы для
абслугоўвання паліцыі і чыноў-
нікаў. Яны павінны былі выкон-
ваць дарожныя павіннасці —
шарваркі, выходзіць на рамонт
дарог і мастоў без усялякай
аплаты. На сялян сыпаліся
шматлікія штрафы.
У пачатку 30-ых гадоў у трох
заходнебеларускіх ваяводствах
налічвалася 88,3 тыс. сельска-
гаспадарчых рабочых. Звязаныя
цяжкімі ўмовамі найму, яны зна-
ходзіліся ў поўнай залежнасці ад
землеўласнікаў. Працягласць ра-
бочага дня дасягала нярэдка і
болып 14 гадзін. Сельскагаспа-
дарчыя рабочыя, страціўшы пра-
цу, не падлягалі рэгістрацыі як
беспрацоўныя і ніякай дапамогі
не атрымлівалі.
У выніку каланіяльнай паліты-
кі польскіх улад і панавання па-
мешчыкаў і буржуазіі жыццёвы
ўзровень працоўных у Заходняй
Беларусі быў намнога ніжэй,
чым у цэнтральных і заходніх
раёнах Польшчы, і, як адзнача-
лася ў адной са справаздач
Брэсцкай фінансавай палаты,
«ніжэй перадваеннага, які ніколі
тут не быў высокім»10. Меды-
цынскае абслугоўванне было не-
даступна для болыпасці насель-
ніцтва з-за недахопу дакта-
роў і вялікага кошту лячэння-
У 1935 г. у Палескім ваяводстве
адзін доктар прыходзіўся яа
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
221
5662 чал., а ў Навагрудскім — на
5950 чал."
Нацыянальны прыгнёт. Палі-
тьічнае бяспраўе. Цяжкае са-
цыяльнае і эканамічнае стано-
вішча спалучалася з не менш
цяжкім нацыянальным прыгне-
чаннем беларускага народа.
Польскія ўлады і пануючыя кла-
сы ставілі сваёй мэтай выкара-
ніць нацыянальную свядомасць
беларусаў, апалячыць іх і гэтым
зліквідаваць глебу для барацьбы
за нацыянальнае вызваленне.
Каб неяк «абгрунтаваць» сваё
права на захопленыя землі,
польскія ўлады не спыняліся
нават перад фальсіфікацыяй ста-
тыстычных звестак аб нацыя-
нальным складзе насельніцтва
Заходняй Беларусі. Так, па ма-
тэрыялах афіцыйнай статыстыкі,
у 1931 г. у Віленскім, Навагруд-
скім і Палескім ваяводствах да
палякаў залічылі амаль усіх бе-
ларусаў-католікаў і шмат права-
слаўных. Яшчэ 707 тыс. чалавек,
пераважна на Палессі, былі запі-
саны «тутэйшымі», як пазбаўле-
ныя нацыянальнай свядомасці.
Гэта было зроблена дзеля паве-
лічэння ў Заходняй Беларусі
ўдзельнай вагі палякаў.
На самай жа справе, згодна са
звесткамі перапісу 1897 г., паля-
кі на тэрыторыі пазнейшых трох
заходнебеларускіх ваяводстваў
складалі каля 5,5 %. Праўда, у
20—30-ыя гады тут пасялілася
яшчэ пэўная колькасць палякаў
3 ліку вайсковых і цывільных
каланістаў-асаднікаў, чыноўні-
Каў, інтэлігенцыі, паліцыі, рабо-
чых. У цэлым у Віленскім, Нава-
Фудскім і Палескім ваяводствах
^еларусаў было не 22,5 %, як
сЦвярджала афіцыйная поль-
ская статыстыка, а 67 %, паля-
каў не 42, а 12—13 %, украін-
цаў — 5—6 %, яўрэяў — каля
9 %, рускіх — 2 %, літоўцаў —
э о/
о /О •
3 першых дзён захопу краю
польскія ўлады пачалі закрываць
беларускія школы, якіх у 1918—
1919 гг. сіламі грамадскасці
было адкрыта каля 350. У 1925 г.
засталіся ўсяго 4 беларускія
школы. Беларускія і рускія шко-
лы былі ператвораны ў польскія.
Тыя, хто змагаўся за адкрыццё
беларускіх школ, праследаваліся
ўладамі. У 1927—1928 гг. урад
Пілсудскага пад націскам на-
цыянальна-вызваленчага руху
вымушаны быў адкрыць 29 бела-
рускіх і 49 змешаных польска-
беларускіх школ12. Існавалі 4 бе-
ларускія гімназіі — у Вільні, Ра-
дашковічах, Клецку і Навагруд-
ку, якія маглі працаваць дзякую-
чы матэрыяльнай падтрымцы
грамадскасці. У 1932—1934 га-
дах тры з іх былі закры-
ты. Апошняя беларуская гімна-
зія ў Вільні, у якой навучалася
каля 200 вучняў, была ператво-
рана ў філіял польскай гімназіі.
У 1938/39 навучальным годзе ў
Заходняй Беларусі не стала ні
адной беларускай школы.
Польскіх школ было недастат-
кова, каб забяспечыць навучанне
ўсіх дзяцей. У 1927/28 навучаль-
ным годзе ў трох ваяводствах
працавала 3455 агульных школ,
у якіх было 292,9 тыс. навучэн-
цаў, а ў 1937/38 гг.— 4421 шко-
ла з 546,6 тыс. навучэнцаў. Каля
13 % дзяцей школьнага ўзросту
не вучыліся ў школе13. У са-
праўднасці іх было значна
больш. У выніку непісьменных
сярод насельніцтва Заходняй
222
Нарысы гісторыі Беларў^
Беларусі ва ўзросце звыш 10 га-
доў у 1931 г. налічвалася 43 %14.
У 1927/28 навучальным годзе
ў тых жа трох ваяводствах дзей-
нічалі 85 гімназій, у якіх налічва-
лася 17,8 тыс. навучэнцаў. Праз
10 гадоў — у 1938 г. колькасць
гімназій зменшылася да 54, а на-
вучэнцаў у іх — да 15,9 тыс.15
У 1929/30 навучальным годзе ў
15 настаўніцкіх семінарыях на-
вучалася 2258 чалавек. Іх было
яўна недастаткова, каб забяспе-
чыць школы настаўнікамі. Ня-
гледзячы на гэта, да 1938 г. коль-
касць семінарый зменшылася да
8, а навучэнцаў — да 300|6. Вы-
сокая плата за навучанне, бед-
насць і перашкоды з боку ўлад
абмяжоўвалі доступ дзецям пра-
цоўных у сярэднія школы. Вы-
шэйшыя навучальныя ўстановы
па сутнасці былі ддя іх недас-
тупныя.
Адным з вынікаў нацыяналь-
нага прыгнёту была крайне ня-
значная колькасць беларускай
інтэлігенцыі. Па звестках поль-
скай адміністрацыі, на долю бе-
ларусаў (каля 65 % насельніц-
тва) у Палескім ваяводстве (без
Камень-Кашырскага павета) у
1928 г. прыходзілася толькі
2,5 % інтэлігенцыі, а на долю
палякаў (8 % насельніцтва) —
75 % інтэлігенцыі17.
У дзяржаўных установах не
лазвалялася карыстацца белару-
скай мовай. Беларусаў на дзяр-
жаўную службу не бралі. Куль-
турнае жыццё беларускага наро-
да пастаянна абмяжоўвалася і
падаўлялася. Не было беларус-
кіх тэатраў. Закрываліся не-
шматлікія клубы, бібліятэкі, ха-
ты-чытальні, створаныя ў мІну-
лыя гады намаганнямі беларус-
кай грамадскасці. Прагрэсіўныі
газеты канфіскоўваліся і закрьй
валіся, іх рэдактараў садзіл
ў турму. Калі ў 1927 г. пад наі
ціскам масавага нацыянальна-
вызваленчага руху, звязанага з
дзейнасцю Беларускай сялян-
ска-рабочай грамады, Таварыст-
вам беларускай школы выдава-
ліся 23 беларускія легальныя
газеты і часопісы, то ў 1932 г. іх
засталося толькі 618.
Полыпча лічылася буржуазна-
дэмакратычнай рэспублікаі
Аднак абвешчаныя канстытў
цыяй 1921 г. свабоды слова
друку, сходаў, арганізацый па
стаянна парушаліся, асабліва й
«крэсах». Тут панавалі самаво.
і здзекі над насельніцтвам з бок
паліцыі, чыноўнікаў. Паліцьй
сачыла і арыштоўвала ўсіх, каг<
падазравала ў прыналежнасці ді
кампартыі ці камсамола, а такса
ма беспартыйных актывістаў ;
рабочых і сялян. Асабліва ўзмац
няліся рэпрэсіі ў перыяды ўзды-
мў вызваленчага руху. У пачатку
30-ых гадоў у турмах Польшчы
знаходзілася больш 10 тыс. па-
літзняволеных. Новая хваля ма-
савых арыштаў ахапіла край
пасля таго, як у 1934 г. на Палес-
сі, у Бярозе Картузскай, быў
створаны канцэнтрацыйны лагер
для палітычных зняволеных.
Выбарчая сістэма служыла ін-
тарэсам памешчыкаў і буржуазіі-
У сейм праходзілі пераважна
прадстаўнікі пануючых класаў,
буржуазных і дробнабуржуаз-
ных партый і толькі нязначная
колькасць ад радыкальных пар'
тый і арганізацый працоўных-
У час выбараў 1922 г. у сейм былі
абраны 11, а ў сенат — 3 бела-
русы з агульнай колькасці 444
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
223
дэпутаты і 111 сенатараў.
У 1928 г. у сейм трапілі 10 бела-
рускіх дэпутатаў і 2 сенатары.
Толькі частка іх прадстаўляла
радыкальныя партыі і арганіза-
цыі. На выбарах 1935 і 1938 гг.
не было абрана ні аднаго белару-
са, ні аднаго прадстаўніка левых
сіл.
Мала што маглі зрабіць ддя
народа органы мясцовага сама-
кіравання — гарадскія і гмінныя
рады, якія падпарадкоўваліся
адміністрацыі. 3 імі звычайна
ўлады не лічыліся.
Панаванне манаполій і буйно-
га памешчыцкага землеўладан-
ня, узмацненне ўціску працоў-
ных, рэакцыйная зямельная і
падатковая палітыка буржуазна-
памешчыцкага ўрада, малазя-
мелле і паўперызацыя сялян аб-
вастралі сацыяльныя супярэч-
насці. Жорсткі нацыянальны
прыгнёт і палІтычнае бяспраўе
рабочых і сялян ва ўмовах бур-
жуазнай дыктатуры яшчэ болып
паглыблялі супярэчнасці паміж
народам і пануючымі класамі.
2. Нацыянальна-вызваленчы рух
у 1921—1929 гг.
Дзейнасць палітычных партый
і арганізацый
Расстаноўка палітычных сіл.
Пачатак вызваленчай барацьбы.
Беларускі народ ніколі не мірыў-
ся са сваім паднявольным ста-
новішчам, з акупацыяй Заход-
няй Беларусі і падзелам сваёй
Бацькаўшчыны. На працягу
20 год ён вёў барацьбу за са-
цыяльнае і нацыянальнае вы-
зваленне. Цяжкае эканамічнае
становішча і палітычнае бяс-
і'раўе працоўных, жорсткі на-
і ыянальны прыгнёт вызначылі
характар і мэты вызваленчай ба-
рацьбы.
Асноўнымі сіламі яе былі па-
літычна актыўная частка рабоча-
а класа, працоўнага сялянства,
эмакратычная інтэлігенцыя.
У барацьбе за нацыянальныя
равы ўдзельнічалі і нацыяналь-
а свядомыя прадстаўнікі дроб-
^ай буржуазіі. У ходзе барацьбы
‘Ызначаліся тры асноўныя са-
цыяльна-палітычныя  лагеры:
першы — буржуазна-памешчыц-
кі, другі — дробнабуржуазны,
дамакратычны, трэці — прале-
тарскіх і рэвалюцыйна-дэмакра-
тычных сіл.
Пануючае эканамічнае і палі-
тычнае становішча ў Заходняй
Беларусі, як і ва ўсёй Польшчы,
займала польская буржуазія і
памешчыкі. Апошнія адрозніва-
ліся тут асаблівай рэакцыйнас-
цю. Эканамічна параўнальна
моцнай была яўрэйская буржуа-
зія. Але ў палітычных адносінах
яна не мела значнай вагі. Бела-
руская нацыянальная буржуа-
зія, у асноўным дробная гарад-
ская і заможнае сялянства, была
нешматлікай і палітычна слабай,
залежнай ад польскай і яўрэй-
скай буржуазіі.
Інтарэсы польскай буржуазіі і
памешчыкаў выражалі польскія
224
Нарысы гісторыі Беларусі
буржуазныя партыі — нацыя-
нал-дэмакраты (эндэкі), хрыс-
ціянскія дэмакраты (хадэкі) і
створаны ў 1928 г. так званы
беспартыйны блок супрацоўніц-
тва з урадам (ББСУ), а таксама
звязаныя з імі арганізацыі. За
гэтымі палітычнымі сіламі стая-
ла польская буржуазная дзяр-
жава з яе шматлікім чыноў-
ніцтвам, арміяй, паліцыяй, судом
і турмамі. Заадно з уладамі была
каталіцкая царква, якая мела
значны ўплыў сярод каталіцкай
часткі насельніцтва.
У апазіцыі да ўрада знаходзіў-
ся дробнабуржуазны дэмакра-
тычны лагер, у які ўваходзілі тры
палітычныя сілы. Гэта польскія
рэфармісцкія і дробнабуржуаз-
ныя партыі, яўрэйскія дробна-
буржуазныя нацыянальныя пар-
тыі і беларускія нацыянальна-
дэмакратычныя партыі і аргані-
зацыі. Яны стаялі на пазіцыях
легальнай парламенцкай бараць-
бы за дэмакратычныя і нацыя-
нальныя правы.
Урадаваму лагеру супраць-
стаяў рэвалюцыйна-дэмакратыч-
ны лагер, які складалі рабочы
клас, сялянства, гарадская бед-
ната, дэмакратычная інтэліген-
цыя. Яны былі прадстаўлены ра-
дыкальнымі народнымі аргані-
зацыямі, што ўзаемадзейнічалі
з камуністычнай партыяй.
Вызваленчая барацьба ў За-
ходняй Беларусі праходзіла пад
уплывам расійскіх рэвалюцый і
падзей, што адбываліся ў Бела-
рускай ССР. 3 БССР працоўныя
Заходняй Беларусі звязвалі свае
надзеі на лепшую будучыню.
У 1919—1923 гг. у Заходнюю
Беларусь вярнуліся з Расіі больш
700 тыс. бежанцаў часоў першай
сусветнай вайны, сярод які^
нямала было ўдзельнікаў рэвгв
люцыі і грамадзянскай вайны1!
Яны ў значнай частцы ўключыліі
ся ў змаганне супраць памешчьн
каў і буржуазіі.	|
У першай палове 20-ых гадо^
вызваленчы рух у Заходняй Бе-
ларусі яшчэ не дасягнуў шырокіх
памераў. Арганізацыі кампартыі
толькі ствараліся, былі малалікі-
мі і не мелі значнага ўплыву на
масы. У гэты час болыпасць на-
сельніцтва верыла ў лозунгі
польскіх, беларускіх, яўрэйскіх
дробнабуржуазных нацыяналь-
ных партый. Гэта адбілася і на
выбарах у сейм, якія адбыліся ў
лістападзе 1922 г. У Заходняй
Беларусі дэпутатамі сталі пера-
важна прадстаўнікі т. зв. блока
нацыянальных меншасцей, у які
аб’ядналіся буржуазныя і дроб-
набуржуазныя нацыянальныя
партыі. Яны атрымалі 28 % га-
ласоў. Польскія дробнабуржуаз-
ныя партыі ППС і «Вызволене»
атрымалі 31,5 % галасоў.
Беларускія дэпутаты (11 у
сейме і 3 у сенаце) утварылі сваю
фракцыю — Беларускі пасольскі
(дэпутацкі) клуб. Яны высту-
палі з крытыкай нацыянальнай і
зямельнай палітыкі польскага
ўрада. Але, праводзячы хісткую
палітычную лінію ад апазіцыі да
згоды з уладай, клуб пачаў тра-
ціць уплыў на масы.
У гэты час пад уплывам кам-
партыі, левага крыла рэфар-
місцкіх партый і ўласнага вопыту
рабочы клас узнімаўся на аба-
рону сваіх класавых інтарэсаў-
Шэраг забастовак прайшоў У
1921—1922 гг. Яшчэ больш шЬІ'
рокай забастовачная барацьба
стала ў час рэвалюцыйнага ўздЫ-
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
225
му 1923 г. Супраць эксплуата-
цыі з патрабаваннямі павышэння
заработнай платы выступілі ра-
бочыя Гродна, Брэста, Пінска,
іншых гарадоў.
Пазіцыі дэмакратычных пар-
тый. Узмацненню рабочага ру-
ху спрыяла ўмацаванне і рост ар-
ганізацый кампартыі. У канцы
кастрычніка 1923 г. у Вільні ад-
былася першая канферэнцыя ка-
муністычных арганізацый За-
ходняй Беларусі, якая абвясціла
стварэнне Камуністычнай пар-
тыі Заходняй Беларусі (КПЗБ)
як састаўной часткі Кампартыі
Полыпчы. КПЗБ распаўсюджва-
ла сваю дзейнасць на Віленскае,
Навагрудскае, Палескаё і боль-
шую частку Беластоцкага вая-
водстваў. У момант стварэння
яна налічвала 528 членаў. Пасту-
пова склалася кіруючае ядро
КПЗБ. Яе першЫмі арганізата-
рамі былі С. А. Мертэнс (Скуль-
скі), А. С. Славінскі, С. Т. Мілер,
С. А. Дубовік. Палітычным са-
кратаром ЦК КПЗБ з 1926 па
1936 г. быў I. К. Лагіновіч (Па-
вел Корчык). Ён быў актыўным
дзеячам беларускага нацыяналь-
на-вызваленчага руху, раней
узначальваў левае крыло партыі
беларускіх эсэраў, затым бела-
рускую рэвалюцыйную арганіза-
цыю. Да кіруючага ядра партыі
належалі таксама А. А. Алыпэў-
скі, М. С. Арэхва, Я. С. Бабровіч,
М. А. Блінчыкаў, А. У. Канчэў-
СКІ, Л. I. Радзевіч і інш.
3 утварэннем КПЗБ рэвалю-
Цыйны вызваленчы рух у Заход-
няй Беларусі ўступіў у новую
^аласу свайго развіцця, стаў
оольш радыкальным і арганіза-
Заным. У цяжкіх умовах пад-
!Іолля, пад несупынным прасле-
Яарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
I. К. Лагіновіч (Павел Корчык).
даваннем паліцыі кампартыя
наладзіла дзейнасць нелегаль-
ных друкарняў. ЦК КПЗБ вы-
даваў на беларускай мове газеты
«Чырвоны сцяг», «Партработ-
нік», часопіс «Бальшавік» і інш.
Былі выданні на польскай, яў-
рэйскай, іншых мовах. У вялікай
колькасці друкаваліся лістоўкі,
адозвы, брашуры. Падпольны
друк КПЗБ асвятляў цяжкае
жыццё чалавека працы, паказваў
яго прычыны, уздымаў сацыяль-
ныя і палітычныя пытанні, за-
клікаў да барацьбы і вучыў зма-
гацца.
Адначасова фарміраваўся і
камсамол, які пашыраў свой
уплыў на рабочую і сялянскую
моладзь. У 1924 г. камсамоль-
скія арганізацыі краю аб’ядналі-
ся ў Камуністычны саюз моладзі
226
Нарысы гісторыі Беларусі
Заходняй Беларусі (КСМЗБ),
які ўваходзіў у склад камсамола
Полыпчы. Сакратарамі ЦК
КСМЗБ у розны час былі
А. I. Андраюк, С. Р. Анісаў,
М. М. Дворнікаў, Н. П. Маслоў-
скі, А. I. Федасюк, В. 3. Хару-
жая. ЦК КСМЗБ выдаваў газеты
«Малады камуніст», «Малады
змагар» і інш.
У 1921—1923 гг. значным
уплывам сярод насельніцтва За-
ходняй Беларусі карысталася
партыя беларускіх эсэраў. На
чале яе стаялі Ф. Грыб, П. Ба-
дунова, Г. Мамонька, А. Цвіке-
віч, В. Ластоўскі і інш. Яна выда-
вала газету «Наша будучыня»,
распаўсюджвала свой уплыў
пераважна ў заходніх паветах
краю, налічвала некалькі тысяч
членаў, абапіралася ў асноўным
на сялян. ПБСР выступала за
правядзенне буржуазна-дэма-
кратычных рэформ, падзелу без
выкупу памешчыцкай зямлі па-
між сялянамі, дэмакратычныя
свабоды, нацыянальнае раўна-
праўе, утварэнне незалеж-
най беларускай дэмакратычнай
рэспублікі, злучанай з Літвой у
адну дзяржаву20. У аснове яе
цзейнасці ляжала рэфармісцкая
палітыка і 'пераважна парла-
менцкія метады работы. У адно-
сінах да польскага ўрада бела-
рускія эсэры заставаліся ў пар-
ламенцкай апазіцыі.
У другой палове 1922 г. з ле-
вага крыла партыі беларускіх
эсэраў утварылася Беларуская
рэвалюцыйная арганізацыя
(БРА). Яна налічвала каля
300 членаў — пераважна сялян і
інтэлігентаў. На чале яе стаялі
I. К. Лагіновіч, А. У. Канчэўскі,
паэт Л. Г. Радзевіч, А. С. Капуц-
кі. Арганізацыя выдавала рады-
кальную газету, якая пачаргова
выходзіла пад назвай «Новае
жыццё», «Наш сцяг», «Вольны
сцяг», «Змаганне». Яна абуджа-
ла ў працоўных сацыяльную і
нацыянальную свядомасць.
БРА ўтварылася як рэвалю-
цыйна-дэмакратычнае і нацыя-
нальна-вызваленчае фарміра-
ванне. Яна патрабавала канфіс-
кацыі памешчыцкай зямлі і пе-
радачы яе без выкупу беззя-
мельным і малазямельным сяля-
нам, спынення каланізацыі бела-
рускіх зямель, дэмакратычных
правоў, 8-гадзіннага рабочага
дня, стварэння рабоча-сялянска-
га ўрада. У нацыянальным пы-
танні БРА выступала супраць
польскай акупацыі, за нацыя-
нальнае раўнапраўе, самавызна-
чэнне Заходняй Беларусі, аб’яд-
нанне ўсіх беларускіх зямель у
адзінай рабоча-сялянскай рэс-
ііубліцы. БРА паступова станаві-
лася на сацыялістычныя пазі-
цыі. На канферэнцыі, якая адбы-
лася 30 снежня 1923 г. у Вільні,
яна вырашыла аб’яднацца з
КПЗБ і затым улілася ў яе склад.
На згодніцкіх у адносінах да
буржуазіі пазіцыях і ў парла-
менцкай апазіцыі да польскага
ўрада стаяла і Беларуская са-
цыял-дэмакратычная партыя
(БСДП), якую ўзначальвалі
А. Луцкевіч, Б. Тарашкевіч,
С. Рак-Міхайлоўскі і інш. ЯнЫ
абапіраліся пераважна на бела-
рускую нацыянальную інтэлі-
генцыю. Але атрымаць значны
ўплыў сярод рабочых і сялян
БСДП не ўдалося. Будучыня
краю ёй бачылася ў захаванН1
дробнай сялянскай гаспадаркь
аб’яднанай у кааператывы і гас-
Іаходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
227
іадарчыя саюзы. У сваёй пра-
і раме яна патрабавала адабраць
раз парламент зямлю ў буйных
цамешчыкаў і аддаць яе малазя-
іельным, абкласці памешчыкаў
ньісокімі падаткамі. БСДП дама-
і алася таксама дэмакратычных
свабод, 8-гадзіннага рабочага
!,ня, усеагульнага выбарчага
рава. Побач з задачамі развіц-
,я беларускай культуры ставіла
мэтай стварэнне незалежнай бе-
ларускай дэмакратычнай рэспуб-
лікі, ахопліваючай усе землі, за-
селеныя пераважна беларусамі.
Болып абмежаваныя сацы-
яльныя і палітычныя патраба-
ванні ставіла Беларуская хрыс-
ціянская дэмакратыя (БХД),
на чале якой стаялі каталіцкія
ксяндзы А. Станкевіч, В. Гадлеў-
скі і інш. Яна абапіралася пера-
важна на дробную буржуазію,
мела пэўны ўплыў сярод сялян
каталіцкага веравызнання ў паў-
ночна-заходніх паветах краю.
У аснову сваёй палітыкі клала
тэорыю бяскласавасці беларус-
кага народа, адмаўляла наяў-
насць пралетарыяту і буржуа-
зіі, а разам і класавай барацьбы.
БХД стаяла за капіталістычны,
эвалюцыйны шлях развіцця. Яна
ставіла буржуазна-дэмакратыч-
ныя патрабаванні: дэмакратыч-
ныя свабоды, роўнасць перад за-
конам, мясцовае самакіраванне,
усеагульнае выбарчае права, зя-
мельная рэформа (з выкупам)
У карысць мясцовых сялян, на-
Чыянальныя правы. Гэта ў ас-
ноўным тое, што было запісана
У польскай канстытуцыі 1921 г.
БХД выступала супраць аддзя-
лення царквы ад дзяржавы і
Чйсолы ад царквы, дамагалася
вЫхавання дзяцей у школах у
кдерыкальным духу21.
Агульным для ўсіх беларускіх
нацыянальных партый і гру-
повак было патрабаванне нацыя-
нальных правоў, утварэння неза-
лежнай Беларускай дэмакратыч-
най рэспублікі, якое супрацыіа-
стаўлялася патрабаванню КПЗБ
і яе саюзнікаў аб самавызначэн-
ні Заходняй Беларусі і ўз’яднан-
ні з БССР. Нацыянальныя па-
трабаванні і культурна-асвет-
ная работа гэтых партый садзей-
нічалі павышэнню нацыянальнай
свядомасці беларускага насель-
ніцтва, захаванню беларускай
нацыі. Але абмежаванне іх дзей-
насці парламенцкай работай,
згодніцкая палітыка вялі да
аслаблення барацьбы супраць
нацыянальнага прыгнёту, выклі-
калі незадаволенасць сярод ра-
дыкальных членаў гэтых партый.
На іх пазіцыі ўздзейнічала куль-
турна-нацыянальнае будаўніцтва
ў Савецкай Беларусі, вяртанне
БССР у 1924 і 1926 гг. усходніх
тэрыторый, радыкалізацыя вы-
зваленчага руху ў Заходняй Бе-
ларусі. Унутры іх узмацніліся
рознагалоссі. У сувязі з гэтым у
пачатку 1924 г. спыніла сваю
дзейнасць БСДП, а ў чэрвені
заявіла аб роспуску партыя бе-
ларускіх эсэраў, прызнаўшы
БССР і праведзеныя ў ёй пе-
раўтварэнні. Рэвалюцыйна на-
строеныя члены яе ўступілі ў
КПЗБ.
Значным уплывам сярод на-
сельніцтва Заходняй Беларусі,
асабліва каталіцкай яго часткі
на Палессі і Віленшчыне, у гэты
час карысталіся польскія дроб-
набуржуазныя дэмакратычныя
партыі — рэфармісцкая Поль-
ская сацыялістычная партыя
228
Нарысы гісторыі Беларуа
(ППС) і сялянская партыя «Вы-
зволене». Гэтаму садзейнічалі
патрабаванні дэмакратычных рэ-
форм, якія яны выстаўлялі ў
сваіх праграмах. У прыватнасці,
ППС патрабавала дэмакратыч-
ных свабод, шырокага самакіг
равання, 8-гадзіннага рабочага
дня, сацыяльнага забеспячэння,
перадачы памешчыцкіх зямель у
арэнду беззямельным і малазя-
мельным сялянам, падтрымліва-
ла права народаў на самавызна-
чэнне і аўтаномію. «Вызволене»
патрабавала зямельнай рэфор-
мы, перакладання падаткаў на
маемасныя пласты грамадства,
тэрытарыяльнай аўтаноміі для
нацыянальных меншасцей
• •	22
1 ІНШ.
У канцы 1924 г. у партыі «Вы-
зволене» адбыўся раскол. Левае
крыло выйшла з яе і ўтварыла
самастойную Незалежную ся-
лянскую партыю, якая стала на
рэвалюцыйна - дэмакратычныя
пазіцыі. Яна патрабавала глыбо-
кіх сацыяльна-эканамічных і па-
літычных пераўтварэнняў дэма-
кратычнага характару — зямлі
без выкупу для малазямельных
сялян і парабкаў, дэмакратыч-
ных свабод, права на самавызна-
чэнне для прыгнечаных народаў,
устанаўлення ўлады рабочых і
сялян. Партыю падтрымалі не
толькі польскія, але і частка
жыхароў беларускіх вёсак.
Сярод яўрэйскага насельніц-
тва гарадоў і мястэчак перава-
жаў уплыў яўрэйскіх дробна-
буржуазных дэмакратычных
партый Бунда і Паалей-Цыёна.
Бунд, выступаючы за самастой-
насць яўрэйскіх рабочых, з дапа-
могай радыкальнай фразы і
антыкамуністычнай прапаганды
імкнуўся адарваць іх ад рэвалю-
цыйнай барацьбы і еднасці з ра-
бочымі іншых нацыянальнасцей.
змагаўся супраць радыкальнага
актыву ў прафсаюзах. Паалей-
Цыен, выступаючы на словах
супраць буржуазіі, распаўсюдж-
ваў сіянісцкія погляды сярод
рабочых і рамеснікаў.
Партызанская барацьба. Вы-
зваленчы рух у Заходняй Бела?
русі ў першай палове 20-ых га
доў часткова прыняў форш
ўзброенай партызанскай барацм
бы. Яшчэ ў друтой палове 1921 я
пачалі ўзнікаць падцольныя пад
станцкія арганізацыі. У канц^
1922 г. у іх налічвалася ка»
5—6 тыс. членаў. Дзейнічаючн
невялікімі атрадамі і групамй
партызаны нападалі на паліцэш
скія ўчасткі, гмінныя ўправы,
вайсковыя патрулі. Асабліва
многа клопатаў польскім уладам
рабіў атрад Мухі, пад імем яко-
га выступалі камандзіры розных
партызанскіх атрадаў.
Партызанскі рух у цэлым меў
рэвалюцыйна-дэмакратычны і
нацыянальна-вызваленчы харак-
тар. Партызаны змагаліся за
зямлю, сацыяльнае і нацыяналь-
нае вызваленне, супраць поль-
скай акупацыі. Сацыяльна гэты
рух быў неаднародны. Боль-
шасць партызан складалі сяля-
не. У заходніх паветах — на
Гродзеншчыне, у Белавежскай
пушчы партызанскія атрады
ўзначальвалі беларускія эсэры-
На ўсходзе — камуністы і бес-
партыйныя актывісты, якія ішлі
за імі. Сярод камандзіраў парты-
занскіх атрадаў вызначаліся
К. П. Арлоўскі, С. А. Ваўпшасаў
і інш.
На развіццё партызанскага
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
229
руху ў Заходняй Беларусі рабіла
пэўны ўплыў імкненне некато-
рых кіраўнікоў БССР разгарнуць
тут шырэй узброеную барацьбу ў
адказ на падтрымку польскімі
ўладамі ўзброенага бандытызму
ў Савецкай Беларусі. Яны накі-
роўвалі сюды невялікія групы на
чале з былымі ўдзельнікамі гра-
мадзянскай вайны, якія, перай-
шоўшы граніцу, папаўняліся
мясцовымі добраахвотнікамі, пе-
ратвараліся ў баявыя атрады.
Камуністычная партыя пад-
трымлівала партызанскі рух. Але
да 1923 г. яна не мела яшчэ цес-
ных сувязей з партызанамі.
I толькі ў 1924 г., калі парты-
занскі рух цалкам узначаліла
КПЗБ, барацьба стала болып
арганізаванай. У маі 1924 г. пар-
тызаны разграмілі паліцэйскі
ўчастак у мястэчку Крывічы
Вілейскага павета, у жніўні —
у Стоўбцах, у кастрычніку —
у Кажан-Гарадку Столінскага
павета. Перапалох сярод мясцо-
вых улад выклікаў напад парты-
зан 24 верасня гэтага года на
цягнік, у якім ехалі ваявода і ін-
шыя чыноўнікі. Толькі з красаві-
ка 1924 г. да лістапада 1925 г.
партызаны правялі каля 280 бая-
вых аперацый.
Партызанскі рух абапіраўся
на падтрымку сялян, якія забяс-
печвалі партызан адзеннем і
харчамі, паведамлялі аб пера-
соўванні войск і паліцыі. Сяляне
нярэдка аказвалі супраціўленне
ўладам, адмаўляліся плаціць па-
Даткі, палілі панскія маёнткі.
Баявыя дзеянні партызан, рост
сялянскіх выступленняў прыво-
Дзілі ў жах польскіх абшарнікаў.
Некаторыя з іх сталі прадаваць
маёнткі і ўцякаць у Полыпчу. На
сваіх з’ездах яны патрабавалі ад
урада жорсткай расправы з пар-
тызанамі і насельніцтвам, якое
іх падтрымлівала. Улетку 1924 г.
урад увёў асаднае становішча на
тэрыторыі Навагрудскага вая-
водства. Супраць партызан накі-
равалі войска і паліцыю.
Ва ўмовах спаду рэвалюцый-
нага руху ў Польшчы партызан-
скі рух у Заходняй Беларусі не
змог перарасці ў народнае паў-
станне. Аднак II канферэнцыя
КПЗБ, якая адбылася 30 ліста-
пада 1924 г. у Вільні, прыняла
курс на падрыхтоўку ўзброенага
паўстання і далейшае разгорт-
ванне партызанскага руху. Гэта
было памылковае рашэнне. Ула-
ды рэзка ўзмацнілі рэпрэсіі. Па-
чаліся масавыя арышты і ката-
ванне мірных жыхароў, западо-
зраных у сувязях з партызанамі.
У красавіку 1925 г. толькі ў На-
вагрудскім ваяводстве было
арыштавана каля 1400 чалавек.
Улічваючы гэтыя ўмовы, ЦК
КПЗБ заклікаў членаў партыі і
партызан спыніць узброеную
барацьбу. Восенню 1925 г. пар-
тызанскі рух у Заходняй Белару-
сі спыніўся.
Беларуская сялянска-рабочая
грамада. Уздым вызваленчай ба-
рацьбы. 3 гэтага часу ў гісторыі
вызваленчага руху ў Заходняй
Беларусі пачаўся новы этап, звя-
заны з перыядам стабілізацыі
капіталізму, калі асабліва ўзрас-
тала неабходнасць спалучэння
легальных і нелегальных формаў
палітычнай барацьбы. Ажыццяў-
ленню гэтай задачы надавала
значэнне КПЗБ. Яна паставіла
на першы план задачу збірання ў
адно рэчышча ўсіх сіл прале-
тарскага, сялянскага і нацыя-
230
Нарысы гісторыі Беларус,
Б. А. Тарашкевіч —
старшыня ЦК БСРГ.
нальна-вызваленчага руху. Но-
вую тактыку распрацавала III
канферэнцыя КПЗБ (5—18 сту-
дзеня 1926 г.). Яна падкрэсліла
неабходнасць умацоўваць саюз
рабочага класа не толькі з бед-
ным, але і з сярэднім сялян-
ствам, паставіла задачу арганіза-
ваць і ўцягнуць у рэвалюцыйны
вызваленчы рух болыпасць пра-
цоўных на аснове барацьбы за
іх надзённыя патрабаванні. 3 гэ-
тай мэтай партыя імкнулася па-
шырыць уплыў у легальных ра-
бочых і сялянскіх арганізацыях.
У 1926 г. яна мела 2200 членаў.
Бліжэйшымі задачамі партыя
ставіла барацьбу супраць падпа-
радкавання краю іншаземнаму
капіталу, за дэмакратычныя пра-
вы і вызваленне палітзняволе-
ных, 8-гадзінны рабочы дзень
павелічэнне дапамогі беспрацоў-
ным, канфіскацыю памешчыцкіх
зямель і падзел іх без выкупу
паміж беззямельнымі і малазя-
мельнымі сялянамі, скасаванне
асадніцтва. Яна выступала суп-
раць пазбаўлення сялян сервіту-
таў, за вызваленне беднякоў і
сераднякоў ад падаткаў, супраць
нацыянальнага прыгнёту, за
школу на роднай мове, за права
Заходняй Беларусі на самавы-
значэнне. Канчатковай мэтай
партыя лічыла сацыялістычную
рэвалюцыю, устанаўленне рабо-
ча-сялянскай улады, уз’яднанне
Заходняй Беларусі з БССР, па-
будову сацыялізму23.
Пад уплывам КПЗБ дэпута-
ты сейма Б. А. Тарашкевіч,
С. А. Рак-Міхайлоўскі, П. П. Ва-
лошын, П. В. Мятла 24 чэрвеня
1925 г. выйшлі з Беларускага
пасольскага клуба і ўтварылі
пасольскі клуб Беларускай ся-
лянска-рабочай грамады. Мэтай
яго, паводле заявы старшыні
клуба Б. Тарашкевіча, з’яўля-
лася ўтварэнне рэвалюцыйнага
рабоча-сялянскага ўрада, дасяг-
ненне незалежнасці Беларусі ў
цесным саюзе з народамі, якія
ўстанавілі новы грамадскі лад-
У маі — чэрвені 1926 г. Бела-
руская сялянска-рабочая грама-
да (БСРГ) аформІлася як сама-
стойная палітычная арганіза-
цыя. Быў створаны Цэнтральны
Камітэт у складзе Б. А. Тараш-
кевіча, С. А. Рак-Міхайлоўскага,
П. П. Валошына, П. В. МятлЫ,
М. Т. Бурсевіча. Старшынёй
ЦК абраны вядомы беларуск'
вучоны-фІлолаг і гісторык, аўтар
першай беларускай граматьікі,
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
231
дзеяч нацыянальна-вызваленча-
га руху Б. А. Тарашкевіч, намес-
нікам старшыні — С. А. Рак-Мі-
хайлоўскі. Адначасова быў ство-
раны Цэнтральны сакратарыят
Грамады. Кіраўніком яго стаў
М. Т. Бурсевіч.
Прынятая ў маі 1926 г. прагра-
ма Грамады патрабавала кан-
фіскацыі памешчыцкіх зямель і
падзелу іх без выкупу паміж без-
зямельнымі і малазямельнымі
сялянамі, утварэння сялянска-
рабочага ўрада, дэмакратычных
правоў, 8-гадзіннага рабочага
дня, развіцця кааперацыі, вызва-
лення працоўных сялян ад па-
даткаў, дапамогі беспрацоўным,
скасавання асадніцтва і ўсіх
прывілеяў маёмасных класаў,
дэмакратычнага самакіравання,
аддзялення царквы ад дзяржа-
вы, школы на роднай мове.
«Стоячы на грунце самавызна-
чэння народаў,— гаварылася ў
яе праграме,— БСРГ лічыць,
што ўсе беларускія землі павін-
ны быць злучаны і аб’яднаны ў
незалежнай рэспубліцы пад ула-
дай сялян і рабочых». Гэта трак-
тавалася актывам Грамады і
ўспрымалася насельніцтвам
краю як патрабаванне ўз’яднан-
ня з БССР24.
У маі 1926 г. у Полыпчы ад-
быўся дзяржаўны пераварот. Да
ўлады прыйшлі ваенныя на чале
з маршалам Ю. Пілсудскім.
У краіне ўстанавілася ваенна-
буржуазная дыктатура, якая да-
пускала, аднак, існаванне абме-
жаванай парламенцкай сістэмы і
легальнай апазіцыі буржуазных
1 дробнабуржуазных партый.
Працягваючы палітыку падаў-
лення рэвалюцыйнага і нацыя-
Нальна-вызваленчага руху, урад
звярнуўся да тактыкі дробных
уступак на карысць буржуазіі
нацыянальных ускраін.
Калі вызначыўся сацыяльна-
палітычны характар новай ула-
ды, Грамада разам з КПЗБ вы-
ступіла супраць буржуазнай
дыктатуры. У ходзе гэтай ба-
рацьбы яна пашырала свой
уплыў сярод працоўных. У дру-
гой палове 1926 г. у выніку ак-
тыўнай палітычнай і арганіза-
цыйнай работы кіраўнікоў па-
сольскага клуба, камуністаў,
мясцовага рабочага і сялянскага
актыву, беларускіх настаўнікаў
Грамада ператварылася ў маса-
вую арганізацыю. У студзені
1927 г. больш 2 тыс. гурткоў яе
аб’ядноўвалі каля 120 тыс. чле-
наў, пераважную большасць якіх
складалі бяднейшыя і сярэднія
сяляне. У арганізацыю ўступалі
таксама рабочыя, гарадская бед-
ната, прадстаўнікі прагрэсіўнай
інтэлігенцыі. Асабліва шырокага
размаху дасягнула дзейнасць
Грамады ў Гродзенскім, Нава-
грудскім, Дзісненскім, Слонім-
скім і Маладзечанскім паветах,
у кожным з якіх налічвалася ад
130 да 230 гурткоў і ад 8 да
14 тыс. членаў. Дзейнічалі 18 па-
вятовых камітэтаў Грамады.
Грамада выдавала газеты, якія
з-за праследаванняў часта мяня-
лі свае назвы. Гэта «Жыццё бе-
ларуса», «Народная справа»,
«Наша справа», «Наш голас»,
«Наша воля», «Народны звон»,
сатырычны часопіс «Маланка»
і інш. 3 рэвалюцыйна-дэмакра-
тычных пазіцый яны асвятлялі
становішча беларускага народа,
клікалі яго да барацьбы за сваё
вызваленне.
Выступаючы супраць панаван-
232
Нарысы гісторыі Беларусі
ня польскай буржуазіі і паме-
шчыкаў, урада і буржуазных
партый, Грамада выкрывала
рэакцыйную сутнасць іх экана-
мічнай, сацыяльнай і нацыяналь-
най палітыкі. Яна вяла шырокую
растлумачальную работу сярод
працоўных, паказвала згодніц-
кую палітыку польскіх дробна-
буржуазных партый. У выніку не
толькі асобныя члены, але і цэ-
лыя арганізацыі — ППС і «Вы-
зволене» выйшлі з гэтых партый
і ўступілі ў Грамаду.
Супраць Грамады выступіла
Беларуская хрысціянская дэ-
макратыя. Асабліва абвастры-
ліся адносіны паміж БХД і
Грамадой у другой палове 1926г.,
калі апошняя стала ператварац-
ца ў масавую рэвалюцыйна-
дэмакратычную арганізацыю і
шырока разгарнула сваю дзей-
насць. Каб прыцягнуць на свой
бок сялян, БХД змяніла пра-
граму, унесла ў яе асобныя,
больш радыкальныя патрабаван-
ні. Яна выказалася за размер-
каванне сярод сялян памешчыц-
кай і дзяржаўнай зямлі праз
органы мясцовага самакіраван-
ня, патрабавала абмежаваць
прыватную ўласнасць вялікіх
памераў, абкладаючы яе высо-
кімі падаткамі.
Блізкія да БХД пазіцыі заняў
створаны ў лістападзе 1925 г.
В. Рагуляй і Ф. Ярэмічам Бела-
рускі сялянскі саюз (БСС).
3 мэтай перахапіць у Грамады
ўплыў на сялян ён уключыў
у сваю праграму шэраг рады-
кальных патрабаванняў. БСС
выказаўся за падзел памешчыц-
кай зямлі паміж малазямельны-
мі сялянамі ў прыватную ўлас-
насць па працоўнай норме, за
ліквідацыю асадніцтва. У той
жа час ён сеяў варожасць паміж
рабочымі і сялянамі. Кіраўнікі
БСС сцвярджалі, што нібыта
гарадскія рабочыя разам з прад-
прыемцамі эксплуатуюць вёску
і дзейнічаюць «на шкоду сялян-
ству»25.
БХД і БСС былі супраць уста-
наўлення народнай улады і
ўз’яднання з БССР. Хоць яны
і працягвалі гаварыць аб «сама-
стойнасці» беларускага народа
на ўсіх яго землях, аб’яднаных
у незалежную дэмакратычную
рэспубліку, але на практыцы не
ішлі далей патрабаваннд нацыя-
нальных правоў. Дзеячы БХД
і БСС выступалі ў друку, на схо-
дах сваіх прыхільнікаў супраць
Грамады, нападалі на КПЗБ
і БССР.
КПЗБ і Грамада рашуча кры-
тыкавалі палітыку гэтых партый.
У выніку беларуская хадэцыя
і сялянскі саюз хутка трацілі
ўплыў. Сяляне выходзілі з БХД,
бачачы, што «партыяй гэтай
бароняцца не сялянска-рабочыя
інтарэсы, а абшарніцка-капіта-
лістычныя», і ўступалі ў Грама-
ду26. Пераважная большасць
мясцовых гурткоў БХД і БСС
распалася.
Грамада наладзіла цесныя
сувязі з польскай рэвалюцыйна-
дэмакратычнай партыяй — Не-
залежнай сялянскай партыяй
(НСП), з украінскай рэвалю-
цыйна-дэмакратычнай партыяй
Сельроб, з рэвалюцыйнай пар-
тыяй польскіх сацыялістаў—'
ПНС-лявіцай, якая ўтварылася
ў ліпені 1926 г. Гэтыя партЫ'
складалі левы рабоча-сялянсЮ
блок, які дзейнічаў пад агуль'
ным кіраўніцтвам кампартЫ1'
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
Яны разам выступалі ў сейме,
арганізоўвалі сумесную барацьбу
працоўных розных нацыяналь-
насцей.
У Грамаду ўступілі болып 200
камуністаў. Яны ўваходзілі ў
склад цэнтральных органаў, па-
вятовых і гмінных камітэтаў,
стаялі на чале некаторых гурт-
коў. Праз іх і радыкальны актыў
КПЗБ кіравала гэтай масавай
народнай арганізацыяй і шыро-
кім нацыянальна-вызваленчым
рухам.
На хвалі ўздыму вызваленча-
га руху ў Заходняй Беларусі,
пад уражаннем культурна-на-
цыянальнага будаўніцтва ў
БССР і ажыццяўлення палітыкі
беларусізацыі да Грамады далу-
чылася група былых дзеячаў
беларускіх нацыянальна-дэма-
кратычных партый і культурна-
асветных арганізацый: А. Луц-
кевіч, які стаў працаваць у
рэдакцыях грамадоўскіх газет,
Р. Астроўскі — дырэктар каапе-
ратыўнага банка ў Вільні, Ю. Са-
балеўскі — дэпутат сейма,
А. Уласаў — сенатар, I. Шнар-
кевіч — дзеяч культуры і інш.
Яны імкнуліся абмежаваць
уплыў камуністаў у Грамадзе,
павярнуць яе на шлях лаяльнай
да польскага ўрада парламенц-
кай дзейнасці.
Арганізаваныя Грамадой ся-
ляне выступалі супраць аграр-
най і падатковай палітыкі ўра-
да, супраць камасацыі, за зямлю
без выкупу, захаванне сваіх пра-
воў на сервітуты. Пашырыліся
забастоўкі рабочых. У гарадах
і мястэчках праходзілі шмат-
людныя мітынгі і дэманстрацыі.
Узмацнілася барацьба за дэма-
кратычныя і нацыянальныя пра-
_____________________ 233
вы. Працоўныя патрабавалі
амністыі для палітзняволеных.
Разам з прагрэсіўнай культурна-
асветнай арганізацыяй — Тава-
рыствам беларускай школы
(ТБШ) Грамада арганізавала
кампанію падачы заяў насель-
ніцтвам за адкрыццё беларускіх
школ.
У апошнія месяцы 1926 г.
супраціўленне працоўных поль-
скім буржуазным уладам стала
паўсюдным і масавым. Яно на-
бывала ўсё больш востры харак-
тар. У Заходняй Беларусі наспя-
вала рэвалюцыйная сітуацыя.
Урад ПІлсудскага, баючыся
паўстання ў Заходняй Беларусі,
вырашыў разграміць Грамаду.
У ноч на 15 студзеня 1927 г.
па ўсяму краю пачаліся масавыя
вобыскі і арышты камуністаў і
актывістаў Грамады. Без згоды
сейма, насуперак канстытуцыі,
былі арыштаваны кіраўнікі арга-
нізацыі — дэпутаты Б. Тараш-
кевіч, С. Рак-Міхайлоўскі, П. Ва-
лошын, П. Мятла, пазней М.Бур-
севіч. Былі кінуты ў турмы і
аддадзены пад суд 490 актыві-
стаў Грамады. 21 сакавіка 1927 г.
Грамада была афіцыйна забаро-
нена і перастала існаваць як ар-
ганізацыя.
Працоўныя Заходняй Бела-
русі адказалі на разгром Гра-
мады шматлікімі рэзалюцыямі
пратэсту, мітынгамі і дэманстра-
цыямі. Буйная дэманстрацыя
адбылася ў Косаве Палескага
ваяводства. Яна была аргані-
завана Косаўскім падпольным
райкомам КПЗБ. Дэманстранты
ішлі з чырвонымі сцягамі і рэ-
валюцыйнымі лозунгамі. Палі-
цыя сустрэла іх вінтовачным
агнём: 6 чалавек былі забіты,
234
Нарысы гісторыі Беларусі
каля 15 — паранены, 63 удзель-
нікі дэманстрацыі пазней былі
асуджаны да розных тэрмінаў
зняволення. Разгром Грамады
і рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі
выклікалі абурэнне грамадскасці
ў многіх краінах Еўропы і Аме-
рыкі. У студзені — лютым
1927 г. у гарадах і вёсках БССР
прайшлі шматлікія сходы і мі-
тынгі пратэсту.
Дзейнасць Грамады была ад-
ной з яскравых старонак вызва-
ленчай барацьбы працоўных
Заходняй Беларусі. Грамада
ўскалыхнула шырокія народныя
масы і далучыла іх да актыў-
нага палітычнага жыцця, узняла
іх сацыяльную і нацыянальную
свядомасць, веру ва ўласныя
сілы, у магчымасць паспяховай
барацьбы з захопнікамі, пака-
зала шляхі і метады гэтай ба-
рацьбы. Яна вылучыла шматлікі
актыў, які на працягу многіх
гадоў быў адной з асноўных
крыніц папаўнення арганізата-
раў вызваленчай барацьбы.
Клуб «Змаганне» і Таварыства
беларускай школы. Ліквідацыя
Грамады і рэпрэсіі затармазілі
развіццё вызваленчай барацьбы
ў Заходняй Беларусі. На стан
яе ўплывалі стабілізацыя капі-
талізму, пэўныя ўступкі поль-
скага ўрада нацыянальнай бур-
жуазіі ўскраін у выглядзе крэ-
дытаў і інш. У гэтых умовах
дэмакратычныя сілы змагаліся
за захаванне існуючых і ства-
рэнне новых арганізацый, пра-
водзілі забастоўкі, палітычныя
кампаніі па выбарах у сейм і
мясцовыя органы самакіраван-
ня, арганізоўвалі выступленні
працоўных за дэмакратычныя
правы.
1928 г. вызначыўся ўздымам
забастовачнай барацьбы, якую
камуністы і сацыялісты арга-
нізоўвалі пераважна праз так
званыя класавыя прафсаюзы.
Баставалі рабочыя лесапільных
заводаў у Белавежскай пушчы,
запалкавых фабрык у Гродна і
Пінску, прадпрыемстваў Вільні
і іншых гарадоў.
На выбарах у сейм у сакавіку
1928 г. у Заходняй Беларусі за
кандыдатаў ад рабочых і сялян
было пададзена 328,8 тыс., або
26 %, галасоў. Абраныя па гэ-
тых спісах дэпутаты Я. Гаўры-
лік, I. Дварчанін, Ф. Валынец,
I. Грэцкі, П. Крынчык утварылі
ў сейме радыкальную фрак-
цыю — Беларускі сялянска-ра-
бочы пасольскі клуб «Змаганне».
У хуткім часе клуб аб’яднаў
вакол сябе некалькі соцень ча-
лавек з былога актыву Грамады.
У 1929 г. былі створаны 16 павя-
товых сакратарыятаў клуба.
Клуб «Змаганне» ператварыўся
ў рэвалюцыйна-дэмакратычную
і нацыянальна-вызваленчую ар-
ганізацыю, але ўлады не дазво-
лілі ёй стаць масавай. Як і Гра-
мада, клуб «Змаганне» патраба-
ваў канфіскацыі памешчыцкіх
зямель і падзелу іх без выкупу
сярод беззямельных і малазя-
мельных сялян, 8-гадзіннага
рабочага дня і паляпшэння ўмоў
працы рабочых, пераходу ў іх
рукі прамысловых прадпрыем-
стваў, перакладання падаткаў
на маёмасныя класы, стварэння
рабоча-сялянскага ўрада, дэма-
кратычных свабод, нацыяналь-
ных правоў, школ на роднай
мове, выступаў за самавызначэн-
не Заходняй Беларусі і ўз’яднан-
не з БССР27.
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
235
Клуб «Змаганне» праводзіў
палітычную і арганізацыйную
працу сярод сялян і сельска-
гаспадарчых рабочых, ствараў
спажывецкія кааператывы і
гурткі ТБШ, арганізоўваў вы-
ступленні сялян супраць зя-
мельнай і падатковай палітыкі
ўрада, выдаваў радыкальную
газету. Ён выступаў супраць
палітыкі польскіх буржуазных і
дробнабуржуазных партый, бе-
ларускіх нацыянальных партый
і груповак, разам з КПЗБ пры-
маў удзел у правядзенні кампаніі
пратэсту супраць суда над кі-
раўнікамі і актывістамі Грамады,
па падрыхтоўцы да Еўрапейска-
га сялянскага кангрэса, аргані-
зоўваў дапамогу галадаючым.
Радыкальная праграма і актыў-
ная палітычная дзейнасць
абумовілі значны ўплыў клуба
«Змаганне» сярод працоўных,
асабліва сялян.
Стоячы на пазіцыях інтэр-
нацыяналізму, клуб «Змаганне»
дзейнічаў сумесна з польскімі
і ўкраінскімі рэвалюцыйна-дэ-
макратычнымі і лева-сацыялі-
стычнымі арганізацыямі і пар-
тыямі — ППС-лявіцкай, Сель-
робам, аб’яднаннем сялянскай
лявіцы «Самапомоц».
Аднак пад уплывам КПЗБ
клуб «Змаганне» ў 1929 г. пачаў
займаць болып жорсткую пазі-
цыю ў адносінах да дробнабур-
жуазных партый і іх прыхіль-
нікаў, празмерна завастраць
патрабаванні і лозунгі барацьбы,
што не магло спрыяць пашы-
рэнню яго ўплываў. Гэта адбы-
валася таму, што ў дзейнасці
кампартыі ў гэты час узмацні-
ліся левасектанцкія тэндэнцыі,
якія зыходзілі з памылковых
рашэнняў VI кангрэса Камін-
тэрна (17 ліпеня — 1 верасня
1928 г.), навязаныя Сталіным.
У іх сцвярджалася аб блізкай
перспектыве пралетарскіх рэва-
люцый, адсутнасці істотнай роз-
ніцы паміж сацыял-дэмакратамі
і фашызмам.
У канцы 1927 — першай па-
лове 1929 г. польскія ўлады
правялі шэраг судовых працэсаў
у Заходняй Беларусі над палі-
тычнымі зняволенымі, арыш-
таванымі ў 1925—1927 гг. Іх
мэтай было паказаць сваю пера-
могу над кампартыяй, Грамадой,
беларускім нацыянальна-вызва-
ленчым рухам, запалохаць ба-
рацьбітоў. Шырокі рэзананс у
грамадстве атрымаў працэс над
56 кіраўнікамі і актывістамі
Грамады, які праходзіў у Вільні
ў лютым — маі 1928 г. Іх абві-
навачвалі ў змове супраць улады
з мэтай адрыву ад Польшчы
з дапамогай паўстання паўноч-
на-ўсходніх ваяводстваў, далу-
чэння іх да Савецкай Расіі. Ім
прыпісвалі падрыхтоўку ўзброе-
нага паўстання. Віленскі акру-
говы суд і буржуазны друк спра-
бавалі выдаць Грамаду за аген-
туру Камінтэрна, як арганіза-
цыю, якая нібыта створана і
дзейнічала на сродкі са знешніх
крыніц. Кіраўнікі Грамады на
чале з Б. А. Тарашкевічам мужна
абаранялі справу і імя арганіза-
цыі ад паклёпаў і выкрывалі
лжывыя абвінавачванні, паказ-
валі каланізатарскую палітыку
польскага буржуазна-памеш-
чыцкага ўрада ў Заходняй Бе-
ларусі. Суд прыгаварыў Б. А.
Тарашкевіча, С. А. Рак-Міхай-
лоўскага, П. П. Валошына і
П. В. Мятлу да 12 гадоў,
236
Нарысы гісторыі Бе.чарусі
М. Т. Бурсевіча — да 8 гадоў,
32 актывістаў — ад 3 да 6 гадоў
турмы. АсуДжаныя сустрэлі пры-
суд спяваннем «беларускай мар-
сельезы» — «Ад веку мы спалі».
У красавіку — маі 1928 г.
у Беластоку судзілі 133 каму-
ністаў і камсамольцаў. Правы
друк назваў гэты працэс судом
над ЦК КПЗБ. Арыштаваныя
праявілі мужнасць і стойкасць.
Члены ЦК КПЗБ М. Арэхва,
В. Харужая, Р. Вольф узначалілі
супраціўленне на судзе, выкры-
валі сваявольства ўлад.
Значную ролю ў нацыянальна-
вызваленчым руху ў Заходняй
Беларусі ў другой палове
20-ых — пачатку 30-ых гадоў
адыграла Таварыства беларус-
кай школы, створанае ў 1921 г.
У 1926 г. на хвалі ўздыму вызва-
ленчага руху, звязанага з дзей-
насцю Грамады, Таварыства
ператварылася ў буйную дэма-
кратычную культурна-асветную
арганізацыю. У 1928 г. 430 гурт-
коў ТБШ аб’ядноўвалі болып
14 тыс. членаў — пераважна
сялян, вясковай моладзі, якія
ў большасці стаялі на рэвалю-
цыйна-дэмакратычных пазіцы-
ях. Дзейнічалі 12 акруговых
упраў. ТБШ — у Баранавічах,
Беластоку, Вілейцы, Гродне,
Глыбокім, Косаве, Лідзе, Міры,
Навагрудку, Слоніме, Свіслачы,
Вільні. «
Таварыства беларускай школы
разгарнула шырокую культурна-
асветную працу. Яно арга-
нізоўвала падачу заяў насель-
ніцтвам аб адкрыцці беларускіх
школ, абараняла існуючыя, да-
памагала ўтрымліваць беларус-
кія гімназіі, адкрывала клубы,
бібліятэкі, хаты-чытальні, арга-
нізоўвала гурткі мастацкай са-
мадзейнасці, народныя хары,
выступала за абарону беларус-
кай культуры. Члены яго рас-
паўсюджвалі вызваленчыя ідаі
ў масах.
Польскія ўлады не змаглі
падпарадкаваць Таварыства
свайму ўплыву, а група Р. Аст-
роўскага і А. Луцкевіча звяр-
нуць яго на шлях лаяльнай ула-
дзе культурнай працы. На з’ез-
дзе 19 мая 1929 г. у склад галоў-
най управы ТБШ былі абраны
прагрэсіўныя дзеячы беларускай
культуры Ф. Стацкевіч (стар-
шыня), М. Пяткевіч (намеснік
старшыні), Р. Шырма (сакра-"
тар), I. Дварчанін, Ф. Валынец,
I. Грэцкі, П. Крынчык, М. Ке-
пель, М. Марцінчык, П. Пяткун,
А. Лябецкая. З’езд выключыў
Р. Астроўскага і А. ЛуцкевічД
і іх прыхільнікаў з Таварыства;1
Аднак рэпрэсіі з боку ўладаі
прывялі да значнага аслаблення
яго дзейнасці.	І
' Такім чынам, вызваленчая
барацьба ў Заходняй Беларусі
пасля ўздыму 1926 — пачатку
1927 гг. перажыла спад, а затым
некаторае ажыўленне. ПоЛьска-
му буржуазна-памешчыцкаму
ўраду не ўдалося падавіць
беларускі нацыянальна-вызва-
ленчы рух і цалкам зліквідаваць
яго дэмакратычныя арганізацыі.
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
237
3. Барацьба за сацыяльнае
і нацыянальнае вызваленне
ў 1930—1939 гг.
Рабочы рух у гады эканаміч-
нага крызісу. Эканамічны кры-
зіс 1929—1933 гг. прывёў да
новага абвастрэння сацыяльных
супярэчнасцей і класавай ба-
рацьбы. У працэсе вызваленчага
руху працоўныя Заходняй Бе-
ларусі да гэтага часу набылі
вопыт барацьбы. На чале знач-
най часткі рабочых і сялян была
КПЗБ. У 1932 г. яна налічвала
болып 3600 членаў, апрача тых,
хто знаходзіўся ў турмах28.
Дзейнічала разгалінаваная сет-
ка падпольных партыйных арга-
нізацый, 11 акруговых і больш
90 гарадскіх і раённых камітэ-
таў. Вырас мясцовы актыў пар-
тыі. Да яго адносіліся А. I. Баг-
данчук, Т. Я. Дабрыян, М. Е.
Крыштафовіч, В. П. Ласковіч,
П. С. Пестрак, С. В. Прытыцкі,
I. П. Урбановіч, Л. Р. Шайкоўскі,
У. 3. Царук, Л. М. Янкоўская
і многія інш. КПЗБ абапіралася
ка беспартыйны рабочы і сялян-
скі актыў, з дапамогай якога
арганізоўвала барацьбу пра-
цоўных.
На дзейнасць КПЗБ і развіц-
цё рэвалюцыйнага вызваленчага
руху адмоўны ўплыў рабілі лева-
сектанцкія памылкі, якія атры-
малі распаўсюджанне ў каму-
ністычных партыях у канцы
20-ых — першай палове 30-ых
гадоў. Яны зыходзілі з навяза-
най Сталіным Камінтэрну па-
мылковай ацэнкі стану рэва-
люцыйнага руху ў капіталістыч-
ных краінах, прызнання бліз-
«асці пралетарскіх рэвалюцый.
У межах гэтых установак
VI Пленум ЦК КПП у чэрвені
1929 г. ацэньваў абстаноўку ў
Полыпчы як наспяванне рэва-
люцыйнай сітуацыі і высунуў
на першы план задачу развіцця
масавай барацьбы за звяржэнне
фашысцкай дыктатуры29. Шосты
з’езд КПП (кастрычнік 1932 г.)
сцвярджаў, што «Польшча на-
бліжаецца непасрэдна да рэва-
люцыйнага крызісу», хоць у са-
праўднасці стан рэвалюцыйнай
барацьбы, асабліва ў карэннай
Полыцчы, быў значна ніжэй.
Зыходзячы з гэтых ацэнак,
КПП вяла прапаганду лозунга
ўзброенага паўстання для непа-
срэднай барацьбы за ўладу. Рэ-
фармісцкія дэмакратычныя пар-
тыі ППС, НПР, Бунд, Паалей-
Цыён і інш. аб’яўляліся
сацыял-фашысцкімі, галоўнай
апорай фашызму і галоўным
ворагам рэвалюцыі. Такая так-
тыка адштурхоўвала ад кампар-
тыі прамежкавыя пласты на-
сельніцтва, якія падтрымлівалі
гэтыя партыі, абмяжоўвала ба-
рацьбу за агульнадэмакратыч-
ныя патрабаванні. Даная палі- •
тычная лінія адлюстроўвалася і
ў КПЗБ, якая арганізацыйна
ўваходзіла ў склад Кампартыі
Польшчы.
Летам 1930 г. абстаноўка ў
краіне рэзка пагоршылася. Піл-
судскі распусціў сейм. Шэраг
левых дзеячаў, якія аб’ядналіся
ў апазіцыйным левацэнтрысцкім
блоку (Цэнтралеў) і патрабавалі
дэмакратычных перамен, былі
238
Нарысы гісторыі БелЛругі
арыштаваны і кінуты ў турму.
Яшчэ ў студзені 1930 г. паліцыя
арыштавала болып за 100 акты-
вістаў клуба «Змаганне», а
30 жніўня — дэпутатаў Я. Гаў-
рыліка, I. Дварчаніна, Ф. Валын-
ца, I. Грэцкага, П. Крынчыка.
Суд прыгаварыў кожнага з іх
да 8 гадоў турэмнага зняволен-
ня. Дзейнасць клуба была заба-
ронена.
Крызіс і рост беспрацоўя
не спынілі рабочы рух.
У 1930—1931 гг. прайшлі за-
бастоўкі на прадпрыемствах
Вільні, Беластока, Пінска, Сло-
німа, Гродна. У 1932 г. забасто-
вачная барацьба значна ўзмац-
нілася. Ад абароны раней дасяг-
нутых заваёў рабочыя ўсё часцей
пераходзілі ў наступленне. Хва-
ля забастовак салідарнасці ў
падтрымку трамвайшчыкаў Вар-
шавы, тэкстылыпчыкаў Лодзі,
шахцёраў Дамброўскага басейна
прайшла ў Заходняй Беларусі.
У пачатку гэтага года баставалі
рабочыя лесапільных заводаў
Гайнаўкі, Белавежы, Слоніма,
фабрыкі гумавых вырабаў у Лі-
дзе, камунальнікі Гродна і
Брэста, рабочыя фанерных фаб-
рык у Пінску і Гродне. У Лідзе,
Пінску, Брэсце, Навагрудку
прайшлі выступленні беспра-
цоўных. Усяго ў 1932 г. у За-
ходняй Беларусі адбылася 51 за-
бастоўка, у якіх прынялі ўдзел
32,4 тыс. рабочых, у 1933 г.—
81 забастоўка і 36,7 тыс. рабо-
чых, тады як у 1931 г.— 19 за-
бастовак з 15,2 тыс. рабочых.
У 1932—1933 гг. эканамічныя
стачкі ўсё часцей перарасталі
ў палітычныя. Яны суправаджа-
ліся шматлюднымі мітынгамі і
дэманстрацыямі, якія нярэдка
завяршаліся сутычкамі з палі-
цыяй. Пачасціліся выпадкі за-
хопу прадпрыемстваў рабочымі.
Шырокі размах атрымала
забастовачная барацьба на леса-
распрацоўках, дзе працавалі
пераважна сяляне-беднякі. У ка-
стрычніку 1932 г. рабочыя ляс-
ных промыслаў у Белавежскай
пушчы патрабавалі павелічэння
заработнай платы. У забастоўку
ўключыліся лесарубы і возчыкі
17 вёсак. Адміністрацыя была
вымушана пайсці на ўступкі.
Аднак возчыкі, плата якім была
павялічана нязначна, працягвалі
забастоўку. Іх падтрымалі ра-
бочыя лесараспрацовак і сяляне
болып 40 вёсак Пружанскага
павета, усяго болып 4 тыс. ча-
лавек. Быў абраны цэнтральны
забастовачны камітэт. У многіх
вёсках дзейнічалі мясцовыя за-
бастовачныя камітэты. Створа-
ныя дружыны самаабароны не
дапускалі да працы штрэйкбрэ-
хераў. Забастоўку падтрымалі
рабочыя Беластока, Вільні, Брэ-
ста, Гайнаўкі, сяляне Гродзен-
шчыны. Яны правялі збор пра-
дуктаў і грошай для бастуючых.
Стойкасць рабочых прыму-
сіла адміністрацыю задаволіць
іх патрабаванні. Забасто^ка спы-
нілася толькі ў.пачатку лютага
1933 г., калі плата была павы-
шана на 40 %.
Буйныя выступленні лесару-
баў і возчыкаў адбыліся ў канцы
1933 — пачатку 1934 г. у Са-
кольскім, Беластоцкім і Гро-
дзенскім паветах. У гэты час
праходзіла забастоўка на леса-
распрацоўках у Слонімскім па-
веце, якая ахапіла каля 3 тыс.
лесарубаў і возчыкаў.
Барацьба сялян. Сялянскі рух
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
239
у 1929—1930 гг. перажываў
спад. Легальныя формы палі-
тычнай работы хоць і былі моцна
абмежаваны, усё яшчэ займалі
пэўнае месца. Побач з камуні-
стамі значную працу на вёсцы
праводзіў клуб «Змаганне». Тут
нярэдка арганізоўваліся мітынгі,
якія паліцыя разганяла, арыш-
тоўваючы многіх удзельнікаў.
У 1931 г. пачаўся ўздым ся-
лянскага руху. Узмацнілася ба-
рацьба супраць памешчыкаў,
камасацыі і ліквідацыі сервіту-
таў, падатковага цяжару, шар-
варак (дарожнай працоўнай
павіннасці). Яна набывала роз-
ныя формы, пачынаючы ад ма-
савых патраў і канчаючы актыў-
ным супраціўленнем уладам.
У красавіку пачалася забастоўка
сялян супраць шарварак, якая
ахапіла многія вёскі Заходняга
Палесся. Узначальвалі барацьбу
забастовачныя камітэты. Для
абароны ад паліцыі былі створа-
ны дружыны сялянскай сама-
абароны.
Для падаўлення сялянскіх
выступленняў улады пасылалі
карныя экспедыцыі, праводзілі
т. зв. «пацыфікацыі» (уціхамір-
ванне), якія звычайна ператва-
раліся ў бязлітасныя расправы
над сялянамі бунтуючых вёсак,
масавае збіванне насельніцтва.
Каб прымусіць, напрыклад, ся-
лян вёскі Заполле Карэліцкай
гміны плаціць падаткі, улады
паслалі ў вёску атрад паліцэй-
скіх. Але сяляне прагналі іх.
На дапамогу паліцыі прыйшло
папаўненне. Больш як 100 чала-
век былі арыштаваны, сялян
катавалі. У 1931 г. карныя атра-
Ды дзейнічалі ў вёсках Брэсцка-
га, Кобрынскага, Навагрудскага,
Ашмянскага і іншых паветаў.
У некаторых месцах сяляне
стыхійна пераходзілі да парты-
занскіх форм барацьбы. Урад
накіраваў супраць партызан
значныя сілы паліцыі і нават
войска, увёў надзвычайныя су-
ды. Толькі ў другой палове
1931 г. у Заходняй Беларусі
было вынесена 44, а ў 1932 г.—
76 смяротных прысудаў.
Барацьба сялян нярэдка вы-
лівалася ў сутычкі з паліцыяй.
Жыхары вёскі Асташын Нава-
грудскага павета ў сакавіку
1932 г. не дазволілі паліцыі за-
браць у іх канфіскаваную за
нявыплату падаткаў маёмасць.
Яны закідалі паліцэйскіх камен-
нем і прагналі з вёскі. Да іх да-
лучыліся жыхары суседніх вё-
сак. 19 сакавіка каля тысячы
сялян акружылі маёнтак, дзе
заселі паліцэйскія. У вёску пры-
быў карны атрад. Было арышта-
вана 87 чалавек. Многіх паліцыя
катавала. 8 красавіка 1932 г.
дружыны сялянскай самаабаро-
ны некалькіх вёсак напалі на
паліцэйскі ўчастак ў Нягневічах
Навагрудскага павета і разгра-
мілі яго, захапіўшы пры гэтым
зброю. Улады кінулі супраць
сялян карныя атрады. Пачаліся
арышты і катаванні. Па пры-
гавору ваенна-палявога’ суда
4 актыўныя ўдзельнікі выступ-
лення былі павешаны, 29 чалавек
асуджаны на розныя тэрміны
турэмнага зняволення.
Больш двух год змагаліся су-
праць прымусовай камасацыі
жыхары вёскі Баранава Гродзен-
скага павета. Яны перашкаджалі
правядзенню землямерных ра-
бот, выкідвалі межавыя слупы,
пераворвалі новыя межы, пра-
240
Нарысы гісторыі Беларусі
ганялі землямераў. У ходзе
барацьбы ўзрастала арганізава-
насць сялян, якімі кіраваў ся-
лянскі камітэт. I калі паліцыя
пачала арышты актывістаў, у
вёсках Гродзенскага павета ад-
былося каля 30 масовак. Улады
накіравалі супраць сялян карную
экспедыцыю.
У ліпені 1933 г. сяляне вёскі
Ляплёўка Брэсцкага павета ака-
залі супраціўленне секвестра-
тару і паліцыі, якая адкрыла
агонь, быў забіты селянін. У ад-
каз на злачынства ўлад Брэсцкі
акруговы камітэт КПЗБ выра-
шыў арганізаваць масавую дэ-
манстрацыю сялян, каб узняць
іх на актыўную барацьбу. Ноччу
3 жніўня ля вёскі Дарапеевічы
Кобрынскага павета сабралася
каля 100 чалавек, пераважна
сялянскай моладзі, якія накі-
раваліся на злучэнне з іншымі
калонамі. Па дарозе яны абяз-
зброілі некалькі асаднікаў, напа-
лі на паліцэйскі ўчастак у мя-
стэчку Навасёлкі. Усю ноч ішла
перастрэлка, а раніцой сяляне
разышліся. На ўціхаміранне
«бунтаўшчыкоў» у Кобрынскі,
Брэсцкі і Пружанскі паветы
былі накіраваны буйныя сілы
паліцыі. Больш як 30 удзельнікаў
узброенага выступлення былі
аддадзены пад суд. Васьмі з іх
пагражала кара смерцю. У сувя-
зі з гэтым у краіне па закліку
кампартыі пачаўся рух пратэсту
супраць расправы, выступленні
салідарнасці з барацьбой сялян
Палесся. Улады вымушаны былі
замяніць смяротны прысуд на
пажыццёвае зняволенне..
Рэвалюцыйны сялянскі рух
у Заходняй Беларусі ў 1931—
1933 гг. дасягнуў значнай ва-
стрыні і сілы. За гэты час зарэ-
гістравана больш як 460 выступ-
ленняў сялян (ад 130 да 170
у год), не лічачы масовак. Каля
1500 вёсак ахапілі выступленні.
У іх удзельнічала 140—150 тыс.
чалавек, або па. 40—50 тыс.
кожны год. Найбольшага раз-
маху барацьба дасягнула ў
Брэсцкім, Кобрынскім, Пружан-
скім, Гродзенскім, Навагрудскім,
Слонімскім, Бельскім, Лідскім,
Маладзечанскім і Пінскім паве-
тах. Сялянскія выступленні ня-
рэдка пашыраліся на цэлыя гмі-
ны і нават паветы. Выступленні
з эканамічнымі патрабаваннямі
перапляталіся з барацьбой за
зямлю без выкупу, за ўладу на-
рода. Яны мелі ў аснове рэва-
люцыйна-дэмакратычны харак-
тар. Кіравала імі КПЗБ.
Нацыянальна-вызваленчы рух.
У 1931 —1932 гг. культурна-
асветная дзейнасць ТБШ у
сувязі з паліцэйскімі прасле-
даваннямі і адміністрацыйнымі
перашкодамі значна звузілася.
За даны прамежак часу ўлады
закрылі болып 200 гурткоў.
У 1933 г. засталася толькі адна
акруговая ўправа і каля 50 гурт-
коў. Адмоўна адбіліся на стане
нацыянальна-вызваленчай ба-
рацьбы левасектанцкія пазіцыі
КПЗБ, прыніжэнне значэння
агульнадэмакратычных нацыя-
нальных патрабаванняў. Больш
таго: у 1933 г. кампартыя неаб-
грунтавана разгарнула кампанію
супраць прагрэсіўных кіраўнікоў
ТБШ — Ф. Стацкевіча, Р. Шыр-
мы, М. Пяткевіча.
На развіцці нацыянальна-
вызваленчага руху ў Заходняй
Беларусі балюча адбіліся рэпрэ-
сіі ў БССР над былымі кіраў-
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
241
нікамі Беларускай рэвалюцый-
най арганізацыі, Грамады, клуба
«Змаганне», якія ў 1932 г. у вы-
ніку абмену палітвязнямі паміж
СССР і Полыпчай пераехалі ў
БССР, дзе атрымалі палітычнае
сховішча і працавалі ў розных
установах. У ліку рэпрэсірава-
ных былі Л. Радзевіч, Я. Бабро-
віч, А. Капуцкі, П. Клінцэвіч,
С. Рак-Міхайлоўскі, П. Вало-
шын, П. Мятла, М. Бурсевіч,
I. Дварчанін, Я. Гаўрылік, Ф. Ва-
лынец, П. Крынчык.
Для абгрунтавання гэтага
беззаконня ў пачатку 1934 г.
была апублікавана рэзалюцыя
ЦК КПЗБ «Аб асноўных крыні-
цах нацыянал-апартунізму ў
КПЗБ». У ёй з левасектанцкіх
пазіцый разглядалася дзейнасць
партыі па кіраўніцтву нацыя-
нальна-вызваленчым рухам. Вы-
токі нацыянал-апартунізму шу-
калі ў дзейнасці БРА ў 1922—
1923 гг. Яна неабгрунтавана
ацэньвалася як нацыяналістыч-
ная агентура ў пралетарскай
партыі, а кіраўнікі яе абвінавач-
валіся ў буржуазным нацыяна-
лізме. Кампанія была вынікам
пераносу ў КПЗБ практыкі
барацьбы з т. зв. нацыянал-
апартунізмам і інацыянал-дэма-
кратызмам у БССР. Яна выця-
кала з навязанай Сталіным
камуністычным партыям глыбо-
ка памылковай ацэнкі левага
крыла рэфармісцкіх партый як
найболып небяспечных ворагаў
для рэвалюцыі.
У 1929—1930 гг. актывізава-
лася дзейнасць групы А. Луцке-
віча і Р. Астроўскага. Яна вы-
казвала палітычныя настроі ча-
сткі беларускай дробнай буржуа-
зіі і нацыянальна настроенай
інтэлігенцыі. Выступаючы пад
сцягам беспартыйнасці, члены
групы ўдзельнічалі ў працы роз-
ных нацыянальных культурна-
асветных, грамадскіх і мала-
дзёжных арганізацый — Бела-
рускім студэнцкім саюзе, жано-
чым, дабрачынным і навуковым
таварыствах. Група выдавала
антыкамуністычную газету «На-
перад». Газета сцвярджала, што
ў беларускім грамадстве няма
ррзніцы паміж багатымі і бед-
нымі, што ўсе аднолькава пры-
гнечаны, няма і класавай ба-
рацьбы.
У верасні 1930 г. група засна-
вала грамадска-палітычную ар-
ганізацыю пад назвай «Цэн-
тральны саюз культурных і гас-
падарчых арганізацый» (Цэн-
трасаюз) з газетай «Беларускі
звон», а ў 1932 г.— Таварыства
беларускай асветы (ТБА), якое
супрацьпастаўлялася ТБШ. ТБА
пачало выпускаць газету «Родны
край». Група заяўляла, што не
будзе ставіць «вузкіх мэтаў той
ці іншай партыі». Вырашэнне
аграрнага пытання яна бачыла
ў паляпшэнні сельскагаспадар-
чай вытворчасці. I калі прасіла
ўрад даць сялянам зямлю, дык
Таму, што «заўтра можа быць
позна». У звароце да Ю. Пілсуд-
скага група заяўляла аб неаб-
ходнасці спакойнага пагаднення
з урадам, у аснову якога ставі-
лася патрабаванне выдзеліць
Віленскае, Цавагрудскае і Па-
лескае ваяводствы ў асобную
адміністрацыйную адзінку, з чым
звязвала свае надзеі на пэўную
аўтаномію.
У пачатку 30-ых гадоў некаль-
кі пашырылася дзейнасць Бела-
рускай хрысціянскай дэмакра-
242
Нарысы гісторыі Беларусі
Група палітзняволеных з канцлагера ў Б ярозе-Картузскай
пасля вызвалення. 1939 г.
тыі. Пра гэта сведчыць рост
колькасці гурткоў і членаў
культурна-асветнай арганізацыі,
т. зв. Беларускага інстытута
гаспадаркі і культуры (БІГіК),
які знаходзіўся пад уплывам
БХД. 3 1930 па 1932 г. колькасць
яго гурткоў узрасла з 20 да 52,
а колькасць членаў — з 300 да
7ОО30. БХД па-ранейшаму высту-
пала за незалежнасць Беларусі,
заклікала да барацьбы з капі-
талізмам і абшарніцтвам, а
таксама з камунізмам і «згуб-
ным матэрыялізмам». Крытыка
з боку БХД палітыкі савецкага
кіраўніцтва і становішча ў БССР
у перыяд сталінскай дыктатуры
і масавых рэпрэсій стала больш
рэалістычнай. У лютым
1931 г. Беларускі нацыяналь-
ны камітэт, у якім дзеячы
БХД ігралі вядучую ролю, вы-
ступіў з пратэстам супраць
праследавання і здзекаў у адно-
сінах да шэрагу дзеячаў куль-
туры і навукі ў БССР, абвіна-
вачаных у нацыянал-дэмакра-
тызме і контррэвалюцыйнай
дзейнасці.
За антыфашысцкі народны
фронт. У 1934—1935 гг. вызва-
ленчы рух у Заходняй Беларусі
праходзіў у яшчэ больш цяжкіх
умовах, чым раней. Узмацнілася
палітычная рэакцыя. У 1934 г.
санацыйныя ўлады прынялі рэ-
акцыйны закон «Аб ізаляцыі
грамадска небяспечных элемен-
таў», на падставе якога ў тым
жа годзе ў Бярозе Картузскай
на Палессі быў створаны кан-
цэнтрацыйны лагер для паліт-
зняволеных. У 1935 г. у Поль-
шчы была прынята новая кан-
стытуцыя, якая заканадаўча
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
243
ўводзіла аўтарытарнае праў-
ленне. Тысячы радыкальна на-
строеных рабочых, сялян, прад-
стаўнікоў прагрэсіўнай інтэлі-
генцыі былі кінуты ў турмы і
лагер, выселены з родных месц.
У адным Палескім ваяводстве
ў 1934—1937 гг. былі зняволены
1064 чалавекі, у болыпасці ка-
муністы і камсамольцы31. У кан-
цэнтрацыйным лагеры ў Бярозе
Картузскай у ліпені 1939 г. зна-
ходзілася 473 чалавекі.
У 1934 г. польскі ўрад афі-
цыйна, з трыбуны Лігі нацый,
адмовіўся ад трактата «Аб на-
цыянальных меншасцях», пры-
нятага ім у 1919 г. для супа-
каення сусветнай грамадскай
думкі. Узмацніўся нацыянальны
прыгнёт. Закрываліся апошнія
беларускія школы, гурткі ТБШ,
іх бібліятэкі, хаты-чытальні.
У знешняй палітыцы ішло зблі-
жэнне з гітлераўскай Германіяй.
Ва ўмовах наступу рэакцыі і
нарастання пагрозы новай вай-
ны ў Польшчы, як і ў іншых
краінах Еўропы, пачалося паля-
венне народных мас, узрасло
імкненне рабочага класа да
адзінства дзеянняў. Улічваючы
гэтыя зрухі, VII кангрэс Каму-
ністычнага Інтэрнацыянала, які
адбыўся 25 ліпеня — 20 жніўня
1935 г., паставіў перад камуні-
стычнымі партыямі задачу «ўся-
мерна дабівацца ўстанаўлення
адзінага фронту як у нацыя-
нальным, так і ў міжнародным
маштабе»32.
КПЗБ яшчэ ў 1934 — пачатку
1935 іт. рабіла захады, каб да-
ягнуць адзінства рабочага кла-
> а. Яна наладжвала кантакты
і арганізацыямі ППС, Бунда,
Іаалей-Цыёна, дамаўлялася з
імі аб сумесных дзеяннях у
барацьбе за аіульнадэмакратыч-
ныя патрабаванні, арганізоўвала
забастоўкі. II з’езд КПЗБ (9—
18 мая 1935 г.) нацэліў партыю
на стварэнне адзінага рабочага
і антыфашысцкага народнага
фронту, вызначыў задачы рэва-
люцыйных і дэмакратычных сіл
у новых умовах. З’езд звярнуў
асаблівую ўвагу на пераадоленне
левасектанцкіх тэндэнцый, неда-
ацэнкі дэмакратычных і нацыя-
нальных патрабаванняў. У адпа-
веднасці з гэтымі рашэннямі
ЦК КПЗБ звярнуўся да ўсіх
дэмакратычных партый і арга-
нізацый Заходняй Беларусі з
заклікам стварыць шырокі анты-
фашысцкі народны фронт на
падставе барацьбы за дэмакра-
тыю, супраць фашызму і пад-
рыхтоўкі новай вайны.
У якасці асновы для стварэн-
ня народнага фронту КПЗБ
прапанавала платформу, якая
змяшчала бліжэйшыя эканаміч-
ныя, сацыяльныя, палітычныя
і нацыянальныя патрабаванні
дэмакратычнага характару. Ме-
навіта: скасаванне рэакцыйнай
канстытуцыі, спыненне самаволу
паліцыі, устанаўленне дэмакра-
тычных свабод, поўная амністыя
для палітзняволеных, ліквідацыя
канцэнтрацыйнага лагера ў Бя-
розе Картузскай, дэмакратычнае
самакіраванне, разрыў пакта
з гітлераўскай Германіяй і пад-
пісанне дагавора аб бяспецы
з СССР, Францыяй, Чэхасла-
вакіяй, раўнапраўе ўсіх нацыя-
нальнасцей і моў, дзяржаўныя
школы на роднай мове, адкрыццё
беларускага універсітэта ў Віль-
ні, адтэрміноўка банкаўскіх і ін-
шых даўгоў, скасаванне падат-
244
Нарысы гісторыі Беларусі
ковай запазычанасці, перанос
падаткаў на памешчыкаў і капі-
талістаў, 8-гадзінны рабочы
дзень, сацыяльнае страхаванне,
дзяржаўная дапамога беспра-
цоўным, крэдыт для сялян і
рамеснікаў, бясплатнае надзя-
ленне зямлёй малазямельных
пры парцэляцыі.
У ходзе сумеснай барацьбы
за агульныя патрабаванні па-
ступова ідэя адзінага фронту
атрымала шырокае распаўсю-
джанне і падтрымку рабочых.
Працэс палявення ахапіў і рэ-
фармісцкія партыі ППС, Бунд,
Паалей-Цыён. Хоць не адразу
і з ваганнямі, іх арганізацыі
ішлі на адзінства дзеянняў. На
шэрагу прадпрыемстваў Бела-
стока, Гродна, Ліды, іншых га-
радоў былі створаны адзіна-
франтавыя камітэты і камісіі,
у Баранавічах — агульнагарад-
скі камітэт. У Заходняй Беларусі
ў 1936 г. у асноўным было да-
сягнута адзінства дзеянняў ра-
бочага класа.
У начатку 1936 г. у Вільні
стала выходзіць ргдыкальная
газета антыфашысцкага напрам-
ку «Наша воля», рэдактарам
якой быў В. Склубоўскі, асноў-
нымі супрацоўнікамі і фактыч-
нымі кіраўнікамі — камуністы
С. Малько і Я. Скурко (Максім
Танк). У ёй супрацоўнічалі
М. Бурсевіч, Р. Шырма, М. Ман-
цэвіч, друкаваліся вершы бела-
рускіх рэвалюцыйных паэтаў
М. Танка, М. Васілька, М. Ма-
шары, М. Засіма і інш. Высту-
паючы за абарону інтарэсаў
працоўных, паказваючы іх жыц-
цё, надзеі і барацьбу, праводзячы
лінію адзінства дэмакратычных
сіл, газета здабыла папуляр-
насць у народзе, стала па сут-
насці органам ат'ыфашысцкага
народнага фронту.
Адлюстраваннем радыкаліза-
цыі дэмакратычнай інтэлігенцыі
і студэнцкай моладзі з’явілася
ўтварэнне ў пачатку 1933 г. у
Віленскім універсітэце легаль-
най антыфашысцкай арганіза-
цыі — Саюза студэнцкай лявіцы
«Фронт», якая аб’ядноўьала пе-
радавых студэнтаў і прадстаў-
нікоў інтэлігенцыі Вільні. Побач
з палякамі, якія складалі пера-
важную болыпасць, у ёй былі
беларусы, літоўцы, яўрэі. На
чале стаялі таленавітыя прад-
стаўнікі прагрэсіўнай інтэліген-,
цыі Г. Дэмйінскі і С. Ендры-
хоўскі. Члены арганізацыі вялі
палітычную работу сярод сту*
дэнтаў, рабочай моладзі, інтэ-
лігенцыі Вільні, працоўных га-
радоў і вёсак Заходняй Беларусіі
Стоячы на рэвалюцыйных і ін-
тэрнацыяналістычных пазіцыях,;
арганізацыя выступала за ажыц-
цяўленне глыбокіх дэмакратьм^
ных і сацыялістычных пераўтва-
рэнняў, рашуча падтрымлІвала
права па самавызначэнне За-
ходняй Беларусі. Яе легальная
антыфашысцкйя газета «Папро-
сту» карысталася папулярнасцю
ў краіне, стала трыбунай народ-
нага фронту.
Дасягнутае адзінства станоў-
ча ўплывала на стан рабочага
руху. Большая частка выступ-
ленняў рабочых у 1935—1937 гг.
праходзіла пад лозунгамі адзі-
нага фронту. У студзені і лютым
1935 г. прайшла забастоўка на
фабрыцы гумавых вырабаў у Лі-
дзе. Быў абраны забастовачнгі|
камітэт. Рабочыя патрабаваді
ад адміністрацыі аднаўлення
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
245
рабоце зволеных, павышэння
заработнай платы. Іх падтрымалі
рабочыя іншых прадпрыемстваў
горада. У забастоўцы ўдзельні-
чала некалькі тысяч чалавек.
Забастоўка завяршылася пера-
могай рабочых.
Зімой 1935/36 г. забаста-
валі лесарубы і возчыкі Саколь-
скага, Навагрудскага, Брэсцкага
і іншых лясніцтваў. У сакавіку
1936 г. аб’явілі забастоўку рабо-
чыя Гродзенскай фанернай фаб-
рыкі. У маі забаставалі рабочыя,
занятыя на грамадскіх работах
у Гродне. Іх падтрымалі рабо-
чыя іншых прадпрыемстваў го-
рада. У красавіку рабочыяВіль-
ні, Гродна, Беластока, Брэста
правялі забастоўку пратэсту су-
праць расстрэлу паліцыяй рабо-
чых у Кракаве і Чанстахове.
У лютым — сакавіку 1937 г.
баставалі рабочыя Гарадзішчан-
скай фанернай фабрыкі. Адбы-
ліся забастоўкі на лесапільных
заводах Брэсцкага, Беластоц-
кага і Слонімскага паветаў.
Забастовачная барацьба вялася
ў цэлым пад сцягам адзінага
фронту.
Рабочы рух у 1936—1937 гг.
масавасцю і арганізаванасцю
перавысіў узровень папярэдніх
гадоў. У 1936 г. адбыліся 184 за-
бастоўкі, у якіх удзельнічалі ка-
ля 40 тыс. рабочых. У першай
палове 1937 г. у краі ў забастоў-
ках удзельнічала больш за
25 тыс. рабочых. Узмацніліся
палітычныя выступленні пра-
цоўных. У першамайскіх дэман-
гтрацыях у Вільні, Беластоку,
Гродне, Брэсце, Баранавічах,
Слоніме, Лідзе і іншых гарадах
Разам з рабочымі ўдзельнічалі
беспрацоўныя, рамеснікі, сяля-
не. Дэманстрацыі праходзілі
пад лозунгам адзінага фронту.
У іх удзельнічалі камуністы,
члены ППС, Бунда, Паалей-Цы-
ёна. Аднак адзінства рабочага
класа не было яшчэ трывалым,
не хапала арганізаванасці. Не
была стаорана паўсюдна сістэ-
ма адзінафрантавых камітэтаў.
Пад уплывам рабочага руху
ў Заходняй Беларусі пачалося
ажыўленне барацьбы сялян. По-
бач з асноўным лозунгам — зям-
ля без выкупу беззямельным
і малазямельным сялянам —
ставіліся і іншыя патрабаванні.
Кампартыяй былі ўлічаны неда-
хопы барацьбы ў мінулыя гады.
Лозунг «Ні гроша падаткаў» быў
заменены патрабаваннем ад-
класці тэрмін выплаты падаткаў,
вызваліць ад іх беднякоў, спі-
саць даўгі, зменшыць шарваркі.
Ужо не з’яўляліся заклікі пра-
мога захопу і падзелу збожжа
з панскіх свірнаў, як гэта было
ў 1931—1933 гг. Аграрныя вы-
ступленні сялян былі накірава-
ны пераважна супраць камаса-
цыі і ліквідацыі сервітутаў. Сяля-
не адказваліся выконваць шар-
варкі, праводзілі забастоўкі,
патрабуючы ад памешчыкаў
павышэння аплаты працы.
Шырокі водгук атрымала за-
бастоўка на буйнейшым у Бе-
ларусі возеры Нарач. У народзе
яе назвалі паўстаннем нарачан-
скіх рыбакоў. Забастоўка пача-
лася вясной 1935 г. У ёй удзель-
нічала каля 5 тыс. сялян з больш
чым 40 навакольных вёсак —
Пасынкі, Мікольцы, Купы, Чато-
вічы, Сцепанева, Занарач, Урлікі,
Сымоны, Панасы і інш. Прычы-
най паслужыла спроба ўлад
пазбавіць сялян права свабод-
246
Нарысы гісторыі Беларусі
Сяляне Заходняй Беларусі.
нага лову рыбы. На аснове «Рыб-
най уставы» ўлады аддалі возера
ў распараджэнне дырэкцыі дзяр-
жаўных лясоў, якая перадала
права лову акцыянернаму «Ры-
бацкаму таварыству». Толькі
частка рыбакоў атрымала работу
на заводзе таварыства. Астатнім
забаранялася лавіць рыбу. У вы-
ніку сотні малазямельных сялян
страцілі важны сродак існаван-
ня. Рыбакі выступілі супраць
гэтых рашэнняў, патрабавалі
права свабоднага лову і павелі-
чэння заработнай платы. Яны
абралі забастовачны камітэт,
стварылі дружыны самаабароны
і не дапускалі штрэйкбрэхераў,
праганялі стражу. Калі ж палі-
цыя арыштавала арганізатараў
забастоўкі М. Субача, А. Чар-
няўскага, В. Талайку і інш.,
рыбакі арганізавана прыйшлі
ў мястэчка Кабыльнік і патра-
бавалі іх вызвалення. Улады
вымушаны былі пайсці на ўступ-
кі. I калі сяляне выйшлі лавіць
рыбу, яны не адважыліся пайсці
на рэпрэсіі.
Беларускія сяляне праяўлялі
салідарнасць з барацьбой сялян
Польшчы і Заходняй Украіны.
У масавых выступленнях су-
праць шарварак, якія прайшлі
вясной 1935 г. у Сувалкаўскім
павеце, разам удзельнічалі поль-
скія, літоўскія і беларускія ся-
ляне. Выступленні ўкраінскіх
сялян Валыні восенню 1936 г.
былі падтрыманы сялянамі Коб-
рынскага і Брэсцкага паветаў.
А калі ў жніўні 1937 г. пачалася
агульнапольская забастоўка ся-
лян, у якой удзельнічалі каяЦ
10 млн. чалавек, яе падтрыммВ
сяляне Бельскага, Гродзенска»
і Слонімскага паветаў. ЯЙЙ
перасталі дастаўляць прадукД
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
247
ў гарады, выходзіць на шарвар-
кі, праводзілі мітынгі.
У 1935—1937 гг. узмацнілася
барацьба працоўных супраць
палітычнага бяспраўя, прыняц-
ця рэакцыйнай канстытуцыі,
за дэмакратычныя правы. Знач-
ная частка працоўных байката-
вала выбары ў сейм у верасні
1935 г. Паводле афіцыйных
звестак, у Заходняй Беларусі
43,3 % маючых права голасу
не ўдзельнічалі ў выбарах. У га-
радах і вёсках праходзілі мітын-
гі і сходы, на якіх працоўныя
патрабавалі вызвалення палі-
тычных зняволеных, ліквідацыі
канцэнтрацыйнага лагера .ў Бя-
розе Картузскай. Праводзіўся
збор подпісаў за амністыю. Пад
націскам народнага руху ўрад
вымушаны быў вызваліць з тур-
маў частку палітзняволеных.
Шырокі водгук у краіне мела
кампанія абароны С. В. Пры-
тыцкага, які, выконваючы пры-
суд КПЗБ над правакатарам
Стральчуком, страляў у яго, калі
той даваў паказанні на камуні-
стаў у час суда ў Вільні. За гэта
ён быў асуджаны да пакарання
смерцю. Хваля пратэсту выму-
сіла ўлады змяніць прысуд на
пажыццёвае зняволенне.
Працоўныя Заходняй Бела-
русі праяўлялі салідарнасць з
барацьбой дэмакратычных сіл
Іспаніі супраць фашысцкага
мяцяжу Франко і дапамагаўшых
яму італьянскіх і германскіх
фашыстаў, праводзілі сходы і
масоўкі, збіралі грошы для Іс-
панскай рэспублікі. Па няпоў-
ных звестках, 137 ураджэнцаў
Заходняй Беларусі змагаліся
Ў радах інтэрнацыянальных бры-
гад. Многія з іх загінулі ў бітвах
за волю іспанскага народа.
Барацьба рэвалюцыйных і
дэмакратычных сіл супраць на-
растаючай пагрозы другой су-
светнай вайны, звязаная з рухам
за стварэнне антыфашысцкага
народнага фронту, набыла шы-
рокія памеры. У ёй удзельнічалі
рабочыя, сяляне, рамеснікі, інтэ-
лігенцыя. Камітэты адзінага
фронту арганізоўвалі мітынгі і
дэманстрацыі супраць вайны,
за мір. 26 ліпеня 1936 г. у Гродне
адбыліся масавы мітынг і дэман-
страцыя пратэсту супраць зама-
ху гітлераўскай Германіі на
тэрыторыю т. зв. вольнага горада
Гданьска, у якіх удзельнічала
каля 5 тыс. чалавек, пераваж-
на рабочых і гарадской беднаты.
Барацьба за нацыянальнае
вызваленне. Болыпасць нацыя-
нальных арганізацый і груповак
да сярэдзіны 30-ых гадоў рас-
палася. Пасля разрыву ў 1934 г.
А. Луцкевіча з Р. Астроўскім,
які быў выкрыты ў грашовых
махінацыях са сродкамі грамад-
скіх арганізацый, спыніла існа-
ванне і гэтая група. Спробы
Ф. Акінчыца і В. Казлоўскага
стварыць фашысцкую Беларус-
кую нацыянал-сацыялістычную
партыю, аб утварэнні якой яны
абвясцілі ў газеце «Новы шлях»
у студзені 1934 г., таксама пра-
валіліся. У абстаноўцы нара-
стаючага антыфашысцкага на-
строю гэта партыя так і не
выйшла са стану арганізацыі,
засталася вузкай групай, ізаля-
ванай ад народа.
Беларуская хрысціянская дэ-
макратыя ў гэты час захавала
і нават некалькі павялічыла свой
уплыў. Пад яе кіраўніцтвам
заставалася культурна-асвет-
248
Нарысы гісторыі Беларусі
ная арганізацыя Беларускі ін-
стытут гаспадаркі і культуры,
80 гурткоў якога ў 1934 г. на-
лічвалі каля 1200 членаў. Да яго
прылучылася частка членаў злі-
квідаваных уладамі гурткоў
ТБШ. Кіраўнікі БХД узначаль-
валі Беларускі нацыянальны ка-
мітэт. Нарастанне руху за ўтва-
рэнне антыфашысцкага народ-
нага фронту выбівала глебу
з-пад ног і гэтай партыі. Кіраў-
ніцтва БХД пачало шукаць шля-
хі і сродкі для ўмацавання свайго
ўплыву. Каб паказаць сябе аба-
ронцам нацыянальных інтарэсаў
беларускага народа, выйсці за
рамкі клерыкальных падыходаў,
у студзені 1936 г. рада БХД
перайменавала партыю ў Бела-
рускае народнае аб’яднанне
(БНА). Адначасова была пры-
нята новая праграма, у якую
ўнесены асобныя, болып рады-
кальныя патрабаванні.
Як і старая праграма БХД,
праграма БНА сцвярджала, што
«грамадскі лад беларускага на-
рода ў цэлым павінен абапірац-
ца на прынцыпы прыватнай
уласнасці», адрэгуляванай і аб-
стаўленай законам. БНА заяў-
ляла аб намеры стварыць такі
лад, які грунтуецца на працы
і грамадскай роўнасці, не да-
пускаючы эксплуатацыі адных
другімі. Аднак у яе праграме
нічога не гаварылася, як гэта
можна зрабіць. Выказвалася
патрабаванне зямлі без выкупу
для малазямельных сялян. ІІры
гэтым разлік за зямлю (г. зн.
выкуп) павінна зрабіць дзяр-
жава. Хутары аб’яўляліся «най-
больш адпавядаючай формай
прыватнай гаспадаркі». БНА
выступала супраць «чужога
асадніцтва на беларускіх зем-
лях»33.
Спаслаўшыся на права нацый
на самавызначэнне, праграма
БНА зноў выстаўляла патраба-
ванне «самастойнасці беларуска-
га нарбда на ўсіх яго этнагра-
фічных землях, аб’яднаных у
незалежную дзяржаву» — дэма-
кратычную рэспубліку, якая су-
працьстаўлялася БССР. У пра-
граме былі патрабаванні 8-га-
дзіннага рабочага дня,
калектыўных дагавораў, паляп-
шэння ўмоў працы, свабоднага
развіцця розных форм каапе-
рацыі, увядзення адзінага пра-
грэсіўнага падатку і вызвалення
ад яго даходу, неабходнага для
пражыцця. Асноўным сродкам
ажыцЦяўлення сваіх патраба-
ванняў БНА лічыла павышэнне
свядомасці беларускага сялян-
ства, рабочых і інтэлігенцыі на
глебе грамадзянскай роўнасці,
справяддівасці і беларускай
культуры. Па сутнасці гэта азна-
чала палітыку згоды з існаваў-
шым рэжымам.
Кіраўніцтва БНА, у склад яко-
га ўваходзілі I. Пазняк (стар-
шыня прэзідыума ЦК), С. Грын-
кевіч, М. Дварэцкі, А. Клімовіч,
Я. Найдзюк і інш., не прыняло
прапанову кампартыі аб утва-
рэнні антыфашысцкага народ-
нага фронту, матывуючы гэта
рашэнне працілегласцю ідэалогіі
і асноўных мэт БХД — БНА і
КПЗБ. Дзеячы БНА зноў імкну-
ліся стварыць на аснове іх пра
грамы беларускі нацыянальнь
фронт, накіраваны супраць капі
талізму, фашызму і камунізму
Такая палітыка аб’ектыўна раз*
ядноўвала і аслабляла народньо
сілы.
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
249
Кампартыя звярнулася да
працоўных Заходняй Беларусі,
членаў БНА і БІГіК з заклікам
выступіць супраць намераў кі-
раўніцтва БНА. 3 гарадоў і вё-
сак у рэдакцыю «Беларускай
крыніцы» пайшлі пісьмы. У іх
працоўныя крытыкавалі паліты-
ку і праграму БНА, выказваліся
за самавызначэнне Заходняй
Беларусі і ўз’яднанне з БССР,
за адабранне зямлі ў буйных
уладальнікаў і надзел ёю бедна-
ты, за адукацыю ў сярэдніх і
вышэйшых навучальных уста-
новах за кошт дзяржавы, пра-
паноўвалі стварыць адзіны
фронт барацьбы з агрэсіяй і
мілітарызмам. Гэтыя патраба-
ванні адлюстроўвалі сацыяльна-
палітычныя пазіцыі большасці
рабочых і сялян Заходняй Бе-
ларусі.
У другой палове 30-ых гадоў
узмацнілася барацьба за нацыя-
нальныя правы, за школу на род-
най мове. Зноў ажывілася дзей-
насць Таварыства беларускай
школы. У студзені 1936 г. яго
Галоўная ўправа звярнулася да
ўсіх членаў Таварыства, а так-
сама прыхільнікаў з заклікам
«адрадзіць яшчэ больш моцнае
і шматлікае ТБШ». Яна заклі-
кала стварыць новыя гурткі,
далучыць да гэтай працы інтэ-
лігенцыю, патрабаваць бела-
рускую школу, адкрываць народ-
ныя дамы, бібліятэкі-чытальні,
курсы для нешсьменных і мала-
пісьменных, курсы беларуса-
знаўства і інш. Канчатковай
Мэтай была падрыхтоўка сіл
Да барацьбы «за лепшую долю
і волю... за вялікія нацыяналь-
ньія і агульначалавечыя ідэа-
лы»34.
У ліпені 1936 г. на пашыраным
пасяджэнні кіраўнікоў і членаў
ТБШ, якія пражывалі ў Вільні,
былі абмеркаваны пытанні дзей-
насці арганізацыі і выбрана но-
вая Галоўная ўправа ў складзе
Ф. Стацкевіча (старшыня),
М. Кепеля, В. Склубоўскага,
Ф. Грышкевіча, Р. Шырмы,
М. Пяткевіча, М. Касцевіча
і інш. 3 вялікімі цяжкасцямі
Галоўная ўправа ТБШ аднавіла
выданне прагрэсіўнага культур-
на-асветнага часопіса «Ле-
тапіс беларускай школы» (по-
тым «Беларускі летапіс»), які
стаў голасам беларускай дэма-
кратычнай інтэлігенцыі.
Галоўная ўправа ТБШ прапа-
навала Беларускаму інстытуту
гаспадаркі і культуры арганіза-
ваць сумесныя выступленні за
беларускую школу. Пад уплывам
антыфашысцкага народнага ру-
ху большасць кіраўніцтва БНА
і БІГіК згадзіліся выступіць
разам з ТБШ. У лютым 1936 г.
ТБШ і БІГІК апублікавалі су-
месную дэкларацыю, у якой
звярнуліся да беларускага наро-
да з заклікам падаваць заявы
з патрабаваннем беларускай
школы. «Калі вы хочаце, каб
дзеці нашы не адракліся ад сваіх
сярмяжных бацькоў, любілі ма-
зольную працу, сваю мову, Баць-
каўшчыну і ёй служылі, калі
хочаце вызвалення нашага на-
рода ад пут цемнаты і нядолі,—
гаварылася ў звароце,— дык
безадкладна патрабуйце сваёй
роднай беларускай школы... На-
вучанне на роднай мове больш
зразумела для нашых дзяцей,
чым на чужой мове»35.
У Вільні з прадстаўнікоў абе-
дзвюх арганізацый быў створа-
250
Нарысы гісторыі Беларус!
ны школьны сакратарыят, які
ўзначаліў арганізацыю кампаніі
за адкрыццё беларускіх школ.
Барацьба за школу на роднай
мове і сумесныя дзеянні ТБШ
і БІГіК знайшлі водгук у наро-
дзе. Вясковыя актывісты арга-
нізоўвалі сходы сялян, якія па-
трабавалі адкрыць беларускія
школы, сярэднія і вышэйшыя
навучальныя ўстановы, накіроў-
валі ўладам ва ўстановы дэкла-
рацыі аб адкрыцці беларускіх
школ. Але польскія ўлады зноў
выступілі супраць стварэння
беларускіх школ, рабілі розныя
перашкоды ў правядзеннішколь-
най кампаніі, запалохвалі сялян.
Паліцыя праводзіла вобыскі і
арыштоўвала актывістаў. Ня-
гледзячы на перашкоды і пра-
следаванні, рух за адкрыццё
беларускіх школ атрымаў шы-
рокае распаўсюджанне ў Заход-
няй Беларусі.
Пасля рэвалюцыйнага ўздыму
1936—1937 іт. у Заходняй Бе-
ларусі, як і ў Польшчы, нагля-
даўся спад рабочага і сялянскага
руху. Ён быў выкліканы не толь-
кі ўзмацненнем рэакцыі і палі-
цэйскіх рэпрэсій у абстаноўцы
набліжэння вайны. Шкодны
ўплыў на развіццё вызваленчага
руху ў Заходняй Беларусі зрабілі
сталінскія рэпрэсіі і палітычныя
судовыя працэсы ў СССР, якія
адштурхнулі дэмакратычныя
партыі ад камуністаў.
Цяжкі ўплыў на вызваленчую
барацьбу ў Заходняй Беларусі
зрабіў неабгрунтаваны роспуск
у жніўні 1938 г. Выканкомам
Камінтэрна Камуністычнай пар-
тыі Польшчы. Супраць КПП па
сфабрыкаваных сталінска-беры-
еўскімі паслугачамі матэрыялах
было высунута лжывае абвіна-
вачанне ў тым, што яе кіраў-
ніцтва быццам было захоплена
агентамі пілсудчыкаўскай вай-
сковай арганізацыі і палітычнай
паліцыі (дэфензівы). Кіраўнікі
КПІІ, КПЗУ, КПЗБ, якія зна-
ходзіліся ў Маскве, Кіеве, Мін-
ску, былі арыштаваны і амаль
усе загінулі. Рэпрэсіям падверг-
ліся кіруючыя дзеячы КПЗБ
С. Мертэнс, А. Славінскі, А. Аль-
шэўскі, М. Маслоўскі, В. Хару-
жая і інш.
Яшчэ ў 1936 г. быў арышта-
ваны па сфабрыкаванаму абві-
навачанню ў шпіянажы палі-
тычны сакратар ЦК КПЗБ, кан-
дыдат у члены Палітбюро ЦК
КПП I. К. Лагіновіч (Павел
Корчык). Акрамя таго, былі
рэпрэсіраваны больш 200 акты-
вістаў КПЗБ, якія ў свой час
перайшлі польска-савецкую гра-
ніцу, шукаючы сховішча ў БССР,
і працавалі ў розных установах
І на прадпрыемствах. Болыпасць
з гэтых людзей таксама загінула.
Роспуск кампартыі і рэпрэсіі ў
адносінах да яе кіраўніцтва з’яві-
ліся цяжкім ударам для рэва-
люцыйнага вызваленчага руху
ў Заходняй Беларусі. Ён быў
абезгалоўлены ў складаны і
адказны час напярэдадні друтой
сусветнай вайны.
Шматгадовая вызваленчая ба-
рацьба працоўных Заходняй Бе-
ларусі мела вялікае значэнне для
ўз’яднання беларускага народа
і захавання яго як этнасу. Яна
аслабляла сацыяльны ўціск, са-.
дзейнічала развіццю нацыяналыЦ
най і палітычнай свядомасіЯ
У яе працэсе здабывалі нялегЯ
вопыт палітычныя партыі, ру*Я
нацыянальна-вызваленчыя аргаЦ
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
251
нізацыі, выкоўваліся сілы для
ажыццяўлення ўз’яднання.
Культурная дзейнасць бела-
рускай дэмакратычнай інтэлі-
генцыі. Нягледзячы на жорсткі
нацыянальны прыгнёт і крайне
абмежаваныя магчымасці для
праяўлення і развіцця бела-
рускай культуры, культурнае
жыццё ў Заходняй Беларусі не
замірала. Галоўным носьбітам
культурных традыцый заставаў-
ся сам народ. Адначасова, хоць
і ў цяжкіх умовах, развіваліся
асобныя напрамкі прафесіяналь-
най творчасці. Перадавыя колы
беларускай інтэлігенцыі, вельмі
нешматлікай і пастаўленай поль-
скімі ўладамі ў найцяжэйшыя
ўмовы сацыяльнага, палітыч-
нага і нацыянальнага прыгне-
чання, настойліва змагаліся за
развіццё беларускай культуры.
Яны абаранялі яе ад нападкаў
рэакцыйных сіл, шырылі асвету
сярод свайго падняволенага на-
рода. У выніку пэўнае развіццё
атрымала беларуская літаратура,
фальклор, народная творчасць.
Яшчэ ў 20-ыя гады на хвалі
ўздыму рэвалюцыйна-дэмакра-
тычнага вызваленчага руху ў
Заходняй Беларусі з народных
глыбінь выйшла беларуская пра-
грэсіўная літаратура. У перыя-
цычных выданнях Грамады, ін-
шых радыкальных арганізацый
іачалі друкавацца вершы М. Ва-
сілька, А. Салагуба, П. Пестра-
ка, М. Машары, В. Таўлая, М.За-
сіма, іншых паэтаў. Іх творчы
шлях быў цесна звязаны з ба-
эацьбой працоўных за сацыяль-
іае і нацыянальнае вызваленне.
Літаратары рэвалюцыйна-дэ-
іакратычнага напрамку былі
першых шарэнгах барацьбы
за дэмакратычную культуру і
мастацтва. У сваёй творчасці
яны абапіраліся на багацці
беларускага фальклору, масава-
самадзейнай паэзіі. 3 героікі
нацыянальна-вызваленчай ба-
рацьбы імі ўспрымалася высо-
кае пачуццё грамадскага аба-
вязку, што ў значнай ступені
вызначыла рамантычную ўзнёс-
ласць іх творчасці. Грамадска
абумоўленай заставалася твор-
часць і літаратараў нацыяналь-
на-клерыкальнага напрамку.
На шляху да творчага май-
стэрства заходнебеларускія па-
эты і пісьменнікі засвойвалі
дасягненні беларускай дарэва-
люцыйнай і савецкай літарату-
ры, вучыліся ў Я. Купалы, Я. Ко-
ласа, выдатных рускіх, украін-
скіх і польскіх літаратараў. На-
растанне руху за стварэнне
антыфашысцкага народнага
фронту, уздым барацьбы народ-
ных мас за сацыяльнае і нацыя-
нальнае вызваленне ў 30-ых
гадах значна ўплывалі на раз-
віццё заходнебеларускай літа-
ратуры. У гэты час выявіўся
паэтычны талент Максіма Тан-
ка. Яго першы зборнік вершаў
«На этапах» (1936 г.) адразу
звярнуў увагу літаратурных і
грамадскіх колаў. У 1937—
1938 гг. выходзяць яго новыя
паэтычныя зборнікі. Паэмы
«Журавінавы цвет», «Нарач»,
«Сказ пра Вяля», «Каліноўскі»,
многія яго вершы з’явіліся важ-
кім словам у беларускай паэзіі
і прынеслі аўтару славу выдат-
нага паэта. У 1937 г. выйшлі
зборнікі вершаў М. Васілька
«3 сялянскіх ніў», М. Машары
«3-пад стрэх саламяных». Леп-
шым дасягненнем паэтычнага
252
Нарысы гісторыі Беларусі
таленту В. Таўлая з’явілася яго
паэма «Таварыш» аб мужнасці
падпольшчыка-камуніста. У гэ-
ты час пачыналі сваю літара-
турную творчасць Я. Брыль,
П. Граніт, А. Дубровіч, С. Кры-
вец, А. Мілюць, Я. Місько, Г. Но-
вік, Я. Патаповіч, С. Пяюн,
Н. Тарас.
Прагрэсіўныя паэты і пісьмен-
нікі сваёй творчасцю клікалі
народ Заходняй Беларусі да
барацьбы за сацыяльнае і на-
цыянальнае вызваленне. Чалавек
працы, яго жыццё і патрэбы,
барацьба за свабоду, чалавечую
і нацыянальную годнасць, за
справу народа знаходзіліся ў
цэнтры іх увагі. Яны выступалі
носьбітамі і абаронцамі народ-
насці літаратуры, яе высокага
прызначэння як весніка новага
жыцця і прагрэсу.
Некаторыя дзеячы беларускай
культуры, грамадскага жыцця
і палітычных рухаў змаглі ства-
рыць распрацоўкі ў выглядзе
асобных навукова-тэарэтычных
і публіцыстычных прац у галіне
гісторыі, літаратуразнаўства,
грамадскай думкі, напісаных
пераважна з марксісцкіх і радзей
з нацыянальна-дэмакратычных
пазіцый.
Б. Тарашкевіч у сваіх прамо-
вах уздымаў пытанні характару
будучай улады сялян і работ-
нікаў, развіцця форм барацьбы,
міжнаЦыянальных адносін і са-
мавызначэння, палітычнай арга-
нізацыі народа і інш. I. Лагіновіч
у шматлікіх публіцыстычных
артыкулах выказваў свае погля-
ды на розныя пытанні нацыя-
нальна-вызваленчага руху і
дзейнасці КПЗБ, іншых палітыч-
ных партый і арганізацый.
А. Луцкевіч з нацыянальна-дэ-
макратычных пазіцый разглядаў
пытанні нацыянальна-культур-
нага і грамадскага жыцця.
А. Станкевіч з нацыянальных
і клерыкальных пазіцый пісаў
аб праблемах выхавання, гра-
мадскага жыцця і нацыяналь-
ных адносін.
Дзеячы беларускай культу-
ры, наколькі дазвалялі сродкі,
арганізоўвалі выданне мастац-
кай і асветнай літаратуры,
падручнікаў ддя беларускіх
школ. Яшчэ ў 1921 г. у Вільні
была выдадзена «Хрэстаматыя
беларускай літаратуры», якую
склаў вядомы пісьменнік М. Га-
рэцкі. У 1927 г. выйшла «Хрэ-
стаматыя новай беларускай літа-
ратуры (ад 1905 г.)» I. Дварча-
ніна. У 1928 г. С. Паўловіч
апублікаваў брашуру «Аб арга-
нізацыі беларускай працоўнай
школы», у якой выказваліся
перадавыя ў педагогіцы думкі.
Выдаваліся падручнікі для бела-
рускіх школ С. Рак-Міхайлоў-
скага, С. Паўловіча і інш. Плён-
ную культурна-асветную работу
вёў Р. Шырма, арганізуючы
мастацкую самадзейнасць, да-
памагаючы ствараць народныя
хары ў розных месцах краю.
Вялікую каштоўнасць для бел&
рускай культуры мае збор .яЦ
зычнага фальклору, беларусЯ
народных песень, які ён вёўіН
працягу доўгага часу. ’Ч
Культурна-асветную	рабо-
ту ажыццяўляла Таварыства
беларускай школы. Гэтая праца
значна пашырылася ў час дзей-
насці Грамады, але найбольШ
шырокага размаху яна дасягну-
ла ў 1928—1930 гг., калі ТБІ^
стала масавай арганізацыяй»
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
253
а культурна-асветная дзейнасць
заставалася амаль што адзінай
формай арганізацыі нацыяналь-
на-культурнага жыцця. Ініцыя-
тыва ТБІІІ па аргзнізацыі ма-
стацкай самадзейнасці выклі-
кала вялікую цікавасць і пад-
трымку працоўных. На вечары
мастацкай самадзейнасці з ама-
тарскай пастаноўкай п’ес збі-
раліся сотні людзей з наваколь-
ных вёсак. Драматычныя секцыі
пры гуртках ТБШ ставілі п’есы
беларускіх, рускіх, украінскіх,
польскіх аўтараў на тэму народ-
нага жыцця: «Паўлінка» Я. Ку-
палы; «Міхалка», «У зімовы
вечар» Э. Ажэшкі; «Лекары і
лекі», «Збянтэжаны Саўка»
Л. Радзевіча; «Суд» У. Галубка;
«Атрута» М. Гарэцкага; «Модны
шляхцюк» К. Каганца і інш.
На вечарах самадзейнасці дэ-
кламаваліся вершы Ф. Багушэ-
віча, Я. Купалы, Я. Коласа,
М. Багдановіча, Цёткі, М. Ва-
сілька, М. Машары, іншых бела-
рускіх паэтаў. У рэпертуары
хароў пераважалі беларускія
народныя песні: «А хто там
ідзе?», «Ой ты, Нёман-рака»,
«Чаму ж мне не пець», «Лявон»
і інш.
Пастаноўка п’ес, дэкламацыя
вершаў, выступленні самадзей-
ных хароў знаходзілі жывы
водгук у простых людзей, будзілі
іх думкі і пачуцці, уздымалі
нацыянальную свядомасць, клі-
калі да барацьбы за сацыяльнае
і нацыянальнае вызваленне, бу-
дзілі думкі аб нацыянальнай
годнасці беларусаў, аб іх раза-
рванай у той час на дзве часткі
Бацькаўшчыне.
4. Уз'яднанне з БССР
і першыя пераўтварэнні . і
Паход Чырвонай Арміі. Ства-
рэнне і дзейнасць часовых упраў
і сялянскіх камітэтаў. У канцы
30-ых гадоў небяспека другой
сусветнай вайны навісла над
Еўропай. Англія і Францыя
імкнуліся накіраваць гітлераў-
скую агрэсію на ўсход. У такіх
умовах СССР заключыў з Гер-
маніяй дагавор аб узаемным
ненападзе, які быў падпісаны
23 жніўня 1939 г. В. Молатавым
і I. Рыбентропам. Дагавор даў
Савецкаму Саюзу пэўны вый-
грыш часу для ўмацавання аба-
Раназдольнасці, стварыў знеш-
непалітычныя ўмовы для ўз’яд-
нання Заходняй Беларусі і
Эаходняй Украіны з Беларускай
і Украінскай савецкімі рэспублі-
камі. Аднак дадатковы сакрэтны
пратакол да яго аб сферах уплы-
ву прадугледжваў ліквідацыю
польскай дзяржавы і падзел яе
тэрыторыі. Яго працягам з цяж-
кімі наступствамі з’явілася пад-
пісанне паміж урадамі СССР
і Германіі дагавора аб дружбе
і граніцы ад 28 верасня 1939 г.
Пагадненні з фашысцкай Гер-
маніяй дэзарыентавалі рэвалю-
цыйныя і антыфашысцкія сілы
ў іншых краінах, ускладнілі ста-
новішча камуністычных і іншых
партый, ствараючы новыя цяж-
касці для іх дзейнасці. Падпі-
санне дагавора лягло цяжкім
каменем на адносіны СССР з
254
Нарысы гісторыі Беларусі
Мітынг у Смаргоні. 1939 г.
Польшчай, што перашкаджала
пазней арганізацыі сумеснай
барацьбы супраць нямецка-фа-
шысцкіх захопнікаў.
1 верасня 1939 г. гітлераўская
Германія напала на Польшчу.
3 верасня Францыя і Англія
аб’явілі вайну Германіі. Пача-
лася другая сусветная вайна.
Нямецкія танкавыя і мотаме-
ханізаваныя дывізіі перайшлі
граніцу і ў некалькіх напрамках
пачалі хутка рухацца ў глыб
польскай дзяржавы. Яе ўрад
і камандаванне на чале з Рыдз-
Сміглым не змаглі арганізаваць
эфектыўную абарону і на трэцім
тыдні вайны пакінулі краіну.
Гераічныя старонкі ў гісторыю
барацьбы польскага народа з
нямецка-фашысцкімі войскамі
ўпісалі абаронцы Вестэрплятэ,
Хеля, Гдыні, Модліна, Варшавы.
Аднак сілы былі няроуныя.
У сярэдзіне верасня нямецкія
войскі падышлі да зямель За-
ходняй Беларусі і Заходняй
Украіны, якія непасрэдна апы-
нуліся пад пагрозай фашысцкага
заняволення. Нямецкае кіраў-
ніцтва, спасылаючыся на дамоў-
ленасць пры падпісанні дагавора
ад 23 жніўня 1939 г., падштур-
хоўвала савецкі бок хутчэй вы-
ступіць супраць Полыпчы, каб
ускласці адказнасць за вайну
і на СССР. Але Сталін, каб ства-
рыць уражанне нейтралітэту, не
згаджаўся з гэтым і адцягваў
выступленне. Толькі 17 верасня,
калі польская армія ў цэлым
была разбіта і амаль уся тэры-
торыя карэннай Полыпчы заня-
та нямецкімі войскамі, і заста-
валіся толькі асобныя пункты
супраціўлення, Савецкі ўрад
аддаў распараджэнне Галоўнаму
камандаванню Чырвонай Арміі
перайсці іраніцу і ўзяць пад
сваю абарону жыццё і маёмасць
насельніцтва Заходняй Украіны
і Заходняй Беларусі.
17 верасня ўранку злучэнні
Чырвонай Арміі пачалі паход
у Заходнюю Беларусь і Заход-
нюю Украіну. У першы дзень
былі вызвалены Баранавічы,
18 верасня — Навагрудак, Ліда,
Слонім, 19 — Вільня, Пружаны,
20 — Гродна, 21 — Пінск, 22 ве-
расня — Беласток і Брэст.
Прасоўванне войск Чырвонай
Арміі ішло хутка. Месцамі ім
дапамагала насельніцтва, дзей-
нічалі партызанскія групы. Пе-
раважная большасць польскіх
войск здавалася без бою. Толькі
асобныя часці аказалі супраціў-
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
255
ленне. Некалькі даўжэй працяг-
валася бітва за Гродна. Упартае
супраціўленне тут зрабілі каля
3 тыс. салдат і афіцэраў вучэб-
нага падраздзялення і паліцэй-
скіх. Згодна з афіцый-
ным паведамленнем Галоўнага
камандавання Чырвонай Арміі,
у час паходу ў Заходнюю Украі-
ну і Заходнюю Беларусь загінула
737 і паранена 1862 салдаты і
афіцэрызй. Палітычныя ўзаема-
адносіны і разлікі былі такімі,
што 25 верасня 1939 г. у Брэсце
адбыўся парад савецкіх і нямец-
кіх войск — патэнцыяльных во-
рагаў.
Асноўная частка насельніцтва
Заходняй Беларусі — рабочыя,
сяляне, рамеснікі, працоўная
інтэлігенцыя сустракалі савец-
кіх салдат як родных братоў,
кветкамі, хлебам-соллю. У гара-
дах і вёсках узнікалі шматлюд-
ныя мітынгі, на якіх працоўныя
горача віталі сваіх вызваліцеляў.
У некаторых месцах ствараліся
ваенна-рэвалюцыйныя камітэты.
Яны арганізоўвалі атрады з ра-
бочых і сялян, якія раззброй-
валі паліцэйскіх, асаднікаў, бралі
пад ахову чыгуначныя масты,
прадпрыемствы, іншыя аб’екты.
У ваяводскіх і павятовых цэн-
трах былі створаны часовыя
ўправы, у мястэчках і вёсках —
сялянскія камітэты.
Часовыя ўправы і сялянскія
камітэты з’яўляліся органамі
новай улады. У склад сялянскіх
камітэтаў выбіраліся прадстаў-
нікі беднякоў, сераднякоў, па-
рабкаў. Часовыя ўправы, якія
ігралі вядучую ролю ў адносінах
Да сялянскіх камітэтаў, ствара-
ліся на больш шырокай аснове.
У іх складзе былі прадстаўнікі
Беднякі Пінскага павета атрымліваюць
быдла з панскага маёнтка.
рабочых, сялянскіх камітэтаў,
гарадской беднаты, інтэлігенцыі,
Пэўную ролю ў стварэнні часо-
вых органаў улады адыгралі
вызваленыя з турмаў былыя
члены КПЗБ. У склад часовых
упраў увайшлі таксама прадстаў-
нікі Чырвонай Арміі.
Часовыя ўправы і сялянскія
камітэты ажыццявілі рэвалю-
цыйныя пераўтварэнні. Абапі-
раючыся на падтрымку мас,
яны ўстанавілі новы рэвалю-
цыйны парадак. Пры іх ствара-
ліся атрады рабочай гвардыі і
сялянскай міліцыі. Не чакаючы
заканадаўчых актаў, сялянскія
камітэты дзялілі памешчыцкую
і царкоўную зямлю сярод без-
зямельных і малазямельных
сялян, якія атрымалі 431 тыс
256
Нарысы гісторыі Беларусі
га зямлі, пераважна ворнай і
сенакосу. Ім было перададзена
14 тыс. коней і 33,4 тыс. кароў;
выдавалася зерне на пасеў. У вы-
ніку было зліквідавана паме-
шчыцкае землеўладанне, значна
павялічылася серадняцкая пра-
слойка ў вёсцы.
У гарадах часовыя ўправы
бралі на ўлік фабрыкі і заводы,
пакінутыя іх уладальнікамі, ар-
ганізоўвалі вытворчасць. На
астатніх прадпрыемствах былі
створаны групы і камісіі, якія
ажыццяўлялі кантроль за іх
дзейнасцю. Узяўшы на ўлік
наяўныя запасы прадуктаў і
тавараў, часовыя ўправы нала-
дзілі забеспячэнне насельніцтва
харчаваннем і прадметамі пер-
шай неабходнасці. Цэны на іх
строга рэгуляваліся, вялася ба-
рацьба са спекуляцыяй. Асаб-
лівае значэнне для забеспячэння
насельніцтва прадуктамі і пра-
мысловымі таварамі мела да-
памога Савецкай дзяржавы. Ужо
ў першым месяцы пасля вызва-
лення ў Заходнюю Беларусь
былі завезены тысячы тон солі,
газы, іншых тавараў шырокага
ўжытку.
Восенню 1939 г. адкрылася
нямала новых школ. Праводзі-
лася дэмакратызацыя школьнай
сістэмы. Навучанне пераводзі-
лася на родную мову. У школы
пайшлі дзесяткі тысяч дзяцей
рабочых і сялян, якія раней не
маглі вучыцца. Адкрываліся
бальніцы, амбулаторыі, меды-
цынскія пункты, якія бясплатна
абслугоўвалі насельніцтва.
Народны сход Заходняй Бе-
ларусі. Аднак пытанні аб дзяр-
жаўнай уладзе, аб самавызна-
чэнні Заходняй Беларусі і зака-
надаўчым замацаванні праведзе-
ных пераўтварэнняў маглі быць
вырашаны толькі паўнамоцным
прадстаўнічым органам, увасаб-
ляючым волю ўсяго народа. Та-
му 5 кастрычніка 1939 г. часовая
ўправа горада Беластока звяр-
нулася да ўсіх часовых управаў
краю з прапановай склікаць
Народны сход для вырашэння
асноўных пытанняў дзяржаўна-
га ладу. Створаны з прадстаў-
нікоў часовых упраў камітэт
па арганізацыі выбараў зацвер-
дзіў «Парадак арганізацыі вы-
бараў Народнага сходу Заход-
няй Беларусі», у якім абвяшча-
ліся ўсеагульныя роўныяпрамыя
выбары пры тайным галасаванні.
Права вылучэння кандыдатаў
мелі часовыя ўправы, сялянскія
камітэты, а таксама сходы ра-
бочых прадпрыемстваў, рабочай
гвардыі, інтэлігенцыі.
Кандыдатамі ў дэпутаты На-
роднага сходу працоўныя вылу-
чалі сваіх лепшых лрадстаўні-
коў. Сярод іх былі і тыя, хто ў
гады панавання польскіх улад
вёў рэвалюцыйную барацьбу,
абараняў інтарэсы народа. Ра-
бочыя і сяляне давалі наказы
сваім кандыдатам, у якіх патра-
бавалі ўстанаўлення ў Заходняй
Беларусі савецкай улады, уз’яд-
нання з БССР і ўваходжання ў
склад Савецкага Саюза, завяр-
шэння рэвалюцыйных пераўтва-
рэнняў.
Выбары прайшлі 22 кастрыч-
ніка 1939 г. у абстаноўцы палі-
тычнага ўздыму, які працягваў-
ся з 17 верасня. Чырвоная Ар-
мія не ўмешвалася ў падрых-
тоўку і правядзенне выбараў,
хоць яе прысутнасць не магла
не ўплываць на становішча ў
Заходняя Беларусь у /921—1939 гг.
257
Дэпутаты Народнага сходу Заходняй Беларусі.
краі. Палітычныя партыі, акрамя
камуністаў, адкрыта ў выбарах
не ўдзельнічалі і не асмельваліся
заявіць аб сабе.
На выбарчыя ўчасткі прый-
шлі 2672 тыс. чалавек, што скла-
дала 96,7 % выбаршчыкаў. За
вылучаных кандыдатаў было
пададзена 90,7 % галасоў. 3 926
абраных дэпутатаў Народнага
сходу 563 былі з сялян, пера-
важна беднякоў і парабкаў,
197 — з рабочых, 166 — з інігэ-
лігенцыі і іншых пластоў насёль-
ніцтва. Сярод дэпутатаў было:
621 беларус, 127 палякаў, 72
яўрэі, 43 рускіх, 53 украінцы і
10 прадстаўнікоў іншых нацыя-
нальнасцей.
Народны сход Заходняй Бе-
ларусі пгчаў работу 28 кастрыч-
ііка 1939 г. у Беластоку. Сход
дкрыў старэйшы дэпутат
-1. Ф. Струг, селянін з вёскі Ма-
севічы Ваўкавыскага павета.
Дэпутаты зацвердзілі парадак
дня Народнага сходу: аб дзяр-
жаўнай уладзе, аб уваходжанні
Заходняй Беларусі ў склад Бе-
ларускай Савецкай Сацыялі-
стычнай Рэспублікі, аб зямлі,
аб нацыяналізацыі банкаў і буй-
ной прамысловасці.
3 дакладам аб дзяржаўнай
уладзе выступіў герой вызва-
ленчай барацьбы дэпутат С. В.
Прытыцкі. Народны сход пры-
няў Дэкларацыю аб дзяржаўнай
уладзе, у якой гаварылася: «Бе-
ларускі Народны сход, выказ-
ваючы непахісную волю і жадан-
не народаў Заходняй Беларусі,
абвяшчае на ўсёй тэрыторыі
Заходняй Беларусі ўстанаўленне
савецкай улады».
29 кастрычніка Народны сход
праслухаў і абмеркаваў даклад
дэпутата Ф. Д. Манцэвіча і пры-
Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
258
Наргясы. гісторыі Беларусі
няў Дэкларацыю аб уваходжанні
Заходняй Беларусі ў склад
БССР, у якой гаварылася: «Пра-
сіць Вярхоўны Савет Саюза
Савецкіх Сацыялістычных Рэс-
публік, Вярхоўны Савет Бела-
рускай Савецкай Сацыялістыч-
най Рэспублікі прыняць Заход-
нюю Беларусь у склад Савец-
кага Саюза і Беларускай Савец-
кай Сацыялістычнай Рэспублікі,
аб’яднаць беларускі народ у адзі-
ную дзяржаву і пакласці тым
самым канец раз’яднанню бела-
рускага народа»37. .
Па дакладу дэпутата I. К. Шы-
га Народны сход прыняў Дэкла-
рацыю аб канфіскацыі паме-
шчыцкіх зямель. У ёй абвяшча-
лася канфіскацыя без усякага
выкупу памешчыцкіх зямель,
зямель манастыроў, зямель буй-
ных дзяржаўных чыноўнікаў з
усім жывым і мёртвым інвента-
ром і сядзібнымі пабудовамі.
Уся зямля з яе нетрамі, а так-
сама лясамі, рэкамі аб’яўлялася
ўсенародным здабыткам, або
дзяржаўнай уласнасцю. 30 ка-
стрычніка Народны сход прыняў
Дэкларацыю аб нацыяналізацыі
банкаў і буйной прамысловасці.
Народны сход выбраў паўна-
моцную камісію з 66 чалавек
для перадачы Вярхоўнаму Саве-
ту СССР і Вярхоўнаму Савету
БССР яго рашэння аб жаданні
насельніцтва Заходняй Беларусі
ўвайсці ў склад Савецкага Саю-
за і БССР. 2 лістапада 1939 г.
нечарговая V сесія Вярхоўнага
Савета СССР першага склікан-
ня, выслухаўшы заяву. паўна-
моцнай камісіі Народнага сходу
Заходняй Беларусі, вырашыла
задаволіць просьбу Народнага
сходу Заходняй Беларусі і ўклю-
чыць Заходнюю Беларусь у
склад СССР з уз’яднаннем яе
з Беларускай ССР.
Завяршальным заканадаўчым
актам аб уз’яднанні беларускага
народа з’явілася прыняцце не-
чарговай III сесіяй Вярхоўнага
Савета БССР 14 ліс^апада
1939 г, закона, у якім было запі-
сана: «Прыняць Заходнюю Бе-
ларусь у склад Беларускай Са-
вецкай Сацыялістычнай Рэспуб-
лікі і ўз’яднаць тым самым вялікі
беларускі народ у адзінай Бе-
ларускай дзяржаве»38.
На аснове гэтых пастаноў
пасля тэрытарыяльна-нацыя-
нальнага размежавання паміж
БССР і УССР у склад Бела-
рускай ССР увайшла тэрыторыя
плошчай 100 тыс. кв. км з на-
сельніцтвам 4,7 млн. чалавек.
Пераважную большасць насель-
ніцтва складалі беларусы, і толь-
кі ў заходняй частцы Беластоц-.
кай вобласці пераважала поль-
скае насельніцтва. Плошча
БССР павялічылася са 125,6 тыс.
кв. км да 225,6 тыс. кв. км, на4
сельніцтва — з 5,6 млн. даі
10,3 млн. чалавек.
Яшчэ да гэтых рашэнняў па
дагавору паміж урадамі СССР
і Літоўскай рэспублікі, які быў
падпісаны 10 кастрычніка
1939 г., Вільня і так званая Ві-
ленская вобласць (Віленска-
Трокскі, частка тэрыторыі Свян-
цянскага і Браслаўскага паве-
таў) агульнай плошчай 6900 кв.
км была перададзена Літве, хоць
волі насельніцтва ніхто не пытаў
і нацыянальнага складу яго не
ўлічваў. У аснове гэтых рашэн-
няў былі палітычныя меркаван-
ні. Пасля перадачы Літве ў вы-
ніку т. зв. нацыянальнага раз-
Заходняя Бе.тарусь у 1921—1939 гг.
259
межавання ў лістападзе 1940 г.
2600 кв. км з насельніцтвам
65 тыс. чалавек у складзе БССР
засталося 97,4 тыс. кв. км тэры-
торыі былой Заходняй Беларусі
з насельніцтвам каля 4,6 млн.
чалавек. Плошча рэспублікі
склала 223 тыс. кв. км, насель-
ніцтва — 10,2 млн. чалавек.
Уз’яднанне Заходняй Бела-
русі з Усходняй у адзіную Бе-
ларускую Савецкую Сацыялі-
стычную Рэспубліку было актам
гістарычнай справядлівасці. Яно
паклала канец падзелу Беларусі,
аднавіла яе тэрытарыяльную
цэласнасць, уз’яднала беларускі
народ у адзіную сям’ю.
Усталяванне савецкай улады.
У канцы 1939 г. у Заходняй Бе-
ларусі было ўведзена новае ад-
міністрацыйна - тэрытарыяльнае
дзяленне: вобласці, раёны, сель-
саветы. Створаны 5 абласцей —
Баранавіцкая, Беластоцкая,
Брэсцкая, Вілейская, Пінская і
101 раён. 24 сакавіка 1940 г. тут
адбыліся першыя выбары ў Вяр-
хоўны Савет СССР і Вярхоўны
Савет БССР. У галасаванні
ўдзельнічала 99,3 % выбаршчы-
каў. За кандыдатаў «блока каму-
ністаў і беспартыйных» прага-
ласавала 98,1 % выбаршчыкаў.
Запрацавала машына галаса-
вання, якая не дапускала неда-
статкова высокіх паказчыкаў
выбараў. Першымі дэпутатамі
вышэйшых органаў савецкай
улады былі абраны прадстаўнікі
рабочых, сялян, інтэлігенцыі,
актыўныя ўдзельнікі рэвалю-
цыйна-вызваленчай барацьбы:
А. I. Валынец, Я. Колас, Я. Ку-
пала, М. Лынькоў, А. С. Малевіч,
Ф. Р. Маркаў, П. К. Панамарэн-
ка, С. В. Прытыцкі, А. I. Феда-
сюк, У. 3. Царук і інш.
У студзені — сакавіку 1940 г.
былі створаны мясцовыя органы
савецкай улады. Фарміраванне
іх закончылася толькі ў канцы
года, калі ў выніку выбараў, якія
адбыліся ў снежні, утварыліся
сельскія, раённыя, гарадскія,
абласныя Саветы дэпутатаў пра-
цоўных. У органы мясцовай ула-
ды прыйшлі людзі з народа,
большасць якіх не валодала
патрэбнымі ведамі і не мела
вопыту работы. Каб падняць іх
узровень, была арганізавана ву-
чоба савецкіх і гаспадарчых
кадраў. Але мясцовыя органы
ўлады ў заходніх абласцях апы-
нуліся ў рэчышчы сталінскай
камандна-адміністрацыйнай сіс-
тэмы і сталі яе састаўной част-
кай. Гэта адбілася і на зацягван-
ні выбараў у мясцовыя Саветы,
і на метадах работы, і на фарсі-
раванні сацыяльна-эканамічных
пераўтварэнняў.
У канцы 1939 — пачатку
1940 г. былі створаны таксама
партыйныя органы. Для аргані-
зацыі іх работы з усходніх аб-
ласцей накіравалі 4500 каму-
ністаў. Арганізаваныя абласныя,
раённыя, гарадскія камітэты
партыі ўзялі ў свае рукі кіраў-
ніцтва грамадска-палітычным
жыццём і гаспадарчай дзей-
насцю. На прадпрыемствах, ва
ўстановах ствараліся партый-
ныя арганізацыі. У пачатку
1941 г. у заходніх абласцях
рэспублікі дзейнічалі 1232 пяр-
вічныя партарганізацыі, якія
аб’ядноўвалі 16 048 камуністаў.
Пачалося аднаўленне ў пар-
тыі былых членаў Кампартыі
Заходняй Беларусі. Але ва ўмо-
вах падазронасці, звязанай з
260
Нарысы гісторыі Беларусі
роспускам КПЗБ, у партыі была
адноўлена толькі невялікая ча-
стка камуністаў — усяго 46 ча-
лавек. Пераважная большасць,
у тым ліку актыўныя арганіза-
тары рэвалюцыйнай вызвален-
чай барацьбы супраць польскіх
улад, засталіся па-за партыяй.
У адносінах да іх яшчэ на пра-
цягу многіх год праяўлялася
дыскрымінацыя.
Адначасова з партыйнымі
ствараліся і камсамольскія ар-
ганізацыі. Да мая 1940 г. на ра-
боту сярод моладзі з усходніх
абласцей у заходнія было накі-
равана 6200 камсамольцаў. Па-
чаўся прыём у камсамол мясцо-
вай моладзі. У верасні тут дзей-
нічала 2041 пярвічная камса-
мольская арганізацыя. Яны аб’-
ядноўвалі 23 611 камсамольцаў,
у тым ліку 8771 з мясцовай
моладзі39.
Усяго да канца 1940 г. у за-
ходнія вобласці БССР прыбыло
пераважна з усходніх абласцей
рэспублікі каля 31 тыс. партый-
ных, камсамольскіх, савецкіх
работнікаў, спецыялістаў гас-
падаркі і культуры. Яны ады-
гралі вялікую ролю ў арганіза-
цыі сацыяльна-культурных і
эканамічных пераўтварэнняў,на-
ладжванні работы нацыяналіза-
ваных прадпрыемстваў, транс-
парту і г. д. Але выявіліся і
адмоўныя бакі ў гэтай прак-
тыцы. Прысланыя кадры не ве-
далі добра мясцовых умоў, гэта
ўскладняла іх дзейнасць. На-
значэнне прысланых работнікаў
нярэдка прымала занадта вялі-
кія памеры за кошт абмежаван-
ня ролі мясцовых кадраў, да
якіх іншы раз беспадстаўна
праяўляўся недавер.
Карэннай рэарганізацыі пад-
вергліся прафсаюзы. Яны па
сутнасці ствараліся нанава, пад-
водзіліся да становішча праф-
саюзаў СССР. У снежні 1939 г.
на прадпрыемствах і ва ўстано-
вах прайшлі выбары мясцовых,
цэхавых, а затым раённых, га-
радскіх, абласных камітэтаў.
Прафсаюзы ўключаліся ў пра-
вядзенне рэвалюцыйных пера-
ўтварэнняў, арганізоўвалі спа-
борніцтва, дамагаліся павышэн-
ня прадукцыйнасці працы, па-
ляпшэння культурнага абслугоў-
вання насельніцтва. Але абарцна
надзённых інтарэсаў працоўных
адсоўвалася на другі план.
Савецкая ўлада забараніла
дзейнасць усіх палітычных пар-
тый, акрамя камуністычнай, рэ-
прэсіі ў адносінах да іх актыву
прывялі гэтыя партыі да распаду.
Некаторыя актывісты пайшлі ў
падполле, дзе праводзілі анты-
камуністычную і антысавецкую
дзейнасць.
Далейшае правядзенне сацы-
яльна-эканамічных пераўтварэн-
няў у заходніх абласцях БССР
ускладнялася грубымі парушэн-
нямі законнасці, асабліва рэпрэ-
сіямі, якія праводзіліся карнымі
органамі. Частка паліцэйскіх,
памешчыкаў, буржуазіі, вышэй-
шых чыноўнікаў збегла за гра-
ніцу. Некаторыя пазней былі
арыштаваны. У лютым 1940 г.
былі выселены ва ўсходнія раёны
краіны памешчыкі, капіталісты,
чыноўнікі, каланісты-асаднікі і
ляснічыя, а таксама частка
кулакоў. Усяго разам з сем’ямі
пацярпелі ад рэпрэсій больш за
100 тыс. чалавек. У пераважнай
большасці гэта былі неабгрунта-
ваныя акцыі, якія не выклікаліся
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
26!
Працоўныя Заходняй Беларусі атрымліваюць
накіраванне на работу.
абставінамі і з’яўляліся вынікам
сталінскай рэпрэсіўнай палітыкі.
Пераўтварэнні ў гаспадарцы.
У лістападзе — снежні 1939 г.
адбылася нацыяналізацыя пра-
мысловых прадпрыемстваў і
банкаў. Былі нацыяналізаваны
не толькі буйныя і сярэднія
прадпрыемствы, але і большая
частка дробных, што пярэчыла
рашэнням Народнага сходу За-
ходняй Беларусі. Наладжвалася
вытворчасць на нацыяналізава-
ных фабрыках і заводах. Побач
з інжынерамі і тэхнікамі на кі-
руючыя пасады вылучаліся ра-
бочыя.
Разгортвалася прамысловае
будаўніцтва. На гэтыя мэты
былі асІгнаваны значныя сумы.
Дзяржаўны бюджэт заходніх
абласцей у 1940 г. склаў 730 млн.
рублёў. Аднаўляліся і пашыралі-
ся прадпрыемствы, пачалося
будаўніцтва новых. Абсталяван-
не для іх завозілася з Расіі,
Украіны, усходніх абласцей
БССР.
У канцы 1940 г. у заходніх
абласцях дзейнічалі 392 пра-
мысловыя прадпрыемствы з
колькасцю рабочых больш 20 ча-
лавек кожнае. На іх было заня-
та каля 40 тыс. рабочых. Аб’ём
валавой прадукцыі прамысло-
васці павялічыўся амаль у 2 ра-
зы ў параўнанні з 1938 г. і склаў
27,6 % прамысловай вытвор-
часці рэспублікі. У 1940 г. у
заходніх абласцях было выраб-
лена каля 43 % усяго аб’ёму
драўніны ў рэспубліцы, 49 %
піламатэрыялаў, 54 % цэменту,
40 % шкіпінару, 98 % шарсця-
ной тканіны, 54 % цвёрдага
скуранога тавару40.
262
Нарысы гісторыі Беларус
Праводзілася аб’яднанне ра-
меснікаў, саматужных майстэр-
няў на аснове прамысловай
кааперацыі. Да чэрвеня 1941 г.
болыпасць іх была кааперавана.
Але гэтая паспешлівасць ня-
рэдка злучалася з парушэннем
прынцыпу добраахвотнасці ка-
аперавання. На новай аснове
арганізоўваўся гандаль. У канцы
1940 г. у заходніх абласцях
дзейнічала 717 дзяржаўных ма-
газінаў. Спажывецкая каапера-
цыя аб’ядноўвала каля 1250 тыс.
чалавек. Развіццё дзяржаўнага
і кааператыўнага ганддю рэзка
звузіла сферу прыватнага капі-
талу. Але закрыццё дробнага
рознічнага гандлю адмоўна адбі-
лася на абслугоўванні насель-
ніцтва.
Рэканструкцыя і будаўніцтва
новых прадпрыемстваў, пераход
на двух- і трохзменную работу
дазволілі значна павялічыць
колькасць занятых рабочых.
22 тыс. чалавек былі накіраваны
на фабрыкі і заводы Мінска,
Магілёва, Віцебска, Оршы, Го-
меля, іншых гарадоў усходніх
абласцей БССР. У выніку да
1941 г. беспрацоўе ў заходніх
абласцях практычна было пера-
адолена.
Перад сялянствам новай ула-
дай было пастаўлена пытанне:
па якому шляху весці сельскую
гаспадарку? Хоць удзельная ва-
га бядняцкай праслойкі ў вы-
ніку падзелу памешчыцкіх зя-
мель значна зменшылася, а
серадняцкай павялічылася, ма-
лазямельныя сяляне і цяпер
складалі болыпасць гаспадарак.
Толькі двароў з плошчай зямлі
да 5 га налічвалася болып як
340 тыс. з агульнай колькасці
710 тыс. сялянскіх гаспадарак
Нават размеркаванне паміж ма-
лазямельнымі ўсёй памешчыц
кай, асадніцкай і лішкаў кулац-
кай зямлі (каля 1 млн. га) ні
магло цалкам пазбавіць сяляі
ад малазямелля. У выніку агі
тацыі з боку ўлад за новыя фор
мы гаспадарання сярод бядней
шага і часткі сярэдняга сялян-
ства знаходзіла пэўную пад-
трымку ідэя стварэння калек-
тыўных гаспадарак. Да канца
1940 г. у заходніх абласцях
БССР было створана 646 калга-
саў, а да чэрвеня 1941 г.— 1115
гаспадарак, якія аб’ядноўвалі
49 тыс., або каля 7 %, сялянскіх
гаспадарак41. Іх абслугоўвалі
101 машынна-трактарная стан-
цыя з 997 трактарамі, іншымі
сельскагаспадарчымі машынамі,
створаная за кароткі тэрмін з
дапамогай усёй дзяржавы. На
землях лепшых маёнткаў былі
арганізаваны 28 саўгасаў.
Пераход да калектывізацыі,
адвод лепшай зямлі калгасам
выклікалі супраціўленне часткі
сялян, асабліва заможных. Вя-
лася антыкалгасная агітацыя,
назіраліся выпадкі падпалу кал-
гасных будынкаў, асобныя тэра-
рыстычныя акты. Але ў цэлым
барацьба супраць калгасаў у
заходнебеларускай вёсцы ў
1940 — першай палове 1941 іт.
не дасягнула значных памераў.
У адносінах да кулацтва пра-
водзілася палітыка абмежаван-
ня шляхам павышэння грашо-
вых і натуральных падаткаў,
забароны арэнды і найму рабо-
чай сілы. У красавіку 1941 г.
савецкім урадам і ЦК УКП(б)
для заходніх абласцей БССР
былі ўстаноўлены гранічныя
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.
263
нормы землекарыстання ў па-
меры 10, 12, 15 га зямлі ў залеж-
насці ад мясцовых умоў, складу
сям’і і г. д. Кулакоў пакуль не
раскулачвалі, а абмяжоўвалі іх
землекарыстанне, пакідаючы
столькі, колькі сям’я магла апра-
цаваць уласнымі сіламі.
Адрэзка зямлі была зроблена
ў 12,2 тыс. гаспадарак з 26,4 тыс.,
якія мелі яе больш устаноўленай
нормы. У асноўным яна закрану-
ла гаспадаркі плошчай больш
20 га. Адрэзка зямлі, як і ства-
рэнне калгасаў, выклікала неза-
даволенасць і супраціўленне
часткі сялян. У залежнасці ад
вастрыні супраціўлення ў нека-
торых раёнах органамі НКуС
была выселена частка заможных
сялян ва ўсходнія раёны краіны.
Але ў большасці месц высяленне
не праводзілася.
Нацыяналізацыя прамысло-
васці, пераадоленне беспрацоўя,
павышэнне заработнай платы за-
бяспечылі пэўны рост жыццёва-
га ўзроўню рабочых. На вёсцы
палепшылася матэрыяльнае ста-
яовішча беднякоў і былых параб-
каў, якія атрымалі зямлю.
У 1940 г. калгасы, сабраўшы
нядрэнны ўраджай, змаглі пра-
весці параўнальна добрую апла-
ту працадня.
Бясплатнае медыцынскае аб-
слугоўванне, ажыццёўленае ў
1940 г., стала значным сацыяль-
ным здабыткам працоўных за-
ходніх абласцей. Калі ў 1938 г.
тут было каля 60 бальніц і не
больш 700 урачоў, то ў канцы
1940 г. налічвалася 243 бальніцы
і радзільныя дамы. Тут праца-
вала 1755 урачоў і 5585 чалавек
сярэдняга медыцьшскага перса-
налу.
Змены ў культуры. Значныя
змены адбыліся ў народнай асве-
це. Яна ўключалася ў савецкую
адукацыйную сістэму. У боль-
шасці школ навучанне было пе-
раведзена на беларускую мову.
Разгарнулася будаўніцтва новых
школ. У 1940/41 навучальным
годзе ў заходніх абласцях дзей-
нічалі 5958 агульнаадукацыйных
школ, у тым ліку 120 сярэдніх.
У школах навучалася 774,5 тыс.
дзяцей, тады як у 1937/38 наву-
чальным годзе на той жа тэрытО-
рыі было каля 4600 пачатковых
і сямігадовых, 70 сярэдніх школ,
якія ахоплівалі каля 670 тыс.
дзяцей42. У школы дадаткова
пайшлі болып 100 тыс. дзяцей,
якія раней не маглі вучыцца.
Пашыралася сямігадовае наву-
чанне.
Пачалася работа па ліквідацыі
непісьменнасці. У пачатку
1941 г. 169,5 тыс. чалавек зай-
маліся ў школах для непісьмен-
ных і малапісьменных. Хоць пе-
раважная большасць старых
спецыялістаў працягвала праца-
ваць і пры савецкай уладзе, а з
усходніх абласцей была пры-
слана вялікая колькасць савец-
кіх спецыялістаў розных прафе-
сій, кадраў вельмі не хапала. Да
таго ж патрэбны былі мясцовыя
кадры, якія лепш ведалі тутэй-
шыя ўмовы.
У 1940 г. у заходніх абласцях
рэспублікі быў адкрыты шэраг
навучальных устаноў, існуючыя
перабудоўвалі работу. У Белас-
току пачалі працаваць педагагіч-
ны і вячэрні настаўніцкія інсты-
туты. У Гродне, Баранавічах,
Пінску — настаўніцкія інстыту-
ты. Дзейнічалі 25 сярэдніх спе-
цыяльных навучальных устаноў,
264
Нарысы. гісторыі Беларусі
у тым ліку 8 педагагічных ву-
чылішчаў, 8 медыцынскіх, 7 на-
роднагаспадарчых тэхнікумаў.
Перавага пры паступленні ў іх
аддавалася дзецям рабочых і
сялян.
Разгортвалася культурна-ас-
ветная работа. Публічныя біб-
ліятэкі перайшлі ва ўласнасць
дзяржавы. У гарадах і мястэчках
адкрываліся новыя бібліятэкі, а
таксама клубы, хаты-чытальні,
кінатэатры. Да лістапада 1940 г.
у краі працавала 220 бібліятэк з
фондам 446 тыс. кніг. Хоць гэ-
тага было яшчэ далёка не да-
статкова, але ў параўнанні са
станам да 1939 г. быў зроблены
крок наперад.
Пачаўся новы перыяд у твор-
часці заходнебеларускіх літара-
тараў. У верасні 1940 г. у Бела-
стоку было створана бюро аддзя-
лення Саюза пісьменнікаў
БССР. У канцы таго ж года вый-
шлі зборнік вершаў П. Пестрака
«На варце», кніга паэтэсы Н. Та-
рас «На ўсход ідучы», першае са-
вецкае выданне твораў М. Танка
«Выбраныя вершы». Паэты гора-
ча віталі вызваленне, пачатак
новага жыцця.
Развіваўся тэатр. У 1940 г.
пачалі працаваць беларускія аб-
ласныя драматычныя тэатры ў
Баранавічах і Пінску, рускі аб-
ласны драматычны тэатр у Брэс-
це, Беластоцкі яўрэйскі драма-
тычны тэатр і тэатр мініяцюр,
аддзяленне Беларускай дзяр-'
жаўнай філармоніі ў Беластоку.
Калектывы новых тэатраў вучы-
ліся на вопыце лепшых дасяг-
ненняў старэйшых тэатраў рэс-
публікі — імя Янкі Купалы,
Якуба Коласа, атрымлівалі каш-
тоўную дапамогу ад вядучых
рэжысёраў і артыстаў маскоў-
скіх і мінскіх тэатраў.
Уздым перажывала мастацкая
самадзейнасць. На прадпрыем-
ствах, у гарадах і вёсках узніклі
шматлікія драматычныя і музы-
чныя гурткі, хары, аркестры.
Праводзіліся вечары, а ў аблас-
ных і раённых цэнтрах — агля-
ды і алімпіяды мастацкай сама-
дзейнасці. Лепшыя нумары былі
прадстаўлены на заключным
канцэрце ў Мінску і дэкадзе бе-
ларускага мастацтва ў Масквё $
маі 1940 г.
3 уз’яднаннем з БССР у скла-
дзе Савецкага Саюза заходнія
вобласці рэспублікі ўключыліся
ў агульнасаюзны і агульнарэс
публіканскі працэс сацыяльна-
эканамічнага развіцця. Асноў-
ным зместам пераўтварэнняў,
праведзеных тут у канцы 1939 —
першай палове 1940 г., быў па-
дзел памешчыцкіх зямель, на-
цыяналізацыя банкаў і прамыс-
ловасці, рэканструкцыя прамыс-
ловых прадпрыемстваў, пачатак
калектывізацыі сельскай гаспа-
даркі, шырокае культурнае бу-
даўніцтва. Абапіраючыся на эка-
намічны і навукова-тэхнічны
патэнцыял усёй краіны, заход
нія вобласці БССР за год і дзе-
вяць месяцаў пасля ўз’яднання
зрабілі значны крок у сацыяль
на-эканамічным развіцці і ажыц
цяўленні культурных пераўтва-
рэнняў, нягледзячы на недахопы
камандна-адміністрацыйнай сі
стэмы.
ІйІаІБіІБіІаІаіІніІБіІаіІБіІніІБІІніІ
РАЗДЗЕЛ XII
БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ
ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ
1. Трагічны 1941 год.
Акупацыя Беларусі
Пачатак_^
.22.нар.веня 1941 г германскія-
войскі вераломна ўварваліся на
гэрыторыю СССР, у тым ліку на
'Беларусь. Пачалася ална з са-
мых кровапралітных і спуста-
шальных войнаў, якуюзведаў
беларускі народ за ўсю сваю
шматвяковую гісторыю. Увогуле
да яе прывяла авантурыстычная,
захопніцкая палітыка фашысц-
кага таталітарнага рэжыму, што
існаваў у Германіі і імкнуўся да
сусветнага панавання. Сказа-
лася таксама і неканструктыў-
ная пазіцыя заходніх краін, у
першую чаргу Англіі, Францыі,
Полыпчы.
Мінулая вайна была катастро-
фай сусветнага маштабу, толькі
для народаў Еўропы яна кашта-
вэла/ЭТЬмлн. чалавек фабітымі і
звыіш*дУмлнхпараненымі і^ня-
^вечанымі. Больш паловы гэтых
страт — 27 млн. забітых і
50 млн. пакалечаных прыпадалі
на додю Савецкага Саюза.
~Вайна з самага пачаткў7 для
СССР~склалася~тельт нёспры-
яльна: на ўсім фронце ад Балты-
й~Т~да~~Ч5рнага"1дс^~Чырвбная
Армія несла цяжкія страты і
вымушана была паўсюдна ад-
ступаць. Амаль усе пасляваен-
__.ныя гады панавала думка, што
такоё становішча~склалаСя~~3-Да
раптоўнасці варожага"~нападў;
вялізнай перавагі нямецкай армп
- Ў жывой сіле і Ьаявой тэхніцы,
з-за адсутнасці у камандавання
Чырвонай Арміі неабходнага во-
пыту ў вядзенні буйнамаштаб-
ных баявых~апёрацыйПГ~гі'"~д?
на куды болып значныя_і_глы>
бёйшЫяабставіны: панаванне ў
дзяржаве ~кўльтў~асо6ы, напру-*
жаную маральна-палотычдуюаб^
станоўку, сла6ую~падрыхтоуку
для адпору агрэсіі, грубыя пралі-
' кі Сталіна ў апэнпы ваенна-па-
літычнай сітуацыі. А што даты-
чвд!^іса2^5^оунасцЕЖ
паду, то _ён _нй-_выірымлівае
ніякай крытыкі: многія савец-
кія~ разведчыкі, у тым~~5нку~~~і
,1». Зорге, шматразова папярэдж4
валі савецкае кіраўніцтва аб
гканкрэтных _ тэрмшах нагіадў
I'ерманіі на СССРГТоё~жсШйЖ
^паведамлялі і нямецкія пес/а-
бежчыкьантыф^ыстыГАб бліз-
кім пачатку вайны на ўсходзе
гаварылі многія заходнееўра?
266
Нарысы гісгорыі Беларусі
пейскія палітычныя дзеячы і
паведамлялі сродкі масавЗй ін-
фармацыі. КанцэнтрацыЯ~~буй-
ных~нямецкіх ваенных ёіл каля
граніц СССР, йблСгы варшішй
авіяцыяй прыгранічных раенау,
актывізацыя шпіенскам дзей-
наспГ алкрыта сведчылі аб ~
^р^ёзных намерах~Гітлера рас^~~
пачаць ваенны паход супраць
Аднак усе паступаушыя звест-
КІ І бачньтя мрряттрыемсТВыТрр-
маніі сявепкімі уіруючымікрпя-
мі, і перш за ўсё Сталіным, не
14 чэрвеня 1941 г. у цэнтральнай
прэсе з’явілася заява ТАСС’, а(Р /
вяргаючая~~~як~ бёспадстауйьвг I
ўзнікпдыя на захадзе чуткі аб \
намеры Германіі ў хуткім часе
нгПТасцГ-на СССР. Гэты . крок
^Гўр^зна^ідэ’зарыентавау як на- -
'сельніцтва краіны, так і каман=___
даванне Чырвонай Арміі, асаблі-
ва штабы заходніх ваенных
акруг Сталін, загіпнатьізаваны йажаць толькі ўмоўна. Абарг
с.авецка-германскім дагаворам здольйасць дзяржавы ЗНІЖЗ~
49^9 г<. рабіу усё. ка "
Л9І9 п, рабіу усё, каб не даць, як'
Я^н меркаваў, «справакаваць Гер^
"манію для нападу наСССР»? Не-
выпадкова, што заходнія ваен-
ныя акругі сустрэлі ворага не-
падрыхтаванымг. артылерыя бы-
ла аДведзена на вучрбныя—іттні-
гоны, авіяцыя заставаляся—на
тагачасныя уяуленні гявепу
ваенна-палітычнага кіраунік .
адносна канкрэтных планаў і
тэрмінаў нападу Фашыснкай
Гермяніі ня СССР: пічыпягя,
што Гітлер нр ряспачне вайнула
таго часу, паоль не расправішіа
канчатклпя гч-ггплімі вряпіўпіі. я-
меспах пастаяннайлыолакягдті-4— ня захадзе. Адсюль выцякалі
з’явілася добоай мішэнню для
праціўніка.
Т~~Мала таксама падстаў і для
езнан перавазе агрэсара ў жывон
дле і баявой тэхніЦЫ. Як свед-
чдць успаміны маршала
Г?К. Жукава,~размова можа ісці
тдпькі аб~якаснай перавазе ня-
мецкіх узброеных сіл, а не аб
Эсолькаснай1. Напярэдадні вайны
ў заходніх ваенных акругах на-
гады. У іх складзе было ІЗ^ ыс.
танкаў (з іх 8,8 тыс, спрауных.
1475 з якіх былі новымі),
7,4 тыс. баявых самалётаў (з іх
1540 — новых тыпаў), 46 830
ствалоў артылерыі і мінаметаў.
Нямецкі бок да заходніх граніц
СССР падцягнуў 188 дывізій, у
складзе якіх налічвалася 3580
танкаў (1634 з’яўляліся новы-
мі), да 30 тыс. адзінак артылерыі
і мінамётаў, каля 5 тыс. баявых
самалётаў. Супраць 46 дывізій
(26 стралковых, 12 танкавых,
6 матарызаваных і 2 кавалерый-
скія) Заходняй ваеннай акругі
вораг кінуў 50 (з іх 15 танкавых)
ісваіх дывізій, якія былі ўкамп-
уіектаваны па штатах ваеннага
часу2.
ІНЫІІ
суадносінах у сілаХ 1 сппдг •
ппоцілеглых бакоў	;
такія пралікі, як адсутнасць ""у
савецкага камандавання надзёй-
нага плана стратэгічнай абаро-
ны, ^раскіданасць~войСк прыгра-
Нічных акруг на вялізнай тэры-
па~~фронту і на 400—-600-км у
гЛЯбіню. У той~жа час сро.ікі
масавай інфармацыі шырока
•ртсттаусюджвалі эйфарыю шап-
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
267
казякідвяння і сталінскага
«прадбачання»: калі вайна ітта-
чнецца, то яна будзе весцісяАТа-
тЗрыторыі агрэсара і малою кры-
Армія здольна адкаіаць «сакру»
тыя рэцыдывы нават знгійшлі-ад-
люстраванне ў палявым уставе
арміі, які дзейнічаў у той час3.
Вядома, што да сталінскіх
пралікаў адносна рэальных гіт-
лераўскіх планау йзйны-даяуча-
ПІСЯ І ТЫЯ ябстяпінм~іі™О » ермя-.
нія своечасова перавяла сваю
эканоміку на ваенны ладТажПЦ-
цявіла мілітарызапыю ўсёйТраі--
нйГдалучыла да свайго "патоіы'
цыялу эканоміку многіх краін
Заходняй Еўропы. Апрача дэта-
Л^вараспрапаванага ппяняйБяр-
бярося» гермянскі веомахт меў
двухгадовы вопыт вядзення буй-
намаштабных баявых аперацый,
•агадзя ппавеў—мабілізацык> і
канцэнтрацыю мабільных удар-
ных груповак на заходніх савец-
кіх граніпяу Сяпенкае камяндя-
ванне належным чынам не ўлі-
чыла свой вопыт, атрыманы ў
час савецка-фінскай вайны^ баёў
у раёне возёра Хасан і р«ц Хал-
ДнЛІол^-Алыграла сваю ролю і
добра пастаўленая праціўнікам
дэзінфармацыя савецкага ваен-
на-палітычнага кірауніцтва.
<%7На^бадчдрдмрябпай
Арміі вельмі адмоўна сказадіся
масавыя рэпрэсіі супраць ваен-
ных кадраў, што мелі месыа ў
канцы 30-ых — пачатку 40-ых
гадоў, Іх вынікам з’явілася дде.
што ў 1941 г. недахоп камандных
к^драў толЬКІ у сухаііУГМЬпГвой-
сках складаў 66 900 чапянас- На-
чярэдадні вайны толькі 7 % ка-
м.андзіраў Чырвонай Арміі мелі
вышэншую ваенную адукацыю, а
3/ % не гіраншлі ТТОўнага куреа-
навучгіння" нават—у—сярудпіх
ваенных установах. Як Ііадкрэс-
ліваў маршал А, М. Ваділеўекі:
«Без 37 года, магчыма, і Нё бы-
ло б увогуле вайны ў 1ч4і г.
У тым, што Гітлер вырашыу па-
чаць вайну ў 1941 годзе, вЯЛІкую
ролю адыграла ацэнка шй етупе-
'Іп разгрому ваенных КНДраў, 'ЯК'і
'Унас адбыуся. Быу шэраГ ДЫВІ-
5ін, якімі камандавалі капітаны,
'ТЛму што ўсе, хіо быў вышэй,
пЭ'галоуна ЙЫлі арьшітдваны»4.
Усё гэта дало падставы Гітлеру
- ТраЬіцьвыснову, што Чырвоная
Армія «не мае сапраўдных ка-
йандзіраў» і што «калі па такой
армп нанесці магўтйы ўдарт~ДБпе
яб разгром будзе непазбежны»5.
р-НанаД'Па СССР, у тым лікўТТТ
БелаЬЎсь, гплерауцы наталт моц-
ным артылерыйскім абсТрэлам
прыгранічных раёнауПТЗСля-чаго
""ў насіуііленне перайшлі суха-
птысцкая авіяцыя бамбіла месцы
-размяшчэння савшнтг войск
аэра^ромкі уаяярчкт—цкігупяц-
ныя вузлы, гарады: Гролна. Бе-
ласток, Брэст Вяўклшдек Рілря-
навічы І ІНПІ. V пертпы дчяпі. бзя-
вых дзеянняў Ваенна-Паветра-
ныя Сілы СССР стряпілі 1200
баявых еямяпртяў. 73Я з іх быпо
знішчана на тэрыторыі Беларусі,
прычым 528 з іх — непасрэлна
на аэрадромах. Тым самым ваен-
на-паветраныя сіпы___Захцвдяга
фронту недалічыліся 38 % бая-
вых машын.
У першыя дні вайны станові-
шча' ЧырвОТТай Арміі ўсё боЛБПі
пагаршалася. Яна несла~вяйіз-
~нбгя Людскія і матэоыяльныя
страты, не атрымлівала своеча-
268
Нарысы гісторыі Беларусі
совых папауненняу і вымушана
была адступаііь. V выніку хут-
кагЯ'прасоўвання танкавых і ма-
табызаваных злучэнняў праціу-
нікУбялікая колькаспьГсавёпкіх
яу палон. частка хавалася ў
лясах.
^^днак, нягледзячы на няроў-
Ныя ўмовы барацьбы, воіны Чыр-
вонай Арміі смела Т мужна
ўСТУпалГу Ь'ой з ворагаюггРераіч-
на змагаліся пагранічнікі, лёт-
чыкі. У першыя гадзіны вайны
лётчБПГПі, С. Рабцаў, А. С.*Дані-
л.ау, С М, Гудзімау, Д. В. Кока-
раў таранілі варожыя самалёты.
На працягу дня знішчаЛьная
авіяцыя Заходняга фронту збіла
ў паветраных баях болып за
100 нямецкіх самалётаў.
Усяму свету вядома гераічная
аоарона легенларнян Ьрэспкяй
іцрэпаспі. Мужнасць і стойкасш»
яе абаронцаў здзіўлялі іворДГа.
ЗПЯходзячыся ў поўньім~~акПУ^
лсэнні, без~вайы і ежы/прьГВгёт-
рай нястачы боепрыпасау і ме-
дыкаментаў, гарнгзон крэпасці
амаль месяп мужня______змандўся
з ворагам. Да гэтых дзён заха-
валіся надйісы, што пакінулі
на сценах яе мужныя абарон-
цы: «Памром, але з крэпасці
не пойдзем», «Я паміраю, але
не здаюся. Бывай, Радзіма.
20.УІІ.41 г.».
Сярод абаронцаў Брэсцкай
крэпасці былі прадстаўнікі
болып 30 нацыянальнасцей
СССР. Мужнасць і гераізм пра-
явілі многія камандзіры і рада-
выя. Сярод іх — афіцэры
П. М. Гаўрылаў, I. М. Зубачоў,
Я. М. Фамін, У. В. Шаблоўскі,
М. В. Несцярчук, А. I. Махнач,
сяржанты Р. К. Семянюк,
А. Д. Раманаў, Т. Г. Грабянюк
і інш. За бессмяротны подзвіг,
які быў здзейснены абаронцамі
Брэсцкай крэпасці, ёй прысвоена
ганаровае званне «Крэпасць-ге-
рой».
Катастрофа заходней Мінска.
Планам «Барбароса» прадугле-
джвалася раПТОўнае нанясенне
некалькіх магутных ударауПбуй-
тПямі сіламі танкавых, мёханізЗ-
ваных войскідвіяп5П~~з-мэтай
разграмінь і зніпшыпь ясноуныя
сільіЧырвонай Арміі. На на-
прамку галоўнага ўдару наступа-
ла група армій «Цэнтр». «Рап-
тоўнасць нападу на праціўніка
была дасягнута на ўсім фронце
танкавай групы,— канстатаваў
камандуючы 2-ой танкавай гру-
пай генерал Г. Гудэрыян.— За-
ходней Брэст-Літоўска 24-ым
танкавым корпусам захоплены
ўсе масты праз Буг...»6. Не леп-
шае становішча склалася і на
Нёмане, дзе ў напрамку Віль-
нюса перайшла’ ў наступленне
трэцяя танкавая група. «Для
3-яй танкавай групы,— адзначаў
яе камандуючы генерал Г. Гот,—
з’явілася поўнай нечаканасцю
тое, што ўсе тры масты праз Нё-
ман, захоп якіх уваходзіў у за-
дачу групы, былі захоплены не-
пашкоджанымі...»7. Авалодаўшы
пераправамі праз Буг і Нёман,
танкавыя групы Гота і Гудэрыя-
на, войскі 4-ай і 9-ай палявых
армій рушылі ў напрамку Віль-
нюса і Мінска, пераадольваючы
супраціўленне флангавых злу-
чэнняў 4-ай і 3-яй армій Заход-
няга фронту. Апошнія пад на-
ціскам сіл прапіўніка вымушаныі
былі адступаць, што вельмі хутка
паставіла ў складанае станові-э
шча войскі 10-ай арміі, якая
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
269
знаходзілася ў Беластоцкім вы-
ступе.
У выніку трапных удараў з па-
ветра і мэтанакіраванай дзейнас-
ці дыверсантаў у тыде Чырвонай
А'рміі былі разбураньГвузлы су-
вязІ, згублена кіраўніцтва -вой-
скаміГ Камавдўючы ЦаХОднім
фрОНТам Д. Р. Паўпаў нымушя-
ны быў 22 чэовеня накіраваііь
насамалёпе ў 10-ую арміюсвДй-
го намесніка генерала іГвГБол-
дзіна з мэтай удакладніць стано-
вішча арміі. У залежнасці~аД~сі-
туацыі яму была пастаўлена за-
дача падрыхтаваць і нанесці
контрудары ў ьрэсцкікгцгТ'іюд--
ненСкімнапрамку. Але~ўзніклі
новыя абстаніны: у канпы лня т^-
ГО Ж_22 чэрпеня ў-штаб фроцту
з Масквы прыйшла дырэктыва
нйркома абароны С. КГ~Ціма-~*
ШЭНКІ. Не вйпцпяшпы чвесткямі
аб рэальным становішчы на
фрбнце, нарком тым не менпг
рйпуча патрабаваў ал шч'аб^
акругі неадкладна распачаць на-
ступальныя дзеянні «з мэтай
разгрому нямецкіх груповак у
раёнах, Дзе яны парушылі дзяр-
жаўйую~граніцу». У той жа~час
сухапутныя войскі перасцерага-
ліся, што ў далейшым «да асоб-
нага загаду граніцу не перахо-
дзіць». Што датычыць авіяцыі
акругі, то ёй належала «моцнымі
ўдарамі знішчыць нямецкую
авіяцыю на яе аэрадромах»,
«разбамбіць асноўныя групоўкі
яе наземных войск». Патрабава-
лася таксама разбамбіць Кёнігс-
берг і Мемель, на тэрыторыю
Фінляндыі і Румыніі да асобных
распараджэнняў налётаў не ра-
біць8.
Зыходзячы з гэтага і не ведаю-
чы рэальнай абстаноўкі, генерал
Д. Р. Паўлаў паставіў перад дву-
ма механізаванымі карпусамі
(6-ым і 11-ым) і 36-ым кавале-
рыйскім корпусам такую ж са-
мую немагчымую задачу: з раёна
Беластока нанесці масіраваны
ўдар па праціўніку ў напрам-
ку Астралёнка — Сувалкі, зні-
шчыць яго войскі на правым
беразе ракі Нёман і не дазволіць
яму прарвацца ў раён Ваўка-
выска.
Распачаты 23 чэрвеня контр-
удар войск Заходняга фронту ў
раёне Гродна, нягледзячы на
мужнасць і гераізм байцоў і ка-
мандзіраў, адчувальных вынікаў
не прынёс. Праўда, каб спыніць
наступленне, камандаванне гру-
пы армій «Цэнтр» вымушана
было 24 чэрвеня перакінуць сю-
ды яшчэ два армейскія карпусы
і павярнуць некаторыя часці
3-яй танкавай групы з Вільнюс-
кага напрамку.
У той надзвычай складанай
абстаноўцы найбольш актыўна
дзейнічалі ў сустрэчных баях
часці 6-га, 11-га мехкарпусоў і
85-ая стралковая дывізія 3-яй
арміі. Аднак у выніку значных
страт ад авіяцыі і артылерый-
скага агню праціўніка, вострага
недахопу боепрыпасаў і гаруча-
га яны вымушаны былі адысці і
спаліць уцалеўшыя баявыя ма-
шыны. У баі пад Гродна гераічна
загінуў камандзір 6-га мехкорпу-
са, ураджэнец Ляхавіцкага раёна
генерал-маёр М. Г. Хацкілевіч,
не выйшаў пазней з бою і каман-
дзір 6-га кавкорпуса генерал-
маёр I. С. Нікіцін.
На Брэсцкім напрамку раніцай
23 чэрвеня кбнтрудар быў нане-
сены сіламі 30-ай танкавай дыві-
зіі, 14-га механізаванага і 28-га
270
Нарысы гісторыі Беларусі
стралковага карпусоў. На шэрагу
ўчасткаў вораг быў адкінуты на
некалькі кіламетраў. Жорсткія
баі разгарнуліся на рубяжы Ка-
мянец — Жабінка — Вялікія
Радванічы. У бой былі кінуты
амаль усе танкі і самалёты, што
дзейнічалі як з савецкага, так і з
нямецкага бакоў. Гераічна зма-
галіся байцы і камандзіры ЗО-ай
танкавай дывізіі, якія ў раёне
Пружан на працягу дня стрым-
лівалі націск дзвюх нямецкіх
танкавых дывізій.
Аднак і на гэтым напрамку
контрудар, нягледзячы на муж-
насць і гераізм воінаў, не даў
істотных вынікаў. У канцы дня
23 чэрвеня войскі 4-ай арміі па-
кінулі Пружаны, Кобрын, Бяро-
зу, адышлі на рубеж ракі Ясель-
да. На наступны дзень яны зноў
вымушаны былі адступаць на
ўсход. Тое ж самае рабілі рэшткі
часцей і злучэнняў 3-яй і 10-ай
армій. Панесшы сур’ёзныя стра-
ты ў прыгранічных баях, яны ў
беспарадку адыходзілі на ўсход,
дзе-нідзе затрымліваючыся на
больш зручных рубяжах, каб
даць бой насядаўшаму ворагу.
Праз некалькі дзён жорсткія
баі разгарнуліся ў Мінскім ума-
цаваным раёне. Над сталіцай Бе-
ларусі навісла сур’ёзная пагроза
захопу ворагам. Справа ўсклад-
нялася тым, што Мінскі ўмаца-
ваны раён (УР) фактычна не
быў падрыхтаваны да абароны.
Абарона горада ўскладалася на
войскі 44-га стралковага корпу-
са. Пад вечар 25 чэрвеня часці
64-ай і 108-ай дывізій гэтага кор-
пуса занялі рубяжы на заходніх
подступах да горада. 3 паўноч-
нага напрамку сталіцу прыкры-
валі часці 161-ай і 100-ай страл-
ковых дывізій 2-га стралковага
корпуса. Баі за Мінск насілі ка-
роткатэрміновы, але вельмі жор-
сткі характар.
Салдаты і камандзіры 100-ай
стралковай дывізіі, якая ўжо
набыла баявы вопыт у савецка-
фінскай вайне, умела выкарыс-
тоўвалі ддя барацьбы з варожы-
мі танкамі звязкі гранат, а так-
сама бутэлькі з гаручай сумессю.
27 чэрвеня 100-ая дывізія (гене-
рал-маёр Д. М. Русіянаў) пры
падтрымцы часцей 161-ай страл-
ковай дывізіі перайшла ў наступ-
ленне і адкінула праціўніка на
10—13 км назад.
У баях пад Мінскам удзельні-
чала і авіяцыя. Бяспрыкладную
мужнасць праявіў камандзір
42-ой эскадрыллі капітан
М. Ф. Гастэла. Разам з членамі
экіпажа А. А. Бурдзейюком,
Р. М. Скарабагатым і А. А. Ка-
лініным у раёне Радашковічаў
ён накіраваў свой падбіты бам-
бардзіроўшчык у калону нямец-
кіх танкаў, бронемашын і нафта-
запраўшчыкаў. У выніку стра-
шэннага выбуху і вялізнага
агню, ахапіўшага калону, вораг
панёс значныя страты ў людзях і
тэхніцы.
Асабліва напружаныя баі ішлі
26 і 27 чэрвеня ў раёне Дзяр-
жынска, Старога Сяла, Заслаўя.
У ходзе баёў пад Мінскам гіт-
лераўцы страцілі толькі спале-
нымі звыш 100 танкаў і больш
за 200 падбітымі, шмат іншай
баявой тэхнікі. Але ў другой па-
лове дня 28 чэрвеня нямецка-
фашысцкія войскі ўварваліся ў
горад і захапілі яго.
У гіганцкі'м катле заходней
Мінска ў акружэнні апынуліся
амаль цалкам злучэнні 3-яй і
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
277
10-ай армій, а таксама частка сіл
4-ай арміі, 64-ая і 108-ая дывізіі
13-ай арміі. Некаторыя з іх пра-
біліся з акружэння, частка за-
сталася ў лясах і потым перай-
шла да партызанскай барацьбы,
але значная колькасць трапіла ў
палон. Як сведчаць заходнія да-
следчыкі, у ходзе баёў заходней
Мінска немцы ўзялі ў палон
звыш 330 тыс. савецкіх байцоў і
камандзіраў. Вораг захапіў шмат
баявой тэхнікі, зброі, вайсковай
маёмасці. Усё гэта вельмі адмоў-
на паўплывала на стан войск
Заходняга фронту, ускладніла
яго задачы ў далейшай барацьбе
з нямецка-фашысцкімі захопні-
камі.
На рубяжы Бярэзіны і Дняп-
ра. У канцы чэрвеня напружа-
ныя баІ пачаліся на Бабруйскім
і Барысаўскім напрамках. Гітле-
раўцы імкнуліся з ходу фарсі-
раваць Бярэзіну і рушыць да
Дняпра. Штаб Заходняга фрон-
ту прыкладаў шматлікія нама-
ганні, каб як мага даўжэй за-
трымаць праціўніка на Бярэзі-
не. Паўночней Бабруйска аба-
рону заняў 4-ы паветрана-дэ-
сантны корпус генерал-маёра
А. С. Жадава. У раёне Барысава
абарону трымалі часці Маскоў-
скай мотастралковай дывізіі пал-
коўніка Я. Р. Крэйзера, якая
прыбыла з рэзерва Стаўкі, кур-
санты Барысаўскага танкавага
вучылішча і зводная стралковая
дывізія, сфарміраваная з воінаў
адступаўшых ад граніцы часцей.
Тры дні пад Барысавам ішлі
цяжкія баі. Вораг страціў тут
каля 70 танкаў і звыш 2 тыс.
салдат і афіцэраў. Генерал Гудэ-
рыян адзначаў пазней у сваіх
мемуарах, што 18-ая танкавая
дывізія атрымала дастаткова
поўнае ўяўленне аб сіле рускіх,
бо яны ўпершыню выкарысталі
свае танкі Т-34, супраць якіх
нашы гарматы ў той час былі
вельмі слабыя. Аднак перавага
была на баку захопнікаў.
30 чэрвеня ў другой палове
дня праціўнік уварваўся на за-
ходнюю ўскраіну Нова-Барыса-
ва. Пасля магутных бомбавых
удараў і артпадрыхтоўкі гітле-
раўцам удалося захапіць бары-
саўскую пераправу і на наступны
дзень прарвацца на ўсходні бераг
Бярэзіны.
У сувязі з адыходам рэшткаў
4-ай арміі за Бярэзіну і прары-
вам праціўніка ў міжрэчча Бя-
рэзіны і Дняпра становішча За-
ходняга фронту стала надзвы-
чайна цяжкім. За некалькі дзён
да гэтага, калі стала відавочным,
што Чырвоная Армія не ў стане
контрударамі разграміць групоў-
кі праціўніка і аднавіць стано-
вішча, Стаўка Галоўнага каман-
давання прыйшла да заключэння
аб неабходнасці пераходу да
стратэгічнай абароны. У гэтых
мэтах на рубеж Заходняя Дзві-
на — Днепр высоўваўся другі
стратэгічны эшалон савецкіх
войск у складзе 19, 20 і 22-ой
армій, аб’яднаных у групу армій
рэзерва, якая з 2 ліпеня была
перададзена ў склад Заходняга
фронту (фактычна гэта быў
другі склад Заходняга фронту).
Патрэбна было выйграць час
для арганізацыі абароны на ру-
бяжы Заходняй Дзвіны і Дняп-
ра, на якую ўскладалася надзея
спыніць ворага. Аднак для гэтага
не хапала ні сіл, ні сродкаў.
У роспачы Сталін вырашыў змя-
ніць кіраўніцгва Заходняга
272
Нарысы гісторыі Беларусі
фронту, адначасова ўмацаваўшы
яго новымі сіламі. 1 ліпеня ка-
мандуючым фронтам быў пры-
значаны нарком абароны мар-
шал С. К. Цімашэнка. Былое
кіраўніцтва фронту — каман-
дуючы генерал арміі Д. Р. Паў-
лаў, начальнік штаба генерал
В. Е. Клімаўскіх, начальнік
артылерыі генерал М. А. Кліч*,
камандуючы ваенна-паветраны-
мі сіламі генерал А. I. Таюрскі,
начальнік сувязі фронту генерал
А. Т. Грыгор’еў, камандуючы
4-ай арміяй генерал А. А. Караб-
коў, камандзір 14-га механіза-
ванага корпуса генерал С. I. Або-
рын і іншыя за быццам бы «бяз-
дзейнасць» і «баязлівасць» былі
асуджаны і расстраляны. На са-
май справе за тое, што адбылося
на Заходнім фронце ў першыя
дні вайны, адказнасць павінна
было несці Вярхоўнае ваеннае
камандаванне, і ў першую чаргу
Сталін.
Умацоўваючы Заходні фронт
рэзервамі, Стаўка адначасова
прымала меры да таго, каб як
мага больш затрымаць наступ-
ленне праціўніка. У бой з ходу
ўступалі перадавыя злучэнні рэ-
зервовых армій.
4 ліпеня Стаўка Галоўнага
камандавання аддала загад За-
ходняму фронту стойка абара-
няць Полацкі ўмацаваны раён,
рубеж Заходняй Дзвіны —
Дняпра з мэтай не дапусціць
прарыву ворага на поўнач і
ўсход. На гэты напрамак была
тэрмінова перакінута 19-ая ар-
* Генерал-лейтэнант артылерыі М. А.
Кліч быў прыгавораны да расстрэлу,
аднак прыгавор быў заменены высылкай
на Калыму, дзе ён і памёр у 1957 г.—
ІДсторня н сталнннзм. М. 1991. С. 356.
мія пад камандаваннем генерала
I. С. Конева. Каб даць ёй маг-
чымасць сканцэнтравапца, у ад-
паведнасці з распараджэннем
Стаўкі раніцай 6 ліпеня 1941 г.
войскі 20-ай арміі пад каманда-
ваннем генерала П. А. Курач-
кіна нанеслі контрудар у агуль-
ным напрамку Сянно — Лепель
сіламі 5-га і 7-га механізаваных
карпусоў. Пачаўся адзін з буй-
нейшых у пачатковым перыядзе
вайны танкавых баёў, у якім з
абодвух бакоў было задзейніча-
на больш 1500 машын.
Да 8 ліпеня вораг быў адкіну-
ты ў напрамку Лепеля на 30—
40 км. Аднак часці 5-га і 7-га мё-
ханізаваных карпусоў сустрэлі
вельмі моцнае супраціўленне
47-га матарызаванага корпуса
ворага і выкінутага сюды павет-
ранага дэсанта. Паспешна рас-
пачатае контрнаступленне за-
кончылася правалам. 5-ы і 7-ы
мехкарпусы 8—9 ліпеня вялі
цяжкія кровапралітныя баі
амаль у поўным акружэнні.
Толькі пакінуўшы большую час-
тку тэхнікі, асобныя групы су-
мелі пазней прабіцца ў раён
Оршы. Многія трапілі ў варожы
палон. У тым ліку сын Сталіна
Якаў Джугашвілі.
Тым не менш савецкія войскі
на працягу чатырохдзённых баёў
нанеслі ворагу значныя страты,
аб чым яскрава сведчыць загад
камандзіра 18-ай танкавай ды-
візіі генерала Нерынга, у якім
адзначалася, што «страты амуні-
цыі, зброі і машын незвычайна
вялікія і значна перавышаюць
захопленыя трафеі. Такое стано-
вішча нецярпіма, інакш мы на-
перамагаемся да сваёй асабістай
пагібелі»9.
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны	273
Неспрыяльна для савецкіх
войск складвалася становішча
на Віцебскім напрамку. Тут муж-
на змагаліся воіны 153-яй страл-
ковай дывізіі палкоўніка
Н. А. Гагена. 5 ліпеня асноў-
ныя сілы дывізіі, якія абаранялі
Віцебск, падбілі да 50 танкаў і
знішчылі каля 500 фашысцкіх
салдат і афіцэраў. 5—9 ліпеня
гітлераўцы няспынна атакавалі
пазіцыі дывізіі, але так і не пра-
сунуліся наперад. Тады вораг
перанёс свае дзеянні на поўнач
і паўночны захад і здолеў пра-
рвацца да Віцебска з боку рэчкі
Улы. Дывізія да раніцы 11 ліпеня
вымушана была адступіць на
рубеж ракі Лучэсы. Каля месяца
яна вяла баі ў поўным акружэн-
ні, але затым, прарваўшы лінію
фронту, прабілася да сваіх.
Выключна напружанымі былі
баі на рубяжы Дняпра, асабліва
ў раёне Оршы і Магілёва. Злу-
чэнні Чырвонай Арміі, што вы-
соўваліся з глыбінных раёнаў, не
здолелі поўнасцю сканцэнтра-
вацца і развярнуцца на гэтым
рубяжы і вымушаны былі ўсту-
паць у бой без належнай пад-
рыхтоўкі. Савецкія воіны гераіч-
на адбівалі атакі нямецкіх войск,
якія рваліся да Смаленска. Пад
Оршай 14 ліпеня 1941 г. упершы-
ню нанесла магутны ашалам-
ляльны ўдар па ворагу батарэя
рэактыўных установак («ка-
цюш») пад камандаваннем капі-
тана I. А. Флёрава.
Вельмі напружаныя баі ішлі ў
раёне Магілёва, дзе абарону
трымалі злучэнні 61-га корпуса
пад камандаваннем генерала
Ф. А. Бакуніна. За кароткі тэр-
мін камандаванне корпуса разам
з партыйнымі і савецкімі орга-
намі распрацавала план абароны
горада, згодна з якім непасрэд-
на абарона ўскладалася на
172-ую стралковую дывізію (ге-
нерал-маёр М. Ц. Раманаў) з
прыдадзенымі ёй часцямі і асоб-
нымі падраздзяленнямі. Горад
быў аб’яўлены на асадным ста-
новішчы. 3 3 па 9 ліпеня падраз-
дзяленні дывізіі вялі жорсткія
баі з ворагам на рубяжы ракі
Друць, каля г. п. Бялынічы. Тут
асабліва вызначылася батарэя
капітана Б. Л. Хігрына, якая
4 і 5 ліпеня вяла кровапралітныя
баі з танкамі Гудэрыяна. Замя-
ніўшы забітага наводчыка, кам-
бат асабіста падбіў 6 варожых
танкаў. Пасмяротна яму пры-
своена званне Героя Савецкага
Саюза.
Не маючы магчымасці ўзяць
Магілёў лабавым ударам з заха-
ду, гітлераўцы распачалі ўзмоц-
неныя атакі на флангах дывізіі,
фарсіравалі Днепр у раёне
Шклова — Быхава і рушылі на
Смаленск і Рослаўль. 16 ліпеня,
злучыўшыся ў Чавусах, яны
акружылі Магілёў. Амаль дзе-
сяць дзён мужна змараліся аба-
ронцы ў акружэнні. У ноч з 25
на 26 ліпеня на апошнім пася-
джэнні кіраўнікоў абароны гене-
рал М. Ц. Раманаў аддаў загад
на прарыў з асаджанага горада.
У час прарыву ён быў цяжка па-
ранены, загінулі палкоўнікі
С. Ф. Куцепаў, I. С. Мазалаў
і інш. У выніку прарыву сотні
байцоў і камандзіраў здолелі па-
збегнуць варожага палону, вый-
сці на злучэнне з савецкімі час-
цямі або перайсці да партызан-
скіх метадаў барацьбы.
У час абароны Магілёва сваёй
мужнасцю і самаадданасцю вы-
214
Нарысы гісторыі Беларусі
значыліся многія байцы і каман-
дзіры. У іх ліку афіцэры
А. П. Воўчак, М. В. Мяцельскі,
У. I. Кацюшын, малодшыя ка-
мандзіры I. Г. Грышын, С. М. Та-
расевіч. радавыя Амракумаў,
Грошаў, Варанкоў. Міхалішын
і шмат іншых. Самааддана зма-
галіся з ворагам байцы атрадаў
народнага апалчэння фабрыкі
штучнага шоўку, гарбарнага і
трубаліцейнага заводаў, зводны
апалчэнцкі полк, батальён мілі-
цыі і інш., сярод якіх былі
I. Бальцэвіч, Я. Ракуць, Дз. Воль-
скі, К. Уладзіміраў, Я. Пухаль-
ская, К. Чарноў і дзесяткі іншых
патрыётаў. Гераічная 23-дзённая
абарона Магілёва — адна з яс-
кравых старонак гісторыі Вялі-
кай Айчыннай вайны.
На Гомельскім напрамку. На-
многа мацней, чым разлічваў
вораг, было супраціўленне са-
вёцкіх войск і ў паўднёва-ўсход-
ніх раёнах Беларусі. Асабліва
востры і жорсткі характар набы-
лі баі ў раёне Бабруйска — Ра-
гачова — Жлобіна, а таксама за
Гомель. Тут абараняліся злучэн-
ні 21-ай арміі, якой камандаваў
генерал-лейтэнант В. П. Герасі-
менка. Прыкрываючы Гомельскі
напрамак, войскі знаходзіліся
як бы ўбаку ад галоўнага ўдару
гітлераўцаў. У разгар бітвы за
Смаленск і Магілёў Стаўка і ка-
мандаванне Заходняга фронту
паставілі задачу войскам лева-
фланговай 21-ай арміі весці
актыўную абарону і нанесці
контрудар у агульным напрамку
на Бабруйск, выйсці ў тыл магі-
лёўскай групоўкі ворага і актыў-
нымі дзеяннямі адцягнуць на
сябе яго сілы.
13 ліпеня войскі арміі перай-
шлі ў контрнаступленне. 63-і
корпус (генерал-лейтэнант
Л. Р. Пятроўскі) фарсіраваў
Днепр, вызваліў Жлобін, Рага-
чоў і пачаў развіваць наступлен-
не на Бабруйск. Германскае ка-
мандаванне, занепакоенае контр-
наступленнем, якое пагражала
тылу нямецкіх войск у раёне Ма-
гілёва, вымушана было накіра-
ваць супраць 21-ай арміі два
армейскія корпусы з рэзерва
групы армій «Цэнтр», а потым
яшчэ дзве пяхотныя дывізіі,
якія спынілі наступленне савец-
кіх войск. У баі эагінуў каман-
дзір корпуса Л. Р. Пятроўскі.
У гэты перыяд смелы рэйд гіа
тылах ворага правяла кавале-
рыйская група генерала А. I. Га-
радавікова, якая была створана
паводле загаду Стаўкі Галоўна-
га камандазаяня. У склад групы
ўвайшлі 32, 43 і 47-ая кавале-
рыйскія дывізіі. 22 ліпеня кава-
лерысты фарсіравалі раку Пціч
і імклівым націскам прарваліся
ў раён на захад ад Бабруйска.
Яны перарэзалі камунікацыі
2-ой танкавай групы і 2-ой арміі,
вызвалілі Глуск, Старыя Дарогі,
нанеслі раптоўны ўдар на Асі-
повічы. Гэта выклікала перапа-
лох у штабе групы армій
«Цэнтр». Фельдмаршал Бок, не
маючы сродкаў для лІквідацыі
гэтага прарыву, звярнуўся за да-
памогай у Берлін. 3 рэзерва га-
лоўнага камандавання супраць
кавалерыстаў былі кінуты тры
дывізіі.
Галоўны вынік 12-дзённага
рэйду ў тым, што кавалерыйская
група знішчыла некалькі тьісяч
гітлераўцаў, разграміла шмат
варожых гарнізонаў, падарвала
некалькі шасэйных і чыгунач-
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
275
Мінск у першыя дні вайны.
ных мастоў. Для барацьбы з ёй
былі адцягнуты значныя сілы
фашыстаў. Вялікае значэнне меў
таксама і маральны фактар.
Баявыя дзеянні ў паўднёва-.
ўсходняй Беларусі выклікалі
трывогу гітлераўскага каманда-
вання, і яно прыняло рашэнне
ліквідаваць пагрозу з боку савец-
кіх войск, якія дзейнічалі на
флангах груп армій «Цэнтр» і
«Поўдзень». Для гэтага 2-ая
танкавая група і 2-ая палявая
армія з галоўнага ўсходняга на-
прамку былі павернуты на поў-
дзень, каб нанесці ўдар савецкім
войскам у раёне Гомеля і ў
фланг асноўным сілам Паўднё-
ва-Заходняга фронту, якія аба-
ранялі Кіеў. Канчатковае ра-
шэнне па гэтаму пытанню, ві-
даць, было прынята пасля навед-
вання 4 жніўня 1941 г. Гітлерам
штаба Бока ў Барысаве. Заслу-
хаўшы даклад аб вялікіх стра-
тах, Гітлер адзначыў, што калі б
ён перад вайной у дастатковай
ступені быў праінфармаваны аб
сіле Чырвонай Арміі, дык пры-
няць рашэнне аб неабходнасці
нападу на СССР было б яму
значна цяжэй10.
Дзякуючы гераічным дзеян-
ням Чырвонай Арміі, у тым ліку
на тэрыторыі Беларусі, у канцы
ліпеня 1941 г. нямецка-фашысц-
кія войскі вымушаны былі спы-
ніць наступленне, перайсці да
абароны і ўмацавання флангаў
групы армій «Цэнтр». У такім
становішчы выключна важнае
значэнне набываў Гомельскі на-
прамак, які быў на сумежжы
Заходняга і Паўднёва-Заход-
няга франтоў. Улічваючы гэтую
акалічнасць, савецкае каманда-
216
Нарысы гісторыі Беларусі
ванне стварыла Цэнтральны
фронт, камандуючым якім быў
прызначаны ўраджэнец Магілёў-
скай вобласці генерал-палкоўнік
Ф. I. Кузняцоў.
Войскі Цэнтральнага фронту
не толькі мужна абараняліся, але
і пераходзілі ў контрнаступлен-
не. Раніцой 30 ліпеня часці 13-ай
арміі нанеслі контрудар у раёне
Крычава, разграмілі абараняў-
шыя яго войскі праціўніка і вы-
звалілі горад. Але 1 жніўня
194) г. танкавыя злучэнні Гудэ-
рыяна пры падтрымцы 2-га па-
ветранага флоту рушылі на Рос-
лаўль і Крычаў. Войскі Цэнт-
ральнага фронту апынуліся ў
вельмі складаных умовах. Суп-
раць іх дзейнічалі 25 дывізій
ворага, галоўным чынам танка-
выя і матарызаваныя. Нешмат-
лікія, стомленыя працяглымі
актыўнымі абарончымі баямі
часці не змаглі стрымаць моц-
ных танкавых удараў і пачалі
Ддступаць.
У баях за Гомель самаадда-
насць і мужнасць праявілі бай-
цы Гомельскага народнага апал-
чэння Л. Войцэкун, У. Залужны,
I. Мігай, С. Станкевіч і інш. Пры
абароне горада гераічна загінуў
камісар батальёна народнага
апалчэння Н. М. Кунцэвіч, на-
стаўніца Р. С. Школьнікава, быў
смяротна паранены камандзір
палка апалчэнцаў Ф. Я. Уткін,
загінулі іншыя героі. 19 жніўня,
прарваўшы абарону ў раёне
Добруша, гітлераўцы ўварваліся
на ўскраіну Гомеля. У ноч на
20 жніўня апошнія абаронцы па-
кінулі правабярэжную частку го-
рада.
Да пачатку вдрасня 1941 г уся .
тэрытопыя Беларусі быдя ппў—
насцю акупавана нямецка-фа-
шысцкімІ захотіікамі. Абарон-
чыя баі савецкіх~вОйск на тэры-
тертгі Ьеларусі летам Г94Г’ г.
з’Яйліся буйной падзеяй пачат-
ковага перыяду Вялікай Айчын-
най вайны. Нягледзячы на цяж-
кае становішча, у якім давялося
змагацца Чырвонай Арміі, яна
аказала ўпартае супраціўленне
моцнай гітлераўскай групоўцы і
сваімі самаадданымі дзеяннямі
сарвала планы агрэсара. Хоць
вораг змог знішчыць асноўную
масу савецкіх войск на гэтым
участку фронту, гераізм і сама-
адданасць савецкіх воінаў і на-
сельніцтва Беларусі адыгралі
вялікую ролю ў зрыве фашысц-
кага плана «маланкавай вайны»,
у пэўнай меры спрыялі таму, што
Стаўка ВГК змагла сканцэнтра-
ваць рэзервы і ўмацаваць абаро-
ну на Маскоўскім напрамку.
Мабілізацыя і эвакуацыя.
Г рунтоўная падрыхтоўка да
агрэсіі, нечаканасць і магутнасць
удару, высокая мабільнасць ня-
мецкіх войск на рашаючых на-
прамках, грубейшыя пралікі
вярхоўнага палітычнага кіраў-
ніцтва СССР дазволілі нямецка-
фашысцкаму камандаванню ава-
лодаць стратэгічнай ініцыяты-
вай. Хуткім прасоўваннем у глыб
савецкай тэрыторыі вораг паста-
віў пад пагрозу жыццёва важныя
рэгіёны краіны. Абставіны
ўскладняліся тым, што ў пры-
франтавых раёнах была дэзарга-
нізавана праца транспартных
камунікацый. У такіх умовах
вельмі ўскладнілася дзейнасць
мясцовага партыйнага і савец-
кага кіраўніцтва па мабілізацыі
людскіх і матэрыяльных рэсур-
.саў на патрэбы вайны, забеспя-
Бемрусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
277
чэнню і перадыслакацыі войск.
У раёнах, аб’яўленых на ваен-
ным становішчы, усе функцыі
дзяржаўнай улады па пытаннях
абароны, забеспячэння грамад-
скага парадку і дзяржаўнай бяс-
пекі перадаваліся ваенным. Вы-
ключна складаныя абставіны, у
якіх апынулася краіна, вымусілі
пайсці на жорсткую цэнтралі-
зацыю палітычнага, дзяржаўна-
га і ваеннага кіраўніцтва. Над-
звычайным органам, які скан-
цэнтраваў у сваіх руках усю паў-
нату ўлады, стаў Дзяржаўны Ка-
мітэт Абароны (ДКА) пад кі-
раўніцтвам Сталіна, створаны
30 чэрвеня сумеснай пастановай
Прэзідыума Вярхоўнага Савета
СССР, ЦК УКП(б) і Савета На-
родных Камісараў. Яшчэ раней,
23 чэрвеня,была створана Стаў-
ка Галоўнага камандавання.
У складаных умовах першых
дзён вайны адной з асноўных
задач была мабілізацыя ваенна-
абавязаных у рады Чырвонан
Арміі. Згодна з указам Прэзі-
дыума Вярхоўнага Савета СССР
ад 22 чэрвеня 1941 г„ мабілі-
зацыі падлягалі асобы 1905—
1918 гадоў нараджэння (кан-
тынгент 1919—1922 гг. нара-
джэння знаходзіўся на абавяз-
ковай ваеннай службе). У жніў-
ні 1941 г. была абвешчана мабі-
лізацыя ваеннаабавязаных
1890—1904 гг. нараджэння і
прызыўнікоў 1923 г.
Аднак хуткае наступленне во-
рага па сутнасці сарвала правя-
дзенне мабілізацыі ў заходніх
абласцях БССР, дзе былі пры-
званы толькі асобныя катэгорыі
камандна-палітычнага і радаво-
га саставу. Не ўдалося поўнасцю
правесці мабілізацыю і ў Мін-
скай вобласці. У асноўным арга-
нізавана прайшла мабілізацыя
толькі ў 4 з 10 абласцей БССР —
Віцебскай, Магілёўскай, Гомель-
скай і Палескай. На працягу чэр-
веня — жніўня 1941 г. у Чырво-
ную Армію з рэспублікі ўлілося
болып 500 тыс. чалавек. Арміі
было перададзена 2,5 тыс. аўта-
машын, больш за 35 тыс. коней.
Па агульнай і партыйнай мабі-
лізацыі ў дзеючую армію было
накіравана 26,5 тыс. камуністаў
(звыш 34 % усяго складу
КП(б)Б) і больш за 130 тыс.
камсамольцаў.
Другой не менш значнай зада-
чай была эвакуацыя цывільнага
насельніцтва і матэрыяльных
каштоўнасцей ва ўсходнія раё-
ны краіны. У адносна кароткі
тэрмін на ўсход было эвакуі-
равана звыш 1,5 млн. чалавек,
болей 190 дзіцячых устаноў 3
16,5 тыс. дзяцей. Праводзіліся
дэмантаж і эвакуацыя абсталя-
вання прадпрыемстваў. Усяго з
Беларусі ўдалося вывезці звыш
120 прадпрыемстваў, дэманціра-
ваць і адправіць на ўсход
3200 металаапрацоўчых станкоў,
8933 тэкстыльныя, швейныя,
скураабутковыя і трыкатажныя
машыны, 8664 маторы, 3366 ва-
гонаў гатовай прадукцыі і сыра-
віны. Не менш важнае значэнне
надавалася эвакуацыі сельска-
гаспадарчай тэхнікі, грамадскай
жывелы, сыравіны і матэрыялаў,
прадуктаў харчавання. Толькі з
пяці абласцей было адпраўлёна
на ўсход 5 тыс. трактароў,
223 камбайны, 136 малатарняў,
перагнана звыш 674 тыс. галоў
жывёлы (без коней), вывезена
93,6 тыс. тон зерня.
На ўсход эвакуіраваліся ўста-
278
Нарысы гісторыі Беларусі
новы навукі і культуры. Пазней
у савецкім тыле аднавілі сваю
працу Акадэмія навук БССР, Бе-
ларускі дзяржаўны універсітэт.
Былі эвакуіраваны таксама вя-
дучыя творчыя калектывы.
Насельніцтва Беларусі прыма-
ла масавы ўдзел у будаўніцтве
абарончых аб’ектаў і рубяжоў
на берагах Дняпра, Заходняй
Дзвіны, Сожа, Прыпяці, вакол
Магілёва, Віцебска, Оршы, Бы-
хава, Гомеля і іншых гарадоў
і населеных пунктаў. Усяго ў бу-
даўніцтве абарончых збудаван-
няў на Беларусі ўдзельнічала
каля 2 млн. чалавек.
3 добраахвотнікаў, якія не
падлягалі прызыву ў армію, было
створана 78 знішчальных ба-
тальёнаў (звыш 13 тыс. чалавек)
і больш за 200 фарміраванняў
народнага апалчэння (болып
33 тыс. чалавек), якія вялі ба-
рацьбу з дэсантамі праціўніка,
шпіёнамі, ахоўвалі прамысловыя
аб’екты, дзяржаўныя ўстановы,
лініі сувязі і г. д. Акрамя таго,
яны дапамагалі праводзіць эва-
куацыю насельніцтва і матэ-
рыяльных каштоўнасцей, пры-
малі ўдзел разам з часцямі Чыр-
вонай Арміі ў абарончых баях.
Трэба адзначыць, што ўсе гэ-
тыя і іншыя мерапрыемствы
праводзіліся ў вельмі сціслыя
тэрміны, у складанай прыфран-
тавой абстаноўцы, пад сістэма-
тычнымі артылерыйскімі абстрэ-
ламі і налётамі варожай авіяцыі.
У даных абставінах цяжка было
пазбегнуць неразбярыхі, з’яў-
лення шматлікіх панічных слу-
хаў, настрояў. Гэтаму ў значнай
ступені садзейнічала амаль поў-
ная адсутнасць аб’ектыўнай ін-
фармацыі аб падзеях на фронце.
Устанаўленне акупацыйнага
рэжыму. Акупаваўшы Беларусь,
ТІтлераупы ўстанавілі ШГ~яе тэ-
р'ыторыі так званы «новы пара-
дак» — рэжым нябачнага крыва-
вага тэрору, жудасных здзекаў і
гвалту над насельніцтвам. Гэта
быў загадзя распрацаваны, абду-
маны і мэтанакіраваны план ге-
нацыду, знішчэння людзей, лік-
відацыі савецкага грамадскага і
дзяржаўнага ладу, рабавання на-
цыянальных багаццяў і прырод-
ных рэсурсаў. Акупацыйны рэ-
жым з’яўляўся сродкам правя-
дзення ў жыццё злачыннай палі-
тыкі германскага фашызму ў ад-
носінах заваяваных тэрыторый і
народаў.
Ідэалагічнай асновай гэтай па-
літыкі былі чалавеканенавісніц-
кія тэорыі нацыстаў аб «расавай
перавазе» нямецкай нацыі над
іншымі народамі, неабходнасці
пашырэння «жыццёвай прасто-
ры» для немцаў, «права» на су-
светнае панаванне «трэцяга рэй-
ха» і г. д.
Беларусь за сваю шматвяко-
вую гісторыю не адзін раз ста-
навілася ахвярай іншаземных
захопнікаў. Але такой жорсткай
акупацыі, як гэта было ў апош-
нюю вайну, яна яшчэ не ведала.
На захопленай тэрыторыі Са-
вецкага Саюза, у тым ліку і
БССР, фашысты адкінулі ўсе
міжнародныя прававыя нормы,
дзейнічалі так, быццам бы гэтая
тэрыторыя ўжо з’яўлялася не-
ад’емнай часткай Германіі.
Згодна з так званым генераль-
ным планам «Ост», фашысцкія
захопнікі меркавалі пакінуць у
Беларусі да 25 працэнтаў мясцо-
вага насельніцтва для анямеч-
вання і выкарыстання ў якасці
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
279
Бежанцы. 1941 г.
рабочай сілы. Астатняе насель-
ніцтва падлягала знішчэнню і
прымусоваму высяленню.
Практычна мерапрыемствы па
ўсталяванні «новага парадку»
былі выкладзены ў «Інструкцыі
аб асобных абласцях да дырэк-
тывы № 21» (план «Барбароса»),
выдадзенай 13 сакавіка 1941 г., у
шэрагу іншых дакументаў, якія
яскрава сведчаць аб тым, што
гітлераўцы старанна і загадзя
рыхтаваліся да ажыццяўлення
сваёй злачыннай акупацыйнай
палітыкі. Выступаючы ў стаўцы
на нарадзе вышэйшых службо-
вых асоб фашысцкай Германіі
16 ліпеня 1941 г., Гітлер заявіў,
што савецкія тэрыторыі павінны
быць навечна далучаны да рэйха.
«У асноўным справа зводзіцца да
таго,— цынічна гаварыў ён,—
каб асвоіць велізарны пірог з
тым, каб мы, па-першае, авало-
далі ім, па-другое, кіравалі і, па-
трэцяе, эксплуатавалі».
Была вызначана структура
ваенных, паліцэйскіх і цывіль-
ных акупацыйных улад, канкрэ-
тызаваны метады «кіравання»
акупаванымі савецкімі землямі.
Гітлераўцы перш за ўсё ліквіда-
валі савецкі дзяржаўны лад, пе-
ракрэслілі тэрытарыяльную цэ-
ласнасць Беларусі, увялі свой ад-
міністрацыйны падзел. Так, тэ-
рыторыя Віцебскай, Магілёў-
скай, амаль усёй Гомельскай,
усходнія раёны Мінскай і не-
калькі раёнаў Палескай аблас-
цей былі аднесены да так званай
«вобласпі ярмрйскага тылу» гру-
пы армій «Цэнтр». Улада на гэ-
ТДЙ~~тэрыторыі знаходзілася ў
руках ваенных Т паліцэйскіх ор-
ганаў. Вышэйшым органам вер-
махта на гэтай тэрыторыі быў 1
штаб тыла групы армій «Цэнтр».
280
Нарысы гісторыі Беларусі
Паўднёвыя раёны Гомельскай,
Палескай, Пінскай і Брэсцкай
абласцей з абласнымі цэнтрамі
Мазыр, Пінск і Брэст былі далу-
чаны да так званага рэйхскамі-
сарыята Украіна, граніца якога
гіраходзіла пры'кладна за 20 км
на поўнач ад чыгункі Брэст —
Г омель.
Беластоцкую, паўночныя раё-
ны Брэсцкай, частку раёнаў Ба-
ранавіцкай абласцей гітлераўцы
ўключылі ў склад -Усхшіняй
Прусіі. Паўночна-заходнія раё-
ннТВТлейскай вобласці былі да-
лучаны^да генеральнай акругі
«Літв^».
-Г"склад уласна Беларусі, ці,
як яе акупанты называлі. «гене-
раль-'бецырк Вайсрутэніэн» (ге-
неральная акруга Беларусь), бы-
ло ўключана 68 раёнаў з агуль-
нага ліку 192 сельскіх і 9 гарад-
скіх раёнаў, што ўваходзілі ў
склад БССР напярэдадні вайны.
Агульная плопіча яе складала
прыкладна трэцюю частку тэры-
торыі Беларусі з насельніцтвам
3,1 млн. чалавек (на 4.ХІІ
1941 г.). Гатая тэрыторыя-была
уключана ў склад рэйхскаміса-
рыята «Остланд» з рэзідэнцыяй
у^Рызе і падзелена на 11 акруг
(гебітаў): Баранавіпкую. Бары-
саўскую, Вілейскую, Ганцавіц-
кую, Глыбоцкую, Лідскую, Мін-
скую, Навагрудскую, Слонім-
скую, Слуцкую і г. Мінск. Вы-
шэйшым органам тут з’яўляўся
«г^церальны камісарыят Бела-
русі»Г~якорУ ііадпарадкоуваліся
гебітскаміс'арыяты, штатскамі-
сарыяты (гарады) і артскаміса-
рыяты (раёны). Генеральным
камісарам быў прызначаны гаў-
ляйтэр В. Кубэ.
Адміністрацыйны апарат у
асноўным складаўся з нямец-
кіх грамадзянскіх служачых.
У якасці дапаможных мясцовых
устаноў акупанты стваралі га-
радскія і раённыя ўправы на чале
з начальнікам раёна або бурга-
містрам горада.
У воласці прызначаліся валас-
ныя старшыні, а ў вёсцы — ста-
расты. Работу раённых, валас-
ных упраў і стараст вёсак накі-
роўвалі і кантралявалі спецыяль-
на прызначаныя шэфы — «ка-
місары», «каменданты», «крайс-
ляндвірты», «зондэрфюрэры»
і Г. д.
Ва ўсходняй частцы Беларусі
ваенна-адміністрацыйныя функ-
цЯІ ВБгкгінвалі створаныя вер-
махтам—налявызГ і мясцовыя
кздіендатўрыГ^якія, ’надзяляліся
ўсёй паўнатой улады ў зоне
сваёй дзейнасці. У раёнах дысла-
кацыі ахоўных дывізій у 1942 г.
дзейнічала 11 палявых і 23 мяс-
цовыя камендатуры. Палявым
камендатурам былі падпарадка-
ваны мясцовыя камендатуры і
так званыя мясцовыя грама-
дзянскія ўлады. Ім падпарад-
коўваліся шматлікія вайсковыя
гарнізоны, каманды жандарме-
рыі, групы тайнай палявой палІ-
цыі. Усяго на гэтай тэрыторыі
дзеннІЧала 8дедк4х груп~( Полацк,
Віцебск, Орша, Барысаў, Лепель,
Бабруйск, Старыя Дарогі, Магі-
лёў), якія мелі 20 перыферый-
ных каманд. Толькі групай, якая
дзейнічала ў Оршы, з верасня
1941 г. па верасень 1942 г. было
павешана і расстраляна болыі|
1750 савецкіх патрыётаў11. |
Узброенай апорай створанага
фашысцкага рэжыму з’яўляліся
акупацыйныя войскі вермах-
та — ахоўныя дывізіі. У 1941 г.
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
281
АБВЕСТКА
3 прычыны шматразовых актаў сабатажу з боку
цывільнага жыхарства супроць нямецкае вайсковае
ўлады (пашкоджаньне кабэляў) РАССТРАЛЯНЫ
100 АСОБ МУЖЧЫН
За кожны выпадак сабатажу ў далейшым, калі
злачынеп ня будзе злоўлены, будзе расстраляна
ПА 50 МУЖЧЫН
Абавязак кожнага паведаміць пра злачынцу.
ПалёбЫ Камэ'ндам'т
Мснаь 25 ліп&і» 19*1
на тэрыторыі Беларусі іх было 5.
Яны вартавалі камунікацыі і ін-
шыя ваенныя аб’екты, лагеры
ваеннапалонных, вялі барацьбу
супраць партызан і насельніц-
тва. Штабамі гэтых войск з’яў-
ляліся палявыя і мясцовыя ка-
мендатуры, якія кантралявалі
тэрыторыю акруговых каміса-
рыятаў. Акрамя сіл вермахта
для падтрымкі акупацыйнага
рэжыму быў створаны значны
паліцэйскі апарат.
Следам за перадавымі часцямі
вермахта рухаліся аператыўныя
групы рэйхсфюрэра СС Гімле-
ра — айнзатцгрупы «Б» і «А»,
якія ўчынялі крывавыя акцыі,
шляхам масавага забойства са-
вецкіх людзей імкнуліся паралі-
заваць волю насельніцтва да ба-
рацьбы. Толькі аператыўная
група «Б» за кастрычнік 1941 г.
знішчыла ў Беларусі 37 180 ча-
завек. Да канца 1941 г. на яе
гарыторыі былі створаны па-
стаянныя акупацыйныя органы
паліцыі бяспекі і СД.
Увогуле, каб утрымліваць у
сваіх руках тэрыторыю захопле-
най Беларусі, гітлераўцы выму-
шаны былі трымаць тут ваенна-
паліцэйскія сілы колькасцю да
160 тыс. чалавек, не лічачы
франтавых часцей, якія таксама
выкарыстоўваліся ў барацьбе су-
праць партызан. Але і гэтага
было недастаткова. У канцы ле-
та — восенню 1941 г. гітлераўцы
стварылі і накіравалі ў Беларусь
некалькі ўзброеных прафашысц-
кіх, т. зв. «украінскіх» фарміра-
ванняў і літоўскі батальён, якія
выкарыстоўваліся для аховы ка-
мунікацый, барацьбы з партыза-
намі, а таксама ўдзельнічалі ў
масавым знішчэнні яўрэйскага
насельніцтва. Як сведчыць спра-
ваздача 12-га літоўскага ба-
тальёна, толькі за перыяд з
5 кастрычніка па 7 лістапада
1941 г. ім знішчана на тэрыторыі
282
Нарысы гісторыі Беларусі
Перасяленне яўрэяў у Гродзенскае гета.
Беларусі звыш 43 тыс. чалавек.
Ствараючы фашысцка-нацыяна-
лістычныя фарміраванні, аку-
панты мелі не толькі ваенныя,
але і палітычныя мэты. Яны раз-
лічвалі ўбіць клін паміж народа-
мі СССР.
Каб надаць больш арганізава-
ны і эфектыўны характар ката-
ванням і вынішчэнню савецкіх
людзей, гітлераўцы стварылі на
тэрыторыі Беларусі сістэму кан-
цэнтрацыйных лагераў і турмаў,
дзе без суда і вызначэння тэрмі-
наў зняволення знаходзіліся
дзесяткі тысяч чалавек.
Месцы зняволення падзялялі-
ся на лагеры смерці ддя ваенна-
палонных (дулагі, шталагі, аф-
лагі), для цывільнага насель-
ніцтва (працоўныя лагеры СД,
жаночйя лагеры, перасыльныя
лагеры СС, штрафныя, гета)
і інш. Усяго на тэрыторыі Бела-
русі было больш 260 лагераў
смерці, іх філіялаў і аддзялен-
няў. Самым буйным на часова
акупаванай тэрыторыі не толькі
Беларусі, але і ўсяго СССР з’яў-
ляўся Трасцянецкі лагер смерці
(каля Мінска), дзе было знішча-
на 206 500 чалавек. Гэта чацвёп
ты па колькасці ахвяр, загін ,
шых ад фашыстаў, лагер па
Асвенцыма, Майданэка, Трэбл
На захопленай тэрыторыі
навала поўнае самавольства а >
пацыйных улад. Насельніцтва
было пазбаўлена элементарных
правоў. Поўсюдна стракацелі за-
гады і распараджэнні з пагроза-
мі пакарання расстрэлам за вы-
хад на вуліцу пасля ўстаноўлена-
га ўладамі часу, невыкананне ў
тэрмін загадаў, за сувязь з пар-
тызанамі, за хаджэнне паблізу
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
283
чыгункі і г. д. I гэта былі не пус-
тыя словы. Загады прыводзіліся
ў выкананне з нямецкай пункту-
альнасцю. Злачынствы акупан-
таў на Беларусі па сваёй маса-
васці і страшэннай лютасці не
маюць сабе роўных у гісторыі.
3 першых дзён акупацыі за-
хопнікі як маглі рабавалі багацці
Беларусі — сыравіну, прадукты
харчавання, гатовую прадукцыю,
культурныя каштоўнасці, імкну-
ліся звесці фізічна і духоўна са-
вецкіх людзей да становішча
рабоў. Сілай зброі яны за сім-
валічную плату прымушалі пра-
цаваць на сябе, самавольна аб-
кладвалі насельніцтва рознымі
падаткамі і паборамі. За нявы-
плату падаткаў, асабліва за ня-
своечасовую здачу сельскагаспа-
дарчых прадуктаў, жывёлы,
птушкі, вінаватых жорстка ка-
ралі.
Зразумела, што пры правя-
дзенні акупацыйнай палітыкі
гітлераўцы павінны былі ства-
раць на месцах дапаможны адмі-
ністрацыйны і паліцэйскі апарат.
Для гэтай мэты яны выкарыс-
тоўвалі калабарантаў з ліку тых,
хто з’яўляўся праціўнікам са-
вецкага ладу, асоб былой поль-
скай адміністрацыі, а таксама
памагатых з ліку грамадзян,
здрадзіўшых сваёй Радзіме.
2. Беларусь у
віхуры падзей
Партызанскі рух. Пасля аку-
пацыі нямецкімі войскамі тэры-
торыі рэспублікі ў многіх яе раё-
нах пачалася барацьба насель-
ніцтва супраць захопнікаў. Вя-
лася яна ў самых разнастайных
Аднак, у асноўнай сваёй масе,
насельніцтва Беларусі сустрэла
акупантаў вельмі насцярожана,
прадчуваючы сапраўдныя мэты
захопнікаў.
Увогуле ж, калі аналізаваць
пачатковы перыяд вайны на Бе-
ларусі, то трэба адзначыць на-
ступнае. Абарончыя баі савецкіх
войск на тэрыторыі рэспублікі
летам 1941 г. з’явіліся буйной
падзеяй у зрыве варожых пла-
наў «маланкавай вайны». Ня-
гледзячы на цяжкае становішча,
у якім апынуліся войскі Заход-
няга фронту і жыхары Беларусі,
Чырвоная Армія пры сур’ёзнай
падтрымцы мясцовага насель-
ніцтва аказала ўпартае супра-
ціўленне самай моцнай варожай
групоўцы армій «Цэнтр». Сваімі
мужнымі і самаадданымі дзеян-
нямі савецкія войскі парушылі
тэрміны выканання плана «Бар-
бароса». Вораг не здолеў зні-
шчыць асноўны патэнцыял Чыр-
вонай Арміі на цэнтральным на-
прамку свайго галоўнага ўдару.
Бяспрыкладны гераізм і самаад-
данасць савецкіх войск, якія аба-
піраліся на падтрымку насель-
ніцтва Беларусі, спрыялі таму,
што Стаўка ВГК змагла сабраць
і сканцэнтраваць рэзервы, ума-
цаваць абарону на Маскоўскім
напрамку.
вогненнай
формах — ад- невыканання ме-
рапрыемстваў акупацыйных
улад да ўзброенага супраціўлен-
ня. Найбольш адчувальнымі для
вермахта і паліцэйскіх сіл былі
дзеянні ўзброеных партызан-
284
Нарысы гісторыі Беларусі
скіх атрадаў і груп. Яны свед-
чылі аб натуральным імкненні
беларускага народа бачыць сваю
Бацькаўшчыну свабоднай ад ін-
шаземных захопнікаў. Нельга не
адзначыць, што на Беларусі меў-
ся даволі багаты вопыт парты-
занскіх дзеянняў, накоплены ў
далёкім і блізкім мінулым. Да
таго ж многія вайскоўцы, што
трапілі ў акружэнне ў пачатку
вайны альбо вырваліся з варо-
жага палону, таксама станаялі-
ся на шлях узброенай партызан-
скай барацьбы.
У ліку першых, самастойна
ўзнікшых, быў Пінскі партызан-
скі атрад пад камандаваннем
В. 3. Каржа, які налічваў каля
60 чалавек. На тэрыторЫі Каст-
рычніцкага раёна Палескай воб-
ласці актыўна дзейнічаў атрад
«Чырвоны Кастрычнік». Яго кі-
раўнікі Ц. П. Бумажкоў і
Ф. I. Паўлоўскі 6 жніўня 1941 г.
сталі першымі партызанамі —
Героямі Савецкага Саюза. На
Міншчыне, у вёсцы Загалле
(Любанскі раён), баявую парты-
занскую групу стварыў Дзм. Ха-
міцэвіч. У Чашніцкім раёне уз-
броеную барацьбу супраць аку-
пантаў узначаліў Ц. Я. Ермако-
віч. 3 ліку рабочых і службоў-
цаў Пудацьскай картоннай фаб-
рыкі ў Суражскім раёне быў
створаны атрад, на чале якога
стаў М. П. Шмыроў, любоўна
названы ў народзе «Бацькам Мі-
наем». На аснове былых зні-
шчальных батальёнаў партызан-
скія атрады ўзніклі ў Парыцкім,
Лельчыцкім, Ельскім, Лоеўскім,
Рагачоўскім, Мехаўскім і іншых
раёнах Беларусі. Усяго ў другой
палове 1941 г. самастойна ўзнік-
ла каля 60 атрадаў і груп.
Большую частку партызанскіх
фарміраванняў склалі тыя, што
былі арганізаваны партыйна-са-
вецкімі органамі. Пад іх кіраў-
ніцтвам ва ўсходніх раёнах рэс-
публікі да іх акупацыі праводзі-
ліся спецыяльныя інструктажы-
настаўленні, ствараліся каротка-
тэрміновыя курсы і падрыхтоў-
чыя цэнтры. Яны дзейнічалі ў
Магілёве, Лёзне, Віцебску, Го-
мелі, Мазыры, Полацку, іншых
населеных пунктах. Вынікам гэ-
тай работы было тое, што за лі-
пень — верасень у цэнтралізава-
ным парадку было сфарміраванд
звыш 430 партызанскіх атрадаў
і арганізацыйных груп, у якіх
налічвалася больш 8300 чалавек.
I хоць не ўсе з іх змаглі выка-
наць пастаўленыя задачы, усё ж
значная частка здолела прыйсці
на месца дыслакацыі і стаць
арганізацыйным ядром для мно-
гіх баяздольных партызанскіх
фарміраванняў.
У другой палове 1941 г. сваёй
актыўнасцю вызначаліся атрады
і групы (апрача пералічаных вы-
шэй), на чале якіх стаялі
М. П. Ганчароў (Беласточчына),
М. М. Бяляўскі (Тураўскі раён),
I. С. Федасеенка (Гомельскі
раён), М. I. Жукоўскі (Красная
Слабада), А. К. Стэльмах —
П. П. Макарэнка (Багушэўскі
раён), I. А. Яраш (Барысаўскі
раён), I. 3. Ізох (Клічаўскі
раён), У. I. Нічыпаровіч,
В. Т. Варанянскі, Р. М. Сталя-
роў — на Міншчыне і інш.
Дзейнасць партызан выкліка-
ла ў захопнікаў сур’ёзную закла-
почанасць. Генерал Вагнер, на-
прыклад, паведамляў начальніку
генеральнага штаба сухапутных
сіл Германіі Ф. Гальдэру, што
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
285
група армій «Цэнтр» не можа
быць належным чынам забяспе-
чана ўсім неабходным «з выпад-
ку разбурэння партызанамі чы-
гуначных шляхоў». Каб пакон-
чыць з дзейнасцю «лясных бан-
дытаў», як называлі партызан
гітлераўцы, у ліпені — жніўні
1941 г. была здзейснена першая
буйнамаштабная карная апера-
цыя пад назвай «Прыпяцкія ба-
лоты». У выніку яе правядзення
карнікі знішчылі 13 788 чалавек,
у асноўным мірных жыхароў,
акружэнцаў, усіх тых, хто быў
западозраны ў падтрымцы пар-
тызан. Нягледзячы на размах
аперацыі і яе жорсткасць, карні-
кі не дасягнулі поўнага поспеху.
3 наступленнем зімовых сцюж
і ў сувязі з адсутнасцю неабход-
най колькасці зброі, боезапасаў,
прадуктаў харчавання, цёплай
вопраткі і медыкаментаў шэраг
атрадаў і груп часова самалікві-
даваўся ці перайшоў на паўле-
гальнае становішча, каб потым,
з прыходам вясновай цеплыні,
зноў узяцца за зброю. Але і ў зі-
мовых умовах каля 200 парты-
занскіх атрадаў і груп працягвалі
ўзброеную барацьбу з захопніка-
мі. 3 цягам часу яны выраслі ў
буйныя партызанскія фарміра-
ванні, якія наносілі значныя
страты ворагу ў жывой сіле і тэх-
ніцы.
Станоўчы ўплыў на развіццё
партызанскай барацьбы аказала
Маскоўская бітва. Разгром нем-
цаў каля сцен сталіцы СССР
яскрава сведчыў, што шіан «ма-
ланкавай вайны» пахаваны, што
вайна будзе працяглай і агрэсар
Урэшце будзе разгромлены. А гэ-
та ўпэўненасць у сваю чаргу ўся-
ляла аптымізм тым патрыётам,
што змагаліся на акупаванай
фашыстамі тэрыторыі, у тым лі-
ку і ў Беларусі: рады ўзброеных
змагароў шырыліся і ўмацоўва-
ліся, іх удары па ворагу станаві-
ліся ўсё больш адчувальнымі.
Новы ўздым партызанскага
руху ў Беларусі прыпаў на вяс-
ну — лета 1942 г.: расла коль-
касць атрадаў і груп, якія аб’яд-
ноўваліся ў брыгады, «гарнізо-
ны», ваенна-аператыўныя групы;
значна палешпылася ўзбраенне
«лясных» байцоў, удасканальва-
лася структура партызанскіх сіл.
Яны ўсё больш набывалі вайско-
вую пабудову. Брыгады ў асноў-
ным складаліся з атрадаў, якія ў
сваю чаргу дзяліліся на ўзводы,
аддзяленні. У некаторых брыга-
дах і палках існавалі таксама
баіальёны, у атрадах — роты.
Апрача таго, існавалі партызан-
скія палкі і ваенна-аператыўныя
групы. Узрастала майстэрства
камандных кадраў і штабоў усіх
узроўняў, наладжваліся сувязі
з мясцовым насельніцтвам.
Характэрнай рысай партызан-
скага руху ў 1942 г. стала вызва-
ленне ад акупантаў значных тэ-
рыторый і ўтварэнне там парты-
занскіх зон, дзе гаспадарамі ста-
новішча былі самі патрыёты.
Першая такая зона ўзнікла ў
студзені — лютым 1942 г. на тэ-
рыторыі Кастрычніцкага раёна
былой Палескай вобласці. Кант-
раляваўшы яе так званы «гарні-
зон Ф. I. Паўлоўскага» ў сваім
складзе налічваў 13 атрадаў
(звыш 1300 чалавек), узброе-
ных, апрача вінтовак, 70 станко-
вымі і ручнымі кулямётамі,
33 аўтаматамі, 5 гарматамі і
8 мінамётамі. «Гарнізон» распаў-
сюджваў свой уплыў і на частку
286
Нарысы гісторыі Беларусі
населеных пунктаў суседніх раё-
наў — Глускага, Любанскага,
Старадарожскага, Капаткевіц-
кага.
Цэнтрам партызанскага руху
ў Магілёўскай вобласці з вясны
1942 г. стаў Клічаўскі раён, дзе
базіравалася даволі буйная гру-
поўка партызан. 20 . сакавіка
1942 г. партызанскія атрады
А. С. Юркаўца, В. П. Свістунова,
В. I. Лівенцава, В. М. Сырцова
пасля напружанага 12-гадзінна-
га бою авалодалі раённым цэнт-
рам Клічаў і завяршылі поўнае
вызваленне раёна ад акупантаў.
Гэтыя атрады ва ўзаемадзеянні з
шэрагам партызанскіх груп вы-
гналі захопнікаў з многіх насе-
леных пунктаў суседніх Асіпо-
віцкага і Кіраўскага раёнаў.
’ Прыкметную ролю ў далей-
шым развіцці партызанскага ру-
ху ў гэтай зоне адыграў 208-ы
партызанскі атрад, які ў пачатку
красавіка 1942 г. прыбыў у клі-
чаўскія лясы з Мінскай воблас-
ці. Камандзір атрада палкоўнік
У. I. Нічыпаровіч (былы каман-
дзір 208-ай стралковай дывізіі)
устанавіў сувязь з камандаван-
нем мясцовых атрадаў. Тады ж
па яго ініцыятыве была праве-
дзена нарада каманднага саставу
гэтых атрадаў, якая прыняла
рашэнне аб’яднаць партызан-
скія сілы Клічаўскай зоны з мэ-
тай паляпшэння каардынацыі,
баявога ўзаемадзеяння, узмац-
нення актыўнасці і мэтанакіра-
ванасці іх баявых дзеянняў. Ка-
мандаванне атрада ўзяло на сябе
аператыўнае кіраўніцтва аб’яд-
нанымі фарміраваннямі зоны
(быў створаны аператыўны
цэнтр) і паспяхова спраўлялася
з гэтым.
Клічаўскае партызанскае злу-
чэнне было самай буйной гру-
поўкай партызанскіх сіл у
Магілёўскай вобласці. У падпа-
радкаванні яго аператыўнага
цэнтра ў пачатку верасня 1942 г.
знаходзілася 17 партызанскіх
атрадаў, якія налічвалі ў сваім
складзе каля 3 тысяч чалавек.
Атрады злучэння распаўсюджва-
лі свае баявыя дзеянні на Клі-
чаўскі, Магілёўскі, Бялыніцкі,
Бярэзінскі, Асіповіцкі, Кіраўскі,
Быхаўскі раёны Магілёўскай,
а таксама Рагачоўскі і Журавіц-
кі раёны Гомельскай абласцей.
Амаль такім жа шляхам ішло
аб’яднанне партызанскіх атра-
даў і ў іншых месцах Беларусі.
Тэндэнцыя да ўтварэння розных
спалучэнняў партызанскіх сіл і
стварэння штабоў для каардына-
цыі іх баявых дзеянняў назі-
раецца ў гэты час паўсюдна. Пры
гэтым атрады, якія ўваходзілі ў
партызанскія аб’яднанні, не тра-
цілі сваёй самастойнасці. Пла-
нуючы баявыя дзеянні, яны з
дапамогай аператыўных штабоў
ажыццяўлялі іх каардынацыю,
праводзілі сумесныя баявыя апе-
рацыі.
Некаторую асаблівасць мела
арганізацыя партызанскіх фар-
міраванняў на тэрыторыі Віцеб-
скай вобласці, якая з пачатку
1942 г. з’яўлялася прыфранта-
вой. Многія партызанскія атра-
ды там падтрымлівалі трывалую
сувязь з Віцебскім абкомам і
ЦК КП(б)Б, што дзейнічалі за
лініяй фронту, а таксама з ваен-
нымі саветамі 3-яй і 4-ай удар-
ных армій. Велізарнае значэнне;
мела таксама існаванне так зва-
ных Суражскіх (Віцебскіх) ва-
рот (40-кіламетровы прагал у
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
287
лініі фронту на стыку нямецкіх
армій «Поўнач» і «Цэнтр»), праз
якія з Вялікай зямлі ў тыл вора-
га накіроўваліся арганізатарскія
і дыверсійныя групы, зброя, бое-
прыпасы, медыкаменты і інш.
Яны дзейнічалі з лютага да ве-
расня 1942 г.
На пачатак студзеня 1943 г.
колькасць партызан у Беларусі
перавысіла 56 тысяч чалавек.
Узброеную барацьбу супраць за-
хопнікаў вялі 56 брыгад, якія
аб’ядноўвалі 220 атрадаў. Акра-
мя таго, налічвалася 292 сама-
стойна дзейнічаючых атрады.
Партызанскі рэзерв складаў на
гэты час звыш 150 тыс. чалавек.
Станоўчую ролю ва ўдаска-
наленні пабудовы і кіраўніцтва, а
таксама забеспячэнні патрыё-
таў зброяй, узрыўчаткай, радыё-
сувяззю, каманднымі кадрамі
адыгралі Цэнтральны (створаны
ў маі 1942 г.) і Беларускі (вера-
сепь 1942 г.) штабы партызан-
скага руху — ЦШПР і БШПР.
Яііы адпаведна ўзначальваліся
сакратарамі ЦК Кампартыі Бе-
ларусі П. К. Панамарэнкам і
П. 3. Калініным. 3 дапамогай
штабоў арганізацыя партызан-
скіх сіл Беларусі набыла ў 1942 г.
якасна новыя рысы. Шырокае
распаўсюджанне атрымала ат-
радная форма арганізацыі пар-
тызан. Атрад стаў асноўнай бая-
вой адзінкай ўзброеных патрыё-
таў. Вопыт барацьбы нарадзіў і
больш высокія формы арганіза-
ЦЫІ партызанскіх сіл, у першую
1 аргу брыгады. Яны сталі паў-
юдна дамініруючымі. Усё гэта
азначала пачатак разгортвання
Масавага партызанскага руху.
яго нетрах выспявалі ўмовы
Для ўтварэння вышэйшых форм
аб’яднання — занальных і аб-
ласных партызанскіх злучэнняў,
першыя з якіх на тэрыторыі Бе-
ларусі з’явіліся ў другой палове
1942 г. Гэты працэс завяршыўся
ў 1943 г. ,
3 ростам партызанскіх сіл
узрастала і баявая актыўнасць
патрыётаў. Партызаны ўсё час-
цей праводзілі буйныя насту-
пальныя аперацыі, множылі ўда-
ры па камунікацыях, гарнізонах,
апорных пунктах, іншых аб’ек-
тах захопнікаў. У выніку ад
ворага вызваляліся цэлыя раёны,
дзе ўлада пераходзіла да парты-
зан і адноўленых органаў савец-
кай улады. 17 студзеня 1942 г.
партызанскія атрады Ф. I. Паў-
лоўскага і А. I. Далідовіча раз-
грамілі моцны нямецкі гарнізон
у райцэнтры Капаткевічы. Яны
захапілі шмат зброі і сотні тон
збожжа, якое было падрыхтава-
на для адпраўкі ў Германію,
У лютым гэтага ж года фармі-
раваннямі Ф. I. Паўлоўскага,
I. Р. Жулегі, А. Ц. Міхайлоў-
скага, А. Ф. Каваленкі былі
разгромлены гарнізоны ў мяс-
тэчку Азарычы, а таксама на
станцыі Муляраўка. У выніку
значна пашыралася Кастрыч-
ніцкая партызанская зона.
У сакавіку 1942 г. Мінскі пад-
польны абком партыі арганіза-
ваў баявы рэйд па тэрыторыі
Любанскага, Жыткавіцкага, Ле-
нінскага, Старобінскага, Чырво-
наслабодскага, Слуцкага раёнаў.
У ім удзельнічалі даволі значныя
сілы партызан — атрады
А. I. Далідовіча, М. М. Розава,
А. I. Патрына, Г. М. Сталярова,
В. 3. Каржа — усяго каля 600
чалавек. Партызаны рухаліся
двума паралельнымі напрамкамі,
288
Нарысы гісторыі Беларусі
праходзячы за ноч па 25—30 км.
Іх нечаканае з’яўленне наводзіла
паніку на фашыстаў і іх памага-
тых. Па шляху яны знішчалі
гарнізоны, сельскія і валасныя
ўправы, узрывалі масты, право-
дзілі шырокую агітацыйную ра-
боту сярод насельніцтва.
Вынікам актывізацыі баявых
дзеянняў мінскіх і палескіх пар-
тызан стала стварэнне даволі
абшырнай Любанскай партызан-
скай зоны, якая ў спалучэнні з
Кастрычніцкай зонай ахоплівала
значную тэрыторыю Любанска-
га, Старобінскага, Старадарож-
скага, Глускага і Жыткавіцкага
раёнаў. Цеснае ўзаемадзеянне
партызан Любанскай і Кастрыч-
ніцкай зон у красавіку 1942 г.
прывяло да іх канчатковага зліц-
ця. Утварылася буйное злучэнне
партызанскіх атрадаў Мінскай і
Палескай абласцей, якое пана-
вала ў міжрэччы Случы і Пці—
чы. Узначальвалі злучэнне са-
кратары Мінскага падпольнага
абкома	КП (б) Б — спачатку
В. I. Казлоў, а потым (пасля
яго ад’езду ў Маскву) Р. Н. Ма-
чульскі.
Накшталт Любанска-Каст-
рычніцкай партызанскай зоны на
акупаванай тэрыторыі Беларусі ў
розны час дзейнічала некалькі
дзесяткаў іншых зон. Яны так-
сама кантраляваліся буйнымі
злучэннямі партызан. Най-
больш значныя з іх — Барана-
віцкае, Беластоцкае, Брэсцкае,
Вілейскае, Гомельскае, Магілёў-
скае, Мінскае, Палескае, Пінскае
абласныя злучэнні.
Важнае значэнне ў барацьбе з
акупантамі мелі ўдары партызан
па камунікацыях праціўніка,
у першую чаргу па чыгунках,
мастах і буйных вузлах. Летам
1942 г., калі Чырвоная Армія
вяла цяжкія абарончыя баі ля
Сталінграда, ЦШПД звярнуўся
да партызан Беларусі з заклікам
як мага актыўней зрываць пера-
кідку да месца баёў рэзерваў
праціўніка, дабівацца поўнага
знішчэння вайсковых эшалонаў
на іх шляху да фронту. Парты-
заны Беларусі адказалі на гэты
заклік шэрагам буйных апера-
цый, у тым ліку і на камуніка-
цыях праціўніка.
У пачатку жніўня 1942 г. ды-
версійная група брыгады «За
Савецкую Беларусь» Віцебскай
вобласці ўзарвала чатырохпра-
лётны мост праз раку Дрысу на
магістралі Полацк — Даўгаў-
пілс. Рух па ім быў адноўлены
толькі праз 16 сутак. 25 жніў-
ня партызаны атрада імя
М. Ц. Шыша Пінскай вобласці
разграмілі гарнізон у Бастыні на
чыгунцы Баранавічы — Лунінец.
У канцы жніўня партызан-
скія атрады пад кіраўніцтвам
С. Г. Жуніна, Д. А. Кулікова,
Г. С. Мысніка зрабілі ўдалы на-
лёт на станцыю Слаўнае на лініі
Мінск — Орша. Яны разбілі ва-
рожы гарнізон, спалілі будынак
станцыі, склады з ваеннай маё-
масцю і прадуктамі, разбурылі
шляхі, падарвалі дзве вадакачкі
і воданапорную вежу.
Масавыя аперацыі па разбу-
рэнню чыгуначнага палатна мелі
месца на тэрыторыі многіх раё-
наў. Удзел у іх разам з парты-
занамі прымалі і мясцовыя жы-
хары, якія складалі скрытыя
партызанскія рэзервы. Так, бры-
гада С. М. Кароткіна пры ўдзеле
250 мясцовых жыхароў 29 жніў-
ня 1942 г. разбурыла чыгуначнае
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
289
палатно на ўчастку Сіроціна —
Язвіна. За ноч было разабрана
некалькі кіламетраў чыгункі,
зроблены перакопы насыпу, спі-
лены тэлефонна-тэлеграфныя
слупы, У выніку чыгунка По-
лацк — Віцебск не дзейнічала
шэсць сутак. Такія ж аперацыі
праводзіліся і іншымі брыгадамі.
Рост партызанскага руху вы-
клікаў хвалю карных варожых
экспедыцый. За май — лістапад
1942 г. фашысты правялі болып
40 карных аперацый у розных
раёнах Беларусі. У ходзе іх
ворагу часам удавалася на нека-
торы час адцясніць патрыётаў
з раёнаў іх пастаяннай дысла-
кацыі, але ліквідаваць партызан-
скі рух ён не здолеў. Па меры
таго як нарошчвала ўдары Чыр-
воная Армія, рос і мацнеў пар-
тызанскі рух, шырылася супра-
ціўленне населыгіцтва эканаміч-
ным, ваенным і палітычным ме-
рапрыемствам захопнікаў.
Пасля паспяховага заканчэн-
ня Сталінградскай бітвы, іншых
франтавых аперацый 1943 г., у
першую чаргу бітвы пад Кур-
скам, . партызанскія сілы сталі
множыцца яшчэ хутчэй. Толькі
ў Мінскай вобласці за 1943 год
у партызанскія атрады ўступіла
звыш 22 тыс. чалавек. Харак-
тэрна, што партызанскі рух рос
не толькі ва ўсходніх і цэнтраль-
ных, але і ў заходніх абласцях
Беларусі. Гэтаму садзейнічала
перадыслакацыя шэрагу парты-
занскіх злучэнняў з усходніх
у заходнія вобласці, а таксама
іх перамяшчэнне ў межах асоб-
ных абласцей. Да зімы 1943/44 г.
баявымі рэйдамі на захад былі
перакінуты 12 брыгад і 14 асоб-
ных атрадаў, агульнай колькас-
Ю Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
цю каля 7 тысяч чалавек. У вы-
ніку гэтай акцыі колькасць пар-
тызанскіх сіл у заходніх аблас-
цях павялічылася да 37 тыс.
чалавек, а колькасць атрадаў
узрасла з 60 да 282. Разам з
мясцовымі партызанамі яны
ўтварылі амаль суцэльны парты-
занскі фронт.
У выніку дзейнасці падполь-
ных партыйных камітэтаў і пад
уплывам перамог Чырвонай Ар-
міі ў рады партызан Беларусі
на працягу 1943 года ўстушла
больш за 96 тыс. чалавек, асабо-
вы склад партызанскай арміі
вырас з 56 724 да 153 488 бай-
цоў, г. зн. у 2,7 раза12. У гэтым
жа годзе з розных варожых фар-
міраванняў у партызанскія атра-
ды ўлілося каля 12 тысяч ча-
лавек.
Важнае значэнне для развіцця
партызанскага руху мела матэ-
рыяльна-тэхнічная дапамога Вя-
лікай зямлі. Толькі ў 1943 г.
авіяцыяй партызанам Беларусі
было дастаўлена 20,5 тыс. вінто-
вак, болып 11 тыс. аўтаматаў,
973 ПТР, 1235 кулямётаў і міна-
мётаў, звыш 2,6 тыс. пісталетаў,
43 038 тыс. патронаў, звыш
120 тыс. ручных гранат, 390,5 то-
ны толу, 97,8 тыс. дыверсійных
мін. Але асноўнымі крыніцамі
ўзбраення ўсё ж заставаліся
мясцовыя рэсурсы. Таму ў
1943 г. не было, бадай, буйнога
партызанскага атрада ці брыга-
ды, якія б не мелі сваёй майстэр-
ні па вырабу і рамонту зброі,
вытворчасці мін, гранат і г. д.
Паказчыкам узросшага май-
стэрства партызан і іх штабоў
з’яўлялася правядзенне ў адзін
і той жа тэрмін у межах усёй
акупаванай тэрыторыі Беларусі
290
Нарысы гісторыі Беларусі
Партызаны брыгады № 161 імя Катоўскага Мінскай вобласці. 1943 г.
буйнамаштабных аперацый, якія
ўвайшлі ў гісторыю пад назвай
«Рэйкавая вайна». У іх удзель-
нічалі фактычна ўсе партызан-
скія злучэнні рэспублікі. На
Беларусі ў 1943—1944 гг. апера-
цыя «Рэйкавая вайна» ажыц-
цяўлялася ў тры этапы. Яна
ставіла мэтай зрыў ваенных пе-
равозак праціўніка і максімаль-
нае садзейнічанне наступленню
Чырвонай Арміі. Першы этап
пачаўся ў ноч з 3 на 4 жніўня
1943 г. і працягваўся да сярэ-
дзіны верасня 1943 г., другі —
з 19 верасня 1943 г. да пачатку
лістапада 1943 г. (ён атрымаў
назву «Канцэрт»), Трэці этап
пачаўся ў ноч 20 чэрвеня 1944 г.
За час 1-га і 2-га этапаў «рэй-
кавай вайны» партызаны ўза-
рвалі звыш 200 тыс. рэек. Былі
разбураны чыгуначныя лініі Цім-
кавічы — Асіповічьц Бабруйск —
Старушкі, Жлобін — Калінкаві-
чы. На многіх чыгуначных ма-
гістралях рух быў перапынены
ад 4 да 15 сутак, а ўчасткі
Магілёў — Крычаў, Полацк —
Дзвінск, Магілёў — Жлобін, Ба-
ранавічы — Лунінец былі выве-
дзены са строю на яшчэ болыпы
тэрмін. Адначасова партызаны
пускалі пад адхон эшалоны,
узрывалі масты, вадакачкі, чыгу-
начныя станцыі. Яскравым па-
казчыкам баявых поспехаў пар-
тызан у 1943 г. з’яўляецца тое,
што пад іх кантролем знаходзі-
лася 60 % акупаванай тэрыто-
рыі, значная частка якой была
цалкам вызвалена ад захопні-
каў. Сур’ёзна занепакоеныя та-
кім становішчам, фашысты на
працягу 1943 г. правялі звыш
60 буйных карных аперацый
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
291
Знакі адрознення, якія абавязаны былі насіць савецкія людзі, вывезеныя на
прымусовую працу ў Германію (беларусы, украінцы, рускія).
супраць партызан і насельніцтва.
У шматдзённых баях апрача
ахоўных і паліцэйскіх сіл пры-
малі таксама ўдзел многія ты-
сячы кадравых салдат і афіцэ-
раў вермахта. На іх узбраенні
былі танкі, артылерыя, сама-
лёты.
У час правядзення карных
аперацый вораг лютаваў не толь-
кі супраць партызан, але масава
знішчаў цывільнае насельніцтва,
не шкадуючы нават старых,
дзяцей і жанчын. Усяго за гады
акупацыі Беларусі захопнікі пра-
вялі звыш 140 карных аперацый.
У іх удзельнічалі 5 ахоўных,
1 пяхотная, 1 спецыяльнага
прызначэння, 1 матарызаваная
СС, 2 вучэбна-палявыя дывізіі,
а таксама часці 3-яй танкавай,
2, 3 і 4-ай палявых армій вер-
махта, шматлікія паліцэйска-вы-
Шукальныя сілы і падраздзялен-
ні войск сатэлітаў. Мэтай гэтых
экспедыцый, безумоўна, было не
толькі жаданне праціўніка рас-
пРавіцца з партызанамі, але і
больш важкі намер — выканаць
Г1тлераўскія планы па рэзкаму
скарачэнню людскога патэнцыя-
ЛУ Беларусі (на 75 %).
Гэты жудасны план захопнікі
старанна і метадычна выконвалі
на працягу ўсіх трох гадоў свай-
го панавання на беларускай зям-
лі. Яны не цураліся таго, каб
барацьбу партызан і падполь-
шчыкаў выкарыстаць у якасці
падставы для рэалізацыі сваёй
мэты, аб чым адкрыта заяўляла
кіраўніцтва гітлераўскага рэйха.
Таму і гінулі ў полымі бела-
рускія гарады і вёскі. Усяму
свету вядома, што трагічны лёс
Хатыні раздзялілі 627 вёсак рэс-
публікі, 186 з якіх і па сённяшні
дзень не здолелі паўстаць з руін
і попелу, паколькі былі знішчаны
разам з іх жыхарамі.
Можна з упэўненасцю сцвяр-
джаць, што каб не шырокае
народнае супраціўленне, то вы-
нікі злачынстваў ворага былі б
куды болып значнымі і жудас-
нымі. У гады акупацыі парты-
заны вызвалілі і кантралявалі
большую частку тэрыторыі Бела-
русі, знішчылі і паранілі звыш
500 тыс. варожых салдат, афі-
цэраў і іх памагатых. Сваёй важ-
нейшай мэтай яны лічылі выра-
таванне мірнага насельніцтва,
абарону населеных пунктаў, за-
292
Нарысы гісторыі Беларусі
хаванне маёмасці.
Падпольная барацьба. Адна-
часова з узброенай партызан-
скай барацьбой разгортвалася
падпольная антыфашысцкая
дзейнасць у гарадах і іншых
населеных пунктах. Патрыёты,
якія там засталіся, нягледзячы
на тэрор, не скарыліся ворагу.
Яны сабаціравалі гаспадарча-
эканамічныя, палітычныя і ваен-
ныя мерапрыемствы захопнікаў,
здзяйснялі шматлікія дыверсіі.
Гэтая барацьба з ворагам абу-
моўлівалася і тым, што па пры-
чыне розных акалічнасцей не ўсе
жадаючыя процідзейнічаць агрэ-
сару маглі пакінуць сваё жыллё
і пайсці ў лясы, каб уключыцца
ў партызанскія сілы. Адначасова
яны ўсведамлялі ролю палітыч-
нага і сацыяльна-эканамічнага
фактару ў распачатай вайне:
гарады і населеныя пункты —
гэта варожыя гарнізоны, пушча-
ныя ў ход акупантамі, уцалелыя
прадпрыемствы, чыгуначныя
вузлы, гаспадарчыя ўстановы,
фашысцкая адміністрацыя і г. д.
Да таго ж партыйна-савецкія
ўлады напярэдадні акупацыі
Беларусі паклапаціліся аб тым,
каб пакінуць заканспіраваныя
групы, арганізаваць яўкі, распра-
цаваць розныя віды сувязі. Ме-
навіта на гэта арыентавала ды-
рэктыва ЦК КП(б)Б ад 30 чэр-
веня 1941 г. аб пераходзе на
падпольную работу партаргані-
зацый раёнаў, занятых ворагам.
Звярталася ўвага на тое, што
партызанская барацьба павінна
знаходзіцца ў полі зроку і весці-
ся пад непасрэдным кіраўніцт-
вам заканспіраваных падполь-
ных партыйных структур13.
Мясцовыя парторганы ў сці-
слыя тэрміны правялі работу па
ўтварэнню на тэрыторыі Бела-
русі партыйна-камсамольскага
падполля. Да поўнай акупацыі
рэспублікі ў 89 раёнах Мінскай,
Віцебскай, Магілёўскай, Гомель-
скай, Палескай і Пінскай аблас-
цей былі арганізацыйна аформ-
лены раённыя падпольныя парт-
органы (райкомы, тронкі) на
чале з сакратарамі або членамі
былых парторганаў.
У чатырох абласцях — Го-
мельскай, Магілёўскай, Мінскай
і Пінскай — заставаліся аблас-
ныя парторганы. Толькі для
арганізацыйна-кіруючай дзей-
насці ў тыле ворага было пакі-
нута звыш 1200 камуністаў,
у тым ліку 8 сакратароў абко-
маў і 120 сакратароў гаркомаў
і райкомаў партыі. Усяго ж для
нелегальнан работы ў Беларусі
заставалася звыш 8500 камуні-
стаў. Кіраўніцтва камсамола
рэспублікі на акупаванай тэры-
торыі пакінула 73 кіруючых
работнікаў, больш за 1400 ячэек,
у якіх у агульнай колькасці на-
лічвалася звыш 5 тыс. чалавек.
Па задумцы партыйнага і кам-
самольскага кіраўніцтва, пакіну-
тыя ў тыле ворага камуністы
і камсамольцы павінны былі
з’явіцца тым палітычным ядром,
вакол якога належала згуртавац-
ца ўсім свядомым і патрыятыч-
на натхнёным сілам, каб ства-
рыць невыносныя для акупантаў
умовы, паўсюдна распальваць
агонь народнай барацьбы су-
праць прышэльцаў і іх памага-
тых. Трэба зазначыць, што з
пастаўленан мэтан пакінутыя на
акупаванай тэрыторьгі партый-
ныя і камсамольскія работнікі,
радавыя камуністы і камсамоль-
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
293
цы справіліся даволі паспяхова,
аб чым сведчаць размах, глы-
біня і агульныя вынікі супра-
ціўлення захопнікам.
Як і партызанскія фарміра-
ванні, папярэдне створанае і
самастойна ўзнікшае падполле
адразу ж прыступіла да дывер-
сійна-баявой і палітычнай дзей-
насці. У Мінску ўжо ў другой
палове 1941 г. падпольшчыкі
ўзрывалі склады са зброяй і ва-
еннай маёмасцю, цэхі і майстэр-
ні па рймонту баявой тэхнікі,
вырабу харчавання, знішчалі
варожых чыноўнікаў, салдат
і афіцэраў. У снежні 1941 г.,
у час напружаных баёў пад
Масквой, яны ажыццявілі паспя-
ховую дыверсію на чыгуначным
вузле: вынікам яе з’явілася тое,
што замест 90—100 эшалонаў
у суткі адсюль на фронт адпраў-
лялася толькі 5—6.
Акупацыйная адміністрацыя ў
Мінску атрымлівала звесткі аб
актыўнай дыверсійна-баявой
дзейнасці падпольшчыкаў Брэ-
ста, Гродна, Мазыра, Віцебска,
іншых гарадоў Беларусі. За ве-
расень — кастрычнік у Бела-
стоку было спалена тры вайско-
выя склады, у Брэсце — адзін
харчовы, у Вілейцы — склад са
зброяй і боепрыпасамі. У пачат-
ку лістапада гомельскія падполь-
шчыкі на чале з Ц. С. Бара-
дзіным, Р. I. Цімафеенка і
I. Б. Шылавым схавалі ў рэс-
таране скрынку з узрыўчаткай
і мінай з часавай наводкай. Калі
там сабраліся нямецкія афіцэры,
каб ушанаваць поспехі войск
вермахта пад Масквой, грымнуў
магутны выбух, які знішчыў
дзесяткі афіцэраў і аднаго гене-
рала.
На Аршанскім чыгуначным
вузле эфектыўна дзейнічала гру-
па К. С. Заслонава. У снежні
1941 г. брыкетна-вугальнымі
мінамі яна вывела са строю не-
калькі дзесяткаў паравозаў:
частка з іх была ўзарвана і за-
марожана на станцыі, іншыя
ўзарваліся на шляху да фронту.
Скардзячыся з гэтага выпадку,
аршанская група бяспекі і СД
паведамляла свайму кіраўніцтву:
«Дыверсіі на чыгуначнай лініі
Мінск — Орша сталі такімі час-
тымі, што кожную з іх паасобку
не апішаш. Не праходзіць нівод-
нага дня, каб не было здзейснена
адной альбо некалькіх дывер-
• V 14
сш» .
Небяспечную для свайго жыц-
ця дзейнасць у акупаваным Ма-
гілёве праводзіла група медыкаў-
падполыпчыкаў. У яе склад ува-
ходзілі ўрачы У. П. Кузняцоў,
А. I. Паршын, Ф. I. Пашанін
(усе загінулі), сярэдні і малод-
шы медперсанал. Знішчыўшы
сапраўдныя медыцынскія карткі
і сфабрыкаваўшы новыя, яны
здолелі паспяхова адоравіць за
горад сотні стаўшых на ногі
байцоў і камандзіраў Чырвонай
Арміі, а таксама цывільных асоб.
Апрача дыверсій і баявой
дзейнасці (знішчэнне жывой сі-
лы і баявой тэхнікі ворага)
падпольшчыкі ўжо ў першыя
месяцы акупацыі сабаціравалі
розныя мерапрыемствы захопні-
каў. Метады іх дзейнасці былі
самымі рознымі: утойванне сваіх
прафесій, псаванне абсталяван-
ня і інструменту, нясвоечасовы
выхад на працу, хаванне сабра-
нага ўраджаю, сельскагаспадар-
чага інвентару і г. д. Акты саба-
тажу наносілі значныя страты
294
Нарысы гісторыі Бемрусі
ворагу, што аслабляла яго сілу,
аблягчала становішча Чырвонай
Арміі.
Пасля перамогі ў Маскоўскай
бітве падпольная барацьба ў
гарадах і населеных пунктах
Беларусі шырылася і паглыбля-
лася. Відавочную ролю ў гэтым
адыграў той фактар, што была
праведзена работа па ўстанаў-
ленню сувязі кіраўніцтва пад-
полля з Вялікай зямлёй, адкуль
праз аэрадромы партызанскіх
фарміраванняў падпольшчыкам
паступалі не толькі неабходныя
звесткі, але і значная дапамога
зброяй, мінна-ўзрыўной тахні-
кай, медыкаментамі. Умацава-
лася сувязь падполля з насель-
ніцтвам, партызанскімі атрадамі
і групамі. Усё гэта разам самым
станоўчым чынам адбілася на
дзейнасці падполля.
Мінскія падполыпчыкі ў
1942 г. сваю ўвагу засяродзілі
на масава-агітацыйнай рабоце
сярод жыхароў горада, сістэма-
тычных дыверсіях на розных
аб’ектах, зборы для партызан
разведвальных звестак, вызва-
ленні ваеннапалонных і патаем-
най адпраўцы іх у лес да пар-
тызан. Не абышлося і без цяжкіх
страт. У сакавіку — красавіку
1942 г. гітлераўцам удалося на-
несці сур’ёзны ўдар па мінскім
падполлі, калі за турэмныя кра-
ты трапіла больш за 400 чалавек,
у тым ліку члены падпольнага
ГК КП(б)Б С. I. Заяц (Зайцаў),
I. П. Казінец, Г. М. Сямёнаў.
7 мая гэтага ж года яны, у ліку
28 іншых патрыётаў, былі паве-
шаны. У гэты ж дзень быў рас-
страляны яшчэ 251 чалавек.
Нягледзячы на цяжкія страты,
мінскае падполле знайшло ў ся-
бе сілы не толькі выстаяць, але
і зноў узняцца на барацьбу.
Члены гаркома і актывісты, што
пазбеглі арышту, у маі 1942 г.
правялі нараду, дзе прааналіза-
валі прычыны правалу, абагуль-
нілі дзесяцімесячны вопыт ба-
рацьбы, вызначылі меры па
далейшаму разгортванню пад-
полля. У гаркоме былі створаны
аддзелы: разведкі, агітацыі і
прапаганды, ваенны, арганізацыі
дыверсій, сфарміраваны пяць
падпольных райкомаў партыі,
шэраг падпольных партыйных
і камсамольскіх арганізацый на
прадпрыемствах і ва ўстанрвах.
Падпольшчыкі выпускалі газету
«Звязда», лістоўкі, мелі сувязь
з падполлем Асіповічаў, Оршы,
Бабруйска, Дзяржынска, Узды,
Калодзішчаў, Смалявічаў, іншых
гарадоў і населеных месц Бела-
русі.
Але ў верасні — кастрычніку
1942 г. на мінскае падполле
акупанты абрушылі новы ўдар.
У ноч на 26 верасня пачаліся
арышты яго ўдзельнікаў. У за-
сценкі СД былі кінуты сотні
змагароў. Болыпасць арыштава-
ных загінула ў «душагубках»,
на шыбеніцах, была расстраляна
ці закатавана ў лагерах смерці.
Сярод іх — сакратар падполь-
нага гаркома I. К. Кавалёў, чле-
ны камітэта Дз. А. Караткевіч,
В. К. Нікіфараў, К. I, Хмялеўскі,
сакратары райкомаў Н. Я. Ге-
расіменка (з сям’ёй), М. К. Кар-
жанеўскі, I. I. Матусевіч,
М. А. Шугаеў, кіраўнікі падполь-
ных арганізацый і груп, актыў-
ныя падполыпчыкі Л. Я. Адзін-
цоў, М. А. Багданаў, Е. М. Ба-
ранаў і іншыя.
Удар, нанесены акупантамі
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
295
мінскаму падполлю восенню
1942 г., быў вельмі цяжкім,
але і ён не прымусіў патрыё-
таў скарыцца. Сведчаннем таму
былі расклееныя 21 кастрычніка
1942 г. больш чым у 300 месцах
горада лістоўкі з заклікам яшчэ
мацней біць акуцантаў. Не маю-
чы магчымасці знішчыць пад-
полле шляхам жудаснага тэрору,
гітлераўскія спецслужбы выка-
рыстоўвалі розныя сродкі, каб
падарваць яго. 3 гэтай мэтай
была распрацавана версія па
дыскрэдытацыі кіраўніцтва ГК
КП(б)Б, у першую чаргу яго
сакратара I. К. Кавалёва. На
жаль, гэтай фальшыўцы гітле-
раўскіх спецслужб паверылі ў
ЦК КП(б)Б, і на доўгія гады
над мінскім падполлем навісла
чорная хмара недаверу, якая
была развеяна толькі нядаўна15.
Мінскае падполле і пасля дру-
гога правалу працягвала сваю
дзейнасць. Цесную сувязь з ім
мелі шэраг партызанскіх брыгад.
У горадзе практычна не было ні-
воднага прадпрыемства ці ўста-
новы, дзе б ні дзейнічалі патрыё-
ты. Дзесяткі дыверсійных груп
былі створаны на Мінскім
чыгуначным вузле. У другой
палове 1943 г. тут было праве-
дзена больш за 50 дыверсій. Па
ўдакладненых даных, у складзё
мінскага падполля самааддана
змагалася звыш 9 тыс. чалавек,
прадстаўнікоў 25 нацыяналь-
насцей былога СССР, болып
тысячы камуністаў і звыш
2 тысяч камсамольцаў, антыфа-
шьісты замежных краін. За час
акУпацыі ў Мінску было пра-
ведзена звыш 1500 дыверсій.
Тут нашлі сваю пагібель многія
’мсокапастаўленыя асобы, у тым
ліку генеральны камісар Бела-
русі В. Кубэ.
У Віцебску ў 1941 —1942 гг.
дзейнічала 56 падпольных груп.
Адной з іх з кастрычніка 1942 г.
кІравала В. 3. Харужая, якая
была накіравана сюды Беларус-
кім штабам партызанскага руху.
13 лістапада 1942 г. фашысты
схапілі і пасля доўгіх допытаў
закатавалі яе, а таксама
С. С. Панкову, Е. С. Суранаву,
К. Д. Балдачову, сям’ю Вера-
б’ёвых. Пасмяротна В. 3. Хару-
жай прысвоена званне Героя
Савецкага Саюза.
Шырокі размах набыў пад-
польны рух у Асіповічах, Бары-
саве, Бабруйску, Оршы, Жло-
біне, Петрыкаве, Полацку, Бра-
гіне, Добрушы, Калінкавічах,
Мазыры, іншых населеных пунк-
тах. Асабліва актыўна дзейнічалі
падпольшчыкі на чыгуначным
транспарце. На тэрыторыі Бела-
русі фактычна не было ніводнай
колькі-небудзь значнай станцыі,
дзе б ні змагаліся патрыёты.
Шырокую вядомасць набылі
баявыя подзвігі обальскіх пад-
полыпчыкаў. Падпольная кам-
самольская арганізацыя «Юныя
мсціўцы» на чыгуначнай станцыі
Обаль Віцебскай вобласці была
створана вясной 1942 г. Былая
работніца віцебскай фабрыкі
«Сцяг індустрыялізацыі» кам-
самолка Ефрасіння Зянькова
ўзначальвала гэту арганізацыю.
У склад яе ўваходзіла каля
40 чалавек. Усяго маладыя
падпольшчыкі зрабілі 21 дывер-
сію: спалілі льнозавод, пілараму,
электрастанцыю, некалькі ма-
стоў, здабывалі і перадавалі
партызанам зброю, медыкамен-
ты, карысныя разведданыя, рас-
296
Нарысы гісторыі Беларусі
паўсюджвалі лістоўкі, зводкі
Саўінфармбюро і інш. Варожыя
разведслужбы вышуквалі пат-
рыётаў. Былі арыштаваны і зака-
таваны да смерці Н. А. Азоліна,
М. П. Аляксеева, Н. М. Давыда-
ва, У. I. і Я. Я. Езавітавы, маці
Ефрасінні Зяньковай — Марфа
Аляксандраўна, 3. М. Партнова,
Ф. Ф. Слышанкова і іншыя. Пас-
ля вайны Ефрасінні Зяньковай
і Зінаідзе Партновай прысвоена
званне Героя Савецкага Саюза.
У заходніх абласцях Беларусі
таксама дзейнічалі антыфа-
шысцкія арганізацыі, што ства-
раліся па ініцыятыве камуні-
стаў, былых актывістаў КПЗБ,
камсамольцаў, іншых патрыётаў.
У маі 1942 г. на базе антыфа-
шысцкіх груп Васілішкаўскага,
Шчучынскага, Радунскага, Скі-
дальскага раёнаў быў створаны
«Акруговы беларускі антыфа-
шысцкі камітэт Баранавіцкай
вобласці». Арганізатарам камі-
тэта з’яўляліся Г. М. Картухін,
А. I. Іваноў, А. Ф. Манковіч і
Б. I. Гардзейчык. Камітэт пра-
вёў значную работу па стварэн-
ню новых і актывізацыі дзейнас-
ці існуючых груп і арганізацый.
Восенню 1942 г. пад кіраўніцт-
вам гэтага камітэта барацьбу
з акупантамі вялі болып за 260
падпольшчыкаў.
Важная роля ў разгортванні
антыфашысцкага руху ў Брэсц-
кай вобласці належала створа-
наму ў маі 1942 г. па ініцыятыве
былых членаў КПЗБ I. П. Урба-
новіча, М. Е. Крыштафовіча,
I. I. Жыжкі «Камітэту барацьбы
з нямецкімі акупантамі». Камі-
тэт не абмяжоўваў сваю дзей-
насць толькі раёнамі Брэсцкай
вобласці, а распаўсюджваў уп-
лыў на шэраг раёнаў Барана-
віцкай і Беластоцкай абласцей.
У Гомелі актыўную барацьбу
з ворагам вялі падпольныя групы
на чыгуначным вузле, паравоза-
вагонарамонтным заводзе, леса-
камбінаце, гарадской электра-
станцыі, іншых прадпрыемствах
горада — усяго больш за 400 ча-
лавек. Іх дзейнасцю кіраваў апе-
ратыўны цэнтр у складзе
Ц. С. Барадзіна, I. Б. Шылава,
Р. I. Цімафеенкі. 8 мая 1942 г.
у час падрыхтоўкі падрыву га-
радской электрастанцыі Ц. С. Ба-
радзін, I. Б. Шылаў, дзесяткі
іншых актыўных падпольшчы-
каў былі схоплены разведваль-
на-карнай службай ворага. Усе
яны загінулі ў фашысцкіх за-
сценках.
Ні на адзін дзень не спыня-
лася антыфашысцкая барацьба
ў акупаваным Магілёве. Вясною
1942 г. каля 40 груп (больш за
400 чалавек) аб’ядналіся ў пад-
польную арганізацыю «Камітэт
садзейнічання Чырвонай Арміі»,
якую ўзначальваў мясцовы на-
стаўнік К. Ю. Мэтэ. Камітэт
каардынаваў дзейнасць групы
чыгуначнікаў, настаўнікаў, рабо-
чых хлебазавода, аўтарамонтна-
га завода, фабрыкі штучнага
шоўку, работнікаў абласной
бальніцы, былых ваеннаслуж-
боўцаў і інціых. Дзякуючы піль-
насці, надзейнай канспірацыі
і ўдалай структуры арганізацыі
магілёўскаму падполлю доўгі
час удавалася пазбягаць маса-
вых правалаў і арыштаў.
Смела і рашуча дзейнічалі
падполыпчыкі на чыгуначным
вузле Асіповічаў. У ноч на
30 ліпеня 1943 г. яны здзейснілі
адну з самых буйных дыверсій
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
297
другой сусветнай вайны. Адзін
з кіраўнікоў падполля камсамо-
лец Фёдар Крыловіч, працуючы
на чыгуначнай станцыі ў начную
змену, падлажыў дзве магнітныя
міны пад эшалон з гаручым,
які павінен быў адысці ў бок
Гомеля. Але здарылася нечака-
нае. Партызаны пашкодзілі чы-
гунку, і эшалон быў пераведзены
ў т. зв. Магілёўскі парк, дзе ў
гэты час знаходзілася яшчэ тры
эшалоны з вогненебяспечнымі
грузамі. Праз некаторы час
раздаліся выбухі: гіганцкі вог-
ненны слуп падняўся над стан-
цыяй. Патушыць пажар гітле-
раўцы своечасова не змаглі. Па-
жар перакінуўся на іншыя эша-
лоны, нагружаныя ваеннай тэх-
нікай, боепрыпасамі і авіябом-
бамі. Амаль 10 гадзін не маглі
ліквідаваць пажар, які суправа-
джаўся выбухамі авіябомб, сна-
радаў і мін. У выніку аперацыі
былі поўнасцю знішчаны 4 эша-
лоны, у тым ліку адзін з танкамі
«тыгр», 31 цыстэрна з гаручым,
63 вагоны са снарадамі, авія-
бомбамі, мінамі. «Буйнога поспе-
ху дабіліся партызаны таксама
ў ліпені 1943 г., калі імі на стан-
цыі Асіповічы,— пісаў пасля
вайны былы афіцэр генераль-
нага штаба сухапутных сіл Гер-
маніі Эйке Міддэльдорф,— быў
знішчаны эшалон з гаруча-зма-
зачнымі матэрыяламі, два эша-
лоны з боепрыпасамі і надзвы-
чай каштоўны эшалон з танкамі
«тыгр»16.
Аналіз такой гістарычнай з’я-
вы перыяду Вялікай Айчыннай
вайны, як дзейнасць антыфа-
ВДысцкага падполля на часова
акупаванай немцамі тэрыторыі
Беларусі, сведчыць, што падпол-
ле з пачатку і да канца свайго
існавання (а праз яго за гады
вайны прайшло звыш 70 тыс.
чалавек) было цесна звязана з
народнымі масамі, абапіралася
на іх пастаянную падтрымку і
канкрэтную дапамогу. У яго
ўзнікненні і дзейнасці вялікую
ролю адыгралі камуністы, што
знаходзіліся ў варожым тыле
і карысталіся даверам мясцова-
га насельніцтва. Сведчаннем гэ-
тага з’яўляецца і той факт, што
за тры гады варожай акупацыі
ў партыю непасрэдна на акупа-
ванай тэрыторыі Беларусі ўсту-
піла звыш 12,5 тыс. патрыётаў.
Прыналежнасць да партыі каму-
ністаў у той час абяцала, як
вядома, толькі адны «прыві-
леі» — быць у першых шэрагах
барацьбітоў альбо быць расстра-
ляным, закатаваным, хто трап-
ляў у рукі фашыстаў. Дзесяткі
тысяч з іх аддалі сваё жыццё
ў імя свабоды.
Палітычныя, эканамічныя і ва-
енныя захады акупантау. Палі-
тыка генацыду. Правал гітле-
раўскага плана «бліцкрыга», вы-
мушаны пераход да вядзення
зацяжной вайны паглыбляў ва-
енна-палітычны і эканамічны
крызіс Германіі, патрабаваў ад
фашысцкага кіраўніцтва ўнясен-
ня пэўных карэктыў у планы
выкарыстання патэнцыялу за-
хопленых тэрыторый, у тым ліку
Беларусі. У першую чаргу было
вырашана адмовіцца ад прыня-
тых летам 1941 г. мер па част-
ковай гаспадарчай дэмабілізацыі
і накіраваць прамысловасць Гер-
маніі і захопленых ёю тэрыто-
рый на хуткае нарошчванне
вытворчасці ўзбраенняў. Вялікая
ўвага пры гэтым надавалася вы-
298	Нарысы гісторыі Беларусі
карыстанню матэрыяльных і
людскіх рэсурсаў акупаваных тэ-
рыторый. Актывізацыя дзейнас-
ці партызан прымушала фашы-
стаў узмацняць ахову камуні-
кацый і ваенных аб’ектаў, на
што патрабавалася вялікая коль-
касць людзей.
У сувязі з гэтым у кіруючых
колах Германіі, асабліва сярод
ваенных, усё болып расло пера-
кананне аб неабходнасці адмо-
вы ад першапачатковых адносін
да мясцовага насельніцтва з
пазіцый грубай сілы, неабход-
насці вядзення вайны пад палі-
тычнымі лозунгамі, стварэння
з ліку ваеннапалонных і мясцо-
вага насельніцтва дапаможных
вайсковых фарміраванняў. 3 за-
явай па гэтаму пытанню высту-
піў камандуючы групай армій
«Цэнтр» фельдмаршал Бок, а
фельдмаршал Браўхіч прызнаў
такое рашэнне як вырашаючае
лёс вайны. 13 снежня 1941 г.
апошні пісаў міністру рэйха
А. Розенбергу, што ваенныя
абставіны патрабуюць схілення
насельніцтва на бок немцаў і
стварэння антыбальшавіцкага
РУхў.
Аднак Гітлер лічыў паражэнне
пад Масквой часовай з’явай і,
разлічваючы на рэванш у летнім
наступленні 1942 г., не прыняў
гэтых прапаноў. 14 снежня
1941 г. ён заявіў Розенбергу,
што не лічыць неабходным за-
клікаць іншыя народы да супра-
цоўніцтва, каб не даваць падстаў
для будучых патрабаванняў.
Тым не менш, як сведчыў
камандуючы войскамі тылу гру-
пы армій «Цэнтр» генерал
Шэнкендорф, пад уздзеяннем
зімовай кампаніі 1941/42 г.
значна пашыралася думка аб
неабходнасці выкарыстання ін-
шых, у тым ліку расійскіх фар-
міраванняў. Спачатку быў да-
дзены дазвол на фарміраванне
казацкіх злучэнняў, а затым
атрымана санкцыя на павелі-
чэнне існуючых невялікіх пад-
раздзяленняў да батальёна. У
кастрычніку 1942 г. пачалося
фарміраванне грузінскіх, армян-
скіх, туркестанскіх і іншых
часцей.
У канцы кастрычніка 1942 г.
міністэрства Розенберга падрых-
тавала нават мемарандум,
дзе сцвярджалася, што мера-
прыемствы, разлічаныя на пры-
хільнасць насельніцтва ўсходніх
тэрыторый у вобласці гіалітыкі
і эканомікі, пацярпелі банкруцт-
ва. Была прапанавана праграма
дзеяння акупацыйнага апарату
ў новых умовах. Галоўныя яе
ідэі заключаліся ў неабходнасці
схаваць сапраўдныя мэты вай-
ны, правесці шэраг палітычных
мерапрыемстваў, якія станоўча
ўздзейнічалі б на паводзіны на-
сельніцтва. Да такіх мер было
аднесена: агульнае паляпшэнне
адносін, прыняцце законаў аб
вяртанні прыватнай уласнасці яе
былым гаспадарам, надзяленне
сялян зямлёй, свабода веравы-
знання, прапанаванне насель-
ніцтву пазітыўнай палітычнай
праграмы.
Гэтае ж пытанне разгляда-
лася ў снежні 1942 г. на палітыч-
най нарадзе ў Розенберга, дзе
прагучала патрабаванне выка-
рыстання мясцовых сіл («Расія
можа быць пераможана толькі
расіянамі»), вызначэння палі-
тычнай мэты супрацоўніцтва.
некаторых уступак насельніцтну
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
299
ў гаспадарчай і культурна-асвет-
ніцкай справе. 15 лютага 1943 г.
міністр прапаганды Гебельс на-
кіраваў свайму ведамству інст-
рукцыю, у якой гаварылася, што
ўсе краіны Еўропы, не выклю-
чаючы ўсходніх, павінны бачыць
у вайне свае інтарэсы, таму
забаранялася надалей гаварыць
і пісаць аб каланізацыі і эксплуа-
тацыі ўсходніх тэрыторый, уся-
ляк прапагандаваць іх будучае
пад нямецкім кіраўніцтвам17.
Палітычным мэтам нямецкіх
захопнікаў адпавядала іх эка-
намічная праграма на часова
акупаванай савецкай, у тым ліку
беларускай, зямлі. Яна право-
дзілася ў адпаведнасці з дырэк-
тывамі па кіраўніцтву эканомі-
кай ва ўсходніх абласцях (т. зв.
«Зялёная папка»). У дырэкты-
вах адзначалася, што зусім не-
дарэчна думка аб тым, быццам
акупаваныя мясцовасці павінны
быць магчыма хутчэй прыве-
дзены ў парадак, а эканоміка
адноўлена. Аднаўленне парадку
павінна праводзіцца толькі ў тых
абласцях, у якіх можна здабыць
значныя рэзервы сельскагаспа-
дарчых прадуктаў і нафты18.
Аднак абставіны прымусілі
акупантаў шукаць розныя шляхі
для болып эфектыўнага рабаван-
ня і эксплуатацыі захопленых
тэрыторый. Спярша было выра-
шана выкарыстаць у гэтых інта-
рэсах існуючую калгасна-саўгас-
ную сістэму, але вельмі хутка
стала зразумелай яе малая эфек-
тыўнасць. 15 лютага 1942 г. быў
выдадзены загад аб знішчэнні
калгаснага ладу і аднаўленні
на акупаванай тэрыторыі пры-
ватнай уласнасці. Гэты загад
шырока рэкламаваўся як «зя-
мельная рэформа». Згодна з ім
устанаўліваліся тры формы зем-
лекарыстання сялян: абшчынная
(былыя калгасы), земляробчыя
карпарацыі і індывідуальныя
гаспадаркі. Па сутнасці, гэта
нічога не мяняла. Былыя калга-
сы абвяшчаліся абшчыннымі
гаспадаркамі, а саўгасы і многія
буйныя калгасы — дзяржаўнымі
маёнткамі. У заходніх абласцях
Беларусі ўзаконьваліся адна-
асобныя гаспадаркі. Ва ўсходніх
абласцях перадача зямлі ў інды-
відуальнае карыстанне практы-
кавалася як мера заахвочвання
памагатых і здраднікаў. У лю-
тым 1943 г. быў выдадзены загад
аб вяртанні нацыяналізаванай
савецкай уладай маёмасці бы-
лым уладальнікам, дазвалялася
прыватнае валоданне кустар-
нымі майстэрнямі, крамамі і інш.
3 чэрвеня 1943 г. выйшла дэк-
ларацыя аб прыватнай уласнасці
сялян, паводле якой селянін
замест «права ўладання» зямель-
ным надзелам атрымліваў права
ўласнасці на яго. Аднак, як па-
казала практыка, фашысты не
спяшаліся перадаваць зямлю
сялянам. У якасці прылажэння
да «дэкларацыі» на месцы рас-
сылалася распараджэнне аб на-
дзяленні зямлёй толькі пасля
вызначэння заслуг перад улада-
мі19.
Даная дэкларацыя не адыгра-
ла той ролі, якая ёй адводзілася.
Беларускі нарбд у сваёй боль-
шасці не верыў акупантам, спра-
вядліва разумеючы ва ўсіх гэтых
мерапрыемствах карысць для
акупантаў.
Не надта спадзеючыся на свае
прапагандысцкія захады, фа-
шысты паўсюдна ўзмацнялі
300
Нарысы гісторыі Беларусі
жорсткі акупацыйны рэжым.
Пры гэтым шырока выкарыстоў-
валіся метады неабмежаванага
тэрору, фізічнага знішчэння на-
сельніцтва, у першую чаргу
яўрэяў, у адпаведнасці з планам
«Ост». На акупаванай тэрыторыі
Беларусі захопнікі стварылі цэ-
лую сістэму масавага знішчэння
савецкіх людзей у шматлікіх
турмах, канцэнтрацыйных лаге-
рах і лагерах смерці.
Акрамя лагера смерці каля
вёскі М. Трасцянец, дзе сустрэлі
свой апошні час сотні тысяч
жыхароў Беларусі і іншых месц
(у тым ліку з Цэнтральнай і За-
ходняй Еўропы), з другога боку
Мінска, у Масюкоўшчыне, гіт-
лераўцы знішчылі 80 тыс. чала-
век, у раёне Полацка — 150 тыс.,
Гомелі — каля 100 тыс., Віцеб-
ску — болып за 90 тыс., Пін-
ску — 59 тыс., Бабруйску —
больш як 44 тыс., Магілёве —
40 тыс., ля Броннай Гары
Брэсцкай вобласці — 50 тыс.,
Маладзечна — больш як 33 тыс.,
Баранавічах — 31 тыс., Брэс-
це — 27 тыс. чалавек і так далей.
Масавае знішчэнне мірнага
насельніцтва практыкавалася
акупантамі з першых дзён вай-
ны. Асабліва шырока яно вялося
ў час карных экспедыцый, калі
разам з людзьмі знішчаліся
цэлыя вёскі. 3 набліжэннем лініі
фронту да Беларусі гітлераўскае
камандаванне імкнулася пра-
весці ў жыццё тактыку «выпа-
ленай зямлі», але актыўныя
дзеянні партызан перашкодзілі
гэтаму.
Калабаранты. Беларуская на-
родная самапомач. Беларуская
самаахова. Падчас вайны аку-
панты рабілі захады, каб аба-
перціся на пэўныя колы насель-
ніцтва ці існуючыя дзяржаўныя
і іншыя структуры. У розных
краінах некаторыя партыі, рухі,
гаспадарчыя кругі, сродкі прапа-
ганды супрацоўнічалі з гітле-
раўцамі. Гэтая з’ява ў 1953 г.
атрымала назву «калабарацыя».
Даны тэрмін характарызаваў
рух той часткі французаў, якія
падчас акупацыі хацелі праца-
ваць над адраджэннем Францыі
пры супрацоўніцтве з немцамі.
У заходняй літаратуры вызна-
чаецца калабарацыя палітычная,
ідэалагічная, ваенная. Савецкі
ваенна-гістарычны слоўнік тлу-
мачыць калабарацыю як здраду
сваёй радзіме і пераход на шлях
супрацоўніцтва з ворагам20.
Нельга лічыць такое вызначэнне
дакладным, яно аднабаковае.
Калабарацыя — з’ява болып
шырокая.
У калабарацыі на Беларусі
выразна бачны тры састаўляю-
чыя:
1.	Беларускія сілы, якія былі
ў апазіцыі да балыпавізму (да
1939 года пражывалі ў Заходняй
Беларусі, Полыпчы, Германіі,
Чэхаславакіі і г. д.). У свой час
яны зрабілі стаўку на гітлераў-
скую Германію, разлічваючы з
яе дапамогай тварыць адра-
джэнне Беларусі. На правым
фланзе гэтых сіл была так зва-
ная Беларуская нацыянал-са-
цыялістычная партыя (беларус-
кія фашысты) на чале з Ф. Акін-
чыцам, якая была створана ў па-
чатку 30-ых гадоў. Партыя мела
свой орган — часопіс «Новы
шлях». Пасля захопу Германіяй
Польшчы, калі стала відавочнай
вайна з СССР, да супрацоў-
ніцтва з немцамі сталі схіляцца
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
301
прадстаўнікі іншых партый і
арганізацый. Прапановы аб су-
працоўніцтве паступілі ад I. Ер-
мачэнкі, В. Захаркі, В. Гадлеў-
скага, Я. Станкевіча і г. д.
2.	Тыя, хто ж.ыў да вайны на
тэрыторыі БССР і хто паверыў
немцам ці іх супольнікам, свя-
дома пайшлі да іх на службу.
3.	Людзі, якія абставінамі ле-
су апынуліся ў сувязі з першай
ці другой групамі або на службе
ў акупантаў і былі пазбаўлены
іншага выбару.
Першая група валодала пэў-
нымі ідэалагічнымі сродкамі
і з’яўлялася своеасаблівым кас-
цяком, вакол якога групаваліся
апошнія. Прадстаўнікі гэтай
групы з дапамогай мясцовых
кадраў выдавалі ў Мінску і ў
іншых гарадах розныя прафа-
шысцкія газеты і часопісы,
супрацоўнічалі з прапагандысц-
кім апаратам генеральнага і
акруговых камісарыятаў. Галоў-
най мэтай іх дзейнасці было
стварэнне з дапамогай захоп-
нікаў «самастойнай Беларусі»
пад эгідай гітлераўскай Г ерманіі.
У кастрычніку 1941 г. была
створана так званая Беларуская
народная самапомач (БНС),
на чале якой стаў кіраўнік праж-
скага філіяла Беларускага ка-
мітэта самапомачы I. Ермачэн-
ка. Рэйхскамісар генеральнай
акругі Беларусі В. Кубэ зацвер-
Дзіў склад кіраўніцтва БНС, а
таксама праграму яе дзейнасці.
Галоўнай мэтай БНС было:
«памагаць пацярпелым белару-
сам ад ваенных дзеянняў, баль-
шавіцкага і польскага праследа-
вання, памагаць адбудаваць
3Руйнаваны чужынцамі бела-
РУскі край...;/1 Пры кіраў-
ніцтве БНС быў створаны
Цэнтральны савет (Цэнтраль)
з 10 чалавек. Членаў савета
прызначаў і звальняў гаўляйтэр
Кубэ. У акругах (гебітскамі-
сарыятах) ствараліся акруговыя
аддзелы БНС, на чале якіх
стаялі асобы, прызначаныя акру-
говымі камісарамі і зацверджа-
ныя Кубэ. Раённыя і валасныя
адцзелы БНС узначальвалі стар-
шыні.
Гітлераўцы цвёрда трымалі ў
сваіх руках кантроль над БНС,
не дазваляючы ёй хаця б якой-
небудзь самастойнасці, штр
было, аднак, н'е даспадобы яе
кіраўнікам, якія марылі пера-
ўтварыць арганізацыю ў орган
беларускага дзяржаўнага кіра-
вання. 3 гэтай мэтай кіраўнікі
БНС настойвалі на стварэнні
беларускіх узброеных ваенных
атрадаў для барацьбы з партыза-
намі і на фронце, арганізацыі
пры акупацыйных органах ад-
дзелаў з ліку беларусаў і г. д.
Аднак нямецкая палітыка, па-
куль захопнікі атрымлівалі пера-
могі над савецкімі войскамі,
не прадугледжвала стварэння
на акупаваных тэрыторыях якіх-
небудзь нацыянальных дзяржаў-
ных мясцовых структур.
I ўсё ж, ідучы насустрач
патрабаванням калабарантаў,
В. Кубэ 29 чэрвеня 1942 г. надаў
Ермачэнку, шэфу БНС, званне
дарадчыка і Мужа даверу бела-
рускага народа, прадстаўніком
якога быццам з’яўлялася БНС.
Адначасова ён абвясціў аб ства-
рэнні беларускага «Вольнага
корпуса самааховы», а таксама
дазволіў стварыць галоўную ра-
ду БНС у складзе 12 чалавек.
Пры ёй утвараліся 13 ведамас-
302
Нарысы гісторыі Беларусі
ных аддзелаў: адміністрацыйны,
палітычны, вайсковы, школьны,
аховы здароўя і інш. з адпавед-
нымі падраздзяленнямі ў акру-
гах. Фактычна быў створаны
апарат, які мог у адпаведны час
пераняць з нямецкіх рук кіраў-
ніцтва краем. Акрамя гэтага,
былі арганізаваны Беларускае
навуковае таварыства, прафсаю-
зы, беларускі судовы апарат.
Асаблівая ўвага надавалася
корпусу Беларускай самааховы
(БСА). Планавалася стварыць
у кожным раёне адзінкі БСА
ад роты да батальёна, усяго
3 дывізіі. Камандуючым БСА
быў прызначаны I. Ермачэнка.
Ён і створаны ім штаб распачалі
кіпучую дзейнасць па стварэнню
БСА, бачачы ў ёй правобраз
будучага беларускага войска.
Былі арганізаваны курсы па
перападрыхтоўцы афіцэраў-бе-
ларусаў, праводзілася актыўная
прапагандысцкая кампанія ў
акругах. Справай БСА заціка-
вілася разведка партызан і поль-
скай Арміі Краёвай, якія рабілі
ўсё магчымае, каб сарваць гэтае
мерапрыемства. Створаныя ў
хуткім часе фарміраванні БСА
падвяргаліся ўзмоцненай ідэала-
гічнай апрацоўцы і ваеннаму
ўздзеянню з боку партызан.
Да таго ж немцы не спяшаліся
ўзбройваць гэтыя фарміраванні,
у выніку яны лёгка разганяліся
партызанамі. Восенню 1942 г.
цікавасць акупантаў да гэтага
мерапрыемства стала слабець.
Замест БСА яны вырашылі ства-
раць беларускія паліцэйскія ба-
тальёны на чале са сваімі прад-
стаўнікамі. Вясной 1943 г. гітле-
раўцы адмовіліся ад беларускай
самааховы.
Актыўныя намаганні калаба-
ранты праводзілі па рабоце ся-
род моладзі Беларусі. 22 чэрвеня
1943 г. В. Кубэ аб’явіў аб дазво-
ле стварыць антысавецкую ма-
ладзёжную арганізацыю па тыпу
гітлерюгенда, якая атрымала
назву «Саюза беларускай мола-
дзі» (СБМ). Уступіць у яго мог
любы беларус ад 10 да 20 гадоў,
які даваў пісьмовыя доказы аб
арыйскім паходжанні і жаданні
служыць фашызму. Мэтай СБМ
было аб’яднанне беларускай
моладзі, выхаванне ў ёй нацыя-
нальнай свядомасці, гатоўнасці
змагацца за Беларусь, якая
будзе «адноўлена» з дапамогай
Германіі. У выніку розных срод-
каў уздзеяння на моладзь, сярод
якіх адной з галоўных была
пагроза вывазу на прымусовую
працу ў Германію і прыняцця
розных рэпрэсіўных мер да
бацькоў, у гэты «саюз» было
залічана некалькі тысяч юнакоў
і дзяўчат, галоўным чынам з
заходніх абласцей Беларусі.
Аднак поспехі Чырвонай Арміі
на франтах вайны, узмацненне
дзейнасці партызан, актыўная
прапагандысцкая работа пад-
польных партыйных і камса-
мольскіх органаў сярод насель-
ніцтва спрыялі таму, што бела-
рускі народ у цэлым адмоўна
ставіўся да ме^агірыемстваў аку-
пантаў і іх памагатых.
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
303
3. Беларусь
у апошні перыяд вайны
Пачатак вызвалення. Пачаты
пад Сталінградам працэс карэн-
нага пералому ў вайне быў кан-
чаткова замацаваны летам
1943 г. у час бітвы на Курскай
дузе, калі немцы страцілі апош-
нюю надзею пераламаць ход
падзей у свой бок. Контрнаступ-
ленне савецкіх войск пад Курс-
кам перарасло ў агульнае стра-
тэгічнае наступленне ад Вялікіх
Лук да Чорнага мора. Быў фар-
сіраваны Днепр, захоплены на
яго правым беразе важныя плац-
дармы. Панесла паражэнне гру-
поўка ворага ў раёне Смален-
ска — Бранска, пачалося вызва-
ленне беларускай зямлі.
22 верасня быў вызвалены
першы раённы цэнтр Беларусі
Камарын, 26 верасня — Хо-
цімск, 28 верасня — Клімавічы,
30 верасня — старажытны бела-
рускі горад Крычаў. Адступаю-
чы, гітлераўцы чапляліся за
кожны рубеж, імкнуліся затры-
маць прасоўванне савецкіх войск
на захад. Улічваючы, што страта
Беларусі адкрые Узброеным
Сілам СССР прамы шляк у Пры-
балтыку, Польшчу, ва Усходнюю
Прусію, вораг трымаў тут вялікія
сілы і старанна ўмацоўваў аба-
рончыя рубяжы. У пачатку каст-
рычніка беларускі' напрамак
прыкрывала да 70 гітлераўскіх
дывізій.
У баях за вызваленне Бела-
русі ўдзельнічала і 1-ая польская
пяхотная дывізія імя Тадэвуша
Касцюшкі пад камандаваннем
палкоўніка 3. Берлінга, сфармі-
раваная на тэрыторыі СССР.
Першае баявое хрышчэнне яна
атрымала 12 кастрычніка 1943 г.
пад мястэчкам Леніна каля Го-
рак. У даным баі зараджалася
савецка-польская садружнасць.
Дзень 12 кастрычніка стаў днём
нараджэння Войска Польскага.
26 лістапада войскі Беларускага
фронту вызвалілІ першы аблас-
ны цэнтр Беларусі горад Гомель,
куды адразу ж пераехалі ЦК
КП (б) Б, урад Беларусі і БШПД.
Зімою 1943/44 г. савецкія
войскі працягвалі наступальныя
аперацыі па вызваленню ўсход-
ніх раёнаў Беларусі. На цэнт-
ральным участку савецка-гер-
манскага фронту галоўныя па-
дзеі разгарнуліся на Віцебскім
і Бабруйскім напрамках. У снеж-
ні 1943 г. была праведзена
наступальная аперацыя войск
правага крыла 1-га Прыбалтый-
скага фронту з мэтай ліквідацыі
Гарадоцкага выступу, які аба-
ранялі войскі 3-яй танкавай
арміі групы армій «Цэнтр».
Войскі Беларускага фронту
з 8 студзеня па 8 сакавіка
1944 г. правялі Калінкавіцка-
Мазырскую аперацыю. У яе пад-
рыхтоўцы і правядзенні прымалі
ўдзел партызаны Гомельскага,
Палескага, Мінскага злучэнняў.
3 іх дапамогай 14 студзеня былі
вызвалены абласны цэнтр Мазыр
і чыгуначны вузел Калінкавічы.
У раёне Азарычаў войскамі Чыр-
вонай Арміі былі выратаваны
вязні 3 канцлагераў, дзе тамі-
ліся і паміралі больш за 33 тыся-
чы савецкіх грамадзян.
Агонія акупацыйнага рэжыму.
304
Нарысы гісторыі Беларусі
Стварэнне БЦР і БКА. Поспехі
савецкіх войск на франтах вай-
ны, масавае супраціўленне на-
сельніцтва ў тыле вымушала
гітлераўскае кіраўніцтва ліха-
манкава шукаць шляхі выйсця
са складанага становішча. Агнём
і мячом, шыбеніцамі і турмамі,
гвалтам і жорсткай эксплуата-
цыяй яны імкнуліся аслабіць
патрыятычнае супраціўленне на-
родаў. Разам з тым гітлераўцы
ўсё часцей пачалі прыбягаць да
розных палітычных манёўраў,
каб увесці ў зман насельніцтва,
замаскіраваць сапраўдныя мэты
сваёй палітыкі.
У сваю чаргу тыя сілы, якія
супрацоўнічалі з акупантамі, усё
болып задумваліся над сваім
будучым лёсам. Усе іх спробы
дабіцца ад фашыстаў дазволу
на стварэнне хаця б бачнасці
існавання інстытутаў дзяржаў-
насці натыкаліся на відавочнае
нежаданне акупацыйных улад,
і асабліва Берліна. Ідучы на-
сустрач гэтым патрабаванням,
генеральны камісар Беларусі
В. Кубэ, з дазволу рэйхсміністра
акупаваных усходніх абласцей
А. Розенберга і генеральнага
камісара рэцхскамісарыята Ост-
лянда Г. Лёзе, 27 чэрвеня 1943 г.
аб’явіў аб стварэнні з прадстаў-
нікоў беларускай грамадскасці
пастаянна дзеючага дарадчага
органа — Беларускага даверана-
га бюро, ці «Рады даверу».
У склад яе ўвайшлі па аднаму
з назначаных акруговымі камі-
сарамі прадстаўнікоў акруг, а
таксама шэсць чалавек ад цэнт-
ра: В. Іваноўскі — бургамістр
Мінска, Ю. Сабалеўскі — ад
«Беларускай самапомачы»,
К. Рабушка — ад «прафсаюзаў»,
М. Ганько, Н. Абрамава — ад
«Саюза беларускай моладзі».
21 верасня 1943 г. у Мінску
падпольшчыкамі быў знішчаны
В. Кубэ. Яго пераемнік на
пасадзе генеральнага камісара
генерал-лейтэнант фон Готберг
пачаў мітусліва шукаць сродкі
для барацьбы з партызанскім
рухам. Перш за ўсё ён меркаваў
выкарыстаць мясцовыя сілы,
а таксама тых, хто адступіў
разам з фашыстамі на тэрыто-
рыю Беларусі. У канцы 1943 г.
тут размясціліся шматлікія палі-
цэйскія і ваенныя фарміраванні,
адступіўшыя з усходу: рускія,
украінскія, татарскія, грузінскія,
армянскія, літоўскія, латвійскія,
эстонскія і іншыя, а таксама
польскі і французскія баталь-
ёны, супрацоўнікі службы бяспе-
кі і тайнай палявой паліцыі
Смаленска, Бранска і г. д.
У верасні — лістападзе 1943 г.
акупацыйныя ўлады прыступілі
да фарміравання беларускіх па-
ліцэйскіх батальёнаў пад непа-
срэдным нямецкім кіраўніцтвам,
прыбягаючы пры гэтым да пры-
мусовых мабілізацый. У кожны
батальён планавалася ўключыць
74 гітлераўцаў. Да канца 1943 г.
было створана тры такіх баталь-
ёны: у Мінску, Слоніме і Снове
(што каля Нясвіжа), агульнай
колькасцю 1481 чалавек. На
канец лютага 1944 г. было арга-
нізавана яшчэ 4 такія адзінкі:
у Глыбокім, Навагрудку, Слуцку,
Лідзе, у якіх налічвалася 2167 ча-
лавек.
Адначасова з імкненнем ства-
рыць гвалтоўна, з дапамогай
прымусовых мабілізацый, ба-
тальёны беларускай паліцыі Гот-
берг у лістападзе 1943 г. пры-
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
305
Праверка дакументаў нямецкім патрулём.
ступіў да стварэння так званых
абаронных вёсак, у якіх пасялі-
ліся сем’і паліцэйскіх, эвакуіра-
ваных жыхароў усходніх аблас-
цей СССР, у тым ліку казакоў,
што супрацоўнічалі з немцамі,
і інш.
Больш шырокія памеры даны
план меў месца на тэрыторыі
заходніх раёнаў Беларусі. Аднак
і гатая акцыя (а ўсяго было
створана некалькі дзесяткаў та-
кіх вёсак) аганізуючага рэжы-
му акупантаў была асуджана на
правал. Як сведчыць заходне-
германскі гісторык Хэсэ, на Бе-
ларусі «...паўсюдна не было
неабходнай асновы для ажыц-
цяўлення гэтай задумы... Часам
Мясцовыя жыхары вёсак разбя-
галіся, як толькі заўважалі ня-
мецкія войскі, якім было даруча-
на ... стварыць «абаронную
вёску»22.
1944 г.
У 1943 г. пашырыўся пераход
на бок партызан ваеннаслужа-
чых са створаных акупантамі
розных воінскіх дапаможных
фарміраванняў і паліцыі. У лю-
тым 1943 г. да віцебскіх парты-
зан перайшла болыпая частка
825-га волга-татарскага баталь-
ёна, так званага легіёна «Ідэаль
Урал», які быў прымусова ство-
раны з ліку ваеннапалонных
татар, башкіраў, іншых прад-
стаўнікоў народаў Паволжа.
16 жніўня 1943 г. на бок пар-
тызан перайшла так званая
1-ая руская нацыянальная бры-
гада падпалкоўніка В. В. Гіль-
Радзівонава, агульнай колькас-
цю каля двух тысяч чалавек.
Час пераходу байцы 1-ай Анты-
фашысцкай брыгады (а так яна
стала называцца з гэтай пары)
адзначылі разгромам нямецка-
фашысцкіх гарнізонаў у Докшы-
306
Нарысы гісторыі Беларусі
цах і Круляўшчызне. Было зні-
шчана больш 400 салдат і афіцэ-
раў праціўніка, разбіты вакзал
з усімі станцыйнымі пабудовамі,
паравознае дэпо, вадакачка, 4
чыгуначныя масты, 4 паравозы,
35 вагонаў з ваеннымі грузамі,
склады з нафтапрадуктамі, за-
хоплены 3 гарматы, больш 100
аўтаматаў і вінтовак, 2 склады
з боепрыпасамі, 5 складоў з роз-
най маёмасцю і прадуктамі23.
Насельніцтва Беларусі за мі-
туслівымі мерапрыемствамі за-
хопнікаў бачыла іх слабасць.
Яно разумела, што нямецкай
акупацыі хутка наступіць канец,
і таму рабіла ўсё магчымае, каб,
зберагчы людзей, маёмасць, пе-
рашкодзіць фашыстам ажыцця-
віць іх злавесныя планы.
У снежні 1943 г., калі быў
ужо вызвалены Гомель, у Мінску
раптам было аб’яўлена аб ства-
рэнні дапаможнага дарадчага
органа, цэнтральнай установы
беларускай адміністрацыі на
акупаванай тэрыторыі Белару-
сі — Беларускай цэнтральнай
рады (БЦР). Ствараючы гэтую
бачнасць беларускага нацыя-
нальнага ўрада, захопнікі пра-
следавалі адпаведныя мэты.
I перш за ўсё яны бачылі ў ім
сродак для мабілізацыі сіл бела-
рускага народа для барацьбы
супраць бальшавізму, больш
поўнага выкарыстання эканомікі
Беларусі ў сваіх інтарэсах.
Беларускія калабаранты, з свай-
го боку, разлічвалі выкарыстаць
прадастаўленую магчымасць
для ажыццяўлення сваёй даўняй
мары — стварэння беларускай
дзяржаўнасці пад нямецкім пра-
тэктаратам.
У склад БЦР уваходзілі 14 ча-
лавек, у тым ліку Р. Астроўскі
(прэзідэнт), М. Шкялёнак (1-ы
віцэ-прэзідэнт), Ю. Сабалеўскі
(2-гі віцэ-прэзідэнт). Былі ство-
раны 13 аддзелаў: фінансавы,
культурны, сельскай, лясной гас-
падаркі, прафесійных спраў, рэ-
лігіі, судовых спраў, вайсковы
і інш. У падпарадкаванне БЦР
акупанты перадалі раней ство-
раныя арганізацыі: Беларускую
самапомач, Беларускае навуко-
вае таварыства, Саюз беларускай
моладзі і інш.
Між тым гітлераўцы не спя-
шаліся дзяліць уладу. Фармаль-
на яны перадалі БЦР толькі
кіраўніцтва школьнай справай,
культурай, сацыяльнай апекай
і вайсковымі пытаннямі. Аднак
на месцах адпаведныя аддзелы
і надалей заставаліся пад кант-
ролем нямецкіх акруговых камі-
сараў. БЦР развіла кіпучую
дзейнасць. У акругах ствараліся
намесніцтвы ці аддзелы БЦР,
Яны ўсяляк дапамагалі гітлераў-
цам весці барацьбу супраць пар-
тызан, выконваць пастаўкі для
арміі.
Асабліва актыўную дзейнасць
калабаранты разгарнулі па ства-
рэнню Беларускай краёвай аба-
роны (БКА), бачачы ў ёй буду-
чае нацыянальнае беларускае
войска. Яны дамагліся ад фа-
шыстаў дазволу на правядзенне
прымусовай мабілізацыі, якая
пачалася ў адпаведнасці з зага-
дам Р. Астроўскага ад 6 сакавіка
1944 г. Мабілізацыі падлягалі
ўсе мужчыны 1908—1924 гадоў
нараджэння. За няяўку ў вызна-
чаны тэрмін прадугледжвалася
смяротная кара.
Абвяшчаючы мабілізацыю,
гітлераўцы і іх саўдзельнікі
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
307
дамагаліся шэрага мэт і перш
за ўсё разлічвалі стварыць
узброеныя сілы з мясцовага
насельніцтва для барацьбы з
партызанамі. У далейшым, па
меры абучэння такіх фарміра-
ванняў, меркавалася іх выкары-
станне супраць Чырвонай Арміі.
Не выключалася магчымасць
накіроўваць часці БКА ў краіны
Заходняй Еўропы на змену і
папаўненне фашысцкім ахоўным
войскам для барацьбы з рухам
Супраціўлення. Мабілізацыя ў
БКА была шырока выкарыстана
для ўгону рабочай сілы ў Гер-
манію, фізічнай расправы з мір-
ным насельніцтвам. Да канца
сакавіка 1944 г. удалося насільна
мабілізаваць прыкладна 24—
25 тыс. чалавек. Было створана
галоўнае камандаванне Беларус-
кай краёвай абароны на чале
з маёрам Ф. Кушалем. Для афі-
цэраў і падафіцэраў былі арга-
нізаваны 3-тыднёвыя курсы пе-
рападрыхтоўкі. Да сярэдзіны
красавіка ўдалося стварыць 36
пяхотных і 6 сапёрных батальё-
наў. Аднак яны не апраўдалі
надзей акупантаў.
Даныя фарміраванні ў асноў-
ным выкарыстоўваліся на гас-
падарчых работах, па ахове роз-
ных збудаванняў і складоў.
Толькі ў некаторых месцах былі
створаны ўзброеныя атрады,
якія прымалі ўдзел у барацьбе
супраць партызан. Асабліва ў
гэтым накірунку вызначаўся ба-
тальён пад камандаваннем Б. Ра-
гулі на Навагрудчыне. Пад
уплывам агітацыі партызан і
падпольшчыкаў, баявых дзеян-
няў партызан, накіраваных на
зрыў мабілізацыі, поспехаў Чыр-
вонай Арміі адбывалася масавае
дэзерцірства з БКА і пераход
яе членаў са зброяй да партызан.
Пасля вызвалення Беларусі ча-
стка фарміраванняў БКА апы-
нулася ў Германіі.
27 чэрвеня 1944 г., калі Чыр-
воная Армія ўжо падыходзіла
да Мінска, у гарадскім тэатры
сталіцы было праведзена апош-
няе афіцыйнае мерапрыемства
БЦР — сход бургамістраў, на-
чальнікаў паліцыі, членаў БЦР
і іншых «дэлегатаў» беларускага
народа, якія назвалі ўсё гэта
другім усебеларускім кангрэсам.
Кангрэс абвясціў сябе «паўна-
праўным і найвышэйшым прад-
стаўніком беларускага народа»,
абраў Р. Астроўскага прэзідэн-
там БЦР, выказаў непрызнанне
БССР як формы беларускай
дзяржаўнасці, аб’явіў неправа-
моцнымі ўсе польска-савецкія
пагадненні, што датычыліся Бе-
ларусі. Не закончыўшы рабрту,
кангрэсмены збеглі ў Кёнігсберг,
а затым у Берлін.
Там па ўказанню гітлераўцаў
яны праводзілі антысавецкую
работу сярод эмігрантаў бела-
рускага паходжання, а таксама
насільна загнаных у Германію
з мэтай стварэння так званай
беларускай арміі. Але і гэта
задума пацярпела крах.
Армія Краёва на Беларусі.
У 1943—1944 гт. у некаторых
раёнах Заходняй Беларусі па-
шырылася дзейнасць польскага
нацыяналістычнага падполля і
асабліва Арміі Краёвай (АК),
якія кіраваліся ўказаннямі поль-
скага эміграцыйнага ўрада ў
Лондане і ставілі сваёй мэтай
адраджэнне Польшчы ў межах
да верасня 1939 г. Разрыў савец-
кім урадам адносін з польскім
308
Нарысы гісторыі Беларусі
кіраўніцтвам у Лондане (кра-
савік 1943 г.) прывёў да пагар-
шэння адносін паміж АК і пар-
тызанскім рухам у Беларусі.
22 чэрвеня 1943 г. ЦК КП(б)Б
разаслаў усім падпольным пар-
тыйным цэнтрам закрытае пісь-
мо «Аб ваенна-палітычных за-
дачах работы ў заходніх аблас-
цях БССР», у якім выкладаліся
прынцыповыя ўстаноўкі ў адно-
сінах да польскіх нацыяналі-
стычных атрадаў і груп. Пра-
панавалася ўсімі сродкамі весці
барацьбу з імі і ў той жа час
ствараць савецкія партызанскія
атрады і групы з удзелам пра-
цоўных палякаў.
Нягледзячы на тое што поль-
скае кіраўніцтва ў Лондане не
спяшалася са стварэннем шыро-
кай сеткі партызанскіх атрадаў
для барацьбы з фашыстамі,
першыя вайсковыя фарміраванні
пачалі ўзнікаць ужо ў 1942 г.
На пачатак 1944 г. на тэрыторыі
Беларусі дзейнічалі 10 парты-
занскіх атрадаў АК агульнай
колькасцю 1266 чалавек24, якія
падпарадкоўваліся камандаван-
ню акругі Навагрудак.
Да вясны 1944 г. дзейнасць
АК у асноўным абмяжоўвалася
арганізацыйнай і палітычнай
работай, фарміраваннем сеткі
падпольных структур, на-
запашваннем зброі, арганіза-
цыяй ваеннага навучання, ства-
рэннем штабоў і іншых органаў,
якія ў выпадку краху акупацый-
нага рэжыму змаглі б забяспе-
чыць прыход да ўлады польскага
эміграцыйнага ўрада, аднаўлен-
не парадкаў і граніц даваеннай
Польшчы. У шэрагу выпадкаў
такая пазіцыя кіраўніцтва АК
выклікала недавер польскага на-
сельніцтва, якое імкнулася весці
барацьбу з немцамі і, нягледзя-
чы на забарону, ішло да савец-
кіх партызан. Так, вясной
1943 г. у брыгаду імя Чкалава
Баранавіцкай вобласці ўлілася
група капітана запасу польскай
арміі А. Свентаржыцкага, якая
затым была пераўтворана ў роту.
У некаторых месцах Заходняй
Беларусі Армія Краёва мела
значныя сілы. Вясной 1944 г.
толькі на тэрыторыі Навагруд-
скай акругі (былое Навагрудскае
ваяводства) дзейнічалі пяць яе
злучэнняў: «Наднёманскае», «Поў-
нач», «Усход», «Захад», «Стоўб-
цы», у якіх налічвалася каля
7 тыс. чалавек.
У час набліжэння лініі фрон-
ту да старой польска-савецкай
граніцы (што існавала да
1939 г.) атрады Арміі Краёвай
павінны былі прыступіць да
рэалізацыі плана «Бура», які
зацвердзіў камандуючы АК
20 лістапада 1943 г. Гэтым пла-
нам прадугледжвалася падняць
паўстанне і захапіць тэрыторыю
Заходняй Украіны і Заходняй
Беларусі польскім падполлем і
атрадамі АК у момант адступ-
лення нямецкіх войск.
У той жа час гітлераўцы шу-
калі любыя іншыя магчымасці
для актывізацыі мясцовых сіл
супраць партызанскага руху.
Для гэтай мэты яны скарыстоў-
валі, у прыватнасці, абвастрэнне
адносін паміж савецкімі парты-
занамі і атрадамі Арміі Краё-
вай. 3 некаторымі злучэннямі
АК гітлераўцы заключылі да-
гаворы аб супрацоўніцтве ў ба-
рацьбе з партызанамі. Узамен
захопнікі абавязаліся пастаў-
ляць ім зброю, амуніцыю, бое-
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
309
прыпасы. Такі дагавор быў за-
ключаны камандаваннем баталь-
ёна «Стоўбцы», а крыху паз-
ней — камандуючым Наднёман-
скім злучэннем АК. Адпаведныя
дамоўленасці мелі таксама атра-
ды АК, што падпарадкоўваліся
каменданту Віленскай акругі
АК25.
У час наступлення Чырвонай
Арміі летам 1944 г. некаторыя
атрады Арміі Краёвай прынялі
ўдзел у аперацыі па вызваленню
Вільні. Пасля выгнання гітле-
раўцаў з тэрыторыі Заходняй
Беларусі частка атрадаў Арміі
Краёвай была абяззброена. Жа-
даючыя працягваць барацьбу
на баку Чырвонай Арміі ўсту-
палі ў польскае войска, астат-
нія былі інтэрніраваны. Асобныя
атрады перадыслакаваліся на
тэрыторыю Полыпчы ці працяг-
валі барацьбу ў тыле савецкіх
войск.
Аперацыя «Баграціён». Вызва-
ленне Беларусі. Да лета 1944 г.
становішча на савецка-германс-
кім фронце склалася на карысць
Чырвонай Арміі, якая трывала
ўтрымлівала стратэгічную іні-
цыятыву.
План разгрому групы нямец-
ка-фашысцкіх армій «Цэнтр»
быў абмеркаваны ў Стаўцы Вяр-
хоўнага Галоўнакамандавання і
зацверджаны ў канцы мая
1944 г. Гэта аперацыя ўвайшла
ў гісторыю пад назвай «Багра-
ціён». Планам прадугледжвалася
нанесці магутныя наступальныя
Ўдары сіламі 4 франтоў — 1-га
Прыбалтыйскага, 1-га, 2-га і 3-га
Беларускіх (камандуючыя — ге-
Нералы I. X. Баграмян, К. К. Ра-
Касоўскі, Г. Ф. Захараў, I. Д. Чар-
Няхоўскі), Дняпроўскай ваеннай
флатыліі, Першай арміі Войска
Польскага і авіяцыі далёкага
дзеяння. Важная роля надава-
лася непасрэднаму ўдзелу ў біт-
ве беларускіх партызан. Перад
пачаткам Беларускай аперацыі
сілы чатырох франтоў налічвалі
звыш 1430 тыс. чалавек баявога
складу, каля 32 тыс. гармат і
мінамётаў, 5 тыс. танкаў і сама-
ходных гармат, каля 5 тыс. сама-
лётаў. У тыле групы армій
«Цэнтр» знаходзілася 150 пар-
тызанскіх брыгад і 49 асобных
атрадаў, якія да гэтага часу ўжо
набылі багаты вопыт ’ барацьбы,
мелі надзейнае ваенна-палітыч-
нае кіраўніцтва, адладжаную
двухбаковую радыёсувязь з ЦК
КП(б)Б і Беларускім штабам
партызанскага руху.
Імкнучыся любой цаной утры-
маць «беларускі выступ», выка-
рыстоўваючы перасечаны рэльеф
мясцовасці, фашысты пабудава-
лі моцную, глыбокаэшаланіра-
ваную абарону. Тут былі скан-
цэнтраваны 63 дывізіі і тры
брыгады ворага, якія налічвалі
з тылавымі часцямі звыш 1200
тыс. чалавек. Яны мелі на ўзбра-
енні 9,5 тыс. гармат і мінамётаў,
900 танкаў і штурмавых гармат.
Наземныя войскі падтрымлівала
каля 1350 самалётаў.
Аперацыя пачалася раніцай
23 чэрвеня 1944 г. Галоўныя
сілы 1-га Прыбалтыйскага, 3-га
і 2-га Беларускіх франтоў пасля
магутнай артылерыйскай і авія-
цыйнай падрыхтоўкі перайшлі
ў наступленне на Віцебскім, Ар-
шанскім і Магілёўскім напрам-
ках. На другі дзень на варожыя
пазіцыі абрушылі ўдар войскі
1 -га Беларускага фронту. Дзеян-
ні франтоў каардынавалі прад-
310
Нарысы гісторыі Беларусі
стаўнікі Стаўкі ВГК Маршалы
Савецкага Саюза А. М. Васілеў-
скі і Г. К. Жукаў, баявыя апера-
цыі ваенна-паветраных сіл —
маршалы авіяцьгі Ф. Я. Фалалееў
і А. А. Новікаў.
Вялікае значэнне для поспеху
наступальнай аперацыі мелі ўда-
ры па нямецкіх тылах, якія
наносілі ў тыя дні партызаны
Беларусі. Масавы партызанскі
ўдар па камунікацыях і лініях
сувязі захопнікаў быў зроблены
перад самым наступленнем са-
вецкіх войск. Так, у ноч на
20 чэрвеня партызаны атакавалі
апорныя пункты ворага на чы-
гунцы Мінск — Барысаў. Лінія
была разбурана больш чым у 200
месцах. Усяго за тую ноч пар-
тызаны Беларусі ўзарвалі звыіп
40 тыс. рэек. Гэтая аперацыя
паклала пачатак трэцяму этапу
«рэйкавай вайны» ў Беларусі.
Удар быў настолькі магутным,
што ў выніку яго многія чыгу-
начныя магістралі гітлераўцы
не змаглі аднавіць да канца
аперацыі «Баграціён». Поўнасцю
спыніўся рух на лініях Оріпа —
Магілёў, Маладзечна — Полацк,
Ліда — Маладзечна, Брэст —
Баранавічы — Мінск, Баранаві-
чы — Лунінец і ініп.
Наступленне Чырвонай Арміі
і баявыя дзеянні партызан у час
аперацыі «Баграціён» зліліся, та-
кім чынам, у адзін магутны удар.
Асабліва актыўна дзейнічалі
партызаны на дарогах, па якіх
адступалі гітлераўскія войскі.
Шмат населеных пунктаў, у тым
ліку райцэнтры, былі вызвалены
партызанамі самастойна яшчэ
да прыходу савецкіх войск.
Да 25 чэрвеня войскі 1-га
Прыбалтыйскага фронту ва ўза-
емадзеянні з войскамі 3-га Бела-
рускага фронту завяршылі акру-
жэнне віцебскай групоўкі ворага
ў складзе пяці дывізій. Праз
некалькі дзён яна была поў-
насцю ліквідавана. Праціўнік
страціў 20 тыс. чалавек забітымі
і болып 10 тыс. раненымі і па-
лоннымі. Войскі 3-га Беларуска-
га фронту 27 чэрвеня вызвалілі
Оршу, ліквідавалі групоўку, што
прыкрывала Мінскі напрамак.
Злучэнні фронту за 6 дзён пра-
сунуліся на 140 кіламетраў і
дайшлі да ракі Бярэзіны паў-
ночней Барысава. Войскі 1-га
Беларускага фронту акружылі і
да 29 чэрвеня разграмілі бабруй-
скую групоўку ворага, якая на-
лічвала больш 6 дывізій. Гітле-
раўцы страцілі тут 50 тыс.
чалавек забітымі, і каля 24 тыс.
салдат і афіцэраў здаліся ў па-
лон.
За 6 дзён наступлення войскі
чатырох франтоў узламалі аба-
рону ворага на ўсёй прасторы
паміж Заходняй Дзвіной і Пры-
пяццю, вызвалілі сотні населе-
ных пунктаў, сарвалі спробы
праціўніка замацавацца на Бя-
рэзіне. 3 паветра наступленне
Чырвонай Арміі надзейна пры-
крывалі 1, 3, 6 і 16-ая паветра-
ныя арміі. Па меры набліжэння
да Мінска ў савецкіх войсШ
звужаўся фронт наступлення
становішча праціўніка рабілася
катастрафічным. Імкліва рухакй
чыся наперад, войскі левага кры-*
ла 3-га Беларускага фронті
фарсіравалі Бярэзіну, 1 ліпеі
ня вызвалілі Барысаў і выйшм
на паўночна-ўсходнія подступь|
да Мінска. 2 ліпеня яны ава-
лодалі горадам Вілейка, перарэ-
залі чыгунку Мінск — Вільня,
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
311
Мінск. 1944 г.
Будынак Акадэміі навук Беларусі. 1944 г.
а войскі 1-га Беларускага фрон-
ту — дарогу Мінск — Барана-
вічы.
Злучэнні 5-ай гвардзейскай
танкавай арміі (камандуючы
маршал танкавых войск
П. А. Ротмістраў) 2 ліпеня
выйшлі ў раён Астрашыцкага
Гарадка і завязалі бой на паў-
ночнай і паўночна-ўсходняй
ускраіне Мінска. 3 усходу ў
горад уварваўся 2-і гвардзейскі
танкавы корпус генерал-маёра
А. С. Бурдзейнага, у авангардзе
якога наступалі воіны 4-ай тан-
кавай брыгады пад камандаван-
нем палкоўніка А. А. Лосіка
і 25-ай танкавай брыгады, якой
камандаваў палкоўнік С. М. Бу-
лынін. Паспяховыя баявыя дзе-
янні вялі і іншыя злучэнні тан-
кістаў. Разам з імі ў горад
увайшлі падраздзяленні 11-ай
гвардзейскай, 31-ай і 3-яй армій.
3 выхадам злучэнняў 3-га і
1-га Беларускіх франтоў да Мін-
312
Нарысы гісторыі Беларусі
Савецкія ваеннапалонныя ў Баранавіцкім канцлагеры. 1944 г.
ска было завершана акружэнне
4-ай нямецкай арміі і некаторых
іншых часцей ворага. У Мінскім
«катле», які знаходзіўся на
ўсход ад горада, апынулася
І 05-тысячная варожая групоўка,
якая была знішчана. У другой
палове дня 3 ліпеня 1944 г. ста-
ліца Беларусі была поўнасцю
ачышчана ад ворага. 53 злучэн-
ням і часцям, якія вызначыліся
ў Мінскай аперацыі, былі нада-
дзены ганаровыя найменні «Мін-
скіх».
Савецкія войскі' працягвалі
імклівае наступленне на захад.
4 ліпеня быў вызвалены Полацк,
5 ліпеня — Маладзечна, а яшчэ
праз дзень — Баранавічы. 14 лі-
пеня вораг быў выбіты з Пінска,
16 ліпеня — з Гродна, 28 — з
Брэста. Вызваленнем Брэста
завяршылася выгнанне нямецка-
фашысцкіх захопнікаў з бела-
рускай зямлі. 21 ліпеня савецкія
войскі перайшлі дзяржаўную
граніцу ў раёне Белавежскай
пушчы і пачалі пры актыўным
удзеле 1-ай Польскай арміі
вызваленне Польшчы.
У далейшым гітлераўскаму
камандаванню ў выніку перадыс-
лакацыі сіл з іншых франтоў
і з Германіі ўдалося на некаторы
час стабілізаваць абарону на
блізкіх падыходах да Усходняй
Прусіі і на Вісле. Савецкія
войскі, якія наступалі больш
двух месяцаў, адчувалі патрэбу
ў адпачынку і папаўненні.
29 жніўня ўсе чатыры франты
атрымалі дырэктыву Стаўкі аб
пераходзе да абароны.
Высока быў ацэнены гераізм
воінаў Чырвонай Арміі ў баях
за вызваленне Беларусі: болып
як 1500 генералаў, афіцэраў і
салдат атрымалі званне Героя
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
313
Савецкага Саюза, ордэнамі і ме-
далямі ўзнагароджана больш
за 402 тысячы чалавек. Сярод
іх экіпаж легендарнага танка
Т-34 у складзе П. М. Рака (ка-
мандзір), А. А. Пятраева,
А. I. Данілава, які 30 чэрвеня
1944 г., імкліва праскочыўшы
праз мост на рацэ Бярэзіна,
17 гадзін вёў няроўны бой у
горадзе Барысаве. У выніку былі
падбіты 2 танкі, знішчана камен-
датура, штаб, вызвалены 200 са-
вецкіх ваеннапалонных. Муж-
ныя патрыёты загінулі ў падпа-
леным танку. Пасмяротна ім
прысвоена званне Герояў Савец-
кага Саюза.
Масавыя прыклады мужнасці
і гераізму здзейснілі многія
часці і злучэнні Чырвонан Арміі.
Каля 600 з іх атрымалі ганаро-
выя найменні — «Віцебскіх»,
«Барысаўскіх», «Бабруйскіх»,
«Магілёўскіх» і інш.
Беларуская аперацыя закон-
чылася выдатнай перамогай
Чырвонай Арміі. За час баёў
была разгромлена буйнейшая
стратэгічная групоўка ворага —
«Цэнтр», што ў 1941 г. распа-
чала захопніцкае і драпежнае
наступленне па нашай зямлі.
3 110 дывізій і брыгад праціў-
ніка, прымаўшых удзел у баях,
амаль 70 былі разгромлены, у
тым ліку каля 20 знішчаны цал-
кам. Страты фашыстаў склалі
звыш чвэрці ўсіх сіл, што
знаходзіліся на ўсходнім фронце
Да пачатку летне-восеньскай
кампаніі 1944 г. Гэта было ката-
страфічнае паражэнне вермахта.
I наадварот, стратэгічнае стано-
вішча Чырвонай Арміі карды-
Нальна змянілася ў станоўчы
бок, што спрыяла далейшаму
паспяховаму наступленню са-
вецкіх войск, набліжэнню поў-
нага краху Германіі.
Дапамога насельніцтва савец-
кім войскам. У час бітвы за
Беларусь самую актыўную дапа-
могу і падтрымку савецкім вой-
скам аказвалі яе жыхары. Разам
з партызанамі яны разбуралі
варожыя камунікацыі, дарогі,
рабілі лясныя завалы, пры па-
дыходзе савецкіх войск да насе-
леных пунктаў паказвалі варо-
жыя засады, мінныя палі, пера-
правы, з’яўляліся праваднікамі,
выконвалі іншыя даручэнні. Так,
жыхар вёскі Бечы Жыткавіцкага
раёна Палескай вобласці
А. А. Ярмоленка правёў ба-
тальён байцоў праз цяжкапра-
ходную мясцовасць у тыл вора-
га, дзякуючы гэтаму быў раз-
біты варожы гарнізон, захопле-
ны важныя дакументы і палон-
ныя. Сам А. А. Ярмоленка
знішчыў у баі шэсць гітлераў-
цаў. Мужны патрыёт быў узна-
гароджаны ордэнам Чырвонай
Зоркі.
Жыхары некаторых вёсак са
зброяй у руках прымалі ўдзел
у баявых аперацыях пры выгнан-
ні захопнікаў. Шмат дзе ствара-
ліся атрады самаабароны, якія
мужна баранілі свае вёскі ад
падпалыпчыкаў, ад адступаючых
груп ворага. Мясцовае насель-
ніцтва дапамагала фарміраван-
ням Чырвонай Арміі адшукваць
салдат і афіцэраў разбітых ня-
мецка-фашысцкіх часцей. ,
3 дапамогай мясцовых жыха-
роў толькі на тэрыторыі Віцеб-
скай вобласці было ўзята ў па-
лон ці знішчана пры аказанні
супраціўлення каля 9 тыс. сал-
дат і афіцэраў. Маршал Г. К. Жу-
314
Нарысы гісторыі Беларусі
каў у сувязі з гэтым адзначыў:
«Вялікую дапамогу ў ачышчэнні
тэрыторыі ад праціўніка аказалі
нам мясцовыя жыхары і парты-
заны — сапраўдныя гаспадары
беларускіх лясоў»26.
Працоўныя Беларусі не толькі
непасрэдным удзелам у бараць-
бе супраць нямецка-фашысцкіх
захопнікаў, але і самаадданай
працай дапамагалі ўсімі сіламі
і сродкамі фронту. Яшчэ гры-
мела вайна, а людзі ўжо аднаў-
лялі прамысловыя прадпрыемст-
вы, якія забяспечвалі патрэбы
фронту, чыгунку, шашэйныя
масты, узлётна-пасадачныя пля-
цоўкі для палявых аэрадррмаў,
прыступілі да будаўніцтва разбу-
ранага жылля. За тры дні пра-
цоўныя Мінска аднавілі мост
цераз раку Свіслач, перашылі
чыгуначнае палатно. Ужо 9 лі-
пеня ў Мінск прыбыў першы
цягнік, а ў самы заходні пагра-
нічны пункт Беларусі горад
Брэст першы цягнік прыбыў
ужо на трэці дзень пасля яго
вызвалення. За кароткі час з
дапамогай насельніцтва Беларусі
былі адноўлены сотні кіламетраў
чыгуначнага палатна і шмат
мастоў.
Шырокі размах атрымала
шэфства працоўных калектываў
над вайсковымі шпіталямі, пат-
рыятычны рух донараў. Фактыч-
на ўсе шпіталі, якія размяшча-
ліся на тэрыторыі рэспублікі,
былі забяспечаны донарскай
крывёю, акрамя таго, значная
частка яе накіроўвалася ў паля-
выя шпіталі на фронт.
Адной з важнейшых задач
з’яўляўся прызыў людзей у
Чырвоную Армію. За перыяд
з пачатку вызвалення Беларусі
да сярэдзіны студзеня 1945 г.
у армію было мабілізавана звьші
560 тыс. чалавек. Акрамя таго,
у час расфарміравання парты-
занскіх атрадаў у дзеючую армію
было накіравана каля 147 тыс.
партызан.
У 185 знішчальных баталь-
ёнах, што былі створаны ў адпа-
веднасці з пастановай ЦК
КП(б)Б ад 14 чэрвеня 1944 г.,
налічвалася 16 640 байцоў. Ім
дапамагалі 7 тыс. груп садзей-
нічання, якія налічвалі 42 730 ча-
лавек. Толькі за ліпень 1944 г.
знішчальныя батальёны і групы
садзейнічання затрымалі і ўзялі
ў палон звыш 22 тыс. варожых
салдат і афіцэраў, 2262 гітле-
раўцы былі забіты ў час пера-
стрэлак27.
Высокую свядомасць праяўля-
ла насельніцтва Беларусі пры
мабілізацыі сродкаў у фонд
абароны, у час збору хлеба і
іншых прадуктаў, падпіскі на
трэцюю (1944 г.) і чацвёртую
(1945 г.) дзяржаўныя ваенныя
пазыкі.
Усенародным стаў клопат аб
дзецях. Пасля вызвалення на
тэрыторыі рэспублікі налічвала-
ся звыш 60 тысяч дзяцей-сірот.
Палова з іх была ўзята на вы-
хаванне ў сем’і працоўных,
астатнія размеркаваны па дзі-
цячых дамах, рамесных і фаб-
рычна-заводскіх вучылішчах.
Увагай акружала насельніцтва
сем’і інвалідаў вайны, ваенна-
служачых і партызан, якія загі-
нулі. Сем’і паліцэйскіх і тых,
хто ў той ці іншай ступені
супрацоўнічаў з нямецкімі ўла-
дамі, адчулі на сабе зусім іншае.
Але сталінскі рэжым фактычна
адносіў да гэтай катэгорыі і
Беларусь у гады Вялікай Айныннай вайны
315
сем’і ваеннапалонных ці тых,
хто прапаў без весткі, што вост-
ра супярэчыла міжнародным па-
гадненням. Жудасная вайна
кранула ўсіх — і вінаватых, і ня-
вінных.
4. Ратны і працоўны подзвіг
жыхароў Беларусі
за межамі Бацькаўшчыны
На франтах Вялікай Айчын-
най. Вогненны смерч вайны
пракаціўся не толькі па тэрыто-
рыі Беларусі, але адгукнуўся і на
лёсах мільёнаў яе жыхароў, якіх
ваенная віхура сарвала з родных
месц і раскідала па пажары-
шчах вайны. Звыш мільёна чала-
век было мабілізавана ў дзеючую
армію, сотні тысяч людзей пра-
цавалі ў савецкім тыле. I дзе б
выхадцы з Беларусі ні знаходзі-
ліся — у франтавым акопе, за
штурвалам самалёта ці рычагамі
танка або каля станка,— усюды
яны праяўлялі вытрымку, адва-
гу, працавітасць.
На фронт нярэдка накіроў-
валіся цэлымі сем’ямі. 3 сям’і
Сцяпана Пляца, жыхара вёскі
Азярцы Талачынскага раёна,
супраць захопнікаў змагаліся
чатыры сыны — Дзмітрый, Леа-
нід, Міхаіл і Іван і дзве нявест-
кі — Раіса і Руфіма. Усе яны
служылі ў авіяцыі. За перыяд
вайны зрабілі 2640 баявых выле-
таў, былі ўзнагароджаны 50 ор-
Дэнамі і медалямі, а Руфіма
1 Раіса сталі Героямі Савецкага
Саюза. Астатнія члены гэтай
сям’і прымалі ўдзел у парты-
Звнскім руху.
Жыхарка гарпасёлка Бялыні-
чы Тадора Храбрая адправіла
На фронт шасцярых сваіх сыноў.
Столькі ж сыноў паслаў у Чыр-
воную Армію і быхаўскі калгас-
нік Акім Красоўскі. Двое з іх
загінулі смерцю мужных пад
Масквой, а старэйшы Сцяпан,
які лятаў на штурмавіку, стаў
маршалам авіяцыі. Анастасія
Фамінічна Купрыянава з горада
Жодзіна на фронт паслала пяць
сваіх сыноў, адзін з іх — ма-
лодшы Пётр праславіўсяг пры
ліквідацыі акружанай групоўкі
ворага на тэрыторыі Латвіі,
паўтарыўшы подзвіг А. Матро-
сава. У Жодзіна ўстаноўлены
помнік маці-патрыётцы і 5 яе
загінуўшым сынам, у хаце, дзе
яна жыла, створаны музей.
У бітве пад Масквой прасла-
віўся конны корпус, якім каман-
даваў ураджэнец Бешанковіц-
кага раёна Л. М. Даватар.
Мужныя коннікі пад яго кіраў-
ніцтвам пранікалі ў глыбокі
тыл і нечакана з’яўляліся там,
дзе іх вораг не чакаў. Яны
грамілі штабы і гарнізоны пра-
ціўніка, падрывалі масты, разбу-
ралі лініі сувязі, спрыялі вызва-
ленню многіх населеных пунктаў
Падмаскоўя. Адважны камкор
загінуў смерцю мужных у снеж-
ні 1941 г. каля вёскі Палашкіна,
што пад горадам Руза.
На заснежаных палях Пад-
маскоўя праславіліся таксама
гамяльчане браты Аляксандр і
Пётр Лізюковы. Палкоўнік
316
Нарысы гісторыі Беларусі
А. I. Лізюкоў удзельнічаў спа-
чатку ў чэрвеньскіх баях 1941 г.
на рубяжах ракі Бярэзіны, за-
тым было пакутлівае адступлен-
не, баі пад Масквой, у якіх ён
камандаваў 1-ай гвардзейскай
мотастралковай дывізіяй. Паз-
ней стаў на чале танкавай арміі.
За мужнасць і гераізм, умелае
кіраўніцтва войскамі ў выключ-
на складаных умовах яму было
прысвоена званне Героя Савец-
кага Саюза. Але таленавіты
военачальнік, аўтар кніг і арты-
кулаў па ваеннай справе загінуў
25 ліпеня 1942 г. у баі каля
вёскі Мядзвежжа Варонежскай
вобласці. Гераічна змагаўся і
брат Аляксандра — палкоўнік
П. I. Лізюкоў. У 1945 г. яму
пасмяротна было прысвоена
званне Героя Савецкага Саюза.
Танкіст Г. А. Палаўчэня —
ураджэнец Слуцкага раёна, к^-
мандаваў асобым танкавым ба-
тальёнам. Яго танкісты прасла-
віліся пры вызваленні Калінін-
скай вобласці, за што камбат
стаў Героем Савецкага Саюза.
Другі ўраджэнец Міншчыны
Д. У. Гліцэвіч праславіўся пад
Масквой, камандуючы страл-
ковым палком.
Выхадцы з Беларусі гераічна
змагаліся не толькі на зямлі,
але і ў паветры. Першы ў гісто-
рыі вышынны паветраны таран
здзейсніў у маскоўскім небе
беларус А. М. Катрыч, лётчык
12-га знішчальнага авіяпалка.
Званне Героя Савецкага Саюза
атрымалі таксама і яго земля-
кі — мінчанін I. I. Казлоўскі
і віцябчанін П. Ф. Сычэнка.
Ураджэнец Бабруйскага раёна
Р. В. Булацкі вайну сустрэў на
Далёкім Усходзе. Сумесна са
сваімі сябрамі ён на асабістыя
зберажэнні набыў самалёт-бам-
бардзіроўшчык і пасля некалькіх
настойлівых патрабаванняў быў
накіраваны на фронт. Ён мужна
граміў захопнікаў на тэрыторыі
Украіны, Румыніі, Чэхаславакіі,
удзельнічаў у штурме Берліна.
За гады вайны зрабіў звыш
180 баявых вылетаў, узнагаро-
джаны многімі баявымі ордэнамі
і медалямі.
Шмат выхадцаў з Беларусі
праславіліся ў паветраных баях
з ворагам пад Ленінградам
(А. К. Антоненка, Т. К. Аксанаў,
I. М. Габрынец, Ц. С. Жучкоў,
I. А. Каўшараў, Б. I. Коўзан,
П. А. Пілютаў, Г. С. Пінчук),
на Каўказе (Д. I. Лугаўскі,
М. I. Семянцоў, М. К. Навум-
чык), пад Сталінградам (А. А.
Аляхновіч, М. А. Карначонак,
I. Ф. Казакоў, I. П. Мілет,
А. Р. Івашка).
На марскіх прасторах Балтыкі
праславіўся віцэ-адмірал В. П.
Дрозд, ураджэнец Буда-Каша-
лёва. Пад яго камандаваннем
восенню 1941 г. караблі Балтый-
скага флоту зрабілі смелы
прарыў з Таліна ў Кранштат,
выратавалі і пераправілі на
Ленінградскі фронт абаронцаў
паўвострава Ханка. Адважны
адмірал загінуў у студзені 1943 г.
на лядовай трасе пад Краншта-
там.
На Балтыцы праславіўся так-
сама капітан 3-га рангу С. Н.
Багарад, камандзір падводнай
лодкі, ураджэнец Віцебшчыны.
За час вайны яго лодка затапіла
7 варожых караблёў. Старшыня
2-ой стацці П. С. Байцоў родам
з Магілёўшчыны, плаваў на
легендарнай падводнай лодцы
Беларусь у гаЯы Вялікай Айчыннай вайны
317
«С-13», удзельнічаў у патапленні
3 варожых транспартаў, узна-
гароджаны ордэнам Чырвонага
Сцяга.
У абароне Ленінграда ўдзель-
нічалі і многія іншыя воіны з
Беларусі. У іх ліку — танкіст
А. М. Усаў, артылерысты А. I.
Шпакаў, В. Л. Цітоў, Н. В. Нікі-
цін, снайперы Ф. А. Смалячкоў,
кулямётчыкі Р. А. Мацкевіч,
П. X. Кузьмянкоў. На ліку
кожнага з іх сотні знішчаных
варожых салдат і афіцэраў.
У баях пад Сталінградам
праславілася 40-ая гвардзейская
дывізія, якой камандаваў урад-
жэнец Магілёўскай вобласці А. I.
Пастрэвіч. Тысячы воінаў з Бе-
ларусі прымалі ўдзел у баях пад
Курскам. Сын селяніна з вёскі
Машканы Сенненскага раёна
Віцебскай вобласці А. К. Гаравец
з паветра прыкрываў наземныя
войскі ў раёне Уладзіміраўка —
Альхаватка. 6 ліпеня 1943 г.,
вяртаючыся на свой аэрадром,
уступіў у бой з 20 варожымі
бамбардзіроўшчыкамі, збіў 9
самалётаў праціўніка. Г ара-
вец — адзіны ў свеце лётчык, які
ў адным паветраным баі збіў
столькі самалётаў ворага. Ад-
важны лётчык сам загінуў у тым
жа баі, пасмяротна яму прысвое-
на званне Героя Савецкага
Саюза. Яго імем названы вуліцы
ў Віцебску, Мінску, Полацку,
Сянно, Багушэўску, Машкан-
ская сярэдняя школа і саўгас
У Сенненскім раёне.
Мужнасць і адвагу праяўлялі
не толькі воіны-мужчыны, але і
жанчыны — жыхары Беларусі.
Пад Ленінградам у радах снай-
пераў знішчала фашыстаў В. I.
Лукашэнка, у міжрэччы Волгі
і Дона — бабруйчанка А. К.
Стампкоўская. На Крымскім
паўвостраве — лётчыцы-гамяль-
чанкі Г. I. Дакутовіч і П. У.
Гельман. Апошняя за час вайны
зрабіла 850 баявых вылетаў,
удастоена звання Героя Савец-
кага Саюза, многіх іншых узна-
гарод.
Шырока вядома імя ўраджэн-
кі хутара Шаўцова Расонскага
раёна 3. М. Тусналобавай. На
фронт яна трапіла ў красавіку
1942 г., асабіста вынесла з поля
бою 128 параненых. У лютым
1943 г. на тэрыторыі Курскай
вобласці была цяжка паранена,
адмарозіла рукі і ногі, якія
прыйшлося ампутаваць. Але не
пакінула рады змагароў, высту-
пала па радыё, у друку, заклікала
змагацца з ворагам да поўнай
перамогі. На фронце былі сама-
лёты, танкі, пушкі, мінамёты з
надпісам «За Зіну Тусналобаву».
Яна ўдастоена звання Героя
Савецкага Саюза. Міжнародны
Камітэт Чырвонага Крыжа ўзна-
гародзіў яе сваім медалём.
Пры ліквідацыі корсунь-шаў-
чэнкаўскай групоўкі ворага
праявіла сябе танкавая брыгада
пад камандаваннем брэстаўчані-
на палкоўніка М. В. Хоцімскага.
За выключную вернасць і заслугі,
праяўленыя пры вядзенні бая-
вых аперацый, прэзідэнт ЗША
Ф. Рузвельт узнагародзіў яго
ордэнам «Легіён пашаны афіцэр-
скай ступені». Пры фарсіраванні
ракі Жыжын, прытока Прута,
праславіўся клімаўчанін куля-
мётчык Д. П. Жмуроўскі: калі
яго кулямёт быў выведзены са
строю, адважны стралок грана-
тамі падавіў разлік праціўніка і
захопленым у яго кулямётам за-
318
Нарысы гісторыі Беларусі
бяспечыў поспех наступлення
сваёй роты, за што быў удастое-
ны звання Героя Савецкага
Саюза. Выхадцы з Магілёўскай
вобласці танкісты-палкоўнікі
С. Ф. Шутаў, Е. I. Гусакоўскі
і I. I. Якубоўскі за праяўленыя
мужнасць і адвагу, умелае кіраў-
ніцтва баявымі дзеяннямі сваіх
часцей былі двойчы удастоены
звання Героя Савецкага Саюза.
Двойчы гэту ўзнагароду атрымаў
былы сталяр Гомельскага дрэва-
апрацоўчага камбіната лётчык
П. Я. Галавачоў.
За межамі Бацькаўшчыны на
завяршаючым этапе вайны пра-
славіліся воіны-беларусы А. А.
Жук, А. М. Дулеба — родам з
Міншчыны, А. Я. Ліпуноў і Д. Н.
Пінязькоў — з Г омелыпчыны,
А. А. Мінін — з Полаччыны,
3. Р. Лышчэня — з Любан-
шчыны, А. К. Шмыгун — з
Бабруйска. Пры фарсіраванні
рэк Нэйсе, Шпрэі, штурме
Берліна і вызваленні Прагі
праславіліся танкісты роты стар-
шага лейтэнанта А. А. Філімона-
ва, ураджэнца вёскі Кучын Кар-
мянскага раёна, якому было
прысвоена званне Героя Савец-
кага Саюза.
У штурме рэйхстага ўдзельні-
чала нямала воінаў-беларусаў.
Першым праз галоўныя дзверы
будынка ў рэйхстаг прарваўся
малодшы сяржант Пётр Пятніц-
кі, родам з Мазыра. Аднак ён
быў забіты варожай куляй. У лі-
ку першых у рэйхстаг уварваўся
і старшы сяржант Л. I. Прыго-
жы, былы рабочы з Багушэўска.
У самім будынку ён знішчыў
8 салдат праціўніка. Сувязісты
756-га стралковага палка радавы
К. Я. Кугач, селянін з Пружан-
скага раёна, разам з радавым
Ф. К. Яршом, ураджэнцам Бяро-
заўскага раёна Брэсцкай вобла-
сці, хутка ўстанавілі сувязь
штурмуючай групы з каманда-
ваннем палка, што дапамагло
атакуючым. Яны былі ўзнагаро-
джаны ордэнамі Айчыннай вай-
ны II ступені.
На заключным этапе другой
сусветнай вайны на Далёкім Ус-
ходзе сыны Беларусі таксама
праявілі мужнасць і адвагу.
12-ай марской штурмавой авія-
дывізіяй камандаваў ураджэнец
Жлобіна палкоўнік М. У. Барта-
шоў. Лётчыкі яго авіядывізіі
патапілі 12 японскіх караблёў.
Атрадам марской пяхоты каман-
даваў гамяльчанін Ц. А. Пач-
тароў. У ліку дэсантнікаў быў і
яго зямляк капітан В. А. Кот,
які ў баі замяніў параненага
камандзіра і сваім прыкладам
натхніў байцоў на штурм варо-
жых умацаванняў. Усе трое сталі
Героямі Савецкага Саюза.
Залатой Зоркай быў адзнача-
ны подзвіг намесніка начальніка
аператыўнага аддзела штаба
15-ай арміі падпалкоўніка М. А.
Ласкунова, былога селяніна Сі-
роцінскага раёна Віцебскай воб-
ласці. Коштам свайго жыцця ён
забяспечыў своечасовую дастаў-
ку загада войскам, якія падрых-
таваліся да штурму горада Фуц-
дзін. 203-яй стралковай дывізіяй,
якая разам з іншымі злучэннямі
здзейсніла 1350-кіламетровы
цяжкі баявы пераход па Маньч-
журскаму плато і Вялікаму Хін-
гану, камандаваў генерал-маёр
Г. С. Здановіч, ураджэнец Нава-
грудскага раёна. Яму таксама
было прысвоена званне Героя
Савецкага Саюза.
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
319
У раджэнцамі Беларусі былі
выдатныя военачальнікі, якія
сталі затым маршаламі: В. Д. Са-
калоўскі, I. I. Якубоўскі, С. А.
Красоўскі, генералы арміі А. Г.
Антонаў, I. I. Гусакоўскі, гене-
рал-палкоўнікі А. Р. Бацюня,
У. П. Камера, Ф. I. Кузняцоў,
контр-адмірал В. Е. Ананіч —
усяго 217 генералаў і адміралаў.
У складзе ваенна-паветраных сіл
з ворагам змагалася 5305, у бро-
нетанкавых і механізаваных час-
цях 2490 афіцэраў з Беларусі.
За гераізм і мужнасць, праяў-
леныя ў гады Вялікай Айчыннай
вайны, звыш 300 тыс. воінаў-
беларусаў і ўраджэнцаў рэспуб-
лікі ўзнагароджаны баявымі
ордэнамі і медалямі, 441 з іх
прысуджана званне Героя Са-
вецкага Саюза, 65 чалавек сталі
поўнымі кавалерамі ордэна
Славы.
У той жа час на беларускай
зямлі, і ў драматычным 1941 г.,
і ў час вызвалення, у радах
партызан і падполыпчыкаў сама-
аддана змагаліся з ворагам ты-
сячы прадстаўнікоў шматлікіх
нацый і народнасцей Савецкага
Саюза.
Сярод камандзіраў партызан-
скіх атрадаў і брыгад былі
Рускія В. Т. Варанянскі, А. Ф.
Данукалаў, К. С. Заслонаў, В. I.
Лівенцаў, У. I. Нічыпаровіч,
Я. ф. Філіпскіх, украінцы М. X.
балан, А. П. Брынскі, О. С. Бы-
чок, ф. ф. Капуста, грузіны I. Г.
Діубітыдзе, В. М. Талаквадзе,
аРмянін В. В. Агаджанян, кара-
Чаевец А. Касаеў, прадстаўнікі
**<шых нацыянальнасцей. За
УДзел у партызанскай і пад-
г’°льнай барацьбе на тэрыторыі
ь®ларусі званне Героя Савецкага
Саюза было прысвоена 46
беларусам, 34 рускім, 3 украін-
цам і іншым.
Беларускі народ памятае тых,
хто аддаў жыццё за вызваленне
Бацькаўшчыны. Як сімвалы веч-
най славы воінам Савецкай Арміі
і партызанам узвышаюцца ў
Мінску, іншых гарадах і населе-
ных пунктах Беларусі велічныя
помнікі-абеліскі. На 21-ым кіла-
метры Маскоўскай шашы сімва-
лам вечнай удзячнасці белару-
скага народа воінам-вызваліце-
лям узняўся Курган Славы. Аб
гэтым сведчаць і іншыя помнікі.
У еўрапейскім руху Супраціў-
лення. Фронт барацьбы жыхароў
Беларусі з ворагам пралягаў і
за межамі СССР. Плячо ў плячо
з замежнымі антыфашыстамі
змагалася 40 тыс. савецкіх лю-
дзей, якія ўцяклі з канцэнтра-
цыйных лагераў і іншых фа-
шысцкіх засценкаў. Сярод іх
былі і прадстаўнікі Беларусі —
ваеннаслужачыя, партызаны і
падпольшчыкі, што трапілі ў па-
лон, а таксама мірныя грамадзя-
не, прымусова вывезеныя ў фа-
шысцкую няволю.
Былі і байцы нябачнага фрон-
ту. Далёка за межамі Беларусі
вядома імя савецкага разведчы-
ка ўраджэнца Чавусаў Магілёў-
скай вобласці Л. Я. Маневіча.
Ён шмат зрабіў для Перамогі.
Пасля арышту ўзначальваў ус-
лед за легендарным А. М. Кар-
бышавым падпольную арганіза-
цыю ў гітлераўскім лагеры смер-
ці Маўтхаўзен.
Цяжка параненым у варожым
палоне апынуўся генерал Д. Ф.
Цумараў, ураджэнец вёскі Цях-
цін Бялыніцкага раёна. Фашыс-
ты адправілі яго ў Рэгензбургскі
320
Нарысы гісторыі Беларусі
канцлагер, дзе ён уключыўся ў
падпольную барацьбу. За аргані-
зацыю пабегаў і агітацыю гэты
мужны воін вясной 1944 г. быў
перапраўлены ў канцдагер Маўт-
хаўзен і там расстраляны.
Актыўным антыфашыстам,
рэдактарам рукапіснай газеты
падпольнай арганізацыі «Іскра»,
што дзейнічала ў лагеры г. Вур-
цэна, быў селянін пасёлка Выса-
чаны Віцебскай вобласці П. Д.
Шаўраў. У гэтай жа арганізацыі
знаходзіўся і брэстаўчанін, былы
пагранічнік У. Мураўёў. Устана-
віўшы сувязь з немцамі-анты-
фашыстамі, патрыёты арганізоў-
валі пабегі з канцлагера, дапа-
магалі хворым і знясіленым.
У фашысцкі канцдагер Остаў-
цаў, які быў размешчаны ў пры-
гарадзе Мюнхена, у1943 г. пры-
была група зняволеных з Бела-
русі. У іх ліку знаходзіўся і
былы партызан В. Грынь. Хутка
ён уключыўся ў падпольную ба-
рацьбу. Разам з адным з кіраўні-
коў падполля немцам-анты-
фашыстам Зепам ён дабываў
зброю, медыкаменты, харчаван-
не і рыхтаваў вялікую групу
вязняў да ўцёку ў лес. Але
здзейсніць задуманае не ўдало-
ся: падасланы правакатар выве-
даў план і выдаў патрыётаў.
Грынь і Зеп загінулі пакутнай
смерцю, але нікога не выдалі
са сваіх таварышаў.
Сыны Беларусі змагаліся з
ворагам у радах італьянскіх
партызан. У правінцыі Алек-
сандрыя адным з лепшых памоч-
нікаў камандзіра 16-ай гары-
бальдзійскай дывізіі «Вагано»
быў 19-гадовы студэнт з Мінска
Аляксандр. У памяці партызан
засталося толькі яго імя. Сам
Аляксандр загінуў у снежні
1944 г. На італьянскай зямлі
загінуў таксама А. К. Кісялёў,
ураджэнец вёскі Стары Стан
Клімавіцкага раёна, які змагаўся
ў гарыбальдзійскай партызан-
скай брыгадзе «Матэоці». 16-га-
довым юнаком быў адпраўлены
на прымусовыя работы М. С.
Фралоў з вёскі Сідаравічы Магі-
лёўскага раёна. Апынуўшыся ў
Італіі, ён уцёк да партызан. Па-
сля вызвалення гэтай краіны
атрымаў «Пасведчанне патрыё-
та». Інжынер з Дзяржынска
А. В. Варанкоў, уцёкшы ў 1943 г.
з фашысцкага канцлагера, быў
началыгікам штаба партызанска-
га атрада, а потым брыгады, якая
дзейнічала на тэрыторыі Бельгіі.
Пасля выгнання фашысцкіх за-
хопнікаў ён у ліку 30 іншых
савецкіх партызан быў узнага-
роджаны вышэйшым ваенным
бельгійскім ордэнам.
Шмат працоўных Беларусі
прымала ўдзел у французскім
руху Супраціўлення. Ураджэнец
Смаргоні Ф. К. Варанішча быў,
удзельнікам барацьбы ў Бардо.
Па заданню французскіх каму-<
ністаў ён арганізоўваў уцёкі’
савецкіх ваеннапалонных з лаге-
раў. 47 чалавек накіраваў патры-
ёт у партызанскія атрады Фран-
цыі.
У нашай краіне і за яе межамі
вядома імя лейтэнанта Савецкай
Арміі В. В. Порыка, які стварыў
лагерны камітэт у адным з
раёнаў Па-дэ-Кале. Яго сувяз-
нымі былі мінская падпольшчы-
ца Т. В. Чахоўская і В. Барбук з
Жодзіна. Дапамогу аказвалі так-
сама выхадцы з Маладзечанска-
га раёна У. Я. і С. I. Ліхота-
Кісель і ўраджэнец Міёрскага
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
321
раёна А. Д. Панізнік.
У дэпартаменце Марбілэ вяс-
ной 1944 г. у французскі рух
Супраціўлення ўлілася група
ваеннапалонных, якой кіраваў
лейтэнант Ф. Ф. Кажамякін,
ураджэнец Магілёўскай воблас-
ці. У адным з баёў у верасні
1943 г. ён загінуў смерцю героя.
Пасмяротна быў узнагароджаны
вышэйшай узнагародай Фран-
цыі — ордэнам Ганаровага ле-
гіёна. У Эльзас-Латарынгіі гераі-
чна змагаўся атрад «Смерць
фашызму», створаны былымі
мінскімі падпольшчыкамі. У ліку
яго кіраўнікоў былі Ф. Ліхавец,
У. Руткоўскі, сярод байцоў —
У. Бялько, П. Цінкевіч, Р. Кара-
панаў і іншыя.
Актыўны ўдзел у руху Суп-
раціўлення прымалі і дочкі Бе-
ларусі. 3 уцёкшых у маі 1944 г.
з лагера Эрувіль жанчын быў
створаны жаночы партызанскі
атрад «Радзіма», якім кіравала
жыхарка Мінска Н. I. Лісавец.
Атрад прымаў удзел у розных
баявых аперацыях. Пазней ка-
мандзіру атрада, а таксама
Р. 3. Сямёнавай-Фрыдзон было
прысвоена званне лейтэнанта
французскай арміі.
На зямлі Чэхаславакіі дзейні-
чала брыгада імя К. Готвальда,
якую ўзначальваў ураджэнец
Лепельскага раёна В. А. Квіцін-
скі. Толькі ў верасні 1944 г.
брыгада ажыццявіла 158 баявых
аперацый. Савецкі ўрад прысвоіў
яе камандзіру званне Героя Са-
вецкага Саюза.
Змагаючыся супраць нямец-
Ка-фашысцкіх захопнікаў на
Франтах Вялікай Айчыннай вай-
Ны, у партызанскіх атрадах і ў
г,аДполлі, прымаючы актыўны
М Нарысы гісторыі Беларусі, ч, 2
ўдзел у еўрапейскім руху Супра-
ціўлення, працоўныя Беларусі
ўнеслі важкі ўклад у агульную
барацьбу з фашызмам, набліжа-
лі дзень вялікай Перамогі,
усталяванне міру на зямлі.
На працоўным фронце ў са-
вецкім тыле. Значны ўклад у
перамогу над ворагам унеслі
працоўныя Беларусі, эвакуірава-
ныя на ўсход краіны. Знаходзі-
ліся яны галоўным чынам у
Паволжы, на Урале, у Заходняй
Сібіры. У асноўным эвакуірава-
ныя прадпрыемствы зліваліся з
мясцовымі, аднароднымі па
профілю. Аднак каля 20 пера-
важна буйных прадпрыемстваў
захавалі самастойнасць. Ужо ў
жніўні — верасні 1941 г. пачалі
даваць прадукцыю 15 эвакуіра-
ваных заводаў, у кастрычніку —
лістападзе — яшчэ 20. Да лета
1942 г. на абарону працавалі
больш за 60 беларускіх прад-
прыемстваў.
У цяжкіх умовах ваеннага ча-
су рабочыя, інжынерна-тэхніч-
ныя работнікі паказвалі ўзоры
працоўнага гераізму. Так, завод
«Гомсельмаш» быў адноўлены ў
Кургане за адзін месяц. За такі
ж час стаў даваць ваенную пра-
дукцыю і калектыў Гомельскага
станкабудаўнічага завода. У ве-
расні 1941 г. далі прадукцыю
гомельскія паравозавагонара-
монтны і суднарамонтны заводы,
віцебскія станкабудаўнічы імя
Камінтэрна, фабрыкі імя КІМ і
імя К. Цэткін, у кастрычніку —
лістападзе — гомельскі завод
«Рухавік рэвалюцыі», Віцебскі
іголкавы, фабрыка «Сцяг індуст-
рыялізацыі» і іншыя.
Адвагу і стойкасць праявілі ў
гады вайны эвакуіраваныя бела-
322
Нарысы гісторыі Беларусі
рускія чыгуначнікі. Часта з не-
бяспекай для жыцця яны вадзілі
паязды ў прыфрантавой паласе,
падвяргаліся налётам варожай
авіяцыі. Першай сярод работні-
каў чыгункі з апярэджаннем гра-
фіка, без дадатковага набору
паліва правяла цяжкавагавы
састаў А. М. Чухнюк. Яе працоў-
ны пачын падтрымалі іншыя чы-
гуначнікі. За высокія паказчыкі ў
рабоце яна была ўдастоена зван-
ня Героя Сацыялістычнай Пра-
цы. Такую ж узнагароду атры-
малі беларускія чыгуначнікі А. В.
Глебаў, М. А. Макараў, I. П.
Першукевіч, А. А. Янкоўскі.
Частка эвакуіраванага насель-
ніцтва працавала ў сельскай
гаспадарцы трактарыстамі, кам-
байнерамі, жывёлаводамі, паля-
водамі, брыгадзірамі, старшы-
нямі калгасаў.
У савецкім тыле знаходзілася
шмат прадстаўнікоў беларускай
навукі і культуры. На ўсход былі
эвакуіраваны 60 навукова-да-
следчых інстытутаў і лабарато-
рый, 6 тэатраў, больш 20 вы-
шэйшых і сярэдніх навучальных
устаноў. Вучоныя БССР вялі
даследаванні, скіраваныя на
ўдасканальванне тэхналогіі вы-
творчых працэсаў у прамысло-
васці, ажыццяўлялі пошук сыра-
віны, вырашалі праблемы па-
вышэння ўраджайнасці сельска-
гаспадарчых культур, распра-
цоўвалі эфектыўныя метады
лячэння параненых і інш. У
1943 г. на станцыі Сходня пад
Масквой аднавіў работу Бел-
дзяржуніверсітэт імя У. I Леніна,
у Яраслаўлі — Мінскі медыцын-
скі інстытут.
Свой уклад у агульную справу
разгрому ворага ўносілі дзеячы
беларускай культуры. Яны ства-
ралі новыя мастацкія творы,
выступалі перад воінамі Чырво-
най Арміі, прымалі ўдзел у збо-
ры грошай на патрэбы абароны.
Знаходзячыся ў савецкім тыле,
працоўныя Беларусі сваёй ге-
раічнай і самаадданай працай
сумесна з усімі народамі краіны
стваралі трывалы падмурак пе-
рамогі над фашысцкай Герма-
ніяй.
Людскія, матэрыяльныя і
культурныя страты Беларусі ў
час вайны. Перамога ў Вялікай
Айчыннай вайне была дасягнута
велізарнай цаной. У памяці жы-
харрў Беларусі трывала замаца-
валася лічба 2 млн. 200 тыс.
Столькі людзей загінула ў ба-
рацьбе з нямецка-фашысцкімі
захопнікамі на тэрыторыі Бела-
русі. Гэтая лічба трывала ўвай-
шла ва ўсе энцыклапедыі і кнігі
аб Вялікай Айчыннай вайне.
Упершыню яна стала вядома
ў 1945 г. у выніку абагульнення
звестак Надзвычайнай дзяржаў-
най камісіі (НДК) па ўстанаў-
ленню і расследаванню злачын-
стваў нямецка-фашысцкіх за-
хопнікаў. У сувязі з тым, што
апошнім часам асобнымі аўтара-
мі робіцца спроба паставіць пад
сумненне даную лічбу, ёсць не-
абходнасць падрабязней раска-
заць, як яна ўзнікла. У снежні
1945 г. па даных абласных
і раённых камісій садзейнічання
НДК і па яе пратаколах была
складзена даведка аб ахвярах
нямецка-фашысцкіх злачынст-
ваў на Беларусі, у якой былі
прыведзены наступныя звесткі:
Усяго знішчана грамадзян-
скага насельніцтва і ваеннапа-
лонных 2 219 316 чалавек. У гэ-
Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны
323
№ п/п	Вобласці	Знішчана ўсяго грамадзянскага насельніцтва	Забіта і зака- тавана ваенна- палонных	Вывезена ў нямецкае рабства
1.	Мінская	317 515	101 590	29 815
2.	Магілёўская	71 602	59 134	21 436
3.	Віцебская	151 421	92 891	68 434
4.	Гомельская	53 630	114 476	16 745
5.	Бабруйская	82 194	54 013	15 275
6.	Полацкая	105 211	157 007	52 599
7.	Палеская	37 981	3120	23 047
8.	Гродзенская	111 208	41 330	53 965
9.	Брэсцкая	159 526	38 858	30 008
10.	Баранавіцкая	181 179	88 407	33 773
11.	Пінская	95 385	24 613	30 861
12.	М аладзечанская	42 373	34 652	8828
		1 409 225	810 091	384 78628
тую агульную лічбу не ўключаны
тыя, хто быў вывезены ў Герма-
нію і загінуў там. Па розных
прычынах звыш 260 тыс. жыха-
роў Беларусі не Вярнуліся на Ра-
дзіму. *
У гэтую статыстыку не ўклю-
чаны жыхары Беларусі, якія
змагаліся ў Чырвонай Арміі,
прапалі без вестак ці загінулі ў
палоне, а таксама загінуўшыя ў
партызанскіх атрадах.
Больш таго, цяпер высвятля-
ецца, што даныя Надзвычайнай
дзяржаўнай камісіі па шэрагу
раёнаў значна заніжаны. Так, па
афіцыйных звестках, у Талачын-
скім раёне лічыліся загінуўшымі
2500 чалавек. У выніку пера-
праверкі і апублікавання спісу
загінуўшых было ўстаноўлена
Ю тыс. прозвішчаў загінуўшых29.
Не выключана, што такое маг-
чьіма і па іншых раёнах.
Да гэтага трэба дадаць, што
Даныя НДК не зусім дакладныя
1 па шэрагу лагераў ваенна-
йалонных. Так, у лагеры ваенна-
^алонных у Масюкоўшчыне
*Ыло зафіксавана звыш 80 тыс.
загінуўшых. Дзякуючы бела-
рускім даследчыкам, тут зной-
дзены яшчэ шэраг брацкіх магіл,
у выніку лічба ахвяр павялічы-
лася да 110 тыс. Ужо пасля
роспуску камісіі дадаткова былі
знойдзены пахаванні 150 тыс.
чалавек, якія раней не былі вядо-
мымі. Такім чынам, колькасць
загінуўшага насельніцтва Бела-
русі была значна болыпай, чым
да гэтага было вядома.
Крывавая, жудасная вайна,
якая больш трох гадоў ішла на
тэрыторыі Беларусі, яскрава
сведчыла аб непахісным жаданні
беларускага народа адстаяць
сваю Бацькаўшчыну, яе не-
залежнасць. Гэта было намерам і
іншых народаў Савецкага Саюза.
Перад тварам смяротнай не-
бяспекі, якая пагражала чала-
вецтву, аб’ядналіся ўрады і краі-
ны, мільёны людзей на розных
кантынентах, нягледзячы на іх
светапогляды і прыхільнасць
дзяржаўнаму ладу, аб’ядналіся
вакол ідэі змагання з фашысц-
кай агрэсіяй, каб перамагчы і
выжыць.
|3|(0І|0І|0І|0І(В1|0І|31|0І|0І(0І|31|ЗІ|31
РАЗДЗЕЛ XIII
ПАСЛЯВАЕННАЕ АДНАЎЛЕННЕ
I РАЗВІЦЦЕ БЕЛАРУСІ
1.	3 руін і папялішчаў
Цяжкія страты. Вайна і ня-
мецка-фашысцкая акупацыя
прынеслі паўсюдна жорсткія
разбурэнні гаспадарцы і незлі-
чоныя бедствы беларускаму на-
роду. У час вайны на Беларусі
было разбурана ці вывезена ў
Германію 10 338 прамысловых
прадпрыемстваў, у тым ліку ўсе
ў той час найболып буйныя элек-
трастанцыі. Агульныя страты,
нанесеныя нямецкімі захопніка-
мі дзяржаўнай прамысловасці
Беларусі, склалі 6225 млн. руб.
(у цэнах 1941 г.). Гітлераўцы
разбурылі і спалілі болып двух-
сот гарадоў і раённых цэнтраў,
9200 сельскіх паселііпчаў. Вай-
на і акупацыя спустошылі вёс-
ку. Грамадская жывёлагадоўля
была практычна поўнасцю зні-
шчана, нівы ператварыліся ў
скалечаныя, зрытыя акопамі і
бліндажамі, зарослыя пустазел-
лем, усеяныя снарадамі і мінамі
пустыры. Маёмасны ўрон, нане-
сены сельскай гаспадарцы рэс-
публікі, склаў 22 471,9 млн. руб.
Агульныя матэрыяльныя
страты, нанесеныя фашысцкімі
акупантамі гаспадарцы і грама-
дзянам БССР, дасягалі 75 млрд.
руб., што ў 35 разоў перавы-
шала дзяржаўны бюджэт рэс-
публікі 1940 г.' Па прамыСловьв
і энергетычных магутнасцях Бе-
ларусь была адкінута да ўзроўнк
1913 г.
Але самай цяжкай стратай
было масавае знішчэнне насель-
ніцтва. Звыш 2,2 млн. чалавек, у
тым ліку шмат жанчын, дзяцей і
старых, загубілі акупанты на
тэрыторыі Беларусі, каля 380
тыс. жыхароў Беларусі вы-
везлі на катаржныя работы Ц
Германію2. У выніку рабочы|
і служачых у гаспадарцы Белаі
русі ў 1945 г. было менш, чьпі
у 1940 г., на 474 тыс., ці на
53,5 %.
Гаспадарка БССР у канцы Вя-
лікай Айчыннай вайны знаходзі-
лася ў такім стане, што для яе
аднаўлення патрэбны былі велі-
зарныя матэрыяльныя выдаткі і
шматгадовая ўпартая праца
беларускага народа.
Першыя крокі аднаўлення
прамысловасці. Дапамога брат-
ніх народаў. У аднаўленні гаспа-
даркі БССР выдзяляюцца Д»а
перыядЫ: 1943—1945 гг. (з па-
чатку вызвалення тэрыторыі рэс-
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
325
публікі ад нямецка-фашысцкіх
акупантаў і да канца Вялікай
Айчыннай вайны) і 1946—
1950 гг. (пасляваенны аднаў-
ленчы перыяд).
Характэрнай рысай першага
перыяду было тое, што ва ўмовах
ваеннага часу ў Беларусі, як і ў
іншых вызваленых раёнах Саюза
ССР, неабходна было хутчэй ад-
навіць і наладзіць работу аб’ек-
таў, прадукцыя якіх была вельмі
неабходна фронту.
Першачарговыя задачы і шля-
хі аднаўлення гаспадаркі былі
вызначаны ў пастанове ЦК
УКП(б) і СНК СССР ад
21 жніўня 1943 г. «Аб неадклад-
ных мерах па аднаўленню гаспа-
даркі ў раёнах, вызваленых ад
нямецкай акупацыі»3. Гэтыя за-
дачы ажыццяўляліся па меры
вызвалення рэспублікі ад фа-
шысцкіх захопнікаў. Аднак без
удзелу іншых народаў СССР ад-
навіць гаспадарку, пераадолець
цяжкія вынікі вайны і трохгадо-
вай акупацыі ўласнымі сіламі
было надзвычай цяжка — вельмі
вялікімі былі разбурэнні і люд-
скія страты.
Яшчэ да таго, як скончыліся
баі з гітлераўцамі на тэрыторыі
Беларусі, з розных канцоў Са-
вецкага Саюза ў рэспубліку
пайшлі вагоны з харчаваннем,
адзеннем, абуткам, медыкамен-
тамі, будаўнічымі матэрыяламі,
прамысловым абсталяваннем,
аўтамабілямі, трактарамі, ін-
піымі сельскагаспадарчымі ма-
піынамі і інвентаром, насеннем,
Жывёлай, падручнікамі. У пры-
ватнасці, з Удмурцкай АССР з
«Рершымі эшалонамі ў Беларусь
ВЫло адпраўлена 60 станкоў,
ІР трактароў, 18 камбайнаў,
50 камплектаў абсталявання для
калгасных кузняў, 10 вагонаў
сталі і каляровых металаў, аб-
сталяванне ддя некалькіх раён-
ных бальніц, сярэдніх школ,
дзіцячых дамоў і шмат іншых
грузаў. За год і дзевяць месяцаў
пасля вызвалення Беларусі ад
фашыстаў братнія савецкія рэс-
публікі прыслалі БССР на
8,2 млн. руб. розных тавараматэ-
рыяльных каштоўнасцей4.
Асаблівую ўвагу партыйныя і
дзяржаўныя органы надавалі ад-
наўленню металаапрацоўчай
прамысловасці і машынабуда-
вання, якія павінны былі ў пер-
шую чаргу забяспечыць патрэбы
фронту. 3 гэтай мэтай у рэс-
публіку шляхам цэнтралізава-
ных паставак накіроўваліся
металаапрацоўчыя станкі, пра-
мысловае абсталяванне і іншыя
сродкі вытворчасці і нават цэлыя
заводы і металаапрацоўчыя
прадпрыемствы разам з прамыс-
ловым абсталяваннем і кваліфі-
каванымі кадрамі.
Так, у сакавіку 1945 г. у
Віцебск з Беларэцка (Башкір-
ская АССР) быў перабазіраваны
завод заточных станкоў разам
з 297 рабочымі, ІТР, служачымі,
тэхнічнай дакументацыяй і аб-
сталяваннем. Завод ужо ў краса-
віку пачаў серыйны выпуск пра-
мысловай прадукцыі5.
На заводы машынабудавання і
металаапрацоўчай прамысловасці
накіроўваліся кваліфікаваныя
спецыялісты з роднасных заво-
даў РСФСР. У 1944 г. на Мінскі
аўтазборачны завод з Горкаў-
скага аўтамабільнага завода
было накіравана 10 інжынерна-
тэхнічных работнікаў і 20 квалі-
фікаваных рабочых. На мінскія
326
Нарысы гісторыі Беларусі
станкабудаўнічыя заводы накі-
роўваліся кадры з Дзмітраўскага
завода фрэзерных станкоў
(Маскоўская вобласць). У дру-
гой палове 1945 г. са Свярд-
лоўска былі адазваны 62 спецы-
ялісты, што працавалі да вайны
на Гомельскім станкабудаўні-
чым заводзе. Для работы на
Гомельскім заводзе сельскагас-
падарчага машынабудавання ў
маі 1944 г. па распараджэнню
Галоўваенпрамбуда прыбыло
200 чалавек’.
У 1944 г. у рэспубліцы было
адноўлена і пушчана ў эксплуа-
тацыю 196 машынабудаўнічых
прадпрыемстваў, у тым ліку 18
буйных, якія арганізавалі вы-
творчасць ваенных матэрыялаў,
рамонт і зборку самалётаў,
танкаў, аўтамашын, іншай тэхні-
кі для патрэб фронту.
Ужо ў канцы 1944 г. быў арга-
нізаваны рамонт танкаў на стан-
кабудаўнічым заводзе імя Каст-
рычніцкай рэвалюцыі, рамонт ва-
гонаў на Мінскім вагонарамонт-
ным заводзе. Праз тры месяцы
пасля выгнання акупантаў пача-
лася зборка аўтамашын на Мін-
скім аўтазборачным заводзе, які
атрымаў абсталяванне, інстру-
менты, агрэгаты, вузлы, дэталі з
Горкаўскага і Маскоўскага
аўтамабільных заводаў. Да 7 лі-
стапада 1944 г. ён адправіў на
фронт першыя 50 аўтамабіляў7.
У 1945 г. даў фронту прадук-
цыю (знішчальнікі ЯК-9) Мінскі
авіяцыйны завод, аднаўленне,
якога пачалося ў ліпені 1944 г.
Па загаду Наркамата авіяпра-
мысловасці СССР ў Мінск пры-
былі групы спецыялістаў, якія
сталі арганізатарамі зборкі сама-
лётаў. Сярод іх Д. А. Цімафееў,
прызначаны дырэктарам завода,
, Л. Д. Гудовіч, які стаў начальні-
кам вытворчасні, і іншыя. Апош-
нюю эскадрыллю самалётаў
беларускія авіябудаўнікі адпра-
вілі на фронт 8 мая 1945 г.
Праз шэсць месяцаў завод быў
перададзены Галоўтрактарпро-
му, а праз год на яго аснове
пачалося будаўніцтва Мінскага
трактарнага завода. Яго будаў-
нікі сталі ядром шматтысячнага
калектыву беларускіх трактара-
заводцаў.
Па меры аднаўлення прадпры-
емстваў машынабудавання і
металаапрацоўкі павялічваўся
аб’ём іх валавой прадукцыі.
У 1945 г. ён склаў 45 % даваен-
нага ўзроўню. Станкабудаўнічыя
заводы Мінска, Віцебска і Гоме-
ля выпусцілі 202 металарэзныя
станкі і прыступілі да вырабу
заточных станкоў8. Поўнасцю ці
часткова сталі дзейнічаць «Гом-
сельмаш», Магілёўскі метала-
апрацоўчы камбінат, добруш-
ская папяровая фабрыка «Герой
працы», панчошна-трыкатажная
фабрыка «КІМ», швейная фаб-
рыка «Сцяг індустрыялізацыі»
ў Віцебску і інш. Аднак іх работа
вялася ў цяжкіх умовах. Шмат
якія прадпрыемствы не выкон-
валі дзяржаўных планаў, мелі
вялікія страты з-за дрэннай ар-
ганізацыі працы і безгаспадарча-
сці. План капітальных работ у
1945 г. быў выкананы толькі на
57,8 %9.
Паступова ўзнаўлялася энер-
гетычная база. Ужо ў другім
паўгоддзі 1944 г. былі адноўленЫ
72 электрастанцыі. Летам 1945 г.
уступіла ў строй Нова-Барысаў-
ская электрастанцыя. У Бара-
навічах і іншых гарадах рэспуб'
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
327
лікі працавалі электрастанцыі на
цягніках. У 1945 г. пачаў дзей-
нічаць першы энергаагрэгат
БелДРЭС. Пачалося будаўніцтва
буйной электрастанцыі ў Віцеб-
ску, аднаўлялася энергетычная
база Мінска. У канцы 1945 г.
энергамагутнасці Беларусі да-
сягнулі 46,4 % даваенных10.
У 1945 г. сталі дзейнічаць каля
20 буйных торфазаводаў, у тым
ліку «Асінторф», «Дукора», «Мі-
ханавічы», «Болбасава», «Татар-
ка» і інш., якія з’яўляліся паліў-
най базай рэспублікі.
Нягледзячы на цяжкія ўмовы,
да канца 1945 г. на Беларускай
чыгунцы было адноўлена
2574 км галоўных пуцей. Узнаў-
ляўся рачны транспарт.
Такім чынам, абапіраючыся на
ўсебаковую дапамогу народаў
СССР, дзяржаўныя датацыі, бе-
ларускі народ, дзякуючы сама-
адданай, гераічнай працы ў
найцяжэйшых умовах ваеннага
часу, зрабіў першыя крокі ў ад-
наўленні гаспадаркі. У 1945 г.
удалося вырабіць прамысловай
прадукцыі ў 3,7 раза больш,
чым у 1944 г. Але ў параў-
нанні з 1940 г. гэта склала толькі
20,4 %“.
У верасні 1946 г. адбылася
восьмая сесія Вярхоўнага Савета
БССР першага склікання. Яна
Прыняла закон аб пяцігадовым
плане аднаўлення і развіцця на-
Роднай гаспадаркі Беларускай
ССР 1946—1950 гг., які з’явіўся
часткай пяцігадовага плана
СССР. У ім былі вызначаны тэм-
аднаўлення ўсіх галін гаспа-
Даркі рэспублікі. Да канца
ЧаЦвёртай пяцігодкі прадукцыя
ярамысловасці БССР павінна
ьіла на 16 % пераўзысці да-
ваенны ўзровень.
Аднак план не быў належным
чынам збалансаваны, не забяс-
печваўся неабходнымі рэзервамі,
у выніку чаго ў ім меліся сур’ёз-
ныя пралікі.
У гэты час назіралася далей-
шае павелічэнне апарату кіра-
вання. Калі ў 1936 г. у СССР
было 18 агульнасаюзных і саюз-
на-рэспубліканскіх наркаматаў,
то да 1946 г. іх стала ўжо 44.
Менавіта тады ўзнікла склада-
ная бюракратычная шматзвен-
ная сістэма кіравання прад-
прыемствамі.
Узросшая сістэма наркаматаў
стварала ведамасныя бар’еры,
што перашкаджалі каапераван-
ню прадпрыемстваў у маштабе
эканамічных раёнаў. Па той жа
прычыне распыляліся сродкі,
марудна вярталіся ў прамысло-
васць кадры спецыялістаў, спаз-
няліся з уводам у дзеянне адноў-
леныХ прадпрыемстваў. Гэтыя
суб’ектыўныя фактары нара-
джалі дадатковыя цяжкасці ў
пасляваеннай адбудове гаспа-
даркі. Аднаўленне стрымлівалася
жорсткай цэнтралізацыяй і ад-
міністрацыйна-загаднымі мета-
дамі кіравання эканомікай, па-
шырэннем бюракратызацыі ўсіх
сфер дзяржаўнага і грамадскага
жыцця.
3 надзеяй на тое, што не-
злічоныя ахвяры, бедствы і па-
куты, прынесеныя ў імя свабоды
і незалежнасці, былі не дарэмны-
мі, што неўзабаве спраўдзіцца
мара працоўных аб абяцанай
«светлай будучыні», беларускі
народ прыступіў да рэалізацыі
чацвёртага пацігадовага плана.
Дзякуючы дзяржаўным дата-
цыям і дапамозе саюзных рэс-
328
Нарысы гісторыі Беларусі
Першыя будаўнікі МТЗ.
публік ужо ў 1946 г. былі
адноўлены і пачалі даваць пра-
дукцыю звыш 6 тыс. буйных,
сярэдніх і дробных прадпрыем-
стваў, у тым ліку Мінскі,
Гомельскі, Віцебскі, Аршанскі
станкабудаўнічыя заводы, Ваў-
кавыскі цэментавы завод, Го-
мельскі паравозавагонарамонт-
ны і іншыя. У Мінску акрамя
будаўніцтва трактарнага, аўта-
мабільнага разгарнулася праца
па ўзвядзенню веласіпеднага
завода, тонкасуконнага камбіна-
та, іншых буйных прамысловых
прадпрыемстваў.
Але на развіцці прамысловасці
моцна адбіваліся цяжкія вынікі
вайны, недахопы сыравіны і
электраэнергіі, вытворчых пло-
шчаў, тэхналагічнага абсталя-
вання, кваліфікаваных кадраў,
нястача працоўнай сілы. У
1946 г. прамысловасць Беларусі
была забяспечана ёю ўсяго на
63 %, а яе цякучасць склала
48,5 % да ліку прынятых на ра-
боту12.
Гэта адмоўна адбівалася на
рабоце прадпрыемстваў. МноііІ
фабрыкі і заводы часта працай
валі з перагрузкай, не выконвал|
дзяржаўныя планы, асабліва
якасных паказчыках, слаба мя
ханізаваліся працаёмкія працэ-
сы, марудна расла прадукцый-
насць працы, у выніку чаго
грамадства недаатрымоўвала
прамысловай прадукцыі на міль-
ёны рублёў.	«а
Перавод прадпрыемстваў :
ваеннай на мірную вытворчасіЛ
дазволіў адысці ад метадаў ю|
раўніцтва эканомікай і арганіза-
цыі працы, характэрных для ва-
еннага часу. У другой палове
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Бёларусі
329
1945-га і ў 1946 годзе былі
скасаваны абавязковыя звыш-
урочныя работы, дазволены чар-
говыя і нечарговыя водпускі ра-
бочым і служачым, мабілізацыя
працоўных сіл заменена аргані-
заваным наборам. Гэта спрыяла
павышэнню працоўнай актыў-
насці людзей, росту прадукцый-
насці працы, больш хуткаму на-
ладжванню выпуску грамадзян-
скай прадукцыі.
Пэўную ролю ў гэтым выкон-
вала сацыялістычнае спаборніц-
тва, якому адводзілася ў той час
вялікая роля ў павышэнні пра-
дукцыйнасці працы. Але шырока
абвешчаныя і распрапагандава-
ныя прынцыпы яго арганізацыі
заставаліся ў многім дэклара-
цыйнымі. На справе яны былі
адным з элементаў сталінскай
агітацыйнай машыны. ІПматлі-
кія формы сацыялістычнага спа-
борніцтва шырока ўкараняліся
зверху, прапагандаваліся пар-
тыйна-савецкімі органамі сярод
працоўных калектываў, а іх ак-
тыўныя ўдзельнікі заахвочвалі-
ся. Перадавікам вытвррчасці
ствараліся адпаведныя ўмовы,
каб яны паспяхова выканалі
ўзятыя абавязацельствы, хаця
для большасці з іх самаадданая
праца была нормай жыцця. У
выніку з’явіліся тысячы пера-
давікоў вытворчасці, якія датэр-
мінова выконвалі вытворчыя
планы і нават па некалькі гада-
вых норм. Актыўным удзельні-
кам гэтага руху была рабочая
моладзь. На прадпрыемствах і
будоўлях рэспублікі ў пачатку
51947 г. працавала 2 тыс. кам-
самольска-маладзёжных брыгад,
3 якіх 112 у папярэднім годзе
выканалі па дзве-тры гадавыя
нормы.
Дзякуючы гераічнай працы
народа, дапамозе, якая ішла з
іншых рэспублік СССР, прамы-
словасць Беларусі перавысіла ў
1950 г. даваенны ўзровень на
15 %, а машынабудаванне і
металаапрацоўка — на 137 %.
Выпуск валавой прадукцыі ў
параўнанні з 1945 г. павялічыўся
на 575 %13. У чэрвені 1947 г.
далі прадукцыю Мінскі мота-
велазавод і Мінскі тонкасуконны
камбінат, у кастрычніку гэтага
ж года выпусціў першую пра-
дукцыю Мінскі аўтамабільны
завод, у лістападзе была здадзе-
на ў эксплуатацыю першая чарга
Віцебскага дывановага камбіна-
та, у ліпені 1948 г. уступіла
ў лік дзеючЫх адноўленая ў
Віцебску панчошна-трыкатаж-
ная фабрыка «КІМ».
На аснове дасягнутага. Зроб-
ленае ў першай пасляваеннай
пяцігодцы забяспечыла далей-
шае развіццё прамысловасці. Як
і ў пасляваенныя гады, прыяры-
тэт тут належаў цяжкай пра-
мысловасці, у першую чар-
гу — машынабудаванню. Г эта
адмоўна адбівалася на тых галі-
нах прамысловасці, якія выраб-
лялі прадметы народнага спа-
жывання. Нічога не рабілася і
дзеля таго, каб церабудаваць
заганную сістэму кіраўніцтва
прамыслбвасцю, створаную ў
30-ых гадах і яшчэ болып бюра-
кратызаваную ў пасляваенны
час.
, У апараце міністэрстваў, ве-
дамстваў і прадпрыемстваў існа-
вала шмат лішніх, паралельных
звенняў, адарваных ад вытвор-
часці. Ведамасныя бар’еры пера-
330
Нарысы гісторыі Беларусі
шкаджалі кіраўніцтву прадпры-
емствамі на месцах, спецыяліза-
цыі і каапераванню прамысло-
вых прадпрыемстваў розных га-
лін у межах аднаго і таго ж
зканамічнага раёна, тармазілі
комплекснае развіццё народнай
гаспадаркі. Гэта зніжала эфек-
тыўнасць вытворчай дзейнасці,
адмоўна адбівалася на жыццё-
вым узроўні працоўных. Тым не
менш рабочыя і інжынерна-
тэхнічны персанал прамысловых
прадпрыемстваў рэспублікі са-
мааддана працавалі над выка-
наннем устаноўленых -заданняў,
прымалі ўдзел у спаборніцтве,
дабіваліся высокіх норм вы-
працоўкі. У прыватнасці, сотні
рабочых аршанскага завода
«Чырвоны змагар» у 1954 г. пра-
цавалі ў лік 1957—1958 гг.
Сістэмаі'ычна перавыконвала
нормы большасць рабочых Мін-
скага аўтамабільнага завода, а
каля 1720 чалавек выконвалі
звыш дзвюх норм.
Для многіх былі характэрны
творчыя адносіны да працы, ім-
Кненне павышаць яе механіза-
цыю, удасканальваць вытворчыя
працэсы. У 1954 г. ад рабочых
і інжынерна-тэхнічных работні-
каў прамысловых прадпрыем-
стваў рэспублікі паступіла звыш
16 тыс. рацыяналізатарскіх пра-
паноў, з якіх больш 7,5 тыс. былі
ўкаранёны ў вытворчасць і далі
звыш 33 млн. руб. эканоміі14.
Самаадданай працай атрымалі
вядомасць шматлікія наватары
вытворчасці: электразваршчык
М. Антонік, токар П. Арахоўскі,
сталявар Д. Барашкін з Мінскага
трактарнага завода, токар Віцеб-
скага завода заточных станкоў
Г. Клімаў. Сталявар-наватар
гомельскага машынабудаўнічага
завода «Рухавік рэвалюцыі»
Сайкоў за 4 гады і 4 месяцы
выканаў 12 гадавых норм. Токар
Мінскага аўтазавода Карашкоў
за чатыры гады выканаў два
пяцігадовыя заданні. На чыгун-
ках Беларусі ініцыятарамі ва-
джэння цяжкавагавых цягнікоў
выступілі машыністы Н. Бара-
наў, Н. Еўсікаў, Б. Каліванаў,
Н. Тр(убчыкаў і іншыя.
Аднак рух перадавікоў паспя-
хова развіваўся далёка не на ўсіх
прадпрыемствах. На шэрагу за-
водаў і фабрык слаба ўкара-
няліся перадавая тэхніка,.сродкі
механізацыі і аўтаматызацыі, а
іх прадукцыя нярэдка не адпавя-
дала тэхнічным стандартам,
шмат выкарыстоўвалася ручной
працы. У вытворчасці кавалкава-
га торфу яе ўдзельная вага
складала 50 %, а ў прамысло-
васці будаўнічых матэрыялаў —
каля 80 %.
Тым не менш працоўныя на-
маганні рабочага класа прывялі
да станоўчых вынікаў. Аб’ём
валавой прадукцыі прамыслова-
сці за 1951—1955 гг. павялічыў-
ся болып чым у 2 разы. Як і ў
папярэдні час, забяспечваліся
даволі высокія тэмпы росту галін
цяжкай індустрыі. Калі сярэдне-
гадавы прырост усёй прамысло-
вай прадукцыі БССР склаў каля
16 %, то машынабудавання і
металаапрацоўкі — 28 %.
Прамысловасць рэспублікі
пачала вытворчасць шэрага но^
вых відаў прадукцыі. У тым лікЯ
25-тонных самазвалаў, аўтама-1
шын-лесавозаў, трактароў «Беч|
ларусь», унікальных металарэз-
ных станкоў і іншых вырабаў.
Далейшае развіццё атрымалі
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
331
тарфяная, хімічная, дрэваапра-
цоўчая галіны прамысловасці,
вытворчасць будаўнічых матэ-
рыялаў, лёгкая і харчовая пра-
мысловасць. Удасканальваўся
транспарт, у першую чаргу чыгу-
начны. Рабіліся захады, каб па-
скорыць будаўніцтва шасейных
дарог, павялічыць перавозкі гру-
заў і пасажыраў на рачным і
аўтамабільным транспарце. У га-
ды пятай пяцігодкі (1951 —
1955) была пабудавана і здадзе-
на ў эксплуатацыю аўтамабіль-
ная магістраль Мінск — Брэст.
На 14 тыс. км, ці ў два разы,
павялічылася працягласць аўто-
бусных ліній, што дазволіла
значна палепшыць абслугоўван-
не насельніцтва і звязаць аблас-
ныя гарады з раённымі цэнтрамі.
У цэлым развіццё прамысло-
васці ў рэспубліцы ішло як па
шляху аснашчэння новым аб-
сталяваннем існуючых прад-
прыемстваў, так і ў напрамку
будаўніцтва новых фабрык і за-
водаў. Але празмерная цэнтра-
лізацыя кіравання эканомікай,
ігнараванне гасразліку, вы-
карыстанне адміністрацыйна-
камандных, загадавых метадаў
вялі да адчужэння рабочых і ІТР
ад сродкаў вытворчасці, рабілі
грамадскую ўласнасць абязліча-
най, перашкаджалі ёй эфектыў-
на функцыяніраваць.
Становішча ў вёсцы: на мяжы
чалавечых магчымасцей. 3 вялі-
кімі цяжкасцямі ўставала з па-
пялішчаў беларуская вёска. Па
меры вызвалення рэспублікі ад
акупантаў разгортваліся аднаў-
ленчыя работы і тут. Але яны
аельмі ўскладняліся панаваўшай
паўсюдна разрухай, небывалым
заняпадам вытворчасці ва ўсіх
галінах сельскай гаспадаркі.
Дзякуючы напружанай працы
вяскоўцаў у 1944 г. у рэспубліцы
было адноўлена больш як 9,5 тыс.
калгасаў, своечасова сабраны
ўраджай, паспяхова праведзена
сяўба азімых культур |5. Пра-
цоўны энтузіязм беларускага
сялянства абапіраўся на матэры-
яльную і фінансавую дапамогу
дзяржавы і братніх народаў
саюзных рэспублік.
Яшчэ ў час вайны ўрад асігна-
ваў на аднаўленне сельскай
гаспадаркі рэспублікі 429 млн.
руб. 27 снежня 1943 г. СНК
СССР і ЦК УКП(б) прынялі
пастанову аб аказанні дапамогі
вызваленым раёнам Віцебскай,
Магілёўскай, Гомельскай і Па-
лескай абласцей БССР у аднаў-
ленні машынна-трактарных стан-
цый і калгасаў. Дзеля гэтага
сюды было завезена з усходніх
раёнаў краіны'1542 трактары,
13 тыс. коней, 30 тыс. галоў буй-
ной рагатай жывёлы, 130 тыс.
авечак, 50 тыс. свіней і 150 тыс.
галоў птушкі. У 1945 г. у рэспуб-
ліку было дастаўлена больш
25 тыс. розных сельскагаспадар-
чых машын, 70 тыс. коней,
109 тыс. кароў, болын 3 тыс.
аўтамашын. Чырвоная Армія пе-
радала калгасам і саўгасам рэс-
публікі 30,8 тыс. коней16.
Дапамога была вельмі неаб-
ходнай, бо становішча з працоў-
най сілай і тэхнічным асна-
шчэннем у сельскай гаспадарцы
Беларусі з’яўлялася катастрафіч-
ным: звыш 800 тыс. насельніцтва
рэспублікі, у тым ліку 180 тыс.
партызан, адразу ж пасля вызва-
лення было мабілізавана ў дзею-
чую Чырвоную Армію, сотні ты-
сяч працоўных уключыліся ў
332
Нарысы гісторыі Беларусі
работу па аднаўленню чыгункі
і шасейных дарог, мастоў і пера-
праў, сродкаў сувязі. У выніку
ўся праца ў сельскай гаспадарцы
ў асноўным выконвалася жан-
чынамі, старымі і паддеткамі.
Асабліва востра адчуваўся неда-
хоп працоўных рук у напружа-
ныя перыяды сельскагаспадар-
чых работ. Катастрафічна не
хапала і цяглавай сілы. Дастат-
кова адзначыць, што ў 1944 г. у
Беларусі засталося толькі
33,7 % коней, галоўным чынам
старых, хворых і замардаваных.
У пачатку 1945 г. 4024 калгасы
(42 %) мелі ў сваім распара-
джэнні толькі ад 2 да 10 коней
на гаспадарку17.
Калгасы, якія не мелі коней,
вымушаны былі выкарыстоўваць
у якасці цяглавай сілы кароў.
Так, у Віцебскай вобласці на па-
лявых работах скарыстоўвалася
3653 каровы, на якіх было ўзара-
на 9980 га зямлі, у васьмі раёнах
Палескай вобласці — Лельчыц-
кім, Даманавіцкім, Брагінскім,
Ельскім і іншых на сельскага-
спадарчых работах было выка-
рыстана 4855 кароў18. Многія
тысячы гектараў калгасных па-
лёў прыходзілася араць нават
уручную.
Востра адчувалася нястача на-
сення. У сувязі з гэтым стваралі-
ся грамадскія насенныя фонды.
У Ашмянскім раёне было сабра-
на 20 т зёрня, у Радашковіцкім
створаны бязвыплатны фонд на-
сеннай дапамогі з 19 т бульбы
і 7 т збожжа. Акрамя таго, на
сходах калгаснікаў было прыня-
та рашэнне аказаць дапамогу ў
апрацоўцы зямлі 226 гаспадар-
кам, якія не мелі коней19. Такая
ўзаемавыручка дазваляла пашы-
рыць пасяўныя плошчы, якія за
адзін толькі 1945 г. павялічыліся
ў рэспубліцы на 854 тыс. га, у
тым ліку ў калгасах на 488 тыс.,
а ўся пасяўная плошча склала
73,8 % ад даваеннага ўзроўню.
Пагалоўе жывёлы ў калгасах
і саўгасах БССР у першы час
аднаўлялася за кошт вяртання
яе з эвакуацыі (у 1944 г. калга-
сам і саўгасам Беларусі было
вернута 45 тыс. галоў буйной
рагатай жывёлы), а таксама
шляхам яе закупкі ў глыбінных
раёнах СССР. Так, вясной
1944 г. Наркамзем БССР закупіў
у РСФСР 80 тыс. галоў буйной
рагатай жывёлы, 130 тыс. авечак
і коз, 50 тыс. свіней, 11 тыс.
коней.
У выніку гэтага, а таксама
ўзнаўлення мясцовага пагалоўя
колькасць буйной рагатай жывё-
лы ў Беларусі павялічылася з
882,2 тыс. галоў на момант
вызвалення да 1608,3 тыс. галоў
у канцы 1945 г., свіней — адпа-
ведна з 285,3 тыс. да 742,2 тыс.»і
авечак і коз — з 567,5 тыс.
875,7 тыс.20 Аднак пагалоўё
грамадскага прадукцыйнагЯ
статка складала ад даваеннагй
ўзроўню ўсяго 30 %21. ЖывёлаІ
гадоўля рэспублікі па-ранейшм
му знаходзілася ў цяжкім станв
Вялікая ўвага звярталася на
працу механізатараў. У пачатЛ
чацвёртай пяцігодкі 352 малЯ
дзёжныя трактарныя брыгам
выканалі план трактарных рабЛ
датэрмінова. 40 тыс. аратЛ
спаборнічалі за лепшыя вытвоД
чыя паказчыкі.	
Паступова калгасы дабівалісм
некаторых зрухаў у вытворчасЦі
сельскагаспадарчых прадуктаў-
У прыватнасці, калгас, што быў У
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
333
пасёлку Васілевічы Васілевіцка-
га раёна, у 1947 г. атрымаў
ураджай азімага жыта па 160
пудоў з гектара на плошчы 46 га.
Стопудовых ураджаяў і вышэй
дабіліся калгасы «Чырвоны сад»
Аршанскага раёна, «Камінтэрн»
Магілёўскага і інш. За атрыман-
не высокіх ураджаяў 620 пера-
давікоў сельскай гаспадаркі рэс-
публікі ў 1947 г. былі ўзна-
гароджаны ордэнамі і медаля-
мі, а звеннявыя калгаса «Чырво-
ная ніва» Брагінскага раёна
Т. Шкурко, пасёлка Васілевічы
Васілевіцкага раёна Е. Кухарава,
працаўнікі саўгаса імя 10-годдзя
БССР Любанскага раёна П. Ка-
лыска, У. Пайграй, Ф. Саўчык,
А. Стыкут былі ўдастоены зван-
ня Героя Сацыялістычнай
Працы22.
Некаторых поспехаў дасягну-
лі саўгасы. Да канца 1950 г.
іх налічвалася 122 (супраць 92 у
1940 г.). Саўгасам належала
197,5 тыс. га зямельнай плошчы.
У 1950 г. валавы збор збожжа-
вых склаў амаль 59 тыс. т, або
на 8 тыс. т больш, чым у 1940 г.
Саўгасы перавысілі даваенны
ўзровень і па вытворчасці асноў-
ных прадуктаў жывёлагадоўлі.
Аднак тэмпы іх эканамічнага
росту былі невысокімі. Саўгасы ў
сваёй болыпасці па-ранейшаму
прыбытку не давалі.
Прымусовая калектывізацыя
Ў Заходняй Беларусі. У пасля-
ваенныя гады карэнныя сацыяль-
на-эканамічныя перамены адбы-
ліся ў сельскай гаспадарцы
заходніх абласцей БССР. Тут
Усё большая колькасць сялян-
^кіх гаспадарак уцягвалася ў
?Рамадскую вытворчасць. Калек-
^ьівізацыя ажыццяўлялася пера-
важна ў тых жа формах, што і
ва ўсходняй Беларусі ў канцы
20-ых і пачатку 30-ых гадоў.
Рост калектыўных гаспадарак
адбываўся галоўным чынам у
форме сельскагаспадарчай арце-
лі. У 1946 г. у заходніх абласцях
налічвалася 133 калгасы, якія
аб’ядноўвалі 3253 гаспадаркі, а
таксама 35 саўгасаў, болыпасць
з якіх была створана на базе
былых памешчыцкіх маёнткаў.
У адрозненне ад калектывізацыі
ў канцы 20-ых — пачатку 30-ых
гадоў пераход гаспадарак на
новы шлях развіцця ў заходняй
частцы БССР ажыццяўляўся
пасля некаторых мерапрыемст-
ваў падрыхтоўчага характару.
Створаным калгасам, саўгасам
і МТС пастаўлялася сельска-
гаспадарчая тэхніка, мінераль-
ныя ўгнаенні, будаўнічыя ма-
тэрыялы, выдаткоўваліся грашо-
выя крэдыты. Толькі ў Барана-
віцкай вобласці ў 1950 г. на
развіццё жывёлагадоўлі, элект-
рыфікацыю, набыццё сельска-
гаспадарчых машын і іншыя
патрэбы было выдаткавана крэ-
дыту ў суме 12 млн. рублёў23.
Да канца 1949 г. у заходніх
абласцях рэспублікі налічвалася
78 МТС, у якіх было 858 трак-
тароў, іншая сельскагаспадарчая
тэхніка. Яна адыграла пэўную
ролю ў рэканструкцыі сельскай
гаспадаркі заходніх абласцей.
У пачатку 1950 г. у заходняй
частцы БССР былі створаны на-
дзвычайныя органы — палітыч-
ныя аддзелы МТС. Ім было
даручана весці работу па аргані-
зацыйна-гаспадарчаму ўмаца-
ванню калгасаў, стварэнню ў іх
пярвічных партыйных і камса-
мольскіх арганізацый, выхаванню
334	Нарысы гісторыі Беларусі
вясковага актыву, умацаванню
працоўнай дысцыпліны.
Разам з арганізацыйна-палі-
тычнай працай прымяняліся і
адміністрацыйна-загадныя, на-
ціскныя метады. Яны нярэдка
былі асноўнымі. У выніку да
канца 1950 г. пераважная частка
сялян заходніх абласцей была
ўцягнута ў калгасы. Тэмпы
калектывізацыі з’яўляліся вельмі
высокімі, значна большымі, чым
у 30-ыя гады ва ўсходняй
Беларусі. Калі на пачатак 1949 г.
у заходніх абласцях рэспублікі
налічвалася 909 калгасаў, то на
1 студзеня 1951 г.— 6054. Яны
аб’ядноўвалі 83,7 % гаспадарак.
Да канца 1952 г. у заходніх
абласцях у калгасах налічвалася
540,3 тыс., ці 95 % сялянскіх
гаспадарак. Пры гэтым магчы-
масці індывідуальнага гаспада-
рання далёка не былі выкары-
станы. Іх зусім праігнаравалі.
У правядзенні калектывізацыі
былі дапушчаны грубыя памылкі
і перагібы. Перш за ўсё гэта
ігнараванне прынцыпу добра-
ахвотнасці ў стварэнні калгасаў,
рэпрэсіўныя меры супраць так
званых кулакоў, у якія былі За-
лічаны многія серадняцкія гас-
падаркі. Горкі вопыт 30-ых гадоў
не быў улічаны. Сялянства за-
ходніх абласцей Беларусі было
гвалтоўна пазбаўлена зямлі і
сродкаў вытворчасці, адзяржаў-
леных у форме калгаснай улас-
насці. Многія сем’і заможных
сялян былі рэпрэсіраваны і
сасланы ў аддаленыя раёны
Савецкага Саюза.
У верасні 1951 г. Савет
Міністраў СССР прыняў спе-
цыяльную пастанову «Аб выся-
ленні кулакоў з Беларускай
ССР», у выніку ажыццяўлення
якой толькі ў 1952 г. за межы
рэспублікі былі высланы 4431
«кулацкая» сям’я. Сасланых
рассялялі ў Казахстане, Якуціі,
Кіргізіі, іншых аддаленых раё-
нах краіны — своеасаблівых рэ-
зервацыях-спецпасяленнях, дзе
людзі былі аддадзены на пакуты,
голад і выміранне. У тым жа
годзе іх горкі лёс падзялілі яшчэ
5592 чалавекі, выгнаныя з
заходніх абласцей Украіны і
Беларусі. Толькі пасля смерці
«правадыра народаў» большасць
з іх была рэабілітавана і
вярнулася на Бацькаўцічыну.
Сельская гаспадарка заходняй
часткі БССР стала развівацца
на аснове, характэрнай для ўсёй
таталітарнай дзяржавы.
Калгасна-саўгасны рэжым.
Гэта быў час, калі калгасы і
саўгасы разглядаліся не як
самастойныя гаспадарчыя ка-
лектывы, а як вытворчыя арга-
нізацыі, якім зверху плануюць
асноўныя заданні і цвёрдыя цэны
на прадукцыю, нярэдка значна
ніжэйшыя яе сабекошту. Кал-
гаснікі і рабочыя саўгасаў
атрымоўвалі ад грамадскай гас-
падаркі меншыя выплаты, чым
жыхары гарадоў, а даходы ад
прысядзібных участкаў абклад-
валіся вялікімі падаткамі. Але
нават у такіх умовах многіл
сяляне сумленна працавалі н
фермах і палетках. Яны паказ
валі цуды працоўнага гераізм}
што заахвочвалася дзяржаваі
якая адначасова ігнаравала эка
намічныя метады ў гаспадарці
і кіравалася законамі, што базі
раваліся на прымусе, на страх
пакарання за невыкананН
загаду.
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
335
Аграрная палітыка сталін-
скага рэжыму, скіраваная на
выцягванне ўсіх рэсурсаў і срод-
каў з вёскі, разбурала вытворчыя
сілы сельскай гаспадаркі, вяла
да нізкай прадукцыйнасці працы,
скарачэння сельскагаспадарчай
вытворчасці. Нарыхтоўкі для
патрэб дзяржавы ажыццяўлялі-
ся як пры харчовай развёрстцы
ў першыя гады савецкай улады:
забіралі амаль усё. Для раз-
меркавання па працаднях, на
патрэбы жывёлагадоўлі і для
продажу на рынку ў калгасаў
заставалася вельмі мала. Праца
калгаснікаў набывала характар
паднявольнай.
Тормазам у развіцці калгаснай
вытворчасці былі таксама ня-
правільнае планаванне і анты-
сялянская падатковая палітыка.
Падаткамі абкладаліся пладо-
выя дрэвы, вуллі, жывёла і нават
птушка, якія належалі калгас-
нікам. На абавязковыя пастаўкі
з калгйсаў вызначаліся малыя
цэны на гародніну, садавіну,
прадукты жывёлагадоўлі. Яны
далёка не адпавядалі працоўным
і матэрыяльным выдаткам, у
выніку чаго калгасны працадзень
аплачваўся вельмі нізка.
Практыка планавання сель-
скагаспадарчай вытворчасці з
цэнтра, без уліку мясцовых умоў,
стрымлівала ініцыятыву калга-
саў і калгаснікаў, прыводзіла да
безгаспадарчасці, безадказнасці
і абыякавасці. Працягвалі дзей-
нічаць жорсткія законы аб кра-
Дзяжах грамадскай уласнасці і
спекуляцыі. 4 чэрвеня 1947 г.
Прэзідыум Вярхоўнага Савета
СССР прыняў указ «Аб крымі-
нальнай адказнасці за крадзеж
Дзяржаўнай і грамадскай маё-
масці», які прадугледжваў за
гэта пазбаўленне волі на тэрмін
ад 5 да 20 гадоў з канфіскацыяй
маёмасці24. Раскрадальнікі гра-
мадскай уласнасці абвяшчаліся
«ворагамі народа» — такой была
безапеляцыйная афіцыйная
ўстаноўка.
Спроба змяніць крытычнае
становішча ў сельскай гаспадар-
цы была зроблена на вераснёў-
скім (1953 г.) пленуме ЦК
КПСС. Быў вызначаны шэраг
мерапрыемстваў па ўздыму уель-
скай гаспадаркі, накіраваных на
павышэнне матэрыяльнай заці-
каўленасці ў выніках працы.
Даходы калгаснікаў у цэлым па
СССР ужо ў 1953 г. узраслі
на 13 млрд. руб., а ў 1955 г.— на
75 млрд. руб.25 Гэта дало свой
плён.
У Беларусі, напрыклад, прык-
метна павялічылася сярэдняя
выпрацоўка на аднаго калгасні-
ка. Калі ў 1951 г. яна складала
179 працадзён, то ў 1955 г.
узнялася да 229 на аднаго
працаздольнага26. Даходы кал-
гасаў і калгаснікаў рэспублікі
павялічыліся ўжо ў 1953 г. у
параўнанні з 1952 г. на 2,5 млрд.
руб.27
У сакавіку 1955 г. ЦК КПСС
і Савет Міністраў СССР унеслі
змяненне ў парадак планавання
сельскагаспадарчай вытворчасці.
Замест цэнтралізаванага плана-
вання з вызначэннем плана сяў-
бы ў гектарах па культурах,
утрымання жывёлы па відах і
колькасці галоў згодна з новым
парадкам гаспадаркам устанаў-
ліваўся толькі агульны аб’ём
продажу дзяржаве прадукцыі
паляводства і жывёлагадоўлі.
Калгасы з удзелам МТС сама-
336
Нарысы гісторыі Беларусі
стойна вызначалі памеры пасяў-
ных плошчаў па культурах, коль-
касць жывёлы па відах, што
спрыяла пашырэнню іх сама-
стойнасці, развязванню ініцыя-
тывы для болып рацыянальнага
вядзення гаспадаркі, павелічэн-
ня вытворчасці сельскагаспадар-
чай прадукцыі.
Вызначаліся першыя, даволі
сціплыя зрухі ў развіцці сельскай
гаспадаркі. Беларуская ССР
перавыканала дзяржаўны план
развіцця жывёлагадоўлі на
1954 г. Прырост пагалоўя буйной
рагатай жывёлы ў калгасах
склаў 12%, яны здалі па нарых-
тоўках і прадалі дзяржаве свіні-
ны ў два разы больш, чым у
1953 г.28. У 1955 г. калгасы
датэрмінова выканалі план хле-
банарыхтовак і прадалі дзяржа-
ве звыш плана 3 млн. пудоў
збажыны. У 1,7 раза супраць
1953 г. павялічыліся надоі
малака ў калгасах29.
За 1951 —1955 гг. працаўнікі
бёларускай вёскі пашырылі па-
сяўныя плошчы на 540 тыс. га ў
асноўным за кошт аднаўлення
асушаных тарфяна-балотных і
разворвання залежных зямель.
Пасевы кукурузы ў тыя гады
выраслі з 0,2 тыс. да 318 тыс. га.
Такое значнае павелічэнне адбы-
лося ў выніку інтэнсіўнага ад-
міністрацыйна-каманднага наці-
ску зверху праз партыйна-дзяр-
жаўны апарат кіравання. Пасяў-
ныЯ плошчы збожжавых культур.
засталіся амаль на ўзроўні
1950 г., хаця павялічыліся
валавыя зборы сельскагаспадар-
чых культур. У тбй жа час
ураджаі збожжавых культур,
цукровых буракоў, бульбы, га-
родніны заставаліся нізкімі. На-
зіраліся вялікія страты гэтых
культур пры ўборцы і захаванні.
Адбыліся некаторыя зрухі ў
развіцці жывёлагадоўлі. Коль-
касць буйной рагатай жывёлы ў
рэспубліцы ў 1955 г. склала
3187 тыс. галоў і ў параўнанні з
пагалоўем на канец 1950 г.
павялічылася на 16 %, пагалоўе
авечак і коз вырасла на 46 % .
За пятую пяцігодку ўзрасла
механізацыя і Электрыфікацыя
сельскай гаспадаркі БССР. Ма-
гутнасць трактарнага парка па-
вялічылася ў 2 разы, колькасць
збожжавых камбайнаў — у 4,8,
грузавых аўтамабіляў — у 2,6
раза.
У 1955 г. у аграрным сектары
рэспублікі працавала звыш
13 тыс. аграномаў, заатэхнікаў,
ветэрынарных работнікаў і леса-
водаў з вышэйшай і сярэдняй
адукацыяй, 4 тыс. інжынерна-
тэхнічных работнікаў.
Але карэнных змен у развіцці
сельскагаспадарчай вытворчасці
рэспублікі, як і ўсёй краіны, не
адбылося. У рабоце партыйных
і дзяржаўных органаў перава-,
жалі метады цэнтралізацыі, плаі
навання зверху, сілавога заі
гадна-бюракратычнага націскуі
Яйы засталіся вядучьімі ў кіра-
ванні эканомікай, у тым ліку
сельскай гаспадаркай. Гэта зні-
жала эфектыўнасць гераічных
працоўных намаганняў калгас-
нага сялянства, усіх працаўнікоў
беларускай вёскі, вяло да храніч-
нага адставання сельскагаспа-
дарчай вытворчасці.
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі	337
2.	Ад культу асобы да спроб
дэмакратызацыі грамадска-
палітычнага жыцця
Пад уціскам сталінскага рэ-
жыму. 3 вялікіх цяжкасцей і
ліхалецця, спадзяванняў на леп-
шае жыццё пачаліся пасляваен-
ныя гады. Перамога дала надзею
на пераасэнсаванне шляхоў раз-
віцця грамадства. Вярнуліся
з фронту на Беларусь салдаты
і афіцэры. Многія з іх пазнаё-
міліся з жыццём шэрагу еўра-
пейскіх краін і па-новаму, болып
крытычна сталі адносіцца да
акружаючага. Прыступаючы да
мірнай працы, шмат хто з фран-
тавікоў імкнуўся да перамен у
грамадскім жыцці, усталявання
свабоды, якая, як і да вайны,
абмяжоўвалася дыктатарскім
рэжымам.
Больш радыкальна паводзіла
сябе моладзь, асабліва навучэн-
цы і студэнты. Яны самастойна
жадалі разабрацца ў з’явах, што
адбываліся ў грамадстве. 3 гэтай
мэтай вясной 1946 г. у Слоніме
ўзнікла падпольная патрыятыч-
ная арганізацыя пад канспіра-
тыўнай назвай «Чайка». Хутка
яна ўстанавіла сувязь з падполь-
нымі групамі ў Баранавіцкім
настаўніцкім інстытуце, на Брэс-
Цкім чыгуначным вузле, у іншых
арганізацыях і ўстановах. Галоў-
най іх мэтай з’яўлялася абарона
нацыянальных правоў і свабод,
барацьба за захаванне і развіццё
беларускай культуры, мовы і гіс-
торыі. Да канца года пачалі
Дзейнічаць падпольныя групы ў
-^ьіровіцкім сельскагаспадар-
Чым тэхнікуме, Ганцавіцкім пед-
В і-ылішчы. - Аб’ядноўваў іх
Цэнтр беларускага вызваленчага
руху (ЦБВР). Але з пачатку
чэрвеня да жніўня 1947 г. члены
падпцльных арганізацый былі
арыштаваны. Яны абвінавачвалі-
ся ў тым, што «праводзілі анты-
савецкую нацыяналістычную
прапаганду, рыхтавалі кадры для
правядзення тэрарыстычных ак-
таў, збіралі зброю, распаўсюдж-
валі нацыяналістычную літара-
туру»31. Па іх справе адбылося
некалькі закрытых ваенных тры-
буналаў у Баранавічах і Мінску.
У пачатку 1946 г. у Глыбоцкім
педвучылішчы ўзнікла падполь-
ная арганізацыя «Саюз белару-
скіх патрыётаў» (СБП). Неў-
забаве да яе далучылася група
навучэнцаў педвучылішча з
Пастаў. Дзейнасць арганізацыі
скіроўваЛася на павышэнне
нацыянальнай свядомасці на-
вучэнцаў, якія затым на месцах
павінны былі праводзіць яе
сярод насельніцтва. У пачатку
лютага 1947 г. болыпасць членаў
арганізацыі таксама была арыш-
тавана. 3 16 па 20 чэрвеня ў
Мінску адбылося закрытае па-
сяджэнне трыбунала ваеннай
акругі, дзе 33 члены СБП былі
пазбаўлены волі ад 5 да 25 гадоў.
Восенню таго ж года ў Полацку
было асуджана яшчэ 10 чалавек.
У жніўні — кастрычніку 1947 г.
у Мінску, а таксама на тэрыторыі
Маладзечанскай і Пінскай абла-
сцей была раскрыта арганізацыя
«Свабодная Беларусь»32.
Новыя настроі па пытаннях
далейшага развіцця грамадства
338
Нарысы гісторыі Беларусі
панавалі не толькі сярод моладзі,
але і ў некаторых прадстаўнікоў
вышэйшых партыйных, савецкіх,
гаспадарчых структур, куды пас-
ля вайны было вылучана нямала
неардынарных, таленавітых лю-
дзей. Аб гэтым сведчаць падрых-
таваныя ў той час праекты Кан-
стытуцыі СССР і Праграмы
УКП(б), дзе змяшчаўся шэраг
новых палажэнняў, закранаў-
шых развіццё краіны і партыі.
У іх прадугледжвалася пашы-
рэнне правоў і свабод працоў-
ных. Пры панаванні грамадскай
уласнасці дапускалася існаванне
дробнай аднаасобнай гаспадаркі
сялян і дзейнасць саматужнікаў.
Зразумела, што ва ўмовах культу
асобы Сталіна з гэтымі даку-
ментамі было знаёма вельмі
абмежаванае кола асоб.
Распаўсюджанне ў свядомасці
некаторых людзей пачуцця пэў-
най сацыяльнай свабоды і
нацыянальнага гонару абвастры-
ла ахоўную рэакцыю сталінскага
дыктатарскага рэжыму. Пачало-
ся «закручванне гаек», скірава-
нае на кансервацыю старой
сістэмы грамадскіх адносін. На
поўную магутнасць быў уключа-
ны прапагандысцка-рэпрэсіўны
апарат, які ўзмацніў ідэалагіч-
ную апрацоўку свядомасці лю-
дзей, а таксама рэпрэсіўныя
меры супраць іншадумцаў.
На працягу 1949 г. была
сфабрыкавана «ленінградская
справа», па якой у далейшым
больш 200 партыйных і савецкіх
работнікаў асудзілі, а некаторых
прыгаварылі да расстрэлу. Сярод
іх: сакратара ЦК УКП(б)
А. А. Кузняцова, старшыню
Дзяржплана СССР, першага
намесніка кіраўніка Савецкага
ўрада М. А. Вазнясенскага і інш.
Актывізаваліся рэпрэсіі і ў Бе-
ларусі. Як і ў перадваенны час,
да лістапада 1951 г. ажыццяўляў
іх міністр дзяржаўнай бяспекі
БССР Цанава* —тыповы прад-
стаўнік дыктатарскага рэжыму.
Вынікам яго злачыннай дзейна-
сці з’явілася знішчэнне вялікай
колькасці ні ў чым не павінных
людзей, праследаванне буйных
партыйных і дзяржаўных дзея-
чаў. Правакацыі Цанавы паспы-
таў на сабе С. В. Прытыцкі,
які працаваў у той час першым
сакратаром Гродзенскага абко-
ма КП(б)Б. Гэты сталінскі
апрычнік імкнуўся паставіць пад
сумненне яго палітычную ста-
ласць і высокую маральнасцьі
Цанаве ўдалося ўзвесці па|
клёп, ашальмаваць многіх сумЗ
ленных кіруючых работнікаў
Гэта здарылася, напрыклад, (
міністрам асветы БССР П. В
Саевічам, які абвінавачваўся |
шпіянажы, нацыяналізмй
контррэвалюцыйнай дзейнасц|
У 1951 г. П. В. Саевічд
беспадстаўна выключылі з пар
тыі, знялі з пасады міністра|
прыцягнулі да судовай адказ
насці. Ваенны трыбунал прыга-
варыў яго да 25 гадоў папраўча-
працоўных лагераў і 5 гадоў
пазбаўлення правоў. У 1954 г.
П. В. Саевіч быў рэабілітаваны3 '.
Арышты партыйных, савецкіх,
гаспадарчых работнікаў усі&
узроўняў прыводзілі да таго, ш'Я
многія з іх працавалі з аглядкаЯ
* Затым ён быў пераведэены ў МаскЯ?
на пасаду аднаго з намеснікаў міністра
дзяржаўнай бяспекі СССР. У кастрыч-
ніку 1955 г. пасля арышту і ўзбуджэнн»
супраць яго крымінальнай справы за-
кончыў жыццё самагубствам.
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
339
баяліся новага, не праяўлялі
ініцыятывы. Гэта не магло не
адбіцца на сацыяльна-эканаміч-
ным і грамадска-палітычным
развіцці рэспублікі.
Націск сталіншчыны быў скі-
раваны і на інтэлігенцыю, многія
прадстаўнікі якой выступалі за
неабходнасць абнаўлення гра-
мадства. Ідэалогія пасляваен-
нага сталінізму характарыза-
валася крайнім дагматызмам,
абсалютнай непрымірымасцю да
любых поглядаў, якія адрозніва-
ліся ад афіцыйнага пункту гле-
джання. Адсюль выцякаў галоў-
ны яго пастулат — бесперапын-
насць у імкненні да абвастрэння
класавай барацьбы, у тым ліку ў
ідэалагічнай сферы, што давала
магчымасць падтрымліваць па-
стаянную напружанасць у гра-
мадстве, весці актыўную бараць-
бу супраць іншадумства, плюра-
лізму думак. 3 данай мэтай
была спланавана сістэма палі-
тычных кампаній, якія навязвалі
жорсткія ідэалагічныя стэрэа-
тыпы ў літаратуры і мастацтве,
поўнасцю выключалі з жыцця
агульначалавечыя каштоўнасці,
падаўлялі нацыянальную сама-
свядомасць народа, абмяжоўвалі
міжнародныя кантакты інтэлі-
генцыі.
Працяг ідэалагічнаму прэсін-
гу супраць інтэлігенцыі паклала
пастанова ЦК УКП(б) «Аб
часопісах «Звязда» і «Ленінград»
(жнівень 1946 г.). Абмеркаванне
Работы гэтых часопісаў было
праведзена па ініцыятыве Сталі-
На. Ён выступіў з грубымі выпа-
Дамі супраць вядомых дзеячаў
літаратуры М. Зошчанкі і Г. Ах-
^атавай, абвінаваціўшы іх у
пРапагандзе безыдэйнасці і апа-
літычнасці, якія атручваюць
сумленне моладзі.
У хуткім часе была падвержа-
на крытыцы пісьменніцкая арга-
нізацыя БССР. У пастанове ЦК
УКП(б) «Аб рабоце ЦК КП(б)
Беларусі» (студзень 1947 г.)
адзначалася, што «адсутнасць
прынцыповай балыпавіцкай
крытыкі твораў беларускіх пісь-
меннікаў, захвальванне слабых
маламастацкіх твораў і замоўч-
ванне памылак у творчасці пісь-
меннікаў прывялі да з’яўлення
безыдэйных (п’еса Крапівы «Мі-
лы чалавек») і памылковых (п’е-
са Кучара «Заложнікі») твораў,
якія няправільна адлюстроўваюць
савецкую рэчаіснасць і барацьбу
беларускіх партызан»34. Гэта
быў сігнал да таго, каб зноў
абвінаваціць творчую інтэліген-
цыю ў буржуазным нацыяналіз-
ме, весці палітыку на яе фізічнае
знішчэнне. Таму ў рэспубліцы
аднавіліся арышты пісьменнікаіў,
прычым некаторых арыштоўвалі
па некалькі разоў. У 1949—
1956 г. у другі раз у зняволенні
знаходзіўся беларускі паэт
С. Шушкевіч. Але несправядлі-
васць, цяжкі лёс не зламалі вяз-;
ня. Пасля вызвалення ён плённа
працаваў у рэдакцыях газет, зай-
маўся творчай дзейнасцю.
На другі круг сталінскага
пекла пайшлі Р. Бярозкін,
С. Грахоўскі, Б. Мікуліч, А Алек-
сандровіч, А. Пальчэўскі і іншыя.
Усяго ў Беларусі за час сталін-
скай дыктатуры былі рэпрэсіра-
ваны 238 літаратараў, з іх вый-
шлі з лагераў толькі каля 20
чалавек. Гэтыя страты не параў-
нальныя нават з Вялікай Айчын-
най вайною, дзе загінула не
340
Нарысы гісторыі Беларусі
больш 30 беларускіх паэтаў і
пісьменнікаў35.
У сакавіку 1947 г. ЦК УКП(б)
прыняў пастанову «Аб судах го-
нару ў міністэрствах СССР і
цэнтральных ведамствах», згод-
на з якой у іх ствараліся асобыя
выбарныя органы для барацьбы
з учынкамі, «якія губляюць го-
нар і вартасць савецкага работ-
ніка». Ужо ў ліпені таго ж года
ЦК УКП(б) разаслаў у партый-
ныя арганізацыі краіны закрытае
пісьмо. У ім паведамлялася аб
«справе» прафесараў Клюевай і
Роскіна, якую разгледзеў «суд
гонару» Міністэрства аховы зда-
роўя СССР. Яны абвінавачваліся
ў антыпатрыятызме і супрацоў-
ніцтве з замежнымі фірмамі.
Ва ўмовах «выкрыцця» вучо-
ных-паклоннікаў Захаду прай-
шла кампанія абмеркавання
пісьма ў Беларусі. Галоўны ўдар
быў скіраваны на артыкул прэзі-
дэнта АН БССР А. Р. Жэбрака
«Савецкая біялогія», які яшчэ ў
1945 г. быў надрукаваны ў аме-
рыканскім часопісе «Навука». У
ім аўтар выступіў супраць імк-
нення некаторых амерыканскіх
біёлагаў атаясамліваць памыл-
ковыя погляды Лысенкі з усёй
савецкай біялагічнай навукай.
Артыкул А. Р. Жэбрака кваліфі-
каваўся як антыпатрыятычны
ўчынак, «зганьбіўшы дасягненні
савецкай біялагічнай навукі і
вядомага савецкага вучонага-на-
ватара акадэміка Т. Д. Лысен-
кі»'\ За жорсткай крытыкай
пачаліся адміністрацыйныя ме-
ры. 12 лістапада 1947 г. А. Р.
Жэбрака вызвалілі ад пасады
прэзідэнта АН БССР, на якую ён
быў абраны ў маі таго ж года.
Праз кароткі час, 21—22 ліста-
пада адбыўся ганебны «суд го
нару», які вынес вучонаму грг
мадскае ганьбаванне.
Ганенне на А. Р. Жэбрак
працягвалася, асабліва калі ён
разам з акадэмікам АН БСС
В. С. Нямчынавым выступіў
на жнівеньскай (1948 г.) сесіі
УАСГНІЛ у падтрымку храма-
сомнай тэорыі спадчыннасці,
супраць якой вёў барацьбу Лы-
сенка. 17 жніўня і 3 верасня
1948 г. прэзідыум АН БССР
асудзіў выступленні вучоных на
сесіі, прызваў «выкараніць жэб-
ракаўшчыну». 14 верасня яго
рашэнні адобрыла бюро ЦК
КП (б) Б, разгледзеўшае пытанне
«Аб мерапрыемствах па ўкара-
ненню мічурынскай аграбіялогіі
ў БССР». «Выкараненне» пача-
лося з ліквідацыі ў Інстытуце
біялогіі АН БССР узначальвае-
мага А. Р. Жэбракам аддзела
генетыкі раслін. 3 інстытута
былі звольнены супрацоўнікі
С. У. Гарленка, Я. I. Багрэеў,
В. I. Карчэўская, 3. I. Бекеш,
Я. Д. Макровіч, В. К. Осіпава,
якія непасрэдна працавалі з
А. Р. Жэбракам. Ад абавязкаў
акадэміка-сакратара аддзялення
біялагічных, сельскагаспадар-
чых і медыцынскіх навук АН
БССР быў вызвалены Ц. М. Год-
неў, зняты з працы дырэктар
Беларускай сельскагаспадарчай
акадэміі М. М. Каўцэвіч і пра-
фесар гэтай акадэміі Б. А. Вакар,
дэкан біялагічнага факультэта
БДУ В. Д. Акімава і іншыя.
Рэпрэсіўная палітыка сталін-
скага рэжыму распаўсюджвала-
ся на ўсе пласты насельніцтва
Беларусі, асабліва на сялян У
яе заходніх абласцях у сувязі з
прымусовай масавай калектыві-
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
341
зацыяй. Гэта садзейнічала знач-
наму павелічэнню колькасці зня-
воленых з рэспублікі ў сістэме
ГУЛАГа. Калі на 1 студзеня
1944 г. тут адбывалі тэрмін толь-
кі беларусаў 15 264, то на 1 сту-
дзеня 1951 г. іх колькасць павя-
лічылася да 96 471 чалавека*, з
іх 63 863 — знаходзіліся ў па-
праўча-працоўных лагерах і
32 608 — у працоўна-выхаваў-
чых калоніях37.
Нягледзячы на тое, што дык-
татарскі рэжым жорстка рас-
праўляўся з іншадумствам, пра-
водзіў палітыку рэпрэсій, боль-
шасць народа верыла «свайму
любімаму правадыру, бацьку
і настаўніку». У пасляваенны час
яго аўтарытэт дасягнуў свайго
апагея, што звязвалася з пера-
могай у вайне, да якой, як адзна-
чала афіцыйная прапаганда,
прывёў вялікі Сталін. У пасля-
ваенны перыяд усімі сродкамі яму
надаваўся арэол непагрэшнасці і
геніяльнасці. Ён пастаянна атая-
самліваўся з У. I. Леніным. Вя-
лікае значэнне надавалася вы-
пуску і прапагандзе прац «права-
дыра». У 1947 г. пачалося вы-
данне на беларускай мове збораў
твораў, якое завяршылася ў
1951 г. Вялізарнымі тыражамі
выходзіла «Кароткая біяграфія
I- В. Сталіна», у адпаведным
рэдагаванні якой ён прымаў
УДзел. На вывучэнні біяграфіі
будавалася палітычная вучоба.
У 1947 г. у рэспубліцы працавала
7250 гурткоў па засваенню бія-
гРафіі Сталіна.
У шумлівую прапагандысцкую
* Каля 15 % зняволеных ГУЛАГа
Ск-"адалі асуджаныя за крымінальныя
Алачынствы.
кампанію вылілася падпісанне
«Пісьма вялікаму Сталіну ў
слаўнае 70-годдзе з дня нара-
джэння ад беларускага народа»,
што праходзіла ў снежні 1949 г.
Па гэтай прычыне ў рэспубліцы
адбылося 31,5 тыс. мітынгаў і
сходаў з ахопам болып 3 млн.
працоўных. На іх выступіла
амаль 100 тыс. чалавек, якія
прыпісвалі ўсе поспехі ў адра-
джэнні народнай гаспадаркі Бе-
ларусі толькі Сталіну, старанна
замоўчвалі яго памылкі, а тым
болып злачынствы. Гэта спрыя-
ла таму, што ў пасляваенны
перыяд Сталін стаў яшчэ больш
капрызным, зласлівым і грубым,
«дзейнічаў выключна аднаасоб-
на, не лічыўся ні з кім і ні з
чым»38. Ён цалкам падмяняў
калектыўныя органы кіраўніцгва
партыяй і дзяржавай. Фактычна
перасталі склікацца пленумы
ЦК. 3 1946 па 1952 г. адбылося
чатыры пленумы, тры з якіх раз-
глядалі толькі арганізацыйныя
пытанні. Жыццё партыі і дзяр-
жавы вырашала Палітбюро, якое
ў поўным складзе амаль не збі-
ралася і падмянялася прыват-
нымі нарадамі бліжэйшых да
Сталіна асоб.
У кастрычніку 1952 г. пасля
трынаццацігадовага перапынку
адбыўся XIX з’езд партыі, які
перайменаваў Усесаюзную каму-
ністычную партыю (бальшаві-
коў) у Камуністычную партыю
Савецкага Саюза. З’езд унёс
змяненні ў структуру цэнтраль-
ных партыйных органаў. Паліт-
бюро было пераўтворана ў Прэ-
зідыум ЦК. Але з’езд не стаў
месцам калектыўнай распрацоў-
кі палітыкі партыі, радыкальнага
вырашэння сацыяльных праб-
342
Нарысы гісторыі Еелару.
лем. Ён фактычна з’явіўся
трыбунай усхвалення Сталіна і
яго ідэй.
Такім чынам, дэмакратычныя
тэндэнцыі ў развіцці грамадства
ў пасляваенны час былі блакіра-
ваны дыктатарскім рэжымам.
Ён працягваў ідэалагічны і
рэпрэсіўны ўціск, каб трымаць
народ у безумоўным падпарад-
каванні. Гэта стрымлівала твор-
чыя сілы працоўных, абмяжоў-
вала іх ініцыятыву, зніжала
патэнцыяльныя магчымасці.
Барацьба з бандытызмам. У
першыя пасля выгнання ня-
мецка-фашысцкіх захопнікаў
гады на Беларусі, асабліва ў за-
Ходніх абласцях, узніклі склада-
ныя абставіны ў сувязі з
дзейнасцю антысавецкіх фармі-
раванняў. Сярод іх дзейнічалі
групы польскай Арміі Краёвай.
Цяжкія злачынствы ўчынялі
ўзброеныя фарміраванні ўкраін-
скай паўстанцкай арміі, якая
ўваходзіла ў арганізацыю ўкра-
інскіх нацыяналістаў. Хаваліся ў
лясах і многія нямецкія пры-
служнікі, якія не паспелі збегчы
са сваімі гаспадарамі і баяліся
расплаты за зробленыя зла-
чынствы. У 1947 г. толькі ў
заходніх абласцях налічвалася
каля 40 банд. У першым квар-
тале 1946 г. у Беларусі бандыты
зрабілі звыш 50 нападаў на
партыйныя і дзяржаўныя ўста-
новы, калгасы і саўгасы. У лю-
тым гэтага ж года яны ўчынілі
120 забойстваў, 190 грабяжоў і
18 разбояў.
Асаблівую актыўнасць праяў-
лялі бандыцкія фарміраванні
ў перыяд падрыхтоўкі і пра-
вядзення важных палітычных і
гаспадарчых кампаній. Так, у час
падрыхтоўкі да выбараў у Вяр-
хоўны Савет БССР, якія пра-
водзіліся ў сакавіку 1947 г., у
Полацкай вобласці яны разгра-
мілі Друйскі выбарчы ўчастак і
забілі дзвюх жанчын-актывістак,
якія дзяжурылі там. У Гро-
дзенскай вобласці ўзброеныя
групы Арміі Краёвай зрабілі 36
нападзенняў, ахвярамі якіх сталі
43 партыйныя і савецкія работ-
нікі.
Органы дзяржаўнай бяспекі і
ўнутраных спраў прымалі меры
па актывізацыі барацьбы з
бандытызмам. У 1947 г. ЦК
КП(б)Б тры разы прымдў ра-
шэнні па гэтаму пытанню. Была
павялічана колькасць міліцыі ў
заходніх абласцях рэспублікі.
Сюды пасылаліся найболып во-
пытныя супрацоўнікі.
Цяжкая аператыўная абста-
ноўка склалася ў Маладзечан-
скай вобласці. Яшчэ ў 1945 г.
тут былі абясшкоджаны буйныя
групы днтысавецкага падполля.
Яго рэшткі аб’ядноўваліся ў
злачынныя шайкі, якія рабавалі
насельніцтва. У мэтах хутчэй-
шай ліквідацыі банд тэрыторыя
вобласці была падзелена на апе-
ратыўныя ўчасткі, куды накіроў-
валіся спецыяльныя групы,
сфарміраваныя з вопытных
работнікаў. За пяць месяцаў
1946 г. органамі міліцыі пры
актыўнай дапамозе насельніцтва
было ліквідавана 25 грабежніц-
кіх шаек агульнай колькасцю
111 чалавек, а таксама затрыма-
на 36 бандытаў-адзіночак. Да
лета 1946 г. у БССР было
арыштавана 19 051 і знішчана
3766 бандытаў, адабрана 3588
кулямётаў, 6947 аўтаматаў,
61 430 вінтовак, 47 рацый, 3
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
343
дапамогай якіх падтрымлівала-
ся сувязь з замежнымі анты-
савецкімі цэнтрамі39.
Новая хваля бандытызму
ўзнялася ў сувязі з правядзен-
нем у заходняй частцы Беларусі
калектывізацыі сельскай гаспа-
даркі. «Лясныя браты» забівалі
кіраўнікоў сельсаветаў і калга-
саў, спальвалі жывёлагадоўчыя
фермы і іншыя сельскагаспадар-
чыя будынкі. Іх ахвярамі ста-
навіліся многія сельскія жыха-
ры. 5 верасня 1948 г. у вёсцы
Яманты Лідскага раёна бандыты
забілі мясцовага жыхара Мі-
хальчыка, яго жонку, сына і
пакінулі ліст, у якім гаварылася,
што гэта сям’я забіта за тое, што
гаспадар з’яўляўся адным з
ініцыятараў арганізацыі калгаса.
У ноч на 30 чэрвеня 1949 г.
узброеная бандыцкая група зра-
біла напад на вёску Вышкаві-
чы Жабчыцкага раёна Пінскай
вобласці. Забілі старшыню кал-
гаса і кладаўшчыка. Дзякуючы
аператыўна прынятым мерам на
другі дзень бандыты былі арыш-
таваны.
Паступова бандытызм страч-
ваў сацыяльна-эканамічную базу
і падтрымку той часткі насель-
ніцтва, якая была незадаволена
савецкай уладай. Да сярэдзіны
1952 г. у Беларусі былі ліквіда-
ваны апошнія бандыцкія фар-
міраванні, але асобныя групы
яшчэ працягвалі варожую дзей-
насць. Разумеючы бесперспек-
тыўнасць палітычных мэт, у да-
лейшым яны сталі на шлях кры-
М1нальных злачынстваў.
Грамадска-палітычнае жыццё.
^Ульт асобы Сталіна стварыў
Такія ўмовы, што ўсе пытанні
Палітычна-гаспадарчага жыцця
рэспублікі знаходзіліся ў руках
партыйных камітэтаў, якія кіра-
валі савецкімі органамі і гаспа-
дарчымі структурамі. У гэты час
мела месца фарсіраванне росту
партыйных радоў. Колькасць
пярвічных партыйных арганіза-
цый у прамысловасці, сувязі, на
транспарце і будоўлі вырасла
з 522 у 1946 г. да 1378 у 1952 г.
Значна больш стала пярвічных
партыйных арганізацый у калга-
сах, саўгасах, МТС.
Фармальны характар мела
дзейнасць Саветаў. У сакавіку
1947 г. прайшлі выбары ў Вяр-
хоўны Савет БССР. У студзені
1948 г. і снежні 1950 г. адбы-
ліся выбары ў мясцовыя Саветы.
Характэрна, што рабочых і кал-
гаснікаў, занятых непасрэдна на
вытворчасці, у іх складзе ў
1948 г. было толькі 5,6%, а ў
1950 г.— 4,6%. У час выбарчых
кампаній шмат што рабілася для
ўслаўлення Сталіна.
Цяжкія ўмовы жыцця прыму-
шалі некаторых людзей высту-
паць супраць афіцыйнай паліты-
кі. Так, рабочы абуткбвай фаб-
рыкі з Гродна I. П. Байко на-
пярэдадні выбараў у мясцовыя
Саветы ў 1948 г. у гутарцы з
калегамі па працы заявіў: «Хутка
будуць праводзіць выбары ў мяс-
цовыя Саветы, але народ савец-
кай уладай незадаволены. Калі б
былі свабодныя выбары, то мно-
гія не пайшлі б галасаваць, але
пры такім законе паспрабуй не
пайсці, дык за табой самі прый-
дуць і прымусяць галасаваць
гвалтоўна»40. Жыхарка вёскі Та-
бола Лідскага раёна Н. Васіле-
віч у прысутнасці сялян сказа-
ла: «Я незадаволена савецкай
уладай, яна толькі ведае браць з
344
Нарысы гісторыі Беларуа
нашага брата, ёй тут не быць».
А яе брат Д. Васілевіч, настаў-
нік вёскі Цацкі, выказваючы не-
задавальненне савецкай уладай,
пры народзе парваў партрэт Ста-
ліна. У шэрагу раёнаў Гродзен-
скай і Мінскай абласцей, гора-
дзе Гомелі мела месца распаў-
сюджванне сярод насельніцтва
лістовак, у якіх утрымліваўся за-
клік не прымаць удзел у выбарах.
Сканцэнтраваўшы ў сваіх ру-
ках усе звенні ўлады, дыктатар-
скі рэжым абмяжоўваў паўна-
моцтвы Саветаў як прадстаўні-
чых органаў. Многія Саветы
займалі пасіўную пазіцыю ў вы-
рашэнні пытанняў, якія ўвахо-
дзілі ў іх кампетэнцыю, чакаючы
ўказанняў вышэйстаячых струк-
тур. На сесіях адсутнічалі ўмовы
для канструктыўнага аналізу
стану спраў і прыняцця канкрэт-
ных рашэнняў. Да таго ж часта
змяняліся кіруючыя кадры Са-
ветаў. Толькі ў 1951 г. у Мала-
дзечанскай вобласці было заме-
нена звыш 70 % старшынь і са-
кратароў сельскіх Саветаў.
Культ асобы строга рэгламен-
таваў і стрымліваў дзейнасць
прафсаюзаў. Гэта праяўлялася ў
абмежаванні прафсаюзнай дэ-
макратыі, зніжэнні ролі гаспа-
дарчых нарад, спыненні дзей-
насці калектыўных дагавораў на
прадпрыемствах і будоўлях, што
аднавілася толькі ў 1947 г. Калі ў
1948 г. было заключана 989 да-
гавораў, то ў 1950 г.— 1818;
яны ахоплівалі звыш 450 тыс.
рабочых і служачых. У некато-,
рым паляпшэнні . дзейнасці
прафсаюзаў пазітыўнўю ролю
мелі рашэнні XIX пленума
УЦСПС (жнівень 1948 г.) аб ут-
варэнні ў рэспубліках, краях і
абласцях саветаў прафесіяналь-
ных саюзаў.
У канцы 1948 г. у Бела-
рускай ССР прайшлі пленумы
галіновых камітэтаў, пашыраныя
пасяджэнні фабрычна-заводскіх
камітэтаў прафсаюзаў, сходы
прафсаюзнага актыву. 1—2 лі-
стапада 1948 г. адбылася першая
Беларуская рэспубліканская
міжсаюзная канферэнцыя праф-
саюзаў, якая выбрала Беларускі
рэспубліканскі савет прафсаю-
заў і рэвізійную камісію. У гэты
час у рэспубліцы налічвалася
19 835 пярвічных прафсаюзных
арганізацый, якія аб’ядноўвалі
644 тыс. чалавек, што складала
85,7 % рабочых і служачых.
Калгаснікі не мелі права ўсту-
паць у прафсаюз.
Культ асобы Сталіна скоўваў
ініцыятыву камсамольскіх арга-
нізацый Беларусі, у дзейнасці
якіх мелі месца шматлікія недаі
хопы. Многія з гэтых арганіі
зацый праводзілі выхаваўчуя
работу сярод моладзі на нізкія
узроўні, слаба накіроўвалі юнаі
коў і дзяўчат на выкананні
планаў сацыяльна-эканамічнагЦ
развіцця народнай гаспадаркі.
26 жніўня 1946 г. ЦК КП(б)Б
прыняў пастанову «Аб росце
ЛКСМБ і мерах па паляпшэнню
ідэйна-палітычнага выхавання
камсамольцаў», якая спрыяла
актывізацыі дзейнасці камса-
мольскіх арганізацый. Толькі за
1948 г. 28 тыс. юнакоў і дзяў-
чат уступілі ў камсамол. На па-
чатак 1951 г. у БССР наліч-
валася 17 418 камсамольскіх ар-
ганізацый, якія аб’ядноўвалі
442 тыс. чалавек.
Ва ўмовах сталінскага дыкта-
тарскага рэжыму Саветы, праф’
Пасляваешіае аднаўленне і развіццё Беларусі
345
саюзныя і камсамольскія аргані-
зацыі стваралі ў грамадстве
бачнасць дэмакратыі. На прак-
тыцы яны былі падпарадкаваны
партыйным структурам. Гэта не
давала ім магчымасці стаць на
абарону працоўных, яны выму-
шаны былі дзейнічаць у інтарэ-
сах камандна-адміністрацыйнай
сістэмы і культу асобы.
Першая спроба дэмакратыза-
цыі. 5 сакавіка 1953 г. Ста-
лін памёр. Болыпасць працоўных
Беларусі, як і савецкага народа,
успрынялі гэта як вялікую стра-
ту. Яны яшчэ не ведалі, колькі
гора і пакут прынёс гэты чала-
век людзям, дзяржаве. Усюды ў
рэспубліцы прайшлі жалобныя
мітынгі, сходы. Дэлегацыя БССР
прыняла ўдзел у пахаванні Ста-
ліна.
6 сакавіка адбылося сумеснае
пасяджэнне ЦК КПСС, Савета
Міністраў і Прэзідыума Вярхоў-
нага Савета СССР, якое зацвер-
дзіла Г. М. Малянкова на паса-
дзе старшыні Савета Мініст-
раў СССР. Сакратарыят ЦК,
апарат Цэнтральнага Камітэ-
та КПСС узначаліў М. С. Хру-
шчоў. Але гэтыя прызначэцні не
задавальнялі Берыю, які дабіваў-
ся ажыццяўлення кантролю над
партыяй, рыхтаваўся да захопу
ўлады. Па ініцыятыве М. С. Хру-
шчова 26 чэрвеня 1953 г. у час
пасяджэння Прэзідыума ЦК
кпсс ен быў абясшкоджаны.
Г’эта ажыццявіла група ваенных
№ чале з першым намеснікам
рністра абароны краіны Мар-
₽ўлам Савецкага Саюза Г. К.
В\Укавым, які меў вялікі аўтары-
Эт У арміі і народзе.
» 2—7 ліпеня 1953 г. пленум
ЦК КПСС разгледзеў пытанне аб
злачынных антыпартыйных і ан-
тыдзяржаўных дзеяннях Берыі.
Ён адобрыў прынятыя Прэзі-
дыумам ЦК меры. Затым над
Берыем адбыўся суд. За шматлі-
кія злачынствы перад народам
23 снежня таго ж года ён быў
расстраляны.
Пасля смерці Сталіна пачаўся
некаторы паварот да калектыў-
нага вырашэння партыйных,
дзяржаўных, народнагаспадар-
чых пытанняў. Рэгулярна сталі
праводзіцца партыйныя плену-
мы. У верасні 1953 г. першым
сакратаром ЦК КПСС быў аб-
раны М. С. Хрушчоў. Адносная
дэмакратызацыя назіралася ў
дзейнасці кампартыі і дзяржаў-
ных органаў Беларусі.
На новы ўзровень уздымалася
работа Саветаў. Былі пашыраны
правы абласных, гарадскіх і
раённых Саветаў. Пастановай ад
31 жніўня 1955 г. Савет Мі-
ністраў БССР даў ім права накі-
роўваць значныя сродкі на фі-
нансаванне жыллёвага будаў-
ніцтва, камунальнай гаспадаркі і
сацыяльна-культурных мера-
прыемстваў, на добраўпарадка-
ванне населеных пунктаў за
кошт дадаткова атрыманых да-
ходаў і звышпланавых накаплен-
няў прамысловых і камунальных
прадпрыемстваў. На вырашэнне
мясцовых Саветаў быў перада-
дзены шэраг іншых пытанняў,
якія ўваходзілі раней у кампе-
тэнцыю рэспубліканскіх органаў.
Аднак у сярэдзіне 50-ых і ў на-
ступныя гады не ўдалося забяс-
печыць сапраўднае паўнаўлад-
дзе Саветаў, пераадолець прак-
тыку падмены іх партыйнымі ор-
ганамі, павысіць ролю і адказ-
насць дэпутатаў.
346
Нарысы гісторыі Беларусі
Пэўныя станоўчыя змены ад-
бываліся ў дзейнасці прафсаюз-
ных арганізацый Беларусі.
У 1956 г. яны аб’ядноўвалі
1173 тыс. чалавек, што склада-
ла 93,7 % усіх працаваўшых у
вытворчасці (акрамя калгасаў).
Але прафесійныя саюзы дрэнна
выконвалі сваю галоўную функ-
цыю — абарону правоў працоў-
ных, паляпшэнне іх бытавых
умоў, медыцынскага і культур-
нага абслугоўвання.
У цэнтры ўвагі камсамола Бе-
ларусі знаходзіліся пытанні па-
вышэння агульнаадукацыйнага і
палітычнага ўзроўню моладзі.
У 1951 г. 47 % камсамоль-
цаў, якія працавалі на вытвор-
часці, мелі толькі пачатковую
адукацыю. У рэспубліцы былі
прыняты меры па пашырэнню
сеткі школ рабочай і сялянскай
моладзі, стварэнню ўмоў для ву-
чобы юнакоў і дзяўчат. Пра-
водзілася работа па ўзняцці
тэхнічнагд ўзроўню моладзі. Усё
гэта садзейнічала павышэнню
прадукцыйнасці працы маладых
рабочых. Калі ў 1951 г. у пра-
мысловасці БССР налічвалася
болып 56 тыс. перадавікоў вы-
творчасці з ліку моладзі, то ў
1955 г.— 120 тыс.
Рабіліся некаторыя спробы па
скарачэнню адміністрацыйнага
апарату, змяншэнню валакіты,
бюракратызму. У сувязі з зако-
нам СССР ад 15 сакавіка 1953 г.
«Аб пераўтварэнні міністэрстваў
СССР» у БССР была праведзе-
на рэарганізацыя цэнтральнага
апарату. У выніку зменшылася
колькасць міністэрстваў і ве-
дамстваў.
У1954 г. у рэспубліцы было ска-
савана пяць абласцей, астатнія
ўзбуйнены. Прайшло таксама ўз-
буйненне сельскіх Саветаў, коль-
касць якіх зменшылася з 2520 да
1922. Здзейсненыя меры дазво-
лілі некалькі спрасціць структу-
ру апарата кіраўніцтва і наблі-
зіць яго да гаспадаркі і куль-
турнага развіцця. Аднак за
1954—1955 гг. штат адміні-
страцыйна-кіруючага апарату
паменшыўся ў БССР толькі на
10 тыс. чалавек. Распачатая ра-
бота па расшырэнню правоў са-
юзных рэспублік, удаскана-
ленню планавання і фінансаван-
ня гаспадаркі, па скарачэнню
апарату і іншыя мерапрыемствы
праводзіліся ў межЭх камандна-
адміністрацыйнай сістэмы. Яны
не маглі прынесці адчуваль-
ных вынікаў, бо, як і раней, пра-
дугледжвалася цэнтралізаванае
кіраванне, захоўваліся пры-
ярытэты адміністрацыйных ры-
чагоў над матэрыяльнымі сты-
муламі працы.
У Беларусі прымаліся меры па
ўмацаванню законнасці і права-
парадку. Гэтаму спрыяла скаса-
ванне ў верасні 1953 г. сумна вя-
домай асобай нарады пры Міні-
стэрстве ўнутраных спраў СССР,
якая фактычна без суда выносі-
ла ў масавым парадку такія па-
каранні, як высылка, зняволен-
не, расстрэл. Былі ліквідаваны
воінскія пракуратуры і трыбу-
налы войск МДБ. Аднаўляўся
парадак, паводле якога грама-
дзяне пазбаўляліся волі толькі ў
адпаведнасці з прыгаворам суда-
У сувязі з указам Прэзідыу-
ма Вярхоўнага Савета СССР «Аб
амністыі» (27 сакавіка 1953 г.)
разам з крымінальнымі элемен-
тамі пачалася кампанія па вЫ-
зваленню вязняў, асуджаных па
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
347
палітычных матывах тэрмінам
да 5 гадоў. Іх працаўладкаван-
нем займаліся мясцовыя пар-
тыйныя і савецкія органы. Але
працэс масавага датэрміновага
вызвалення палітычных вязняў
пачаўся толькі пасля XX з’езда
КПСС.
24 мая 1955 г. Прэзідыум Вяр-
хоўнага Савета СССР зацвердзіў
«Палажэнне аб пракурорскім на-
глядзе ў СССР», якое пашырыла
правы пракуратуры па кантролю
за захаваннем нормаў сацыялі-
стычнай законнасці. Усклад-
ваючы на яе абавязак узмацніць
барацьбу з найбольш небяспеч-
нымі злачынствамі супраць
дзяржавы, грамадскай і асабі-
стай уласнасці, жыцця і здароўя
грамадзян, палажэнне абавязва-
ла пракурораў асабліва ўважлі-
ва адносіцца да санкцыяні-
равання арышту.
Такім чынам, культ асобы
Сталіна, камандна-адміністра-
цыйная сістэма, дыктатарскі рэ-
жым наклалі цяжкі адбітак
на грамадства. Гэта прывяло да
грубейшых парушэнняў дэ-
макратыі, законнасці, адмоўна
ўплывала на духоўны і маральны
стан людзей. Такое становішча
не магло працягвацца бясконца.
Таму адразу пасля смерці Сталі-
на пачалі ажыццяўляцца пер-
шыя спробы дэмакратызацыі
грамадска-палітычнагй жыцця.
Выхад БССР на міжнародную
арэну. Значнай з’явай пасля-
ваеннага грамадска-палітычнага
*ьіцця рэспублікі стаў яе выхад
вз міжнародную арэну ў якас-
Ці самастойнагачлена міжнарод-
йьіх зносін. Як вядома, пасля
Ўтварэння СССР у 1922 г. між-
аародная дзейнасць была адне-
сена да кампетэнцыі Саюза і
ажыццяўлялася яго цэнтраль-
нымі органамі. Таму прыняты
Вярхоўным Саветам СССР 1 лю-
тага 1944 г. закон аб прадастаў-
ленні саюзным рэспублікам пэў-
ных паўнамоцтваў у галіне
знешніх зносін вызначыў не-
калькі новыя падыходы ў аргані-
зацыі і развіцці іх замежных
сувязей.
Сесія Вярхоўнага Савета
БССР (сакавік 1944 г.) зама-
цавала ў Канстытуцыі рэспублікі
права ўступаць у непасрэдныя
зносіны з замежнымі дзяржа-
вамі, заключаць з імі пагадненні і
абмёньвацца дыпламатычнымі і
консульскімі прадстаўнікамі,
прыняла закон аб стварэнні На-
роднага камісарыята замежных
спраў (з 1946 г.— Міністэр-
ства замежных спраў). Гэтыя
меры стваралі болып спрыяль-
ныя ўмовы пашырэння рэспублі-
кай міжнародных сувязей. Ад-
нак рэальнае павышэнне сама-
стойнасці Беларусі ў міжнарод-
ных справах ва ўмовах сталін-
скага рэжыму не прадугледжва-
лася: адсутнічала заканадаўчае
размежаванНе функцый у гэтай
сферы паміж рэспублікамі і
Саюзам ССР, цэнтральныя пар-
тыйна-дзяржаўныя органы не
збіраліся дзяліцца сваёй манапо-
ліяй на міжнародную дзейнасць.
Рашаючай акалічнасцю пры-
няцця закона аб паўнамоцтвах
рэспублік у галіне знешніх зно-
сін быў палітычны разлік кіраў-
ніцтва Савецкага Саюза выка-
рыстаць яго як юрыдычную ас-
нову для пастаноўкі пытання аб
членстве ўсіх савецкіх рэспублік
у ствараемай міжнароднай арга-
нізацыі па падтрыманню міру,
348
Нарысы гісторыі Беларусі
каб забяспечыць сабе ў ёй боль-
шы ўплыў.
На Крымскай канферэнцыі кі-
раўнікоў Англіі, ЗША і СССР
(люты 1945 г.) пасля вострых
дыскусій і дасягнення згоды па-
між яе ўдзельнікамі па шэрагу
ўзаемазвязаных складаных між-
народных праблем была дасяг-
нута прынцыповая дамоўленасць
аб прадстаўніцтве ў арганізацыі
міжнароднай бяспекі адначасо-
ва з СССР дзвюх з шаснаццаці
рэспублік — Беларусі і Украіны.
Рашэнне ўстаноўчай канферэн-
цыі (Сан-Францыска, краса-
вік — чэрвень 1945 г.) аб уклю-
чэнні БССР і УССР у лік за-
снавальнікаў Арганізацыі Аб’яд-
наных Нацый стала вызначаль-
ным для выхаду гзтых рэспублік
на міжнародную арэну ў якасці
суб’ектаў міжнароднага права.
Падставай да прыняцця БССР і
УССР у ААН з’явіўся іх фар-
мальна суверэнны характар, а
таксама прызнанне міжнарод-
ным супольніцтвам уклада бе-
ларускага і ўкраінскага народаў
у разгром гітлераўскай Германіі,
іх велізарныя ахвяры ў ба-
рацьбе з фашызмам. 26 чэрвеня
1945 г. БССР падпісала Статут
ААН, які Прэзідыум Вярхоўнага
Савета БССР ратыфікаваў у лі-
пені таго ж года.
Членства рэспублікі ў ААН
адкрыла перспектыву яе ўдзелу
(праўда, толькі ў рэчышчы саюз-
ных ініцыятыў) у абмеркаванні
і вырашэнні міжнародным су-
польніцтвам важных праблем,
далучэння да дзейнасці шэрагу
спецыялізаваных устаноў: у тым
ліку Міжнароднага саюза элек-
трасувязі і Сусветнага паштовага
саюза (з 1947 г.), Сусветнай
метэаралагічнай арганізацыі (з
1948 г.), Сусветнай арганізацыі
аховы здароўя (1948—1949 гг.),
Міжнароднай арганізацыі працы
(МАП, з 1954 г.), Арганізацыі
Аб’яднаных Нацый па справах
адукацыі, навукі і культуры
(ЮНЕСКА, з 1954 г.).
Па ініцыятыве беларускай дэ-
легацыі I сесія Генеральнай
Асамблеі ААН (1946 г.) прыня-
ла рэзалюцыю аб выдачы і пака-
ранні ваенных злачынцаў. Прад-
стаўнікі БССР у міжнародных
арганізацыях выступалі ў пад-
трымку савецкіх прапаноў па
раззбраенню, умацаванню міжна-
роднай бяспекі, супраць пагрозы
новай вайны. Падтрымліваючы
барацьбу народаў за незалеж-
насць, яны дамагаліся стварэн-
ня сістэмы міжнароднай апекі,
якая б забяспечвала шлях да не-
залежнасці каланіяльным дзяр-
жавам. 3 1954 г. БССР пачала
ўдзельнічаць у праграмах тэх-
нічнай дапамогі ААН краінам,
якія сталі на шлях развіцця.
Рэалізуючы права на непас-
рэдныя зносіны з замежнымі
дзяржавамі, БССР пашырала
практыку заключэння дагавораў,
пагадненняў, канвенцый на двух-
і шматбаковай аснове. Адным з
першых актаў на гэтым шляху
было падпісанне прадстаўнікамі
БССР і Полыпчы ў 1944—
1945 гг. пагаднення і дадатко-
вага пратакола да яго аб парад-
ку добраахвотнай рэпатрыяцыі
беларускага і польскага насель-
ніцтва ў сувязі са зменамі са-
вецка-польскай дзяржаўнай гра-
ніцы. У цяжкіх умовах ваеннай
разрухі ўрад рэспублікі ў студзе-
ні 1945 г. выдзеліў Полыпчы
сваіх запасаў 10 тыс. тон хлеба-
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
349
Як удзельніца Парыжскай
мірнай канферэнцыі (ліпень—
кастрычнік 1946 г.) БССР да-
лучылася да ўрэгулявання пас-
ляваенных еўрапейскіх праблем.
Яна садзейнічала выпрацоўцы
мірных дагавораў і падпісала
іх з Балгарыяй, Венгрыяй, Ру-
мыніяй, Італіяй, Фінляндыяй.
У снежні 1945 г. заключана па-
гадненне паміж урадам БССР і
Адміністрацыяй дапамогі і ад-
наўлення Аб’яднаных Нацый
(ЮНРРА), якая была створа-
на міжнародным супольніцтвам
для аказання дапамогі найбольш
пацярпеўшым у вайне краінам.
На падставе яго рэспубліка ат-
рымала да канца 1947 г. тава-
раў і абсталявання на 61 млн.
долараў, у тым ліку для адра-
джэння прамысловасці і сель-
скай гаспадаркі — на 23,5 млн.
долараў. Дэлегацыі Белару-
скай ССР удзельнічалі ў пад-
рыхтоўцы і падпісалі канвенцыю
аб паляпшэнні лёсу ахвяр вайны
(1949 г.) і канвенцыю аб ахо-
ве культурных каштоўнасцей у
выпадку ўзброенага канфлікту
(1954 г.). Усягоз 1944 па 1955 г.
рэспубліка падпісала болып за
30 дагавораў, пагадненняў і кан-
венцый па палітычных, прававых
і іншых пытаннях.
Аднак ініцыятывы БССР вы-
значаліся саюзным партыйна-
Дзяржаўным кіраўніцтвам. Рэс-
публіка практычна не ўдзельні-
чала ў вырашэнні даных праб-
лем, а беларускія дэлегацыі ў
міжнародных арганізацыях былі
абавязаны выступаць ў падтрым-
КУ савецкіх прапаноў.
Калі ў снежні 1948 г. Гене-
Ральная Асамблея ААН выра-
^а іа пытанне аб прыняцці Усе-
агульнай дэкларацыі правоў
чалавека, то БССР была ў ліку
тых дэлегацый, якія ўстрымалі-
ся пры галасаванні. Сталінскаму
рэжыму, пры якім масава пару-
шаліся правы чалавека, не
патрэбны быў міжнародны акт,
які зафіксаваў бы падыходы
міжнароднага супольніцтва ў да-
най сферы. Пры гэтым пазіцыя
савецкіх дэлегацый крывадуш-
на абгрунтоўвалася дэклара-
тыўнасцю дакумента, адсутнас-
цю гарантый для яго ажыц-
цяўлення. Без узгаднення з ад-
паведнымі органамі рэспублікі
саюзным кіраўніцтвам удак-
ладнялася дзяржаўная граніца
з суседняй Польшчай, ставіла-
ся пытанне аб членстве БССР у
ААН і спыненні яе дзейнасці ў
Сусветнай арганізацыі аховы
здароўя.
Ва ўмовах дыктатарскага ста-
лінскага рэжыму адсутнічала рэ-
альная самастойнасць савецкіх
рэспублік у міжнародных спра-
вах, што абумовіла пасіўнасць
вышэйшых органаў улады БССР
у гэтых пытаннях, адсутнасць
адпаведных структур у іх скла-
дзе і прадстаўніцтваў за мя-
жой, нават пры ААН і ў су-
седніх краінах. У прыватнасці,
не была рэалізавана прапанова
Часовага польскага ўрада аб ад-
крыцці консульства гэтай краіны
ў Мінску, хоць згода на гэта з
савецкага боку была замацавана
пастановай СНК СССР ад 6 лі-
пеня 1945 г.41
Цяжкасці аднаўлення і развіц-
ця ў пасляваенны час гаспадар-
кі, навукі і культуры, «халод-
ная вайна» паміж процілеглымі
сістэмамі, партыйна-дзяржауная
палітыка адмежаванасці са-
350
Нарысы гісторыі Беларусі
вецкага грамадства ад знешняга
свету абумовілі нязначнасць
грамадска-палітычных, экана-
мічных, культурных сувязей рэс-
публікі з замежнымі краінамі.
Яны былі эпізадычнымі нават
з краінамі Цэнтральнай і Усход-
няй Еўропы, у большасці з якіх
устанаўлівалася сталінская ма-
дэль сацыялізму.
Асноўнымі формамі абмену
духоўнымі набыткамі ў першае
пасляваеннае дзесяцігоддзе былі
кнігаабмен паміж бібліятэкамі,
узаемныя пераклады мастацкай
і іншай літаратуры. На праця-
гу 1946—1955 гг. рэспублікан-
скія выдавецтвы выпусцілі 71 вы-
данне перакладной літаратуры
народаў замежных краін накла-
дам больш 2,7 млн. экз., у тым
ліку на беларускай мове — 48
выданняў накладам 846 тыс.
экз.42 За гэты час болып за
40 асобных выданняў твораў
17 пісьменнікаў Беларусі выйшлі
за мяжой на албанскай, бал-
гарскай, кітайскай, нямецкай,
польскай, румынскай, славацкай
і чэшскай мовах43. У тым ліку —
творы М. Багдановіча, Я. Кола-
са, Я. Купалы, П. Броўкі, Я. Бры-
ля, К. Крапівы, М. Лынько-
ва і інш.
Негатыўны адбітак на развіц-
цё замежных сувязей аказала
падазронасць да ўсіх, хто меў
кантакты з грамадзянамі іншых
краін, а таксама разгорнутая ў
другой палове 40-ых — пачатку
50-ых гадоў кампанія барацьбы з
касмапалітызмам і нізкапаклон-
ствам перад Захадам. Да такіх
праяў старанныя выканаўцы ча-
ста адносілі натуральную ціка-
васць да замежнага вопыту гра-
мадскага жыцця, развіцця навукі
і культуры. У гэтых умовах пры-
нятая ў 1946 г. пастанова Са-
вета Міністраў БССР і ЦК
КП(б)Б аб арганізацыі Белару-
скага таварыства культурнай
сувязі з заграніцай была рэаліза-
вана толькі ў 1952 г.* Аднак яго
кантакты да сярэдзіны 50-ых га-
доў былі нязначнымі.
Толькі пасля смерці Сталіна
з’явіліся першыя прыкметы ста-
ноўчых змен у адносінах да між-
народных сувязей. Пры Савеце
Міністраў БССР у 1953 г. было
створана Упраўленне па замеж-
наму турызму. У 1955 г. Бела-
русь наведалі першыя групы ту-
рыстаў з іншых краін, і больш
за 100 яе пасланцоў пабывалі
за мяжой. Пачало функцыяні-
раваць Беларускае аддзяленне
Усесаюзнай гандлёвай пала-
ты. Аднак гандлёвыя сувязі былі
невялікімі па памерах і асар-
тыменту. Экспартныя пастаўкі з
Беларусі ў гэты час уключалі
15—18 відаў тавараў, болыпасць
з якіх прыпадала на сыравіну.
Толькі з сярэдзіны 50-ых гадоў
у экспарце павялічылася доля
машын і абсталявання. У 1955 г.
Фінляндыя, напрыклад, набыла
25 трактароў мінскага завода.
Такім чынам, выхад БССР на
міжнародную арэну абумовіў не-
каторую актывізацыю знешне-
палітычнай дзейнасці, спрыяў
пэўнаму пашырэнню ведаў у за-
межных краінах аб жыцці бела-
рускага народа. Разам з тым ва
ўмовах адсутнасці рэальнага су-
* Па сутнасці было адноўлена засна;
ванае ў 1926 г. Таварыства культу'раай
сувязі Савецкай Беларусі з заграніцай'
дзейнасць якога была спынена ў 30"ы
гады.
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
351
верэнітэту рэспубліка не мела
самастойнай пазіцыі ў міжна-
эодных зносінах. Яе роля ў гэ-
гай сферы зводзілася цэнтраль-
іым партыйна-дзяржаўным кі-
эаўніцтвам да падтрымання са-
озных ініцыятыў, нязначнай і
корстка рэгулюемай уключа-
насці ў замежныя эканаміч-
ныя, культурныя сувязі СССР,
якія, дарэчы, таксама былі аб-
межаванымі. Дыктатарскі ста-
лінскі рэжым, культ асобы ад-
давалі перавагу ізаляванасці са-
вецкага грамадства ад знешняга
свету.
3.	Гаротнае матэрыяльнае
становішча народа
Вастрыня жыллёвай прабле-
мы. Пасля вызвалення Беларусі
ад фашысцкіх захопнікаў жыл-
лёвыя і камунальна-бытавыя
ўмовы жыцця насельніцтва бы-
,іі катастрафічнымі. Акупанты
знішчылі на Беларусі 70 тыс.
жылых дамоў, якія належалі
дзяржаве, і звыш 391 тыс.
дамоў, што належалі да аса-
бістай уласнасці грамадзян.
У дрэнным становішчы знаходзі-
лася і тая частка жылфонду,
што захавалася, бо ў перыяд
акупацыі жыллё не ведала ра-
монту і належнага дагляду. За
гады вайны дах над галавой у
рэспубліцы страцілі каля 3 млн.
чалавек. У гарадах і пасёлках
амаль нічога не засталося ад ка-
мунальна-бытавых устаноў, быў
знішчаны гарадскі транспарт.
Агульныя страты жыллёва-каму-
чальнай гаспадаркі БССР склалі
4,7 млрд. рублёў44.
Аб тым, што ўяўляў сабою
^інск пасля выгнання акупан-
таў, маршал Г. К. Жукаў
4|саў: «Сталіцу Беларусі нельга
°Ыло пазнаць. Сем гадоў я ка-
;<андаваў палком у Мінску, доб-
Ра в ?даў кожную вуліцу, усе важ-
'Іей пьія збудаванні, масты, пар-
і'1> тадыёны і тэатры. Цяпер
усё ляжала ў руінах, і на месцы
жылых кварталаў засталіся пус-
тэчы, пакрытыя кучамі пабітай
цэглы і абломкаў» . Не лепшым
было становішча і ў іншых гара-
дах Беларусі. Велізарныя разбу-
рэнні зведалі вёскі, а многія з іх
зусім былі знішчаны.
3 першых дзён вызвалення ў
вялікіх і малых населеных пунк-
тах Беларусі пачалі ажыццяў-
ляцца захады па аднаўленню
жыллёвага фону, прадпрыемст-
ваў камунальнай гаспадаркі. За-
дача заключалася ў тым, каб за-
бяспечыць жыллём і першарад-
нымі паслугамі сотні тысяч лю-
дзей, якія вымушаны былі туліц-
ца ў зямлянках, бараках, паўраз-
бураных дамах ці на падсяленні
ў кватэрах. Мясцовыя Саветы
вялі ўлік насельніцтва, якое за-
сталося без даху над галавой,
вышуквалі магчымасці для хут-
чэйшага паляпшэння яго жыл-
лёвых умоў46. У сувязі з гэтым
будаваліся дамы барачнага ты-
пу і інтэрнаты, выкарыстоўва-
ліся ўцалелыя памяшканні. Для
паскарэння аднаўленчых работ
шырока прыцягвалася гарадское
насельніцтва — рабочыя і слу-
жачыя, студэнты, навучэнцы.
Мясцовыя Саветы разам з пар-
352
Нарысы гісторыі Белар> >
Працоўныя г. Мінска на суботніку па аднаўленню горада.
тыйнымі камітэтамі праводзілі
масавыя нядзельнікі, у час якіх
гараджане расчышчалі вуліцы,
разбіралі завалы, назапашвалі
будматэрыялы, рыхтавалі пля-
цоўкі пад карпусы прадпрыем-
стваў і пад жылыя дамы.
У Гомелі толькі за першыя ме-
сяцы пасля вызвалення было
праведзена шэсць нядзельнікаў,
на вуліцах і плошчах бясплатна
працавалі многія тысячы жыха-
роў горада. У Мінску з кастрыч-
ніка 1944 г. па май 1945 г. ра-
бочыя, служачыя і навучэнцы ад-
працавалі 1200 тыс. чалавека-га-
дзін і нарыхтавалі 12 млн.
штук цэглы, 13 тыс. куб. м шчэб-
ню, 1100 т іншых будматэрыя-
лаў. Да гадавіны вызвалення
Мінска ад нямецка-фашысцкіх
захопнікаў у горадзе было ад-
ноўлена 52 тыс. кв. м жылой пло-
шчы47. Такія нядзельнікі пра-
водзіліся ў рэспубліцы паўсюдна,
у іх праяўляўся энтузіязм на-
сельніцтва, якое імкнулася як
мага хутчэй палепшыць свае бы-
тавыя ўмовы.
Аднаўленне разбуранага і бу-
даўніцтва новага жылля пачына-
лася ў вельмі складаных умовах,
калі яшчэ працягвалася вайна і
рабіліся першыя захады па ад-
наўленню народнай гаспадаркі.
Не хапала будаўнічых матэрыя-
лаў, сродкаў механізацыі, рабо-
чай сілы. У выніку план падрад-
ных работ Наркамата жыллёва-
грамадзянскага будаўніцтва
БССР у 1945 г. быў выкананЫ
толькі на 31,5 %48.
Тым не менш за 1944—1945гг-
шмат тысяч сямей палепшьпн
свае жыллёвыя ўмовы. Дзяржаў-
нымі і кааператыўнымі арганіза-
Пасляваённае аднаўленне і развіццё Беларусі
353
цыямі было адноўлена і здадзена
ў эксплуатацыю 1035 тыс. кв. м
жыллёвай плошчы. Апрача таго,
насельніцтва гарадоў за свае
сродкі пабудавала 350 тыс. кв. м
жылля'9. Тым, хто ўзводзіў аса-
бістыя жылыя дамы, дзяржава
давала грашовыя крэдыты.
Жыллёвае будаўніцтва вялося
і на вёсцы. Калгаснікі і работні-
кі саўгасаў, сяляне-аднаасобні-
кі атрымлівалі з дзяржаўных
фондаў лес, будаўнічыя матэ-
рыялы, інструменты, хоць рэсур-
сы былі абмежаванымі. Выра-
шэнню складанай праблемы
жылля спрыяла ў пэўнай ступені
шэфская дапамога горада вёсцы,
у першую чаргу раёнам, якія
асабліва пацярпелі ў гады ня-
мецка-фашысцкай акупацыі.
Так, калектывы прамысловых
прадпрыемстваў і 'ўстаноў Мін-
ска ўзялі шэфства над вельмі па-
цярпеўшымі Бягомльскім, Ла-
гойскім і Плешчаніцкім раёнамі,
дзе пабудавалі сотні жылых да-
моў ддя сем’яў загінуўшых воі-
наў, сірот, інвалідаў Вялікай Ай-
чыннай вайны, састарэлых.
Але, нягледзячы на гэта, жыл-
лёвыя ўмовы як гарадскога, так і
сельскага насельніцтва Беларусі
заставаліся надзвычай цяжкімі.
Усё яшчэ шмат сем’яў пражыва-
ла ў зямлянках, падвальных па-
мяшканнях, розных часовых
збудаваннях, якія не мелі ніяка-
га добраўпарадкавання. Жылыя
Дамы былі перанаселены.
Праўда, заканчэнне вайны
Дало дзяржаве магчымасць павя-
лічыць капіталаўкладанні ў жыл-
Дёвае будаўніцтва, а таксама
вьідачу крэдытаў насельніцтву на
гэтыя мэты. У чацвёртай пяці-
годцы даныя капіталаўкладанні
склалі 128 млц. рублёў, у пя-
тай — 232 млн.50 Прамысло-
васць павялічвала выпуск будаў-
нічых матэрыялаў, будаўнічым
арганізацыям паступалі сродкі
механізацыі, іншая тэхніка. Іх
кадры папаўняліся дэмабілізава-
нымі воінамі Савецкай Арміі і
былымі партызанамі, вясковай
моладдзю. I ўсё ж становішча ў
будаўніцтве паляпшалася маруд-
на. Вялікай была цякучасць ра-
бочай сілы. Узровень механіза-
цыі будаўнічых работ заставаўся
нізкім, у большасці яны выкон-
валіся ўручную, што стрымліва-
ла рост прадукцыйнасці працы.
Звычайным лічылася станові-
шча, калі будаўніцтва шматква-
тэрнага жылога дома расцягва-
лася на 3—4 і больш гадоў.
Пераадольваючы цяжкасці,
будаўнікі настойліва працавалі
над выкананнем вытворчых за-
данняў. Іх намаганнямі ў гара-
дах на месцы руін і папялішчаў
аднаўляліся разбураныя і ўзво-
дзіліся кварталы новых жылых
дамоў, а таксама камунальна-
бытавыя прадпрыемствы, уста-
новы аховы здароўя, культуры;
пракладваліся вуліцы, разбівалі-
ся паркі і скверы. Разгарнулася
работа па распрацоўцы і рэалі-
зацыі планаў аднаўлення і рэ-
канструкцыі шэрагу буйных га-
радоў рэспублікі.
У 1946 г. быў прыняты гене-
ральны план аднаўлення і рэкан-
струкцыі Мінска, у распрацоўцы
якога ўдзельнічалі вядомыя ар-
хітэктары краіны. Аднак гэты
план меў і сур’ёзныя недахопы,
ім не было прадугледжана ад-
наўленне і захаванне шэрагу по-
мнікаў гісторыі і культуры, слаба
распрацаваны перспектывы раз-
Наоысы гістооыі- БйАяоусі. ч 1
354
Нарысы гісторыі Беларусі
віцця цэнтральнай магістралі го-
рада. У красавіку 1946 г. урад
СССР прыняў пастанову аб ме-
рах дапамогі Мінску, асігнаваў-
шы на гэтыя патрэбы 86 млн.
руб., амаль у 2,5 раза больш у па-
раўнанні з папярэднім годам.
3 мая 1945 г. да студзеня 1950 г.
жыллёвы фонд Мінска павялі-
чыўся з 408 тыс. да 1105,9 тыс.
кв. м. Буйныя жылыя масівы
выраслі ў раёнах аўтамабільнага,
трактарнага, веласіпеднага заво-
даў. Насельніцтва сталіцы пера-
высіла даваенны ўзровень і скла-
ла ў 1950 г. 273,6 тыс. чалавек51.
Ужо ў пачатку 1952 г. 80 %
жыллёвага фонду горада нале-
жала пасляваенным забудовам.
Паступова з руін і папялішчаў
узнімаліся Гомель, Віцебск, Ма-
гілёў, Брэст, Гродна, Жлобін,
Баранавічы, Орша, іншыя гара-
ды, а таксама тысячы вёсак Бе-
ларусі. 3 дапамогай гараджан да
пачатку 50-ых гадоў удалося ў
асноўным завяршыць перасялен-
не з зямлянак ва ўласныя дамы
сельскіх жыхароў. За чатыры
гады пасля вызвалення рэспублі-
кі ад фашысцкіх захопнікаў на
вёсцы было пабудавана болып як
369 тыс. дамоў, у якія перасялі-
лася звыш 2 млн. чалавек, стра-
ціўшых сваё жыллё ў гады вай-
ны52.
За 10 пасляваенных гадоў
дзяржаўныя і кааператыўныя
прадпрыемствы і арганізацыі,
калгасы, саўгасы і асобныя сем’і
пабудавалі жылыя дамы, агуль-
ная плошча якіх складала амаль
22 млн. кв. м. Тым не менш жыл-
лёвая праблема ў рэспубліцы
заставалася вострай. У 1955 г.
на аднаго жыхара БССР прыпа-
дала толькі 4,6 кв. м жылой пло-
шчы. Патрэба ў ёй была асаблівг
вялікая ў гарадах, насельніцтвг
якіх хутка расло ў сувязі з пра-
мысловым будаўніцтвам. На па-
чатак 1955 г. у Беларусі налічва-
лася 7757 тыс. жыхароў (85,7 %
даваеннага ўзроўню). У той жа
час колькасць гарадскога на-
сельніцтва прыкметна перавысі-
ла даваенны паказчык.
Шмат сем’яў рабочых і служа-
чых у той час яшчэ жыло ў па-
мяшканнях, што падлягалі зносу
ці капітальнаму рамонту, у бара-
ках і інтэрнатах, дзе адсутнічалі
неабходныя бытавыя ўмовы. На
вырашэнне жыллёвай праблемы
негатыўна ўплывалі шматлікія
недахопы, якія мелі месца ў бу-
даўніцтве, яго матэрыяльна-тэх-
нічным забеспячэнні, арганіза-
цыі працы. Часта будаўніцтва
жылых дамоў моцна зацягва-
лася, далёка не заўсёды на на-
лежным узроўні была іх якасцн
Пэўнаму паляпшэнню ўмо|
жыцця насельніцтва спрыяла ам
наўленне камунальнай сеткі. Пя
асноўных паказчыках пад канец
1955 г. камунальная гаспадарка
БССР перавысіла даваенны ўз-
ровень, які быў, аднак, нізкііЛ
У гарадах павялічвалася прм
цягласць водаправоднай і каняі
лізацыйнай сістэм, наладжватаі
ся работа транспарту, пераважна
аўтобуснага. У 1952 г. у Мінску
пайшоў першы ў рэспубліцы тра-
лейбус. На працягу 1951—
1955 гг. колькасць гарадоў, якія
мелі ўнутрыгарадскія і прыга-
радныя аўтобусныя зносіны,
вырасла з 19 да 28, колькасдь
міжгародніх аўтобусных л1'
ній — са 128 да 14053. МясцовЫЯ
Саветы за кошт дзяржаўнЫ*
сродкаў і пры ўдзеле гарадског3
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
355
насельніцтва ажыццявілі шмат
мерапрыемстваў па добраўпа-
радкаванню гарадоў, паляпшэн-
ню іх санітарнага стану. За-
мошчваліся вуліцы і плошчы,
устанаўліваліся асвятляльныя
прыстасаванні, высаджваліся
дрэвы і кусты.
Аднак развіццё камунальнай
гаспадаркі значна адставала ад
запатрабаванняў насельніцтва.
У 1950 г. толькі 26 % гарадскога
грамадскага жыллёвага фонду
было абсталявана водаправодам,
16 % —: каналізацыяй, 11 % —
цэнтральным ацяпленнем. Мала
што было зроблена ддя добра-
ўпарадкавання раённых цэнтраў,
не кажучы ўжо аб рабочых па-
сёлках. Вельмі слаба было за-
бяспечана камунальнымі паслу-
гамі насельніцтва вёсак. У дрэн-
ным становішчы знаходзілася
дарожная гаспадарка, дарогі з
асфальтавым пакрыццём у сель-
скай мясцовасці былі рэдкай
з’явай.
Вялікі недахоп тавараў пер-
шай неабходнасці. У ліку перша-
чарговых задач пасляваеннага
часу было вырашэнне харчовай
праблемы, а таксама забеспячэн-
не насельніцтва прамысловымі
таварамі першага ўжытку. У Бе-
ларусі, як і ва ўсёй краіне, дзей-
нічала картачная сістэма нармі-
раванага забеспячэння рабочых
і служачых. Устаноўленыя нор-
Мы прадуктаў і тавараў былі
рцплымі, але прадаваліся яны па
|Дносна нізкіх рознічных цэнах.
Картачная сістэма была выму-
ч^анай мерай. Яна дазволіла ў
Чяжкіх умовах ваеннага часу і
^ершых пасляваенных гадоў
“°льш рацыянальна выкарыс-
ТаНь наяўныя рэсурсы харчаван-
ня і прадметаў першай неабход-
насці. Адначасова аднаўлялася і
пачынала дзейнічаць сетка прад-
прыемстваў гандлю і грамадска-
га харчавання. На канец 1945 г.
насельніцтва Беларусі ўжо аб-
слугоўвалі каля 6 тыс. магазінаў,
1117 гандлёвых палатак, звыш
1 тыс. прадпрыемстваў грамад-
скага харчавання, у тым ліку
950 сталовых, рэстаранаў і чай-
ных.
Пашыраўся гандаль на калгас-
ных рынках, аднак цэны тут бы-
лі высокімі і маладаступнымі для
шырокіх слаёў насельніцтва.
У паляпшэнні матэрыяльнага
становішча беларускага народа
важнае значэнне мелі пастаўкі
неабходных тавараў з іншых
рэспублік і рэгіёнаў краіны. Ужо
ў першыя дні ліпеня 1944 г. Нар-
камат гандлю СССР прызначыў
для неадкладнай адпраўкі ў
Мінск, Віцебск і Магілёў 88 ва-
гонаў з рознымі таварамі;
22 жніўня 1944 г. СНК СССР
прыняў пастанову «Аб аказанні
дапамогі Беларускай ССР па за-
беспячэнню насельніцтва харчо-
вымі і прамысловымі таварамі».
У 1944 г. рэспубліка атрымала
амаль на 485 млн. рублёў харчо-
вых і прамысловых тавараў54.
Гэта былі ў асноўным мука, кру-
пы, тлушчы, цукар, соль, канды-
тарскія вырабы, а таксама абу-
так, адзенне, тканіна, бялізна.
Мйтэрыяльная дапамога ў пер-
шую чаргу аказвалася сем’ям
ваеннаслужачых, партызан, ін-
валідам Вялікай Айчыннай вай-
ны, дзецям-сіротам.
3 першых дзён вызвалення Бе-
ларусі асаблівая ўвага была звер-
нута на аднаўленне галін пра-
мысловасці, якія спецыялізава-
356
Нарысы гісторыі Беларусі
ліся на выпрацоўцы тавараў на-
роднага спажывання. Да ліпеня
1945 г. пачалі працаваць 63 прад-
прыемствы харчовай прамысло-
васці з 405, што меліся да вайны.
Іх магутнасць дасягнула 39 %
даваеннага ўзроўню. У першую
чаргу аднаўляліся хлебапякарні,
малаказаводы, мясакамбінаты,
якія выкарыстоўвалі мясцовыя
рэсурсы сыравіны.
Значна горшае становіціча бы-
ло ў лёгкай прамысловасці, дзе
нямногім прадпрыемствам уда-
лося распачаць вытворчасць
прадукцыі. Дастаткова сказаць,
што ў 1945 г. у параўнанні з
1940 г. у рэспубліцы было выраб-
лена толькі 5 % скуранога абут-
ку, 0,2 % ільняных тканін, 4 %
верхняга трыкатажу. Нярэдкай
з’явай было парушэнне паставак
тавараў з іншых месц. Усё гэта
прыводзіла да таго, што ў забес-
пячэнні гарадскога насельніцтва
мелі месца значныя перабоі, са
спазненнем і не заўсёды атавар-
валіся карткі. Шмат гараджан
вялі паўгалоднае існаванне, ад-
чувалі вострую патрэбу ў самых
неабходных прадуктах харча-
вання.
Не ў лепшым становішчы зна-
ходзілася сялянства, на якое
наогул не распаўсюджвалася сі-
стэма нарміраванага размерка-
вання харчовых і прамысловых
тавараў. У 1945 г. кожнаму вяс-
коваму жыхару БССР у сярэднім
было прададзена баваўняных
тканін усяго на 92 кап., тэк-
стыльных тавараў — на 4 руб.
20 кап., абутку на 2 руб.
і г. д., што ў адносінах да 1940 г.
неперавышала 18 %55. Асноўнай
крыніцай матэрыяльнага забес-
пячэння калгаснікаў з’яўлялася
іх асабістая гаспадарка, але я<
прадукцыйнасць была нізкай
болып паловы двароў на 1 сту
дзеня 1946 г. не мелі кароў і сві
ней. Мізэрнай была аплата пра
цадня калгаснікаў, а ў шэрап
гаспадарак яна наогул адсут
нічала.
У забеспячэнні гарадскога на
сельніцтва харчовымі прадукта
мі пэўную ролю адыграла калек
тыўнае і індывідуальнае агарод-
ніцтва, развіццё якога пачалосі
пасля вызвалення Беларусі а|
фашысцкіх захопнікаў. У 1948 г
агароды мелі 360 тыс. сямей ра-
бочых і служачых. Плошча пасе-
ваў на іх, пераважна бульбы
склала звыш 50 тыс. гектараў55
Адраджэнне сельскай гаспадарді
рэспублікі прывяло ў наступныл
гады да скарачэння індывідуалы
нага агародніцтва.
Нягледзячы на цяжкасці ад
наўленчага перыяду, значныі
сродкі выдаткоўваліся на выплаі
ты па сацыяльным страхаванш
пенсіі рабочым і служачым, інвя
лідам Вялікай Айчыннай вайна
дапамогу сем’ям загінуўшы
воінаў Савецкай Арміі і парть
зан, шматдзетным і адзінокі
маці. У 1950 г. выдаткі на сі
цыяльна-культурныя мерапрі
емствы склалі ў БССР 235,3 мл
руб., што ў 1,8 раза перавысй
такія расходы ў 1940 г.
У снежні 1947 г. у Белару<
як і ва ўсім СССР, была адмен
на картачная сістэма, нармірава-
нае размеркаванне прадуктаў за-
менена разгорнутым дзяржаў-
ным і кааператыўным гандлем па
значна зніжаных цэнах. Аднача-
сова была праведзена грашовая
рэформа. У выніку пакупная
здольнасць рубля павялічылася
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
357
болып чым у два разы. Рознічны
тавараабарот у БССР вырас за
1948 г. на 18,4 %, спажывецхай
кааперацыі — на 45,8 %. На-
сельніцтву ў параўнанні з папя-
рэднім годам было прададзена
значна больш мяса, малака, хле-
ба, абутку, іншых тавараў57.
У наступныя гады Савецкі
ўрад працягваў палітыку зніжэн-
ня дзяржаўных рознічных цэн на
прамысловыя і харчовыя тавары.
Напрыклад, ад зніжэння цэн у
чацвёртай пяцігодцы выйгрыш
працоўных СССР у разліку на
адзін год склаў 26,7 млрд. руб.,
з якіх на долю Беларусі прый-
шлося не менш 667 млн. руб.58.
Адначасова павышалася зара-
ботная плата рабочых і служа-
чых, хаця ў колькасных адносі-
нах яна была невысокай. Пэўны
прыбытак мелі працоўныя ў вы-
ніку выкарыстання грамадскіх
фондаў спажывання.
Нельга, аднак, не адзначыць,
што рабілася гэта ў многім за
кошт вёскі, жыццё якой мала
змянялася да лепшага. Нават у
1950 г. сярэдняя выдача збожжа
на адзін працадзень склала ў
калгасах рэспублікі толькі 0,9 кг,
бульбы — 1,9 кг. У сярэднім па
36 кап. на працадзень было ат-
рымана грашамі59. Дзяржава
мала клапацілася аб развіцці
вёскі, усімі шляхамі выкачвала
сРодкі з калгасаў і саўгасаў на
свае патрэбы. Тое, што даходы
калгаснікаў у першыя пасля-
ваенныя гады раслі марудна і
Матэрыяльнае становішча вяско-
вага насельніцтва заставалася
Чяжкім, тлумачылася перш за
Усё заганнай аграрнай паліты-
Кай кіраўніцтва дзяржавы, нізкі-
тэмпамі аднаўлення сельска-
гаспадарчай вытворчасці і арга-
нізацыйна-гаспадарчага развіц-
ця калгасаў, а таксама высокімі
падаткамі на асабістыя гаспа-
даркі калгаснікаў.
Пэўныя станоўчыя зрухі ў ма-
тэрыяльным становішчы сель-
скіх жыхароў адбыліся толькі ў
сярэдзіне 50-ых гадоў, калі ў ад-
паведнасці з рашэннеМ вераснёў-
скага (1953 г.) пленума ЦК
КПСС былі зменшаны нормы
абавязковых паставак з асабіс-
тых гаспадарак калгаснікаў, а з
калгасаў і сялян скасаваны ня-
доімкі мінулых гадоў па падат-
ках і абавязковых пастаўках
жывёлагадоўчай прадукцыі. Па-
велічэнню натуральных і грашо-
вых даходаў калгаснікаў у нека-
торай ступені спрыялі мерапры-
емствы па павышэнню нарых-
тоўчых і закупачных цэн на сель-
скагаспадарчую прадукцыю, зні-
жэнню сельскагаспадарчага па-
датку. Але гэтыя зрухі не былі
замацаваны паскарэннем развіц-
ця сельскагаспадарчай вытвор-
часці, не павышалася эфектыў-
насць калгасна-саўгаснай гаспа-
даркі, а колькасць кароў і свіней
у асабістых гаспадарках калгас-
нікаў за гады пятай пяцігодкі
нават панізілася60.
Партыйныя, савецкія, гаспа-
дарчыя органы нярэдка абыяка-
ва адносіліся да гэтых гаспада-
рак, не аказвалі ім належнай да-
памогі. Па астаткаваму прынцы-
пу фінансавалася сацыяльнае
развіццё вёскі.
У пасляваенныя гады на Бела-
русі была праведзена значная
работа па аднаўленню і аргані-
зацыі дзейнасці прадпрыемстваў
гандлёвай сеткі. Павялічылася
іх колькасць, умацоўвалася ма-
358
Нарысы гісторыі Беларусі
тэрыяльна-тэхнічная база. Фі-
зічны аб’ём рознічнага тавара-
абароту дзяржаўнага і каапера-
тыўнага гандлю ў 1955 г. перавы-
сіў узровень 1940 г. на 78 %.
У параўнанні з першымі пасля-
ваеннымі гадамі на гандлёвых
прылаўках павялічылася коль-
касць тавараў, іх асартымент
стаў больш разнастайным. Аднак
у дзейнасці гандлёвых прадпры-
емстваў было шмат недахопаў:
невысокай была якасць тавараў,
многія з іх адсутнічалі, дрэнна
было пастаўлена грамадскае хар-
чаванне, нізкай заставалася
культура абслугоўвання.
Наладжванне медыцынскага
абслугоўвання і сацыяльнага за-
беспячэння. Аднойз важнейшых
задач было аднаўленне работы
медыка-санітарных устаноў,
аказанне насельніцтву рэспублі-
кі рэгулярнай медыцынскай да-
памогі. У 1944 г. органы аховы
здароўя рэспублікі правялі маса-
вае санітарнае абследаванне на-
сельніцтва, якім было ахоплена
каля 3 млн. чалавек61. Пры гэтым
у першую чаргу намаганні меды-
цынскіх работнікаў былі скіра-
ваны на ліквідацыю інфекцый-
ных і эпідэмічныХ захворванняў,
якія ўзніклі ў гады акупацыі. Ба-
рацьбе з захворваннямі спрыяла
паступовае пашырэнне сеткі ме-
дыцынскіх устаноў, а таксама
дапамога воінскіх медыцынскіх
служб, Наркамздрава СССР, які
прыслаў у рэспубліку 26 суп-
рацьэпідэмічных атрадаў. Агуль-
нымі намаганнямі да сярэдзіны
1945 г. у Беларусі была ў асноў-
ным ліквідавана эпідэмія сыпно-
га тыфу.
На канец 1945 г. у рэспубліцы
ўжо налічвалася 597 бальнічных
устаноў на 26,4 тыс. ложкаў. У іх
працавала 3115 урачоў і 13,8 тыс.
сярэдніх медыцынскіх работні-
каў62. Шырокую лячэбна-прафі-
лактычную работу разгарнулі ка-
лектывы 1, 2, 3-яй клінічных
бальніц Мінска, абласных баль-
ніц у Мінску, Гомелі, Віцебску,
Гродне, Магілёве, Брэсце, а так-
сама лячэбныя ўстановы іншых
гарадоў, раённых цэнтраў і па-
сёлкаў рэспублікі. Аднавілася ў
рэспубліцы падрыхтоўка меды-
цынскіх кадраў з вышэйшай і
сярэдняй адукацыяй.
У наступны час сістэма аховы
здароўя БССР хоць і марудна,
але ўмацоўвалася, яе ўстановы
аснашчаліся новым медыцын-
скім абсталяваннем, папаўняліся
кваліфікаванымі кадрамі. Расхо-
ды дзяржаўнага бюджэту БССР
на ахову здароўя і фізкультуру
ўзраслі з 28,9 млн. руб. у 1945 г.
да 79,9 млн. руб. у 1955 г., або ў
2,8 раза. Сетка бальнічных уста-
ноў павялічылася ў 1,5 раза, ура-
чоў стала больш у 3, сярэдніх
медыцынскіх работнікаў — у
1,7 раза63. Для лепшага абслу«
гоўвання насельніцтва на шэря
гу буйных прадпрыемстваў, 1
сельскіх Саветах былі адкрыті
ўрачэбныя і фельчарскія пункты.
Ужо ў 1950 г. раённыя, а такса-
ма буйныя ўчастковыя сельскія
бальніцы мелі рэнтгенаўскую
апаратуру і клініка-дыягнастыч-
ныя лабараторыі64. У лячэніі
хворых павялічвалася выкарыя
тоўванне новых прэпаратаў, укя
ранялася дыспансернае абслД
гоўванне насельніцтва. 3 першых
пасляваенных гадоў у рэспублі-
цы была арганізавана хуткая ме-
дыцынская дапамога. Намаган-
нямі органаў аховы здароўя,
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
359
калектываў медыцынскіх уста-
ноў удасканальвалася лячэбна-
прафілактычная работа, пасту-
пова паляпшаліся вынікі дзей-
насці.
Але гэта былі першыя сціплыя
зрухі, нягледзячы на тое, што
ўрачы і сярэдні медыцынскі пер-
санал паказвалі шмат прыкладаў
самаадданай працы, добрасум-
ленных адносін да сваёй высака-
роднай і адказнай справы. У цэ-
лым жа сістэма аховы здароўя
працавала ў цяжкіх умовах, не
забяспечвала належнага ўзроў-
ню медыцынскага абслугоўвання
насельніцтва. На яе развіцці ад-
моўна адбіваўся астаткавы
прынцып фінансавання, у выні-
ку чаго многія ўстановы ўсё
яшчэ размяшчаліся ў малапры-
стасаваных памяшканнях. Кож-
ная дзееятая ўчастковая бальні-
ца і трэцяя сельская абмулато-
рыя вымушаны былі працаваць
у арандаваных пакоях65. У шэра-
гу санэпідэмстанцый не было ла-
бараторый, станцыям хуткай да-
памогі не хапала транспарту,
аптэкам — неабходных лякар-
стваў.
Умовы жыцця многіх сем’яў
рабочых, служачых, калгаснікаў
вельмі ўскладняліся марудным
аднаўленнем дзіцячых садоў. На
канец 1955 г. ва ўсёй рэспубліцы
Ў пастаянных дзіцячых яслях і
садах налічвалася ўсяго 50 тыс.
Месц, што было значна менш,
чым да вайны66. А ў сельскай
Мясцовасці гэтыя ўстановы на-
ОгУл былі рэдкай з’явай.
Важнай сацыяльнай задачай
°Ыло аказанне матэрыяльнай і
'ншай дапамогі інвалідам Вялі-
кай Айчыннай вайны, дэмабілі-
Заваным воінам, а таксама сем’-
ям загінуўшых. Адразу пасля вы-
звалення Беларусі Наркамат
сацыяльнага забеспячэння
БССР і яго органы на месцах
правялі ўлік пенсіянераў, аднаві-
лася выдача ім пенсій, ажыццяў-
ляліся меры па іх бытавому і
працоўнаму ўладкаванню. 3. па-
чатку вызвалення рэспублікі і да
канца вайны сем’ям франтавікоў
і партызан было выплачана звыш
331 млн. рублёў пенсій і дапа-
могі. Многія з іх вызваляліся ад
падаткаў і сельгаспаставак, ка-
рысталіся ільготамі па плаце за
кватэру і за навучанне дзяцей67.
Значную дзяржаўную дапамогу
на выхаванне дзяцей пачалі ат-
рымліваць адзінокія і шм’атдзет-
ныя маці: да канца 1945 г. ім
было выплачана 128,1 млн. руб-
лёў68.
У ліку першачарговых задач
было ўладкаванне дзяцей-сірот,
якіх стала шмат на Беларусі. Каб
вырашыць гэтую складаную пра-
блему, за кароткі час былі ство-
раны 252 дзіцячыя дамы, у якіх
выхоўваліся каля 27 тыс. хлоп-
чыкаў і дзяўчынак. Акрамя таго,
болып за 31 тыс. сірот знайшлі
пастаянны прытулак і клопат у
сем’ях працоўных. У канцы
1955 г. на Беларусі працавала
36 дамоў для састарэлых і інва-
лідаў, дзе знаходзіліся на поў-
ным дзяржаўным утрыманні
звыш 4 тыс. чалавек.
У 1955 г. выдаткі на сацыяль-
нае забеспячэнне супраць 1940 г.
у рэспубліцы павялічыліся амаль
у два разы. Пашыралася сетка
санаторыяў і дамоў адпачынку.
Колькасць санаторыяў павялі-
чылася з 8 у 1945 г. да 39 у
1955 г. і перасягнула даваенны
ўзровень. У горшым становішчы
360
Нарысы гісторыі Беларусі
знаходзіліся дамы адпачынку.
Гэтыя ўстановы не мелі належ-
най матэрыяльна-тэхнічнай ба-
зы, у большасці з іх нездаваль-
няючым было медыцынскае аб-
слугоўванне, харчаванне. Трэба
нагадаць і тое, што фактычна
абсалютнай большасці працоў-
ных Беларусі ў гэты перыяд бы-
ло недаступна санаторна-ку-
рортнае лячэнне, пераважна ім
карысталіся кіруючыя работнікі,
некаторая частка інтэлігенцыі,
кіраўнікоў прадпрыемстваў.
Цяжкімі заставаліся матэ-
рыяльна-бытавыя ўмовы знач-
най часткі цейсіянераў, сямей
загінуўшых воінаў Савецкай Ар-
міі і партызан. Невялікі памер
пенсій не мог забяспечыць ім
пражытачны мінімум і вымушаў
працаваць, нягледзячы на стра-
чанае здароўе. Фактычна адсут-
нічала пенсійнае забеспячэнне
састарэлых і непрацаздольных
калгаснікаў.
Усё гэта сведчыла аб тым, што
ў першым пасляваенным дзеся-
цігоддзі ў асноўным быў дасяг-
нуты даваенны ўзровень жыціія
народа. Аднак карэнных змя-
ненняў у матэрыяльным стано-
вішчы насельніцтва не адбыло-
ся, мелі месца вялікія недахопы і
цяжкасці ў забеспячэнні яго
жыллём, прадметамі шырокага
ўжытку, паслугамі. Асабліва га-
ротным быў лёс сельскіх жыха-
роў, што вымушала іх у пошуках
лепшых умоў жыцця пакідаць
вёскі і ісці ў гарады. Вырашэнне
праблем матэрыяльнага забес-
пячэння народа стрымлівалася
недастатковымі тэмпамі экана-
мічнага развіцця, няўважлівымі,
бюракратычнымі адносінамі
дзяржавы да правядзення са-
цыяльнай палітыкі.
4.	Аднаўленне ў галіне культуры.
Працяг ідэалагічнага ўціску
Праблемы аднаўлення і раз-
віцця агульнаадўкацыйнай і ся-
рэдняй спецыяльнай школы. За
гады акупацыі фашысцкія за-
хопнікі спалілі і разбурылі ў Бе-
ларусі 6808 школ, знішчылі
больш 20 млн. экземпляраў ву-
чэбнай літаратуры. Матэрыяль-
ныя страты, нанесеныя ўстано-
вам  Міністэрства адукацыі
БССР, склалі 4,6 млрд. руб. Таму
ў першыя пасляваенныя гады ў
рэспубліцы праводзілася работа
па інтэнсіўнай пабудове і рамон-
ту школьных будынкаў, вырабу
школьнага абсталявання, ахопу
навучаннем дзяцей цікольнага
ўзросту. Ужо ў .1946/47 наву-
чальным годзе ў Беларусі пра-
цавалі 11 300 школ, але -4,5 тыс.
з іх размяшчаліся ў наёмных бу-
дыйках. Нягледзячы на гэта, ка-
піталаўкладанні ў шкрльнае бу-
даўніцтва ў 1946 г. былі асвоенй
напалову. Школы дрэнна забяЯ
печваліся падручнікамі, мастаЯ
кай літаратурай, нагляднымі дЦ
паможнікамі, што не садзейнічЯ
ла неабходнай пастаноўцы вЯ
чэбна-выхаваўчай работы. У пер-
шым паўгоддзі 1946/47- навў;
чальнага года 254 тыс. вучняУ
атрымалі нездавальняючыя аД-
знакі, 40 тыс. пакінулі школу.
У гады пасляваеннага разбУ'
рэння, калі патрабавал’ася на'
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі	361
,-----------------:---———*--------------------------—_----: 
пружанне ўсіх сіл, каб аднавіць
гаспадарку і культуру, дзяржа-
вай рабіліся новыя крокі па ўда-
сканаленню сістэмы школьнай
адукацыі. Быў ажыццёўлены пе-
раход да навучання з сямігадо-
вага ўзросту, уведзена абавязко-
вая здада ў IV і VII класах экза-
менаў, а ў X класе — экзаменаў
на атэстат сталасці. За поспехі
для лепшых вучняў былі засна-
ваны залаты і сярэбраны медалі.
Аднак з пасляваенных новаўвя-
дзенняў не апраўдала сябе раз-
дзельнае навучанне дзяўчынак і
хлопчыкаў, якое пачало ажыц-
цяўляцца ў Мінску і абласных
цэнтрах. Гэта не толькі не са-
дзейнічала паляпшэнню выха-
ваўчага працэсу, але яшчэ болып
ускладніла ўмовы работы школ,
таму раздзельнае навучанне бы-
ло адменена.
3 кожным годам з бюджэту
рэспублікі павялічваліся асігна-
ванні на патрэбы адукацыі. За
1946—1950 гг. на аднаўленне і
развіццё агульнаадукацыйнай
школы было выдаткавана
3598,7 млн. руб., што дазволіла
за кошт дзяржаўных сродкаў
пабудаваць 205 школ на 62,4 тыс.
вучнёўскіх месц. Апрача гэтага,
на сродкі калгасаў і прадпрыем-
стваў было пабудавана 2764
школы на 233 тыс. месц. У канцы
1950 г. у БССР у асноўным была
адноўлена даваенная сетка
агульнаадукацыйнай школы. Ка-
лі ў 1945/46 навучальным годзе
Ў рэспубліцы працавалі 10 915
школ усіх тыпаў з 1336,7 тыс.
вучняў, то ў 1950/51 годзе —
-1 767 школ, у якіх налічвалася
^8,6 тыс. вучняў.
У сувязі з ажыццяўленнем ся-
’адовай і пашырэннем. сярэд-
няй адукацыі павялічвалася сет-
ка сямігадовых і сярэдніх школ.
Калі ў 1945/46 навучальным го-
дзе працавала 1641 сямігодка, то
ў 1950/51 годзе іх стала 2904.
За гэтыя гады колькасць сярэд-
ніх школ вырасла з 353 да 761.
У далейшым колькасць сярэдніх
школ павялічвалася шляхам
арганізацыі новых і пераўтва-
рэння сямігодак. Але ў гэты
перыяд пачала змяншацца коль-
касць пачатковых школ. Най-
больш буйныя з іх ператвараліся
ў сямігадовыя, некаторыя мала-
камплектныя закрываліся, а вуч-
ні пераводзіліся ў бліжэйшыя
школы. У выніку агульная коль-
касць пачатковых школ знізілася
на працягу 1950/51—1955/56
навучальных гадоў на 324.
Паступоваму павышэнню
ўзроўнЮ работы агульнаадука-
цыйнай школы спрыяла паляп-
шэнне складу настаўніцкіх кад-
раў. Калі ў 1944/45 навучальным
годзе ў школах Беларусі праца-
вала 19,7 % настаўнікаў з вы-
шэйшай і незакончанай вышэй-
шай адукацыяй, то ў 1950/51
навучальным годзе такую адука-
цыю мелі ўжо 30,2 % настаў-
нікаў, а ў 1955/56 навучальным
годзе — каля.паловы, У гэты час
настаўнікаў, якія не мелі сярэд-
няй адукацыі, засталося не
болып 2,5 %, тады як у 1944/45
навучальным годзе яны складалі
23,8%.
Аднак у развіцці агульнааду'-
кацЫйнай школы за пасляваен-
нае дзесяцігоддзе меліся знач-
ныя недахопы. ЯшчЭ ў 1955/56
навучальным годзе 7260 школ
размяшчаліся ў прыстасаваных
і 2088 — у наёмных будынках,
малападыходзячых для занят-
362
Нарысы гісторыі Беларусі
каў. Многія школы не мелі спар-
тыўных залаў, пакояў для раз-
мяшчэння вучэбных кабінетаў,
правядзення пазакласнай працы.
Больш 6 тыс. школ працавалі ў
дзве змены. Значным заставаўся
адсеў вучняў, шмат было пера-
росткаў.
На нізкім прафесійным узроў-
ні вялося выкладанне многіх
прадметаў, дрэнна ўлічваліся на-
цыянальныя асаблівасні ў вучэб-
на-выхаваўчай рабоце. Гэтаму
спрыялі ўмовы, звязаныя з ка-
мандзіраваннем у рэспубліку
многіх кадраў, якія не валодалі
мовай карэннага насельніцтва і
не жадалі, каб яе вывучалі іх
дзеці. Абыякава адносіўся да бе-
ларускай мовы русіфікаваны
партыйна-дзяржаўны апарат.
У1953 г. толькі 62,2 % кіруючых
кадраў рэспубліканскай партый-
най арганізацыі складалі прад-
стаўнікі карэннай нацыяналь-
насці.
Гэтыя абставіны спрыялі та-
му, што рэзка скарацілася
колькасць беларускіх школ у
буйных прамысловых цэнтрах.
У Мінску ў 1945/46 навучаль-
ным годзе з 28 школ 14 былі
беларускамоўнымі, а ўжо ў
1952/53 навучальным годзе з 46
школ беларускіх налічвалася
толькі 9. У гэты час у Брэсце з
14 школ толькі адна з’яўлялася
беларускамоўнай, ды і ў ёй не
быў зроблены набор у першы
клас. Блізкае становішча склада-
лася ў Віцебску, Гродне, Мала-
дзечне, Пінску, іншых буйных
гарадах Беларусі. Набірала моц
і такая трывожная тэндэнцыя,
як скарачэнне беларускамоўных
школ у раёнах і нават у сель-
скай мясцовасці. У 1952/53 на-
вучальным годзе 29 раённых
цэнтраў Заходняй Беларусі не
мелі беларускіх школ.
Не прымала дзейсных мер па
захаванню роднай мовы ў шко-
лах Міністэрства асветы БССР.
Больш таго, у красавіку 1951 г.
яно выдала загад, якім адмяніла
пераводныя экзамены і экзаме-
ны на атэстат сталасці па бела-
рускай мове ў рускіх школах.
Але галоўным правадніком русі-
фікатарскай палітыкі з’яўляўся
ЦК КП(б)Б. Яго лінія была
яскрава вырашана, у прыват-
насці, у пастанове «Аб ходзе
выкладання расійскай і беларус-
кай моў у школах БССР у святле
вучэння таварыша Сталіна аб
мовазнаўстве», прынятай у чэр-
вені 1952 г.69
Сур’ёзныя пралікі ў рабоце
ЦК КПБ, мясцовых партыйны^
і савецкіх органаў у правядзенні
моўнай палітыкі ўскрыў пленув
ЦК КПБ, які адбыўся ў чэрвем
1953 г. Ён разгледзеў пастановч
ЦК КПСС «Пытанні Беларускай
ССР і задачы партыйных аргані-4
зацый Кампартыі Беларусі». Га|
та быў першы і апошні ў пасляй
ваенны час пленум, які праходзн
на беларускай мове. I ў даклав
дзе, што зрабіў камандзіравані
з Масквы М. В. Зімянін, і *
большасці выступленняў гавары-
лася аб занядбанні беларускай
мовы, паўсюдным скарачэнні
колькасці беларускамоўных
школ. Таму ў пастанове пленума
была пастаўлена задача «павялй
чыць сетку беларускіх школ у га|
радах і раённых цэнтрах, прадя
гледзець пры гэтым задавалв»
ненне запатрабаванняў працоў-
ных у навучанні дзяцей на роД-
най мове» . Але вырашыць гэту
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
363
задачу не ўдалося, таму што на-
перадзе была новая хваля русі-
фікацыі. Данае рашэнне было
выклікана кан’юнктурнымі палі-
тычнымі меркаваннямі, зробле-
нымі ў Маскве пасля смерці
Сталіна.
Наогул, у цяжкія пасляваен-
ныя гады нямала было зроблена
па аднаўленню і развіццю агуль-
наадукацыйнай школы. Значна
ўмацавалася яе матэрыяльная
база, палепшыўся склад настаў-
ніцкіх кадраў. Да сярэдзіны
50-ых гадоў у асноўным было за-
вершана ўсеагульнае сямігадо-
вае навучанне, пашыралася ся-
рэдняя адукацыя. Але ўсё гэта
рабілася ва ўмовах наступлення
на беларускую нацыянальную
школу, яе актыўнай русіфікацыі.
Надавалася ўвага аднаўленню
і развіццю сярэдняй спецыяль-
най школы, якая павінна была
забяспечыць гаспадарку і куль-
туру Беларусі кадрамі сярэдняга
звяна. Ужо ў 1944/45 навучаль-
ным годзе аднавілі работу 66
тэхнікумаў і вучылішч, а праз
год іх колькасць дасягнула 94.
У 1955 г. у БССР налічвалася
123. сярэднія спецыяльныя ўста-
новы. Нягледзячы на тое, што не
ўдалося дасягнуць іх даваеннай
колькасці (128), ужо ў 1950 г.
быў перавышаны даваенны кан-
тынгент навучэнцаў. Аднак боль-
шасць тэхнікумаў не мела ву-
чэбных будынкаў і інтэрнатаў,
таму заняткі праводзіліся ў дзве-
тры змены. Не хапала паліва,
электрычнасці.
I ў гэтых умовах на працягу
1946—1955 гг. тэхнікумы і ву-
Чьілішчы падрыхтавалі 89,2 тыс.
спецыялістаў, што значна пера-
вьішала даваенны ўзровень. Калі
ў 1941 г. у БССР працавалі
59,9 тыс. работнікаў з сярэдняй
спецыяльнай адукацыяй, то ў
1957 г,— 131,4 тыс.71
Вышэйшая адукацыя. Навука.
У рэспубліцы праводзілася пра-
ца па аднаўленню сістэмы вы-
шэйшай адукацыі. Ужо ў 1944/
45 навучальным годзе пачалі ра-
боту 22 вышэйшыя навучальныя
ўстановы з 25, якія былі да вай-
ны. У аднавіўшых работу ВНУ
вучылася каля 5 тыс. студэнтаў,
мелася болып 600 навукова-пе-
дагагічных работнікаў. У наступ-
ным навучальным годзе коль-
касць студэнтаў дасягнула
12,8 тыс. Пачыналася навучанне
па спецыяльнасцях, якіх не было
да вайны. У 1945 г. пачаў праца-
ваць Беларускі тэатральны ін-
стытут, які затым быў перайме-
наваны ў тэатральна-мастацкі.
У 1948 г. быў адкрыты Мінскі
дзяржаўны педагагічны інстытут
замежных моў. Вырашэнню кад-
равай праблемы спрыяла ства-
рэнне настаўніцкіх інстытутаў.
У 1950/51 навучальным годзе
іх колькасць дасягнула 10.
Работа вышэйшай школы пра-
ходзіла ў складаных умовах. Не
хапала спецыяльнай і дапамож-
най літаратуры, лабараторый, ву-
чэбных аўдыторый. У 1950 г. у
Мінскім юрыдычным інстытуце
на студэнта прыходзілася толькі
1,7 кв. м вучэбнай плошчы, ле-
сатэхнічным і політэхнічным
інстытутах — па 3,7 кв. м пры
норме 8—12 кв. м. Нездаваль-
няюча вялося будаўніцтва ву-
чэбнай базы многіх ВНУ. За
5 гадоў корпус Беларускага ін-
стытута народнай гаспадаркі
быў пабудаваны толькі на трэць.
На ўзровень падрыхтоўкі спе-
364
Нарысы гісторыі Беларусі
цыялістаў адмоўна ўплывала не-
здавальняючая забяспечанасць
вышэйшай школы выкладчыцкі-
мі кадрамі. У 1950/51 навучаль-
ным годзе з 1388 выкладчыкаў
толькі 74 мелі ступень доктара
навук, з іх 37 з’яўляліся дакта-
рамі медыцынскіх навук. У гэты
час у рэспубліцы не было нівод-
нага доктара навук па фізіцы,
матэматыцы, філасофіі, рускай і
беларускай мовах, іншых спе-
цыянальнасцях. Нават Бел-
дзяржуніверсітэт адчуваў востры
недахоп у кваліфікаваных кад-
рах. У чэрвені 1952 г. бюро
ЦК КП(б)Б разгледзела пытан-
не аб яго рабоце і вызначыла
меры дапамогі вядучай наву-
чальнай установе рэспублікі.
Многія ВНУ не маглі даць
выпускнікам неабходную пад-
рыхтоўку да практычнай дзей-
насці. Вучэбна-выхаваўчая рабо-
та мела запалітызаваны харак-
тар. Скарачалася вывучэнне на-
цыянальнай гісторыі і культуры.
У БДУ нават была закрыта ка-
федра гісторыі Беларусі. За па-
сляваеннае дзесяцігоддзе ў вы-
шэйшай школе значна было
згорнута выкладанне на бела-
рускай мове. Не з’яўляўся вы-
ключэннем у гэтым і Белдзярж-
універсітэт, дзе да вайны на бе-
ларускай мове вяліся курсы ма-
тэматычнага аналізу, агульнай
фізікі, асноў дарвінізму, анато-
міі і інш. Некаторыя курсы чы-
таліся на беларускай мове і ў
першыя пасляваенныя гады, але
потым і яны былі пераведзены на
рускую мову. Супраць такога
становішча выступалі некаторыя
выкладчыкі вышэйшай школы.
Аднак іх абвінавачвалі ў нацыя-
налізме, падвяргалі ганенням.
3 1946 па 1950 г. народная
гаспадарка атрымала звыш
14 тыс. маладых спецыялістаў, з
іх 12 тыс. закончылі стацыянар-
ныя аддзяленні. Нягледзячы нг
гэта, рэспубліка адчувала вост-
рую патрэбу ў кадрах з вышэй-
шай адукацыяй. Таму ў наступ-
ныя гады ў БССР былі адчыне-
ны новыя вышэйшыя вучэбныя
ўстановы; Гродзенскі сельска-
гаспадарчы інстытут (1951), Бе-
ларускі інстытут інжынераў чы-
гуначнага транспарту ў Гомелі
(1953), Полацкі педагагічны
інстытут (1953), Беларускі ін-
стытут механізацыі і электрыфі-
кацыі сельскай гаспадаркі
(1954).
За 1951—1955 іт. у Беларусі
ўсімі формамі навучання было
падрыхтавана 33,5 тыс. спецыя-
лістаў з вышэйшай адукацыяй.
Да сярэдзіны 1957 г. у розных
галінах народнай гаспадаркі
працавала 214,9 тыс. спецыяліс-
таў супраць 87,6 тыс. да вайны,
у тым ліку з вышэйшай адука-
цыяй адпаведна 83,5 тыс. і
27,7 тыс. чалавек72.
У складаных умовах аднаўля-
лі дзейнасць навуковыя ўстано-
вы Беларусі — акадэмічныя, вы-
шэйшай школы, некаторых галін
прамысловасці і сельскай гаспая
даркі. Яны адчувалі воструя
патрэбу ў вытворчых плошчая
доследна-эксперыментальныі|
абсталяванні, кваліфікаваныХ
кадрах. Але ўжо ў 1946 г. пачалі
працу 38 навуковых устаноў-
Некаторая іх частка ўваходзіла
ў склад Акадэміі навук БССЙ
якая аднавіла сваю дзейнасць 1
Мінску ў 1944 г. Колькасць ака|
дэмічных устаноў павялічылася
з 8 у 1945 г. да 28 у 1950 г. СяроД
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі
365
іх налічвалася 15 навукова-да-
следчых інстытутаў.
Паступова, з вялікімі цяжкас-
цямі ўзнаўляўся навуковы па-
тэнцыял. Калі ў 1946 г. у Акадэ-
міі навук рэспублікі працавала
440 чалавек, у тым ліку 300 наву-
ковых супрацоўнікаў (сярод іх
было крыху болып за 40 дакта-
роў і каля 80 кандыдатаў навук),
то ў 1951 г. налічвалася 980 су-
працоўнікаў (з іх 55 дактароў і
165 кандыдатаў навук). Гэта
было нават болып, чым у даваен-
ны час. Тады ў выніку сталін-
скіх рэпрэсій творчы патэнцыял
акадэміі істотна зменпіыўся.
Усяго ў БССР у канцы 1955 г.
працавала 4,1 тыс. навуковых
работнікаў, у тым ліку 125 дак-
тароў і 1354 кандыдаты навук.
З’яўленне новых галін гаспа-
даркі ў пасляваенны час патра-
бавала разам з развіццём трады-
цыйных для Беларусі галін ве-
даў — сельскагаспадарчых, гра-
мадскіх і іншых — болып увагі
ўдзяляць фізіцы, матэматыцы,
хіміі, машынабудаванню. Набылі
вядомасць навуковыя даследа-
ванні акадэмікаў АН БССР
Ц. М. Годнева, К. В. Горава,
М. I. Грашчанкова, С. I. Губкі-
на, Б. В. Ерафеева, А. Р. Жэбра-
ка, А. К. Кедрава-Зіхмана,
В. Ф. Купрэвіча, I. С. Лупіновіча,
М. М. Нікольскага, У. М. Перца-
ва, М. Ф. Ярмоленкі і іншых.
Аднак у цэлым вынікі дзей-
насці вучоных Беларусі ў пер-
шыя пасляваенныя гады былі
«Ціплымі. На развіцці навукі
адмоўна адбіваліся слабасць яе
матэрыяльна-тэхнічнай базы,
аДміністрацыйныя, валявыя ме-
ТаДы кіравання. Самыя негатыў-
нЫя вынікі мела шальмаванне
прадстаўнікоў шмат якіх наву-
ковых напрамкаў — генетыкі, кі-
бернетыкі і інш.
У складаных умовах знахо-
дзіліся грамадскія навукі, дзе
ўстаноўкі «карыфея» ўсіх навук
Сталіна лічыліся «апошнім» сло-
вам у тэорыі і практыцы, не-
аспрэчнай ісцінай. Ідэалагічны
дыктат, дагматызм асабліва пра-
явіліся ў час дыскусій па філа-
софіі, мовазнаўству, палітычнай
эканоміі, праведзеных у 1947—
1952 гг. Гэта стрымлівала на-
вуковую думку, заціскала яе ў
вузкія ідэалагічныя межы.
Такім чынам, у пасляваеннае
дзесяцігоддзе была адноўлена і
дабілася пэўных зрухаў вышэй-
шая школа і навука Беларусі.
Нягледзячы на цяжкасці і ідэа-
лагічны прэсінг, стваралася ас-
нова для далейшага развіцця
інтэлектуальнага патэнцыялу
грамадства.
Літаратура і мастацтва ў ціс-.
ках пасляваеннага сталінскага
рэжыму. У гэты час адміністра-
цынна-камандная сістэма цал-
кам абсалютызавала загадныя
метады кіраўніцтва літаратурай і
мастацтвам. Умяшанне ў творчы
пошук, навязванне зверху адна-
думства і аднастайнасці, імкнен-
не да уніфікацыі пагібельна ад-
люстравалася на развіцці літара-
туры і мастацтва, інтэлектуаль-
ным патэнцыяле грамадства.
Тым не менш паступова ады-
ходзіла ад вялікіх страт пісь-
менніцкая арганізацыя Беларусі,
якая ў пачатку 1947 г. налічвала
76 чалавек. Яе рады папоўнілі
маладыя • таленты ў асобе
Я. Брыля, А. Вялюгіна, А. Васі-
левіч, М. Гамолкі, К. Кірэенкі,
I. Мележа і інш. Для акйзання ім
366
Нарысы гісторыі Беларусі
дапамогі пры Саюзе пісьменні-
каў працаваў кабінет маладога
аўтара. У 1947 г. быў праведзены
семінар з пачынаючымі літара-
тарамі. Разгарнулі дзейнасць лі-
таратурныя аб’яднанні пры аб-
ласных газетах.
Вярнуўшыся з партызанскіх
атрадаў, франтоў Вялікай Ай-
чыннай вайны, пісьменнікі накі-
роўвалі намаганні на асэнсаван-
не складаных праблем пасля-
ваеннага развіцця грамадства,
новых знешнепалітычных рэаль-
насцей, звязаных з рэзкім аб-
вастрэннем ідэалагічнай бараць-
бы на міжнароднай арэне. У гэты
час плённа працаваў старэйшына
беларускіх літаратараў Я. Колас.
У 1946 г. ён завяршыў шматга-
довую работу над паэмай «Рыба-
кова хата», якая ў 1949 г. была
адзначанаі, Сталінскай прэміяй.
П. Броўка напісаў паэму «Хлеб»
(1946 г.), нямала вершаў, за якія
атрымаў такую ж узнагароду.
Сталінскай прэміяй у 1949 г. бы-
ла адзначана паэма А. Куляшова
«Новае рэчышча».
Умяшанне ў творчы пошук
пісьменнікаў узмацнілася ў сувя-
зі з прыняццем пастановы ЦК
УКП (б) «Аб часопісах «Звязда»
і «Ленінград» (жнівень 194бг.)73.
Для яе была характэрна знявага
да таленту, далейшае абмежа-
ванне творчасці*. Пасля гэтай і
іншых пастаноў ЦК УКП(б) па
пытаннях літаратуры і мастац-
тва адпаведныя пастановы пры-
маў ЦК КП(б)Б. У іх нярэдка
ўтрымлівалася нецярпімасць
дыктатарскага рэжыму да твор-
* Толькі ў 1988 г. Палітбюро ЦК
КПСС адмяніла гэтую пастанову як па-
мылковую.
чай інтэлігенцыі, суб’ектывізм
ацэнак аўтараў і іх твораў. У лі-
пені 1947 г. бюро ЦК КП(б)Б
заслухала пытанне «Аб рабоце
Саюза савецкіх пісьменнікаў і
рэдкалегій літаратурна-мастац-
кіх часопісаў БССР па выканан-
ню пастановы ЦК УКП(б) «Аб
часопісах «Звязда» і «Ленін-
град». У ёй крытыкаваўся стан
беларускай літаратуры, указва-
лася на тое, што за пасляваенны
перыяд не было створана буйно-
га твора аб важнейшых падзеях
сучаснага жыцця, барацьбе бела-
рускага народа супраць нямец-
ка-фашысцкіх захопнікаў. Быў
адзначаны нездавальняючы стан
літаратурнай крытыкі74.
У шматлікіх артыкулах у дру-
ку, якія адлюстроўвалі афіцый-
ныя погляды, сходах партыйнага
актыву нярэдка крытыка асоб-
ных пісьменнікаў і паэтаў падмя-
нялася неабгрунтаванай ганьбай^
навешваннем ярлыкоў. Падобны
лёс напаткаў паэтэсу Э. Агня|
цвет, якую абвінавацілі ў тым
што яе вершы ў многім «пераклй
каюцца з мяшчанска-салоннай
лірыкай Ахматавай», што яны
разлічаны «на падаграванне мя-
шчанска-абывацельскіх густаў і
варожыя імкненням нашай мо-
ладзі»'5. Такім чынам паэтэс®
зрабілі ворагам савецкай мм
ладзі.	9
Новая хваля ўмяшання ў твор
чы пошук пачалася з правядзен
нем кампаніі барацьбы з «нацый
налізмам», якая разгарнулася ;
пачатку 50-ых гадоў у сувязі
крытыкай верша ўкраінскаг
паэта У. Сасюры «Любі Украі
ну», надрукаванага ў ленінград-
скім часопісе «Звезда»76. Раней
гэты твор лічыўся прыкладам
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі	361
выхавання патрыятызму ў лю-
дзей. У рэспубліцы падвергся
крытыцы зборнік вершаў «Сві-
танне» старэйшай паэтэсы,
актыўнай удзельніцы нацыя-
нальна-адраджэнскага руху
К. Буйло. Яе абвінавацілі ў на-
цыяналізме за тое, што ў адным
з твораў паэтэса назвала Бела-
русь «прыгажэйшай» і «найдара-
жэйшай» часцінкай зямлі. Кры-
тыцы падвергліся таксама збор-
нікі вершаў М. Лужаніна «Шы-
рокае поле вайны» і «Поступ» за
тое, што ў іх «мала або зусім
няма самых характэрных рыс
нашай савецкай сучаснасці».
Усё рабілася для таго, каб не
прапусціць у друк творы, якія
адлюстроўвалі нацыянальнае ў
жыцці беларускага народа, яго
прыхільнасць да роднай зямлі.
У 1951 г. Галоўнае ўпраўленне
па справах літаратуры і выда-
вецкай дзейнасці пры Савеце
Міністраў БССР (Галоўліт) за-
трымала выпуск паэтычнага
зборніка Н. Тарас «Вершы» за
тое, што ў іх «ідэалізуецца ста-
рая, адсталая Беларусь». Толькі
пасля пераапрацоўкі, зняцця
некалькіх твораў зборнік убачыў
свет.
Палітыка барацьбы з інша-
думствам не магла не адбіцца
на творчай актыўнасці пісьмен-
нікаў, аб’ектыўным адлюстра-
ванні рэчаіснасці. Метад сацыя-
лістычнага рэалізму, які павінен
быў азначаць праўдзівае апісан-
не жыцця, раскрыццё яго ва ўсіх
супярэчнасцях, пераважна пад-
мяняўся лакіроўкай рэчаіснасці
і яе ўпрыгожаннем. Многія літа-
Ратурныя творы не паказвалі
Цяжкасцей, якія перажывала
рэспубліка ў гады пасляваеннага
аднаўлення. Гэта ў першую чар-
гу тычылася раманаў А. Стахо-
віча «Пад мірным небам» (1949)
і «Шырокія гарызонты» (1952),
аповесцей У. Краўчанкі «Ста-
наўленне» (1947), М. Паслядо-
віча «Цёплае дыханне» (1947),
Т. Хадкевіча «Вяснянка» (1948),
драматычных палотнаў I. Гур-
скага «Хлеб» (1948), К. Губарэ-
віча і I. Дорскага «Алазанская
даліна» (1949), Ю. Рудзько
«Дарагі госць» (1950) і інш.
Тым не менш беларуская літа-
ратура за пасляваеннае дзесяці-
годдзе папоўнілася творамі, якія
ўвайшлі ў яе скарбніцу, заваява-
лі прызнанне чытача. Гераічнай
барацьбе беларускага народа ў
гады вайны быў прысвечаны ча-
тырохтомны раман-эпапея
М. Лынькова «Векапомныя дні»
(1951 —1958), I. Шамякіна
«Глыбокая плынь», адзначаны
ў 1951 г. Сталінскай прэміяй,
I. Мележа «Мінскі напрамак»
(1952), I. Гурскага «У агні»
(1952). Жыццю пасляваеннай
вёскі прысвяцілі свае творы
Я. Брыль «У Забалоцці днее»
(1950), М. Паслядовіч «Святло
надЛіпскам» (1950). Драматур-
гі стварылі новыя п’есы, сярод
якіх вызначаліся: «Пяюць жава-
ранкі» К. Крапівы (1950), «Кан-
станцін Заслонаў» А. Маўзона
(1949), «Брэсцкая крэпасць»
К. Губарэвіча (1952), «Выбачай-
це, калі ласка!» А. Макаёнка
(1954). Атрымалі прызнанне
паэмы і вершы М. Танка, П. Пан-
чанкі, А. Вялюгіна, К. Кірэенкі,
Р. Няхая, іншых паэтаў.
За 1946—1952 гг. у рэспублі-
цы было выдадзена 180 назваў
твораў беларускіх літаратараў
агульным тыражом 1433 тыс.
368
Нарысы гісторыі Беларусі
экземпляраў. Лепшыя з іх атры-
малі прызнанне не толькі ў рэс-
публіцы, але і за яе межамі.
У сярэдзіне 50-ых гадоў каля
80 кніг пісьменнікаў Беларусі
былі выдадзены на мовах наро-
даў СССР і іншых краін.
Аднаўлялі дзейнасць тэат-
ральныя калектывы Беларусі.
Ужо ў 1945 г. у рэспубліцы пра-
цавалі 12 тэатраў. У першыя
пасляваенныя гады ў тэатраль-
най сферы разгарнулася кампа-
нія за : «чысціню» рэпертуару,
пазбаўленне яго ад замежных
твораў, якія, на думку вышэй-
шага партыйнага кіраўніцтва, да-
валі магчымасць для буржуазна-
га ўплыву на савецкага гледача,
не адпавядалі задачам пасля-
ваеннага выхавання працоўных.
Таму ў пастанове ЦК УКП(б)
«Аб рэпертуары драматычных
тэатраў і мерах па яго паляп-
шэнню» (жнівень 1946 г.) усе
драматычныя тэатры абавязва-
ліся ставіць «штогод не менш
2—3 новых высакаякасных у
ідэйных і мастацкіх адносінах
спектакляў на сучасныя савецкія
тэмы»77.
У БССР слаба былі прадстаў-
ленЬі спектаклі беларускіх дра-
матургаў. У 4 абласных тэатрах
ішла толькі п’еса В. Вольскага
«Несцерка». У жніўні 1946 г.
бюро ЦК КП(б)Б разгледзела
пытанне «Аб рэпертуарным пла-
не тэатраў БССР», у выніку чаго
быў узмоцнены кантроль за
дзейнасцю тэатральных калек-
тЫваў. На працягу шэрага гадоў
бюро ЦК КП(б)Б зацвярджала
іх рэпертуар, які можна было
змяніць толькі з адпаведнага
партыйнага дазволу.
У тэатральным сезоне 1946—
1947 гг. на беларўскай сцэне
былі пастаўлены спектаклі «За
тых, хто ў моры!» Б. Лаўранё-
ва, «Маладая гвардыя» А. Фа-
дзеева, «Рускае пытанне» К. Сі-
манава, «Платон Крэчат»
А. Карняйчука. Значнай падзеяй
у тэатральным жыцці рэспублікі
з’явілася пастаноўка спектакля
«Канстанцін Заслонаў» А. Маў-
зона ў Беларускім драматычным
тэатры імя Я. Купалы. За гэта
тэатру была прысуджана Сталін-
ская прэмія, лаўрэатамі якой
сталі рэжысёр тэатра К. Санні-
каў, акцёры Б. Платонаў, Г. Гле-
баў, I. Ждановіч і інш. У тым жа
сезоне з 13 спектакляў тэатра
7 прысвячаліся пытанням сучас-
насці, у Беларускім дзяржаўным
тэатры імя Я. Коласа з 12—6
і г. д.
У чэрвені 1947 г. бюро ЦК
КП(б)Б, разгледзеўціы пытанне
«Аб выкананні пастановы ЦК
УКП (б) «Аб рэпертуары драма-
тычных тэатраў і мерах па яго
паляпшанню» і рэпертуарныя
планы дзяржаўных тэатраў
БССР на другое паўгоддзе
1947 г», канстатавала, што рэпер-
туар тэатраў ачышчаны ад «ніз-
капробных» і пошлых п’ес за«
межных драматургаў»78. Кампй
нія «ачышчэння» нярэдка прь^
водзіла да таго,.што з рэпертуар
най афішы разам з пасрэдныМ
знікалі класічныя заходнееўрЯ
пейскія творы, якія абагаціЯ
сусветную культуру. У стыЯ
кіраўніцтва тэатральнымі калеяВ
тывамі панаваў уціск, умяшаннЯ
ў творчы працэс. У 1949 г. быД
расфарміраваны Магілёўскі аЯ
ласны драматычны тэатр, тэаЯ
музычнай камедыі і інш. Ч
Умяшанне ў тэатральны пра-
Цасіріваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі	369
цэс узмацнілася ў сувязі з чарго-
вай ідэалагічнай кампаніяй —
барацьбой з касмапалітызмам.
Яна пачалася пасля надрукаван-
ня 28 студзеня 1949 г. у «Прав-
де» артыкула «Аб адной анты-
патрыятычнай групе тэатраль-
ных крытыкаў». У ім прадстаў-
нікі пераважна яўрэйскай на-
цыянальнасці абвінавачваліся ў
тым, што з’яўляліся носьбітамі
агіднага для савецкага чалавека,
варожага яму касмапалітызму.
Ставілася задача ачысціць мас-
тацтва «ад антыпатрыятычных
абывацеляў». Так была закла-
дзена антысеміцкая накірава-
насць новай палітычнай кам-
паніі.
У Беларусі аб’ектам ддя кры-
тыкі былі абраны Л. Літвінаў,
Я. Рамановіч — галоўны рэ-
жысёр і кіраўнік літаратурнай
часткі Беларускага дзяржаўнага
тэатра імя Я. Купалы і іншыя.
Ім ставілася ў віну тое, што яны
«арыентаваліся на замежныя
творы, сустракалі ў штыкі пат-
рыятычньія савецкія п’есы»79.
У 1950 г. тэатры ажыццявілі
пастаноўку 59 новых спектакляў,
што на 28 болып, чым у 1947 г.
Усяго было дадзена 2669 паста-
новак супраць 1233 у 1947 г.
Пашыраліся выезды тэатраль-
ных калектываў у калгасы, саў-
гасы, на прадпрыемствы. Калі ў
1947 г. было зроблена 368 выез-
Даў, то ў 1950 — 1187. У 1950 г.
на сцэне Беларускага дзяржаў-
Дага тэатра імя Я. Купалы з вя-
лікім поспехам прайшла п’еса
К. Крапівы «Пяюць жаваранкі».
У 1952 г. спектакль быў удастое-
Дьі Сталінскай прэміі. Яе атры-
^алі аўтар п’есы, акцёры У. Дзя-
Дік>шка, Б. Платонаў, В. Пола,
Л. Драздова і іншыя. У 1955 г.
тэатру было прысвоена званне
«акадэмічны».
Творчай сталасцю вызначаўся
шэраг пастановак Рускага дра-
матычнага тэатра БССР.
У 1947 г. ён быў пераведзены з
Гродна ў Мінск і спачатку праца-
ваў на сцэнічнай пляцоўцы акру-
говага Дома афіцэраў. Пасля
расфарміравання дзяржаўнага
яўрэйскага тэатра стаў праца-
ваць у яго будынку. У пасляваен-
нае дзесяцігоддзе на высокім
мастацкім узроўні ў тэатры былі
пастаўлены спектаклі «Хлеб наш
надзённы» М. Вірты, «Дзядзя
Ваня» А. Чэхава, «Шалёныя гро-
шы» А. Астроўскага, «Варвары»
М. Горкага, «Кароль Лір»
У. ЦІэкспіра і інш. У красавіку
1955 г. Дзяржаўнаму рускаму
драмтэатру БССР было нададзе-
на імя М. Горкага.
Значныя творчыя поспехі ме-
ліся ў Дзяржаўнага тэатра імя
Я. Коласа. Да сярэдзіны 50-ых
гадоў у тэатры склаўся калек-
тыў, у якім было нямала талена-
вітых акцёраў. Сярод іх народны
артыст СССР А. Ільінскі, народ-
ныя артысты БССР Ц. Сяргей-
чык, М. Звездачотаў, Л. Бялін-
ская, Я. Глебаўская, 3. Кана-
пелька, А. Трус, Ф. Шмакаў,
заслужаныя артысты БССР
А. Лагоўская, С. Скальскі і інш.
У лютым 1955 г. за заслугі ў
развіцці савецкага мастацтва ар-
тыстам Беларускага дзяржаўна-
га драматычнага тэатра імя
Я. Купалы У. Уладамірскаму і.
Л. Ржэцкай было прысвоена
званне народнага артыста СССР.
18 работнікаў мастацтваў уда-
стоіліся званняў народнага ар-
тыста БССР, 40 чалавек — за-
370
Нарысы гісторыг Беларусі
служанага артыста рэспублікі.
Ва ўмовах уціску, умяшання ў
творчы працэс развівалася му-
зычная культура рэспублікі. Па-
сля пастановы ЦК УКП(б) «Аб
оперы «Вялікая дружба» В. Му-
радэлі» (жнівень 1948 г.), дзе
гэты твор быў названы прыкла-
дам фармалізму ў музыцы, у рэс-
публіцы да «антынароднага фар-
малістычнага накірунку» была
аднесена дзейнасць кампазіта-
раў М. Аладава, П. Падкавырава
і інш. Але, нягледзячы на знева-
жальную крытыку, за гэты час
у многіх музычных жанрах з’яві-
ліся значныя творы. Кампазітар
А. Багатыроў напісаў оперу «На-
дзея Дурава», Дз. Лукас —
«Кастусь Каліноўскі», У. Залата-
роў — музыку да балета «Князь-
возера» і інш. Шырокае распаў-
сюджанне атрымалі песні:
У. Алоўнікава «Лясная песня»,
Ю. Семянякі «Ой, шумяць лясы
зялёныя» і інш. У гэты час у ша-
рэнгі кампазітараў уліліся новыя
сілы — Г. Вагнер, Я. Глебаў,
I. Кузняцоў, Я. Дзягцярык і інш.
Раслі рады мастакоў Беларусі.
У 1954 г. Саюз мастакоў БССР
налічваў 82 члены і 40 канды-
датаў у члены саюза. Гэта амаль
у два разы больш, чым у 1946 г.
Аднак культ асобы Сталіна зра-
біў адбітак і на гэты від мастац-
тва. Для многіх палотнаў была
характэрна наўмысная манумен-
тальнасць, надуманасць кампа-
зіцыі, параднасць, афіцыйнасць.
Асноўнай тэмай большасці жы-
вапісцаў у пасляваенны перыяд
з’яўлялася ўвасабленне подзві-
гу народа ў барацьбе супраць
нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
Гэтай тэме былі прысвечаны ра-
боты «Абарона Брэсцкай крэ-
пасці» I. Ахрэмчыка, «Парад бе-
ларускіх партызан у 1944 годзе ў
Мінску» Я. Зайцава, «Мінск.
3 ліпеня 1944 г.» В. Волкава,
«За родную Беларусь» У. Суха-
верхава, «Канстанцін Заслонаў»
У. Хрусталёва, «Палонных вя-
дуць» А. Шыбнёва і інш.
Праблемы аднаўлення гаспа-
даркі рэспублікі, шматграннае
жыццё народа знайшлі адлюст-
раванне ў карцінах: «Пасля пра-
цы» Ф. Дарашэвіча, «У родны
калгас» Р. Кудрэвіч, «Жніво»
А. Малішэўскага, «Маладыя бу-
даўнікі Мінска» У. Стальмашон-
ка, «У горад на вучобу» А. і
С. Ткачовых і інш.
Гераічная тэма заставалася
дамінуючай і ў дзейнасці скульп-
тараў. Самым значным іх дасяг-
неннем стаў завершаны ў 1954 г.
велічны ансамбль плошчы Пера-
могі ў Мінску з абеліскам-помні-’
кам воінам Савецкай Арміі і пар-
тызанам, загінуўшым у баях
фашызмам. Яго	аўтары —|
скульптары 3. Азгур, А. Бембель|
А. Глебаў, С. Селіханаў, архітэк-^
тары У. Кароль і Г. Заборскі,;
У гэты час распачалі творчук?
дзейнасць маладыя скульптарй
П. Белавусаў, А. Заспіцкі, В. Па->
лійчук і інш.
Такім чынам, пасляваенны пе-
рыяд адзначаны супярэчлівымі
працэсамі ў развіцці мастацтва,
савецкай Беларусі. Але і 
такіх складаных умовах працяй
вала развівацца культура ва ўсЫ
асноўных сваіх напрамках, шт^
склаліся традыцыйна. НамагаН^
нямі лепшых дзеячаў развіваўся
тэатр, створаны значныя творы
ў літаратуры, музыцы, жывапісе,
архітэктуры. Аб гэтым сведчыла
другая дэкада беларускага мас-
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі	371
тацтва і літаратуры, якая з пос-
пехам прайшла ў Маскве ў лю-
тым 1955 г. Больш 1500 творчых
работнікаў Беларусі азнаёмілі
гледачоў з лепшымі творамі мас-
тацтва і літаратўры, якія з’явілі-
ся ў апошнія гады. Яны былі
значнымі. Аб гэтым сведчыў той
факт, што 350 творчых работ-
нікаў рэспублікі былі ўзнага-
роджаны ордэнамі і медалямі,
Культурна-асветная дзей-
насць. Аднаўлялася сетка куль-
турна-асветных устаноў. Гэта
ажыццяўлялася як за кошт
дзяржавы, так і з дапамогай
сродкаў насельніцтва. Дзякуючы
гэтаму ў Беларусі ў 1948 г. на-
лічвалася 168 раённых дамоў
культуры, 389 калгасных клубаў,
171 сельскі дом культуры,
2478 хат-чытальняў. Але многія
з іх размяшчаліся ў прыватных
будынках, пры сельскіх Саветах.
71 % хат-чытальняў і 49 % РДК
не мелі сваіх памяшканняў. Ад-
нак і ў такіх умовах культпрас-
ветустановы разгортвалі работу,
наладжвалі мастацкую сама-
дзейнасць. Ужо ў 1945 г. у Бе-
ларусі былі праведзены раённыя,
абласныя і рэспубліканскі агля-
ды мастацкай самадзейнасці,
працавалі 2184 гурткі. Яны ахоп-
лівалі 35,4 тыс. удзельнікаў.
Папулярнасцю ў рэспубліцы
карыстаўся Азершчынскі народ-
ны хор Рэчыцкага раёна, створа-
ны яшчэ ў 1936 г. Яго рэпертуар
складалі шмат беларускіх народ-
ных песень і песень савецкіх
кампазітараў. Каля 30 песень у
выкананні хору былі запісаны на
плёнку і трансліраваліся па Усе-
саюзнаму і Беларускаму радыё.
Лепшымі самадзейнымі калек-
тывамі ў пасляваеннае дзесяці-
годдзе з’яўляліся танцавальны
калектыў Гомельскага Палаца
культуры чыгуначнікаў, драма-
тычны калектыў Мінскага аўта-
мабільнага завода і многія іншыя
самадзейныя калектывы. У сярэ-
дзіне 50-ых гадоў у Беларусі
налічвалася больш 3,5 тыс. ка-
лектываў мастацкай самадзей-
насці з ахопам 80 тыс. чалавек.
Удзялялася ўвага аднаўленню
работы бібліятэк. Да мая 1946 г.
пачалі працаваць амаль усе аб-
ласныя і раённыя бібліятэкі. Але
вельмі павольна разгортвалася іх
дзейнасць на вёсцы. На пачатак
1951 г. у БССР налічвалася толь-
кі 437 сельскіх і 828 калгасных
бібліятэк. У наступныя гады ў
рэспубліцы прымаліся меры па
пашырэнню іх сеткі, павелічэн-
ню кніжнага фонду. Але, як і ў
папярэднія часы, бібліятэкі ачы-
шчаліся ад «шкоднай» літарату-
ры. Гэта азначала знішчэнне
твораў лепшых прадстаўнікоў
беларускай інтэлігенцыі. У выні-
ку такой палітыкі бібліятэкі губ-
лялі адметнае беларускае абліч-
ча, кніжныя каштоўнасці. Аб
памерах такой працы можна
меркаваць па справаздачы Га-
лоўліта за 1953 г., у якой адзна-
чалася паляпшэнне якасці рабо-
ты яго органаў, дзякуючы чаму
«з бібліятэк і кнігагандлёвай
сеткі было знята амаль у два
разы больш палітычна шкоднай
літаратуры, чым у 1952 г.»80.
У лічбах гэта выглядала наступ-
ным чынам. Калі ў 1952 г. адпа-
ведныя органы правялі 18 039
праверак, то ў 1953 г.— 21 132.
Кантролю нават паддягалі
школьныя бібліятэкі, дзе коль-
касць праверак за год павялічы-
лася з 1981 да 2593. У выніку ў
372
Нарысы гісторыі Беларус
1952 г. з бібліятэк рэспублікі
было знята 24 216 экз. кніг, у
1953 — 40 949.
У 1955 г. у БССР налічвалася
2878 калгасных і 2955 клубных
бібліятэк з кніжным фондам
каля 13 млн. экземпляраў. За
гэты год бібліятэкі правялі
8073 літаратурныя вечары і чы-
тацкія канферэнцыі, арганізава-
лі 28 тыс. кніжных выстаў.
Павялічваўся выпуск газет,
кніг. Калі ў 1945 г. у рэспубліцы
выходзіла 195 газет з разавым
тыражом 683 тыс. экземпляраў,
то ў 1955 г. іх стала 218, а разавы
тыраж дасягнуў 1314 тыс. Аднак
з канца 40-ьіх гадоў пачалося
змяншэнне выпуску беларуска-
моўных газет. Калі ў 1950 г. на
беларускай мове выходзіла 241
газета, то ўжо ў 1955 — 177.
Колькасць беларускамоўных ча-
сопісаў за гэты час павялічылася
з 12 да 14.
Выпуск кніг склаў у 1955 г.
670 назваў, супраць 169 у 1945 г.
Тыраж за гэты час павялічыўся
з 3,8 да 10,7 млн. экземпляраў.
Але агульная колькасць бела-
рускамоўнай кніжнай прадукцыі
паменшылася з 10,7 млн. адзінак
у 1950 г. да 7,1 млн. у 1955 г.
Прымаліся меры па паляп-
шэнню кінаабслугоўвання на-
сельніцтва, асабліва сельскага.
Калі ў 1945 г. у рэспубліцы на-
лічвалася 265 дзяржаўных ста-
цыянарных і перасоўных кіна-
ўстановак, то ў 1948 г.— больш
за 700. Нягледзячы на значнае
пашырэнне кінасеткі, абслугоў-
ванне вялося дрэнна. Не хапала
кінатэатраў, кінамеханікаў, ніз-
кай была іх кваліфікацыя. У жніў-
ні 1950 г. партыйна-савецкай
уладай былі прыняты меры па па-
ляпшэнню падрыхтоўкі кінаме-
ханікаў.
Развівалася музейная справа.
Ужо ў 1946 г. пачалі дзейнасць
музеі гісторыі Вялікай Айчын-
най вайны ў Гродне, Гомелі
Пінску і іншых гарадах. У 1955 г.
у Беларусі налічвалася 22 музеі.
іх наведала 583 тыс. чалавек.
Музеі накіравалі ў гарады і раё-
ны рэспублікі 179 перасоўных
выстаў.
Як бачна, і ва ўмовах ідэала-
гічнага ўціску нямала было зроб-
лена па развіццю адукацыі, наву-
кі і культуры, падняццю агульна-
адукацыйнага і кульуурнага
ўзроўню працоўных. Але ў той
жа час сталінскі рэжым істотна
абмяжоўваў развіццё інтэлек-
туальнага патэнцыялу беларус-
кага народа, яго нацыянальнай
свядомасці.
Нягледзячы на цяжкасці, па-
мылкі, няўдачы, у пасляваеннаё
дзесяцігоддзе была адноўленй
гаспадарка Беларусі, атрыма|
некаторае далейшае развіццё я|
эканамічны, навукова-тэхнічнй
патэнцыял. У гэтым вялікая
заслуга належыць тагачаснаму
пакаленню рабочага класа, ся-
лянства, інтэлігенцыі. Паступова
паляпшалася гаротнае станові-
шча народа. Але болып значных
змяненняў у яго жыцці не адбы-
лося. Меліся вялікія недахопы і
цяжкасці ў забеспячэнні насель-
ніцтва харчаваннем, жыллём, та
варамі шырокага ўжытку, пасл}
гамі. Вырашэнне гэтых пытаі
няў стрымлівалася нізкімі тэк
памі эканамічнага развіцця, бк
ракратычнымі адносінамі па|
тыйных і дзяржаўных устано
да правядзення сацыяльнай пі
літыкі.
000000000031330
РАЗДЗЕЛ XIV
АД СПРОБ РЭФОРМ
ДА КРЫЗІСУ
АДМІНІСТРАЦЫЙНА-
КАМАНДНАЙ СІСТЭМЫ
1. Палітычная
XX з’езд КПСС, выкрыццё
культу асобы і злачынстваў Ста-
ліна. Новы этап развіцця бела-
рускага, як і ўсяго савецкага,
грамадства, які пачаўся з дру-
гой паловы 50-ых гадоў, быў
складаным і супярэчлівым. 3 ад-
наго боку, ён характарызаваўся
адносным пацяпленнем палітыч-
нага клімату, ажыўленнем гра-
мадска-палітычнага і культур-
нага жыцця, з другога — новымі
дэфармацыямі ў эканоміцы, са-
цыяльна-палітычнай і духоўна-
ідэалагічнай сферах. Пры гэтым
захоўвалася ўсеўладдзе партый-
на-дзяржаўнай бюракратыі.
XX з’езд КПСС, які адбыўся
14—25 лютага 1956 г., прыняў
рашэнні, скіраваныя на паляп-
шэнне спраў у прамысловасці,
:ельскай гаспадарцы, навуцы
і культуры. Вялікую ўвагу ён
Удзяліў развіццю дэмакратыі,
абгрунтаванню прынцыпу мір-
аага суіснавання дзяржаў з роз-
чым палітычным ладам. На
!’ездзе прагучала вострая кры-
гьіка культу асобы Сталіна.
Яшчэ да яго адкрыцця працава-
спецыяльная камісія, якая
^адрыхтавала даклад аб грубых
адліга і адыход ад яе
парушэннях законнасці, што
мелі месца пры жыцці Сталіна.
У апошні дзень працы з’езда на
закрытым пасяджэнні М. С.
Хрушчоў выступіў з дакладам
«Аб кульце асобы і яго выніках».
Рашэнні з’езда азначалі паварот
у жыцці партыі і дзяржавы,
стварылі магчымасці для ажыц-
цяўлення значных сацыяльных
і палітычных рэформ, выклікалі
вялікі рэзананс у краіне і за
мяжой.
ЦК КПСС у пастанове «Аб
пераадоленні культу асобы і яго
вынікаў» (30 чэрвеня 1956 г.)
зрабіў спробу растлумачыць
прычыны гэтай заганнай з’явы,
паказаць яе сутнасць і вынікі.
Але ў гэтым дакуменце праблема
культу асобы не знайшла належ-
нага тлумачэння. Гэта было абу-
моўлена тым, што шмат хто
яшчэ верыў у. непагрэшнасць
Сталіна, яшчэ невядомы былі
многія бакі яго злачыннай дзей-
насці. Да таго ж у верхніх
эшалонах партыйнага і дзяржаў-
нага кіраўніцтва яшчэ знахо-
дзіліся людзі, якія разам з ім
неслі адказнасць за сумесна
зробленыя злачынствы.
374
Нарысы гісторыі Беларусі
Пасля з’езда на Беларусі
пачалася рэабілітацыя ахвяр
сталінскіх рэпрэсій, якая ады-
грала станоўчую ролю ў гра-
мадска-палітычным жыцці.
3 1956 па 1962 г. у рэспубліцы
было рэабілітавана 29 012 чала-
век, а ў партыйным парадку —
каля 200. Сярод іх вядомыя
партыйныя, дзяржаўныя, ваен-
ныя, грамадскія дзеячы В. Г.
Кнорын, М. Ф. Гікала, М. М. Га-
ладзед, А. I. Крыніцкі, Е. П. Уба-
рэвіч, В. Ф. Шаранговіч,
Д. I. Валковіч і інш. Была рэабі-
літавана група работнікаў наву-
кі, культуры, рабочых і сялян.
У наступныя гады адбыўся спад
у рэабілітацыі, што з’явілася
вынікам контрпавароту ў ацэнцы
сталіншчыны з прыходам да
ўлады Л. I. Брэжнева.
Працэс пераадолення культу
асобы ў рэспубліцы, як і ва ўсім
СССР, праходзіў складана.
Шмат якія перагібы і дэфар-
мацыі ў сацыяльна-эканаміч-
ным, палітычным і духоўным
жыцці не звязваліся з імем
Сталіна і яго акружэннем. Вы-
крыццё адмоўных момантаў у мі-
нулым часта кваліфікавалася
як паклёп на дзяржаўны лад
і партыйцае кіраўніцтва. Мелі
месца спробы рэабілітаваць Ста-
ліна. На пленуме ЦК КПСС
у чэрвені 1957 г. была спроба
зняць М. С. Хрушчова з пасады
першага сакратара ЦК КПСС.
Галоўным абвінавачваннем ста-
ла тое, што ён быццам бы далёка
зайшоў у выкрыцці Сталіна,
падарваў аўтарытэт КПСС у
міжнародным рабочым і каму-
ністычным руху. Але пленум не
падтрымаў гэтых абвінавачван-
няў. Яго рашэннем група ў скла-
дзе Малянкова, Кагановіча, Мо-
латава і «прымкнуўшага да іх
Шэпілава» была вызначана як
антыпартыйная, вывёдзена з кі-
руючых органаў і асуджана,
Лінію XX з’езда партыі на
выкрыццё культу асобы прадоў-
жыў XXII з’езд КПСС (17—31
кастрычніка 1961 г.). Пасля
з’езда труна з целам Сталіна
была вынесена з Маўзалея Ле-
ніна. Паўсюдна пачаўся дэман-
таж помнікаў Сталіна. Але
«дэмантаваць» у свядомасці мно-
гіх людзей ідэалогію сталіншчы-
ны вельмі цяжка. Яна яшчэ
засталася на доўгія гады.
Спробы абнаўлення адміні-
страцыйна-каманднай сістэмы.
XX з’езд КПСС унёс у статут
партыі частковыя змяненні, якія
садзейнічалі яе росту і ажыў-
ленню дзейнасці. Калі на 1 сту-
дзеня 1956 г. у КПБ налічва-
лася 145 тыс. камуністаў, то на
1 студзеня 1964 г. іх колькасць
павялічылася да 292,2 тыс.
Засталіся ўсеўладдзе партый-
нага апарату і яго прывілеі —
дадатковыя грашовыя выплаты,
лепшае медыцынскае абслугоў-
ванне, харчовыя пайкі і дачы,
шырокае карыстанне персаналь-
нымі службовымі аўтамабілямі
і г. д.
Шмат блытаніны ўнесла рэар-
ганізацыя партыйных і савецкіх
органаў па гаспадарчаму прын-
ЦЫпу, якая ў Беларускай ССР
прайшла ў снежні 1962 — сту-
дзені 1963 гг. Была скароча»а
колькасць сельскіх раёнаў (з 123
да 77), ствараліся вытворчыя
калгасна-саўгасныя ўпраўленні-
Сельскія райкомы пераўтварн'
ліся ў партыйныя камітэты вЫ'
творчых калгасна-саўгаснЫ4
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
375
упраўленняў. Для кіраўніцтва
партыйнымі арганізацыямі прад-
прыемстваў і будоўляў, раз-
мешчаных у сельскай мясцовас-
ці, былі створаны 23 занальныя
прамыслова-вытворчыя камітэ-
ты. У выніку раён як адміні-
страцыйна-гаспадарчая адзінка
разрываўся на часткі. 3 яго
складу штучна выдзяляліся так
званыя прамыслова-вытворчыя
зоны. Ствараліся адпаведныя аб-
ласныя камітэты партыі па кі-
раўніцтву прамысловасцю, бу-
даўніцтвам, а таксама сельскай
гаспадаркай. Гэтыя новаўвя-
дзенні былі скасаваныя ў ліста-
падзе 1964 г.
У той час, з ліпеня 1956 г. па
сакавік 1965 г., партыйную арга-
нізацыю Беларусі ўзначальваў
К. Т. Мазураў. Гэта быў буйны
палітычны дзеяч, які нярэдка
меў сваю пазіцыю і не ва ўсіх
новаўвядзеннях падтрымліваў
лінію цэнтра, аднак ён быў кіраў-
ніком свайго часу.
У другой палове 50-ых гадоў
былі прыняты меры па пашы-
рэнню правоў саюзных рэспуб-
лік. Пастановай ЦК КПСС і Са-
вета Міністраў СССР, прынятай
у маі 1956 г., у распараджэнне
рэспублік перадаваліся многія
прадпрыемствы і арганізацыі,
якія раней непасрэдна падпа-
радкоўваліся саюзным міністэр-
ствам. Толькі ў 1956 г. у рас-
параджэнне БССР было перада-
Дзена 356 такіх прадпрыемстваў,
У 1957 — болып 500. У выніку
Ўдзельная вага прадукцыі, вы-
Пушчанай прадпрыемствамі рэс-
Публіканскага падпарадкавання,
У агульным аб’ёме ўсёй прамыс-
!*овай прадукцыі Беларусі павя-
лічылася з 67 % у 1953 г. да
82% У 1956 г.
11 сакавіка 1957 г. Вярхоўны
Савет СССР прыняў закон, па*
водле якога рэспублікі самі маг-
лі вырашаць пытанні абласнога
і краявога адміністрацыйна-
тэрытарыяльнага будаўніцтва.
Пашыраліся заканадаўчыя пра-
вы саюзных рэспублік. У іх
кампетэнцыю ўвайшло прыняц-
це грамадзянскага, крыміналь-
нага і працэсуальнага кодэксаў.
Але гэтыя меры не зрабілі
адметнага ўплыву на рэальнае
палітычнае становіпіча рэспуб-
лік, у тым ліку і Беларусі, у скла-
дзе СССР.
Нечарговы XXI з’езд КПСС
(27 студзеня — 5 лютага
1959 г.), адарваўшыся ад жыц-
цёвых рэалій, абвясціў аб устуй-
ленні краіны ў перыяд разгор-
нутага будаўніцтва камунізму,
а XXII з’езд прыняў праграму
партыі, у якой змяшчалася шмат
непрадуманых палажэнняў і
прагнозаў. Прыкладам палітыч-
нага пражэкцёрства з’яўлялася
зробленая ў праграме заява аб
пабудове камунізму ў СССР
на працягу жыцця аднаго пака-
лення.
У сувязі з гэтым разгортва-
ліся кампаніі па нярэдка фар-
мальнаму прыцягненню працоў-
ных да кіраўніцтва дзяржаўнымі
справамі. Рэальных спроб зла-
маць адміністрацыйна-каманд-
ную сістэму кіравання не было.
Дэкларуючы паварот да ленін-
скай тэорыі і практыкі сацыялі-
стычнага будаўніцтва, партыя на
практыцы кіравалася спрошча-
нымі ўяўленнямі аб метадах
стварэння новага грамадства.
Якасна новыя задачы рэфар-
376
мавання сістэмы вырашаліся
валюнтарысцкімі метадамі, з
дапамогай старога палітычнага
і эканамічнага механізмаў.
Адміністраванне і перагібы ўсё
больш праяўляліся ў дзейнасці
М. С. Хрушчова. Да таго ж
партыйна-дзяржаўныя функ-
цыянеры былі незадаволены
шматлікімі рэарганізацыямі, што
не давалі ім спакойнага жыцця.
У вышэйшых сферах кіравання
дамовіліся адхіліць яго ад улады.
13 кастрычніка 1964 г. М. С.
Хрушчоў быў выкліканы з адпа-
чынку на пасяджэнне Прэзі-
дыума ЦК КПСС. Яму прад’яві-
лі абвінавачванні ў развале сель-
скай гаспадаркі, шырокім пры-
мяненні практыкі аднаасобнай
неабгрунтаванай змены многіх
кіруючых работнікаў, устанаў-
ленні культу сваёй асобы і г. д.
Члены Прэзідыума запатрабавалі
зняцця яго з займаемых па-
сад — першага сакратара ЦК
КПСС і старшыні Савета Мі-
ністраў СССР.
На наступны дзень адбыўся
пленум ЦК КПСС, які заслу-
хаў даклад . М. А. Суслава
«Аб ненармальным становішчы,
што склалася ў Прэзідыуме.
ЦК у сувязі з няправільнымі
дзеяннямі Хрушчова». Ён зачы-
таў пісьмовую заяву М, С. Хру-
шчова аб адстаўцы. Без спрэчак
пленум вызваліў яго «па ўлас-
наму. жаданню» ад партыйных
і дзяржаўных абавязкаў.
3 палітычнай арэны сышоў
неардынарны палітычны. дзеяч.
Ён шмат зрабіў, кдб ўнесці зме-
ны ў заганны эканамічны і па-
літычны механізм, палепшыць
жыццё народа, выкрыў • культ
асобы Сталіна. Аднак, будучы
Нарысы гісторыі 'Беларуі
чалавекам сваёй эпохі, ён і
змог падняцца вышэй яе. Звь '
ка да набытых раней метад
кіравання аказалася для я<
болып зручнай, чым прагрэс
ныя працэсы, якія набіралі сі
пасля XX з’езда. 3 адстаўк
М. С. Хрушчова завяршыў^і
перыяд рэформ д.ругой паловы
50-ых — першай паловы 60-ых
гадоў.
Нарастанне застойных з’яў.
У выніку закулісных манеўраў
і кампрамісаў кастрычніцкі
(1964 г. > пленум ЦК КПСС
абраў першым сакратаром пар-
тыі Л. I. Брэжнева. .Чалавек
пасрэдных здольнасцей, ён па-
чаў акружаЦь сябе людзьмі, якіх
ведаў па сумеснай працы. Так
быў пакладзены пачатак кла-
навага кіраўніцтва партыяй і
дзяржавай, які прынёс у далей-
шым непапраўныя страты ў раз-
віцці грамадства. 3 узмацненнем
«брэжнеўскай каманды» быў
узяты. курс на рэабілітацыю
Сталіна. Зробленыя XXIII з’ез-
дам КПСС (29 сакавіка — 8 кра-
савіка.1966 г.) змены ў статуце
партыі здымалі палажэнне аб
магчымасці выбрання адных
асоб на кіруючыя пасады не
болып, трох тэрмінаў, якое за-
цвердзіў XXII з’езд. З’явілася
палажэнне аб абнаўленні і ама-
лажэнні кіруючых кадраў. Гэта
паглыбляла падзел партыйных
і дзяржаўных работнікаў на
кіраўнікоў і гіадначаленых, а ка-
легіяльнасць падмянялася пер-
санальнымі распараджэннямі-
што часта прыводзіла да грубых
памылак. Гарантыя на бестэр'
міновае знаходжанне на' кіру*°'
чых пасадах была адной з прь>'
чын, яКая садзейцічала пратэк-
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
377
цыянізму, карупцыі сярод часткі
кіраўнікоў.
Партыя ўмацоўвала сябе як
вядучае звяно адміністрацыйна-
каманднай сістэмы. XXIV з’езд
КПСС (30 сакавіка — 9 краса-
віка 1971 г.) унёс у статут
палажэнне аб тым, каб разам
з вытворчымі партарганізацыямі
даць права кантролю дзейнасці
адміністрацыі партыйным арга-
нізацыям навукова-даследчых
інстытутаў, вучэбных, культур-
на-асветных, а таксама іншых
устаноў і арганізацый. Новымі
структурамі папаўняліся апарат
ЦК КПСС, кампартый саюзных
рэспублік, крайкомаў, абкомаў,
якія дубліравалі органы гаспа-
царчага кіраўніцтва. Завяршыла
гэту палітыку замацаванне ў
б-ым артыкуле Канстытуцыі
СССР, прынятай у 1977 г., па-
тажэння аб кіруючай ролі пар-
гыі ў грамадстве.
Сур’ёзныя пралікі мелі месца
ў галіне тэарэтычнай думкі. У гу-
яанітарных навуках пашыраўся
хагматызм, стэрэатыпы, якія
іерашкаджалі творчаму пошуку.
Усё болып узрастала адарва-
іасць тэорыі ад практыкі, пашы-
>аліся параднасць, словасдоўе.
^фіцыйная прапаганда абыхо-
Дзіла маўчаннем правалы ў са-
ЗЫяльнай сферы, штурмаўшчы-
•У, нізкую якасць прадукцьіі.
-Іюбая форма прызнання супя-
ІЮчнасцей у грамадстве і тым
эольш магчымасць паглыблення
^Макратыі разглядалася як
^амах на асновы сацыялізму,
РДМаўленне яго гістарычных
®*ераваг перад капіталізмам.
Закрывалася магчымасць кры-
Мчнай ацэнкі рэальнага ста-
човішча, параджалася сацыяль-
нае раўнадушша і абыякавасць,
хаця з крытыкай становішча
спраў у краіне выступалі прад-
стаўнікі інтэлігенцыі і іншых
пластоў грамадства. Аднак інша-
думства жорстка падаўлялася
адміністрацыйна-каманднай сіс-
тэмай. Некаторыя вядомыя на-
вукоўцы, дзеячы мастацтва вы-
мушаны былі пакінуць Радзіму
ці трапілі ў турмы. У той жа
час афіцыйная прапаганда ўся-
ляк узвышала асобў Брэжнева,
які па стану здароўя ўсё менш
увагі ўдзяляў пытанням кіраван-
ня партыяй і дзяржавай. З’яўля-
ючыся генеральным сакратаром
ЦК КПСС, ён яшчэ ўзначаль-
ваў Прэзідыум Вярхоўнага Са-
вета СССР, Савет Абароны. Чым
горш ішлі справы ў краіне, тым
больш ушанаванняў і ўзнагарод
аддавалася яму.
Негатыўныя з’явы нарасталі
ў дзейнасці партыйна-дзяржаў-
ных структур Беларусі. Узмац-
няўся аўтарытарна-бюракратыч-
ны стыль узаемаадносін паміж
партапаратам і радавымі каму-
ністамі. Штучна завышйлася
ўдзельная вага рабочых у КПБ,
фарсіраваўся колькасны рост
партыі. На 1 студзеня 1986 г.
яна ўключала ў рэспубліцы
667 980 камуністаў, супраць
319 196 на 1 студзеня 1965 г.
У 1965—1980 гг. Кампартыю
Беларусі ўзначальваў П. М. Ма-
шэраў. Ён нямала зрабіў для
развіцця гаспадаркі, навукі і
культуры рэспублікі. Але і на
яго аказвалі ўплыў абставіны,
у якіх ён працаваў. Тое ж самае
можна сказаць і пра Ц. Я. Кі-
сялёва, які на працягу амаль
дваццаці гадоў узначальваў Са-
вет Міністраў БССР, а ў 1980—
578
Нарысы гісторыі Беларусі
П. М. Машэраў.
1983 гг. працаваў першым са-
кратаром ЦК КПБ.
Адміністрацыйна-камандная сі-
стэма скоўвала ініцыятыву Са-
ветаў, якія не выступалі паў-
намоцнымі органамі народа-
ўладдзя, трацілі прыярытэт у вы-
рашэнні многіх пытанняў дзяр-
жаўнага і грамадскага жыцця.
Яны не мелі дастатковых праў,
каб весці барацьбу з ведамас-
ным дыктатам, хаця лепшыя
прадстаўнікі рабочага класа,
сялянства, інтэлігенцыі рэспуб-
лікі выбіраліся дэпутатамі як
Вярхоўных Саветаў СССР,
БССР, так і мясцовых Саветаў.
Масавымі органамі Саветаў
з’яўляліся пастаянныя камісіі.
У 1980 г. у Беларусі 10 578 такіх
фарміраванняў ахоплівалі 71 671
дэпутата, ці 84,5 % агульнай
колькасці народных выбранні-
каў. Апрача таго, у рабоце
камісій прымалі ўдзел каля
76 тыс. спецыялістаў розных
галін гаспадаркі, перадавікоў
вытворчасці. Але раскрыць свае
магчымасці камісіі не маглі, тамў
што рэальная ўлада знаходзі»
лася ў руках апарату выканаў^
чых камітэтаў. Работнікі выкан^
комаў, якія не з’яўляліся дэпу|
татамі, мелі права даваць укя
занні народным выбраннікам
а то і патрабаваць ад дэпута-
таў справаздачы аб іх дзейнасці.
Аказаліся скажонымі і асноў-
ныя функцыі прафсаюзаў у град
мадстве. Немалое значэнне меД
іх стварэнне ў калгасах. Кая
ў пачатку 1968 г. у прафсаюз^
Беларусі знаходзілася 2 млн.
948 тыс. членаў, то ў 1980 г. яны
аб’ядноўвалі амаль 5 млн. ча-
лавек, ахопліваючы практычна
ўсіх працаўнікоў горада і вёскі.
Але адбылося «адзяржаўленне»
прафсаюзаў. На практыцы гэта
значыла, што яны пераўтвары-
ліся ў адно са звенняў партыйна-
дзяржаўнай сістэмы ўлады. Най-
болып абмежаванай аказалася
такая функцыя, як абарона пра-
фесійных правоў і інтарэсаў
працоўных.
Супярэчлівыя працэсы адбы-
валіся і ў камсамольскай арга-
нізацыі Беларусі. 3 аднаго боку.
яна праводзіла значную праду
па ідэйна-палітычнаму, працоў-
наму і маральнаму выхаваннЮ
падрастаючага пакалення. 3 дрУ'
гога — у дзейнасці камсамоДЬ'
скіх камітэтаў і арганізацЫН
накоплівалася шмат нявыра'
шаных праблем. Многія форМЫ
працы адставалі ад запатраба'
ванняў жыцця, не адпавяд^1
\д спроб р.эформ да крызісу АКС
379
інтарэсам юнакоў і дзяўчат.
ініцыятыва камсамольскіх арга-
цізацый скоўвалася жорсткім
кантролем з боку партыйных
камітэтаў, ЦК ЛКСМБ. Гэтыя
і іншыя прычыны прыводзілі
да таго, што сярод моладзі па-
дала маральнасць, пашыралася
п’янства, з’явілася наркаманія.
Адміністрацыйныя метады кі-
равання не спрыялі павышэнню
прэстыжнасці сумленнай пра-
цы. Усё болып заяўляла аб сабе
тэндэнцыя «абязлічвання» гра-
мадскай уласнасці, чым у знач-
най ступені тлумачыліся абы-
якавыя, а нярэдка спажывецкія
адносіны да яе, нерацыянальнае
выкарыстанне матэрыяльных рэ-
сурсаў, крадзеж народнага ба-
гацця, марнатраўства і безгас-
падарчасць. Вялікую шкоду на-
носіла ўраўнілаўка пры аплаце
працы. На практыцы гэта пры-
водзіла да таго, што некаторыя
рабочыя, служачыя, калгаснікі
атрымлівалі зарплату толькі за
выхад на работу.
Здаровыя сілы грамадства ўсё
вастрэй адчувалі жыццёвую не-
абходнасць пераадолення нега-
тыўных з’яў, маральнага ачы-
Шчэння і абнаўлення грамадства.
Пачатак пошукам выхаду са
становішча быў зроблены пасля
лістападаўскага (1982 г.) пле-
нума ЦК КПСС, які выбраў
Ю. У. Андропава генеральным
сакратаром ЦК КПСС. За карот-
час яго дзейнасці на гэтай
Всадзе па-новаму быў пастаў-
ны шэраг пытанняў сацыяль-
на-эканамічнага развіцця, пера-
адолення негатыўных з’яў у
жыцці грамадства. Пачалася
барацьба з карупцыяй, а таксама
кампанія за навядзенне парадку
і дысцыпліны, хаця ў ёй былі
і перагібы. Пасля смерці
К>. У. Андропава ў лютым 1984 г.
на пасаду генеральнага сакра-
тара ЦК КПСС быў абраны
К. У. Чарненка, бліжэйшы па-
плечнік Брэжнева. Пачалося
кароткае вяртанне да застойных
часоў. Гэтыя змены палітыкі
на саюзным узроўні адлюстроў-
валіся і ў БССР.
Такім чынам, грамадска-палі-
тычнае жыццё Беларусі ў другой
палове 50-ых — першай палове
80-ых гадоў было неадназнач-
ным і супярэчлівым. Пасля XX
з’езда КПСС пачаліся прагрэ-
сіўныя працэсы, паляпшалася
работа Саветаў, пашыраліся іх
правы. У пэўнай меры ажыві-
лася дзейнасць прафсаюзаў,
камсамола. Аднак з другой па-
ловы 60-ых гадоў становішча
змянілася, калі да ўлады прый-
шлі неасталінісцкія сілы. У гра-
мадскім жыцці сталі ўзмацняцца
негатыўныя працэсы, звязаныя
з яшчэ болып цесным зрашчэн-
нем партыйнага і дзяржаўнага
апарату, распаўсюджваннем ка-
рупцыі. Пашыраліся абыякавыя
адносіны да працы, безыніцыя-
тыўнасць, сацыяльная апатыя.
У гэтых умовах перад лепшымі
сіламі грамадства паўстала зада-
ча пошуку выхаду з узнікшага
становішча.
380
Нарысы гісторыі Беларуеі
1. Зрухі і распаўсюджванне
застойных з'яў у гаспадарцы
Прамысловае развіццё: зда-
быткі і цяжкасці. У другой пало-
ве 50-ых гадоў працаўнікі пра-
мысловасці Беларусі дабіліся
поспехаў у развіцці вытвор-
часці. Аб’ём валавой прадукцыі
павялічыўся на 79 %, прадук-
цыйнасць працы ўзрасла ў 1,4
раза. Болып стала вырабляцца
электраэнергіі, металарэжучых
станкоў, аўтамабіляў і тракта-
роў, будаўнічых матэрыялаў,
абутку, ільняных і баваўняных
тканін, іншай прадукцыі. Было
пабудавана і ўведзена ў дзеянне
157 буйных прамысловых прад-
прыемстваў. У канцы 50-ых
гадоў у рэспубліцы пачала ства-
рацца буйная хімічная пра-
мысловасць.
Аднак насцярожвала тое, што
ў параўнанні з папярэднім пяці-
годдзем тэмпы росту прамысло-
вай вытворчасці і прадукцый-
насці працы знізіліся. Шмат
якія прадпрыемствы працавалі
нерытмічна і не спраўляліся з
выкананнем даведзеных задан-
няў, слаба выкарыстоўвалі да-
сягненні навуковага прагрэсу,
выпускалі прадукцыю нізкай
якасці. Так, мінскія станкабу-
даўнічыя заводы імя Кастрыч-
ніцкай рэвалюцыі і імя Кірава
выпускалі станкі з адступленнем
ад патрабавання стандартаў і
тэхнічных умоў, Магілёўскі ла-
камабільны завод — грувасткія
лакамабілі невялікай магутнасці.
На рабоце прадпрыемстваў
шкодна адбівалася недасканалая
сістэма кіравання прамысло-
васцю, звышцэнтралізацыя, ве-
дамасныя бар’еры, шматлікасць
адміністрацыйнага апарату. Ад-
начасова ўскладнілася стано-
вішча ў сферы фінансаў, у сувя-
зі з чым у 1961 г. урад СССР
правёў грашовую рэформу • з
дзесяцірублёвым абменным кур-
сам за 1 новы рубель. Але знач-
ных вынікаў у стабілізацыі эка-
номікі гэта не прынесла.
У грамадстве ўсё болып адчу-
валася неабходнасць эканаміч-
ных рэформ, якія б унеслі
істотныя змены ў гаспадарчае
жыццё краіны, паскорылі тэмпы
яе сацыяльна-эканамічнага раз-
віцця, палепшылі ўмовы жыццЯ
працоўных. Такія спробы мелі
месца, але іх ажыццяўленн*
ішло ў межах камандна-адмініі
страцыйнай сістэмы, у рэчышчь^
старых поглядаў і падыходаў^
якія ўжо не адпавядалі запа*
трабаванням часу. Не дала стаі
ноўчых вынікаў і была ліквідаі
вана ў 1965 г. саўнаргасаўскаі
сістэма тэрытарыяльнага кірж
вання прамысловасцю. АдначЭ
сова былі адноўлены міністэ{
ствы, і іх колькасць няспынв
павялічвалася.	і
У верасні 1965 г. па ініцыі
тыве старшыні Савета МіністрІ
СССР А. М. Касыгіна было прй
нята рашэнне аб пачатку эканІР
мічнай рэформы. 2 кастрычніка
гэтага ж года Вярхоўны Савет
СССР прыняў закон «Аб змянен-
ні сістэмы органаў кіравання
прамысловасцю і пераўтварэнні
некаторых іншых органаў дзяр-
жаўнага кіравання», дзе гаварЫ-
лася аб недахопах існаваўшай
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
381
Лукомская ДРЭС. У машыннай зале.
эканамічнай мадэлі і вызнача-
ліся новыя шляхі гаспадарання.
Рэформа прадугледжвала ска-
рачэнне планавых паказчыкаў,
стварэнне фондаў матэрыяль-
іага стымулявання, фінансаван-
іе прамысловага будаўніцтва
не шляхам прадастаўлення без-
зваротных датацый, а праз крэ-
дытаванне і г. д.
У пачатку ажыццяўлення рэ-
форма падавала надзеі на змя-
іенні да лепшага: паскорылася
•канамічнае развіццё СССР і
•эспублік, у тым ліку Беларусі.
Асабліва гэта праявілася ў вы-
гіках восьмай пяцігодкі (1966—
970 гг.). За гэты час аб’ём пра-
•»Ысловай прадукцыі БССР павя-
гічыўся амаль у 1,8 раза, у тым
гіку паліўнай прамысловасці —
' 2,9, хімічнай і нафтахіміч-
чай — у 3,3, машынабудавання
металаапрацоўкі — у 2 разы.
Сярэднегадавыя тэмпы пры-
росту прамысловай прадукцыі
склалі 12,4 %, супраць 10,4 %
у папярэднім пяцігоддзі’. На-
рошчванню вытворчасці садзей-
нічала некаторае ўдасканаленне
арганізацыі працы, сістэмы ма-
тэрыяльнага стымулявання, па-
вышэнне творчай актыўнасці
рабочых.
У 1961—1970 гг. прамысловы
патэнцыял Беларусі папоўніўся
167 буйнымі прамысловымі
прадпрыемствамі. Вялікая коль-
касць фабрык і заводаў была
рэканструявана. Далі прадук-
цыю такія буйныя новабудоўлі,
як Лукомльская ДРЭС, калій-
ныя камбінаты ў Салігорску,
мінскія заводы электронных
вылічальных машын, халадзіль-
нікаў, маторны, Брэсцкі электра-
лямпавы завод, Віцебскі дома-
будаўнічы камбінат, Баранавіцкі
382
Нарысы гісторыі Веларусі
баваўняны камбінат, Магілёўскі
камбінат сінтэтычнага валакна,
Пінскі камбінат верхняга тры-
катажу і многія іншыя. Амаль
усе прадпрыемствы прамысло-
васці, транспарту і сувязі былі
пераведзены на новы парадак
планавання і эканамічнага сты-
мулявання.
Аднак эканамічная рэформа
не была завершана і ў пачатку
70-ых гадоў фактычна перастала
дзейнічаць. Асноўнай прычынай
няўдачы рэформы была існаваў-
шая, як і раней, практыка звыш-
цэнтралізаванага дзяржаўнага
кіравання, адсутнасць самастой-
насці прадпрыемстваў, захаван-
не шматлікіх планавых паказчы-
каў, вынікам чаго з’яўлялася
незацікаўленасць вытворцаў у
паскарэнні навукова-тэхнічнага
прагрэсу, фармальнае выканан-
не і перавыкананне планаў.
У 70-ых — пачатку 80-ых
гадоў працягвалася пашырэнне
матэрыяльна-тэхнічнай базы
прамысловасці, адбываліся зме-
ны яе галіновай структуры і спе-
цыялізацыі, павышалася канцэн-
трацЫя вытворчасці. Для гэтых
мэт павялічвалася фінансаванне.
За 1971 —1985 гг. у рэспубліцы
на развіццё прамысловасці было
выкарыстана звыш 22,9 мільярда
рублёў капіталаўкладанняў, або
ў тры разы больш у параўнанні
з папярэднімі пятнаццацю га-
дамі. Будаваліся ў асноўным
буйныя прадпрыемствы, асна-
шчаныя перадавой тэхнікай і
спецыялізаваныя на выпуск пра-
дукцыі машынабудавання і мета-
лаапрацоўкі, хімічнай, лёгкай,
харчовай і іншых галін пра-
мысловасці. У выніку на працягу
70-ых — першай паловы 80-ых
гадоў увайшлі ў строй 186 новых
буйных фабрык і заводаў, на
шэрагу прадпрыемстваў была
пашырана і абноўлена вытвор-
часць.
За гэтыя гады ўвайшлі ў
дзеянне завод аўтаматычных лі-
ній у Баранавічах, Аршанскі
інструментальны завод, завод
ліцейнага абсталявання ў Пін-
ску, камбінат нярудных матэ-
рыялаў «Мікашэвічы», заводы
сельскагаспадарчага машынабу-
давання ў Бабруйску і Лідзе,
Бабруйскі шынны камбінат, Ма-
зырская ЦЭЦ і іншыя.
Хутка набраў сілу Мінскі
трактарны завод, пабудаваны ў
першыя пасляваенныя гады.
У пачатку 50-ых гадоў ён асвоіў
серыйны выпуск універсальных
прапашных трактароў «Бела-
русь». У лістападзе 1972 г. з кан-
веера завода сышоў мільённы
трактар. Нарошчваючы вытвор-
часць, завод з канца 1974 г. рас-
пачаў серыйны выпуск новай,
болып дасканалай машыны —
МТЗ-80; у наступныя гады быў
наладжаны выраб яе мадыфіка-
цый, у тым ліку універсальна-
прапашнога трактара павыша-
най праходнасці МТЗ-82 магут-
насцю 80 к. с. МнагатысячньЬ
калектыў з кожным годам наі
рошчваў выпуск машын, якй|
набывалі вядомасць не толькі
ў Беларусі, СССР, але і ў многЬІ
замежных краінах. За ЎДЗДММ
працу сотні трактаразав«^Я
былі адзначаны дзяржаўяЯ
ўзнагародамі. У 1985 г.
дасягнуў штогадовай выт®5Я
часці ў 96 тыс. трактароў. I
Шмат працоўных дасягненнЯя
было на рахунку калектЫЧ
другога гіганта беларускага
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
.цынабудавання — Мінскага аў-
гамабільнага завода. У першай
іалове 60-ых гадоў была праве-
і,зена карэнная рэканструкцыя
ірадпрыемства: пабудаваны і
'ведзены ў дзеянне новыя цэхі,
караняліся сродкі механізацыі
аўтаматызацыі, пашырыліся
ытворчыя плошчы. У 1964—
965 гг. былі выкананы работы
, а перамантажу прэсавага і
ольшасці металарэжучага аб-
, талявання2. Прадукцыя МАЗа,
сабліва грузавыя самазвалы,
крамя ўнутранага карыстання,
кспартавалася амаль у 60 краін
. зету. У калектыве завода вы-
аслі сотні выдатных майстроў
рацы, арганізатараў вытвор-
лсці, у тым ліку Героі Сацыя-
: стычнай Працы Дз. Барашкін,
М. Дзёмін, К. Р. Паўлянковіч,
. Л. Шапашнік, Н. П. Якубовіч,
ііўрэаты Дзяржаўных прэмій
ССР М. С. Высоцкі, Л. I. Ка-
гушка, М. I. Кузьмін, М. Ф. Лаў-
.іновіч, Дзяржаўных. прэмій
>ССР — Л. А. Вайніловіч, В. С.
’арфіяновіч, Н. М. Шабан
іншыя. 3 1975 г. Мінскі аўтама-
’ітьны завод — галоўнае прад-
рыемства Беларускага аб’яд-
(ня па вытворчасці вяліка-
іных аўтамабіляў — Белаў-
АЗа.
а прадпрыемствах важнае
іэнне надавалася развіццю
>чай актыўпасці работнікаў
: галоўнаму ўвасабленню —
.іялістычнаму спаборніцтву.
ак у яго арганізацыі мелі
а,а буйныя недахопы, праяў-
ся фармалізм, дагматызм,
>ганізаванасць. Як паказала
:йшае жыццё, ідэя сацыя-
ычнага спаборніцтва сябе не
іўдала. Не даў станоўчага
выніку і рух за камуністычныя
адносіны да працы, які пачаўся
ў канцы 50-ых гадоў. Партый-
ныя, прафсаюзныя і камсамоль-
скія арганізацыі нямала займа-
ліся яго прапагандай і развіц-
цём, але не ўлічвалі, што па сваёй
сутнасці ён быў нежыцця-
здольны.
Камандна - адміністрацыйная
сістэма непазбежна станавілася
на шляху пачынанняў, якія ішлі
знізу і ў выніку поспеху давалі б
магчымасць ажывіць эканоміку.
Так здарылася з брыгадным
падрадам, які пачаў укараняцца
ў 70-ых гадах на будоўлях і пра-
мысловых прадпрыемствах. Раз-
віццё гэтага руху выражала
імкненне перадавой часткі рабо-
чых па-гаспадарску выкары-
стаць сродкі і рэсурсы, справяд-
ліва ўстанаўліваць аплату працы,
адысці ад ураўнілаўкі, мець
большую самастойнасць. Бры-
гадны падрад фармальна шыро-
ка прапагандаваўся ў Беларусі,
яго ініцыятары набывалі вядо-
масць, але як толькі ён наблі-
жаўся да вырашэння праблем
скарачэння кіруючага апарату,
перадачы яго функцый працоў-
ным калектывам, дык абмяжоў-
ваўся шматлікімі інструкцыямі,
аказваўся зафармалізаваным і ў
рэшце рэшт практычна страціў
сваё эканамічнае значэнне. Не
атрымала распаўсюджання і іні-
цыятыва Шчокінскага камбіна-
та, якая мела дэвіз «Менш
работнікаў — больш прадукцыі».
У разглядаемы перыяд па-
глыблялася залежнасць пра-
мысловасці Беларусі ад вытвор-
чых сувязей з многімі прадпры-
емствамі краіны. У працэсе
ўнутрысаюзнага пераразмерка-
384
Нарысы гісторыі Беларусі
Магілёўскі камбінат сінтэтычнага валакна.
Цэх перамотвання поліэфірнага валакна.
вання працы рэспуОліка атрым-
лівала з Масквы, Ленінграда,
Урала, Паволжа, Украіны і ін-
шых рэгіёнаў СССР розныя віды
машын, дэталей і вузлоў, пра-
мысловага абсталявання, а так-
сама сталь, чыгун, каштоўныя
металы, бавоўну і многае іншае.
Асабліва вялікай была залеж-
насць ад паставак энерганось-
бітаў — нафты, газу, вуталю.
Але і са свайго боку Беларусь
пасылала саюзным рэСпублікам
шмат сваёй прамысловай пра-
дукцыі, у тым ліку грузавыя
аўтамабілі і трактары, станкі
і аўтаматычныя лініі, маторы
і падшыпнікі, сельскагаспадар-
чыя, дарожныя ,і меліярацый-
ныя машыны, будаўнічыя матэ-
рыялы. Беларусь унесла важкі
ўклад у асваённе Прыродных
багаццяў Сібіры і Далёкага
Усходу. Яе пасланцы ўдзельні-
чалі ў будаўніцтве БАМа, рас-
працоўцы радовішчаў нафты і
газу ў Цюменскай вобласці,
узводзілі аб’екты прамысловага
і сацыяльна-культурнага пры-
значэння ў іншых рэгіёнах Са-
вецкага Саюза.
Напружаная праца рабочага
класа Беларусі давала станоў-
чыя вынікі. У 1985 г. супраць
1960 г. агульны аб’ём прамысло-
вай прадукцыі павялічыўся
рэспубліцы амаль у 8,9 раза-
Хутка нарошчвалі вытворчасць
машынабудаванне, паліўна'
энергетычны комплекс, асобйЫ^
прадпрыемствы лёгкай прамыс-
ловасці. Аб’ём прадукцыі машы-
набудаўнічага комплексу 33
1970—1985 гг. павялічыўс*
амаль у 5,4 раза.
Прыкметнай з’явай гэтага
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
385
часу былі высокія тэмпы раз-
віцця хімічнай і нафтахімічнай
прамысловасці, стварэнне ў рэс-
публіцы гэтай па сутнасці новай
буйной галіны індустрыі. Сюды
ўваходзілі вытворчыя аб’яднанні
«Беларуськалій», «Бабруйскшы-
на», «Палімір», «Азот», «Хім-
валакно», Светлагорскі завод
штучнага валакна, Крычаўскі
завод гумавых вырабаў і іншыя
прадпрыемствы. Нафтаперапра-
цоўчая прамысловасць на Бела-
русі ўзнікла ў 1963 г.: Навапо-
лацкі, а затым і Мазырскі
нафтаперапрацоўчыя заводы
сталі вырабляць значную коль-
касць прадукцыі, у тым ліку
мазуту — асноўнага паліва буй-
ных беларускіх электрастанцый.
Яны выпускалі болып за 50 відаў
нафтапрадуктаў — бензін, ды-
зельнае паліва, змазачныя ма-
тэрыялы і інш. Каля паловы
гэтай прадукцыі вывозілася ў ін-
шыя рэспублікі, а таксама за
мяжу. У 1965 г. пачалася пра-
мысловая распрацоўка першага
на Беларусі Рэчыцкага нафта-
аага радовішча. За дзесяць гадоў
было здабыта 43,8 мільёна тон
нафты, у тым ліку 8 мільёнаў
у 1975 г.
Разам з тым марудна разві-
*аліся галіны прамысловасці,
якія выраблялі тавары шырока-
>а ўжытку. За 1970—1985 гг.
аб’ём прадукцыі лёгкай прамыс-
ловасці павялічыўся толькі ў 2,1
раза, а перапрацоўчых галін
аграпрамысловага комплексу і
гаго менш — у 1,9 раза. Адмоў-
най з’явай пры развіцці прамыс-
ровасці, у першую чаргу машы-
Цабудавання, хімічнай, нафтахі-
|ічнай, іншых галін, была ад-
сУтнасць належнай увагі да
Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
пытанняў экалогіі, аховы нава-
кольнага асяроддзя, што нярэд-
ка лічылася другараднай
справай.
Агульны аб’ём прадукцыі бе-
ларускай індустрыі ў 1985 г.
перасягнуў даваенны ўзровень
у 38 разоў. Толькі за 1971—
1985 гг. былі распрацаваны і за-
пушчаны ў вытворчасць 2197
новых тыпаў машын, абсталя-
вання, апаратаў і прыбораў. Дзя-
куючы творчай актыўнасці ра-
ботнікаў прамысловасці, укара-
ненню новай тэхналогіі павысі-
лася прадукцыйнасць працы.
Калектывы многіх прадпрыем-
стваў забяспечвалі дынамічнае
і рэнтабельнае развіццё вытвор-
часці. Гэтым поспехам садзей-
нічала ў тыя гады спецыяліза-
цыя і ў пэўных адносінах кан-
цэнтрацыя вытворчасці, пашы-
рэнне і ўмацаванне сувязей
прадпрыемстваў Беларусі і ін-
шых рэспублік Савецкага Саюза.
У 1976 г. удзельная вага БССР
у агульнадзяржаўнай вытвор-
часці мінеральных угнаенняў
склала 12,4 %, у тым ліку ка-
лійных — 42,8, хімічных валок-
наў і нітак — 15,7, металарэзных
станкоў — 14,1, трактароў —
15,4, грузавых аўтамабіляў —
5,2, падшыпнікаў — 13,9, тканін
ільняных — 10,7, наручных га-
дзіннікаў — 12,6, тэлевізараў —
7,6, матацыклаў — 22,3 %4.
У той жа час глыбокая інтэ-
грацыя прамысловасці і ўсёй
гаспадаркі Беларусі ў агульна-
саюзную эканоміку не спрыяла
ўмацаванню эканамічнай сама-
стойнасці рэспублікі, што супя-
рэчыла яе нацыянальным інта-
рэсам. Пры планаванні і раз-
віцці прамысловасці агульна-
эоу
парысы гісторыі оеларусі
Віцебскі станкабудаўнічы завод імя
Кірава. Участак зборачнага цэха.
дзяржаўнае кіраўніцтва з маў-
клівай згоды рэспубліканскіх
і мясцовых органаў улады у пер-
шую .чаргу ўлічвала інтарэсы
ўсёй краіны. Не апраўдаў сябе
курс на стварэнне на тэрыторыі
Беларусі занадта вялікай коль-
касці буйных прадпрыемстваў,
асабліва тых, што працавалі
на завазных матэрыялах і сы-
равіне.
Нягледзячы на недасканалую
эканамічную палітыку, пэўныя
зрухі назіраліся ў тэхнічным
пераўзбраенні прамысловасці
Беларусі. На шэрагу праДпрыем-
стваў уводзілася ў дзеянне но-
вая, больш прадукцыйная тэх-
ніка, мадэрнізавалася існаваў-
шае абсталяванне, здымалася
састарэлая тэхніка. Аснову тэх-
нічнай рэканструкцыі фабрык
і заводаў складала аснашчэнне
вытворчасці механізаванымі па-
точнымі і аўтаматычнымі лінія-
мі, разнастайнымі станкамі, ін-
струментамі.
На сярэдзіну 1985 г. у пра-
мысловасці рэспублікі дзейніча-
ла 9880 такіх ліній, іх колькасць
у параўнанні з 1971 г. павялічы-
лася ў 2,4 раза, у тым ліку аўта-
матычных — амаль у 5 разоў.
Са 151 да 227 узрасла колькасць
комплексна-механізаваных і аў-
таматызаваных прадпрыемстваў.
Адно з іх — Мінскі гадзіннікавы
завод, які дзейнічае з 1954 г.
Асноўныя вытворчыя працэсы
тут механізаваны і аўтаматыза-
ваны, шырока выкарыстоўваецца
перадавая тэхналогія, вопыт
наватараў, што забяспечыла
прадпрыемству высокую пра-
дукцыйнасць працы і якасць
прадукцыі. Толькі ў 1985 г. за-
вадчане вырабілі звыш 9,6 міль-
ёна гадзіннікаў, або ў 4 разы
болып, чым у 1970 г. Мінскія
гадзіннікі набылі вядомасць ва
ўсіх былых савецкіх рэспубліках,
у вялікай колькасці экспартава-
ліся за мяжу.
Аднак пытанні тэхнічнай рэ-
канструкцыі прамысловасці Бе-
ларусі вырашаліся марудна і не-
паслядоўна, мелася шмат тэх-
нічна адсталых прадпрыемстваў,
аснашчаных састарэлай тэхні-
кай, што адмоўна адбівалася на
павышэнні прадукцыйнасці пра-
цы, выніках усёй вытворчай
дзейнасці калектываў. У 1977 г.
удзельная вага работнікаў пра-
мысловасці, занятых ручной
працай, дасягала 37,8 % ад уся'
го вытворчага персаналу. Незда-
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
387
вальняюча вялася работа па
механізацыі працы на шэрагу
прадпрыемстваў Брэста, Баб-
руйска, Маладзечна, Барысава,
дзе ручная праца ў прамысло-
васці складала ад 43 да 49 %.
Гаспадарчы механізм мала
спрыяў стварэнню ўмоў для за-
цікаўленасці людзей у сапраўды
высокаэфектыўнай працы, раз-
віцці іх творчай актыўнасці
і ініцыятывы. Слаба выкарыстоў-
валіся рэзервы вытворчасці, час-
тымі з’явамі былі безгаспадар-
часць, парушэнні працоўнай і
тэхналагічнай дысцыпліны. Усё
гэта прывяло да таго, што сярэд-
негадавыя тэмпы прыросту пра-
мысловай прадукцыі ў 1981 —
1985 гг. супраць 1961 —1965 гг.
панізіліся амаль удвая.
Марудна паляпшалася якасць
прадукцыі. Вышэйшую яе катэ-
горыю выпускала трэць прад-
прыемстваў. 3 асвоеных у пер-
шай палове 80-ых гадоў новых
вырабаў толькі 12 % былі атэ-
ставаны на Знак якасці, а ён
раздаваўся даволі шчодра.
Шматлікія недахопы, у тым ліку
вялікую вагу, ненадзейнасць
і складанасць у эксплуатацыі,
мелі кормаўборачныя камбайны
«Гомсельмаша» і іншыя машы-
ны. Толькі ў 1976—1980 гг. стра-
ты ад браку ў прамысловасці
склалі 118 млн. рублёў, або
2 % кошту ўсёй валавой пра-
ДУкцыі5.
Са значным адставаннем вы-
рашаліся праблемы навукова-
тэхнічнага прагрэсу. Нягледзя-
на вялікія намаганні працоў-
|*Ых калектываў, не быў забяспе-
*Ыны дэклараваны выхад народ-
|Ый гаспадаркі рэспублікі на
^асна новы навукова-тэхнічны і
эканамічны ўзровень. Рэспуб-
ліка не дабілася рашучага зруху
ў інтэнсіфікацыі вытворчасці,
павышэнні яе эфектыўнасці.
Штогод у прамысловасці 5—7 %
прадпрыемстваў і аб’яднанняў
не выконвалі планы па рэаліза-
цыі прадукцыі і прадукцыйнасці
працы, амаль кожнае шостае
парушала дагаворную дысцыплі-
ну. За кошт навукова-тэхнічных
мерапрыемстваў забяспечвалася
толькі 50 % прыросту прадук-
цыйнасці працы6. Шматлікімі
былі факты безгаспадарчасці:
у 1972 г. 6,3 % прадпрыемстваў
дапусцілі перарасход паліва,
7,1 — электраэнергіі, 6,5 % —
цеплавой энергіі.
Пастаўленыя задачы аб пера-
водзе эканомікі з экстэнсіўнага
шляху развіцця на інтэнсіўны,
разгортванні навукова-тэхнічна-
га прагрэсу, арганічным злучэн-
ні дасягненняў навукова-тэхніч-
най рэвалюцыі з перавагамі са-
цыялістычнай сістэмы гаспадар-
кі ажыццявіць не ўдалося. Па-
становы партыі і ўрада аб наву-
кова-тэхнічным прагрэсе, якія
неаднаразова прымаліся, за-
ставаліся ў асноўным голымі
заклікамі і па сутнасці не аказ-
валі істотнага ўплыву на паска-
рэнне вытворчага працэсу.
Між тым развіццё навукі ў Бе-
ларусі, як і ў СССР у цэлым,
стварала значныя магчымасці
для яе дзейснага навукова-тэх-
нічнага супрацоўніцтва з пра-
мысловасцю і іншымі галінамі
гаспадаркі. Але яго вынікі ў цэ-
лым былі недастатковымі, наву-
ковыя ўстановы слаба ўлічвалі
патрэбы вядучых галін эканомікі
рэспублікі. У той жа час шмат-
лікія распрацоўкі вучоных ня-
388
Нарысы гісторьй Беларусі
рэдка доўгі час заставаліся не
ўкаранёнымі ў вытворчасць,
страчвалі сваю каштоўнасць.
Шмат нявыкарыстаных маг-
чымасцей і рэзерваў мелася ў
тэхнічнай творчасці рабочых
і спецыялістаў, дзейнасці вына-
ходнікаў і рацыяналізатараў,
хаця ўдзельнікі гэтага руху
настойліва і з пэўным поспехам
змагаліся за павышэнне пра-
дукцыйнасці працы, паляпшэнне
якасці прадукцыі, эканомію сы-
равіны і матэрыялаў. У 1976—
1980 гг. у прамысловасці было
пададзена 542,8 тыс. рацпрапа-
ноў і заявак на вынаходніцтвы,
эканамічны эфект ад іх выка-
рыстання склаў 594,9 млн. руб.
Творчым пошукам была насы-
чана працоўная дзейнасць Ге-
рояў Сацыялістычнай Працы
Я. I. Клімчанкі і А. Дз. Гатоў-
чыка, заслужаных рацыяналіза-
тараў БССР П. А. Журава,
I. Д. Забаўчыка, I. А. Забя-
жаева, В. М. Корбута, Л. I. Па-
таповіча, А. А. Усава і многіх
іншых.
Аднак вынікі рацыяналізатар-
скай дзейнасці наватараў маглі б
быць значна болыпымі і эфек-
тыўнымі. Галоўнай перашкодай
было тое, што, развіваючыся
на экстэнсіўнай аснове, прад-
прыемствы былі мала ўспры-
мальнымі да радыкальнай ма-
дэрнізацыі вытворчасці, яе тэх-
нічнага пераўзбраення. Партый-
ныя, савецкія і грамадскія арга-
нізацыі, адміністрацыя фабрык
і заводаў не заўсёды аказвалі
належную дапамогу і падтрымку
наватарам, слаба вялі прапаган-
ду і ўкараненне тэхнічных навін.
У 1978 г. на прамысловых прад-
прыемствах рэспублікі і ў іншых
, арганізацыях не было выкары-
стана звыш 20 тыс. прынятых
рацпрапаноў7. Да таго ж у тэх-
нічнай творчасці пераважалі
дробныя распрацоўкі, а выхад
на буйныя праблемы, якія аказ-
валі б істотны ўплыў на прагрэс
вытворчасці, быў даволі рэдкай
з’явай.
У эканамічным і сацыяльным
развіцці Беларусі важнае месца
займаў транспарт. У цэлым
нямала рабілася для яго рдз-
віцця і тэхнічнага пераўзбраен-
ня. У выніку з 1960 па 1985 г.
грузаабарот усіх відаў транспар-
ту павялічыўся амаль у тры,
а пасажыраперавозкі — ў шэсц|
разоў. Першае месца ў агулм
ным грузаабароце трывала зайя
мала чыгунка. 3 60-ых гадоя
пачаў інтэнсіўна развівацца
тамабільны і паветраны рух.
I ўсё ж транспарт далёка ц|
задавальняў патрэбы гаспадарм
і насельніцтва ў перавозкЯ
Мелі месца зрывы графіка руху
паяздоў, дапускаліся вялікія
прастоі рухомага саставу пад
пагрузачна-разгрузачнымі апе-
рацыямі, парожнія прабегі, ма-
рудна паляпшалася работа лака-
матыўнага парка. Слаба выра-
шаліся пытанні ўмацавання, ма-
дэрнізацыі і рэканструкцыі матэ-
рыяльна-тэхнічнай базы. У ліку
неадкладных задач было пашы-
рэнне транспартнай і складавай
гаспадаркі аб’яднанняў і прад-
прыемстваў, павелічэнне аб’ёму
перавозак грузаў у кантэйнерах,
у пакетаваным выглядзе, іншымі
прагрэсіўнымі спосабамі, павы-
шэнне ўзроўню механізацыі па-
грузачна-разгрузачных работ
і іншае.
Супярэчнасці аграрнай вы-
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
389
творчасці. Становішча сельскай
гаспадаркі Беларусі ў сярэдзіне
50-ых гадоў заставалася скла-
даным. Створаны дыктатарскім
сталінскім рэжымам калгасна-
саўгасны лад не забяспечваў
належных умоў для хуткага
развіцця аграрнай вытворчасці.
Нізкай была прадукцыйнасць
працы, сельская гаспадарка па
некаторых асноўных паказчыках
яшчэ адставала ад даваеннага
ўзроўню. Пэўнае станоўчае зна-
чэнне ў паляпшэнні работы
аграрнага сектара адыгралі ра-
шэнні вераснёўскага (1953 г.)
пленума ЦК КПСС. Згодна з імі
ўдалося некалькі павысіць матэ-
рыяльную зацікаўленасць кал-
гасаў і калгаснікаў у выніках
працы, з іх былі зняты нядоімкі,
павышаны нарыхтоўчыя і заку-
пачныя цэны на сельгаспрадук-
ты, больш чым у два разы
зніжаны падатак на асабістыя
сялянскія гаспадаркі.
У калгасах і саўгасах рэспуб-
лікі паступова павялічвалася вы-
творчасць прадуктаў раслінавод-
ства, некаторыя станоўчыя зрухі
мелі месца ў грамадскай жывё-
лагадоўлі, развіцці асабістых
гаспадарак калгаснікаў. Валавы
збор збожжавых культур у
1960 г. павялічыўся ва ўсіх катэ-
торыях гасцадарак БССР у па-
раўнанні з 1953 г. на 47 %, а
колькасць буйной рагатай жывё-
лы — на 26 %8. Аднавіўшы раз-
бураную вайной гаспадарку, не-
каторыя калгасы і саўгасы за-
бяспечвалі яе далейшае ўмаца-
ванне, дабіваліся даволі значных
паказчыкаў у асноўных галінах
сельскагаспадарчай вытворчасці.
У развіцці калгасна-саўгаснай
Гаспадаркі немалую ролю ады-
грывалі машынна-трактарныя
станцыі, якіх на пачатак 1958 г.
у рэспубліцы налічвалася 343.
Аднак ва ўмовах, калі калгасы
пачалі ўмацоўвацца, павялічвалі
вытворчасць сельскагаспадарчай
прадукцыі, іх тэхнічнае абслу-
гоўванне з боку МТС пачало
адставаць ад патрабаванняў
жыцця. Да таго ж існаванне
на зямлі некалькіх гаспадароў
параджала абязлічку і безадказ-
насць, стварала ненармальныя
ўмовы для выкарыстання тэх-
нікі.
Улічваючы гэта, сесія Вярхоў-
нага Савета СССР, якая адбы-
лася ў сакавіку 1958 г., прыняла
рашэнне аб рэарганізацыі ма-
шынна-трактарных станцый.
У адпаведнасці з ім да канца
1958 г. у рэспубліцы замест МТС
было створана 156 рамонтна-
тэхнічных станцый і 80 іх аддзя-
ленняў. Да гэтага часу 84 %
калгасаў рэсцублікі набылі ў
МТС 14,5 тыс. трактароў,
5,5 тыс. збожжаўборачных кам-
байнаў, 16,5 тыс. трактарных
плугоў, шмат іншай сельскагас-
падарчай тэхнікі. Гэта некалькі
ўмацавала матэрыяльна-тэхніч-
ную базу гаспадарак, стварыла
новыя ўмовы для развіцця іх
вытворчай дзейнасці. Адначасо-
ва значная частка выдаткаў
калгасаў на набыццё тэхнікі
была кампенсавана дзяржавай.
3 калгасаў спісвалася ўся запа-
зычанасць мінулых гадоў за
работы МТС і спецыялізаваных
станцый.
Аднак у цэлым сельская гас-
падарка рэспублікі развівалася
марудна, эканамічнае стано-
вішча болынасці калгасаў і саў-
гасаў заставалася цяжкім.
390
Нарысы гісторыі Бемрусі
У 1960 г. ураджайнасць збож-
жавых культур склала толькі
8,7 ц з аднаго гектара, а буль-
бы — 104 ц9, нізкую прадукцый-
насць мела грамадская жывёла-
гадоўля. На выніках дзейнасці
гаспадарак адмоўна адбівалася
адсутнасць належнай матэ-
рыяльна-тэхнічнай базы, слабае
ўкараненне ў сельскагаспадар-
чую вытворчасць дасягненняў
навукі. Нізкія ўраджаі палёў
тлумачыліся яшчэ і недастатко-
вым угнойваннем глебы, а раз-
віццё жывёлагадоўлі запаволь-
валася з-за слабай кармавой
базы.
Неабходна адзначыць, што
партыйна-дзяржаўнае кіраўніц-
тва рабіла намаганні для паляп-
шэння спраў у сельскай гаспа-
дарцы. Спробай выпрацаваць
эфектыўную аграрную палітыку
з’явіліся рашэнні сакавіцкага
(1965 г.) пленума ЦК КПСС.
Яны прадугледжвалі меры па
росту капіталаўкладанняў у
сельскагаспадарчую вытвор-
часць, павелічэнню паставак
тэхнікі калгасам і саўгасам, па-
вышэнню закупачных цэн на
сельгаспрадукцыю, больш шы-
рокаму вырашэнню сацыяльных
праблем вёскі.
Даныя меры некалькі ажывілі
гаспадарчую дзейнасць і са-
цыяльнае развіццё вёскі, станоў-
ча адбіліся на харчовым забе-
спячэнні насельніцтва. Най-
больш прыкметна гэта праяві-
лася ў час рэформ другой па-
ловы 60-ых гадоў. За пяцігоддзе
ўраджайнасць збожжавых у рэс-
публіцы ўзнялася з11,5цда16ц
з гектара, а іх валавы збор
вырас болып чым на 900 тыс. т.
Значна больш стала жывёлы
ў калгасах і саўгасах10. У 60—
70-ыя гады высокімі вытворчымі
дасягненнямі вызначыліся стар-
шыні калгасаў Героі Сацыялі-
стычнай Працы К. П. Арлоўскі,
М. М. Валадзько, У. М. Кала-
чык, Л. К. Пугаўка, К. I. Шаплы-
ка, наватары вытворчасці
I. М. Барадаўка, Я. В. Будай,
Р. Л. Ваньковіч, М. В. Занеўская,
М. Я. Ігнатава, С. П. Ільючык,
'А. В. Казачок, Н. I. Куніцкая,
Г. Г. Нікульская, Г. Я. Цэдрык
і многія іншыя.
Аднак шмат што з таго, што
задумвалася і планавалася пар-
тыйнымі і савецкімі органамі,
не было рэалізавана, засталося
на паперы. Новыя падыходы
гаспадарання нярэдка не ўпісва-
ліся ў старую сістэму кіраўніцтва
сельскай гаспадаркай. У рэшце
рэшт кансерватызм партыйна-
дзяржаўных структур узяў верх
над прыхільнікамі рэформ. Таму
працягвалася адміністрацыйнае,<
часта некампетэнтнае ўмяшан-:
не ў справы калгасаў і саўгасаў.^
Асабліва шкодным было не|
апраўданае абмежаванне іх пра-’
воў у гаспадарчай дзейнасці.
У 70-ых — першай палове
80-ых гадоў сельская гаспадарка
Беларусі, як і ўсёй дзяржавы,
развівалася на экстэнсіўнай
аснове, запавольваліся тэмпы
прыросту прадукцыі асноўных
галін вытворчасці — раслінавод-
ства і жывёлагадоўлі. Не пры
неслі чаканых вынікаў даво/
значныя фінансавыя сродкі, - і
дзяржава выдаткоўвала на а
трэбы аграпрамысловага >- м
плексу. У рэспубліцы ва ўказані
перыяд толькі капіталаўкладанні
ў сельскую гаспадарку па аб’ек-
тах вытворчага прызначэння
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
391
Жніво ў саўгасе «Крыніца» Капыльскага р-на Мінскай вобласці.
склалі амаль 18 мільярдаў руб-
•• V I I
леу .
Выкарыстанне дзяржаўных
сродкаў дазваляла калгасам і
саўгасам набываць значную
колькасць тэхнікі, павышаць
узровень механізацыі працы.
У сельскай гаспадарцы рэспуб-
лікі на канец 1985 г. працавала
87,8 тыс. грузавых аўтамабіляў,
131,2 тыс. трактароў, 34,9 тыс.
збожжаўборачных камбайнаў.
Энергетычныя магутнасці сель-
скагаспадарчай вытворчасці ў
параўнанні з 1970 г. узраслі
амаль, у тры разы. Аднак належ-
най аддачы ад іх не было. Узро-
вень аснашчанасці тэхнікай гас-
падарак, арганізацыя яе выка-
рыстання не адпавядалі зада-
чам павелічэння прадукцыі і па-
вышэння тэмпаў росту прадук-
Цыйнасці працы. Найбольш сла-
ба вырашаліся пытанні ком-
плекснай механізацыі ў жывёла-
гадоўлі, на ўборцы бульбы,
агародніны.
Ажыццяўляліся меры па спе-
цыялізацыі, меліярацыі і хімі-
зацыі сельскай гаспадаркі. Пло-
шча асушаных сельскагаспадар-
чых угоддзяў у рэспубліцы да-
сягнула 2,5 мільёна гектараў.
На меліяраваных землях вы-
рошчвалася 30 % прадукцыі
раслінаводства. Аднак меліяра-
цыя нярэдка праводзілася не-
кампетэнтна, не ўлічвала запа-
трабаванняў аховы навакольнага
асяроддзя, што вяло да аб-
вастрэння экалагічных праблем.
Непрадумана ажыццяўлялася і
хімізацыя сельскагаспадарчай
вытворчасці. У імкненні мець
болыпы валавы збор сельгаспра-
дукцыі не вялося належнай ба-
рацьбы за павышэнне яе якасці,
хімічныя ўгнаенні ўтрымлівалі
392
Нарысы гісторыі Беларусі
Ферма па адкорму буйной рагатай жывёлы ў калгасе
«Кастрычнік» Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобласці.
шмат шкодных рэчываў.
Праўда, асобныя калгасы і
саўгасы Беларусі, дзякуючы пра-
цоўнай актыўнасці калектываў,
умеламу кіраўніцтву, лепшаму
выкарыстанню тэхнікі і дасяг-
ненняў навукі, і ў гэтых умовах
паляпшалі паказчыкі вытвор-
чай дзейнасці, атрымлівалі даво-
лі ўстойлівыя ўраджаі сельска-
гаспадарчых культур, павышалі
прадукцыйнасць жывёлагадоўлі.
У рэспубліцы і за яе межамі
добра вядомымі сталі дасягненні
калгасаў «Рассвет» Кіраўскага
раёна, «Аснежыцкі» Пінскага,
«Савецкая Беларусь» Камянец-
кага раёнаў, старшынямі якіх
з’яўляліся Героі Сацыялістыч-
най Працы В. К. Старавойтаў,
У. А. Ралько, У. Л. Бядуля.
У 1983 г. 49 калгасаў і саўгасаў
БССР атрымалі ўраджай збож-
жавых звыш 35 ц з аднаго
гектара. У першай палове 80-ых
гадоў сярэднегадавы ўраджай
збожжавых культур дасягнуў
у Беларусі 21,5 ц, а бульбы —
154 ц з аднаго гектара. Высока-
прадукцыйнай жывёлагадоўлі
дасягнулі саўгасы-камбінаты
«Мір» Баранавіцкага раёна, «Лу-
часа» Віцебскага, імя 60-годдзя
БССР Барысаўскага, калгасы
імя Чырвонай Арміі Віцебскаі^
«Перамога» Гомельскага раёная
племзаводы «Луч» БярозаўскаЯ
«Чырвоная звязда» КлецкаН
раёна і іншыя гаспадаркі. Я
Павялічылася вытворчасЯ
сельгаспрадукцыі ў асабісты*
падсобных гаспадарках калгас-
нікаў, рабочых і служачых>
У 1983 г. удзельная вага закупа*
сельгаспрадукцыі ў насельніцтва
ў іх агульным аб’ёме па рэс-
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
публіцы склала: жывёлы і пту-
шак — 7 %, малака — 17,7,
бульбы — 5,3 %.
Аднак, нягледзячы на пэў-
ныя станоўчыя зрухі, забяспе-
чыць дынамічнае, устойлівае
развіццё сельскай гаспадаркі
не ўдалося. За два дзесяці-
годдзі (1965—1985) аб’ём вала-
вой сельскагаспадарчай прадук-
цыі ўзрос толькі ў 1,6 раза , што
не забяспечвала адпаведных па-
трэб насельніцтва ў прадуктах
харчавання, а прамысловасці
ў сыравіне. Захоўвалася вялікая
стракатасць сярод калгасаў і
саўгасаў ва ўзроўні вытворчых
паказчыкаў. Калі да сярэдзіны
80-ых гадоў жывёлаводы шэрагу
перадавых гаспадарак давялі
гадавыя надоі малака ад кож-
най каровы да 5—6 тыс. кг
і вышэй, то ў рэспубліцы мелася
вялікая група калгасаў і саўга-
саў, дзе прадукцыйнасць дойна-
га статку не перавышала 1,5 тыс.
кг13. Адной з галоўных прычын
такога становішча была, як
і раней, адсутнасць трывалай
кармавой базы. Штогод па раз-
лічаных нарматывах не хапала
ў сярэднім 1 / з кармоў, а ў шэрагу
гаспадарак і раёнаў — нават
паловы14.
Звыш чвэрці прадукцыі страч-
валася ў выніку безгаспадар-
часці і неарганізаванасці ў час
уборкі ўраджаю, яго транспар-
ціроўкі і захоўвання. Эканаміч-
нае становішча калгасаў і саў-
гасаў цярпела з-за неэквівалент-
нага абмену паміж горадам
і вёскай. Падаражанне сельска-
гаспадарчай тэхнікі, значны раз-
Рыў паміж закупачнымі і розніч-
нымі цэнамі, «рабаўніцтва» з бо-
КУ дзесяткаў абслугоўваючых
_________________________ 393
арганізацый прывялі да таго,
што многія гаспадаркі аказаліся
стратнымі, мелі вялікую крэ-
дытную запазычанасць. Між тым
практыка сістэматычнага спіс-
вання крэдытаў за кошт дзяр-
жавы не стымулявала эфектыў-
насць калгасна-саўгаснай вы-
творчасці, болып таго, стварала
ўмовы для безгаспадарчасці.
Недастатковы ўзровень са-
цыяльнага развіцця вёскі, палі-
тыка ліквідацыі так званых «не-
перспектыўных» паселішчаў
прывялі да празмернай міграцыі
сялян у гарады, асабліва квалі-
фікаваных работнікаў, у асноў-
ным моладзі. Страчваліся леп-
шыя сялянскія рысы гаспадар-
лівасці, дбайных адносін да зям-
лі. Адміністрацыйна-камандная
сістэма адлучала людзей ад
сродкаў вытворчасці, не стварала
ўмовы для выхавання ў сельскіх
працаўнікоў высакароднай якас-
ці — гаспадароў зямлі. Гэта ста-
ла адной з прычын фарміраван-
ня ў іх раўнадушша да справы,
нядобрасумленных адносін да
працы, шырокага распаўсюдж-
вання п’янства, крадзяжоў і інш.
Вынікі эканамічнага развіцця
БССР у другой палове 50-ых —
першай палове 80-ых гадоў
сведчаць, што працоўныя рэс-
публікі прыклалі нямала нама-
ганняў, каб палепшыць стано-
вішча гаспадаркі, павысіць эфек-
тыўнасць вытворчасці, увесці ў
дзеянне нявыкарысТаныя рэ-
зервы і магчымасці. Пэўныя
станоўчыя зрухі былі дасягнуты.
Дзякуючы пабудове новых прад-
прыемстваў, рэканструкцыі шэ-
рагу заводаў і фабрык умацоў-
ваўся прамысловы патэнцыял
рэспублікі. Далейшае развіццё
394
Нарысы гісторыі Беларусі
атрымалі будаўнічы комплекс,
транспарт і сувязь. У цэлым
нарошчвалася вытворчасць сель-
скагаспадарчай прадукцыі.
Аднак становішча гаспадаркі
заставалася супярэчлівым. Тэм-
пы яе росту запавольваліся,
узмацняліся крызісныя з’явы.
Існаваўшыя сацыяльна-экана-
мічныя адносіны скоўвалі твор-
чыя сілы народа, прыводзілі да
затарможанасці і застою ў раз-
віцці грамадства.
3. Сацыяльнае становішча народа:
планы і рэчаіснасць
Спробы новых падыходаў да
сацыяльнай палітыкі. Развіццё
эканомікі ў другой палове 50-ых
гадоў, працэс дэмакратызацыі,
які разгортваўся ў грамадстве,
стваралі ўмовы для болып гар-
манічнага руху наперад. З’яві-
ліся, нарэшце, спадзяванні на
пераадоленне ранейшых пады-
ходаў да вырашэння сацыяль-
ных пытанняў, калі яны аказ-
валіся на другарадным плане.
3 прыняццем новага закона
аб дзяржаўных пенсіях (1956 г.)
на болып трывалую аснову было
пастаўлена матэрыяльнае забе-
спячэнне непрацаздольных.
Устанаўліваліся мінімальныя і
максімальныя памеры пенсій:
адпаведна 30 і 120 руб. Павыша-
ліся пенсіі інвалідам вайны і пра-
цы, у выпадку страты карміцеля.
Сярэдні памер пенсій рабочых
павялічыўся ў 1957 г. у параў-
нанні з 1956 г. на 50 %, служа-
чых — на 27. Расходы на ажыц-
цяўленне новага закона ў Бела-
русі ўзраслі амаль удвая, з 47,7
млн. руб. у 1956 г. да 85,4 млн.
руб. у 1957 г.
Пэўнае ўвасабленне новыя
падыходы знайшлі ў сямігадо-
вым плане. Ён быў разлічаны
на 1959—1965 гг. і праду-
гледжваў разнастайныя меры па
павышэнню жыццёвага ўзроўню
людзей. Але многае з намеча-
нага не было, ды і не магло быць
выканана, бо шмат якія рашэнні
XXI і XXII з’ездаў КПСС былі
заўчаснымі, яны не ўлічвалі
рэальных эканамічных магчы-
масцей краіны.
Тым не менш у гэты час былі
зроблены пэўныя крокі па да-
лейшаму паляпшэнню быту пра-
цоўных: перавод рабочых і слу-
жачых у 1960 г. на скарочаны
рабочы дзень, спыненне з 1960—
1961 гг. спагнання ўсіх падаткаў
з тых, хто атрымліваў заработ-
ную плату да 60 руб. у месяц,
і зніжэнне на 40 % падаткаў
з заработнай платы да 70 руб.
і інш. У выніку адбыўся нека-
торы рост рэальнай заработнай
платы нізкааплатных работіЙ
каў. У прамысловасці БССР Я
тая група скарацілася болыплі
у 2 разы, а група сярэднеаплй
ных павялічылася ў 1,7 раза. д
Адной з найбольш важкіх мЦ
было прыняцце ў 1964 г. закяН
«Аб пенсіях і дапамогах члена|
калгасаў». Дзесяцігоддзямі |І
СССР нават не існавала так*
паняцце, як дзяржаўная пенсія
калгаснікам. I толькі з прыняіг
цем гэтага закона яны атрымалі
права на матэрыяльнае забеспЯ'
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
395
чэнне па старасці, пенсіі па інва-
ліднасці, а члены іх сем’яў —
у выпадку страты карміцеля.
Праўда, рэалізаваць гэтыя правы
мог толькі той, хто на момант
звяртання за пенсіяй з’яўляўся
членам сельгасарцелі. I наогул,
закону былі ўласцівы рысы
сацыяльнай несправядлівасці,
якія характарызавалі дзяржаў-
ную палітыку ў адносінах да
сялян. Гэта знайшло адлюстра-
ванне і ва ўстанаўленні болып
позняга, чым для рабочых і слу-
жачых, пенсійнага ўзросту, і ў
самім механізме вызначэння
пенсіі, болып нізкіх мінімальных
і максімальных памерах і інш.
Болыпасць калгаснікаў, якія
атрымалі мінімальную пенсію
(12 руб. у месяц), вымушаны
былі па-ранейшаму працаваць у
калгасе, бо пражыць на гэтыя
грошы было практычна немаг-
чыма, нават маючы дадатковы
даход ад прысядзібнага ўчастка.
У цэлым па рэспубліцы болып
45 % калгаснікаў, якія атры-
малі пенсіі, працягвалі праца-
ваць. А ў асобных гаспадарках
гэтая лічба дасягала 80 %15.
I  заработная плата, і пенсіі
калгаснікаў былі вельмі нізкімі.
У 1966 г. кожны працуючы член
калгаса атрымліваў у сярэднім
38 руб. 33 кап., а пенсіянер —
12 руб. 29 кап. у месяц.
У наступныя гады пенсійнае
забеспячэнне калгаснікаў па-
крыху павышалася. Але’ толькі
новы закон «Аб пенсійным забе-
спячэнні грамадзян СССР»
(1990 г.) упершыню ў гісторыі
Дзяржавы ўраўняў правы кал-
гаснікаў з іншымі катэгорыямі
насельніцтва.
Рост эканамічнага патэнцыя-
лу ў другой палове 60-ых гадоў,
які адбыўся ў выніку ажыццяў-
лення ў гэты час эканамічнай
рэформы, садзейнічаў павелічэн-
ню нацыянальнага багацця краі-
ны. Гэта дазволіла больш увагі
ўдзяляць паляпшэнню ўмоў
жыцця і працы людзей. 3 1966 г.
была ўведзена гарантаваная гра-
шовая аплата працы калгаснікаў.
Павышалася заработная пла-
та рабочых і служачых. 3 1 сту-
дзеня 1965 г. была ўведзена міні-
мальная заработная плата 45—
50 руб. у месяц. У 1968 г. ажыц-
цёўлена новае павелічэнне міні-
муму заработнай платы ва ўсіх
галінах гаспадаркі да 60 руб.
Тым самым мінімальная зарпла-
та ў параўнанні з 1956 г. (да
пачатку яе ўпарадкавання) вы-
расла ў 3 разы .
Нарастанне цяжкасцей у са-
цыяльнай сферы. Аднак магчы-
масці, якія з’явіліся ў другой
палове 50-ых гадоў для болып
гарманічнага развіцця грамад-
ства, не былі выкарыстаны. Но-
выя падыходы да распрацоўкі
сацыяльнай палітыкі не атры-
малі далейшага развіцця. Ужо
ў 60-ыя гады працэс запаволіў-
ся, а потым і зусім спыніўся.
Цяжкасці і застойныя з’явы,
характэрныя для эканомікі
70-ых — першай паловы 80-ых
гадоў, перакос у бок тэхнакра-
тычных падыходаў вялі да за-
стою і ў сацыяльнай сферы, спа-
раджаючы невысокі жыццёвы
ўзровень насельніцтва.
Вядома, што праграмныя мэ-
ты могуць быць дасягнуты толькі
пры наяўнасці аптымальных
тэмпаў росту нацыянальнага
даходу, які дазваляе грамадству
забяспечыць развіццё эканомікі,
396
Нарысы гісторыі Беларусі
культуры, палепшыць дабрабыт
працоўных, мацаваць абарону.
Калі ў другой палове 50-ых —
60-ыя гады гэтыя тэмпы насілі
параўнальна ўстойлівы характар,
дык у 70-ыя пачалося іх няў-
хільнае зніжэнне. Так, у восьмай
пяцігодцы сярэднегадавыя тэм-
пы прыросту нацыянальнага
даходу ў БССР склалі 9,1 %,
у дзевятай — 8,3, дзесятай —
5,1, адзінаццатай — 5,6 %17.
Падзенне тэмпаў прыросту
нацыянальнага даходу прывяло
да яшчэ болып значнага зні-
жэння рэальных даходаў на-
сельніцтва. Гэта адбывалася
таму, што да эканамічных пры-
чын далучаліся і іншыя, у пры-
ватнасці абыякавасць да сацы-
яльных пытанняў з боку пар-
тыйных, гаспадарчых, прафса-
юзных органаў. I калі ў восьмай,
найлепшай па паказчыках, пяці-
годцы рэальныя даходы працоў-
ных БССР павялічваліся на
7,1 % у год, дык у дзевятай
толькі на 4,9, дзесятай — на
3,8, адзінаццатай — на 2,5 %18.
Галоўным напрамкам, па яко-
му ажыццяўлялася павышэнне
ўзроўню жыцця людзей, па-ра-
нейшаму быў рост заработнай
платы. За 1970—1985 гг. яна
павялічылася ў рабочых і слу-
жачых Беларусі на 63 %, і ся-
рЭдні памер яе склаў у 1985 г.
амаль 174 руб. Больш высокімі
тэмпамі расла аплата працы
калгаснікаў. Аднак, хаця яна
і павялічылася за гэты час
у 2,7 раза, усё ж была ніжэй па
ўзроўню — 155 руб. Тым не
менш калі сярэдні памер зара-
ботнай платы рабочых і служа-
чых Беларусі так і не дасягнуў
да 1985 г. агульнасаюзнага
ўзроўню (склаўшы толькі
91,4 % ад яго), дык аплата
працы калгаснікаў рэспублікі
пераўзышла (праўда, нязначна)
сярэднесаюзны паказчык19.
Аднак аплата працы калгас-
нікаў была ніжэй, чым у рабочых
саўгасаў, нягледзячы на тое што
рабілі яны адну і тую ж справу.
Звычайна гэта тлумачылася тым,
што саўгасы мелі больш высокі
ўзровень механізацыі работ і не-
калькі большую занятасць пра-
цаўнікоў на працягу ўсяго года.
Гэта так. Але трэба мець на ўва-
зе тое, што акрамя названых
вышэй прычын існавалі і іншыя:
розныя тарыфныя стаўкі за ад-.
нолькавыя па характару і зместу
работы. I гэтая розніца назірач
лася не толькі паміж калгасаьц
і саўгасамі, але і сярод саміх
калгасаў, бо велічыня аплаты тут
залежала не толькі і не столькі
ад колькасці і якасці зробленага,
як ад эканамічнага стану самой
гаспадаркі. I таму за аднолька-
вую працу ў розных калгасах
плацілі па-рознаму. У 1978 г.,
напрыклад, у Беларускай ССР
у 213 калгасах на 1 чалавека-
дзень калгаснікі атрымалі 3,5
руб., у 150 — 6,5 руб., у 25 —
7 руб. У першай палове 80-ых
гадоў аплата працы ў грамадскай
вытворчасці калгасаў рэспублікі
на 1 чалавека-дзень вагалася
ад 2 да 10 руб.20.
Важнай крыніцай росту рэаль-
ных даходаў насельніцтва з’яў-
ляліся грамадскія фонды спа-
жывання. Сродкі з гэтых фондаў
ішлі на медыцынскае абслугоў-
ванне, народную адукацыю, на
выхаванне дзяцей, выплату пен-
сій, розных дапамог і г. д. КаДі
прааналізаваць статыстычныя
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
397
даныя, характарызуючыя рост
грамадскіх фондаў спажывання,
то ствараецца ўражанне, што
справы ў гэтым напрамку ішлі
добра. За 1960—1985 гг. у БССР
расходы на адукацыю і культур-
на-асветную работу павялічылі-
ся ў 5 разоў, на медыцынскае
абслугоўванне і фізічную куль-
туру — у 4 разы, на сацыяль-
нае забеспячэнне і сацыяльнае
страхаванне — у 8 разоў21. На
самай жа справе даныя галіны
знаходзіліся далёка не ў леп-
шым стане, і дзяржава не мела
сродкаў, каб узняць на належны
ўзровень гэтыя важныя бакі
жыццядзейнасці чалавека.
Трэба ўлічваць і тое, што
рэальныя даходы насельніцтва,
якія з’яўляюцца абагульняючым
паказчыкам узроўню іх жыцця,
самі па сабе сведчаць толькі аб
магчымым узроўні спажывання,
магчымай ступені задавальнення
ў розных дабротах і паслугах.
Карацей кажучы, рост рзальных
даходаў толькі тады сведчыць
аб росце жыццёвага ўзроўню,
калі ён суправаджаецца неаб-
ходным павелічэннем вытвор-
часці спажывецкіх тавараў, маг-
чымасцю купіць на заробленыя
грошы ўсё неабходнае. А гэта
не забяспечвалася. Ужо ў
70-ыя — першай палове 80-ых
гадоў яскрава праявілася тэн-
Дэнцыя апераджальнага росту
грашовых даходаў насельніцтва
І іх плацежаздольнага попыту
Ў параўнанні з выТворчасцю
гавараў і паслуг. Згодна з даны-
мі Дзяржкамцэн СССР, за
1971—1985 гг. колькасць гро-
Шай у абарачэнні павялічылася
болып чым у 3 разы, у той час як
аб’ём вытворчасці тавараў на-
роднага спажывання (у руб-
лях) — толькі ў 2 разы22. У вы-
ніку — рост чэргаў, зніжэнне
ўзроўню задавальнення запатра-
баванняў.
Не ўлічвалася неабходнасць
вырашэння гэтай праблемы і
планавымі паказчыкамі XII пя-
цігодкі. Рост аплаты калгаснікаў
быў запланаваны ў памерах
18—20 %, заработнай платы
рабочых і служачых — на 13—
15%, рознічны тавараабарот
дзяржаўнага і кааператыўнага
гандлю — на 18—20%. Але ж
на пачатак пяцігодкі наяўныя
плацежныя сродкі ўжо значна
перавышалі тавараабарот, а по-
пыт не задавальняўся ні па
асартыменту, ні па якасці.
Усё болып грошай асядала
ў ашчадных касах. Калі ў 1960 г.
уклады насельніцтва СССР у
ашчадных касах былі ў 2,2 раза
меншыя, чым таварныя запасы,
дык у 1970 г. яны зраўняліся.
А ў 1980 г. таварныя запасы
складалі 40 % укладаў. Гэтая
тэндэнцыя мела месца і ў нас-
тупныя гады23.
У Беларусі сума грашовых
укладаў насельніцтва за 1970—
1985 гг. павялічылася болып як
у 6 разоў, у тым ліку ў сельскай
мясцовасці — амаль у 8 разоў24.
I гэта сведчыла не толькі і, ві-
даць, не столькі аб росце грашо-
вых даходаў людзей і павышэн-
ні ўзроўню іх жыцця, колькі аб
немагчымасці выкарыстаць гэ-
тыя грошы ў сваіх мэтах.
Рост грашовых укладаў роз-
ных катэгорый насельніцтва
істотна адрозніваўся. Усяго
толькі некалькі працэнтаў уклад-
чыкаў валодалі амаль паловай
агульнай сумы ўкладаў. Ужо
398
Нарысы гісторыі Веларусі
ў канцы 70-ых гадоў сярэдні
памер уклада гэтай групы скла-
даў 20 тыс. руб.
Рэальныя даходы насельніц-
тва знаходзяцца ў непасрэднай
залежнасці ад рознічных цэн.
Нягледзячы на абвяшчэнне афі-
цыйнага курсу на іх стабіль-
насць, цэны ўвесь час павяліч-
валіся. I гэта адчувала на сваім
бюджэце кожная сям’я. Праўда,
па даных Дзяржкамстата СССР
(а трэба мець на ўвазе, што ў той
час цэны ў дзяржаўным гандлі
былі адзіныя на ўсёй тэрыторыі
Савецкага Саюза), павелічэнне
іх было нязяачяым: за 1970—
1985 гг. цэны на тавары яарод-
нага спажывання, акрамя алка-
гольных напіткаў, узраслі толькі
на 4 %, прычым у першай
палове 80-ыхгадоў рост значна
знізіўся — з 4 да 1 %. Але гэтыя
статыстычныя даныя не адпавя-
далі рэчаіснасці. Справа ў тым,
што індэксы прэйскурантных
рознічных цэн, якімі карысталі-
ся пры падліках органы дзяр-
жаўнай статыстыкі, не ўлічвалі
цэны на новыя тавары, на тава-
ры палепшанай якасці, прывезе-
ныя з-за мяжы, і г. д. Таму
болын праўдзівае ўяўленне да-
юць індэксы сярэдніх рознічных
цэн, якія ўлічвалі змяненні ў
структуры тавараабороту. Па-
водле гэтых даных, у 1970—
1985 гг. цэны на абутак выраслі
на 79,8 %, на кандытарскія вы-
рабы — яа 18,3%, на мяса і
мясныя прадукты — на 16,5, на
малако — на 7,2, на яйкі — на
5,8 %.
Рост цэн ішоў і за кошт «вы-
мывання» танных тавараў. Гэта
тэндэнцыя ўзмацнялася. Сацыя-
лагічныя даследаванні сведчылі,
што прыкладна 3/4 пакупак
адзення і2/з тавараў культурна-
бытавога прызначэння і гаспа-
дарчых з’яўляліся вымушанымі,
бо, не маючы выбару, пакупнік
купляў тыя тавары, якія былі
ў продажы,
Па-ранейшаму вострай заста-
валася праблема жылля. Нягле-
дзячы на тое, што, згодна з афі-
цыйнай статыстыкай, за 1970—
1985 гг. больш чым 6 млн. жы-
хароў Беларусі атрымалі дзяр-
жаўныя ці пабудавалі асабістыя
кватэры, жыллёвая праблема
не была вырашана. Людзі нярэд-
ка дзесяцігоддзямі працягеалі
стаяць у чарзе, каб атрымаць
кватэру або палепшыць жыллё-
выя ўмовы. У выніку на пачатак
1989 г. амаль 30 % сем’яў
і адзінокіх грамадзян чакалі
вырашэння кватэрнага пытання.
Беларуская ССР па гэтаму па-
казчыку займала першае месца
сярод саюзных рэспублік25. За-
ставаўся нізкім і ўзровень добра-
ўпарадкавання жыллёвага фон-
ду, асабліва ўласнага. Па даных
Міністэрства жыллёва-каму-
нальнай гаспадаркі БССР, у ся-
рэдзіне 80-ых гадоў у гарадскіх
пасяленнях забеспячэнне цэн-
тральным ацяпленнем складала:
у гарадскім фондзе — 80,4%,
уласным — 32,7, гарачай ва-
дой — адпаведна — 70,8	1
4,7 %26.
Важным напрамкам вырашэн-
ня сацыяльных праблем з’яў-
лялася перабудова вёсак. Больів
актыўна пачала праводзіцца гэта
работа з другой паловы 60-ы*
гадоў. Некаторыя вёскі БеларУс)
за гэты час значна змянілі свас
аблічча: палепшыліся жыллёвЫ^
ўмовы іх жыхароў, былі пабУ'
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
399
даваны ўстановы культуры, ма-
газіны. Аднак у вырашэнні гэтай
праблемы мелася шмат перако-
саў. Галоўная прычына заклю-
чалася ў тым, што ідэя зблі-
жэння горада і вёскі разумелася
партыйна-дзяржаўнымі ўладамі
спрошчана. Лічылася, што вёска
павінна ў поўнай меры ўспры-
няць умовы жыцця горада. На-
суперак жаданню вясковых жы-
хароў і элементарнай рацыя-
нальнасці ў некаторых вёсках
сталі будаваць шматпавярховыя
дамы. 3 другога боку, тысячы
невялікіх вёсачак былі аб’яўлены
«неперспектыўнымі». У выніку
такой палітыкі на Беларусі пера-
стала існаваць кожная чацвёртая
вёска, а сельскае насельніцтва
скарацілася на трэць. Для Бе-
ларусі гэта мела не толькі ад-
моўныя эканамічныя вынікі. Ва
ўмовах, калі вёска з’яўлялася
асноўным асяродцзем існавання
беларускай мовы, захавання бе-
ларускага этнасу і нацыяналь-
ных традыцый, гэта пагражала
лёсу самой нацыі.
Абвастрэнне экалагічнага ста-
новішча. 3 кожнай пяцігодкай
на Беларусі ў лік дзеючых усту-
палі ўсё новыя і новыя прад-
прыемствы. Але не толькі ста-
ноўчым фактарам з’яўлялася
развіццё прамысловасці для бе-
ларускай зямлі. У індустрыяль-
ных гарадах значна ўзрасло
забруджанне асяродцзя, што
адмоўна стала ўплываць на зда-
Р°ўе людзей. Кожны год у атма-
сферу выкідвалася каля 3 млн.
т''н шкодных рэчываў, амаль
Гі -іова якіх паступала ад ста-
Р'Ьіянарных крыніц. Да 1980 г.,
іі быў прыняты закон аб ахове
п«»етра, практычна не право-
дзілася нават адпаведная экс-
пертыза праектаў. Асабліва цяж-
кае становішча склалася ў гара-
дах, дзе ўводзіліся гіганты хі-
мічнай прамысловасці. За 1960—
1985 гг. вытворчасць хімічнай
прамысловасці ў БССР павялі-
чылася ў 49 разоў. Складаючы
толькі 0,9 % тэрыторыі Савец-
кага Саюза, Беларусь стала
даваць, у прыватнасці, чацвёр-
тую частку агульнасаюзнага
выпуску хімічных валокнаў,
звыш 90 % якіх ішло за яе
27
межы .
Жыць у гарадах, дзе выпуска-
лася гэтая прадукцыя, стала
небяспечна. У Наваполацку вы-
кід шкодных рэчываў быў самы
высокі сярод гарадоў рэспублікі:
у год прыкладна па 2 тоны на
кожнага жыхара горада28. У ліку
асабліва неспрыяльных па стану
навакольнага асяродцзя аказа-
ліся таксама Мінск, Магілёў,
Гомель, Гродна, Светлагорск,
Бабруйск, Салігорскі прамысло-
вы вузел. Сюды трэба аднесці
і раёны размяшчэння буйных
жывёлагадоўчых комплексаў,
якія па ступені ўздзеяння на
навакольнае асяроддзе не ўсту-
палі прадпрыемствам высокага
ўзроўню забруджвання.
Такім чынам, за 60-ыя—
першую палову 80-ых гадоў ад-
быўся даволі значны рост зара-
ботнай платы працоўных, узрас-
ло таксама спажыванне асноў-
ных прадуктаў харчавання, за-
бяспечанасць халадзільнікамі,
тэлевізарамі, радыёпрыёмнікамі,
іншымі рэчамі, неабходнымі
для нармальнага жыцця.
Усё гэта, на жаль, не сведчыла
аб высокім жыццёвым узроўні
людзей, бо наглядалася значнае
400
Нарысы гісторыі Беларусі
адставанне па гэтых і іншых
паказчыках ад замежных краін.
Недаацэньванне сацыяльнай
сферы прывяло да таго, што
ў сярэдзіне 80-ых гадоў узровень
жыцця ў СССР аказаўся значна
ніжэй, чым у любой развітой
капіталістычнай дзяржаве.
У 1985 г. па ўзроўню асабістага
спажывання на душу насельніц-
тва Савецкі Саюз займаў 77-ае
месца ў свеце і ўступаў ЗША
ў 4 разы29.
На Беларусі ўзровень жыЦця
па многіх паказчыках быў нават
ніжэй, чым ў сярэднім па СССР
Так, у 1985 г. сярэдняя заработ-
ная плата рабочых і служачыл
у цэлым па народнай гаспадарць
рэспублікі склала 91,4 % агуль-
насаюзнага ўзроўню, велічыня
выплат і ільгот, атрыманых з гра
мадскіх фондаў спажывання,—
96,5 %. I гэта нягледзячы нг
тое, што нацыянальны дахо/і
у разліку на аднаго жыхара
быў вышэй, чым у сярэднім па
СССР, і ўступаў толькі тром
рэспублікам: РСФСР, Латвіі
Эстоніі.
4. Здабыткі і негатыўныя з'явы
ў развіцці адукацыі,
навукі і культуры.
Рэформы ў сферы адукацыі,
іх непаслядоўны характар.
У канцы 50-ых гадоў распрацоў-
валіся новыя падыходы і да сфе-
ры адукацыі. Гэтаму спрыяў
закон «Аб умацаванні сувязі
школы з жыццём і аб далейшым
развіцці сістэмы народнай асве-
ты ў СССР», прыняты ў снежні
1958 г. Вярхоўным Саветам
Саюза ССР. Ён паклаў пачатак
правядзенню рэформы ў сістэме
народнай адукацыі, цэнтральнае
месца ў якой займала агульна-
адукацыйная школа. Рэформа
прадугледжвала ажыццяўленне
політэхнічнага навучання, пра-
цоўнага выхавання, узмацнення
іх узаемасувязі. Сямігадовыя
школы пераўтвараліся ў васьмі-
гадовыя, сярэднія — у агульна-
адукацыйныя адзінаццацігадо-
выя з вытворчым навучаннем.
Ствараліся школы-інтэрнаты,
мэтай якіх з’яўлялася забеспя-'
чэнне больш спрыяльных умоў
для ўсебаковага развіцця дзяцей
і іх выхавання. У 1969/70 на-
вучальным годзе ў Беларусі
працавалі 115 такіх школ. Усяго
ў гэты час налічвалася 10 983
агульнаадукацыйныя школы, у
тым ліку 6183 пачатковыя, 2565
васьмігадовых, 2163 сярэднія,
дзе навучалася 1708,6 тыс. вуч-
няў30.
Пасля прыняцця ЦК КПБ
пастановы «Аб арганізацыі ў
рэспубліцы школ з падоўжаным
днём» (сакавік 1960 г.) пачалося
стварэнне гэтых школ. Калі ў
1960/61 навучальным годзе на-
лічвалася 13 школ і 940 груп
падоўжанага дня, то ў 1966/67
навучальным годзе лік такіх
школ павялічыўся да 60, груп —
да 2878.
У жніўні 1959 г. Міністэрства
асветы БССР зацвердзіла новыя
вучэбныя планы для ўсіх тыпаУ
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
401
школ, а таксама планы падрых-
тоўкі і выдання падручнікаў.
Удасканаленыя праграмы ў
большай ступені адлюстроўвалі
дасягненні навукі і тэхнікі, мелі
практычную накіраванасць, пра-
дугледжвалі значнае павелічэнне
ўдзельнай вагі лабараторных
работ.
Ажыццяўляліся меры па раз-
віццю матэрыяльнай базы вы-
творчага навучання. 3 1959 па
1967 г. ва ўсіх сярэдніх і боль-
шасці васьмігадовых школ БССР
былі адкрыты майстэрні больш
як на 100 тыс. месц. Значная
работа праводзілася па стварэн-
ню вучэбных кабінетаў. Калі
ў 1960/61 навучальным годзе ў
школах рэспублікі іх налічвалася
2053, то ў 1969/70 — 7772.
Але ў большасці цікол вытвор-
чае навучанне было пастаўлена
дрэнна. Нездавальняюча выра-
шаліся пытанні стварэння не-
абходнай базы для вытворчай
падрыхтоўкі і забеспячэння сва-
боднага выбару прафесіі. Адчу-
валіся цяжкасці ў падборы вы-
кладчыцкіх кадраў, адсутнічалі
навучальныя праграмы. Больш
таго, з 1964 г. адзінаццаціга-
довыя школы пачалі пераводзіц-
ца на дзесяцігадовыя. 3 1966 г.
прафесійная падрыхтоўка стала
неабавязковай. Яна ажыццяў-
лялася толькі ў тых школах, дзе
для гэтага былі адпаведныя ўмо-
вы, і ў асноўным у парадку
гуртковай ці іншых форм паза-
класных заняткаў. Увогуле, роз-
ныя новаўвядзенні ў канцы
50-ых — першай палове 60-ых
гадоў не садзейнічалі паляпшэн-
ню работы агульнаадукацыйнай
Школы. Яна пазбавілася ста-
більнасці, без чаго немагчыма
паспяховая работа.
Новая хваля мадэрнізацый у
народнай адукацыі пачалася
ў сувязі з пастановамі ЦК КПСС
і Савета Міністраў СССР «Аб
мерах далейшага паляпшэння
работы сярэдняй агульнаадука-
цыйнайшколы» (сакавік 1966 г.)
і «Аб завяршэнні пераходу да
ўсеагульнай сярэдняй адукацыі
моладзі і далейшым развіцці
агульнаадукацыйнай школы»
(чэрвень 1972 г.). У практыку
работы школ уводзіліся новыя
вучэбныя планы і праграмы.
Сістэматычны курс асноў навук
пачаў выкладацца з чацвёртага
класа. Пачатковая школа з
1970/71 навучальнага года пера-
ходзіла на трохгадовы тэрмін
навучання. ІПмат якія з іх
закрываліся. У выніку многія
сельскія населеныя пункты губ-
лялі адзіныя ачагі асветы і куль-
туры.
У сувязі з пераводам пачат-
ковых класаў на новыя праграмы
значна ўзрасла роля дашколь-
ных дзіцячых устаноў, якія па-
чалі ператварацца ў абавязковую
ступень падрыхтоўкі дзяцей да
школы, выконваючы ролю пер-
шаснага звяна ў сістэме адука-
цыі. У гэты час у Беларусі
прымаліся меры па павелічэнню
сеткі дашкольных дзіцячых
устаноў. За 1971—1985 гг. іх
было пабудавана на 369,8 тыс.
месц. Але цалкам забяспечыць
дзяцей дашкольнымі ўстановамі
не ўдалося. У 1970 г. гэта было
зроблена на 30 %, у 1980 — на
57, у 1985-ым — на 67 %31.
У сувязі з пастаноўкай XXIII
з’ездам КПСС (1966 г.) задачы
пераходу да ўсеагульнай сярэд-
няй адукацыі, за 1966—1970 гт.
402
Нарысы гісторыі Бепарусі
у Беларусі яе набылі 540 тыс.
вучняў, за 1971 —1975 гт.—
658 тыс. У рэспубліцы быў за-
вершаны пераход да ўсеагуль-
най сярэдняй адукацыі моладзі,
што з’явілася значным факта-
рам сацыяльна-культурнага раз-
віцця. Новыя праграмы, на якія
перайшла школа, некалькі пад-
нялі ўзровень адукацыі, наблізі-
лі яе да запатрабаванняў жыц-
ця. Але хутка высветлілася, што
аб’ём і складанасць вучэбнага
матэрыялу аказаліся завыша-
нымі, што прыводзіла да пера-
грузкі вучняў.
Найбольш сур’ёзнымі недахо-
памі ў рабоце школы з’яўляўся
дагматычны характар навучан-
ня, шырока распаўсюджаная
«камандная педагогіка», мані-
пуляцыя свядомасцю моладзі.
На нізкім узроўні вялося наву-
чанне па грамадскіх дысцыплі-
нах. Замоўчванне многіх падзей,
заняпад краязнаўства тармазілі
развіццё гістарычнай свядомасці
вучняў, спрыялі фарміраванню
незацікаўленых адносін юнакоў
і дзяўчат да гісторыі сваёй
Бацькаўшчыны.
Звужалася сфера выкарыстан-
ня беларускай мовы. Гэты пра-
цэс асабліва ўзмацніўся ў канцы
50-ых гадоў у сувязі з забяган-
нем наперад у камуністычным
будаўніцтве. Афіцыйныя адносі-
ны да развіцця нацыянальных
моў тагачасны кіраўнік партыі
М. С. Хрушчоў выказаў у 1959 г.
у Мінску на святкаванні 40-год-
дзя БССР: «Чым хутчэй усе мы
будзем размаўляць на рускай
мове, тым хутчэй пабудуем ка-
•	42
мунізм» .
Узмацнілася палітыка далей-
шага згортвання выкарыстанця
нацыянальных моў у агўльна-
адукацыйных школах. У тэзісах
ЦК КПСС і Савета Міністраў
СССР «Аб умацаванні сувязі
школы з жыццём і аб далейшым
развіцці сістэмы народнай аду-
кацыі ў краіне» (лістапад
1958 г.) гаварылася аб неабход-
насці прадаставіць права баць-
кам вырашаць, у школу з якой
мовай навучання аддаваць сваіх
дзяцей. У Беларусі такая прак-
тыка атрымала шырокае распаў-
сюджванне. У законе «Аб умаца-
ванні сувязі школ з жыццём і аб
далейшым развіцці сістэмы на-
роднай адукацыі ў Беларускай
ССР» (красавік 1959 г.) б'ела-
руская мова аказалася адзіным
прадметам школьнай праграмы,
вывучэнне якой залежала ад
жадання вучняў і іх бацькоў33.
Гэта прывяло да становішча, ка-
лі ў сярэдзіне 80-ых гадоў толькі
23,1 % школ і 19,3 % дашколь-
ных дзіцячых устаноў працавалі
на беларускай мове34. Фактычна
яны засталіся толькі ў сельскай
мясцовасці.
Па-ранейшаму фармальна
вялося працоўнае навучанне.
У сярэдзіне 70-ых гадоў адной з
яго распаўсюджаных форм сталі
вучэбна-вытворчыя камбінаіЦі
(ВВК). Да 1981 г. у БССР бнЯ
адкрыты 191 ВВК. Але яны Я
змаглі забяспечыць на поактыД|
ўзаемасувязь працоўнай, полі-
тэхнічнай і прафесійнай пад-
рыхтоўкі вучняў, якія не атрым-
лівалі ведаў і навыкаў, неабход-
ных для свядомага выбару рабо-
чых прафесій.
Адмоўна адбівалася на правя-
дзенні рэформ слабае фінанса-
ванне школы. У сярэдзіне 60-ых
гадоў затраты СССР, і адпаведна
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
403
Беларусі, на агульнаадукацый-
ную школу складалі 6—7 % ад
валавога нацыянальнага даходу,
у пачатку 80-ых — 4,2, а ў сярэ-
дзіне 80-ых — 5,2 %, Па гэтаму
паказчыку СССР знаходзіўся на
60-ым месцы ў свеце. ПІколы
забяспечваліся па астаткаваму
прынцыпу.
Значныя зрухі назіраліся ў Бе-
ларусі ў падрыхтоўцы кадраў
праз сярэднія спецыяльныя ву-
чэбнЫя ўстановы. За 1960—
1985 гг. іх колькасць павялічы-
лася з 102 да 139, а навучэн-
цаў — з 62,6 тыс. да 160,4 тыс.
чалавек. Гэта садзейнічала таму,
што колькасць спецыялістаў з
сярэдняй адукацыяй у БССР вы-
расла з 166 тыс. у 1960 г. да
714 тыс. у 1985 г.
Развівалася сетка вышэйшых
навучальных устаноў. Калі ў
1960 г. у рэспубліцы іх працава-
ла 24, то ў 1985 г,— 33. У 1969 г.
на базе Гомельскага педагагіч-
нага інстытута быў створаны
Гомельскі дзяржаўны універсі-
тэт. У 1978 г. Гродзенскі педа-
гагічны інстытут імя Я. Купалы
быў ператвораны ў Гродзенскі
дзяржаўны універсітэт. Цэнтрам
універсітэцкай адукацыі заста-
ваўся Беларускі дзяржаўны уні-
версітэт. У 80-ыя гады на яго
факультэтах вучылася каля
15 тыс. студэнтаў, працавалі
1,5 тыс. прафесараў і выкладчы-
каў. Інжынерныя кадры рыхта-
яаліся ў першую чаргу Бела-
Рускім політэхнічным інстыту-
гам (зараз Беларуская політэх-
нічная акадэмія) — самым вялі-
<ім у Беларусі па колькасці
'тудэнтаў. Агульны лік выпуск-
іікоў ВНУ у рэспубліцы вырас
і 10 тыс. у 1960 г. да 31,9 тыс.
у 1985 г.35 У мэтах аказання
дапамогі моладзі для паступлен-
ня ў ВНУ у пачатку 70-ых гадоў
былі адкрыты падрыхтоўчыя ад-
дзяленні.
Педагагічныя калектывы на-
вучальных устаноў накіроўвалі
намаганні на паляпшэнне вучэб-
нага і выхаваўчага працэсу. Пэў-
ную ролю ў гэтым адыгрывалі
факультэты грамадскіх прафе-
сій, а таксама студэнцкія будаў-
нічыя атрады. Кожны год у іх
складзе каля 30 тыс. студэнтаў у
час летніх канікул прымалі ак-
тыўны ўдзел у грамадска карыс-
най працы.
Але якасць навучання і выха-
вання студэнтаў была недастат-
ковай. Многія курсы, вучэбныя
праграмы адставалі ад запатра-
баванняў часу, дасягненняў на-
вукова-тэхнічнага прагрэсу. Сла-
бым было фінансаванне ВНУ, не
стваралася належная матэры-
яльная база. У сярэдзіне 80-ых
гадоў на падрыхтоўку аднаго
студэнта ЗША затрачвалі срод-
каў у 5,4, Японія — у 4,7, Ан-
глія — у 5,8 раза больш, чым
СССР. Блізкім да гэтага было
параўнанне і з Беларуссю.
Нездавальняючым з’яўлялася
кадравае забеспячэнне. У рэс-
публіцы кожны другі выкладчык
не меў навуковай ступені ці зван-
ня. Асабліва дрэннае становішча
склалася з падрыхтоўкай дакта-
роў навук.
Такім чынам, з сярэдзіны
50-ых гадоў прымаліся даволі
актыўныя меры па выпрацоўцы
новых падыходаў да развіцця
адукацыі. Аднак рэалізаваны
яны былі далёка не поўнасцю,
многія з іх насілі непаслядоўны
характар. Гэта нярэдка вяло да
404
Нарысы гісторыі Беларусі
абвастрэння школьных праблем.
Развіццё навукі. У гэты пе-
рыяд значныя зрухі былі зробле-
ны ў развіцці навукі. Колькасць
навуковых устаноў у БССР за
1956—1985 гг. вырасла з 76 да
167. Вядучая роля сярод іх нале-
жала інстытутам Акадаміі навук.
Праводзілася значная работа па
забеспячэнню новых напрамкаў
навукі кваліфікаванымі кадрамі.
Рабілася гэта як шляхам пад-
рыхтоўкі мясцовых кадраў, так і
дапамогі з боку навуковых цэн-
траў СССР. У 50-ыя гады з Ле-
нінграда ў Мінск на пастаянную
работу прыехалі вучоныя-фізікі
М. А. Ельяшэвіч, А. Н. Сеўчанка,
Б. I. Сцяпанаў, матэматыкі М. П.
Яругін і У. I. Крылоў, маскоўскі
фізік М. М. Сірата, а таксама
А. К. Красін, А. В. Лыкаў і ін-
шыя. Іх дзейнасць адыграла
важную ролю ў развіцці новых
навуковых напрамкаў, умацаван-
ні сувязі навукі з вытворчасцю,
падрыхтоўцы кадраў. У пазней-
шы час акадэмічныя ўстановы
адкрыліся ў Гомелі, Магілёве,
Гродне, Віцебску. Колькасць на-
вуковых і навукова-педагагічных
работнікаў у рэспубліцы склала
ў 1985 г. 42,4 тыс. чалавек,
супраць 4,4 тыс. у 1956 г. Лік
дактароў навук павялічыўся са
134 да 1011 чалавек, кандыда-
таў — з 1,6 да 13,1 тыс.
Далейшае развіццё атрымала
галіновая навука. Да канца
1975 г. на прамысловых прад-
прыемствах Беларусі налічвала-
ся 1579 лабараторый, у якіх
працавалі амаль 16,5 тыс. чала-
век, а таксама 135 вопытна-эк-
сперыментальных падраздзялен-
няў. Але належнага развіцця
навуковыя даследаванні на вы-
творчасці не атрымалі.
Прымаліся меры па паляп»
шэнню планавання і кіраўніцтва]
навуковымі даследаваннямі.;
Укараняўся праграмна-мэтавыІ
метад фінансавання навукі, які
забяспечваў канцэнтрацыю рэ-
сурсаў на прыярытэтных на-
прамках. Аднак у цэлым фінан-
саванне навукі было недастатко-
вым. У сярэдзіне 80-ых гадоў
доля асігнаванняў на навуку ў
нацыянальным даходзе БССІ
складала 2,2 %, у той час кал
па СССР выдаткоўвалася 5,1 %
Але і агульнасаюзныя паказчык
былі значна ніжэй сусветных
Ігнараваўся гасразлік і самафі-|
нансаванне. Навуковыя ўстано.
вы мелі вялікую патрэбу ў даска-
налых прыборах, матэрыялах
сродках вылічальнай тэхнікі.
Тым не менш па некаторьо
напрамках навуковых распрацо-
вак у рэспубліцы былі дасягнуть
вынікі, якія атрымалі прызнанж
не толькі ў СССР, але і за мяжой
Працы шэрагу вучоных Беларус
былі адзначаны высокімі дзяр-
жаўнымі ўзнагародамі. Лаўрэа
тамі Ленінскай прэміі сталі ака-
дамік АН БССР і УАСГНІЛ
М. Я. Мацэпура (1962, за рас-
працоўку і ўкараненне ў сельска-
гаспадарчую вытворчасць высо-
каэфектыўнай тэхналогіі механі-
заванага асваення забалочаных
і хмызняковых зямель); акадэ-
мік АН БССР М. А. Ельяшэвіч
(1966, за навуковыя працы ў
галіне фізічных навук); Б. Л.
Шапашнік (1976, за работу ў га-
ліне машынабудавання); акадэ-
мік АН БССР У. П. Платонаў
(1978, за цыкл работ «Арыфме-
тыка алгебраічных груп і прыве-
дзеная К-тэорыя); акадэмік АЙ
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
405
БССР М. А. Барысевіч, вучоныя
Інстытута фізікі АН БССР В. У.
Грузінскі і В. А. Талкачоў
(1980, за цыкл работ па спектра-
скапіі свабодных складаных ма-
лекул); Ю. У. Карніловіч, Г. Д.
Смірноў у складзе аўтарскага
калектыву (1983, за комплекс
работ па стварэнню навуковых
высноў і новых тэхнічных ра-
шэнняў у распрацоўцы ЕС ЭВМ і
ўкараненне іх у народную гаспа-
дарку).
Званне Героя Сацыялістычнай
Працы было прысвоена М. М.
Аляксандраву, П. I. Альсміку,
Т. В. Бірыч, М. А. Барысевічу,
Т. Н. Кулакоўскай, В. Ф. Купрэ-
вічу, М. Д. Мухіну, А. Н. Сеў-
чанку, Б. I. Сцяпанаву, Ф. I. Фё-
дараву, Б. Л. Шапашніку, М. П.
Яругіну. На працягу другой па-
ловы 50-ых — першай паловы
80-ых гадоў вучоныя Беларусі
атрымалі 26 Дзяржаўных прэмій
СССР, 57 Дзяржаўных прэмій
БССР.
Пэўная работа праводзілася ў
рэспубліцы па інтэграцыі навукі
з вытворчасцю. Пры інстытутах
АН БССР, вышэйшых . наву-
чальных установах развівалася
вопытна-эксперыментальная ба-
за. Аднак па фондаўзброенасці
беларуская, як і ўся савецкая,
навука больш чым у два разы
адставала ад прамысловасці, ха-
Ця ў індустрыяльна развітых
краінах назіраліся адваротныя
суадносіны.
Развіццю інтэграцыі навукі з
вытворчасцю спрыяла стварэнне
навукова-вытворчых аб’яднан-
няў. у 1974 г. упершыню ў СССР
Узнікла аб’яднанне «МАЗ —
БШ», куды ўвайшлі Беларускі
1 Мінскі аўтамабільныя заводы,
Беларускі політэхнічны інсты-
тут. I ўсё ж праблема ўкаранен-
ня навуковых распрацовак не
атрымала кардынальнага выра-
шэння. Тлумачыцца гэта тым,
што ва ўмовах затратнага меха-
нізма кіравання эканомікай у
прадпрыемстваў адсутнічалі эка-
намічныя стымулы для ўкара-
нення распрацовак вучоных у
прамысловасць і іншыя галіны
народнай гаспадаркі. Эканамічна
больш выгадным для іх з’яўля-
лася выкананне плана па вала-
вых паказчыках пры нязначных
новаўвядзеннях. Нават калі
навуковая распрацоўка і ўкара-
нялася, то ў большасці выпад-
каў не адбывалася яе тыражы-
раванне на ўсю галіну.
Як бачым, у гэты перыяд у
рэспубліцы нямала было зробле-
на для падрыхтоўкі навуковых
кадраў, пашырэння сеткі даслед-
чых устаноў, развіцця навуковых
распрацовак. Але ў гэтай важнай
справе мелі месца сур’ёзныя не-
дахопы: нярэдка дробная тэма-
тыка, невысокі ўзровень шмат
якіх даследаванняў, цяжкасці з
укараненнем дасягненняў навукі
ў вытворчасць.
Культура: здабыткі і страты.
Устаноўкі партыйна-дзяржаў-
нЫх органаў на стварэнне самай
перадавой у свеце савецкай куль-
туры прывялі на справе да
супрацьпастаўлення агульнага і
нацыянальнага, да ігнаравання
апошняга. У выніку высыхалі
карані нацыянальных культур,
парушалася дыялектычнае ўзае-
мадзеянне нацыянальнага і ін-
тэрнацыянальнага. Памылкова
лічылася, што нацыянальная
культура — гэта форма толькі
агульнай сацыялістычнай куль-
406
Нарысы гісторыі Беларусіі
туры. Па сутнасці адмаўлялася,
што яна мае свой змест і з’яўля-
ецца прадуктам творчых нама-
ганняў народа, нясе на сабе адбі-
таК яго гістарычнага лёсу, на-
цыянальнага характару. Прагра-
ма КПСС, прынятая ў 1961 г.,
канстатавала неабходнасць са-
дзейнічання ўмацаванню інтэр-
нацыянальнай высновы нацыя-
нальных культур і «тым самым
фарміраванню будучай адзінай
агульначалавечай культуры ка-
муністычнага грамадства»36.
Аднак другая палова 50-ых
гадоў і далейшы час вызначаліся
актывізацыяй культурнага, у
першую чаргу літаратурнага,
жыцця, што было звязана з палі-
тычнай «адлігай», выкрыццём
кулбту асобы Сталіна. Пачаўся
працэс пасмяротнай рэабіліта-
цыі работнікаў культуры, асаблі-
ва літаратараў, якія загінулі ў
часы сталінскага тэрору. Разам з
рэабілітацыяй грамадскасці
вярталася іх творчая спадчына.
У канцы 50-ых — пачатку
60-ых гг. зноў пачалі друкавацца
некаторыя творы С. Баранавых,
Ц. Гартнага, П. Галавача, А. Ду-
дара, М. Зарэцкага, Т. Кляштор-
нага, Б. Мікуліча, М. Чарота і
інш.
Са сталінскіх засценкаў да
творчай працы вярнуліся Р. Бя-
розкін, Ю. Гаўрук, С. Грахоў-
скі, У. Дубоўка, А. Звонак,
С. Новік-Пяюн, А. Пальчэўскі,
А. Александровіч, Я. Пушча,
Я. Скрыган, М. Хведаровіч,
С. Шушкевіч, іншыя літаратары.
Многія чытачы ўпершыню знаё-
міліся з іх імёнамі і. творамі, у
тым ліку тымі, у якіх праз прыз-
му перажытага адлюстроўвалася
асабістае бачанне праблем ста-
лінізму, драматычнага развіццй
грамадства.	1
Крытычнае пераасэнсаваннЦ
складаных праблем гісторыі і
сучаснасці прынесла з сабой но-
вае пакаленне літаратараў. З’яві-
лася плеяда таленавітых май-
строў слова — А. Адамовіч,
В. Быкаў, Р. Барадулін, Г. Бураў-^
кін, А. Вярцінскі, В. Зуёнак
У. Караткевіч, А. Кудравец
I. Навуменка, I. Пташнікаў
Б. Сачанка, М. Стральцоў
I. Чыгрынаў і іншыя. Калі і
1959 г. Саюз пісьменнікаў БССР
налічваў 170 членаў, то ў
1985 г.— 364.
Нягледзячы на некаторую лі-
бералізацыю палітычнага жыц-
ця, заставалася ўмяшанне ў
творчы працэс з боку партыйна-
дзяржаўных структур. Рэзкаму
асуджэнню, у прыватнасці, была
падвержана аповесць А. Кула-
коўскага «Дабрасельцы» (1958).
Аўтара абвінавацілі ў скажэнні
жыцця калгаснай вёскі, савецкай
рэчаіснасці. Кваліфікавалася гэ-
та «недаравальна ганебным вы-
падкам»3 у творчай практыцы.
Яго вызвалілі ад пасады галоў-
нага рэдактара часопіса «Мала-
досць», у якім убачыла свет
аповесць.
Аднак творчы працэс развіваў-
ся. Плённа працавалі пісьменні-
кі старэйшага і сярэдняга пака-
ленняў. Убачылі свет раманы
«Людзі на балоце» і «Подых на-
вальніцы» з трылогіі «Палеская
хроніка» I. Мележа, адзначаный.
ў 1972 г. Ленінскай прэмЯ|
Гэтую ўзнагароду атрымаў зіЦм
нік вершаў «Нарачанскія сосЛН
М. Танка (Я. I. Скурко) (191ЯЯ
Цікавасць айчыннага і заМнН
нага чытача выклікалі раедМ
1Э спроб рэформ да крызісу АКС
407
I. Шамякіна «Сэрца на далоні»
(1963), «Атланты і карыятыды»
(1974), «Вазьму твой боль»
(1979) і інш. У 1981 г. яму было
прысвоена званне Героя Сацыя-
лістычнай Працы. Такую ж узна-
гароду ў 1975 г. атрымаў драма-
тург і байкапісец, вучоны-мо-
вавед К. Крапіва (Атраховіч).
ЦІырокую папулярнасць на-
былі яго п’есы «Людзі і д’яблы»
(1958), «Брама неўміручасці»
(1973), «На вастрыі» (1982).
Данае званне атрымалі таксама
П. Броўка, М. Танк, В. Быкаў.
Дзяржаўнымі прэміямі БССР
была адзначана творчая дзей-
насць празаікаў Я. Брыля, У. Ка-
раткевіча, I. Навуменкі, I. Чы-
грынава, паэтаў Р. Барадуліна,
Г. Бураўкіна, А. Вялюгіна, Н. Гі-
левіча, В. Зуёнка, К. Кірэенкі,
М. Лужаніна, П. Панчанкі, дра-
матургаў А. Макаёнка, М. Мату-
коўскага і інш.
У 70-ыя — пачатку 80-ых га-
доў у літаратуру прыйшло новае
пакаленне: Г. Далідовіч, А. Ду-
дараў, С. Законнікаў, В. Іпатава,
В. Казько, У. Някляеў, Г. Паш-
коў, А. Разанаў і іншыя.
У сакавіку 1972 г. было засна-
на выдавецтва «Мастацкая лі-
ратура», а ў студзені 1981 г.—
ідавецтва «Юнацтва». Але ў
ініку русіфікатарскай палітыкі
зогія творы нацыянальнай лі-
ратуры не даходзілі да чытача
і роднай мове. 3 выдадзеных
1985 г. 3431 кнігі і брашуры
ыражом 53,5 млн. экземпляраў
14 олькасць	беларускамоўных
кладала 393 найменні тыражом
млн. экземпляраў. Як бачым,
фаж рускамоўных кніжных
іданняў амаль у 10 разоў пера-
•Шаў беларускамоўныя.
Не ў лепшым становішчы зна-
ходзіліся і перыядычныя выдан-
ні. 3 212 газет, якія выходзілі
ў 1985 г. тыражом 839 млн. экз.,
на беларускамоўныя прыходзі-
лася 130, тыражом 271 млн. Са
107 часопісаў на беларускай мо-
ве выходзіла 32, тыражом адпа-
ведна 35,1 і 27,2 млн. экз.38
Палітыка русіфікацыі наклад-
вала адбітак на развіццё тэа-
тральнага мастацтва. Хоць коль-
касць тэатраў павялічылася з
11 у 1960 г. да 17 у 1985 г., але
толькі тры тэатральныя калек-
тывы з’яўляліся беларускамоў-
нымі. Значнай падзеяй у куль-
турным жыцці рэспублікі з’яві-
лася адкрыццё Дзяржаўнага тэ-
атра музычнай камедыі БССР
(1971) і тэатра-студыі кінаакцё-
ра (1982) у Мінску. Толькі ў
1965 г. тэатры рэспублікі далі
6749 спектакляў і канцэртаў, на
якіх прысутнічалі 2582 тыс. ча-
лавек.
За творчыя поспехі калектыў
Беларускага дзяржаўнага дра-
матычнага тэатра імя Я. Коласа
ў Віцебску ў 1976 г. атрымаў
званне акадэмічнага. Калектыў
Дзяржаўнага акадэмічнага тэат-
ра імя Я. Купалы за спектакль
«Радавыя» А. Дударава ў паста-
ноўцы рэжысёра В. Раеўскага
быў адзначаны Дзяржаўнай прэ-
міяй СССР 1985 г. Але нярэдка
на сцэнах ішлі творы нізкага
ўзроўню. Не знаходзіла належ-
нага месца ў рэпертуары нацыя-
нальная драматургія.
Перыяд з сярэдзіны 50-ых да
сярэдзіны 80-ых іт. адзначаны
пэўнымі поспехамі ў развіцці
музычнага мастацтва. Былі напі-
саны і пастаўлены оперы: Ю. Се-
мянякі «Калючая ружа» (1960),
408
Нарысы гісторьа ьеларусі
«Калі ападае лісце» (1968),
«Зорка Венера» (1970), «Новая
зямля» (1982); Г. Вагнера
«Сцежкаю жыцця»	(1980);
Дз. Смольскага «Сівая легенда»
(1978) і «Францыск Скарына»
(1980); С. Картэса «Джардана
Бруна» (1977) і «Матухна Ку-
раж» (1982). Шэраг балетаў
стварылі Я. Глебаў, Г. Вагнер,
У. Кандрусевіч, А. Мдывані, апе-
рэт — Ю. Семяняка, Р. Сурус і
інш. У песенным жанры актыўна
працавалі Л. Захлеўны, I. Луча-
нок, Э. Ханок і інш.
Некаторых поспехаў дабіліся
кінематаграфісты Беларусі. Сту-
дыя «Беларусьфільм» кожны год
выпускала на экраны да 70 мас-
тацкіх, дакументальных і наву-
кова-папулярных фільмаў. Най-
болып значныя поспехі беларус-
кіх кінематаграфістаў былі звя-
заны з распрацоўкай ваенна-
патрыятычнай тэмы.
Плённа працавалі мастакі і
скульптары Беларусі. Шырокую
вядомасць набылі творы М. Са-
віцкага — былога вязня фа-
шысцкага канцлагера. Яго па-
лотны «Хлябы», «Партызаны»,
«Віцебскія вароты», «Партызан-
ская мадонна», серыя карцін
«Лічбы на сэрцы», «Агрэсія» і
інш. з’явіліся значным укладам
у развіццё беларускага і сусвет-
нага выяўленчага мастацтва.
М. Савіцкаму прысвоена званне
народнага мастака БССР (1977)
і народнага мастака СССР
(1978), прысуджаны Дзяржаў-
ныя прэміі СССР і БССР. Ён
быў абраны правадзейным чле-
нам Акадэміі мастацтваў СССР
(1983). Званні народнага мас-
така СССР (1973) і Героя Са-
цыял істычнай Працы (1978)
прысвоены скульптару 3. Азгуру^
У 1958 г. ён быў абраны пра-І
вадзейным членам Акадэміі мас-
тацтваў СССР.
Сусветна вядомым стаў мема-
рыяльна-архітэктурны комплекс
«Хатынь», адкрыты ў 1969 г. Яго
стварылі архітэктары Ю. Градаў,
У. Занковіч, Л. Левін, скульптар
С. Селіханаў. У 1970 г. гэта пра-
ца была адзначана Ленінскай
прэміяй. Мастацкай выразнасцю
і вялікім палітычным гучаннем
вызначаюцца мемарыяльныя
комплексы «Брэсцкая крэпасць-
герой», Курган Славы каля Мін-
ска, «Прарыў» ва Ушацкім раёне
Віцебскай вобласці, савецка-
польскай баявой садружнасці ў
сяле Леніна Магілёўскай воб-
ласці.
Далейшае развіццё атрымала
сетка культурна-асветных уста-
ноў. Калі ў 1960 г. у рэспубліцы
былі 5333 клубныя ўстановы, то
ў 1985 г. іх колькасій» павялі-
чылася да 6374. Але астаткавы
прынцып фінансавання наклад-
ваў негатыўны адбітак і на іх
дзейнасць. У 1985 г. у Магілёў-
скай вобласці, напрыклад, 8 ра-
ённых дамоў культуры не мелі
тыпавых памяшканняў, 172 клуб-
ныя ўстановы размяшчаліся ў
прыстасаваных памяшканнях.
У 24 населеных пунктах, у кож-
ным з якіх пражывала больш за
300 чалавек, не было клубаў уво-
гуле. Не стаў прыкладам аргані-
зацыі культурнага жыцця і аб-
ласны цэнтр. Тут доўгі час у ава-
рыйным стане знаходзіўся га-
радскі Дом культуры, летні
тэатр, абласная бібліятэка. У го-
радзе, насельніцтва якога паста-
янна павялічвалася, 18 гадоў не
будаваліся кінатэатры39. Увогу-
ДЭ спроб рэформ да крызісу АКС
409
ле, на пачатак 1986 г. у 21 раёне
БССР адсутнічалі дамы куль-
туры.
Асабліва абдзеленымі ў куль-
турным абслугоўванні заставалі-
ся невялікія населеныя пункты,
неабдумана аб’яўленыя «непер-
спектыўнымі». У Мінскай воб-
ласці, дзе 64 % сельскіх населе-
ных пунктаў аднеслі да гэтай
катэгорыі, звыш дзвюх пятых з
іх не мелі клубных устаноў. Гэта
з’яўлялася адной з прычын вы-
сокай міграцыі сельскага насель-
ніцтва, асабліва моладзі.
У той жа час шмат якія культ-
прасветустановы праводзілі
значную працу сярод насель-
ніцтва. Яны займаліся арганіза-
цыяй лекцый, спектакляў, кан-
цэртаў і іншых мерапрыемстваў.
Установы культуры з’яўляліся
базай развіцця народнай твор-
часці. У 1960 г. у 12,6 тыс. гурт-
коў мастацкай самадзейнасці
клубных устаноў Міністэрства
культуры БССР і прафсаюзных
арганізацый займаліся 191 тыс.
чалавек. У 1985 г. дзейнічалі
ўжо 34,5 тыс. калектываў, у якіх
налічвалася 507 тыс. чалавек.
У 1983—1985 гг. прайшоў усе-
саюзны агляд самадзейнай мас-
тацкай творчасці, лаўрэатамі
якога сталі 227 мастацкіх калек-
тываў Беларусі. Аднак формы
работы многіх культпрасветуста-
ноў не мяняліся дзесяткамі
гадоў, адставалі ад запатраба-
ванняў часу, агульнаадукацый-
нага ўзроўню людзей. Часта дуб-
ліраваліся і мерапрыемствы, якія
праводзіліся культурна-асветны-
мі ўстановамі, спартыўнымі і
грамадскімі арганізацыямі. Для
больш поўнага і рацыянальнага
выкарыстання магчымасцей
устаноў культуры, спорту сталі
стварацца культурна-асветныя
комплексы. Да пачатку 1987 г.
у БССР налічвалася 726 такіх
комплексаў.
Такім чынам, на працягу 2-ой
паловы 50-ых — першай паловы
80-ых гадоў у развіцці адукацыі,
навукі і культуры Беларусі былі
дасягнуты поспехі. Але разам з
тым ігнаравалася іх нацыяналь-
ная аснова, накопліваліся дэ-
фармацыі ў нарошчванні інтэ-
лектуальнага патэнцыялу гра-
мадства. Стварыўся дэфіцыт на-
цыянальнай культуры — самы
небяспечны з усіх дэфіцытаў, які
аказаў адмоўны ўплыў на ма-
ральны стан беларускага гра-
мадства.
5. Замежныя сувязі:
набыткі і пралікі
У рэчышчы знешняй паліты-
Кі СССР. Змена знешнепалітыч-
нага курсу СССР у сярэдзіне
^О-ых гадоў (адмаўленне ад тэзі-
Са аб непазбежнасці войнаў, аб-
^яшчэнне прынцыпу мірнага су-
Існавання дзвюх процілеглых
гТ; мадскіх сістэм, адказ ад палі-
тыкі жорсткай ізаляванасці ад
знешняга свету і практычныя
крокі па прарыву «жалезнай
заслоны» і інш.) пашырыла
магчымасці ўдзелу БССР у
знешнепалітычнай дзейнасці.
Гэта адбывалася галоўным чы-
нам праз заключэнне міжнарод-
410
Нарысы гісторыі Беларусі
ных дагавораў і актывізацыю
дзейнасці беларускіх дэлегацый
у міжнародных арганізацыях.
Калі ў канцы 50-ых гадоў рэс-
публіка была ўдзельніцай
54 міжнародных дагавораў, кан-
венцый і пагадненняў, то ў сярэ-
дзіне 80-ых гадоў — больш як
16О40. У гэты прамежак часу
яна прымала ўдзел у рабоце
амаль 70 міжнародных арганіза-
цый і іх органаў, у тым ліку
Арганізацыі Аб’ядцаных Нацый.
Для падтрымання рэгулярных
кантактаў з імі былі створаны
пастаянныя прадстаўніцтвы
БССР пры ААН у Нью-Йорку
(1958 г.), Еўрапейскім аддзя-
ленні ААН у Жэневе, пры
ЮНЕСКА ў Парыжы (1962 г.),
міжнародньіх арганізацыях у
Вене.
Але знешнепалітычная дзей-
насць БССР развівалася ў рэ-
чышчы міжнароднай дзейнасці
СССР, скаардынаванай палітыкі
краін — членаў Варшаўскага
Дагавора і Савета Эканамічнай
Узаемадапамогі. У прыватнасці,
дэлегацыі СССР, БССР, УССР
выказвалі свае меркаванні і
ўзгаднялі пазіцыі з саюзнікамі
на рэгулярных нарадах напярэ-
дадні сесій Генеральнай Асам-
блеі ААН, Генеральнай канфе-
рэнцыі ЮНЕСКА, якія затым
супольна адстойваліся ў гэтых
арганізацыях.
Хоць сфера знешнепалітыч-
най дзейнасці БССР пашыры-
лася ў параўнанні з пасляваен-
ным дзесяцігоддзем, але па-
ранейшаму рэспубліка не мела
самастойнасці ў сваіх дзеяннях
на міжнароднай арэне. Цэнтр не
ўзгадняў з адпаведнымі рэспуб-
ліканскімі органамі свой знешне-
палітычны курс, не інфармаваў
аб плануемых ініцыятывах Ц
прапановах у ААН і іншых мйм
народных арганізацыях. Навм
бягучыя, аператыўныя пытанад
адносін рэспублікі з замежнымі
дзяржавамі, міжнароднымі арга-
нізацыямі вырашаліся саюзнымі
органамі. Дыктат цэнтра вынікаў
з палажэння Канстытуцыі СССР
аб аднясенні да кампетэнцыі
Саюза ўстанаўлення агульнага
парадку ва ўзаемаадносінах рэс-
публік з замежнымі дзяржавамі,
неразмежаванасці функцый
саюзных і рэспубліканскіх орга-
наў, пасіўнасці партыйна-дзяр-
жаўнага кіраўніцтва БССР.
Спробы пашырыць правы
саюзных рэспублік у сярэдзіне
50-ых і 60-ых гадоў, другой па-
лове 70-ых гадоў (пераважна ў
галіне гаспадарчай дзейнасці)
былі абмежаванымі, непаслядоў
нымі, супярэчылі інтарэсам га|
мандна-адміністрацыйнай сісД
мы і практычна не паўплывалі 
міжнародныя зносіны БССР. I
Нягледзячы на поўную залеж
насць ад цэнтра, знешнепалі
тычныя акцыі рэспублікі мел
пэўныя станоўчыя вынікі: пашы-
раліся веды пра беларускі народ
у свеце, праз пазіцыю БССР У
міжнародных арганізацыях, вы-
яўлялася яе салідарнасць з іх
намаганнямі па падтрыманнй
міжнароднай бяспекі і пашырэн-
ню супрацоўніцтва. Падпісаннем
міжнародных дагавораў ці далУ'
чэннем да іх рэспубліка паД-
трымлівала намаганні міжнароД-
нага супольніцтва да змякчэння
напружанасці ў свеце, болынаг^
ўзаемаразумення паміж нар°'
дамі.
БССР стала ўдзельніцай ва>'
15 спроб рэформ да крызісу АКС
411
(ых дагавораў, якія стрымлівалі
, онку ўзбраенняў: аб забароне
ыпрабаванняў ядзернай зброі ў
тмасферы, касмічнай прасторы
і пад вадой (1963 г.), аб прынцы-
пах дзейнасці дзяржаў па дасле-
даванню і выкарыстанню касміч-
най прасторы (1967 г.), аб заба-
роне размяшчэння на дне мораў
і акіянаў і ў яго нетрах ядзернай
зброі (1971 г.), Канвенцыі аб
забароне распрацоўкі, вытвор-
часці і назапашвання бактэрыя-
дагічнай (біялагічнай) і таксін-
най зброі і . яе знішчэнні
(1972 г.), Канвенцыі аб забароне
ваеннага ці любога іншага варо-
жага выкарыстання сродкаў
здзеяння на прыроднае асярод-
?е (1977 г.) і інш.
Аднак удзел рэспублікі ў між-
, іродных дагаворах быў усё ж
зльш фармальным актам, бо
і ятанні іх падпісання і рэаліза-
 яі вырашаліся саюзнымі орга-
і імі. Менавіта іх пазіцыяй, а
іксама пасіўнасцю рэспублі-
канскага кіраўніцтва вызначала-
ся непадпісанне БССР тых ці
іншых міжнародных актаў, пра-
маруджванне ў далучэнні да
асобных з іх. Так, рэспубліка не
стала ўдзельніцай Дагавора аб
нераспаўсюджванні ядзернай
зброі (1968 г.), хаця значная
частка савецкага ядзернага па-
тэнцыялу размяшчалася на яе
тэрыторыі. Стаўшы членам
Міжнароднай арганізацыі працы
Ў 1954 г., рэспубліка толькі ў
1965 г. ратыфікавала Канвен-
Цьію аб забароне працы жанчын
На падземных работах ад 1935 г.,
а ў 1961 г.— Канвенцыю па
4бароне заработнай платы ад
Ю49 г. Толькі праз 16 год яна
алучылася да Канвенцыі аб
ахове сусветнай культурнай і
прыроднай спадчыны чалавец-
тва, распрацаванай ЮНЕСКА
ў 1972 г.
Разам з тым БССР падпісала
важныя акты па абароне правоў
чалавека — аб ліквідацыі ўсіх
форм расавай дыскрымінацыі
(1966 г.), міжнародныя пакты
аб грамадзянскіх і палітычных
правах (1968 г.), аб эканаміч-
ных, сацыяльных і культурных
правах (1968 г.). Але абодва
апошнія акты былі ратыфікава-
ны толькі ў 1973 г., а набылі для
Беларусі сілу з 1976 г. На праця-
гу 70—80-ых гадоў рэспублікан-
скае, як і саюзнае, заканадаўства
так і не было прыведзена ў адпа-
веднасць з некаторымі іх пала-
жэннямі. Парушэннем міжна-
родных пактаў стала, напрыклад,
наяўнасць прапіскі і адсутнасць
заканадаўчага замацавання пра-
ва свабоднага перамяшчэння
грамадзян, іх выезду за мяжу і
вяртання. Не быў ратыфікаваны
СССР і БССР аж да пачатку
90-ых гадоў факультатыўны пра-
такол да Пакта аб грамадзянскіх
і палітычных правах, на падставе
якога прыватныя асобы маглі
накіроўваць скаргі ў выпадку
парушэння іх правоў у міжна-
родны Камітэт па правах чала-
века.
Па даручэнню знешнепалітыч-
нага саюзнага ведамства БССР
выступала ініцыятарам абмер-
кавання міжнароднымі арганіза-
цыямі шэрагу праблем. Па пра-
панове рэспублікі ў ААН разгля-
даліся пытанні выдачы і пака-
рання ваенных злачынцаў і пры
яе актыўных намаганнях былі
прыняты Канвенцыя аб непры-
мяненні тэрміну даўнасці да
412
Нарысы гісторыі Беларусі
ваенных злачынцаў і злачын-
стваў супраць чалавецтва
(1968 г.), прынцыпы міжнарод-
нага супрацоўніцтва ў адносінах
адшукання, арышту, выдачы і
пакарання такіх асоб (1973 г.).
Абмеркаванне Арганізацыяй
Аб’яднаных Нацый па ініцыяты-
ве беларускай дэлегацыі выка-
рыстання навукова-тэхнічнага
прагрэсу ў інтарэсах міру і на
карысць чалавецтва завяршыла-
ся прыняццем у 1975 г. адпавед-
най дэкларацыі.
Прызнаючы права народаў на
самавызначэнне і дзяржаўны су-
верэнітэт, БССР падтрымала Дэ-
кларацыю аб прадастаўленні не-
залежнасці каланіяльным краі-
нам і народам (1960 г.), а ў
наступныя гады паслядоўна вы-
ступала за яе поўнае выкананне.
Рэспубліка стала сааўтарам рэ-
залюцыі Генеральнай Асамблеі
ААН аб забароне выкарыстання
замежных наймітаў супраць на-
цыянальна-вызваленчага руху і
барацьбы народаў за незалеж-
насць (1968 г.). Па прапанове
дэлегацыі БССР Генеральная
Асамблея ААН прыняла рэзалю-
цыю аб абароне асоб, якія затры-
маны ці пазбаўлены волі за
барацьбу супраць апартэіду, ра-
сізму і расавай дыскрымінацыі,
каланіялізму, агрэсіі і замежнай
акупацыі (1977 г.).
Абраная на 1974—1975 гг. не-
пастаянным членам Савета Бяс-
пекі, БССР спрыяла прыняццю
шэрагу важных рашэнняў ААН.
У якасцІ члена Міжнароднай
арганізацыі працы, ЮНЕСКА,
МАГАТЭ і іншых міжурадавых
арганізацый рэспубліка ўдзель-
нічала ў вызначэнні напрамкаў іх
работы, пашырэнні раўнапраўна-
га супрацоўніцтва ва ўсіх сферах
жыцця. Але дэлегацыя БССР
разам з саюзнай і ўкраінскай
намагаліся палітызаваць работу
гэтых спецыялізаваных аргані-
зацый, фактычна адцягваючы
ўвагу ад іх асноўнай мэты.
Праз міжнародныя міжурада-
выя арганізацыі і іх органы рэс|
публіка далучалася да сусветнД
га вопыту ў многіх сферах, алЙ
выкарыстоўвала яго вельмі сла|
ба, бо адсутнІчаў механізм ука-
ранення, а камандна-адміністра-
цыйная сістэма была неўспры-
мальнай да замежных навацыш
На характары знешнепалітыЛ
ных акцый БССР у міжнародм
ных арганізацыях адбіваўся неы
паслядоўны, супярэчлівы курй
савецкага кіраўніцтва на міжнД
роднай арэне, які вынікаў з прц|
знання, з аднаго боку, прынцыгіу
мірнага суіснавання, а з друго-
га — непазбежнасці процібор-
ства дзвюх сістэм з розным
сацыяльным ладам. Абедзве
сістэмы свае ідэалагічныя розна-
галоссі пераносілі на міждзяр-
жаўныя адносіны, ігнаравалі па-
літычныя сродкі вырашэння
праблем, арыентаваліся на на-
рошчванне і ўдасканальванне
ўзбраення. Паміж краінамі За-
хаду і Усходу ў той ці іншай
форме працягвалася «халодная
вайна», якая перапынялася
нешматлікімі перыядамі змяк-
чэння міжнароднай напружа-
насці.
Не памяншаючы адказнасді
ЗША і іх саюзнікаў за палітыку
«з пазіцыі сілы», трэба адзна-
чыць, што СССР, не прыняўшЫ
адпаведных захадаў, аказаўс*
ўцягнутым у знясільваючую гоН'
ку ўзбраенняў. Дасягненне У
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
413
канцы 60-ых гадоў ваенна-стра-
тэгічнай раўнавагі паміж СССР
, ЗША (а затым і падтрыманне
<е) прывялі толькі да часовай
эазрадкі напружанасці, якая на
эубяжы 70—80-ых гадоў зноў
імянілася жорсткай канфранта-
іыяй.
Моцны негатыўны рэзананс у
:веце і цяжкія палітычныя вы-
іікі выклікала ўмяшанне СССР
іа ўнутраныя справы шэрагу
(зяржаў: падаўленне савецкімі
юйскамі паўстання ў. Венгрыі
1956 г.), ваенная інтэрвенцыя
СССР і яшчэ чатырох членаў
Ірганізацыі Варшаўскага Дага-
ора (НРБ, ПНР, ГДР, ВНР)
Чэхаславакію (1968 г.), афган-
кая вайна (1980—1987 гг.),
ікая прынесла вялізныя чала-
ечыя і матэрыяльныя страты як
і іародам Саюза ССР, у тым ліку
(еларускаму, так і Афганістана.
Гэтыя акцыі падвергліся рэзка-
іу асуджэнню міжнароднай су-
ольнасцю. У прыватнасці, Гене-
; альная Асамблея ААН штогод
і ераважнай болыпасцю галасоў
> рымала адпаведныя рэзалюцыі.
Ноўная падтрымка беларускімі
элегацыямі дзеянняў СССР
(складніла пазіцыі рэспублікі на
міжнароднай арэне, наклала не-
гатыўны адбітак на яе знешнюю
палітыку.
Міжнародныя сувязі дзяр-
^аўных органаў і грамадскасці.
' мацаванне і пашырэнне міжна-
Родных сувязей рэспублікі абу-
'овілі стварэнне адпаведных
структур: Пастаяннай камісіі па
-амежных справах Вярхоўнага
^авета БССР, спецыяльных пад-
Раздзяленняў у Савеце Мініст-
РаЎ БССР, Дзяржплане, многіх
^іністэрствах, ведамствах, уста-
новах, прадпрыемствах, грамад-
скіх арганізацыях. У сувязі з
ростам супрацоўніцтва з Поль-
шчай і ГДР у 1972 г. у Мінску
былі створаны генеральныя кон-
сульствы гэтых краін.
Пашырэнню кантактаў у роз-
ных сферах грамадскага жыцця,
умацаванню даверу паміж наро-
дамі садзейнічала знаходжанне
ў БССР многіх кіраўнікоў за-
межных дзяржаў і партый, пар-
ламенцкіх, урадавых, партыйных
дэлегацый, якія наведвалі СССР,
а таксама паездкі за мяжу у
складзе савецкіх дэлегацый
дзяржаўных і партыйных дзея-
чаў рэспублікі. Яе прадстаўнікі
ўзначальвалі дэлегацыі Вярхоў-
нага Савета СССР у ГДР (1967,
1977 гг.), Венгрыю (1969,
1975 гг.), СФРЮ (1970 г.), СРВ
(1980 г.), Румынію (1983 г.).
Калі ў папярэднія гады сувязі
дзяржаўных і партыйных орга-
наў, грамадскіх арганізацый бы-
лі эпізадычнымі і пераважна
паміж цэнтральнымі органамі,
то пасля XX з’езда КПСС яны
пачалі ажыццяўляцца больш сі-
стэматычна і на розных узроў-
нях. Значным фактарам грамад-
ска-палітычнага жыцця рэспуб-
лікі стала яе ўключэнне ў між-
народны рух параднёных Гара-
доў. Першымі былі Мінск і Но-
тынгем, якія сталі пабрацімамі
ў 1957 г., а ў 1985 г. ужо 7 гара-
доў Беларусі мелі такія сувязі з
14 гарадамі 9 краін — Анголы,
Вялікабрытаніі, Бельгіі, Індыі,
ЗША, Мексікі, Фінляндыі, Фран-
цыі, Японіі. Абмен паміж імі
афіцыйнымі дэлегацыямі, спар-
тыўнымі і творчымі калектывамі,
групамі моладзі, рознымі выста-
вамі ўзаемна абагачаў вопытам
414
Нарысы гісторыі Беларусі
арганізацыі аховы здароўя, ад-
пачынку, культурнага жыцця,
вядзення гарадской гаспадаркі.
Парадненне абласцей рэспублікі
і адпаведных тэрытарыяльна-
адміністрацыйных адзінак Бал-
гарыі, ГДР, Полыпчы, Чэхасла-
вакіі значна павысіла ўзровень
іх узаемадзеяння ва ўсіх сферах.
У 1956 г. Гродзенская і Брэсцкая
вобласці першымі заключылі па-
гадненні з прыгранічнымі Бе-
ластоцкім і Люблінскім ваявод-
ствамі. У 1985 г. ужо ўсе воб-
ласці БССР мелі сістэматычныя
сувязі на аснове дагавораў з
10 ваяводствамі Польпічы, 2 ак-
ругамі ГДР, акругай Балгарыі і
вобласцю Чэхаславакіі.
Пашырыўся абмен вопытам з
дзяржаўнымі органамі, грамад-
скімі арганізацыямі і іншых
краін — членаў СЭУ і Варшаў-
скага Дагавора. Наладжаныя су-
вязі спрыялі пэўнаму абмену во-
пытам работы дзяржаўных орга-
наў, грамадскіх арганізацый,
вытворчых калектываў, устаноў
культуры і адукацыі, пашырэнню
зносін паміж больш шырокімі
коламі насельніцтва. Але прак-
тычнае выкарыстанне ўзаемных
набыткаў абмяжоўвалася існа-
ваннем загадна-адміністрацый-
най сістэмы ў СССР і іншых
краінах — членах СЭУ, а ўзае-
мадачыненні ў сацыяльна-палі-
тычнай сферы служылі яе кан-
сервацыі.
Пашырэнню міжнародных
кантактаў насельніцтва садзей-
нічала стварэнне новых грамад-
скіх арганізацый. Заснаваны ў
1958 г. Камітэт маладзёжных
арганізацый БССР наладзіў су-
вязі з саюзамі і аб’яднаннямі
моладзі больш як 20 краін свету.
3 1964 г. пачало функцыяніра-
ваць Беларускае таварыства па
культурных сувязях з суайчын-
нікамі за рубяжом (з 1976 г.—
«Радзіма»). Падтрымліваючы
міжнародны рух прыхільнікаў
міру, працоўныя рэспублікі, Бе-
ларускі камітэт абароны міру
(заснаваны ў 1951 г.) сталІ
ўдзельнікамі многіх яго акцый^
якія праводзіліся на тэрыторыі
рэспублікі,— мітынгаў, міжна-
родных сустрэч, кангрэсаў, мар-
шу міру «Стакгольм — Мас-
ква — Мінск» (1982 г.) і інш.
Пашырыліся функцыі Бела-
рускага таварыства культурнай
сувязі з заграніцай, якое было ў
1958 г. рэарганізавана ў Бела-
рускае таварыства дружбы і
культурнай сувязі з зарубежны-
мі краінамі. Калі ў 1956 г. янс
падтрымлівала адносіны з 40 заі
межнымі грамадскімі і культум
нымі арганізацыямі 22 краін, тя
ў 1985 г.— больш як з 300 устаі
новамі 75 дзяржаў. Таварыстві
праводзіла шматлікія мерапрыі
емствы па азнаямленню працоў-
ных з жыццём замежных наро-
даў, садзейнічала пашырэнню ў
свеце ведаў аб Беларусі.
Разам з гэтым у арганізацыі
грамадска-палітычных сувязей
праявіліся і негатыўныя тэндэн-
цыі. Жорсткая цэнтралізацыя
міжнародных адносін, фактыч-
ная манаполія партыі на кіраў-
ніцтва імі абумовілі іх ідэала-
гічную зададзенасць, зааргані-
заванасць, фармалізм, абмежа-
ванасць кола ўдзельнікаў, пазба-
вілі актыўнасці і ініцыятывы рэс-
публіканскія органы ўлады і гра-
мадскія фарміраванні, вытвор-
чыя калектывы.
У гэтых умовах не закраналіся
45 спроб рэформ да крызісу АКС
415
праблемы, звязаныя з асаблівас-
цямі гістарычнага развіцця, тра-
дыцый, патрэб грамадска-палі-
гычнага жыцця беларускага на-
рода. У прыватнасці, не ставіліся
і не абмяркоўваліся складаныя
лытанні беларуска-польскіх ад-
лосін, у тым ліку становішча бе-
іарускай меншасці ў Польшчы і
іольскай — на Беларусі, спра-
нчэння працэдуры зносін жыха-
роў з прыгранічных раёнаў, аб-
лену паміж рэспублікамі групамі
урыстаў, спецыялістаў, аргані-
іацыі вытворчага, навукова-тэх-
іічнага, культурнага супрацоў-
ііцтва. Не вырашалася і прабле-
іа сувязей з беларускім замеж-
кам, у выніку чаго сотні тысяч
уродзічаў аказаліся ізаляваны-
н ад Бацькаўшчыны.
Знешнеэканамічныя адносіны.
Лаштабы знешнеэканамічных
увязей рэспублікі вызначаліся
іе прамысловым і навукова-тэх-
іічным патэнцыялам як часткі
іароднагаспадарчага комплексу
Саюза ССР, зручным транспарт-
іа-геаграфічным палажэннем, а
аксама агульным станам экана-
лічных адносін СССР з замеж-
нымі дзяржавамі, іх сістэмай
арганізацыі і кіравання. Уклю-
чанасць саюзнай гаспадаркі ў
* усветны эканамічны і тэхнала-
’ ічны абмен хоць і павысілася ў
іараўнанні з першымі паслява-
ннымі гадамі, але ў цэлым не
дпавядала патэнцыялу і палі-
'ычнай вазе дзяржавы ў свеце.
У яе знешнеэканамічных адносі-
нах галоўнае месца займаў ган-
Даль, у той час як у сусветных
^аспадарчых сувязях нарасталі
!нтэграцыйныя працэсы ў вы-
^ворчасці. Таму ў экспарце пера-
!іажалі сыравіна, энерганосьбіты.
Навукова-тэхнічнае і тэхналагіч-
нае адставанне шэрагу галін
савецкай прамысловасці, што
вызначыла нізкую канкурэнта-
здольнасць тавараў і паслуг на
сусветным рынку, адсутнасць
дзейсных эканамічных стыму-
лаў для вытворчых калектываў
прывялі да пэўнай ізаляванасці
савецкай эканомікі ад сусветнай.
Усе гэтыя працэсы аказалі
ўплыў і на знешнеэканамічныя
сувязі Беларусі. Як і тое, што яна
ў параўнанні з іншымі рэспублі-
камі Саюза мела лепшыя паказ-
чыкі гаспадарчага развіцця, у
прыватнасці, па росту валавога
грамадскага прадукту і нацыя-
нальнага даходу, прадукцыйнас-
ці працы. Болып высокай была і
ўдзельная вага тавараў, якія па
сваёй якасці адпавядалі сусвет-
наму ўзроўню ці былі блізкімі
да яго. Гэта садзейнічала таму,
што ў другой палове 50-ых —
першай палове 80-ых гадоў
шматразова павялічыліся эк-
спартныя пастаўкі з рэспублікі і
прыток імпартнай прадукцыі ў
БССР. У гэтыя дзесяцігодцзі яе
доля ў саюзным экспарце гіра-
мысловых вырабаў складала 2—
2,3 %. Калі ў 1956 г. болып
100 прадпрыемстваў рэспублікі
пастаўлялі сваю прадукцыю
47 краінам, то ў 1985 г. 300 прад-
прыемстваў — больш чым
100 дзяржавам, у тым ліку трак-
тары, грузавыя аўтамабілі, сіла-
саўборачныя камбайны, калій-
ныя ўгнаенні, тавары шырокага
ўжытку. Пры гэтым удзельная
вага машын і абсталявання ў
экспарце хоць і была большай,
чым па СССР у цэлым, але ўсё ж
заставалася невысокай — каля
30 %. Асноўная частка прадук-
416
Нарысы гісторыі Беларусі
цыі беларускіх прадпрыемстваў
накіроўвалася краінам — чле-
нам СЭУ, прыкладна трэць яе —
усім астатнім дзяржавам.
Імпартныя паступленні ў рэс-
публіку садзейнічалі аснашчэн-
ню прадпрыемстваў, пэўнаму за-
давальненню патрэб насель-
ніцтва на тавары шырокага
ўжытку. Амаль палова з іх пры-
ходзілася на краіны СЭУ і
СФРЮ, каля 40 % — на пра-
мыслова развітыя дзяржавы За-
хаду і 10 % — на астатнія. Па-
чынаючы з 60-ых гадоў з краін
СЭУ паступала ў значных ма-
штабах камплектнае абсталя-
ванне, якое выкарыстоўвалася
на пабудаваных ці мадэрнізава-
ных машынабудаўнічых прад-
прыемствах, у хімічнай і нафта-
хімічнай, лёгкай і харчовай,
лясной і дрэваапрацоўчай пра-
мысловасці БССР.
Больш актыўнаму ўдзелу рэс-
публікі ў міжнародным ганддё-
вым абмене перашкаджалі ад-
сутнасць самастойнага выхаду
прадпрыемстваў на сусветны ры-
нак і сістэмы іх матэрыяльнага
стымулявання за нарошчванне
экспарту. Ведамасная манаполія
прыводзіла і да таго, што пры
закупцы імпартнага абсталяван-
ня і тэхналогій для прадпрыем-
стваў не заўсёды ўлічваліся іх
экалагічныя якасці і адпавед-
насць сусветнаму ўзроўню, пару-
шаліся вызначаныя тэрміны
ўстаноўкі абсталявання, набыта-
га за валюту.
Беларуская ССР у другой па-
лове 50-ых — першай палове
80-ых гадоў стала ўдзельніцай
і іншых форм супрацоўніцтва
СССР і краін — членаў Савета
Эканамічнай Узаемадапамогі, у
прыватнасці будаўніцтва міжна-
роднага нафтаправода «Друж-
ба», стварэння аб’яднанай энер-
гасістэмы «Мір», газаправода
Кобрын — Брэст — Варшава^
якія мелі важнае значэнне для
развіцця эканомікі гэтых дзяр-;
жаў. 3 70-ых гадоў, калі члены
Савета Эканамічнай. Узаемада-
памогі прынялі комплексную
праграму далейшага паглыблен-
ня супрацоўніцтва і развіцця
эканамічнай інтэграцыі, некалькі
павялічылася ўключанасць пра-
мысловага патэнцыялу БССР у
спецыялізацыю і каапераванне
вытворчасці паміж гэтымі краі-
намі. Аднак узровень інтэграцыі
ў цэлым быў невысокі, нават з
краінамі — членамі СЭУ. Знеш-
неэканамічная дзейнасць прад-
прыемстваў, аб’яднанняў абмя-
жоўвалася жорсткай рэгламен-
тацыяй з цэнтра, адсутнасцю
эканамічнай зацікаўленасці, бо
валютныя адлічэнні вытворцам
былі нязначнымі. На аператыў-
насць і глыбіню замежных эка-
намічных сувязей уплывалі ня-
вырашанасць у краіне валютных
праблем (неканверсуемасць руб-
ля, складанасць разлікаў за
пастаўкі прадукцыі па каапера-
цыі і інш.).
Культурны і навуковы абмен
Пашырэнне міжнародных сувя
зей рэспублікі, здабыткі бела
рускай літаратуры і мастацтва
спрыялі больш актыўнай іх ук-
лючанасці ў міжнародны куль-
турны дыялог. За 1946—1985 гг.
за межамі СССР надрукаваны
342 асобныя кніжкі 55 бела-
рускіх пісьменнікаў, якія знаёмі-
лі чытача з духоўнымі набыткамі
і сацыяльным вопытам бела-
рускага народа. Значную вяд°'
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
417
масць там набылі творы Я. Ку-
палы, Я. Коласа, В. Быкава,
А. Адамовіча, Я. Брыля, I. Ме-
лежа, У. Караткевіча, М. Танка
і інш. Так, пераклады лепшых
набыткаў беларускай літарату-
ры, найперш твораў В. Быкава
аб трагедыі чалавека на вайне
(да канца 1985 г. 99 выданняў
за межамі СССР на 25 мовах),
паўплывалі на гуманізацыю
еўрапейскай грамадска-палітыч-
най думкі. Папулярызацыі тво-
раў пісьменнікаў замежных
краін садзейнічала публікацыя
выдавецтвамі рэспублікі з 1918
па 1985 г. 880 асобных кніжак
іх перакладаў (у тым ліку на
беларускай мове 5О7),.пераваж-
ная частка якіх выдадзена ў дру-
гой палове 50-ых — першай па-
лове 80-ых гадоў42.
Духоўнаму ўзбагачэнню наро-
даў спрыялі дні нацыянальных
літаратур, культур, абмены вы-
ставамі, кінафільмамі, узаемныя
выступленні мастацкіх калекты-
ваў. Толькі ў 1985 г. прадстаў-
нікі беларускага мастацтва наве-
далі 39 краін свету, а гаодямі
рэспублікі былі творчыя калек-
тывы і асобныя выканаўцы
17 дзяржаў.
У параўнанні з пасляваенным
зесяцігоддзем з’явіліся першыя
арасткі і болып трывалых, сі-
гэматычных сувязей паміж
зорчымі калектывамі. Дагаворы
5 супрацоўніцтве заключылі
зяржаўны тэатр оперы і балета
ССР і оперныя тэатры ў Вроц-
। іве і Лодзі, Беларускі дзяржаў-
•ы акадэмічны тэатр імя Я. Ку-
і ілы і Славенскі народны тэатр
Марыбор. Творчыя сувязі
танавіліся паміж Гродзенскім,
ээсцкім абласнымі драматыч-
Нарысы гісторыі Беларўсі, ч. 2
нымі тэатрамі і Беластоцкім,
Люблінскім тэатрамі, а таксама
інш.
Разам з чэхаславацкімі кіне-
матаграфістамі пастаўлены мас-
тацкія фільмы «Пушчык едзе ў
Прагу» (1965 г.), «Заўтра будзе
позна» (1973 г.), з балгарскі-
мі — «Братушка» (1976 г.).
Большай інтэнсіўнасцю, раз-
настайнасцю вызначалася куль-
турнае ўзаемадзеянне з краінамі
Усходняй Еўропы. Ва ўмовах
жорсткай канфрантацыі дзвюх
грамадскіх сістэм, .празмернай
ідэалагізацыі культурных абме-
наў сувязі беларускай культуры з
капіталістычным светам былі
нязначнымі.
Фактычна адсутнічалі кантак-
ты з беларускай эміграцыяй, а яе
культурная спадчына і набыткі
апошніх дзесяцігоддзяў свядома
замоўчваліся на Бацькаўшчыне.
Безумоўна, негатыўна ўплывалі
на міжнародныя сувязі рэспублі-
кі выцясненне беларускай мовы
з большасці сфер грамадскага і
культурнага жыцця, уніфікацыя
культуры па ўсяму СССР без улі-
ку нацыянальных традыцый і ад-
метнасці. Нацыянальны нігілізм
на працягу 60-ых — першай
паловы 80-ых гадоў прыняў па-
гражальныя для беларускага эт-
насу памеры.
Перадумовай інтэнсіфікацыі
навуковых сувязей стала склад-
ванне з сярэдзіны 60-ых гадоў
і пашырэнне ў далейшым сістэ-
мы дагавораў аб супрацоўніцтве
паміж даследчымі, праектна-
канструктарскімі ўстановамі,
ВНУ рэспублікі і замежных
краін. У 1985 г. 23 інстытуты
Акадэміі навук БССР і 90 наву-
кова-даследчых устаноў краін —
418
Нарысы гісторыі Беларусі
членаў СЭУ, СФРЮ, Бельгіі,
Фінляндыі, Францыі, Швецыі
праводзілі сумесныя даследаван-
ні па 59 праблемах і тэмах.
10 ВНУ Беларусі ажыццяўлялі
супрацоўніцтва з 15 роднаснымі
арганізацыямі Балгарыі, ГДР,
Чэхаславакіі, Полыпчы, СФРЮ,
Кубы і СРВ, у тым ліку і па вы-
рашэнню шэрагу навуковых
праблем.
Плёнам аб’яднаных намаган-
няў вучоных рэспублікі і краін
СЭУ на двух- ці шматбаковай
аснове сталі некалькі мадэляў
ЭВМ,. новыя сплавы на аснове
алюмінію і жалеза, канструкцыі
цеплавых труб, устаноўкі для
тэрмаапрацоўкі хімічных валок-
наў, сушкі і грануляцыі малака
і інш. Усе гэтыя навінкі, хоць і ў
абмежаваным маштабе, знайшлі
прымяненне ў гаспадарцы.
Першыя крокі па сумеснаму
вырашэнню іпэрагу праблем зра-
білі грамадазнаўцы. Агульнымі
намаганнямі гісторыкаў БССР,
Чэхаславакіі, Полыпчы, Г ДР
апублікаваны зборнікі ўспамінаў
аб барацьбе савецкіх партызан,
чэхаславацкіх, польскіх і нямец-
кіх антыфашыстаў на часова
акупаванай тэрыторыі Беларусі,
якія раскрываюць інтэрнацыя-
нальны характар барацьбы су-
праць фашызму. Моваведы
ўключыліся ў складанне вучоны-
мі розных краін грунгоўных
прац — агульнаславянскага лін-
гвістычнага атласа і лінгвістыч-
нага атласа Еўропы. 3 пачатку
70-ых гадоў беларускія вучоныя
далучыліся да рэалізацыі міжна-
роднай праграмы ЮНЕСКА па
вывучэнню і распаўсюджванню
славянскіх культур.
У адпаведнасці з агульнасаюз-
най міжнароднай праграмай рэс-
публіка ў 60-ых — першай па-
лове 80-ых гадоў вяла падрых-
тоўку кадраў для замежных
краін. За гэты час павялічылася
колькасць іх грамадзян-навучэн-
цаў у БССР, а таксама кола
спецыяльнасцей, па якіх было
арганізавана навучанне. Да кан-
ца 1985 г. у рэспубліцы завяршы-
лі абучэнне каля 10 тыс. замеж-
ных грамадзян (пераважна з
краін, якія сталі на шлях развіц-
ця), у тым ліку каля 4 тыс. спе-
цыялістаў атрымалі вышэйшую
і больш 1 тыс. сярэднюю спе-
цыяльную адукацыю; 2,5 ты,с. ча-
лавек сталі высокакваліфікава-
нымі рабочымі.
Адзначаючы пэўныя набыткі
ў развіцці замежных сувязей
БССР у галіне адукацыі і навукі,
трэба прызнаць іх абмежава-
насць, невысокую эфектыўнасць,
слабую ўключанасць у міжна-
родную інтэграцьпо, нават з краі-
намі, якія называлі сябе сацыя-
лістычнай садружнасцю.
Нягледзячы на пашырэнне
міжнародных сувязей рэспублікі
Ў другой палове 50-ых — першай
палове 80-ых гадоў, пэўную эва-
люцыю зместу і форм, яны не
набылі якасна новага стану, а іх
узровень, практычныя вынікі не
адпавядалі эканамічнаму, наву-
кова-тэхнічнаму і культурнаму
патэнцыялу, запатрабаванням
сацыяльна-эканамічнага і духоў-
нага развіцця беларускага на-
рода.
Застаючыся фармальна суве-
рэннай, а фактычна неад’емнай
часткай унітарнай дзяржавы,
рэспубліка слаба ўплывала на
развіццё замежных сувязей-
Член сусветнага супольніцтва 1
Ад спроб рэформ да крызісу АКС
419
многіх міжнародных міжурада-
вых арганізацый, маючы зндчны
вытворча-тэхнічны, навуковы і
культурны патэнцыял, яна не
магла самастойна, не узгадняю-
чы з цэнтрам, развіваць экана-
мічныя, культурныя і іншыя за-
межныя сувязі ў адпаведнасці са
сваімі магчымасцямі і нацыя-
нальнымі патрэбамі. Манаполія
цэнтральных партыйных і дзяр-
жаўных органаў у міжнародных
зносінах прывяла да іх неадпа-
веднасці карэнным інтарэсам бе-
ларускага народа.
РАЗДЗЕЛ XV
ЦЯЖКІ шлях
РАДЫКАЛЬНЫХ
ПЕРАЎТВАРЭННЯЎ
1.	Крызіс гаспадаркі
Курс на абнаўленне грамад-
ства. Адсутнасць канцэпцыі ,пе-
раўтварэнняў. 3 сярэдзіны 80-ых
гадоў Беларусь, знаходзячыся ў
складзе СССР, як і іншыя са-
вецкія рэспублікі, уступіла ў пе-
рыяд радыкальных эканамічных
і сацыяльных пераўтварэнняў.
Іх неабходнасць была абумоўле-
на тым складаным сацыяльна-
эканамічным і палітычным ста-
новішчам, у якім апынулася
краіна на рубяжы 70—80-ых га-
доў. На Беларусі, як і ўсюды ў
дзяржаве, абсалютызавалася
дзяржаўная і кааператыўна-
калгасная ўласнасць, ігнаравалі-
ся рыначныя адносіны, неда-
ацэньваўся гасразлік, што пры-
вяло да абязлічвання сродкаў
вытворчасці, падрыву асноў ма-
тэрыяльнага стымулявання пра-
цоўнай дзейнасці людзей.
Красавіцкі (1985 г.) пленум
ЦК КПСС, XXVII з’езд партыі
(1986 г.) вызначылі новы палі-
тычны курс, скіраваны на паска-
рэнне сацыяльна-эканамічнага
развіцця, выпраўленне дапушча-
ных у мінулыя гады памылак
і ўсебаковае абнаўленне грамад-
ства. Затым гэты курс канкрэты-
заваўся ў рашэннях XIX Усе-
саюзнай партыйнай канферэн-
цыі (1988 г.), XXVIII з’езда
КПСС (1990 г.), шэрагу плену-
маў ЦК. Аднак у далейшым
жыццё паказала, што гэтыя ра-
шэнні недастаткова ўлічвалі
вастрыню супярэчнасцей савец-
кага грамадства, насілі дэклара-
тыўны характар, часта абапіралі-
ся на дагматызаваныя падыходы
ў вызначэнні перспектыў развіц-
ця краіны і шляхоў іх дасяг-
нення.
Галоўнай перашкодай рады-
кальных пераўтварэнняў з’яўля-
лася створаная ў гады дыкта-
тарскага рэжыму камандна-ад-
міністрацыйная сістэма, якая
была аплотам кансерватыўных
сіл, манапалізму ў вытворчасці,
звышцэнтралізаванага кіраван-
ня, бюракратызму. У грамадстве
сфарміраваўся своеасаблівы ме-
ханізм тармажэння, застойныЯ
з’явы ўсё шырэй ахоплівалі эка-
намічныя і грамадска-палітыч-
ныя сферы жыцця. Павялічвз-
лася адставанне СССР ад пер3'
давых краін свету ў навуко®3'
тэхнічным прагрэсе, павышЭ’>!Н
прадукцыйнасці працы, рос1
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
421
вытворчасці. Адначасова ўзмац-
няліся элементы сацыяльнай ка-
розіі грамадства, асабліва пар-
тыйнай і дзяржаўнай эліты, што
негатыўна ўплывала на духоўны
настрой народа. Ідэалогія і псі-
халогія застою, абмежаванні
дэмакратыі параджалі апатыю
людзей, падрывалі іх верў ў леп-
шае будучае.
Першыя крокі ў ажыццяўлен-
ні новага курсу прывялі да нека-
торага ажыўлення і пэўных зру-
хаў у жыцці краіны. Спачатку
ў цэлым паспяхова выконваліся
заданні дванаццатай пяцігодкі,
расла вытворчасць. Разам з тым
жыццё паказала, што без глыбо-
кіх дэмакратычных пераўтварэн-
няў, злому аджыўшай камандна-
адміністрацыйнай сістэмы не-
магчыма забяспечыць радыкаль-
ныя змяненні ў развіцці грамад-
ства. Перабудова сутыкнулася з
вялікімі цяжкасцямі. У дзяржа-
ве, асабліва пасля 1988 г., пачалі
хутка нарастаць крызісныя з’я-
вы, зніжаліся тэмпы эканамічна-
га развіцця, пагаршаліся ўмовы
жыцця насельніцтва, што выклі-
кала сацыяльную напружанасць
у грамадстве. Аказаўся дэклара-
тыўным і не быў рэалізаваны
абвешчаны палітычны курс на
паскарэнне сацыяльна-эканаміч-
нага развіцця, удасканальванне
сацыялізму, адсутнічала навуко-
ва абгрунтаваная канцэпцыя пе-
рабудовы.
Новыя напрамкі развіцця кра-
іны былі канкрэтызаваны ў ра-
Шэннях I—V з’ездаў народных
Дэпутатаў СССР, Вярхоўнага
Савета СССР, якія адбыліся ў
1989—1991 гг. Былі прыняты за-
коны СССР аб кааперацыі, інды-
відуальнай працоўнай дзейнасці,
арэндзе і арэндных адносінах,
падатках, аб уласнасці, прад-
прыемствах, зямлі і іншыя. Но-
вае заканадаўства паклала пача-
так радыкальнай перабудове
эканамічных і сацыяльных адно-
сін у краіне, фарміраванню і раз-
віццю разнастайных форм
уласнасці. У сакавіку 1990 г. не-
чарговы трэці з’езд народных
дэпутатаў устанавіў пасаду прэ-
зідэнта СССР і абраў ім М. С.
Гарбачова генеральнага сак-
ратара ЦК КПСС.
Круты паварот у жыцці савец-
кага, у тым ліку беларускага,
народа звязаны з пераходам да
рыначнай эканомікі, якая павін-
на стварыць, як мяркуецца, но-
выя стымулы для развіцця гаспа-
дарчай актыўнасці, росту пра-
дукцыйнасці працы. Важнейшыя
ўмовы ўсталявання рыначных
адносін — раздзяржаўленне і
прыватызацыя значнай часткі
ўласнасці, дэманапалізацыя вы-
творчасці, падтрымка свабоднага
прадпрымальніцтва, развіццё
канкурэнцыі.
Рэзкая змена палітычнага
курсу выклікала ў грамадстве
неадназначную рэакцыю, абва-
стрыла супярэчнасці. Але, як па-
казвалі сацыялагічныя даследа-
ванні, у Беларусі расло разумен-
не неабходнасці радыкальных
перамен, павялічвалася коль-
касць прыхільнікаў пераходу да
рыначных адносін, шматуклад-
най эканомікі. У пачатку 1990 г.
46 % апытаных жыхароў рэс-
публікі выказаліся за пераход да
рыначнай эканомікі, а праз год
такую пазіцыю займала ўжо
болып за 62 %. За раздзяржаў-
ленне ўласнасці і перадачу срод-
каў вытворчасці працоўным ка-
'422.
Чарысы гісторыі. Беларусі
лектывам (уключаючы арэнд-
ныя, кааператыўныя і іншыя
формы) спачатку выступала
44 % апытаных, а на пачатак
1991 г. іх доля дасягнула
74,5 %*.
Важнае значэнне ў абнаўленні
грамадства належыць палітыч-
най рэформе, паглыбленню дэ-
макратыі і галоснасці. У выніку
праведзеных у 1989 г. дэмакра-
тычных выбараў былі створаны
новыя інстытуты ўлады зверху
і да нізу, кардынальна змянілася
становішча і роля ў жыцці гра-
мадства Саветаў, правы якіх бы-
лі значна папіыраны. Уведзена
шматпартыйнасць, пачалася пе-
рабудова грамадскіх арганіза-
цый.
Аднак рэфармаванне палітыч-
най сістэмы, як і эканамічных
адносін, ішло складана і хвараві-
та, таму што закранала інтарэсы
розных сацыяльных слаёў і груп
насельніцтва, усю сістэму кіра-
вання. У пераходны перыяд рэз-
ка аслабелі выканаўчая ўлада,
дысцыпліна і парадак, разгар-
нулася «вайна» суверэнітэтаў і
законаў, прынятых на розных
узроўнях. На дэстабілізацыю
становішча вялікі ўплыў аказва-
ла абвастрэнне міжнацыяналь-
ных адносін, асабліва ў рэспуб-
ліках Каўказа, Сярэдняй Азіі,
Прыбалтыкі, у Малдавіі. Актыві-
завалася дзейнасць сіл, якія па-
чалі адкрыта выступаць сугіраць
адзінства краіны. Абвясціўшы
дзяржаўны суверэнітэт і неза-
лежнасць, некаторыя рэспублікі
пачалі пакідаць СССР.
Палітычны крызіс грамадства
цесна пераплёўся з эканамічным;
становііпча ў гаспадарцы пачало
хутка пагаршацца. 3-за грубых
пралікаў партыйнага і дзяржаў-
нага кіраўніцтва, няўмення прад-
бачыць развіццё грамадскіх пра-
цэсаў, непрадуманых эксперы-
ментаў у ходзе перабудовы краі-
на апынулася на грані катастро-
фы. Не спраўдзіліся разлікі на
хуткае і безбалючае ўваходжан-
не ў рынак. Становішча яшчэ
болып ускладнілася ў выніку
адкрытай канфрантацыі цэнтра
І рэспублік, якія імкнуліея да
дзяржаўнай незалежнасці.
Ва ўмовах глыбокага палітыч-
нага і эканамічнага крызісу
19—21 жніўня 1991 г. група
вышэйшых дзяржаўных і цар-
тыйных асоб зрабіла спробу пе-
равароту, што ставіла краіну на
мяжу грамадзянскай вайны. Уз-
нікла рэальная пагроза працэсу
дэмакратызацыі грамадства,
вяртання да аднапартыйнай сі-
стэмы і камандна-бюракратыч-
ных метадаў кіравання. Але
дзякуючы рашучым мерам дэ-
макратычных сіл антыканстыту-
цыйным дзеянням змоўшчыкаў
быў пакладзены канец, што за-
бяспечыла спрыяльныя ўмовы
для паскарэння працэсу рэфар-
мавання грамадства. У сувязі
з гэтымі падзеямі пастановай
Вярхоўнага Савета СССР была
прыпынена дзейнасць КПСС,
пачалася нацыяналізацыя яе
ўласнасці.
Улічваючы становішча краіны,
8 снежня 1991 г. у Беларусі
(Белавежскай пушчы) кіраўнікі
Рэспублікі Беларусь, Расійскай
Федэрацыі і Украіны падпісалі
Пагадненне аб утварэнні Са-
дружнасці Незалежных ДзяШ|
жаў (СНД). Садружнасць аб’яЯ
лялася адкрытай для далучэЯМ
іншых краін — членаў былмі
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў	423
Саюза ССР, якія падзяляюць
мэты і прынцыпы данага Пагад-
нення. Афіцыйным месцам зна-
ходжання каардынуючых орга-
наў Садружнасці абраны Мінск.
Данае рашэнне выклікала роз-
ныя ацэнкі, але ўвогуле знайшло
разуменне і падтрымку большас-
ці рэспублік былога Савецкага
Саюза. 21 снежня 1991 г. на
сустрэчы ў Алма-Аце быў падпі-
саны пратакол да Белавежскага
пагаднення аб утварэнні СНД.
У адпаведнасці з ім на раўна-
праўнай аснове была створана
Садружнасць адзінаццаці неза-
лежных дзяржаў. У яе склад
увайшлі Азербайджан, Арменія,
Беларусь, Казахстан, Кыргызс-
тан, Малдова, Расія, Таджыкі-
стан, Туркменістан, Узбекістан,
Украіна. Былі падпісаны даку-
менты, якія змянілі аблічча бы-
лога СССР. У Дэкларацыі
ўдзельнікаў сустрэчы падкрэсле-
на імкненне пабудаваць дэ-
макратычныя прававыя дзяржа-
вы, адносіны паміж якімі павін-
ны развівацца на аснове ўзаем-
нага прызнання і павагі дзяр-
жаўнага суверэнітэту, неад’ем-
нага права на самавызначэнне,
прынцыпаў раўнапраўя і неўмя-
шання ва ўнутраныя справы.
У Дэкларацыі абвешчана, што з
утварэннем Садружнасці Неза-
лежных Дзяржаў Савецкі Саюз
спыняе сваё існаванне2. 25 снеж-
ня пайшоў у адстаўку прэзідэнт
СССР М. С. Гарбачоў.
Далейшы ход падзей паказаў,
Піто аптымістычныя спадзяванні
заснавальнікаў СНД на хуткае
Ўмацаванне новай супольнасці
аказаліся далёкімі ад рэчаіс-
Насці. На шляху станаўлення
СадруЖНаСці ў хуткім часе ўзнік-
ла шмат цяжкасцей і перашкод,
працэс ідзе складана і супярэч-
ліва. Становішча яшчэ больш
ускладнілася пасля пераходу Ра-
сіі з пачатку студзеня 1992 г. да
палітыкі свабодных цэн, іх лібе-
ралізацыі. Пад эканамічным на-
ціскам Расіі свабоднае цэнаўтва-
рэнне на шмат якія тавары
і паслугі, сыравіну вымушаны
былі ўвесці і іншыя рэспублікі
Садружнасці, у тым ліку Бела-
русь. Палітыка «шокавай тэра-
піі» выклікала выбуховы рост
цэн на тавары, гіперінфляцыю,
вялікі дэфіцыт бюджэту, далей-
шы развал гаспадарчых сувязей
паміж рэспублікамі, рэгіёнамі і
прадпрыемствамі. Непазбежным
вынікам такой палітыкі стала
значнае падзенне вытворчасці,
рэальных даходаў працоўных. За
мяжой беднасці апынулася вялі-
кая частка насельніцтва.
Супярэчнасці індустрыялыіа-
га развіцця. Вырашэнне новых
задач, накіраваных на радыкаль-
нае абнаўленне грамадства, пра-
цоўныя Беларусі звязвалі з пера-
адоленнем пралікаў і памылак
застойнага перыяду, ростам вы-
творчасці і паляпшэннем матэ-
рыяльнага становішча. Абапі-
раючыся на лепшыя працоўныя
традыцыі мінулых гадоў, калек-
тывы прадпрыемстваў самаадда-
на працавалі над выкананнем
заданняў дванаццатай пяцігодкі
(1986—1990 гг.). У пачатку яе
прамысловасць і транспарт, як і
іншыя галіны гаспадаркі рэспуб-
лікі, развіваліся даволі дынаміч-
на. Прадпрыемствы ўстойліва
нарошчвалі выпуск прадукцыі,
павышалі прадукцыйнасць пра-
цы. Так, супраць 1985 г. аб’ём
прамысловай прадукцыі ў 1986 г.
424
Нарысы гісторыі Беларусі
Мінскі завод халадзільнікаў.
склаў 107%, у 1987 г.— 114,
у 1988—122 %. Найболып знач-
на аб’ём прадукцыі павялічыўся
ў машынабудаванні і металургіч-
ным комплексе. Прамысловасць
стала больш вырабляць электра-
энергіі, хімічных валокнаў і ні-
так, трактароў, кузнечна-прэса-
вых машын, піламатэрыялаў, цэ-
менту і цэглы, зборных жалеза-
бетонных канструкцый, абутку,
мэблі, тэлевізараў, халадзільні-
каў, іншай прадукцыі. У 1988 г.
звыш 99 % прадпрыемстваў рэс-
публікі своечасова выканалі да-
гаворныя абавязацельствы. Са-
дружнасць з вучонымі дапамага-
ла фабрычна-заводскім калек-
тывам паляпшаць якасныя
паказчыкі вытворчасці, выра-
шаць пытанні навукова-тэхніч-
нага прагрэсу. За 1986—1988 гг.
у Беларусі былі створаны 424
узоры новай тэхнікі, упершыню
ў СССР асвоена 696 новых відаў
прамысловай прадукцыі, выка-
рыстана ў вытворчасці 255,3 тыс.
вынаходніцкіх і рацыяналізатар-
скіх прапаноў3.
Шмат якія калектывы пра-
мысловасці БССР у той час па-
казвалі добры прыклад у працы,
павялічвалі выпуск і паляпшалі
якасць вырабаў. Як і раней, далё-
ка за межамі рэспублікі была
вядома прадукцыя калектываў
Мінскіх трактарнага і аўтама-
більнага заводаў, «Інтэграла»,
станкабудаўнічага завода імя
Кастрычніцкай рэвалюцыі, ма-
гілёўскага завода «Строммашы-
на», аршанскага «Чырвоны ба-
рацьбіт», Маладзечанскага сіла-
вых паўправадніковых вентыляў-
Віцебскага і Брэсцкага дывано-
вых камбінатаў і інш. ПрыклаД
добрасумленных адносін да пра-
цы, ініцыятыву і творчую актыў'
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў	425
насць праяўлялі перадавікі і на-
ватары вытворчасці, колькасць
якіх павялічвалася. Сістэматыч-
на перавыконвалі вытворчыя за-
данні Г ероі Сацыялістычнай
Працы кіраўнікі брыгад Я. I.
Клімчанка (Мінскі трактарны
завод), Я. А. Шуляк (Мінскі
аўтамабільны завод), Л. А. Тозік
(«Мінскпрамбуд»), машыніст
горнага камбайна аб’яднання
«Беларуськалій» У. В. Серавокі,
а таксама ткачыха Магілёўскай
стужкаткацкай фабрыкі Н. I.
Дзенісенка, рабочая Віцебскай
абутковай фабрыкі «Чырвоны
Кастрычнік» С. М. Дзмітрэнка,
шмат іншых прадстаўнікоў рабо-
чага класа Беларусі.
Ажыццяўляліся меры па за-
беспячэнню эфектыўнай працы
работнікаў будаўнічага комплек-
су. Намаганні будаўнікоў скіроў-
валіся на скарачэнне тэрміну
ўводу ў дзеянне аб’ектаў, паляп-
шэнне якасці работ, на барацьбу
з распыленнем сродкаў. За
1986—1989 гг. былі пабудаваны і
ўведзены ў дзеянне 24 новыя
буйныя прамысловыя прадпры-
емствы, рэканструявана шмат
іншых.
У цэлым выконваў асноўныя
заданні па перавозцы грузаў і
пасажыраў транспарт Беларусі.
Умацоўвалася яго матэрыяльна-
тэхнічная база, болып даскана-
лымі і эфектыўнымі станавіліся
формы арганізацыі працы. Да-
статкова сказаць, што толькі за
вышэйуказаныя гады адпраўка
грузаў усімі відамі транспарту
Павялічылася на 207 млн. тон,
значна ўзраслі перавозкі паса-
Хыраў4.
Аднак гэтыя поспехі эканомікі
не былі замацаваны, у яе развіцці
мелася шмат цяжкасцей. Экана-
мічныя пераўтварэнні ажыццяў-
ляліся марудна, супярэчліва, не
закраналі глыбінных асноў
зжыўшай сябе камандна-адмі-
ністрацыйнай сістэмы. Нягле-
дзячы на некаторыя станоўчыя
зрухі, як і раней, недастатковы-
мі былі маштабы ўкаранення ў
вытворчасць новай тэхнікі і тэх-
налогіі, у народнай гаспадарцы
мелі месца значныя страты, пе-
рарасхоД энергетычных, матэ-
рыяльных і фінансавых рэ-
сурсаў.
3 канца 80-ых гадоў у экана-
мічным становішчы пачалі
ўзмацняцца прыкметы надыхо-
дзячага крызісу. На стане спраў
негатыўна адбіваліся пралікі і
памылкі, дапушчаныя ўжо ў га-
ды перабудовы. Не спраўдзіліся
спадзяванні на закон аб дзяр-
жаўным прадпрыемстве (аб’яд-
нанні), які быў прыняты сёмай
сесіяй Вярхоўнага Савета СССР
(чэрвень 1987 г.). Устаноўленая
ім сістэма размеркавання пры-
быткаў аказалася неэфектыўнай,
шмат якія прадпрыемствы, пры-
крываючыся шырмай самастой-
насці, прымалі заніжаныя пла-
ны з маўклівай згоды міністэр-
стваў.
Захоўваўся манапалізм мі-
ністэрстваў і ведамстваў, стопра-
цэнтны дзяржаўны заказ прад-
прыемствам. Вялікія страты яны
неслі з-за аслаблення працоўнай
дысцыпліны, безгаспадарчасці,
забастовак і мітынгаў, прастояў
вытворчасці. На індустрыяльным
развіцці рэспублікі негатыўна
адбівалася ўзрастаўіпая разба-
лансаванасць гаспадаркі, міжна-
цыянальныя канфлікты ў краіне,
у выніку чаго на прадпрыемствах
пачала скарачацца вытворчасць
426
Нарысы гісторыі Беларусі
Мінскі камвольны камбінат. У ткацкім цэху.
з-за парушэнняў дагаворных
абавязацельстваў, недапаставак
сумежнікамі камплектуючых дэ-
таляў і вузлоў, матэрыялаў і
сыравіны. У такім становішчы,
напрыклад, аказаліся ў 1990 г.
мінскія трактарны завод і кам-
вольны камбінат, Наваполацкі
нафтаперапрацоўчы завод, стан-
кабудаўнічыя заводы Віцебска і
Оршы, многія іншыя прад-
прыемствы.
3 1989 г. Беларусь, як і іншыя
рэспублікі Савецкага Саюза,
апынулася ў становішчы экана-
мічнага крызісу. З’яўляючыся
часткай народнагаспадарчага
комплексу СССР, эканоміка рэс-
публікі аказалася гіпертрафічна
залежнай ад паставак сыравін-
ных і матэрыяльна-тэхнічных
рэсурсаў звонку, перш за ўсё з
Расіі, Украіны і Сярэдняй Азіі.
Амаль 80 % яе прамысловай
прадукцыі вывозілася ў іншыя
рэгіёны краіны. Між тым тан-
насць пярвічных сыравінных і
паліўных рэсурсаў, гарантаваная
забяспечанасць збыту прадук-
цыі, абсалютнае адзяржаўленне
вытворчасці не стымулявалі ні
рэсурсазберажэння, ні адшук-
вання і распрацоўкі новых мяс-
цовых рэсурсаў сыравіны. Гэтыя
акалічнасці, а таксама затратны
механізм эканомікі, неабмежа-
ваная даступнасць крэдытаван-
ня, адсутнасць канкурэнцыі ЯШ
рынку тавараў не стваралі ў прЯ
цоўных калектывах належнаЯ
зацікаўленасці ў павышэй»
якасці прадукцыі,і нарошчвайЯ
экспартнага патэнцыялу вытвод|
часці.
У 1990 г. знізілі аб’ём пра-
мысловай прадукцыі больш як
400 прадпрыемстваў і аб’яднаН'
няў Беларусі, або 29 % іх агуль-
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў	'427
най колькасці. Імі было неда-
дадзена прадўкцыі на мільярд
рублёў. Але ў цэлым за 1986—
1990 гт. прамысловасць рэспуб-
лікі павялічыла выпуск прадук-
цыі на 26 % і нават пераўзышла
запланаваны на пяцігодку ўзро-
вень. Тое ж еамае можна сказаць
і адносна прадукцыйнасці працы,
якая павялічылася за гэты час
на 30,1 %5. Аднак гэта было да-
сягнута ў асноўным за першыя
гады дванаццатай пяцігодкі.
Вынікі другой паловы 80-ых
гадоў разам з тым сведчаць, што
ў параўнанні з некаторымі іншы-
мі рэспублікамі Саюза ССР у цэ-
лым становішча эканомікі Бела-
русі заставаласй больш стабіль-
ным. Нават ва ўмовах 1990 г. яна
пераўзышла СССР па такіх важ-
ных паказчыках (на душу на-
сельніцтва), як валавы грамадскі
прадукт, нацыянальны даход,
вытворчасць прамысловай пра-
дукцыі, у тым ліку нехарчовых
тавараў6.
На пачаткў 1992 г. прамысло-
васць Беларусі трапіла ў новую
фазу эканамічнага крызісу, да-
лейціага спаду вытворчасці, раз-
бурэння гаспадарчых сувязей
прадпрыемстваў. Рашаючую ро-
лю ў гэтым адыграў развал
СССР. У цэлым за 1992 г. аб’ём
прамысловай вытворчасці ў Бе-
ларусі скараціўся амаль на 10 %,
а ў другім і трэцім кварталах
гэтага года спад дасягнуў 15—
20 %. Удзельная вага нерэнта-
бельных прадпрыемстваў узрас-
ла з 7,2 % да 9,5 %7.
Вялікія страты панесла пра-
мысловасць рэспублікі ў сувязі з
рэзкім скачком цэн у 1992-ім
і асабліва ў 1993 г. на паліўна-
энергетычныя рэсурсы, што па-
ступаюць з Расіі. Яе кіраўніцтва
ўзяло курс на павышэнне гэтых
цэн да сусветнага ўзроўню,
істотна скараціла пастаўкі Бела-
русі нафты і газу. У выніку рэзка
падняўся кошт прадукЦыі бела-
рускіх прадпрыемстваў, узніклі
цяжкасці з яе збытам, абвастры-
ліся праблемы фінансавання, па-
чала зніжацца рэнтабельнасць
фабрык і заводаў. 3-за сістэ-
матычных перабояў у пастаўках
сыравіны, камплектуючых і ін-
шых матэрыялаў сотні прадпры-
емстваў, у тым ліку шмат буй-
Ных, скарацілі вытворчасць, вы-
мушаны пераходзіць на няпоўны
рабочы тыдзень. Некаторыя
прадпрыемствы апынуліся на
мяжы поўнага спынення.
Асабліва цяжкае . становішча
склалася ў хімічнай, нафта-
хімічнай, паліўнай і некаторых
іншых галінах прамысловасці.
Так, за студзень — верасень
1993 г. у параўнанні з гэтым
часам 1992 г. аб’ём вытворчасці
ў паліўнай прамысловасці скара-
ціўся на 44,9 %, нафтаперапра-
цоўчай — на 44,7, выпрацоўка
бензіну зменшылася на 34, хі-
мічных валокнаў — на 22,5%.
Працэс інтэнсіўнага зніжэння
вытворчасці працягваўся і ў
1994 г. Згодна дадзеных дзярж-
камстата Рэспублікі Беларусь,
за першае паўгоддзе аб’ём ва-
лавога ўнутранага прадукта ска-
раціўся на 31 %, больш чым
на 20 % знізіўся нацыянальны
даход. Выпуск прамысловай пра-
дукцыі супраць адпаведнага пе-
рыяду 1993 г. склаў 68,5 %,
тавараў народнага спажыван-
ня — 77%. ВоСтра стаіць пра-
блема неплацяжоў, павялічы-
лася колькасць стратных прад-
428
Нарысы гісторыі Беларусі
прыемстваў, расце інфляцыя.
Вялізных памераў дасягнула
знешняя запазычанасць8.
Важнейшым напрамкам выха-
ду прамысловасці, усёй эканомі-
кі Беларусі з крызіснага стано-
вішча з’яўляецца яе структурная
перабудова, скіраваная на дэма-
напалізацыю, узмацненне рэжы-
му эканоміі, рэсурсазберажэння,
рацыянальнае згортванне энер-
гаёмкай вытворчасці, інтэнсіўнае
развіццё навуканасычаных га-
лін, якія б забяспечвалі рост
экспартнага патэнцыялу і зада-
вальнялі патрэбы рэспублікі.
У складаных умовах працуе
будаўнічы комплекс рэспублікі.
Тым не менш будаўнікі ўвялі ў
дзеянне шэраг магутнасцей на
прадпрыемствах лёгкай і харчо-
вай прамысловасці, здадзены ў
эксплуатацыю высакавольтная
электралінія і кабельная лінія
сувязі Мазыр — Гомель, іншыя
аб’екты.
Разбурэнне эканамічных сувя-
зей паміж дзяржавамі СНД ба-
люча адбілася на рабоце ўсіх
відаў транспарту Беларусі, ства-
рыла новыя цяжкасці ў выра-
шэнні гаспадарчых праблем,
абслугоўванні пасажыраў. За
студзень — верасень 1993 г. аб’-
ём перавозак грузаў транспар-
там агульнага карыстання змен-
шыўся на 30 %, у тым ліку
чыгуначным — на 27 %. Рэзкі
рост тарыфаў на транспартныя
паслугі, цэн на матэрыяльныя
рэсурсы, дэфіцыт паліва прывялі
да небывалага крызіснага стано-
вішча аўтамабільнага і паветра-
нага транспарту. Колькасць
аўтобусных маршрутаў у рэспуб-
ліцы скарацілася на 811, у тым
ліку прыгарадных — на 228.
Авіярэйсаў стала менш напала-
віну, у выніку чаго страчана па-
ветраная сувязь з многімі рэгіё-
намі блізкага і далёкага за-
межжа.
Складаным застаецца крэдыт-
на-фінансавае становішча, па-
гражаючы характар набыла ін-
фляцыя, адбыўся новы віток
бюджэтнага дэфіцыту. У гэтых
умовах прадпрыемствы і аргані-
зацыі павялічваюць прыбытак
не за кошт зніжэння затрат на
вытворчасць і нарошчвання вы-
пуску прадукцыі, а шляхам сі-
стэматычнага павышэння на яе
цэн. Крызіс сферы грашовага
абарачэння абвастрыў праблему
неплацяжоў паміж прадпрыем-
ствамі і арганізацыямі, асабліва
па прычыне нясвоечасовай апла-
ты за прадукцыю, якая адгру-
жана Расіі, Украіне, Казахстану
і некаторым іншым дзяржавам
СНД. Згодна з данымі Дзярж-
камстата Рэспублікі Беларусь,
на пачатак кастрычніка 1993 г.
запазычанасць прадпрыемстваў
прамысловасці, аптовага гандлю
забеспячэнска-збытавым аргані-
зацыям рэспублікі дасягнула
240,3 млрд. руб. і пераўзышла
запазычанасць прадпрыемствам
іншых дзяржаў на 60,6 млрд.
руб.9
Станоўчае значэнне ў некато-
рым скарачэнні плацежнага дэ-
фіцыту меў увод у абарачэнне
(1992 г.) разліковых білетаў
Нацыянальнага банка Рэспублікі
Беларусь, што ў асноўным забяс-
печыла своечасовую выплату за-
робку, пенсій і інш.
Складана ідзе працэс прыва-
тызацыі дзяржаўнай уласнасці-
На працягу 1991 г. былі прыва-
тызаваны 19 прадпрыемстваў
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
429
рэспубліканскага падпарадка-
вання. Пераважная форма раз-
дзяржаўлення ўласнасці — пе-
раўтварэнне прадпрыемстваў у
акцыянерныя таварыствы. На
пачатак верасня 1993 г. ужо
дзейнічала 236 такіх таварыст-
ваў. Але да лістапада 1993 г.
было прыватызавана толькі
2,68 % балансавага кошту ўсіх
прадпрыемстваў10. Між тым пад
маркай прыватызацыі нярэдка
адбываецца разбазарванне дзяр-
жаўнай уласнасці. Ёсць нямала
выпадкаў, калі ў гэтай дзейнасці
замешаны ўплывовыя чыноўнікі,
мафіёзныя структуры. Па выні-
ках праверкі, праведзенай Пра-
куратурай РБ, толькі за 1991 —
1992 гг. дзяржаўнымі прадпры-
емствамі бясплатна былі перада-
дзены камерцыйным структурам
асноўныя фонды коштам
271 млн. руб. Без аплаты перай-
шло ў прыватныя рукі 32,6 %
прыватызаванай дзяржмаёмас-
ЦІ11.
Нягледзячы на цяжкасці і не-
дахопы, у Беларусі пашыраецца
прадпрымальніцкі рух, набірае
сілу працэс фарміравання ры-
начнай інфраструктуры. Штогод
падвойваецца колькасць малых
прадпрыемстваў: на канец верас-
ня 1933 г. іх зарэгістравана
амаль 16 тыс. Маецца таксама
12 тыс. таварыстваў з абмежава-
най адказнасцю і больш 4 тыс.
кааператываў. Дзейнічаюць
23 камерцыйныя банкі з больш
чьім 500 філіяламі. Функцыя-
ніпуюць 13 таварных бірж,
транспартная, фондавая і між-
банкаўская валютныя біржы,
^олып за 60 страхавых кампа-
«ій, іншыя рыначныя структу-
^Ы12.
Аднак шлях да прадпрымаль-
ніцтва застаецца складаным: яго
стрымліваюць адсутнасць ста-
більных законаў, бюракратыч-
ньія адносіны многіх службовых
асоб, жорсткая падатковая па-
літыка. Пераважная частка
прадпрыемстваў, кааператываў
спецыялізуецца не на вытворчай,
а на гандлёва-пасрэдніцкай
дзейнасці. У асяроддзе прадпры-
мальнікаў і камерсантаў нярэдка
пранікаюць несумленныя людзі,
якія ў імк.ненні да ўзбагачэння
парушаюць законы, дапускаюць
шматлікія злоўжыванні.
Такім чынам, на шляху ўвахо-
джання ў рынак прамысловасць,
транспарт, будаўнічы комплекс
Беларусі сустрэліся з вялікімі і
непрадбачанымі цяжкасцямі.
Адсутнасць навукова-абгрунта-
ванай канцэпцыі радыкальных
пераўтварэнняў, пралікі і памыл-
кі органаў дзяржаўнага кіраван-
ня прывялі да рэзкага спаду
вытворчасці, крызісу крэдытна-
фінансавай сістэмы, небывалай
інфляцыі. Марудна, непасля-
доўна, з вялікімі выдаткамі
ажыццяўляецца раздзяржаўлен-
не і прыватызацыя ўласнасці —
ключавая праблема пераходу да
рынку. I ўсё ж заканадаўчая база
рэфармавання эканомікі ў ас-
ноўным створана. Ёсць і пэўныя
станоўчыя вынікі яе рэалізацыі.
Ідзе фарміраванне элементаў
рыначнай інфраструктуры, набі-
раюць сілу новыя формы гаспа-
дарання, паступова пачынае пра-
цаваць рыначны механізм попы-
ту і прапаноў13.
Праблемы аграпрамысловага
комплексу. Важнае месца ў эка-
намічнай палітыцы адведзена
развіццю аграпрамысловага ком-
430
Нарысы гісторыі Беларусі
плексу, забеспячэнню насель-
ніцтва нёабходным харчаваннем.
На працягу існавання савецкай
улады гата задача стаіць як адна
з найбольш актуальных, але яна
так і не вырашана. Недахоп пра-
дуктаў харчавання стварае са-
цыяльную напружанасць у гра-
мадстве, выклікае незадаваль-
ненне людзей, латрабуе павелі-
чэння імпарту харчавання. Толь-
кі за перыяд з 1970 па 1987 г.
закупкі за мяжой мяса ўзраслі
ў СССР у 5,2 разы, рыбы —
у 12,4, расліннага масла — у
12,3, зерня — у 13,8, цукру —
у 6,9 раза. Аднак і гэта не па-
лепшыла справы на харчовым
рынку.
Праводзілася мноства аргані-
зацыйных і эканамічных нова-
ўйодзін, але яны не давалі
жаданых вынікаў. Прычынай
гэтаму з’яўлялася партыйная
аграрная палітыка, дзе ўсё боль-
шае месца займалі працэсы
адзяржаўлення і канцэнтрацыі
вытворчасці, нарошчвання цэн-
тралізму і адміністравання ў яе
кіраванні, узмацнення адарва-
насці сельскіх працаўнікбў ад
уласнасці. Такая палітыка ака-
звала негатыўны ўплыў на вяско-
вае насельніцтва, рабіла яго па-
сіўцым выканаўцам часта некам-
петэнтных загадаў зверху.
Шмат шкоды прынёс неабду-
маны перагляд структуры кіра-
вання аграпрамысловым ком-
плексам, мэтай якога было не
аднаўленне сапраўднага гаспа-
дара зямлі, а стварэйне гаспада-
ра ў асобе дзяржаўйага агра-
іірамысловага камітэта. У сувязі
з пастановай ЦК КПСС і Савета
Міністраў СССР «Аб далейшым
удасканаленні кіравання агра-
прамысловым комплексам» (ліс-
тапад 1985 г.), у рэспубліцы на
базе міністэрстваў сельскай гас-
падаркі, плодаагародніцтва, мяс-
ной і малочнай прамысловасці,
харчовай прамысловасці, сель-
скага будаўніцтва, Камітэта па
вытворча-тэхнічнаму забеспя-
чэнню сельскай гаспадаркі быў
утвораны Дзяржаўны аграпра-
мысловы камітЭт БССР. У аб-
ласцях і раёнах былі арганізава-
ны аграпрамысловыя аб’яднанні,
якія хутка ўзялі на сябе функцыі
камандавання і адміністравання,
чым скоўвалі самастойнасць і
зніжалі адказнасць гаспадарак
за вынікі сваёй работы.
У лютым 1991 г. рэспублі-
канскі Дзяржаграпром бьіў пе-
раўтвораны ў Міністэрства сель-
скай гаспадаркі і харчавання
БССР. Аднак вядучае месца ў
сістэме аграрных вытворчых ад-
носін па-ранейшаму займалі
партыйныя структуры, якія
амаль да апошніх дзён дзейнасці
КПСС — КПБ захапляліся ад-
мінісТраваннем, гаспадарча-раз
меркавальнымі функцыямі, да-
пускалі сур’ёзныя пралікі ў кі
раўніцтве сельскай гаспадаркай
Пры гэтым заахвочвалася тольк
дзяржаўная ўласнасць, абмя
жоўвалася калгасна-каапера'
тыўная, ігнаравалася індывіду
альная.	*
Тым не менш у першыя гадь
перабудовы аграпрамыслові
комплекс рэспублікі набіраў сі
лу. За 1986—1990 гг. сярэдне
гадавы ўраджай збожжа склаі
29,5 ц, супраць.21,5 — у адзі
наццатай пяцігодцы. Але збоЖ
жавая праблема ў Беларусі за
ставалася. Хоць у 1986—1990 гі
сярэднегадавы валавы зоор
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
431
збожжа дасягнуў 6936 тыс. т, ён
забяспечваў патрэбы рэспублікі
толькі на 60—70 %.
Неблагіх паказчыкаў дабівалі-
ся жывёлаводы Беларусі.
У 1988 г. сярэдні надой на каро-
ву дасягнуў 2978 кг, прырост у
параўнанні з 1985 г. склаў
508 кг (па СССР гэтыя паказчы-
кі адпаведна раўняліся 2600 і
270 кг). Калі за 1981 —1985 гг.
у БССР сярэднегадавая вытвор-
часць малака была ў межах
6306 тыс. т, то за 1986—1990 гг.
яна дасягнула 7318 тыс. т. На-
рыхтоўка мяса ва ўбойнай вазе
за гэты перыяд склала адпаведна
933 і 1178 тыс. т.14
У складаных умовах многія
працаўнікі сельскай гаспадаркі
паказвалі прыклады самаадда-
най працы. У жніўні 1988 г.
званне Героя Сацыялістычнай
Працы было прысвоена 10 сама-
адданым працаўнікам сельска-
гаспадарчай вытворчасці, у тым
ліку звеннявому племзавода
«Насовічы» Добрушскага раёна
К. А. Хлябцову, аператару ма-
шыннага даення калгаса імя
Жданава Брэсцкага раёна Г. Ф.
Скакун, брыгадзіру эксперымен-
тальнай базы «Шчучын» Шчу-
чынскага раёна К. П. Місюку,
дырэктару аграфірмы «Вясна» —
дырэктару саўгаса «Брылёва»
Гомельскага раёна А. Т. Кобру-
севу і іншым. У сакавіку 1991 г.
гэтага звання ўдастоіўся стар-
шыня калгаса-камбіната імя
Урыцкага Гомельскага раёна
А. А. Паташкін. У 1990 г. валавы
Даход гаспадаркі перавысіў
19 млн. рублёў. Яе працаўнікі
прадалі дзяржаве 4100 т ялаві-
чыны, 480 т курынага мяса.
У канцы 80-ых гадоў па вы-
творчасці сельскагаспадарчай
прадукцыі на дупіу насель-
ніцтва рэспубліка знаходзілася
на ўзроўні развітых краін свету.
У 1990 г. у БССР на чалавека
выраблялася 115 кг мяса і 727 кг
малака, 686 — зерня, 837 —
бульбы. У ЗША, напрыклад, вы-
творчасць мяса і малака склада-
ла адпаведна 122 і 868 кг, зер-
ня — 842 і бульбы — 65 кг. Чаму
ж пры такіх неблагіх паказчыках
у пачатку 90-ых гадоў склалася
крызіснае становішча на спажы-
вецкім рынку: талонная сістэма
размеркавання харчавання, пе-
рабоі ў забеспячэнні насель-
ніцтва прадуктамі? У першую
чаргу таму, што значнай заста-
валася доля рэспублікі ў фармі-
раванні агульнасаюзнага фонду.
У 1991 г. па мясных харчах
яна склала 16%, малаку —
22 %, бульбе — 44 %, маргары-
ну — 41 %. Мяса і мясныя рэчы-
вы Беларусь пастаўляла ў
РСФСР, Казахстан, Узбекістан,
малако і малочныя харчы —
у РСФСР, Казахстан, Закаў-
каззе і Сярэднюю Азію. Бульба
адгружалася практычна ва ўсе
рэгіёны, акрамя Прыбалтыйскіх
рэспублік. Ва ўмовах парушэння
вытворчых сувязей многія прад-
прыемствы харчовай прамысло-
васці не дасылалі ў гандлёвую
сетку частку вырабляемай пра-
дукцыі, а выкарыстоўвалі яе ў
бартэрных аперацыях.
Не стымулюе прагрэсу галіны
поўная перавага дзяржаўнай
калгасна-кааператыўнай улас-
насці. Таму ў рэспубліцы ўзяты
курс на змяненне суадносін па-
між рознымі яе формамі. На
размеркаванне зямель з мэтай
стварэння ўмоў раўнапраўнага
432
Нарысы гісторыі Беларусі
развіцця розных форм гаспада-
рання, фарміраванне шматук-
ладнасці эканомікі, забеспячэн-
не на гэтай аснове стабільнага
нарошчвання сельскагаспадар-
чай прадукцыі і накіравана зя-
мельная рэформа. Аднак яе пра-
вядзенне ідзе супярэчліва і адна-
бакова.
Разнастайнасць форм улас-
насці і заснаваныя на іх аснове
формы гаспадарання заканадаў-
ча замацаваў Вярхоўны Савет
рэспублікі, прыняўшы Кодэкс
Беларускай ССР аб зямлі (сне-
жань 1990 г.), Законы «Аб ся-
лянскай (фермерскай) гаспа-
дарцы» (сакавік 1991 г.)15, «Аб
праве ўласнасці на зямлю» (чэр-
вень 1993 г.)!ь. Гэтыя і іншыя
заканадаўчыя акты даюць маг-
чымасць селяніну самому рабіць
выбар, дзе яму лепш працаваць,
чаму аддаць перавагу. Пра-
дугледжваецца прадастаўленне
грамадзянам Рэспублікі Бела-
русь ва ўласнае карыстанне
сельскагаспадарчых угоддзяў
для вядзення сельскай гаспа-
даркі.
У Беларусі праведзена работа
па інвентарызацыі і эканаміч-
най ацэнцы сельскагаспадарчых
угоддзяў, стварэнню фондаў для
развіцця новых форм арганіза-
цыі вытворчасці, у першую чаргу
фермерскіх гаспадарак. На пача-
так 1994 г. колькасць фермерскіх
гаспадарак склала 2726 з агуль-
най зямельнай плошчай 55,4 тыс.
гектараў. Як бачым, фермерства
пакуль не атрымоўвае шырокага
распаўсюджвання. На яго росце
аддюстроўваецца І супярэчлівая
эканамічная палітыка дзяржавы,
і супрацьдзеянне на месцах, і
тэхнічная, а таксама тэхналагіч-
ная адсталасць сельскай гаспа-
даркі. Маюцца і псіхалагічныя
перашкоды на шляху развіцця
фермерства. Некалькі пакален-
няў сельскіх жыхароў выраслі
і сфарміраваліся ва ўмовах кал-
гасна-саўгаснай сістэмы, дзе
шырокае распаўсюджванне
атрымалі абыякавыя адносіны да
працы і безадказнасцы
У гэтых умовах грамадству
нярэдка навязваецца ідэя неад-
кладнага роспуску калгасаў і
саўгасаў, як не апраўдаўшых
сябе форм гаспадарання. Але
агульнае знішчэнне старых вы-
творчых структур само па сабе
не забяспечыць стварэннё но-
вых. Да таго ж у апошні час у
частцы калгасаў і саўгасаў Бела-
русі праводзіцца работа па пера-
будове эканамічных адносін,
укараненню новых форм гаспа-
дарання, скіраваных на тое, каб
зрабіць селяніна сапраўдным
гаспадаром зямлі, зацікавіць яго
ў выніках сваёй працы. На канец
1993 г. з 1862 калгасаў 236 сфар-
міравалі ў сябе долевы маёмасны
фонд, 309 — толькі маёмасны,
28 — сталі кааператывамі, 7 —
акцыянернымі прадпрыемствамі,
25 — калектыўнымі сельскагас-
падарчымі прадпрыемствамі,
6 стварылі таварыствы з абме-
жаванай адказнасцю17.
Аднак гэтыя крокі не даюць
адпаведных вынікаў, таму што за
гады савецкай улады вёска пера-
тварылася ў інвестыцыйнага і
працоўнага донара для развіцця
гарадоў. Забіранне сродкаў 3
гаспадарак ішло і ідзе п®
шматлікіх каналах. НайболыЯ
вядомы з іх сёння — рэзкЯ
павышэнне цэн на сродкі вйВ
творчасці, што выкарыстоўваюі^
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў	433
Комплекс па адкорму буйной рагатай
Бараназіцкага р-на Брэсцкай вобласці.
ца ў сельскай гаспадарцы. Пра-
мысловыя прадпрыемствы атры-
малі права самастойна ўстанаў-
ліваць цэны на тэхніку, угнаенні,
матэрыялы, абсталяванне. Пра-
даючы сваю прадукцыю значна
даражэй яе сабекошту, горад
атрымлівае незаробленыя гро-
шы. Гэта прывяло да катастра-
фічнага фінансавага становішча
калгасаў і саўгасаў. Многія з іх
застаюцца без сродкаў для
набыцця тэхнікі, матэрыялаў,
своечасовай выплаты заробку.
Гэта негатыўна адбіваецца на
вытворчасці сельскагаспадарчай
прадукцыі, асабліва жывёлага-
доўчай. Калі ў 1992 г. вытвор-
часць мяса ў жывой вазе склада-
ла 1442 тыс. т, то ў 1993 г.—
1239 тыс. Вытворчасць малака
за гэты час знізілася з 5885 да
5598 тыс. т.
жывёлы саўгаса-камбіната «Мір»
Шэраг складаных праблем у
развіцці жывёлагадоўлі прывёў
да паскоранага правядзення
курсу на суцэльную канцэнтра-
цыю і спецыялізацыю вытворча-
сці, стварэння валявымі метада-
мі вялікай колькасці буйных
жывёлагадоўчых комплексаў.
У 1991 г. на 108 свінагадоўчых
і 153 комплексах буйной рагатай
жывёлы выраблялася каля 70 %
агульнай колькасці мяса. Работу
комплексаў, асабліва пасля рас-
паду СССР, ліхаманіць адсут-
насць камбікармоў, якія завозі-
ліся ў Беларусь з іншых рэспуб-
лік былога Саюза, а таксама з-за
мяжы.
У многіх вёсках не створаны
неабходныя ўмовы жыцця, пра-
цы, забеспячэння сацыяльнай
абароненасці сельскіх жыхароў.
Гэта выклікае працяг міграцыі
434
Нарысы гісторыі Беларуа
сельскага насельніцтва, у пер-
шую чаргу моладзі, у гарады. I як
вынік, амаль трэць жыхароў вё-
сак Беларусі мае пенсійны
ўзрост, у той час як у горадзе
ён складае 13,4 %. У маі 1991 г.
сесія Вярхоўнага Савета Бела-
русі прыняла закон «Аб прыяры-
тэтным сацыяльна-культурным
і эканамічным развіцці сяла і
аграпрамысловага комплексу»'8.
Але гэты, як і іншыя, заканадаў-
чы акт, не працуе, бо патрэбны
буйныя інвестыцыі, якіх не ха-
пае.
Такім чынам, пераход да
рыначных адносін, новага гра-
мадска-палітычнага будаўніцтва
паставіў у цяжкія ўмовы гаспа-
дарку Беларусі, дзе раней былі
зроблены нядрэнныя падставы
для далейшага нарошчвання вы-
творчасці прадукцыі, паляпшэн-
ня гаспадарання. Развал крэ-
дытна-фінансавай сістэмы,
матэрыяльна-тэхнічнага забес-
пячэння, эканамічнае ўдушэнне
прадпрыемстваў, калгасаў і саў-
гасаў, неспрыяльныя ўмовы для
фермераў і іншае прывялі да
крызіснага становішча эканомі-
кі, рэзкага падзення вытворча-
сці. Але і ў гэтых складаных
умовах ідзе паступовае станаў-
ленне рыначных адносін: ад
дзяржаўнага рэгулявання выз-
валена пераважная большасць
цэн, на прынцыпова новай выс-
нове наладжваюцца гаспадарчыя
сувязі, пашыраецца прыватыза-
цыя, прадпрымальніцтва, з’яў-
ляюцца новыя камерцыйныя
структуры, рэфармуецца крэ-
дытна-банкаўская сістэма.
2.	Чарнобыльская катастрофа —
пагроза генафонду
беларускага народа
Жахлівыя вынікі аварыі.
Разгубленасць і некампетэнт-
насць улад у рабоце па іх лікві-
дацыі. А другой гадзіне ночы
26 красавіка 1986 г. адбылася
буйнейшая аварыя ў сусветнай
атамнай энергетыцы. Яна здары-
лася на Чарнобыльскай атамнай
электрастанцыі, размешчанай на
тэрыторыі Украіны, непадалёку
ад паўднёвай граніцы Беларусі.
Жудасная вестка аб гэтай тэрма-
ядзернай катастрофе хутка аб-
ляцела ўвесь свет. У выніку
выбуху на чацвёртым блоку ад-
быўся выкід у атмасферу велі-
зарнай колькасці радыеактыў-
нага рэчыва, якім была за-
бруджана вялікая тэрыторыя ў
Гомельскай і Магілёўскай, ня-
мала месц Брэсцкай, Мінскай.
Гродзенскай абласцей, а таксама
ў Расіі і на Украіне.
Аварыя ў Чарнобылі з’явілася
злавесным вынікам тэхнічнага
адставання СССР, сур’ёзных па-г
мылак у развіцці атамнай энер-
гетыкі. Фарсіраванае будаўніцт-'
ва ЧАЭС, безадказныя адносінЦ
да яе абслугоўвання з бокў
цэнтральных міністэрстваў 1
ведамстваў, у першую чаргў
Міністэрства энергетыкі СССР*
навуковых устаноў, а таксам»
мясцовага кіраўніцтва і не-г
пасрэдна абслугоўваючага пер^
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
435
Мінск. Мітынг на плошчы Незалежнасці ў памяць загінуўшых у час аварыі на
Чарнобыльскай АЭС.
саналу зрабілі сваю трагічную
справу. Датагож рэактары тыпу
РБМК, што ўзарваўся на чацвёр-
тым блоку ЧАЭС, маюць нена-
дзейнўю сістэму абарончых
сродкаў і кантрольнай апарату-
ры, шэраг іншых тэхналагічных
недакладнасцей.
Аварыя на ЧАЭС з’явілася вя-
лікай трагедыяй у жыцці бела-
рускага народа. Асабліва цяжкія
яе вынікі прыпалі на долю на-
сельніцтва . паўднёва-ўсходняй
БеларўсЕ Катастрофа ў Чарно-
былі прынесла мільёнам людзей
гора і пакуты, рэальную пагрозу
іх здароўю і жыццю, запатраба-
вала велізарных выдаткаў для
пераадолення вынікаў атамнай
стыхіі. На тэрыторыю Беларусі
прыпала 70 % усяго радыеак-
тыўнага забруджвання. У гэтай
збне. апынулася пятая частка на-
сельніцтва рэспублікі — каля
2 млн. 100 тыс. чалавек. Толькі
на тэрыторыі, пашкоджанай
доўгажывучым цэзіем-137, зна-
ходзілася 2259 населеных пунк-
таў, у іх пражывала больш
за 726 тысяч чалавек. Усяго ў
Беларусі ўздзеянню радыяцыі
падвергліся 54 раёны, але пра-
цягваецца. выяўленне новых за-
бруджаных мясцін. Эканоміка
рэспублікі панесла велізарныя
матэрыяльныя страты: выведзе-
на са звароту звыш 20 %
сельскагаспадарчых угоддзяў,
амаль 15 % лясоў. Агульныя
выдаткі складаюць больш за 100
млрд. рублёў, або 16 нацыяналь-.
ных гадавых бюджэтаў Бела-
' «ід
русі .	-	/
Марудна і няўпэўнена пачына-
лася работа па пераадоленню
вынікаў аварыі. У ліку яе пер-
436
Нарысы гісгорыі Беларусі
шых практычных крокаў было
адсяленне ў бяспечныя месцы
насельніцтва з раёнаў, што пад-
вергліся найбольшаму забрудж-
ванню, а таксама дэзактывацыя
тэрыторыі гарадскіх і сельскіх
паселішчаў, медыцынскі агляд і
дапамога пацярпеўшым людзям.
Згодна з прынятым рашэннем
4 мая 1986 г. першым адсяля-
лася насельніцтва з 30-кіламет-
ровай зоны навокал ЧАЭС, у тым
ліку жыхары 107 населеных
пунктаў Брагінскага, Хойніцкага
і Нараўлянскага раёнаў. Але ў
1986 г, толькі 24,7 тыс. чалавек
пераехалі на пастаяннае пра-
жыванне ў чыстыя месцы рэс-
публікі.
У гэтай надзвычай адказнай
справе, асабліва ў першыя дні
і месяцы пасля аварыі, былі да-
пушчаны сур’ёзныя пралікі і па-
мылкі. Часта работа была слаба
арганізавана, праводзілася са
значным спазненнем. Насельніц-
тва не заўсёды атрымлівала свое-
часовую і належную інфарма-
цыю аб радыяцыйным стано-
вішчы, правілах паводзін ва
ўзнікшых абставінах. Адсяленне
ў шэрагу выпадкаў праводзілася
непрадумана і хаатычна, шмат
хто не вытрымліваў неўладка-
ванасці на новых месцах, вяртаў-
ся назад на забруджаную тэры-
торыю і працягваў там жыць у
экстрэмальных умовах. У вёсках
павялічвалася колькасць сама-
сёлаў, рабавалася пакінутая
маёмасць.
Органы саюзнага кіраўніцтва,
міністэрствы і ведамствы, ад-
казныя за бяспеку. атамнай
энергетыкі, не прынялі свое-
часова належных мер для на-
ладжвання хуткай дапамогі на-
сельніцтву ў зоне аварыі, пра-
явілі безадказнасць, рабілі спро-
бы для дэзінфармацыі і за-
сакрэчвання вынікаў катастро-
фы, яе цяжкага ўплыву на
здароўе людзей. Тон у гэтай
ганебнай дзейнасці задавала
аператыўная група Палітбюро
ЦК КПСС, працу якой накіроў-
ваў фактычна генеральны сакра-
тар М. С. Гарбачоў20. Тое ж
неабходна сказаць і аб партый-
на-дзяржаўным кіраўніцтве рэс-
публікі, дзейнасці тагачасных
першага сакратара ЦК КПБ
М. Н. Слюнькова, старшыні
Савета Міністраў БССР М. В.
Кавалёва, старшыні Аграпрома
Ю. М. Хусаінава, першага сакра-
тара Гомельскага абкома КПБ
А. С. Камая і іншых.
Не спраўдзіліся спадзяванні і
на спецыялістаў-медыкаў, якія
павінны былі сказаць сваё аўта-
рытэтнае слова. Яны толькі су-
пакойвалі людзей, замест таго
каб сказаць ім праўду. Такія
безадказныя, некампетэнтныя
заявы, у прыватнасці, неаднара-
зова рабіў у майскія дні 1986 г.
начальнік Галоўнага санітарна-
эпідэміялагічнага ўпраўлення
Міністэрства аховы здароўя
БССР, намеснік міністра В. М.
Бур’як. Некаторыя медыкі з
Масквы (акадэмік АМН Л. А.
Ільін і іншыя) распрацавалі так
званую канцэпцыю бяспечнага
пражывання на забруджанай тэ-
рыторыі «35 бэр за 70 гадоў».
Яна намнога перавышала да-
пушчальныя дозавыя нагрузкі
радыяцыі, што можа вытрымаць
арганізм чалавека. У рэшце рэшт
аўтары канцэпцыі адмовіліся аД
яе, прызнаўшы навукова неаб-
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
іясна ўжо ніколі не парадуе жыхароў
этага дома.
рунтаванай і небяспечнай для
ідароўя людзей.
Вялікія цяжкасці ў барацьбе з
зынікамі аварыі стварыла і тое,
лто крытычна не хапала інды-
відуальных сродкаў абароны ад
радыяцыі, прыбораў для вызна-
чэння ўзроўняў радыяцыйнага
фону. 3 забруджаных раёнаў
пачаўся нерэгулюемы ад’езд
медыкаў, настаўнікаў, спецыялі-
стаў прамысловасці і сельскай
гаспадаркі.
Чарнобыль — зона асаблівай
Увагі. Дзейнасць партыйных,
?авецкіх і грамадскіх арганіза-
Цый па пераадоленню вынікаў
Чарнобыльскай катастрофы па-
Мла актывізавацца толькі пасля
Іаго, як прыступіў да работы
выбраны ў 1989 г. новы склад
________________________ 437
Вярхоўнага Савета Беларусі.
Вялікую заклапочанасць лёсам
ахвяр чарнобыльскай катастро-
фы праявілі ўзнікшыя нефар-
мальныя рухі, шырокая грамад-
скасць, дзеячы навукі і культуры,
прэса. У гэтым жа годзе Вяр-
хоўны Савет рэспублікі разгле-
дзеў і адобрыў доўгатэрміновую
Дзяржаўную праграму ліквіда-
цыі ў Беларускай ССР вынікаў
аварыі на Чарнобыльскай АЭС
на 1990—1995 гады, якую рас-
працаваў урад Беларусі. Яна
была разгледжана на саюзным
узроўні. Улічваючы цяжкія вы-
нікі аварыі і вялізны аб’ём работ
па іх ліквідацыі на тэрыто-
рыі Беларусі, праграма праду-
гледжвала выдзяленне рэспублі-
цы з саюзнага бюджэту звыш
18 мільярдаў рублёў.
Між тым за першыя гады
пасля катастрофы, нягледзячы
на шматлікія дэкларатыўныя за-
явы і абяцанні саюзных і
рэспубліканскіх кіраўнікоў, ка-
рэнных зрухаў у вырашэнні
праблемы не адбылося. Сітуацыя
заставалася крытычнай, раз-
губленасць і трывога ахапілі
людзей, што ўпершыню ў жыцці
сутыкнуліся з такой нябачнай і
каварнай небяспекай.
Тое, што было зроблена пасля
трагічнага 1986 г., з’яўлялася
сціплым пачаткам вялізнай ра-
боты, якую неабходна было вы-
канаць у сувязі з аварыяй.
У 1986—1989 гг. на гэтую мэту
было выкарыстана толькі 1,1
мільярда рублёў. У чыстых мяс-
цовасцях на тэрыторыі Беларусі
пераважна для перасяленцаў з
Гомельскай вобласці былі ство-
раны 173 пасёлкі, у якіх пабуда-
ваны звыш 11 тыс. кватэр і дамоў
43в
сядзібнага тыпу, агульнаадука-
цыйныя школы на 8953 месцы,
дашкольныя ўстановы на 5510
месц, бальніцы на 740 ложкаў,
амбулаторна - паліклінічныя
ўстановы на 4650 наведванняў
за змену. Галоўным чынам у паў-
днёвых раёнах Гомельскай
вобласці былі праведзены рабо-
ты па добраўпарадкаванню, бу-
даўніцтву новых і рамонту дзею-
чых дарог, дэзактывацыі насе-
леных пунктаў. Пабудовы ў не-
каторых вёсках, пакінутых жы-
харамі, закопваліся ў зямлю.
На аснове комплекснага дазі-
метрычнага абследавання тэры-
торыі Гомельскай і Магілёўскай
абласцей у 1989—1990 гг. урад
Беларусі прыняў дадатковыя ме-
ры па ахове здароўя насельніцт-
ва, прадугледзеўшы адсяленне ў
чыстыя месцы яшчэ звыш 100
вёсак. Адначасова вырашаліся
пытанні фінансавання гэтых ра-
бот з дзяржаўнага бюджэту,
выдзялялася тэхніка, будаўні-
чыя матэрыялы. За 1986—
1990 гг. вучоныя і спецыялісты
Беларусі і Масквы абследавалі
звыш 5 тыс. населеных пунктаў,
зрабілі болып 100 тыс. проб
грунту ў населеных пунктах і
глёбы сельгасугоддзяў. Былі
складзены і апублікаваны ў дру-
ку карты забруджанасці тэрыто-
рыі рэспублікі.
Для вывучэння тэарэтычных і
практычных праблем, звязаных
з пераадоленнем вынікаў аварыі,
у Мінску створаны навукбва-
даследчы інстытут радыяцыйнай
медыцыны з клінічным і дыспан-
серным аддзяленнямі. Шэраг ад-
казных заданняў выканалі вучо-
ныя Інстытута ядзернай энерге-
тыкі Акадэміі навук Беларусі.
Нарысы гісторыі Беларусі
У ліпені 1989 г., быў адкрыті|
добраахвотны рахунак, на які
пачалі паступацй сродкі, у тым
ліку з замежных краін, для
аказання дапамогі ахвярам чарЗ
нобыльскай катастрофы. Але вы-
даткаваныя дзяржавай грашо-
выя рэсурсы нярэдка выкарыс-
тоўваліся не па назначэнню,
асвойваліся няпоўнасцю, а то і
проста разбазарваліся. Толькі ў
Гомельскай вобласці за адзін
год на мэты, якія ніякіх адносін
не мелі да чарнобыльскай пра-
грамы, з гэтага фонду было
выдаткавана 23,5 мільёнд руб-
.. V 9 V
леу .
У 1991—І992 гг. Вярхоўны
Савет Рэспублікі Беларусь пры-
няў. некалькі новьіх законаў,
мэта якіх — стварыць сістэму
сацыяльнай падтрымкі людзей,
што Пацярпелі ад чарнобыльскай
навалы, забяспечыць выкананне
дзяржаўнай чарнобыльскай пра-
ірамы. Сяррд іх законы «Аб
сацыяльнай абароне грамадзян,
якія пацярпелі а'д катастрофы
на Чарнобыльскай АЭС», «Аб
статуцё тэрыторый, якія пад-
вергліся радыеактыўнаму забру-
джванню» і інш. У ходзе іх нека-
торага выканання за 1991 г. былс
асвоена капіталаўкладанняў на
500 мільёнаў рублёў болып, чым
за папярэдйія чатыры гады, Ад-
ным з галоўных напрамкаў ра-
боты стала адсяленне людзей з
пацярпеўшых раёнаў і ўладка-
ванне іх на новых месцах пра
жывання. Было пабудавана
18 тыс. кватэр для перасяленцаў
у той час як на Украіне — 2 тыс-
у Расіі — 1,5 тыс. кватэр. На
новыя месцы з забруджаны^
раёнаў перасялілася 33 тыс. чаі
лавек, яшчэ 46 тыс. выехала п|
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
439
вольнаму перасяленню22. У вы-
ніку было завершана перася-
ленне насельніцтва з тэрыторый,
дзе ўзровень забруджанасці пе-
равышае 40 кюры на квадратны
кіламетр. Вядзецца работа па
адсяленню жыхароў з тэрыто-
рый, што маюць радыеактыўную
забруджанасць у 15—40 кюры.
Усяго за 1986—1992 гг. з за-
бруджанай тэрыторыі на новае
месца жыхарства пераехала
звыш 130 тыс. чалавек. Для пе-
расяленцаў пабудавана шмат
жылля, аб’ектаў сацыяльнай
інфраструктуры, на што выдат-
каваны вялізныя сродкі. Пры-
чым 75 % укладанняў асвоена за
апошнія тры гады. Аднак з-за
развалу СССР Рэспубліка Бела-
русь фактычна засталася сам-
насам з Чарнобылем, і фінан-
савыя магчымасці яе зменшылі-
ся. Зараз выдаткі на рэалізацыю
чарнобыльскай праграмы скла-
даюць каля 16 % дзяржаў-
нага бюджэту Беларусі.
Насельніцтва, што жыве і
працуе ў забруджанай мясцо-
касці, атрымлівае грашовыя да-
ілаты да заработку, іншыя віды
іатэрыяльнай дапамогі. Ажыц-
цяўляюцца захады па забеспя-
чэнню яго чыстымі прадук-
гамі, лякарствамі, паляпшэнню
<ыллёва-бытавога абслугоўван-
я. Прадастаўлены льготы і тым,
то прымаў непасрэдны ўдзел
і работах па ліквідацыі вынікаў
аварыі.
У першачарговым парадку
зьірашаюцца пытанні адсялення
1 медыцынскага абслугоўвання
гем’яў з малымі дзецьмі. Станоў-
*ае значэнне тут адыгрывае гу-
Манітарная дапамога, што пасту-
пае з-за мяжы. Атрыманыя пра-
дукты перш за ўсё выдзяляюцца
дзіцячым установам, бальніцам,
малазабяспечаным сем’ям. Ня-
мала дзяцей з Гомельскай,
Магілёўскай і Брэсцкай абласцей
у час летніх канікул праводзяць
свой адпачынак у дзяржавах
СНД, а таксама ў замежных
краінах. Дзецям, якія жывуць на
забруджанай зямлі, перададзены
былы ўрадавы санаторый «Акса-
каўшчына». Падрыхтавана пра-
грама аховы іх здароўя, дзей-
нічае рэспубліканскі камітэт
«Дзеці Чарнобыля».
У адпаведнасці з дзяржаўнай
праграмай навуковыя ўстановы
Беларусі разгарнулі распрацоўку
шэрагу фундаментальных і пры-
кладных праблем, звязаных з
чарнобыльскай катастрофай.
Такія даследаванні вядуць вучо-
ныя інстытутаў Акадэміі навук
Беларусі (радыяцыйнай біялогіі,
фізіялогіі, генетыкі і цыталогіі,
фізіка-арганічнай хіміі, эксперы-
ментальнай батанікі і інш.),
а таксама Беларускага і Гомель-
скага універсітэтаў, Мінскага
медыцынскага інстытута, Інсты-
тута радыяцыйнай медыцыны
Мінздрава Беларусі.
I ўсё ж многае з таго, што
вызначана, ажыццяўляецца ма-
рудна, становішча ў забруджа-
ных месцах застаецца склада-
ным і непрадбачаным. 3 боку
службовых асоб сустракаецца
нямала прыкладаў абыякавых,
фармальных адносін да агульна-
дзяржаўнай справы ліквідацыі
вынікаў катастрофы. Паруша-
юцца тэрміны ўводу ў эксплуа-
тацыю жылля і аб’ектаў сацы-
яльнага абслугоўвання для
перасяленцаў. Як паказалі са-
440
Нарысы гісторыі Беларус,
цыялагічныя даследаванні, пры-
кладна 30 % жыхароў Чарно-
быльскай зоны, пераважна ста-
рэйшага ўзросту, адмаўляюцца
перасяляцца ў іншыя месцы.
У 1991 г. адпаведна з дзяр-
жаўнай праграмай у Брэсцкай
воблаСці было пабудавана 1025
кватэр, але да сярэдзіны наступ-
нага года з іх засялілі толькі
52023. У шэрагу раёнаў Гомель-
скай і Магілёўскай абласцей не
хапае медыцынскага персаналу,
настаўнікаў, іншых спецыяліс-
таў, нярэдка бываюць перабоі з
забеспячэннем насельніцтва
чыстымі харчовымі прадуктамі,
лекамі. 3 вялікім спазненнем па-
чалося нарошчванне выпуску
спецыяльнай радыяцыйнай
дыягнастычнай апаратуры, у
тым ліку дазіметраў для маса-
вага выкарыстання.
Усю горыч жыцця ў экстрэ-
мальных умовах адчувае на сабе,
у прыватнасці, насельніцтва Бра-
гінскага раёна Гомельскай
вобласці. Гэты раён у Беларусі
бліжэй за.ўсіх да Чарнобыльскай
АЭС, тут самы высокі ўзровень
гама-фону. Пасля аварыі каля
паловы насельніцтва адселена, з
40 тыс. жыхароў засталося
24 тыс., з 27 калгасаў і саў-
гасаў — 18. Выпала з абароту
50 % сельскагаспадарчых угод-
дзяў. Увесь час пасля аварыі
старшынёй райвыканкома пра-
цуе народны дэпутат Вярхоўнага
Савета Рэспублікі Беларусь
А. М, Пракопаў, жыве тут з
жонкай і дзецьмі, робіць усё
магчымае, каб хоць чым-небудзь
аблягчыць жыццё сваіх земля-
коў. У раёне растуць захворван-
ні, не хапае медыцынскіх работ-
нікаў. Але ў такім становішчы
людзі працягваюць вытворчую
дзейнасць, не падаюць духам.
А. М. Пракопаў адзначае: «Пяць-
дзесят тысяч гектараў засталося
ў нас у абароце. Нягледзячы н
ўсе складанасці, на вялікі адто
людзей, мы ўсё-такі рук й
апускаем. I тое, што робяць сён
ня кіраўнікі гаспадарак, спецыя
лісты, механізатары, жывёлаво
ды, можна назваць грамадзян-
скім подзвігам. Людзі праяўля-
юць тут не проста працані-
тасць, але і мужнасць»24.
Нягледзячы на меры, якія
прымаюцца, праблема медыцын-
скага абслугоўвання насельніцт-
ва на забруджаных тэрыторы-
ях — адна з вастрэйшых. У Хой-
ніцкай райбальніцы, для пры-
кладу, застаўся адзін хірург,
гэта М. А. Бейманаў, вопыгны
медык, які ўжо тры дзесяці-
годдзі выконвае тут свой адказ-
ны і пачэсны абавязак. У рай-
бальніцы не хапае і іншых
спецыялістаў: моладзь не хоча
ехаць сюды, а тыя, хто працуе
тут па кантракту альбо вахтавым
метадам, ледзь дачакаўшыся
канца тэрміну, выязджаюць.
Сацыялагічнае апытанне
сярод насельніцтва ў зоне па-
стаяннага кантролю ў Гомель-
скай і Магілёўскай абласцях
паказала, што большасць людзей
адчуваюць сябе абдзеленымі
ўвагай, клопатамі, асабліва з
боку органаў улады і аховы
здароўя. Звыш 40 % апытаных
ацанілі стан свайго здароўя як
нездавальняючы.
На забруджанай радыенуклі-
дамі тэрыторыі Беларусі павя-
лічваецца колькасць людзей 3
цяжкімі захворваннямі, лячэн«е
якіх патрабуе высокакваліфіка'
Іяжкі шлях радыкальных пераўіварэнняў
441
< ?пецыяльным растворам абмываюцца дахі дамоў.
іаных спецыялістаў, нямалых
родкаў. Пры гэтым больш за
сіх пакутуюць дзеці: сярод іх
іа працягу пяці апошніх гадоў
юлькасць анкалагічных захвор-
анняў шчытападобнай залозы
зрасла ў 22 разы, намнога
іолын стала іншых хвароб.
оольш за 600 тыс. маленькіх
: рамадзян Беларусі штогод
маюць патрэбу ў аздараўленчым
дпачынку ў чыстых мясцінах.
Але ў апошні час вырашэнне
’ этага пытання вельмі ўскладні-
ася, кошт аздараўлення дзяцей
а межамі рэспублікі павялічыў-
я ў сотні разоў. Дапамогд краін
‘аходняй Еўропы ў арганізацыі
ьздараўлення хаця і істотная,
ле не зніжае вастрыні прабле-
Мы, бо толькі крыху болып пяці
Црацэнтаў дзяцей атрымліваюць
1акую магчымасць25.
Улічваючы велізарныя машта-
бы чарнобыльскай катастрофы,
важная роля ў ліквідацыі яе вы-
нікаў адводзіцца міжнароднаму
супрацоўніцтву. Яго ўдзельніка-
мі стала вялікая колькасць дзяр-
жаўных і грамадскіх арганіза-
цый шэрагу замежных краін,
якія ўжо накіравалі ў Беларусь
грашовыя сродкі, лякарствы,
медыцынскае абсталяванне,
прадукты харчавання і інш. Ге-
неральная Асамблея ААН пры-
няла спецыяльную рэзалюцыю
аб аказанні міжнароднай дапа-
могі ў ліквідацыі вынікаў аварыі
на ЧАЭС.
Шмат практычных захадаў у
гэтым напрамку зрабіла Між-
народнае агенцтва па атамнай
энергіі (МАГАТЭ), генеральны
дырэктар якога Ханс Блікс
неаднаразова наведваў пацяр-
пеўшыя раёны. Аднак у 1991 г.
з боку гэтай арганізацыі мелі
442
Нарысы гісторыі Беларусі
месца заявы, якія ўскладнілі
пытанне аб аказанні міжнарод-
най дапамогі, у прыватнасці
фінансавай і эканамічнай. Так,
неадназначна сустрэты вывады
створанай пад эгідай МАГАТЭ
групы незалежных экспертаў у
складзе 200 вучоных з 20 краін,
што вывучалі вынікі чарнобыль-
скай катастрофы. У іх беспад-
стаўна сцвярджаецца, што нібы-
та завышаны існуючыя зараз
адзнакі небяспекі радыяцыйнага
ўздзеяння на здароўе людзей,
становішча навакольнага ася-
роддзя.
У Беларусі і за яе межамі
праведзена шмат канферэнцый,
сімпозіумаў, іншых навукова-
практычных сустрэч па прабле-
мах Чарнобыля. На іх абгрун-
тавана, на аснове шматлікіх
фактаў адвергнуты беспадстаў-
ныя сцвярджэнні групы неза-
лежных экспертаў, прапанаваны
канкрэтныя рэкамендацыі па
пытаннях барацьбы з вынікамі
аварыі.
Чарнобыльская катастрофа —
цяжкая і доўга незажываючая
рана, якую будзе адчуваць на
сабе не адно пакаленне бела-
рускага народа. Каб яе заля-
чыць, неабходны вялікія нама-
ганні не толькі Рэспублікі Бела-
русь, але і іншых дзяржаў СНД,
удзел сусветнага супольніцтва.
Рэзкае абвастрэнне экалагіч-
нага становішча. Чарнобыльская
катастрофа надзвычай усклад-
ніла і без таго нялёгкія экала-
гічныя праблемы Беларусі. У той
жа час на іх абвастрэнне ака-
зваюць уплыў і шмат іншых фак-
тараў, у тым ліку нерацыяналь-
нае выкарыстанне прыродных
рэсурсаў, гаспадарчая дзей-
насць, парушэнні правіл і норм
аховы навакольнага асяродцзя,
адсутнасць адпаведнага эфек-
тыўнага заканадаўства. Склада-
насць данай праблемы ў рэспуб-
ліцы абумоўлена і высокай кан-
цэнтрацыяй прамысловай вы-
творчасці на яе тэрыторыі, у тым
ліку буйных хімічных і нафта-
хімічных прадпрыемстваў, прад-
прыемстваў машынабудавання,
якія размешчаны ў Мінску, Магі-
лёве, Наваполацку, Гродне, Го-
мелі, Светлагорску, Салігорску,
Бабруйску, іншых гарадах. Яны
штогод выкідваюць у атмасферу
тысячы тон шкодных таксічных
рэчываў, што робіць небяспеч-
ным жыццё людзей, асабліва
дзяцей. Разам з прамысловымі
прадпрыемствамі адной з галоў-
ных крыніц забруджвання павет-
ра з’яўляецца дзейнасць транс-
парту, перш за ўсё аўтамабіль-
нага. Усё гэта прывяло да ства-
рэння небяспечных умоў пражы-
вання людзей, росту захворван-
няў, гібелі прыроднага ася-
роддзя.
Праўда, за апошнія гады ў
Беларусі зроблены канкрэтныя
захады, скіраваныя на паляп-
шэнне экалагічнага становішча,
стварэнне больш спрыяльных
умоў жыццядзейнасці чалавека.
Да вырашэння гэтых задач
прыцягнута ўвага савецкіх і
гаспадарчых арганізацый, пра-
цоўных калектываў, сродкаў
масавай інфармацыі. На прад-
прыемствах устаноўлена нямала
сучаснага абсталявання ДЛЯ
абясшкоджвання небяспечных
рэчываў у паветры і вадз^
ажыццяўляюцца адміністрацыН'
ныя і іншыя мерапрыемствы па
ахове акружаючага асяроддзя’
: іжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
443
іцыянальнаму выкарыстанню
іыродных рэсурсаў. Калі ў
1976—1980 гг. выдаткі на ўка-
занЫя мерапрыемствы склалі
424,1 млн. руб., тр ў 1986—
1990 гг.— 702,4 млн. руб.26
У 1990 г. тэхнічнымі прыста-
саваннямі было абясшкоджана
каля 4 млн. т шкодных рэчываў,
выкінутых стацыянарнымі кры-
ніцамі забруджвання атмасфер-
нага паветра, супраць 3,2 млн. т
у 1985 г. Але гэтыя досыць
сціплыя паказчыкі не маглі ра-
дыкальна гіалепшыць экалагіч-
нае становішча, асабліва ў вялі-
кіх гарадах Беларусі, дзе яно за-
стаецца вострым.
У такім стане апынуўся, у
прыватнасці, адзін з буйнейшых
гарадоў Беларусі Магілёў, дзе
хімічныя прадпрыемствы, у пер-
шую чаргу вытворчае аб’яднанне
«Хімвалакнц», за год выкідваюць
амаль 170 тыс.: тон шкодных
адходаў. У гэтым аб’яднанні
больш за палову тэхналагічнага
’ абсталявання зношана, мараль-
на састарэла і не забяспечйае
экалагічную надзейнасць. А між
тым у забруджанай зоне пра-
жывае каля 8 тыс. чалавек, тут
размешчаны дзіцячыя сады і
яслі, установы культуры, школы,
прафтэхвучыліцічы і г. д. I не-
іпадкова Магілёў увайшоў у
рыярытэтны» пералік гарадоў
ілога Саюза з высокім узроў-
м забруджвання паветра, асаб-
за таксічнымі шкоднымі пры-
сямі, і займае 2-ое"месца ся-
; '!Д іх па захворванню (сярод
“Рослага насельніцтва) органаў
дыхання. . .
У Гомелі побач з жылым
Масівам утварыліся велізарныя
валы (каля 13 мільёнаў тон)
ядавітых фасфагіпсаў — адхо-
даў вытворчасці хімічнага заво-
да. Праблема іх утылізацыі ці
перапрацоўкі і выкарыстанн я
пакуль што не вырашана. Не-
выпадкова гэты раён Гомеля
атрымаў вобразнае найменне
«Даліна смерці». Між тым фас-
фагіпсы маюць немалую каштоў-
насць, у іх змяшчаецца да 75—
80 % сернакіслага кальцыю,
ёсць . крэменязём і шырокі
спектр рэдказямельцых металаў,
якія даражэй за золата і плаціну
і прымяняюцца ў электроннай і
аэракасмічнай прамысловасці '.
. Яшчэ болын сур’ёзная экала-
гічная небяспека ўзнікла ў
Салігорску, , дзе выраслі горы
прамысловых адходаў у выніку
дзейнасці калійнага аб’яднання.
Іх велізарныя накапленні за-
бруджваюць навакольнае ася-
роддзе, пранікаюць у грун-
товыя воды, адмоўна ўздзей-
нічаюць на здароўе людзей.
Самы высокі ў Беяарусі ўзро-
вень выкідаў шкодных рэ-
чываў у паветра прыпадае на
Наваполацк, за што галоўную
адказнасць нясуць таксама прад-
прыемствы нафтахімічнай пра-
мысловасці. Гранічна дапусці-
мая санітарная норма шкодных
рэчываў у паветры тут перавы-
шана ў некалькі разоў. У Гродне
паветра атручваюць вокіс азоту
і іншыя шкодныя кампаненты,
якія выкідвае вытворчае аб’яд-
нанне «Азот». Улічваючы гэта,
рэспубліканскае таварыства ахо-
вы прыроды неаднаразова высту-
пала. з запатрабаваннямі да
Міністэрства хімічнай д нафта-
хімічнай прамысловасці былога
СССР аб прыняцці неадкладных
і дзейсных мер па зніжэнню
444
Нарысы гісторьй Беларусі
ўзроўню шкодных выкідаў на
прадпрыемствах галіны, але
практычна ўсё засталося па-
ранейшаму,
Нездавальняючае экалагічнае
становішча склалася і ў Мінску,
дзе паветра забруджваюць
шматлікія фабрыкі і заводы,
значная колькасць транспарт-
ных сродкаў. Штогод у паветра-
ны басейн горада выкідваецца да
230 тыс. тон прымесяў. Марудна
ажыццяўляецца вывад з горада
ліцейных цэхаў і іншых аб’ек-
таў, якія не адпавядаюць са-
нітарна-гігіенічным патрабаван-
ням. Дастаткова сказаць, што з
43 аб’ектаў, якія, згодна з ра-
шэннямі гарадскіх улад, падля-
гаюць перамяшчэнню за межы
горада, 30 працягваюць дзейні-
чаць на ранейшых месцах. Каля
60 % ад агульнай колькасці
выкідаў атрутных рэчываў у
паветра ў Мінску належаць
аўтатранспарту. Аднак за апош-
нія гады колькасць гэтых выкі-
даў некалькі зменшылася, што
з’явілася вынікам шэрагу пры-
родаахоўных мерапрыемстваў,
праведзеных на прамысловых і
іншых прадпрыемствах бела-
рускай сталіцы, пэўнага выка-
нання адпаведных рашэнняў га-
радскога Савета.
Складанае экалагічнае стано-
вішча не абышло бокам сельскую
мясцовасць, абшары палёў і лу-
гоў, рэкі і вадаёмы рэспублікі.
3-за вялікага скідвання прамыс-
ловымі прадпрыемствамі не-
ачышчаных і няпоўнасцю ачы-
шчаных сцёкаў склалася не-
спрыяльнае становішча на рэках
Вілія, Сож, Мухавец, Нёман, Бя-
рэзіна, Днепр, Заходняя Дзвіна
і іншых. Надзвычай высокую
забруджанасць маюць воды ракі
Свіслач. У вадаёмы штогод вьй
кідваецца каля 90 млн. куба-*
метраў забруджаных сцёкавыЯ
вод з недастатковай ачысткайЙ
У гэтым павінны ў першую чаріЯ
прадпрыемствы Мінжылкамгаса
і Мінсельгасхарча. Толькі ў
1992 г. было зарэгістравана 36
залпавых, аварыйных і іншых
скідванняў шкодных рэчываў у
вадаёмы рэспублікі і 4 выкіды ў
атмасфернае паветра. Сума
страт склала 4,2 млн. руб., да
адказнасці прыцягнута 4,2 тыс
службовых асоб і грамадзян2?
Эксперты Сусветнага бані^а, шт
вывучалі экалагічнае становішч
ў Беларусі, выявілі ваду, яка:
адносіцца да катэгорыі «чыстайа
прыкладна толькі на 10
тэрыторый, дзе забіралісі
пробы.
Інтэнсіўная сельскагаспадар-
чая дзейнасць у апошнія дзеся-
цігоддзі, звязаная з шырокім
прымяненнем хімічных сродкаў,
абумовіла нарастанне негатыў-
ных з’яў і ў гэтай сферы вытвор-
часці. Селькая гаспадарка рэс-
публікі атрымлівае штогод каля
2 мільёнаў тон тукаў, выкарыс-
тоўваецца каля 100 назваў
пестыцыдаў. У параўнанні
1970 годам колькасць тукаў па
вялічылася прыкладна ўдвая, і
азотных угнаенняў — у 2,7 раза
Гэта, несумненна, станоўча ад-
білася на павышэнні ўраджайна-
сці палёў. Але празмернае паве-
лічэнне мінеральных угнаенняў У
глебе наносіць істотную шкоД
прыродзе, ураджаю, асабіяЯ
калі парушаецца тэхналогі я
рыстоўвання ўгнаенняў, ужіЦШ
юцца недасканалыя сродкгчВг
унясення ў глебу, няякаснЫ#
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
445
тукі. Узнікае рэальная пагроза
здароўю людзей, бо яны выму-
шаны ўжываць заражаныя ніт-
ратамі і іншымі шкоднымі рэчы-
вамі прадукты і ваду, дыхаць
нячыстым паветрам.
Перавод жывёлагадоўлі на
прамысловую аснову парадзіў
праблемы ва ўтылізацыі сцёкаў.
Фактычна няма ніякай утыліза-
цыі іх на буйных жывёлагадоў-
чых комплексах, якія атручва-
юць землі і воды.
Будаўніцтва ці пашырэнне ма-
гутнасцей ачышчальных збуда-
ванняў у Беларусі зацягваецца,
тэрміны ўводу некаторых пры-
родаахоўных аб’ектаў зрываюц-
ца. За першае паўгоддзе 1993 г.
капіталаўкладанні асвоены ў
сярэднім толькі на 36,5 %.
Паўсюдна адсутнічаюць ачы-
шчальныя збудаванні ліўневай
каналізацыі, у водаахоўнай зоне
многіх рэк размешчаны склады
ядахімікатаў, мінеральных угна-
енняў, гаруча-змазачных матэ-
«30
рыялау \
Савет Міністраў Рэспублікі
Беларусь па прапанове Дзяр-
жаўнага камітэта па экалогіі за
апошнія гады прыняў шэраг
пастаноў па ахове рэк і азёр,
рацыянальнаму выкарыстанню
водных рэсурсаў, але іх выканан-
не выклікае сур’ёзную трывогу.
Важнае месца ў распрацоўцы
эфектыўных і экалагічна абгрун-
таваных спосабаў выкарыстання
ўгнаенняў, павышэнні іх ролі ў
нарошчванні ўраджайнасці па-
лёў належыць навуковым уста-
новам. Асаблівае значэнне тут
надаецца ўзмацненню кантролю
за выкарыстаннем пестыцыдаў,
станам кампанентаў біясферы,
якасцю прадукцыі. Яго ажыц-
цяўляюць у рэспубліцы санітар-
на-эпідэміялагічная служба,
Галоўгідрамет, звыш 110 раён-
ных аграхімлабараторый. Але
патрэбна арганізацыйная пера-
будова іх работы, умацаванне
кваліфікаванымі кадрамі, пера-
ход на аўтаматызаваныя сістэмы
кантролю з дапамогай камп’ютэ-
раў, як гэта робіцца ў шэрагу
замежных краін.
У цэлым экалагічнае станові-
шча на Беларусі застаецца скла-
даным, пытанні аховы наваколь-
нага асяроддзя вырашаюцца ма-
рудна і неэфектыўна. У рэспуб-
ліцы штогод накопліваецца да 45
мільёнаў тон адходаў, пераваж-
ная болыпасць якіх не перапра-
цоўваецца, а складзіруецца на
звалках. У паветра выкідваецца
каля 3 мільёнаў тон шкодных
рэчываў. Амаль 10 % прамысло-
вых і бытавых адходаў выкід-
ваецца ў вадаёмы недастаткова
ачышчанымі31. 3 боку кіраўнікоў
прадпрыемстваў і арганізацый не
заўсёды прымаюцца дзейсныя
меры па пераадоленню гэтага
становішча, не змяншаецца
колькасць парушэнняў прырода-
ахоўнага заканадаўства.
Грамадзяне Рэспублікі Бела-
русь жывуць і працуюць у
напружаных абставінах і нават у
экстрэмальных умовах, створа-
ных чарнобыльскай катастро-
фай. Смяротнай пагрозе пад-
вяргаецца генафонд беларускай
нацЫі. Аб гэтым з глыбокай
трывогай і заклапочанасцю гава-
рыў былы старшыня Вярхоўнага
Савета Рэспублікі Беларусь
Шушкевіч на канферэнцыі ААН
па навакольнаму асяроддзю і
развіццю «Сустрэчы ў вярхах у
інтарэсах Зямлі» ў Рыо-дэ-Жа-
446
нейра, дзе ён узначальваў бела-
рускую дэлегацыю (чэрвень
1992 г.). У яго выступленні былі
выкладзены асноўныя моманты
нацыянальнай праграмы Рэс-
публікі Беларусь па забеспячэн-
ню экалагічнай бяспекі. У ёй
найперш вызначана правядзенне
ў жыццё прынцыпаў бяз’ядзер-
насці і нейтралітэту32.
Каб прадухіліць спаўзанне да
экалагічнай катастрофы, даць
магчымасць людзям карыстацца
чыстай зямлёй, паветрам, хар-
Нарысы гісторыі Беларусі
човымі прадуктамі, неабходны
рашучыя і мэтанакіраваныя
дзеянні ўсяго грамадства, і ў
першую чаргу Саветаў, гаспадар-
чых органаў, палітычных і гра-
мадскіх арганізацый. Ахова
прыроды, рацыянальнае вы-
карыстанне сыравінных і матэ-
рыяльна-тэхнічных рэсурсаў —
вялікая і адказная задача,
важнейшая ўмова выжывання і
прагрэсу чалавецтва, у тым ліку
беларускага народа.
3.	Заняпад сацыяльнай сферы
Крызіснае становішча спажы-
вецкага рынку. Абвешчаная ў
1985 г. палітыка перабудовы
прадугледжвала прыярытэтнае
развіццё сацыяльнай сферы,
больці поўнае задавальненне
духоўных інтарэсаў і матэрыяль-
ных запатрабаванняў савецкіх
людзей. Для гэтага неабходна
было ў першую чаргу ліквідаваць
недаацэнку наспеўшых праблем
у сацыяльна-культурнай сферы,
пераадолець астаткавы прынцып
выдзялення рэсурсаў і сродкаў
на яе развіццё, пакласці канец
усялякім парушэнням сацыяль-
най сйравядлівасці.
Пэўныя зрухі ў вырашэнні
гэтых задач у Беларусі былі
зроблены ў гады дванаццатай
пяцігодкі, калі забяспечвалася
адносна . стабільнае становішча
сацыяльнай сферы. Праводзі-
лася работа па ўдасканальванню
размеркавальных адносін, рабі-
ліся спробы па пераадоленню
ўраўняльных падыходаў у апла-
це працы. Паэтапна павышалася
заработная плата спецыялістаў
сістэмы аховы здароўя і сацы-
яльнага забеспячэння, былі
ўзняты аклады раббтнікаў на-
роднай адукацыі, культурна-ас-
ветных устаноў, гандлю, грамад-
скага харчавання, органаў дзяр-
жаўнага кіравання і інш.
У вытворчых галінах гаспадаркі
ажыццяўляўся пераход на новыя
ўмовы аплаты працы за кошт
прадпрыемстваў. Усяго ў рэс-
публіцы на новыя ўмовы аплаты
працы за 1986—1990 гг. было
пераведзена 2,8 . мільёна ча-
лавек3’.
Дзяржава прайўляла клопат
аб падяпшэнні матэрыяльнага
становішча пейсіянёраў,- інвалі-
даў вайны і працы, шматдзетных
і адзінокіх маці. Былі павялічаны
пенсіі сельскім жыхарам, праця-
гвалася павышэнне пенсій па
старасці, інвалідам з дзяцінства.
У канцы 80-ых гадоў дадатковыя
ільготы былі дадзены ўдзельні-
кам Вялікай Айчыннай вайны і
сем’ям ваеннаслужачых, а так-
сама воінам, якія былі накіра-
ваны за межы СССР. У выніку
Цяжкі шлях радыкальных пераўхварэнняў
447
на Беларусі палепшылі матэ-
рыяльнае становішча больш за
1 млн. чалавек34.
Значным крокам у развіцці
пенсійнага заканадаўства з’яві-
лася прыняцце ў 1990 г. Вяр-
хоўным Саветам СССР новага
закона аб пенсіях. Ён прадугле-
джваў дыферэнцыраваны пады-
ход і паэтапнае павелічэнне пен-
сій. У яго развіццё з 1991 г.
уведзены ў дзеянне Закон Вяр-
хоўнага Савета Беларусі «Аб
сацыяльнай абароне інвалідаў у
Рэспубліцы Беларусь».
Як вядома, матэрыяльнае ста-
новішча працоўных перш за ўсё
залежыць ад вырашэння харчо-
вай праблемы. Некаторыя по-
спехі сельскай гаспадаркі Бела-
русі ў другой палове 80-ых
гадоў адыгралі пэўную ролю ў
выкананні харчовай праграмы,
хаця яны і не прывялі да пера-
лому ў забеспячэнні насельніцт-
ва прадуктамі харчавання. Змя-
ненні ў іх спажыванні жыхарамі
рэспублікі характарызуюцца на-
ступнымі данымі (на душу на-
сельніцтва), кг:35
Прадукты харчавання
Мяса і мясапрадукты ў пераліку на мяса
Малако і малочныя прадукты ў пераліку на
малако
Яйкі (штук)
Рыба і рыбапрадукты
Расліннае масла
Гародніна і бахчавыя
Плады і ягады
Бульба
Хлебапрадукты
Цукар
Матэрыялы табліцы сведчаць,
што за паказаны час насельніцт-
ва Беларусі стала некалькі больш
спажываць мяса, малака, яек,
расліннага масла. У той жа час
зменшылася спажыванне астат-
іх вышэназначаных харчовых
радуктаў — рыбы, гародніны,
ладоў і інш.
3 прычыны недахопу сельска-
іспадарчых прадуктаў у дзяр-
аўным гандлі пачалі расці іх
э.чы на калгасных рынках: толь-
і ў 1990 г. яны ўзняліся на
♦ %. Увядзенне так званых
Іагаворных цэн» адкрыла шлях
1985	.1990	Рэкамендуемыя нормы
70	74	80
399	424	393
315	324	294
19,7	17,4	18,2
8,4	8,8	11,7
81	76	124
60	37	78
185	163	170
131	121	105
44,5	44,5	33,1
далейшаму іх росту на калгас-
ных рынках і ў кааператыўным
гандлі.
Галоўная прычына дэфіцыту
прадуктаў харчавання — неда-
статковыя тэмпы прыросту сель-
скагаспадарчай вытворчасці, а
таксама вялікія страты (да
чвэрці і болей) у час уборкі
ўраджаю, яго транспартавання,
захавання і перапрацоўкі. Вялі-
кія надзеі ўскладваліся на
рэспубліканскую харчовую пра-
граму, але па шэрагу галоўных
паказчыкаў яна была правалена.
Засталося нерэалізаваным выз-
448
Нарысы гісторыі Беларус
начанае праграмай заданне да
1990 г. наблізіцца да рацыя-
нальных нормаў спажывання ас-
ноўных прадуктаў.
Ажыццяўляліся меры па за-
беспячэнню насельніцтва спа-
жывецкімі таварамі прамысло-
вай вытворчасці, развіццю ганд-
лёвых паслуг.
Для надання гэтай справе
сістэмнага характару была рас-
працавана рэспубліканская пра-
грама па задавальненню ўзрас-
таючага попыту насельніцтва на
нехарчовыя тавары. Агульны
аб’ем іх вытворчасці некалькі
павялічыўся: з 10,1 мільярда
рублёў у 1985 г. да 12,9 мільярда
рублёў у 1989 г., а ў разліку
на дуіпу насельніцтва — адпа-
ведна з 1008 да 1257 рублёў.
Але гэты прырост не задаваль-
няў попыту, і вялікая кодькасць
тавараў заставалася дэфіцытнай.
Дзяржкамстат БССР у 1990 г.
паведамляў, што ў свабодным
продажы адсутнічаюць боль-
шасць вырабаў лёгкай прамы-
словасці, тавараў культурна-
бытавога і гаспадарчага прызна-
чэння, лясных і будаўнічых ма-
тэрыялаў. Не аказалі істотнага
ўплыву на паляпшэнне абслу-
гоўвання насельніцтва каапера-
тывы бытавога абслугоўвання: іх
выручка склала ўсяго 2,5 % ад
агульнага аб’ёму бытавых па-
слуг36.
Становішча на спажывецкім
рынку пачало прыкметна пагар-
шацца з 1989 г., калі крызісныя
з’явы ў развіцці эканомікі пасту-
пова набывалі востры характар.
Парушэнні гаспадарчых сувязей
і дагавораў, зрывы паставак
сыравіны і матэрыялаў прыму-
шалі прадпрыемствы скарачаць
вытворчасць тавараў народнагч
спажывання, недапастаў
прадукцыю ў гандлёвую с
Каб любымі сродкамі выкг
план, прадпрыемствы пашь
заганную практыку павеліч	ч
вытворчасці дарагіх і вымыв	ч
танных тавараў масавага ш
ту: у 1989 г. удзельная вага дара-
гіх вырабаў на прадпрыемствах
Мінлегпрома БССР склала
48 %. Ва ўмовах жорсткага
дэфіцыту праводзіўся гандаль
адзеннем, абуткам, шарсцянымі
тканінамі, мэбляй, бытавой тэх-
нікай, панчошна-шкарпэткавымі
вырабамі, будаўнічымі матэрыя-
ламі і інш. Да разбаланса-
ванасці спажывецкага рынку
прыводзілі і крызіснае фінанса-
вае становішча краіны, інфля-
цыя, якія зводзілі на нішто
намаганні стабілізаваць развіццё
эканомікі. Да таго ж павышэнне
сярэдняй зарплаты стала ўсё
болып апярэджваць рост пра-
дукцыйнасці працы.
Жыццевы ўзровень працоў-
ных Беларусі значна знізіўся ў
выніку павышэння з 2 красавіка
1991 г. рознічных цэн на хар-
човыя і прамысловыя тавары і
паслугі, якое было праведзена ў
адпаведнасці з указам прэзідэн-
та СССР «Аб рэформе розніч-
ных цэн і сацыяльнай абароне
насельніцтва» ад 19 сакавіка
1991 г. Вызначаныя ў ім новыя
цэны на справе былі значна п^
равышаны, а мерапрыемствы пі
іх кампенсацыі аказаліся неЯ
дастатковымі і малаэфектыўньв
мі. Цэнавая рэформа найболы?
балюча адбілася на становішчы
малазабяспечаных сем’яў, пен-
сіянераў, студэнтаў.
Дадзенае павышэнне розніч-
Цяжкі шлях радыхальных пераўтварэнняў	449
ных цэн узмацніла сацыяльную
напружанасць у краіне, выкліка-
ла масавыя пратэсты насельніц-
тва. У 1991 г. на шэрагу
прадпрыемстваў Мінска, іншых
гарадоў Беларусі адбыліся за-
бастоўкі рабочых, якія патраба-
валі павышэння заработнай пла-
ты, пенсій, паляпшэння ўмоў
працы. Забастоўкі прычынілі
немалыя страты гаспадарцы
рэспублікі, яны склалі 120 млн.
руС>., з іх у Мінску —- 80 млн.
У 1991 годзе ўрад Беларусі ў
мэтах абароны інтарэсаў насель-
ніцтва на спажывецкім рынку,
стварэння большых магчыма-
сцей набыцця тавараў і абмежа-
вання іх вывазу за межы рэспуб-
лікі ўвёў часовы парадак прода-
жу тавараў па візітных картках
і талонах. Аднак ва ўмовах
развалу гаспадаркі і падзення
вытворчасці, палітычнай неста-
більнасці СССР гэтыя меры не
далі прыкметных станоўчых вы-
нікаў, не зменшылі таварны дэ-
фіцыт, не прыпынілі масавага
незаконнага вывазу тавараў з
Беларусі ў іншыя рэспублікі і
за мяжу.
У шэрагу выпадкаў мерапры-
емствы па нармалізацыі спажы-
вецкага рынку сустрэлі жорсткае
супраціўленне з боку кансерва-
тыўнай, а нярэдка і карумпіра-
ванай часткі кіруючага апарату.
Узмацнілася дзейнасць мафіі,
якая ўсё глыбей пранікае ў
дзяржаўную кішэню. Сучаснае ж
заканадаўства не дае магчымасці
праваахоўным органам эфек-
гыўна процідзейнічаць «ценеві-
<ам».
3 пачатку студзеня 1992 г. у
зэспубліцы стала ўжывацца
супонная сістэма разліку пры
рэалізацыі тавараў. У мэтах
абароны эканамічных інтарэсаў
Беларусі, удасканалення знеш-
неэканамічнай дзейнасці былі
ўведзены дзяржаўныя граніцы з
Літвой і Латвіяй, дзе на працягу
605 км у кароткі тэрмін пабу-
давана 6 мытняў і 14 мытных
пераходаў. Усе мытныя прабле-
мы з Расіяй і Украінай выраша-
ліся на аснове падпісаных ура-
дамі краін СНД адпаведных
пагадненняў.
Да крытычнага паніжэння
жыццёвага ўзроўню народа
прывяла шокавая лібералізацыя
цэн, якую ажыццявіла ў
пачатку студзеня 1992 г. кіраў-
ніцтва Расіі і пад яе экана-
мічным націскам іншыя рэспуб-
лікі былога Саюза, у тым ліку
Беларусь. Пераход да свабоднага
цэнаўтварэння пры панаванні
манапалізмў вытворцаў выклікаў
выбуховы рост цэн, у тым ліку
на тавары першачарговага ўжыт-
ку, што яшчЭ больш дэстабілі-
завала спажывецкі рынак.
Становішча Беларусі ў гэтых
адносінах моцна ўскладняе
вострая праблема паставак па-
ліўна - энергетычных рэсурсаў,
металу, сыравіны, якія яна
атрымлівае з Расіі, Украіны,
рэспублік Сярэдняй Азіі. Цэны
на іх няспынна растуць, выклі-
каючы шматразовае нерэгулява-
нае падаражанне тавараў і
паслуг. У выніку некампенсава-
нага росту цэн на прадукты і
тавары ўсё больш зніжаецца
пакупная здольнасць насель-
ніцтва, у першую чаргу мала-
забяспечаных сем’яў, пенсіяне-
раў, інвалідаў, студэнтаў.
Толькі ў 1992 г. цэны на тава-
ры і паслугі ўзраслі ў 11 разоў,
450
Нарысы гісторыі Беларусі
а супраць 1990 г.— у 22 разы.
Аб’ём продажу тавараў скараціў-
ся за 1992 г. на 26 %. Працяг-
вала пагаршацца становішча на
спажывецкім рынку і ў 1993 г.:
за студзень — верасень рэаліза-
цыя тавараў народнага спажы-
вання была ніжэйшай у параў-
нанні з адпаведным перыядам
папярэдняга года на 17 %. За
два гады, што прайшлі пасля
ўвядзення свабодных цэн, на
многія тавары яны ўзраслі ў
100 і болып разоў37, ў тым ліку
на асноўныя прадукты харча-
вання. Сярод нехарчовых тава-
раў асабліва падаражалі легка-
выя аўтамабілі, халадзільнікі,
тэлевізары, пыласосы, швейныя
машыны, скураны абутак, будаў-
нічыя матэрыялы і інш.
Палітыка свабодных цэн абу-
мовіла карэнныя змяненні ў сіс-
тэме аплаты працы. Некіруемы
рост аптовых цэн, устаноўленых
прадпрыемствамі адначасова з
адменай абмежаванняў у галіне
заработнай платы, выклікаў, ня-
гледзячы на скарачэнне вытвор-
часці, яе галапіруючае павышэн-
не, асабліва ў вытворчай сферы,
кааператыўным сектары, бан-
каўскіх установах. Пры гэтым
найболып спрыяльныя магчыма-
сці для павышэння заработнай
платы сваім работнікам мелі
прадпрыемствы-манапалісты,
якія неапраўдана ўзнімалі цэны
на вырабляемую прадукцыю.
Сацыяльнае становішча на-
сельніцтва яшчэ больш усклад-
няецца ўсё ўзрастаючай інфля-
цыяй, абясцэньваннем рубля,
чаму ў значнай меры спрыяе
праводзімая ў рамках СНД палі-
тыка грашовай эмісіі, фарсірава-
нага павелічэння колькасці гро-
шай у абарачэнні, якія не забяс-
печаны таварамі. Скачок цэн на
прадукты і спажывецкія тавары
значна апярэдзіў рост заработ-
най платы, хаця яна і дасягнула
ў Беларусі ў сярэднім за вера-
сень 1993 г. 64,3 тыс. рублёў.
Пры гэтым на прамысловых
прадпрыемствах яна склала 73,3
тыс., у сельскай гаспадарцы —
49,9, будаўнічых арганізацы-
ях — 92,7, на транспарце —
71,8, ва ўстановах аховы
здароўя — 50,1, народнай адука-
цыі — 52,6, культуры — 45,8, у
банкаўскіх установах — 120,9, у
апараце органаў дзяржаўнага
кіравання — 64,4 тыс. рублёў38.
Заняпад сацыяльнай сферы,
рэзкае пагаршэнне ў апошнія
гады жыцця народа перш за ўсё
звязаны з крытычным станові-
шчам гаспадаркі, далейшым па-
дзеннем вытворчасці ў выніку
парушэння гаспадарчых сувязей,
разбурэння грашовай і крэдыт-
на-фінансавай сістэмы, гіперін-
фляцыі. Частковае або поўнае
спыненне работы шэрагу прад-
прыемстваў прывяло да скара-
чэння выпуску тавараў народна-
га спажывання, абвастрыла
праблему незанятасці насель-
ніцтва. У 1991 г. наяўнасць
беспрацоўя ў рэспубліцы пры-
знана афіцыйна, хаця фактычна
яно існавала і раней, але ўладамі
замоўчвалася. Напружанасць на
рынку працы расце, нягледзячы
на тое што вялікая колькасць
прадпрыемстваў перайшла на|
чатырохдзённы, а то і трохдзён-1
ны рабочы тыдзень, накіроўваеі
сваіх працаўнікоў у вымушаньЧ
адпачынак без выплаты заработ-
най платы.
Па стану на першае жніўнЯ
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў	451
1993 г. у органах занятасці
рэсгіублікі на ўліку знаходзілася
58 тыс. не занятых працоўнай
дзейнасцю грамадзян, з іх
дапамогу па беспрацоўю атрым-
лівалі 29 тыс. У пераважнай
большасці гэта былі жанчыны і
моладзь39. ;
Улічваючы становішча і пер-
спектывы развіцця рынку працы,
Вярхоўны Савет Рэспублікі Бе-
ларусь прыняў Закон аб занята-
сці насельніцтва (1992 г.). Ім
створаны фонд занятасці, які
фарміруецца з адлічэнняў прад-
прыемствамі, установамі, аргані-
зацыямі аднаго працэнта срод-
каў. Цэнтры занятасці (іх у
рэспубліцы 152) вядуць работу
па ўліку беспрацоўных і іх
працаўладкаванню, аказваюць ім
матэрыяльную дапамогу. Важны
напрамак дзейнасці цэнтраў —
прафесійнае перапрафіляванне
грамадзян, падрыхтоўка іх да
працы ва ўмовах рыначнай эка-
номікі.
Рынак і праблемы жылля,
сферы паслуг. • Забеспячэнне
насельніцтва добраўпарадкава-
ным жыллём, разнастайнымі
камунальна-бытавымі паслугамі
заўсёды вырашалася нялёгка,
хаця маштабы працы былі знач-
нымі. Не стала выключэннем у
гэтых адносінах і другая палова,
80-ых гадоў: за дадзены час у
рэспубліцы былі пабудаваны і
перададзены ў эксплуатацыю
Жылыя дамы агульнай плошчай
27,7 мільёна кв. м, з якіх
22,5 мільёна пабудавалі дзяр-
*аўныя і кааператыўныя прад-
пРыемствы. Усяго за гэтьія гады
гіасельніцтва гарадоў і вёсак Бе-
аарусі атрымала 465,8 тыс. ква-
ТэР, што дазврліла палепшыць
жыллёвыя ўмовы звыш двух
мільёнаў чалавек. На аднаго
жыхара ў канцы 1989 г. пры-
падала 17,5 кв. м агульнай
плошчы, у тым ліку 11,8 кв. м
жылой. Больш стала газіфікава-
ных кватэр: калі ў 1980 г. іх
налічвалася 2323,2 тыс., то ў
1990 г,— 3096,3 тыс.
Аднак вастрыня жыллёвай
праблемы застаецца. У кастрыч-
ніку 1993 г. у рэспубліцы на
ўліку маючых патрэбу ў паляп-
шэнні жыллёвых умоў знаходзі-
лася больш як 700 тыс. сем’яў.
Да будаўніцтва жылля недастат-
кова прыцягваецца асабістых
сродкаў грамадзян, прадпрыем-
стваў, калгасаў і саўгасаў, хаця
за апошні час ёсць і пэўныя
станоўчыя зрухі. Не заўсёды
ўдзяляецца належная ўвага яка-
сці збудаванняў, добраўпарадка-
ванню населеных пунктаў.
Па-ранейшаму адстае жыллё-
вае будаўніцтва на вёсцы, дзе
яно па сутнасці згортваецца, па-
вялічваецца колькасць дамоў,
пакінутых жыхарамі, і нават
пустуючых вёсак. Так, супраць
1986 г. колькасць агульнай пло-
шчы ў пабудаваных тут жылых
дамах за 1990 г. скарацілася
на 689 тыс. кв. м40. Між тым
на ўзвядзенне жылля ў рэспуб-
ліцы штогод выдаткоўваліся
значныя дзяржаўныя сродкі, але
іх эфектыўнаму выкарыстанню
часта перашкаджала дрэнная
арганізацыя працы ў калектывах
будаўнікоў, хранічны недахоп
будаўнічых матэрыялаў, вы-
творчасць якіх нарошчвалася
марудна.
Вырашэнне жыллёвай праб-
лемы ў Беларусі вельмі ўсклад-
ніла чарнобыльская катастрофа,
452
Нарысы гісторыі Беларусі
якая зрабіла немагчымым пра-
жыванне ў забруджанай мясцо-
васці соцень тысяч людзей. Іх
масавае перасяленне ў чыстыя
месцы і іншыя выдаткі на лікві-
дацыю вынікаў аварыі запатра-
бавалі велізарных грашовых
сродкаў, шмат будаўнічых матэ-
рыялаў, намаганняў многіх бу-
даўнічых арганізацый.
3 1 ліпеня 1992 г. уступіў
у дзеянне Закон Рэспублікі
Беларусь аб прыватызацыі жыл-
ля. У адпаведнасці з ім урад
распрацаваў і зацвердзіў пала-
жэнне, якое змяшчае практыч-
ныя мерапрыемствы па правя-
дзенню гэтай адказнай працы.
Законам прадугледжана, што
прыватызацыя жылля право-
дзйвда выключна добраахвотна,
спалучае платны і бясплатны
характар правядзення, роўныя
правы на жыллё ўсіх грамадзян,
што пастаянна жывуць у рэспуб-
ліцы.
На аснове Закона аб пры-
ватызацыі ў рэспубліцы пачата
ажыццяўленне жыллёвай рэфор-
мы, якая прадугледжвае гарма-
нічнае спалучэнне інтарэсаў
дзяржавы і асобных грамадзян у
вырашэнні жыллёвай праблемы,
паступовы пераход ад агульнага
размеркавання жылля да яго
рынку, развіцця розных форм
уладання ім. 3 1989 г. па вера-
сень 1993 г. перайшлі ва ўлас-
насць грамадзян 231,4 тыс. ква-
тэр, або 14 % жыллёвага фонду.
Але няспынна растуць цэны на
жыллё, якое паступае ў свабод-
ны продаж, што абмяжоўвае
магчымасці грамадзян у яго
набыцці.
Стварэнне спрыяльных умоў
жыцця ў гарадах і вёсках шмат
у чым залежыць ад сістэмы
бытавога абслугоўвання насель-
ніцтва. Бытавыя паслугі жыха-
рам Беларусі цяпер аказвае каля
12 тыс. прадпрыемстваў. Аднак
у сельскай мясцовасці працуе
толькі 4,5 тысячы такіх прад-
прыемстваў, прычым аб’ём рэалі-
зацыі іх паслуг складае пятую
частку ад агульнага. Увядзенне
свабодных цэн у пачатку 1992 г.
прывяло да шматразовага па-
вышэння кошту паслуг, скараці-
лася колькасць заказчыкаў,
многія прадпрыемствы бытавога
абслугоўвання сталі стратнымі і
вымушаны поўнасцю ці часткова
прыпыняць сваю дзейнасць.
Фактычна сістэма бытавых
паслуг насельніцгву апынулася ў
становішчы развалу, аб’ём выка-
наных ёю работ рэзка зменшыў-
ся, павялічылася цякучасць
кадраў.	1
Крызіснае становішча гаспа-
даркі не абмінула сваім нега-
тыўным уплывам і работу тран-
спартных прадпрыемстваў, што
забяспечваюць пасажырскія
перавозкі насельніцтва. Трэба
адзначыць, што рэспубліка мае
шырокую сетку такіх прадпры-
емстваў і арганізацый, якія ў
недалёкім мінулым працавалі
даволі рытмічна, у асноўным
танна і зручна задавальняючы
патрэбы гарадскіх і сельскія
жыхароў. Дарэчы, за 1980-1
1990 гг. перавозкі пасажырач
аўтобусамі агульнага карыстані
ня павялічыліся з 1,6 мля|
чалавек да 2,3 млн., або Я
1,4 раза. У 7 гарадах БеларусЯ
(Мінску, Брэсце, Віцебску, Го-
мелі, Гродне, Магілёве і Бабрун-
ску) працуюць тралейбусы, У
сталіцы рэспублікі — метрапаДі'
Цяжкі шлях радыкалЬных пераўтварэнняў
433
тэн, паслугамі якога за адзін
1992 г. карысталіся звыш 100
млн. мінчан і гасцей горада.
Але ў апошнія гады работу
транспарту па забеспячэнню па-
сажыраперавозак ускладніў рэз-
кі рост цэн на паліўна-энер-
гетычныя рэсурсы і матэрыялы.
Шматразова павялічыліся та-
рыфы за праезд, скараціліся
перавозкі пасажыраў на аўтобус-
ным і паветраным транспарце.
У сучасных складаных умовах
жыцця і дзейнасці чалавека
ўзрастаюць запатрабаванні да
медыцынскага абслугоўвання,
укаранення ў практыку новых,
больш эфектыўных метадаў
дыягностыкі і лячэння. На па-
чатку 90-ых гадоў медыцынскія
паслугі насельніцтву рэспублікі
аказвалі 868 бальнічных устаноў,
1544 амбулаторыі і паліклінікі,
726 жаночых кансультацый і дзі-
цячых паліклінік. У іх праца-
вала 42 тыс. урачоў і 122 тыс.
чалавек сярэдняга медыцын-
скага персаналу41.
Разам з тым відавочна, што за
апошнія гады ў рабоце медыцын-
скіх устаноў узнікла шмат
складаных праблем і цяжкасцей,
якія адмоўна адбіваюцца на іх
барацьбе з захворваннямі. Зама-
рудзілася развіццё матэрыяльна-
тэхнічнай базы, нестае новай
апаратуры і абсталявання. Асаб-
ліва трывожнае становішча скла-
лася з забеспячэннем насель-
ніцтва медыкаментамі, нават у
бальніцах вялікі дэфіцыт або
поўная адсутнасць самых не-
абходных лекаў. Гэта звязана
галоўным чынам з тым, што
пасля развалу Саюза па сутнасці
Ў Расіі і на Украіне, г. зн. за
Мяжой, засталіся вядучыя наву-
ковыя цэнтры галіны, фармацэў-
тычная індустрыя, пераважная
большасць вытворцаў медыцын-
скай тэхнікі і апаратуры. У Бела-
русі выпускаецца толькі каля 80
найменняў медыкаментаў з 2 ты-
сяч, што выкарыстоўваюцца дак-
тарамі. Сёння не хапае нават
жыццёва важных лекавых прэ-
паратаў, аб’ём паставак іх зні-
зіўся на 55—60 %. У рэспублікі
абмежаваныя валютныя сродкі,
што прывяло да рэзкага скара-
чэння паставак лякарстваў з-за
мяжы. Да таго ж шмат у якіх
бальніцах нездавальняючае хар-
чаванне, мала кваліфікаваных
спецыялістаў.
Умовы аздараўлення насель-
ніцтва значна пагоршыліся ў
сувязі з ваеннымі канфліктамі
на тэрыторыі былога СССР.
Здраўніцы Грузіі, Азербайджа-
на, Малдовы, дзе ў мінулыя гады
адпачывалі і лячыліся тысячы
жыхароў Беларусі, цяпер для іх
аказаліся практычна закрытымі.
Акрамя таго, неймаверна пада-
ражалі пуцёўкі. У гэтых абста-
вінах рэспубліцы давялося не-
адкладна прыступіць да пашы-
рэння ўласнай аздараўленчай
базы, але гэта патрабуе нема-
лога часу і вялікіх сродкаў.
Востры крызіс сацыяльнай
сферы, збядненне болыпасці
насельніцтва за апошнія гады,
катастрафічныя вынікі чарно-
быльскай аварыі аказваюць не-
гатыўны ўплыў на здароўе наро-
да. Статыстыка сведчыць, што ў
1991 г. супраць 1970 г. колькасць
народжаных на 1 тыс. чалавек
панізілася з 16,2 да 12,9, а
памерлых павялічылася з 7,6 да
11,2, натуральны прырост пані-
зіўся з 8,6 да 1,7 чалавек42. За
454
Нарысы гісторыі Беларусі
першае паўгоддзе 1993 г. у рэс-
публіцы памерла на 11,4 %
болып чалавек, чым за адпавед-
ны перыяд папярэдняга года43.
Па-ранейшаму застаецца вы-
сокім узровень часовай непраца-
здольнасці: штогод па гэтай пры-
чыне страты рабочага часу скла-
даюць у Беларусі звыш 30 мільё-
наў чалавека-дзён.
На пачатак 1994 г. у межах
Рэспублікі Беларусь пражывала
10,4 млн. чалавек, у тым ліку
68 % гараджан. Працягвае па-
гаршацца дэмаграфічны стан
вёскі, дзе сістэматычна змян-
шаецца колькасць моладзі. На
высокім узроўні застаецца мігра-
цыя вясковага насельніцтва ў
гарады. За перыяд з 1970 да
1992 г. Яго ўдзельная вага ў
рэспубліцы пангзілася з 57 да
32 %44. Пры невысокай ступені
механізацыі сельскагаспадарчай
вытворчасці — гэта непажада-
ная з’ява.
На тэрыторыі Беларусі жыве
шмат нацыянальнасцей. Карэн-
ная нацыя — беларусы, згодна
перапісу 1989 г., на іх долю
прыпадала каля 80 % насель-
ніцтва.
Агляд становішча сацыяльнай
сферы Беларусі паказвае, што да
канца 80-ых гадоў яна была
адносна стабільнай. Паступова
ўзрасталі грашовыя даходы пра-
цоўных, будаваліся жыллё і
камуйальна-бытавыя прадпры-
емствы, ажыццяўляліся меры па
развіццю сферы паслуг, што
забяспечвала хоць і не Высокі,
але ўсё ж трывалы ўзровень
матэрыяльнага дабрабыту. Ад-
нак з 1990 г. матррыяльнае
становішча народа пачало пагар-
шацца, эканамічны крызіс ахапіў
і сацыяльную сферу, абвастрыў-
ся дэфіцыт прадуктаў і спажы-
вецкіх тавараў. Гэта садзейні-
чала ўзнікненню сацыяльнай
напружанасці ў грамадстве.
Як ніколі, у катастрафічным
матэрыяльным становішчы апы-
нулася насельніцтва Беларусі ў
выніку парушэння гаспадаряых
сувязей рэспублік, рэгіёнаў і
прадпрыемстваў, а таксама ўвя-
дзення свабодных цэн. Адбыло-
ся рэзкае падзенне пакупной
здольнасці большай часткі на-
сельніцтва, якая апынулася за
мяжой беднасці. Надзвычай
цяжкай стратай абярнулася для
насельніцтва абясцэньванне на-
запашаных грашовых зберажэн-
няў, рэальная вартасць якіх
пасля лібералізацыі цэн стала
сімвалічнай. Адначасова ў гра-
мадстве паглыбляецца сацыяль-
нае расслаенне, маёмасная
няроўнасць, расце група людзей,
якая валодае вялікім багаццем,
нярэдка набытым шляхам спе-
куляцыі, крадзяжоў і іншых
правапарушэнняў.
Як бачым, пераход да рынку,
як сродку вырашэння карэнных
праблем сацыяльна-эканаміч-
ных адносін, пакуль што не
прынёс насельніцтву Беларусі
жаданых вынікаў. Наадварот, у
мірны час, нягледзячы на шмат-
лікія дэкларатыўныя заявы
дзяржаўнага кіраўніцтва аб аба-
роне сацыяльных інтарэсаў пра-
цоўных, адбылося рэзкае па-
гаршэнне матэрыяльнага ста-
новішча асноўнай масы насель-
ніцтва, беспрэцэдэнтнае падзён-
не ўзроўню яго жыцця.
Цяжкі шлях радыкальных пераўгварэнняў
455
4.	Праблемы дэмакратызацыі
Рэформа палітычнай сістэмы.
Адным з галоўных напрамкаў
радыкальных пераўтварэнняў
з’яўляецца ўсталяванне дэма-
кратыі, прыданне на гэтай
аснове новага аблічча грамадст-
ву. Тэарэтычныя навацыі 70-ых
гадоў, якія абвясцілі Савецкую
дзяржаву агульнанароднай, не
прывялі да дэмакратычных пе-
рамен у БССР. У рэспубліцы,
як і ва ўсёй краіне, заста-
валася сістэма ўлады, якая ўяў-
ляла зліццё функцый партыйна-
га і дзяржаўнага апарату.
У грамадстве наспела неаб-
ходнасць правядзення палітыч-
най рэформы, якая пачалася з
абнаўлення выбарчай сістэмы.
Нечарговая дванаццатая сесія
Вярхоўнага Савета СССР XII
склікання (30 лістапада — 1
снежня 1988 г.) унесла змянен-
ні ў Канстытуцыю СССР і пры-
няла Закон «Аб выбарах народ-
ных дэпутатаў СССР». У адпа-
веднасці з ім не стала абмя-
жоўвацца колькасць кандыдатаў
У народныя дапутаты. Кожнаму
ўдзельніку сходу давалася маг-
чымасць прапанаваць для абмер-
кавання любую кандыдатуру, у
тым ліку і сваю. Упершыню ў
выбарчай практыцы ўводзілася
права вылучаць кандыдатаў у
народныя дапутаты ад сходаў
выбаршчыкаў па месцы жыхар-
ства. Але да канца зрабіць дэ-
макратычныя выбары не ўдало-
ся. Трэцюю частку народных
Дэпутатаў СССР прадугледжва-
лася выбіраць ад грамадскіх
арганізацый, у тым ліку ад
КПСС. Вялікімі паўнамоцтвамі
Надзяляліся акруговыя перад-
выбарчыя сходы, якія мелі маг-
чымасць не рэгістраваць непажа-
данага кандыдата ў дэпутаты.
Нягледзячы на гэта, 26 сакавіка
1989 г. у Беларусі, як ва ўсёй
краіне, у абстаноўцы адкрытай
напружанай барацьбы адбыліся
выбары народных дэпутатаў
СССР. Гэта была першая за
многія дзесяцігоддзі свабодная,
незарэгламентаваная выбарчая
кампанія. Ад БССР у вышэйшы
орган дзяржаўнай улады было
абрана 60 народных дэпутатаў.
Праца па перагляду закана-
даўчых актаў, прысвечаных дэ-
макратызацыі выбарчых кампа-
ній, была праведзена і ў Бела-
русі. У кастрычніку 1989 г.
сесія Вярхоўнага Савета БССР
прыняла Законы аб выбарах
народных дэпутатаў Беларускай
ССР і аб выбарах народных дэ-
путатаў мясцовых Саветаў. У ад-
паведнасці з імі пашыраліся
дэмакратычныя асновы выбараў,
давалася магчымасць канкурэн-
цыі кандыдатаў у дэпутаты.
У той жа час было прадастаў-
лена права выбраць народных
дэпутатаў БССР ад чатырох
грамадскіх арганізацый: Бела-
рускай рэспубліканскай аргані-
зацыі ветэранаў вайны і працы,
Беларускага таварыства інвалі-
даў, Беларускага таварыства
сляпых і Беларускага таварыства
глухіх.
Увогуле выбарчая сістэма ака-
залася недасканалай. На выба-
рах народных дэпутатаў БССР і
мясцовых Саветаў, якія адбылі-
ся 4 сакавіка 1990 г., толькі
98 народных дапутатаў рэспуб-
лікі сталі вядомы пасля першага
456
Нарысы гісторыі Беларусі
тура галасавання. Выбарчая
кампанія пераўтварылася ў са-
праўдны марафон. Нягледзячы
на тое, што да снежня 1991 г.
было праведзена шэсць паўтор-
ных галасаванняў, вакантнымі
заставаліся. 11 месц у Вярхоў-
ным Савеце рэспублікі. Па гора-
ду Мінску пуставала каля 100
месц дэпутатаў гарадскога і
раённых Саветаў.
Выбары праходзілі ў вострай
барацьбе. Асабліва гэта адносі-
лася да выбараў у Вярхоўны
Савет БССР. 3 310 выбарчых
акруг на безальтэрнатыўнай ас-
нове яны праходзілі толькі ў
20. Усяго было абрана 327
народных дэпутатаў, з іх 277 —
ад тэрытарыяльных выбарчых
акруг і 50 — ад грамадскіх ар-
ганізацый. Гэта паставіла не ў
аднолькавыя ўмовы перадвы-
барнай барацьбы кандыдатаў у
дэпутаты.
Пасля выбараў народных дэ-
путатаў Беларусі і мясцовых
Саветаў былі сфарміраваны іх
кіруючыя органы. У маі 1990 г.
сесія Вярхоўнага Савета рэспуб-
лікі абрала старшынёй Вярхоў-
нага Савета БССР М. I. Дэемян-
цея, яго першым намеснікам —
С. С. Шушкевіча, намеснікам —
В. I. Шаладонава. Былі абраны
таксама старшыні пастаянных
камісій, іх намеснікі, сакратары.
Пятая нечарговая сесія Вяр-
хоўнага Савета БССР, якая саб-
ралася адразу пасля спробы жні-
веньскага перавароту. 1991 г.,
задаволіла просьбу М. I. Дземян-
цея аб яго вызваленні ад аба-
вязкаў старшыні Вярхоўнага
Савета. У верасні 1991 г. на
гэту пасаду на альтэрнатыўнай
аснове быў абраны С. С. Шушке-
віч, якога 26 студзеня 1994 г.
адклікалі з яе. 28 студзеня
старшынёй Вярхоўнага Савета
быў абраны М. I. Грыб. Пасля
некалькіх спроб выбараў толькі
ў сакавіку 1992 г. перастала
быць вакантнай пасада першага
намесніка старшыні Вярхоўнага
Савета Рэспублікі Беларусь. Ім
стаў В. М. Кузняцоў.
У абстаноўцы галоснасці, ба-
рацьбы розных поглядаў і пазі-
цый вырашае адказныя і склада-
ныя задачы Вярхоўны Савет
Рэспублікі Беларусь. Плюраліз-
му думак спрыяе стварэнне
дэпутацкіх фракцый і апазіцыі з
ліку дэпутатаў, прыхільнікаў
Беларускага народнага фронту
(БНФ). Аднак дэпутатам у іх
адказнай працы нярэдка не ха-
пае прафесіяналізму.
У 1994 г. краіна стала прэ-
зідэнцкай рэспублікай. Першым
Прэзідэнтам Рэспублікі Бела-
русь выбраны А. Р. Лукашэнка.
10 ліпеня, у другім туры гала-
савання, за яго аддалі галасы
4,2 млн. чалавек, больш 81 %
грамадзян, якія прыйшлі на вы-
барчыя ўчасткі. Сярод важней-
шых палажэнняў перадвыбарнай
праграмы Прэзідэнта — бараць-
ба з карупцыяй і злачыннасцю,
забеспячэнне суверэнітэту, эка-
намічнай і палітычнай стабіль-
насці краіны, правядзенне курсу
на рэфармаванне грамадства,
паляпшэнне матэрыяльнага ста-
новішча працоўных.
Цяжкі шлях да права^Н
дзяржавы. Важным напрамкаЖ
дэмакратызацыі гпамадсЯ|
з’яўляецца фарміраванне гі|і||
вавой дзяржавы, у якой вышэй-
шым прынцыпам будзе свядомае
падпарадкаванне закону. Гэта
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
457
Прыняцце прысягі лершым Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкам
на спецыяльнай сесіі Вярхоўнага Савета РБ 20 ліпеня 1994 года.
параўнаўча доўгі працэс, на пра-
цягу якога павінны складвацца
адпаведныя структуры дзяр-
жаўных органаў, сістэма зако-
наў, назапашвацца традыцыі,
гарантуючыя дэмакратычнае
развіццё.
Стварэнне прававой дзяржавы
звязана з радыкальным пера-
глядам, кадыфікацыяй і сістэма-
тызацыяй заканадаўства, якое
павінна забяспечыць верхавен-
ства закона. Вядома, што абнаў-
ленне заканадаўства праходзіла
і раней. Але прававая рэгла-
ментацыя спалучалася з загад-
на-адміністрацыйнай сістэмай
кіравання, часта абапіралася на
падзаконныя акты. Шырокае
распаўсюджанне атрымалі роз-
ныя інструкцыі міністэрстваў
і ведамстваў, якія нярэдка не
замацоўвалі, а падрывалі закон-
насць.
Ва ўмовах радыкальных
пераўтварэнняў паўстала задача
пераглядзець агульнасаюзныя
нарматыўныя акты. Да 1989 г.
у СССР было адменена больш
100 тыс. ведамасных інструкцый.
Значную законатворчую работў
праводзіў Вярхоўны Савет Рэс-
публікі Беларусь. Цэнтрам пра-
цы над законапраектамі і іншымі
дакументамі сталі ў ім камісіі,
якіх першапачаткова было 20.
Да мая 1992 г. Вярхоўны Савет
прыняў 153 новыя законы, у тым
ліку такія прынцыповыя, як аб
дзяржаўным суверэнітэце, чар-
458
Нарысы гісторыі Беларусі
нобыльскай катастрофе і інш.
Важнае значэнне мае прыняцце
базавых законаў аб уласнасці,
арэндзе, непрацаздольнасці і
банкруцтве, Нацыянальным бан-
ку, зямлі, сялянскай (фермер-
скай) гаспадарцы, прыярытэт-
ным сацыяльна-культурным і
эканамічным развіцці сяла і
аграпрамысловага комплексу, а
таксама шэраг законаў па пы-
таннях нацыянальнай бяспекі,
барацьбы са злачыннасцю і г. д.
Робяцца першыя крокі на шляху
выканання прынятых законаў.
Вялікая работа праведзена па
распрацоўцы Асноўнага Зако-
на — Канстытуцыі Рэспублікі
Беларусь. 3 гэтай мэтай 20 лі-
пеня 1990 г. першая сесія
Вярхоўнага Савета дванаццатага
склікання ўтварыла адпаведную
камісію. У яе склад увайшлі
народныя дэпутаты, вучоныя-
правазнаўцы. У лістападзе
1991 г. праект новай Кансты-
туцыі быў прадстаўлены VIII
сесіі Вярхоўнага Савета РБ для
абмеркавання ў першым чытан-
ні. Пасля разгляду праект у
асноўным быў адобраны. Для
народнага абмеркавання яго
апублікавалі сродкі масавай ін-
фармацыі. Аднак толькі дванац-
цатая сесія Вярхоўнага Савета
(май — ліпень 1993 г.) пачала
паартыкульнае абмеркаванне
праекта. Нарэшце, 15 сакавіка
1994 г. была завершана гэта
работа і суверэнная Рэспубліка
Беларусь пачала жыць па новаму
Асноўнаму Закону.
Пабудова прававой дзяржавы
звязана з павышэннем ролі суда
ў структуры дзяржаўнай улады
і ў грамадстве. Свабодная асоба
мае патрэбу ў непрадузятай і
кваліфікаванай судовай абароне.
Але колькасць работнікаў судо-
вых органаў Беларусі не адпавя-
дае патрабаванням грамадства.
На канец 1992 г. у рэспубліцы
налічвалася 713 суддзяў. На 1
мільён насельніцтва прыпадала ў
сярэднім 72 суддзі, што ў
2,5—3 разы менш, чым у разві-
тых краінах з аналагічнай сістэ-
май права. Напрыклад, у Герма-
ніі на 1 мільён насельніцтва
маецца 220 суддзяў. У выніку ў
Беларусі на аднаго суддзю
прыходзіцца штомесяц звыш 50
спраў і матэрыялаў. Такая
нагрузка перавышае межы
дапушчальнага, што прыводзіць
да судовых памылак, якія аба-
рочваюцца для людзей вельмі
дорага.
3 фарміраваннем прававой
дзяржавы непарыўна звязана
ўзмацненне механізма падтрым-
кі правапарадку і барацьбы са
злачыннасцю. У апошнія гады
яна моцна ўзрасла, што звязана
перш за ўсё з такімі адмоўнымі
з’явамі, як крызіенае становішча
эканомікі, нізкі ўзровень жыцця,
інфляцыя, дэфіцыт спажывецкіх
тавараў і інш. Калі ў 1990 г.
у Беларусі было зарэгістравана
75,7 тыс. правапарушэнняў, то ў
1993 г.— 103,3 тыс. Насілле,
карупцыя, замахі на ўласнасць
і іншыя негатыўныя з’явы пры-
водзяць да дэстабілізацыі стано-
вішча.
Ва ўмовах рэзкага пагаршэння
крымінагеннай абстаноўкі орга-
ны ўнутраных спраў не ў стане
ў поўнай меры забяспечыць на-
дзейную ахову правоў і свабод
грамадзян, дзяржаўных і гра-
мадскіх інтарэсаў ад злачынных
замахаў, своечасовае выяўленне
Цяжкі шлях радыкальных пёраўтварэнняў
459
злачынцаў і прыцягненне іх да
адказнасці. У 1992 г., напрыклад,
засталася не раскрытай трэцяя
частка зарэгістраваных спраў.
Звязана гэта не толькі з не-
дастатковым прафесійным уз-
роўнем кадраў, нездавальняю-
чым матэрыяльна-тэхнічным за-
беспячэннем, празмернай пера-
гружанасцю работнікаў. Стано-
вішча ўскладняецца яшчэ і тым,
што следчыя знаходзяцца ў пад-
парадкаванні Міністэрства ўнут-
раных . спраў, Пракуратуры і
Камітэта дзяржаўнай бяспекі.
Наяўнасць паралельных струк-
тур следства ў розных права-
ахоўных органах значна зніжае
эфектыўнасць работы. Да таго ж
меры адміністрацыйнага ўздзе-
яння на следчага не гарантуюць
аб’ектыўнасць расследавання,
што прыводзіць да парушэння
правоў і законных інтарэсаў
грамадзян.
Сістэма органаў юстыцыі па-
куль не ў стане выконваць
функцыі, неабходныя прававой
дзяржаве. У гэтай сувязі Камісія
Вярхоўнага Савета РБ па зака-
надаўству распрацавала і прад-
ставіла на абмеркаванне дзевя-
тай сёсіі Вярхоўнага Савета
(красавік 1992 г.) канцэпцыю
судова-прававой рэформы. Яе
правядзенне прызнана важней-
шай пёрадумовай пабудовы ў
Рэспубліцы Беларусь прававой
дзяржавы. Галоўнымі мэтамі су-
дова-прававой рэформы з’яўля-
юцца: стварэнне прававой сістэ-
мы, здольнай забяспечыць функ-
Цыяніраванне законаў; стварэнне
самастойнай і незалежнай судо-
вай улады як асноўнага гаранта
правоў і свабод грамадзян, ін-
Шых удзельнікаў праваадносін;
увасабленне . ў заканадаўстве
дэмакратычных прынцыпаў ар-
ганізацыі і дзейнасці права-
ахоўных органаў, якія адпавя-
даюць агульнапрызнаным нор-
мам міжнароднага права.
Правядзенне судова-прававой
рэформы пачалося з унясення
змяненняу у дзеючае заканадаў-
ства, распрацоўкі і прыняцця
пакета заканадаўчых актаў.
Прымаюцца арганізацыйныя ме-
ры па стварэнню асноўных эле-
ментаў новай сістэмы органаў
юстыцыі, у тым ліку Следчага
камітэта як самастойнага ве-
дамства.
Важнейшай функцыяй права-
вой дзяржавы з’яўляецца не-
дапушчэнне парушэння правоў
і свабод грамадзян. У сувязі з
гэтым праводзіцца работа па
выкананню міжнароднай кан-
венцыі правоў чалавека, якую
дзесяцігоддзямі савецкая ўлада
старанна не заўважала. Рады-
кальныя пераўтварэнні дадатна
паўплывалі на ажыццяўленне
такіх палітычных правоў і свабод
грамадзян, як права ўносіць у
дзяржаўныя органы і грамадскія
арганізацыі прапановы аб паляп-
шэнні іх дзейнасці, аб’ядноўвац-
ца ў партыі, грамадскія арга-
нізацыі, праводзіць мітынгі, ву-
лічныя шэсці, дэманстрацыі, за-
бастоўкі і інш.
Вялікае значэнне ў справе
стварэння прдвавой дзяржавы,.
аднаўлення палітычнай спра-
вядлівасці мае работа па рэабілі-
тацыі грамадзян, якія сталі'
бязвіннымі ахвярамі масавых
рэпрэсій дыктатарскага сталін-
скага рэжыму. Па стану на
1 ліпеня 1993 г. у рэспубліцы
рэабілітавана каля 130 тыс. ча-
400
парысы гісторыі ьеларусі
Курапаты. Памінанне.
лавек . Прымаюцца меры па
забеспячэнню правоў рэабіліта-
ваных і іх родных, кампенсацыі
нанесеных матэрыяльных страт.
3 гэтай мэтай у ліпені 1989 г.
пры Вярхоўным Савеце БССР
была створана Камісія па ака-
занню садзейнічання ў забеспя-
чэнні правоў і інтарэсаў рэабі-
літаваных і ўвекавечанні памяці
ахвяр рэпрэсій, меўшых месца ў
перыяд 30—40-ых і ў пачатку
50-ых гадоў. 1 лістапада 1991 г.
пастановай Вярхоўнага Савета
Рэспублікі Беларусь яна была
перайменавана ў Камісію па ака-
занню садзейнічання ў забеспя-
чэнні правоў ахвяр палітычных
рэпрэсій 20—80-ых гадоў і ўве-
кавечанні іх памяці. Адпаведныя
камісіі працуюць пры абласных,
Мінскім гарадскім і раённых
Саветах народных дэпутатаў.
У рэспубліцы праведзена ра-
бота па расследаванню факта'
масавых расстрэлаў людзей »
лясным масіве Курапаты кал
Мінска. Рашэннем Савета Мін!
страў БССР ад 14 чэрвеня 1988 •
была створана ўрадавая камісіл
Яна прыйшла да вываду аб
знішчэнні ў гэтым месцы на
працягу 1937—1941 гг. не мешн
як 30 тьіс. грамадзян. Устанавіць
асобы загінуўшых, канкрэтныя
матывы пакаранняў смерцю і
асоб, якія выконвалі прыгаворь
і рашэнні пазасудовых органаў
пакуль не ўдалося. У студзен'
1989 г. Савет Міністраў БССР
прыняў пастанову «Аб увека-
вечанні памяці ахвяр масавых
рэпрэсій 1937—1941 гадоў у
лясным масіве Курапаты»-
Праводзіцца конкурс на праеЯЙ
помніка ахвярам сталіншчыйМІ
Зараз высветлены яшчэ месЦЖ
масавых расстрэлаў людзей аЦ
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
461
Беларусі. Гэта — ваколіцы Ба-
рысава, Слуцка, Чэрвеня, Ві-
цебска, Оршы, Гомеля, Мазыра.
Толькі ў Мазыры вядомы 2282
ахвяры.
Першыя крокі па шляху ства-
рэння прававой дзяржавы паказ-
ваюць цяжкасці вырашэння да-
най праблемы. Аб гэтым свед-
чыць узрастанне прававога нігі-
лізму ў самых разнастайных яго
праяўленнях — ад ігнаравання
законаў да разгулу злачынства і
экстрэмізму. Таму толькі кар-
патлівая і настойлівая праца па
выпрацоўцы законаў, іх выка-
нанню ўсімі членамі грамадства
зможа закласці трывалы падму-
рак прававой дзяржавы.
Вяртанне да шматпартыйнас-
ці. 3 развіццём дэмакратыі ў
грамадстве склаліся ўмовы для
звароту да шматпартыйнасці,
адкрытай формы палітычнага
плюралізму, спыненага ў канцы
20-ых гадоў. Цяпер грамадзянам
прадастаўляецца магчымасць
адстойваць свае інтарэсы або ін-
тарэсы сацыяльных груп ці
слаёў. Для гэтага могуць ства-
рацца адпаведныя палітычныя
аб’яднанні.
Узнікненню ў Беларусі новых
партый і палітычных рухаў са-
дзейнічаў Закон СССР «Аб гра-
мадскіх аб’яднаннях», які ўсту-
піў у дзеянне з 1 студзеня 1991 г.
У выніку ў рэспубліцы на сярэ-
дзіну 1993 г. прайшлі рэгістра-
цыю 12 партый і 7 грамадска-
палітычных рухаў. Адрозненне
паміж сабою партый і рухаў
заключаецца ў праграмных мэ-
тах, шляхах іх дасягнення,
прынцыпах арганізацыйнай па-
будовы. У партыях звычайна
ўстанаўліваецца фіксаванае
членства, а ў грамадска-палі-
тычных рухах гэта адсутнічае,
затое ў іх склад на правах
калектыўных членаў нярэдка
ўваходзяць нават партыі і ўста-
новы.
Усе палітычныя аб’яднанні
перажываюць этап станаўлення.
Большасць з іх налічвае нязнач-
ную колькасць членаў, не мае
акрэсленай сацыяльнай базы,
глыбока распрацаваных пра-
грам. Тым не менш паступова
расце ўплыў палітычных партый
і рухаў на грамадска-палітычнае
жыццё Беларусі.
3 першых крокаў дзейнасці
палітычныя аб’яднанні выступілі
супраць манапалізму КПБ, за
дэпартызацыю дзяржаўных
прадпрыемстваў і арганізацый.
У чэрвені 1991 г. гэта пытанне
было вынесена на разгляд IV се-
сіі Вярхоўнага Савета БССР, але
не мела падтрымкі дэпутатаў.
Аднак пасля жнівеньскіх падзей
1991 г. Вярхоўны Савет рэспуб-
лікі прыняў адпаведную пастано-
ву, якой забараніў стварэнне
новых і дзейнасць існуючых
структур КПБ, іншых грамад-
скіх аб’яднанняў, якія дамага-
юцца палітычных мэт у органах
дзяржаўнай улады і кіравання,
на дзяржаўных прадпрыемствах,
ва ўстановах і арганізацыях,
размешчаных на тэрыторыі Бе-
ларусі. 25 жніўня 1991 г. Вяр-
хоўны Савет РБ прыняў таксама
пастанову «Аб часовым прыпы-
ненні дзейнасці КПБ — КПСС
на тэрыторыі Рэспублікі Бела-
русь»47. 10 снежня таго ж года
згодна з пастановай «Аб улас-
насці КПСС — КПБ» былая
партыйная ўласнасць перайшла
дзяржаве. Аднак 3 лютага 1993 г.
462
Нарысы гісторыі Бёларусі
X сесія Вярхоўнага Савета РБ
адмяніла жнівеньскую і пакінула
ў дзеяннІ снежаньскую паста-
нову.
На канец 1993 г. партыі і рухі
/яўлялі даволі шырокі спектр: ад
прыхільнікаў сацыялістычнага
да капіталістычнага развіцця.
Найбольш уплывовым і шматлі-
кім рухам у рэспубліцы з’яўля-
ецца Беларускі народны фронт
(БНФ), які выступае за новыя
формы палітычна-эканамічнага
жыцця. Яго арганізацыйны камі-
тэт быў створаны ў кастрычніку
19887 г. Але партыйна-дзяржаў-
ныя структуры БССР адмоўна
аднесліся да яго ўзнікнення. Та-
му ўстаноўчы з’езд БНФ адбыў-
ся 24—25 чэрвеня 1989 г. у гора-
дзе Вільнюсе, дзе былі прыняты
праграма і статут. У праграме
выражалася імкненне «арганіза-
ваць шырокую народную пад-
трымку пачатых лепшымі сі-
ламі КПСС радыкальных змен
ва ўсіх сферах грамадскага
жыцця»48. Прапаноўвалася
ажыццявіць перабудову грамад-
ства на прынцыпах дэмакра-
тыі і суверэнітэту. Былі па-
стаўлены задачы аднаўлення і
развіцця беларускай нацыяналь-
най культуры, прыняцця закона
аб дзяржаўнасці беларускай мо-
вы. У сувязі з аварыяй на Чар-
нобыльскай АЭС адзначалася
неабходнасць пастаянна- даваць
аб’ектыўную ацэнку і своечасо-
вую інфармацыю па радыяцый-
най абстаноўцы ў рэспубліцы,
звярнуцца да сусветнай грамад-
скасці з заклікам аб дапамозе
ў хутчэйшым вырашэнні ін-
шых пытанняў. З’езд абраў кі-
руючыя органы БНФ, сойм і
праўленне. Сойм узначаліў мас-
тацтвазнавец і археблаг 3. С.
Пазняк.
. 23—-24 сакавіка 1991 г. у Мін-
ску адбыўся II з’езд БНФ, які
прыняў новы статут і праграм-
ную заявў «Свабода — незалеж-
насць — Здраджэнне». Адной з
аб’яўлеНых мэт з’яўляецца ства-
рэнне грамадства, дзе прызна-
юцца правы чалавека і асабістае
жыццё асобы з’яўляецца неда-
тыкальным. Эканамічнай базай
дэмакратыі фронт аб’явіў эка-
намічную свабоду — права кож-
нага грамадзяніна валбдаць
уласнасцю. У маі 1993 г. адбыўся
III з’езд фронту, які прыняў
новую праграму.
3 БНФ узаемадзейнічаюць
некалькі партый. Адной з іх
з’яўляецца Нацыянальна-дэ-
макратычная партыя Беларусі
(НДПБ), устаноўчая канферэн-
цыя якой адбылася ў чэрвені
1990 г. Мэта партыі — стварэнне
незалежнай дэмакратычнай бе-
ларускай дзяржавы, адраджэнне
гістарычнай памяці, мовы і куль-
Туры, нацыянальнай самасвядо-
масці беларусаў. Паводле стату-
та членам партыі можа быць
кожны грамадзянін рэспублікі,
які валодае беларускай мовай і
ўсведамляе сябе беларусам.
3 некалькі невялікіх па кбль-
касці, але меўшых агульныя ры-
сы ў сваіх ідэйных і арганіза-
цыйных пазіцыях партый узнік-
ла Аб’яднаная дэмакратычная
партыя Беларусі (АДПБ). У ве-
расні 1990 г. у Мінску адбыўся
яе ўстаноўчы з’езд. Галоўнай
праграмнай мэтай партыя абвяс-
ціла пабудову дэмакратычнага
грамадства з прыярытэтам
агульначалавечых каштоўняЦ
цей. Яе сацыяльнай базай з’яМ
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
463
ляюцца прыхільнікі прыватнай
уласнасці, прадпрымальнікі, не-
каторая частка навуковай і тэх-
нічнай інтэлігенцыі.
Для абароны палітычных пра-
воў і эканамічных інтарэсаў ся-
лян створана Беларуская сялян-
ская партыя (БСП), устаноўчы
з’езд якой прайшоў 23 лютага
1991 г. Галоўнай мэтай партыя
лічыць ажыццяўленне зямельнай
рэформы па двух напрамках:
стварэнне фермерскіх гаспада-
рак і пераўтварэнне калгасаў і
саўгасаў у асацыяцыі, акцыянер-
ныя таварыствы, народныя прад-
прыемствы. БСП выступае за
адраджэнне нацыянальнай сама-
свядомасці, духоўнасці беларус-
кага народа, яго культуры і
мовы.
У красавіку 1992 г. адбыўся
арганізацыйны з’езд Партыі на-
роднай згоды (ПНЗ). Яе асноў-
ная задача — стварэнне кожна-
му чалавеку належных умоў
жыцця. Асновай эканамічных
рэформ партыя лічыць пераход
да рыначнай эканомікі, засна-
ванай на раўнапраўным існаван-
ні розных форм уласнасці, у тым
ліку на зямлю. Гэта партыя раз-
глядае як неад’емнае права
кожнага грамадзяніна.
Імкнецца працягнуць адпавед-
ныя традыцыі Беларуская са-
цыял-дэмакратычная грамада
(БСДГ), устаноўчы з’езд якой
адбыўся ў сакавіку 1991 г. Мэтай
сваёй дзейнасці яна лічыць ства-
рэнне гуманнага, дэмакратычна-
га грамадства, заснаванага на
шматукладнай эканоміцы, уста-
ляванне прынцыпаў свабоды
асобы, сацыяльнай справядлі-
васці, адрэджэнне асноў духоў-
насці, дасягненне незалежнасці
Беларусі як раўнапраўнага члена
еўрапейскай і сусветнай суполь-
насцей. У чэрвені 1991 г. пачала
дзейнічаць у Вярхоўным Савеце
РБ дэпутацкая група яе сяброў.
На палітычнай арэне Беларусі
з’яўляюцца партыі і аб’яднанні,
якія арыентуюцца на веруючых.
1 чэрвеня 1991 г. адбылася ўста-
ноўчая канферэнцыя беларускіх
хрысціянскіх дэмакратаў, якая
абвясціла аб аднаўленні Бела-
рускай хрысціянска-дэмакра-
тычнай злучнасці (БХДЗ), за-
снаванай у 1917 г. У партыю
прымаюцца толькі тыя, хто па-
дзяляе хрысціянскія ідэі. БХДЗ
выступае за маральна-духоўнае,
нацыянальнае, палітычнае і эка-
намічнае адраджэнне грамадст-
ва, яго аб’яднанне вакол царквы.
На пазіцыях антыкапіталіс-
тычнага развіцця стаіць шэраг
партый. Сярод іх — Партыя ка-
муністаў Беларусі (ПКБ), уста-
ноўчы з’езд якой адбыўся ў
снежні 1991 г. Пасля адмены ў
лютым 1993 г. Вярхоўным Саве-
там РБ сваёй пастановы аб пры-
пыненні дзейнасці Кампартыі
Беларусі, ХХХІІ з’езд КПБ і
II з’езд ПКБ прынялі пастанову
аб аб’яднанні шляхам далучэння
КПБ да ПартЫі камуністаў Бе-
ларусі.
ПКБ аб’ядноўвае прыхільні-
каў сацыялістычнай перспекты-
вы ў развіцці грамадства. Сцвяр-
джаючы, што рынак не здольны
вырашыць узнікшыя праблемы,
партыя выступае за моцную ро-
лю дзяржавы ў грамадскім раз-
віцці, за магутны дзяржаўны
сёктар. Пры гэгым яна лічыць
неабходнай падтрымку вытвор-
часці, заснаванай на рыначных
формах уласнасці.
464
Нарысы гісторыі Беларусі
У чэрвені 1992 г. у рэспубліцы
пачала дзейнічаць Аб’яднаная
аграрна-дэмакратычная партыя
Беларусі (ААДПБ). Яна адстой-
вае курс на рэфармаванне гра-
мадскай сістэмы на прынцыпах
дэмакратычнага сацыялізму, на
абарону палітычных, эканаміч-
ных, ініпых інтарэсаў, правоў і
свабод аграрнікаў. На аснове
гэтага мяркуецца павышэнне
жыццёвага ўзроўню жыхароў
рэспублікі. Партыя дапускае
прыватную ўласнасць на зямлю,
але разглядае яе наступным
чынам: «Зямля павінна нале-
жаць толькі тым, хто хоча і можа
яе апрацоўваць», выступае за
ажыццяўленнё праграм па ахове
навакольнага асяроддзя, пера-
адоленне вынікаў чарнобыль-
скай аварыі.
Да адраджэння славянскай
духоўнасці, абароны славянскіх
інтарэсаў ва ўсіх сферах гра-
мадскага жыцця, развіцця ў са-
масвядомасці славянскіх наро-
даў пачуцця прыналежнасці да
адзінага этнасу, стварэння ў Бе-
ларусі канстытуцыйным шляхам
прававога, гарманічнага ладу,
заснаванага на саборнасці, сама-
кіраванні, імкнецца партыя Сла-
вянскі Сабор «Белая Русь» (СС
«Белая Русь»). Яе ўстаноўчы
з’езд адбыўся ў чэрвені 1992 г.
Яна з’яўляецца калектыўным
членам Міжнароднага грамад-
скага аб’яднання (МГА) «Сла-
вянскі Сабор», кўды ўваходзяць
звыш 140 арганізацый з Балга-
рыі, Полыпчы, іншых славянскіх
дзяржаў. Ідэя руху — аб’яднан-
не ўсіх славян, нягледзячы на
розніцу веравызнання..
Станаўленне прававой дзяр-
жавы, правядзенне радыкальных
эканамічных рэформ, скірава-
ных на стварэнне для кожнага
чалавека добрых умоў жыцця,
ставіць сваёй мэтай партыя
Беларускі навукова-вытворчы
кангрэс (БНВК). Яе ўстаноўчы
з’езд адбыўся 22 кастрычнікА
1992 г. Партыя лічыць вышэй-
шай каштоўнасцю грамадства
свабоднага чалавека, прафесія-
нала, які ўмее і жадае добра
працаваць на сябе і грамадства.
Кангрэс выступае за нацыяналь-
ную згоду, палітычную раўнава-
гу, рэгулюемую дзяржавай эка-
номіку разважлівага сэнсу, за
аднаўленне эканамічных сувязей
былых рэспублік СССР.
За пабудову грамадства роў-
ных магчымасцей і сацыяльнай
абароны праз эканоміку змеша-
нага тыпу выступае Рэспублі-
канская партыя працы і справяд-
лівасці (РППС). Адной з яе за-
дач з’яўляецца забеспячэнне за-
хаванасці бясплатнай адукацыі і
медыцынскага абслугоўвання,
устанаўленне 6-гадзіннага рабо-
чага дня для жанчын.
Узнікла таксама Партыя зялё-
ных Беларусі (ПЗБ), устанрўчы
з’езд якой адбыўся ў снежні
1992 г. Асноўнай прычынай ства-
рэння ПЗБ з’явілася цяжкае
экалагічнае становішча рэспуб-
лікі, якое асабліва ўскладнілася
пасля чарнобыльскай катастро-
фы. Партыя бачыць сваю задачу
ў распрацоўцы законаў і нарма-
тыўных актаў, скіраваных на
ахову акружаючага асяроддзя,
фарміраванне ў жыхароў Бела-
русі экалагічнай культуры,
ажыццяўленне грамадскага кан-
тролю за выкананнем прырода-
ахоўнага заканадаўства і рацыя-
нальным выкарыстоўваннеМ
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
465
прыродных рэсурсаў, правядзен-
не экалагічных экспертыз, шы-
рокага супрацоўніцтва з грамад-
скімі экалагічнымі і антываен-
нымі рухамі.
Як бачна, асаблівасцю сучас-
нага развіцця беларускага гра-
мадства з’явілася ўсталяванне
шматпартыйнай сістэмы. Коль-
касць партый працягвае расці.
Палітычныя рухі. і партыі аказ-
ваюць уплыў на стан грамадства,
вядуць арганізацыйную, прапа-
гандысцкую работу, павяліч-
ваюць колькасць сваіх прыхіль-
нікаў. Гэта сведчыць аб даЛей-
шым паглыбленні працэсу дэма-
кратызацыі грамадскага жыцця.
Плюралістычны характар
прымае ў Беларусі прафесійны
рух. XIX з’езд прафесійных
саюзаў СССР (кастрычнік
1990 г.) прыняў рашэнне аб лік-
відацыі УЦСПС, які доўгі час
быў адным з падмуркаў каманд-
на-адміністрацыйнай сістэмы.
Замест яго сфарміравалася Усе-
саюзная канфедэрацыя праф-
саюзаў. Яна паставіла ў цэнтр
сваёй палітыкі сацыяльную аба-
рону людзей працы.
У кастрычніку 1990 г. адбыўся
першы з’езд Федэрацыі праф-
саюзаў Беларусі (ФПБ). Гэта
самае буйное прафсаюзнае аб’-
яднанне ў рэспубліцы. Яно ідзе
па шляху пераасэнсавання сваёй
ролі ў грамадстве, адказу ад
жорсткага, бюракратычнага цэн-
тралізму, падпарадкавання пар-
тыям ці дзяржаўным структу-
рам. Але традыцыйныя падыхо-
ды не дазваляюць ФПБ паспя-
ваць за працэсамі ў грамадстве.
На хвалі забастовачнага руху
рабочых узнікла Канфедэрацыя
працы Беларусі (КПБ). На сярэ-
дзіну 1992 г. яна налічвала каля
20 пярвічных арганізацый у ра-
бочых калектывах Мінска, Гоме-
ля, Барысава, іншых гарадоў.
КПБ не фарсіруе папаўненне
сваіх радоў, а ідзе ла шляху
індывідуальнага прыёму ў праф-
саюз, дапускаючы і двайное
прафсаюзнае членства. Пад-
трымлівае кантакты з замежны-
мі прафцэнтрамі.
На базе рабочых калектываў
салігорскіх шахт у кастрычніку
1991 г. утварыўся Незалежны
прафсаюз гарнякоў Беларуеі
(НПГБ). Ён налічвае каля
1,5 тыс. членаў. Супрацоўнічае
з Канфедэрацыяй працы Беларусі.
16 лістапада 1991 г. адбыўся
ўстаноўчы з’езд Свабодных
прафсаюзаў Беларусі (СПБ),
дзе прысутнічала 138 дэлегатаў
ад 70 прадпрыемстваў 10 гарадоў
рэспубяікі. СПБ аб’явілі сябе
канкурэнтам ФПБ. Узнікненне
плюралізму ў прафсаюзах дае
магчымасць працоўным выбі-
раць, хто лепш зможа выразіць
і абараніць іх інтарэсы.
Такім чынам, пераход да дэ-
макратычнага грамадства ака-
заўся цяжкай справай. Дэмакра-
тызацыя, як і эканамічныя рэ-
формы, праходзіць складана.
Тым не менш працэсы дэмакра-
тызацыі развіваюцца і папаў-
няюцца свежымі рысамі. Фар-
міруюцца новыя інстытуты палі-
тычнай улады, у грамадскае
жыццё ўваходзіць плюралізм, га-
лоснасць. Але дэмакратычныя
тэндэнцыі нярэдка бываюць ада-
рванымі ад эканамічнай і сацы-
яльнай палітыкі, што аслабляе
іх. Для кансалідацыі грамадства
дэмакратыя павінна больш аба-
пірацца на нацыянальную ідэю.
466	Нарысы гісторыі Беларусі
5.	Па шляху нацыянальна-
культурнага адраджэння
Вяртанне да страчанага. Вяр-
танне беларускага народа да
сваіх гістарычных каранёў, ду-
хоўнай спадчыны — адзін з
асноўных напрамкаў радыкаль-
ных пераўтварэнняў. Гэта тым
больш важна, што на працягу
апошніх дзесяцігоддзяў адбы-
ваўся працэс актыўнай русіфіка-
цыі беларускай культуры, як і
ўсяго жыцця. У выніку вырасла
не адно пакаленне людзей, цал-
кам ці ў значнай ступені адарва-
ных ад нацыянальна-культурнай
глебы, абыякавых да сваёй гіста-
рычнай памяці, роднай зямлі.
Нацыянальны нігілізм ахапіў
практычна ўсе пласты бела-
рускага грамадства.
Асабліва адчувальныя страты
панесла беларуская мова — пад-
мурак нацыянальна-культурнага
існавання. Яна аказалася вы-
ціснутай амаль з усіх сфер гра-
мадскага жыцця, падышла да
крытычнай адзнакі, за якой ужо
пачынаецца поўнае выміранне.
Гэтаму садзейнічала інтэнсіўная
ліквідацыя школ з беларускай
мовай навучання. Пераважна
на рускай мове вялося абучэнне
і выхаванне ў дашкольных уста-
новах, прафесійна-тэхнічных ву-
чылішчах, тэхнікумах, вышэй-
шай школе. На ёй жа ў абсалют-
най болыпасці праводзіліся гра-
мадска-палітычныя мерапрыем-
ствы, справаводства, афіцыйная
перапіска. Крайне абмежаваным
было выкарыстанне роднай мовы
ў сродках масавай інфармацыі.
Такая дыскрымінацыя бела-
рускай мовы на яе гістарычнай
тэрыторыі парушала правы чала-
века, годнасць нацыі. Гэта было
вынікам правядзення партыйна-
дзяржаўнай палітыкі ў галіне
нацыянальна-культурнага раз-
віцця.
У той час, калі кіруючыя
структуры Беларусі, у першую
чаргу КПБ, заставаліся абыяка-
вымі да лёсу нацыянальнай мо-
вы, у яе абарону выступілі прад-
стаўнікі творчай і навуковай
інтэлігенцыі. 15 снежня 1986 г.
28 чалавек, сярод іх вядомыя ў
рэспубліцы літаратары В. Ддам-
чык, Р. Барадулін, Я. Брыль,
В. Быкаў, П. Панчанка, мастак
Л. Шчамялёў, народная артыст-
ка БССР С. Станюта і іншыя,
накіравалі на імя генеральнага
сакратара ЦК КПСС М. Гарба-
чова ліст, у якім прапанаваліся
меры па паляпшэнню становішча
нацыянальнай мовы ў рэспублі-
цы. Але партыйная вярхушка на
49
гэта не адрэагавала .
Не адмовіўся ад далейшага
працягу русіфікацыі сакавіцкі
(1987 г.) пленум ЦК КПБ. Пры-
знаўшы некаторае звужэнне
прымянення беларускай мовы ў
выніку свабоднага волевыяўлен-
ня працоўных, тагачасны першы
сакратар ЦК КПБ Я. Сакалоў
крытыкаваў тых работнікаў, якія
«паспяшаліся зрабіць з гэтага
вывад аб нібыта няправільных
адносінах да культурна-моўнай
спадчыны беларускага народа ў
цэлым». Пры гэтым беспадстаў-
на было заяўлена, што ў рэспуб-
ліцы створаны ўсе магчымасШ
для развіцця беларускай мовы,
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
467
беларускай нацыянальнай куль-
туры, а • таму, «хто памы-
ляецца ў гэтых пытаннях, трэба
дапамагчы разабрацца»50.
3 гэтай неаб’ектыўнай ацэн-
кай не пагадзіліся многія прад-
стаўнікі творчай і навуковай
інтэлігенцыі. У чэрвені 1987 г.
М. Гарбачову быў. адпраўлены
другі ліст за подпісам 134 чала-
век51. Сярод іх былі прозвішчы
інжынераў, рабочых, настаўні-
каў, выкладчыкаў ВНУ. У рэс-
публіцы з гэтага часу разгарну-
лася работа па прапагандзе на-
цыянальнага адраджэння, па на-
данню беларускай мове статуса
дзяржаўнай. Гэта знайшло ад-
люстраванне і ў праграме Бе-
ларускага народнага фронту
(БНФ) «Адраджэнне». Але ідэя
надання беларускай мове стату-
са дзяржаўнай не знаходзіла
падтрымкі ў значнай часткі зру-
сіфікаваных беларусаў, якія па-
ранейшаму нігілістычна ставілі-
ся да свайго роднага слова, і у
афіцыйных партыйна-савецкіх
колах, якія бачылі ў такой ідэі
праяву беларускага нацыяналіз-
му ў рэспубліцы. Узнікла вос-
трая патрэба ў арганізацыі пла-
намернай растлумачальнай ра-
боты аб ролі беларускай мовы ў
жыцці яе носьбітаў.
Па ініцыятыве пісьменнікаў
у Беларусі распачаўся рух за
стварэннё Таварыства беларус-
кай мовы (ТБМ). Яго ўстаноўчы
з’езд адбыўся 27 чэрвеня 1989 г.
Утворанаму таварыству было на-
дадзена імя Ф. Скарыны. Рэс-
публіканСкую Раду ТБМ узнача-
ліў ііаэт Н. Гілевіч. 3 сакавіка
1990 г. таварыства стала выда-
ваць штотыднёвую газету «Наша
слова».
У арганізацыях і ўстановах
пачалі стварацца суполкі, раён-
ныя і гарадскія таварыствы.
У прыватнасці, плённую дзей-
насць разгарнула Светлагорская
гарадская арганізацыя ТБМ. Яе
члены праводзяць значную пра-
цу па вяртанню да жыцця бела-
рускай мовы, нацыянальнаму
выхаванню насельніцтва. ГІа іні-
цыятыве гарадскога аддзела на-
роднай адукацыі і ТБМ былі
створаны беларускамоўныя кур-
сы для выхавальніц дзіцячых
садоў, на якіх навучалася 37 ча-
лавек. На выхаванне нацыяналь-
най свядомасці жыхароў горада
скіравана дзейнасць народнага
універсітэта беларускай гісторыі
і культуры. Але такое стано-
вішча далёка нё ўсюды. Па стану
на кастрычнік 1993 г. у 40 раёнах
нават не былі створаны раённыя
арганізацыі ТБМ.
Адзінаццатая сесія Вярхоў-
нага Савета БССР (ліпень
1989 г.) утварыла камісію ца
падрыхтоўцы прапаноў аб зака-
йадаўчым урэгуляванні статуса
беларускай, рускай і іншых
моў, якімі карыстаецца насель-
ніцтва рэспублікі. У выніку
больш чым чатырохмесячнай
працы камісія падрыхтавала
праект Закона «Аб мовах у Бела-
рускай ССР». Пры яго распра-
цоўцы былі выкарыстаны вопыт
беларусізацыі 20-ых гадоў, адпа-
ведныя заканадаўчыя акты ін-
шых рэспублік, міжнародная
моўная практыка. Пасля абмер-
кавання і падтрымкі праекта ў
пастаянных камісіях Вярхоўнага
Савета ён быў вынесёны на ўсе-
народнае абмеркаванне. Болып
за 20 тыс. чалавек выказалі свае
прапановы і заўвагі, Яны былі
468
Нарысы гісторыі Беларусі
разгледжаны і ў большасці сваёй
улічаны пры дапрацоўцы праек-
та. 26 студзеня 1990 г. чатыр-
наццатая сесія Вярхоўнага Са-
вета прыняла Закон «Аб мовах у
Беларускай ССР»52. У адпавед-
насці з ім беларуская мова пры-
знана дзяржаўнай мовай рэспуб-
лікі. У законе падкрэсліваецца,
што Беларусь забяспечвае права
свабоднага карыстання рускай
мовай як мовай міжнацыяналь-
ных зносін. У ім адзначана, што,
забяспечваючы ўсебаковае раз-
вівдё і функцыяніраванне бела-
рускай мовы ва ўсіх сферах
грамадскага жыцця, рэспубліка
праяўляе дзяржаўны клопат аб
свабодным развіцці і ўжыванні
ўсіх нацыянальных моў, якімі
карыстаецца насельніцтва Бела-
русі53.
У сувязі з прыняццем закона
аб мовах Вярхоўны Савет Бела-
русі даручыў Савету Міністраў
рэспублікі прыняць Дзяржаўную
праграму развівдя беларускай
мовы і іншых нацыянальных моў
у Беларускай ССР, што было
зроблена 20 верасня 1990 г. Пра-
грама прадугледжвае садзейні-
чанне адраджэнню і развіццю
мовы і культуры беларускага
народа, свабоднаму і раўнапраў-
наму выкарыстанню родных моў
прадстаўнікамі іншых нацыя-
нальнасцей, якія жывуць на тэ-
рыторыі рэспублікі54.
У адпаведнасці з законам аб
мовах і дзяржаўнай праграмай
пачаўся складаны шлях па па-
шырэнню сферы ўжывання бела-
рускай мовы ў службовым спра-
ваводстве рэспубліканскіх і мяс-
цовых органаў улады, на прад-
прыемствах і ва ўстановах. Ад-
ным з першых на беларускую
мову перайшоў апарат Міністэр-
ства культуры рэспублікі, што
зрабіла добры ўплыў на яго
мясцовыя структуры. Аднак у
цэлым перавод службовага спра-
ваводства рэспубліканскіх і мяс-
цовых органаў, прадпрыемстваў і
ўстаноў на беларускую мову
праходзіць цяжка. Адмоўна ад-
біваювда на гэтым шмат гадоў
прапагандаваная тэорыя аб зліц-
ці нацый і культур, непазбежным
адміранні нацыянальных моў,
а таксама нізкі ўзровень нацыя-
нальнай самасвядомасці белару-
саў, нежаданне шэрагу кіраўні-
коў перайсці на родную мову
карэннага насельніцтва.
У адпаведнасці з прынятым
заканадаўствам адраджэнне
роднага слова беларусаў супра-
ваджаецца правядзеннем неаб-
ходных захадаў па развіцці моў
усіх нацыянальнасцей, якія
спрадвеку насяляюць Беларусь.
У рэспубліцы павялічваецца
колькасць класаў з вывучэннем
польскай мовы. У шэрагу школ
Гродзеншчыны, дзе кампактна
пражываюць літоўцы, пачалося
вывучэнне іх роднай мовы. Да-
лейшаму развіццю моў нацыя-
нальных меншасцей будзе са-
дзейнічаць рэалізацыя Закона
«Аб нацыянальных меншасцях у
Рэспубліцы Беларусь», прынята-
га Вярхоўным Саветам у ліста-
падзе 1992 г. Ён прадугледжвае
стварэнне матэрыяльных умоў
для развіцця адукацыі нацыя-
нальных меншасцей, для чаго з
дзяржаўнага бюджэту выдаткоў-
ваюцца неабходныя сродкі.
Нягледзячы на пэўныя зрухі,
адраджэнне беларускай мовы
як мовы абсалютнай большасці
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
469
насельніцтва рэспублікі прахо-
дзіць марудна. У сувязі з доўгім
адрывам ад шырокіх народных
мас, ад сваіх гістарычных і ду-
хоўных традыцый родная мова
беларусаў з вялікай цяжкасцю
ўваходзіць у іх паўсядзённае
жыццё. Марудна расце яе прэ-
стыжнасць, што тлумачыцца
адсутнасцю эфектыўнага меха-
нізма ажыццяўлення закона аб
мовах. Пытаннямі беларусізацыі
нездавальняюча займаюцца мно-
гія мясцовыя Саветы, органы на-
роднай адукацыі. Няма належ-
нага ўзаемадзеяння іх працы з
ТБМ імя Ф. Скарыны, што істот-
на перашкаджае стварэнню бе-
ларускамоўнага асяроддзя ў рэс-
публіцы.
Праблемы адраджэння шко-
лы. Нацыянальна-культурнае
адраджэнне шмат у чым зале-
жыць ад стану народнай адука-
цыі. У далёкай старажытнасці
рымляне сцвярджалі: «Рым бу-
дзе жыць, нават калі будуць
дрэнныя шаўцы, але калі будзе
дрэннай школа — Рым загіне».
Практыка народнай асветы на
Беларусі за пасляваенныя дзеся-
цігоддзі пераканаўча пацвердзі-
ла гэтую даўнюю ісціну.
Рэформа сярэдзіны 80-ых га-
доў не прынесла паляпшэння
ў стан нацыянальнай скірава-
насці народнай адукацыі ў Бе-
ларусі. Галоўная прычына за-
лючалася ў тым, што не ўлічва-
'іся нацыянальна-культурныя,
істарычныя традыцыі беларус-
ага народа. Паўсюдна панавалі
: ўтарытарнасць, ідэалагізацыя
іавучальна-выхаваўчага працэ-
<у. Запатрабавалася шмат часу,
адключэнне навуковай, твор-
ай, педагагічнай інтэлігенцыі,
іншых работнікаў, каб зра-
біць усебаковы аналіз спраў,
вызначыць новыя падыходы ў
адукацыйнай палітыцы. Галоў-
нымі напрамкамі яе сталі: фар-
міраванне нацыянальнай сістэ-
мы адукацыі, усямерная яе дэ-
макратызацыя, павышэнне сама-
стойнасці і ініцыятывы навучаль-
ных устаноў, узмацненне іх сувя-
зі з навукай, культурай і вытвор-
часцю.
У рэспубліцы распрацавана і
ажыццяўляецца дзяржаўная
праграма дашкольнага нацыя-
нальнага выхавання і навучан-
ня — першаснай адукацыйнай
ступені, дзе адбываецца фармі-
раванне духоўных асноў чала-
века, ствараюцца ўмовы для яго
далейшага развіцця. 3 кожным
годам павялічваецца колькасць
дзіцячых устаноў, якія працуюць
на беларускай мове. Калі ў
1987 г. іх налічвалася 905, што
складала 18,3 % ад агульнай
колькасці, то ў 1991 г.— 2441
(46,8 %)55.
Робяцца захады па паляпшэн-
ню дзейнасці цэнтральнага звяна
сістэмы адукацыі — агульна-
адукацыйнай школы. Паступова
ствараецца нацыянальная сістэ-
ма адукацыі. У 1993/94 наву-
чальным годзе 80 % першаклас-
нікаў вучыліся ў Беларусі на род-
най мове. Ствараюцца прынцы-
пова новыя навучальныя ўстано-
вы. У верасні 1990 г. у Мінску
адчыніла дзверы першая бела-
руская нацыянальная гімназія.
На пачатак 1991/92 навучальна-
га года ўжо працавалі 33 гімназіі,
12 ліцэяў, 2 каледжы.
Пашырэнню і паглыбленню
нацыянальнай адукацыі і выха-
вання садзейнічае краязнаўчая
470
Нарысы гісторыі Беларус
работа сярод школьнікаў. У рэс-
публіцы на пачатак 1991 г. пра-
цавала 6,5 тыс. турысцкіх, края-
знаўчых, этнаграфічных гурткоў,
у якіх займйлася больш за
420 тыс. вучняў. Штогод у пахо-
дах, экспедыцыях ,і экскурсіях
па родным краі ўдзельнічала
значная іх частка, што садзей-
нічала не толькі росту ведаў,
але і развіццю нацыянальнай
самасвядомасці падрастаючага
пакалення.
Вострай праблемай станаўлен-
ня нацыянальнай школы з’яў-
ляецца кадравая. Болыпасць
настаўнікаў не гатова выкладаць
на беларускай мове, аднак да
масавай іх перападрыхтоўкі не
прыступілі. Нягледзячы на эка-
намічна-фінансавыя цяжкасці,
дзяржава на 10 % павялічыла
заробак настаўнікаў, якія выкла-
даюць прадметы на беларускай
мове. Школы ў асноўным забяс-
печаны адпаведнымі падручніка-
мі і дапаможнікамі на беларус-
кай Мове. Іх тыраж за 1990—
1992 гг. для пачатковай школы
павялічыўся амаль у тры рдзы.
Пэўны вопыт бсларусізацыі
вучэбна-выхаваўчага працэсу
маюць некаторыя ўстановы пра-
фесійна-тэхнічнай і сярэдняй
спецыяльнай адукацыі. Але існуе
рэальная пагроза таго, што гэта
работа будзе ажыццяўляцца з
адставаннем ад тэрміну, вызна-
чанага Дзяржаўнай праграмай
развіцця беларускай мовы і ін-
шых нацыянальных моў у Бела-
русі.
Прымаюцца меры па беларусі-
зацыі навучальнага працэсу ў
вышэйшых навучальных устано-
вах, У яго аснову пакладзена
далучэнне студэнцкай моладзі да
духоўных каштоўнасцей бела-
рускай культуры. У сістэме гума-
нітарных навук адбыўся адыход
ад ідэалагізацыі, праходзіць ра-
дыкальная пераацэнка каштоў-
насцей, пошук і сцвярджэнне
новых ідэйных арыентацый.
Адным з важных напрамкаў
навучальнага гірацэсу з’яўляецца
авалоданне гісторыяй беларус-
кага народа. 3 гэтай мэтай ва
ўсіх ВНУ пашыраецца колькасць
гадзін на навучанне гісторыі Бе-
ларусі, а у тэхнічных вышэйшых
установах з 1992/93 навучальна-
га года ўведзены новы вучэбны
курс — «Беларуская нацыяналь-
ная культура».
Плённыя захады па нацыя-
нальна-культурнаму адраджэн-
ню ажыццяўляюцца ў Брэсцкім
педагагічным інстытуце. 3 1991/92
навучальнага года ў вучэбныя
планы ўключана новая дысцып-
ліна — беларусазнаўства. Пра-
грама разлічана на 32 гадзіны па
праблемах, якія не вывучаюцца ў
іншых дысцыплінах. Акрамя
лекцый, праводзяцца і семінар-
скія заняткі, на якіх побач з
паглыбленнем ведаў студэнты
маюць магчымасць удасканаль-
ваць свае практычныя навыкі ў
карыстанні беларускай мовай,
удзельнічаць у абмеркаванні
найболып актуальных праблем
нацыянальна-культурнага адра-
джэння. Даючы студэнтам неаб-
ходныя веды аб Беларусі, новая
дысцыпліна садзейнічае выха-
ванню ў іх пачуцця адказнасці
за лёс Бацькаўшчыны. Арганізуе
выкладанне гэтай дысцыпліны
спецыяльна створаная кафедра
беларусазнаўства.
У ВНУ рэспублікі ўведзены
ўступны экзамен па беларускаМ
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
471
мове. Праўда, данае правіла не
распаўсюджваецца на тых, хто
яе не вывучаў і не мае ў атэстаце
адпаведнай адзнакі. Гэта пярэ-
чыць самой ідэі нацыянальнай
адукацыі і не садзейнічае павы-
шэнню прэстыжу роднай мовы ў
агульнаадукацыйнай школе.
У некаторых педагагічных ін-
стытутах на беларускай мове па
асобных прадметах прымаюцца
дзяржаўныя экзамены. У шэрагу
ВНУ для выкладання гуманітар-
ных дысцыплін створаны бела-
рускамоўныя аддзяленні ці адпа-
ведныя прадметы чытаюцца на
роднай мове.
I ўсё ж абсалютная большасць
вучэбных дысцыплін у вышэй-
шай школе яшчэ выкладаецца не
на беларускай мове, нягледзячы
на тое што ў сваёй болыпасці
студэнты, як сведчаць сацыяла-
гічныя даследаванні, станоўча
ставяцца да яе. Прыжыванню
роднага слова карэннага насель-
ніцтва рэспублікі ў ВНУ пера-
шкаджае інертнасць і нацыя-
нальная абыякавасць значнай
часткі прафесарска-выкладчыц-
кага складу, які не жадае ава-
лодваць беларускай мовай. Без
ведання роднай мовы, гісторыі,
культуры немагчыма фарміра-
ванне і развіццё нацыянальнай
самасвядомасці спецыялістаў,
якія ў хуткім часе прыйдуць
у гаспадарку суверэннай дзяр-
жавы — Рэспублікі Беларусь.
Без карэннага павароту сярэд-
няй, сярэднеспецыяльнай і вы-
шэйшай школы да нацыянальна-
культурнага адраджэння немаг-
чыма стварыць сапраўдную на-
цыянальную сістэму адукацыі,
якая так неабходна любой неза-
іежнай дзяржаве, каб выхаваць
перакананых носьбітаў ідэі на-
цыянальнага адраджэння.
Культура і навука ва ўмовах
пераходу да рынку. Упершыню
за пасляваенны час галоўным
крытэрыем дзейнасці творчай і
навуковай інтэлігенцыі становіц-
ца яе ўклад у справу культурна-
навуковага развіцця не ўвогуле,
а з улікам беларускага нацыя-
нальнага інтарэсу. Па розных
прычынах — і больш за ўсё суб’-
ектыўнага характару — не кож-
наму гэта падуладна, бо нацыя-
нальным нігілізмам прасякнута
свядомасць немалой часткі наву-
ковай і асобных прадстаўнікоў
творчай інтэлігенцыі.
Парасткі нацыянальнага адра-
джэння маглі быць і больш знач-
нымі, калі б Беларусь не ўступіла
ў паласу зацяжнога эканаміч-
нага крызісу. 3 кожным усплес-
кам інфляцыі ўсё большая
патрэба адчуваецца ў фінанса-
вых сродках, каб падтрымаць
творчыя саюзы, прафесійныя
калектывы, установы навукі і
культуры, мастацтва, друк.
У авангардзе беларускага на-
цыянальнага адраджэння знахр-
дзіцца пісьменніцкая арганіза-
цыя. На пачатку 1994 г. яна на-
лічвала ў сваіх шарэнгах 432 чле-
ны, якія сваімі мастацкімі і пуб-
ліцыстычнымі творамі ўносяць
важкі ўклад у фарміраванне
нацыянальнай свядомасці бела-
рускага народа. Большасць з іх
накіроўвае свае творчыя пошукі
на глыбокае асэнсаванне склада-
ных праблем сацыяльна-экана-
мічнага і духоўнага развіцця
Беларусі, праўдзівае асвятленне
яе гісторыі.
Шэраг лепшых твораў быў
ўдастоены дзяржаўных узнага-
.472
Нарысы гісторыі Беларусі
род. У 1986 г. Ленінскай прэміяй
адзначана аповесць В. Быкава
«Знак бяды». Лаўрэатамі Дзяр-
жаўных прэмій БССР у галіне
літаратуры імя Янкі Купалы і
Якуба Коласа ў 1986 г. сталі
Я. Янішчыц, А. Кудравец. Дзяр-
жаўныя прэміі 1988 г. былі пры-
суджаны М. Стральцову, В. Адам-
чыку. У 1990 г. яе лаўрэатамі
сталі А. Разанаў, А. Лойка, Г. Кі-
сялёў, у 1992 г.— С. Законнікаў,
А. Звонак, С. Грахоўскі, А. Жук,
В. Сёмуха і інш.
3 кожным годам грамадскасць
Беларусі ўсе шырэй знаёміцца з
творчасцю літаратараў, якія ака-
заліся ў эміграцыі. Гэта новы
пласт літаратурнай спадчыны,
які дагэтуль не быў знаёмы шы-
рокаму колу чытачоў. У першую
чаргу гэта творы М. Сяднёва,
Н. Арсенневай, X. Ільяшэвіча,
У. Клішэвіча, К. Акулы, Ю. Віць-
біча і інш.
3 большай адказнасцю да
аб’ектыўнага паказу жыцця ста-
вяцца тэатральныя калектывы.
У 1993 г. у рэспубліцы налічва-
лася 23 тэатры супраць 17 у
1985 г. За апошнія гады створа-
ны новыя нацыянальныя тэа-
тральныя калектывы. Гэта тэа-
тры ў Мінску (муніцыпальны
драматычны тэатр-студыя), Ма-
зыры (драматычны тэатр), Сло-
німе (беларускі драмтэатр), Ма-
ладзечне (Мінскі абласны
тэатр). Новай з’явай стала ства-
рэнне ў 1992 г. у Гомелі першага
ў Беларусі прыватнага тэатра.
Павелічэнню пастановак па
нацыянальнай драматургіі са-
дзейнічаў рэспубліканскі кон-
курс, прысвечаны 500-годдзю з
часу нараджэння Ф. Скарыны,
праведзены ў 1990 г. На яго
паступіла 15 твораў. Прэміямі
былі адзначаны п’есы У. Бутра-
меева «Казімір Лышчынскі»,
А. Петрашкевіча «Прарок ддя
Айчыны», I. Масляніцынай «Крыж
Ефрасінні Полацкай».
ПІэраг лепшых тэатральных
пастановак быў адзначаны Дзяр-
жаўнай прэміяй БССР. У 1986 г.
яна прысуджана рэжысёру
В. Маслюку, мастаку Ю. Туру,
артыстам В. Клебановіч і А. Тка-
чонку з Дзяржаўнага рускага
драматычнага тэатра БССР імя
М. Горкага за спектакль па апо-
весці В. Быкава «Знак бяды»,
рэжысёру В. Мазынскаму, ар-
тыстам Т. Кокштыс і В. Петрач-
ковай з Беларускага дзяржаўна-
га акадэмічнага тэатра імя
Я. Коласа за спектакль «Вечар»
А. Дударава. У 1988 г. лаўрэата-
мі Дзяржаўнай прэміі БССР і
другой прэміі Усесаюзнага кон-
курсу «Герой і час» стаў спек-
такль «Мудрамер» М. Матукоў-
скага, пастаўлены ў тэатры імя
Я. Купалы. У 1990 г. Дзяржаў-
най прэміяй быў адзначаны шэ-
раг выканаўцаў Дзяржаўнага
акадэмічнага тэатра оперы і ба-
лета за стварэнне і пастаноўку
оперы беларускага кампазітара
У. Солтана «Дзікае паляванне
караля Стаха», у 1992 г.— груаа
выканаўцаў у спектаклі Я. Куфм
лы «Тутэйшыя», пастаўленыЯ
Беларускім дзяржаўным тэатраЯ
імя Я. Купалы.
Прыкметныя крокі па шляху
пашырэння нацыянальнай спе-
цыфГкі ў працы робяць культуй^
на-асветныя ўстановы. Свае ЯМ
маганні яны скіроўваюць на'яЯ
раджэнне забытых святаў, абяН
даў, традыцыйных відаў намМ
най творчасці, на вяртанне жімМ
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
473
цю народа нацыянальнага бела-
рускага аблічча.
Добрай з’явай стала павелі-
чэнне ўдзельнай вагі беларускай
літаратуры ў фондах бібдіятэк
рЭспублікі. Сярод музеяў пашы-
раецца сетка ўстаноў фальклор-
нага і гістарычна-этнаграфічна-
га напрамкаў. Пачалі працаваць
музей М. Багдановіча ў Мінску,
Міёрскі гісторыка-этнаграфічны,
Аршанскі музей этнаграфіі і
льну, Музей кнігадрукавання ў
Полацку, гісторыка-краязнаўчы
музей у Навагрудку і інш.
Але на працэсы беларусізацыі
ўстаноў культуры разбуральны
ўплыў робіць рынкавая стыхія.
У сучасным нацыянальным
адраджэнні вялікае значэнне мае
выкарыстанне помнікаў гісторыі
і культуры. У 1987 г. на тэрыто-
рыі Беларусі знаходзіліся на
ўліку 15 210 помнікаў, сярод
якіх 10 048 помнікаў гісторыі,
2697 — археалогіі, 1253 — ма-
нументальнага мастацтва,
1212 — дойлідства. Нягледзячы
на востры недахоп матэрыяль-
ных сродкаў, праводзіцца пэўная
работа па іх рэстаўрацыі, асаблі-
ва тых, што маюць непасрэднае
дачыненне да гісторыі і культуры
беларускага народа. У 1990 г.
<ошт рэстаўрацыйных работ да-
ягнуў 10 млн. рублёў. Але з
рычыны адсутнасці адпаведнай
рававой і матэрыяльнай базы,
едахопу кваліфікаваных спе-
ыялістаў, ведамаснага падыхо-
!У да аховы, аднаўлення і вы-
арыстання помнікаў многія з іх
іаходзяцца ў аварыйным стане,
1 часам нават свядома руй-
'Уюцца.
Пераадоленню ведамаснага
' Мыходу. да гісторыка-культур-
най Спадчыны, усталяванню на-
лежнай арганізацыі працы па яе
выяўленню, уліку і зберажэнню,
удасканаленню прававой базы
гэтай работы садзейнічае Закон
РБ «Аб ахове гісторыка-культур-
най спадчыны», прыняты сесіяй
Вярхоўнага Савета РБ ў ліста-
падзе 1992 г. Закон прадугледж-
вае стварэнне незалежнага ад
органаў выканаўчай улады спе-
цыялізаванага дзяржаўнага ор-
гана па ахове гісторыка-культур-
най спадчыны — Дзяржінспек-
цыі па ахове помнікаў гісторыі
і культуры Беларусі.
Нацыянальнае адраджэнне
немагчыма без вяртання ў на-
роДную свядомасць імён выдат-
ных дзеячаў мінулага, якія за-
кладвалі падмурак беларускай
культуры і навукі. Адно з такіх
імён — усходнеславянскі пер-
шадрукар і асветнік Ф. Скарына.
У сувязі з 500-годдзем з дня
яго нараджэння па рашэнню
ЮНЕСКА 1990 г. быў аб’яўлены
годам Ф. Скарыны. У гарадах
і вёсках Беларусі прайшлі святы
кнігі, беларускай мОвы, народнай
творчасці. У Мінску адбылося
ўрачыстае пасяджэнне, прысве-
чанае гэтай знамянальнай даце.
Жыццю і дзейнасці славутага
асветніка былі прысвечаны юбі-
лейная сесія АНБ, кніжная і
мастацкая выстаўкі. Затым ура-
чыстасці прадоўжыліся ў Полац-
ку, на радзіме Ф. Скарыны. У іх
прынялі ўдзел шматлікія госці.
Пры ўсіх набытках адраджэн-
не беларускай нацыянальнай
культуры ідзе цяжка. Акрамя яе
татальнай русіфікацыі, перашка-
джае і практыка рэшткавага
фінансавання культуры. Калі ў
1990 г. адлічэнні на яе ў СССР
474
Нарысы гісторыі Беларусі
склалі 1,2 % бюджэту, то ў Бела-
русі — толькі 0,76 %. 3 1991 г.
гэтыя асігнаванні былі некалькі
павялічаны, але яны не адпавя-
даюць сучасным запатрабаван-
ням, а ва ўмовах гіперінфляцыі
культура аказалася ў вельмі
цяжкім стане. Асноўныя прын-
цыпы культурнага развіцця рэс-
публікі выкладзены ў Законе «Аб
культуры ў Беларускай ССР»,
прынятым у чэрвені 1991 г. Гэта
адзін з першых заканадаўчых
актаў аб развіцці культуры ва
ўмовах нераходу да рынкавых
адносін у краінах СНД.
Шмат цяжкасцей зведвае на-
вука Беларусі, дзе на пачатак
1994 г. працавалі 38 тыс. навуко-
вых работнікаў, у тым ліку
1420 дактароў і 15,8 тыс. канды-
датаў навук. 3 пачаткам перахо-
ду да рынку дзяржава не пры-
мае эфектыўных мер па аба-
роне інтарэсаў вучоных, давяла
фінансаванне навукі да такога
ўзроўню, калі пачынаецца яе
разбурэнне. У 1989 г., напрык-
лад, доля базавага бюджэтнага
фінансавання АНБ у нацыяналь-
ным даходзе рэспублікі склала
ўсяго 1,16 %, што было ў 2,5 ра-
за ніжэй за агульнасаюзны ўзро-
вень. Гэта выклікала падзенне
прэстыжу навуковай працы, па-
чаўся адток здольных супрацоў-
нікаў за мяжу. Таму натуральна,
пгго Беларусь аказалася па гэ-
тым сумным паказчыку сярод
лідэраў. Аднак асноўнай небяс-
пекай для рэспубліканскай наву-
кі з’яўляецца ўнутраная «ўцечка
мазгоў», калі вучоныя перахо-
дзяць у іншыя сферы грамад-
скай дзейнасці з больш высокай
аплатай працы.
Але і ў такіх цяжкіх умовах
навукоўцы дабіваюцца станоў-
чых зрухаў. Так, вучоныя-аграр-
нікі за 1986—1990 гг. вывелі
80 новых гатункаў сельскагас-
падарчых культур, стварылі
шмат сродкаў механізацыі сель-
скагаспадарчай вытворчасці і
перапрацоўкі прадукцыі. Навіз-
на і сучасны ўзровень навуко-
вых распрацовак былі пацвер-
джаны 406 аўтарскімі пасведчан-
нямі і 36 рашэннямі на вына-
ходніцтвы. Пэўных поспехаў да-
білася галоўная навуковая ўста-
нова рэспублікі — Акадэмія  на-
вук Беларусі, дзе на пачатак
студзеня 1994 г. працавалі
5085 навуковых супрацоўнікаў,
у тым ліку 442 дактары і
2251 кандыдат навук. Удзель-
ная вага ўкаранёных у Беларусі
распрацовак АНБ павялічылася
з 30 % у 1987 г. да 60 % у 1991 г.
Згодна з пастановай Вярхоўнага
Савета БССР «Аб статусе Ака-
дэміі навук Беларускай ССР»
(снежань 1991 г.) акадэмія ста-
ла самакіруемай арганізацыяй.
Аднак у апошні час флагман
беларускай навукі перажывае
цяжкі перыяд, звязаны са сла-
бым фінансаваннем. Перад абра-
нымі ў красавіку 1992 г. прэзі-
дэнтам АН Беларусі Л. М. Су-
шчэнем, віцэ-прэзідэнтамі М. С.
Высоцкім і Р. Г. Гарэцкім, чле-
намі прэзідыума, усім калекты-
вам акадэміі стаяць адказныя
задачы па захаванню навуко-
вага патэнцыялу, пераўтварэннЮ
сваёй установы ў сапраўднЫ
цэнтр беларускага нацыянальна-
га адраджэння.
У 1991 г. у Беларусі пачала
дзейнічаць новая форма вядзен-
ня навуковых распрацовак
Фонд фундаментальных дасле-
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
475
даванняў пры камісіі Прэзідыу-
ма СМ РБ па пытаннях навуко-
ва-тэхнічнага прагрэсу. Асноў-
най функцыяй фонду з’яўляецца
фінансавая падтрымка творчых
навуковых калектываў і асобных
навукоўцаў у вырашэнні акту-
альных нраблем, якія выяўляюц-
ца з дапамогай экспертызы з лі-
ку праектаў, пададзеных на кон-
курс. У выніку правядзення
конкурсу фундаментальных і
пошукавых даследаванняў «На-
вука-91» фінансаванне атрымалі
140 праектаў. У наступныя га-
ды даная практыка вядзення
навуковых даследаванняў за-‘
хавалася.
Ажыццяўляемыя ў рэспубліцы
захады па павышэнню ролі бела-
рускай культуры і навукі ў на-
цыянальным адраджэнні — гэтд
яшчэ толькі першыя крокі ў да-
ным напрамку. Уся праца напе-
радзе. Толькі праз намаганні
нацыянальна свядомай творчай
і навуковай інтэлігенцыі можна
паспяхова ісці да таго, каб
культура і навука Беларусі за-
нялі пачэснае месца ў грамад-
стве, змаглі развівацца на ка-
рысць людзям, спрыяць іх ду-
хоўнаму росту.
Новыя адносІны да царквы.
Адраджэнне беларускай нацыя-
нальнай культуры немагчыма без
авалодання духоўнымі каштоў-
насцямі, якія выпрацаваны папя-
рэднімі пакаленнямі людзей.
У многім гэтаму можа дапа-
Магчы царква, калі яна стаіць
і абароне нацыянальных інта-
'саў. Вось ужо больш тысяча-
•ддзя на Беларусі існуе Полац-
я епархія і прйваслаўная вера.
ілічныя хдэамы, царкоўныя аб-
іды, змястоўныя літаратурныя
і рэлігійна-філасофскія творы
зрабілі значны ўплыў на культу-
ру беларускага народа. Але кла-
савы падыход, догмы дыктатар-
скага сталінскага рэжыму, ка-
мандна-адміністрацыйнай сістэ-
мы, партыйны ўціск прывялі да
ганення на рэлігію, вёрнікаў,
рэлігійных дзеячаў, знішчэння
храмаў, забыцця народных тра-
дыцый і абрадаў.
Прызнанне важнасці агульна-
чалавечых і нацыянальных каш-
тоўнасцей робіць неабхбдным
перагляд узаемаадносін дзяржа-
вы і царквы. Пачатак гэтаму
быў пакладзены яшчэ ў межах
былога Саюза ССР напярэдадні
1000-годдзя хрышчэння Русі.
Перабудова царкоўна-дзяр-
жаўных адносін ажыццяўляецца
і ў Беларусі. Створаны ўмовы
ддя забеспячэння прававых га-
рантый у выражэнні веруючымі
сваіх перакананняў..Новая палі-.
тыка знайшла прававое адлюст-
равайне ў Законе «Аб свабодзе
веравызнанняў і рэлігійных арга-
нізацыях». Гэта адбілася на рос-
це' рэлігійных абшчын. За пе-
рыяд з 1986 па 1993 г. іх коль-
касць у беларускай праваслаўнай
царкве вырасла з 370 да 788,
рымска-каталіцкай — з 112 да
305, хрысціян веры евангель-
скай — з 68 да 169. Болып усяго
рэлігійных абшчын прыпадала
на Брэсцкую вобласць — 445.
У Гродзенскай вобласці іх дзей-
нічала 303, Мінскай — 288, Ві-
цебскай — 207, Гомельскай —
142, Магілёўскай — 96, у сталі-
цы рэспублікі Мінску — 3856.
Адметнай рысай сучаснага рэ-
лігійнага жЫцця з’яўляецца ад-
раджэНне уніяцкай царквы, якая
была забарбнена царскімі ўлада-
416
Нарысы гісторыі Беларусі
мі ў 1839 г. На пачатак 1993 г.
у Беларусі дзейнічала 9 абшчын
гэтай канфесіі.
У рэспубліцы шэраг рэлігій-
ных свят аб’яўлены нерабочымі
днямі. Вядзецца работа па пера-
дачы вернікам раней закрытых
культавых памяшканняў, якія
прыводзяцца ў належны пара-
дак. 3 дапамогай веруючых па-
будаваны праваслаўныя цэрквы
ў Хойніках, Светлагорску і ін-
шых месцах. Новыя касцёлы па-
чалі працаваць у шэрагу населе-
ных пунктаў Брэсцкай і Гродзен-
скай абласцей.
У апошнія гады аднаўляюцца
праваслаўныя епархіі, колькасць
якіх у 1993 г. дасягнула 10. Дзе-
ячам царквы прадастаўлена шы-
рокае права палітычнай дзейнас-
ці. Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі
Патрыяршы экзарх усея Бёлару-
сі Філарэт і два іншыя святары
былі абраны народнымі дэпута-
тамі Вярхоўнага Савета Рэспуб-
лікі Беларусь. 15 свяшчэннаслу-
жыцеляў сталі народнымі дэпу-
татамі мясцовых Саветаў.
Дзейнасць па нацыянальна-
культурнаму адраджэнню, фар-
міраванню нацыянальнай свядо-
масці беларускага народа пакуль
што не прывяла да прыкметных
зрухаў. Дзяржава, грамадскія
сілы далёка не поўнасцю выка-
рыстоўваюць спрыяльныя доія
гэтага магчымасці, што ўзніклі
з выхадам Беларусі на суверэнны
шлях развіцця. Болып таго,’ ад-
раджэнне нярэдка кампраме-
туецца адсутнасцю прадуманай,
узважанай палітыкі дзяржаўных
структур у адносінах да нацыя-
нальнай культуры, а таксама ад-
сутнасцю сур’ёзнай прававой ба-
зы, якая б забяспечвала ёй неаб-
ходныя ўмовы развіцця.
6.	Да дзяржаўнага
суверэнітэту
Абвяшчэнне палітычнай і эка-
намічнай самастойнасці. Палі-
тычнае развіццё грамадства ва
ўмовах радыкальных пераўтва-
рэнняў прывяло да ўзнікнення
новых узаемаадносін паміж рэс-
публікамі і цэнтрам, які на пра-
цягу сямі дзесяцігоддзяў трымаў
іх ў бясспрэчным падпарадка-
ванні. На месцах, у тым ліку ў
Беларусі, узрастаў рух за нацыя-
нальную незалежнасць. Але вы-
шэйшае палітычнае кіраўніцтва
СССР не ішло насустрач рэс-
публікам у прадастаўленні ім
самастойнасці.
Спроба пакінуць «адзіны і не-
дзялімы» Саюз з усімі атрыбу-
тамі ўлады была зроблена ў
Законе СССР «Аб размеркаванні
паўнамоцтваў паміж Саюзам
ССР і суб’ектамі федэрацыі»
(красавік 1990 г.)57. Апошнім
прадастаўлялася магчымасць
уступаць паміж сабою ў экана-
мічнае супрацоўніцтва, адносіны
з замежнымі дзяржавамі, пры-
маць удзел у міжнародных арга-
нізацыях. Аднак гэты заканадаў-
чы акт стрымліваў адраджэнне
дзяржаўнасці рэспублік.
Тым не менш пачаўся працэс
абвяшчэння суверэнітэтаў рэс-
публік. 12 чэрвеня 1990 г. перШЬІ
з’езд народных дэпутатаў РСФСР
абвясціў Дэкларацыю аб дзяр-
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
471
жаўным суверэнітэце Расійскай
Федэрацыі, 16 ліпеня дакумент
такой накіраванасці прыняў Вяр-
хоўны Савет Украіны. 27 ліпеня
1990 г. Дэкларацыю аб дзяржаў-
ным суверэнітэце Беларускай
ССР прыняла сесія Вярхоўнага
Савета БССР. Яна абвясціла
вяршэнства на тэрыторыі рэс-
публікі Канстытуцыі Беларускай
ССР і яе законаў. Гэтым быў
пакладзены пачатак шляху да
дзяржаўнага суверэнітэту.
Правал жнівеньскага путча
1991 г. стварыў спрыяльныя
ўмовы для руху ў даным напрам-
ку. 25 жніўня 1991 г. пятая
нечарговая сесія Вярхоўнага Са-
вета БССР прыняла Закон «Аб
наданні статуса канстытуцыйна-
га закона Дэкларацыі Вярхоўна-
га Савета Беларускай ССР аб
дзяржаўным суверэнітэце Бела-
рускай Савецкай Сацыялістыч-
най Рэспублікі» і пастанову «Аб
забеспячэнні палітычнай і экана-
мічнай самастойнасці Беларус-
кай ССР», якімі аб’явіла палі-
тычную і эканамічную незалеж-
насць Беларускай ССР. Ва ўлас-
насць рэспублікі былі перададзе-
ны прадпрыемствы,, арганізацыі
і ўстановы саюзнага падпарадка-
вання, размешчаныя на яе тэры-
торыі, за выключэннем тых, кі-
раўніцтва якімі засталося, згод-
на з заканадаўствам Беларускай
ССР, за адпаведнымі органамі
Саюза ССР. У гісторыі Беларусі
пачаўся новы этап — этап неза-
лежнай дзяржавы.
Адбылася замена назвы рэс-
публікі, а таксама дзяржаўнай
сімволікі. 19 верасня 1991 г.
Шостая нечарговая сесія Вярхоў-
Нага Савета БССР разгледзела
пытанне «Аб назве Беларускай
Савецкай Сацыялістычнай Рэс-
публікі». Было прынята рашэнне
Беларускую Савецкую Сацыя-
лістычную Рэспубліку надалей
называць «Рэспубліка Бела-
русь», а ў скарочаных і са-
стаўных назвах — «Беларусь»58.
У той жа дзень былі прыняты
Законы «Аб Дзяржаўным сцягу
Рэспублікі Беларусь», «Аб Дзяр-
жаўным гербе Рэспублікі Бела-
русь». Дзяржаўны сцяг Рэспуб-
лікі Беларусь цяпер уяўляе сабой
прамавугольнае палотнішча,
якое складаецца з трох гары-
зантальна размешчаных каляро-
вых палос роўнай шырыні:
верхняй і ніжняй белага, а
сярэдняй — чырвонага колеру.
Дзяржаўным гербам стаў стара-
жытны беларускі герб «Пагоня»,
які сімвалізуе даўняе існаванне
дзяржаўнасці ў беларускага на-
рода.
Пасля правалу спробы жні-
веньскага перавароту адбылося
рэзкае змяненне абстаноўкі ў
краіне. Саюзная ўлада аказалася
паралізаванай:> не выконваліся
прэзідэнцкія ўказы і законы
Вярхоўнага Савета СССР. Фак-
тычна ўлада на месцах знаходзі-
лася ў руках рэспублік. У гэты
час прэзідэнт, саюзныя структу-
ры прымалі меры па рэанімацыі
старой дзяржавы.
Аднак глыбокі эканамічны
крызіс, сацыяльная неўладкава-
насць насельніцтва, бездапа-
можнасць цэнтра штурхалі рэс-
публікі на пошук шляхоў канчат-
ковага вызвалення ад яго ўдады.
Гэта звязвалася з падпісаным
Пагадненнем аб утварэнні Са-
дружнасці Незалежных Дзяр-
жаў, якое падтрымалі болыцасць
Вярхоўных Саветаў рэспублік
471
Нарысы гісторыі Беларусі
Мінск. Плошча Незалежнасці.
Падпісанне пагаднення ў Белавежскай пушчЫ,
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
479
былога Савецкага Саюза. Але
ўзнікненне СНД у Рэспубліцы
Беларусь, як і ў іншых месцах,
было ўспрынята неадназначна.
Адны палічылі гэты акт не-
канстытуцыйным, іншыя пад-
трымалі.
Да сферы сумеснай дзейнасці
дзяржаў у Садружнасці была ад-
несена каардынацыя знешняй
палітыкі, супрацоўніцтва ў ме-
жах агульнай эканамічнай прас-
торы, еўрапейскага і азіяцкага
рынкаў, мытнай палітыкі, у раз-
віцці транспарту і сувязі, у галіне
аховы навакольнага асяроддзя,
удзел у стварэнні ўсеабдымнай
міжнароднай сістэмы экалагіч-
най бяспекі; пытанні міграцый-
най палітыкі, барацьба з арга-
нізаванай злачыннасцю. 10 снеж-
ня 1991 г. Вярхоўны Савет Рэс-
публікі Беларусь ратыфікаваў
Пагадненне аб утварэнні Са-
дружнасці Незалежных Дзяр-
жаў. Адначасова была прынята
пастанова аб дэнансацыі дага-
вора 1922 г. аб утварэнні СССР.
Былыя рэспублікі, утварыўшы
СНД, заявілі, што яна з’яўляец-
ца не дзяржавай і не дзяржаў-
ным аб’яднаннем. Узнікла свое-
асаблівае ў сусветнай прак-
тыцы ўтварэнне. Мэта Садруж-
насці — аблягчыць пераход бы-
лых рэспублік у якасна новы
стан. Для вырашэння пытанняў,
звязаных з каардынацыяй іх
дзейнасці, створаны Савет кіраў-
нікоў дзяржаў як вышэйшы ор-
ган, каардынуючы агульныя ін-
тарэсы, і Савет кіраўнікоў ура-
: ў — для вырашэння сацыяль-
-эканамічных пытанняў.
У далейшым узнікла неабход-
сць у стварэнні іншых каарды-
Цьійных органаў.
Аднак з першых дзён дзейнас-
ці пачаліся рознагалоссі паміж
дзяржавамі Садружнасці. Асаб-
ліва вострых памераў яны дасяг-
нулі паміж Расіяй і Украінай
па пытанню раздзелу арміі і
Чарнаморскага флоту. Многія
рэспублікі былі незадаволены
тым, што Расіі ў якасці права-
пераемніцы СССР адышла ды-
пламатычная сетка былога Саю-
за. Пераважна ў руках Расіі
засталася маёмасць саюзных і
партыйных структур, грашовая
сістэма. Пад яе юрысдыкцыю
адышлі Акадэмія навук СССР,
матэрыяльныя і духоўныя каш-
тоўнасці, якія ствараліся фак-
тычна сіламі ўсіх рэспублік.
Такім чынам, 1991 г. стаў па-
чаткам суверэннага развіцця
РБ. Аднак маладая дзяржава су-
тыкнулася з эканамічным крызі-
сам, што вядзе да вялікіх цяж-
касцей у яе станаўленні.
Стварэнне органаў дзяржаў-
най улады. Пасля абвяшчэння
палітычнай незалежнасці Бела-
русі пачалася работа па фармі-
раванню органаў кіравання.
25 жніўня 1991 г. Вярхоўны
Савет Рэспублікі прыняў Закон
«Аб некаторых змяненнях у сі-
стэме органаў дзяржаўнага кіра-
вання Беларускай ССР», якім
пераўтварыў саюзна-рэспублі-
канскае Міністэрства ўнутраных
спраў БССР у рэспубліканскае
Міністэрства ўнутраных спраў,
падпарадкаваўшы яму ўнутра-
ныя войскі і навучальныя ўста-
новы Міністэрства ўнутраных
спраў СССР, размешчаныя на
тэрыторыі рэспублікі59. Саюзна-
рэспубліканскі Камітэт дзяр-
жаўнай бяспекі БССР быў пе-
раўтвораны ў рэспубліканскі
480
Нарысы гісторыі Беларусі
Камітэт дзяржаўнай бяспекі.
У кастрычніку 1991 г. Вярхоўны
Савет рэспублікі прыняў Закон
«Аб змяненні ў сістэме органаў
дзяржаўнага кіравання Рэспуб-
лікі Беларусь»60, якім падпарад-
каваў Камітэт дзяржаўнай бяс-
пекі Вярхоўнаму Саветў Рэспуб-
лікі Беларусь. Былі перагледжа-
ны функцыянальныя напрамкі
дзейнасці камітэта, скасавана
служба палітычнага вышуку. Та-
кі ж лёс напаткаў і яшчэ тры
ўпраўленні камітэта. Прайшла
рэарганізацыя інфармацыйна-
аналітычнай службы. Створана
новае для гэтых органаў пад-
раздзяленне грамадскіх сувязей.
У кадравым забеспячэнні стаўка
робіцца на прафесіяналаў, асу-
джана практыка, калі на працу
ў органы дзяржаўнай бяспекі
накіроўваліся бьілыя партыйныя
і камсамольскія работнікі.
У верасні 1991 г. Савету Мі-
ністраў Беларусі былі падпарад-
каваны пагранічныя войскі Ка-
мітэта дзяржаўнай бяспекі
СССР. 3 пачатку 1992 г. дзейні-
чае Галоўнае ўпраўленне пагра-
нічных войск пры СМ РБ. За
кароткі тэрмін упраўленне пра-
вяло работу па ўмацаванню
пагранзастаў. Да верасня 1992 г.
у рэспубліку з іншых месц уда-
лося вярнуць 1400 беларусаў-
пагранічнікаў.
Завяршылася работа па ўста-
наўленню межаў Рэспублікі Бе-
ларусь з Літвой і Латвіяй, якую
праводзілі змешаныя беларуска-
літоўская і беларуска-латвійская
камісіі. Для аховы граніц з Пры-
балтыйскімі дзяржавамі створа-
ны новыя пагранатрады. Але,
нягледзячы на наяўнасць па-
гранзастаў і пагранічных атра-
даў, граніцы Беларусі з Літвой
і Латвіяй з’яўляюцца ў значнай
ступені «празрыстымі». Яшчэ ў
большай ступені такімі з’яўля-
юцца межы Беларусі з Расіяй і
Украінай.
У мэтах забеспячэння палі-
тычнай і эканамічнай самастой-
насці рэспублікі, удасканалення
знешнеэканамічнай дзейнасці
20 верасня 1991 г. Вярхоўны
Савет прыняў пастанову «Аб
мытнай службе Рэспублікі Бела-
русь». Згодна з ёй Беларускае
ўпраўленне дзяржаўнага мытна-
га кантролю СССР пераўтворана
ў Дзяржаўны мытны камітэт
Рэспублікі Беларусь. У яго пад-
парадкаванне перайшлі мытныя
органы СССР, размешчаныя на
тэрыторыі рэспублікі61.
Станаўленне суверэннай дзяр-
жавы паставіла пытанне аб ства-
рэнні ўласнага войска, што з’яў-
ляецца не толькі атрыбутам
дзяржаўнасці, але і гарантам яе
бяспекі. 20 верасня 1991 г. VI не-
чарговая сесія Вярхоўнага Саве-
та прыняла пастанову «Аб ства-
рэнні Узброеных Сіл Рэспублікі
Беларусь». Савету Міністраў
Беларусі былі падпарадкаваны
мясцовыя органы ваеннага кіра-
вання, чыгуначныя войскі, сістэ-
ма грамадзянскай абароны Саю-
за ССР, дыслацыраваная на тэ-
рыторыі Беларусі. Вышэйшаму
органу выканаўчай улады рэс-
публікі даручалася вызначэнне
парадку перадыслакацыі ў ме-
жах Беларусі, увод і вывад з яе
тэрыторыі часцей і злучэннйУ
Узброеных Сіл СССР, паграніч-
ных, чыгуначных і будаўнічы*
войск, размешчаных на тэрыто-
рыі рэспублікі, а таксама ма;
тэрыяльна-тэхнічных сродка;-
Цяжкі шлях радыкальных пераутварэнняў
481
якія належаць ім. 3 асенняга
прызыву 1991 г. пачалося пра-
ходжанне ваенных збораў і аба-
вязковай тэрміновай врінскай
службы грамадзянамі Беларусі
на тэрыторыі рэспублікі.
Праведзена работа па рас-
працоўцы прынцыпаў будаўніц-
тва рэспубліканскіх Узброеных
Сіл, іх структуры. У сакавіку
1992 г. пачало дзейнічаць Міні-
стэрства абароны РБ. Пачатак
непасрэднаму стварэнню ўлас-
ных Узброеных Сіл паклала па-
станова Савета Міністраў РБ ад
6 мая 1992 г. «Аб перападпа-
радкаванні фарміраванняў Уз-
броеных Сіл, якія дыслацыруюц-
ца на тэрыторыі Рэспублікі Бе-
ларусь, Міністэрству абароны».
Была скасавана Беларуская ва-
енная акруга. Усе яе часці
і падраздзяленні, а таксама часці
цэнтральнага падпарадкавання,
не ўваходзячыя ў склад стра-
тэгічных сіл СНД, перайшлі ў
падпарадкаванне Міністэрства
абароны Рэспублікі.
Прававую базу функцыяніра-
вання Узброеных Сіл, забеспя-
чэння сацыяльнай абароны ваен-
наслужачых стварылі Законы РБ
«Аб усеагульным воінскім аба-
вязку і вайсковай службе», «Аб
абароне», «Аб Узброеных Сілах
Рэспублікі Беларусь», «Аб ста-
тусе ваеннаслужачых», прыня-
тыя Вярхоўным Саветам РБ у
лістападзе 1992 г. Распрацавана
ваенная дактрына, якая зыхо-
Дзіць з неабходнасці быць бяз’-
ядзернай, нейтральнай дзяржа-
вай і ствараць толькі абарончыя
'зброеныя Сілы. Да цяперашня-
часу Беларусь з’яўляецца са-
ій мілітарызаванай дзяржавай
тропы. У рэспубліцы адзін
Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
ваеннаслужачы прыходзіцца на
43 чалавекі насельніцтва, на
Украіне — на 98, у Казахста-
не — на 118, Расіі — на 634 ча-
лавекі.
31 снежня 1992 г. адбылося
прыняцце ваеннай прысягі аса-
бовым складам Узброеных Сіл
РБ, тэкст якой зацвердзіў у ліс-
тападзе 1992 г. Вярхоўны Савет
рэспублікі. Ва ўрачыстай абста-
ноўцы ваеннаслужачыя прысяг-
нулі на вернасць Бацькаўшчыне,
яе народу па ахове суверэнітэту,
незалежнасці, бяспекі і цэлас-
насці Рэспублікі Беларусь. Гэ-
тым актам завяршылася юры-
дычнае афармленне ўласных Уз-
броеных Сіл.
Ахову эканамічных інтарэсаў
незалежнай Беларусі ажыццяў-
ляе новая банкаўская сістэма.
Для раздзяржаўлення маёмасці
(за выключэннем зямлі, яе нет-
раў, іншых прыродных рэсурсаў
і Нацыянальнага банка), право-
дзіцца прыватызацыя прадпры-
емстваў, іншых аб’ектаў. У сту-
дзені 1991 г. утвораны Камітэт
па кіраванню дзяржаўнай маё-
масцю пры Савеце Міністраў
рэспублікі.
Каардынацыю знешнеэкана-
мічнай дзейнасці міністэрстваў,
дзяржаўных камітэтаў і ведам-
стваў Беларусі, іншых удзель-
нікаў знешніх эканамічных сувя-
зей, размешчаных на тэрыторыі
рэспублікі, незалежна ад іх пад-
парадкаванасці і форм уласнасці,
забеспячэнне правядзення адзі-
най знешнеэканамічнай палітыкі
ажыццяўляе Дзяржаўны камі-
тэт РБ па знешніх эканамічных
сувязях (Дзяржзнешнеэканам-
сувязі РБ), утвораны ў ліпені
1990 г.
482
Нарысы гісторыі Беларусі
Прымаюцца меры па ўзмац-
ненню кантралюючых функцый
дзяржавы. 3 гэтай мэтай у сака-
віку 1992 г. Вярхоўны Савет РБ
прыняў Закон «Аб Кантрольнай
палаце Рэспублікі Беларусь». А ў
сярэдзіне таго ж года гэты орган
пачаў дзейнічаць. Сярод многіх
яго функцый галоўнай з’яўляец-
ца кантроль за выкананнем зако-
наў Рэспублікі Беларусь, паста-
ноў Вярхоўнага Савета і адпа-
ведных ім іншых актаў, якія
рэгулююць узаемаадносіны
дзяржаўных, прыватных, гаспа-
дарчых органаў.
Радыкальная перабудова за-
межных сувязей. Абвяшчэнне
незалежнасці Беларусі паклала
пачатак новаму этапу ў развіцці
знешнепалітычнай і знешнеэка-
намічнай дзейнасці рэспублікі.
Зыходзячы з актаў аб яе
дзяржаўным суверэнітэце, Вяр-
хоўны Савет Беларусі прыняў
2 кастрычніка 1991 г. «Заяву аб
прынцыпах знешнепалітычнай
дзейнасці Рэспублікі Беларусь»,
у якой пацвердзіў сваю пры-
хільнасць статуту ААН, Усе-
агульнай дэкларацыі правоў ча-
лавека і міжнародным абавяза-
цельствам, што прыняла Рэспуб-
ліка Беларусь у адпаведнасці з
яе міжнароднымі дагаворамі62.
Гэта з’явілася працягам і кан-
крэтызацыяй распрацаванай кі-
раўніцтвам былога СССР но-
вай знешнепалітычнай стратэгіі,
якая прадугледжвала карэнную
перабудову міжнародных адно-
сін, новыя падыходы пры выра-
шэнні складаных праблем су-
светнага жыцця. Буйнамаштаб-
ныя савецкія прапановы аб
ядзерным раззбраенні, змякчэн-
ні міжнароднай напружанасці,
усталяванні трывалага і працяг-
лага міру паміж народамі атры-
малі падтрымку ў розных краі-
нах і вызначылі сустрэчны рух.
Савецкая ваенная дактрына ста-
ла набываць выключна абарончы
характар. Урад СССР спыніў
вайну ў Афганістане і прыступіў
да вываду сваіх войск з краін
Усходняй Еўропы і Манголіі.
Усё гэта істотна аздаравіла між-
народныя адносіны, адсунула па-
грозу сусветнай вайны, адкрыла
магчымасць скарачэння ваенных
расходаў, пераключэння фінан-
савых сродкаў і матэрыяльна-
тэхнічных рэсурсаў на мірныя
мэты.
Карэнныя змены адбыліся ў
краінах Усходняй Еўропы, з які-
мі ў Беларусі за пасляваенны
час склаліся шырокія і ўстойлі-
выя эканамічныя, грамадска-
палітычныя і культурныя сувязі.
Істотна змяніла міжнародныя
абставіны ліквідацыя Савета
Эканамічнай Узаемадапамогі і
Арганізацыі Варшаўскага Дага-
вора. Пасля краху дыктатарскіх
рэжымаў перад народамі гэтай
часткі Еўропы паўсталі пытанні
аб далейшых шляхах сацыяль-
на-эканамічнага і палітычнага
развіцця, пераадоленні негатыў-
ных вынікаў мінулага.
Ва ўмовах аслаблення міжна-
роднай напружанасці Беларусі
працягвае рухацца па шляху
далейшага развіцця і ўдаскана-
лення ўсебаковых сувязей з за-
межнымі краінамі. Яе прадстаў-
нікі адстойваюць ідэі міру і са-
цыяльнага прагрэсу амаль у ся-
мідзесяці міжнародных міжура
давых арганізацыях.
Шырокай вядомасцю карыс
таецца плённая дзейнасць Бе
цяжкі шлях раоыка.чьных пераўтварэнняў
483
ларускага фонду міру: на прад-
прыемствах, ва ўстановах і арга-
нізацыях працуе звыш 14 тыс.
камісій садзейнічання фонду,
якія аб’ядноўваюць больш за
100 тыс. актывістаў. Шмат раз-
настайных мерапрыемстваў пра-
водзіцца ў рэспубліцы ў сувязі
з яе ўдзелам у міжнародным
руху пародненых гарадоў.
Беларусь ажыццяўляе знач-
ныя вытворчыя і навукова-тэх-
нічныя сувязі з замежнымі краі-
намі. Пераважная болыпасць яе
паставак традыцыйна прыпадала
на дзяржавы Усходняй Еўропы.
Нямала прамысловай прадукцыі
рэспублікі накіроўвалася і ў ін-
шыя рэгіёны свету. Прадукцыя
беларускай індустрыі пастаўля-
лася амаль у 100 замежных
краін, а асартымент экспарту
ўключаў звыш тысячы наймен-
няў. У 1989 г., калі экспарт
Беларусі быў найболып высокім,
за мяжу было пастаўлена
22,8 тыс. трактароў, 4,7 тыс. гру-
завых аўтамабіляў, 2,2 тыс. ме-
таларэзных станкоў, 438,7 тыс.
халадзільнікаў, на 52,8 млн. руб.
вылічальнай тэхшкі, 3,4 млн. т
калійных угнаенняў, 17,5 тыс. т
сінтэтычных валокнаў і інш63.
На жаль, у апошнія гады гэ-
тыя сувязі істотна парушаны.
Вытворчы патэнцыял прамысло-
васці і сельскай гаспадаркі Бе-
ларусі, яе выгаднае геаграфічнае
становішча выкарыстоўваюцца
недастаткова. Толькі малая
частка прамысловай прадукцыі
рэспублікі, не болып за 4—5 %,
ідзе на экспарт. Адна з галоўных
прычын слабага выхаду прамыс-
ловай прадукцыі на міжнародны
Рынак — яе высокі сабекошт,
нізкая якасць і неканкурэнта-
здольнасць, а таксама адсут-
насць вопыту арганізацыі знеш-
неэканамічнай і гандлёвай дзей-
насці. Пастаўкі прадукцыі на
экспарт з 1990 г. пачалі скара-
чацца. Нарастанне крызісных
з’яў у нароДнай гаспадарцы Бе-
ларусі ў 1991—1992 гг. яшчэ
болып пагоршыла яе знешнеэка-
намічныя паказчыкі. Калі ў
1990 г. экспартныя пастаўкі ў
аб’ёме вытворчасці прадукцыі
рэспублікі склалі 4,5 %, то ў
1992 г.— каля 2 %. За гэты год
знешнегандлёвы абарот Белару-
сі, склаўшы 1,8 млрд. долараў
ЗША, скараціўся супраць 1991 г.
напалову, экспарт — на 36 %.
Складанае становішча знеш-
неэканамічных сувязяў Беларусі
захавалася і ў 1993 г. У сту-
дзені — верасні экспарт яе тава-
раў у параўнанні з такім жа пе-
рыядам 1992 г. зменшыўся на
26 %, скараціўся гандаль з
былымі краінамі СЭУ. У той жа
час знешнегандлёвы абарот з
ЗША павялічыўся ў 3,2 раза,
Бразіліяй — у 1,6 раза. У ган-
длёвым абароце найболып знач-
нае месца сярод еўрапейскіх
краін займаюць Германія, Поль-
шча, Італія, сярод азіяцкіх —
Кітай, Турцыя, Тайвань. За ўка-
заны час імпарт Беларусі павя-
лічыўся на 11,7 %, пры гэтым
40 % тавараў атрымана па бар-
тэру. У 1993 г. рэспубліка ажыц-
цяўляла знешнегандлёвыя апе-
рацыі з 96 краінамі свету.
У той жа час Беларусь у дру-
гой палове 80-ых гадоў трады-
цыйна атрымлівала значную
колькасць разнастайнай прадук-
цыі з краін Усходняй Еўропы
і некаторых іншых. Напрыклад,
з Полыпчы прыбывалі станкі,
Нарысы гісторыі Беларусі
трансфарматары, пасажырскія і
таварныя вагоны, з Германіі —
кавальска-прэсавае абсталяван-
не, прыборы, сельскагаспадар-
чая тэхніка, з Венгрыі — станкі,
цеплавозы, пасажырскія аўтобу-
сы і інш. Па лініі знешнегандлё-
вай дзейнасці Беларусь атрымлі-
вала вугаль, будаўнічыя матэ-
рыялы, тавары народнага спа-
жывання, харчовыя прадукты,
медыкаменты. У 1990 г. кошт
атрыманай з-за мяжы прадукцыі
склаў 186,7 мільёна рублёў.
Але ў наступныя гады ў сувязі
з пагаршэннем эканамічнага ста-
новішча, скарачэннем экспарту
і недахопам валютных сродкаў
імпарт рэспублікі стаў таксама
скарачацца: у 1992 г. ен змен-
шыўся ў параўнанні з 1991 г. на
62 %. Захоўвалася значная пе-
равага імпарту над экспартам,
што непазбежна прывяло да
вострага дэфіцыту валюты, не-
магчымасці разліку па шэрагу
знешнеэканамічных пагаднен-
няў.
Развал СССР і стварэнне СНД
запатрабавалі распрацоўкі но-
вай знешнепалітычнай канцэп-
цыі, вызначэння новых шляхоў,
прыярытэтаў і напрамкаў у
знешняй палітыцы. Вярхоўны
Савет і ўрад рэспублікі надалі
вырашэнню гэтай задачы важнае
значэнне, распрацавалі і прынялі
план усебаковага міжнароднага
супрацоўніцтва. Рэспубліка Бе-
ларусь у сваёй знешняй паліты-
цы кіруецца прынцыпамі суве-
рэннай роўнасці дзяржаў, не-
прымянення і адказу ад пагрозы
сілы, непарушнасці граніц, мір-
нага ўрэгулявання супярэчнас-
цей, неўмяшання ва ўнутраныя
справы і іншымі агульнапрызна-
нымі прынцыпамі і нормамі між-
народнага права. Яна абвясціла
сябе нейтральнай і бяз’ядзернай
дзяржавай, за яе межы ўжо
поўнасцю выведзена ядзерная
тактычная зброя.
На ліпень 1994 г. Рэспубліку
Беларусь як суверэнную дзяр-
жаву прызналі 123 краіны свету.
Дыпламатычныя адносіны ўста-
ноўлены з 97 краінамі. У Мінску
адкрыта 21 пасольства.
Беларусь мае пасольствы ў Ра-
сіі, на Украіне, у Літве, Поль-
шчы, ЗША, Германіі, Кітаі,
Францыі, Аўстрыі, Швейцарыі,
Ізраілі, консульствы — у Англіі,
Італіі, Канадзе і інш.
Заключаны дагаворы з суве-
рэннымі рэспублікамі СНД, пры-
няты дэкларацыі аб прынцыпах
добрасуседскіх адносін з рэспуб-
лікамі Прыбалтыкі64. Суверэн-
ная Беларусь стала раўнапраў-
ным удзельнікам нарады па бяс-
пецы і супрацоўніцтву ў Еўропе
(НБСЕ), падпісала Заключны
акт НБСЕ ў Хельсінкі, стала
першай з краін — членаў СНД,
што ўвайшлі ў Савет Еўропы. Ва
ўмацаванні і развіцці знешніх
сувязей Беларусі пэўная роля
належыць афіцыйным візітам за
мяжу дэлегацый, што адбыліся
за апошнія гады, на чале з былы-
мі старшынёй Вярхоўнага Саве-
та С. С. Шушкевічам, старшынёй
урада В. Ф. Кебічам, іншымі
кіраўнікамі рэспублікі. Іх мэта—
выклікаць у развітых дзяржаў
зацікаўленасць да эканамічнага,
грамадска-палітычнага і куль-
турнага супрацоўніцтва з Бела-
руссю, прыцягнуць дзелавыя ко-
лы гэтых краін да ўдзелу Ў
пераўтварэннях, якія праводзяц-
ца ў рэспубліцы.
Цяжкі шлях радыкальных' пераўтварэнняў
485
Падпісанне сумесных дакументаў кіраўнікамі Рэспублікі Беларусь
і ЗША С. Шушкевічам і Б. Клінтанам. Мінск, 1994 г.
Беларусь ідзе па шляху інтэ-
гравання ў сусветныя і рэгія-
нальныя палітычныя і эканаміч-
ныя структуры. Асаблівае зна-
чэнне тут надаецца яе прыёму ў
Міжнародны валютны фонд,
Сусветны і Еўрапейскі банкі
рэканструкцыі і развіцця, што
дае падставы разлічваць на ва-
лютныя крэдыты і пазыкі. Па-
шыраецца ўдзел прадпрыемстваў
і арганізацый Рэспублікі Бела-
русь у наладжванні непасрэдных
замежных сувязей. Па стану на
сярэдзіну 1993 г. налічвалася
576 сумесных прадпрыемстваў і
філіялаў з замежнымі фірмамі.
Найболыпая колькасць партнё-
раў прыпадае на Полыпчу, Гер-
манію, ЗША. За 1993 г. прад-
прыемствы экспартавалі прадук-
цыю на 710 млн. долараў ЗША,
імпартавалі вырабаў і сыравіны
на 744,6 млн. долараў.
У мэтах пашырэння замеж-
ных гандлёвых сувязей рэспублі-
кі з 1987 г. працуе гаспадарча-
разліковае аб’яднанне «Бела-
русьзнешторг», а на буйных
прадпрыемствах дзейнічаюць
знешнегандлёвыя фірмы. Яны
наладжваюць сувязі і кантакты з
фірмамі замежных краін, заклю-
чаюць гандлёвыя пагадненні на
пастаўкі тавараў і вырабаў сваіх
прадпрыемстваў. Традыцыйна
цесныя сувязі мае Беларусь з
Полыпчай, з якой у 1991 г. пад-
пісаны Дэкларацыя аб асновах
добрасуседскіх адносін і Па-
гадненне аб гандлі і эканамічным
супрацоўніцтве. Полыпча стала
трэцім па значнасці гандлёвым
партнёрам Беларусі пасля Расіі
486
Нарысы гісторыі Беларусі
і Украіны. Польскі капітал даво-
лі хутка ўваходзіць у эканоміку
Беларусі, створана ўжо больш
трохсот сумесных прадпрыем-
стваў.
Між тым першыя крокі карэн-
нага рэфармавання сістэмы між-
народных узаемаадносін Белару-
сі паказваюць, што яно прахо-
дзіць надзвычай складана, су-
стракае шмат цяжкасцей і пе-
рашкод. Рэзкае абвастрэнне
эканамічнага крызісу прывяло
да значнага скарачэння экспарт-
ных магчымасцей рэспублікі,
дэфіцыту валютных сродкаў.
Развіццю новых форм супрацоў-
ніцтва перашкаджаюць некампе-
тэнтныя, бюракратычныя адно-
сіны да справы, кансерватызм
і непаваротлівасць органаў кі-
раўніцтва эканомікай. Большая
частка прадпрыемстваў і аргані-
зацый, якія маюць непасрэдныя
дагаворы з замежнымі партнёра-
мі, устойлівай і надзейнай сувязі
не наладзілі. Ва ўзаемаадносінах
з імі пераважае тавараабмен.
Радыкальная перабудова між-
народных адносін Беларусі ва
ўмовах яе дзяржаўнай незалеж-
насці, умацаванне даверу паміж
дзяржавамі стварае новыя маг-
чымасці для развіцця замежных
сувязей у галіне навукі і культу-
ры. Па шэрагу важных напрам-
каў у міжнародным навуковым
супрацоўніцтве ўдзельнічаюць
вучоныя навукова-даследчых і
вышэйшых навучальных устаноў
рэспублікі. Акадэмія навук Бела-
русі праводзіла ў 1993 г. з за-
межнымі вучонымі даследаванні
па 156 праблемах і асобных
тэмах. У іх распрацоўцы прыня-
ло ўдзел 36 інстытутаў АНБ і
каля 160 навукова-даследчых ар-
ганізацый з 24 замежных краін,
у тым ліку Вялікабрытаніі,
Францыі, Германіі, ЗША, Кітая,
Японіі, Італіі, Полыпчы, В’ет-
нама і інш. У замежныя каман-
дзіроўкі ў 42 краіны акадэмія
накіравала 785 вучоных і спе-
цыялістаў. У той жа час для
кансультацый, выканання экспе-
рыментальных работ і з пазна-
вальнымі мэтамі Акадэмію навук
Беларусі наведалі 472 замежных
вучоных і спецыялістаў65.
Аднак вялікія магчымасці ў
развіцці навуковых сувязей вы-
карыстоўваюцца недастаткова,
нярэдка яны не даюць належных
практычных вынікаў. Да таго ж
эканамічны крызіс, што наступіў
пасля развалу СССР, ускладніў
міжнароднае навуковае супра-
цоўніцтва Беларусі, рэзка па-
горшылася фінансаванне мера-
прыемстваў, звязаных з паездка-
мі вучоных у замежныя краіны.
Узаемаразуменню і збліжэн-
ню народаў заўсёды дапамагалі
міжнародныя культурныя сувя-
зі, кантакты ў галіне літаратуры
і мастацтва, фізкультуры і спор-
ту. Беларусь — актыўная ўдзель-
ніца ЮНЕСКА, шэрагу іншых
міжнародных арганізацый, якія
садзейнічаюць развіццю куль-
турных сувязей народаў. Бела-
рускае таварыства дружбы і
культурнай сувязі з замежнымі
краінамі супрацоўнічае з сотнямі
арганізацый замежгіых краін. За
апошнія пяць гадоў у 19 краінах
праведзены дні Беларусі, дзя-
куючы якім сотні тысяч грама-
дзян знаёміліся з прадстаўнікамі
Беларусі, прычым многія ўпер-
шыню.
Моцным сродкам збліжэння
народаў з’яўляецца ўзаемаабмен
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў
4Ю
дасягненнямі літаратуры, тво-
рамі кіно, выяўленчага мастац-
тва. У замежных еўрапейскіх і
некаторых іншых краінах не зні-
жаецца папулярнасць твораў
В. Быкава, I. Навуменкі, М. Тан-
ка, I. Шамякіна, I. Чыгрынава
і іншых беларускіх літаратараў.
Са свайго боку беларускія чы-
тачы праяўляюць цікавасць да
лепшых твораў замежных паэ-
таў, празаікаў, драматургаў.
Шмат якія з іх перакладзены на
беларускую мову, сталі духоў-
ным здабыткам жыхароў рэс-
публікі.
Грамадскасць дзесяткаў краін
свету мае магчымасць знаёміцца
з мастацтвам беларускага наро-
да, якое прадстаўляюць калек-
тывы Дзяржаўнага тэатра оперы
і балета Беларусі, Дзяржаўнага
ансамбля танца, Беларускага на-
роднага хору, вакальна-інстру-
ментальных ансамбляў, іншыя
выканаўцы. Замежным аматарам
тэатральнага мастацтва запомні-
ліся выдатныя выступленні опер-
най спявачкі Марыі Гулегінай.
Толькі за 1992—1993 гг. у за-
межных турнэ пабывалі ансам-
блі «Сябры», «Белыя росы»,
«Харошкі», «Купалінка», «Свя-
та», «Забава», «Медуніца» і
інш.66
Вядомыя за мяжой лепшыя
здабыткі беларускага жывапісу,
графікі, скульптуры, асабліва ра-
боты 3. Азгура, А. Бембеля,
М. Савіцкага, якія неаднаразова
дэманстраваліся на міжнарод-
гых выставах выяўленчага мас-
гацтва.
Святам эстраднай песні стаў
Міжнародны музычны фесты-
валь «Славянскі базар», што ад-
бываецца ў апошнія гады ў Ві-
цебску. На яго з’язджаюцца сот-
ні гасцей, вядомыя спевакі,
кампазітары, музыканты з краін
СНД, а таксама блізкага і далё-
кага замежжа — Германіі, ЗША,
Канады, Аўстраліі. У межах
фестывалю праходзяць нацыя-
нальныя дні Беларусі, Расіі і
Украіны, іншых славянскіх
краін, конкурсы маладых выка-
наўцаў эстраднай песні, канцэр-
ты зорак еўрапейскай эстрады,
тэатралізаваныя прадстаўленні.
Вядомасць і прызнанне набы-
ваюць за мяжой беларускія
спартсмены. На Алімпійскіх
гульнях у Сеуле і Барселоне
яны атрымалі 27 узнагарод.
А гімнаст Віталь Шчэрба ў Бар-
селоне дабіўся небывалага по-
спеху, заваяваўшы шэсць зала-
тых медалёў.
Абвяшчэнне суверэнітэту Бе-
ларусі стала буйной падзеяй
у жыцці беларускага народа.
Дзяржаўная незалежнасць на-
шай Бацькаўшчыны стварыла
важныя ўмовы для яе самастой-
нага развіцця, палітычнага пра-
грэсу, адраджэння самабытнай
культуры беларускай нацыі. На
гэтым шляху Беларусь сустракае
падтрымку і міжнароднае пры-
знанне. Прымаючы ўдзел у між-
народным супрацоўніцтве, суве-
рэнная Рэспубліка Беларусь
уносіць уклад у справу міру і
сацыяльнага прагрэсу, узаемара-
зумення паміж народамі, развіц-
ця сусветнага супольніцтва на
прынцыпах свабоды і дэмакра-
тыі.
РАЗДЗЕЛ XVI
БЕЛАРУСКАЯ ДЫЯСПАРА:
ГІСТОРЫЯ I СУЧАСНАСЦЬ
Першая хваля масавай мігра-
цыі. У розныя гістарычныя пе-
рыяды па эканамічных, палітыч-
ных, рэлігійных, ваенных і
іншых прычынах насельніцтва
беларускіх зямель перасялялася
ў іншыя рэгіёны дзяржазы ці
замежныя краіны. Падзелы Рэ-
чы Паспалітай у канцы XVIII ст.
і далучэнне беларускіх зямель
да Расійскай імперыі спрыялі
перасяленню беларусаў у цэнт-
ральныя раёны дзяржавы і Сі-
бір. Нацыянальна-вызваленчыя
паўстанні 1794,	1830—1831,
1863—1864 гг., спроба аднаў-
лення Вялікага княства Літоў-
скага падчас вайны Напалеона
з Расіяй у 1812 г. абумовілі
выезд у заходнія краіны па
палітычных матывах (боязь рэп-
рэсій царскага ўрада) многіх
іх удзельнікаў.
Першая хваля масавай пра-
цоўнай эміграцыі з Беларусі
паднялася на рубяжы XIX і
XX стагоддзяў, і з гэтага часу
пачаўся працэс фарміравання
дыяспары як сталага пражыван-
ня значнай часткі народа за ме-
жамі сваёй Бацькаўшчыны.
Дарэчы, беларусы ў параў-
нанні з суседнімі народамі
пазней уключыліся ў міграцый-
ны рух як на абсягах Расійскай
імперыі, так і за яе межы. Пра-
цэс міграцыі як сталая з’ява
пачаўся з 80-ых гадоў XIX ста-
годдзя, а масавасць набыў пасля
рэвалюцыі 1905—1907 гг. і тых
змен у грамадскім і сацыяльна-
эканамічным развіцці, якія яна
выклікала. Паскарэнне ў фар-
міраванні капіталістычных адно-
сін, расслаенне і абеззямельван-
не сялянства, аграрная пера-
населенасць, збядненне дробных
вытворцаў абумовілі масавы вы-
езд сялян у іншыя рэгіёны
Расіі ў пошуках вольнай або
больш таннай зямлі. На працягу
1896—1912 гг. з Беларусі ў Сібір
перасялілася болып за 700 тыс.
чалавек. Пакідалі родны кут
галоўным чынам сяляне, г. зн.
беларусы, бо вёска складалася
пераважна з карэннага насель-
ніцтва. Тымі ж прычынамі,
а таксама попытам на танную
рабочую сілу на Еўрапейскім
і Амерыканскім кантынентах
быў абумоўлены і выезд сялян
за мяжу. Найчасцей ехалі з
мэтай зарабіць грошы, каб, вяр-
нуўшыся, купіць кавалак зямлі,
абзавесціся гаспадаркай.
Шматлікія абставіны не спры-
ялі нармальнаму міграцыйнаму
працэсу — адмоўныя адносіны
расійскай дзяржавы і мясцова-
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
489
га кіраўніцтва, адсутнасць зака-
надаўства па рэгуляванню эмі-
грацыі, складаная працэдура
атрымання пасведчанняў на вы-
езд і афармлення пашпартоў.
Усё гэта штурхала многіх на
нелегальны пераход граніцы.
Адсутнасць ці недастатко-
васць звестак аб іміграцыйных
законах у краінах пасялення,
стане працоўнага рынку, умовах
найму, кошце праезду, няведан-
не мовы, а часта і непісьмен-
насць, моцна абцяжарвалі ста-
новішча эмігрантаў, хоць у
асноўным ехалі здаровыя, пра-
цаздольныя, ініцыятыўныя лю-
дзі.
Асноўнымі краінамі пасялен-
ня беларусаў сталі ЗША і Ка-
нада, якія прываблівалі болып-
менш блізкімі да звыклых пры-
родна-геаграфічнымі ўмовамі,
ладам жыцця. Кампактнымі
асяродкамі сяліліся яны так-
сама ў Бразіліі і Аргенціне.
Па розных крыніцах, да першай
сусветнай вайны з Беларусі вы-
ехала ад 500 да 800 тыс. чала-
век1. За мяжой яны папаўнялі
найчасцей шэрагі некваліфікава-
ных работнікаў у цяжкіх і небяс-
печных вытворчасцях (вугаль-
най, сталеліцейнай, металаапра-
цоўчай галінах прамысловасці,
на цагельных і цэментных за-
водах), наймаліся на сезон ці
абжывалі малазаселеныя, адда-
леныя землі ў Аргенціне і Бра-
зіліі. ДІелі беларускія перася-
ленцы цяжкія бытавыя ўмовы
і нізкую аплату працы, але
намнога вышэйшую, чым у Расіі.
Нягледзячы на даволі значную
прысутнасць беларускай этніч-
най супольнасці на Амерыкан-
скім кантыненце, яна была сла-
ба выяўлена нацыянальна. Гэта
праявілася ў тым, што беларусы
не стварылі сваіх суполак, арга-
нізацый, клубаў, як многія ін-
шыя эмігранты. Толькі ў 1914 г.
у штаце Мічыган (ЗША) было
зарэгістравана першае суполь-
нае Таварыства беларусаў і ма-
ларосаў2.
Паскарэнне працэсаў нацыя-
нальнага абуджэння ў пачат-
ку XX стагоддзя не паспела
яшчэ істотна паўплываць на свя-
домасць тых, хто пакідаў сваю
этнічную тэрыторыю. Іміграцый-
ныя службы краін іх пасялення
рэгістравалі беларусаў як былых
грамадзян Расіі па веравызнан-
ню: праваслаўных адносілі да
рускіх, католікаў — да палякаў.
Беларускія эмігранты інтэграва-
ліся ў рускія і польскія калоніі,
хутчэй, чым іншыя народы, асі-
міляваліся. Гэта спрыяла не
толькі іх русіфікацыі ці пала-
нізацыі, але страце сваіх гіста-
рычных каранёў нашчадкамі бе-
ларускіх эмігрантаў. Аднак у
сем’ях, кампактных замежных
пасяленнях захоўвалася пэўная
нацыянальная адметнасць.
Такім чынам, з канца XIX ста-
годдзя і да пачатку першай су-
светнай вайны міграцыйны рух
набыў сталы характар, нават
масавасць, у выніку чаго сотні
тысяч беларусаў пражывалі па-
за сваімі этнічнымі межамі.
На гэты час беларуская дыяспа-
ра ахоплівала значную частку
народа, калі ўлічыць, што, па
першаму перапісу насельніцтва
Расійскай імперыі 1897 г., на
яе тэрыторыі пражывала каля
6 млн. беларусаў.
Міжваенны перыяд: новая
хваля. Першая сусветная вайна
490
Нарысы гісторыі Беларусі
і выкліканае ёю бежанства,
Лютаўская і Кастрычніцкая рэ-
валюцыі 1917 г., нямецкая і
польская акупацыя Беларусі ў
1918—1920 гг. абумовілі значны
адток насельніцтва на ўсход Ра-
сіі, новую хвалю выезду ў за-
межныя краіны і спынілі рээміг-
рацыю адтуль.
Па даных беларускіх дэмогра-
фаў, 246 тыс. бежанцаў і эвакуі-
раваных у Расію затым не вяр-
нуліся ў родныя мясціны, а яшчэ
122 тыс. чалавек выехалі за
межы краіны. Яны хацелі пазба-
віцца ваеннага ліхалецця, бела-
га і чырвонага тэрору. Эмігрыра-
валі ў Літву, Латвію, Эстонію,
Чэхаславакію, Фінляндыю, Тур-
цыю, Германію, у якой на па-
чатку 1919 г. знаходзілася яшчэ
30—40 тыс. беларусаў-ваеннапа-
лонных.
Палітыка набіраўшай моц са-
вецкай улады вызначыла ў мно-
гім асабліваеці ўнутранай і знеш-
няй міграцыі, стан нацыяналь-
най дыяспары. Яна абумовіла
першую арганізаваную палітыч-
ную эміграцыю, а ў сувязі з гэ-
тым і новую з’яву ў сацыяльным
складзе замежных перасялен-
цаў — пэўную прысутнасць інтэ-
лігенцыі. Адвольнае вызначэнне
тэрыторыі БССР без уліку этніч-
ных межаў і жыццёвых інтарэ-
саў беларускага народа абумо-
віла знаходжанне ў міжваенны
перыяд (да верасня 1939 г.)
пераважнай часткі нацыі на сваіх
спрадвечных землях у складзе
суседніх дзяржаў.
Ядром палітычнай эміграцыі
сталі ўрад і вайсковыя фармі-
раванні БНР, кіраўніцтва пар-
тыі беларускіх эсэраў. Найболь-
шая палітычная і нацыяналь-
на-культурная актыўнасць пра-
яўлялася ў Літве, Латвіі, Чэха-
славакіі, Францыі, ЗША, Арген-
ціне, дзе ў 20—30-ых гадах
былі створаны беларускія аргані-
зацыі, аб’яднанні, выдаваліся га-
зеты і часопісы.
Лідэры БНР рабілі неаднара-
зовыя спробы паставіць на між-
народным узроўні пытанне ства-
рэння незалежнай беларускай
дзяржавы. Захады, каб «бела-
рускае пытанне» станавілася «не
мясцовага, а агульнаеўрапейска-
га зместу», былі зроблены на
Парыжскай міжнароднай кан-
ферэнцыі па выпрацоўцы ўмоў
міру з Германіяй і яе саюзні-
камі ў першай сусветнай вайне
(студзень 1919 г.— студзень
1920 г.)3. Настойлівасць дэле-
гацыі БНР спрыяла абмерка-
ванню гэтых праблем, праўда,
толькі ў сувязі з «рускім» і
«польскім» пытаннямі.
Складаныя міжнародныя аб-
ставіны, жаданне краін Антанты
стварыць «санітарны кардон»
вакол «хворай і заразнай» баль-
шавіцкай Расіі, якая вызначыла
курс на сусветную рэвалюцыю,
рознагалоссІ ў асяроддзі самой
палітычнай эміграцыі не садзей-
нічалі грунтоўнаму абмеркаван-
ню пытання беларускай дзяр-
жаўнасці на Парыжскай мірнай
канферэнцыі. Але пазіцыя дэле-
гацыі БНР, якая атрымала
водгукі ў замежнай прэсе, па-
знаёміла свет са станам Бела-
русі, стала заявай на яе дзяр-
жаўна-палітычныя правыўЕўро-
пе. На канферэнцыі вядучыя
краіны (ЗША, Вялікабрытанія,
Францыя, Італія, Японія) фак-
тычна прызналі новыя дзяржаў-
ныя ўтварэнні на абшарах
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
491
былой Расійскай імперыі, у тым
ліку і БНР.
Палітычная эміграцыя зрабіла
шэраг захадаў, каб прадухіліць
падзел Беларусі па Рыжскаму
дагавору, заключанаму паміж
Савецкай Расіяй і Украінай з
Польшчай у 1921 г. У кастрыч-
ніку 1920 г. кіраўніцтва БНР
звярнулася да ўрадаў Фінлян-
дыі, Эстоніі, Латвіі, Літвы і Поль-
шчы з заклікам падтрымаць не-
залежнасць Беларусі, а ў снежні
1920 г. паслала мемарандум у
Лігу Нацый з высновамі адносна
грабежніцкага прэлімінарнага
(папярэдняга) дагавора. Пасля
падпісання Рыжскага дагавора
была распаўсюджана адозва
«Усяму культурнаму свету» з
заклікам да пратэсту супраць яго
прызнання.
Найболып значнымі акцыямі
па збіранню нацыянальных сІл
сталі канферэнцыя ў Рызе (ка-
стрычнік 1920 г.) і нарада ў
Празе замежных беларускіх па-
літычных партый і арганізацый
(верасень 1921 г.), якія заклі-
калі іх аб’яднацца вакол Рады
і ўрада БНР ддя барацьбы за
незалежнасць і непадзельнасць
Беларусі.
Пытанне аб ануляванні Рыж-
скага дагавору і прызнанні неза-
лежнасці БНР выносілася лідэ-
рамі эміграцыі на Генуэзскую
міжнародную канферэнцыю
(красавік — май 1922 г.), якая
абмяркоўвала эканамічныя і фі-
нансавыя пытанні пасляваеннага
ўладкавання Еўропы. Падрыхта-
аны да гэтага форуму мема-
рандум урада БНР атрымалі
се дэлегацыі, і ён разглядаўся
Ў палітычным камітэце, але ў
' арадак работы канфіерэнцыі
«беларускае пытанне» не было
ўключана. На адносіны да дэле-
гацыі БНР, як і іншых урадаў
у выгнанні, паўплывала ўмаца-
ванне пазіцый Савецкай Расіі,
запрашэнне якой у Геную было
фактычным прызнаннем дзяр-
жавы з новым грамадскім ладам.
Паміж рознымі палітычнымі
плынямі беларускай эміграцыі
былі разыходжанні аб шляхах
барацьбы за незалежную Бела-
русь, аб арыентацыі ў сваёй дзей-
насці на тую ці іншую дзяржаву,
адносінах да Савецкай Беларусі.
Іх лідэрам так і не ўдалося
пераадолець рознагалоссі і вы-
працаваць адзіны падыход.
Афіцыйная палітыка кіраў-
ніцтва БССР да беларусаў за
мяжой, іх палітычных і грамад-
ска-культурных арганізацый
грунтавалася на класавых пады-
ходах, на імкненні распаўсю-
дзіць рэвалюцыйныя ідэі. Най-
больш поўна гэта было сфарму-
лявана ў тэзісах ЦК КП(б)Б
«Белорусское двнженне за кор-
доном» ад 15 кастрычніка 1925 г.
Яны ставІлі задачу развіцця
«нацыянальнага беларускага ру-
ху, ахопу яго і пераўтварэння
ў рэвалюцыйны рух...»4. ЦК
КП(б)Б вызначыў меры па
рэальнаму пашырэнню ў яе
асяроддзі савецкага ўплыву, схі-
ленню на бок новай улады
асобных лідэраў і груп. Была
вызначана мэта «працягваць ра-
боту па разлажэнню і драбленню
беларускай эміграцыі, ні ў якім
разе не дапусціць стварэння
якіх бы то ні было беларускіх
аб’яднанняў», так як гэта «за-
тармозіць развіццё беларускага
руху савецкай арыентацыі»5.
Такая ж палітыка праводзілася
492
Нарысы гісторыі Беларусі
і ў адносінах да працоўнай эмі-
грацыі і яе арганізацый. Так,
з улікам прысутнасці значнай
колькасці беларусаў у Паўноч-
най Амерыцы прызнавалася не-
абходным «устанаўленне кан-
такту і ажыццяўленне свайго
кіраўніцтва прдз мясцовую кам-
партыю і спецыяльна пасланых
работнікаў»6.
Безумоўна, работа ў гэтым на-
прамку мела пэўныя вынікі, але
галоўнае ўздзеянне на пазіцыі
палітычнай эміграцыі аказвалі
стабілізацыя міжнароднага ста-
новішча і зніжэнне цікавасці
ў сувязі з гэтым да яе, умаца-
ванне савецкай улады, сацыяль-
на-эканамічныя і культурныя
працэсы ў БССР. Палітэмігран-
ты ўважліва сачылі за першымі
паспяховымі крокамі па ажыц-
цяўленню нэпа, палітыкі белару-
сізацыі, адраджэнню нацыяналь-
най культуры. Гэта паўплывала
на іх адносіны да савецкай
уЛады, так як і рашэнне Прэзі-
дыумаў ЦВК СССР і БССР
ад 13 ліпеня 1923 г. аб амністыі,
якой падлягалі не толькі выхад-
цы з працоўнага асяроддзя —
удзельнікі антысавецкіх фармі-
раванняў 1918—1920 гг., але і
беларускія палітычныя і куль-
турныя дзеячы, члены ўрадаў
БНР і розных палітычных пар-
тый (пры ўмове лаяльных адно-
сін да савецкай улады і яе палі-
тыкі).
Пад уздзеяннем усіх гэтых
абставін паміж урадам БНР на
чале з А. Цвікевічам і адпавед-
нымі органамі Савецкай Бела-
русі пачаліся перамовы аб рос-
пуску ўрада БНР і скліканні
для гэтага канферэнцыі. ЦК
КП(б)Б у сваёй пастанове ад
14 ліпеня 1925 г. прызнаў
мэтазгодным правядзенне гру-
пай А. Цвікевіча адпаведнай
канферэнцыі ў Берліне пры
выкананні абавязковых умоў,
галоўнымі з якіх былі: папярэд-
няя, яшчэ да канферэнцыі, пе-
радача паўнамоцтваў БНР ураду
БССР у форме дэкларацыі, пры-
знанне Мінска адзіным культур-
ным і палітычным цэнтрам, на
які павінен арыентавацца бела-
рускі рух у Польшчы, Літве,
Латвіі і іншых краінах, бараць-
ба супраць спробы замежных
урадаў узяць беларускі рух у
свае рукі і адказ ад арыентацыі
на Лігу Нацый7.
Берлінская канферэнцыя (ка-
стрычнік 1925 г.) прыняла гэтыя
ўмовы, прызнала Мінск цэнтрам
нацыянальна-дзяржаўнага адра-
джэння Беларусі, аб’явіла аб
роспуску ўрада БНР. Аднак не
ўсе лідэры БНР пагадзіліся з
гэтай пастановай. П. Крэчэўскі,
В. Захарка, Я. Мамонька і іншыя
не прызналі гэтую канферэнцыю
правамоцнай. П. Крэчэўскі, які
быў у той час прэзідэнтам БНР,
у сваёй заяве для друку назваў
канферэнцыю «авантурызмам і
падлогам», «здрадай незалеж-
насці Беларусі». Ён узначаліў
палітычную эміграцыю, якая за-
сталася за мяжой, а пасля яго
смерці у 1928 г. на чале яе
стаў В. Захарка.
Міжваенны перыяд характа-
рызуецца масавай міграцыяй
на Амерыканскі кантынент і ў
еўрапейскія краіны насельніцт-
ва Заходняй Беларусі, абумоў-
ленай яго цяжкім сацыяльна-
эканамічным становішчам У
складзе Польшчы (перанаселе-
насцьвёскі, беззямелле), нацыя-
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
493
нальным і рэлігійным уціскам.
Спрыялі гэтаму і станоўчыя
адносіны польскіх улад да эмі-
грацыі, якая разглядалася як
сродак паляпшэння матэрыяль-
нага становішча насельніцтва
і барацьбы з беспрацоўем.
Больш 50 тыс. выхадцаў з гэтай
часткі Беларусі ў міжваенны
перыяд пражывала ў Францыі8.
На гэты час у ЗША пасдлілася
амаль 100 тыс. беларусаў. 3 За-
ходняй Беларусі ў Канаду ў
20-ых гадах ’выехалі больш за
30 тыс. чалавек9. Дзесяткі ты-
сяч беларусаў пасяліліся ў
Аргенціне, Бразіліі, Уругваі, Па-
рагваі, Чылі. Па некаторых
звестках, з улікам папярэдняй
хвалі ў Паўднёвай Амерыцы
пражывала каля 350 тыс. бела-
русаў10.
Другая хваля працоўнай эмі-
грацыі вызначалася болып ак-
тыўнай нацыянальнай культур-
на-асветнай дзейнасцю, ства-
рэннем першых беларускіх арга-
нізацый у ЗША, Францыі, Ар-
генціне. У 1921 г. у Нью-Йорку
пачаў дзейнічаць Беларускі на-
цыянальны камітэт і камітэт
помачы рабочым і сялянам
Заходняй Беларусі ў Чыкага.
Крыху пазней (1923 г.) тут
быў створаны Беларуска-амеры-
канскі нацыянальны саюз, які
існаваў да пачатку 40-ых гадоў.
Згуртаванню суродзічаў у Фран-
Цыі спрыяў «Хаўрус беларускай
працоўнай эміграцыі», створаны
ў 1930 г., пяць яго філій у пра-
вінцыі, а таксама заснаваная
ў 1938 г. Беларуская жаночая
грамада. У Парыжы працавалі
беларускія вячэрнія курсы, бі-
бліятэка-чытальня, выходзіў ча-
сопіс «Рэха».
У 30-ыя гады ў Аргенціне
нацыянальна-асветную дзей-
насць праводзілі Беларуская
культурна-асветная грамада
(з 1934 г.), Беларускае тава-
рыства «Культура» (з 1937 г.),
Беларускае таварыства «Белаве-
жа» (з 1938 г.), Таварыства
бібліятэкі імя I. Луцкевіча (з
1937 г.). У 1939 г. яны аб’ядна-
ліся ў Федэрацыю беларускіх
таварыстваў.
Значная частка перасяленцаў
міжваеннага перыяду, як і папя-
рэдняй хвалі, асімілявалася ў
краінах пасялення, трапіла пад
уплыў рускіх, польскіх, украін-
скіх асяродкаў. Чыкагская газе-
та «Белорусская трнбуна» адзна-
чала ў 1928 г., што ў гэтым
горадзе і ў шматлікіх іншых
месцах ЗША 99 % усіх расій-
скіх арганізацый «належаць бе-
ларусам — нацыянальна свядо-
мым або не — гэта ўжо іншае
пытанне, але беларусам». Мена-
віта выхадцы з Заходняй Бела-
русі складалі болыпасць створа-
ных у 30-ыя гады рускіх клубаў
у Канадзе. 3 канца 20-ых і да
сярэдзіны 30-ых гадоў дзейнічаў
Саюз украінскіх і беларускіх
работніцкіх арганізацый у Ар-
генціне. Пэўную культурна-ас-
ветную дзейнасць праводзіў у
30-ыя гады беларуска-ўкраінскі
саюз у БразІліі. Таму культур-
нае жыццё гэтых і іншых аб’яд-
нанняў несла пэўную беларус-
кую нацыянальную адметнасць.
У міжваенны час выезд на
сталае пражыванне за мяжу з
Савецкай Беларусі, як і ў цэлым
па краіне, практычна быў спыне-
ны. Калі ў 20-ыя гады яшчэ
дазвалялася ў выключных вы-
падках эміграцыя (уз’яднанне
494
Нарысы гісторыі Беларусі
сям’і), то ў 30-ыя, а тым больш
перадваенныя, гады нават памк-
ненне да гэтага ўсгірымалася як
варожасць да новага ладу жыц-
ця. Адсутнічала заканадаўчае
рэгуляванне выезду за мяжу
і вяртання на Радзіму, якое так
і не было створана за ўсе гады
савецкай улады.
Але адток насельніцтва з Са-
вецкай Беларусі ў іншыя этніч-
ныя рэгіёны Саюза ў міжваенны
перыяд быў значным. На праця-
гу 1926—1938 гг. у іншыя рэс-
публікі выехала 617 тыс. чала-
век, пераважна з сельскай мяс-
цовасці”. Гэта — вынік аргані-
заванага ўладай планавага набо-
ру рабочай сілы з Беларусі ў
іншыя рэгіёны, прымусовых дэ-
партацый ці ўцёкаў падчас
калектывізацыі, раскулачвання,
сталінскіх рэпрэсій. Кампактныя
асяродкі беларусаў склаліся ў
Архангельскай і Мурманскай
абласцях, Комі АССР, Сібіры.
Ва ўмовах 30-ых гадоў, калі
душылася ўсё нацыянальнае,
ніякай маральнай ці матэрыяль-
най падтрымкі з боку БССР яны
не мелі.
Такім чынам, падзел тэрыто-
рыі Беларусі паміж першай
і другой сусветнымі войнамі,
разарванасць нацыі і знахо-
джанне яе частак у дзяржавах
з процілеглым палітычным і са-
цыяльна-эканамічным ладам,
рознымі веравызнаннямі пару-
шылі гуманітарныя, духоўныя
сувязі, аслабілі эканамічную ба-
зу этнасу. Далучэнне Заходняй
Беларусі да БССР у верасні
1939 г. наблізіла тэрыторыю
рэспублікі да этнічных межаў,
узнавіла працэсы кансалідацыі
народа, але яны былі моцна
абцяжараны сталінскімі рэпрэ-
сіямі, вынішчэннем нацыяналь-
ных адметнасцей ва ўсходніх
абласцях Беларусі, а затым
дэпартацыямі жыхароў у 1939—
1940 гг. з яе заходняй часткі.
За гэты час 1 млн. 170 тыс.
палякаў, беларусаў, украінцаў,
прадстаўнікоў іншых нацыя-
нальнасцей Заходняй Беларусі
і Заходняй Украіны былі арыш-
таваны і вывезены ў паўночныя
і ўсходнія рэгіёны Саюза12.
Эміграцыя ў гады другой
сусветнай вайны. Складаныя
міжнародныя абставіны напярэ-
дадні другой сусветнай вайны,
пачатак яе і захоп Германіяй
Полыпчы, далучэнне Заходняй
Беларусі да БССР абумовілі
актывізацыю палітычнага жыц-
ця беларускай эміграцыі ў за-
ходнееўрапейскіх краінах. Да
таго ж яна папоўнілася палі-
тычцымі дзеячамі, якія прыехалі
з Заходняй Беларусі, калі на яе
тэрыторыю ўвайшлі савецкія
войскі. У выніку ваенных дзеян-
няў супраць Полыпчы ў нямец-
кім палоне аказалася 70 тыс.
беларусаў, якія ваявалі ў складзе
польскага войска13.
У сувязі з гэтымі акалічнасця-
мі павялічылася цікавасць ня-
мецкіх улад да беларускага пы-
тання. У лістападзе 1939 г.
створана Беларускае прадстаў-
ніцтва пры міністэрстве ўнутра-
ных спраў Германіі. 3 лета
1940 г. у Берліне пачаў дзей-
нічаць на грамадскай аснове
Беларускі камітэт самапомачы,
а пазней яго філіі былі аргані^
заваны ў Варшаве, Празе, Лодж
Вене, іншых акупаваных немця
мі гарадах. Газета «Раніцач
якая выходзіла ў Берліне на
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
495
беларускай мове, імкнулася гур-
таваць эміграцыю вакол берлін-
скага цэнтра.
Адпаведныя нямецкія службы
рабілі захады для выкарыстання
ў сваіх мэтах пэўнай часткі
беларускай эміграцыі, якая звяз-
вала свае надзеі з ажыццяўлен-
нем нацыянальна-культурнай
аўтаноміі пад пратэктаратам
Германіі і нават з будаўніцтвам
незалежнай беларускай дзяр-
жавы.
Вялікая Айчынная вайна па-
глыбіла палітычнае размежаван-
не эміграцыі, у яе асяроддзі
павялічылася колькасць патрыя-
тычна настроеных людзей, спа-
чуваючых СССР, які нёс асноў-
ны цяжар змагання з фашыз-
мам. На хвалі антыфашысцкага
ўздыму ў розных краінах пачалі
стварацца камітэты ў падтрымку
СССР. 3 1941 па 1946 г. украін-
ска-беларуска-карпата-рускі ка-
мітэт дапамогі СССР ва Уругваі
правёў адзінаццаць кампаній
па збору сродкаў. Дзейнічаў
Беларускі дэмакратычны камітэт
дапамогі Радзіме, які меў 36 пад-
камітэтаў у розных гарадах Ар-
генціны, Парагвая, Уругвая,
Бразіліі.
Актывізавалася дзейнасць на-
цыянальных таварыстваў, пачалі
стварацца новыя. У 1941 г.
заснавана Беларуска-амерыкан-
ская наныянальная рада ў Чыка-
га, якая дзейнічае і цяпер.
У Аргенціне ўзніклі беларускія
таварыствы імя Ф. Скарыны,
Я. Купалы, Беларускі культурны
цэнтр. Беларускія эмігранты пер-
шай масавай хвалі і выхадцы з За-
ходняй Беларусі склалі боль-
шасць створанай у 1942 г. на
з’ездзе Рускіх камітэтаў дапамо-
гі Радзіме новай арганізацыі —
Федэрацыі рускіх канадцаў.
Прадстаўнікі беларускай эмігра-
цыі на Амерыканскім кантынен-
це ўдзельнічалі ў мерацрыем-
ствах арганізацыі «Славяне Аме-
рыкі ў барацьбе за перамогу
і мір», «Амерыкана-славянскага
кангрэса», яго першага з’езда
ў Дэтройце (1942 г.). Беларус-
кія арганізацыі былі прадстаўле-
ны 50 дэлегатамі на першым
славянскім кангрэсе Лацінскай
Амерыкі (1943 г.). Па яго ра-
шэнню быў створаны Славянскі
саюз у Аргенціне, членамі якога
сталі практычна ўсе беларускія
арганізацыі краіны.
Другая сусветная вайна вы-
клікала трэцюю хвалю эмігра-
цыі. Беларусь, якая была арэнай
жорсткіх ваенных дзеянняў,
працяглай акупацыі яе тэрыто-
рыі фашысцкімі захопнікамі,
гэтыя працэсы закранулі вельмі
адчувальна. На пачатку вайны
каля 1,5 млн. чалавек былі эва-
куіраваны на ўсход. Падчас
ліхаманкавага і практычна неар-
ганізаванага адыходу Чырвонай
Арміі з заходняй і цэнтральнай
Беларусі значная колькасць вай-
скоўцаў (у т. л. беларусаў) тра-
піла ў палон. Звыш 380 тыс. жы-
хароў Беларусі, пераважна мала-
дых і здаровых юнакоў і дзяўчат,
за час акупацыі былі прымусова
вывезены на працу ў Германію.
На заключным этапе вайны,
як толькі савецкія войскі пера-
секлі дзяржаўную мяжу, паўста-
ла пытанне аб рэпатрыяцыі са-
вецкіх грамадзян.
Праблема савецкіх ваеннапа-
лонных з іншага боку паўстала
пасля адкрыцця другога фронту
496
Нарысы гісторыі Беларусі
ў Еўропе, калі дзесяткі тысяч
былых савецкіх салдат, завер-
баваных немцамі ў ваенныя фар-
міраванні (пад пагрозай смерці
ад голаду, холаду, хвароб у лаге-
рах для палонных), аказаліся
захопленымі ў палон цяпер ужо
войскамі саюзнікаў па антыгіт-
лераўскай кааліцыі. Савецкі
Саюз, які не далучыўся да
Жэнеўскай канвенцыі аб абы-
ходжанні з ваеннапалоннымі,
фактычна пакінуў сваіх грама-
дзян на волю цяжкага лёсу,
без падтрымкі Міжнароднага
Чырвонага Крыжа. Да таго ж
трапіўшыя ў палон савецкія
ваеннаслужачыя, незалежна ад
прычын і абставін, аб’яўляліся
здраднікамі Радзімы. Таму на
прапанову саюзнікаў да СССР
выступіць з заявай аб амністыі
ваеннапалонным ці лаяльных
адносінах да тых, хто пры пер-
шай магчымасці пяройдзе да
саюзнікаў (гэта абяцанне не
павінна было распаўсюджвацца
на здраднікаў, добраахвотнікаў
і супрацоўнічаючых з войскамі
СС), савецкі бок адказаў, што
такіх нязначная колькасць і
няма прычын рабіць падобныя
крокі.
Але пытанні рэпатрыяцыі паў-
ставалі ўсё больш настойліва,
і СНК СССР прыняў у кастрыч-
ніку 1944 г. рашэнне аб вяртанні
савецкіх грамадзян на Радзіму.
У адпаведнасці з гэтым было
створана ўпраўленне ўпаўнава-
жанага СНК СССР па справах
рэпатрыяцыі, апублікаваны зва-
рот да савецкіх грамадзян і ваен-
напалонных. Да 1 сакавіка 1946 г.,
калі ў асноўным была завершана
рэпатрыяцыя, на Радзіму вяр-
нулася амаль 521 тыс. беларусаў,
у тым ліку грамадзянскіх асоб —
385 тыс., ваеннапалонных —
амаль 135 тыс.14, якія да вайны
жылі ў розных рэгіёнах краіны.
Такім чынам, другая сусвет-
ная вайна, германская палітыка
на Беларусі спарадзілі вялікія
вымушаныя і прымусовыя пе-
рамяшчэнні людзей, падрыхта-
ваўшы гэтым глебу для трэцяй
хвалі эміграцыі. Хоць прычы-
намі яе таксама была палітыка
партыйна-дзяржаўнага кіраў-
ніцтва СССР і БССР у папярэд-
нія дзесяцігоддзі і ваенны час.
Беларуская дыяспара ў
1946—1985 гг. Пад уплывам
перамогі СССР і яго саюзнікаў
у другой сусветнай вайне многія
эмігранты шчыра паверылі ста-
лінскай прапагандзе і публіка-
цыям у эмігранцкай прэсе па-
трыятычнага нагірамку аб са-
цыялістычным ладзе жыцця.
Атмасфера гэтага часу вызначы-
ла рашэнне многіх эмігрантаў
прыняць савецкае грамадзянст-
ва, а тысяч людзей і вярнуцца
на сваю гістарычную Радзіму.
Падштурхнуў да рээміграцыі
і ўказ Прэзідыума Вярхоўнага
Савета СССР ад 14 чэрвеня
1946 г. «Аб узнаўленні ў гра-
мадзянстве СССР падцаных бы-
лой Расійскай імперыі, а таксама
асоб, страціўшых савецкае гра-
мадзянства». Ехалі эмігранты і ў
Беларусь. 3 улікам гэтага СНК
СССР прыняў у чэрвені 1946 г.
пастанову, якая дазваляла ўезд
на тэрыторыю Украінскай і Бе-
ларускай ССР у спрошчаным
парадку ўсім украінцам і бела-
русам, якія прызналі сябе гра-
мадзянамі СССР. Савет Мініст-
раў БССР і ЦК КП(б) Б прынялі
пастанову «Аб рэпатрыяцыі бе-
Бемруская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
497
ларускіх грамадзян, якія знахо-
дзяцца ў Францыі».
Аднак, нягледзячы на прыму-
совы характар рэпатрыяцыі,
якога СССР дамагаўся да сярэ-
двіны 50-ых гадоў ад саюзнікаў
і міжнародных арганізацый, па
шмат якіх прычынах сотні тысяч
жыхароў Беларусі пасля вайны
засталіся за мяжой. Многія з
вывезеных на прымусовую пра-
цу загінулі ці не вярнуліся
дамоў, шукаючы лепшай долі,—
па некаторых крыніцах, гэта
звыш 260 тыс. чалавек. Павелі-
чэнню колькасці эмігрантаў з
ліку ваеннапалонных садзей-
нічала боязь жорсткай кары на-
ват за прымусовае супрацоў-
ніцтва з немцамі. Таму многія
беларусы, захопленыя немцамі
ў 1939 г. у складзе польскіх
войск, запісвалі сябе палякамі
і не вярталіся дамоў. За мяжой
засталіся і тыя, хто ваяваў на
баку саюзнікаў у польскай арміі
генерала Андэрса.
Пры адступленні нямецкіх
войск падаліся на Захад не
толькі тыя, хто здрадзіў народу,
але і працаваўшыя ў часы аку-
пацыі ў цывільнай адміністрацыі,
адукацыйнай сістэме, культур-
на-асветных установах, баючы-
ся хуткага і жорсткага суда,
арышту ці высылкі. Гэта быў
небеспадстаўны недавер, бо
практычна ўсялякая дзейнасць
на акупіраванай тэрыторыі лічы-
лася супрацоўніцтвам з вора-
гам. Многія, хто вярнуўся дамоў
з лагераў для перамешчаных
асоб ці знаходзіўся ў гады вайны
пад уладай акупантаў, прайшлі
затым праз сталінскія лагеры.
Выехалі на Захад многія бела-
рускія арганізацыі, установы і
17 Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
ваенныя фарміраванні, створа-
ныя на акупаванай тэрыторыі
(«Беларуская цэнтральная ра-
да», галоўны штаб «Саюза бела-
рускай моладзі», Сабор епіска-
паў Беларускай аўтакефальнай
праваслаўнай царквы, ваенныя
атрады «Беларускай краёвай
абароны» і інш.), частка інтэ-
лігенцыі, святароў. Гэта была
самая вялікая хваля беларускай
палітычнай эміграцыі: па звест-
ках Беларускага нацыянальнага
камітэта, толькі ў Заходняй
Германіі 75—100 тыс. беларусаў,
якія аказаліся ў зоне акупацыі
саюзнікаў, не жадалі рэпатрыі-
равацца .
3 лагераў для перамешчаных
асоб у Германіі і Аўстрыі бела-
русы перасяляліся ў Францыю,
Бельгію, ЗША, Канаду. Новымі
цэнтрамі эміграцыі сталі Вялі-
кабрытанія і Аўстралія. Па
звестках замежных даследчыт
каў, пасля другой сусветнай
вайны ў ЗПІА і Канадзе пасялі-
лася прыкладна па 50 тыс. эмі-
грантаў беларускага паходжан-
ня16. Яшчэ па некалькі дзесят-
каў тысяч іх абаснавалася ў
Аўстраліі, Англіі, Францыі, Гер-
маніі.
Пры вызначэнні савецка-поль-
скай граніцы пасля другой сус-
ветнай вайны да Польшчы
адышлі этнічна беларускія тэры-
торыі Беласточчыны, і за межамі
Бацькаўшчыны аказалася ад
250 да 400 тыс. суродзічаў17.
Праўда, падчас пасляваеннай
узаемнай рэпатрыяцыі невялікая
іх частка (36 тыс. чал.) вярну-
лася ў рэспубліку. Але ж з яе
ў Польшчу перасялілася нямала
беларусаў-католікаў, якія па
розных прычынах аднеслі сябе
498
Нарысы гісторыі Беларусі
да палякаў (боязь атэістычнага
ўціску, калгасна-саўгаснага ла-
ду) і ў ліку 274 тыс. рэпатрыіра-
ваных з Беларусі выехалі пера-
важна ў заходнюю Полыпчу.
Пасля цяжкага прыстасаван-
ня ў новым асяроддзі большасць
беларусаў працавалі рабочымі ў
прамысловасці, частка іх абзаво-
дзілася фермерскімі гаспадар-
камі. 3 цягам часу сацыяльны
статус многіх беларусаў памя-
няўся: павялічылася колькасць
прадстаўнікоў сярэдняга кла-
са — уладальнікаў невялікіх
фірм, майстэрняў, іншай улас-
насці. У новым пакаленні аме-
рыканскіх, канадскіх беларусаў
(дзеці і ўнукі эмігрантаў) многія
маюць вышэйшую адукацыю,
павялічылася колькасць інтэлі-
генцыі: інжынераў, лекараў, ву-
чоных, выкладчыкаў ВНУ.
У месцах кампактнага пасялен-
ня беларусаў з цягам часу
павялічыўся іх уплыў на са-
цыяльна-эканамічныя, палітыч-
ныя працэсы гэтых рэгіёнаў
(штатаў Каліфорнія, Нью-Джэр-
сі, Мічыган у ЗША, шэрагу
правінцый Канады).
Значная частка трэцяй эмі-
грацыйнай хвалі, як і папярэд-
ніх, папоўніла рускія і польскія
замежныя асяродкі, асімілява-
лася. Аднак менавіта гэтая хва-
ля заявіла аб беларусах як
самастойнай этнічнай суполь-
насці ў замежжы, стварыўшы
свае ўстойлівыя нацыянальныя
асяродкі, рэлігійныя, грамадска-
культурныя арганізацыі, навуко-
выя цэнтры, газеты і часопісы.
Асновы арганізаванага нацыя-
нальна-культурнага і грамадска-
га жыцця былі закладзены ў
канцы 40-ых — пачатку 50-ых
гадоў. Сваю жыццяздольнасць
праявілі створаныя тады і дзею-
чыя ў цяперашні час такія
арганізацыі, як Згуртаванне бе-
ларусаў у Вялікабрытаніі
(1946 г.), Беларуска-амерыкан-
скае задзіночанне (1949 г.),
Арганізацыя беларуска-амеры-
канскай моладзі (1951 г.), Аса-
цыяцыя жанчын (1952), Згур-
таванне беларусаў у Канадзе
(1948 г.), Беларускае нацыя-
нальнае аб’яднанне ў Канадзе
(1950 г.), Беларускі саюз мо-
ладзі ў Канадзе, Беларускае
аб’яднанне ў Аўстраліі (1951).
Пасля вайны аднавіў працу
Беларускі хаўрус у Францыі,
створаны Саюз беларусаў Бель-
гіі, якія існуюць і цяпер.
Узгодненасці дзеянняў аме-
рыканскіх і канадскіх арганіза-
цый нашых землякоў садзей-
нічаюць рэгулярныя сустрэчы
беларусаў Паўночнай Амерыкі.
3 сярэдзіны 50-ых гадоў і да
1992 г. адбылося 20 такіх
сустрэч, на якіх у апошнія гады
прысутнічалі прадстаўнікі бела-
рускіх асяродкаў з многіх іншых
краін. 3 1976 г. прайшло так-
сама 9 сустрэч беларусаў Аўст-
раліі.
Захаванню нацыянальнай свя-
домасці, пашырэнню звестак пра
Беларусь у краінах пасялення
спрыяе перыядычны друк. У да-
ведніках ЗША аб этнічнай прэсе
адзначана, што ў 70—80-ых
гадах у гэтай краіне выходзіла
14—15 выданняў на беларускай
мове. Найбольш папулярная ў
нацыянальных асяродках многіх
краін газета «Беларус», якая вы-
ходзіць у Нью-Йорку з 1950 г.
Суродзічамі вядзецца значная
культурна-асветная дзейнасць
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
499
па захаванню мовы, культуры,
традыцый народа — створаны і
працуюць мастацкія і фальклор-
ныя калектывы, нядзельныЯ бе-
ларускія школы, адзначаюцца
юбілеі беларускіх пісьменнікаў,
выдаюцца мастацкія кнігі.
Беларускія мастакі В. Жаў-
няровіч, 3. Чайкоўскі, У. Шыма-
нец экспанавалі свае карціны
на розных выставах у ЗША
і Еўропе. Беларуская тэма гу-
чыць у працах такіх мастакоў,
як I. Шыманец-Сурвіла, П. Мі-
рановіч, I. Рагалевіч-Дудко,
Г. Русак, М. Наўмрвіч, Н. Куда-
сава. У розных штатах ЗША
прайшло больш 100 выстаў кар--
цін Т. Стагановіч-Кольба.
А. Ахола-Уала вядомы ў Швецыі
і Фінляндыі як графік і ствараль-
нік інтэр’ераў.
Творчыя сІлы эміграцыі гур-
туюцца вакол заснаванага ў
1951 г. у Нью-Йорку Беларус-
кага інстытута навукі і мастацт-
ва (БІНіМ). Такі ж інстытут
арганізаваны ў 1967 г. у Канадзе.
Яны друкуюць літаратурныя
творы, навуковыя працы, збі-
раюць палотны беларускіх ма-
стакоў замежжа, арганізуюць
шматлікія выставы культурна-
гістарычнай тэматыкі, выяўлен-
чага мастацтва, мастацкіх вы-
рабаў і інш. Створаны ў 1955 г.
аддзел БІНіМа ў Мюнхене вы-
рас у самастойную арганізацыю,
якая дзейнічала да 1966 г.
Цэнтрам навукова-культурна-
га жыцця стала і заснаваная
Ў 1971 г. Беларуская бібліятэка
і музей імя Ф. Скарыны ў Лон-
дане, а таксама Англа-беларус-
кае таварыства, якое выдавала ў
1965—1988 гг. «Часопіс беларус-
кіх даследаванняў» на англійскай
Міхал Забэйда-Суміцкі (1900—1981 гг.).
мове, арганізуе навуковыя семі-
нары і канферэнцыі, лекцыі па
праблемах Беларусі. У ФРГ
дзейнічае Беларускі музей і Ін-
стытут беларусаведаў у Ляймене.
Даследчыкі з ліку эмігрантаў
свой погляд на праблемы нацыя-
нальнай гісторыі і культуры
асвятлялі на старонках выдавае-
мых часопісаў і газет, кніг
А. Адамовіча, Л. Акіншэвіча,
Я. Запрудніка, А. Калубовіча,
В. Кіпеля, 3. Кіпель, I. Любачкі,
У. Сядуры (Ул. Глыбіннага),
П. Урбана і інш. В. Тумашам
створана найбольш поўная біб-
ліяграфія Скарыніяны, пачынаю-
чы з XVI ст. Вядомы ў свеце як
буйны спецыяліст у галіне ракет-
най тэхнікі наш суродзіч Б. Кіт,
абраны акадэмікам Міжнарод-
500
Нарнлсы гісторыі Беларусі
най акадэміі астранаўтыкі, чле-
нам многіх нацыянальных тава-
рыстваў.
Асяроддзе замежных белару-
саў вылучыла сваіх паэтаў і
празаікаў, кампазітараў і спева-
коў. Значная частка творчай
спадчыны паэтэсы Л. Геніюш
(1910—1983 гг.) звязана з яе
эмігранцкім лёсам. Вядомасць
у беларускім замежжы набылі
пісьменнікі Н. Арсеннева,
М. Сяднёў, А. Салавей, У. Клі-
шэвіч, К. Акула і іншыя. У роз-
ныя гады выйшлі кніжкі іх тво-
раў, анталогія паэзіі і прозы
«Ля чужых берагоў».
Папулярнасць у славянскім
свеце і іншых замежных краінах
набыў оперны спявак, выканаў-
ца беларускіх песень М. Забэй-
да-Суміцкі (1900—1981 гг.).
Беларускія песні гучаць у рэпер-
туары вядомых спевакоў П. Ко-
нюха і М. Стрэчаня. Кампазі-
тар М. Равенскі (1886—1952 гг.)
напісаў значныя творы царкоў-
най музыкі, кампазіцыі для ха-
роў, зрабіў апрацоўкі народных
песень. У песенным жанры пра-
цаваў М. Шчаглоў-Куліковіч
(1897—1969 гг.).
Важную ролю ў духоўным, са-
цыяльным і культурным жыцці
эміграцыі адыгрывае царква. За
мяжой дзейнічае Беларуская
аўтакефальная праваслаўная
царква і Беларуская праваслаў-
ная царква ў канстанцінопаль-
скай юрысдыкцыі, Беларуская
каталіцкая місія, якія збера-
гаюць нацыянальныя рэлігійныя
традыцыі, вядуць рэлігійнае на-
вучанне.
Нацыянальна свядомая бела-
руская эміграцыя неаднародная
па свайму складу, у ёй ёсць
розныя плыні, групы і іх су-
працьстаянне. Значная частка
старой эміграцыі не прыняла
пасляваенную палітычную
плынь, залічваючы яе да пры-
служнікаў фашыстаў. Рознага-
лоссі па палітычных матывах
ёсць паміж прыхІльнікамі БЦР
і БНР, Рада якой правяла пер-
шую пасляваенную сесію ў
1946 г. у Рэгензбургу (Герма-
нія)18. Хоць у галоўным яны
не мелі разыходжанняў: адноль-
кава не прымалі сацыялістычны
лад, савецкую ўладу, бачылі
Беларусь незалежнай.
Жыццё беларускага замежжа
ў пасляваенныя дзесяцігоддзі
несла адбітак тых праблем, якія
вынікалі з гістарычнага развіц-
ця нацыі і яе тагачаснага стану:
аслабленая нацыянальная свя-
домасць, пэўная раз’яднанасць
па канфесійных адзнаках і інш.
У той жа час адсутнасць духоў-
най і матэрыяльнай падтрымкі
Бацькаўшчыны паскаралі пра-
цэсы асімІляцыі. Менавіта ў
адносінах да нацыянальных ар-
ганізацый эміграцыі праводзіла-
ся партыйна-дзяржаўная палі-
тыка, скіраваная на іх ізаляцыю
ад гістарычнай Радзімы, раскол
па ідэалагічных адзнаках розных
пакаленняў, плыняў.
Створаная ў 1955 г. беларус-
кая секцыя савецкага камітэта
«За вяртанне на Радзіму» (®
1960 г. «За вяртанне на Радзімў
і развіццё культурных сувязей а
суайчыннікамі»), а затым Бе-*
ларускае таварыства па культур-
ных сувязях з суайчыннікамі
за мяжой выкарыстоўваліся пар-
тыйна-дзяржаўным кіраўніцт-
вам перш за ўсё як сродак
ідэалагічнай барацьбы проці-
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаспасць
501
леглых грамадскіх сістэм, узмац-
нення ўплыву сярод суродзічаў
камуністычных ідэй, савецкага
ладу жыцця. Таварыства пашы-
рала кантакты толысі з тымі
эмігранцкімі арганізацыямі, якія
афіцыйныя савецкія органы за-
лічвалі да патрыятычных і пра-
грэсіўных. Гэта яны бачылі ў
некрытычным прыманні таго,
што адбывалася на Бацькаўшчы-
не, і цярпімасці да сацыялістыч-
нага ладу. Найбольш актыўныя,
але ўсё ж вельмі сціплыя сувязі
ў таварыства склаліся з кіраў-
ніцтвам Федэрацыі рускіх ка-
надцаў, Рускім цэнтрам у Нью-
Йорку, Цэнтральным кіраўніцт-
вам культурна-спартыўных тава-
рыстваў суайчыннікаў у Арген-
ціне, Славянскім таварыствам
дружбы ў Англіі, некаторымі
аддзеламі Саюза савецкіх гра-
мадзян у Бельгіі і інш.
Асобную замежную суполь-
насць склала ў пасляваенныя
дзесяцігоддзі беларуская мен-
шасць у Полыпчы, якая мела
сувязь, хоць і слабую, з грамад-
скімі арганізацыямі, творчымі
саюзамі БССР. Да сярэдзіны
80-ых гадоў практычна адсут-
нічалі яе кантакты з замежнай
Эміграцыяй. Намаганнямі суро-
дзічаў у Полыігцы паступова
былі створаны нацыянальныя
асновы культурнага жыцця. Гэ-
таму спрыяла выкладанне бе-
ларускай мовы ў пачатковых
школах, ліцэях, што ў Бельску
і Гайнаўцы, дзейнасць заснава-
нага ў 1956 г. Беларускага гра-
мадска-культурнага таварыства
і яго газеты «Ніва». Тут белару-
сы стварылі шматлікія фальк-
лорныя і аматарскія мастацкія
калектывы. Творчыя сілы гур-
туюцца вакол літаратурнага
аб’яднання «Белавежа» (утво-
рана ў 1958 г.), нацыянальных
выданняў, а таксама кафедры
беларускай філалогіі Варшаў-
скага універсітэта (1956 г.).
Вядомасць не толькі ў асяроддзі
беларусаў набылі пісьменнікі
С. Яновіч, А. Барскі (Баршчэў-
скі), В. Швед, Я. Чыквін, мастакі
Л. Тарасевіч, М. Давідзюк,
навукоўцы Ю. Туронак, Б. Бяла-
казовіч, У. Юзвюк, А. Мірановіч,
Я. Мірановіч і іншыя.
Аднак трэба адзначыць, што
нават з часоў палітычнай адлігі
другой паловы 50-ых — першай
паловы 60-ых гадоў у СССР
і краінах Усходняй Еўропы бе-
ларуская меншасць у Польшчы
магла ажыццяўляць толькі куль-
турна-асветную нацыянальную
дзейнасць, і то даволі абмежа-
ваную.
Паскарэнню працэсаў асіміля-
цыі садзейнічала палітыка поль-
скІх улад 70-ых гадоў, калі
пачаў рэалізоўвацца тэзіс аб
Польшчы як монанацыянальнай
дзяржаве, яе этнічнай аднарод-
насці. Толькі падчас распачатай
у 80-ых гадах барацьбы грамад-
ства з аўтарытарна-бюракратыч-
най сістэмай у Польшчы лідэры
беларускага насельніцтва высту-
пілі ў абарону яго правоў.
На Беласточчыне ўсё час-
цей ставілася пытанне аб
умацаванні беларускіх школ, па-
шырэнні выкарыстання беларус-
кай мовы ў праваслаўнай царкве,
заснаванні беларускамоўных на-
вучальных, навуковых і культур-
ных устаноў, тэле- і радыёпера-
дач, узнаўленні беларускіх геа-
графічных і адміністрацыйных
назваў. 3 1981 г. пачало дзейні-
502
Нарысы гісторыі Беларусі
чаць Беларускае аб’яднанне сту-
дэнтаў у Польшчы, якое афіцый-
на зарэгістравана польскімі ўла-
дамі толькі ў 1988 г.
У пасляваенны перыяд бела-
руская дыяспара пашырылася за
кошт дынамічнай міграцыі на-
сельніцтва ў межах Саюза. Вы-
нікам арганізаванага перамя-
шчэння працоўных рэсурсаў
(вярбоўкі) у паўночныя і ўсход-
нія рэгіёны краіны, грамадскіх
заклікаў на асваенне прыродных
багаццяў, цалінных земляў, но-
вабудоўлі, пераводу спецыялі-
стаў, рабочых з аднаго месца
працы на другое, планавага раз-
меркавання па краіне выпуск-
нікоў вучэбных устаноў, а так-
сама добраахвотных індывіду-
альных перасяленняў стала пра-
жыванне значнай часткі нацыі
за межамі Беларусі.
Перапісы насельніцтва 1959 і
1979 гг. сведчаць, што за гэты
час колькасць беларусаў, якія
пражывалі ў краіне па-за тэры-
торыяй БССР, павялічылася з
17,6 да 20 %. Тэта значыць,
што пад канец 70-ых гадоў
1 млн. 894 тыс. беларусаў у
іншых рэспубліках былі прак-
тычна выключаны з нацыяналь-
на-культурнага жыцця Баць-
каўшчыны. Яна фактычна не
аказвала ім падтрымкі, не бара-
ніла іх інтарэсы і правы. Палі-
тыка цэнтральнай і рэспублікан-
скай партыйна-дзяржаўнай ула-
ды была скіравана на збліжэнне
і зліццё нацый і народнасцей
краіны, стварэнне новай суполь-
насці «савецкага народа». Адмі-
ністрацыйна-камандная сістэма
уніфікавала культурнае, духоў-
нае жыццё краіны, заахвочвала
нацыянальны нігілізм. У гэтых
умовах кампактныя асяродкі
беларусаў у розных рэгіёнах
Саюза не мелі ніякіх сваіх
суполак, школ, арганізаванага
на нацыянальнай аснове грамад-
ска-культурнага жыцця.
Інтэнсіўная міграцыя белару-
саў у межах краіны прывяла да
скарачэння неабходных рэспуб-
ліцы творчых сіл, рабочых рук,
памяншэння долі карэннага на-
сельніцтва ў складзе жыхароў
рэспублікі (з 81 % у 1959 г. да
79 % у 1979 г.).
Савецкая сістэма, якая пры-
вяла да нацыяналднага нігілізму,
крызісу беларускай культуры на
самой Бацькаўшчыне, ігнаравала
нацыянальна-культурныя патрэ-
бы беларускай дыяспары. Палі-
тыка ізаляванасці соцень тысяч
эмігрантаў, грэбавання нацыя-
нальна-культурнымі інтарэсамі
і патрэбамі суродзічаў на тэры-
торыі Саюза ССР садзейнічала
паслабленню іх нацыянальнай
свядомасці, асіміляцыі.
Новая палітыка. Працэсы дэ-
макратызацыі, нацыянальна-
культурнага адраджэйня, палі-
тычныя і эканамічныя рэформы,
распачатыя пасля красавіка
1985 г., пры ўсёй іх непаслядоў-
насці, супярэчлівасці, непраду-
манасці і цяжкіх выніках ства-
рылі ўмовы ддя пераасэнсавання
праблем унутранай і знешняй
міграцыі з пункту гледжання
агульначалавечых каштоўнас-
цей, фарміравання новай дзяр-
жаўнай палітыкі ў дачыненні
да дыяспары. У 80-ыя гады
яна павялічылася за кошт пашы-
рэння міграцыі насельніцтва ў
іншыя рэгіёны дзяржавы. Па
перапісу 1989 г., 2 млн. 131 тыс.,
або кожны пяты беларус у
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
503
СССР, абаснаваліся ў іншых рэс-
публіках. Новыя палітычныя
абставіны, паскарэнне працэсаў
абуджэння нацыянальнай свядо-
масці, нацыянальна-культурнага
адраджэння на Беларусі сты-
мулявалі ўзнікненне з канца
80-ых гадоў зямляцтваў, тава-
рыстваў, суполак суродзічаў у
Маскве, Санкт-Пецярбургу,
Прыбалтыйскіх рэспубліках, Ка-
захстане, Якуціі, Калінінград-
скай вобласці, дзейнасць якіх
скіравана на захаванне мовы,
традыцый, нацыянальнай куль-
туры, мацаванне сувязей з Баць-
каўшчынай. Г этая ўнутраная
міграцыя ў сувязі з абвяшчэн-
нем незалежнасці Беларусі, рас-
падам СССР як самастойнай
дзяржавы ператварылася ў між-
народную, знешнюю.
Сучасная заходняя дыяспара
налічвае сотні тысяч беларусаў,
а таксама нашчадкаў (дзяцей
і ўнукаў) эмігрантаў. Па падлі-
ках амерыканскага даследчы-
ка — беларуса В. Кіпеля, у вы-
ніку трох эміграцыйных хваляў
у ЗША асела 600—650 тыс.
беларусаў19. Дзесяткі тысяч іх
знаходзяцца ў Аўстраліі, Англіі,
Францыі, ФРГ. Сотні тысяч
беларусаў пражываюць у Поль-
шчы. Заходняя эміграцыя папаў-
няецца нешматлікімі выездамі
беларусаў з Бацькаўшчыны ў
сувязі з пошукамі працы, сямей-
нымі абставінамі і г, д. Можна
меркаваць, што цяпер за межамі
Рэспублікі Беларусь пражывае
3—3,5 млн. беларусаў.
3 улікам пераасэнсавання ролі
дыяспары ў нацыянальным і ду-
хоўным адраджэнні, гаспадар-
чым развіцці былі зроблены пер-
шыя крокі па далучэнню да
жыцця Бацькаўшчыны суродзі-
чаў за яе межамі, усталяванню
сталых стасункаў з усімі хвалямі
і коламі эміграцыі без іх ідэала-
гічнага, палітычнага і іншага
падзелу. Але развіццё гэтых пра-
цэсаў ідзе запаволена і супярэч-
ліва. Істотныя змены ў дачынен-
ні да нацыянальнай дыяспары
пачаліся толькі ў сувязі з пра-
цэсам набыцця незалежнасці
Беларусі — пасля прыняцця
Дэкларацыі аб дзяржаўным су-
верэнітэце (ліпень 1990 г.) і на-
дання ёй канстытуцыйнага ста-
тусу (жнівень 1991 г.), дэнан-
сацыі дагавора аб стварэнні
СССР (снежань 1991 г.).
Пачатак дзейнасці новых палі-
тычных сіл, вяртанне да шмат-
партыйнасці, з’яўленне новых
грамадскіх фарміраванняў, скі-
раваных на нацыянальнае ад-
раджэнне, страта КПСС — КПБ
манапольнай улады стымулявалі
ўстанаўленне сувязей з нацыя-
нальнымі арганізацыямі бела-
рускай эміграцыі, абагачэнне
традыцыйных кантактаў з тымі
рускімі асяродкамі, у якіх ёсць
значная частка выхадцаў з Бела-
русі. Супольныя намаганні скіра-
ваны на вырашэнне важных
агульнабеларускіх задач. Водгу-
кам эміграцыі на чарнобыльскую
трагедыю стала арганізацыя
дабрачынных акцый, а таксама
намаганні суродзічаў, якія жы-
вуць у ЗША, Канадзе, Англіі,
Аўстраліі, іншых краінах, па
прыцягненню ўвагі сусветнай
грамадскасці да лёсу ахвяр
атамнай катастрофы.
Другім важным напрамкам
узаемадзеяння з беларускай
дыяспарай стала імкненне да
паскарэння працэсаў нацыя-
504
Нарысы гісторыі Беларусі
нальна-культурнага адраджэння.
Заснаваны ў студзені 1990 г.
у ЗША фонд адраджэння Бе-
ларусі, ахвярадаўцамі якога ста-
лі суродзічы з розных краін
свету, аказвае матэрыяльную
падтрымку арганізацыям Бела-
русі і Беласточчыны, культурным
таварыствам суайчыннікаў у
Прыбалтыцы, Маскве і іншых
месцах.
Пашырэнню дыялога з бела-
рускай дыяспарай, наладжванню
сувязей з рэгіянальнымі аб’яд-
наннямі, суполкамі, таварыства-
мі спрыяе дзейнасць новага
грамадскага фарміравання —
згуртавання беларусаў свету
«Бацькаўшчына», устаноўчая
канферэнцыя якога адбылася
ў верасні 1990 г. (г. Мінск).
Пэўныя захады па актывіза-
цыі і рэарганізацыі дзейнасці
з замежнымі суайчыннікамі зра-
біла Беларускае таварыства
«Радзіма». На канферэнцыі ў
кастрычніку 1991 г. яно прыняло
рашэнне аб пашырэнні сферы
сваіх сувязей і перайменаванні ў
адпаведнасці з гэтым у Бела-
рускае таварыства па сувязях з
суайчыннікамі за мяжой.
Больш дзейсную канкрэтную
падтрымку пачалі аказваць дзяр-
жаўныя органы і грамадскія
арганізацыі рэспублікі белару-
сам у Польшчы. Прыйшоўшы
ў 1990 г. да ўлады грамадска-па-
літычны рух «Салідарнасць»
афіцыйна прызнаў наяўнасць
у дзяржаве нацыянальных мен-
шасцей. Аб актывізацыі грамад-
ска-палітычнай дзейнасці су-
родзічаў сведчыць стварэнне
ў 1990 г. першай нацыянальнай
палітычнай партыі — Беларус-
кага дэмакратычнага аб’яднання
(БДА). Сваёй галоўнай мэтай
яна вызначыла «замацаванне
тоеснасці беларускага народа
ў Рэчы Паспалітай і абарону
яго палітычнага, культурнага,
рэлігійнага і нацыянальнага
су верэнітэту » 20.
Ад пачатку існавання цесныя
кантакты склаліся паміж БДА
і БНФ, іх палітычныя лідэры
супольна абмяркоўвалі прабле-
мы нацыянальнага адраджэння
на Бацькаўшчыне і ў замежжы.
Апошнія гады дзяржаўныя орга-
ны і грамадскія арганізацыі
Беларусі пачалі часцей запра-
шаць на адпачынак дзяцей бела-
русаў з Полынчы, кіраўнікоў
мастацкіх калектываў на што-
гадовыя курсы. Беларускі фонд
культуры і таварыства «Радзі-
ма» выдзелілі сродкі для пабу-
довы і абсталявання Музея
помнікаў беларускай культуры
ў Гайнаўцы, а згуртаванне
«Бацькаўшчына» дапамаглр бе-
ларускім ліцэям вучэбнай літа-
ратурай.
У студзені 1991 г. паміж прад-
стаўнікамі беларускіх арганіза-
цый у Полыпчы і дзяржаўных
органаў, грамадскіх арганізацый
рэспублікі адбыліся перамовы
аб паглыбленні сувязей, наданні
ім большай паслядоўнасці і кан-
структыўнасці. Гэтаму спрыяла
і сустрэча з суродзічамі ў Поль-
шчы ўрадавых дэлегацый Бела-
русі (красавік, чэрвень 1992 г.),
заключэнне Дагавора аб добра-
суседстве і дружалюбным су-
працоўніцтве паміж рэспублі-
камі (1992 г.).
У Беларусі зроблены першыя
крокі па азнаямленню грамад-
скасці з культурнымі набыткамі
замежных суродзічаў. Вялікую
Веларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць
305
зацікаўленасць выклікалі вы-
ступленні выканаўцы беларускіх
песень Данчыка (Багдана Анд-
русішына), танцавальнага ка-
лектыву амерыканскіх беларусаў
«Васілёк», выставы карцін такіх
вядомых мастакоў беларускага
замежжа, як Анатоль Чайкоўскі
(ФРГ), Мікола Давідзюк і Ля-
вон Тарасевіч (Полыпча), Галі-
на Русак (ЗША), прыезд прад-
стаўнікоў творчай інтэлігенцыі
з Захаду, публікацыі ў перыя-
дычным друку і асобнымі выдан-
нямі твораў найбольш вядомых
у замежжы літаратараў.
Прынятыя Рэспублікай Бела-
русь законы, якія адкрываюць
шлях для развіцця рыначнай
эканомікі (у тым ліку аб асновах
знешнеэканамічнай дзейнасці,
замежных інвестыцыях), пашы-
раюць магчымасці дзейснага
ўдзелу дыяспары ў гаспадарчым
жыцці. Беларускае заканадаўст-
ва дае мажлівасць пачаць уласны
бізнес на Бацькаўшчыне, ства-
раць сумесныя прадпрыемствы,
камерцыйныя банкі і інш. Гэта
закладвае асновы эканамічнага
партнёрства дзелавых колаў
беларускага бізнесу і дыяспары.
3 улікам міжнароднага вопы-
ту пачаўся працэс заканадаўча-
га замацавання цравоў суродзі-
чаў і ў іншых сферах. Закон аб
мовах у рэспубліцы (1990 г.)
гарантуе садзёйнічанне «заха-
ванню нацыянальна-культурных
інтарэсаў асоб беларускага пахо-
джання, якія жывуць у замеж-
ных краінах».
Новым крокам на гэтым шля-
ху стаў Закон аб грамадзянстве
Рэспублікі Беларусь (кастрыч-
нік 1991 г.). Прынцыпова новым
і важным для суродзічаў, якія
жывуць за межамі рэспублікі,
з’яўляецца захаванне права на
набыццё грамадзянства за тымі
асобамі, якія пастаянна пражы-
валі на тэрыторыі рэспублікі,
але былі прымусова выселены
ці выехалі за яе межы да ўвя-
дзення ў дзеянне гэтага закона,
а таксама за іх нашчадкамі.
Такое ж права маюць і беларусы,
а таксама асобы, якія ідэнты-
фікуюць сябе як беларусы, і іх
дзеці, што нарадзіліся за межамі
сучаснай тэрыторыі рэспублікі.
Прыняты закон гарантуе, што
ніхто з грамадЗян рэспублікі не
можа быць адвольна пазбаўлены
права змяніць грамадзянства, што
пашырае магчымасці эмігрыра-
ваць, выбіраць месца пражыван-
ня. Артыкулы аб абароне правоў
і законных інтарэсаў грамадзян
Беларусі не толькі на сваёй тэры-
торыі, але і за яе межамі, а такса-
ма аб тым, што пражыванне на
тэрыторыі іншай дзяржавы само
па сабе не вядзе да страты
грамадзянства, будуць спрыяць
павышэнню ступені абароненас-
ці тых суродзічаў, што па розных
прычынах пастаянна ці часова
жывуць за мяжой (праца, вучо-
ба, замужжа і інш.).
Упершыню дзяржава пачала
вырашаць пытанні забяспечван-
ня суродзічам магчымасцей у
краінах пражывання для свабод-
нага развіцця іх мовы, культуры,
выканання рэлігійных абрадаў.
Першыя падпісаныя Рэспублі-
кай Беларусь у якасці суверэн-
най дзяржавы міжнародныя
акты — Дэкларацыя аб добрасу-
седстве, узаемаразуменні і су-
працоўніцтве з Рэспублікай
Польшча і Дэкларацыя аб прын-
цыпах добрасуседскіх аднрсін
506
Нарысы гісторыі Беларусі
з Літоўскай Рэспублікай (каст-
рычнік 1991 г.)—прызнаюць
этнічную, культурную і моўную
самабытнасць нацыянальных
меншасцей (беларускай у сусед-
ніх краінах і польскай, літоў-
скай на Беларусі), а таксама
іх права свабодна выяўляць гэ-
тую самабытнасць без якой-не-
будзь дыскрымінацыі і ва ўмовах
поўнай роўнасці перад законам.
Абвяшчэнне дзяржаўнага су-
верэнітэту, палітычнай незалеж-
насці Беларусі, распад СССР
як дзяржавы і суверэнізацыя
яе былых нацыянальна-дзяр-
жаўных утварэнняў, новыя рэа-
ліі грамадска-палітычнага жыц-
ця і нацыянальна-культурнага
адраджэння ставяць задачу кар-
дынальна новых падыходаў ва
ўзаемасувязях з дыяспарай.
Сведчаннем пазітыўных зрухаў
у гэтым напрамку стала ства-
рэнне ў Рэспубліцы Беларусь
Дзяржаўнай міграцыйнай служ-
бы (1992 г.), прыняцце дзяр-
жаўнай праграмы «Беларусы ў
свеце», мэта якой — мацаванне
духоўнай сувязі з суродзічамі,
кансалідацыя нацыі. Падтрымку
ўрада атрымалі ініцыятывы згур-
тавання беларусаў свету «Баць-
каўшчына» агульнанацыяналь-
нага маштабу — правядзенне ў
Мінску першага сходу беларусаў
блізкага замежжа (снежань
1992 г.) і першага з’езда бела-
русаў свету (ліпень 1993 г.).
Яны сталі важкімі імпульсамі
для паяднання беларусаў.
Намаганні па стварэнню цэ-
ласнай сістэмы ўзаемадзеяння
з дыяспарай, спалучэнню вы-
сілкаў дзяржаўных і грамадскіх
органаў, іх адказ ад палітызацыі
ўзаемадзеянняў з замежнымі
суродзічамі будуць садзейнічаць
павелічэнню іх ролі ў нацыя-
нальна-культурным і гаспадар-
чым жыцці, мацаванні духоўнай
сувязі з Бацькаўшчынай, узмац-
ненні даверу і супрацоўніцтва
паміж Беларуссю і замежнымі
краінамі.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Змест другой часткі «Нарысаў
гісторыі Беларусі» пераконвае,
што шлях беларускага народа
ў савецкі час быў складаным
і цяжкім, хаця яго працоўныя
намаганні, як заўсёды, былі
самаадданымі, а плён значным.
Гэта адносіцца як да прамыс-
ловасці, сельскагаспадарчай
вытворчасці, транспарту, іншых
галін эканомікі, так і да перамен
у адукацыі народа, развіцці
навукі і культуры. Сацыяльна-
эканамічнае і грамадска-палі-
тычнае аблічча Беларусі ў пачат-
ку савецкага перыяду і на су-
межжы 80—90-ых гадоў зусім
рознае, што з’явілася вынікам
працоўных намаганняў новых
пакаленняў нашых суайчынні-
каў. Дасягнута гэта насуперак
таму, што не менш як два дзе-
сяцігоддзі з савецкага перыяду
занялі войны і аднаўленне раз-
буранай імі гаспадаркі.
Аднак далёка не ўсе залежала
ад рабочага чалавека. У дзяр-
жаве з дыктатарскім рэжымам,
адміністрацыйна-каманднай сі-
стэмай кіравання фактычна ўсё
вырашалася адпаведнымі ўла-
дамі, асабліва — партыйнымі.
Пры гэтым, нягледзячы на афі-
цыйныя заявы аб клопаце пра
народ, не заўсёды было іменна
так.
Адсюль шмат у нашай гісторыі
за апошнія болып як сем з па-
ловай дзесяцігоддзяў і трагіч-
ных старонак. Яны звязаны ў
першую чаргу з войнамі, сталін-
скімі рэпрэсіямі, чарнобыльскай
катастрофай. Пасля іх вытвор-
чыя сілы, людскі патэнцыял,
інтэлектуальны ўзровень бела-
рускага народа адметна зніжа-
ліся. I толькі вялікімі намаган-
нямі іх удавалася аднаўляць.
А чарнобыльская рана будзе
кроватачыць яшчэ ой як доўга.
Пачынаючы з 1917 г. па роз-
ных напрамках жыццядзейнасці
беларускага, як і ўсяго савецка-
га, грамадства ішла складаная
і напружаная работа. Яна была
звязана ў першую чаргу з пошу-
кам форм і метадаў пабудовы
новага ладу. Задача была вялікай
і малавядомай, а шлях да яе вы-
рашэння — надзвычай цяжкім.
Ад кіраўніцтва партыі і дзяржа-
вы патрабавалася шмат: і дыя-
лектычны падыход да справы,
і самакрытычнасць, і неабход-
ныя вывады з няўдач і памылак,
і многае іншае. Але верх узялі
ганебныя падыходы — уяўленне
аб беспамылковасці кіраўніцтва,
508
Нарысы гісторыі Беларусі
бескантрольнасць яго дзеянняў,
зазнайства, ігнараванне гіста-
рычнага вопыту, аб’ектыўных
законаў развіцця грамадства.
А суб’ектыўны падыход быў
далёка не заўсёды лепшым да-
радчыкам. Адсюль і цяжкасці
развіцця, хаця было зрбблена
шмат намаганняў для вырашэн-
ня праблем сацыяльна-эканаміч-
нага, грамадска-палітычнага і
нацыянальна-культурнага ха-
рактару. Аднак ажыццяўленне
іх было складаным і, нярэдка,
супярэчлівым.
Для першых гадоў савецкай
улады адно з асноўных пытан-
няў — па якому шляху ісці
Беларусі: быць самастойнай
дзяржавай ці ў складзе рэва-
люцыйнай Расіі. Цяпер мы
значна болып ведаем аб бараць-
бе за кожны з гэтых падыходаў,
у тым ліку аб тых, хто імкнуўся
да буржуазна-дэмакратычнага
самавызначэння беларускага на-
рода. Іх лёс трагічны. Яны сталі
ахвярамі дэспатычнага сталін-
скага праўлення.
Найболып разнастайны, дэма-
кратычны і плённы этап у гісто-
рыі Савецкай Беларусі — 20-ыя
гады. Час аднаўлення гаспадаркі
быў цяжкім, але выніковым.
Вёўся актыўны пошук новых
форм гаспадарання, які цікавы
і сёння. Бурліла грамадска-палі-
тычнае жыццё, актыўна ішло
нацыянальна-культурнае будаў-
ніцтва. Пры ўсёй цэнтралізацыі
кіравання закладзены ў новай
эканамічнай палітыцы дэмакра-
тызм дадатна адбіўся на многіх
праявах жыцця. Іншая справа,
што ў другой палове 20-ых
гадоў рабіўся ўсё болыпы ады-
ход ад гэтага сацыяльна-экана-
мічнага і грамадска-палітычнага
ўкладу, які мог даць пры яго
далейшым развіцці добрыя вы-
нікі.
Мацнеўшая адміністрацыйна-
камандная сістэма цяжкім ка-
менем лягла на БССР. У 30-ыя
гады сфарміраваўся культ асо-
бы, дыктатарскі рэжым набыў
нямала прыкмет таталітарнага
праўлення — татальнае падаў-
ленне іншадумства, татальная
слежка, татальныя рэпрэсіі, та-
тальнае вынішчэнне ўсяго, што
не адпавядала класаваму пады-
ходу і афіцыйнаму курсу. Аднак
і ва ўмовах жорсткай цэнтрр-
лізацыі кіравання ўсімі праявамі
сацыяльна-эканамічнага, гра-
мадска-палітычнага і культур-
нага жыцця працягвалася ства-
ральная праца беларускага наро-
да, які ў выніку развіцця ваен-
на-палітычных абставін у рэшце
рэшт уз’яднаўся ў адзіную
сям’ю.
Працягам непапраўных траге-
дый жыхароў Беларусі ў далёкія
часы і ў савецкі перыяд стала
Вялікая Айчынная вайна, ня-
мецка-фашысцкая акупацыя.
Вогненным смерчам прайшліся
яны па беларускай зямлі, пакі-
нуўшы такія сляды на ёй і ў
лёсах людзей, якія адчуваюцца
і сёння, праз 50 гадоў пасля
вызвалення Беларусі і заваяван-
ня Вялікай Перамогі.
У каторы раз аднаўляючы
гаспадарку, беларускі народ
мужна вытрымаў і гэтае выпра-
баванне. 3 дапамогай усёй дзяр-
жавы, ва ўмовах дыктатарскага
ўціску ствараліся новыя галіны
прамысловасці, што запатраба-
вала вялікага напружання пра-
цаўнікоў горада і вёскі.
Заключэнне
509
3 цяжкасцю пераадольваючы
міфы аб Сталіне і яго праўленні,
скідваючы ідэалагічны покрыў,
беларускае грамадства з сярэ-
дзіны 50-ых гадоў паступова
ўсведамляла новыя рэаліі жыц-
ця. Аднак неўзабаве многае ста-
ла вяртацца назад: адміністра-
цыйна-камандная сістэма ака-
залася няздольнай удасканаль-
вацца і адпаведна рэагаваць на
імклівы рух наперад сусветнага
супольніцтва.
У апошнія дзесяцігоддзі
выявіўся асабліва вялікі яе хіб —
слабая ўспрымальнасць эка-
номікі да навукова-тэхнічнага
прагрэсу. У выніку — падзенне
тэмпаў прыросту нацыянальнага
даходу, цяжкае і ўсё ўзрастаю-
чае адставанне ад перадавых
краін свету і нават тых дзяржаў,
якія мелі сярэдні ўзровень раз-
віцця.
У кнізе знайшлі аддюстраван-
не асноўныя плыні жыцця бела-
рускага народа ў савецкі час.
У першую чаргу гэта тое, што
звязана з будаўніцтвам новага,
сацыялістычнага грамадства, да-
сягненнямі, цяжкасцямі і пралі-
камі на гэтым шляху. У меншай
ступені, але вызначаны і той
напрамак, які дагэтуль замоўч-
ваўся,— сталінскія рэпрэсіі, якія
закранулі сотні тысяч жыхароў
Беларусі. I, нарэшце, упершыню
не аддзелена ад гісторыі Баць-
каўшчыны беларуская дыяспара
як у складзе былога Саюза
ССР, так і за яго межамі.
Хвалі эміграцыі з Беларусі,
што адбыліся за апошнія ста-
годдзі, асабліва ў савецкі час,
нялёгкія лёсы эмігрантаў — на-
ша неад’емная гісторыя. Харак-
тэрна, што для тых, хто аказаў-
ся па-за тэрыторыяй Беларусі,
але ў межах былога СССР, не
было створана аніякіх умоў для
захавання сваёй нацыянальнай
адметнасці. Гэта рабілася згодна
з афіцыйнай дактрынай, скіра-
ванай на зліццё нацый. Тыя ж
беларусы, што пражывалі ў краі-
нах Еўропы, Паўночнай і Паў-
днёвай Амерыкі, у Аўстраліі,
іншых месцах, нярэдка такія
ўмовы мелі. Шмат якія групы
эмігрантаў за нрацяглы час не
асіміліраваны мясцовым насель-
ніцтвам, а захоўваюць свае
звычаі, мову, культуру, маюць
адпаведныя выданні. Дзеці ня-
рэдка атрымліваюць беларуска-
моўную адукацыю.
Тое, што беларуская дыяспа-
ра змагла шмат у чым захаваць
сваё нацыянальнае аблічча, гаво-
рыць аб многім. Гэта сведчанне
ўстойлівасці беларускага этнасу,
яго культуры, шматвяковых тра-
дыцый. У той жа час гэта і
папрок усім тым, хто, жывучы
непасрэдна ў Беларусі, не кла-
поціцца аб захаванні і развіцці
мовы і ўвогуле культуры бела-
рускага народа. Даны факт га-
ворыць і аб павазе ў многіх
краінах да самабытнасці бела-
рускага этнасу, аб стварэнні
пэўных мажлівасцей для яго
існавання.
Замоўчванне, ігнараванне ці
нават шальмаванне эміграцыі,
што мела месца фактычна на
працягу ўсяго савецкага часу,—
вынік заганнай палітыкі, рэзкае
супярэчанне сусветным дэмакра-
тычным тэндэнцыям і агульна-
чалавечым каштоўнасцям. Гэта
рабілася, як правіла, абагульне-
на, без уліку таго, што эміграцыя
неаднародная ў сацыяльна-эка-
510
Нарысы гісторыі Беларусі
намічным становішчы, грамад-
ска-палітычных поглядах. Толь-
кі цяпер, ва ўмовах радыкаль-
нага змянення палітычных аб-
ставін, пачынаюць мяняцца
адносіны да тых, хто вымушаны
быў пакінуць Радзіму.
Для гісторыі Беларусі ў савец-
кі перыяд характэрны крайнасці
праводзімай палітыкі — ад дык-
татарскіх форм і метадаў кіра-
вання, жорсткага адміністра-
цыйна-каманднага ўціску да не-
павагі законаў і агульнай усе-
дазволенасці ў цяперашні час,
ад высокай цэнтралізацыі ў
эканамічным развіцці да разва-
лу міжгаспадарчых сувязей, ад
звядзення ўсіх форм уласнаеці
фактычна да адной — дзяржаў-
на-калгаснай — да імкнення
вярнуць страчанае ў поўным
аб’ёме і гэтак далей.
У той жа час трэба адзначыць,
што ў гісторыі Савецкай Бела-
русі, як усяго СССР, было ня-
мала пазітыўных момантаў. Гэ-
та — імкненне да сацыяльнай
абароненасці насельніцтва, дзяр-
жаўнае планаванне найболып
важных эканамічных праграм,
урадавы кантроль над развіццём
прыярытэтных галін эканомікі
і іншае, што дазволіла стварыць
значны эканамічны, навуковы
і культурны патэнцыял, выка-
наць важныя сацыяльныя пра-
грамы.
Шмат што з гэтага страчана
цяпер, у час радыкальных пера-
ўтварэнняў. У кіраўніцтва партыі
і дзяржавы, якое зразумела іх
непазбежнасць, не было дастат-
кова выразнага ўяўлення аб
паслядоўнасці гэтых працэсаў,
а тым болып аб неабходнасці
іх пэўнага рэгулявання. У выніку
атрымалася значнае апярэджан-
не рэформ у палітычным жыцці
ў параўнанні з эканамічным,
у той час як неабходна наадва-
рот. У такім выпадку можна
было б пазбегнуць шмат якіх
цяжкасцей, у першую чаргу
неабдуманага разрыву эканаміч-
ных сувязей паміж рэгіёнамі,
спынення дзейнасці дагаворных'
абавязацельстваў, вялікай разба-
лансаванасці спажывецкага рын-
ку, росту карупцыі і злачын-
насці, іншых негатыўных з’яў.
Да таго ж зусім недастаткова
прагназаваліся негатыўныя вы-
нікі прымаемых рашэнняў на
самых розных узроўнях.
Гэтыя адмоўныя з’явы захапі-
лі і Рэспубліку Беларусь. Ня-
гледзячы На абвяшчэнне ёю
дзяржаўнай незалежнасці, фак-
тычна мала што змянілася ў са-
цыяльна-эканамічным жыцці.
Узраслі цяжкасці як у працоў-
ных калектывах, так і ў боль-
шасці грамадзян. Слабыя энер-
гетычныя рэсурсы, невялікая сы-
равінная база істотна ўсклад-
Няюць вырашэнне праблем уну-
транага развіцця. Мяняецца
толькі становішча рэспублікі ў
блізкім і далёкім замежжы:
яна актыўна ўваходзіць у між-
народнае супольніцтва.
Спробай выйсці са складанага)
становішча з’явілася рашэнне
кіраўнікоў Рэспублікі Беларусь,
Расійскай Федэрацыі і УкраінЫ
аб стварэнні Садружнасці Не-.
залежных Дзяржаў (СНД).'
Падпісанае на беларускай зямлі
гіагадненне — адказны крок у
цяжкім пераходзе ад старых
саюзных стрўктур да новых
узаемаадносін.
Гістррыя Беларусі і . цяпер
Заключэнне
511
узбагачаецца новымі, раней не-
вядомымі рысамі, з’явамі, фак-
тамі. Ці яны будуць мець часовы
характар, ці стануць пастаяннай
прыкметай жыцця, пакажа буду-
чае. Ва ўсякім разе гісторыя
не можа стаяць і не стаіць на
месцы.
Гэта характэрна не толькі для
цяперашняга часу, калі ства-
раецца навейшая гісторыя, а для
гістарычнага працэсу ўвогуле.
Так адбываецца таму, што твор-
чы пошук гісторыкаў прыво-
дзіць іх нярэдка не толькі да
пераасэнсавання вядомых, але
і да новых крыніц, якія дазва-
ляюць па-іншаму аднесціся да
розных бакоў той ці іншай з’явы,
пашырыць і паглыбіць веданне
яе. Такі падыход быў характэр-
ным і пры падрыхтоўцы данага
выдання, яго як першай, так
і другой частак.
Да таго ж «Нарысы» напісаны
з улікам нацыянальнай канцэп-
цыі гісторыі Беларусі. Яна скі-
роўвае намаганні гісторыкаў
на адлюстраванне падзей, зы-
ходзячы з нацыянальных інта-
рэсаў беларускага народа. Згод-
на з ёю беларускі этнас не
губляецца сярод іншых, у пер-
шую чаріу суседзяў, а займае
сваё адметнае месца, свой «па-
чэсны пасад між народамі» адпа-
ведна тым матэрыяльным і ду-
хоўным каштоўнасцям, якія ён
стварыў за сваю шматвяковую
гісторыю. Пры гэтым, натураль-
на, не забываюцца і прадстаў-
нікі іншых народаў, што жывуць
на тэрыторыі Беларусі, іх уклад
у агульную скарбонку Бацькаў-
шчыны.
I першая і другая часткі «На-
рысаў гісторыі Беларусі» ўва-
бралі ў сябе асноўныя падзеі
шматвяковага мінулага нашай
Радзімы, як дапісьмовай, так
і тысячагадовай пісьмовай эпох.
Іх адлюстраванне максімальна
набліжана да праўды жыцця.
Аўтары імкнуліся быць як мага
больш аб’ектыўнымі, зыходзячы
толькі з дакументальных свед-
чанняў і таго, што заснавана
на іх. Гэта — наша асноўнае
навуковае крэда.
Гістарычны вопыт — багацце
народа. Яго няведанне, тым
больш ігнараванне, з’яўляецца
памылкай, якую нельга зразу-
мець ці апраўдаць. Без гэтага
вопыту кожны чалавек значна
бядней. Адметна бяднейшым
становіцца і народ, які слаба ве-
дае сваю мінуўшчыну, гісторыю
сваіх далёкіх і блізкіх прашчу-
раў, якія так шмат вынеслі
і так многа зрабілі, каб цяпе-
рашнія пакаленні сталі тымі,
якімі яны ёсцы Хочацца верыць,
што шырока прызнаная тале-
рантнасць беларускага народа
неад’емна будзе ўключаць і
гістарычную памяць як адну са
сваіх адметных якасцен.
512
ХРАНАЛОГІЯ ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ
1917 г., 27 лютага (12 са-
кавіка)
1917 г., 4 (17) сакавіка
1917 г., 5 (18) сакавіка
1917 г., першыя дні са-
кавіка
1917 г., сакавік
1917 г., 25—27 сакавіка
1917 г., 7 (20) —17 (30)
красавіка
1917 г., 17 (30) красавіка
1917 г., 20—23 красавіка
(3—6 мая)
1917 г., 10 (23) чэрвеня
1917 г., лілень
1917 г., 27 ліпеня (9 жніў-
ня)
1917 г., 27 ліпеня (9 жніў-
ня)
1917 г., 25—30 жяіўня (7—
12 верасня)
1917 г., 15—18 верасня
(28 верасня — 1 кастрыч-
ніка)
1917 г., 25 кастрычніка
(7 лістапада)
1917 г., 26 кастрычніка
(8 лістапада)
1917 г., 26 кастрычніка
(8 лістапада)
1917 г., 25—27 кастрычні-
ка (7—9 лістапада)
Перамога Лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэ-
валюцыі ў Расіі; звяржэнне самадзяржаўя.
Утварэнне Мінскага Савета рабочых і салдацкіх
дэпутатаў; арганізацыя ў Мінску народнай міліцыі.
Пачатак выдання ў г. Мінску газеты «Нзвестпя
Мннского Совета рабочнх н солдатскнх депутатой».
Пашыраная нарада ўдзельнікаў беларускага нацыя-
нальнага руху. Адраджэнне Беларускай Сацыялі-
стычнай Грамады.
Утварэнне Саветаў рабочых дэпутатаў у Оршы,
Магілёве, Бабруйску, Мазыры, Рагачове, Барысаве,
Полацку, Рэчыцы, Слуцку і іншых гарадах Беларусі.
З’езд беларускіх нацыянальных арганізацый ў
Мінску.
I з’езд ваенных і рабочых дэпутатаў армій і тылу
Заходняга фронту (у г. Мінску).
Утварэнне франтавога камітэта Заходняга фронту
(у г. Мінску).
I з’езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай
губерняў (у Мінску).
Выдадзен першы нумар «Крестьянской газеты» — орган
Выканкома Саветьў сялянскіх дэпутатаў Мінскай
і Віленскай губерняў.
Утворана Беларуская рада на з’ездзе прадстаўнікоў
беларускіх нацыянальных партый. 3 кастрычніка —
Вялікая Беларуская рада.
Пачалося выданне газеты «Звезда» — органа Мінска-
га камітэта РСДРП(б).
Загад Карнілава аб арганізацыі польскага корпуса пад
камандаваннем ген. Доўбар-Мусніцкага.
Карнілаўскі мяцеж.
I Паўночна-Заходняя абласная канферэнцыя
РСДРП(б) (у г. Мінску); выбранне Паўночна-Заход-
няга абласнога камітэта РСДРП(б)
Узброенае паўстанне ў Петраградзе пад кіраўніцтвам
бальшавікоў. Звяржэнне Часовага ўрада.
Загад № 1 Выканкома Мінскага Савета аб пе-
раходзе ўлады да Саветаў.
Сфарміраванне ў г. Мінску Першага Рэвалюцыйнага
імя Мінскага Савета палка.
II Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх
дэпутатаў (у Петраградзе); Утварэнне першага
Храналогія гісторыі Беларусі
513
1917 г., 27 кастрычніка
(9 лістапада)
1917 г., I—3 (14—16) лі-
стапада
1917 г., 18—20 лістапада
(1—3 снежня)
1917 г.,	20 лістапада
(3 снежня)
1917 г.,	26 лістапада
(9 снежня)
1917 г., лістапад
1917 г., лістапад
1917 г., 2 (15) снежня
1917 г., 14—18 (27—31)
снежня
1917 г., 18(31) снежня
1918 г„ 10—18 (23—31)
студзеня
1918 г., 12 (25) студзеня —
люты
1918 г., 31 студзеня
1918 г., 18 лютага
1918 г., 21 лютага
1918 г.,	21 лютага —
10 снежня
1918 г., 1 сакавіка
1918 г.,	1 сакавіка —
14 студзеня 1919 г.
1918 г., 3 сакавіка
1918 г., 9 сакавіка
1918 г., 19 сакавіка
рабоча-сялянскага ўрада — Савета Народных Каміса-
раў на чале з У. I. Леніным; прыняцце Дэкрэтаў аб
міры і эямлі.
Утварэнне Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта ЗаходнЯ-
га фронту.
II (надзвычайны) з’езд салдат 2-ой арміі Заходняга
фронту (у Нясвіжы), які падтрымаў Савецкую ўладу.
III з’езд Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Вілен-
скай губерняў (у Мінску), які падтрымаў Савецкую
ўладу.
Ліквідацыя Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага
(у Магілёве).
Утварэнне Абласнога выканаўчага камітэта Саветаў
рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй
вобласці і фронту (Аблвыкамзах) і Савёта Народных
Камісараў (СНК) Заходняй вобласці і фронту.
Саветы пад кіраўніцтвам бальшавікоў устанавілі сваю
ўладу на ўсёй неакупаванай тэрыторыі Беларусі
і ў войсках Заходняга фронту.
Утвораны Беларускі абласны камітэт пры Усера-
сійскім Цэнтральным Выканаўчым Камітэце сялян-
скіх дэпутатаў у Петраградзе.
Пагадненне аб часовым спыненні ваенных дзеянняў
паміж Савецкай Расіяй і дзяржавамі германскага
блока, заключанае ў Брэст-Літоўску.
Пёршы Усебеларускі з’езд (кангрэс) у Мінску, Ра-
загнаны па рашэнню СНК Заходняй вобласці і
фронту.
Утвораны Выканаўчы Камітэт Савета Усебеларускага
з’езда.
III Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых, салдацкіх і ся-
лянскіх дэпутатаў (у Петраградзе).
Антысавецкае выступленне польскага корпуса на ча-
ле з ген. Доўбар-Мусніцкім на тэрыторыі ўсходняй
Беларусі.
Утвораны Беларускі Нацыянальны Камісарыят пры
Народным Камісарыяце па справах нацыянальнасцей
РСФСР.
Войскі кайзераўскай Германіі пачалі наступленне
і акупацыю цэнтральнай і ўсходняй Беларусі.
Выканком Савета Усебеларускага з’езда звярнуўся да
народа Беларусі з 1-ай Устаўной Граматай, аб’явіў
сябе часовай уЛадай на Беларусі і ўтварыў Народны
Сакратарыят.
Акўпацыя г. Мінска войскамі кайзераўскай Германіі.
Пачала выдавацца «Дзянніца» — першая савецкая га-
зета на беларускай мове, орган Беларускага нацыяна-
льнага камісарыята.
Акупацыя Гомеля войскамі кайзераўскай Германіі.
Брэст-Літоўскі мірны дагавор (Брэсцкі мір) паміж
Савецкай Расіяй і дзяржавамі германскага блока.
Выканком Савета надаў сабе назву Рада I Беларуска-
га з’езда. Утворана БНР, што абнародавана ў 2-ой
Устаўной Грамаце.
Першае пасяджэнне Рады I Беларускага з’езда. Уда-
кладнена назва Рады — Рада БНР. Прыняты Статут
Рады, зацверджаны 1-ая і 2-ая Устаўныя Грама-
514
Нарысы гісторыі Беларусі
1918 г., 25 сакавіка
1918 г., 17—21 ліпеня
1918 г., 1—3 кастрычніка
1918 г., 13 лістапада
1918 г., 21—23 снежня
1918 г., 30—31 снежня
1919 г., 1 студзеня
1919 г., 7 студзеня
1919 г., 31 студзеня
1919 г., 2—3 лютага
1919 г., 19 лютага
1919 г., 27 лютага
1919 г., 4—6 сакавіка
1919 г., 24—29 сакавіка
1919 г., 28 красавіка —
17 ліпеня
1919 г., 1 чэрвеня
1919 г., 8 жніўня — 1920 г.,
11 ліпеня
1919 г., жнівень — 1920 г.,
11 ліпеня
1920 г., 4—23 ліпеня
1920 г., 11 ліпеня
1920 г., 12 ліпеня
ты. Дапоўнены склад Рады прадстаўнікамі ад пра-
вінцыйных беларускіх рад (9 чал.), Мінскага земства
(10), Мінскага гарадскога самакіравання (10), нац-
меншасцей (15).
Выдана 3-яя Устаўная Грамата. БНР аб’яўлена «неза-
лежнай і вольнай дзяржавай».
Усерасійскі з’езд бежанцаў з Беларусі (у Маскве).
I (устаноўчы) з’езд Камуністычнай партыі Літвы і За-
ходняй Беларусі (нелегальны, у Вільні); утварэнне
Камуністычнай партыі Літвы і Заходняй Беларусі
(дзейнічала да пачатку сакавіка 1919 г.).
Дэкрэт УЦВК аб ануляванні Брэсцкага мірнага дага-
вора.
Канферэнцыя беларускіх секцый РКП(б) (у Маскве).
VI Паўночна-Заходняя абласная канферэнцыя
РКП(б) (у Смаленску) абвясціла сябе I з’ездам
КП(б) Беларусі; прыняцце пастановы аб утварэнні
Беларускай ССР.
Абвяшчэнне (у Смаленску) Беларускай ССР са сталі-
цай у г. Мінску. Утварэнне Часовага рабоча-сялян-
скага Савецкага ўрада Беларусі на чале з Дз. X. Жы-
луновічам.
1-ае пасяджэнне Часовага рабоча-сялянскага Савец-
кага ўрада Беларусі (у Мінску).
Пастанова Прэзідыума УЦВК «Аб прызнанні неза-
лежнасці Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэс-
публікі».
I Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх
і чырвонаармейскіх дэпутатаў; прыняцце першай Кан-
стытуцыі БССР; зварот з’езда да ўсіх народаў аб
прызяанні самастойнасці Беларусі і ўступленні з ёю
ў дыпламатычныя адносіны; зацвярджэнне герба рэс-
публікі, выбары Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта
(ЦВК) БССР.
Захоп войскамі Польшчы г. Брэста.
Сумеснае пасяджэнне ЦВК Літоўскай ССР і ЦВК Бе-
ларускай ССР; выбранне ЦВК і СНК Літоўска-Бела-
рускай ССР.
Аб’яднаўчы з’езд Камуністычнай партыі Літвы і За-
ходняй Беларусі і Камуністычнай партыі Беларусі
(у Вільні); утварэнне Камуністычнай партыі (бальша-
вікоў) Літвы і Беларусі (КП(б) ЛіБ).
Антысавецкі стракапытаўскі мяцеж у г. Гомелі.
Дзейнасць у г. Мінску ўрада Літоўска-Белару-
скай ССР.
Дэкрэт УЦВК «Аб аб’яднанні Савецкіх Сацыялістыч-
ных Рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі
для барацьбы з сусветным імперыялізмам».
Акупацыя г. Мінска войскамі Польшчы.
Дзейнасць Мінскага падпольнага Камітэта
КП(б) ЛІБ.
Ліпеньская аперацыя войск Заходняга фронту: вызва-
ленне амаль усёй тэрыторыі Беларусі ад войск Поль-
шчы.
Вызваленне г. Мінска ад войск Польшчы. Мірны
дагавор паміж Савецкай Расіяй і Літвой, паводле
якога да Літвы адыходзілі гарады Вільня, Гродна,
Ліда і інш.
Храналогія гісторыі Беларусі
515
1920 г., 31 ліпеня
1920 г., 1 жніўня —13
снежня
1920 г., 14 верасня
1920 г., 12 кастрычніка
1920 г., лістапад
1920 г., 13—17 снежня
1921 г., 16 студзеня
1921 г., 8—16 сакавіка
1921 г., 18 сакавіка
1921 г., 7—13 мая
1921 г., 4 чэрвеня
1921 г., 11 ліпеня
1921—1937 гг.
1922 г., 30 студзеня
1922 г., 15 верасня
1922 г., 14—18 снежня
1922 г., 30 снежня
1923 г., 24 мая
1923 г., кастрычнік
1923 г., 28 лістапада
1923—1947 гг.
1924 г., 21 студзеня
1924 г., 7 сакавіка
1924 г., 13—16 сакавіка
Прыняцце «Дэкларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці
Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі».
Дзейнасць Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта Беларў-
скай ССР (ВРК БССР) на чале з А. Р. Чарвяковым.
Адкрыццё ў г. Мінску Беларускага дзяржаўнага дра-
матычнага тэатра (з 1926 г. БДТ-1, з 1944-га —
імя Я. Куналы, з 1955-га — акадэмічны).
Падпісанне ў г. Рызе дагавора аб перамір’і і прэлімі-
нарных умовах міра паміж Полынчай, і Савецкай
Расіяй.
Адкрыццё ў Мінску Беларускага аддзялення Дзяржаў-
нага выдавецтва РСФСР; з студзеня 1921 г. Дзяржаў-
нае выдавецтва Беларусі, з 1963 г. выдавецтва «Бела-
русь».
II Усебеларускі з’езд Саветаў; прыняты дапаўненні да
Канстытуцыі БССР; ратыфікаваны Рыжскі прэлімі-
нарны дагавор паміж Савецкай Расіяй і Полыпчай.
Падпісанне дагавора аб ваенным і гаспадарчым саюзе
паміж РСФСР і БССР.
X з’езд РКП(б). Курс на нэп.
Рыжскі мірны дагавор паміж РСФСР, Украінай і
Польшчай, паводле якога Заходняя Беларусь адышла
да Полыпчы.
I Усебеларускі з’езд прафсаюзаў (у Мінску).
Перайменаванне Беларускага дзяржаўнага палітэхні-
кума ў Беларускі дзяржаўны політэхнічны інстытут.
Урачыстае адкрыццё ў г. Мінску Беларускага дзяржаў-
нага універсітэта (пачаў працаваць 30.10.1921 г.).
Дзейнасць у Заходняй Беларусі Таварыства белару-
скай школы (ТБШ).
Адкрыццё ў г. Мінску Інстытута беларускай культуры
(Інбелкульт).
Заснаванне ў г. Мінску Беларускай дзяржаўнай і уні-
версітэцкай бібліятэкі.
IV Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх
і чырвонаармейскіх дэпутатаў; прынята рашэнне аб
добраахвотным уваходжаяні БССР на аднолькавых
правах з РСФСР, УССР і ЗСФСР у Саюз ССР.
I з’езд Саветаў СССР прыняў Дэкларацыю і Дагавор
аб утварэнні Саюза ССР, выбраў вярхоўны эаканадаў-
чы орган — Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК)
СССР.
Дэкрэт ЦВК БССР «Аб адзіным сельскагаспадарчым
падатку».
I (устаноўчая) канферэнцыя Камуністычнай партыі
Заходняй Беларусі (у Вільні); утварэнне Камуністыч-
най партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ)—састаўной
часткі Камуністычнай партыі Польшчы (КПП; існава-
ла да жніўня 1938 г.).
Стварэнне літаратурнага аб’яднання «Маладняк».
Дзейнасць у БССР Міжнароднай арганізацыі дапамогі
барацьбітам рэвалюцыі (МОПР).
Памёр У. I. Ленін.
Пастанова Прэзідыума ЦВК СССР «Аб аб’яднанні
ў складзе Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэс-
публікі ўсіх тэрыторый Савецкага Саюза з болыцасцю
беларускага насельніцтва».
VI (надзвычайны) Усебеларускі з’езд Саветаў рабо-
516
Нарысы гісторыі Беларусі
1924 г., чэрвень
1924 г., 10—17 ліпеня
1924 г., 8 жніўня
1924 г.— канец. 20-ых
гадоў
1924—1936 гг.
1925 г., 10 чэрвеня
1925 г., чэрвень —
21 сакавіка 1927 г.
1925 г., 21 жніўня
1925 г., кастрычнік
1925 г., 25—29 лістапада
1925 г., 18—31 снежня
1926 г., 17—18 студзеня
1926 г., 7 красавіка
1926 г., 11 красавіка
1926 г., 14 мая
1926 г., 18 кастрычніка
1926 г., кастрычнік —
1949 г., красавік
1926 г., 14—20 лістапада
1926 г., 21 лістапада
1926 г., 6 снежня
1926 г., 17 снежня
чых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў закана-
даўча аформіў пашырэнне тэрыторыі БССР.
Самароспуск беларускай партыі сацыялістаў-рэвалю-
цыянераў (БПС-Р).
2-ая сесія ЦВК БССР 6-га склікання; прыняцце зако-
на аб адміністрацыйна-гаспадарчым падзеле БССР на
акругі, раёны і сельсаветы.
Пастанова ЦВК БССР аб адміністрацыйным падзеле
рэспублікі на 10 акруг (Аршанскую, Бабруйскую,
Барысаўскую, Віцебскую, Калінінскую, Мазырскую,
Магілёўскую, Мінскую, Полацкую, Слуцкую), 100 ра-
ёнаў і 1202 сельсаветы.
Ажыццяўленне палітыкі беларусізацыі ў БССР.
Дзейнасць Усебеларускага добраахвотнага таварыст-
ва «Далоў непісьменнасць».
Пастанова СНК БССР аб прысваенні Янку Купалу
звання народнага паэта Беларусі.
Дзейнасць у Заходняй Беларусі Беларускай сялянска-
рабочай грамады (БСРГ).
Пастанова ЦВК і СНК БССР аб аб’яднанні Белару-
скага дзяржаўнага інстытута сельскай і лясной гаспа^
даркі імя Кастрычніцкай Рэвалюцыі з Горацкім дзяр-
жаўным сельскагаспадарчым інстытутам і ўтварэнні
ў Горках Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай
акадэміі.
Берлінская канферэнцыя аб’явіла аб роспуску ўра-
да БНР.
I Усебеларускі з’езд паэтаў і пісьменнікаў аб’яднання
«Маладняк» (у Мінску).
XIV з’езд УКП(б), прыняцце курсу на індустрыяліза-
цыю краіны.
1 з’езд даследчыкаў беларускай археалогіі і археагра-
фіі (у Мінску).
Пастанова ЦВК і СНК БССР аб увядзенні на Беларусі
ўсеагульнай абавязковай пачатковай адукацыі дзяцей
ва ўзросце ад 8 да 11 гадоў.
Арганізацыя Таварыства культурнай сувязі БССР
з заграніцай (з 1958 г. Беларускае таварыства дружбы
і культурнай сувязі з замежнымі краінамі).
Пастанова СНК БССР аб рэарганізацыі Беларускай
дзяржаўнан і універсітэцкай бібліятэк у Беларускую
дзяржаўную бібліятэку (з 1993 г. Нацыянальная біблі-
ятэка Беларусі).
Пастанова СНК БССР аб прысваенні Якубу Коласу
звання народнага паэта Беларусі.
Дзейнасць у г. Мінску Дзяржаўнага яўрэйскага тэатра
БССР (у Айчынную вайну ў г. Навасібірску).
1-ая Беларуская акадэмічная канферэнцыя па пытан-
нях рэформы беларускага правапісу і азбукі (у Мін-
ску).
Адкрыццё ў г. Віцебску Беларускага дзяржаўнага
драматычнага тэатра (БДТ-2, з 21.12.1944 г. таатр імя
Якуба Коласа„ з 1977 г.— акадэмічны).
Пастанова Прэзідыума ЦВК СССР аб перадачы Рэ-
чыцкага і Гомельскага паветаў у склад БССР.
Усесаюзны перапіс насельніцтва: у Беларускай ССР
4,983 мільёна чалавек.
Храналогія гісторыі Беларусі
517
1926—1932 гг.
1927 г., 3 лютага
1927 г., сакавік
1927 г., 5—12 красавіка
1927 г., 6 мая
1927 г., 9 чэрвеня
1927 г., снежань — 1930 г.,
30 жніўня
1927 г., снежань — 1932 г.,
25 мая
1928 г., 23 лютага —
22 мая
1928 г., 26 лютага
1928 г., 16 красавіка
1928 г., 17 красавіка —
28 мая
1928 г., 25 чэрвеня — 25
ліпеня
1928 г., 13 кастрычніка
1928 г., 20 снежня
1929 г., 8—15 мая
1929 г., 13 кастрычніка
Канец 1929 г.— 1930 г.
Канец 20-ых — пачатак
30-ык гт.
1930 г., 18 лютага
1930 г., красавік
1930 г., сакавік-май
1930 г., 21 чэрвеня
1930 г., 21 чэрвеня
Дзейнасць Беларускага дзяржаўнага вандроўнага тэ-
атра пад кіраўніцтвам У. I. Галубка.
Расстрэл у Заходняй Беларусі польскімі ўладамі дэ-
манстрацыі працоўных у мястэчку Косава — косаўскі
расстрэл.
Выхад 1-га нумара часопіса «Бальшавік Беларусі»,
з 1952 г.— «Коммуннст Белорусснн».
VIII Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх
і чырвонаармейскіх дэпутатаў; прыняцце (11.4.1927
г.) 2-ой Канстытуцыі БССР.
Пастанова Савета Працы і Абароны СССР аб будаў-
ніцтве ў БССР (пад Оршай) раённай электрастанцыі
на Асінаўскім тарфяным масіве — БелДРЭС.
Пастанова ЦВК і СНК БССР аб узбуйненні Аршан-
скай, Бабруйскай, Гоме. юкай, Магілёўскай, Мазыр-
скай, Мінскай, Полацкай акруг у сувязі з ліквідацыяй
Барысаўскай, Калінінскай, Рэчыцкай, Слуцкай акруг.
Дзейнасць у Заходняй Беларусі рэвалюцыйна-дэмак-
ратычнай арганізацыі «Змаганне».
Дзейнасць у Мінску літаратурнага аб’яднання «По-
лымя».
Суд у Заходняй Беларусі, над 56 дзеячамі Беларускай
сялянска-рабочай грамады, арганізаваны ўладамі
Польшчы — працэс 56-ці (у Вільні).
Стварэнне ў Мінску Камітэта абароны Беларускай
сялянска-рабочай грамады ў Заходняй Беларусі на
чале з Янкам Купалам.
Пастанова СНК БССР аб прысваенні Е. А. Мірові-
чу — першаму ўБССР — ганаровага звання заслужа-
нага артыста БССР.
Суд у Заходняй Беларусі над 133 дзеячамі КПЗБ,
КСМЗБ і левых прафсаюзаў, арганізаваны ўладамі
Польшчы— працэс 133-х (у Беластоку).
I з’езд Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (ка-
ля Оршы).
Пастанова ЦВК і СНК БССР аб рэарганізацыі Інсты-
тута беларускай культуры ў Акадэмію навук.
Пастанова СНК БССР аб прысваенні У. I. Галубку —
першаму ў БССР — ганаровага звання народнага ар-
тыста БССР.
IX Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх
і чырвонаармейскіх дэпутатаў; прыняцце 1-га пяціга-
довага плана развіцця народнай гаспадаркі і культуры
БССР.
Пуск першага трамвая ў Мінску.
Першая хваля сталінскіх рэпрэсій у БССР супраць
прадстаўнікоў так званага нацыянал-дэмакратызму.
Забастоўкі на шэрагу прадпрыемстваў БССР, выклі-
каныя нізкай аплатай працы, цяжкімі ўмовамі жыцця
і быту.
Пачатак дзейнасці ў Койданаве (з 1932 г. Дзяр-
жынск) МТС — першай у БССР.
Пуск у Гомелі завода сельскагаспадарчага машынабу-
давання (Гомсельмаша).
Масавы выхад сялян з калгасаў.
Пастанова СНК БССР аб рэарганізацыі медыцынска-
га факультэта БДУ ў Мінскі медыцынскі інстытут;
Заснаванне ў Гомелі Беларускага лесатэхнічнага ін-
518
Нарысы гісторыі Беларусі
1931 г., 4 лютага
1931—1932 гг.
1932 г., 8 красавіха
1932 г., 2, 4 жніўня
1932 г., 7 жніўня
1932 г., 11 верасня
1932 г., кастрычнік — 1933
г., люты
1933 г., 25 мая
1933 г., май
1933, ліпень
1933, 3—4 жніўня
1933 г., 26 жніўня
1933—1934 гг.
1934 г., 8—14 чэрвеня
1934 г., 17 чэрвеня — 1939
г., верасень
1934 г., 10 ліпеня
1935 г., 21 чэрвеня
1935 г., жнівень— 1936 г.
1935 г., 1 кастрычніка
1936 г., 1 студзеня
1936 г., 23—30 сакавіка
1937 г., 15—19 лютага
1937 г., 16 чэрвеня
стытута (з 1945 г. у Мінску, у 1961 г. пераўтвораны
ў Беларускі тэхналагічны інстытут).
Самазабойства У. М. Ігнатбўскага, вядомага вучонага
і грамадскага дзеяча БССР, першага прэзідэнта Бела-
рускай Акадэміі навук і дырэктара Інстытута гісторыі.
Выступленні сялян вёскі Баранава і іншых вёсак
Гродзенскага павета супраць палітыкі камасацыі.
Узброенае выступленне сялян у Навагрудскім павеце,
разгром паліцэйскага ўчастка ў мястэчку Нягневічы.
Пастановы СНК БССР аб ажыццяўленні ўсеагульнай
сямігадовай адукацыі і «Аб увядзенні ўсеагульнага
абавязковага навучання для малапісьменных».
Пастанова ЦВК і СНК СССР «Аб ахове маёмасці
дзяржаўнык прадпрыемстваў і кааперацыі і ўмаца-
ванні грамадскай (сацыялістычнай) уласнасці» —
падстава для распраў за самыя нязначныя ўчынкі.
Заснаванне Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі
ў Мінску.
Забастоўка рабочых лесараспрацовак, сялян-возчы-
каў у Белавежскай пушчы.
Адкрыццё ў Мінску Беларускага дзяржаўнага тэатра
оперы і балета (з 1940 г.— Вялікі, з 1964 г.— акадэ-
мічны).
Адкрыццё Беларускага інстытута народнай гаспа-
даркі.
Адкрыццё Беларускага політэхнічнага інстытута
Рэвалюцыйнае выступленне ў Заходняй Беларусі ся-
лян Кобрынскага павета супраць сацыяльнага і нацыя-
нальнйга прыгнёту ўлад Полыпчы.
Пастанова СНК БССР «Аб зменах і спрашчэнні бела-
рускага правапісу».
Масавы голад у збожжавых раёнах РСФСР, Украіны.
на поўдні БССР.
I з’езд пісьменнікаў БССР (у Мінску).
Існаванне ў Заходняй Беларусі Бяроза-Картузскага
канцэнтрацыйнага лагера.
Пастанова ЦВК СССР аб утварэнні пазасудовага
органа — «асобай нарады» з мэтай ажыццяўлення рэ-
прэсіўнан палітыкі.
Пастанова ЦВК і СНК БССР аб арганізацыі чатырох
акрут на тэрыторыі БССР, прыгранічнай з Польшчай:
Лепельскай, Мазырскан, Полацкай і Слуцкан.
Выступленне ў Закодцяй Беларусі нарачанскіх рыба-
коў супраць улад Польшчы за свабодную лоўлю
рыбы.
Адмена ў СССР картачнай сістэмы забеспячэння на-
сельніцтва мяса- і рыбапрадуктамі, тлушчамі, цукрам,
бульбай; зніжэнне цэн на печаны хлеб, муку, макаро-
ны і крўпы.
Адмена ў СССР картачнай сістэмы забеспячэння на-
сельніцтва прамысловымі таварамі.
Судовы працэс над групай пісьменнікаў і журналістаў
Заходняй Беларусі, арганізаваны ўладамі Польшчы
працэс 16-ці (у Вільні).
Працяг работы XII (надзвычайнага) Усебеларускага
з’езда Саветаў рабочых, сял'янскіх і чырвонаарменскіх
дэпутатаў; прыняцце новай Канстытуцыі БССР
(19.2.1937 г.).
Самазабойства А. Р. Чарвякова, старшыні ЦВК БССР
Храналогія гісторыі Беларусі
519
1937 г., 21 чэрвеня
1937 г., 29 ліпеня
1937 г., 25 кастрычніка
1937—1941 гг., чэрвень
1938 г., 15 студзеня
1938 г., 26 чэрвеня
1938 г., 25—28 ліпеня
1939 г., 17 студзеня
1939 г., чэрвень
1939 г., 23 жніўня
1939 г., 1 верасня
1939 г., 17 верасня
1939 г., 22 кастрычніка
1939 г., 28—30 каст-
рычніка
1939 г., 2 лістапада
1939 г., 14 лістапада
1939 г., 24 снежня
1939—1940 гг.
1940 г., 26 чэрвеня
1940 г., 10 лютага
1941 г., 22 чэрвеня
1941 г., 22 чэрвеня — ка-
нец ліпеня
1941 г., 26 чэрвеня
1941 г., 26 чэрвеня
1941 г., 27 чэрвеня
1941 г.,	27 чэрвеня —
15 ліпеня
Самазабойства М. М. Галадзеда, старшыні Саўнарко-
ма БССР.
Ліпеньскі пленум ЦК КП(б)Б з удзелам прыбыўшых
з Масквы загадчыкаў аддзелаў ЦК УКП(б) Г. М .
Малянкова і Я. А. Якаўлева. Расправа над кіруючымі
дзяржаўнымі, партыйнымі, савецкімі, гаспадарчымі
кадрамі Беларусі.
Адкрыццё Беларускай дзяржаўнай філармоніі.
Масавыя расстрэлы жыхароў Беларусі ва ўрочышчы
Курапаты (лясным масіве каля Мінска).
Утварэнне ў БССР ВІцебскай, Гомельскай, Магі-
лёўскай, Мінскай і Палескай абласцей.
Выбары ў Вярхоўны Савет БССР 1-га склікання.
1-ая сесія Вярхоўнага Савета БССР І-га склікання;
выбранне Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР і
утварэнне ўрада БССР — Савета Народных Камісараў
БССР.
Усесаюзны перапіс насельніцтва (у БССР — 5 567 976
чалавек).
Пастанова пленума ЦК КП(б)Б аб ссяленні хутароў
у калгасныя пасёлкі.
Дагавор аб ненападзе паміж СССР і Германіян.
Напад фашысцкай Германіі на Польшчу, пачатак 2-ой
сусветнай вайны.
Пераход Чырвонай Арміі савецка-польскай граніцы.
Выбары ў Народны (нацыянальны) сход Заходняй
Беларусі.
Народны (Нацыянальны) сход Заходняй Беларусі
(у Беластоку).
Прыняцце 5-ай (нечарговай) сесіяй Вярхоўнага Саве-
та СССР 1-га склікання закона «Аб уключэнні Заход-
няй Беларусі ў склад Саюза Савецкіх Сацыялістыч-
ных Рэспублік і ўз’яднанні яе з Беларускай Савецкай
Сацыялістычнай Рэспублікай».
Прыняцце 3-ян (нечарговай) сесіяй Вярхоўнага Саве-
та БССР 1-га склікання закона «Аб прыняцці Заход-
няй Беларусі ў склад Беларускай Савецкай Сацыялі-
стычнай Рэспублікі».
Выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў працоўных
БССР паводле новай Канстытуцыі БССР.
Масавае перасяленне хутарскіх гаспадарак у Беларусі
ў вёскі.
Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР «Аб пера-
ходзе на 8-гадзінны рабочы дзень, на 7-дзённы рабочы
тыдзень і аб забароне самавольнага ўходу рабочых
і служачык з прадпрыемстваў і ўстаноў».
Масавае высяленне асаднікаў у Заходняй Беларусі
(звыш 50 тыс. чалавек).
Вераломны напад фашысцкай Германіі на СССР.
Пачатак Вялікай Айчыннай вайны.
Гераічная абарона Брэсцкай крэпасці.
Подзвіг экіпажа капітана М. Ф. Гастэлы.
Стварэнне пінскага партызанскага атрада «Камарова»
пад камандаваннем В. 3. Каржа.
Пастанова СНК СССР і ЦК УКП(б) «Аб эвакуацыі
насельніцтва, прамысловых аб’ектаў і матарыяльных
каштоўнасцей з прыфрантавой паласы».
Абарона г. Полацка.
520
Нарысы гіпорыі Беларусі
1941 Г., 28 чэрвеня	Захоп г. Мінска нямецка-фашысцкімі войскамі.
1941 г., 30 чэрвеня	Пастанова Прэзідыўма Вярхоўнага Савета СССР, СНК СССР і ЦК УКП(б) «Аб утварэнні Дэяржаўнага Камітэта Абароны» (дзейнічаў да 4.9.1945 г.).
Чэрвень 1941 г.— 1944 г., 3 ліпеня	Дзейнасць Мінскага патрыятычнага падполля.
1941 г., 1 ліпеня	Дырэктыва ЦК КП(б)Б № 2 «Аб разгортванні партызанскай вайны ў тыле ворага».
1941 г., '3 ліпеня	Выступленне па радыё I. В. Сталіна с праграмай
	барацьбы супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
1941 г., 3—26 ліпеня	Абарона г. Магілёва.
1941 г., 6—10 ліпеня	Контрудар войск 20-ай арміі па 3-яй нямецкай
	танкавай групе ў раёне г. Сянно.
1941 г. Пачатак ліпеня	Стварэнне партызанскага атрада «Чырвоны Кастрыч- нік» пад кіраўніцтвам Ц. П, Бумажкова і Ф. I. Паў-
	лоўскага (у Акцябрскім раёне).
1941	г.,	10 ліпеня — 10 верасня	Смаленская бітва.
1941 г., 14 ліпеня	Пачатак баявых дзеянняў партызанскага атрада М. П. Шмырова ў Суражскім раёне (арганізаваны 5.7.1941).
1941 г., 14 ліпеня	Першы залп савецкіх рэактыўных установак («ка-
	цюш») у раёне Оршы.
1941 г., 18 ліпеня	Пастанова ЦК УКП(б) «Аб арганізацыі барацьбы ў тыле германскіх войск».
1941	г.,	19 ліпеня —	Карная аперацыя «Прыпяцкія балоты» нямецка-
31 жніўня	фашысцкіх захопнікаў на тэрыторыі Брэсцкай, Пін- скай, Палескай і Мінскай абласцей.
1941 г., 6 жніўня	Пастанова ЦК КП(б)Б аб арганізацыі збору сродкаў
	у фонд абароны краіны. .
1941 г., 6 жніўня	Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб пры- сваенні знання Героя Савецкага Саюза Ц. П. Бу- мажкову і Ф. I. Паўлоўскаму — першым з партызан
	у Вялікую Айчынную вайну.
1941 г., 19 жніўня	Акупацыя г. Гомеля нямецка-фашысцкімі захопні- камі.
1941 г., 22 жніўня	Акупацыя г. Мазыра нямецка-фашысцкімі войскамі.
1941 г., канец жніўня	Акупацыя ўсёй тэрыторыі Беларусі нямецка-фашысн- кімі войскамі.
1941 г.,	30 верасня — 1942 г., 20 красавіка	БІтва пад Масквой.
1941 г., 22 кастрычніка	Стварэнне на акупаванай тэрыторыі Беларусі «Бела-
	рускай народнай самапомачы».
1941 г., лістапад — 1942 г.,	Дзейнасць Мінскага падцольнага гаркома КП(б)Б
верасень	(1-га складу).
1941 г., 5—6 снежня	Пачатак контрнаступлення Чырвонай Арміі пад Масквой.
1941 г., 19 снежня	У баі каля в. Палашкіна на подступах да г. Руза загінуў Л. М. Даватар.
1942 г., 18 студзеня	Антыфашысцкі радыёмітынг прадстаўнікоў белару-
	скага народа ў Маскве.
1942 г.,	10 лютага —	Існаванне Віцебскіх (Суражскіх) «варот» — пралом
28 верасня	. у лініі фронту на стыку нямецкіх груп армій
	«Поўнач» і «Цэнтр».
1942 г., 20 сакавіка	Вызваленне партызанамі г. п. Клічава ад нямецка- фашысцкіх захопнікаў. Зноў захоплены ворагам
	у ліпені 1942 г.
1942 г.,	20 сакавіка —	Дзейнасць Паўночна-Заходняй аператыўнай груьы
15 верасня	ЦК КП(б)Б.
Храналогія гісторыі Беларусі
521
1942 г., сакавік
1942	г„	3 красавіка —
1943	г„ 6	красавіка
1942	г„ 12	. мая
1942 г., 12 ліпень		мая — 1943 г„
1942	г„ 18	мая
1942 г., 30 мая
1942 г., вясна — 1943 г.,
восень
1942 г.,	17 ліпеня —
1943 г„ 2 лютага
1942 г., 25 жніўня — 20 ве-
расня
1942 г.,	9. верасня —
1944 г„ 14 лістапада
1942 г., 10—23 кастрычніка
1942 г., 2 лістапада
1942 г„ 3 лістапада
1942 г., 16 снежня
1942 г„ 27 снежня — 1943 г.,
25 студзеня
1942 г., снежань
1942 г., снежань
1943 г., 26—28 лютага
1943 г., 22 сакавіка
Рэйд групы партызанскіх атрадаў Мінскай, Палескай
і Пінскай абласцей на тэрыторыі Любанскага, Старо-
бінскага, Ганцавіцкага, Чырвонаслабодскага, Ленін-
скага і Жыткавіцкага раёнаў.
Дзейнасць Клічаўскага аперг.тыўнага цэнтра — Клі-
чаўскага партызанскага злучэння.
Зацвярджэнне ЦК КП (б) Б і Прэзідыумам Вярхоўна-
га Савета БССР. тэксга «Прысягі беларускага пар-
тызана».
Дзейнасць Брэсцкага міжраённага «Камітэта бараць-.
бы з нямецкімі акупантамі».
У акупіраваным Мінску выпушчаны 1-ы нумар газеты
«Звязда» — органа Мінскага падпольнага гарадскога
камітэта КП(б)Б (выдавалася да верасня 1942 г.).
Пастанова Дзяржаўнага Камітэта Абароны аб ства-
рэнні пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандавання
Цэнтральнага штаба партызанскага руху (ЦІППР) на
чале з П. К. Панамарэнкам..
Дзейнасць Магілёўскай падпольнай арганізацыі «Ка-
мітэт садзеяння Чырвонай Арміі» (КСЧА).
Бітва пад Сталінградам.
Карная аперацыя нямецка-фашысцкіх захопнікаў «Ба-
лотная ліхаманка» супраць партызан і мірнага насель-
ніцтва на тэрыторыі Віцебскай, Мінскай і Брэсцкай
абласцей.
Дзейнасць Беларускага штаба партызанскага руху
(БШПР) на чале з П. 3. Калініным.
Карная аперацыя нямецка-фашысцкіх захопнікаў
«Карлсбад» супраць партызан і насельніцтва ў Круг-
лянскім, Аршанскім, Талачынскім і Шклоўскім раёнах.
Стварэнне Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі па выяў-
ленню і расследаванню злачынстваў нямецка-фа-
шысцкіх захопнікаў і іх саўдзельнікаў і лрычыненых
імі страт грамадзянам, калгасам, грамадскім аргані-
зацыям, дзяржаўным прадпрыемствам і ўстановам
СССР.
Узрыў партызанамі атрадаў Мінскай і Палескай аблас-
цей чыгуначнага моста цераз р. Пціч каля чыг. ст. Пціч
на ўчастку Брэст — Гомель.
Подзвіг 1. Ю. Філідовіча — селяніна Дзятлаўскага
раёна, які паўтарыў подзвіг 1. Сусаніна.
Карная аперацыя нямецка-фашысцкіх захопнікаў «Зі-
мовы лес» супраць партызан і насельніцтва ў трохву-
гольніку чыгунак Віцебск — Невель — Полацк.
Бягомльская аперацыя партызанскай брыгады «Жа-
лязняк». Утварэнне Барысава-Бягомльскай партызан-
скай зоны..
Карная аперацыя нямецка-фашысцкіх захопнікаў
«Альтона» супраць партызан і насельніцтва ў Нава-
мышскім, Быценскім, Ляхавіцкім, Ганцавіцкім і Целя-
ханскім раёнах.
V пленум ЦК.КП(б)Б (у Маскве) — адзіны за ўвесь
час акупацыі. Абмеркаванне пытання аб становішчы
і задачах партыйных органаў і партыйных арганізацый
у акупіраваных раёнах Беларусі.
Знішчэнне нямецка-фашысцкімі акупантамі і іх пама-
гатымі в. Хатынь ра.зам з жыхарамі (Лагойскі раён).
522
Нарысы гісторыі Беларусі
1943 г., 20 мая —
21 чэрвеня
1943 г., 22 мая
1943 г., 22 чэрвеня —
1944 г., ліпень
1943 г., 6 ліпеня
1943	г.,	5 ліпеня —
23 жніўня
1943 г., 30 ліпеня
1943 г., 3 жніўня — сярэ-
дзіна верасня
1943 г., 7 жніўня — 2 каст-
рычніка
1943 г., 16—17 жніўня
1943 г., 19 верасня — пача-
так лістапада
1943 г., 22 верасня
Верасень 1943 г.— 3 ліпеня
1944 г.
1943 г., 26 лістапада
1943 г., лістапад — сне-
жань
1943 г., 21 снежня
1944 г., 1 лютага
1944 г., 17 лютага
1944 г., 6 сакавіка
1944 г., 24 красавіка
1944 г., 19 чэрвеня
1944 г.,	20 чэрвеня —
ліпень
1944 г.,	23 чэрвеня —
28 жніўня
1944 г., 27 чэрвеня
1944 г., 3 ліпеня
Карная аперацыя нямецка-фашысцкіх акупантаў
«Котбус» супраць партызан і насельніцтва на тэрыто-
рыі Бягомльскага, Лепельскага, Плешчаніцкага і Ха-
лопеніцкага раёнаў.
Знішчэнне нямецка-фашысцкімі акупантамі в. Шу-
нёўка разам з жыхарамі (Докшыцкі раён).
Дзейнасць на Беларусі антысавецкай маладзёжнай
арганізацыі «Саюз беларускай моладзі» («СБМ»).
А. Г. Гаравец — ураджэнец в. Машканы Сенненскага
раёна Віцебскай вобласці — у паветраным баі збіў
9 самалётаў праціўніка.
Курская бітва.
Асіповіцкая дыверсія — адна з самых бунных дыверсій
падпольшчыкаў у Вялікай Айчыннай вайне.
І-ы этап «Рэйкавай вайны» партызан Беларусі на
чыгуначных камунікацыях ворага.
Смаленская аперацыя; пачатак вызвалення Беларусі.
Докшыцка-Крулёўшчызненская аперацыя партызан-
скіх брыгад «1-ай Антыфашысцкай» і «Жалязняк» па
разгрому нямецка-фашысцкіх захопнікаў на чыг. ст.
Крулёўшчызна і ў г. Докшыцы.
2-і этап «Рэйкавай вайны» на Беларусі — аперацыя
«Канцэрт».
Знішчэнне мінскімі падполыпчыкамі генеральнага ка-
місара Беларусі В. Кубэ.
Дзейнасць Мінскага падпольнага гаркома КП(б)Б
(2-га складу).
Вызваленне войскамі Беларускага фронту першага
абласнога цэнтра Беларусі — Гомеля.
Існаванне Рудабельскіх «варот» — 10-кіламетровага
пралому ў лініі нямецкага фронту паміж в. Азарычы
і г. п. Парычы, які ўтвдрыўся ў выніку Гомельска-
Рэчыцкай аперацыі Чырвонай Арміі і дзеянняў
123-яй партызанскай брыгады імя 25-годдзя БССР.
Стварэнне ў акупананым Мінску «Беларускай Цэнт-
ральнай Рады».
Прыняцце Закона СССР аб прадастаўленні саюзным
рэспублікам паўнамоцтваў у галіне знешніх зносін.
Утварэнне 1-га Беларускага фронту (камандую-
чы К. К. Ракасоўскі).
Пачатак стварэння «Беларускай Краёвай Абароны»
(БКА).
Утварэнне 2-га і 3-га Беларускіх франтоў (камандую-
чы I. Я. Пятроў, з чэрвеня Г. Ф. Захараў; I. Д. Чарня-
хоўскі).
Знішчэнне нямецка-фашысцкімі акупантамі в. Дальва
разам з жыхарамі ў Лагойскім раёне.
3-і этап «Рэйкавай вайны» беларускіх партызан на
камунікацыях ворага.
Беларуская аперацыя «Баграціён»; вызваленне Бела-
русі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
У Мінску адбыўся другі ўсебеларускі кангрэс — з’езд
прадстаўнікоў калабарацыяністаў і прафашысцкіх ар-
ганізацый.
Вызваленне войскамі 3-га і 1-га Беларускіх франтоў
сталіцы БССР г. Мінска.
Храналогія гісторыі Беларусі
523
1944 г., 18 ліпеня
1944 г., 28 ліпеня
1944 г., верасень
1944 г., 3 кастрычніка
1944 г., лістапад
1944 г-, снежань
1945 г., 25 красавіка —
26 чэрвеня
1945 г., 27 красавіка
1945 г., 8 мая
1945 г., 9 мая
1945 г., 26 чэрвеня
1945 г., 28 ліпеня
1945 г., 16 жніўня
1945 г., лістапад
1945 г., 10 снежня
1946 г., 26 сакавіка
1946 г., чэрвень
1946 г.’, ліпень — каст-
рычнік
1946 г., снежаль
1947 г., 10 лютага
1947 г., 11 ліпейя
1947 г., кастрычнік
1947 г., 14 снежня
1949 г., 15—18 лютага
1950 г., 4 лістапада
1951 г.,. 5—6 верасня
1953 г., 5 саканіка
Пераезд урада БССР з Гомеля ў Мінск.
Вызваленне войскамі 1-га Беларускага фронту
г. Брэста; завяршэнне вызвалення БССР ад нямецка-
фашысцкіх захопнікаў.
Пачаў работу адноўлены ў Мінску станкабудаўнічы
завод імя С. М. Кірава.
Пастанова СНК СССР «Аб неадкладных мерах па
аднаўленню сельскай гаспадаркі Беларускай ССР».
'Пачалі выпускаць прадукцыю завод «Гомсельмаш»
і кандытарская фабрыка «Камунарка» ў Мінску.
Пачала работу адноўленая ў Віцебску швейная фабры-
ка «Сцяг індустрыялізацыі».
Канферэнцыя Аб’яднаных Нацый у Сан-Францыска,
у якой удзельнічалі дэлегацыі СССР, УССР і БССР.
Прыняцце. БССР у склад членаў — заснавальнікаў
Арганізацыі Аб’яднаных Нацый.
Падпісанне Акта аб безагаворачнай капітуляцыі гер-
манскіх узброеных сіл.
Дзень Перамогі- над фашысцкай Германіяй.
Падпісанне БССР Статута ААН (ратыфікаваны
30.8.1945 г.).
Пасталова Дзяржаўнага Камітэта Абароны СССР аб
мерах дапамогі народнай гаспадарцы БССР.
Дагавор паміж СССР і Полыцчай аб савецка-польскай
дзяржаўнай граніцы; з БССР у Полыпчу перададзена
17 раёнаў Беластоцкай вобласці разам з г. Беластокам
і 3 раёны Брэсцкай вобласці.
Аднавіў работу ў Гомелі станкабудаўнічы завод
імя С. М. Кірава.
Выпушчана першая прадукцыя на адноўленым Доб-
рушскім цэлюлозна-папяровым камбінаце «Герой
працы».
Пераўтварэнне Савета Народных Камісараў БССР
у Савет Міністраў БССР.
Пасталова Савета Міністраў СССР «Аб мерах дапамогі
калгасам Беларускай ССР у справе аднаўлення пасяў-
ных плошчаў і павышэння ўраджайнасці».
БССР — уДзельніца Парыжскай мірнай канферэнцыі.
Прыняцце пасталовы Саветам Міністраў СССР і ЦК
УКП(б) «Аб мерах дапамогі ў аднаўленні раёнаў
Беларускай ССР, якія асабліва пацярпелі ад аку-
пацыі».
Падпісанне БССР мірных дагавораў з Балгарыяй,
Венгрыяй, Румыніяй, і Фінляндыяй (ратыфікаваны
13.9.1947 г.).
Пуск 1-ай чаргі Мінскага тонкасуконнага камбіната.
На Мінскім аўтамабільным заводзе выпушчаны пер-
шыя самазвалы МАЗ-205.
Пастанова Савета Міністраў СССР і ЦК УКЦ(б) «Аб
правядзенні грашовай рэформы і адмене картак на
харчовыя і прамысловыя тавары».
XIX з’езд КП(б)Б.
На Мінскім трактарлым заводзе пачаты серыйны
выпуск трактароў КД-35.
Рэспубл іканская канферэнцыя прыхільнікаў міру
(у Мінску): абранне Беларускага камітэта абароны
міру.
Памёр Сталін.
524
Нарысы гісторыі Беларусі
1953 г., 14 кастрычніка
1954 г„ 12 мая
1955 г„ 16 лістапада
1956 г„ 14—25 лютага
1956 г„ 30 чэрвеня
1956 г„ жнівень
1957 г„ май
1957 г„ 4 ліпеня
1958 г„ 28 сакавіка
1958 г„ 5 лістапада
1959 г.
1959 г„ 15 студзеня
1960 г.
1961 г„ 4 мая
1961 г„ май
1962 г.
1963 г„ 8 кастрычніка
1963 г„ 10 снежня
1964 г„ 28 красавіка
1964 г„ 15 ліпеня
1964 г„ жнівеШ
1965 г„ 19 чэрвеня
1966 г„ сакавік
1967 г„ 14 сакавіка
1967 г„ 25—26 мая
На Мінскім трактарным заводзе з галоўнага канвее-
ра сышоў першы серыйны трактар «Беларусь».
Уступленне БССР у Арганізацыю Аб’яднаных Нацый
па пытаннях асветы, навукі і культуры (ЮНЕСКА).
Пуск 1-ай чаргі Мінскага гадзіннікавага завода.
XX з’езд КПСС.
Пастанова ЦК КПСС «Аб пераадоленні культу асобы
і яго вынікаў».
Пуск І-ай чаргі Мінскага паліграфічнага камбіната
імя Я. Коласа.
Пастанова Савета Міністраў БССР аб удакладненнях
і частковых зменах беларускага правапісу.
Пастанова ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР «Аб
адмене абавязковых паставак сельскагаспадарчых
прадуктаў дзяржаве гаспадаркамі калгаснікаў, рабо-
чых і служачых».
Пастанова Савета Міністраў БССР аб заснаванні
Пастаяннага прадстаўніцтва БССР пры ААН.
Выпуск першых аўтамабіляў Беларускім аўтамабіль-
ным заводам у г. Жодзіна.
На Мінскім заводзе аўтаматычных ліній выпушчана
першая лінія.
Усесаюзны перапіс насельніцтва: у БССР пражывала
8 054 648 чалавек.
На Мінскім заводзе электронных вылічальных машын
імя Р. К. Арджанікідзе выпушчана 1-ая ЭВМ
«Мінск-1».
Пастанова Савета Міністраў СССР «Аб змене маштабу
цэн і замене грошай, што цяпер знаходзяцца ў абароце,
новымі грашыма».
Мінскі завод халадзільнікаў пачаў выпускаць пра-
дукцыю (халадзільнік «Мінск-1»).
Адкрыццё пастаяннага прадстаўніцтва БССР пры
ЮНЕСКА ў Парыжы і пры Еўрапейскім аддзяленні
ААН у Жэневе.
Падпісанне БССР Маскоўскага дагавору аб забароне
выпрабаванняў ядзернай зброі ў атмасферы, касмічнай
прасторы і пад вадою.
Уступіла ў строй першая чарга Салігорскага калійнага
камбіната.
Заснаванне Беларускага таварыства па культурных
сувязях з суайчыннікамі за рубяжом (з 1976-га —
Таварыства «Радзіма», з 1991 г,— Беларускае тава-
рыства па сувязях з суайчыннікамі за рубяжом).
Прыняцце Вярхоўным Саветам СССР Закона «Аб
пенсіях і дапамогах членам калгасаў».
Атрымана першая прамысловая нафта на Рэчыцкім
месцанараджэнні.
Пастанова ЦК КПБ і Савета Міністраў БССР «Аб
стварэнні Беларускага добраахвотнага таварыства
аховы помнікаў гісторыі і культуры».
Падпісанне БССР Канвенцыі аб ліквідацыі ўсіх форм
расавай дыскрымінацыі.
Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР «Аб пера-
водзе рабочых і служачых прадпрыемстваў, устаноў
і арганізацый на 5-дзённы рабочы тыдзень з двума
выхаднымі днямі».
Святкаванне 900-годдзя г. Мінска.
Храналогія гісторыі Беларусі
525
1968 г., 27 снежня
1969 г., 7 студзеня
1969 г., 1 мая
1969 г., 5 ліпеня
1969 г., 26 снежня
1970 г., 15 студзеня
1971 г., 25 верасня
1971 г., кастрычнік
1971 г., 30 снежня
1974 г., 26 чэрвеня
1978 г., 14 красавіка
1979 г., 17 студЗеня
1981 г., 9 снежня
1984 г., 27 чэрвеня
1986 г.,	25 лютага —
6 сакавіка
1986 г., 26 красавіка
1989 г., 22 студзеня
1989 г., 4 чэрвеня
1989 г., 24—25 чэрвеня
1989 г., кастрычнік
1990 г., 26 студзеня
1990 г., 4 сакавіка
1990 г., 27 ліпеня
1990 г., 5 верасня
1991 г., 2 красавіка
1991 г., красавік
1991 г., 25—27 мая
1991 г., 4 чэрвеня
1991 г., 19—21 жніўня
Адкрыццё ў Мінску пастаялна дзеючай Выстаўкі дасяг-
ненняў народнай гаспадаркі БССР.
Падпісанне БССР Канвенцыі аб недастасаванні тэрмі-
наў даўнасці да ваенлых злачынстваў і злачылстваў
супраць чалавецтва (ратыфікавана 27.3.1969 г.).
Адкрыццё Гомельскага дзяржаўнага універсітэта.
Адкрыццё мемарыяльнага комплексу «Хатынь».
Прыняцце Вярхоўным Саветам БССР закона «Аб
ахове помнікаў культуры».
Усесаюзны перапіс насельніцтва: у БССР пражывала
9002,3 тыс. чалавек.
Адкрыццё мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэ-
пасць-герой».
Заснаванне ў Мінску Заходняга аддзялення Усесаюз-
най акадэміі сельскагаспадарчых навук імя У. I. Лені-
на — навукова-метадычнага цэнтра па развіццю сель-
скагаспадарчай навукі ў БССР і прыбалтыйскіх рэс-
пубіліках.
Пачала дзейнічаць першая чарга Магілёўскага камбі-
ната сінтэтычнага валакна.
Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб пры-
сваенні Мінску ганаровага звання «Горад-герой» з уру-
чэлнем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка».
Прыняцце Канстытуцыі БССР 9-ай (Нечарговай)
сесіяй Вярхоўнага Савета БССР 9-га склікання.
Усесаюзны перапіс насельніцтва: у БССР — 9560 тыс.
чалавек.
Адкрыццё помніка Максіму Багдановічу ў Мінску.
Уведзена ў эксплуатацыю 1-ая чарга Мінскага метра-
палітэна.
XXVII з’езд КПСС.
Адбылася аварыя на Чарнобыльскай АЭС.
Пастанова Савета Міністраў БССР «Аб увекавечанні
памяці ахвяр масавых рэпрэсій 1937—1941 гт. у ляс-
ным масіве Курапаты».
У Мінску адбыўся ўстаноўчы з’езд Таварыства бела-
рускай мовы (ТБМ), які прыняў рашэнне надаць яму
імя Францыска Скарыны.
У Вільні адбыўся ўстаноўчы з’езд БНФ.
Вярхоўны Савет БССР адобрыў Дзяржаўную праграму
па ліквідацыі вынікаў аварыі на Чарнобыльскай АЭС
на 1990—1995 гт.
Вярхоўны Савет Беларусі прыняў Закон «Аб мовах
у Беларускай ССР».
Адбыліся выбары народных дэпутатаў БССР і мясцо-
вых Саветаў. .
Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяр-
жаўным суверэнітэце Беларускай ССР.
Урачыстае пасяджЭнне ў Мінску, прысвечанае 500-год-
дзю з дня нараджэння Ф. Скарыны.
Павышэнне рознічных цэн на харчовыя і прамысловыя
тавары і паслугі.
Забастоўкі рабочых у Мінску і іншых гарадах рэспуб-
лікі.
Міжнародны кангрэс беларусістаў.
Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон «Аб культуры
ў Беларускай ССР».
Спроба дзяржаўнага перавароту ў Маскве.
526
Нарысы гі сторыі Беларусі
1991 г., 25 жніўня
1991 г., 25 жніўня
1991 г., 25 жніўня
1991 г., 25 жніўня
1991 г., 19 верасня
1991 г., 18 кастрычніка
1991 г., 7 снежня
1991 г., 8 снежня
1991 г., 10 снежня
1991 г., 10 снежня
1991 г., 21 снежня
1992. г., студзень
1992 г., май
1992 г., лістапад
1993 г., студзень
1993 г., ліпень
1994 г., 15 студзеня
1994 г., 15 сакавіка
1994 г., 10 ліпеня
Пастанова Вярхоўнага Савета БССР аб часовым пры-
пыненні дзейнасці КПБ — КПСС.
Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон «Аб наданні
статуса канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоў-
нага Савета Беларускай ССР аб Дзяржаўным суверэні-
тэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспуб-
лікі».
Вярхоўны Савет БССР прыняў пастанову «Аб дэ-
партызацыі органаў дзяржаўнай улады і кіравання
Беларускай ССР, дзяржаўных прадпрыемстваў, уста-
ноў, арганізацый і ўласнасці Камуністычнай партыі
Беларусі і Ленінскага Камуністычнага Саюза Моладзі
Беларусі».
Вярхоўны Савет БССР прыняў пастанову «Аб забеспя-
чэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Бела-
рускай ССР».
Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў Закон
«Аб дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь», «Аб
Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь».
Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў Закон
«Аб грамадзянстве Рэспублікі Беларусь».
Адбыўся ўстаноўчы з’езд партыі камуністаў Беларусі
(ПКБ).
Рэспубліка Беларусь, Расійская Федэрацыя і Украіна
падпісалі Пагадненне аб утварэнні Садружнасці Неза-
лежных Дзяржаў.
Вярхоўны Савет. Рэспублікі Беларусь ратыфікаваў
Пагадненне Незалежных Дзяржаў аб стварэнні Са-
дружнасці.
Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў пастано-
ву «Аб дэнансацыі дагавора 1922 г. аб утварэнні Саюза
Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік».
У Алма-Аце кіраўнікі 11 суверэнных рэспублік на
роўных умовах падпісалі Пратакол да Пагаднення аб
утварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў.
Пераход да выкарыстання свабодных рознічных цэн на
шэраг асноўных тавараў спажывання, а таксама апто-
вых цэн і тарыфаў на работы і паслугі вытворча-
тэхнічнага прызначэння (т. н. лібералізацыі цэн) на
аснове пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Бела-
русь ад 28 снежня 1991 г.
Увядзенне ў абарачЭнне разліковых білетаў Нацыя-
нальнага банка Рэспублікі Беларусь.
Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў Закон
«Аб ахове навакольнага асяроддзя».
Уведзены ў дзеянне Закон Рэспублікі Беларусь «Аб
раздзяржаўленні і прыватызацыі дзяржаўнан уласна-
сці ў Рэспубліцы Беларусь».
I з’езд беларусаў свету.
Па запрашэнню Старшыні Вярхоўнага Савета Рэспуб-
лікі Беларусь Прэзідэнт ЗША Біл Клінтан наведаў
Мінск з афіцыйным візітам.
Вярхоўны СавеТ Рэспублікі Беларусь прыняў новую
Канстытуцыю (Асноўны Закон) РБ.
Выбранне А. Р. Лукашэнкі першым Прэзідэнтам Рэс-
публікі Беларусь.
527
СПАСЫЛКІ
3
4
6
7
8
9
!0
II
12
13
14
16
17
18
19
20
21
РАЗДЗЕЛ VIII
Ленін У. I. Творы; Мн. 1951. Т. 23.
С. 296.
Мылюков П. Почему болыпевлкн взя-
лн верх? — Коммуннст. 1918, № 15.
С. 57.
Красная быль. Внтебск. 1923. С. 60.
Велнкая Октябрьская соцналнстнче-
ская революцня в Белорусснл. Доку-
менты н матерналы. Мн. 1957. Т. 1.
С. 803.
1917 годвдеревне. М.;Л. 1929. С. 149.
Буревестнлк. 1917. № 15.
Там жа, № 17.
Правда. 1917. 11 нояб.
Звезда. 1917. № 19.
В борьбе за Октябрь в Белорусснн
я на Западном фронте. Мн. 1957. С. 36.
Велнкая Октябрьская соцналлстн-
ческая революцня в Белорусслн. До-
кументы н матерналы. Мн. 1957. Т. 2.
С. 47.
Бюллетень Мянского Совета. 1917.
№ 3.
Звезда. 1917. № 23.
Там жа. № 18, 20-
В борьбе за Октябрь в Белорусснн
н на Западном фронте. С. 62—63.
Летоплсь Велвкой Октябрьской со-
цналнстяческой революцнл. М.; Л.
1942. С. 26.
Велнкая Октябрьская соцналнстя-
ческая революцня в Белорусснн. Т. 2.
С. 32, 172.
Очеркн лсторлн Коммуннстнческой
партнн Белорусснн. Пзд. 2-е. Мн. 1968.
Т. 2. С. 172.
Летоплсь Велнкой Октябрьской со-
цналнстнческой революцнн. С. 34.
Звезда. 1917. 20 нояб.
Дзяржаўны архіў Расійскай Федэ-
рацыі (далей — ДА РФ). Ф. 13,
воп. 2, спр. 58, арк. 18—19; Нацыя-
нальны архіў Рэспублікі Беларусь
(далей — НА РБ). Ф. 60, воп. 3,
спр. 175, арк. 261, 262.
22	Плсьма трудяцдахся Белоруссня
В. Н. Леннну. Мн. 1969. С. 16.
23	Звезда. 1917. № 39.
24	Велякая Октябрьская соцналнстн-
ческая революцня в Белорусслл. Т. 2.
С. 271, 280.
25	Нзвестня Внтебского Совета. 1917.
№ 35.
26	Велнкая Октябрьская соцналнстн-
ческая революцня в Белорусснн. Т. 2.
С. 541—542.
27	Нзвестня Могнлевского Совета. 1918.
10 янв.
28	Плеханов Г. В. Открытое пнсьмо к
петроградскям рабочнм.-— Вопросы
лсторнн. 1989. № 12. С. 105.
29	Нзвестня Внтебского Революцнонно-
го Совета. 1917. 16 дек.
30	Расійскі цэнтр захавання і вывучэння
дакументаў навейшай гісторыі (да-
лей — РЦЗВДНГ). Ф. 35, воп. 1,
спр. 47, арк. 4—5.
31	Газета «Революцнонная Ставка».
1917. 28 нояб.; ДА РФ. Ф. 393, воп. 2,
спр. 96, арк. 2, 3.
32	ДА РФ. Ф. 478, воп. 6, спр. 154, арк.
2—3.
33	Там жа. Ф. 393, воп. 2, спр. 54, арк. 51.
34	Документы н матерналы по нсторнн
Белорусснн. Мн. 1954. Т. IV. С. 370;
В борьбе за Октябрь в Белоруссян
н на Западном фронте. С. 175.
35	Правда. 1918. 15 февр.
36	Звезда. 1918. 23 янв.
37	Борьба за Советскую власть в Бе-
лорусснн. Документы н матерналы.
Мн. 1968. Т. 1. С. 19.
38	Правда. 1918. 23 февр., 6 марта.
39	Крах немецкой оккупацнн в Бело-
русснн в 1918 г. Мн. 1947. С. 103,
126, 127.
528
Спасылкі
Мянскнй голос. 1918. 20 нояб.
41	ДА РФ. Ф. 398, воп. 2, спр. 54, арк.
82—83.
42	Крах немецкой оккупацш» в Бело-
русснм. С. 133—134, 117.
43	Ленын В. Н. Полн. собр. соч. Т. 51.
С. 146.
44	Расійскі Дзяржаўны ваенны архіў
(далей—РДВА). Ф. 1260, воп. 1,
спр. 86, арк. 83.
45	Ленін У. I. Творы. Т. 26. С. 342.
46	Перепнска Секретаряата ЦК
РСДРП(б) с местнымн партнйнымн
органпзацнямн. Сборннк документов.
М. 1957. Ч. П. С. 290.
47	См.: Канчер Е. С. Белорусскнй вопрос.
Петроград. 1919. С. 65.
48	Сташкевгіч Н. На путн к нстнне. Мн.
1983. С. 43.
49	Беларусь. Нарысы гісторыі, эканомікі,
культурнага і рэвалюцыйнага руху.
Мн. 1924. С. 189.
м НА РБ. Ф. 60, воп. 3, спр. 194, арк. 30.
01 Там жа.
52	Мянская правда. 1918. 24 февр.
53	Кастрычнік на Беларусі. Зборнік ар-
тыкулаў і дакументаў. Выпуск першы.
Мн. 1927. С. 245.
54	Т.урук Ф. Белорусское двнженне.
Очерк нсторяя нацлонального н ре-
волюцнонного двнження. М. 1921.
С. 111.
55	НА РБ. Ф. 62, воп. 3, спр. 4, арк. 3.
56	Турук Ф. Белорусское двнженне.
Прнложенне № 21. С. 115—116.
37 Там жа. С. 117—118.
”8 Варонка Я. Беларускі рух. Коўна.
1920. С. 12.
59 Вольная Беларусь. 1918. 5 мая.
80	Бюллетень заграннчной группЫ Бе-
лорусской партпн С-Р... С. 35.
61	Чырвоны шлях. № 1—2. С. 12.
62	Борьба за Советскую власть в Бело-
русснн. Документы н матерналы. Т. I.
С. 133.
63	Варонка Я. Беларускі рух. С. 14.
64	Беларускі дзяржаўны архіў (далей —
БДА). Ф. 4, воп. 1, спр. 96, арк. 62,
202, 206.
65	Борьба за Советскую власть в Бело-
русснн. Т. 1. С. 381.
66	Ленін У. I. Творы. Т. 28. С. 207.
67	Советско-германскне отношення.
Сборннк документов. 1917 —1918 гг.
М. 1968. Т. 1. С. 679, 680.
68	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 4, спр. 93,
арк. 13.
69	Ленін У. I. Творы. Т. 28. С. 102.
70	Там жа. С. 131.
74	НА РБ. Ф. 4, воп. 1, спр. 5, арк. 52.
72	Образованне СССР. Сборннк докў-
ментов. М.; Л. 1949. С. 114.
73	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 2, спр. 8, арк. 1.
74	НА РБ. Ф. 4, воп. 1, спр. 5, арк. 43.
Ленін У. I. Творы. Т. 27. С. 9.
76	Окулевнч Г. 50 лет Белорусской Рес-
публнкн. «Вестн нк». Торонто. Декабрь
1968. С- 3.
17 Там жа. С. 3, 4.
78	Там жа. С. 7.
79	Там жа. С. 8.
80	Там жа. С- 1.
81	Там жа. С. 6.
82	Там жа. С. 2, 3, 4.
83	ДАРБ. Ф. 62, д. 31, л. 16.
84	Ленін У. I. Творы. Т. 31, С. 372, 373.
РАЗДЗЕЛ IX
1	Учнтельская газета. 1990. № 18.
2	Ленін У. I. Т. 33. С. 434.
3	Нсторня рабочего класса Белорус-
ской ССР. Т. 2. Мн. 1985. С. 190.
4	1 сажань=2,13 м.
3	БДА. Ф. 30, воп. 1, спр. 5, арк. 24.
6	БССР у той час складалася :з 6 па-
ветаў Мінскай губерні.
7	Справаздача ЦК КП(б)Б за май
1924 — кастрычнік 1925 г. Мн. 1925.
С. 3.
8	НА РБ. Ф. 1, воп. 1, спр. 930, арк. 69,
73; спр. 880, арк. 13.
9	Статнстнческпй ежегодннк. 1923—
1924 гг. Мн. 1924. С. 151.
10	У той час гаспадарчы год пачынаўся
з 1 кастрычніка і канчаўся 30 ве-
расня наступнага года. 3 31 студзеня
1931 г. ён стаў супадаць з каляндар-
ным.
11	Белорусская ССР в цнфрах. К 10-ле-
тню суіцествовання БССР (1919—
1929). Мн. 1929. С. 263.
12	БДА. Ф. 93, воп. 1, спр. 1230, арк. 45.
13	Жцрумскый М. М. Частный торговый
капнтал в народном хозяйстве СССР.
М. 1927. С. 33.
14	БДА. Ф. 31, воп. 1, спр. 419, арк. 12.
15	Там жа. Ф. 30, воп. 1, спр. 2566, арк. 1;
 Цэнтральны дзяржаўны архіў народ-
най гаспадаркі Расійскай Федэрацыі
(далей — ЦДАНГ РФ). Ф. 4372,
воп. 9, спр. 963, арк. 26.
16	Падлічана па дадзеных: Лііпіін-
скый Л. П. Столыпннская аграрная
реформа в Белорусснн. Мн. 1978.
С. 71—75; БДА. Ф. 48, воп. 1, спр.
4114, арк. 6472; Перспектмвный план
Спасылкі
529
развнтмя сельского н лесного хозяй-
ства БССР на 1925/26—1929/30 гг.
Мн. 1927. С. 37; Беларуская Савецкая
Сацыялістычная Рэспубліка. Мн. 1927.
С. 121.
17	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. Мн. 1981. С. 75.
18	Сельское хозяйство СССР. 1925—
1928. Сборннк статнстнческнх све-
деннй. М. 1929. С. 62—63.
19	Белорусская ССР в цнфрах. К 10-ле-
тню суіцествовання БССР. С. 144—
145.
20	Там жа. С. 402—419; Экономнка Со-
ветской Белорусснй. 1917—1967. Мн.
1967. С. 16.
21	Нз нсторнн соцналнстнческого строн-
тельства Советской Белорусснн. Мн.
1959. С. 49; Сельское хозяйство СССР.
1925—1928. Мн. 1929. С. 18.
22	Сорокын А. Н. Совхозы Белорус-
ской ССР (1917—1941 іт.). Мн. 1979.
С. 66—67.
23	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 134.
24	Бёлорусская ССР в цнфрах. К 10-ле-
тню суіцествовання. С. 176—179.
25	Сельское хозяйство СССР. 1925—
1928. С. 16.
26	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 114, 115, 118.
27	Гісторыя Беларускай ССР. Т. 3. Мн.
1973. С. 119.
28	Працда. 1929. 5 янв.
29	БДА. Ф. 338, воп. 1, спр. 23а, арк. 106.
30	Народное хозяйство Союза ССР в
цнфрах. М. 1924. С. 12.
31	Круталевгіч В. А. Адмнннстратнвно-
террлторнальное устройство БССР.
Мн. 1966. С. 44—46.
32	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 98, арк. 95,
98.
33	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 85, спр. 3,
арк. 7.
34	Там жа. Арк. 17, 23.
35	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 98, арк. 10.
36	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 85, спр. 3,
арк. 59.
37	Коммуннстнческая партня Белорус-
снн вцнфрах. 1918—1978 гт. Мн. 1978.
С. 75.
38	Чыстка КП(б)Б 1933 г. Ітогавыя
матэрыялы рэспубліканскай камісіі
па чыстцы. Мн. 1934. С. 5, 7, 10.
39	Коммуннстнческая партня Белорус-
снн в резолюцнях н решеннях сьездов
н пленумов ЦК Т. 1. 1918—1927.
Мн. 1983. С. 133.
40	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 946, арк. 9.
41	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 85, спр. 128,
арк. 7—8.
42	Гісторыя Беларускай ССР. Т. 3.
С. 268—271.
43	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 142, арк. 279.
44	Бальшавік Беларусі. 1927. № 4. С. 32;
X сьезд Коммунцстнческой партян
(болыпевнков) Белорусснн. 3—10 ян-
варя 1927 г. Стенографнческнй отчет.
Мн. 1927. С. 62.
45	НА РБ. Ф. 4, воп. 3, спр. 32, ч. II,
арк. 486; Гісторыя Беларускай ССР.
Т. 3. С. 348, 449.
46	Нсторня рабочего класса Белорус-
ской ССР. Т. 2. С. 368—369.
47	Матэрыялы да справаздачы Цэнтраль-
нага Камітэта на XI з’ездзе КП(б)Б.
Мн. 1927. С. 159.
48	ПракТйческое разрешенйе нацнональ-
ного вопроса в Белорусской Совет-
ской Соцналнстнческой Республнке.
Ч. I. Белорусйзацня. По матерналам
Центральной нацнональной комнсснн
ЦНК БССР. Мн. 1927. С. 126—127.
49	Там жа. С. 128—129.'
50	Десятый сьезд РКП(б). Март 1921
года. Стенографнческнй отчет. М.
1963. С. 213.
51	КПБ в резолюцнях... Т. 1. С. 96.
52	Там жа.
53	Собранне узаконеннй н распоряженнй
БССР. Мн. 1924. № 11. Арт. 108. С. 1.
04	Резолюцнн Пленума ЦК КП(б)Б.
25—29 января 1925 г. Мн. 1925. С. 5.
55	Резолюцнн Пленума ЦК КП(б)Б
(октябрь 1926 г.). Мн. 1926. С. 12, ГЗ.
56	Практнческое разрешенне нацнональ-
ного вопроса... Ч. I. С. 12.
57	Советская Белоруссня. 1989. 25 марта.
58	Резолюцнн Пленума ЦК КП(б)Б
(12—15 октября 1925 г.). Мн. 1925.
С. 20, 21.
59	Практнческое разрешенне нацнональ-.
ного вопроса... Ч. 1. С. 13.
60	Камуністычнае выхаванне. 1931. № 5.
С. 9.
61	Практнческое разрешенне нацнональ-
ного вопроса... Ч. I. С. 32.
62	Там жа.
63	Резолюцнн Пленума ЦК КП(б)Б.
25—29 января 1925 г. С. 8.
64	Кнорын В. За культурную рэвалюцыю
(збор артыкулаў). Мн. 1928. С. 81.
65	Там жа. С. 79.
66	Полымя. 1930. № 11—12. С. 165.
67	Рэзалюцыі кастрычніцкага Пленума
ЦК КП(б)Б. Мн. 1930. С. 24.
68	«Навука» на службе нацдэмаўскай
контррэвалюцыі. М. 1931. С. 216.
18 Нарысы гісторыі Беларусі, ч. 2
530
Спасылкі
6в	НА РБ, Ф, 4, воп, 21, спр. 2549, арк.
40—41, 83.
70	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 85, спр. 3,
арк. 2—3.
71	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 37, арк. 30.
72	Звезда. 1926. 17 кастр.
73	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 2546, арк.
3—9.
74	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 119, арк.
29, 33, 40.
76	Белорусская ССР в 1923/24 г.
К V сьезду Советов. Мн. 1924. С. 371;
Культурное стронтельство БССР. Мн.
1940. С. 10.
76	Ленін У. 1. Творы. Т. 33. С. 423—424.
77	Белорусская Советская Соцналнстн-
ческая Республнка. Мн. 1927. С. 406—
407; Культурное стронтельство
СССР. М. 1940. С. 31; Культурное
стронтельство БССР. С. 10.
78	Белорусская Советская Соцналнстн-
ческая Республнка. С. 416.
79	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 2546, арк. 7.
80	Культурное стронтельство БССР.
С 10—11.
81	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 37, арк. 19.
82	Культурное стронтельство БССР.
С. 42.
83	Там жа. С. 7, 43.
84	Гісторыя Беларускай ССР. Т. 3. С. 315.
86	Там жа. С. 318—320.
86	Там жа. С. 324—325.
87	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 2546, арк. 8.
88	Антановіч Т., Лапец П„ Працько Т.
Так сеялнсь «зубы дракона...».— Ком-
муннст Белоруссіш. 1990, № 2. С. 46—
48.
89	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 72, арк.
6—21.
90	Там жа. Спр. 209, арк. 2.
91	Мушынскі М. Горкія ўрокі мінулага.
Як разбураліся эстэтычныя асновы
літаратуры.— Беларуская мова і лі-
таратура ў школе. 1990. № 11. С. 46;
Яго ж. Наш неаплатны доўг.— Воб-
раз. Мн. Мастацкая літаратура. 1989.
С. 57—64.
РАЗДЗЕЛ X
1	КПБ в резолюцнях... Т. 1. С. 96—97.
2	Ндеологнческая деятельность Ком-
партнн Беларусн. В 2-х частях. 1918—
1945. Ч. I. 1918—1928. Мн. 1990.
С. 188—189.
3	КПБ в резолюцнях... Т. 1. С. 314—317.
4	Ндеологнческая деятельность Ком-
партня Беларусн... С. 251.
5	X сьезд Коммуннстнческой партнн
(большевнков) Белоруссяй. 3—10 ян-
варя 1927 г. Стенографнческнй отчет.
Мн. 1927. С. 29.
6	КПБ в резолюцнях... Т. 1. С. 507—508.
7	КПБ в резолюцнях... Т. 2. Мн. 1984.
С. 66.
8	НА РБ- Ф. 4, воп. 21, спр. 199. арк. 34.
9	Там жа. Спр. 243, арк. 21.
10	Там жа. Спр. 249, арк. 20—22.
" Міхнюк У. Захоўваць вечна: справа
№ 20951-С.— Маладосць. 1992. № 6.
С. III.
12	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 233, арк. 8а.
13	Там жа. Спр. 243, арк. 22, 24, 27.
14	Там жа. Спр. 233, арк. 110, 112.
15	Там жа. Арк. 112.
16	Міхнюк У. Захоўваць вечна; справа
№ 20951-С... С. 112.
17	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 946, арк.
6—8.
18	Там жа. Спр. 243, арк. 5—6.
19	Там жа. Спр. 270, арк. 11.
20	КПСС в резолюцмях н решенмях
сьездов, конференцнй я пленумов ЦК.
Нзд. 8-е. Т. 3. М. 1970. С. 31.
21	Адамовыч П. А. Статьм я речн. Мн.
1927. С. 146.
22	Перспектмвы развмтня народного хо-
зяйства БССР. Мн. 1928. С. 35.
23	Нтогн выполнення первого пятнлетне-
го плана развнтня народного хозяй-
ства БССР. Мн. 1933. С. 38.
24	Вопросы экономнкм. 1988. № 12.
С. 50—51.
25	Сталын Н. В. Соч. Т. 7. С. 125—126.
26	Атлас 3. В. Соцвалястнческая де-
нежная смстема. М. 1969. С. 256.
27	Бухарын Н. Н. Нзбраняые пронзве-
дення. М. 1990. С. 478.
28	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 201.
29	Сорокын А. Н. Совхозы Белорус-
ской ССР (1917—1941 гг.). С. 101.
30	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 201.
31	КПБ в резолюцнях... Т. 2. 1928—1932.
С. 193.
32	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 192, арк. 217;
Врублевскый А. П„ Протько Т. С.
йз ясторнн репресснй протнв бело-
русского крестьянства. 1929—1934 гг.
Мн. 1992. С. 114—115.
33	Проведеняе сплошной коллектнвн-
зацнн сельского хозяйства Белорус-
ской ССР (ноябрь 1929—1932 гг.).
Сборннк документов н матерналов.
Мн. 1973. С. 97—98.
34	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 154. Да ХШ з’езда
Спасылкі
531
КП(б)Б. Матарыялы да справаздачы
Цэнтральнага Камітэта КП(б)Б. Мн.
1930. С. 36..
35	Ленін У. I, Творы. Т. 33. С. 214.
36	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 152, 157.
37	ХІП з’езд КП(б)Б. Стэнаграфічная
справаздача. Мн. 1930. С. 199.
38	Проведенне сплошной коллектнвнза-
цнн сельского хозяйства Белорус-
ской ССР. С. 98; Победа колхозного
строя в Белорусской ССР. С. 201.
39	КПБ в резолюцнях... Т. 2. С. 245;
Бальшавік Беларусі. 1930. № 3—4.
С. 90—92.
'|<) Рэзалюцыі Пленума ЦК КП(б)Б.
Студзень 1931. Мн. 1931. С. 9—12.
41	Победа колхозного строя в Бело-
русской ССР. С. 201.
42	Рэзалюцыі Пленума ЦК КП(б)Б.
Ліпень 1931. Мн. 1931. С. 3—4.
43	Победа колхозного строя в Белорус-
ской ССР. С. 201.
44	Рабочнй. 1932. 15 февр.
45	Проведенне сплошной коллектнвн-
зацнн сельского хозяйства Бело-
русскрй ССР. С. 329—330.
46	НА РБ. Ф. 4, воп. 3, спр. 47, арк. 64,
76—78.
47	Проведепме сплошной коллектнвнза-
цнн сельского хозяйства Белорус-
ской ССР. С. 312—314.
48	Цтогн выполнення первого пятнлет-
пего плана развнтпя народного хо-
зяйства БССР. Мн. 1933. С. 137;
Сарокін А. М. Указ. праца. С. 101.
49	Нтогн выполнення первого пятнлет-
него плана развнтня народного хо-
знйства БССР. С. 137—139.
50	Коллектнвнзацня сельского хозяй-
ства. Важнейшне постановлення Ком-
муннстнческой партня н Советского
правнтельства. 1927—1935 гг. М. 1957.
С. 423.
51	Правда. 1988. 16 сент.
52	Врублевскші А. П., Протько Т. С,
Йз нсторнн репресснй протнв бело-
русского крестьяцства. С. 65.
53	Спадчына. 1990. № 4. С. 69; НА РБ.
Ф. 4, воп. 3, спр. 103,. арк. 76—79;
воп. 21, спр. 467, арк. 145.
64	НА РБ. Ф. 4, воп. 7, спр. 224, арк.
103—110.
55	Завершенне коллектнвнзацнп сель-
ского козяйства н органнзацнонно-
хозяйственное укрепленне колхозов
Белорусской ССР. Мн. 1985. С. 27—28.
56	НА РБ. Ф. 4, воп. 3, спр. 125, арк. 144.
57	Коммуннстнческая партня Белорус-
снн в цнфрах. С. 75.
58	Победа колхозного строя в Бело-
русской ССР. С, 276.
59	XI Усебеларускі з’езд Саветаў. Стэ-
награфічная справаздача. Мн. 1935.
С. 63; НА РБ. Ф. 4, воп. 28. спр. 41,
арк. 207; спр. 64, арк. 6.
60	БДА. Ф. 48, воп. 9, спр. 2, арк. 145;
НА РБ. Ф. 4, воп. 28, спр. 64, арк. 65;
спр. 229, арк. 1.
61	НА РБ. Ф. 4, воп. 28, спр. 387, арк. 8.
62	БДА. Ф. 48, воп. 9, спр. 2, арк. 145;
воп. 1, спр. 4508, арк. 10; НА РБ,
Ф. 4, воп. 28, спр. 64, арк. 18.
63	НА РБ. Ф. 4, воп. 28, спр. 545, арк. 75,
92—93.
64	Культурное стронтельство	СССР.
Статсборннк. М. 1940. С. 31.
65	Культурное стронтельство	БССР.
С. 10—11.
66	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 1400, арк. 2,
7, 9.
67	Статнстнческлй справочннк состоя-
ння народного хозяйства н культуры
Белорусской ССР к началу Велмкой
Отечественнон войны. 1943. С. 165.
68	Культурное стронтельство БССР.
С. 42.
69	Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1970 году. Мн. 1971. С. 15.
70	Там жа. С. 48.
71	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 364, арк. 42.
72	Там жа. Спр. 884, арк. 19—20.
73	Там жа. Спр. 1074, арк. 1—7.
74	Культурное стройтельство БССР.
С. 32, 47.
75	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. І400, арк. 9.
76	йсторня Белорусской ССР. Мн. 1977.
С. 321.
77	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 1400, арк.
14, 17, 18.
78	Там жа. Арк. 16,
79	Мушынскі М. Горкія ўрокі мінулага.
Як разбураліся эстэтычныя асновы
літаратуры.— Беларуская мова і лі-
таратура ў школе. 1990. № 12. С. 34—
38.
80	НА РБ. Ф. 4, воп. 3, спр. 41, ч. III,
арк. 602.
81	Советская Белоруссня. 1938. 29 нюня,
26 нюля; РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 21,
спр. 443, арк. 51—52.
82	РЦЗВДНГ. Ф. 558, воп. 1, спр. 3221,
арк. 38.
83	Саветы Беларусі. 1930. № 5—6.
С. 22; Савецкая Беларусь. 1931.17 ліп.;
Масавая работа Саветаў БССР (па
матэрыялах месц і інструктарскіх
532
Спасылкі
абследаванняў работы Саветаў). Мн.
1931. С. 5—6.
84	РЦЗВДНГ. Ф. 17, воп. 21, спр. 476,
арк. 18; Гісторыя Беларускай ССР.
Т. 3. С. 453, 457.
86	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 682, арк.
1—16.
86	БДА. Ф. 265, воп. 2, спр. 3589, арк.
247; воп. 1, спр. 4212, арк. 160.
87	Очеркн нсторян профсоюзов Белорус-
снн (1906—1969 гг.). Мн. 1970. С. 227.
88	НА РБ. Ф. 4, воп. 3, спр. 1145, арк. 202.
89	Звязда. 1990. 26 чэрв.
90	Сталчн Н. В. Т. 13. С. 41.
91	Там жа. Т. 12. С. 309.
92	Там жа. Т. 5, С. 71.
93	У канцы 30-ых гадоў, ужо пасля піка
рэпрэсій, 70 % сакратароў райкомаў
і гаркомаў, 40 % сакратароў абкомаў
мелі толькі пачатковую адукацыю ці
не мелі і яе. (Гл.: Комсомольская
правда. 1988. 2 апр.)
94	Сборннк эаконов СССР. 1934. № 36.
Ст. 283.
95	Там жа. 1935. № 64. Ст. 459.
96	Там жа. 1937. № 61. Ст. 166.
97	Уголовный кодекс РСФСР. Офнцн-
альный текст на 1 нюля 1950 г. М.
1950. С. 7, 172—173.
98	ХП сьезд КПСС. Стенографнческнй
отчет. Т. 2. М. 1962. С. 215, 216, 402.
99	Правда. 1988. 7 окт.
100	Коммуннстнческая партня Белорус-
снн в цмфрах. 1918—1978. С. 75, 76;
Партнйная жнзнь. 1973. № 14. С. 10.
101	Велнкая Отечественная война 1941 —
1945 гг. Энцнклопедмя. М. 1985.
С. 174; Правда. 1988. 20 нюня.
102	НА РБ. Ф. 4, воп. 3, спр. 885, арк. 121,
153—161.
103	Тарнавскай Г., Соболев В., Горе-
ліік Е. Куропаты: следствне продол-
жается. М. 1990. С. 250.
104	Советская Белоруссня. 1937. 20 дек.
РАЗДЗЕЛ XI
1	Косхпік зіаіузіукі Кхесгуроіроіііе)
Роізкіе]. \УаГ52айга. 1927. 8. 183.
2	Опійі родазгесЬпу зрк Ішіпоясі. Хезхуі
62. іУагзіач'а. 1937. 8. 65, 66, 80.
3	Падлічана па: Опіві родаххесііпу хрік
ішіпозсі. 1Уаг8іа»а. Хеххуі 36. 8. 54—
55. Хезгуі 71. 8. 91. Хезгуі 87. 8. 100—
101. Маіу госгпік «іаіуЯусгпу. 1938.
8. 106.
4	Маіу госхпік зіаіукіусіпу. ІУагетачга.
1937. 8. 63.
5	Косгпік зіаіузіукі КР. 1930. 8. 39—40.
Маіу госгпік зіаіуЯусхпу. 1938. 8. 65.
1939. 8. 70.
6	Там жа.
7	Кісагіаіпік 5іаіу8іу5хпу. ІУагххаіса.
1928. Т. V. Хеауі 2. 8. 607.
8	Маіу госгпік зіаіуйусхпу. 1939. 8. 54.
9	Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці
(далей — ДА Брэсцкай вобл.). Ф. 1,
спр. 2396, арк. 8; ф. 50, воп. 1, спр.
1703, арк. 2—3.
10	Там жа. Ф. 50, воп. 1, спр. 1703, арк. 5.
11	Маіу госгпік Яаіузіусхпу. ІУагахан'а.
1938. 8. 285.
12	Косгпік зіаіузіукі КР. 1928. 8. 402.
13	Там жа; Маіу госхпік зіагузіусгпу.
1939. 8. 318.
14	Огіі2І родахесКпу зрй Ішіпозсі. Хезхуі
62. 8. 46.
15	Косхпік ііаіуяіукі КР. 1928. 8. 399;
Маіу госхпік зіаіузіусгпу. 1939. 8. 318.
16	Косхпік ііаіузіукі КР. 1930. 8. 399—
400; Маіу госхпік Яаіуйусхпу. 1939.
8. 318.
17	ДА Брэсцкай вобл. Ф. 1, воп. 9, спр.
2253, арк. 23.
18	Косгпік зіаіузіукі КР. 1928. 8. 437;
Маіу госхпік йаіузіусхпу. 1931. 8. 135;
1934. 8. 184; 1937. 8. 326; 1938. 8. 334;
1939. 8. 345.
19	Вызначана па звестках: Косхпік зіа-
іуяіукі ЯР. 1924. 8. 28; 1925. 8. 32.
20	Веісікочгзка Аіісўа. 8ігоппісі»а і
гхуЦгкі роіііусхпе у? Роізсе. \Уагзга»а.
1925.
21	Там жа. С. 610—619.
22	Там жа. С. 229—240; 361—367.
23	Борьба трудяіцнхся Западной Бело-
русснн за соцнальное н нацнональное
освобожденне н воссоеднненне с
БССР. Мн. 1962. С 341—346.
24	Праграма і арганізацыйны статут
Беларускай сялянска-работніцкай гра-
мады. Вільня. 1926. С. 1—12.
25	Сялянская ніва. 1925. 1 снеж.
26	Народная справа. 1927. 12 студз.
27	НА РБ. Ф. 242, воп. 1, спр. 156, арк.
116—118.
28	Революцнонный путь Компартнн За-
падной Белорусснн. Мн. 1966. С. 242.
29	КРР. Іісіім/аіу і гехоінс)е. Т. III.
ІУагвхач/а. 1956. 8. 100.
30	Полнтнческне партмн в Польше, За-
падной Укранне н Западной Бело-
русснн. М. 1935. С. 276—277.
31	ДА Брэсцкай вобл. Ф. 1, воп. 10,
спр. 67, арк. 2, 33, 62; спр. 1170, арк. 5.
32	Резолюцнн VII Всемнрного конгресса
Коммуннстнческого Ннтернацнонада.
М. 1936. С. 5.
Спасылкі
533
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
I
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Беларуская крыніца. 1936. 4 студз.
Летапіс Таварыства беларускай шко-
лы. 1936. Студзень — сакавік. С. 4.
Беларуская крыніца. 1936. 15 сак.
Правда. 1939. 1 нояб.
Большевнк. 1939. № 21. С. 45; Народ-
ное (нацлональное) собранне Запад-
ной Белорусснй. Стенографнческнй
отчет. Мн. 1946. С. 129.
Нечарговая трэцяя сесія Вярхоўнага
Савета БССР, 12—14 лістапада 1939 г.
Мн. 1940. С. 91.
Партнн помоіцннк боевой. Мн. 1968.
С. 146.
Падлічана па кн.: Статнстнческнй
справочннк состояння народного хо-
зяйства н культуры Белорусской ССР
к началу Велнкой Отечественной вой-
ны. Мн. 1943. С. 36—40, 62—63, 70—
91, 128—131.
Барадач Г. А., Дамарад К. I. Калек-
тывізацыя сельскай гаспадаркі ў за-
ходніх абласцях БССР. Мн. 1959.
С. 77.
Статнстнческнй справочннк состоя-
нмя народного хозяйства я культуры
Белорусской ССР к началу Велмкой
Отечественной войны. Мн. 1943.
С. 163—165.
РАЗДЗЕЛ XII
Жуков Г. К. Воспомннанпя я раз-
мышлення. Т. 2. М. 1990. С. 27, 29.
Нсторня я сталнннзм. М. 1991.
С. 345—346.
Нсторня СССР. 1991. № 2. С. 6—7.
Коммунмст. 1988. № 9. С. 88.
Гальдер Ф. Военный дневннк. Т. 2.
М. 1969. С. 282.
Гудерыан Г. Воспомннання солдата.
М. 1954. С. 147—148.
Гт Г. Танковые сраження. М. 1961.
С. 64—65.
Анфшюв В. А. Бессмертный подвнг.
М. 1971. С. 210.
Анфнлов В. А. Крушенне похода
Гнтлера на Москву. 1941. М. 1989.
С. 184.
Проэктор Д. М. Агрессня я катастро-
фа. Высшее военное руководство фа-
шнстской Германнн во второй мнровой
войне 1939—1945. М. 1972. С. 304—
323; Совершенно секретно. Только
для командовання. Стратегня фа-
шнстской Германнй в войне протнв
СССР. Документы я матерналы.
М. 1967. С. 230.
11	Всенародная борьба протмв немецко-
фапшстскнх захватчнков в годы
Велнкой Отечественной войны в Бело-
русснн. Т. 1. Мн. 1983. С. 173.
12	Гісторыя БССР. Т. 4. Мн. 1975. С. 285;
Всенародная борьба в Белорусснн...
Т. 2. Мн. 1984. С. 171.
13	Всенародное партнзанское двнженне
в Белорусснн в годы Велнкой Оте-
чественной войны (нюнь 1941 — нюль
1944); Документы н матерналы. Т. 1.
Мн. 1967. С. 52—53.
14	Подвнгн нх бессмертны. О подполь-
ной борьбе советскмх людей в захва-
ченных фашнстскнмн оккупантамн
городах я селах Белорусснн в годы
Велнкой Отечественной войны (1941—
1944). Мн. 1978. С. 204.
15	1. К. Кавалёў — сакратар Мінскага
падаольнага ГК КП(б)Б. Звязда.
1990. 8 мая; Домарад К. Н. Партнйное
подполье я партнзанское двнженне
в Мннской областн 1941 —1944. Мн.
1992. С. 136—168.
16	Мчддельдорф Э. Тактнка в русской
кампаннн. М. 1958. С. 344.
17	Немецко-фашнстскнй оккупацнонный
режнм 1941—1944. М. 1965. С. 147.
18	Нюрнбергскнй процесс над главнымм
немецкпмн военнымн преступннкамн.
Сборннк матерналов. Т. 1. М. 1961.
С. 274.
19	Всенародная борьба в Белорусснн...
Т. 2. С. 36—37.
20	Военно-нсторнческнй словарь. М.
1985. С. 340.
21	БДА. Ф. 384, воп. 1, спр. 28, арк. 1.
22	Всенародная борьба в Белорусснн...
Т. 3. Мн. 1985. С. 181—182.
23	НА РБ. Ф. 3500, воп. 3, спр. 119,
арк. 252; воп. 4, спр. 178, арк. 1—4;
Гісторыя Беларускай ССР. Т. 4.
С. 304—305.
21	Теге] 1. 1. Н'а гохзіаіасіі дго§. 2е
«ішііоіч пад оЫісіеш і тобеіет АК.
УУагагаяга. 1980. 8. 263, 265.
25	Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай
акупацыяй. Мн. 1993. С. 170—172.
26	Освобожденне Белорусснм. 1944.
М. 1970. С. 30.
27	Всенародаая борьба в Белорусснн...
Т. 3. С. 410.
28	У даведцы памылкова 377 776.
29	Советская Белоруссня. 1988. 27 сент.
РАЗДЗЕЛ ХШ
1	Экономнка Советской Белорусснн.
1917—1967. Мн. 1967. С. 300, 301.
534
Спасылкі
2	Судебный процесс по делу о злодея-
ннях, совершенных немецко-фапшст-
скямм захватчнкамн в Белорус-
ской ССР (15—29 января 1946 года).
Мн. 1947. С. 461.
3	Решення партнн н правнтельства по
хозяйственным вопросам. Т. 3. М.
1968. С. 131. .
4	Народное хозяйство Белорусской ССР
за 40 лет. Мн. 1957. С. 49.
5	Купреева А. П. Народы СССР — тру-
дяіцНмся Белорусснн. Мн, 1981. С. 25.
6	Там жа. С. 27.
7	Мннскнй автомобнльный завод. Мн.
1972. С. 14.
8	Купреева А. П. Народы, СССР —
трудяіцнмся Белоруссян. С. 68.
9	Восьмая сессня Верховного Совета
БССР. 9—11 сентября 1946 г. Сте-
ногр. отчет. Мн. 1947. С. 166, 167.
10	Экономнка Советской Белоруссшг.
1917—1967. С. 303.
11	Там жа. С. 306, 310.
12	Нсторня Белорусской ССР. Т. II.
Мн. 1961. С. 512, 513.
13	Нсторня государства н права Бело-
русской ССР. Т. П. Мн. 1976. С. 304.
14	Нсторня Белорусской ССР. Т. II.
С. 577.
15	Большэвік Беларусі. 1945. № 1—2.
С. 36.
16	Народное хозяйство Белорусской ССР
за 40 лет. С. 203.
17	Нсторяя ССР. Т. 10. М.1978. С. 614.
18	Болыпэвік Беларусі. 1945. № 1—2.
С. 22.
19	Савецкі селянін. 1947. 16 сак.
20	Народное хозяйство Белорусской ССР
за 40 лет. С. 204.
21	Нсторня государства н права Бело-
русской СССР. Т. 11. С. 197.
22	Нсторня Белорусской ССР. Т. П.
С. 529.
23	Там жа. С. 582.
24	Ведомостн Верховного Совета СССР.
1947. 11 нюня.
25	Краткая нсторня СССР. Ч. Ц. М.;
Л. 1964. С. 438.
26	Белязо Е. П. Крестьянство Белорус-
снн на путн к развнтому соцналпзму.
Мн. 1982. С. 82.
27	Коммуннст Белорусснн. 1955. № 2.
С. 66.
28	Там жа. № 4. С. 21, 29.
29	Народное хозяйство Белорусской ССР
за 40 лет. С. 208.
30	Об нтогах выпрлненмя пятого пятн-
летнего плана развнтня СССР н со-
юзных республнк на 1951—1955 годы.
С. 92—93.
31	НА РБ. Ф. 4, воп. 20,' спр. 244, арк. 218.
32	Там жа. Арк. 216, 261; Наша слова.
1992. 18 сак.
33	Там жа. Ф. 4, воп. 54/8, спр. 1026.
34	КГГСС в резолюцпях н решенмях
сьездов, конференцнй н пленумов ЦК.
Т. 8. 1946—1955. М. 1985. С. 83—84.
35	Сачанка Б. Народ, інтэлігенцыя і
нацыянальная ідэя.— Звязда. 1992.
19 сак.
36	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 233, арк. 125.
37	Земсков В. Н. ГУЛАГ (нсторнко-
соцнологнческнй аспект).— Соцноло-
гнческне нсследовання. 1991. № 6.
С. 26; 1991. № 7. С. 8.
38	Хругцев Н. С. О культе лнчностн н
его последствнях. Доклад на XX еьез-
де КПСС 25 февраля 1956.— Нзве-
стня ЦК КПСС. 1989. № 3. С. 152.
39	Очеркн нсторнн мнлнцнм Белорус-
ской ССР. 1917—1987. Мн. 1987.
С. 258, 260.
40	НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 233, арк. 187.
41	Документы н матерналы по нсторнн
советско-польскнх отношеннй. Т. 8.
М. 1974. С. 472.
42	Падлічана па стат. зборніку: Друк
Беларускай ССР. 1918—1965 гг. Мн.
1967. С. 35.
43	П-адлічана па стат. зборніку: Друк
Беларускай ССР. 1966—1970 гг.
Ма 1972. С. 88—92.
44	Достнження Советской Белорусснн
за 40 лет. Стат. сборннк. Мн. 1958.
С. 13.
45	Жуков Г. К. Разгром фашнстскнх
войск в Белорусснн. 1944. М. 1974.
С. 33.
46	БДА. Ф. 119, спр. 212, арк. 230, 231.
47	Козловская А. Е. Рост матернального
благосостояння • рабочего класса
БССР. 1946—1970. Мн. 1987. С. 14.
48	Восьмая сессня Верховного Совета
БССР. 9—11 сентября 1946 г. С. 167.
49	Народное хозяйство БССР. Стат.
сборннк. Мн. 1963. С. 291.
50	Там жа. С. 285. .
51	Белорусская ССР за годы Советской
властя. Стат. сборнмк. Мн. 1967. С. 45.
52	Большзвік Беларусі. 1949. № 1. С. 8.
53	Народное хозяйство БССР. Мн. 1963.
С._ 278.
54	Гісторыя Беларускай ССР. Т. 4.
С. 565.
35	НА РБ. Ф. 4, воп. 44, спр. 13, арк. 76.
56	БДА. Ф. 265, воп. 5, спр, 78. арк.
124—125.
Спасылкі
535
57	Большэвік Беларусі. 1949. № 3. С. 51.
58	Экономнка Советской Белорусснн
1917—1967. С. 362.
99	НА РБ. Ф. 4, воп. 44, спр. 4, арк. 49.
60	Народное хозяйство Белорусской ССР
за 40 лет. Мн. 1957. С. 152—155.
61	Сёмая сесія Вярхоўнага Савета БССР.
3—5 ліпеня 1945 г. Стэнагр. справа-
здача. Мн. 1947. С. 91.
62	Белорусская ССР за годы Советской
властн. С. 366, 367.
63	Народное хозяйство Белорус-
ской ССР. Мн. 1963. С. 303, 305.
64	Здравоохраненне Белоруссмл. 1958.
№ 1. С. 10.
65	Седьмая сессня Верховного Совета
Белорусской ССР второго созыва.
Стеногр. отчет. Мн. 1951. С. 130.
66	Народное хозяйство Белорус-
ской ССР. Мн. 1963. С. 308.
67	Шестая сессня Верховного Совета
БССР. 21—24 марта 1944 г. Стено-
граф. отчет. Мн. 1946. С. 137.
68	Восьмая сессня ВерховноГО Сове-
та БССР. 9—11 сентября 1946 г.
С. 180.
69	НА РБ. Ф. 4, воп. 20, спр. 296, арк.
1—4.
70	Там жа. Ф. 4, воп. 20, спр. 297, арк. 22.
71	Достнження Советской Белорусснн
за 40 лет. С. 120, 162.
72	Там жа. С. 119, 121, 161.
73	КПСС о кулыгуре, просвеіценнн н
науке. М. 1963. С. 218—222.
74	НА РБ. Ф. 4, воп. 61, спр. 427, арк.
30—36.
75	Там жа. Ф. 4, воп. 61, спр. 15, арк. 21.
76	Звезда. 1951. № 5. С. 128—129.
77	КПСС о культуре, просвеіценнн н
науке. С. 226.
76	НА РБ. Ф. 4, воп. 72, спр. 8, арк. 32.
79	Там жа. Ф. 4, воп. 47, спр. 266, арк.
224.
80	Там жа. Ф. 4, воп. 62, спр. 387, арк. 56.
РАЗДЗЕЛ XIV
1	Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1971 г. Стат. сборншс Мн. 1972. С. 27.
2	Бліістіінов М., Богушевчч Ю., Байн-
руб Е. Мннскнй автомобнльный.
Очерк нсторнн завода. Мн. 1972.
С. 100, 104.
3	Народное хозяйстео Белорусской ССР
в 1985 г. Стат. ежегодннк. Мн. 1986.
С. 33.
4	Белорусская Советская Соцналнстн-
ческая Республяка. Мн. 1978. С. 260.
5
6
7
8
9
10
II
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Архнв Белсовпрофа. Матерналы
XV сьезда профсоюзов БССР. Л. 197.
Матэрыялы XXX з’езда Камуністыч-
най партыі Беларусі. Мн. 1986. С. 12.
Советская Белоруссня. 1979. 29 нкшя.
Народное хозяйство БССР. Стат.
сборннк. Мн. 1963. С. 136, 181.
Там жа. С. 138, 140.
Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1971 году. Стат. сборннк. С. 74, 77,
81.
Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1985 г. Стат. ежегодннк. С. 126.
Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1988 г. Стат. ежегодннк. Мн. 1989.
С. 180.
Хусатов Ю. М. На путн к большому
хлебу. Мн. 1985. С. 180.
Советская Белоруссня. 1980. 21 нюня.
НА РБ. Ф. 102, воп. 3, спр. 397а, арк.
13. 25.
Козловская А. Е. Рост матернального
благосостояння рабочего класса
БССР. 1946—1970. С. 100, 101.
Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1988 г. С. 7.
Там жа. С. 8.
Там жа. С. 37, 38; Труд в СССР.
М. 1988. С. 154, 155, 205.
Велнкнй Октябрь н соцнальная струк-
тура советского обіцества. Крестьян-
ство. Мн. 1987. С. 187.
Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1988 г. С. 39.
Коммуннст Белорусснн. 1988. № 4.
С. 65.
Там жа.
БССР в цнфрах. 1985 год. Мн. 1986.
С. 90.
Благосостоянне советского народа.
Краткнй статнстнческнй сборннк.
М. 1990. С. 33.
Человек н экономнка. 1990. № 9. С. 11.
Павловііч Л. А. Географня промыш-
ленностн БССР. Мн. 1986. С. 16;
7 дней. 1990. 5—11 марта.
Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1988 г. С. 128.
Аргументы н факты. 1990. 20—26 янв.
Краснова Н. Г. Партыйнае кіраў-
ніцтва народнай асветай. Мн. 1970.
С. 31, 32.
Народное образованне н культура
в СССР. Стат. сборншс М. 1989. С. 38.
Правда. 1989. 6 марта.
Звязда. 1959. 12 крас.
Народное образованне н культура
в СССР. Стат. сборннк. С. 41, 89.
Народное хозяйство Белорусской СС₽
536
Спасылкі
в 1985 г. Стат. ежегодаяк. С. 203.
36 Программа Коммуннстнческой пар-
тнн Советского Союза. М. 1961. С. 115.
37 На путн служення народу. Доклад
П. У. Бровкм на IV сьезде пнсателей
Белорўсснн 12 февраля 1959 г. Мн.
1959. С. 23.
36	Народное образованне н культура
в СССР. Стат. сборннк. С. 371, 383,
389.
39	Філіял Дзяржархіва ў г. Магілёве.
Ф. 9, воп. 178, спр. 51, арк. 5, 6.
40	Белорусская ССР в международных
отношеннях. Международаые догово-
ры, конвенцнм м соглашенмя Бело-
русской ССР с нностраннымн госу-
дарствамн (1944—1959). Мн. 1960.
С. 1048—1050; Международааяжнзнь.
1988. № 4. С. 67.
41	Вестннк МНДСССР. 1990. № 2. С. 15.
42	Падлічана па стат. зббрніку: Друк
Беларускай ССР. 1985. Мм. 1986.
С. 106—113.
РАЗДЗЕЛ XV
1 Человек м экономнка. 1991. № 2. С. 18.
2 Нзвестня. 1991. 23 дек.
3	Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1988 г. Стат. ежегодннк. Мн. 1989.
С. 136, 138.
4	Народаое хозяйство Белбрусской ССР
в 1989 г. Стат. ежегодннк. Мн. 1990.
С. 227, 238.’
5	Звязда. 1991. .5 лют.
6	Человек н экономнка. 1991. № 5. С. 3.
7	Звязда. 1994. 29 ліп.
8	Там жа, 1994. 29 чэрв.
9	Беларусь ў лічбах Дзяржкамстата РБ.
Аб сацыяльна-эканамічным станові-
шчы рэспублікі ў студзені — верасні
1993 г.— Звязда. 1993. 4 лістап.
10	Народаая газета. 1993. 13 лістап.
11	Звязда. 1993. 15 чэрв.
12	Там жа. 30 верас.
13	Народная газета. 1993. 13 лістап.
14	Народное хозяйство Республнкн Бе-
ларусь в 1991 г. Стат. сборннк. Мм.
1993. С. 212, 222.
15	Ведамасці Вярхоўнага Савета Бела-
рускай ССР. Мн. 1991. № 2. С. 98—
141; 1991. № 10. С. 691—704.
16	Там жа. Мн. 1993. № 23. С. 23—32.
17	Белорусская нмва. 1993. 12 окт.
18	Ведамасці Вярхоўнага Савета Бела-
рускай ССР. Мм. 1991. № 20. С. 3—10.
19	Беларуская думка. 1991. № 10. С. 43;
Звязда. 1992. 20 чэрв.
20	Нзвестня. 1992. 25 апр.
21	Человек м экономнка. 1992. № 4. С. 4.
22	Соцнально-экономнческое положенне
Республнкм Беларусь в 1991 году.
Сообіценне Госкомстата Республнкн
Беларусь.— Советская Белоруссня.
1992. 20 февр.
23	Звязда. 1992. 28 мая.
24	Белорусская ннва. 1992. 8 апр.
25	Советская Белоруссня. 1992. 15 мая.
26	Народное хозяйство Республнкн Бе-
ларусь в 1991 г. Стат. сборннк. С. 161.
27	Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1990 г. Стат. ежегодннк. Мн. 1991.
С. 156.
26 Звязда. 1992 8 ліп.
29	Рэспубліка. 1993. 27 лют.
30	Там жа. 1993. 12 кастр.
31	Народная газета. 1992. 7 ліп.
32	Звязда. 1992. 20 чэрв.
33	Народное хбзяйство Белорусской ССР
в 1990 г. Стат. ежегодннк. С. 47.,
34	Звязда. 1991. 5 лют.
35	Хозянн. 1991. № 10. С. 3.
36	Звязда. 1991. 5 лют.
37	Там жа. 1993. 4 лістап.
38	Там жа.
39	Советская Белоруссня. 1993. 17 авг.
40	Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1990 г. Стат. ежегодннк. С. 92.
41	Народаое хозяйство Республнкн Бе-
ларусь в 1991 г. Стат. сборннк. С. 138.
42	Там жа.
43	Звязда. 1993. 13 лістап.
44	Народное хозяйство Белорусской ССР
в 1991 г. Стат. сборннк. С. 35.
45	Літаратура і мастацтва. 1993. 3 верас.
С. 4;
46	Звязда. 1989. 22 студз.
47	Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэс-
публіКі Беларусь. 1991. № 27. С. 12,
13.
48	Праграмныя дакументы БНФ «Адра-
джэнне». Мн. 1989. С. 2.
49	Лісты да Гарбачова. Выданне другое,
з перакладам на англійскую мову.
Лондан. 1987. С. 1 — 10.
50	Звязда. 1987. 27 сак.
61	Лісты да Гарбачова. Сшытак 2. Лон-
дан. 1987. С. 1—9.
52	Звязда. 1990. 27 студз.
53	Закон Беларускай Савецкай Сацыя-
лістычнай Рэспублікі «Аб мовах у
Беларускай ССР». . Мн. 1990. С. 5.
54	Звязда. 1990. 25 верас.
55	Наредное хозяйство Республлкм Бе-
ларусь в 1991 г. Стат. сборннк. С‘. 121.
56	Звязда. 1993. 11 лют.
57	Нзвестня. 1990. 4 мая.
Спасылкі
537
58	Ведамасці Вярхоўнага Савета РБ.
1991. № 30. С. 5.
59	Там жа. № 28. С. 3.
60	Там жа. № 32. С. 15—16.
6І	Там жа. № 30. С. 27-28.
62	Советская Белоруссня. 1991. 9 окт.
63	Народное хозяйство Республнкн Бе-
ларусь в 1991 г. Стат. сборннк. С. 26,
'27.
64	Звязда. 1992. 9 крас.
67 Справаздача аб дзейнасці Акадаміі
навук Беларусі ў 1993 г. Мн. 1994.
С. 156, 157.
66 Народная газета. 1993. 13 кастр.
РАЗДЗЕЛ XVI
1	Смоліч А. Эканамічнае становішча
Беларусі перад вайною і рэвалю-
цыяй.— Беларусь: Нарысы гісторыі,
эканомікі, культуры .і рэвалюцыннага
руху. Мн. 1924. С. 125; Оболен-
скый В. В. (Осннскый). Международ-
ные н межконтннентальные мнгра-
цнн в довоенной Росснн н СССР.
М. 1928. С. 132—133; Кіпель В. Бе-
ларусы ў ЗША. Мн. 1993. С. 40; Па-
нютчч В. П. Соцнально-экономнческое
. развнтне белорусской деревнн в
1861—1900 гг. Мн. 1990. С. 58; Со-
ветская Белоруссня. 1990. 25 марта,
і інш.
2	Кіреі V. Вуеіогшвіап Атегісапк апй
ТЬеіг Соттііпіііез оГ Сіеуеіапд. Сіе-
уеіапіі віаіе Ппіуеггііу. 1982. Р. 21.
3	Замежная Беларусь. Зборнікі гістОрыі,
культуры і эканомікі (пад рэд.
П. Крэчэўскага). Кн; 1. Прага. 1926.
С. 59.
4	Ндеологнческая деятельность Ком-
партнн Белорусснн. Т. 1. Сборннк
документов. Мн. 1990. С. 197.
5	Там жа. Т. 1. С. 195, 197.
? Там жа. С. 196.
7	Там жа. С. 172.
8	Заходняя Беларусь. Інфармацыйны
бюлетэнь Беларускай акадэміі навук.
1932. № 5—6. С. 51.
9	Зайойхкі 3.. Нізіогу оі іЬе Вуеіопізм-
аік іп Сапасіа. Опіагіо. 1981. Р. 85.
10	Неман. 1992. № 2. С. 150.
11	Раков А. Населенне БССР. Мн. 1969.
С. 84.
12	Парсаданова В. С. Советско-польскне
отношення. 1945—1949. М. 1989.
С 127.
13	Вініцкі А. Матар’ялы да гісторыі
беларускай эміграцыі ў Нямеччыне
ў 1939;—195Г гадох. Ч. I. Лос-Анджэ-
лес. 1968. С. 7
14	Нсторня СССР. 1990. № 4. С. 35.
'5 Калубовач Ауген. Восемь волн бело-
русской эмнграцнн.— Неман. 1992.
№ 2. С. 150; Кіпель В. Беларусы ў
ЗША. С. 159.
16	Кіреі V. Вуеіопіазіапа іп Йіе ІІпііеО
Хіаіез.— Ейііііс Гопіт. 1989. Уоі. 9.
Л 08 1—2. Р. 88; ВаЛоазкі ГА. Нійогу
оГ Йіе Вуеіогн88Іап8 іп Сапада. Опіагіо.
1981. Р. 93.
17	Родіаакі К. (Зкагайгіпхкі В.) Віаіо-
пімпі, ІлПуіпі, Іікгаіпсу. Віаіумок.
1990. 8. 10; Народная газета. 1992.
4 студз.
18	Статут Рады БНР прыняты ў снежні
1947 г. у Остэргофене. У ім асноўнай
палітычнай задачай вызначана
«зьдзейсьненне волі беларускага на-
роду, выражанай у акце 25 сакавіка
1918 году, гэта значыць адбудова
незалежнай беларускай дзяржаўнасьці
на ўсіх землях, якія ў 1917—1918 га-
дох належалі да беларускага этна-
графічнага абшару».
19	Кіпель В. Беларусы ў ЗША. С. 40.
20	Беларускія навіны (Беласток). 1993.
№ 4. С. 7.
538
Спіс асноўных скарачэнняў
ААН — Арганізацыя Аб’яднаных Нацый
ААДПБ — Аб’яднаная аграрна-дэмакратычная партыя Беларусі
АДПБ — Аб’яднаная дэмакратычная партыя Беларусі
АДПУ — Аб’яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне
АНБ — Акадамія навук Беларусі
БДА — Беларускае дамакратычнае аб’яднанне
БДУ — Беларускі дзяржаўны універсітэт
БІГіК — Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры
БКА Беларуская краёвая абарона
БНА — Беларускае народнае аб’яднанне
БНВК — Беларускі навукова-вытворчы кангрэс
БНР — Беларуская Народная Рэспубліка
БНС — Беларуская народная самадапамога
БНФ — Беларускі народны фронт
БПС-Р — Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў
БПС-Ф — Беларуская партыя сацыялістаў-федаралістаў
БРА — Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя
БСА — Беларуская самаахова
БСГ — Беларуская сацыялістычная грамада
БСДГ — Беларуская сацыял-дамакратычная грамада
БСДП — Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя
БСП — Беларуская сялянская партыя
БСРГ — Беларуская сялянска-рабочая грамада
БСС — Беларускі сялянскі саюз
Бунд — Усеагульны яўрэйскі саюз
БХД — Беларуская хрысціянская дамакратыя
БХДЗ — Беларуская хрысціянска-дамакратычная злучнасць
БЦР — Беларуская цэнтральная рада
БШПР — Беларускі штаб партызанскага руху
ВБР — Вялікая Беларуская рада
ВГК Вярхоўны галоўнакамандуючы
ВМП — вышэйшая мера пакарання
ВРК — ваенна-рэвалюцыйны камітат
ГУЛАГ — Галоўнае ўпраўленне лагераў
ГФП (ням.) — Тайная палявая паліцыя
ДКА — Дзяржаўны камітэт абароны
ЕС (яўр.) — Мінская яўрэйская абшчына
Інбелкульт —Інстытут беларускай культуры
КП(б)Б — Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі
КПБ — Канфедарацыя працы Беларусі
КПЗБ — Камуністычная партыя Заходняй Беларусі
КПП — Камуністычная партыя Польшчы
КПСС — Камуністычная партыя Савецкага Саюза
Спіс асноўных скарачэнняў	539
КРГШ — Камуністычная рабочая партыя Польшчы
КСМЗБ — Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі
МАГАТЭ — Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі
МДБ — Міністэрства дЗяржаўнай бяспекі
МОПР — Міжнародная арганізацыя дапамогі барацьбітам рэвалюцыі
МТС — машынна-трактарная станцыя
НБСЕ — Нарада па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе
НДПБ — Нацыянальна-дЭмакратычная партыя Беларусі
НКУС — Народны камісарыят унутраных спраў
НПГБ — Незалежны прафсаюз гарнякоў Беларусі
НПР (польск.) — Нацыянальная рабочая партыя (Польшча)
НПХ (польск.) — Незалежная сялянская партыя
НЭП — новая эканамічная палітыка
ПЗБ — Партыя зялёных Беларусі
ПКБ — партыя камуністаў Беларусі
ПНЗ — партыя народнай згоды
ППЛ — папраўча-працоўныя лагеры'
ПСП — Партыя польскіх сацыялістаў
РКП(б) — Расійская камуністычная партыя (бальшавікоў)
РППС — Рэспубліканская партыя працы і справяддівасці
РСДРП(б) —Расійская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (бальшавікоў)
РСІ — Рабоча-сялянская інспекцыя	'
СВБ — «Саюз вызвалення Беларусі»
СНГБ — Савет народнай гаспадаркі Беларусі
СНД — Садружнасць Незалежных Дзяржаў
СНК — Савет Народных Камісараў
СПБ — Свабодныя прафсаюзы Беларусі
ТБА — Таварыства беларускай асветы
ТБМ — Таварыства беларускай мовы
ТБШ — Таварыства беларускай школы
УКП(б) — Усесаюзная камуністычная партыя (бальшавікоў)
УНК — Усерасійская надзвычайная камісія
УЦВК — Усерасійскі Цэнтральны Выканаўчы Камітэт
ФПБ — Федэрацыя прафсаюзаў Беларусі
ЦБВР — Цэнтр беларускага вызваленчага руху
ЦКК — Цэнтральная кантрольная камісія
ЦК КП(б)Б — Цэнтральны Камітэт Камуністычнай партыі (балынавікоў) Беларусі
ЦШПР — Цэнтральны штаб партызанскага руху
Цэнтрасаюз — Цэнтральны саюз культурных і гаспадарчых арганізацый
ЮНЕСКА — Арганізацыя Аб’яднаных Нацый па справах адукацыі, навукі і культуры
540
ПАКАЗАЛЬНІК ІМЁНАЎ
Аборын С. I.— 272
Абрамава Н.— 304
Агаджанян В. В.— 319
Агняцвет Э.— 188, Збб
Агол I.— 42
Адамовіч А.— 406, 417, .499
Адамовіч А. Ф.— 151
Адамовіч Л. В.— 471
Адамовіч Я. А.— 154, 207
Адамчык В.— 466, 472
Адзінцоў Л. Я.— 294
Ажэшка Э.— 253
Азгур 3.— 142, 192, 370, 408, 487
Азоліна Н. А.— 296
Акімава В. Д.— 340
Акінчыц Ф.— 247
Акіншэвіч Л.— 499
Аксанаў Т. К.— 316
Акула К. 472, 500
Акулаў М. С.— 186
Аладаў М.— 370
Александровіч А.— 139, 140, 141,
406
Александроўская Л.— 191
Аляксюк П.— 60
Алібегаў I. Я.— 21
Алоўнікаў У.— 370
Альсмік П. I.— 405
Альшэўскі А.— 225, 250
Аляксандраў М. М.— 405
Аляксеева М. П.— 296	•
Аляхновіч А. А.— 316
Аляшкевіч В.— 45
Амракумаў — 274
Ананіч В. Е.— 319
Андраюк А. I.— 226
Андропаў Ю. I.— 379
Анісаў С. Р.— 226
Антонаў А. Г.— 319
Антоненка А. К.— 316
Антонік М.— 330
Анцыповіч — 71
Апанскі I. К.— 139
Арахоўскі П.— 330
Арбузаў М.— 45
Арджанікідзе С.— 192
Арлоў А.— 192
Арлоўскі К. П.— 228, 390
Арсеннева Н.— 472, 500
Аршанскі Б. М.— 137
Арэхва М. С.— 225, 236
Асаткін-Уладзімірскі А. М.— 122
Астроўскі А,— 191, 369
Астроўскі Р.—72, 233, 236, 241, 247,
306, 307
Астрэйка А,— 188
Аўсянік А. I.— 57, 61
Афанасьеў Я. М.— 137, 186, 207
Ахматава Г.— 339, 366
Ахола-Уала А.— 499
Ахрэмчык I.— 192, 370
Бабарэка А. А.— 139
Бабровіч Я. С.— 225, 241
Багарад С. Н.— 316
Багатыроў А.— 191, 370
Багданаў М. А.— 294
Багдановіч М.— 253, 350, 474
Багданчук А. I.— 237
Баграмян I. X.— 309
Багрэеў Я. I.— 340
Багушэвіч Ф.— 253
Бадунова П.— 56, 61, 226
Бажко А.— 45
Байко I. П.— 349
Байцоў П. С.— 316
Бакунін Ф. А.— 273
Балан М. X.— 319
Балдачова К. Д.— 295
Баліцкі А. В.— 9, 137, 149, 150, 151
Балоцін I.— 191
Балуеў — 20
Бальцэвіч I.— 274
Барадаўка I. М.— 390
Барадзін Ц. С.— 293, 296
Барадулін Р,— 406, 407, 466
Баранавых С.— 188, 406
Баранаў Е. М.— 294
Баранаў Н.— 330
Барашкін Д.— 330, 383
Бабрук В.— 320
Бароўскі П.— 191
Барскі А. (Баршчэўскі) — 501
Барташоў М. У.— 318
Барысевіч М. А.— 405
Басалыга Д. М.— 9
* Не ўключаны прозвішчы аўтараў, прыведзеныя ў спасылках на літаратуру
і крыніцы.
Паказальнік імёнаў
541
Басалыга К. М.— 9
Бацюня А. Р.— 319
Бачко I.— 45
Бачыла А.— 188
Бейманаў М. А.— 440
Бекеш 3. I.— 340
Белавусаў П.— 370
Бембель А.~ 142, 370, 487
Берзін Р. I.— 38
Берлінг 3.— 303
Берман Б. Д.— 211, 212
Берыя — 204
Біль-Белацаркоўскі У. Н.— 190
Бірыч Т. В.— 405
Блікс X.— 441
Блінчыкаў М. А.— 225
Бліядуха М. Ф.— 137
Бок — 274, 275, 298
Боодзін I. В.— 269
Бразер А.— 192
Бранштэйн Я.~ 188
Браўхіч — 298
Броўка П.— 188, 190, 350, 366, 407
Брыль Я,— 252, 350, 365, 367, 407, 417,
466
Брынскі А. П.— 319
Брэжнеў Л. I.— 374, 376, 379
Будай Я. В,— 390
Будзіловіч Я. О,— 208
Будзіловіч П. О.— 208
Бузук П. А.— 136
Буйло К.— 367
Булак-Балаховіч С. Н.— 71, 72
Булацкі Р. В.— 316
Булынін С. М.— 311
Бумажкоў Ц. П.— 284
Бураўкін Г.— 406, 407
Бурбіс А.— 9, 57
Бурдзейны А. С.~- 311
Бурдзянюк А. А.— 270
Бурдо — 169
Бурсевіч М.— 230, 231, 233, 236, 241,
244
Бурстын Ц. Л.— 186
Бур’як В. М.— 436
Бутрамееў У.— 472
Бутрас Галі — 490
Бухарын М.— 110, 163, 211
Быкаў В,— 406, 407, 417, 466, 472, 487
Быхоўскі В. Э.— 211
Бычок О. С.— 319
Бядуля 3.— 139, 140, 190, 192
Бядуля У. Л.— 392
Бялаказовіч Б.— 501
Бялевіч А.— 188
Бялінская Л.— 369
Бялуга М. I.— 137
Бялько У.— 321
Бяляўскі М. М,— 284
Бярозкін Р.— 339, 406
Бярэзка I. I,— 208
Вагнер Г.— 284, 370, 408
Вазнясенскі М. А.— 338
Вайніловіч Л. А.— 383
Вакар Б. А.— 340
Валадарскі — 27
Валадзько М. М.— 390
Валковіч Д. I.— 198, 207, 374
Валошын П. П.— 230, 233, 235, 241
Валынец А. I.— 259
Валынец Ф.— 234, 236, 238, 241
Вальсон С. Я.— 137
Ванштэйн А. I.— 21
Ваньковіч Р. Л.— 390
Варанішча Ф. К.— 320
Варанкоў А. В.— 274, 320
Варанянскі В. Т.— 284, 319
Варашылаў К.— 208
Варнікоўскі Ф.— 60
Варонка Я. Я.— 56, 57, 60, 61
Варэйкіс 1.— 84 .
Васілевіч Г.— 365
Васілевіч Д.— 344
Васілевіч I. А.— 150
Васілевіч Н.— 343
Васілеўскі А. М.— 267, 310
Васілёк М.— 244, 251, 253 -
Ваўпшасаў С. А.— 228
Вацэціс I. I.— 65
Вераб’ёвы — 295
Вірта М.— 369
Вірцель — 41
Віцьбіч Ю.— 472
Власаў Г. I.-211
Воінаў А.— 192
Войцэкун Л.— 276
Волкаў В. В.— 142, 192, 370
Вольны А.— 140, 188
Вольскі В.— 188, 190, 368
Вольскі Дз.— 274
Вольф Р. Д.— 236
Воўчак А. П.— 274
Вырубаў В. В.— 25
Высоцкі Г. М.~ 136
Высоцкі М. С.— 383, 474
Вышалескі С. М,— 137
Вышынскі — 204
Вялюгін А.— 365, 367, 407
Вярцінскі А.— 406
Габрынец I. М.— 316
Гаген Н. А— 273
Гадлеўскі В.— 60, 227, 301
Галавач П.~ 139, 188, 207, 406
Галавачоў П. Я.— 318
Галадзед М. М,— 155, 198, 374
Галіна В. У.— 141
542
ПакаМлыйк імёнаў
Галубок У,— 142, 188, 191, 253
Галвдэр Ф.— 284
Гамарнік Я. Б.— 122, 207
Гамолка М.— 365
Ганчароў М. П.— 284
Ганько М.— 304
Гаравец А. К.— 317
Гарадавікоў А. I.-— 274
Гарбаленя I. А.— 212
Гарбачоў М. С.—421, 423, 436, 467
Гардзейчык Б. I.— 296
Гарленка С. У.— 340
Гартны Ц.— 140, 188, 406
Гарун А.— 9
Гарэцкі Г. I.— 110, 136, 137, 149
Гарэцкі М.— 110, 188, 207, 252, 253
Гарэцкі Р. Г.— 474
Гастала М. Ф.—' 270
Гатоўчык А. Дз.— 388
Гаўрук Ю. 188, 406
Гаўрылаў П. М.— 268
Гаўрылік Я,— 234, 238, 241
Гаўрыловіч — 71
Гебельс — 299
Гей К. В.— 122, 126, 149, 150
Гельман П. Ў.— 317
Геніюш Л.— 500
Гепштейн — 212
Герасіменка В. П.— 274
Гікала М. Ф,— 182, 198, 207, 374
Гілевіч Н,— 407, 467
Гіль-Радзівонаў В. В.— 305
Гімлер — 281
Гітлер — 266, 267, 275, 279, 298
Гладышаў Е.— 159
Глебаў А.— 142, 192, 370
Глебаў А.  В.— 322
Глебаў Г,— 368
Глебаў Я.— 370, 408
Глебаўская Я.— 369
Глебка П,— 139, 188, 190
Гліцэшч Д. У.— 316
ГоДнеў Ц. М,— 186, 340, 365
Гораў К. В.— 365
Горкі М.— 188, 191, 369
Горын — 27
Горын П. В.— 186, 207
Гот Г.— 268
Готберг — 304
Грабянюк Т. Г.— 268
Градаў Ю.— 408
Грамыка М.— 140
Граніт П.— 252
Грахоўскі С.— 188, 339, 406, 472
Грашчанкоў М. I.— 365
Грошаў — 274
Грубэ А,— 192
Грузінскі В. У.— 405
Грыб М. I.— 456
Грыб Т,— 56, 61, 63, 65
Грыб Ф.— 226
Грыгоніс Г.— 141
Грыгор’еў А. Т.— 272
Грынкевіч С.— 248
Грынь В.— 320
Грышкевіч Ф.— 249
Грышын I. Г.— 274
Грэдзінгер М. В.— 137
Грэцкі I.— 234, 236, 238
Губарэвіч К.— 367
Губкін С. У.— 365
Гудовіч.Л. Д.— 326-
Гударыян Г.— 268, .271, 273
Гудзімаў С. М.— 268
 Гулегіна М.— 487
Гурлб А.— 140, 188
Гурскі I.— 367
Гурыновіч Р. М.— 208
Гусакоўскі Е. I.— 318
Гусакоўскі I. I.— 319
Дабрыян Т. Я.— 23/
Даватар Л. М.— 315
Давідзюк М.— 501, 505
Давыдава Н. М.— 296
Дакутовіч Г. I— 317
Даяідовіч А. I.— 287
Далідовіч Г.— 407
Данілаў А. I.— 313
Данілаў А. С.— 268
Данукалаў А. Ф.— 319
Данчык (Андрусішын Б.) — 505
Дарашэвіч Ф.— 370
Дварчанін I.— 234, 236,238, 241, 252
Дварэцкі М.— 248
Дворнікаў М. М.— 226
Джугашвілі Я.— 272
Дземін I. М.— 383
Дземянцей М. I,— 456, 458
Дзенісенка Н. I.— 425
Дзмітрыеў — 24
Дзмітрэнка С. М.— 425
Дзягцярык Я.— 370
Дзядзюшка У.— 369
Дзянікін А. I.— 11, 50, 70
Дзянісаў М.— 191
Дзяржынскі Ф.— 48
Домбаль Т. Ф.— 186, 207
Дорскі 1.^- 367
Доўбар-Мусніцкі — 34, 35, 36, 37, 38
Доўнар-Запольскі — 59, 136
Драздова Л.— 369
Дрозд В. П.— 316
Друкер С.— 191
Дрэчын С.— 191
Дубінскі С.— 136
Дубовік С. А.— 225
Дубоўка У.— 139, 188, 406
Дубоўскі А. П.— 208
Паказальнік імёнаў
543
Дубровіч А.— 252
Дудар А,— 140, 141, 188, 406
Дудараў А,- 407, 472
Дулеба А. М,- 318
Духонін — 25
Дыла О. Л.— 9
Дэмбінскі Г.— 244
Езавітава У. I.— 296
Езавітава Я. Я.— 296
Езавітаў К. Б,— 54, 56, 57, 61
Ельяшэвіч М. А,— 404
Ендрыхоўскі С,— 244
Ерафееў Б. В.— 365
Ермаковіч Ц. Я. 284
Ермачэнка I,— 301, 302
Еўсікаў Н,— 330
Ёрш Ф. К.— 318
Жадаў А. С.— 271
Жаўняровіч В.— 499
Жаўрук А.— 188
Жданаў В. А.— 21, 22
Ждановіч I.— 368
Ждановіч С.— 110
Ждановіч Ф. П.— 141
Жмуроўскі Д. П.— 317
Жук А.—472
Жук А. А,— 318
Жукаў Г. К,— 266, 310, 314, 345, 351
Жукоўскі М. I.— 284
Жулега I. Р,— 287
Жунін С. Г.— 288
Журава П. А.— 388
Жучкоў Ц. С,— 316
Жыжка I. I.— 296
Жылуновіч 3. X. (Цішка Гартны) —
9, 65, 68, 137, 186, 207
Жэбрак А. Р,— 186, 340, 365
Жынко I.— 45
Забаўчык I. Д,— 388
Заборскі Г.— 370
Забэйца-Суміцкі М.— 499, 500
Забяжаеў I. А.— 388
Зайцава С. Е.— 84
Зайцаў Я.— 370
Законнікаў С,— 407, 472
Закоўскі Л. М,— 212
Залатароў У.— 370
Залужны У.— 276
Занеўская М. В.— 390
Занкевіч У.— 408
Замоцін I. I.— 137, 186
Запруднік Я.— 499
Зарэцкі М,— 140, 141, 188, 190, 207,
406
Засім М.— 244, 251
Заслонаў К. С.— 319
Заспіцкі А.— 370
Затонскі В.— 148
Захараў Г. Ф,— 309
Захарка В. У,— 57, 61, 301, 492
Захлеўны Л.— 408
Заяц Л.— 57
Заяц С. I. (Зайцаў) — 294
Звездачотаў М.— 191, 369
Звонак А,— 139, 188, 406, 472
Здановіч Г. С.— 318
Зеп — 320
Зімянін М. В,— 362
Злобін — 27
Зошчанка М.— 338
Зубачрў I. М.— 268
Зуёнак В.— 406, 407
Зянькова Е,— 295
Зянькова М. А.— 296
Іваноў А. I.— 296
Іваноў П,— 191
Іваноўскі В. А.— 63, 304
Івашка А. Р.— 316
Ігнатава М. Я.— 390
Ігнатоўскі У. М.— 9, 65, 104, 127, 134,
135, 136, 137. 150, 151, 152, 209
Ізох I. 3.— 284
Ілын А. I.— 42
Ілын Л. А.— 436
Ільінскі А.— 191, 369
Ілыочонак П. В.— 151
Ілыочык С. П,— 390
Ільяшэвіч X.— 472
Іпатава В.— 407
Кавалевіч В. В.— 208
Кавалевка А. Ф,— 287
Кавалёў I. К,— 294, 295
Кавалёў М. В.— 436
Каваль В.— 188
Каганец К.— 253
Кагановіч — 204
Кажамякін Ф. Ф.— 321
Кажушка Л. I,— 383
Казакоў I. Ф,— 316
Казачок А. В.— 390
Казінец 1. П.— 294
Казлоў В. I.— 288
Казлоўскі В,— 247
Казлоўскі I. I.— 316
Казько В.— 407
Калабкоў I. I.— 160
Калатухін — 21
Калачык У. М.— 390
Калачынскі М,— 188
Каліванаў Б.— 330
Калінін А. А,— 270
Калінін П. 3.— 287
Каліноўскі В.— 191
Калмановіч М. I,— 23
Калубовіч А.— 499
Калчак — 44, 50, 70
544
Паказальнік імёнаў .
Калыска П.— 333
Камай А. С.— 436
Камера У. П,— 319
Камісараў С.— 44
Канапелька 3.— 369
Кандрацьеў М. П.— 163
Кандрусевіч У.— 408
Канчэўскі А. У.— 225, 226
Капуста Ф. Ф.— 319
Капуцкі А. С.— 226, 241
Карабкоў А. А.— 272
Каранкевіч П.— 52
Карапанаў Р.— 321
Караткевіч Дз. А.— 294
Караткевіч У.— 406, 407, 417
Карач А.— 56, 61, 63
Карашкоў — 330
Карбышаў А. М.— 319
Каржанеўскі М. К.— 294
Карначонак М. А.— 316
Карнейчук А.— 191, 368
Карнілаў Л. Г.— 14, 15
Карніловіч Ю. У.— 405 
Кароль У.— 370
Кароткін С. М.— 288
Карпік — 210
Картухін Г. М.— 296
Картэс С.— 408
Карчэўская В. I.— 340
Касаеў А.— 319
Касоўскі С. С.— 172
Касцевіч М.— 249
Касыгін А. М.— 380
Катрыч А. М.— 316
Каўфман 3. Н.— 211
Каўцэвіч М. М.— 340
Каўшараў I. А,— 316
Кацюшын У. I.— 274
Кашэльнікава Р.— 191
Квіцінскі В. А.— 321
Кебіч В. Ф. 484
Кедраў-Зіхман А. К.— 365
Кепель М.— 236, 249
Керанскі А. Ф.— 13, 14, 18, 20
Керновіч К.— 42
Кіпель В.— 499, 503
Кіпель 3.— 499
Кіраў С. М,— 194, 203
Кірэенка К.— 365, 367, 407
Кіслякоў I.— 110, 163
Кісялёў А. К.— 320
Кісялёў Г.— 472
Кісялёў Ц. Я.— 377
Кіт Б.— 499
Клебановіч В.— 472
Клімаў Г.— 330
Клімаўскіх В. Е.— 272
Клімовіч А.— 248
Клімчанка Я. I.—.388, 425
Клінковіч М.— 188, 190
Клінтан Б.— 485
Клінцэвіч П.— 241
Кліч М. А.— 272
Клішэвіч У.— 472, 500.
Клюева — 340
Кляшторны Т.— 188, 406
Кнорын В. Г.— 125, 374
Кобец Р,— 190
Кобрусеў А. Т.— 431
Козіч Н.— 61
Кокараў Д. В.— 208
Кокштыс Т.— 472
Кон Ф.— 48
Конік Д,— 187
Конюх П.— 500
Корбут В. М.— 388
Корж В. 3.— 284, 287
Корж-Саблін У.— 192
Кот В. А,— 318
Коўзан Б. I.— 316
Крапіва К. (Атраховіч) — 139, 190,
339, 350, 367, 369, 407
Красін А. К.— 404
Красноў — 20, 26
Краскоўскі А.— 315
Красоўскі С. А.— 319
Красоўскі Я.— 192
Краўчанка У.— 188, 367
Крошнер М.— 192
Крывашчокаў А.— 45
Крывашэін М. I.— 23, 27, 28
Кравец С.— 252
Крыленка — 54
Крыловіч Ф.— 297
Крылоў У. I.— 141. 404
Крыніцкі А. I,— 122, 139, 145, 147,
207, 374
Крынчык П.— 234, 236, 238, 241
Крыштафовіч М. Е.— 237, 296
Крэйзер Я. Р.— 271
Крэчэўскі П.— 56, 57, 61, 65, 492
Кубэ В.— 280, 295, 301, 302, 304
Кугач К. Я,— 318
Кудасаў Н.— 499
Кудравец А.— 406, 472
Кудрэвіч Р.— 370
Кудрэвіч У.— 142
Кузняцоў А. А.— 338
Кузняцоў В. М.— 456
Кузняцоў I.— 370
Кузняцоў У. П.— 293
Кузняцоў Ф. I.— 276, 319
Кузьмін М. I.— 383
Кузьмянкоў П. X.— 317
Кулакоўскі А.— 406
Кулакоўская Т. Н.— 405
Кулікоў Д. А.— 288
Куляшоў А.— 188, 190, 366
Паказалыіік імёнаў
545
Куніцкая Н. I.— 390
Кунцэвіч Н. М.— 276
Купрыянава А. Ф.— 315
Купрэвіч В. Ф.— 365, 405
Курачкін П. А.— 272
Курбыка А. I.— 208
Кухарава Е.— 333
Куцепаў С. Ф.— 273
Кучар А,— 188, 339
Кушаль Ф.— 307
Лабаноўскі Я.— 110, 163
Лагіновіч I. К. (Павел Корчык) — 225,
226, 250, 252
Лагоўская А.— 369
Ланге У.— 44
Ландар К. I.—23, 28, 31, 34
Лангбард I.— 192
Ласковіч В. П.— 237
Ласкуноў М. А.— 318
Ластоўскі В. У,— 107, 137, 148, 149, 226
Лаўранеў Б.— 190, 368
Лаўрыновіч М. Ф,— 383
Левін Л.— 408
Левін С. I.— 211
Ленін У. I.—4, 19, 20, 33, 38, 46,
51, 54, 60, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
75, 78, 97, 108, 117, 129, 130,
166, 341, 374
Лёзе Г.— 304
Лёсік Я. Ю.—9, 61, 63, 107, 137,
149, 152
Лівенцаў В. I,— 286, 319
Лізюкоў А. I.— 315, 316
Лізюкоў П. I.— 315, 316
Ліодт У. М,— 211
Ліпатаў С. М.— 186
Ліпуноў А. Я.— 318
Лісавец Н. I.— 321
Літвінаў Л.— 369
Ліхавец Ф.— 321
Ліхота-Кісель С. I.— 320
Ліхота-Кісель У. Я.— 320
Ліцкевіч Ю.— 42
Лойка А.— 472
Лосік А. А.— 311
Лугаўскі Д. I.— 316
Лужанін М.— 139, 188, 367, 407
Лукас Дз.— 370
Лукашэнка А. Р.— 456, 457
Лукашэнка В. I.— 317
Лупіновіч I. С.— 365
Луцкевіч А.~ 9, 61, 63, 65, 226, 233,
236,241,247,252
Луцкевіч I.— 9, 61
Луцкевіч У. У.— 9
Луцэвіч I. Д. (Янка Купала) — 9, 137,
138, 140, 141, 149, 188, 190, 192,
251, 253, 259, 264, 350, 417
Лучанок I,— 408
Лучкоўскі А.— 159
Лыкаў А. В.— 404
Лынькоў М,— 139, 259, 350, 367
Лысенка Т. Д,— 340
Лышчэня 3. Р.—318
Любан I.— 191
Любачка Г— 499
Лябецкая А.— 236
Лявонны Ю.— 188
Ляплеўскі I. М.— 212
Мазалеў I. С.— 273
Мазураў К. Т.— 375
Мазынскі В.— 472
Макаёнак А.— 367, 407
Макараў М. А.— 322
Макарэнка П. П.— 284
Макровіч Я. Д.— 340
Макрэеў У.— 56
Малевіч А. С.— 259
Маліноўская С. А.— 208
Малішэўскі А.— 370
Малчанаў П,— 19
Малько С.— 244
Малюшыцкі М. К.— 137
Малянкоў Г. М.— 207, 226, 345
Мамонька Я. А — 54, 61, 63, 65, 492
Мандрыкаў М. С.— 9
Маневіч Л. Я.-^- 319
Манковіч А. Ф.— 296
Манцэвіч М.— 244
Манцэвіч Ф. Д.— 257
Маракоў В.— 188
Марахавіцкі — 21
Маркаў Ф. Р — 259
Маркевіч А.— 61
Маркс К.— 33
Мархлеўскі Ю.— 48
Марцінчык М.— 236
Маслоўскі М.— 250
Маслоўскі Н. П,— 226
Маслыка I.— 45
Маслюк В.— 472
Масляніцына I. У.— 472
Матросаў А.— 315
Матукоўскі М.— 473
Матулайціс С. Ю,— 137, 186
Матусевіч I. I.— 294
Маўзон А,— 367, 368.
Махнач А. I.— 268
Мацкевіч Р. А.— 317
Мацэпура М. Я.— 404
Мачульскі Р. Н.— 288
Машэраў П. М.— 377, 378
Машара М,— 244, 251, 253
Мдывані А,— 408
Мележ I,— 365, 367, 406, 417
Мертэнс С. А.— 225, 250
546
Паказальнік імёнаў
Мігай I.— 276
Міддэльдорф Э.— 297
Мікалаеў М. К.— 21
Мікуліч Б,— 188, 339, 406
Мілер С. Т,— 225
Мілет I. П.— 316
Мілюкоў П. М.— 14
Мілюць А.— 252
Мінін А. А.— 318
Мірановіч А.— 501
Мірановіч П.— 499
Мірановіч Я.— 501
Міровіч Е. А.— 141, 190
Міронава К.— 141
Міско Я.— 252
Місюк К. П.— 431
Міхайлоўскі А. Ц.— 287
Міхалішын — 274
Міцкевіч К. М. (Якуб Колас) — 9,
134, 137, 140, 149, 188, 190, 192,
251, 253, 259, 264, 350, 366, 417
Міцкявічус-Капсукас В. С.— 69
Йлодэк Р.— 191
Молатаў — 204, 253
Мрый А,— 141, 188
Йурамцаў I.— 191
Мураў’ёў У.— 320
Муталайціс С. Ю.
Луха — 228
4ухін М. Д.— 405
►Іыснік Г. С.— 288
4этэ К. Ю.— 296
Лялешка М. В.— 136
Ляснікоў А. Ф,— 23, 28, 36, 54, 55
Мятла П. В. 230, 233, 235, 241
Мяцельскі М. В.— 274
Іавуменка I.— 406, 407, 487
Іавумчык М. К.— 316
Заседкін А. А.— 212
Іайдзюк Я.— 248
Іапалеон — 488
Іаўмовіч М.— 499
Іекрашевіч С. М.— 135, 137, 149
Іёманскі Я.— 188
Іерынг — 272
Іесцераў I. П.— 21, 27
Іесцярчук М. В.— 268
{ікалаева А.— 191
Іікіфараў В. К.— 294
Іікіцін I. С,— 269
Іікіцін Н. В.— 317
Іікольскі М. М.— 365 .
Іікульская Г. Г.— 390
Іічыпаровіч У. I.— 284, 286, 319
Іовік Г.—- 252
Іовік-Пяюн С.— 339, 406
Іовікаў А. А.— 310
Іякляеў У.— 407
Някрасаў — 14
Нямчынаў В. С.— 340
Няхай Р,— 188, 367
Осіпава В. К.— 340
Пагірэйчык В.— 45
Падкавыраў П.— 370
Пазняк 3. С.— 462
Пазняк I.— 248
Пайграй У.— 333
Палаўчэня Г. А.— 316
Паліванаў С.— 141
Палійчук В.— 370
Палікарповіч К. М.— 136
Палонскі С.— 191
Пальчэўскі А.— 339, 406
Панамарэнка П. К.— 259, 287
Панкевіч П. Я.— 186, 207
Панізнік А. Д.— 321
Панкова С. С.— 295
Панчанка П.— 188, 190, 367, 407, 466
Партнова 3. М.— 296
Парфіяновіч В. С.— 383
Паршын А. I.— 293
Паслядовіч М.— 367
Пастэвіч А. I.— 317
Патаповіч Я.— 252
Патаповіч Л. I.— 388
Паташкін А. А.— 431
Патрын А. I.— 287
Паўлаў Д. Р.— 269, 272
Паўловіч С.— 252
Паўлоўскі Ф. I.— 284, 285, 287
Паўлянковіч К. Р.— 383
Пачтароў Ц. А.— 318
Пашанін Ф. I.— 293
Пашковіч М.— 61
Пашкоў Г.— 407
Пераль — 21
Перно Я. I.— 21
Перцаў У. М.— 187, 365
Першукевіч I. П.— 322
Пестрак П. С.— 237, 251, 264
Петрачкова В.— 472
Петрашкевіч А.— 407, 472
Пілсудскі Ю.—70, 221, 231, 233, 237,
241
Пілютаў П. А.— 316
Пінчук Г. С.— 316
Пінязькоў Д. Н.— 318
Пічэта У,— 118, 134, 136, 137
Платонаў Б.— 141, 368, 369
Платонаў У. П.— 404
Плашчынскі С.— 45
Пляханаў Г. В.— 32
Пляц С.— 315
Пола В.— 141, 369
Полаўцаў — 12
Порык В. В.— 320
Паказалыйк імёнаў
547
Пракопаў А. М.— 440
Пракулевіч Б,— 71
Пратасеня М. А,— 208
Прухняк Э,— 48
Прушынскі А. У,— 61, 63
Прыгожы Л. I.— 318
Прыляжаеў М. А.— 187
Прытыцкі С. В,— 237, 247, 257, 259,
338
Прышчэпаў 3. X.— 110, 148, 149, 150,
151, 152, 163
Пташнікаў I.— 406
Пугаўка Л. К.— 390
Пухальская Я,— 274
Пушча Я. П,— 139, 141, 149, 188,
406
Пяткевіч М.— 236, 240, 249
Пятніцкі П,— 318
Пятраеў А. А,— 313
Пятровіч А.— 209
Пятровіч I. А.— 186, 207, 208
Пятровіч У. М.— 208
Пятроўскі Л. Р.— 274
Пятрушкін Л. А.— 160
Пяюй С. 252
Рабушка К.— 304
Рабцаў П. С.— 268
Равенскі М.— 500
Равінскі П. Ф,— 42
Рагазінскі М. У.— 23, 30
Рагалевіч-ДудКо I.— 499
Рагуля Б.— 307
Рагуля В.— 232
Радзівілы (магнаты) — 217
Радзялоўская А.— 191
Раеўскі В.— 407
Разанаў А.— 407, 472
Ранцэс Б. С.— 42
Рак П. М.— 313
Рак-Міхайлоўскі С. А.— 61, 65, 226,
230, 231, 233, 235, 241, 252
Ракасоўскі К. К,— 309
Ракуць Я,— 274 •
Ралько У. А.— 392
Раманаў А. Д.— 268
Раманаў М. Ц.— 273
Рамановіч Я.— 369
Рапапорт Р. Я.— 122, 148, 212
Ржэцкая Л,— 141, 369
Родзевіч Л. I.— 225, 226, 241, 253
Розаў М. М.— 287
Розенберг А,— 298, 304
Розкін Я. Б.— 211
Роскін — 340
Ротмістраў П. А.— 311
Рудзько Ю.— 367
Рузвельт Ф.— 317
Русак В,— 61
Русак Г.— 499, 505
Русіянаў Д. М.— 270
Руткоўскі У.— 321
Рыбенгроп 1.— 253
Рыдз-Сміглы Э,— 254
Рыкаў А. I,— 110, 163, 211
Сабалеўскі Ю,— 233, 304, 306
Савіцкі М.— 408, 487
Саевіч П. В.— 338
Сайкоў — 330
Сакалоў Я,— 466
Сакалоўскі В. Д.— 319
Салавей А.— 45, 500
Салавей К. А,— 160
Салагуб А.— 251
Самуйлёнак Э.— 190
Самусёнак М,— 170
Саадовіч П. А.— 208
Саннікаў К.— 368
Сапегі (магнаты) — 217
Сасюра У.— 366
Саўчык Ф.— 333
Сачанка Б.— 406
Свентаржыцкі А.— 308
Свістуноў В. П.— 286
Свярдлоў Я. М,— 66, 67
Селіханаў С,— 370
Селіханаў Ю.— 408
Селязнёў У. С,— 23
Сёмуха В,— 472
Семянідава А.— 159
Семянцоў М. I.— 316
Семянюк Р. К.— 268
Семяняка Ю,— 370, 407, 408
Серабракоў П М.— 42
Серавокі У. В,— 425
Серада 1. М.— 56, 57, 61, 62
Сербаў I. А.— 136
Сержпутоўскі А. К.— 136
Серышаў — 212
Сеўрук С. С,— 208
Сеўчанка А. Н.— 404, 405
Сіманаў К,— 368
Сірата М. М.— 404
Скабло Г.— 159
Скакуя Г. Ф.— 431
Скальскі С,— 369
Скарабагаты Р. М.— 270
Скарына Ф,— 472, 473
Скірмунт Р. А,— 60, 62
Склубоўскі В,— 244, 249
СкрЫган Я,— 188, 406
Скурко Я. (Максім Танк)—244, 251,
264, 367, 406, 407, 417, 487
Славінскі А. С.— 42, 93, 225, 250.
Слюнькоў М. Н,— 436
Смалячкоў Ф. А.— 317
>48
Паказальнік імёнаў
Змірноў Г. Д.— 405
7моліч А. А,—56, 57, 61, 63, 110, 149
Змольскі Дз.— 408
2окал-Кутылоўскі А. А.— 71, 72
Золтан У.— 472
Ггагановіч-Кольба Т.— 499
Зтакун М. В.— 207
7талін I.	В.— 55, 108, 117, 144, 153, 156,
161,	163, 166, 167, 172, 173, 181,
187,	192, 193, 194, 195, 199, 200,
201,	202, 204, 206, 235, 241, 254,
265,	266, 271, 272, 277, 341, 342,
343, 344, 347, 350, 365, 373, 374, 367, 406, 509 Зтальмашонак У.— 370 2таляроў Р. М.— 284, 287 Зтампкоўская А. К.— 317	
Зтанкевіч А.— 72, 227, 252
Зтанкевіч В. Б.— 25
Зтанкевіч С.— 276
Зтанкевіч Я.— 301
Зтанюта С.— 466
2таравойтаў В. К.— 392
Этаханаў А.— 158
2таховіч А.— 189, 367
Зтацкевіч Ф.— 236, 240, 249
2таяноўскі М. А.— 211
Зтракапытаў — 44
^тральцоў М.— 406, 472
-тральчук — 247
2труг С. Ф.— 257
2трэчань М.— 506
Зтыкут А.— 333
Зтэльмах А. К.— 284
Зубач М.— 246
Зуранава Е. С.— 295
2урначоў М.— 189
2урта I. 3.— 185, 186, 207
2урус Р.— 408
2услаў М. А.— 376
Зухаверхаў У.— 370
Зушчэня Л. М.— 474
2цяланаў Б. I.— 404, 405
2ырцоў В. М.— 286
Зычэнка П. Ф.— 316
Зяднёў М.— 472, 500
^ядура У. (Глыбінны У.) — 499
2ямёнава-Фрыдзон Р. 3.— 321
Зямёнаў Г. М.— 294
2янькевіч А.— 125
2ярбента В. А.— 186
2яргейчык У.— 191
Зяргейчык Ц.— 369
Галайка В.— 246
Галаквадзе В. М.— 319
Галкачоў В. А.— 405
Гарас Н.— 252, 264, 367
Гарасевіч Л.— 501, 505
Тарашкевіч Б. А.— 61, 137, 207, 226,
230, 231, 233, 235, 252
Тарыч Ю.— 192
Таўбін Ю.— 188
Таўлай В,— 251, 252
Таюрскі А. I,— 272
Ткачонак А.— 472
Ткачоў А.— 370
Ткачоў С.— 370
Тозік Л. А.— 425
Томскі М.— 110, 163
Трафімаў Я.— 61
Трубчыкаў Н.— 370
Трус А.— 369
Трус П.— 139, 140
Трамковіч П. В.— 59
Трахоўскі С.— 188
Тумаш В.— 499
Тур Ю. 472
Туранкоў А.— 191
Туронак Ю.— 501
Турук Ф.— 9
Тусналобава-Марчанка 3. М.— 317
Туткоўскі П. А.— 137
Тухачэўскі М. М.— 47, 49, 205
Тышкевічы (магнаты) — 217
Убарэвіч Е. П.— 374
Уладамірскі У.— 141, 369
Уладзіміраў К.— 274
Уладзімірскі Б.— 142
Уласаў А. М,— 63, 233
Уншліхт У.— 47, 48
Урангель — 70
Урбан П.— 499
Урбановіч I. П.— 237, 296
Усаў А. А.— 388
Усаў А. М,— 317
Уткін Ф. Я.— 276
Ушакоў А.-^ 189
Фадзееў А.— 368
Файнцымер А.— 192
Фамін Я. М.— 268
Фёдараў Ф. I.— 405
Федасеенка I. С.— 284
Федасюк А. I.— 226, 259
Філалееў Ф. Я.— 310
Філарэт — 476
Філімонаў А. А.— 318
Філнювіч М.— 142, 192
Фйгіпскіх Я. Ф.— 319
Флёраў I. А,— 273
Фош----66
Фралоў М. С.~ 320
Фрунзе М. В.— 14
Фрэйман В. М.— 23
Фядзюшын А. В.— 136
Паказальнік імёнаў
549
Хадкевіч Т.~ 367
Хадыка У.~ 139, 188
Хаміцэвіч Дз.— 284
Ханок Э.— 408
Харужая В. 3.— 226, 236, 250, 295
Хатаевіч М.— 84
Хацкевіч А.— 82, 121
Хацкілевіч М. Г.— 269
Хведаровіч М.— 139, 188, 406
Хігрын Б. Л.— 273
Хлябцоў К. А.— 431
Хмялеўскі К. I.— 294
Хоцімскі М. В.— 317
Храбрая Т.— 315
Хрусталёў У,— 370
Хрушчоў М. С.—345, 373, 374, 376,
402
Хусаінаў Ю. М.— 436
Хэсе — 305
Цанава — 338
Царук У. 3.— 237, 259
Цвікевіч А. І.~ 61, 107, 226, 492
Цётка (Алаіза Пашкевіч) — 253
Цікоцкі Я.— 191
Цімафеенка Р. I.— 293, 296
Цімафееў Д, А.— 326
Цімашэнка С. К.— 269, 272
Цінкевіч П.— 321
Цітоў В. Л,— 317
Цумараў Д. Ф.— 319
Цэдрык Г. Я,— 390
Чайка П. М.— 71, 72
Чайкоўскі А.— 505
Чанкоўскі 3.— 499
Чарвякоў А. Р.—9, 65, 104, 105, 198,
207
Чарненка К. У.— 379
Чарноў В. М.~ 24
Чарноў К.— 274
Чарняўскі А.— 246
Чарняхоўскі I. Д.— 309
Чарот М.— 139, 140, 141, 188, 207, 406
Чахоўская Т. В.— 320
Чаянаў А. В.— 163
Чорны К.— 139, 140, 190
Чухнюк А. М.— 322
Чыгрынаў I.— 406, 407, 487
Чыквін Я.— 501
Чэхаў А.— 369
Шабан Н. М.~ 383
Шаблоўскі У. В.— 268
Шайкоўскі Л. Р,— 237
Шаладонаў В. I.— 456
Шамякін I.— 367, 407, 487
Шапашнік Б. Л.— 383, 404, 405
Шаплыка К. I.— 390
Шаранговіч В. Ф.— 207, 211, 374
Шаўроў П. Д,— 320
Швед В,— 501
Швернік М. М.— 106
Школьнікава Р. С.— 276
Шклярман С. А.~ 160
Шкурко Т,— 333
Шкялёнак М,— 306
Шлюбскі А. А.— 136
Шмакаў Ф,— 369
Шмыгун А. К,— 318
Шмыроў М. П.— 284
Шнаркевіч I.— 233
Шпакаў А. I,— 317
Штэрн А. Б,— 21
Шубітыдзе I. Г.— 319
Шугаеў М. А.— 294
Шуляк Я. А.— 425
Шутаў С. Ф.— 318
Шушкевіч С.— 188, 339, 406
Шушкевіч С. С.— 445, 456, 484, 485
Шчаглоў-Куліковіч М,— 500
Шчамялёў Л.— 466
Шчарбакоў В. К.— 186
Шчэрба В.— 487
Шыбнёў А.~ 370
Шыг I. К.~ 258
Шыла М.— 61
Шылаў 1. Б.— 293, 296
Шыманец У,— 499
Шыманец-Сурвіла I.— 499
Шырма Р— 236, 240, 249, 252
Шэкспір У,— 369
Шэнкендорф — 298
Эйдукявічус П,— 42
Энгельс Ф.— 32
Эпімах-Шыпіла Б. I.— 9
Юдзеніч — 50, 70
Юзвкж У.— 501
Юркавец А. С,— 280
Ягадзін В. М.— 211
Яжоў М. I,— 182, 204
Якаўлеў А.— 207
Якубомч Н. П.— 383
Якубоўскі I. I,— 318, 319
Янашчук П. С.— 172
Янішчыц Я,— 472
Янкоўская Л. М.— 237
Янкоўскі А. А.— 322
Яновіч С— 501
Яраш I. А.— 284
Яркевіч В. I,— 172
Ярмоленка А. А,— 313
Ярмоленка М. Ф.— 365
Яругін М. П,— 404, 405
Ярэміч Ф.— 232
Ясінскі А. М — 137
550
ПАКАЗАЛЬНІК ГЕАГРАФІЧНЫХ НАЗВАУ
Абрамаўшчына — 209
Азарычы — 303
Азербайджан — 89, 423, 453
Азярцы — 315
Александрыя 320
Алма-Ата — 423
Альхаватка — 317
Англія — 62, 74, 253, 254, 265, 348, 403,
.	484, 493, 501, 503
Ангола ---413
Араны — 43
Аргенціна — 489, 490, 493, 495, 501
Арменія — 423
Архангельская вобласць — 494
Аршанскі павет — 36, 39, 54
Аршанскі раён — 155, 333
Асвейскі раен — 169
Асвенцым — 282
Асіповіцкі раён — 285, 286
Асііювічы 274, 290, 294, 295, 296, 297
Асташын — 239 '
Астралёнка — 269
Астрашыцкі Гарадок—311
Аўстралія — 487, 497, 498, 503, 509
Аўстрыя — 484, 497
Афганістан — 413, 482
Ашмянскі павет — 214, 239
Ашмянскі раён — 214, 239
Бабруйск — 16, 35, 38, 42, 45, 47, 85,
116, 134, 155, 271, 274, 280, 290, 294,.
295, 300, 303, 318, 382, 387, 399,
442, 452
Бабруйская акрута — 165
Бабруйская вобласць — 323
Бабруйскі павет— 16, 41, 42, 45, 54
Бабруйскі-раён — 316
Багушэўск—317,318
Бапушэўскі раён — 284
Балгарыя — 349, 414, 418, 464
Баранава — 239
Варанавіцкая акруга — 280
Баранавіцкая вобласць — 259, 280, 296,
. 323, 333
Баранавіцкі павет — 41 .
Баранавіцкі раён — 392
Баранавічы — 43, 44, 236, 243, 245, 254,
263, 264, 267, 288, 290, 300, 310,
311, 312, 326, 337, 354, 382
Бардо — 320
Барселона 487
Барысаў —38, 79, 116, 134, .271, 275,
280, 295, 310, 313, 387, 461, 465
Барысаўская акрута — 280
Барысаўскі павет — 42
Барысаўскі раён— 180, 208, 284, 392
Бастынь — 288
Батурына — 208
Башкірская АССР — 325
Баяры — 208
Белавежа — 238
Беларэцк — 325 •
Беласток — 47, 62, 236, 238, 244, 245,
254, 257, 264, 267, 269, 293
Беластоцкае ваяводства — 214, 225, 414
Беластоцкая вобласць— 258, 259, 280,
296
Беластоцкі павет — 238, 245
Беласточчына — 284, 501, 504
Бельгія —320, 413, 418, 497, 498, 501
Бельск — 507
Бельскі павет — 240, 246
Берлін—41, 60, 62, 274, 304, 316, 318,
492, 494
Бечы — 313
Брагін '— 295
Брагінскі раён — 332, 333, 436, 441
Бразілія — 483, 489, 493, 495, 500
Бранск — 303, 304
Браслаўскі павет — 258
Бронная Гара — 300
Брэст — 43, 47, 225, 238, 245, 254, 255,
264, 267, 280, 293, 300, 310, 312,
314, 331, 354, 358, 362, 387, 416,
452
Брэст-Літоўск — 268
Брэсцкая вобласць — 259, 280, ‘296, 300,
318, 323, 393, 414, 434, 439, 440,
475, 476
Брэсцкі павет — 239, 240, 245, 246
Брэсцкі раён — 431
Буда-Кашалёва — 36, 316
Буда-Кашалёўская воласць — 36
Быхаў — 273, 278
Быкаўскі павет — 35, 36, 37, 39, 41, 42
Быхаўскі раён — 286
Бягомльскі раён — 353
Бялыніцкі раён— 174, 286, 319
Бялынічы — 273, 315
Паказальнік геаграфічных назваў
551
Бяроза — 270
Бяроза-Картузская — 222, 242, 243
Бярозаўскі раён — 318, 392
Бярэзінскі раён — 286
Валынь — 246
Варонежская вобласць— 316
Варшава —47, 49, 72, 238, 254, 416,
494
Васілевіцкі раён — 333
Васілевічы — 333
Васілішкаўскі раён — 296
Вастарплятэ — 254
Ваўкавыск — 43, 267, 269
Ваўкавыскі павет — 257
Вена — 410, 494
Вешрыя — 349, 413, 484
Вілейка — 236, 293, 310
Вілейская акруга — 280
Вілейская вобласць — 259
Вілейскі павет — 64, 208, 229
Віленскае ваяводства — 214, 215, 216,
217, 218, 220, 221, 225, 241
Віленская акруга — 309
Віленская вобласць — 258
Віленская губерня — 26, 27, 30, 53, 55,
58, 68, 214
Віленскі павет — 214, 258
Віленшчына — 227
Вількамір — 43
Вільня (Вільнюс) — 43, 47, 48, 62, 63,
214, 221, 226, 229, 234, 235, 236,
238, 243, 244, 245, 249, 252, 254,
258, 268, 309, 310
Віцебск — 13,15,16,24,35,37,47,48,52,
80, 84, 86, 90, 105, 141, 155, 162,
183, 191, 212, 262, 273, 278, 280, 284,
289, 293, 295, 300, 303, 317, 325,
326, 327, 329, 354, 355, 358, 362,
404, 407, 426, 452, 461
Віцебская акруга — 25
Віцебская вобласць — 277, 279, 286,
288, 292, 295, 313, 317, 318, 320,
323, 331, 332, 408, 475
Віцебская губерня — 28, 31, 35, 38, 39,
44, 55, 58, 68, 75, 79, 82, 84, 95, 104,
105, 118, 130
Віцебскі павет — 39, 81, 82
Віцебскі раён — 180, 392
Віцебшчына — 316
ВНР — 413
Вроцлаў — 417
Вурцэн —- 320
Высачаны — 320
Вышкавічы — 343
Вядзерка — 37
Вялікабрытанія — 413, 486, 490, 497, 498
Вялікае княства Літоўскае — 488
Вялікія Лукі — 303
Вялікія Радванічы — 270
Гайнаўка — 238, 501, 504
Г анцавіцкая акрута — 280
Ганцавіцкі павет — 42
Гарадок — 81, 303
Гарадоцкі павет — 39
ГДР —413, 414, 418
Гдыня — 254
Генуя — 491
Германія — 38, 39, 41, 42, 59, 60, 62, 63,
65, 74, 199, 243, 253, 254, 265, 266,
267, 278, 279, 284, 291, 297, 298,
300, 301, 302, 307, 312, 313, 323; 324,
348, 458, 483, 484, 485, 486, 487,
490, 494, 495, 497, 500
Глуск — 274
Глускі раён — 285, 288
Глыбокае — 236, 304
Глыбоцкая акруга — 280
Гомель — 13,14, 15, 16, 38, 43, 44, 51,52,
84, 90, 105, 155, 162, 183, 191, 262,
274, 275,	276,	278,	280,	284,	296,
297, 300,	303,	306,	326,	344,	352,
354, 358,	372,	399,	404,	428,	'442,
. 443, 452, 465, 472
Гомельская акруга — 165
Гомельская вобласць — 277, 279, 280,
286, 292, 323, 331, 434, 437, 438,
439, 440, 441, 475
Гомельская губерня — 44, 47, 79, 84, 85,
95, 104, 105, 127, 130
Гомельскі павет — 39, 42, 44, 46, 101,
105, 106
Гомельскі раён — 172, 180, 284, 392, 431
Гомелыпчына — 127; 318
Горацкі павет — 36, 39
Горкі — 303
Гродзенская вобласць — 323, 342, 344,
414, 434, 475, 476
Гродзенская губерня — 58, 66," 68, 214
Гродзенкі павет----231, 238, 239, 240,
246
Гродзеншчына — 208, 228, 238, 469
Гродна — 48, 225, 234, 236, 238, 244, 245,
254, 255, 263, 267, 269, 293, 312,
343, 354, 358, 362, 399, 404, 442,
443, 452
Грузія — 453
Далёкі Усход — 94, 316, 318, 384
Даманавіцкі раён — 332
Данбас — 158
Дарапеевічы — 240
Даўгаўпілс — 288
Дзвінск — 290
Дзісненскі павет — 41, 64, 214, 231
Дзяржынск — 270, 294, 320
552
Паказальнік геаграфічных назваў
Добруш — 276, 295
Добрушскі раён — 431
Докшыцы — 72, 306
Доўск — 80
Дэтройт — 495
Ельскі раён — 172, 332
Еўропа — 63, 233, 243, 253, 299, 418,
484, 490, 491, 496, 499, 509
Жвбінка — 270
Жабчыцкі раён — 343
Жлобін — 35, 37, 38, 41, 274, 290, 295,
318, 354
Жодзіна — 315, 320
Жослі — 43
Журавіцкі раён — 286
Журавічы — 36
Жыткавіцкі раён — 287, 288, 313
Жэнева — 410
Загалле — 284
Замір’е — 15
Занарач — 245
Заполле — 239
Заслаўе — 270
Заслаўскі раён — 152
Заходняя.Беларусь — 5, 69, 71, 106, 209,
214,	215,	217,	219,	220,	221,	222,
223,	224,	225,	226,	227,	229,	230,
233, 234, 236, 238, 239, 240, 243, 244,
245,	246,	249,	250,	251,	253,	254,
255,	256,	257,	258,	259,	261,	300,
308,	309,	333,	362,	492,	493,	494
Заходняя Германія — 497
Заходняя Еўропа — 267, 300, 307, 441
Заходняя Сібір — 321
Заходняя Украіна — 69, 246, 253, 254,
255, 308, 494
ЗША— 32, 62, 66, 74, 317, 348, 400,
403, 413, 431, 483, 484, 485, 486,
487, 489, 490, 493, 497, 498, 499,
503, 504, 505
Ігумен — 47
Ігуменскі павет — 42
Ізраіль — 484
Індыя — 413
Іспанская рэспубліка — 247
Італія — 320, 349, 483, 484, 486, 490
Кабыльнік — 246
Кажан-Гарадок — 229
Казахстан — 158, 334, 423, 428, 431,
482, 503
Калінінградская вобласць — 503
Калінінская вобласць — 316
Калінкаячы — 38, 44, 47, 290, 295,
303
Каліфорнія — 498
Калодзішчы — 294
Калыма — 272
Камарын — 303
Камень-Кашырскі павет — 222
Камянец — 270
Камянецкі раён — 392
Канада — 484, 489, 493, 497, 498, 499,
503
Капаткевіцкі раён 285
Капылькі раён — 169, 195
Караганда — 160
Карма — 36
Кармянскі раён — 318
Кастрымскі павет — 122
Кастрычніцкі раён — 284, 285
Каўказ — 38, 51, 65, 316, 422
Кёнігсберг — 269, 307
Кіеў — 12, 59, 250, 275
Кіраўскі раён — 285, 286, 392
Кіргізія — 334, 423
Кітай — 483, 484, 486
Клецк — 221
Клецкі раён — 392
Клімавіцкі павет — 39, 54
Клімавічы — 90, 303
Клічаў — 285
Клчаўскі раён — 284, 285, 286*
Кобрын — 43, 270, 416
Кобрынскі павет — 42, 239, 240, 246
Койданаўскі раён — 169
Комі АССР — 494
Капыльскі раён — 391
Косава — 233, 236
Котра — 208
Кракаў — 245
Кранштат — 316
Краснаполле — 39
Красная Слабада — 284
Круляўшчызна — 306
Крупка — 208
Крупкі — 85
КрывІчы — 229
Крым — 65
Крычаў — 276, 290, 303
Куба — 418
Кубань — 9
Кудаеў — 36
Купы — 245
Курапаты — 213, 460
Курган — 321
Курск — 289, 303, 317
Курская вобласць — 317
Кутнева — 208
Кучын — 318
Лагойскі раён — 353
Лазарэвічы — 36
Паказальнік геаграфічных назваў
553
Латвія — 52, 65, 66, 68, 69, 219, 400,
449, 480, 490, 491, 492
Лацінская Амерыка — 495
Лельчыцкі раён — 174, 284, 332
Леніна — 303, 408
Ленінскі раён — 287
Лепель — 47, 272, 280
Лепельскі павет — 39
Лепельскі раён — 169, 321
Ліда — 43, 47, 236, 238, 244, 245, 254,
304, 310, 382
Лідская акруга — 280
Лідскі павет — 214, 240
Лідскі раён — 343
Лёзна — 284
Літва — 42, 52, 60, 65, 66, 68, 69, 70,
258, 280, 449, 480, 484, 490, 491,
492, 506
Лодзь — 72, 238, 417, 494
Лоеўскі раён — 284
Ловдан— 307, 308, 499
Лошыца — 137
Лунінец — 288, 290, 310
Лунінецкі павет — 42
Любанскі раён — 284, 285, 286, 288,
333
Любаншчына — 318
Люблінскае ваяводства — 414
Ляплёўка — 240
Ляхавіцкі раён — 269, 392
Ляхаўка — 80
Магілёў — 15, 16, 24, 33, 38, 41, 52, 80,
155, 184, 262, 273, 274, 278, 280,
284, 290, 293, 296, 297, 300, 310, 354,
355, 358, 399, 404, 442, 443, 452
Магілёўская акруга — 25, 165
Магілёўская вобласць — 276, 277, 279,
285, 286, 292, 317, 318, 319, 321,
323, 331, 408, 434, 438, 439, 440,
441, 475
Магілёўская губерня — 28, 29, 31, 35, 39,
42, 55, 58, 68, 75, 118
Магілёўскі павет — 39, 42
Магілёўскі раён — 286, 320, 333
Магілёўшчына — 310
Мазыр — 47, 80, 135, 280, 284, 293, 295,
303, 318, 428, 461, 472
Мазырская акруга — 165
Мазырскі павет — 39, 214
Майданэк — 282
Маладзечанская вобласць — 326, 337,
342, 344
Маладзечанскі павет — 231, 240
Маладзечанскі раён — 320
Маладзечна — 23, 43, 300, 310, 312, 362,
387, 472
Малдавія (Малдова) — 422, 423, 453
Малы Трасцянец — 300
Манголія — 482
Маньковіцкая воласць — 64
Марбілэ — 321
Марыбор — 417
Масевічы — 257
Масква —9, 12, 13, 15, 21, 22, 34, 38
62, 63, 11Г, 126, 141, 151, 152, 158,
180, 188, 207, 211, 212,	250, 264,
269, 293, 298, 315, 316,	322, 338,
362, 371, 384, 414, 436,	438, 503,
504	
Маскоўская воблаець — 326
Масюкоўшчына — 300, 323
Мацькаўшчына — 36
Машканы — 317
Межлессе — 54
Мексіка — 413
Мемель — 269
Мехаўскі раён — 284
Міёрскі раён — 320
Мікашэвічы — 72
Мікольцы — 245
Мілаславіцкая воласць — 54
Мінск — 11, 13, 16, 20, 21, 26, 28, 34, 35,
37, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 47, 52,
55, 56, 57, 63, 64, 68, 69, 70, 79, 80,
82, 83,85,134, 136, 137, 141, 172, 180,
.. 183, 184,	188,	191,	192,	208,	209,
213, 250,	262,	264,	268,	270,	271,
280, 282,	288,	293,	295,	300,	301,
304, 306,	310,	311,	312,	314,	317,
319, 320,	321,	323,	326,	327,	328,
331, 337,	349,	351,	352,	353,	355,
358, 361, 362, 364, 370, 372, 399, 402,
404, 407,	408,	413,	414,	423,	435,
438, 442,	444,	449,	452,	456,	460,
462, 465,	469,	472,	473,	475,	485,
492, 504, 506
Мінская акруга — 25, 111, 165, 166, 280
Мінская вобласць — 277, 279, 285, 288,
289, 290, 292, 323, 344, 391, 434,
475
Мінская губерня — 26, 27, 30, 35, 41, 44,
53, 55, 58, 68, 70, 95, 104, 125
Мінскі павет — 42, 214
Міншчына — 284, 316, 318
Мір —41,-236
Мічыган — 489, 498
Модлін — 254
Мсціслаўскі павет — 39 .
Мурманская вобласць — 494
Мюнхен — 320, 499
Мядзвежжа — 316
Наваградак (Навагрудак) — 221, 236,
238, 254, 304, 473
Наваградскае ваяводства — 214, 215,
216, 217, 218, 220, 221, 225, 229, 241,
308
554
Паказалыйк геаграфічных назваў
Навагрудская акруга — 280, 308
Навагрудскі павет — 41, 214, 231, 239,
240
Навагрудскі раён — 318
Навагрудчына — 307
Навазыбкаў — 36
Наваполацк — 399, 442
Навасёлкі — 240
Нараўлянскі раён — 172, 436
Негарэлае — 79
Ніжні Ноўгарад— 12, 173
Нова-Барысаў — 45, 155, 271
Нова-Свянцяны — 44
Новы Быхаў — 36
Нотынгем — 413
НРБ — 413
Нью-Джэрсі — 498
Нью-Йорк — 410, 493, 498, 499, 501
Нясвіж — 15, 40, 72, 304
Обаль — 295
Ольніцы — 54
Орша — 15, 24, 38, 262, 272, 273, 278,
280, 288, 293, 294, 295, 310, 354,
426, 461
Оўруч — 44
Паволжа — 305, 321, 384
Пагост — 208
Падмаскоўе — 315
Па-дэ-Кале — 320
Палашкіна — 315
Палескае ваяводства — 214, 215, 216,
217, 218, 220, 221, 222, 225, 233,
241, 243
Палеская вобласць — 180, 277, 279, 280,
284, 285, 288, 292, 313, 323, 331, 332
Палессе — 221, 222, 227, 240, 242
Панасы — 245
Панявежыс — 43
Парагвай — 493, 495
Парыж — 38, 410, 493
Парыцкі раён — 284
Пасвілле — 72
Паставы — 337
Пастаўская воласць — 64
Пасынкі — 245
Паўднёвая Амерыка — 219, 493, 509
Паўночная Амерыка — 219, 498, 509
Петрыкаў — 135, 295
Пінск — 43, 225, 234, 238, 254, 263, 264,
280, 300, 312, 362, 372, 382
Пінская вобласць — 259, 280, 288, 292,
323, 337, 343
Пінскі павет — 39, 42, 45, 214, 240, 255
Пінскі раён — 392
Плешчаніцкі раён — 209, 353
Полацк — 15, 16, 39, 42, 47, 80, 90, 280,
284, 288, 289, 295, 300, 310, 312,
317, 337, 473
Полацкая вобласць — 323, 342
Полаччына — 318
Польшча — 35, 37, 43, 44, 46, 47, 48, 49,
65, 66, 70, 71, 72, 73, 126, 199, 209,
214,	215,	220,	222,	223,	229,	231,
235,	242,	246,	250,	253,	254,	265,
300,	303,	307,	308,	309,	312,	348,
349,	413,	414,	415,	418,	464,	483,
484, 485, 486, 491, 492, 494, 497, 498,
501, 502, 503, 504, 505
Прага — 318, 491. 494
Пружанскі павет — 240
Пружанскі раён — 318
Пружаны — 254, 270
Прыбалтыка — 38, 39, 303, 422, 484, 504
Пухавіцкі раён — 172, 208
Рагачоў — 37, 41, 274
Рагачоўскі павет — 36, 39, 44
Рагачоўскі раён — 284, 286
Рагін — 36
Радашковіцкі раён — 332
Радашковічы — 72, 221
Радунскі раён — 296
Раманава — 71
Расія — 8, 9, 10, 24, 32, 34, 35, 39, 49, 50,
51, 52,53,54, 55, 58, 59, 60, 62, 64, 66,
67, 69, 70, 72, 73, 74, 75, 89, 106,
224, 235, 261, 298, 423, 426, 427,
428, 434, 438, 449, 453, 480, 481,
485, 487, 488, 489, 490, 491, 508, 509
Раснянская воласць — 54
Расонскі раён — 317
Раўкавічы — 36
Раслаўль — 48, 273, 276
Роўна — 47
Руза — 315
Румынія — 269, 316, 349, 413
Рыга — 49, 280, 491
Рыо-да-Жаненра — 445
Рэгензбург — 500
Рэч Паспалітая — 488, 504
Рэчыца — 15, 47, 80
Рэчыцкі павет— 39, 41, 85, 101, 105,
106
Рэчыцкі раён — 371
Сакольскі павет — 238
Салаўёва — 36
Салігорск — 381, 442, 443
Сан-Францыска — 348
Санкт-Пецярбург (Петраград, Ленін-
град) — 9, 12, 13, 14, 15, 20, 21, 22,
33, 34, 158, 316, 317, 384, 404, 503
Сарны — 43
Светлагорск — 399, 442, 476
Паказальнік геаграфічных назваў
Свіслач — 236
Свянцянскі павет — 214, 258
Свярдлоўск — 326
Сенненскі павет — 39
Сенненскі раён — 317
Серабранка — 80
Сеул — 487
Сібір — 38, 94, 384, 488, 494
Сідаравічы — 320
Сіроціна — 289
Сіроцінскі раён — 318
Скідаль — 43
Скідзельскі раён — 296
Слаўнае — 288
Слонім — 43, 199, 236, 238, 245, 254,
304, 472
Слонімская акруга — 280
Слонімскі павет — 231, 238, 240, 245,
246
Слуцк — 15, 71, 72, 90, 304, 461
Слуцкая акруга — 280
Слуцкі павет — 26, 36, 41, 42, 45, 54, 71,
72, 214
Слуцкі раён — 287
Смаленск — 38, 41, 55, 62, 68, 273, 274,
303, 304
Смаленская губерня— 44, 58, 68, 105
Смалявічы — 294
Смаргонь — 47, 254, 320
Сноў — 304
СРВ — 423, 418, 486
Стакгольм — 414
Сталінград — 288, 303, 316, 317
Старадарожскі раён — 285, 288
Старобін — 72
Старобінскі раён — 208, 287, 288
Старое сяло — 270
Старушкі — 290
Старыя Дарогі — 274, 280
Стоўбцы — 229
Столінскі павет — 42, 229
Сўвалкаўскі павет — 246
Сувалкі — 269
Суражскі раён — 284
СФРЮ — 413, 416, 418
Сходня — 322
Сцепанёва — 245
Сымоны — 245
Сянно — 272, 317 '
Сярэдняя Азія —- 422, 426, 431, 449
Табола — 343
Таджыкістан — 423
Талачынскі раён — 315, 323
Талін — 316
Трокскі павет — 214, 258
Тураў — 72
Тураўскі раён — 174, 284
Туркменістан — 423
________________ ,	555
Турцыя — 483, 490
Удмурцкая АССР — 325
Узбекістан — 423, 431
Узда — 294
Украіна — 9, 35, 38, 39, 41, 43, 51, 53, 65,
66, 70, 89, 105, 106, 111, 122, 153,
158, 172, 258, 261, 280, 316, 334,
348, 384, 410, 422, 423, 426, 428, 434,
438, 447, 449, 453, 480, 481, 484
486,487,491,509
Уладзівасток —9
Уладзіміраўка — 317
Урал — 9, 321, 384
Урлікі — 245
Уругвай — 493, 495
Уручча — 208
Усходняя Беларусь — 259
Усходняя Еўррпа — 350, 417, 482, 483,
501
Усходняя Прусія — 49, 280, 303, 312
Ушацкі раён— 174, 408
Ушачы — 72
Фінляндыя — 38, 51, 269, 349, 350, 413,
418, 490, 491, 499
Францыя —62, 74, 219, 243, 253, 254,
265, 300, 320, 321, 413, 418, 484,
486, 490, 493, 497, 498, 503
ФРГ — 499, 503, 505
Фуцдзін — 318
Харкаў — 153
Хатынь — 291
Хель — 254
Хельсінкі — 484
Хойнікі — 476
Хойніцкі раён — 436
Хоцімск — 303
Хоцімскі раён — 169
Цацкі — 344
Цвер— 122
Цесава — 208
Цімкавічы — 290
Цэнтральная Еўропа — 300, 350
Цюменская вобласць — 384
Цяхніна — 319
Чавускі паівет — 39, 54
Чавусы — 273, 319
Чанстахова — 245
Чарнігаў — 62
Чарнігаўская губерня — 58
Чатовічы — 245
Чачэрск — 36
Чашніцкі раён — 284
556
Паказальнік геаграфічных назваў
Чыкага — 493, 495
Чылі — 493
Чырвонаслабодскі раён — 287
Чырвоная Слабада — 72
Чэрвень — 80, 135
Чэрвенскі раён — 169
Чэрыкаўскі павет — 39
Чэхаславакія — 243, 300, 316, 321, 413,
414, 418, 490
Шаўцова — 317
Шацілкі — 80
Швейцарыя — 62, 484
Швецыя — 418, 499
Шклоў — 273
Шчучын — 43
Шчучынскі раён — 296, 431
Эльзас-Латарынгія — 321
Эстонія (Эстляндыя) — 65, 66, 68, 69,
400, 490, 491
Юравічы — 39
Язвіна — 288
Якубава — 36
Якуція — 334, 503
Яманты — 343
Японія — 403, 413, 486, 490
Яраслаўль — 9, 322
Ясы — 62
ЗМЕСТ
Да ч ы т а ч а — М. П. Касцюк .................	3
РАЗДЗЕЛ VIII
Беларусь напярэдадні і ў першыя гады савецкай улады.—
I. М. Ігнаценка .................	8
1.	Ад лютага да кастрычніка 1917 г..............................8
(Абстаноўка на Беларусі.— Адносіны народа да Лютаўскай рэвалюцыі.—
Супраць ваеннай дыктатуры.— Набліжэнне новай рэвалюцыі.)
2.	Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Беларусі..........................20
(Рэвалюцыйныя падзеі на Беларусі і Заходнім фронце.— Утварэнне органаў
савецкай улады.)
3.	Беларусь у час грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі...33
(Мяцеж Доўбар-Мусніцкага.— Ваенная інтэрвенцыя Германіі.— Польская
інтэрвенцыя.— Савецка-польская вайна.)
4.	Нацыянальны рух............................................51
(Адносіны нацыянальных арганізацый да Кастрычніцкай рэвалюцыі.—
Стварэнне БНР.— БНР шукае падтрымку Германіі.— Палітычны крызіс БНР.)
5.	Самавызначэнне беларускага народа...........................65
(Крах германскай інтэрвенцыі.— Тэрміновае ўтварэнне БССР.)
РАЗДЗЕЛ IX
Ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі.............77
1.	Аднаўленне прамысловасці. Дробная вытворчасць, прыватны капітал.—
У. 1. Вышынскі.................................................77
(Ад вайны да міру.— На рэйках нэпа.— Адносіны да прыватніка.— Вынікі
самаадданай працы.)
2.	Сельская гаспадарка. Развіццё кааперацыі.— У. А. Палуян.....91
(Завяршэнне размеркавання зямлі. Землеўпарадкаванне, хутарызацыя, арэн-
да.— Сацыяльныя змены ў вёсцы.— Кааператыўны рух.— Вынікі аднаўлення
і перспектывы развіцця.)
3.	Тэндэнцыі грамадска-палітычнага жыцця.— М. П. Касцюк.......104
(Па шляху нацыянальнага аб’яднання: вяртанне ўсходніх тэрыторый.— Уста-
ляванне аднапартыйнай сістэмы.— Імкненне «ажывіць» Саветы і грамадскія
арганізацыі.)
4.	Спроба нацыянальна-культурнага адраджэння. Палітыка беларусізацыі.—
Л. М. Лыч . .................................................115)
(Талоунае звяно беларусізацыі.— На ўзровень дзяржаунай палітыуі — Трч-Х
вожныя прыкметы.)
5.	Развіццё культуры.— М. П. Касцюк, У. А. Палуян............127
(Палітыка беларусізацыі і культура. Барацьба за кіраўніцтва.— Школьная
справа,— Першы вопыт пераадолення непісьменнасці. Палітызацыя культ-
асветнай работы.— Праблемы станаўлення вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай
школы.— Развіццё навукі. Інбелкульт.— Літаратура і мастацтва.)
РАЗДЗЕЛ X
Пад сцягам пабудовы сацыялізму.........................  144
1. Барацьба з «нацыянал-дэмакратызмам». Усталяванне дыктатарскага
рэжыму ў БССР.— М. П. Касцюк...........................................144
(Ідэалагічная падрыхтоўка барацьбы.— Пераход у наступленне.— Расправа.)
553
Змест
2.	Ажыццяўленне індустрыялізацьгі: характар, дасягненні, выдаткі.— У. 1. Вы-
шынскі.................................................................  153
(Новым курсам.— Крокі індустрыялізацыі.— Здабыткі і страты.)
3.	Драматычны шлях калектывізацыі.— М. П. Касцюк.........................163
(Безальтэрнатыўны пачатак.— Пагоня за паказчыкамі.— Тэмпы калектывіза-
цыі і спробы ўмацавання калгасаў.— «Закон пяці каласкоў», голад, працяг
надзвычайных мер.— Сумныя вынікі.)
4.	Культура ва ўмовах сталінскай дыктатуры.— У. А. Палуян . . . . . . .178
(Усеагульнае навучанне. Уніфікацыя школьнай сістэмы.— Пераадоленне ў
асйоўным непісьменнасці.— Культурна-асветніцкая работа. Ідэалагічная
апрацоўка народа.— Фарміраванне беларускай інтэлігенцыі і рэпрэсіі су-
• праць. яе.— Рэгламентацыя навуковых даследаванняў.— Сган літаратуры і
мастацтва.)
5.	Рэгламёнтацыя грамадска-палітычнага жыцця.— М. П. Касцюк..............193
(Адкрытае і тайнае.— Да паказнога адзінадушша.— Знешняя прыстой-
насць.)
6.	Рэпрэсіі — самае цяжкае злачынства дыктатарскага рэжыму.— М. П. Кас-
цюк, У. М. Міхнюк . . ...............................................   201
(Вытокі рэпрэсіўнай палітыкі. Фарміраванне карніцкага механізма.— Пар-
тыйна-дзяржаўны апарат — стваральнік і ахвяра дыктатарскага рэжыму.—
Некаторыя факты з вялікан трагедыі.— Ахвярамі становяцца нават каты.)
РАЗДЗЕЛ XI
Заходняя Беларусь у 1921—1939 гг.,— У. А. Палуян .... 214
1. Эканамічнае і палітычнае становішча . .........................214
(Заняпад прамысловасці Становішча рабочых.— Аграрнае пытанне. Стано-
вішча сялян.— Нацыянальны прыгнёт. Палітычнае бяспраўе.)
2. Нацыянальна-вызваленчы рух у 1921 —1929 гг. Дзейнасць палітычных
паргый і арганізацый...............................................223
' (Расстаноўка палітычных сіл. Пачатак вызваленчай барацьбы.— Пазіцыі
дэмакратычных партый.— Партызанская бврацьба.— Беларуская сялянска-
рабочая грамада. Уздым вызваленчай барацьбы.— Клуб «Змаганне» і Тава-
рыства беларускай школы.)
3.	Барацьба за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне ў 1930—1939 гг. . . . 237
(Рабочы рух у гады эканамічнага крызісу.— 'Барацьба сялян.— Нацыянальна-
вызваленчы рух.— За антыфашысцкі народны фронт.— Барацьба за нацыя-
нальнае вызваленне.— Культурная дзейнасць беларускай дэмакратычнай
інтэлігенцыі.)
4.	Уз’яднанне з БССР і першыя пераўтварэнні . .........................
(Паход Чырвонай Арміі. Стварэнне і дзейнасць часовых упраў і сялянскіх
. камітэтаў.— Народны сход Заходняй Беларусі.— Усталяванне савецкай ула-
ды.— Пераўтварэнні ў гаспадарцы.— Змены ў культуры.)
РАЗДЗЕЛ XII
.	Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны.— А. М. Літвін,
Я. С. Паўлаў................. .	. ...... . —.—
1.	Трагічны 1941 год. Акупацыя Беларусі...............................
~—(Начатак вайны.— Катастрофа заходней Мінска.— На рубяжы Бярэзіны і
Дняпра.— На Гомельскім напрамку.— Мабілізацыя і эвакуацыя,— Уста-
наўленне акупацыйнага рэжыму.)
2.	Беларусь у вогненнай віхуры падзей..................................
(Партызанскі рух.— Падпольная барацьба.— Палітычныя, эканамічныя і
ваенныя захады акупантаў. Палітыка генацыду.— Калабаранты. Беларуская
народная самапомач. Беларуская самаахова.)
3.	Беларусь у апошні перыяд вайны . . . ...............................
 (Пачатак вызвалення.— Агонія акупацыйнага рэжыму. Стварэнне БЦР і
БКА.— Армія Краёва на Беларусі.— Аперацыя «Баграціён». Вызваленне
Беларусі.— Дапамога насельніцтва савецкім войскам.)
253
"гбЗ
283
303
Змест
4.	Ратны і працоўны подзвіг жыхароў Беларусі за межамі Бацькаўшчыны . . .315
(На франтах Вялікай Айчы'ннай.— У еўрапейскім руху Супраціўлення.—
На працоўным фронце ў савецкім тыле.— Людскія, матэрыяльныя і куль-
турныя страты Беларусі ў час вайны.)
РАЗДЗЕЛ ХІП
Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Беларусі............324
1. 3 руін і папялішчаў.— А. П. Урублеўскі............................324
(Цяжкія страты.— Першыя крокі аднаўлення прамысловасці. Дапамога брат-
ніх народаў.— На аснове дасягнутага.— Становішча ў вёсцы: на мяжы
чалавечых магчымасцей.— Прымусовая калектывізацыя ў Заходняй Бела-
русі.— Калгасна-саўгасны рэжым.)
2.	Ад культу асобы да спроб дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця.—
У. I. Навіцкі, Г. Г. Сяргеева...........................................337
(Пад уціскам сталінскага рэжыму.— Барацьба з бандытызмам.— Грамадска-
палітычнае жыццё.— Першая спроба дэмакратызацыі.— Выхад БССР на між-
народную арэну.)
3.	Гаротнае матэрыяльнае становішча народа.— /. Я. Марчанка.............351
(Вастрыня жыллёвай праблемы.— Вялікі недахоп тавараў першай неабход-
насці.— Наладжванне медыцынскага абслугоўвання і сацыяльнага забеспя-
чэння.)
4.	Аднаўленне ў галіне культуры. Працяг ідэалагічнага ўціску.— У. I. На-
віцкі .............. ............ 360
(Праблемы аднаўлення і развіцця агульнаадукацыйнай і сярэдняй спецыяль-
най школы.— Вышэйшая адукацыя. Навука.— Літаратура і мастацгва ў цісках
пасляваеннага сталінскага рэжыму.— Культурна-асветная дзейнасць.)
РАЗДЗЕЛ XIV
Ад спроб рэформ да крызісу адміністрацыйна-каманднай
сістэмы................................................373
1.	Палітычная адліга і адыход ад яе.— У. I. Навіцкі...................373
(XX з’езд КПСС, выкрыццё культу асобы і злачынстваў Сталіна.— Спробы
абнаўлення адміністрацыйна-каманднай сістэмы.— Нарастанне застонных
з’яў.)
2.	Зрухі і распаўсюджванне застойных з’яў у гаспадарцы.— /. Я. Марчанка . . 380
(Прамысловае развіццё: здабыткі і цяжкасці.— Супярэчнасці аграрнай вы-
творчасці.)
3.	Сацыяльнае становішча народа: планы і рэчаіснасць.— В. В. Грыгорева . . . 394
(Спробы новых падыходаў да сацыяльнай палітыкі.— Нарастанне цяжкасцей
у сацыяльнай сферы.— Абвастрэнне экалагічнага становішча.)
4.	Здабыткі і негатыўныя з’явы ў развіцці адукацыі, навукі і культуры.— У. I. На-
віцкі . ............................................................. 400
(Рэформы ў сферы адукацыі, іх непаслядоўны характар.— Развіццё навукі.—
Культура: здабыткі і страты.)
5.	Замежныя сувязі: набыткі і пралікі.— Г. Г. Сяргеева................409
(У рэчышчы знешняй палітыкі СССР.— Міжнародныя сувязі дзяржаўных
органаў і грамадскасці.— Знешнеэканамічныя адносіны.— Культурны і наву-
ковы абмен.)
РАЗДЗЕЛ XV
Цяжкі шлях радыкальных пераўтварэнняў.....................420
1. Крызіс гаспадаркі.— I. Я. Марчанка, У. I. Навіцкі.....................420
(Курс на абнаўленне грамадства. Адсутнасць канцэпцыі пераўтварэнняў.—
Супярэчнасці індустрыяльнага развіцця.— Праблемы аграпрамысловага
комплексу.)
2.	Чарнобыльская катастрофа — пагроза генафонду беларускага народа.—
I.	Я. Марчанка..................................................... 434
(Жахлівыя вынікі аварыі. Разгубленасць і некампетэнтнасць улад у ра-
боце па іх ліквідацыі.— Чарнобыль — зона асаблівай увагі.— Рэзкае
абвастрэнне экалагічнага становішча.)
3.	Заняпад сацыяльнай сферы.— I. Я. Марчанка.........................  446
(Крызіснае становішча спажывецкага рынку.— Рынак і праблемы жылля,
сферы паслуг.)
4.	Праблемы дэмакратызацыі.— У. I. Навіцкі ............................455
(Рэформа палітычнай сістэмы.— Цяжкі шлях да прававой дзяржавы.—
Вяртанне да шматпартыйнасці.)
5.	Па шляху нацыянальна-культурнага адраджэння.— Л. М. Лыч, У. I. Навіц-
кі............................................................        466
(Вяртанне да страчанага.— Праблемы адраджэння школы.— Культура і наву-
ка ва ўмовах пераходу да рынку.— Новыя адносіны да царквы.)
6.	Да дзяржаўнага суверэнітэту.— I. Я. Марчанка, У. 1. Навіцкі ...... 477
(Абвяшчэнне палітычнай і эканамічнай самастойнасці.— Стварэнне органаў
дзяржаўнай улады.— Радыкальная перабудова замежных сувязей.)
РАЗДЗЕЛ XVI
Беларуская дыяспара: гісторыя і сучаснасць.—Г. Г. Сяр-
геева .............................................   .	488
(Першая хваля масавай эміграцыі.— Міжваенны перыяд: новая хваля.—
Эміграцыя ў гады другой сусветнай вайны.— Беларуская дыяспара ,ў 1946—
1985 гг.— Новая палітыка.)
Заключэнне.— М. П. Касцюк............................................. 507
Храналогія гісторыі Беларусі. В. В. Банько ; ......................... 512
Спасылкі...........................................................    527
Спіс асноўных скарачэнняў. В. В. Банько............................  .	538
Паказальнік імёнаў. В. В. Банько.....................................  540
Паказальнік геаграфічных назваў. В. В. Банько......................  .	550
Навукова-папулярнае выданне
НАРЫСЫ ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ Ў 2 ЧАСТКАХ
Частка 2
Рэдактар Г. С. Пармон
Мастак В. П. Масцераў
Мастацкі рэдактар С. У. Балянок
Тэхнічны рэдактар Я. С. Шляшынская
Карэктары Р. I. Іваненка, Н. М. Масарэнка, Г. К. Піскунова
Здадзена ў набор 26.04.94. Падп. да друку 30.11.94. Фармат 60Х
Х90’/іь- Папера кн. часоп. Гарнітура тып Таймс. Афсетны друк.
Ум. друк. арк, 35,0. Ум, фарб.-адб. 35,0. Ул.-выд. арк. 37,9. Тыраж
40 000 эКз. Зак. 955.
Ордана Дружбы народаў выдавецтва «Беларусь» Міністэрства культу-
ры і друку Рэспублікі Беларусь. Ліцэнзія ЛВ № 2. 220600, Мівск,
праспект Машэрава, 11.
Мінскі ордана Працоўнага Чырвонага Сцяга паліграфкамбінат МВПА
імя Я. Коласа. 220005, Мінск, Чырвоная, 23.