!

ПІ
ГЬ.Х.МБРАГЬММОВ, Н.ГЬ.ЫІСАЕВ
АЛМФБА
Дагьыстан Республакайнц зсьаідзсьыійны назаратын кьабыл гьаьу
Магьаічкьала ГІедагьожн ыілнм вуккэйканн ннстнтутун нздательство 2002
ББК 81.63 (Цах) - 922
УДК4С (Цах)-075
Н 15
Нбрагьнмов Гь.Х., ЫІсаев Н.Г. АЛНФБА: 1 сыныф./
й 15	— Магьаі-ігсьала: Педагьожн ыілнм вуккэйканн ннстнтутун
нздательство, 2002. — 120 с.
Нбрагнмов ГХ., Нсаев Н.Г. Азбука: Учебннк для 1 класса./ — Махачкала: Нздательство ННН педагогнкн, 2002 — 120 с.
ББК 81.63 (Цах) - 922
УДК 4С (Цах) - 075
І8ВК 5-94328-159-2
© Г.Х.Йбрагнмов, Н.Г.Йсаев, 2002
© йздательство НЙН педагогнкн. 2002
3
1 сентябрь ыілнмын йнгь водон
ЦІеббнйна звонок




	
	







03 СЗ г  1 Оі □ ЕОЕ'В





Ы ы



ва во вн ве ву вы ав ов мв ев ув ьв
в а
	е		а

раб вор воб бар вур баба
ла, лу, лм, лы, ло см-ба у-ба ба-ба ба-ла
ма му мм мо ме бал мал мел ммл ба-ба у-ма раб

ДО да ДМ ДУ ды де
да-ма де-ра до-ра вед-ра ур-ба раб вур мыр эб э-ва дур-ба
Нн
н аыр а
н а р
на нм ну но ны не
Нар нур дбн ден
бн-не да-на а-быр а-ла
ба-ла ма-ла ба-ра а-мыр
біаін
н	а	
	м		е
Дн-дей Га-ла вор-на. Ург ба-бай-на воб-на. Ма-на да-на воб. Мн дал вод. Ма-на а-днй вор-на.
г	а	в		а	р
йнв дал йн-ва де-ра ма-ла а-ла
ма-на ман ман йм-ва мана а-дмй ма-на дм-дей н-на М-ра
шн шу шан шор шмб шмм шал ша-ла

Ше-на шар вуш-да воб-на.
Нн шар-рар йм-шнн-бы водун-бы.
Ма-на ймш-да а-днн вор-на. Ша-ма-ма э-ммй-на воб-на.
«
кок кал кн-но ку-ка ке-мер
ка-лам кав-кур ку-ма кон-де кан-днр
зег зе-зе за-вод за-ма-на Зей-на-бын кн-таб
Зу-бей-дайн дон
ен	саз снр снв сук
/ом	су-на, су-ра, сн-ннй.
с/—нм	Со-найс су-на ады.
уес	Се-ме-де саз ге-та.
^ос Му-са су-ва-бн-шей вор-на.
с у а
с а а м
кьарг кьаз
Кькь
кьарг кьайнар кьадын кьаб кьабар
ала
/ьір кь^-ум
уык хаш
гон-на кьарг кьу-рун ос-бы да-ма-на кьум йнз-на гу-ру
Кьарг кок-ба воб. Кьаз го-ле-са-на воб.
Кьа-тнр сел-лнм-ба воб.
аі-бын кьав-сун воб. АІ-ма-ле об-зур воб. Бал-ка-ныс ву-зар ад-ле
аі-бын аі-дат аі-ма-ле аі-мал-дар аін-газ аі-ран аі-са
Вухь-на хьаірт ма-хьа ша-хьа. Йм-вы-л' хьаі-нан ба-ла-бы вод. Су-ва-бм-шн-ле маш-не-на йаіхь хьнв-ку.
хал-быр халбыр
да-ха даха
хмв хаім рах хн-зан ба-лах
ха-мыр хай-ма
Хан-за-да, Ха-ным
Ха-лн-ле кн-таб хьаід-хьы
Ха-ны-мнй Хан-за-да хаа-хьа хьабы
Йншда хнв
Вуш-да хнв
Шен-бнш-да хнв
Хеб-на да-ма
Са-мур хеб-на да-ма воб-на
Кьо-ей-на да-ма кіыл'-на воб-на
кьа-лам	ва-кьаі
кьалам	вакьаі
Йм-кьы-хьаб кьев	кьов
де-шоб.	кьукь
Мак-та-быс кьу-ва а-ды. кьас Бм-нейл-хьа кьов	кьев
ал-хьнв-шу.	кьу-ва
Кьа-сы-ле бал-кан	кьы-на
хьа-бы	ва-кьаі
Гьгь
ба-гьа гьаіб-рыш
Ше-мн-лн-ке Бай-ра-мыл ка-гьыз хьа-ды.
Ка-ма-лэ са вед-ра гьаіб-ры-шын а-ды. Ман-бнш-дн ба-гьей кьыі-лнн мей-ва-бы вод.
хьа багь магь багьа а-гьаі ка-гьыз а-гьыз гьаіб-рыш
чарх
чнн
Чан-га-лы-ле че-хен	чарх
гн-вах-не.	чнн
М-чнйс вард-бы-на-нн	чу-ру
чм-тнн май-зар а-ды.	че-хен
Кьа-сым, а-де-ссе	чан-гал
чар-хыл-хьа ы-ккэ	чу-хьай
Су-ва-лнн э-кын-бы чн-ны-ква хьнй-ша-лан-бы.
чіа-лаг чіалаг
чіар, чіум, чіов, кьаічі. чіу-ва, чін-ка, чіа-лаг, мучі-РУ-Кьур-ба-нын чіар чіо-рун вод. Да-дал ча-кьа-лын чіа-ла гэй-хьа хьнв-ку. А-ра-гы-ле га-де-бы кьу-кьа-дчы нл-гьеб-чіы.
п	•	ЧІОВ
Да-ма-нн кьы-ра-гьыл хед-
да чіой-бы вод.
чін-ка
КІОН
КІур-ТІНЙ
КІ
аш укі он ан ас
кіаш кіукі кіы-ры кіа-рын кіас-ры
КІукІ сагь-нм хы-ле ав-хье. Хе-рын-кьу-хьа кіы-ры ге-ххье.
КЬОІН
КЬОІВ
ХОІВ
КьоІ-ван кьаб-ле хек хьоібхьы. кьоі-дле хав кьоій-ре га-де кьоій-ре н-чнй

УІуІ
уім
УІ-мар кьуі-ман
чуі-ван кьуі-ман кьуів-нана хуі-ва кьуі-ман ймгь кьуів-нан гы-ней
кьаі кьоі кьаі кьуі хьаі хьоі хьуі
лыікь ; іыігь мыіхь
КьыІ-днм хьа-ды, йнз а-ды. Йм-гьыІ-ле кар-ван нл-гье-чіу. Чак-да хьа-дыйн-кьаі, чак-дад хьм-гье-чіен...
йыіхь мыігь мыіхь кьыіш кьыі-днм
Дждж
Джа-на-вар
джейран джюдже джам
Дже-мн-ле бн-ссмйс джа-мей йнкь а-бы. Джаб-ра-н-ле джун джу-ваб хьн-войн.
джо джн-га джу-ваб джн-гар джю-дже кьодж ладж
КІ 41 Гь Кь Хь Кь Дж
Хнвей устад ншлемншехье. Нчнй устадысхьа хьары эйгьен: — Устад, йнздм цмцмйс тахтый нстол гьеьэ.
Устаде эйгьен: — Яхшн бала, гьаь-асынбы. Тахт ахтыба гьааьас деш, Цнцнй кьаьмрхьвей, манкьыс ыкіар хьнмаьаджё
ЧІуІЛ-ЬНН
маь
маь чіуіл-ьнй маіь-нмй са-ьас хьа-ьа
Муь-мнн,
Муь-мн-нат
Кьа-ра-да-ва-рын Ха-лмл-нн йн-маь дар-ман воб- чойн до Муь-на.	мн-нат водон.
Г ьаі-мыд	Г ьа-ва
ГьаІ-мы-дмй ГьаІ-сан дос-тар.
Чу-бн-ше са-над дар-сы-бы гьаізнр гьаьа.
Кла-ссейб са-наб гн-внй-ьар.
АІ УІ ОІ ЫІ КІ Кь Кь
тіеті тіы-мыл'
тіоті тіуб тіан-кімй
Мак-таб-нн багьей хед-да тіеті-бы вод. Бай-рам-бы-на-нн йн-гьыл' Са-бн-ре джу-нн а-днйс тіеті-бнш-да тіуч гьав-ьу.
тіуч
тіур
тіенкі тіан-кінй тіы-бычі ТІН-КІНЙ
цы-выл'
цн-цнй цн-кьнй
Цн-кьнй-ныб кьыі-днм-на гьаі-зн-рнй-вал-ла кьав-джу-на
Ман-чнн йм-вы-нм ко-гьу-шей-хьа са ам-бар чіа-ла-гын мей-ва-бы са-ьу.
»Ц
цн-цнй цн-кьнй цы-выл' цмркі кьа-ца ша-ца хье-ца
ціеці
цінб ціеці ціа ціом ціеь ціуіхь ціед-ын цінн-та-рав ціар-га-на
ЦІа-быІ-лар кьуі-манн оіл-кайл' а-ляй-лен-бы.
Ра-гьыІ-мыкІ-ле дар-сы-бы юг-да а-ціан-бы.
ЦІнб су-ва-бн-шей а-лей-лен.
ЦІнн-та-ра-вун чей нн-сан-нм джа-нас дар-ман воб-на.
Я-кьу-бе нек яц-бн-шн-ква эзу.
Я-ба де-на окі саа-ьас да-гьам-ба воб-на.
Дай-че ку-ран-ба, чмн ял кіар-да.
Ма-га-зн-ней-хьа бо-ях-бы хьа-ды.
яц
я-ба
ял
яр-ма я-ма-лыгь бо-ях
е-га	еш
Ас-лан еш сав-ьу хьа-ры-на.
Ен-га нс-та-гьы-ква еш маш-ней-хьа гнй-ьыр-на.	е-га
Цыв-лн-хьа гыр-гын е-мнш-бы са-ьан-бы.	ен-га
Джнлавдаре эйгьен:
— Енга, нздагь утіумра гьмвейдже, кьньмейхьедже.
* ЦІедын сен хьады. Телебабнше мактабей ёлка безенмнш гьавьу.
ЧІекІынбы — хурунбы ёлкайнн гьаіррамайлхьа сабы. Гыргынбншн-
ёр-гьан Я Е Ё А Э О
  ед ёндже ёргьан ёлгьун ёргьа ёкьудле ёкьціал'
Асланна балкан ёргьа воб. Ман-чнс ёргьа Аслане хаір хьау. Манкь-ве балкан шавусхьаджаб алнхас гьо-оле деш. Балканылхьа садджу джу-на кіыл'на чодж Нбрегьмм аляьа.
Юю г
, Юнуснй Юсуф
Юнуснй Юсуф кьыімкалер во-бонбы. Манбы мактабей ціедднйнн сыныфейхьа авайкіан.
Юнусмй Юсуф гьаіммаше санаб нвнйкаранбы.
Нмбншдн кьоінкьукілесана дарсы-бы югда аціанбы.
яц	яба	ярма	юрд
еш	ега	енга	югна
ёргьа	ёкьудле	ёд	юха
юмух сююх уюх
хьы-тіа
% ф
хьахьалнй хьура
хьа
Кьыіл хьады. Сувал' хьыбы, хьурабы гьнд-хьырнйнбы.
Гадебы тіакьабыана хьыбншнхьа гьабкіын.
Гьар сурале хьыбы сау, тіакьабы гяціанйнбы.
Йнкьыігьнн вахталнйс хнвейхьа сабкіылыйнбы.
хьы
хьор хьура хьылн хьойре хьоціал' хьахьалнй
парч
па-лас	пар-че
парч пыш пнр па-лас кьар-пыз кьа-паз сап чоп
Ба-на-вуш пар-чн-ква бы-ла-хыл-хьа гьар-кіын.
Йнш-дн гар-майн хьян мы-кіан во-дун, нн-сан-нм джа-на-сыд ймдж юг-да эй-хьен.
Ммгь-ма-нар-шм-сыд йм-шмн хьян кьа-бы-ле-хьен.
піал-тіум піа-піаіл
ПІ пі
піал-тіум са-піын тіа-піан ЧІН-ПІНЙ снпі
піаті-рун
КІур-тІнй чін-піейр-шн-ква хьн-гьев-чіу-на чо-лэй-хьа. Нн-чнс-хьа хьы-за-хыйн цінт. КІур-тІнйн ман кіухь' ыі-хы я-ваш гьа-нйн. ЧІн-пІейр-ше ман од-хьу-ннйн.

фа-нар ба-фа фыр-гьын
Йнш-дн ша-гьаі-рей-хьа а-дыйн гьаій-ва-нар-шнн парк. Фа-рн-да-йн Фн-ру-за гьаб-кіы-ннйн-бы гьаій-ва-нар кьа-джес. Мм-бы ма-тыв-хьайн-бы фн-лм-ле. Фн-лнн кул'-фат-бн-ше гье-лен кьан-феті-бы хур-ту-му-ка а-ххьа-ххьа. Пар-кей нм-бн-шнкі-ле ме-дын-быд джур-ба-джур гьаій-ва-нар кьа-джнйн-бы.
Фазнл дайнйн Фергьад эмнй гнвь-урнйнбы гаф гьааьа.
Мнбы ймшонааьанбы оігмйлнм вах-таке, джонн джегьнлмйвалмнм сен-бншнке. Гьаішде кьоійнр піенсмейхьа хьмгьебчіу.
ГІ гі
гіал' гіа-дыр
гіам гіа-дыр	мыгі-ра
гіам гіа-дыр йм-гіы-дле гіа-ле-дын мы-гіыр ймгі-ціал'
Гьам-за-тын йн-гіыд-ле еш бы-кыр-хьайн. Мы-гіыр хьмб-зыр Гу-лн-шан нн-выл-хьа нл-хьмй-чіу.
Бал-кан-нн гіа-ле-дын кьай-ше, ман-чмс окі оо-хьа-нас да-гьам-ба воо-хье.
жн-раф жур-нал жа-кет аіж-да-гьа
Расулус хьавайлена хурунбншда журнал.
Журналнн ціеддыйнн сагьыійфайл' жнрафна, кьоідьэсдн сагьыійфайл' аіж-да-гьай-на шыкыл ву-хьа.
Гулнзарыхьа кьоінм джурайлнн жакетбы вод.
Цывлмхьа бамбаікен, кьыіднмна хьаймн жакет аляьа.
Тт
турсубы
тнр
той тар тор тав тагь тадж там
Тамамыс еде турсубы гьоодахар. Еде Тамамыкіле эйгьен: — Тамам, нлейке, васыд турсубы гьаьас хаід хьмхье. Тамамейд эйгьен: — Анай, зас хаід хьнхьайнбы, хьале зы гьоо-харас.
Солмазнн еде гыней гьаьа.
Солмазе дженн кіыл'нм чоджука тандурусхьа чнрпнйн хьылнбы хьек-канбы. Мче еднкіле эйгьен: — Анай, шас гынейн кукабы гьеьэ, шн вас кумаг гьаьа.
Аа аа
Магьаа, зазаа, арнаа, маа, хаа, тіатіаа, гыджаа.
Селнм, ма ручка, маа кьаламоб. Мейвабы саьана арна. Манкьве ар-нааб алябатіа воб.
Экынбншдн кіане зазаа аляйлен. Зазаа аімален ем водун. Магьаа дарман вобна.
Мнсанарше ман гьам чуівада, гьам кьуру хьау ойхьанан. Хваа ннсане энкн оігей хылел хаіб хьавьуна гьаійван вобна.
Магьаічкьалайнн заводей ннкнеке гыджаа джурааьан югун машннбы гьаьанбы.
ухара хьохас хурма гьокьуйн
багь хьоохас гавале
Оооо
гьоокьуна
Эч оохьанас, гыней охьанас, аірза оокіанас, кагьыз окіанас, балах хьо-одас, чінйе хьодас.
Маджнде нстолул' гюьур аірза воб оокіан.
Нергнзе армнейнн чоджулхьа кагьыз одкіун.
Балах утіумба воб, хьоодас воо-хье дешоб.
ДжыхааІ гьоокьу воб, оохьанас воохье. КьурахнанкьаІ чінйе хьодас дагьамда вод эйхье.
Еэ еэ
Меэд, геэд, ыхьээ, хнвеэ
Гадебнше дамале нлгьебчіес ад-дамадж гьанйн. Гадебншей спорт-сменарыб воб.
Балканарше хейбы хьады. Балка-наршей кьатнрарыд водод. Угьалбы гёгьу, чінйе кьуівуна хьнхьа. Хоче чіней дюгулювхьа.
Сувабнше дюзюлхьа гуджнан ку-лек гьайсар деш. Сувабншей гьаваа гейб темнзба вобна.
Мугьаятра нхье, кьаджыран гев хьыімоохьаідже.
Гьооігьас — гьоігьас Хьооіхьас — хьоіхьас
Гьооікьас — гьоікьас
Оорхаіс, ообхаіс, оодхаіс. Хьооінн вуза эскерейнче чодж хьалес. Пнто-нын давар быкырба гьооігьана. Джюджейн цімт гьоігьан.
ДжыхааІ. Джыхааіна ймв.
Хьа гьабахаін агьаі кьоншубншн-сана водун.
Ведра агьааі вод, пештнле кьай-ше. Айшат, хорагыс бнрмнз алябтіы, манчейнче сылыф кьааіхе. Джамаа-ле кьевейнче кіасбы кьаіхы.
Агьааі — агьаі.
ДжыхааІ, хааі, мыкьааікьа. КьааІха — кьаіха Хьааікьанас — хьаікьанас
атта ХьоттХ хьатте, нттуна, мттукіай, маіттын
Нттукіайн тіетібы сау, чейнс кьуру хьау. Даватбншей нттваке гьайнн шарбат енгабншнс гьнву. Джыды-рыс хьыгьаьанн балканаршнн быіттяр гьмйтіаланбы. Колхознн багьей гьаібрыш, хьотта, гавалебы ва медын мейвабы водунбы.
дюккнй	акка
Нляккас, ыккыйканас, айнккас, алнккас, сёкка, мыккахай.
Дюккй хьытіабы гьнйхьармей авайкіанна.
Сёккананн джмгэй кьоійбы ахван-бы деш.
Мнрза дурбендбншейнче нляккыйнкьаі, суванн ялык' кіонбы кьаджы. Акка югда хьеьэ, мыцоб хьооі. Дамабы нлекканн джнгэй ба-лугьар гейд вод эйхье. Балугьар ах-хьас ыкканна, мнчіаар экіра сугьо-цана.
Чччч
Кьаччнй, гаччул', паччагь.
к
ТІайнбыс декке ціебна кьаччнй абы. Гьндаятна кьаччнй кьыіейнн кьеквайкена воб. Днбырнн багьей хедда гаччулер аляды. Манкьунн еде гаччулер дузлагьейхьа кіяу. ТІотІаршнна вече паччагьын гьнваа-джена. ЧІнкайле аігьтнят гьеэьэ, ман йндджад садаччен. Дахас кьадчнйн чінляр кіонехенбы вод.
Саххьа, даххьа, таваххьа наххьач, веххьана, хье-ххьвас, хьаххьас, гяххьас
Кьонше куклак хьаххьас кумаг гьау.
Веххьанайсын ухара джурайда нледтан.
Доххьаз алетіе, машнн гьанккас. Саххьа йыікьбананкьаі, югба хьаьаакіанна. Аляххьмйн, йаіххьыл' эбчіес воохье. Хьабы гьаххьас бал-канар хьады. Сувал' хьеххьванйн чуру дадаква эйхьен. Кьоншн хнвын шаке йыігь аляаьас кумаг гьедхьы.
юххьан, маххьвара леххьа, веххьва
Ххьххь
юххьан
Юххьан сенена батірайна вахт вобна. Дюнйе тезелемншехьен. Гьар сурал' тіет-тіеле ачмншехьен. Бебе-чулер хьады, айванбмшей акваабы аляьа.

Хьоіце, гоіце, вуіцен, хоіце, хьунаіце, туіцура, ваііцес.
Юххьан хьадыйнкьаі, хнваршей хайбншнн джнляр хьаьанбы. Манбы ухьтанда ыхьайнммей хоіце хьадагь-ван. Хоіце ыхыійнн хаан хьоіцебыд ухьтанда кьедженбы.
Ягьарна габа вуіценн ухарабншнке воб гьавьу.
Камал аккас сайхыі, лнгэй гоіце воб вухьг.
Туіцун ос алле, вас югун рамкіа ыкканхьей.
ннссе
Сс сс
адессе
Бнсснй, бнсснй, бултіаснй, Бнедйна абай снхнарнй. Бнсснй кіона гьавайкіан, КІонбы гятіу хьабайле.
Адамейр адессебы алятіу, вакьаібы хьоіцарас гьабкіын.
Мыссынн бнсснйн маів гьаьан.
Вакьаін ннссе меднн ннссебншнле дадакванод.
ЁххаІ
Хнвын ярашугь ёххаі водун. Дагь-ыстаннн Кубачн хмвынн устадарше гейд ухьтанын леххабы гьаьанбы. Манбнше гьанйн леххабы ва медын ыімарат са йншдн гьуікуматыл' деш, меднн оілкабншнлмд аціанбы.
лехха, ёххаі, лахха, меххвар.
кіыцГ	цІецГ
ціеьбы
цІецГ ціеь ціедын кьацГ кіыцГ сецГ
Кьоів бнсснйле гьмвху, кіыціейхьа аймбхьу. Хатун, ейра былахыле са долче хьннен гяціе. Солмазыс хеднм йнгьыс ціедын шал алніцу. Шацнйнн таянгыл' гьайннсен кьоібле тіымлена ЦІецІёб алябы. ЦІеьна няк мысва-быд аціы, аахва воб.
Гадеэ джун тюлм саьа чмт'
Хьыт', кут', сют', тю, ко-тяв, тюлм, чмт', быіт', чуіт'
Мнканле мнчіаір сугьоцумей джун тюлм саьа, гойнед фнззарядка гьаьа. Зугьреэ цмцмйс дон гьаьас чмт' кьаціайківан. ЦІа югда дехьа, тіелебншнке кіумкіумей кут' ыхьа. Котяв кьаціедкіунмйле хьмйгьа, ург джаналхьа хьабы. Пешакаре сют' гьавьымей, бакінйн хваабы садыйн-бы. Гейднн гьаійванаршнс быіт' бы-зылер акіанаьас лязнмехье.
тІетГ
гыт'
						
НетГ, готГ, гытГ, кытГ, тІетГ, кіуті'нн, кыркытГ, кьыіті'.
Хьытіана гытГ смкіыленн гыт'нле ціобаба воохьена. Цнкьнй ймвынм лап кіут'нейлхьа вод млхьмчіу. Тур-субншнле ухаран са кытімд аху деш. Ханабы хьеханбмшмхьа гьам осан, гьам барківан кыркытГ эйхьен. Юх-хьан ціедда тіеті' ачммшаьанн йнвар-шнна са эчена йнв вобна. НетГ хьы-захы, вмс нлёбзурна.
Ц*ц‘
кьуц'
лец'
Кьабахан кьуцяр ФатГмайс гейд югда хьады.
Гёгьуй гёгьа, цёйбы гёдацце. Ву-гьурбмшей ганзбншнле хьянбы гьо-дацце. Умахане эчеке лецер гядхы, гьамбазаршнс бнтіал гьау.
ТГ ЦГ Т' Ц'
хьян, хьеб, кіухь', рыхь', тінхь'.
Дагьыстаннн сувабмшей джураба джурайн хьянбы водунбы
Хьянбншнн сабы чінейнче кьуімада хьыгьааі, сабы мыкіада. Кьуіманн хьннеке гьаіммам гьаьас эйхьен, нлёгьасыд караьайлен.
I
Нек
кьунаннк
дек', зак', нек', хьурк', оік', кьунаннк', нлекке, сурак', осак'.
Сурайейна дек' фабрнкэй ншле-мншехье. Маа ушагьаршмн палтар-бы мйхьва. Мнм фабрнкэй гьаммн піалтіумбы гадебмшмс кьабылехьен-бы. ТІетІбншнкванн донбмшнле мчейр шадоохьенбы. Дек' ншлемн-шехьенн фабрнкайн гьанйн палтар-бы алянйн ушагьар кьавджмйнкьаі, Сурае шадэйхьена.
сё, сёле, сюйух, вмс', сёкка, сют'.
Са йнгьыл' авчнй вндерейнче алгьааі эйхье. Вндерынн сурейхьа авчнй гьнрхьырнйнкьаі, ннкьус сё хьызааха. Вндер лап дарба вухьа, ненаджар сакіаласда мумкун дёо-хье. Авчнйссе е сёйнссе оігейхьа гьоогьарас дяахаі. Кьабтіы чара, авчмй ганзылхьа севканммшехье, сёйнкіле эйгьен: Хьувоора, нлгьевчіе. Сё хьабы, авчнйл' аля-багьа нлгьоочіе. Сыкіыл'ба гьобгь-ур, сё сабкіыл, авчмйхкіле сагьолва эйгьенхьмнне, нляакы авайкіан.
едяр
ед'
Колхозун тезе ушагьбахче аляу. Гьаішде едярше джон хурун кул'-фатбы гьар мнчіааб бахчейхьа вук-кэйка, эхьал' ншнле хьнйгьа хаахьа хьоокканбы. Мшлемншоохьенн едяршнна хаана мш бахче ачммш гьанйле хьнйгьа хейлн кіыл' хьнвхьа. Аднйн шал гьодгьул алягьнйн. Дмл'-бере адыйн хьайнн шал.

гёгьнй
маіг', гязас, гечіес, гёгьас, бег', бмлнг', йнг'де, гёодкас, гёзарас.
Чодже Закнр бакіейхьа ыккы. Мана бакіейхьа ціерра ары. Бнней-лнн гьар кар гадемс марахлыда хьа-ды. Генр кьовуле матхьа. Йнкьве чоджуке хьндгіын гьаьа: — бакіей кьов нншнсданане! Чодже джуваб хьнво: — Вакьаібы гязы, кьовенхьа няк кіяаьана. Ннкнеке гьаьан ннссе.
Н* н*
кіын', няк, някі, нахьв, някьв, няхьаі, няхуід!, нягь, няане!
някі — наці нягь — нагьыл кіын' — кіыл'на няхьа — наххвармй
КІын' гьнмаьа, воохьехье нш гьеэьэ. Утіумун някі джанана сагь-валла вобна. Вакьаіна няк кьышыква воохьена. Зейнаб гейше йнхьэйр, нягьбы уххьаі дешод. Сыныфейнн тіетібншнс Рашнде югна някьв абы. Яцан окі обхьун, няхьв гьабсырнй. Телебабнше хьндяціыйнн солдатнн нюкьнелхьа хедда тіетібы гмдхьы.
кьул'	ул'
хыл', кьул', кыл', мугул', чул', гал', хьыл', млёгьас аляьас, кіыл'кіам, кьаляьас, алядхас.
Бухарайн гал' ахтывалей гнххье, кума югда ціыціеьэдже. Сувале Гал кьуімада эйхьен. ЧІне одкіул, кьул' ьіхьа. Мыкіан хьян кіылда нлёгье, бугьазбы ыкімнйкіардже. Кьул' югда эйхье, темнзна гьаваа хьава-ледже.
ймкГ, к|ёочес, кіёдцес, кіяьас, кіяхас, кіёгьарас, кіёчіанас, кіякіанас, дмкГ, кіёхас.
ймкГ — юкі кіёхас — кіохмй кіёочес — кіоч дмкГ — мыкі ймкіяр — ймкіар
Мык кіёдху, дамале хьян алятіу. Кьалнбейхьа кьургьушнн кіёдцмйн. Кьыіднмна верыгь экіба кіёочена. Цывыл' хьады, мыц авьу. Йнваршнн ярпагьбы кіядкіынмйнбы. Днк' мед-нн тахыл'бншнле геджба гьнвнйхь-арна. Дннгэй гёотуна бмрннз гьнвнйхваірна деш.
альбом, роль, апрель, культура, ас фальт, фонарь, сельпо, ателье.
Апрельнн вуза Сандэ едмква уша-гьаршннн магазннейнче нчнйс мак-табей лязымыН'карбы алніцу: шм-кыл'бншнсда альбом, кьалам, ручка ва медын карбы.
Хаахьа савкіалассэ еднй йнш эбчінйнбы ательехьа. Маа Сандайс закіаз гьанйн ціедын дон.
8 эснн Март
8 Март дюнйейнн едаршнн бай-рам водун. Мактабэй гадебнше маслягьаіт гьааьана: мартынм байра-мыл' джокасана хьаідаххьаінн мчер-шнс тіетібы гьнлес. ТІетІбншнква Эмннат хаахьа хьарнйнкьаі, чоджей-нб байрамбншда пай Эмннатысджаб деш, дженм еднсыб гьнвойн.
ЦІедын сен
Телебабнше мактабнй безенмнш гьаьа. Майрам халээ хьнйгіанан: — Бала, мактаб нншнсне безенмнш гьаьа! Селнме эйгьен: ЦІедын сен водун хьооі. Кьнйна хаім сура вухьайнкьаі, ЦІедын сен гнйгьал. Мактабэй хебна ёлка вобна нлёозар гьавьу. Халай, гьунар айре. Шахта бабээ пайбы бнтіалаьас.
Май байрам
1 Май дюнйейл'нн гыргынн мнл-летбншнн байрам водун. Мнн ймгь-ыл' фегьле, кандчн, хьаідхьына хьнгьейбачіенбы санад байрамбы гьаьас. Байрамнн йнгьыл' лап хебба хурунбы шадоохье. Май байрамбн-шнл гьар сура безенмнш гьаьан, гыргынанкьаі шадын музыка кьнй-хьен. Май байрам мш гьааьанн ннса-наршнс хошда хьайлен.
Магьаічкьала
Республнка Дагьыстанна пайтахт вобна. Маа 550 аазыр агьаалнй ешемнш эйхье. Магьаічкьалэй фабрнкібы, заводбы ншле-мншехье. Шагьарей аалн мактаббы, джур-ба-джур техннкумбы, учнлніцебы, лнцейбы, санаьаіт мактаббы водунбы. Йншдн пайтах-тей йнхьыдле аалн мактаб ншлемншехье. Мааб маьаіллнмар, ннженерар, агрономар, дохтурар ва мебын аалн таігьснл'нан санаьаіткарар гьаізнрааьа. Шагьарей ахтыйн бннебы, акьыін кучебы водунбы.
Магьаічкьалэй хьОнн мнллетмн театырбы ншлемншехье.
Магьаічкьала йнгь-йнгьыле батіра хьоо-хье. Мана сабара сенбншнле Росснейл эн хебна, мнджагна курортна шагьар вухьес.
АІзнз пешекарна дех ворна
Аізнз пешекарна дехорна. Дек' кьыіл, кьыіднм сувабншей ешемншехье. Манкьве мнчіааднйле эхьалхьамей вакьаібы ухьнйхьа-наьа. Еде дек' хаа гозетяьа, охьанасын гьаьа, хьаьанбы палтарбы. Эхьал' деккнс вакьаібы агьлэйхьа аьас кумаг гьаьа.
Вакьаібы агьлэйхьа сау, дек' хаахьа хьа-ры, кіыл'на АІзнз аляртіу, убабы гьаьа, нлёкіалаьана.
Ед хьаіейкьаінна.
— ЧІаІв, гьу гаде кьаьагьасда!
— Пешекарна дех нншнледжар хьндякьаінас ыккан, утіумра нхьес ыккан. Сабара вахтале мана балканыл' алмхас аідатнй пешакархьннне хаір хьнхьесда.
Са йнгьнн мнчіейд декке эйгьен:
— Кьнйна зы АІзнз заква оірушейхьа ык-кэйс.
АІмалдар джюдже
КІуртІнйле дюглеб чіалагахьа гьабкіыннн джюджейсхьа суіва хьызааха.
Суіван эйгьен:
— Зы гьу оохьанасда, ай джюдже!
— Демш, гьу зы нмоохьан, джан суіва.
Захьаб са десте чуба вобунбы, зы ман-бншнхьа ворна-дешда са йнчн ворна.
Суіва сыкіыл'ба фыкрейхьа абкіын, гойне калле хьегы эйгьен: „
Гьу йнгьын чуба закіле гьаагвасынбыне!
Гьелбетте, дора!
Суіва шадоохье. Наьасва нвгьей, манчнс джюджейн чубаб оохьанасннй вуккан.
Адкіын ннбы са хайбншдн оігейхьа гьмй-хьар. Джюджейн эйгьен:
— Гьу нняа млёозуре, зы гьабкіын чуба ана хьавалесда.
Суіва разнвхьа, гнбгьылна пншннбы нлёд-же. Джюджейн чнсхьа хьызаахыйнн Топланыкіле эйгьен:
— Шенн дар’азайсана суіва вобна. Ман-чмс гьу оохьанасоб вуккан.
— Гь-а-а-гь суіва? Гьаішде даеэ манчнс дн-ван гьаьасын! — ахтыда эйгьен Топланын. Топланын сес кьайхьы, суіва ціа атімдкьынн-ахьннне гьооха чіалагахьа.
Кьоійре гьамбазар
Са йаіххье чіалагын алгьааі воохье кьоійре гьамбазар. Бнрданба нмбншнлхьа сё хьнгьоохьа.
Нмбншда са кьадархьун нлхьечіе йнвыл-хьа, манаса ахва йаіххьа. Кьабтіы чараа нна кьнлехьа, вудже вудж хьнкіуйнкьул' гьарад-че. Сё ннкьусхьа хьабы, паітяххьыіква нгьн-караьа.
Гадеэ нафас гьнхтеле. Гойне сёйнн ннкьу-нн акьваке эвабы гьаьа, хьнкіуйнкьус гьыісабау авайкіан.
Сё абкіыннйнкьаі, йнвыл'на гаде кьеьэчіу ахьаіна гьаьа гнйгьал. — Гьнджон ыхьа, сёй-нн вакіле кіырейхьа гьнджон нвгьу. Манче закіле нвгьойн, пнсйн ннсанар манбы вобон-бы гьамбазыс кьорхунанкьаі гьейбахван.
Духба
Кьоінн заінйфей кегьрызейнче хьянннй алятіа. Нмбышысхьа хьарына хьебырьэсда заінфа. Озурнй алятіас кьаейл' гюур ыхьана са кьаісда бабай.
Са заінфе маннсанкьыкіле эйгьен:
— Йнзда дех гыргынкьуле днрнна, гыр-гынкьуле такьатуквана ворна, манкьуле са-джар кьамхьес деш.
— Йнзда дех был'был' хьннне гьеківана. Шавухьаджад маіхдун сес дешнн, — эйгьен кьоіресынкье.
Хьебыресынкьыхьа сес дехьен.
— Гьу йнгьнн духайке няьас гьндчуд нт-тейгье? — хьндгіын гьаьан ннкьынн кьоншн-бнше.
— Гьнджон зы нйгьес, — джуваб хьелен заінфеэ.
— Манкьухьа саджад маіхдун гьунар де-шнн.
Заінфабнше ведрабы гяціы, авайкіан. Кьаісдар ннбншдн хьнгьна гьойгьар. Едар об-зур нлёозар, хулеббы ыкіар, хьян гьече, йыікь ыкіар. Ннбншдн оігейхьа хьебнйре гаде хьыгьабаківа.
Са кьомул' хьнккёйкал, топхьннне хьаьайкіан. Манкьуле едар матоохье. Кьоіресункьве маіьннйбы гьаьа, был'был' хьннне гьеківа, едарше югда кіыры гьеле.
Хьебыресда кьадархьун еднссе йнкьыін ведрабы алятіу айкіан.
Заінфабнше кьаісннкьуке хьндгіын гьаьа:
— Няхуібынбые йншнн духба!
— Джо няабын? — джуваб хьеле кьаісннкьве. Закіле са дехор кьедже.
Ушахар топ гьнваагва
Теймур, Пакнзат, Тамам, Фазнлят дарсы-бы гьау, хьнгьейбачіенбы майдамылхьа гьн-ваагвас. Ннбншмс гыргынчнле топ гнваагый кьабылехье. Ушахар сура саьаітна гьнваагу, авайкіананбы хайбншейхьа.
Нмзамм Ганджавм ІІ141-1209)
Ннзамн Ганджавн Азербайджанна эн херна шамр, гьамыр кіоран аціал'нана аалнм ворна. Мана 1141-ьэсдн сен Гала Кьумнн хнвей еднке ыхьа. Джун дюнйейл аціан асарбы «Снрбншда хазна», «Хосровнй Шнрнн», «Лейлнйнй Меджнун», «Йнгіыйре гозел», «Нскендернаме» фарснн мнзел одкіун. Ннзамнйхьад аірабнн мнзел одкіуннйн асарбыд (шечібыд) хедда водонбы. Ннзамн Ганд-жавн йнхьбншнс ыкканна шанр ворна.
Джафаров Селнм
Джафаров Селнм ЦІаІхнн ва Азербайд-жаннн мнллетбншда дойнквана аалнм ворна. Мана ЦІаІхнн хнвей еднке ыхьа. ЦІаІхнн мм-зен снфтаан кнтаббы Селнм Джафарове одкіун. Манкьве Дагьыстаныс ва Азербайд-жаныс ге 'ібын ааілнмар гьаізнр гьавьу.
Йнхьбншнн сувабы
Самуранн вукілел' 60-70 кнлометрна йнхьбншнн батірайн сувабы водонбы. Гьар сувахаб чнна ахтывалла, чмна уфтаныйвалла вобна. Манн сувабншдн дагьайднн этякбншнл Гал (Кьарасав) водон. Сувабншнле Галахьа кьоінн гадмгале, Балякьадайнн, Дннднйнн нвнйкар. Гьаішде манн гаднгбншнле Россней-найнй Азербайджан Республнкайна сергьад алгьаі.
Ймхьбмшда девлет
ЦІеббнйна йнхьбншда девлет вакьаібы во-донбы. Вакьаіна нш ваціавхьай хедын аціал' водон. Вакьаін хьа, няк, чуру, кьеква гьеле. Нооца гьар хнвыхьад вакьаібншнн бакінйбы ыхьа, гьар хнвей аазырыле гьеххеда вакьаібынан ннсанар вухьа. Вакьаіна пеше ндаагаршнна пеше вухьа.
Балкан
Йнхьбншнхьаб мнсал вобна: «Йнхьнйн кьанадбы балкан вобна». Нооца, машннбы арайлхьа хьалессе гьнхьа, хаана, чолна нш балканука кьавджу. Балкан ймхьмйн са кьа-надбыджад деш ыхьа, балкан хаана, хнвна, джамаьаітна барака вухьа. Эн доюканн бал-каныл' нздагь* хьары.
Ймссейба гьар ймхьмйхьаб балкан вухьа, кіарын лнт ыхьа, хапык' мйтіалан гьабка ыхьа, кавказна ягьар вухьа.
Сагьра гьаьана йнхьнй, сагьба гьааьана балкан.
Йнхьбншдн хнваршнн ярашугь
Йнхьбншдн неннджад хнвын ярашугь лай-нкьукана гнм, устаднйвалнква алявьуна маз-днк, чннн яннйл мыралнй, хедын, абырукан мактаб, джегьнлер гьнваагвасын майдан (сн-вед — стаднон), кіараціын хьяннан булахбы, темнзнйвалла гьааьан джнгабы водонбы. Хн-выс кнтабханайнй клубуд лязнмда водон.
Самур
Самур Дагьыстаннн дамабншда са вобна. Манчн КІуссурна (аварбмшда) хмв вобна. ніуссуруке даахьа Самуранм дерайл мнціыхьебаб йнхьбншда хнв вобна.
Самур Каспн дерйагьейхьа кіявайкіан. Манчнна хь’ілнйвалла 213 кнлометр водон. Самуранн дерайна (гьовзайна) сагье (пло-іцадь) 7330 квадратный кнлометр (км) во-
Д°н-	-
Самуран Дагьыстаныснй Азербанджаныс гейд кьнйматнан хьян гьеле.
Гарун Халнловмч Нбрагммов, Набй Гаджневмч Нсаев
АЗБУКА
УЧЕБНПК ДЛЯ 1 КЛАССА На цахурском языке
Редактор Ю.Н. Бабаев
Художнмк Г.Р. Балчев, М.Ш.Муталлцбов
Художественный редактор М.Ш.Муталлцбов
Технмческнй редактор Н.В.Эседуллаева
Корректор К.З.Омаханое
Набор Зацра Махмудова Верстка Альберт Велцев
Сдано в набор 12.06.02. Подпнсано в печать 14.10.02. Формат 70x90 1/16 Бумага офсет. № 1. Гарнмтура Зонгпаі БапзБегіГ Печать офсетная.
Усл.п.л. 8,78. Уч.-нзд. л. 8,76+0,4 ф. Тнраж 500 экз. Заказ № 43
ЛР № 0212410 Нздательство ННН педагогнкн 367000, Махачкала, ул.Леваневского, 4
Тнпографмя ООО «Мавел» 367010, Махачкала, ул.О.Кошевого, 42а тел.: 61-38-90


АЗБУКА
Учебнмк для 1- класса Цахурскнй язык