Text
                    ©ЗБЕКСТАН ССР ИЛИМЛЕР АКАДЕМИЯСЫНЫН. ЦАРАЦАЛПАЦСТАН ФИЛИАЛЫ
ТАРИЙХ, ТИЛ ХЭМ 9ДЕБИЯТ ИНСТИТУТЫ
РУСША-КДРАКДЛПАКЩА сезлик
Сезликте 47 000 жакын сез бар
Н. А. БАСКАКОВТЫЦ редакторлеуинде
«СОВЕТСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ» БАСПАСЫ
МОСКВА- 1967
КАРАКАЛПАКСКИЙ ФИЛИАЛ АКАДЕМИИ НАУК УЗБЕКСКОЙ ССР
ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
РУССКО-КАРАКАЛПАКСКИЙ
СЛОВАРЬ
Около 47 000 слов
Под редакцией Н. А. БАСКАКОВА
ИЗДАТЕЛЬСТВО «СОВЕТСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ»
МОСКВА—1967
4С (Карах) (03) Р 89
Редакционная коллегия:
КАРИМХОДЖАЕВ Ш. К., КДЫРБАЕВ А. К., НАСЫРОВ Д. С., ТУРАБАЕВ А. Т.
Редакциялыц коллегия:
КАРИМХОДЖАЕВ Ш. К., КДЫРБАЕВ А. К., НАСЫРОВ Д. С.. ТУРАБАЕВ А. Т.
Русско-каракалпакский словарь содержит около 47 тыс. слов современного русского литературного языка, устойчивые словосочетания и идиоматические выражения, а также наиболее употребительную специальную терминологию.
Словарь предназначается для переводчиков, работников печати, радио и телевидения, для учащихся и преподавателей средних и высших учебных заведений Каракалпакской АССР и представляет интерес для широкого круга специалистов-тюркологов.
Главный редактор словарей
Издательства «Советская Энциклопедия» Лазова М. В.
Редакция словарей на языках народов СССР
Зав. редакцией Головкина О. В.
Ведущие редакторы: Андреева С. И., Харитон Б. Л, Зав. корректорской Костромина В. В.
Корректоры: Теркулова X. X., Николаева В. Г.
Технический редактор Грешнова В. Л.
Художник Короткий Н. А.
РУССКО-КАРАКАЛПАКСКИЙ СЛОВАРЬ. Около 47 000 слов. Под редакцией Н. А. Баскакова. М , «Сов. Энциклопедия», 1967. 1124 стр. (Институт истории, языка и литературы Каракалпакского филиала АН УзССР).
Сдано в набор 28/III 1966 г. Подписано в печать 12/XI 1966 г. Формат издания 70X108/16. Бумага типогр. №2. Печатных листов 70,25 (98,4); учетно-издательских листов 14 1,6 Тираж 17000 экз. Цена словаря в переплете 2 р. 75 к. Заказ №161.
Издательство «Советская Энциклопедия». Москва, Ж-28, Покровский бульвар, 8.
7-1-5
Московская типография №16 Главно пиграфпром а Комитета по печати при Совете Министров СССР
Москва, К-1, Трехпрудный пер., 9.
11-66
ПРЕДИСЛОВИЕ
В связи с развитием национальных языков и увеличением их общественной значимости в условиях роста культуры народов Советского Союза, словарный состав каждого конкретного языка из года в год растет и увеличивается.
Неизмеримо развилась и лексика каракалпакского языка, причем рост ее заключается не только в увеличении количества слов, но и во внутреннем развитии каждого слова — развитии семантики, появлении множества новых прямых и переносных значений.
Большое значение в развитии словарного состава каракалпакского языка имеют также процессы взаимодействия языков народов Советского Союза. Огромное влияние на развитие лексики каракалпакского языка оказал и оказывает прежде всего русский язык — язык межнационального общения народов СССР. Значительным фактором в лексическом обогащении каракалпакского языка является также воздействие соседних родственных языков — узбекского, казахского и туркменского.
Наконец, главной причиной необычайного развития каракалпакской лексики служит развитие разнообразных форм литературного творчества каракалпакских писателей, ученых, общественных деятелей, публицистов, журналистов и других деятелей каракалпакской культуры.
Расширение и развитие форм общения способствовали появлению разнообразных жанровых и стилистических разновидностей литературного каракалпакского языка, которые формировались на основе как внутреннего развития, так и на основе существовавших ранее канонов старого письменного каракалпакского языка.
Так, в современном каракалпакском языке приобретают некоторые черты оформления такие основные стили, как: язык художественной литературы — прозы и драматургии, характеризующийся наличием диалектных и просторечных, разговорных элементов в лексике, и поэзии, характеризующийся некоторыми лексическими архаизмами, заимствованными из старокаракалпакского письменного языка; язык научно-публицистический с значительным слоем специальной терминологии; язык эпистолярно-канцелярский с некоторыми устоявшимися речевыми штампами и, наконец, язык, сохранивший полностью нормы старого литературного языка с подавляющим арабо-персидским лексическим вкладом, который постепенно уходит из практики и сохраняется по традиции только среди мусульманского духовенства.
Появление стилистических разновидностей каракалпакского литературного языка способствовало некоторому преобразованию лексической структуры языка и, в первую очередь, изменению системы значений большинства коренных каракалпакских слов под влиянием появления новых, главным образом, отвлеченных понятий, для которых также заимствовалась и иноязычная терминология. Расширение значений коренных слов и заимствование новых слов и терминов способствовали созданию сложных синонимических рядов, дублетных вариантов, различного рода новых фразеологизмов и т. д. В языке, наряду с простыми словами и терминами, появились сложные слова и описательные термины. Необычайно расширили свое значение продуктивные аффиксы словообразования, были вызваны к функционированию некоторые дремлющие потенциальные силы языка — непродуктивные и мертвые аффиксы, активизировались малопродуктивные словообразовательные модели, появились фразеологизмы нового типа, представляющие собой различного рода лексико-фразеологические кальки.
Все эти процессы в развитии лексики каракалпакского языка неизмеримо увеличили его словарный состав.
Лексикографические работы по каракалпакскому языку насчитывают уже десятилетия, но пока из более или менее крупных словарей можно указать только три: Русско-каракалпакский словарь, Лк, 1947 г., Каракалпакско-русский словарь, М., 1958 г. и Краткий русско-каракалпакский словарь, М., 1962 г.
Настоящий Русско-каракалпакский словарь создан на базе всего предшествующего лексикографического опыта и обширного нового материала, собранного и систематизированного в рамках существующих специальных словников. Если Русско-каракалпакский словарь 1947 года имел в своем составе около 30 000 слов при объеме
— 6 —
70 авторских листов, то настоящий словарь, насчитывающий около 47 000 слов, имеет объем 139 авторских листов.
В основу русской части настоящего словаря был положен словник, составленный Издательством иностранных и национальных словарей, общий для таких словарей, как Русско-киргизский под редакцией К. К- Юдахина, М., 1957 г. и Русско-туркменский под редакцией Н. А. Баскакова и М. Я. Хамзаева, М., 1956 г., но в значительной степени переработанный и дополненный новой лексикой, новыми фразеологизмами и устойчивыми словосочетаниями, появившимися за последнее время.
Отличительной особенностью данного словаря является не только его объем, т. е. увеличение количества слов, значений, фразеологии, идиоматики, но и новое его качество. В Словаре уточнены переводы отдельных слов, сделана попытка дифференцированного перевода видов глагола, даны новые переводные эквиваленты как для основного словарного состава, так и для терминологии, вошедшей в словарь; более широко представлены различного рода устойчивые словосочетания и даны не только их буквальные, но и адекватные смысловые соответствия на каракалпакском языке. Более совершенные и точные адекватные переводы даны также для русской идиоматики, для пословиц, поговорок, устойчивых словосочетаний и т. д. В необходимых случаях приведены иллюстративные примеры на словоупотребление, на управление и согласование. Усовершенствована структура словарной статьи, детализированы стилистические, грамматические и прочие специальные пометы, уточнены и вместе с тем сокращены до минимума толкования и пояснения слов.
Важным отличием данного словаря от словаря 1947 года является то, что он составлен на основе новой более совершенной каракалпакской орфографии, учитывающей фонетическую специфику каракалпакского языка.
Основное назначение словаря — служить пособием для перевода с русского на каракалпакский язык разнообразных текстов, за исключением узкоспециальных научных исследований, имеющих сложную специальную терминологию, поскольку в словаре дана только общеупотребительная общественно-политическая и специальная терминология, встречающаяся в газетах и научно-популярной литературе.
В словаре каждое заглавное слово представлено по возможности во всех основных его значениях, приведены часто встречающиеся фразеологизмы.
Несмотря на относительную полноту словаря, словник его все же не охватывает всего словарного богатства русского языка и все многообразие оттенков прямых и переносных значений каждого слова, но содержит только основной лексический фонд русского языка и все основные значения слов.
К словарю приложена статья о пользовании словарем, где читатель найдет все основные сведения о составе и характере словарных статей.
В составлении словаря принимали участие следующие научные сотрудники Института истории, языка и литературы Каракалпакского филиала Академии наук Узбекской ССР: К. А. Абдимуратов (часть буквы «в» и часть буквы «н»), А. Б. Бекбергенов (буква «у»), К. Д. Давлетбаев (буквы «е», «ж» и часть буквы «н»), Ш. К. Каримходжаев (буквы «э», «ю», «я»), А. К- Кдырбаев (часть буквы «м»), С. Т. Наурузбаева (буква «ф» и часть буквы «н»), Т. С. Сафиев (буквы «з», «с», «т») и А. Т. Турабаев (буквы «г», «д», «п»).
Кроме того к авторской работе по словарю были привлечены филологи, не состоящие в штате Института, а именно: С. Б. Бекназаров (буквы «к» и «р»), Е. Т. Бердимуратов (буквы «и», «й»), К. Б. Бердимуратов (буква «о»), А. М. Муртазаев (буквы «х», «ц», «ч», «ш», «щ») и Н. А. Урумбаев (буквы «а», «б», «л» и часть буквы «в»).
Особенно большую работу как по первичному составлению словаря, так и по доработке, а иногда и полной переработке отдельных букв, а также по уточнению значений, лексикографической обработке и пр. совместно с редакторами Издательства провел А. Т. Турабаев.
В редактировании словаря участвовали ответственный редактор Н. А. Баскаков и специально созданная редакционная коллегия в составе А. Т. Турабаева, Д. С. Насырова и Ш. К. Даримходжаева.
Институт истории, языка и литературы Каракалпакского филиала АН УзССР, Издательство «Советская Энциклопедия» и ответственный редактор словаря отмечают большие трудности в процессе окончательного оформления рукописи словаря. Большой коллектив авторов-составителей, несовершенство и пестрота представленного первичного материала словаря, большая авторская правка и редакционная доработка (в первую очередь, унификация лексикографического оформления и уточнение переводов) — все это усложнило работу над словарем и стоило больших трудов всем, участвовавшим в его создании. В связи с этим коллектив допускает, что в словаре могут встретиться некоторые недостатки и недочеты.
Все замечания и пожелания по словарю просьба направлять в Издательство по адресу: г. Москва, Ж-28, Покровский бульвар, 8 и в Институт по адресу: г. Нукус, ул. М. Горького, 169а.
Н. А.БАСКАКОВ
А
»
О ПОСТРОЕНИИ СЛОВАРЯ
Все заглавные русские слова расположены в алфавитном порядке без объединения в гнезда. Каждое заглавное слово со всем относящимся к нему материалом образует самостоятельную статью.
На всех русских словах, кроме односложных и данных курсивом, поставлены ударения. На односложных словах ударение ставится лишь в тех случаях, когда оно переходит со значащего слова на служебное, наир.: на пол, под нос. На курсивных словах ударение ставится только в тех случаях, когда оно является смыслоразличительным, напр.:
БЕЛОК м. 1. (яйца) ...; 2. биол., хим....', 3. (глаза) ...
В тех случаях, когда норма литературного произношения допускает два ударения, в статье даются два заглавных слова с разными ударениями, напр.:
ТВОРОГ, ТВОРОГ, а во фразеологии на одном слове проставляются оба ударения.
Заглавное слово в его начальной форме заменяется в словарной статье знаком тильда (~). Тильда заменяет также все слово или часть его, отделенную параллельками (||). Если во фразеологии заглавное односложное слово употребляется в косвенном падеже и ударение сохраняется на первом слоге, тильда не.ставится и слово повторяется полностью, напр.:
БАЛЛ м. 1. метеор. ...; ветер в шесть баллов...; 2. ...; получить хороший ~ ...
Омонимы даются отдельными словарными статьями и отмечаются светлыми римскими цифрами, напр.:
БЛОЧНЦЫЙ I прил. ...;~ая система ...
БЛОЧН||ЫЙ II прил. ...; <~ое строительство ...
На своем месте по алфавиту приведены наиболее продуктивные приставки и составные части сложных слов с толкованием значений и примерами.
Наиболее употребительные аббревиатуры и сложносокращенные слова даются самостоятельными статьями с расшифровкой в скобках, напр.:
РТС (ремонтно-техническая станция) ...
ГОРКОМ м. (городской комитет) ...
В словаре приводятся основные формы нерегулярного словоизменения, связанные с чередованием гласных и согласных в трех первых звуках основы, а также супплетивные формы, напр.:
бужу, будишь и т. д. наст. вр. от будить.
буду, будешь и т. д. буд. вр. от быть.
тку, ткёшь и т. д. наст. вр. от ткать.
дня, дню и т. д. род., дат. п. от день.
Если русское слово многозначно, то словарная статья разбивается на отдельные значения, отмечаемые арабскими полужирными цифрами с точкой. При многозначных словах в случае необходимости после цифры в скобках курсивом даются пояснения данного значения на русском языке. Необходимый иллюстративный материал дается при соответствующем значении.
Разные значения фразеологических сочетаний даются за светлыми цифрами со скобкой, напр.:
вилять хвостом 1) ...; 2) прост, (заискивать) ...
В случае необходимости к таким значениям даются пояснения в скобках, напр.: А I союз ...; а (не) то ... 1) (иначе) ...; 2) (на самом деле) ...; 3) (потому что, так как) ...; 4) (или, или же) ...
Если русское слово во всех своих значениях или в большей их части переводится на каракалпакский язык одинаково, то ставится помета в разн. знач., а после перевода дается фразеологический материал, иллюстрирующий употребление слова во всех нужных значениях.
- 8 —
Если русское заглавное слово употребляется только или преимущественно в определенном сочетании, то после этого слова ставится грамматическая помета и двоеточие и приводится соответствующее словосочетание, напр.:
РОЖбН м.'. лезть на ~ ...
При заглавных словах и при значениях даются пометы на русском языке, указывающие на грамматическую принадлежность слова или значения {сов., несов., прил., нареч. и т. д.), его стилистическую окраску {разг., прост, и т. д.) или область употребления {физ., хим», мед. и т. д.). Значение помет раскрывается в списке условных сокращений, помещенном в начале словаря.
Близкие по значению переводы отделяются запятой, более отдаленные — точкой с запятой. Однородные пометы и управление также отделяются запятой.
Идиоматические выражения, а также словосочетания, не подходящие ни к одному значению слова, помещены в конце словарной статьи за знаком ромб «).
Если пословицы и поговорки могут служить иллюстративным материалом к определенному значению, то они даются при этом значении. Во всех остальных случаях они приводятся за ф. При пословицах и поговорках дается их литературный перевод на каракалпакский язык, а потом, после пометы соотв., каракалпакский эквивалент, если он имеется.
Имена существительные приводятся в словаре в форме единственного числа именительного падежа с пометой рода (м., ж., с.). При именах существительных, имеющих два грамматических рода, ставятся пометы обоих родов, иапр.:
СИРОТА м. и ж.
Если существительное употребляется только в форме множественного числа, то оно приводится с соответствующей пометой, напр.:
ножницы только мн. ...
Если существительное употребляется преимущественно во миожествеином числе, оно приводится в форме множественного числа с пометой мн., а в скобках указывается форма единственного числа с пометой рода, напр.:
БОТИНКИ мн. {ед. ботинок м.) ...
Если же слово только в отдельных значениях чаще употребляется во множественном числе, то при этих значениях дается помета мн. и слово приводится полностью, напр.:
ПЕРСПЕКТИВА ж. 1. ...; 2. ...; 3. мн. перспективы ...
При именах существительных формы множественного числа приводятся лишь в тех случаях, когда они разные у разных значений или не у всех значений имеются, напр.:
КОЛЕНО с. 1. {мн. колени) ...; 2. {мн. колёиья) ...
ДНО с. 1. ...; 2. (мн. дбиья) ...
Если существительное не склоняется, при нем ставится помета нескл., напр.: ПАЛЬТО с. нескл. ...
При именах существительных собирательных дается помета собир., напр.: АГЕНТУРА ж. 1. ...; 2. собир. ...
Формы существительных женского рода, обозначающие пол, даются на своем месте по алфавиту со ссылкой на существительное мужского рода, т. к. в этих случаях перевод образуется только добавлением слова «хаял» или «кыз», напр.:
АВАНТЮРИСТ м. ...
АВАНТЮРИСТКА женск. от авантюрист.
Перевод дается лишь в тех случаях, когда он отличается от перевода слова в мужском роде или значение типично только для употребления его в женском роде, иапр.:
МАШИНИСТКА ж. машинистка (машинкада басыушы $аял).
Названия народностей даются во множественном числе с указанием в скобках формы единственного числа мужского и женского рода, напр.:
КАРАКАЛПАКИ мн. (ед. каракалпак м., каракалпачка ж.) ...
Глаголы совершенного и несовершенного вида приводятся в форме инфинитива. Перевод дается при глаголе совершенного вида, как более продуктивной форме в русском языке, при несовершенном же виде дается ссылка на парный совершенный вид. В тех случаях, когда одно или несколько значений русского глагола употребляются чаще или только в несовершенном виде, то и перевод этих значений дается при несовершенном виде. При глаголах указывается управление, напр.:
БУДИТЬ несов. 1. кого ...; 2. что ...
— 9 —
При многих фразеологических сочетаниях и идиоматических выражениях дается курсивом управление, напр.:
заткиуть рот кому-л. биреудиц аузын жабыу, биреуди сейлетпей цойыу.
Однократный и многократный виды глаголов даются с переводом.
Прилагательные приводятся в форме именительного падежа единственного числа мужского рода и снабжаются пометой прил.
Прилагательные, неупотребительные в мужском роде, приводятся в форме женского рода, напр.:
БЕРЕМЕННАЯ прил. ...
Прилагательные, выступающие в роли существительного, даются в той же словарной статье отдельным значением с указанием рода, напр.:
БУДУЩИЙ прил. 1. ...; 2. в знач. сущ. с. будущее ...
Причастия выделяются в самостоятельную статью в тех случаях, когда они по своему значению и употреблению переходят в разряд имен прилагательных или имен существительных.
Перевод относительных прилагательных в словаре условно передается существительным с последующим отточием, которое означает, что определяемое принимает аффикс принадлежности 3-го лица =ы, =и, =сы, =си, иапр.:
ДЁНЕЖННЫЙ прил. ацша ..., ...; ~оеобращение акта айланыуы; ...
В словаре даны все разряды личных местоимений в именительном падеже единственного числа. Падежные и родовые формы других разрядов местоимений даны на своем месте по алфавиту с отсылкой к основному местоимению, напр.:
ваша мест, притяж. см. ваш.
Субстантивированные значения притяжательных местоимений выделяются отдельными значениями.
В словаре даются все числительные без указания разрядов.
Предлоги сопровождаются указанием на падежи, которыми они управляют, и примерами. Варианты предлогов (безо, предо и т. п.) даются на своем месте по алфавиту с отсылкой к основной форме.
Частицы даются с указанием на их словообразующую, формообразующую и синтаксическую роль, напр.:
А II частица 1. побуд. ...; 2. вопр. ...
СПИСОК УСЛОВНЫХ СОКРАЩЕНИЙ
ав.— авиация
анат.— анатомия
археол.— археология архит.— архитектура астр.— астрономия без доп.— без дополнения безл.— безличная форма биол.— биология биохим.— биохимия бот.— ботаника
бран.— бранное слово, выражение
буд.— будущее время бухг.— бухгалтерия вводя, сл.— вводное слово вет.— ветеринария
в зная, вводя, сл.— в значении вводного слова
в знач. нареч.— в значении наречия
в знач. прил.— в значении прилагательного
в знач. сущ.— в значении существительного
вин.— винительный (падеж)
воен.— военное дело, военный термин воен.-мор.— военно-морской термин возвр.— возвратный залог, возвратное ме-
стоимение
вопр.— вопросительное местоимение, вопросительная частица
вр.— время
в разн. зяач.— в разных значениях выделит.— выделительная частица
г, — год
г — грамм геогр.— география геод.— геодезия геол.— геология
геом.— геометрия геофиз.— геофизика гидр.— гидрология, гидротехника гл.— глагол
горн.— горное дело грам. — грамматика груб.— грубое слово, выражение дат.— дательный (падеж) дип.— дипломатический термин доп.— дополнение
ед.— единственное (число) ж.— женский (род) ж.-д.— железнодорожное дело женен, от — форма женского рода от жив.— живопись
знач.— значение зоол.— зоология изъяснит.— изъяснительный союз
им.— именительный (падеж) ирон.— в ироническом смысле иск.— искусство ист.— относящийся к истории, исторический термин
и т. д.— и так далее
и т. п.— и тому подобное
карт.— термин карточной игры кг — килограмм
кино — кинематография
км — километр
ком.— коммерческий термин кратк. ф.— краткая форма кул.— кулинария л.— лицо глагола -л.— либо
л — литр
ласк.— ласкательная форма лингв.— лингвистика
лит.— литература
личн.— личная форма, личное местоимение
лог.— логика
м.— мужской (род) м — метр мат.— математика мг — миллиграмм мед.— медицина межд.— междометие мест.— местоимение метеор.— метеорология мин.— минералогия миф.— мифология млн.— миллион
мм — миллиметр
мн. — множественное (число)
многокр.— многократный вид глагола мор.— морское дело, морской термин муз.— музыка накл.— наклонение
напр.— например нареч.— наречие народно-поэт.— народно-поэтическое сло-
во
наст.— настоящее время неодобр.— неодобрительно неопр.— неопределенная форма глагола, неопределенное местоимение
нескл.— несклоняемое слово несов.— несовершенный вид глагола обл.— областное слово, выражение ограничит.— ограничительная частица однокр.— однократный вид глагола опред.— определительное местоимение
— И —
относ.— относительное местоимение отриц.— отрицательная частица офиц. — официальный термин
охот.— охотничий термин
п.— падеж
перен.— в переносном значении перечисл.— перечислительный союз повел.— повелительное (наклонение) погов.— поговорка
подчинит.— подчинительный союз полигр.— полиграфия
полит.— политический термин поел.— пословица поэт.— поэтическое слово пояснит.— пояснительный союз превосх. ст.— превосходная степень предл.— предложный (падеж) презр.— презрительно
пренебр.— пренебрежительно
прил.— имя прилагательное
присоед.— присоединительный союз
присоед.- усил.— присоединительно-усилительный союз
притяж.— притяжательное местоимение прич,— причастие
прост.— просторечие
противит.— противительный союз прош.— прошедшее время прям.— в прямом значении психол.— психология
радио — радиотехника
разг.— разговорное слово, выражение разд.— разделительный союз
рел.— религия
род.— родительный (падеж)
рыб.— рыболовство, рыбоводство с.— средний (род) сад.— садоводство
сказ.— сказуемое
сл.— слово
см — сантиметр
см.— смотри
собир.— собирательное (существительное) сов.— совершенный вид глагола
соед.— соединительный союз
сокр.— сокращение, сокращенно соотв.— соответствует
сопоставит.— сопоставительный союз спорт.—• физкультура и спорт
сравнит.— сравнительная степень, сравнительный союз
ст.— степень
стр.— строительное дело
сущ.— имя существительное с.-х.— сельское хозяйство твор.— творительный (падеж) театр.— театр, театроведение текст.— текстильное дело тех.— техника
увелич.— увеличительная форма указ.— указательное местоимение уменъш.— уменьшительная форма употр.— употребляется
усил.— усилительная частица, усилительный союз
уст.— устаревшее слово, выражение уступ.— уступительный союз утверд.— утвердительная частица ф.— форма
физ.— физика
физиол.— физиология
филол.— филология филос.— философия фин.— финансовый термин фото — фотография хим.— химия
церк.— церковное слово, выражение ч.— число
числ.— имя числительное
шахм.— термин шахматной игры
шутл.— шутливое слово, выражение эк.— экономика
эл.— электротехника
юр.— юридический термин
РУССКИЙ АЛФАВИТ
Печатные буквы	Рукописные буквы	Название букв	Печатные буквы	Рукописные буквы	Название букв
Аа	eZ а	а	Рр		эр
Бб	ЗЬчГ	бэ	Сс	С С	эс
Вв	зм '	вэ	Тт	3/1 т	тэ
Гг	X г	гэ	Уу		У
Дд	3) д д	ДЭ	Фф	ф(р	эф
Ее	S г	е	Хх	ЗС-Х	ха
Её	S. ё	ё	Цц	^4	цэ
Жж	ж	жэ	Чч	<4г	чэ
Зз	XX	зэ	Шш	/11 UI	ша
Ии	Ни	и	Щщ		ща
Ий	На	и (краткое)	Ъъ	~Ь т>	твердый знак
Кк	X к	ка	Ыы	Ы- ы.	ы
Лл	X л	эль	Ьь	b ь	мягкий знак
Мм		ЭМ	Ээ	9 э	э (оборотное)
Ни	X н	эн	Юю	Хю	ю
Оо	О О	О	Яя	Л я	я
Пп	ЗГ п	ПЭ			
A
A I союз 1. противит. ал, бирак; пиши пером, а не карандашом кал ем менен емес, ал перо менен жаз; я пришёл, а он остался дома мен келдим, ал ол болса уйинде цалды; конец октября, а ещё тепло октябрь-дыц аяты, бпрац еле кун жыллы; 2. сопоставит. (однако, тем не менее) да, де, бирад; бирак та, усындай болса да, сонда да; хотя уже полночь, а он ещё не спит тун ортасы болса да, ол еле уйкыламаган; поезд уходит через час, а ты ещё не готов к отъезду поезд бир сааттан женеп кетеди, бирак та сен кетиуге еле таяр емессец; 3. присоед. мине, эне, сонлыктан да, соныц ушын да, ал; он болен, а потому не работает ол науцас, сонлыкТан да ислемейди; ол ауырыу, мине сонлыктан ислемейди; что ты сегодня делаешь? а завтра? бугин сен не ислейсец? ал ертец ше?; 4. (если) егер, болса; а не понимаешь, так не говори! тусинбейтугын болсац, гэп етпе!; 5. усил. гой, ко; чтоэто?—А это палка бул не?— Бул таяк гой; а именно ягный, атап айтканда, баскаша айтцанда; а (не) то... 1) (иначе) болмаса, ейтпесе; спеши, а то опоздаешь асык, болмаса кешигесец; 2) (на самом деле) горе, дацыйдатында да, шынында да; уж так бы и говорил, а то ещё лжёт етирик айтканнан горе солай деп, айтса да болады гой; 3) (потому что, так как) болмаса, ейтпесе, себеби; закрой окно, а то дует эйнекти жап, себеби самал дуулейди; 4) (или, или же) ямаса, я болмаса; поздно уже туда идти? а то пойдём ол жакка барыуга енди кешигип цалдык? я болмаса барайыц.
А II частица 1. побуд. да; Султанбек, а Султанбек! где ты? Султанбек, да Султанбек! сен кайдасац?; 2. вопр. я, дэ; что ты сказал? а? сен не дедиц? я?; ты слышал это? а? сен буны еситтиц бе? дэ?; 3. в начале побуд. предложений ал, коне, дэнекей; а ну-ка реши эту задачу дэне мына мэсе-ленп шыгар.
А III межд. дэ, эдэ, дау, уай, уац; а, попался! эдэ, долга тустиц-бе!; а, вот вы куда спрятались! дэ, мында жасырынган екенсизлер!; а, это вы! дау, бул сизбе-дициз!; а! что я сделал! уац! мен не ислеп койдым!; <> а, была не была! дайдан шыдса, соннан шыдсын!, болса-болсын, болмаса цойсын!
As (перед гласными ан=) приставка, шет тиллерден кирген свзлердиц алдыцры бу-
уынларына цосылып, ол свзлерге болымсызлык, мани беретуеын цосымта, мыс.: аморальный бийэдеп, моральсыз; анормальный нормаль-сыз, анормаль.
АБАЖУР м. абажур, шыра цалпац.
АБАЗИНСКИЙ прил. абазин..., абазин-ниц.
АБАЗИНЦЫ мн. (ед. абазйиец м., абазинка ж.) абазинлилер (Черкес $эм Адыгей автономиялы областьларында жасау-шы халыцтыц бири).
АББАТ м. аббат (католик руханый).
АББАТСТВО с. аббатство (католик монастырь/.).
АББРЕВИАТУРА ж. аббревиатура (1. цоспалы цысцартылеан сез, мыс.: драмкружок; бир неше сезлердиц цэриплер менен цысцартылыуы, мыс.: СССР; 2. сезлердиц жазыуда шэртли турде цысцартылыуы, мыс.: т. б.—тагы басдалар).
АБЕРРАЦИЯ ж. аберрация (1. опти-калык, приборлар арцалы берилетуеын cyij-ретлердиц надурыс тусиуи ямаса то лык, аныцлысыныц болмауы-, 2. аспан денеле-риниц жылжыгандай болып кериниуи).
АБЗАЦ м. 1. абзац, таза жол, жаца жол; начать с ~а абзацтан баслау; 2. (часть текста) абзац, абзац аралыгы, путин бир абзац; прочитай два первых ~ а бпринши еки абзацты одып шыд.
АБИССИНСКИЙ прил. абиссин..., абис-сииниц.
АБИССЙНЦЫ мн. (ед. абиссинец м., абиссинка ж.) абиссинлер, абиссинлилер (Эфиопияньщ халцыныц бурынгы аты).
АБИТУРИЕНТ м. абитуриент (орта мек-тепти питкериуши оцыушы).
АБОНЕМЕНТ м. абонемент (1. бир нэр-седен белгили уацытца шекем пайдаланыу х,уцуцы~, 2. бул хущуцты тастыйыцлайту-еын документ)-, сверх ~а белгиленген-нен тысдары.
АБОНЕНТ м. абонент (абонементтен пай-даланыушы)-, ~ телефонной сети телефон тарауынан пайдаланыушы абонент.
АБОНИРОВАТЬ сов. и несов. что, уст. абонементлеу, абонемент бойынша алыу; ~ ложу в театре театрдан абонемент бойынша орын алыу.
АБОРДАЖ м. воен.-мор. абордаж (тециз сауашыныц ески усылы — еки кемениц бир--бирине жацынласып цужим жасауеа цо-лайласыуы); <£> брать на ~ абордаж усылын цолланып дужим етиу.
АБО.
— 14 —
абордажный прил. абордажлы, абордажлыд; ~ бой абордажлык урыс.
АБОРИГЕНЫ мн. (ед. абориген м.) жер-гиликлн халыдлар, отырыдшы халыклар; ~ Австралии Австралияныц жергилпкли халыдлары.
АБОРТ jtt. мед. аборт.
АБОРТЙВНЫЦЙ прил. 1. мед. абортив..., абортивлик; 2. биол. (недоразвившийся) есип жетилмеген; ~е органы растений есимликлердиц есип жетилмеген орган-лары.
АБРАКАДАБРА ж. абракадабра (мэнис-сиз, тусиниксиз свзлер жыйынтывы).
АБРИКОС м. ерик (аваш х,эм мийуе).
АБРИКОСОВОЙ прил. ерик..., ерик-тин; ериктен исленген, ериктен таярлан-ран; ~ая косточка ериктиц шацгалагы; ~ое варенье ериктен исленген мурабба.
АБРИС м. 1. (контур предмета) абрис, пишин, сырткы керинис, сырткы тур; 2. (контурный рисунок) абрис, сырткы пишинниц су^рети.
АБСЕНТЕИЗМ л. полит, абсентеизм (буржуазиями, еллерде сайлауларса, жый-налысларва цатнасыудан бас тартыу).
АБСОЛЮТ м. филос. абсолют (идеалист-лик философияда: уэмме нэрсениц мэцги х,эм езгермес негизи).
АБСОЛЮТИЗМ л. полит, абсолютизм (шексиз власть бир адамныц крлында болван басЦарыу формасы).
АБСОЛЮТНО нареч. хеш, путкиллей, кутэ, дым, сирэ, хасла; это ~ невозможно бул хасла мумкин емес.
АБСОЛЮТНЫЙ прил. 1. (безотносительный, безусловный) абсолют..., абсолют-лик, шекленбеген; ~ая истина филос. абсолют шынлык; ~ое право шекленбеген Хукук; 2. (совершенный, полный) путкиллей, аса, толык; ~ый покой тынышлык; О ~ое большинство басым кепшилик; ~ая величина мат. абсолют шамасы, аб-солютлик мугдар; ~ая монархия шексиз монархия, шексиз патшалык; ~ый нуль физ. абсолют ноль (ец темен болван температура —273,16° С); ~ая температура абсолютлик температура (абсолюпглик ноль-ден басланып саналатувын температура)', ~ая прибавочная стоимость эк. абсолют досымша куи; ый слух муз. абсолютлик еситиу; ~ый чемпион абсолют чемпион.
АБСОРБИРОВАТЬ сов. и несов. что и без доп., физ., хим. абсорбциялау, кабыл алыу, сицириу.
АБСОРБЦИЯ ж. физ., хим. абсорбция, абсорбцияланыу, кабыл алыу, сицириу; ~ звука сестиц абсорбцияланыуы; ~ газа газдыц сицирилпуи.
АБСТРАГИРОВАНИЕ с. абстракциялау.
АБСТРАГИРОВАТЬ сов. и несов. что абстр акциял ау, абстракцияластырыу.
АБСТРАГИРОВАТЬСЯ сов. и несов. от чего абстр акциял а иыу, абстр акциял аны-сыу.
абстрактный прил. абстракт..., аб-страктлы; ~ое понятие абстракт тусиник.
АБСТРАКЦИЯ ж. 1. (мысленное отвлечение) абстракция; научная ~ илимий аб
стракция; 2. (отвлечённое понятие, теоретическое обобщение) абстракт тусиник.
АБСУРД м. биймэнилик, мэниссизлик, сандырац; довести до ~а биймэниликке алый келиу; дойти до ~а мэниссизликке келип жетиу.
АБСУРДНЦЫЙ прил. биймэни, мэнис-сиз, сандырак; ~ый вывод мэниссиз жуу-мак; ~ое мнение биймэни пикир.
АБСЦЕСС м. мед. ыслым.
АБСЦИССА ж. мат. абсцисса (точка-ныц тегисликтеги я кецисликтеги жав-дайын белгилейтувын координаттыц би-ре у и).
АБХАЗСКИЙ прил. абхаз..., абхаздыц; ~ язык абхаз тили.
АБХАЗЫ мн. (ед. абхаз м., абхазка ж.) абхазлар, абхазлылар (Абхаз АССРында жасайтувын тийкарвы хальщ).
АВАНГАРД м. 1. воен, авангард, алдыц-гы, бастагы эскерий белим; 2. перен. авангард, басцарыушы, баслаушы, алдыцгы катар, алдыцгы отряд; быть в~е алдыцгы катарда болыу, алда болыу.
АВАНГАРДНЦЫЙ прил. 1. воен, авангард..., авангардлы, авангардлык; ~ые бой авангардлы сауашлар; 2. перен. (передовой) авангардлык, алдагы; ~ая роль рабочего класса рабочий классыныц авангардлык роли.
АВАНПОСТ jtt. воен, аванпост (эскерий белимлердиц ец алдына койылван посты, сацшы отряды).
АВАНС jvt. аванс; выдать ~ аванс бериу; получить ~ аванс алыу.
АВАНСИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что аванслау, аванс бериу, аванс етип бериу; ~ предприятие кэрхананы аванслау.
АВАНСОВЫЙ прил. аванс..., аванслы, аванслык; ~ отчёт аванс есабы.
АВАНСОМ нареч. 1. аванс ретинде, аванс туринде, аванс пенен, аванс етип; получить ~ аванс туринде алыу; платить ~ аванс ретинде телеу; 2. перен. разг, (заранее) алдын ала, эуелден.
АВАНСЦЕНА ж. театр, авансцена (сауна нын алдыцвы бети).
АВАНТЮРНА ж. 1. (приключение, похождение) хедийсе; пуститься в ~ ы Хэдий-селерге тусиу; 2. (рискованное предприятие) авантюра, тэуекел; политическая ~а сиясий авантюра; военная ~а эскерий авантюра.
АВАНТЮРИЗМ м. авантюризм; политический ~ сиясий авантюризм.
АВАНТЮРИСТ м. 1. (беспринципный делец, проходимец) авантюрист, жалатай; 2. уст. (искатель приключений) хэдийсе излеуши.
АВАНТЮРИСТИЧЕСКИ |1Й прил. аван-тюристлик; ~е планы авантюристлик план-лар.
АВАНТЮРИСТКА женск. от авантюрист.
АВАНТЮРИСТСКИЙ прил. см. авантюристический.
АВАНТЮРН||ЫЙ прил. 1. (рискованный, сомнительный) авантюралы, шубхэли; ~ое предприятие авантюралы ис; 2. (при
— 15 —
АВТ
ключенческий) хвдийсели; ~ый роман хэдийсели роман.
АВАРИЙНОСТЬ ж. авария етиушилик, аварияшылык, сынып бузылыушылык-
АВАРЙЙНЦЫЙ прил. 1. (для ликвидации аварии) аварийны дузететугын, бузылган-ды оцлайтугын; ~ая бригада аварийны дузететугын бригада; 2. (на случай аварии) авария болганда колланылатугын, бузыл-ганда цолланылатугын; ~ая рация авария болганда колланылатугын рация; 3. (потерпевший аварию) аварияга ушыраган, бузылып калган, сынып калган.
АВАРИЦЯ ж. 1. авария, бузылыу, сок-лыгысыу, кыйрау; потерпеть ~ю 1) аварияга ушырау; 2) перен. сэтсизликке ушырау; 2. перен. разг, (неудача) жолы бол-мау, сэтсизлик.
АВАРСКИЙ прил. авар..., авардыц; ~ язык авар тили.
АВАРЦЫ мн. (ед. аварец м., аварка ж.) аварлылар (Дагестан АССРында жасаушы халыцтыц бири).
АВГУСТ м. август; в начале ~а авгус-тыц басында; в конце ~а августьщ аягын-да, августыц ацырында.
Августовский прил. август...
АВИА’ цоспа сезлердиц темендеги мэ-нилерди билдиретурын биринши белеги: 1) «авиациялыц, авиация», мыс.: авиабензин авиациялык бензин; 2) «$ауа», мыс.: авиадесант авиадесант, хауа десанты.
АВИАБАЗА ж. авиабаза, авиация база-сы.
АВИАБОМБА ж. авиабомба.
АВИАЗАВОД м. авиазавод, авиациялык завод.
АВ иаконстрУктор м. авиаконструктор.
АВИАЛЙНИЯ ж. хауа линиясы, авиалиния.
АВИАМОДЕЛИЗМ м. авиамоделизм (ушыу аппаратларыныц моделин ислеу ме-нен шурылланыушылыц).
АВИАМОДЕЛИСТ м. авиамоделыии.
АВИАМОДЕЛЬ ж. авиамодель (ушыу аппаратыныц модели).
АВИАМОДЁЛ ЬНЫЙ прил. авиамодель..., авиамодельлик; ~ кружок авиамодель кру-жоги.
АВИАНОСЕЦ ж. воен.-мор. авианосец.
АВИАПОЧТЦА ж. авиапочта; отправить письмо ~ой хатты авиапочта менен жибе-риу.
АВИАРАЗВЕДКА ж. авиаразведка, авиациялык барлау.
АВИАСИГНАЛ ЬНЫЙ прил. авиасигнал..., авиасигналлы; ~ пост авиасигнал посты.
АВИАСТРОЕНИЕ с. авиастроение (само-лётлер, авиацияеа керекли зсбаплар $эм ускенелер шыеаратурын санааттыц бир mapaijbi).
АВИАТОР м. авиатор (ушыушы, лётчик).
АВИАТРАССА ж. авиатрасса (самолёт-лар цатнайтурын х,ауа жолы).
АВИАЦИОННЦЫЙ прил. авиация..., авиациялык; ~ые приборы авиация при-борлары.
АВйАЦИ|)Я ж. авиация; гражданская гражданлык. авиация; транспортная транспортлык. авиация; истребительная ~ я истребитель лик авиация; санитарная санитарлык. авиация; сельскохозяйственная ~ я ауыл хожалык. авиациясы; развитие авиацияныц рауажланыуы; налет ~ и противника душпан авиациясы-НЬЩ ТОПЫЛЫУЫ.
АВИАЧАСТЬ ж. авиациялык белим, авиа белим.
АВИАШКОЛА ж. авиациялык мектеп, авиа мектеп.
АВЙЗО с. нескл. фин. авизо, билдириу хат, хабарлау кагаз (ез-ара есапласыу, акта еткериу, товар жибериу жениндеги мэлимлеме).
АВИТАМИНОЗ м. мед. авитаминоз (ауцатта витаминлердиц аз болеанынан келип шысатурын ауырыу).
АВИТАМИНОЗНЫЙ прил. авитаминоз-лык, витамин жетиспеулик.
АВОСЬ частица разг, мумкин, бэлким, итимал; тэуекел, теуекелге салып; ~ он придёт мумкин, ол келер; <> на ~ тауекел деп; действовать на ~ теуекелге ислеу.
АВОСЬКА ж. прост, тор цалта.
АВРАЛ м. 1. мор. аврал (корабльдиц барлыц адамы цатнасатурын кемедеги кеп-шилик жумыс); объявить ~ аврал жарыя-лау; 2. перен. разг, топалац, топалац салыу, кыстау ис; работать без ~ов цыс-таусыз ислеу, топалац салмай ислеу.
АВРАЛЬНЫЙ прил. авраллык..
АВСТРАЛЙЙСКИЦЙ прил. Австралия..., австралияныц, австралнялы; ~е языки австралиялы тиллер.
АВСТРАЛЙЙЦЫ мн. (ед. австралиец м., австралийка ж.) австралиялылар (Австралияныц жергиликли халцы).
АВСТРИЙСКИЙ прил. Австрия..., ав-стрияныц.
АВСТРИЙЦЫ мн. (ед. австриец ж., австрийка ж.) австриялылар (Австрия-ныц тийкарры халцы).
АВТАРКЙЯ ж. эк. автаркия (агрессив-лик, басып алыушылыц урысларын таяр-лаура бардарланран империалистлик мэм-лекетлердиц экономикалыц сиясаты).
АВТО* I цоспа сезлердиц темендеги мэ-нилерди билдиретурын биринши белеги: 1) «автомобильлик», «автомобильдиц», мыс.: автозавод автомобиль заводы; 2) «автомобиль», мыс.: автобензовоз бензин тасый-тугын автомобиль.
АВТО’ II «автоматлы», «автоматлыц» деген мэнини билдиретурын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: автоподача езинен-ези бериу, езинен-ези жет-кериу.
АВТО’ III «езы журетусын» деген мэнини билдиретурын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: автодрезйна автодрезина, ези журетугын дрезина.
АВТО’ IV «ези» жазсан, «ези» салран, «езиниц» деген мэнилерди билдиретурын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: автобиография автобиография, езиниц емир баяны.
АВТ
— 16 —
АВТОБАЗЦА ж. автобаза; работать на ~е автобазада ислеу.
АВТОБИОГРАФИЧЕСКИЙ прил. автобиогр афиялык, емир баяны жазылган; ~ая повесть автобиографиялык повесть.
АВТОБИОГРАФИИ# ж. автобиография, езинин емир баяны; написать ~ ю авто-биографиясын жазыу, езинин, емир баянын жазыу.
АВТОБЛОКИРОВКА ж. ж.-д. автоблокировка (поездлардыц журиуин тэртипке салыу ушын автомат сигнал бериу систе-масы).
АВТОБУС м. автобус.
АВТОГАРАЖ м. автогараж, автомобиль-лик гараж.
АВТОГЁННЦЫЙ прил-'. ~ая сварка газ беиен еритип бириктириу.
АВТОГРАФ м. 1. (текст, написанный его автором) ез кол жазбасы, ез колы; 2. (собственноручная подпись) автограф, езиниц койган колы; взять ~ автограф алыу.
АВТОДОРОЖНЦЫЙ прил. автомобиль жол...; ~ое дело автомобиль жол жумысы.
АВТОДРЕЗИНА Ж» (ИС* -д. автодрезина, ези журетугын дрезина.
АВТОЗАВОД м. автозавод, автомобиль заводы, автомобиль шыгаратугын завод.
АВТОИНСПЕКЦИЯ ж. автомобиль ин-спекциясы.
АВТОКАР м. автокар (жук тасыйтувын кишкене вагон, арба).
АВТОКЛАВ ль автоклав (тум-тусы жа-былатурын цалыц ыдыс, физико-химиялыц процесслерде х;эм медицинада цолланылады).
АВТОКРАН м. автокран, автомобиль краны.
АВТОКРАТЙЧЕСКЦИЙ прил. автокра-тиялык; ~ая власть автократиялык хуки-мет.
автократия ж. автократия (жоцарры Хукимет бир адампа шексиз баеынатутн бас^арыу формасы).
АВТОЛ м. автол.
АВТОЛАВКА ж. разг, автолавка, кеш-пели дукэн.
АВТОМАГИСТРАЛЬ ж. автомагистраль.
АВТОМАТ ж. в разн. знач. автомат; станок- ~ стаиок-автомат; телефон- ~ автомат-телефон; работать как ~ автоматтай ислеу; стрелять из ~а автоматтан атыу.
АВТОМАТИЗАЦИЯ ж. автоматизация, автоматластырыу; ~ производства енди-ристи автоматластырыу.
АВТОМАТИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что, в разн. знач. автоматластырыу; ~ производственный процесс ендирис процессии автоматластырыу; ~ движение харекетти автоматл астыр ыу.
АВТОМАТИЗИРОВАТЬСЯ сов. и несов. (становиться автоматическим) автомат-ласыу.
АВТОМАТИЗМ м. автоматизм (уэрекет-тиц, цыймылдыц ериксиз, ыртыярсыз ис-лениуи).
АВТОМАТИКА ж. автоматика (1. илим-ниц $эм техниканыц тарауы; 2. автомат
тай фрекет ететуеын механизмлердиц жыйынтысы).
АВТОМАТИЧЕСКИЙ прил. 1. (самодействующий) автомат..., автоматлы, авто-матлык, ези ислейтугын; ~ая телефонная станция автомат телефон станциясы; 2. (машинальный, непроизвольный) ериксиз, ыцтыярсыз; — ое движение ериксиз xspe-кет.
АВТОМАТНЦЫЙ прил. воен, автомат...; ~ая очередь автоматтан ок жаудырыу.
АВТОМАТЧИК м. 1. (тот, кто обслуживает автомат) автоматшы, автоматта ислеуши; 2. воен, автоматчик, автоматшы.
АВТОМАШИНА ж. автомашина.
АВТОМОБИЛЕСТРОЕНИЕ с. автомобилестроение (санааттыц автомобильлер шы-гаратурын тарауы).
АВТОМОБИЛИЗМ м. автомобилизм, автомобиль спорты.
АВТОМОБИЛИСТ м. автомобилист, ав-томобильши (автомобилизм менен шуьыл-ланыцшы).
АВТОМОБЙЛ || Ь м. автомобиль; грузовой ~ ь жук автомобиль; легковой ~ ь жецил автомобиль; закрытый ~ь жабык автомобиль; открытый ~ь ашык автомобиль; ехать на ~е автомобиль менен жу-РИУ-
АВТОМОБИЛЬНО-ТРАКТОРНЫЙ прил. автомобиль-трактор лык-
АВТОМОБИЛ ЬНЦЫЙ прил. автомобиль..., автомобиль шыгаратугын; ~ ые части автомобиль белекшелери; ~ый транспорт автомобиль транспорты; ~ая промышленность автомобиль санааты.
АВТОМОТРИСА ж. ж.-д. автомотриса (ези журетурын темир жол вагоны).
АВТОНОМИЯ ж. автономия (бир мэм-лекетте айырым миллетке берилген сиясий Ъуцук, — сиясий жакрпан езин-ези басра-рыу).
АВТОНОМНЦЫЙ прил. автономиялы, ав-тономиялык; Каракалпакская ~ая республика Каракалпак автономиялык рес-публикасы; ~ая область автономиялык область.
АВТОПАРК м. автопарк.
АВТОПИЛОТ м. ав. автопилот (ушыу аппаратын автомат ареалы басрарыу ушын рурылыс).
АВТОПЛУГ м. автоплуг (ези журетурын плуг).
АВТОПОГРУЗЧИК м. автопогрузчик (жуклерди тийеу, mycupuij У(гм бир жерден екинши жерге альт барыу ушын арналнан машина).
АВТОПОЁНИЕ с. с.-х. автопоилка арка-лы суугарыу (малларды).
АВТОПОИЛКА ж. автопоилка (малларды автомат арцалы суурарыу рурылысы).
АВТОПОРТРЕТ м. автопортрет (суу-ретшиниц, скульптордыц езин-ези салеан портрета, cyijpemu).
АВТОР м- автор; ~ повести повестьтиц авторы; ~ проекта проекттин авторы.
АВТОРЕМС.НТНЫ ||Й прил. автомобиль ремонтлайтугын; ~е мастерские автомобиль ремонтлайтугын устаханалар.
— 17 —
АГИ
АВТОРЕФЕРАТ ж. автореферат (автор-дыц ези жазган реферат)- ~ диссертации диссертацияныц авторефераты.
АВТОРИЗОВАННЫЙ 1. прич. от авторизовать; 2. прил. авторластырылган, автор рухсат еткен, автор макуллаган; ~ перевод авторластырылган аударма.
АВТОРИЗОВАТЬ сов. и несов. что автор-ластырыу, автор рухсат етиу, автор ма-Куллау; ~ текст перевода аударманыц текстин авторластырыу.
АВТОРИТАРНЫЙ прил. 1. (основанный на подчинении авторитету) жекке бийлик, жекке хэкимлик; 2. (стремящийся утвердить свой авторитет) ез абройын ныгай-тыушы.
АВТОРИТЕТ м. 1. аброй, бедел, авторитет; пользоваться ~ом абройлы болыу, аб-ройга ийе болыу; потерять ~ аброй тегиу, абройдан айырылыу, абройды жогалтыу; 2. (лицо) абройлы адам, танылган адам, бел г ил и адам.
АВТОРИТЕТНО нареч. абройлы турде, бедел менен.
АВТОРИТЕТНОСТЬ ж. абройлылыд, беделлилик.
АВТОРИТЁТНЦЫЙ прил. 1. (пользующийся авторитетом) абройлы, исеннмли, беделли, авторитетли; ~ый учёный абройлы илимпаз; 2. (заслуживающий доверия) абройлы, исенимли, беделли; ~ый журнал абройлы журнал; ~ое мнение исенимли пикир; узнать что-л. из~ых источников бир нгрсени исенимли дереклерден билиу; 3. (не допускающий возражений) омыраулы, айбатлы; говорить ~ым тбиом айбатлы дауыс пенен сейлесиу.
АВТОРСКЦИЙ прил. автор..., авторлык;
ий гонорар авторлык гонорар; ~ое право авторлык хукук; ~ий лист полигр. авторлык табак.
Авторство с. авторлык; установить чьё-л. ~ бирей/диц авторлыгын анык-fcay.
АВТОРУЧКА ж. авторучка.
> АВТОСВАРКА ж. см. автогенный.
' АВТОСТОП м. ж.-д. автостоп (поезды \зинен-ези тоцтататугын цурылыс).
АВТОСТРАДА ж. автострада.
» АВТОСЦЕПКА ж. ж.-д. автосцепка (вагонларды цэм локомотивларды езинен--ези тиркейтцрын цурылыс).
АВТОТЕЛЕЖКА ж. автотележка, ези
-куретугын тележка.
АВТОТИПИЯ ж. полигр. автотипия (1. сууретлерди фотомеханикалык, усыл менен баспага басыу; 2. усындай усыл менен басыл-ган тамга).
АВТОТОРМОЗ м. автомат тормоз (езинен-ези тоцтатыцшы тормоз).
АВТОТРАКТОРНЫЙ прил. автотрак-торлык, автомобиль-трактор ислеп шыга-ратугын.
АВТОТРАНСПОРТ м. автотранспорт, автомобиль транспорты.
АГА I межд. х,э, эха, хау, уай, уак, сон-дай-ма, сондай-ма еди; попался! эхо, долга тустиц-бе!; ~, догнал я тебя! хв, сени кууып жеттим бе!; ~, теперь ты
молчишь! хе, енди ундемей калдыц-ба!, енди недер екенсец!
АГА II частица прост, ауа; ты помнишь его? — Ага сен оны билесец-бе? — Ауа.
АГАВА ж. бот. агава(трЬпикалыц есим-лик).
АГАТ м. мин. агат (цымбат ба^алы тас).
АГАТОВЫЙ прил. агат...; агатган не-ленген.
АГГЛЮТИНАТЙВНЬЦЙ прил. лингв, аг глютинатив, агглютинативли, жалгамалы; ~е языки агглютинатив тиллер, жалгамалы тиллер.
АГГЛЮТИНАЦИЯ ж. лингв, агглютинация (сезлердиц тубирине аффикслер жал-раныу жолы менен жасалыуы х;эм турле-ниуи, мыс. тюрк, монгол тиллеринде).
АГЕНТ I я. 1. агент, уекил; ~ по снабжению твмийин етиу бойынша агент; страховой ~ камсызландырыу агенти; 2. (шпион) агент, шпион, жансыз.
АГЕНТ II м. агент (тэбиятта анау я мынау цубылысларды туудыратупын себеп).
АГЕНТСКИЙ прил. агентлик, агенттин.
АГЕНТСТВО с. агентлик; банковское ~ банк агентлиги; Телеграфное ~ Советского Союза (ТАСС) Совет Союзыныц Телеграф-лык агентлиги (ТАСС); Агентство Печати «Новости» (АПН) «Жацалыклар» Баспа сезиниц Агентлиги (АПН).
АГЕНТУРА ж. 1. (разведывательная служба) агентура (разведкалык, хызмет); 2. собир. агентура, шпионлар, жансызлар.
АГЕНТУРНЦЫЙ прил. агентура..., аген-туралык; ~ые сведения агентуралык маг-лыуматлар; ~ая разведка агентуралык разведка.
АГИТ* мгниси бойынша «агитациялыц» деген сезге ту ура келетукын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.-, агитбригада агитбригада, агитация жургизиу брига-дасы; агитпункт агитпункт, агитациялык пункт.
АГИТАТОР м. агитатор.
АГИТАТОРСКИЙ прил. агитаторлыц, агитатор дыц.
АГИТАЦИОННЦЫЙ прил. агитация..., агитациялык; ^ая литература агитациялык одебият; ^ая работа агитациялык жумыс.
АГИТАЦИЯ ж. агитация; предвыборная ~ сайлау алдындагы агитация.
АГИТБРИГАДА ж. агитбригада, агитация жургизиу бригадасы.
АГИТЙРОВАТЬ несов. 1. (заниматься агитацией) агитация жургизиу, агита-циялау, угитлеу; 2. кого-что, разг, (убеждать в чём-л.) инандырыу, исендириу, угитлеу.
АГЙТКА ж. разг, агитка (агитациялык, мацсетке ар налган гдебий хрм сууретшылыц шыгарма).
АГИТКАМПАНИЯ ж. агитациялык ма-паз.
АГИТКОЛЛ ЕКТЙВ м. агитколлектив, агитаторлар коллективи.
АГИТМАССОВ||ЫЙ прил. агитмассалык, ~ая раб6тау,ягитмас§алык жумыс
АГИ
— 18 —
АГИТПОЕЗД м. агитпоезд (кешпели агитпунктли темир жол составы).
АГИТПУНКТ м агитпункт, агитациялау пункты, агитациялыц пункт.
АГЛОМЕРАТ м. агломерат (1. минерал-лар менен may жынысларыныц бос, геуек жыйындысы-, 2. ерип биригип кеткен жудэ майда руда).
АГНОСТИК м. филос. агностик (агности-цизмнин, тэрепдары).
АГНОСТИЦИЗМ м. филос. агностицизм (объективлик дуньяны У,гм оньщ рауажла-ныу законларын билиуди бийкарлайтупын идеалистлик философиялык, тглимат).
АГОНИЗИРОВАТЬ несов. 1. мед. бий-хуш халда болыу', елим халында болыу'; 2. перен. ец соцгы кушин жумсау, ец соцгы урыныу.
АГОНИЯ ж. 1. мед. бийхууш хал, елим халы, 2. перен. ец соцгы урыныу, ец соцгы кушич жумсау.
АГРАРИЙ м. аграрий (ири жер ийеси).
АГРАРНЦЫЙ прил. аграр..., аграрлы, аграрлыц, ~ая реформа аграрных реформа, ~ ый вопрос аграрлык, мэселе.
АГРЕГАТ м. агрегат (1. бир неше тур-деги машиналардыц бирикпеси; 2. цурама-лы машиналарда %эр турли детальлардыц бирикпеси).
АГРЕССИВНО нареч. агрессив турде, агрессивлик турде.
АГРЕССИВНОСТЬ ж. агрессивлилик, агрессиялыц.
АГРЕССИВНЦЫЙ прил. 1. агрессии..., агрессиялыц, агрессивлик, ~ая политика империалистов нмпериалистлердгщ агрессиялыц сиясаты, 2. перен. дудаанлыц, цаслыц, ~ый тон душпанлыц дау^ыс.
АГРЕССИЦЯ ж. агрессия (бир мэмлекет-•пиц екинши мэмлекетке территориясын басып алыу ямаса оньщ перезсизлигине тек цойыу ушын жасапан чужими), предупредить ~ю агрессияниц алдын алыу.
АГРЕССОР м. агрессор, басып алыушы, басцыншы.
АГРО» мзниси бойынша «агрономиялыкр> дгген свзге ту ура келетупын крепа сезлер-диц биринши бвлеги, мыс.' агротехника агротехника, агробиология агробиология.
АГРОБИОЛОГИЧЕСКЦИЙ прил. агро-биологиялыц, ~ая наука агробиологиялык, ИЛИМ
АГРОБИОЛОГИЯ ж. агробиология (биологияньщ жалпы нызамлары уакщын-даеы илим).
АГРОКРУЖОК м. агрокружок (агро-номиялыъ кпужок).
АГРОЛЕСОМЕЛИОРАТИВНЫЙ прил. агротогаймелиоратив агротогаймелио-ративлик, ~е мероприятия агротогайме-лиоратив илажлар.
АГРОЛЕСОМЕЛИОРАТОР м. агро-тораймелиоратор (агротогаймелиорация бойынша крниге).
АГРОЛЕСОМЕЛИОРАЦИЯ ж. агро-тогаймелиорация (жокррпы еним алыу ушын топай хожалыпында климатлык, уаи жер шаоиатын жакрылау илажлары).
АГРОМИНИМУМ м. агроминимум (ауыл
хожальтына тииисли ец згрурли усыллар дыц х,ам. илимлердиц жыйындысы).
АГРОНОМ ж. агроном.
АГРОНОМЙЧЕСКЦИЙ прил. агрономия лыц; ~ая наука агрономиялыц илим, ~ие достижения агрономиялыц жетискенлик лер.
Агрономия ж. агрономия (жерди ислеу хрм ауыл хожалыгы \акщындагы илим).
АГРОПУНКТ м. агропункт (агрономия лык, жетискенликлерди таратыу ушын ар налган пункт).
АГРОТЕХНИК м. агротехник (агротех ника бойынша цэниге).
АГРОТЕХНИКА ж. агротехника.
АГРОТЕХНИЧЕСКИЙ прил. агротех ника..., агротехникалык, ~е мероприятия агротехникалыц илажлар.
АГРОУЧЁБА ж. агрономиялыц оцыу
АГРОХИМИЧЕСКИЙ прил. агрохимия , агрохимиялыц.
Агрохимия ж. агрохимия (есимлик лерди азыцландырыу хрм оларды крргау xppKptudarbi илим).
АД м. 1. рел. дозац, жохэнчем; 2. перен азап, ауырлыц, жапа; -ф кромешный ад ауыр жагдай, дозацца тускендеи.
АДАЖИО муз. 1. нареч. (медленно, про тяжно) асыцпай, 2. с. нескл. адажио (му зыкалык, шыгарма ямаса оньщ белами).
АДАМОВ прил. ~о яблоко анат. ксгир дек туйини, жуткыншац.
АДАПТАЦИЯ ж. 1. биол. (приспособле ние к окружающим условиям) адаптация, бейимлесиу, ийкемлесиу, уйрениу, ~ глаза кездин бейимлесиуи; 2. (облегчение тек ста) адаптация, ийкемлестириу, жецил летиу (тексти).
АДАПТЕР м. адаптер, сес тусириуши (кушейткиш аркрлы сести жазып ту сир и у ушын курылыс).
АДАПТИРОВАННЫЙ 1. прич. от адаптировать; 2. прил. адаптациялангап, адап тация етилген, ийкемлестирилген, же циллестирилген; ~ текст ийкемлестирил ген текст
АДАПТИРОВАТЬ сов и не сев. что адап тациялау, адаптация етиу, ийкемлести риу, жециллестириу.
АДВОКАТ м. I. юр. адвокат, ацлау'шы, 2. перен. (защитник) жацлаушы.
АДВОКАТСКИ Ий прил. юр. адвокат-лык, ~ая деятельность адвокатлыц хызмег
АДВОКАТУРА ж. 1. (деятельность адво ката) адвокатура, адвокатшылыц хызмет, 2. собчр. адвокатлар.
АДЕКВАТНЫ || Й прил. адекватлы, уцсас, мегзес, ылайыц, барабар, тец, тууры ке летугын, ~е понятия адекватлы тусиник лер.
АДЕНОИДЫ мн. (ед. аденоид м.) мед аденоид (жутцыншацтыц ucuiju).
АДЕПТ м. торепдар (цандай да бир тглиматтыц).
АДЖАРСКИЙ прил. Аджар.. , аджар дыц; ~ аул аджар ау'ылы.
АДЖАРЦЫ мн. (ед. аджарец м., аджарка ж ) аджарлар, аджарлылар (Аджар АССРда турыушы тийкарпы халык,).
— 19 —
АЗБ
АДМИНИСТРАТЙ В Н О - ТЕРРИТО-РИАЛЬНЦЫЙ прил. административ-тер-риториялык; ~ое деление СССР СССРдыц административ-территориялык белиниуи.
АДМИНИСТРАТИВНО - ХОЗЯЙСТВЕННЫЙ прил. административ-хожалыклык-
АДМИНИСТРАТЙВН ||ЫЙ прил. административ..., административлик; ~ая должность административлик хызмет орны; в~ом порядке административ жолы менен, административ тертипте; ~ое взыскание административлик жаза.
АДМИНИСТРАТОР м. администратор, жууаплы басцарыушы, хэким.
АДМИНИСТРАТОРСКИЙ прил. адми-нистраторлык, хекимшилик; ~е способности администраторлык укыплар.
АДМИНИСТРАЦИЯ ж. 1. (учреждения) администрация, мекеме басдарыу; 2. собир. администрация, мекеме басшылары.
АДМИНИСТРИРОВАНИЕ с. администраторлык етиу, хекимшилик, бюрократ-лы турде баскарыушылыд.
АДМИНИСТРИРОВАТЬ несов. администраторлык етиу, хекимшилик етиу, бюро-кратлык турде баскарыу.
АДМИРАЛ м. адмирал; ~ флота флот адмиралы.
АДМИРАЛТЕЙСКИЙ прил. адмирал-тействолык-
АДМИРАЛТЕЙСТВО с. адмиралтейство (1. корабльлердиц цурылатуеын, цурал-ланатуеын хзм ремонтланатутн орньг, 2. патша Россиясында х,зм Англияда тециз флот ислерин басцаратуеын орган).
АДМИРАЛЬСКIIИЙ прил. воен.-мор. адмирал..., адмираллык; ~ое звание адмираллык атак; ~ий корабль адмирал корабли.
АДРЕС м. 1. адрес; точный ~ тууры адрес; домашний ~ уй адреси; дать ~ адрес бериу; переменить ~ адрес езгер-тиу; доставить письмо по~у хатты адреси бойынша тапсырыу; 2. (письменное приветствие) адрес, цутлыклау хат; юбиляр получил много адресов юбиляр кеп кутлык-лау хатлар алды; <> не по~у керек жери-не емес, тийисли орнына емес; обращаться не по ~у керек жери менен сейлеспеу; по ~у кого-л. биреудиц адреси бойынша, биреЦге карата; в ~ кого-л. биреуге, биреудиц атына; в ~ советской делегации совет делегациясыныц атына.
АДРЕСАНТ м. адресант, хат жибериу-ши.
АДРЕСАТ м. адресат, хат алыушы; за ненахождёнием ~а хат алыушыныц табыл-маганлыгы ушын.
АДРЕСНЦЫЙ прил. адрес...; ~ый стол адрес столы; ~ая книга адрес китабы.
АДРЕС|| ОВАТЬ сов. и несов. кого-что, кому-чему жибериу, адреске жибериу, адреслеу; это письмо ~6вано вам бул хат сизиц адресицизге жиберилген.
АДРЕСОВАТЬСЯ сов. и несов. к кому--чему барып copay, хат аргалы сораныу.
АДСКИ нареч. разг, жуде, жуде хэм, ебден, огада; я ~ устал мен жуде хэм шар-шадым.
АДСКИ ИЙ прил. 1. (ужасный, невыносимо трудный) огада жаман, жуде ауыр, ебден кыйын; дорога ~ая огада жаман жол; 2. разг, (чрезвычайный, чрезмерный) шектен тыс, хэдден аскан, катты, шыдап болмайтугын; ~ое терпение шектен тыс шыдамлык; ~ая боль шыдап болмайтугын ауырыу; 3. (злобный, коварный) жаман, харам, жауыз; ~ий замысел жауыз нийет, харам ой.
АДСОРБИРОВАТЬ сов. и несов. что, физ., хим. адсорбциялау, сицириу.
АДСОРБЦИЯ ж. физ., хим. адсорбция, синириу.
АДЪЮНКТ м. адъюнкт (жоцареы зеке-рий оцыу орнындаеы аспирант).
АДЪЮНКТУРА sж. адъюнктура (жоцар-ры зскерий оцыу орынларындаеы аспирантура).
АДЪЮТАНТ м. воен, адъютант (зскерий начальниктиц цасында я штабта $эр турли тапсырмаларды орынлайтуеын офицер).
АДЪЮТАНТСКИ ||Й прил. адъютанттыц, адъютантлык; ~е обязанности адъютант-лыд уазыйпалар.
АДЫГЕЙСКИЙ прил. адигей..., ады-гейдиц; ~ язык адыгей тшЯ.
АДЫГЕЙЦЫ мн. (ед. адыгеец м., адыгейка ж.) адыгейлер (Адыгей узм Черкес автономиялык, областьларында жасаушы негизги халыц).
АЖИОТАЖ м. 1. ажиотаж (капиталист-лик жэмийетте бокалы цаеазлардан ямаса товарлардан а рты к. рун алыу мацсетинде олардыц бацаларын кетериу ямаса туси-риЦ); биржевой ~ биржалык ажиотаж; 2. перен. (сильное возбуждение, волнение) хэулигну, тынышсызланыу, катты кызыу.
АжУР I м. уст. шилтер; торлы гезлеме (еки жаеына еткерип тоцыу, нагыс салыу хрм исындай гезлеме).
АЖУР П нареч. бухг, ажур (счетоводлыц исте операциялардыц исленген куни бухгалтер дзптерлерине жазып барылыуы).
АЖУРНЫ 1|Й прил. 1. (сквозной, прозрачный) шилтерли, торлы; ~е перчатки торлы колгап; 2. перен. (искусно сделанный) шебер исленген, пухта исленген.
АЗ м. 1. уст. аз (рустыц «а» х;зрибиниц ески аты); 2. мн. азы (первоначальные сведения) бастан, ец деслепки маглыуматлар, баслангыш, тупкир; начать с азов бастаи баслау; < ни аза не знать хеш персе бил-меу, дым тусинбеу, тук билмеу.
АЗАРТ м. кумар, кызыгыу, берилиу; войти в~ кумар тутыу; работать с~ом кумар менен ислеу.
АЗАРТНО нареч. кумарланып, кызыгып, берилип; ~ играть во что-л. бир нэрсени кумарланып ойнау.
азАртнцый прил. кумарлы, кызык, берилгенлик; ~ ый спор кумарлы бесеки; ~ая игра кумарлы ойын.
АЗБУКЦА ж. 1. (алфавит) элиппе, алфавит; выучить ~у елиппени ядлап алыУ; 2. (букварь) елиппе, элиппе китабы; 3. перен. (основа чего-л.) баслама, негиз; тийкар; <>~а Морзе Морзе азбукасы (теле
2*
АЗБ
— 20 —
графта з$ариплерди бериу ушын цолланы-латугын шэртли белгилер); нотная ~а нота азбукасы (музыка сеслериниц белги-лериниц жыйнакы).
АЗБУЧНЦЫЙ прил. 1. елиппе...; ~ые прописи елиппе жазыулары; 2. перен. (общеизвестный) хоммеге мэлим, хер кимге белгили; ~ая истина хеммеге мэлим ха-кыйкат.
АЗЕРБАЙДЖАНСКИ ИЙ прил. Азербайджан..., азербайджаниыц; ~ая нефть азер-байджан нефти.
АЗЕРБАЙДЖАНЦЫ мн. (ед. азербайджанец м., азербайджанка ж.) азербайджан-лар, азербайджанлылар (Азербайджан ССРында жасайтуеын тийкарры халыц).
АЗИАТ м. (коренной житель Азии) Азия адамы.
АЗИАТСКИЙ прил. Азия..., азиялы; ~ материк Азия материги.'
АЗИМУТ м. 1. астр., геод. азимут (меридианный, тегислиги менен тик тегисликтиц арасымдагы бурыш); 2. воен, азимут (берилген барыт пенен арцаеа царапан баеытты цурайтупын муйеш); идти по ~у азимут бойынша журиу.
АЗЭТ м. азот (химиялыц элемент).
АЗОТИРОВАТЬ сов. и несов. что азот-лау, азот бериу; ~ почву жерге азот бериу.
АЗЭТИСТЫЦЙ прил. хим. азот..., азот-лы; ~е удобрения азотлы тегинлер.
АЗЭТНЦЫЙ прил. хим. азот..., азотлы; ~ая кислота азот кислотасы.
Аист м. лэйлек.
АЙ межд. 1. (выражает боль, испуг, страх) ой, бай-бай; ай-ай-ай! — закричал он ой-ой-ой! — деп бакырып жиберди ол; 2. (выражает неудовольствие, упрёк, порицание) ей; ай, как это нехорошо! ей, буныц жадсы емес!; 3. (выражает удивление, восхищение) хой; ай-ай-ай! какой голос! хой, хой, хой! кандай дауыс! -О ай да... вне..., внекей..., мине кандай...; ай да молодец! вне жигит!
АЙВА ж. бийи (апаш %эм мийуё).
АЙВОВЫЙ прил. бийн...; бийиден ислен-ген.
аймак м. аймак (1. Бурят АССРда з$ам Алтай автономиялы областьтында район деген свз; 2. Монгол Халыц Республи-касында: ири %акимлик-территориялы.ц бирлик).
АЙРАН м. айран.
Айсберг м. айсберг (ыпып журетупын м,узлы may}.
АКАДЕМИЗМ м. академизм (1. илимий %эм оцыу ислеринде практикадан жане турмыстыц талапларынан шетленген тео-риялыц барыт; 2. суурет салыу искусство-сындагы,- бард ар).
АКАДЕМИК м. академик; почётный — хурметли академик.
АКАДЕМЙЧЕСК1|ИЙ прил. 1. академия..., академиялык, академияныц; ~ий устав академия уставы; ~ое издание академия баспасы; 2. (учебный) академиялык; ~ий год академиялык жыл; ~ий час академиялык саат; 3. (следующий принципам академизма) академиялык; ~ая жи
вопись академиялык живопись; 4. перен. академиялык; ~ ий спор академиялык тар-тыс; ~ий театр академиялык театр.
АКАДЕМИЧНОСТЬ ж. академизмлик, практикадан кол узгенлик, турмыска бай-ланыссызлык.
АКАДЕМИЯ ж. академия; Академия наук СССР СССР Илимлер академиясы; сельскохозяйственная ~ ауыл хожалык академиясы; военная ~ вскерий академиясы; ~ художеств художестволык академиясы.
акация ж. бот. акация, серби агаш.
АКВАМАРИН м. мин. аквамарин (^асыл тас).
АКВАМАРИНОВЫЙ прил. аквамарин...; аквамариннен исленген.
АКВАРЕЛЬ ж. 1. (краска) акварель, акварель бояуы; 2. (картина, рисунок) акварель суурети.
АКВАРЕЛ ЬНЫЙ прил. иск. акварель...; ~ рисунок акварель суурети.
АКВАРИУМ м. аквариум (балык, есириу ушын исленген $ауыз).
АКВЕДУК м. акведук (су у еткеретупын трубалары бар копир).
АККЛИМАТИЗАЦИОННЫЙ прил. кли-матласганлыц, климатласатугын, кен-лигетугын, бейимлесетугын.
АККЛИМАТИЗАЦИНЯ ж. климатласыу, кенлигиу, бейимлениу; опыты по ~и новых сортов пшеницы бийдайдыц жаца сортларын климатластырыу бойынша тажирнйбелер.
АККЛИМАТИЗИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что климатластырыу, кенликтириу, бейимлендириу.
АККЛИМАТИЗИРОВАТЬСЯ сов. и несов. 1. (о животных, растениях) климатласыу, бейимлениу, бейимлендирилиу, кенликти-рилиу; 2. перен. (о человеке) кенлигиу, уйрениу.
АККОМОДАЦИЯ ж. аккомодация, ий-кемлесиу, кенигиу; ~ глаза кездиц ийкем-лесиуи.
АККОМПАНЕМЕНТ м. аккомпанемент, Косылыу; петь под ~ рояля рояльга цосы-лып косые, айтыу.
АККОМПАНИАТОР м. аккомпанемент-шы, аккомпанемент етиуши.
АККОМПАНИРОВАТЬ несов. кому-чему, на чём аккомпанементлеу, досыл ып шертиу.
АККОРД м. аккорд (музыкалыц сеслер-диц унлесип цосылыуы); взять несколько ~ов бир неше аккордларды алыу; заключительный ~ 1) муз. соцгы аккорд; 2) перен. ацыргы уадыя, тамамланган хэдийсе.
АККОРДЕОН м. аккордеон (музыка асбабы).
АККОРДЕОНИСТ м. аккордеоншы, аккордеон шертиуши.
АККОРДНЦЫЙ прил. аккордлык, кесип берилген (договор бойынша берилген); ~ая работа аккордлык жумыс, кесип берилген жумыс; ~ая оплата труда мийнеттиц аккордлык телеми.
АККРЕДИТИВ м. фин. аккредитив (бир кредит макемесиниц екинши биреуге ацша телеу цаццындапы керсетпеси).
— 21 —
АКУ
АККРЕДИТИВЕ! ||ЫЙ прил. фин. аккредитив...; ~ая форма расчётов есапласыу-дыц аккредитив тури.
АККРЕДИТОВАТЬ сов. и несов. кого-что 1. фин. акшаны алыуды исениу, ацшаны алыуды тапсырыу; сауда ислерин исениу, сауда ислерин тапсырыу; 2. дип. уекил етип белгнлеу.
АККУМУЛИРОВАНИЕ с. аккумуляция-лау, жыйыу, топлау, жамлеу.
АККУМ УЛЙРОВАТ Ь несов. что акку-муляциялау, жыйыу, топлау, жэмлоу.
АККУМУЛЯТОР м. тех. аккумулятор, жыйнауыш, топлауыш (электр цууатын).
АККУМ УЛЙТОРНЦЫЙ прил. тех. аккумулятор..., аккумуляциялык; ~ая батарея аккумулятор батареясы.
АККУМУЛЯЦИЯ ж. аккумуляция, жыйылыу, топланыу, жэмлениу; ~ энергии энергияньщ топланыу ы.
АККУРАТНО нареч. i. (исправно, точно) пухта, тертипли; ез уактында, кешиктир-мей; ~ отвечать на письма хатларга ез уактында жууап кайтарыу; 2. (тщательно) пухта, шебер, пысык, таза етип; ~ переписать что-л. бир нарсени пухта етип ке-ширип жазыу; быть ~ одетым пухта кийи-ниу.
АККУРАТНОСТЬ ж. пухталыц, шебер-лилик, тортиплилик, пысыклылык., таза-лылык; проявить ~ пухталык. керсетну.
АККУРАТНА ЫЙ прил. 1. (исполнительный) тэртипли, пухта, ыкшамлы; ~ый работник пухта хызметкер; 2. (тщательно сделанный) укыплы, шебер, пухта исленген, пысык исленген, таза; ~ая работа пухта исленген жумыс.
АКР м. с.-х. акр (Англия х,ам Арца Аме-рикадагы 4047 м2 ге барабар жер майданы).
акробАт м. акробат (цирктеги шебер гимнастикашы, дэруазшы).
АКРОБАТИКА ж. акробатика (гимнас-тиканыц х;ам цирк енериниц тури).
АКРОБАТЙЧЕСКИЦЙ прил. акробат..., акробатикалык; ~е упражнения акробати-калык шыныгыулар.
АКРОБАТКА женск. от акробат.
АКРОПОЛЬ м. ист. акрополь (адетте тебешикте орналасцан аййемги грек цала-сыныц негизги цоршалсан белеги, цорсан, кремль).
АКСАКАЛ м. аксакал.
АКСЕЛЬБАНТЫ мн. (ед. аксельбант м.) аксельбантлар (патшалыц Россияда цзм басца еллерде генераллар, офицерлер, адъютантлар ийнине тасатусын шылбыр).
АКСЕССУАР м. 1. (принадлежность чего-л.) аксессуар (бир нэрсеге тийисли буйымлар); 2. мн. аксессуары (детали, дополняющие что-л.) екинши дэрежели уакыялар, майда-шуйде белеклер (живо-письте, скульптурада, эдебиятта); 3. театр, (бутафория) аксессуар (театр сацнасыныц майда затлары).
АКСИОМА ж. аксиома (1. илимде дэ-лилсиз цабыл етилетутн цайгыда, реже; 2.перен. шексиз шынлыц, цацыйцатлыц).
АКТ .и. 1. (действие, событие) уакыя, акт.айрыкша ис; террористический ~ тер-
рористлик акт; 2. (указ, постановление) акт, карар; ~ на вечное пользование землёй жерди менги пайдаланыуына берил-генлик акты; 3. юр. акт; обвинительный ~ айыплау акты; составить ~ акт дузиу, акт жасау; 4. театр, перде, акт; комедия в трёх актах уш пердели комедия; <> акты гражданского состояния гражданлык колет актлары (мамлекет органлары тарепи-нен тууылыу, цайтыс болыу, пеке цам ажырасыу фактларын жазып отырыу).
АКТЁР м. 1. актёр (артист); комический комедиялык актёр; 2. перен. разг, (притворщик) жеги, жедигей.
АКТЁРСКЦИЙ прил. актёр..., актёрлык; ~ое мастерство актёр шеберлиги.
АКТИВ I м. собир. актив, белсенди; партийный ~ партия активи; созвать ~ актив шацырыу.
АКТИВ II м. 1. фин. актив (макеме балансыныц белими); 2. перен. табыс, же-тискенлик; записать что-л. себе в ~ бир нарсени ез табысына жазыу.
АКТИВИЗАЦИЯ ж. активлениу, ак-тивлесиу, жанланыу.
АКТИВИЗИРОВАТЬ сов. и несов. кого--что актпвлендириу, жанландыры^.
АКТ И ВЙСТ м. активист, белсенди. АКТИВИСТКА женск. от активист.
АКТИВНО нареч. актив, белсенип; ~ участвовать в общественной работе жэ-мийетлик жумыста актив цатнасыу.
АКТИВНОСТЬ ж. активлилик, белсен-дилик; политическая ~ трудящихся мий-неткешлердиц сиясий активлилиги; проявлять ~ активлилик керсетиу.
АКТЙВНЦЫЙ I прил. 1. (деятельный, энергичный) актив..., белсенди, искер; ~ый комсомолец актив комсомолец; 2. (действующий, развивающийся) актив..., кушейиуши, улгайыушы; ~ый процесс в лёгких екпедеги актив процесс; <> ~ое избирательное право полит, актив сайлау хукукы.
АКТИВНЫЙ II прил. бухг, актив...;
~ баланс актив баланс (киристиц шыгыс-тан кеп болыуы).
=АКТНЫЙ биринши белегинде цанша акт болса, сонша актты кврсететутн' цоспа сезлердиц екинши белеги, мыс.: одноактный бир актлы; двухактный еки актлы.
Актовый прил. актовый; ~ зал (сал-танатлы мажлис еткерилетусын зал).
АКТРИСА женск. от актёр.
АКТУАЛЬНОСТЬ ж. актуальлык, жуда зарурлик, айрыцша ехмийетлилик;~ научной темы илимий теманыц актуальлыгы.
АКТУАЛЬНЫЙ прил. актуаль..., актуальны, жудэ зэрурли, айрыдша ехмийет-ли; вопрос актуальны маселе.
АК^ЛА ж. акула (балык,).
АКУСТИКА ж. 1. акустика (физиканыц белими); 2. еситилиу; хорошая ~ жацсы еситилиу.,
АКУСТИЧЕСКИ ||Й прил. акустикалыц, еситилиушилик; ~е условия зала залдьщ еситилиушилик жагдайы.
АКУШЁР м. акушер (акушерлик бойынша цэниге врач).
АКУ
— 22 —
АКУШЁРКА ж. акушерка.
АКУШЕРСКИЙ прил. акушер..., акушер л и к.
АКУШЁРСТВО с. 1. (отдел медицины) акушерлик (медицинаныц белими)-, 2. (деятельность акушёра, акушерки) акушер хызмети, тууыушыга жэрдем керсети$г иси.
АКЦЁНТ м. 1. лингв, {ударение) пэт; пет белгиси, акцент; 2. (произношение) акцент, сейле^ взгешилиги; говорить с ~ом акцент пенен сэйлеу; <> сделать ~ на чём-л. бир пикирди ныгайтып айтыу, бир нэрсеге айрыцша кеуил белиу.
АКЦЕНТИРОВАТЬ сов. и несов. что и без доп. 1. лингв, (ставить акцент) акцент цойыу; 2. перен. бир пикирди ныгайтып айтыу, бир нэрсеге айрыцша кеуил белип айтыу.
АКЦЕПТ м. акцепт (1. юр. келисимдеги цойылкан шэртлерге ырзалыц бериу-, 2. счёт арцалы телеуге берилген ырзалыц жэне телеу царазларына разы болып цойылкан цол).
АКЦЕПТОВАТЬ сов. и несов. что, фин. акцептлеУ (ацша документлерин телеуге цабыллау).
АКЦИЗ м. акциз (капиталистлик ел-лерде хрм патша Россиясында-. гей бир то-варларка салынатуеын жанапай сал-рырт).
АКЦИЗНЫЙ прил. акциз..., акцизлик; ~ сбор акциз жыйымы.
АКЦИОНЕР м. акционер (акция ийеси, акционерлик мэкемениц шериги).
АКЦИОНЁРНЦЫЙ прил. акциялыц, ак-цияга тийкарланган; ~ое общество акция-ЛЬЩ уйым.
АКЦИОНЕРСКИЙ прил. акционерлик.
АКЦИЦЯ I ж. 1. эк. акция (капиталист-лик кэрханаларда цолланылатурын ба^алы цагаз); 2. перен. мн. акции цэдир, баха, тесир; их ~и падают олардыц тесири ке-мейип баратыр.
АКЦИЯ II ж. полит, акция (бир мац-сетке жетид ушын исленген хррекет)-, дипломатическая i ~ дипломатиялык акция.
АКИН м. адыи, бахсы.
АЛБАНСКИЙ прил. албаи..., албаниыц; ~ язык албан тили.
АЛБАНЦЫ мн. (ед. албанец м., албанка ж.) албанлар, албанлылар (Албанияда турыё/шы тийкарпы халыц).
Алгебра ж. алгебра.
АЛГЕБРАЙЧЕСКИЦЙ прил. алгебра..., алгебралык; ~е формулы алгебра форму-лалары.
АЛЕБАРДА ж. ай балта.
АЛЕБАСТР м. алебастр, хажже.
АЛЕБАСТРОВЫЙ прил. алебастр..., Хежже...; алебастр дан исленген, хежжеден исленген.
АЛЁЦТЬ несов. 1. (становиться алым) дызарыу; восток ~л кун шыгар кызарды; 2. (виднеться — об алом.) цызарып кериниу, дызарып саз бериу.
АЛЖИРСКИЙ прил. Алжир..., алжир-диц.
АЛЖЙРЦЫ мн. (ед. алжирец м., алжирка ж.) алжирлылар, алжирлар (Алжир халцы).
Алиби с. нескл. юр. алиби (жинаят уацтында айыпкердиц иске цатнасы жоц-лырын дэлиллеу ушын басца бир жерде болыуы); доказать своё ~ ез алибисин де-лиллеу.
АЛИЗАРЙН м. хим. ализарин.
АЛИЗАРИНОВЫЙ прил. хим. ализарин...; ализариннен таярланеан.
АЛИМЁНТНЫ || Й прил. юр. алимент..., алиментлик; платежи алиментлик те-леулер.
АЛИМЕНТЫ только мн. юр. алимент; получать ~ алимент алыу; платить ~ алимент телеу.
АЛКАЛОИД м. хим. алкалоид (ишинде азоты бар силтили органикалыц зат).
АЛКОГОЛИЗМ м. алкоголизм» мэску-немлик, ишиушилик.
АЛКОГОЛИК м. арацхор, мэскунем.
АЛКОГОЛЬ м. алкоголь (спирт $эм спиртли ишимликлер).
АЛКОГОЛЬНЫ 11Й прил. алкоголь..., ал-когольли, спиртли; ~е напитки алкоголь-ли ишимликлер.
АЛЛАХ м. алла, худай; <> одному ~у известно хеш кимге мэлим емес, хеш ким билмейди.
АЛЛЕГОРИЧЕСКИЙ прил. аллегориялы, астарлы менили; ~ жанр аллегориялы жанр.
АЛЛЕГОРИЧНОСТЬ ж. аллегориялык, астарлы мэнилилик.
АЛЛЕГОРИЧНЫЙ прил. аллегориялы, астарлы манили.
АЛЛЕГОРИЯ ж. аллегория, астарлы мани.
АЛЛЁГРО муз. 1. нареч. (быстро, оживлённо) тез, жылдам; 2. с. нескл. аллегро (музыкалыц шысарма ямаса оныц белими).
АЛЛЕЯ ж. аллея, дыябан (еки жары-на аеашлар егилген жол).
АЛЛИГАТОР м. аллигатор (крокодил-диц бир тури).
АЛЛИТЕРАЦИЯ ж. лит. аллитерация (сеслик жорыныц тэсирин кушейтиу ушын биргелки унсизлердиц топланып келиуи, мыс.-, жар жыгылып жалп етти).
АЛЛО межд. алло (телефон арцалы сейлескенде «тыцлап турыппанъ, чтыц-лацыз» деген мэнини билдиреди).
АЛЛЮР м. аллюр (ат журисиниц ту-ри).
АЛМАЗ м. алмас (1. х,асыл тас; 2. усы тастыц жуца цыйындысы, шийше кесиуге цолланады).
АЛМАЗНЫЙ прил. алмас...; алмастан исленген; ~ блеск алмас жалтырагы.
АЛ ОГЙЗМ м. алогизм (Х.логикара цайшы келиушилик; 2. кулкили болыу ушын логи-калыц байланысларды бузып керсететурын стилистикалыц усыл).
АЛОГИЧЕСКИЙ прил. см. алогичный.
АЛОГИЧНЫЙ прил. логикасыз, логи-кага царсы келетугын.
АЛОЭ с. нескл. бот. алоэ (тропикалыц х;зм субтропикалыц есимлик).
— 23 —
АМЕ
АЛТАЙСКИЦЙ прил. Алтай..., алтай- । лык, алтайдьщ; ~е языкй Алтай тиллери.
АЛТАЙЦЫ мн. (ед. алтаец ль, алтайка ж.) алтайлылар (РСФСР Алтай крайыныц Тау-Алтай автономиялы областьтында жасаушы халыц).
АЛТАРЬ м. церк. алтарь (тахт турату-рын ширкеудиц шыгыс белими).
АЛТЫН м. уст. у™ тыйын; не было ни гроша, да вдруг ~ погов. сокыр тыйын та-балмай, бир байлыдда жолыгыу.
АЛФАВИТ м. елиппе, алфавит; латинский ~ латын елиппеси; греческий ~ грек элиппеси; по ~у алфавит бойынша, алфавит тэртиби бойынша.
АЛФАВЙТНЦЫЙ прил. елиппе..., алфавит..., алфавитлик; ~ый указатель алфа-витлик керсеткиш; расположить в ~ом порядке алфавит тертиби бойынша орна-ластырыу.
АЛХЙМИК м. алхимик (алхимия менен шуеылланы ушы).
АЛХЙМИЯ ж. алхимия (орта эсирдеги мистикалыц талимат).
Алчно нареч. аш кезлик пенен, нэп-сицаулык пенен, дуньяпаразлык пенен, сыцмарлык пенен.
АЛЧНОСТЬ ж. аш кезлик, нэпсикаушы-лык, дуньяпаразлык, сыкмарлык»
Алчный прил. аш кез, иепсицау, дуньяпараз, сыцмар.
АЛЫЦЙ прил. ашыц цызыл; ~е розы ашыц кызыл гуллер.
АЛЫЧА ж. алша (асаш уэм мийуе).
АЛЫЧЁВЫЙ прил. алша...; алшадан исленген.
АЛЬБАТРОС м. зоол. альбатрос (/у/с).
АЛЬБИНЙЗМ м. альбинизм (пигмент-тиц денеде жетиспеушилигинен териниц, шаштыц апарыуы).
АЛЬБИНОС м. альбинос (альбинизм белгилери бар адам, х,айуан ямаса есим-лик).
АЛЬБОМ м. альбом; ~ для марок мар-калар ушын альбом.
АЛЬБОМНЫЙ прил. альбомныц, альбом-га ар налган.
АЛЬБУМЙНЫ мн. (ед. альбумин м.) биохим. альбуминлер (сууда ерийтурын бир топар майда белоклар).
Ал ЬМАНАХ м. альманах (квркем-аде-биятлыц, тарийхий уам публицистика-лыц шыгармалардыц жыйнары).
АЛЬПЙЙСКИЦЙ прил. Альпы...; бийик тау...; ~е луга бийик тау жайлаулары.
АЛЬПИНЙЗМ м. альпинизм (бийик таулардыц твбесине шыгыу сперты).
АЛЬПИНЙСТ м. спорт. альпинист (альпинизм менен шурылланыушы).
АЛЬПИНИСТКА женск. от альпинйст.
АЛЬПИНЙСТСКИЙ прил. спорт, альпинист..., альпинистлик; ~ лагерь альпи-нистлик лагерь.
АЛЬТ м. альт (1. баланыц ямаса х;аял-дыц жууан dai/ысы; 2. тарлы ямаса дем. менен шертетцеын саз асбабы).
АЛЬТЕРНАТИВА ж. альтернатива (еки ямаса бир неше мумкиншиликтен биреуин .тацлап алы у зэрурлиги)
АЛ ЬТЕРНАТЙВНЦЫЙ прил. альтернатив..., альтернативалык; ~ое решение альтернативалык шешиу.
АЛЬТИМЕТР м. альтиметр (ушыу бийик-лигин аныцлайтурын авиациялык, асбап).
АЛЬТОВЫЙ прил. муз. альт...; ~ тон альт тоны.
АЛ ЬТРУЙЗМ м. альтруизм (езиниц же-ке маплеринен басцалар ушын бас тартыу).
АЛЬТРУЙСТ м. альтруист (ез цареке-тинде алыпруизмди цолланатурын адам).
АЛЬТРУИСТИЧЕСКИЙ прил. альтру-истлик, альтруизмге негизленген; ~ поступок альтруистлик ис.
Альтруистичный прил. см. альтруистический.
АЛЬТРУЙСТКА женск. от альтруист.
АЛ ЬФ J)А ж. альфа (грек алиппесиниц биринши царибиниц аты); ~а и омега басы хем аягы, ец тийкаргысы; от ~ ы до омеги бастаи аягына шейин.
АЛЮМЙНИЕВЦЫЙ прил. алюминий..., алюминийли; алюминийден исленген; ~ая промышленность алюминий санааты; ~ая посуда алюминийден исленген ыдыс.
АЛЮМЙНИЙ м. алюминий.
АЛЯПОВАТЫЙ прил. келисиксиз, ке-рпксиз, турпайы исленген, турпайы, жара сыксыз.
АМАЗОНКА ж. уст. амазонка (1. салт атлы х,аял\ 2. атца салт мингенде кийету-рын хаялдыц узын кейлеги).
АМАЛЬГАМА ж. 1. хим. амальгама (бир металлдыц сынап пенен еритпеси ямаса сынап ца цосылсан металлардыц цоспасы); 2. перен. (смесь разнородных вещей) курама, косынды.
АМА Л ЬГАМЙРОВАТ Ь сов. и несов. что 1. (сплавлять) амальгамалау (металлды сынап пенен еритиу)-, 2. (покрывать амальгамой) амальгамалау; ~ зеркало айнаны амальгамалау.
АМАЛЬГАМНЫЙ прил. амальгамлы.
АМБАР м. хамбар.
АМБАРНЫЙ прил. хамбар..., хамбар-Дыц.
АМБЙЦИЦЯ ж. езин суйиушилик, на-мысгейлик, намысшыллык, менменлик; человек с ~ей езин суйиуши адам; удариться в~ю датты екпелилигин билдириу.
Амбра ж. жупар.
АМБРАЗУРА ж. амбразура (1. воен, топтан, миномёттан, пулемёттан х,ам т. б. оц ататурын тесик; 2. айна, цапы ушын исленген тесик).
АМБУЛАТОРИЯ .ж. амбулатория.
АМБУЛАТОРНЫЙ прил. амбулатория..., амбулаториялыд; ~ приём амбулатория-лык кабыл етиу; ~ больной амбулатория-лык кесел адам.
АМЁБА ж. амёба (ец апиуайы бир клет-калы %айуан).
АМЕРИКАНСКИЙ прил. Америка..., американ...; ~ материк Америка материги.
АМЕРИКАНЦЫ мн. (ед. американец м., американка ж.) америкалылар, американ-лылар (Америка Цурама Штатларыныц халцы).
АМЕТИСТ м. мин. аметист (^асыл тпс).
АМЕ
— 24 —
АМЕТИСТОВЫЙ прил- аметист..., аме-тистли; аметистен исленген.
АММИАК м. хим- аммиак (ийиси жарым-сыз, рецсиз газ).
АММйАЧНЫЦЙ прил. хим. аммиак..., аммиаклы; ~е соединения аммиаклы би-рикпелер.
АММОНАЛ м. хим. аммонал (жарыл-рыш зат).
АММОНИЙ м. хим. аммоний (азот %зм водород атомларыныц бирикпеси).
АМНИСТИРОВАНИЕ с. амнистия бериу, амнистия бойынша босатыу, кешириу, ке-ширим бериу.
АМНИСТИРОВАТЬ сов. и несов. кого--что амнистия бериу, амнистия бойынша босатыу, кешириу, кеширим бериу.
АМНЙСТИЦЯ ж. амнистия, кеширим; освободить кого-л. по ~ и амнистия бойынша босатыу.
АМОРАЛЬНОСТЬ ж. бийэдеплик, амо-ральлык, моральсызлыд, бузыдлыд.
АМОРАЛЬНЫЙ прил. бийедеп, амо-раль..., моральсыз, бузыд; ~ый поступок бузыд ис; ~ое поведение аморальлыд журис-турыс.
АМОРТИЗАТОР м. тех. амортизатор (машиналарда, аппаратларда $зм т. б. секирид, силкиниу ямаса соеыу .^грекетин пзсейтиу ушын орнатылсан цурылыс).
АМОРТИЗАЦИОННЫЙ прил. амор-тизациялык; ~ый срок амортизациялыд муддет; ~ое устройство амортизациялыд дурылыс.
АМОРТИЗАЦИЯ ж. амортизация (1. затлардыц жумсалыу, тозыуына царай ба^аларыныц кемиуи; 2. силкиниу, соцлы-рыу узрекетлерин пзсейтид ушын цойылату-рын зат).
АМОРТИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что амортизация ислеу, амортизациялау.
АМОРФНОСТЬ ж. 1. хим., мин. аморф-лыд, кристалланбаганлыц; 2. (бесформенность, расплывчатость) формасызлык, делипсизлик.
АМОРФНЦЫЙ прил. 1. хим., мин. аморф-лы, кристалланбаган; ~ое вещество аморф-лы зат; 2. (бесформенный, расплывчатый) формасыз, делипсиз.
АМПЕР м. физ. ампер (электр торыныц кушин елшеу бирлиги).
АМПЕРМЕТР м. физ., тех. амперметр (электр торыныц кушин елшейтурын эсбап).
АМПЛИТУДА ж. физ. амплитуда (тец-селип, тербелип турган денениц тец сал-мацлы х,алынан ец кеп ауысыуы); колебания маятника маятниктиц тецселиу ам-плитудасы.
АМПЛУА с. нескл. 1. театр, амплуа (актёрдыц уцыбына ылайыц келетурын рольлерди атцарыуы); ~ комика комик-тиц амплуасы, масцарапаздыц амплуасы; 2. перен. ис, кер, жагдай; это ие моё ~ бул мениц карим емес.
АМПУЛА ж. мед. ампула (аз мувдар-дасы дзрилерди, сывороткаларды %зм т. б. сацлау ушын путкиллей бекитилген ыдыс).
АМПУТАЦИЯ ж. мед. ампутация, кесип
таслау, кесип тасланыу; ~ ноги аядтыц кесип тасланыуы.
АМПУТИРОВАТЬ сов. и несов. что ампутация етиу, кесип таслау.
АМУЛЕТ м. тумар.
АМФИБИЯ ж. амфибия (1. суу х,зм цуррацлыцта жасайтурын х,айуан\ 2. су уда х,зм цуррацлыцта да есетурын есимлик-, 3. сууда х,зм цуррацлыцта ушып цонату-рын самолёт ямаса цуррацлыцта цзм судда журетурын автомобиль, танк).
АМФИБРАХИЙ м. лит. амфибрахий (сил-лабо-тоникалыц цосыц дузилисинде бууын-лы стопа).
АМФИТЕАТР м. 1. театр, амфитеатр; 2. в знач. нареч. амфитеатром дегерекле-иип, цоршалып; город расположен ~ом цала деге^екленип жайласцан.
АНАБИОЗ м. биол. анабиоз (гей бир тири организмлердиц тиришилик етиуи-ниц уацытша тоцталыуы).
АНАКОНДА ж. анаконда (удавлар ту-цымына киретурын ец ири жылан).
АНАЛИЗ м. в разн. знач. анализ; химический ~ химиялыд анализ; качественный ~ сапалыд анализ; ~ крови данный ана-лизи; ~ художественного произведения едебий шыгарманыц анализи; производить ~ анализ етиу.
АНАЛИЗАТОР м. анализатор (1. затлардыц, цубылыслардыц х;зм т. б. анализин ислейтурын $зр турли приборлардыц сипы; 2. анализ жасау ушын нервли цурамалардыц жыйындысы).
АНАЛИЗИРОВАНИЕ с. анализлеу, анализ етиу, анализ жасау, таллау.
АНАЛИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что ana-лизлеу, анализ етиу, анализ жасау, таллау.
АНАЛИТИК м. аналитик, анализши, анализлеуши, таллаушы.
АНАЛИТИЧЕСКИМИ прил. 1. анализ^ лик, анализге негизленген, талла^га тийкарланган; ~ий метод анализлик усыл; 2. аиализлейтугын, анализ ететугын, анализ жасайтугын, таллайтугын; ~ий ум аиализлейтугын адыл; 3. анализлик, анализлеу, анализ ушын арналган; ~ие весы анализлеу тэрезиси; <> ~ая геометрия аиалитикалык геометрия; ~ая химия ана-литикалыц химия; ~ие языки лингв, аналитик тиллер.
АНАЛОГИЧНЫ || Й прил. аналогиялы, мегзес, сейкес, удсаган, удсас; ~й случаи удсас уадыя; ~е условия сейкес жагдай-лар.
Аналоги ИЯ Ж. аналогия, мегзеслик, сейкеслик, удсаслыд; полная ~я толыд сейкеслик; по ~и мегзеслиги бойынша; провести ~ю аналогия жургпзиу.
АНАМНЕЗ м. мед. анамнез (кеселди билиу ушын жыйналеан маелыумат).
АНАНАС м. бот. ананас (есимлик %зм мийуе).
АНАНАСНЫЙ прил. ананас...; ананас-тан таярланган, ананастан исленген.
АНАНАСОВЫЙ прил. см. ананасный.
АНАПЕСТ, АНАПЕСТ м. лит. анапест (пзтли бууын еки пэтсиз бууыннан кейин келетурын цосыцтары уш буцынлы стопа).
— 25 —
АНИ
АНАРХИЗМ м. анархизм (пролетарлыц илимий социализмди, мэмлекетлик власты, сиясий гурести бийкарлайтусын хрм про-летариаттыц революциялык, диктатура-сына царсы шыеыушы майда буржуазиялыц сиясий асым).
АНАРХИСТ м. анархист (1. полит, анар-хизмниц тэрепдары; 2. перен. басшылыцты танымаушы).
АНАРХИСТСКИЙ прил. анархистлик.
АНАРХЙЧЕСКЦИЙ прил. анархиялык, анархизмлик; ~ое течение анархиялык агым.
АНАРХИЧНЫЙ прил. анархиялы, тар-типсиз, былгаскан.
АНАРХИЯ ж. анархия (1. полит, шел-кемлескен гукимети, зацлары, миннетли журис-турыс нормалары болмаса н жэ-мийетлик жасдай; 2. перен. басшысызлык,, тэртипсизлик, былсасцанлыц); <• ~ производства эк. ендирис анархиясы.
АНАРХО-СИНДИКАЛИЗМ м. полит. анархиялык синдикализм (майда буржуа-заяльщ реакция тыл халык, а ролы к, профсоюз хррекетиндеги анархизмниц тэсири астындосы оппортунист лик асым).
АНАРХО-СИНДИКАЛИСТ м. полит. анархиялык синдикалист (анархиялык; синдикализм тэрепдары).
АНАРХО-СИНДИКАЛИСТСКИЙ прил. полит, анархиялык синдикализм..., анар-хиялык синдикалистлик.
АНАТОМ м. анатом (анатомия бойынша крниге).
АНАТОМИРОВАНИЕ с. еликти жарыу, еликтин ишин ашыу.
АНАТОМИРОВАТЬ сов. и несов. кого-
-что еликти жарыу, еликтин. ишин ашыу.
АНАТОМИЧЕСКИЙ прил. 1. анатомия..., аиатомиялык; ~ атлас анатомиялык атлас; 2. (относящийся к анатомированию) жа-рып керилген, жарып кериу...; ~ театр анатомия театры (еликлерди жарып кериу ушын айрыцша цурылсан жай).
АНАТОМИЯ ж. анатомия (тири орга-низмниц формасы у;эм дузилиси хаууьш-дасы илим, жанлы организмниц цурылысы); ~ животных хайуанлардын анатомиясы; ~ растений есимликлер анатомиясы.
АНАФЕМА ж. 1. (отлучение от церкви) диинен кууыу, ширкеуден ажыратыу; 2. перен. бран. нелет, харамзада.
АНАХРОНИЗМ м. 1. анахронизм (бир дэуирдеги дацыяларды ямаса цубылыслорды жарылысы у арцасында басца бир дэуирге еткериу); ~ы в историческом романе тарийхий романдагы анахронизмлер; 2. (пережиток) анахронизм (хэзирги жасдай-са сяйкес келмейтусын ескиликтиц цал-дысы).
АНАХРОНИЧЕСКИЙ прил. анахро-низмлик, анахронизм болтан.
АНАХРОНИЧНЫЙ прил. см. анахронический.
АНАЭРОБНЫЙ прил. анаэроблык.
АНАЭРОБЫ мн. (ед. анаэроб м.) биол. анаэроблар (кислорсдсыз жерде де тири-шилик ететусын организмлер).
АНГАЖЕМЕНТ м. уст. театр, ангажемент (артистлерди договор бойынша жу-мысца шацырыу).
АНГАЖИРОВАТЬ сое. и несов. кого-что, уст. 1. театр, (предлагать ангажемент) шакырыу; 2. ойынга шакырыу; ~ на вальс вальс ойынына шакырыу.
АНГАР м. ае. ангар (самолётларды сак,-лау, крйыу цэм гезектеги ремонтын жур-гизиу .уилын исленген айырыцша жай).
АНГАРНЫЙ прил. ангар..., ангарлыц.
АНГЕЛ м. прям, и перен. периште.
Ангельскций прил. 1. рел. периште...;
2. перен. периштедей, периште...; ~ий характер периштедей минез-кулык; ~ое терпение периштедей шыдамлылык.
АНГИДРИД м. хим. ангидрид (суу менен бириккенде кислота берет у сын цышцыл).
АНГИДРИТ м. ангидрит (минерал).
АНГИНА ж. мед. ангина, тамак ауырыу.
АНГЛИЙСКИЙ прил. англичан..., ан-глиялык; ~ язык англичан тили; <> ~ замок англичан цулпы.
АНГЛИЧАНЕ мн. (сд. англичанин м., англичанка ж.) англичанлар, англичаплы-лар (Англияда жасайтусын тийкарсы халы к).
Англо-америкАнский прил. англо-
-американ, англо-американлык.
АНДАНТЕ муз. 1. нареч. (медленно, плавно) жай; 2. с. нескл. анданте (музыкалык шысарма ямаса оныц белими).
анекдот м. 1. анекдот (кулкили, тама-ша уацыя .^ацкындаеы рысца гурриц); 2. перен. разг, анекдоттай уадыя, адеттен тыс уакыя.
АНЕКДОТИЧЕСКИИЙ прил. 1. анекдот-лы, анекдотлык; ~ий рассказ анекдотлык гурриц; 2. (небывалый, маловероятный) анекдоттай; копал, болмаган; ~ое происшествие анекдоттай хедийсе.
АНЕКДОТИЧНЫЙ прил. см. анекдотический.
АНЕМИЧНЫЙ прил. 1. мед. (малокровный) аз канлы, каны аз; 2. перен. (вялый, бездеятельный) димарсыз, езиз.
АНЕМЙЯ ж. мед. аз канлылык, даны азлык-
АНЕМОМЕТР м. метеор, анемометр (цауаныц крзсалыу тезлигин елшейтусын ясбап).
АНЕРОИД м. анероид (барометрдин, бир тури).
АНЕСТЕЗИРОВАТЬ сов. и несов. что, мед. анестезиялау, ауырмайтугын етиу;
операционное поле кесетугын жерди ауырмайтугын етиу.
АНЕСТЕЗЙРУЮЩИ|1Й 1. прич. от анестезировать; 2. прил. мед. анестезиялаушы, ауыртпайтугыи; ~е средства анестезиялаушы дэри-дормаклар.
АНЕСТЕЗИЯ ж. мед. анестезия (анестезия лаушы дяри-дярмацларды цолланып ке-селленген жерди ауыртпайтупш етиу); общая ~ жалпы анестезия; местная ~ жергиликли анестезия.
АНИЛИН м. хим. анилин (бояу, дяри х;ям т. б. таярлауса цолланылатугын суйыцлык,).
АНИ.
— 26 —
АНИЛИНОВ ||Ы Й прил. хим. анилин..., | анилинли; ~ое производство анилин енди-риси; ~ые краски анилинли бояулар.
АНИМАЛИСТ м. иск. анималист (кеби-несе х,айуанларды салатуеын сууретши ямаса скульптор).
АНИМИЗМ м. анимизм (тэбияттыц кушин, цубылысын жаны бар деп тусиниу).
АНИМИСТИЧЕСКИЙ прил. анимизмлик.
АНЙС м. анис (1. всимлик х,эм туцымла-ры; 2. алма агашы .\зм мийуеси).
АНИСОВ ЦЫЙ прил. 1. анисли; анистен таярланган; ~ое масле анистен таярлаи-ган май; 2. анис...; ~ые яблоки анис алмалары.
АНКЕР м. тех. анкер (1. саатлардыц журетуеын механизминиц белеги-, 2. бир цурылыстыц ажыралмас белеклерин би-риктиретуеын металлдан исленген деталь).
АНКЕРНЦЫЙ прил. тех. 1. анкер..., анкерли; часы на ~ом ходу анкерли саат; 2. анкер...; ~ый болт анкер болты.
АНКЕТ||А ж. анкета; заполнить ~у анкетаны толтырыу.
АНКЕГНЫЦЙ прил. анкета..., анкета-лыц; ~е данные анкеталыд маглыуматлар.
АННАЛЫ только мн. ист. жыйнама.
АННЕКСИРОВАТЬ сов. и несов. что, полит, аннексия жасау, басып алыу.
АННЕКСИЯ ж. полит, аннексия, басып алыу.
АННОТАЦИЯ ж. аннотация (китайца берилген цысцаша характеристика).
АННОТИРОВАНИЕ с. аннотация жазыу, аннотация дузиу.
АННОТИРОВАТЬ сов. и несов. что аннотация жазыу, аннотация дузиу.
АННУЛИРОВАНИЕ с. бийкарлауг, бийкар етиу, жоцца шыгарыу.
АННУЛИРОВАТЬ сов. и несов. что бий-карлау, бийкар етиу, жоцца шыгарыуц ~ договор келисимди бийкар етиу.
АНОД м. физ. анод (оц зарядланеан электрод).
АНОДНЫЙ прил. анод...; ~ ток анод ТОРЫ.
АНОМАЛИЯ ж. аномалия, нормадан ауыу, натуурылыц; ~ в физическом развитии сырткы денениц рауажланыудагы на-туурылыц; <• магнитная ~ магнит анома-лиясы.
АНОМАЛ ЬНЦЫЙ прил. аиомаль..., нормадан ауган, натууры...; ~ое состояние аномаль жагдай; ~ое явление аномаль цу-былыс.
АНОНИМ м. анонимши, домалад арза жазыу шы.
АНОНЙМКА ж. разг, аноним хат, до-малак арза.
АНОНЙМНЦЫЙ 1 . (неизвестный по имени) аноним..., аты белгисиз; ~ый автор аты белгисиз автор; 2. (без имени автора) аноним..., аты жоц, аты биймэлим; ~ое письмо аноним хат, домалац арза.
АНОНС м. анонс, алдын ала билдириу, жарыялау (спектакль, концерт женинде).
АНОНСИРОВАТЬ сов. и несов. что, о чём анонс етиу, алдын ала билдириу, жарыялау.
АНОРМАЛ ЬНЦЫЙ прил. нормальсыз, анормаль, нормадан тыс; ~ое явление анормаль цубылыс.
АНОФЕЛЕС м. зоол. анофелес (безгек шыбыны).
АНСАМБЛЕВЫЙ прил. ансамбль...
АНСАМБЛЬ м. в разн. знач. ансамбль;
~ народных инструментов халыц музыка эсбапларыныц ансамбли; архитектурный ~ архитектуралыц ансамбль.
АНТАГОНИЗМ м. антагонизм (кели-симге келмейтуеын царама-царсылыц)-, классовый ~ класслыц антагонизм.
АНТАГОНИСТ м. 1. (непримиримый противник) антагонист (келисимге келмеу-ши); 2. мн. антагонисты биол. антагонист-лер (царсылы уэрекетли органлар).
АНТАГОНИСТИЧЕСКИМИ прил. анта-гонистлик; ~е противоречия антагонист-лик карама-царсылыцлар.
АНТАГОНИСТИЧНЫЙ прил. см. антагонистический.
АНТАРКТИКА ж. геогр. Антарктика (жер шарыныц туслик полярлыц областы).
АНТАРКТИЧЕСКИЙ прил. геогр. Антарктика..., антарктикалыц; ~ материк антарк-тикалыц материк.
АНТЕННА ж. антенна; передающая ~ тарататурын антенна.
АНТЁННЦЫЙ прил. антенналыц; ~ое оборудование антенналыц ускенелер.
АНТИ’ приставка, бир нерсеге царсы ямаса душпан, цас деген мэнини билдиреди, мыс.: антивоенный урысца царсы; антиколониальный колониализмге царсы.
АНТИАЛ КОГОЛ ЬНЫЙ прил. алкогольге царсы, алкоголизмге царсы, ишиушиликке царсы, мескунемшиликке царсы.
Антибиотики мн. (ед. антибиотик м.) мед. антибиотиклер (бактерияларды, мик-робларды влтиретуеын ямаса олардыц ecui/ин тоцтатуеын химиялыц затлар).
АНТИГОСУДАРСТВЕННЫЙ прил. ан-тимэмлекетлик, мемлекетке карсы.
АНТИДЕМОКРАТИЧЕСКИЙ прил. ан-тидемократиялыц, демократияга царсы.
Антидиалектический прил. анти-диалектикалыц, диалектикага царсы.
АНТИИМПЕРИАЛИСТИЧЕСКИЙ прил. антиимпериалистлик, империализмге царсы.
АНТИИСТОРИЧЕСКИЙ прил. тарийхца царсы.
Антиквар м. антиквар (ески }:асыл затларды сатыушы).
АНТИКВАРНЫЦЙ прил. 1. антиквар..., антикварлыц (ески цгм бах,алы): ~е вещи антиквар уежлер; 2. антиквар...; ~й магазин антиквар дукани.
АНТИКОММУНИСТИЧЕСКИЙ прил.
антикоммунистлик, коммунистлерге царсы.
АНТИЛОПА ж. антилопа, жайран.
АНТИМАРКСЙСТСКЦИЙ прил. анти-марксизмлик, антимарксистлик, марк-сизмге царсы; ~ая теория антимарксистлик теория.
АНТИМАТЕРИАЛИСТИЧЕСКИЙ прил. аитиматериализмлик, антиматериалист-лик, материализмге царсы.
— 27 —
АНТ
АНТИМИЛИТАРИЗМ м. полит, антимилитаризм (империализм сиясатына цэм империалистлик урыслареа царсы журги-зилген улыума халыц аралыц .\эрекет).
АНТИМИЛИТАРИСТ м. антимилитарист (антимилитариэмниц тэрепдары).
АНТИМИЛИТАРИСТИЧЕСКИЙ прил. см. антимилитаристский.
АНТИМИЛИТАРИСТСКИЙ прил. ан-тимилитаризмлик, антимилитаристлик, милитаризма карем.
АНТИНАРОДНЫЙ прил. халыкка карем.
АНТИНАУЧНЫЙ прил. илимге карем.
АНТИНАЦИОНАЛ ЬНЫЙ прил. мил-летке карем.
АНТИНОМИЯ ж. филос., лог. антиномия (бир-бирине сэйкес келмейтуеын еки жаг-дайдыц арасындасы царама-царсылыц).
АНТИОБЩЕСТВЕННЫЙ прил. жэми-йетке карен; ~ поступок жэмийетке карем КЫЛММС.
АНТИПАРТИЙНЫЙ прил. антипартия-лык, партияра карем.
АНТИПАТИЧНЫЙ прил. жеркенишли, жакпайтурмн, суйкимсиз, жийренишли.
АНТИПАТЩЯ ж. жеркениш, жакпау-шылык» суйкимсизлик, жийренишлик; внушать ~ю жеркениш пайда етиу.
АНТИПОД м. антипод (1. геогр. жер шарыныц царама-царсы тэреплеринде жа-саушылар; 2. перен. царама-царсы кез царастаеы адам).
АНТИРАБОЧИЙ прил. рабочийларга царсы.
АНТИРЕЛИГИОЗНЫЙ прил. динге царсы, динге царсы гуресетугын; ~ая пропаганда динге царсы пропаганда.
АНТИСАН ИТАРНЫ || Й прил. антисани-тарлыц, иплас, тазалыцсыз; ~е условия антисанитарлыц жагдайлар, тазалыцсыз жагдайлар.
АНТИСЕМЙТ м. антисемит (еврейлерге душпанлыц цатнасыц жасаушы адам).
АНТИСЕМИТИЗМ м. антисемитизм (езлериниц сиясий, класслыц мацсетлерине царай реакционерлердиц еврейлерге царсы туусызган цлтлыц жек кери1/шилиги).
АНТИСЕМИТСКИЙ прил. антисемит..., антисемитлик.
АНТИСЕПТИКА ж. мед. 1. (обеззараживание) антисептикалау (химиялыц затлардыц жэрдеми менен жараса микроблар жуцпайтуеын етиу); 2. (обеззараживающие средства) антисептика (микробца царсы затлар).
АНТ ИСЕ ПТЙЧ ЕСК И || Й прил. мед. анти-септикалыц; ~е средства антисептикалыц дэри-дэрмацлар.
АНТИСОВЕТСКИЙ прил. антисоветлик, совет хукиметине царей.
АНТИТЕЗА ж. 1. (противоположность, противоположение) антитеза, царама-царсылыц, царама-царсы жагдай; 2. лит. (стилистический приём) антитеза (царама--царсы келген тусиник цэм образларды са-лыстыратуеын стилиспшкалыц усыл).
АНТИТЕЗИС м. филос. антитезис (тезис-ке царсы тусиник).
АНТИТЕЛА мн. (ед. антитело с.) антите лалар, дене царсылыцлары (организмге басца белокларды, бактерияларды, олар-дыц ууларын жибергенде исленип шыеату-еын затлар).
АНТИФАШЙСТ м. антифашист, фашнзм-ге царсы адам.
АНТ ИФАШЙСТСКIIИ Й прил. антифа-шистлик, фашизмге царсы, фашизмге царем ал мп бар мл ран; ~ое движение фашизмге царем алмп бармлган хэрекет.
АНТИХРИСТ м. рел. тэжжал.
АНТИХУДОЖЕСТВЕННЫЙ прил. кер-кемлиги жок, керкемликке карем.
АНТИЦИКЛОН м. метеор, антициклон (циклонлардыц арасында жайласцан жо-цары атмосфераныц басым келген области).
АНТИЧНОСТЬ ж. эййемгилик, эййемги дуньялнц (бурынеы греклер менен римлер-диц мэденияты).
АНТЙЧНЦЫЙ прил. 1. эййемги, эййемги дунья..., эййемги дуньялнц; ~ое искусство эййемги дунья искусствосы; 2. (классически правильный) келисикли, сымбатлы (жуз, бет, турпат тууралы); ~ые черты лица сымбатлы бет белгилери; ~ые формы сымбатлы формалар.
АНТОЛОГИЯ ж. лит. антология (цэр цыйлы авторлардыц тацламалы цосыцла-рыныц жыйнаеы); ~ советской поэзии совет поэзиясыныц антологиясы.
АНТОНИМ м. лингв, антоним (царама-•царей мэнидеги свз).
АНТОНОВКА ж. антоновка (алма ага-шыныц сорты х,эм мийуё).
АНТОНОВСКИЦЙ прил.: ~е яблоки антоновка алмалары.
АНТРАКТ м. антракт (спектакльдиц актлериниц арасындаеы тзнепис).
АНТРАЦИТ м. мин. антрацит (сапалы тас кемирдиц сорты).
АНТРАЦЙТОВЫЦЙ прил. мин. антрацит..., ~е пласты антрацит цатламлары.
АНТРЕПРЕНЁР м. антрепренёр (капи-талистлик еллерде спектакль, ойын уйым-ластырыушы).
АНТРЕПРИЗА ск. антреприза (капита-листлик еллерде жеке театр мэкемеси).
АНТРЕСОЛИ мн. (ед. антресоль ж.) 1. антресольлар (жайдыц жоцареы пэс этажи); 2. антресольлар (затларды сацлау ушын пэтиктиц астына исленген агаш жайма); положить вещи на ~ уэжлерди антресольларга цойыу.
АНТРОПОЛОГ м. антрополог (антропология бойынша цэниге).
АНТРОПОЛОГИЧЕСКИ||Й прил. антропология..., антропологиялыц; ~е работы антропологиялыц жумыслар; ~й музей антропологиялыц музей.
АНТРОПОЛОГИЯ ж. антропология (адамныц биологиялыц жаратылысы ^ац-цындат илим).
АНТРОПОМЕТРЙЧЕСКИЦЙ прил. антропометр иялыц; ~е данные антропомет-ряялыц маглычматлар.
АНТРОПОМЕТРИЯ ж. антропометрия (антропологиялыц изертлеудиц бир утлы).
АНТ_________________-28-__________
АНТРОПОМОРФИЗМ м. антропоморфизм (адамда болатугын психикалык, к,э-сийетлерди тэбият к,убылысында, х;ай-уанагпта, затларда бар деп тусиниу).
АНТУРАЖ м. антураж (цоршап ту рван жагдай).
АНФАС нареч. анфас, карсы карап, тууры карап; сняться ~ анфас туси^, карсы ца-рап тусиу.
АНФИЛАДА ж. анфилада (цапылары менен вз-ара бириккен, бир-бирине избе-из келген вжирелер).
АНЧОУС м. анчоус (балык,).
АНШЛАГ м. аншлаг (театреа, кинога билетлердиц сатылып болынганлыеы жени нде даваза).
АОРТА ж. анат. аорта, колка.
АПАРТАМЕНТЫ, АПАРТАМЕНТЫ мн. (ед. апартамент м.) апартамент (безелген улкен ежире).
АПАРТЕИД м. апартеид (расальщ дис-криминацияньщ бир тури); проводить политику ~а апартеид сиясатын жургизиу.
АПАТИТ м. апатит (минерал).
АПАТЙТОВЫЦЙ прил* мин. апатит..., апатитли; месторождения апатит кони.
АПАТИЧНОСТЬ ж. немкурайдыдык» рухсызлык; кейипсизлик.
АПАТИЧНЫЙ прил. немдурайды, рух-сыз; кейипсиз.
А ПАТИ ||Я ж. немкурайдылык, рухсыз-лыд; кейипсизлик; впасть в рухсыз-лыкка берилиу.
апеллировать сов. и несов. 1. юр. шагым бериу, арза бериу; ~ в высшую инстанцию жокаргы жерге арза бериу; 2. к кому-чему (обращаться за поддержкой) кууатлауды copay, жердем copay, жаклау-ды етиниу; ~ к общественному мнению жэмийетшиликтен жэрдем copay.
АПЕЛЛЯЦИОННЫЙ прил. юр. шарим..., шарым арза; ~ая жалоба шарим арза.
АПЕЛЛЯЦИИ Я ж. 1. юр. шагым, шагым арза; подать ~ю иа решение районного суда районлыц судтын хукиминиН устинен шагым арза бериу; 2. (обращение за поддержкой) кууатлауды copay, жэрдем copay, жаклауды етиниу; ~я к общественному мнению жэмийетшиликтен кууатлауды copay.
АПЕЛ ЬСЙН м. апельсин (аеаш х,эм мийуе).
/ПЕЛ ЬСЙННЫЙ прил. апельсин...;
апельсиннен таярланран, апельсиннен исленген.
АПЕЛ ЬСЙНОВЫЙ прил. см. апельсинный.
АПЛОДЙРОВАТЬ несов. кому-чему кол шаппатлау.
АПЛОДИСМЕНТЫ только мн. кол шап-патлаулар; бурные ~ катты кол шаппатлау ла р;
АПЛОМБ м. кокырайыу, гэрдийиу, мен-мен л и к; говорить с ~ом кокырайып сей-леу, гэрдийип сейлеу.
АПОГЁЦЙ м. 1. астр, апогей, шыц (ай орбитасыныц жерден ец уэац туреан точкасы); 2. перен. шыц, ец бийик дереже,
ец жокаргы дэреже; быть в ~е славы дацктыц шыцында болыу; его талант достиг своего ~я оныц таланты езинин ец жо-каргы дэрежесине жетти.
АПОЛИТИЧНОСТЬ ж. сиясатсызлык, сиясаттан шетленгенлик.
АПОЛИТИЧНЫЙ прил. сиясатсыз, сиясаттан шетленген.
АПОЛОГЕТ м. апологет, жаклаушы, коргаушы (биреуди ямаса бир нэрсени мацтаушы адам); ~ы капитализма капи-тализмниц коргаушылары.
АПОЛОГЕТИКА ж. апологетика, жак-лау, коргау (бир нэрсени алдын ала мац-тау).
АПОЛОГИЯ ж. апология, мактау, тэ-риплеушилик, жаклаушылык-
АПОПЛЕКСЙЧЕСКИЙ прил. мед. апо-плексиялык, апоплексияга байланыслы; <> ~ удар см. апоплексия.
АПОПЛЕКСИЯ ж. мед. апоплексия (мийге цан цуйылыу ямаса мий тамырла-рыныц тыгылып цалыуы).
АПОРТ м. апорт (алма агаисыныц сорты хрм мийуе).
АПОСТЕРИОРИ нареч. филос., лог. апос териори, тежирийбе тийкарында, бар маг-лыуматлар тийкарында.
АПОСТЕРИОРНЫЙ прил. филос., лог. апостериорлык, тэжнрийбеге тийкарланган, бар маглыуматларга тийкарланган.
АПОСТОЛ м. апостол (1. рел. Христос-тыц шэкиртлериниц х,эр бири; 2. перен. бир идеяныц, тэлиматтыц жалынлы тэрепдары).
АПОСТРбф м. апостроф (утирге цусаеан цатар усти белгиси, мыс.; Жанна д’Арк).
АПОФЕОЗ м. 1. (прославление, возвеличение) кетермелеу, дацкын жайыу; 2. театр, апофеоз (спектакльдиц ямаса кон-церттиц салтанатлы массалыц кериниси).
АППАРАТ м. 1. (прибор) аппарат, есбап; телефонный ~ телефон аппараты; фотографический ~ фотография аппараты; 2. (совокупность учреждении) аппарат, бас-карма; государственный ~ мэмлекетлик аппарат; 3. физиол. агза; зрительный ~ кериу агзалары; дыхательный ~ дем алых агзалары; О научный ~ илимий аппарат.
АППАРАТНЫЙ прил. 1. аппарат..., ап-паратлык; 2. в знач. сущ. ж. аппаратная аппарат туратугын жай.
АППАРАТУРА ж. собир. тех. аппаратура (аппаратлардыц, цураллардыцжыйын-дысы).
АППЕНДИКС м. анат. аппендикс (сс-к,ыр ишектиц курт тэризли есиндиси).
АППЕНДИЦЙТ м. мед. аппендицит, со кыр ишек.
АППЕТЙТ м. 1. иштей, мейил; волчий ~ иштейи аш каскырдай; потерять ~ иштейи болмау; приятного ~а! иштейициз болсыи!; 2. мн. аппетиты перен. (стремления) нэпси, тилек, умтылыу.
АППЕТИТНЫЙ прил- иштей алату-гын, иштейли, дэмли, мазалы.
аппликация ж. аппликация (желим-леп к,урап исленген cyijpem усылы х;эм у<ы усыл менен салынеан суурет).
— 29 —
APE
АПРЕЛЬ м. апрель.
АПРЁЛЬСК||ИЙ прил. апрель..., апрель-деги; ~ое утро апрель азаны.
АПРИОРИ нареч. филос. априори, тежи-рийбеге гэрезсиз, тэжирийбеден бурый; судить о чём-л. ~ тэжирийбеден гэрезсиз турде пикир айтыу.
АПРИОРННЫЙ прил. филос. априорлык, тэжирийбеге гэрезсиз, тэжирийбеден бурын-гы; ~ое утверждение тэжирийбеге гэрезсиз тастыйыдлау.
АПРОБАЦИЯ ж. 1. апробация, апроба-циялау, рэсмий турде макуллау, рэсмий турде тастыйыдлау; ~ учебных программ оцыу программаларын рэсмий турде макуллау; 2. с.-х. апробация, апробация жургизиу, сапасын белгилеу, сапасын анык-лау; ~ семян туцымныц сапасын аныклау.
АПРОБИРОВАТЬ сое. и несов. что 1. (официально одобрять) апробациялау, рэсмий турде мадуллау, рэсмий турде тас-тыйыдлау; 2. с.-х. (проводить апробацию) апробация жургизиу, сапасын белгилеу, сапасын аныклау.
АПТЕКА ж. аптека, дэрихана.
АПТЁКАРСКЩЙ прил. аптека..., апте-калык, дэриханалыд; ~е товары аптека-лыд товарлар, аптека уэжлери; весы дэри тэрези.
АПТЕКАРЬ м. 1. (фармацевт) аптека хызметкери, дэригер; 2. уст. аптека ийеси, дэрихана ийеси.
АПТЕЧКА ж. аптечка; домашняя ~ уй аптечкасы.
АПТЕЧНЫЙ прил. аптека..., дэрихана...; ~ склад аптеьса склады.
АР м. с.-х. ар (келеми 100 м2 тец болван жер майданы).
АРАБЕСКИ мн. (ед. артбёска ж., api-бёск м.) арабескалар (геометриялыц фигу-ралардан исленген цыйын наеыс).
АРАБЙСТ м. арабист (араб тили, мэ-денияты бойынша цэниге).
АРАБСКЦИЙ прил. араб..., араблык; ~ий язык араб тили; ~ая лошадь бедеу ат, эреби ат; ~ие цифры араб цифрлары.
АРАБЫ мн. (ед. араб м., арабка ж.) араблар, араблылар (Алдавы Азияны хрм Арца Африканы жайлайтушн квп топар халыцлар).
АРАНЖИРОВАТЬ сов. и несов. что, муз. аранжировкалау, аранжировка жасау, бейимлестириу, колайластырыу.
АРАНЖИРОВКА ж. муз. аранжировка, аранжировкалау, бейимлестириу, колайластырыу.
АРАПНИК м. камшы.
АРАТ м. арат, шаруа, дийхан (Монгол Халык, Республикасында х,эм РСФСРдыц Тува автономиялы областьтында).
АРАТСКИЙ прил. арат..., шаруа..., дийхан...
АРБА ж. арба.
АРБЙТР м. арбитр, кэткуда, дэлдалшы; быть~ом в каком-л. деле бир исте дэлдалшы болыу.
АРБИТРАЖ ж. арбитраж, кэткудашы-лык, дэлдалшылык.
АРБИТРАЖНЦЫЙ прил. арбитраж...,
кэтцудалыц, дэлдалшылык; -~ая комиссия арбитраж комиссиясы.
АРБУЗ м. гарбыз.
АРБУЗНЦЫЙ прил. гарбыз...; гарбыздан таярланган; ~ая корка гарбыз пэллеси.
АРГАМАК м. аргымац.
АРГЕНТИНСКИЙ прил- Аргентина, аргентин...
АРГЕНТЙНЦЫ мн. (ед. аргентинец м., аргентинка ж.) аргентинлилер, аргентина-лылар (Аргентина халцы).
АРГО с. нескл. лингв, арго (шартлы сезлер, жаргон)-, воровское ~ уры аргосы.
АРГОН м. аргон (химиялыц элемент).
АРГОНОВЫЙ прил. хим. аргон..., ар-гонлы.
АРГУМЕНТ м. 1. (основание, довод) аргумент, дэлил, себеп, тийкар; убедительный ~ исендирерлик дэлил; 2. мат. аргумент (гэрезсиз взгерисли мувдар).
АРГУМЕНТАЦИЦЯ ж. 1. аргументация, дэлил келтириу, дэлиллеп бери^; положение нуждается в ~и жагдай дэлиллеуди талап етеди; 2. (совокупность аргументов) аргументация (аргументлер, дэлиллер жыйындысы); слабаяя бос аргументация.
АРГУМЕНТИРОВАТЬ сов. и несов. что аргумент келтириу, дэлиллеу, дэлиллеп бериу.
АРЁНЦА ж. 1. арена, орталык садна (цирктиц ортасында ойын ой палату сын майданша); 2. перен. арена, майдан; на международной ~е халык аралык май-данда; ~а классовой борьбы класслыд гу-рестиц майданы.
АР ЁН Д||А ж. 1. (наём) арендалау, аренда, кирей; майы; ~ а земли жерди арендалау; получить в ~у кирейге алыу; 2. (плата) кирей пул, кирей хады; майы; отсрочить ~у кирей хадыны телеу муддетин созыу.
АРЕНДАТОР м. арендашы, кирей ши, арендага алыушы, кирейге алыушы.
АРЕНДАТОРСКИЙ прил. арендаторлык, кирейлик.
АРЁНДНЦЫЙ прил. аренда..., кирей..., арендалыд, кирейлик; ~ый договор аренда келисими; ~ая плата кирей пул, кирей хады.
АРЕНДОВАТЬ сов. и несов. что арендалау, кирейге алыу, кирейийе алыу; майына алыу; ~ землю жерди арендалау.
АРЕОМЕТР м. физ. ареометр (суйыц-лыцтыц тывызлывын аныцлайтуеын эсбап).
АРЁСТ м. 1. камау, камак, туткын, тут-кынга алыу; взять под ~ камауга алыу; освобождать из-под ~а ка?<ау астынан босатыу; сидеть под -~ом камау астында жатыу; 2. арест, хатлау, тыйым салыу (суд органлары тэрепинен мулкке, дэскеге бийлик етиуге салынван цадаеан); наложить ~ на имущество мулкти хатлау, дэскеии хатлау.
АРЕСТАНТ м. уст. дамаудагы адам, дамадтагы адам, уйге тускеи адам.
АРЕСТАНТСКИЙ прил. уст. 1. дамауда-гы адамныц..., дамадтагы адамныц..., уйге тускен адамныц...; 2. в знач. сущ. ж. арестантская дамаухана.
APE
— зо —
АРЕСТОВАНИИ|]Й 1. прич. от арестовать; 2. в знач. сущ. м. арестованный и ж. арестованная кама^дагы адам, туткын-дагы адам, уйге тускен адам; вести ~х камаудагы адамларды алып кетиу.
АРЕСТОВАТЬ сов. и несов. 1. кого-что цамауга алыу, цамау, уйге салыу; 2. что, юр. хатлау; ~ имущество мулкти хатлау, дэскени хатлау.
АРЕСТОВЫВАТЬ несов. см. арестовать.
АРИОЗО с. нескл. муз. ариозо (кишке не лирикалыц ария).
аристократ м. аристократ, ак суйек, торе.
АРИСТОКРАТИЧЕСКИИЙ прил. в разн. знач. аристократиялыц, ак суйек..., те-релик; ~ое общество аристократияльщ жэ-мийет; ~ие манеры аристократияльщ эдет-лер; ~ая республика ист. аристократияльщ республика.
АРИСТОКРАТИЯ ж. 1. собир. (родовая знать) аристократия, ад суйеклер, те-релер; 2. собир. аристократия (бир класс-тыц ямаса жэмийетлик топардыц артыц-маш жасдайда турыушы белеги); рабочая ~ рабочий аристократиясы; 3. ист. (форма государственного правления) аристократия (мэмлекетти басцарыудыц формасы).
АРИСТОКРАТКА женск. от аристократ.
АРИТМИЧНОСТЬ ж. ритмсизлик.
АРИТМИЧНЫЙ прил. ритмсизли. АРИФМЕТИКА ж. арифметика.
АРИФМЕТЙЧЕСКЦИЙ прил. арифметика..., арифметикалыц; ~ая задача ариф-метикалыц мэселе; ~ие действия арифметикалыц эмеллер.
АРИФМОГРАФ м. арифмограф (арифметика гмеллерин ези механикалыц жол менен шыеаратурын х,эм езинен-ези жазып баратурын есаплар машина сы).
Арифмометр м. арифмометр (стол-дыц устине ройылатусын есаплаушы машина).
Ария ж. муз. ария (операда жеке дауыс пенен айтыу ушын жазылран шырарма).
Арка ж. аркит, арка (гумбезленген бастырма); ~ моста кепирдиц аркасы; ф. триумфальная ~ жецис аркасы.
АРКАДА ж. архит. аркада (бараналарра ямаса сутинлерге суйенип туратурын ар-калао).
АРКАН м. аркан.
арканить несов. кого-что аркан менен тутыу, аркан менен услау.
АРКТИКА ж. геогр. Арктика (жер ша-рыныц апца поляолыц области).
АРКТЙЧЕСКЦИЙ прил. Арктика..., арк-тикалыц; ~ие льды Арктика музлары; ~ая экспедиция арктикалыц экспедиция.
АРМАДА ж. армада (корабль, самолёт, танклердиц улкен бирикпеси); воздушная ~ хауа армадасы.
АРМАТУРА ж. тех. арматура (1. аппарат, машина, цурылыс, электр жарыры ушын керекли затлар; 2. темир бе-тонлы цурылыслардьщ полаттан исленген керегеси).
АРМАТУРНЫЦЙ прил. арматура..., ар-матуралык;~е работы арматура жумысла-
ры; ~е материалы арматуралыц материал-лар.
АРМАТУРЩИК м. арматуршы (арматура таярлаушы ямаса орнатыушы рабочий).
АРМАТУРЩИЦА женск. от арматурщик.
АРМЕЙСКИЙ прил. армия..., эскерий.
АРМИЦЯ ж. 1. армия, эскерлик; Советская Армия Совет Армиясы; дёйствую-щая~ я хэрекет етиуши армия; служить в ~и армияда хызмет етиу; призываться в ~ю эскерликке шацырылыу; 2. перен. армия; ~ я специалистов цэнигелер армиясы.
АРМЯК м. уст. шекпен (шапанпа усаран уст кий им).
АРМЯНЕ мн. (ед. армянин м., армянка ж.) армянлар (Армян ССРында жасайту-рын тийкаргы халыц).
АРМЯНСКИЙ прил. армян..., армянныц; ~ язык армян тили.
арок род. п. мн. от арка.
АРОМАТ м. хош ийис, жупар ийис, жа-еымлы ийис.
АРОМАТИЧЕСКИЙ, АРОМАТИЧНЫЙ прил. см. ароматный.
АРОМАТНЫЙ прил. хош ийисли, жупар' ^йисли, жагымлы ийисли.
АРОЧНЫЙ прил. архит.аркалъг, ~ мост ар калы копир.
АРСЕНАЛ м. 1. воен, (склад оружия) арсенал, цурал-жарацхана, жарацхаиа; 2. перен. (большое количество) жудэ кеп, кеп уэж, кеп нэрсе; он привлёк целый ~ доказательств ол жудэ кеп дэлиллер келтирди.
АРТ» мгниси бойынша «артиллериялыцъ деген сеэге сгйкес келетурын цоспа свзлердиц биринши белеги, мыс.', артдивизион артиллерия дивизионы; артподготовка артилле-риялыц таярлыц.
АРТАЧИТЬСЯ несов. 1. (о животных) хэкислениу, цырсыкланыу (ат, ешек х;ац-цында); 2. разг, (упрямиться — о человеке) цыцырльщ етиу, ежетлик етиу.
АРТЕЗИАНСКИЦЙ прил. артезиан, те-рендеги; ~е воды артезиан суулары; ~й колодец артезиан кудыгы.
АРТЁЛЬ ж. артель; сельскохозяйственная ~ ауыл хожалык артели; промысловая ~ кэсипшилик артели; ~ инвалидов инва-лидлер артели.
АРТЁЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. артельдиц, жэб-дилескен;~ый устав артельдин, уставы; 2. (общий, совместный) биригип исленген, шериклесип исленген; ~ая работа биригип исленген жумыс.
АРТЁЛ ЬЩИК м. уст. 1. (член артели) артельши, артель агзасы; 2. (староста артели) артель ацсацалы.
АРТЕРИАЛ ЬНЦЫЙ прил. анат. артерия..., артериялык, Кызыл кан тамырлы; ~ая кровь артериялык кан.
АРТЕРИОСКЛЕРОЗ ж. мед. артериосклероз (цан тамырыныц кесели).
АРТЁРИЯ ж. 1. анат. артерия, цызыл цан тамыры; сонная ~ уйцы артериясы; 2. перен. (путь сообщения) цатнас жол' (кебинесе суд менен); водная ~ су у цатнас жолы.
— 31 —
АСБ
АРТЙКЛЬ м. гром, артикль (гейпара тиллерде атлыцлардыц алдына цойылату-рын жанапай).
АРТИКУЛИРОВАТЬ несов. лингв, артикул я ци ял ау, сести айтыу.
АРТИКУЛЯЦИОННЫЙ прил. лингв, ар-тикуляциялыц.
АРТИКУЛЯЦИЯ ж. лингв, артикуляция (сести айтыуда сейлеу агэаларыныц цэреке-ти цэм олардыц орналасыу жардайы).
АРТИЛЛЕРЙЙСКЦИЙ прил. артиллерия..., артиллериялыц; ~ ий полк артиллерия полки; ~ая подготовка артиллерия-лыц таярлыц; артиллериядан ок жаудырыу.
АРТИЛЛЕРИСТ м. артиллерист, топ атыушы; топшы уст.
АРТИЛЛЁРИЦЯ ж. 1. собир. артиллерия; топ уст.-, зенитная~я зенит артилле-риясы; дальнобойная ~я узацца ататугын артиллерия; самоходная ~я ези журету-fhh артиллерия; лёгкая ~я женил артиллерия; тяжёлая ~я 1) ауыр артиллерия; 2) перен. (о человеке) жай басар; 2. (род войск) артиллерия; служить в ~и артилле-рияда хызмет етиу.
АРТЙСТ м. 1. артист; оперный ~ опера артисти; народный ~ республики республи-каныц халыц артисти; 2. перен. разг, уста, маман, шебер; он ~ своего дела ол ез исине маман.
АРТИСТИЧЕСКИ нареч. усталыц пенен, маманлыц пенен, шеберлик пенен; работать ~ шеберлик пенен ислеу.
АРТИСТИЧЕСКИ ИЙ прил. 1. артистлик, артистке ылайыц, артистей, артистке тэн; ~ое исполнение артистей атцарыу; ~ий темперамент артистке ылайыц жедел; 2. перен. (искусный) усталыц, маманлыц, шеберлик, шебер; ~ая работа шебер исленген жумыс; 3. в знач. сущ. ж. артистическая артистлер белмеси.
АРТИСТКА женск. от артист.
АРТРЙТ м. мед. артрит (бууынлардыц исип кеселлениуи).
Арфа ж. арфа (музыкалыц эсбап). АРФЙСТ м. арфашы, арфа шертиуши. АРФИСТКА женск. от арфист.
АРХАИЗМ м. 1. (пережиток старины) архаизм, ескилик, цалдыц; 2. лингв, архаизм, генерген сез, ескергеи сез.
АРХАЙЧЕСКЦИЙ прил. 1. (свойственный старине) ески, эййемги; 2. (вышедший из употребления) генерген, ескергеи, цол-ланылмайтугын; ~ое выражение генерген сейлемше.
АРХАИЧНЫЙ прил. эййемги, генерген, ескергеи.
АРХАР м. архар.
АРХЕОЛОГ м. археолог (археология бойынша цэниге).
АРХЕОЛОГЙЧЕСКЦИЙ прил. археология..., археологиялыц; ~ий музей археология музейи; ~ая экспедиция археология-лыц экспедиция.
АРХЕОЛОГИЯ ж. археология (сацла-нып цалеан эатлар арцалы эййемги халыц-лардыц турмысын цэм мэдениятын иэерт-лейтугын илим).
АРХИ» 1. приставка, создан, екинши
белемине тийисли артыцмаш цэсийетти билдириу ушын цолланылады, мыс.: архиплут атайы етирикши; архиопасный жудэ цэм цэуипли; 2. диний атацтары ацсацал-лыцты билдиретурын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: архиепископ архиепископ.
АРХИВ м. 1. архив (ески жазба ескерт-кишлерди сацлайтурын мэкеме); государственный ~ мэмлекетлик архив; сдать в ~ 1) что архивке тапсырыу; сдать дела в ~ ислерди архивке тапсырыу; 2) кого-что, перен. (признать негодным) иске жарамай-ды деп табыу; 2. (собрание рукописей и т. п.) архив (мэкеме ниц ямаса айырым. кисиниц хатларыныц, цол материаллары-ныц жыйнаеы);~ А. С. Пушкина А. С. Пуш-кинниц архиви.
архивАриус м. архивариус (архивти сацлаушы адам).
АРХИВЙСТ м. архивши (архив ислери бойынша цэниге).
АРХИВНЫЙ прил. архив...
АРХИЕПИСКОП м. архиепископ (епи скоп жэне митрополит аралывындавы ру-ханий атац).
АРХИЕРЁЙ м. архиерей (христиан дини-ниц жоцарры руханийларыныц жалпы ата-ры).
АРХИМАНДРИТ м. архимандрит (мо-нахлар, монастырьлардыц басцарыушыла-ры ушын жоцарры руханий атац).
АРХИПЕЛАГ м. геогр. архипелаг (бир--бирине жацын жайласцан атаулардыц топоры).
АРХИТЕКТОНИКА ж. архитектоника (1. архит. белшекленген затлардыц ез-ара цыйысып бир путин болып цуралыуы; 2. иск. керкемлик цыйысыу, шырарманыц ком-позициясы, цурылысы-, 3. жер цатламыныц цуралыуын изертлейтурын геология или-миниц бир белими).
АРХИТЕКТОР м. архитектор.
АРХИТЕКТУРА ж. архитектура (жай салыу цэм безеу енери; жайдыц, цурылыс-тыц стили).
АРХИТЕКТУРНЫЙ прил. архитектура..., архитектуралык; ~е памятники архитектура естеликлери.
АРШЙН м. 1. уст. (русская мера длины) аршын (0,71 метрге барабар русстыц узын-лыц елшеуи); 2. (линейка) аршын; железный ~ темир аршын; словно ~ проглотил ишине цазыц цаццандай; мерить на свой ~ погов. езине царап биреуге тон пишиу; вйдеть на два ~а под землёй жети цабат жердин астындагын кериу.
АРШЙННЫЦЙ прил. аршынлы; <• написать ~ ми буквами цулаштай хэриплер менен жазыу.
АРЫК м. жап, арык.
АРЬЕРГАРД м. воен, арьергард (атла-ныста тийкарры куштиц артынан жу-ретирын эскер белими).
АРЬЕРГАРДНЫЙ прил. воен, арьергард..., арьергардлыц; ~е части арьергард белимлер; ~й бой арьергардлыц сауаш.
АС м. ас (шебер жауынгер лётчик).
АСБЁСТ м. асбест (минерал)
АСБ
— 32 —
АСБЕСТОВЫЙ прил. асбест...; асбест шыгаратугын, асбесттен исленген; ~ завод асбест заводы.
АСЕПТИКА ж. мед. асептика (жараныц айнып кепиуиниц алдын алыу).
АСЕПТИЧЕСКИЙ прил. мед. асептика..., асептикалыц.
АСИММЕТРИЧЕСКИЙ прил. см. асимметричный.
АСИММЕТРИЧНЫЙ прил. асимметрия-лыц, симметриясыз.
АСИММЕТРИЯ ж. асимметрия, симмет-риясызлыц (симметрияныц жоцлыры ямаса бузылыуы).
АСКАРИДЫ мн. (ед. аскарида ж.) аска-ридалар, ишек цуртлар.
АСКЁТ м. аскет (рэ.фттен, турмыстан бас тартыушы адам).
АСКЕТЙЗИ м. аскетизм (1. диний этика-лыц тэлимат; 2. дуньяныц рэфтинен бас тартыушылыц).
АСКЁТЙЧЕСКЦИЙ прил. аскетлик; ~ая жизнь аскетлик турмыс.
АСКОРБЙНОВЦЫЙ прил.-. ~ая кислота аскорбин кислотасы.
АСПЕКТ м. аспект (затларра, тусиник-лерге, цубылысларра кез царас).
АСПИД и. аспид (жылан).
АСПИРАНТ м. аспирант.
АСПИРАНТКА женск. от аспирант.
АСПИРАНТСКИЙ прил. аспирант..., ас-пирантлыц.
АСПИРАНТУРА ж. аспирантура.
АССАМБЛЕЯ ж. 1. ассамблея (бир халык, аралыц шелке миниц арэаларыныц жыйна-лысы); Генеральная Ассамблея Организации Объединённых Наций Бирлескен Миллет-лер Шелкеминиц Бас Ассамблеясы; 2. ист. ассамблея (Пётр / дэуириндеги зыяпат, жэмийетлик жыйналыс).
АССЕНИЗАТОР м. ассенизатор (ассенизация бойынша ислейтурын адам).
АССЕНИЗАЦИЯ ж. ассенизация (патас х,эм тасланды затларды жоц цылыу бойынша жуогизчлетурын шаралар системасы).
АССИГНАЦИЯ ж. ист. ассигнация (I. 1769 жылдан 1843 жылеа шекем Россияда шырарылран цагаз пуллардыц аты; 2. цаеаз ацила).
АССИГНОВАННОЕ с. 1. (выделение средств) пул царатыу, ацша ажыратылыу; 2. (сумма) царатылган пул, ажыратылган ацша, белгиленген пул; бюджетные ~я на народное просвещение халык агартыу исине бюджеттеги царатылган пул.
АССИГНОВАТЬ сов. и несов. что пул царатыу, ацша ажыратыу.
АССИГНОВКА ж. фин. ассигновка (белгиленген ацшаны банктан алатурын документ).
АССИГНОВЫВАТЬ несов. см. ассигновать.
АССИМИЛИРОВАТЬ сов. и несов. что 1. (уподоблять одно другому) ассимиляция-лау, уцсасыу; 2. биол. (усваивать) асси-миляциялау, езлестириу; ~ кислород воздуха цауанын. кислородын езлестириу.
АССИМИЛЙРОВАТ ЬСЯ сов. и несов. асси-миляциялаиыу, уцсасланыу.
АССИМИЛЯЦИЯ ж. 1. (уподобление) ассимиляция, уцсаслык; языковая ~ тил ассимиляциясы; ~ звуков сеслердиц асси-миляциясы; 2. биол. (процесс усвоения веществ) ассимиляция, езлестириу.
АССИРИЙСКИЙ прил. Ассирия..., ас-сир и ялы.
Ассирийцы мн. (ед. ассириец м., ассирийка ж.) ассириялылар (Практа х;эм СССРында туратурын халыц).
АССИСТЕНТ м. ассистент (1. профессор-дыц, врачтыц жэрдемшиси; 2. жоцары оцыу орынларында киши оцытыушылыц уазыйпасы).
АССИСТЁНТСКЦИЙ прил. ассистент..., ассистентлик; ~ая должность ассистентлик хызмет орны.
АССИСТИРОВАТЬ несов. кому и без доп. ассистент хызметин атцарыу.
АССОНАНС м. лит. ассонанс (цосыцта биргеликли сеслердиц тэкрарланыуы).
Ассортимент м. ассортимент (товар-лардыц турли сортлары).
АССОЦИАЦИЯ ж. 1. (объединение) ассоциация, ауцам, бирлеспе; ~ научных работников илимий хызметкерлердиц ауца-мы; 2. (группа, соединение) топар, бирикпе; ~ молекул молекул бирикпеси; 3. психол. ассоциация, байланысыу; ~ по сходству уцсаслыгы бойынша байланысыу; ~ по контрасту царама-царсылыц бойыиша байланысыу.
АССОЦИИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что, психол. ассоциацияластырыу, уцсастырыу, байланыстырыу.
АССОЦИИРОВАТЬСЯ сов. и несов. психол. ассоциацияланыу, ассоциация бойынша байланысыу.
АСТЕНИЧЕСКИЙ прил. мед. астениялыц.
АСТЕНЙЯ ж. мед. астения (организмниц жалпы х^лсизлиги).
АСТЕРОИДЫ мн. (ед. астероид м.) астр. астероидлар (К\'нди айналып журетуеын киши планеталар).
Астма ж. мед. астма, дем цыспа, демик-пе, буулыгыу; сердечная ~ журек дем цыспасы; бронхиальная ~ дем цыспа ке-сели.
АСТРА ж. астра (гул).
АСТРО» мэниси бойынша «жулдыз» сезине сэйкес келетурын цоспа сезлердиц би-1 ринши белеги, мыс.-, астрофотография жул-дыз фотографиясы.
АСТРОБОТАНИКА ж. астроботаника (планеталардыц есимлик цатламларын изертлейтурын астрономияныц белими).
АСТРОЛОГ м. астролог (астрология менен шуеылланыушы адам).
АСТРОЛОГИЯ ж. астрология (аспан-даеы жулдызлар жердеги болып атырран уацыяларра у, эм адамларра тэсирин тий-гизеди деп таныйтурын жалран тэлимат).
АСТРОНАВТ м. астронавт (астронавтика бойынша цэниге).
АСТРОНАВТИКА ж. астронавтика (ду-ньяныц кецлигинде ушыц аппаратларыныц ушыуы х;а ццындасы илим).
АСТРОЙОм м. астроном (астрономия бойынша цэниге).
— 33 —
ATP
АСТРОНОМИЧЕСКИ ||Й прил. астроно-миялыд; ~е наблюдения астрономиялыд бацлаулар; <> ~е числа астрономиялыд санлар, жудэ улкен санлар.
АСТРОНОМИЯ ж. астрономия (аспан денелери %ям сол денелердиц системасы, олардыц келип шыеыуы, цурылысы %ац-цындагы илим).
АСТРОФИЗИКА ж. астрофизика (астро-номияныц белими).
АСФАЛЬТ м. асфальт.
АСФАЛЬТИРОВАНИЕ с. асфальтлау, асфальт тесеу; ~ улиц кешелерди асфальтлау.
АСФАЛЬТИРОВАННЫЙ 1. прич. от асфальтировать; 2. прил. асфальтлангаи, асфальт теселген; ~ тротуар асфальт те-селген тротуар.
АСФАЛЬТИРОВАТЬ сов. и несов. что асфальтлау, асфальт тесеу; ~ дорогу жолды асфальтлау.
АСФАЛ ЬТОВЫЦЙ прил. асфальт..., асфальт шыгаратугын; асфальт теселген; •~й завод асфальт заводы; ~е тротуары асфальт теселген тротуарлар.
АТАВИЗМ м. атавизм, нэсилге тартыу-шылыд, ата тегине тартыушылыд (адам-ларда, хайуанларда ямаса есимликлерде олардыц алые тегине тартыу цэсийетлери).
АТАВИСТИЧЕСКИ||Й прил. атавизмлик, нэсиллик, ата тегиие тартыушылыд; ~е явления атавизмлик дубылыслар.
АТАКЦА ж. 1. атака, дужим, топылыс; воздушная ~а дауа дужими; отбить ~у дужимди кайтарыу; идти в ~у дужимге шыгыу; 2. перен. разг, дужим, атланыу; повести ~у на что-л. бир нярсеге дужим жасау.
АТАКОВАТЬ сов. и несов. кого-что атакалау, атака етиу, хужим жасау, топы-лыс жасау; ~ противника душпанга атака жасау, жаура хужим жасау.
АТАКОВЫВАТЬ несов. см. атаковать.
АТАМАН м. 1. ист. атаман (казак дру-жиналарыныц басшысы)-, станичный ~ станица атаманы; войсковой ~ эскерий атаман; 2. разг, басшы, жолбасшы; ~ разбойников дарацшылардыц басшысы.
АТЕИЗМ м. атеизм, кудайсызлыц.
АТЕЙСТ м. атеист (атеизмниц тэрепда-ры)-
Атеистический прил. атеистлик, ду-дайды бийкарлайтугын, диннен бас тар-татугын.
АТЕЛЬЕ 'с. нескл. 1. ателье; ~ мод мода-лар ательеси; ~ бытового обслуживания кунделикли хызмет етиу ательеси; 2. ателье (сууретшиниц, скульптордыц, фо-тографтыц устаханасы).
АТЛАС м. 1. атлас (география картала-рыныц жыйнаеы)-, ~ СССР СССР атласы; 2. атлас (таблицалардыц, сууретлердиц, сызыцлардыц хэм т. б. топламы)-, анатомический ~ анатомиялыд атлас.
АТЛАС м. атлас (жипек гезлеме).
АТЛАСИСТЫЙ прил. см. атласный 2.
АТЛАСНЦЫЙ прил. 1. атлас...; атластан исленген, атластан тигилген; ~ое платье атластан тигилген кейлек; 2. перен. (глад-
3 Русско-каракалпакский сл
к кий) тегис, атлас сыядлы, атластай; ~ая кожа тегис тери; ~ая бумага атлас дагаз.'
АТЛЕТ м. атлет (1. атлетика менен ‘ шуеылланатуеын спортшы; 2. мыцлы де- -нели кушли адам).
АТЛЕТИКА ж. спорт, атлетика (гим-настикалыц шыныгыулардыц жыйындысы)-, лёгкая ~ женил атлетика; тяжёлая ~ ауыр атлетика.
АТЛЕТЙЧЕСКЦИЙ прил. 1. спорт, атлетика..., атлетикалыд; ~ие упражнения атлетикалыд шыиыгыулар; 2. атлет..., ат-летлик; ~ое телосложение атлетлик дене дурылыс.
АТМОСФЕРА ж. 1. атмосфера (Жерди, айырым планеталарды орап алран газ сыяцлы цат лам); 2. разг, (воздух) дауа; душная ~ дапырыд дауа; 3. перен. (обстановка) жагдай; товарищеская ~ жолдас-лыд жагдай; трудовая ~ мийнет жагдайы; 4. физ., тех. (единица измерения давления) атмосфера.
АТМОСФЕРЙЧЕСКИЦЙ прил. атмосфе-ралыд; ~е явления атмосфералыд дубы-лыслар.
АТМОСФЁРНЦЫЙ прил. атмосфера..., атмосфералыд; ~ое давление атмосфера басымы; ~ые оейдки жауын-шашынлар.
АТОЛЛ м. геогр. атолл (децгелек фор-малы кораллы атау).
АТОМ м. физ. атом (химиялыц злемент-тиц ядро х;эм электронлардан цуралеан ец майда белеги)-, ядро ~а атом ядросы, расщепление ~а атомды айырыу.
АТОМЙСТИКА ж. атомистика (материяныц атомнан цуралыуы цаццындаш тялимат).
АТОМИСТИЧЕСКИ ИЙ прил. атомистика..., атомистикалыд; ~ая теория ато-мистикалыд теория.
АТОМНИК м. разг, атомшы (1. атом цууаты бойынша цяниге; 2. атом бомба-сын цолланыудыц тэрепдары).
Атомно-молекулярный прил. атомлы-молекулярлыд.
АТОМНЦЫЙ прил. атом...; ~ое ядро атом ядросы; ~ ый вес атом ауырлыгы, атом салмагы; ~ая энергия атом энергия-сы, атом цууаты; ~ая электростанция атом электростанциясы; ~ый ледокол атом муз жаргышы; ~ое оружие атом дуралы; ~ая бомба атом бомбасы.
АТОМОХОД м. атомоход; ~ «Ленин* «Ленин» атомоходы.
АТОМЩИК м. см. атомник.
АТОНЙЯ ж. мед. атония (организмниц тканьларыныц хэлсиреуи).
АТРИБУТ м. 1. филос. атрибут (предмет-тиц зэрурли ажыралмас цясийети); движение есть ~ материи дэрекет материяныц атрибуты болып есапланады; 2. (характерный признак) атрибут, дэсийет; 3. грам. атрибут (аныцлауыш).
АТРИБУТЙВН ||ЫЙ прил. грам. атрибутив..., атрибутивлик, аныдлайтугын, аныд-лаушы; ~ая связь слов сезлердин атрибутивлик байланысы.
АТРОФИРОВАННЫЙ прил. атрофиялан-ган, есиуден калган, рауажланыудан калган
ATP___________________— 34 —____________________
АТРОФИРОВАТЬСЯ сов. и несов. атро-фияланыу, есиуден далыу, рауажланыудан далыу.
АТРОФИЯ ок. атрофия (1. биол., мед. азыцланыудыц бузылранлыеынан ямаса узац фрекетсизликтиц себебинен органныц фм тканьныц клеткаларыныц кишириуи; 2. перен. цандай да бир цэсийетин жойытыу).
АТС (автоматическая телефонная станция) АТС (автомат телефон станциясы).
АТТАШЕ м. нескл. атташе (дипломатия-лыц уэкилликтиц цасындары бир тарау бойынша цэниге адам)-, военный ~ эскерий атташе; торговый ~ сауда атташеси.
АТТЕСТАТ м. 1. аттестат; ~ зрелости ержеткенлик аттестаты; 2. воен, аттестат (эскерий хызметтегилерге ацша, зат цэм т. б. азы ц-ту лик алыура х,уцуц беретурын документ); денежный ~ ацша аттестаты; 3. аттестат (илимий ямаса арнаулы атацты алранлыры женинде гууалыц).
АТТЕСТАЦИОННЦЫЙ прил. аттестация..., аттестациялыц; ~ая комиссия ат-тестациялык комиссия.
АТТЕСТАЦИЯ ж. аттестация (1. биреу-диц искерлигине, уцыбына баца бериу; 2. бир нэрсеге ямаса биреуге берилетурын бах,а, минезлемё).
АТТЕСТОВАТЬ сов. и несов. кого-что 1. (присвоить звание) атак бериу; 2. (дать отзыв) аттестация бериу, бада бериу, бада-лау.
АТТРАКЦИОН м. аттракцион (цирк ямаса эстрада программасыныц тэсирли номера).
АТУ межд. охот, гыйт, дайт; ~ его! дайт, уела оны!
АУ межд. да, дай, Дэй, дау.
АУДИЁНЦИЦЯ ж. аудиенция, рэсмий турде цабыл алыу; добиться ~и рэсмий турде кабыл алыуга жетисиу.
АУДИТОРИЯ ж. 1. (помещение) аудитория; 2. собир. тыцлаушылар.
АУКАНЬЕ с. разг, дэй-дэйлеу, дау--даулау.
АУКАТЬ несов. разг, дэй-дэй деп кыш-цырыу, дау-дау деп бацырыу.
АУКАТЬСЯ несов. разг, дэй-дэйлесиу, дай-дайласыу, дау-даулау.
АУКЦИОН м. аукцион (уэжди кепши-лик алдында ким кеп берсе сосан сатыу); процать с ~а аукционная сатыу.
АУЛ м. ауыл.
АУЛЬНЫЙ прил. ауыллык-
АУТ м. аут (спорт ойынларында: топ-тын,, шайбаныц цэм т. б. белгиленген шек-тен етип кетиуи).
АУТЕНТИЧНОСТЬ ж. негизине дурыс-лылык-
АУТЕНТИЧНЫЙ прил. негизине дурыс; ~ текст негизине дурыс текст.
АФГАНСКИЙ прил. ауган...; ~ народ ауган халды.
АФГАНЦЫ мн. (ед. афганец м., афганка ж.) ауганлылар (Ауганстанныц не-гизги халцы).
АФЁРА ж. тэуекел нс, иплас нс, хийле.
АФЕРИСТ м. аферист, ипласхор, хий-лекер.
АФЕРИСТКА женск. от аферист.
АФЙША ж. афиша (спектакль, концерт цэм т. б. тууралы керкемли даеаза).
АФИШИРОВАТЬ сов. и несов. что дэм-меге керсетиу, дэммеге билдириу.
АФОРИЗМ м. афоризм, еткир сезлер.
АФРИКАНДЕРЫ мн. (ед. африкандер м.) африкандерлер (Африканыц тусли-гинде цалып цойеан европалыц колонист-лердыц эуладлары).
АФРИКАНСКИ||Й прил. Африка..., афри-каи..., африкалы; ~е языки африкан тил-лери.
АФРИКАНЦЫ мн. (ед. африканец м., африканка ж.) африканлылар (Африканыц негизги халыцлары).
АФРО-АЗИАТСКИЙ прил. Африка-
-Азия...; Африка-Азиялыц.
АФФЕКТ м. аффект (не болванын бил-мейтурын цатты ашыу, цызбашылыц); быть в состоянии ~а аффект жагдайында болыу.
АФФЕКТАЦИЯ ж. аффектация, жасал-малылык, жеги кетерицкилик.
АФФЕКТИРОВАННЫЙ прил. аффек-тивли, жеги кетерицкили.
АФФИКС м. грам. аффикс (цосымта).
АХ межд. 1. (при испуге, удивлении, радости) ад, уай; 2. (при восхищении, нетерпении) пад; ах, как краейво! пад, кандай геззал!; <> ах да! айтцандай!. айтпашац!
АХАТЬ несов. разг, тацланыу.
АХИНЕЯ ж. разг, пэтиуасыз сез, мэ-ниссиз сез.
АХНУТЬ сов. и однокр. разг, «пад» деу, «ад» деу, «уад» деу, «уай» деу.
АЦЕТИЛЕН м. хим. ацетилен (углерод пенен всдородтан цуралран рецсиз газ).
АЦЕТИЛЕНОВЫЙ прил. хим. ацетилен..., ацетиленниц.
АЦЕТОН м. хим. ацетон (органикалыц бирикпе, рецсиз суйыцлыц).
АЦЕТОНОВЫЙ ' прил. ацетон..., ацето нныц.
АЦИДОФИЛЙН м. ацидофилин (айрыц-ша бактериялардыц жэрдеми менен ашы-тылган сут).
АШУГ м. жыршы, баксы (Кавказ халыц-ларында).
АЭРАРИЙ м. мед. аэрарий (цауа ван-насын цабыл алыуга цолайланеан майдан-ша).
АЭРО» мэниси бойынша «авиациялыц, х;ауа-/> свэлерине сэйкес келетуеын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: аэроклуб аэроклуб.
АЭРОБНЫЙ прил. аэроблы.
АЭРОБЫ мн. (ед. аэроб м.) биол. аэроб-лар (тек рана цосымтасы жоц кислородта жасайтурын организмлер).
АЭРОВОКЗАЛ м. аэровокзал, аэропорт вокзалы.
АЭРОДИНАМИКА ж. аэродинамика (цауаныц цэм басца газлардыц ^эрекети цацкындпры илим).
АЭРОДРОМ м. аэродром.
АЭРОДРОМНЫЙ прил. аэродром..., аэродромлыц.
— 35 —
БАЗ
АЭРОКЛУБ м. аэроклуб.
АЭРОЛЙТ м. астр, аэролит (аспан кец-лигинен жерге тускен тас).
АЭРОЛОГИЯ ж. аэрология (атмосфе-раныц жоцарпы цатламларыныц физика-лык,, химиялыц %эм басцада цесийетлерин изертлейтувын илим).
АЭРОНАВИГАЦИЯ ок. аэронавигация, хау а навигациясы (ушыу аппаратларын белгиленген жол менен апарыу жениндеги илам).
АЭРОНАВТ м. хауада ушыушы, аспанда ушыушы.
АЭРОНАВТИКА ж. хауада ушыушылык, аспанда ушыушылык.
АЭРОПЛАН м. аэроплан.
АЭРОПЁННЫЙ прил. аэропонлык; ~ метод выращивания растений есимликлер-ди аэропонлык усыл менен есириу.
АЭРОПОРТ м. аэропорт.
АЭРОСАНИ только мн. аэросани, аэрошана (иштен жанатувын двигательдиц куши менен хрм пэрик ареалы журетувын шана).
АЭРОСЁВ м. с.-х. аэроплан менен егиу, самолёт пенен себиу.
АЭРОСТАТ м. аэростат, хауа шары.
АЭРОСТАТИКА ж. аэростатика (газлар-дыц тецлесиу нызамлары жениндеги илим).
АЭРОСЪЁМКА ж. см. аэрофотосъёмка.
АЭРОФОТОСЪЁМКА ж. аэрофотосъёмка (самолёттан суурет тусириу).
Б
Б частица см. бы.
БА межд. разг, хау; ба! кого я вижу! хау! кимди керип турман!
БАБА I ж. 1. разг, (женщина) хаял, катыи; вздорная ~ шарбая катын; бой-~ жеделли нашар; жеделли хаял, омыраулы катын, еткир хаял, шаккан хаял (в просторечии); 2. прост, (жена) катын, хаял; 3. уст. (крестьянка) катын; простая ~ эпиуайы катын; 4. разг, (о слабохарактерном мужчине) босац, катынсымак, катын-дай; <> ~-яга (в сказках) жалмауыз кем-пир, мэстан; каменная ~ археол. тас тулга; снежная ~ кардан жасалган адам.
БАБА II ж. тех. токпак; чугунная ~ шойын токпак.
БАБА III ж. кул. баба (мазалы нанныц бир тури); ромовая ~ ром бабасы.
БАББЙТ м. тех. баббит.
БАББЙТОВЫЦЙ прил. тех. баббит...; баббиттен исленген; ~е подшипники баб-биттен исленген подшипниклер.
БАБЦИЙ прил. прост, катын..., катын-лык; <-~ье лето кемпир куяш; ~ьи скйзки жалган иэрсе, болмаган ис.
БАБКА I ж. разг. 1. (бабушка) мама кемпир, мама шеше; 2. (старуха) кемпир;
3. (в обращении) апа, кемпир апа, шеше; повивальная ~ уст. киидик шеше.
БАБКЦА II ж. 1. анат. (надкопытный сустав) бакай, бакайша; 2. (игральная кость) топай, асык; игра в~и асык ойыны.
БАБОЧКА ж. зоол. губелек.
БАБУШКА ж. 1. мама кемпир, мама шеше; 2. (старуха) кемпир; 3. (в обращении) апа, кемпир апа, шеше; -ф ~ надвое сказала погов. болар болмасы тумана, еле биймэлим.
БАГЦАЖ м. 1. багаж, жук; ручной ~аж кол багажы, колдагы жук; 2. (о способе перевозки) багаж; сдать вещи в ~аж затларды багажга тапсырыу; отправить ~а-жбм багаж бенен жибериу; 3. перен. гэ-зийне, ерис, таярлык, байлык, колем; научный ~йж илимий таярлык-
БАГАЖНИК м. багажник (жук цойы-латугын жер — автомобильде, велосипед-те, мотоциклда).
БАГАЖИ ||ЫЙ прил. багаж..., жук...; ~ый вагон жук вагоны; ~ая квитанция багаж квитанциясы.
БАГЕТ м. багет (рама жэне карниз ислеу ушын керекли тахтай).
БАГЦОР м. илме, багор; зацепйть лодку ~рбм кайыкты илме менен илиу.
БАГРИТЬ нессв. кого-что I. (вытаскивать багром) илмелеу, илме менен тартып шыгарыу, илип алыу; 2. (ловить рыбу багром) илме менен балык услау.
бАГРОВЁПТЬ нессв. кызарыу, кызгыш-ланыу; нёбо ~ет аспан кызарады; ~ть от гнёва кэхерленгенликтен кызарыу, ашыудан кызарыу.
БАГРбВЫЦЙ прил. кып-кызыл, ток Кызыл, шым кызыл; иёбо стало ~м аспан кып--кызыл болды; его лицо стало ~м оныц жузи кып-кызыл болды.
БАГРЯНЕЦ м. поэт, кып-кызыл рец, шым кызыл рен.
БАГРЯН |1ЫЙ прил. поэт, кызарган; ~ая заря кызарган тац.
БАДЬЯ ж. бадья (а ваш шелек).
БАЗА ж. 1. архит. база, туп, негиз, тийкар; ~ колонны колоиианыц губи; 2. (сснсва) база, негиз, тийкар; экономическая ~ экономикалык база; материальная ~ материальлык тийкар; кормовая ~ животноводства мал-шаруашылыгыныц от--шеп базасы; 3. база; туристская ~ турист-лик база; экскурсионная ~ экскурсия базасы; 4. (склад) база; книжная китап базасы; 5. воен, база; авиационная ~ авиация базасы; воённо-морскйя ~ эскерий--тециз базасы.
БАЗАЛЬТ м. базальт (жанар таудан пай да болван may теги).
БАЗАЛЬТОВЫЦЙ прил. базальт...; ~е скалы базальт жарлары.
БАЗАР м. 1. базар; колхозный ~ колхоз базары; 2. (сезонный торг) базар; книжный ~ китап базары; новогодний ~ жаца жыл базары; 3. перен. разг, шаукым, базар, уу-шуу; это настоящий ~ базар-дагыдай уу-шуу.
БАЗАРНЦЫЙ прил. базар...; ~ый день базар куни; ~ая площадь базар майданы.
3*
БАЗ
— 36 —
БАЗИРОВАТЬ несов. что, на чём тий-карландырыу, негизлендириу; ~ промышленность иа местном сырьё санаатты жергиликли шийки затда тийкарландырыу.
БАЗЙРЦОВАТЬСЯ несов. 1. на чём (основываться, опираться) тийкарланыу, не-гизлениу, суйениу; 2. н.л что, воен, базага ийе болыу, орналасыу, жайгасыу; флот ~уется иа морскую крепость флот тециз корганына орналасдан.
БАЗИС м. 1. филос., эк. базис; материальный ~ материальлык базис; 2. см. база 2; служить ~ом тийкары болыу; 3. см. бйза 1.
БАЙ м. бай.
БАЙ-БАЙ межд. хайя-хайя.
БАЙБАК м. 1. зоол. балбак тышкан; 2. разг, (лентяй, бездельник) жалдау, ерин-шек, дос жадпас, ис жадпас.
БАЙДАРКА ж. байдарка (жецил спорт цайысы).
БАЙКА ж. байка (гезлеме).
БАЙКОВЦЫЙ прил. байка...; байкадан исленген; ~ое одеяло байкадан исленген одеяло.
БАК I м. бак; нефтяные баки нефть баклары.
БАК Пл. мор. бак (кемениц, корабльдиц устлщги палубасыныц тумсьщ жат).
БАКАЛЁЙНЦЫЙ прил. бакалея..., бад-дал; ~ые товары бакалея затлары; ~ая лйвка бакалея дукэни.
БАКАЛЕЯ ж. бакалея (чай, к,ант, ун ifgM т. б. цусаган азьщ-ауцат товарлары).
БАКАН jh. см. бакен.
БАКЕН м. бакеи (кемелерге жол кер-сетип тцратцтн су удары белей).
БАКЕНБАРДЫ мн. (ед. бакенбарда ж.) шеке садал.
БАКЕНЩИК м. бакенши, шырашы.
БАККАРА с. нескл. баккара (хрусталь-дыц айпьщша бауалы сорты).
БАКЛАГА ж. баклага (металлдан ямаса аеаштан исленген -тырынлы ыдыс).
БАКЛАЖАН м. баклажан.
БАКЛАЖАННЫЙприл. баклажан...;бак-лажапнан таярланган.
БАКЛАН м. дарабай.
БАКЛУШИ: бить~ разг, бийкар жури^, дарап журиу (соотв. еки долын мурнына тыгып журиу).
БАКТЕРИАЛЬНЫЙ прил. бактерия-лыд, бактериялы.
БАКТЕРЙЙНЫЦЙ прил. см. бактериальный; ~е препараты бактериялыд пре-паратлар.
БАКТЕРИОЛОГ м. бактериолог (бактериология бойынша крниге).
БАКТЕРИОЛОГИЧЕСКИЙ прил. бактериология..., бактериологиялыд.
БАКТЕРИОЛОГИЯ ж. бактериология (бактёоиялар жениндеги илим).
БАКТЁРИЦЯ ж. бактерия; болезнетворные ~и ауырыу пайда дылатугын бакте-риялар.
БАЛ м. бал, зыяпат, зауыдлы кеше; новогодний ~ жаца жыл зыяпаты.
БАЛАГАН м. 1. уст. (деревянная постройка) ылашыд; 2. уст. (зрелище) жай
турдеги кешпели театр; 3. перен. маска-рапазлыд.
БАЛАГУР м. разг, хэзилкеш, басды-шыл.
БАЛАГУРИТЬ несов. разг, хэзиллесиу, басдыласыу.
БАЛАЛАЕЧНИК м. балалайкашы.
БАЛАЛАЕЧНЫЙ прил. балалайка..., ба-лалайканыц.
БАЛАЛАЙКЦА ж. балалайка (уш тарлы саз эсбабы); играть на ~е балалайка шер-тиу.
БАЛАМУТИТЬ несов. разг. 1. что (мутить) ылайлау; ~ воду сууды ылайлау; 2. кого-что, перен. топалан салыу, ты-нышсызландырыу.
БАЛАНС м. 1. (равновесие) тецлесиу, тек келиу; 2. фин. баланс; годовой ~ жыллык баланс; активный~ актив баланс; пассивный ~ пассив баланс; составлять ~ баланс дузиу; подводить ~ баланс шы-гарыу.
БАЛАНСИР м. 1. (шест для равновесия) лэцгер агаш; 2. тех. (рычаг) балансир; 3. (регулятор в часах) балансир.
БАЛАНСИРОВАТЬ несов. 1. на чём и без доп. тек турыу, аумау; ~ иа проволоке сымныц устинде тец турыу; 2. что (уравновешивать части машины) тецлестириу, барабарластырыу; 3. также сов. фин. баланс шыгарыу, кирис-шыгысты салыс-тырыу.
БАЛАНСОВЫЙ прил. фин. баланс..., балансных; ~ отчёт баланс есабы.
БАЛАХОН м. 1. уст. (крестьянская верхняя одежда) балахон, кед шапан; 2. разг, (бесформенная одежда) жарасык-сыз хэм кец кийим, формасыз кийим.
БАЛБЕС м. бран. тентек, адмак, кум келле, лэузе, межгун.
БАЛДА м. и ж. бран. самсам, гешше.
БАЛДАХИН м. саяман, шертек.
БАЛЕРИНА ж. балерина.
БАЛЁТ м. 1. балет; классический ~ классикалыд балет; 2. балет (музыкальщ шыеарма).
БАЛЕТМЕЙСТЕР м. балетмейстер (балетте танцаларды к,ойыушы).
БАЛЁТНЦЫЙ прил. балет...; ~ая школа балет мектеби.
БАЛКА I ж. тех. (брус) берене, ар-калыд; поперечная ~ кесесине койылган ардалыд.
БАЛКА II ж. (ложбина, овраг) сай, жыра.
БАЛКАРЦЫ мн. (ед. балкарец м., балкарка ж.) балкарлылар (Кавказ хальщла-рыныц бири).
БАЛКОН м. 1. балкон; дом с ~ом бал-конлы там; 2. театр, балкон; первый ряд ~а балконный биринши катары.
БАЛЛ м. 1. метеор, балл (бир к;убы-лыстыц дэрежесин ямаса кушин елшеу бирлиги); ветер в шесть баллов алты балл-дагы самал; 2. (отметка) балл, баха; получить хороший ~ жадсы баха алы$>.
БАЛЛАДА ж. баллада (1. цосьщ туринде жазылган шыеарма; 2. музыкальп, шыеарма).
— 37 —
БАН
БАЛЛАСТ м. 1. мор. балласт (кемени аудацлатпау ушын цойылган жук)-, 2. ав. балласт (ауырлыцты сацлау ушын азро-статца цойылган жук)-, 3. ж.-д. балласт (темир жолдыц астына жайылган унтах, тас, шеге, цум); 4. перен. артык, керекснз жук.
БАЛЛИСТИКА ж. воен, баллистика (теоретикалыц механиканыц белими).
БАЛЛИСТИЧЕСКИ И И прил. баллисти-калык; ~ая ракёта баллистикалык ракета.
БАЛЛОН м. баллон (1. суйыцлыц ямаса газлар ушын жабыц ыдыс; 2. автомобиль шинасы; 3. азростаттыц сыртцы цабы).
БАЛЛОТИРОВАНИЕ с. дауыс бериу, дауыска койыу.
БАЛЛОТИРОВАТЬ несов. кого-что дауыс бериу, дауыска койыу.
БАЛЛОТИРОВАТЬСЯ несов. дауыска койылыу, сайланыу.
БАЛЛОТИРОВКА ж. см. баллотирование.
БАЛЛ ЬНЦЫЙ прил. балл...;~ая система балл системасы (6ajja цойыуда).
«БАЛЛЬНЫЙ биринши белегинде цан-ша бал бар екени керсетилген цоспа сезлердиц екинши белеги, мыс.: пятибалльный бес баллы.
БАЛОВАННЫЙ 1. прич. от баловать; 2. прил. разг, ерке, тентек.
БАЛОВАТЬ несов. кого, чем ерке кылыу, еркелетиу, жаман уйретиу; ~ ребёнка баланы ерке кылыу; ~ подарками ба-зарлык берип жаман уйретиу.
БАЛОВАТЬСЯ несов. разг, тентеклик етиу, еркелеу.
БАЛОВЕНЬ м. 1. (любимец) еркетай; 2. см. баловнйк.
БАЛОВНИК м. разг, ерке, тентек.
БАЛОВНИЦА женск. от баловнйк.
БАЛОВНОЙ прил. прост. 1. (шаловливый, озорной) ерке, тентек, шок; ~ ребёнок тентек бала; 2. см. балованный 2.
БАЛОВСТВО с. 1. (проказы, шалости) еркелеушилик, тентеклик; 2. (потворство) еркелетиу шил ик.
БАЛОЧНЦЫЙ прил- аркалык, берене..., беренелик (ушекке); ~ое перекрытие аркалык пенен бастырылган.
БАЛТИЙСКИЙ прил. балтик..., Балтик...
БАЛЫК м. балыктын. дузланган, как-ланган бел кеспеси.
БАЛЬЗАМ м. 1. (вещество) бальзам; 2. перен. кууаныш, жубаныш, рэхэт.
БАЛЬЗАМИРОВАТЬ несов. кого-что бальзамлау, мумиялау; ~ труп еликти бальзамлау.
БАЛЬНЦЫЙ прил. бал..., зыяпат; ~ое платье жыйынга кийетугын кейлек; ~ые танцы бал танецлары.
БАЛЮСТРАДА ж. архит. балюстрада (айуаншаны, балконды %эм т. б. безеп туратугын бир неше цатар фигур алы врелер).
БАМБУК м. бамбук (тропиклик х,гм суб-тропиклик дэнли есимлик).
БАМБУКОВ ЦЫ Й прил. бамбук...; бам-буктан исленген; ~ые заросли бамбук то-
райлыклары; ~ая трость бамбуктан исленген келте хаса.
БАН АЛ ЬНЦЫЙ прил. дузы кашкан, ма-нызсыз; ~ая фраза мацызсыз сез.
БАНАН м. банан (есимлик х,эм мийуе).
БАНДА ж. банда, каракшылар толары.
БАНДАЖ м. бандаж (1. мед. цурсац тацгыш; 2. тех. полаттан исленген дец-гелек цурсау).
БАНДЕРОЛЬ ж. 1. (почтовое отправление) бандероль (цагазга оралган почта менен жиберилетугын зат); отправить что-л. ~ю бир нэрсени бандероль етип жибериу; 2. (обёртка) бандероль (жибери-летугын китап, журнал б. ба^алы баспа шыгармалардыц сыртын орау цагазы).
БАНДИТ м. бандит, каракшы.
БАНДИТИЗМ м. бандитизм, каракшы-лык.
БАНДИТСКИЙ прил. бандит..., карак-шылык.
БАНДУРА ж. бандура (саз асбабы).
БАНДУРИСТ м. бандурашы.
БАНК м. 1. банк; Государственный ~ СССР СССР Момлекет банки; положить деньги в ~ банкиге акшаларды салыу; иметь текущий счёт в банке банкте кун-дел и кл и счёты болыу; 2. карт, (сумма денег) банк, устик; держать ~ устикке ойнау; метать ~ банкке таслау; 3. (карточная игра) банк.
БАНКЦА I ж. 1. банка, ыдыс; стеклянная ~а ший.ше банкасы; 2. мед. банка; поставить кому-л. <~и биреуге банка койыу.
БАНКА II ж. мор. (скамья для гребцов) азна.
БАНКА III ж. мор. (отмель) сайызлык.
БАНКЕТ м. банкет, зыяпат; устроить ~ банкет уйымластырыу.
БАНКИР м. банкир (капиталистлик еллерде: банктиц ийеси ямаса ири акционер).
БАНКЙРСКЦИЙ прил. банкир...; ~ая контора банкир кенсесн.
БАНКНОТЫ мн. (ед. банкнот м.) фин. банкнот (СССРда: мгмлекет банки им-гаратугын ацшалар; капиталистлик еллерде: эмиссион банклери шЫгаратугын кредит акшалар).
БАНКОВСКЦИЙ прил. банк..., банклик; ~ий билёт банк билетн; ~ая прйбыль банклик лайда.
БАНКОВЫЙ прил. байк..., банклик; ~ перевод банк аркалы акта еткериу.
БАНКОМЕТ м. карт, банк койыушы, банкашы.
БАНКРОТ м. 1. (несостоятельный должник) банкрот, шамасыз карыздар, бу-линген карыздар; 2. перен. шерменде.
БАНКРОТСТВО с. 1. (долговая несостоятельность) банкротлыц, дарыздарлык, булиииушилик; 2. перен. шерменделик: политйческое ~ сиясий шерменделик.
БАННЫЙ прил. монша...; день монша куни.
БАНТ м. бант, таспаГ завязать бантом бант пенен туйиу.
БАНЩИК м. моншашы.
БАНЩИЦА экенск. от банщик.
БАН
— 38 —
БАН ||Я ж. 1. монша; 2. разг, (мытьё) моншада жууыныу; <> задать ~ю кому-л. дысдыга алыу.
БАР I м. (небольшой ресторан) бар.
БАР II м. метеор, бар (^ауаныц басым кушин елшеу б up лиги).
БАРАБАН м. 1. барабан; надра, дэп; бить в ~ надра дагыу; 2. тех. барабан (машина, механизмлердиц бир белеги).
БАРА БАН И ЦТ Ь несов. 1. тасырлатыу, па-тырлатыу, тарсылдатыу; дождь ~л в окно жауын айнаны тасырлатты; ~ть в дверь есикти тарсылдатыу; 2. разг, дыцгырла-тыу; ~ть на рояле рояльда дыцгырлатыу.
БАРАБАННЦЫЙ прил. барабан...; ~ый бой барабан сести; <> ~ая перепонка анат. дулад пердеси.
БАРАБАНЩИК м. барабаншы; дэпши (музыкант).
БАРАК м. 1. (временная постройка) барак; 2. уст. (больничное здание) барак; тифэзный ~ сузек кеселлер ушын барак.
БАРАН м. 1. (самец овцы) дошдар; нсек (холощёный)-, 2. дошдар, дой; днкий ~ жабайы дошдар, жабайы дой; <> смотреть как ~ на новые ворота тацланып дарау; он упёрся как ~ ол ежетленди, ол дырсыд-ланды.
БАРАНЦИЙ прил. 1. дой..., дойдыц, дошдар...; ~ий жир дойдыц майы; дой етинен таярланган; ~ьи котлеты дой етинен таярланган котлетлер; 2. дой терисинен тигилген; ~ья шапка дойтерисинен тигнлген маладай; <> согнуть кого-л. в~ий рог мэжбурлеу, багынышлы дылыу, бой-сындырыу, жууасытыу.
барАнина ж. кои ети, кой геши.
БАРАНКА ж. баранка, бнлезик нан.
БАРАХЛО с. собир. прост, гене-кексн, пат-сат (пожитки); тасланды, жарамсыз зат (всякий хлам).
БАРАХТАТЬСЯ несов. тарбаядлау, дар-маныу, тырманыУ; ~ в воде сууда тар-баядлау.
БАРАШЕК м. 1. (ягнёнок) дозы; 2. (выделанная шкурка) дозы тери, дой терн; 3. мн. барашки (волны) ад кебик; 4. мн. барашки (облака) манда булт, ала булт.
БАРАШКОВЦЫЙ прил. козы терн, кой терн, кой терисинен тигилген, козы тери-синен тигилген; ~ая шапка козы тери малацай.
БАРБАРИС м. барбарис (путалыц хэм мийуеси).
БАРДА, БАРДА ж. барда (малка жем ретиндг берилетукын арак,, пиво шыкарыу-шы енд-ю-зс-пиц тасландылары).
БАРЕЛ БЕФ м. иск. барельеф (жалпац нэрсениц бетине тусирилген скульптура-лыц сууоет).
БАРЖА, БАРЖА ж. баржа; самоходная ~ ези журетугын баржа.
БАРИЙ м. барий (химиялыц элемент).
БАРИН м. 1. уст. (дворянин, помещик) барин, тере, мырза; 2. уст. (в обращении) мырза; 3. перен. разг, мырзасымад, тере-сымад адам; жить ~ом тередей турыу.
БАРИТОН м. баритон (1. еркек дауыс; 2. усындай дауыслы цосыцшы; 3. саз эсбабы).
БАРКА ж. см. баржа.
БАРКАРОЛА ж. баркарола (Венеция цайьщшыларыныц цосыцлары хуэм музыка-лык, шыгарма).
БАРКАС м. мор. баркас; рыбацкий ~ улкен кеп ескекли кеме.
БАРОГРАФ м. метеор, барограф (л;а1/а-ныц басымыныц езгериуин ези жазып ала-тукын эсбап).
БАРОККО с. нескл. иск. барокко (XVI— XVIII эсирлердеги керкемлик стиль).
БАРОМЕТР м. барометр (атмосфералыц басымды елшеу эсбабы).
БАРОМЕТРИЧЕСКИ ||Й прил. баро метр..., барометрлик; ~е измерения ба-рометрлик елшеулер.
БАРОН м. барон (дворянлыц дэреже, атак,).
БАРОНЕССА ж. баронесса (баронныц х,аялы ямаса цызы).
БАРРИКАДА ж. баррикада; сражаться на ~х баррикадаларда гуресиу.
БАРРИКАДЙРОВАТ Ь несов. что баррикада курну, баррикада жасау; ~ улицу кешеге баррикада дурыУ-
БАРРИКАДНЫ||Й прил. баррикада..., баррикадалы; ~е бой баррикадалы са-уашлар; ~е укрепления баррикада берки-нислери.
БАРС м. барс, даблан.
БАРСКЦИЙ прил. 1. барин..., баринлик, терелик, терениц, мырзалыд, мырзаныц; ~ая усадьба баринниц хэули-хэреми, жер--мулк; 2. перен. (высокомерный, пренебрежительный) менмеилик, тэкаббирлик; ~ие замашки тэкаббирлик дылыдлар; ~ое отношение к делу жумысда менменлик кез--дарас.
БАРСОВ ||ЫЙ прил. барс..., даблан...; ~ая шкура барс териси, даблан териси.
БАРСТВЕННЫЙ прил. менменлик, та-каббирлнк.
БАРСТВО с. 1. собир. уст. баринлер, терелер, мырзалар; 2. перен. (барское высокомерие) менменлик, тэкаббирлик.
БАРСУК _м- порсыд.
БАРСУКОВЫЙ прил. порсыд..., пор-сыдтыц.,
БАРСУЧЦИЙ прил. порсыд..., порсыд-тыц; порсыд терисинен тигилген; ~ьи норы порсыд инлери.
БАРХАНЫ мн. (ед. бархан м.) бархан, кешпели дум, дум тебешик.
БАРХАТ м- мадпал.
БАРХАТЙСТЦЫЙ прил- мадпалсымад, мадпал тусли, мадпалдай; ~ая кожа мад-палдай терн.
БАРХАТНЦЫЙ прил. 1. мадпал; мад-палдан исленген, мадпалдан тигилген; ~ое платье мадпал кейлек; 2. перен. жумсад, жагымлы; ~ый голос жагымлы ха^аз; <> ~ ый сезон мадпал мэусим (туслик-теги г уз — сентябрь, октябрь айлары).
БАРЧУК м. уст. байбатше, баринниц баласы.
БАРЩИНА ж. ист. барщина (крепост-нойлыц право уацытында дийханлардыц помещиклерге ешейин мэжбурий ислеген мийнети).
— 39
БАШ
БАРЩИННЫЙ прил. ист. барщиналык; ~ труд барщиналык мийнет.
БАРЫНЯ ж. 1. уст. (дворянка, помещица) помещик хаял; 2. уст. (в обращении) ханум, бэйбише; 3. перен. разг, ад билек, ханзада.
БАРЫШ м. тусим, пайда; продать с барышом пайдасы менен сатыу.
БАРЫШНИК м. уст. 1. (перекупщик) пайдакунем, алып сатар; 2. (торговец лошадьми) ат пурш.
БАРЫШНИЧАТЬ несов. чем и без доп., уст. пайда кылыу, алып сатыу.
БАРЫШНЯ ж. 1. уст. (незамужняя дочь барина) бай кызы; 2. уст. (молодая девушка) бой жеткен кыз; 3. (в обращении) карындасым; 4. перен. разг, ерке кыз.
БАРЬЕР м. 1. (препятствие, преграда) барьер, тоскын; взять ~ спорт, барьерди етиу; 2. (перегородка) барьер, коршау; деревянный ~ агаштан исленген барьер; 3. перен. тоскын, иркиниш; таможенные~ы таможнялык тоскынлар.
БАС м. бас (1. еркектиц жууан дадысы; 2. жууан дауыслы цосыцшы; 3. мыстан исленген дем менен шертилетурын эсбап).
БАСИТЬ несов. разг, жууан дауыс пенен сейлеу, ири дауыс пенен сейлеу (говорить); жууан дауыс пенен косык айтыу (петь).
БАСКЕТБОЛ м. спорт, баскетбол.
БАСКЕТБОЛИСТ м. спорт, баскетбол-шы.
БАСКЕТБОЛИСТКА женск. от баскетболист.
БАСКЕТБОЛ ЬН ||ЫЙ прил. баскетбол..., баскетболлык; ~ая площадка баскетбол майданшасы.
БАСМА ж. басма (шаш бояйтурын бояддьщ бир тури).
басмАч м. ист. баспашы.
БАСМАЧЕСКИЙ прил. баспашы..., бас-пашылык-
БАСМАЧЕСТВО с. баспашылык-
БАСНОПИСЕЦ м. тымсал жазыушы, тымсалшы.
БАСНОСЛОВНЫЙ прил. тан, калгандай, айткысыз, аса кеткен; ~ урожай аса кеткен еним.
БАСНЯ ж. 1. лит. тымсал; 2. мн. басни (небылицы) етирик, жалган, болм:аган гоп, пэтиуасыз сезлер, мылжыц сезлер.
БАССЕЙН м. 1. бассейн, хауыз; ~ для плавания жузиу ушын бассейн; 2. геогр. бассейн, алап; ~ реки Волги Волга дэрья-ныц алабы; 3. геол, бассейн; каменноугольный ~ тас кемир бассейни.
БАСТИОН м. 1. воен, бастион (эскерий цорран); 2. перен. бастион; ~ дружбы дос-лык бастиони.
БАСТОВАТЬ несов. ис таслау, исти ток-татыу.
БАТАЛИЯ ж. уст. воен, сауаш, урыс.
БАТАЛЬНЫЙ прил. сауаш, урыс ке-ринислерин суУретлейтугын; ~ жанр в искусстве искусствода урыс керинислерин сууретлептугын жанр.
БАТАЛЬОН м. воен, батальон (эскерий белим); стрелковый ~ аткышлар батальоны.
БАТАЛЬОННЫЙ прил. воен, батальон...; ~ командир батальон командир и.
БАТАРЁЙНЦЫЙ прил. воен, батарея...; ~ое орудие батарея тобы.
БАТАРЁЯ ж. 1. воен, батарея (артиллерия белими); миномётная ~ миномёт ба-тареясы; 2. батарея (ез-ара бириктирилген бир неше злементлер); электрическая ~ электр батареясы; 3. тех. батарея; ~ парового отопления пуу менен жылыйту-гын батарея.
БАТИСТ м. батист (жук, а гезлеме).
БАТИСТОВЫЙ прил. батист; батисттен тигилген; ~ платок батист шаршы.
БАТМАН м. уст. батпан (Чимбайда — 22 кг, Цоцыратта — 40 кг тец ауырлык, елшеди).
БАТОН м. 1. (булка) батон; 2. батон; шоколадный ~ шоколад батоны.
батрак м. бадырак-
БАТРАЦКИЙ прил. бадырак-.-, бады-раклык-
БАТРАЧЕСТВО с. 1. (занятие батрака) бадыракшылык; 2. собир. бадыраклар.
БАТРАЧИТЬ несов. на кого и без доп. бадыракшылык етиу, кунликшилик етиу, жалланып ислеу.
БАТРАЧКА женск. от батрак.
БАТЮШКЦА м. 1. уст. (отец) ата, эке; 2. уст. (в обращении) ата, эке, аксакал; 3. разг, (священник) таксыр ишан; <> ~и мой! в знач. межд. тоба!, эстаупиралла!
БАУЛ м. кол арша.
БАХ межд. таре!, таре-туре!, гуре!
БАХВАЛ м. разг, мактаншак, жыртыл-гыш.
БАХВАЛИТЬСЯ несов. Кемпем, разг. мактаныу, жыртылыу; ~ своей силой ез кушине мацтаныу.
БАХВАЛЬСТВО с. разг, мактаныушылык, мактаншаклык, жыртылыу шылы ц.
БАХРОМА ж. шашак, пепек.
БАХТАРМА ж. териниц ишки жагы, териниц ишки бети.
БАХЧА ж. бакша, палыз.
БАХЧЕВОД м. палызшы.
БАХЧЕВОДСТВО с. бакшашылык, па-ЛЫЗШЫЛЫК-
БАХЧЕВцОЙ прил. бакша..., бакшалык, палыз..., палызшылык; ~йе культуры бакша егинлери.
БАЦ межд. каре!, таре!, шарт!
БАЦИЛЛА :ж. бацилла (таяцша фор-мадары бактерия); туберкулёзная ~ туберкулёз бацилласы.
БАШЕНН ЫЙ прил. минар..., башнялы; ~ые часы минар сааты; ~ый кран башнялы кран; ~ое орудие воен, башнялы топ.
БАШКИРСКИЙ прил. Башкурт...; ~ язык башкурт тили.
БАШКИРЫ мн. (ед. башкир м., башкирка ж.) башкуртлар, башкурт халкы (Башцурт АССРда жасайтуеын негизги халыц).
БАШЛЫК м. башлык (бас кийимниц бир тури).
БАШМАКЦЙ мн. (ед. башмак ж.) 1. (обувь) аяк кийим, геуиш; снять ~й аяк кийимин
БАШ.
— 40 —
шешиу; надёть ~й аяк кийим кийиу; 2. тех. башмак (тирек); 3. ж.-д. башмак (темир жолда вагонларды иркиу ушын рельске крйылатугын нэрсе)', быть под ~бм у кого-л. биреудиц кол астында болыу, биреуге багынышлы болыу.
БАШМАЧНИК м- уст. геуиш тигиуши, аяк кийим тигиуши.
БАШМАЧНЫЙ прил. геуиш...
БАШНЦ Я ж. 1. ми нар; Кремлёвские ~и Кремль минарлары; 2. воен., мор. башня; орудийная ~я танка танктыц топ башня-сы.
БАЮ-БАЙ, БАЮ-БАЮШКИ-БАЮ, БАЮШКИ-бАю межд. хайя-хайя, хайя--дау.
БАЮКАТЬ несов. кого-что хайялау, хайялап уйыклатыу; ~ ребёнка баланы хайялау.
бая, баю и т. д. род., дат. п. от бай.
БАЯН м. баян.
БАЯНИСТ м. баянист, баяншы, баян шертиуши, баян ойнаушы.
БДИТЕЛЬНОСТЬ ж. кырагылык, сез-гирлик, саклык; революционная ~ револю-циялык кыра1 ылык; проявлять ~ кырагы-лык керсетиу.
БДЙТЕЛЬНЫЦЙ прил. кырагы, сезгиш, сезгир, сак;~й надзор кырагы гузетиуши-лик; быть ~м кырагы болыу.
БЕГ м. 1. жууырыу, шабыу;~ на сто метров жуз метрге жууырыу; ~ на месте бир орында жууырыу; 2. мн. бега спорт. бэйге, жарыс, ат жарыстырыу; <- быть в <~ах ез иси бойынша тынбай жууырыу.
БЕГА||ТЬ несов. 1. см. бежать 1; ~ть взад и вперёд арман хэм берман жууырыу; 2. от кого-чего (избегать) кашыу, аулак болыу; его глаза так и~ют оныц кезле-ри ойнап турады; мурашки ~ют ет турши-геди.
БЕГЕМОТ м. бегемот (тропиклик ири х^айЦан).
БЕГЛЕЦ м. кашкыи.
БЕГЛО нареч. 1. (свободно) шаккан, жууыртып, шалт, тез, жылдам; ~ читать тез окыу, шаккан окыу; ~ играть на рояле рояльда шалт ойнау; 2. (поверхностно) устуртин гана, тек шала-шарпы; ~ просмотреть книгу кнтапты устиртин гана Карап етиу.
БЕГЛОСТИ Ь ж. шалтлык, тез, тезлик, жылдамлык; добиться ~и в чтении тез окыу Fa ер иску ♦
БЕГЛЦЫЙ прил. 1. уст. (совершивший побег) кашкын, кашкыншы; ~ый крестьянин кашкыншы дийхан; 2. в знач. сущ. м. беглый и ж. беглая уст. кашкын, кашкыншы; 3. (свободный) шаккан, жууыртып, шалт, тез, жылдам; ~ое чтение тез окыУ; 4. (поверхностный) устуртин гана, шала--шарпы; ~ый обзор устуртин карап шыгыу;
~ый взгляд жалт карау; ~ые гласные лингв, тусип калатугын дауыслы сеслер; ~ый огонь воен, иретсиз атыу, нзли-изинен атыу, тез-тезден аткылау.
БЕГЛЯНКА женск. от беглец.
БЕГОВ ЦОЙ прил. спорт. шапкы, шабатугын. бэйгеге жарайтугын. жуура-
тугын; ~ая лошадь шапкы ат, бэйгеге жарайтугын ат; ~ая дорожка жуУратугыв жол.
БЕГОМ нареч. жууырып, шалт, шаккан; бежать ~ тез жууырыу; ~! (команда) жууыр!
БЕГОТНЯ ж. разг, ары-берн жууырыу, жуУырыспа, эуерелик.
БЕГСТВО с. 1. кашыушылык, кашыу; ~ из плена туткыннан кашыушылык; спастись ~м кашып кутылыу; 2. (беспорядочное отступление) жвнсиз кашыу, кашып кетиу, асыгыс шегинну, тым-тыракай кашыу; обратить в ~ тым-тыракай кашырыу, кейинге кашырыу, кейин кашырыу; обратиться в ~ кейин кашыу.
бегу, бегут, и т. д. наст.] ер. от бежать,
БЕГ17Н м. спорт, жуйрик, жууыргыш, жугириуши, жугиргиш.
БЕГАНЬЯ женск. от бегун.
БЕД||А ж. I. (несчастье, горе) беле, бахыт-сызлык; попасть в ~у бэлеге дуушакер болыу; выручить из~ы бэледен куткарыу; 2. в знач. сказ, бэле; мне с ним просто ол мениц басыма бэле болды; 3. с отрицанием «не» зэлели жок, хеш нэрсе емес, хештеце емес; не ~а зэлели жок, хеш нэрсе емес; не ~а, что погода плохая хауаныц колайсызлыгы хеш нэрсе емес; <0> ~а в том, что... гэп усында..., усындай себепли...; на ~у мацдайдыц карасына; что за ~а! не болыпты ондай!
БЕДНЁТЬ несов. жарлы болыу, кэмбагал-ланыу, гедейлениу.
БЁДНОСТЦЬ ж. 1. (нужда) жарлылык, кемтаршылык, кэмбагаллык, гедейлик, мутэжлик; жить в ~и кемтаршылыкта жасау; 2. перен. (скудность) жарлылык, жокшылык, кемлик, азлык; ~ь воображения ойдыц кемлиги.
БЕДНОТА ж. 1. см. бедность 1; 2. собир. жарлылар, кэмбагаллар, гедейлер.
БЁДНЦЫЙ прил. 1. кемтар, жарлы, кэмбагал, гедей; ~ый человек жарлы адам; 2. (убогий) нашар, жарлы, кем;~ая обстановка нашар ускене; 3. перен. (скудный) жарлы, кем, аз; ~ая фантазия жарлы фантазия; ~ая природа кериксиз тэбият; 4. (несчастный) бийшара, бахытсыз, бай-гус, сорлы, гэрип, пахыр; ~ый, он так устал! бийшара, ол дым шаршап калыпты!; 5. в знач. сущ. м. бедный и ж. бедная кемтар, жарлы, кэмбагал, гедей; ~ые и богатые жарлылар хэм байлар.
БЕДНЯГА м.иж. бийшара, байгус, сорлы, гэрип, пахыр; он устал, ~ ол, байгус, шаршады.
БЕДНЯК м. 1. (неимущий человек) кемтар, жарлы, кэмбагал, гедей; 2. (маломощный крестьянин) гедей дийхан, кэмбагал дийхан.
БЕДНЯЦКИ ИЙ прил. жарлы тускен, кэмбагал болган, гедей..., гедейленгеи; ~ое хозяйство гедейленгеи хожалык-
БЕДНЯЧЕСТВО с. собир. жарлылар, кэмбагаллар, гедейлер.
БЕДОВЫЙ прил. разг, шаккан, еткир, шок; ~ парень шаккан жигрт.
— 41 —
БЕЗ
БЕДОКУРИТЬ несов. разг, тентеклик етиу, жакпас ис етиу.
БЁДРЕННЦЫЙ прил. анат. жанбас, саи; ~ая кость жанбас суйеги.
БЕДРО с. жанбас, сан.
БЁДСТВЕННЦЫЙ прил. коркынышлы, кыйын, кэуипли; ~ое положение кыйын жардай.
БЁДСТВИЦЕ с. бале, бэле-када, апат, апатшылык, кыйыншылык, булгиншилик, кэуиплилик; бахытсызлык; стихийное ~е кутилмеген тэбийгый апат; сигнал ~я апатшылык белгиси.
БЕДСТВОВАТЬ несов. жарлыланыу, кэм-багалланыу, гедейленну, мутэжликте жасау.
БЕДУЙН м. бедуин (кешпели араб).
БЕЖ прил. нескл- саргыш-коцыр; туфли цвета ~ саргыш-коцыр ревдеги туфли.
БЕЖ||АТЬ несов. 1. жууырыу, жууырып журиу, жылдам цозралыу; тез барну (куда-л.); жылдам келиу (откуда-л.)-, ~ать со всех йог барынша катты жууырыУ; ~ать рысью жортып жууырыу; 2. (проходить — овремени) етиу; время ~йт уакыт тез етип баратыр, уакыт етеди; дни бегут незаметно кунлер елеспесиз етип баратыр; 3. перен. (течь) агыу, зыткыу; ручей ~йт езек катты арады; кровь ~йт из раны жарадан кан зыткып агып тур; 4. перен. (литься через край) тасыу, тасып арыу; молоко ~йт сут тасып атыр, сут тасады; 5. также сов. (спасаться бегством) каш ну, кашып кетиу, кашып кутылыу; ~ать из плена туткыннан кашы^.
БЕЖЕВЫЙ прил. см. беж.
БЕЖЕНЕЦ м. дашкыншы.
БЕЖЕНКА женск. от беженец.
БЕЗ (БЕЗО) предлог с род. п. 1. (указывает на отсутствие чего-л.) жок, кем, =сыз, =сиз, бий=; ~ денег акшасыз; ~ ответа жууапсыз; сидёть~ огня жарыксыз отырыу; пропасть без вести хабарсыз жок болыу; 2. (в отсутствие кого-л.) =сыз, =сиз ; ~ нас не начинайте бизлерсиз басламацыз; он приходил ~ вас ол сизсиз келди; 3. (за вычетом) кем, кеминде, =сыз, =сиз; ~ четверти час саат он бес минуты кем бнр болды; ~ десяти пять он минуты кем бес; я служйл ~ малого пять лет кеминде бес жыл хызмет еттим; <> не ~ сожаления рейимсиз; не ~ вашего участия сизиц катнасырынызсыз емес; сизиц катнасыуыцыз бенен; не ~ того элбетте, мумкин, онысыз емес; ~ исключения хеш биреуи калмастан; ~ сожаления екинбей.
БЕЗ» (безъ», бес») приставка 1) =сыз, *сиз, жок; кусылыу ареалы атлык.тан кел-бетлик жасау хызметин атк;арады, мыс.'. безногий аяксыз, мешел; 2) атльища =сыз-лык,, -сизлик бир нэрсениц жок, екенлигин ямаса жетиспейтусынлысын керсетиу ушын цосылатусын жалсау ареалы атлык; жасалады, мыс.: безлесье тогайсызлык-
БЕЗАВАРИЙНЫЙ прил. авариясыз, аварияра ушырамаран.
БЕЗАЛАБЕРНОСТЬ ж. разг, тэртипсиз-лик, жеиснзлик, ретсизлик, бийгамшы-лык.
БЕЗАЛАБЕРНЫЙ прил. разг, тэртипсиз, женсиз, ретснз, бийгам; ~ человек тэртнп-сиз адам.
БЕЗАЛКОГОЛ ЬНЫ||Й прил. алкоголь-сыз, алкоголь араласпаган; ~е напитки алкогольсыз ишимликлер.
БЕЗАПЕЛЛЯЦИОННЫЦЙ прил. 1. юр. апелляциясыз,,апелляцняра жол койылма-ран, излесиуге, сораныура болмайтугын; ~й приговор апелляциясыз хуким; 2. катац, карсылыксыз; сказать ~м тоном катац турде сейлеу.
БЕЗБЕДНО нареч. мутэжсиз, аукатлы, кургын; жить ~ мутэжсиз жасау.
БЕЗБЁДН))ЫЙ прил. мутэжсиз, кай-рысыз, кургын, аукатлы; ~ое существование кургын турыу.
БЕЗБИЛЁТНЫЙ прил. билетсиз, билети жок; ~ пассажир бнлетсиз пассажир, билетсиз жолаушы.
БЕЗБОЖИЕ с. кудайсызлык, динсизлик.
БЕЗБОЖНИК м. кудайсыз, динсиз.
БЕЗБОЖНИЦА женск. от безбожник.
БЕЗБОЖНО нареч. разг. инсапсыз, уятсыз турде; ~ врать инсапсыз етирик сейлеу.
БЕЗБОЖНЦЫЙ прил. разг. 1. уст. (не признающий бога) кудайсыз, динсиз; 2. разг, инсапсыз, уятсыз; ~ая клевета инсапсыз жала.
БЕЗБОЛЕЗНЕННО нареч. 1. (не причиняя боли) кыйнамай, ауырттырмай; 2. перен. зэлелсиз, зыянсыз, зэлел кел-тирмей.
БЕЗБОЛЁЗНЕНН||ЫЙ прил. 1. (не вызывающий боли) кыйнамайтугын,' ауырт-пайтурын; ~ая операция ауыртпайтугын операция; 2. перен. зэлелсиз, зыянсыз, зэлел келтирмей; ~ое решение вопроса мэселени зэлелсиз шешиу.
БЕЗБОРОДЫЙ прил. сакалсыз.
БЕЗБОЯЗНЕННО нареч. корыкпай, коркынышсыз, кэуипсиз, кэуипсинбей, сескенбей; действовать ~ корыкпай хэре-кет етиу.
БЕЗБОЯЗНЕННЫЙ прил. корыкпайту-рын, коркынышсыз, КЭУИПСИЗ, КЭ^ИПСИИ-бейтурын, сескенбейтурын.
БЕЗБРАЧИЕ с. некесизлик, так етиу-шилик, уйленбеушилик; куйеуге шыкпау-шылык (в отношении женщины).
БЕЗБРЁЖНЦЫЙ прил- шексиз, ушы--кыйыры жок; ~ая степь ушы-кыйыры жок дала; ~ое море ушы-кыйыры жок тениз.
БЕЗБРОВЫЙ прил- кассыз, касы жок-
БЕЗ ВЁДОМА в знач. нареч. хабарсыз, рухсатсыз, жууапсыз.
безвёстностць ж. хабар-атарсызлык, дерексизлик, зымрыялык; жить в ~и хабар-атарсызлыкта жасау.
БЕЗВЁСТН|ЫЙ прил. 1. (неведомый) хабар-атарсыз, дерексиз, зымрыя; ~ое отсутствие юр. дерексиз жок болыу; 2. (не пользующийся известностью) белгнсиз, атаксыз.
БЁЗВЁТРЕННЫЙ прил. самалсыз, жел-сиз; ~ день самалсыз кун.
БЕЗВЁТРИЕ с. самалсызлык, желсизлик.
БЕЗ
— 42 —
БЕЗВИННЫЙ прил. гунасыз, бийгуна, айыпсыз, жазыксыз.
БЕЗВКУСИЦА ж. нэшесиз, бийнэше, ЫШКЫСЫЗ.
БЕЗВКУСИЦЫ Й прил. 1. мазасыз, дэм-сиз; ~ая пища мазасыз аукат, мазасыз тамак; 2. перен. нэшесиз, бийнэше, ыш-кысыз; ~ая обстановка нэшесиз ускене.
БЕЗВЛАСТИЕ с. властьсызлык, хуки-метсизлик, хэкимсизлик.
БЕЗВОДИЦЫ Й прил. 1. суусыз, ыгалсыз; ~ая пустыня суусыз шел, шелистан; 2. хим. суусыз, сууы жох; ~ая кислота суусыз кислота.
БЕЗВОДЬЕ с. суУсызлык-
БЕЗВОЗВРАТНО нареч. кайтарып бер-местей, кайтып берместей, кайтып кел-местей, кайтпаска, мэнгиге; исчезнуть ~ кайтып келместей жок болыУ; дать кому-л. что-л. ~ кайтып берместей етип бериу.
безвозврАтнцый прил. 1. (утраченный навсегда) кайтпайтугын, кайтып кел-мейтугын, мэцги; 2. (не подлежащий возврату) кайтарып берилмейтугын, кайтар-гысыз; ~ая ссуда кайтарып берилмейтугын карыз.
БЕЗВОЗДУШНЦЫЙ прил. ха^асыз; ~ое пространство хауасыз бослык, хауасыз кецлик.
БЕЗВОЗМЕЗДНО нареч, телеусиз, теле-мей, тегин, мут; ~ пользоваться чем* л. бир нэрсени мутка пайдаланыу.
БЕЗВОЗМЕЗДНЫЙ прил. телеусиз, те-лемей, тегин, мут берилетугын, кайтып алынбайтугын; ~ая ссуда кайтып алын-байтугын карыз.
БЕЗВОЛИЕ с. гайратсызлык, босацлык, натыклык-
БЕЗВОЛОСЫЙ прил. шашсыз, шашы жок-
БЕЗВОЛЬНЫЙ прил. гайратсыз, босац, натык; ~ характер босац минез.
БЕЗВРЁДНЦЫЙ прил. зыянсыз, зэлел-сиз, зыян келтирмейтугын; ~ое средство зыянсыз дауа.
БЕЗЗРЁИЕННО нареч. уакытсыз, бий-уакыг, уактынан бурын, мезгилснз; ~ погибнуть уакытсыз набыт болыу.
БЕЗВРЁИЕННЦЫЙ прил. уакытсыз, бийуакыт, мезгилсиз; ~ая кончина уакытсыз кайтыс болыу.
БЕЗВЫЕЗДНО нареч. шыкпастан, кет-пестен; жигь^ в дергвие ауылда кетпестен турыу.
БЕЗВЫХОДНО нареч. илажсыз, кыйын, шарасыз; положение его ~ оиыц аухалы кыйын.
БЕЗВЫХОДНОСТЬ ж. илажсызлык, кыйынлык» шарасызлык; ~ положения а^халдын. илажсызлыгы.
БЕЗВЫХОДНЫЙ прил. 1. шыкпай, кетпей; ~ое сидение дома уйинде шыкпай отырыу; 2. илажсыз, кыйын, шарасыз; попасть в~ое положение илажсыз аухалга тусиу, кыйын жагдайга ушырау.
БЕЗГЛАЗЫЙ прил- кезсиз, кези жок.
БЕЗГЛАСНЫЙ прил. уст. 1. (безмолвный) унсиз, тилсиз; 2. (не выражающий своего мнения) сезин айталмайтугын.
БЕЗГОЛОВЫЙ прил. 1. (обезглавленный) геллесиз, бассыз; 2. перен. разг, (глупый) акылсыз, кум гелле, мийсиз, гешше; 3- перен. разг, (забывчивый, рассеянный) умытшак, мийлан, шаймий.
БЕЗГОЛОСЫЙ прил. хауазсыз, дауыс-сыз, пэс дауыслы; ~ певец пэс дауыслы косыкшы.
БЕЗГРАМОТНО нареч. 1. (малограмотно) сауатсыз; шала сауат; писать ~ сауат-сыз жазыу; 2. (невежественно) надан, тур-пайы.
БЕЗГРАМОТНОСТЬ ж. 1. (неграмотность) сауатсызлык; борьба с ~ю сауат-сызлык пенен гуресиу; 2. (малограмотность) шала сауатлылык; 3. (невежественность) наданлык, турпайылык; политическая ~ сиясий наданлык-
БЕЗГРАМОТНЫЙ прил. 1. (неграмотный) сауатсыз, сауаты жок; 2. (малограмотный) шала сауатлы; 3. (невежественный) надан, турпайы.
БЕЗГРАНЙЧНЦЫЙ прил. 1. (беспредельный) шексиз, ушы-кыйыры жок; ~ые просторы степей далацлыктыц шексиз кецисли-ги; 2. перен. шексиз, хэдден тыскары, жудэ хэм, аса кеткен; ~ ые возможности шексиз мумкиншиликлер; ~ая радость шексиз кууаныш.
БЕЗГРЕШНЫЙ прил. гунасыз.
БЕЗДАРНОСТЬ ж. 1. (отсутствие одарённости) зейинсизлик, талантсызлык; 2. (тупица) гешше адам, укыпсыз адам.
БЕЗДАРНЫ || Й прил. 1. (не одарённый) зейинсиз, талантсыз; ~й актёр зейинси актёр; 2. укыпсыз, сапасыз; ~е стихи сапасыз косыклар.
БЕЗДЕЙСТВИЕ с. хэрекетсизлик, кый-мылсызлык-
БЕЗДЁЙСТВЦОВАТЬ несов. 1. хэрекет кылмау, кыймылдамау, ислемеу, токтап турыУ, боска турыу; фабрика ~ует фабрика ислемейди; 2. (ничего не делать) иске салкын карау, шара кермеу.
БЕЗДЁЛИЦЦА ж. разг, жартыусыз, эйтеуир нэрсе; эхмнйетсиз нэрсе; поспорить из-за ~ы жартыусыз нэрсе ушын жэнжеллесиу.
БЕЗДЕЛУШКА ж. майда-шуйде зат.
БЕЗДЁЛЬЦЕ с. бийкаршылык, иссизлик; томиться от~я бийкаршылыктан зеригиу.
БЕЗДЕЛЬНИК м. разг, бийкар, иссиз, ис косжакпас, жалкау.
БЕЗДЁЛЬНИЦА женск. от бездельник.
БЕЗДЕЛЬНИЧАТЬ несов. бийкар журиу, бос журиу.
БЕЗДЁНЕЖНЫЦЙ прил. в разн. знач. пулсыз, акшасыз; ~е расчёты пулсыз есап-ласыУ; ~й человек акшасыз адам, пулсыз адам.
БЕЗДЕНЕЖЬЕ с. пулсызлык» акшасыз -лык*
БЕЗДЕТНОСТЬ ж. баласызлык, баласы жоклык, перзентсизлик, бийперзентлик.
БЕЗДЁТНЫЙ прил. баласыз, баласы жок, перзентсиз, бийперзент.
БЕЗДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ж. хэрекетсизлик, бийпэруалык; проявить полную ~ путкил-лей бийпэруалык етиу.
— 43 —
БЕЗ
бездеятельный прил. хорекетсиз, бийпэруа.
БЕЗДНА ж. 1. (пропасть, пучина) туц-гыйык, тупсиз, терецлик; 2. в знач. сказ, разг, (множество) о гада кеп, кейни жок, акыры жок, шексиз, толып атырган; ~ дел кейни жок ис, акыры жок ис; премудрости кеп акылгейлнк.
БЕЗДОЖДЬЕ с. жауынсызлык, жауын жоклык, жауын болмаганлык-
БЕЗДОКАЗАТЕЛ ЬН ОСТ Ь ж. дэлилсиз-лик, негизсизлик; ~ обвинения айыплау-ДЫЦ ДЭЛ илсизл иг и.
Б ЕЗДОКА ЗАТ Е Л ЬН || Ы Й прил. дэлил-сиз, негизсиз; ~ое утверждение дэлнлсиз пикир.
БЕЗДОМНЫЙ прил. уй-жайы жок, кац-гыбас (о человеке); ийесиз (о животном).
БЕЗДОННЦЫЙ прил. 1. тупсиз, туби тускен; 2. перен. (очень глубокий) туцгыйык, шексиз терец, туби жок, жудэ терец; ~ая пропасть туцрыйык; <► ~ая бочка шутл. 1) (о ком-л.) мешкей; 2) (о чём-л.) кеп шырынлы (жумыс, ис %ак,цында).
БЕЗДОРОЖЬЕ с. 1. (отсутствие дорог) жолсызлык; 2. (распутица) жоллардыц бу-зылыуы, жоллардыц истен шыгыуы; осеннее ~ жоллардыц гуздеги истен шыгыуы.
БЕЗДОХОДНЫЙ прил. эк. доходсыз, енимсиз, табыссыз.
БЕЗДУМНЫЙ прил. ойланбайтурын, ойсыз.
БЕЗДУШИЕ с. рейимсизлик, кайыр-комсызлык, тас бауырлык; проявить ~ кайыркомсызлык етиу.
БЕЗДУШНЦЫЙ прил. рейимсиз, кайыр-комсыз, тас бауыр; ~ое отношение к ко-му-л- биреуге рейимсиз карау.
БЕЗДЫМНЫЙ прил. тутинсиз, тутини жок; порох тутинсиз мылтык дор и.
БЕЗДЫХАННЦЫЙ прил. деми питкен, демсиз-унсиз, жансыз, ел ген; ~ое тело демсиз-унсиз дене, жансыз дене.
БЕЗЖАЛОСТНЫЙ прил. рейимсиз, тас бауыр, аяусыз, аямайтугын; ~ человек рейимсиз адам.
БЕЗЖЙЗНЕННЦЫЙ прил. 1. (мёртвый) жансыз, елген; ~ое тело жансыз дене; 2. перен. (невыразительный) солыган, кызыксыз;~ый взгляд солыган кез ка-рас.
БЕЗЗАБОТНО нареч. гамсыз, бийгам, бийпэруа.
БЕЗЗАБОТНОСТЬ ж. гамсызлык, бий-гамлык, бийпэруалык.
БЕЗЗАБОТНЫЙ прил. гамсыз, бийгам, бийпэруа.
БЕЗЗАВЕТНО нареч. жан-тэни менен, пидакер, садык, тайсалмай, шын берилип; ~ любить родину уатанды жан-тэни менен суйиу.
БЕЗЗАВЕТНОСТЬ ж. пидакерлик, са-дыклык, тайсалмаслык, шын берилгенлик.
БЕЗЗАВЁТН||ЫЙ прил. жан-тэни менен, пидакер, садык, тайсалмаган, шын берилген; ~ое служение народу халыкка жан--тэни менен хызмет етиу; ~ая любовь шын берилген мухаббат; ~ая храбрость тайсалмаган ерлик.
БЕЗЗАКОНИЕ с. 1. законсызлык, зац-сызлык, нызамсызлык; борьба с~ем законсызлык пенен гуресиу; 2. (беззаконный поступок) законды бузыу, бийнызамлык; совершать ~я бийнызамлык ислеу.
БЕЗЗАКОННЫ ||Й прил. законсыз, зацга карсы, нызамсыз, законга сыймайтугын; ~е действия законсыз хэрекетлер.
БЕЗЗАСТЕНЧИВОСТЬ ж. тартынбай-тугынлык, уялмайту рынлык, уятсызлык.
БЕЗЗАСТЁНЧИВЦЫЙ прил. тартын-байтугын, уялмайтугын, уятсыз; ~ая ложь уятсыз етирик.
БЕЗЗАЩИТНОСТЬ ж. панасызлык, эмен-герсизлик, корранышсызлык, кэуендерсиз-лик; жэрдемсизлик.
БЕЗЗАЩИТНЫЙ прил. панасыз, эмен-герсиз, коргаусыз, корганышсыз, кэуен-дерсиз; жэрдемсиз; ~ ребёнок эменгерсиз бала, панасыз бала.
БЕЗЗВЁЗДН ||ЫЙ прил. жулдызсыз; ~ое иёбо жулдызсыз аспан.
БЕЗЗВУЧНЫЙ прил. унсиз, сессиз, дауыссыз; ~ плач унсиз жылау.
БЕЗЗЕМЕЛЬЕ с. жерсизлик, жер жет-пеушилик.
БЕЗЗЕМЕЛЬНЫЙ прил. жерсиз, жери жок; ~ крестьянин жерсиз дийхан.
БЕЗЗЛОБНОСТЬ ж. кэхэрсизлик, ашыу-сызлык, кексизлик.
БЕЗЗЛОБНЫЙ прил. кэхэрсиз, ашыу-сыз, кексиз; ~ смех кексиз кулки.
БЕЗЗУБЦЫЙ прил. 1. тиссиз, тиси жок; ~ый рот тиссиз ауыз; 2. перен. хэлсиз, кушсиз, куши жок, бос; ~ая критика кушсиз критика, бос сын.
БЕЗЛЁСНЦЫЙ прил. тогайсыз; ~ая степь тогайсыз дала.
БЕЗЛЕСЬЕ с. тогайсызлык-
БЕЗЛЙЧНЦЫЙ прил. езгеликсиз, тыя-наксыз; ~ый человек тыянаксыз адам; <0>~ое предложение грам. бийтэреп гэп; ~ые глаголы грам. бийтэреп фейиллер.
БЕЗЛОШАДНЦЫЙ прил. атсыз, аты жок; ~ое хозяйство атсыз хожалык.
БЕЗЛУННЦЫЙ прил. айсыз; ~ая ночь айсыз тун.
БЕЗЛЮДНО нареч. и безл. в знач. сказ. адамсыз, адамсыз калып; иа улицах было~ кешеде бирде адам жок-
БЕЗЛЮДН ||ЫЙ прил. адамсыз, аулак; ^ая степь адамсыз дала.
БЕЗЛЮДЬЕ с. адамсызлык-БЕЗМЕН м. безбен.
БЕЗМЕРНО нареч. шексиз, елшеусиз, есапсыз.
БЕЗМЁРНЦЫЙ прил. шексиз, елшеусиз, есапсыз; ~ая радость шексиз кууаныш.
БЕЗМОЗГЛЫЙ прил. разг, мийснз, акылсыз, акмад, кум геле.
БЕЗМОЛВИЕ с. сессизлик, унсизлик, ундеме^шилик, тып-тынышлык, жым-жырт-лык, тым-тырыслык-
БЕЗМОЛВНЦЫЙ прил. сессиз, унсиз, ун шыгармайтугын, тып-тыныш, жым--жырт, тым-тырыс; ~ ый свидетель унсиз гу^а; ~ое согласие сезсиз кайыл болыу.
БЕЗМОЛВСТВОВАТЬ несов. сес шыгар-мау, ун шыгармау, ундеме^, тып-тыныш
БЕЗ
— 44 —
болыу, жым-жырт болыу, тым-тырыс болыу.
БЕЗМЯТЕЖНОСТЬ ж. тынышлык, гау-расызлык, ойкансызлык.
БЕЗМЯТЕЖНЫЙ прил. тыныш, гаура-сыз, ойкаисыз, селтецсиз; ~ сон тыныш уйкы.
БЕЗНАДЁЖНОСТЬ ж. умитсизлик, умн-ти жоклык, дэмесизлик, исенимсизлик, гудерсизлик.
БЕЗНАДЁЖНЦЫЙ прил. умитсиз, умити жок, дэмесиз, исенимсиз, гудерсиз; ~ое положение умитсиз жардай; -~ый больной умитсиз ауырыу.
БЕЗНАДЗОРНОСТЬ ж. караусызлык, бакылаусызлык-
БЕЗНАДЗОРНЫЙ прил. караусыз, ба-кылаусыз; ~ ребёнок караусыз бала.
безнаказанно нареч. жазасыз, жаза тартпай, жаза алмай, жазага тартылмай.
БЕЗНАКАЗАННОСТЬ ж. жазасызлык, жаза га тартылмаганлык, жазасыз кал-ганлык.
безнаказанный прил. жазасыз, жа-зага тартылмаган, жазасыз калган.
БЕЗНАЛИЧНЫЙ прил. нак пулсыз, нак емес; ~ расчёт эк. нак пулсыз есапласыу.
БЕЗНАЧАЛИЕ с. басшылыктыц жоклы-ры, басшысызлык.
БЕЗНОГИЙ прил. 1. аяксыз, мешел; ~ старик аяксыз рарры; 2. в знач.. сущ. м. безногий шолак, аяксыз, аксак; 3. разг, (без ножки) аяксыз, туяксыз; ~ стол аяксыз стол.
БЕЗНОСЫЙ прил. 1. мурынсыз, пушык, мурны жок; 2. шумексиз; ~ чайник шумек-сиз чайник.
БЕЗНРАВСТВЕННОСТЬ ж. эдепсизлик, бузыклык-
БЕЗНРАВСТВЕННЦЫЙ прил. эдепсиз, бузык; ~ый поступок эдепсиз кылык; ~ое поведение эдепсиз журис-турыс.
БЕЗО предлог см. без.
БЕЗОБЙДНЦЫЙ прил. 1. зыянсыз; ~ый зверёк зыянсыз хайуан; 2. хазарсыз, жууас; ~ая шутка хазарсыз дегишпе, хазарсыз хозил.
БЕЗОБЛАЧНОСТЬ ж. 1. бултсызлык, ашыклык; 2. перен. бахытлылык, жайна-ранлык, тынышлык; ~ счастья бахыттыц тынышлыгы.
БЕЗОБЛАЧН ||ЫЙ прил. 1. бултсыз, ашык; ~ое нёбо бултсыз аспан; 2. перен. бахытлы, жайнаган, тыныш; ~ая жизнь жайнаган емир.
БЕЗОБРАЗИЕ с. 1. (уродливость) шырай-сызлык, сыкылсызлык, келбетсизлик, кели-симсизлик; 2. (возмутительный поступок) оцбаранлык, жакпас кылык, тэртипсизлик, женсизлик, женсиз кылык; 3. в знач. сказ, разг, биймазашылык, женсизлик; что за~! бул не деген женсизлик!
БЕЗОБРАЗИТЬ несов. кого-что шырай-сызландырыу, сыкылсызландырыу, кел-бетсизлендириу, турин бузыу.
БЕЗОБРАЗНИК м. разг, тэртипсиз адам, тентек, бузык, оцбараи.
БЕЗОБРАЗНИЦА женск. от безобразник.
БЕЗОБРАЗНИЧАТЬ несов. разг, тэртип-
сизлик етиу, тэртипсизлик кылыу, жакпас кылык ислеу, эдепсизлик ислеу, оцбагаи-лык етиу, женсизлик етиу.
БЕЗОБРАЗНЫЙ прил. 1. (уродливый) шырайсыз, сыкылсыз, келисиксиз, кел-бетсиз; 2. (возмутительный) оцбараи, жа-рамас, жарамсыз, тэртипсиз, женснз, бузык; ~ поступок женсиз кылык, оцбараи кылык, оцбаганлык-
БЕЗ ОГЛЯДКИ в знач. нареч. алды-арты-на карамай, изине карамастан, артына карамастан.
БЕЗОГОВОРОЧНО нареч. сезсиз, тил катпастан, булжытыусыз; условие было принято ~ шэрт кыцк етпестен кабыл алынды.
БЕЗОГОВ0РОЧНЦЫЙ прил. сезсиз, тил, катпай исленген, булжытпай орынланран; ~ая капитуляция сезсиз капитуляция; ~ое признание чего-л. тил катпай мойынга алыу.
БЕЗОПАСНО 1. нареч. кэуипсиз, коркынышсыз; 2. безл. в знач. сказ, кэуипсиз, кэуипли емес; пройдём сюда — здесь ~ берман келиц— бул жер кэуипсиз.
БЕЗОПАСНОСТЦЬ ж. кэуипсизлик, кор-кынышсызлык; охрана государственной ~ и мэмлекетлик цэуипсизликти коргау; тёх-иика~и кэуипсизлик техникасы; находиться в ~и кэуипсизликте турыу.
БЕЗОПАСНЦЫЙ прил. кэуипсиз, коркынышсыз; находиться в~ом мёсте цэуип-сиз жерде болыу; <>~ая бритва кэуипсиз пэки.
БЕЗОРУЖНЫ || Й прил. 1. (не вооружённый) жараксыз, куралсыз; 2. перен. илаж-сыз, шарасыз; в этом споре мы оказались ~ми бул дауда бизлер илажсыз болып калдык-
БЕЗОСНОВАТЕЛЬНО нареч. негизсиз, ДЭЛ илсиз.
БЕЗОСНОВАТЕЛЬНЫЙ прил. негизсиз, негизи жок, дэлилсиз.
БЕЗОСТАНОВОЧНЫЙ прил. токтаусыз, иркилмейтуFWH, ТЫНЫМСЫЗ, УЗЛИКСИЗ‘
БЕЗОТВЁТН ||ЫЙ прил. 1. жууапсыз калган, жууап болмаран, жууап кай-тармаган; ~ая любовь жууапсыз калган мухаббат; 2. жууапсыз, жууап бермеген; оставаться ~ым жууапсыз калыу; 3. (кроткий) жууас, босац; ~ое существо жууас маклук.
БЕЗОТВЕТСТВЕННО нареч. жууапкер-ликсиз, жууапкерсиз, жууапкерсизлик пенен.
БЕЗОТВЕТСТВЕННОСТЬ ж. жууапкер ликсизлик, жууапкерсизлик.
БЕЗОТВЁТСТЙЕННЦЫЙ прил. жууап-керликсиз, жууапкерсиз; ~ое отношение к делу иске жууапкерсиз карау.
БЕЗОТКАЗНО нареч. токтаусыз, ток-тамастан, токтамай, иркилмей, иркилмес-тен, бузылмастан; мотор работает ~ мотор бузылмастан ислеп тур.
БЕЗОТКАЗНЦЫЙ прил. токтаусыз, ток-тамастан, иркинишсиз, бузылмастан; ~ая работа мотора мотордыц токтаусыз ислеуи.
БЕЗОТЛАГАТЕЛЬНО нареч. иркинишсиз, кешиктирмей, кешиктир месте н, хеш
— 45 —
БЕЗ
токтаусыз турде, кыстаулы турде; ато нужно сделать ~ буны кешиктнрмей ислеу керек.
БЕЗОТЛАГАТЕЛЬНЫЦЙ прил. иркиниш-сиз, кешнктирилмейтугын, хеш токтаусыз, кыстаулы; предпринять ~е меры кыстаулы шаралар керну.
БЕЗОТЛУЧНО нареч.. тапжылмай, шыкпай, кетпестен, шылжыусыз, удайына, мудамы; ~ находиться при больном муда-мы ауырыудыц жанында болыу.
БЕЗОТЛУЧНЫЙ прил. тапжылмайтугын, шыкпайтугын, кетпейтугын, шылжыусыз, удайына бол ату гы н, му дамы болатугын.
БЕЗОТНОСИТЕЛЬНО нареч. карамай, есапка алмай, салыстырмай; ~ к весу чего-л. салмагына карамай.
БЕЗОТНОСИТЕЛЬНЫЙ прил. карамас-тан, есапка алмастан, салыстырмастан.
БЕЗОТРАДНЫЙ прил. куУанышсыз, кеуилсиз, кууанарлык емес.
БЕЗОТЧЕТНЫЙ прил. 1. (бессозна тельный) ыктыярсыз, ериксиз; ~ страх ыкты-ярсыз коркыу, хаулыгып коркыу; 2. (бесконтрольный) контрольсыз, кадаган-сыз, кадаран етилмейтусын, тексериусиз.
БЕЗОШИБОЧНО нареч. жанылыспай, кэтесиз, мултиксиз.
БЕЗОШИБОЧНОСТЬ ж. жадылыспау-шылык, кэтесизлик, мултиксизлик; ~ выводов жуумаклардын. кэтесизлиги.
БЕЗОШИБОЧНЫЙ прил. жацылыспай-тугын, кэтесиз, кэте жибермейтурын, мултиксиз; ~ расчёт кэтесиз есап.
БЕЗ ПРОМАХА, БЕЗ ПРОМАХУ в знач. нареч. кэтесиз; стрелять ~ кэтесиз атыУ.
БЁЗ ПРОСЫПУ, БЕЗ ПРОСЫПУ разг, в знач. нареч. 1. оянбастан; спать ~ оян-бастаы уйыклау; 2. перен. узликсиз, токта^-сыз, мудамы, удайына, бэрхэма; пьянствовать ~ узликсиз арак иши^.
БЕЗРАБОТИЦА ж. иссизлик, жумыс-сызлык.
БЕЗРАБОТНЫЙ прил. 1. (не имеющий работы) иссиз, жумыссыз; жумыссыз кал-ран; 2. в знач. сущ. м. безработный и ж. безработная иссиз, жумыссыз; полностью ~ толык жумыссыз; частично ~ жарым--жарты жумыссыз, шала жумыссыз.
БЕЗРАДОСТНЫЙ прил. кууанышсыз, кеуилсиз.
БЕЗ РАЗБОРА, БЕЗ РАЗБОРУ в знач. нареч. тацламай.
БЕЗРАЗДЕЛЬНО нареч. толыгы менен, путинлей, путкиллей; владеть чем-л. ~ бир затка путкиллей ийелик ети^.
БЕЗРАЗДЁЛ ЬНЦЫЙ прил. толык, путин, путинлей, путкинлей; ~ое господство путинлей бийлеу.
БЕЗРАЗЛИЧИЕ с. итибарсызлык, кы-зыксынбаушылык, салкын караушылык, дыккатсызлык, немкурайдылык, эхмийет бермеушилик.
БЕЗРАЗЛИЧНО 1. нареч. (безучастно, равнодушно) итнбар бермей, кызыксынбай, салкын карап, дыккатсыз, немкурайды, эхмийет бермей; относиться ~ к кому-че-му-л. итибар бермей карау; 2. безл. в знач.
сказ, бэри бир, айырмасы жок, эхмийетсиз, мне ~ маган бэри бир; мие ~, знает он об этом или нет маран бэри бир, ол бул хак-кында билеме я билмейме; кто ким болсада мейли; ~ что не болсада мейли.
БЕЗРАЗЛИЧНЫМИ прил. 1. (безучастный, равнодушный) итибар бермейтурын, кызыкпайтугын, дыккатсыз, немкурайды, эхмийет бермейтурын; с ~м видом кызык-пайтугын тур менен; 2. (несущественный) эхмийетсиз, эпиуайы, кызыктырмайтугын; задать несколько ~х вопросов бир неше эхмийетсиз сауаллар бериу.
БЕЗРАССУДНО 1. нареч. ойланбастан, ойсыз, ойланбастан исленген; 2. безл. в знач. сказ, (неразумно, опрометчиво) пэмсизлик, акылсызлык, ойсызлык; так действовать ~ сондай етип пэмсизлик ислеу.
БЕЗРАССУДНЫЙ прил. ойламай ислен-геи, пэмсиз, акылсыз, ойсыз; ~ поступок ойламай исленген ис.
БЕЗРАССУДСТВО с. ойланбаганлык, пэмсизлик, акылсызлык, ойсызлык.
БЕЗРЕЗУЛЬТАТНО нареч. нэтийжесиз, жу^максыз.
БЕЗРЕЗУЛЬТАТНО нареч. нэтийжесиз, жуумаксыз.
БЕЗРЕЗУЛЬТАТНЫЙ прил. нэтийжесиз, жуумаксыз; ~ спор нэтийжесиз дау.
БЕЗРОГЦИЙ прил. шаксыз, муйизснз; ~ая корова шаксыз сыйыр.
БЕЗРОДНЫЙ прил. тууыскансыз, тууыс-кан-туугансыз.
БЕЗРОПОТНО нареч. налымай, зарлан-бай, сезсиз, унсиз.
БЕЗРОПОТНОСТЬ ж. налымайтурынлык, зарланбаушылык, сезсизлик, унсизлик.
БЕЗРОПОТНЫЙ прил. налымайтугын, зарланбайтурын, сезсиз, унсиз.
БЕЗРУКАВКА ж. разг, жецсиз кейлек; шолак, киймешек (женская).
безрукавный прил. жецсиз, шолак.
БЕЗРУКИЙ прил. 1. колсыз, шолак;
2. в знач. сущ. м. безрукий шолак; 3. перен. разг, (неловкий) салак, епсиз, олак-
БЕЗРЫБЬЕ с. балыксызлык; на ~ и рак рыба погов. балыксыз жерде шаян да балык (соотв. ийт жокта шошка уреди).
БЁЗ ТОЛКУ, БЕЗ ТОЛКУ в знач. нареч. пайдасыз, боска.
БЕЗУБЫТОЧНОСТЬ ж. зыянсызлык, зэлелсизлик, зэлел келтирмейтутынлык-
БЕЗУБЫТОЧНЫЙ прил. зыянсыз, зэлелсиз, зэлел келтирмейтугын; ~ ое предприятие зэлел келтирмейтугын кэрхана.
БЕЗУДАРНЫЙ прил. лингв, пэтсиз; ~ слог пэтсиз бууын.
БЕЗУДЕРЖНЫЙ прил. токтатып бол-майтугын, тынбас, токтамас; ~ смех токтатып болмайтугын кулки.
БЕЗ УДЕРЖУ в знач. нареч. токтаусыз, тынбай, токтамастан.
БЕЗУКОРИЗНЕННО нареч. кемшилик-сиз, кемшилиги жок, тап-туйнактай, мин-сиз.
БЕЗУКОРЙЗНЕННЦЫЙ прил. кемши-ликсиз, тап-туйнактай, минсиз; ~ая работа . кемшиликсиз жумыс, хеш минсиз жумыс.
БЕЗ
— 46 —
БЕЗУМЕЦ м. 1. (безрассудный человек) адылсыз, ойсыз, алацгасар; 2. уст. (сумасшедший) жинли, делбе.
БЕЗУМИЦЕ с. 1. (безрассудство) адыл-сызлыд, ойсызлыд, алацгасарлыд; до ~я адылдан адасданша; любить до-~я шынты менен суйиу; 2. уст. (сумасшествие) жин-лилик,, делбелик.
БЕЗУМНО нареч. 1. (безрассудно) адыл-сызлыд етип, адылдан сасып, ойсыз; 2. разг, (очень) жудэ, датты, аса кеткен; ~ холодно датты сууыд.
БЕЗУМНЦЫЙ прил. 1. (безрассудный) адылсыз, ойсыз, адылдан адасдан; ~ая отвага адылсыз батырлыд; 2. (свойственный сумасшедшему) жинкезленгеи, делбир-ген, елерген; ~ый взгляд елерген кез дарас; 3. разг, (очень сильный) жудэ, датты, аса; ~ая усталость аса шаршаган-лыд; 4. е знач. сущ. м. безумный и ж. безумная уст. жинли, делбе.
БЕЗ УМОЛКУ в знач. нареч. тынымсыз, узликсиз, тынбастан, тодтамастан, жагы дарысданша; говорить ~ тынбастан сейлей бериу.
БЕЗУМОЛЧНЫЙ прил. тынымсыз, узликсиз; ~ шум моря тециздиц тынымсыз шу^ылдысы.
БЕЗУМСТВО с. акылсызлык, ессизлик, алацгасарлык, ойсызлык-
БЕЗУМСТВОВАТЬ несов. акылсызлык етиу, есерлени^, еси кетиу, алацрасарлык етиу.
БЕЗУПРЕЧНО нареч. кемшиликсиз, мин-сиз.
БЕЗУПРЕЧНОСТЬ ж. кемшиликсизлик, минсизлик.
БЕЗУПРЁЧНЦЫЙ прил. кемшиликсиз, минснз; ~ая честность минсиз дад жу-реклилик.
БЕЗУСЛОВНО 1. нареч. сезсиз, элбетте; все эти недочёты ~ исправимы бул кемши-ликлердиц барлыгын сезсиз дузетиуге бо-лады; 2. в знач. вводи, сл. (несомненно) элбетте, гумансыз; ~, ты прав элбетте, сеники дурыс.
БЕЗУСЛОВНЫ ||Й прил. 1. (безоговорочный) сезсиз, толыд; 2. (несомненный) гумансыз; ~е заслуги гумансыз сицир-ген мийнети; <> ~й рефлекс шертсиз рефлекс.
БЕЗУСПЕШНО нареч. бийкар, босда, нэтийжесиз.
БЕЗУСПЕШНЫ „Й прил. бийкар, босда, нэтийжесиз; ~е попытки нэтийжесиз уры-ныулар.
БЕЗ УСТАЛИ в знач. нареч. шарша-май-талмай, дарымай, дарымай-талмай, шаршамастан; трудиться ~ шаршамастан мийнет ети^, дарымай мийнет етиу.
БЕЗУСТАННЫЙ прил. тынбастан, шаршамастан.
БЕЗУСЫЙ прил. муртсыз, мурты жод, мурт шыдпаган.
БЕЗУТЁШН||ЫЙ прил. жубанбайтугын, муцлы;_~ое горе муцлы дайгы.
БЕЗУХИЙ прил. дуладсыз, шунад.
БЕЗУЧАСТИЕ с. датнаспаушылыд, ара-ласпаушылыд, дызыдсынбаушылыд.
БЕЗУЧАСТНОСТЬ ж. см. безучастие.
БЕЗУЧАСТНЦЫЙ прил. датнаспайту-гын, араласпайтугын, дызыдсынбайтугын: ~ое отношение к кому-чему-л. дызыдсынбайтугын датнасыд; остаться ~ым к чему-л. датнаспай далыу, араласпайтугын болыу.
БЕЗЪ» см. без».
БЕЗЪЯДЕРНЫЙ прил. ядросыз.
БЕЗЫДЕЙНОСТЬ ж. идеясызлыд, идея-сы жод.
БЕЗЫДЁЙНЦЫЙ прил- идеясыз; ~ое произведение идеясыз шыгарма.
БЕЗЫМЁННЫЙ, БЕЗЫМЦЯННЫЙ прил. атсыз, аты жод, аты садланбаган, аты дойылмаган; -£>~яиный палец «шул-дир шумек» бармад, атсыз бармад, тертин-ши бармад.
БЕЗЫНИЦИАТИВНЫЙ прил. инициати-васыз, басламасыз.
БЕЗЫНТЕРЕСНЫЙ прил. дызыдсыз, ды-зыгы жод, дызыд емес.
БЕЗЫСКУСНЫЙ прил. тэбийгый, эпи-уайы.
БЕЗЫСКУССТВЕННОСТЬ ж. тэбий-гыйлыд, эпиуайылыд.
БЕЗЫСКУССТВЕННЫЙ прил. тэбийгый. эпиуайы; ~ рассказ жасалмасы жок эцгиме.
БЕЗЫСХОДНОСТЬ ж. арылмайтугын-лыд, дутыла алмайтугынлыд, илажсыз-лыд.
БЕЗЫСХОДН ||ЫЙ прил. арылмайтугын, кутила алмайтугын, илажсыз; ~ое горе арылмайтугын кай гы; ~ая тоска кутила алмайтугын муц.
БЕЙ м. бий, мирза.
бей, бейте повел, накл. от бить.
бейся, бейтесь повел, накл. от биться.
БЕК м. бет.
бекар м. муз. бекар (нота белгиси).
БЕКАС м. бекас (цус).
бекеша ж. бекеша (постын формами-дат ески пишимдеги еркектиц сыртцы кийими).
БЕКОН м. бекон (аз дузлансан шеища ети).
БЕЛЕН,|А ж. бот. бесбуудай; <- ты что, ~ы объелся?! сен адылдан адастыц ба?!, сени жин урдыма?!
БЕЛЕНИЕ с. агартыу; ~ ткаии гезлеме-ни агартыу.
БЕЛЁНЫЙ прил. агартылган; ~ холст агартылган без.
БЕЛЁСЫ,,Й прил. адшыл, бозац; ~е брови бозац даслар.
БЕЛЁТЬ несов. 1. (становиться белым) агарыу; 2. (виднеться — о белом) агарып кериииу.
БЕЛЕТЬСЯ несов. см. белеть 2.
БЕЛИБЕРДА ж. разг, мылжыц сез, сан-дырац сез.
БЕЛИЗНА ж. адлыд, ад рецлилик.
БЕЛЙЛА только мн. 1. (краска) белила, ад боя^; 2. (косметические) белила, опа (бет ушын боя у).
БЕЛЙТЬ несов. что 1. агартыу, адлау, дэклеу; ~ потолок тебенн адлау; 2. агар-
— 47 -
БЕН
тыу; ~ лицо бетти агартыу; 3. (отбеливать) агартыу; ~ холст безди агартыу.
БЕЛИТЬСЯ несов. агартыу.
БЕЛИЧ||ИЙ прил. тыйын...; тыйыннын терисинен исленген; ~ий след тыйын изи; ~ья шуба тыйыннын. терисинен исленген постын.
БЁЛКА ж. тыйыи (хайуан л3-*1 оныц териси)', <0> вертеться как ~ в колесе ты-ным таппау, узликсиз тынышсызланыу, такаты болмау.
БЕЛКОВ ||ЫЙ прил. биол., хим. белоклы; ~ое вещество белоклы зат.
БЕЛЛАДОННА ж. бот. беладонна (зэ-цэрли есимлик).
БЕЛЛЕТРИСТ м. беллетрист (белле-тристикалыц шысармалардыц авторы).
БЕЛЛЕТРИСТИКА ж. беллетристика (прозалыц корнем эдебият).
БЕЛЛЕТРИСТЙЧЕСКИЦЙ прил. белле-трнстикалык; ~е произведения беллетри-стикалык шыгармалар.
БЕЛО’ твмендеги мэнилерди сездиц бил-диретусын цоспа свзлердиц биринши белеги: 1) «ац рец» мэнисин, мыс.: белокожий ак терили; 2) «ац, контрреволюцияшыл» деген нгнини, мыс : белогвардейцы ад гвардия-шылар.
БЕЛОБОРОДЫЙ прил. ах сахаллы.
БЕЛОБРЫСЫЙ прил. разг, ак саргылт, ацшыл.
БЕЛОВОЙ прил. таза жазылган, таза ке-ширилген (нусца, хат); ~ экземпляр таза кеширнлген экземпляр.
БЕЛОГВАРДЕЕЦ м. ак гвардияшы.
БЕЛОГВАРДЁЙСКИЦЙ прил. ак гвар-диялы, ак гвардияшыл; ~е банды ак гвардияшыл бандалар.
БЕЛОГВАРДЁЙЩИНА ж. собир. ак гвардияшылар.
БЕЛОК м. 1. (яйца) мэйектиц ак ууызы; 2. биол., хим. белок (органикалыц зат); 3. (глаза) кездиц агы.
БЕЛОКАМЕННЫЙ прил. народно-поэт. ак таслы, ак тастан салынган.
БЕЛОКРОВИЕ с. мед. ак цанлылыц (цан кесели).
БЕЛОКУРЫ||Й прил. акшыл сэры шаш-лы, акшыл шашлы; ~е волосы акшыл сэры шаш.
БЕЛОЛИЦЫЙ прил. ак жузли, ак бетли.
БЕЛОЛОБЫЙ прил. ак мацлай, каска; ~ щенок ак мацлай кушик.
БЕЛОРУССКИЙ прил. Белорус...; ~-язык белорус тили.
БЕЛОРУСЫ мн. (ед. белорус м., белоруска ж.) белоруслар, белорус халды (Белорус ССРында жасайтуеын негизги халыц).
БЕЛОРУЧКА м. и ж. разг, ис жакпас, кос жакпас.
БЕЛОРБ1БИЦА ж. ад балыд.
БЕЛ ОСНЁЖНЦЫЙ прил. аппад, кардан ак; ~ая скатерть аппад дастурдан.
БЕЛ ОТЁЛ ЫЙ прил. ах деиели.
БЕЛОШВЕЙКА ж. уст. ишки кийим тигиуши хаял.
БЕЛОШВЁЙНЦЫЙ прил. ишки кийим тигетугын; ~ая мастерская ишки кийим тигетугын устахана.
БЕЛОЭМИГРАНТ м. ад эмигрант (совет мгмлекетинен шет елге кешип кеткен адам, контрреволюционер).
БЕЛОЭМИГРАНТСКИЙ прил. ад эми-грантлык-
БЕЛУГЦА ж. белуга (балыц); реветь ~ой екириу, бадырыу.
БЕЛУЖИЙ прил. белуга..., белуганыц; белугадан исленген.
БЁЛЦЫЙ прил. 1. ад; ~ая бумага ац дагаз; ~ый как снег кардай ад; ~ый хлеб ад нан; ~ый медведь ац айыу; ~ая акация ац акация; 2. (контрреволюционный) аклар, аклардыц; ~ая армия аклар армиясы; 3. в знач.. сущ. мн. белые (белогвардейцы) ацлар; отряд ~ых ацлардыц отряды; 4. в знач. сущ. мн. белые ац (шашка, шахматлардары ац фигуралар); играть ~ыми ак менен ойнау; <~ое золото (хлопок) ад алтын; ~ ый уголь (вода) ад квмир; ~ое мясо ак геш (тауыцтыц ямаса бас-пацтыц ети); ~ый свет жэдэн, дунья; ~ая ворона езге, хеш кимге усамаган; средь ~а дня кундиз, тал тусте; ~ыми ниткам» шито такыр жерде жасырыны^; довести до ~ого каления жудэ кэхэрнн келтириу, жанына катты тийиу.
БЕЛЬГИЙЦЫ мн. (ед. бельгиец м., бельгийка ж.) бельгиялылар, Бельгия халды.
БЕЛ Ьё с. собир. кийим, ишки кийим; керпе-тесек тыслары (постельное); стирать ~ кир жууыу.
БЕЛЬЕВОЙ прил. кийимлик, кийим...; ~ шкаф кийим шкафы.
БЕЛЬМО с. кезге тускен ад; <- быть как ~ на глазу кезге куйик болыу, баска бэле болыу.
БЕЛ ЬЭТАЖ м. 1. бельэтаж (ярым под-валлы жайдыц этажы); 2. театр, бельэтаж.
БЕМОЛЬ м. муз. бемоль (ноталыц белей).
БЕНГАЛЬСКИЙ прил. бенгаллы, бен-гал..., Бенгалия...; ~ язык бенгал тили;
~ огонь бенгал оты (турли туске денип жанатурын от).
БЕНЕФИС м. бенефис (ойынра цатна-сыушылардыц биреуиниц цурметине цо-йылран спектакль); < устроить ~ кому-л. жагымсыз ис ислеу.
БЕНЗИН м. бензин.
БЕНЗИНОВЫЙ прил. бензинлик, бензин...; ~ мотор бензин менен ислейтугын мотор.
БЕНЗО’ «бензин, бензин...» сезлериниц мэнисине туура келетурын цоспа свзлердиц биринши белеги, мыс.: бензохранилище бензин саклайтугын жай.
БЕНЗОБАК м. бензин бак.
БЕНЗОВОЗ м. бензовоз, бензин тасый-тугын машина.
БЕНЗОЗАПРАВОЧНЦЫЙ прил. бензин цуйып алатугын; ~ая колонка бензин куйып алатугын колонка.
БЕНЗОКОЛОНКА ж. бензоколонка, бензин колонкасы.
БЕНЗОЛ м. хим. бензол (отца цэ^ипли суйыцлыц).
БЕНЗОСКЛАД м. бензин склады.
БЕН
— 48 —
БЕНУАР м. театр, бенуар.
БЕРДАНКА ж. уст. берденке (мыл-тык,).
БЕРДЫШ м. ай балта.
БЕРЕГ м. 1. жата, жатые, цыр, кырак; ~ моря тециз жагасы; крутой ~ тик жата; идти по~у жата бойлап журиу; выйти из берегов еки жатасынан асып кетиу; 2. (суша) куртацлык, жата; съехать иа ~ жатата шытыу.
БЕРЕГОВцОЙ прил. жата..., жатадаты, жата бойындаты; ~6й ветер жата самалы; ~ая оборона жатадаты корганыу; ~ая артиллерия жата бойындаты артиллерия.
БЕРЕДИТЬ несов. что ауыртыу, коз-гап ауыртыу, шуцып ауыртыу; ~ раиу 1) жараны шукып ауыртыу; 2) перен. ески кайтыны козгау, дэртти козгау.
БЕРЕЖЛИВОСТЬ ж. пухталыц, унем-лилик, унемшиллик.
БЕРЕЖЛИВЫЙ прил. пухта, унемшил; ~ хозяин унемшил хожайын.
БЕРЕЖНО нареч. 1. (осторожно) абай-лап, сак, сак болып, саклык пенен; ыктыят-лы; 2. (заботливо, внимательно) элиешлеп, гамхорлык пенен.	й
БЕРЕЖНОСТЬ ж. 1. (осторожность) абайлылык, саклык, ыктыятлылык; 2. (заботливость) элпешлеушилик, гамхорлы-лык-
БЁРЕЖНЦЫЙ прил. 1. (осторожный) абайлы, сак, ыктыятлы; ~ое обращение с книгой китапты ыктыятлы саклау; 2. (заботливый) элпешлеушилик, гамхорлык; ~ое отношение к людям адамларта гамхорлык пенен карау.
БЕРЁЗА ж. кайыц.
БЕРЁЗНИК» БЕРЕЗНЯК м. кайыцлык тогай, кайыц тотай.
БЕРЁЗОВИК м. берёзовик (замаррьщ).
БЕРЁЗОВЦЫЙ прил. кайыцлы, кайыц...; кайыцнан исленген; ~ ый лист кайыц жапырагы; ~ая роща кайыцлы токай, кайыц тогай.
БЕРЕЙТОР м. атка бас уйретиуши, ат шабар (объездчик лошадей)-, сейис (учитель верховой езды).
БЕРЁМЕНЕТЬ несов. жукли болыу, еки кабат болыу.
БЕРЕМЕННАЯ прил. 1. жукли,’ еки кабат; 2. в знач. сущ. ж. беременная еки кабат хаял.
БЕРЕМЕННОСТЬ ж. жуклилик, еки кабатлыц.
БЕРЁСТА ж. берёста (к,айьщ цабывыныц устинги работы).
БЕРЁТ м. берет.
БЕРЕЧЬ несов. 1. кого-что (хранить) саклау, аман саклау; ~ книгу китапты саклау; ~ тайну сырды саклау; 2. что (расчётливо тратить) унемлеу, унемлеп услау; ~ деньги акшаны унемлеп услау; 3. что корыу, коргау, элпешлеп саклау, гизнеу; ~ здоровье ден саулыкты саклау; ~ как зеницу ока кездиц карашыгындай етип саклау.
БЕРЕЧЬСЯ несов. сакланыу, сак болыу; берегись! сак бол!, абайла!
БЕРЙЛЛ м. берилл (минерал).
БЕРИЛЛИЙ м. бериллий (химиялыц элемент).
БЁРКУТ м. буркит; охота с~ом буркит пеней ацга шытыу.
БЕРЛОГА ж. ин, уя, жатак; медвежья ~ айыудыц ини.
беру, берёшь и т. д. наст. вр. от брать.
берусь, берёшься и т. д. наст. вр. от браться.
БЕРЦОВЫЦЙ прил.: ~е кости анат. жилиншиктиц суйеклери.
БЕС м. жин, шайтан; <• рассыпаться мелким ~ом перед кем-л. жарамсакланыу.
БЕС* см. без*.
БЕСЁДЦА ж. 1. эцгиме, гурриц, кецес; оживлённая ~а кызтынлы гурриц; 2. (собеседование) эцгиме; провести ~у эцгиме ет-кериу.
БЕСЁДКА ж. кешки.
БЕСЕДОВАТЬ несов. с кем-чем, о ком--чём и без доп. гуррицлесиу, гурриц ет-кезиу, эцгимелесиу, сейлесиу.
БЕСИТЬ несов. кого-что, разг, кэхэр-лендириу, кыздырыу, ашыуын келтириу.
БЕСИТЬСЯ несов. 1. (о животных) ку-тырыу; 2. перен. разг, (неистовствовать) кэхэрлениу, кызыу, ашыуланыу; 3. перен. прост, (буйно вести себя) есириу, бийма-залык ислеу; <• с жиру ~ мэсликтен, тойганлыктан кутырыу (соотв. семизликти кой кетерер).
БЕСКАРКАСН11ЫЙ прил. стр. каркас-сыз; ~ая конструкция каркассыз курылыс.
БЕСКЛАССОВЦЫЙ прил. классыз, жа-майсыз; ~ое общество классыз жэмийет.
БЕСКОЗЫРКА ж. бескозырка, каснак-сыз шапка.
БЕСКОМПРОМИССНЫЙ прил. ком-промиссизлик, компромиссиз шешилген.
БЕСКОНЕЧНО нареч. шексиз, ада бол-мас, ушы-кыйры жок; ~ малая величина мат. шексиз киши мугдар.
БЕСКОНЕЧНОСТЬ ж. шексизлик, ада болмаслык, ушы-кыйры жоклык, таусыл-майтугынлык, шубалынкылык-
БЕСКОНЁЧН ||ЫЙ прил. 1. (беспредельный) шексиз, узликсиз, ада болмайтугын, таусылмайтутын, ушы-кыйры жок; ~ое пространство шексиз кецислик; 2. (продолжительный) ада болмас, питпейтугын, шубалыцкы; ~ ые переговоры ада болмайтугын сейлесиулер; ~ая дробь мат. шексиз белшек.
БЕСКОНТРОЛЬНОСТЬ ж. цадагалау-сызлык, кадагаланбаганлык, тексериу-сизлик, тексе^илмегенлик.
БЕСКОНТРОЛ ЬНЫЙ прил. цадагалау-сыз, цадагаланбайтурын, тексериусиз, тек-серилмейтурын.
БЕСКОНФЛИКТНОСТЬ ж. конфликт сизлик, жэнжелсизлик, даусызлыц.
БЕСКОНФЛИКТНЫЙ прил. конфликт сиз, жэнжелсиз, даусыз.
БЕСКОРМИЦА ж. с.-х. жут, от-шеп-сизлик, отсызлыц, от-жемсизлик.
БЕСКОРЫСТИЕ с. нэписсизлик» ез пай-дасына шаппаушылыц, цалыс.
БЕСКОРЫСТНОСТЬ ж. см. бескорыстие.
— 49 —
БЕС
БЕСКОРЫСТНЫМИ прил. нэписсиз, хак ] нийетли, ез пайдасына шаппайтугын; ~ый человек нэписсиз адам; ~ая помощь хак нийетли жэрдем.
БЕСКОСТНЫЙ прил. суйексиз, суйеги жок-
БЕСКРАЙНИ II й прил. шексиз, ушы--кыйры жок*, ~е просторы шексиз кецис-лнклер.
БЕСКРИЗИСНЦЫЙ прил. кризиссиз; ~ая социалистическая экономика кризиссиз социалистлик экономика.
БЕСКРОВНЦЫЙ прил. 1. (бледный) бо-зарган, канн кашкан, туси каштан; ~ые губы кансыз еринлер, калы каштан ерин-лер; 2. (без кровопролития) кал тегиусиз, Кал тегилмеген, дм текпестен; ~ая победа кал тегилмеген жецис
БЕСКРЫЛЫ || Й прил. 1. зоол. канатсыз, канаты жок; насекомые канатсыз жэн-ликлер; 2. перен. гайратсыз, кушсиз; ~е мечты кушей з^ дыяллар.
БЕСКУЛЬТУРЬЕ с. разг, мэдениятсыз-лык, маденияты жоклык, мэдений жактан артта калыушылык-
бесновАтый прил. жинли, есерсок-
БЕСНОВАТЬСЯ несов. жинлилениу, жинлишилик етиу, цэхэрлениу.
БЕСПАЛЫЙ прил. бармацсыз, бармагы кем, бармагы жод.
БЕСПАМЯТНЫЙ прил разг, умыт-шак-
БЕСПАМЯТСТВО с. еси ауыушылык, бийхушлык, впасть в~ еси ауыушылыкха ушырау.
БЕСПАРДОННЫЙ прил разг, уятсыз, бийэдеп, тартынбайтугын; ~ человек уятсыз адам.
БЕСПАРТИЙНОСТЬ ж. партияда жоклык-
БЕСПАРТИЙНЫ || Й прил. 1. партияда жод, партия агзасы емес;~й актив партияда жок актив; 2. в знач. сущ. м. беспартийный и ж. беспартийная партияда жок адам; блок коммунистов и~х коммунистлер менен хам партияда жоклардыл. бло ы.
БЕСПАСПОРТНЫЙ прил. паспортсыз, паспорты жод
БЕСПЕРЕБОЙНОСТЬ ж. токтаусызлыц, узликсизлик; ~ работы жумыстын. узлик-сизлиги.
БЕСПЕРЕБОЙНЫМИ прил. тоцтамастан, токтаусыз, узликсиз; ~ое снабжение уз-ликсиз тэмийин етиушилик; ~ая работа мотора мотордыц узликсиз ислеуи.
БЕСПЕРЕСАДОЧНЦЫЙ прил. ж.-д. пере-садкасыз, жолда т\сип минбейтугын, ир-килмейтугын; ~ое сообщение пересадка-сыз катнау.
БЕСПЕРСПЕКТИВНОСТЬ ж. перспек-тивасызлык, келешексизлик, келешеги жоклык-
БЕСПЕРСПЕКТИВНЫЙ прил. перспек-тивасыз, келешексиз, келешеги жок*
БЕСПЕЧНОСТЬ ж. 1. (беззаботность) бийгамлык, гамсызлык, аркайынлык, ууайымсызлык, кайгысызлык; 2. (халатность) шалалык, кунтсызлык, салак-лык-
БЕСПЕЧНЫЙ прил. 1. (беззаботный) бийгам, гамсыз, аркайын, ууайымсыз, кай-гысыз; 2. (халатный) шала ислеуши, кунт-сыз, салак-
БЕСПИЛОТНЫЙ прил. пилотсыз, пилоты жок-
БЕСПИСЬМЕННЫ || Й прил. жазыусыз, жазыу-сызыуы болмаган; ~е народности жазыу-сызыуы болмаган халыклар.
БЕСПЛАНОВОСТЬ ж. плансызлык, планныц жоклыгы.
БЕСПЛАНОВЦЫЙ прил. плансыз; ~ая работа плансыз жумыс.
БЕСПЛАТНО нареч. пулсыз, мут, ха-кысыз, бос, ешейин.
БЕСПЛАТН 'ЫЙ прил. пулсыз, мут. хады алмайтугын, пул алмайтугьш; -~ая медицинская помощь мут медициналык жэрдем; ~ое обучение мут окытыу, пулсыз окытыу.
БЕСПЛАЦКАРТНЫЙ прил. плацкарт-сыз; ~ проезд плацкартсыз журиу, плац-картсыз жол журиу.
БЕСПЛОДИЕ с. 1. (неспособность производить потомство) нэсилсизлик, туумас-лыц; 2. (неплодородие) егин питпеушилик, енимсизлик, хасылсызлык-
БЕСПЛОДНОСТЬ ж. 1. см. бесплодие;
2. (безуспешность, безрезультатность) нэтийжесизлик, берекетсизлик.
БЕСПЛОДНЦЫЙ прил. 1. (не дающий потомства) нэсилсиз, туумайтугын; 2. (неплодородный) егнн питпентугын, еннм-сиз, хасылсыз; ~ая земля егин питпейту-гын жер; 3. перен. (напрасный) нэтийжесиз, берекетсиз; ~ые усилия нэтийжесиз хоре кет.
БЕСПОВОРОТНО нареч. айнымастан, тайсалмастан, узил-кеснл, биротала; решить что-л. ~ узил-кесил шешиу
БЕСПОВОРОТН||ЫЙ прил. айнымайту-гын, тайсалмайтугын, узил-кесил; биротала; ~ый отказ биротала кабыл етпеу, узил-кесил бас тартыу; принять~ое решение айнымайтугын карар кабыл алыу.
БЕСПОДОБНО нареч. теци жок, теци--тайы жок-
БЕСПОДОБНЫЙ прил. тецсиз, теци жок, теци-тайы жок;, ~ голос теци жок дауыс.
БЕСПОЗВОНОЧНЫ||Й прил. зоол. омырт-касыз; ~е животные омырткасыз хайуан-лар.
БЕСПОКОЦИТЬ несов. кого-что 1- тынышын кетириу, тынышын алыу, биймаза етиу, селтец бериу; ~ить занятого человека колы бос емес адамга селтец бериу; извините, что я ~ю вас кеширициз, мен сизин тынышыцызды алдым; 2. тынышсызланды-рыу, кэуиплендириу, коркытыу; меня <~ит отсутствие писем хаттыц жоклыгы мени тынышсызландырып тур; 3. (раздражать) азар бериу, ауыртыу; больного ~ит свет жакты ауырыудыц тынышын кетирди.
БЕСПОКОЦИТЬСЯ несов. 1. о ком-чём и без доп. (тревожиться, волноваться) тынышсызланыу, кэуиплениу, коркыу, 2. разг, эуерелениу, кыйланыу; не-~йтесь, я сам сделаю эуереленбей-ак койыцыз, ©зим ислеймен-
4 Русско-каракалпакский сл.
БЕС
— 50 —
БЕСПОКОЙНО 1. нареч. биймазалык пенен, тынышсызлык пенен; 2. безл. в значение. биймазаланып, тынышсызланып.
БЕСПОКОЙНЦЫЙ прил. 1. тынышсыз, биймаза, мазасыз, колайсыз; ~ая работа тынышлыц бермейтугын жумыс; 2. (тревожный) тынышсыз, тынышы жок, тынышы кеткен; ~ ый сон тынышы жок уйкы; 3. (причиняющий беспокойство) хеуликкен, тынышсыз; ~ый больной тынышсыз ауы-рыу.
БЕСПОКОЙСТВО с. 1. (волнение, тревога) тынышсызлык, шыдамсызлык, тынышы жоцлыц, тынышы кетиу; проявлять ~ тынышсызлыгын керсетиу; испытывать ~ тынышсызланыу; 2. (заботы, хлопоты) биймазалык, тынышлык бермеу, тынышын алыу; причинять ~ тынышсызлык ислеу, тынышын алыу; простите за~ тынышыцыз-ды алганым ушын кеширициз.
БЕСПОЛЕЗНО 1. нареч. пайдасыз, пай-дасы жок, бийкууда, бийкар; 2. безл. в знач. сказ, пайдасыз, бийкар; ~ говорить об этом бул хаккында айтыу пайдасыз.
БЕСПОЛЕЗНОСТЬ эк. пайдасызлык, пай-дасы жоклык, бийдуудалык, бийкарлык-
БЕСПОЛЁЗНЫЙ прил. пайдасыз, пай-дасы жок, бийхууда, бийкар.
БЕСПОЛ||ЫЙ прил. жыныссыз, жыныс агзасы жок; ~ое размножение биол. жыныссыз кебейиу.
БЕСПОМОЩНОСТЬ эк. 1. (слабость) эзизлик, хэлсизлик, дэрмансызлык, на-шарлык, кушсизлик; 2. (неумение) укып-сызлык-
БЕСПОМОЩНЫ ||Й прил. 1. (слабый) эзиз, хелсиз, дэрмансыз, нашар, кушсиз; ~й ребёнок хэлсиз бала; 2. (неумелый) укыпсыз; ~е стихи укыпсыз косыклар.
беспорОчнцый прил. минсиз, кемис-сиз, кемшилиги жок, айыбы жок; ~ая служба кемиссиз хызмет.
БЕСПОРЯДЦОК м. 1. тэртипсизлик, женсизлик, тэртиби жоклык, ретсизлик, ыбыр-сыу; в комнате ~ок ежиреде тэртипсизлик; отступать в ~ке тэртипсиз шегиниу; 2. мн. беспорядки уст. (народные волнения) тэр-типсизликлер.
БЕСПОРЙДОЧНЦЫЙ прил. 1. тэртипсиз, тэртиби жок, ретсиз, женсиз; ~ая груда бумаг тэртипсиз уйилген кагаз; 2. (бессистемный) избе-изликсиз, системасыз, тэртипсиз; ~ые записи тэртипсиз жазыулар; 3. (неаккуратный) тэртип сакламайтугын, тэртипти бузатугын, эдепсиз;~ый человек эдепсиз адам.
БЕСПОСАДОЧНЫЙ прил. ав. посадка-сыз, конбайтугын, конбай...; ~ перелёт конбай ушыу.
БЕСПОЧВЕННОСТЬ эк. негизеизлик, женсизлик, дэлилсизлик.
БЕСПОЧВЕННЦЫЙ прил. негизеиз, женсиз, дэлилсиз, дэлилленбеген; ~ое обвинение женсиз айыплау, негизеиз айыплау.
БЕСПОШЛИННЫЙ прил. эк. бажысыз; ~ ввоз товаров товарларды бажысыз эке-лиу.
БЕСПОЩАДНО нареч. рейимсиз, аяусыз, катац.
БЕСПОЩАДНОСТЬ ж. рейимсизлик, аяусызлыц, цатацлыц.
БЕСПОЩАДНЦЫЙ прил. рейимсиз, аяусыз, катац; ~ая расправа аяусыз жаза-лау.
БЕСПРАВИЕ с. 1. (отсутствие прав) правосызлык, хукуксызлык, хукугы жоклык; 2. (беззаконие) законсызлык, зац-сызлык-
БЕСПРАВНОСТЬ ж. правосызлыц, хукуксызлык, хуКУЕЫ жоклык-
БЕСПРАВНЦЫЙ прил. правосыз, хукук-сыз, хукугь! жок; ~ое положение хукуксыз жагдай.
БЕСПРЕДЕЛ ЬН ||ЫЙ прил. 1. шексиз, шеги жок; ~ые просторы шексиз кецис-лик; 2. (чрезмерный) аса кеткен; ~ая любовь аса кеткен мухаббат.
БЕСПРЕДМЁТН ||ЫЙ прил. максетсиз, мазмунсыз, мэниссиз, женсиз; ~ая критика женсиз критика, женсиз сын; ~ый спор мэниссиз дау.
БЕСПРЕКОСЛОВНЦЫЙ прил. сезсиз, карсылыксыз, гэпсиз; ~ое подчинение сезсиз багыныу, сезсиз бойсыныу.
БЕСПРЕПЯТСТВЕННЫЙ прил. карсы лыксыз, тоскынлыксыз, иркинишсиз, ер-кин; ~ доступ кчему-л. биреуге иркинишсиз кириу.
БЕСПРЕРЫВНО нареч. токтамастан, токтаусыз, узликсиз, тынбастан, удайына; ~ в течение часа бир саат бойына тынбастан.
БЕСПРЕРЫВНЫЙ прил. токтаусыз, узликсиз, тынымсыз, удайына; ~ дождь узликсиз жауын; ~ рост узликсиз есиу.
БЕСПРЕСТАННО нареч. бэрхема, удайына, усти-устине, токтаусыз, токтамастан, тынбастан; ~ повторять одно и то же бир сездп удайына кайталау.
БЕСПРЕСТАННЫЙ прил. бэрхэма. удайына, усти-устине, токтаусыз, токтамастан, тынбастан.
БЕСПРЕЦЕДЕНТНЫЙ прил. теци жок. хеш болмаган; ~ случай хеш болмаган уакыя.
БЕСПРЙБЫЛ ЬНЦЫЙ прил. пайдасыз, табыссыз, табыс келтирмейтугын; ~ая торговля табыссыз сауда.
БЕСПРИДАННИЦА ж. уст. еншисиз, ен-шисиз кыз.
БЕСПРИЗОРНИК м. ата-анасыз бала, жетим бала, панасыз бала, багыусыз бала, тэрбиясыз бала, уйсиз-куйсиз бала.
БЕСПРИЗОРНИЦА женск. от беспризорник.
БЕСПРИЗОРНОСТЬ ж. ата-анасызлык, жетимлик, панасызлык, багыусызлык, тэрбиясызлык-
БЕСПРИЗОРНЦЫЙ прил. 1. (бездомный) ата-анасыз, жетим, панасыз, багыусыз, тэрбиясыз, уйсиз; 2. в знач. сущ. м. беспризорный и ж. беспризорная см. беспризорник; 3. перен. (заброшенный) караусыз, багыусыз; ~ое хозяйство караусыз хожалык-
БЕСПРИМЁРНЫЙ прил. тецсиз, теци жок, теци болмаган; ~ героизм теци болмаган кахарманлык-
- 51 —
БЕС
БЕСПРИНЦИПНО нареч. принципсиз турде, турадсыз болып.
БЕСПРИНЦИПНОСТЬ ж. принцип-си зли к, турацсызлыц.
БЕСПРИНЦИПНЫЙ прил. принципсиз, турацсыз; ~ человек принципсиз адам.
БЕСПРИСТРАСТИЕ с. бийгарезлик, бий-тэреплик, эдиллик, хеш кимге жаны ашы-маушылыц.
БЕСПРИСТРАСТНО нареч. бийтэреп турде, бийтарез болып.
БЕСПРИСТРАСТНОСТЬ ж. см. беспри-страстие.
БЕСПРИСТРАСТНЫЙ прил. бийтарез, бийтареп, эдил, хеш кимге жаны ашы-маушы; ~ судья эдил судья.
БЕСПРИЧИННЫЙ прил. себепсиз, тийкарсыз; ~ смех себепсиз кулки.
БЕСПРИЮТНЫЙ прил. уйсиз, жайсыз, панасыз.
БЕСПРОБУДНЫЙ прил. 1. (о сне) оян-байтутыи, оянбас; 2. разг, (о пьянице, пьянстве) тодтаусыз, шектен асцан, тыйыл-майтутын, айыдпайтугын.
БЕСПРОВОЛОЧНЫЙ прил. сымсыз.
БЕСПРОИГРЫШНЫЙ прил. утыслы, утыс; ~ая лотерея утыслы лотерея; ~ое дело утыслы ис.
БЕСПРОСВЁТНЦЫЙ прил. 1. (тёмный) тунерген, жадтысыз, тас-тунек...; ~ая тьма тунерген царацгылык; 2. перен. да-палы, дууанышсыз, ауыр, умитсиз; ~ая грусть ауыр дайты.
БЕСПРОЦЁНТННЫЙ прил. процент -сиз, процент минбейтугын; ~ая ссуда процент минбейтутын дарыз.
БЕСПУТИЦА ж. жолсызлыд.
БЕСПУТНЦЫЙ прил. бузыд, жолдан шыд-дан; ~ый человек бузыд адам; вести ~ую жизнь бузыд турмыс кешириу.
БЕСПУТСТВО с. бузылыушылыд, бузыд-лыд, жолдан шыгыушылыд.
БЕССВЯЗНОСТЬ ж. байланыссызлык, бас-аяты жодлыд, байланысы жодлыд; ~ речи сезинин. бас-аяты жодлыты.
БЕССВЯЗНЫЙ прил. байланыссыз, бас-аяты жод, байланысы жод; ~ рассказ байлаиысы жод гурриц, бас-аяты жод гурриц.
БЕССЕМЕЙНЫЙ прил. семьясыз, хо-жалыдсыз, бала-шатасыз, бойдад; ~ человек бала-шатасыз адам.
БЕССЕМЯННЫЙ прил. бот. тудымсыз, дэнесиз.
БЕССЕРДЕЧИЕ с. тас бауырлыц, рейим-сизлик, инсапсызлыд.
БЕССЕРДЕЧНОСТЬ ж. см. бессердечие.
БЕССЕРДЕЧНЫЙ прил. тас бауыр, рейимсиз, инсапсыз; ~ человек тас бауыр адам.
БЕССЙЛИЦЕ с. 1. (физическая слабость) кушсизлик, хэлсизлик, эзизлпк, нашар-лыд; 2. перен. (беспомощность) хэлсизлик, жэрдемсизлик, илажсызлыд, дэрмансыз-лыд, димарсызлыд; проявить полное ~е в чём-л. толык илажсызлыд керсетиу; сознаться в собственном ~ и езиниц димар-сызлытын мойынлау.
БЕССИЛЬНО нареч. кушсиз, хэлсиз, эзиз, нашар; он ~ опустил руки ол хэлсиз турде долларын тусирди.
БЕССИЛЬНЫ || Й прил. 1. (физически слабый) кушсиз, хэлсиз, эзиз, нашар; 2. хэлсиз, жэрдемсиз, илажсыз, дэрмансыз, димарсыз; я чувствовал себя ~м помочь ему отан жэрдем бериуге езимниц илаж-сызлытымды сездим; 3. перен. дэрмансыз, димарсыз; ~й гнев димарсыз ашыу.
БЕССИСТЕМНО нареч. системасыз, избе--изликсиз, тэртипсиз.
БЕССИСТЕМНОСТЬ ж. системасызлыд, избе-изликсизлик, тэртипсизлик; ~ изложения баян етиудиц системасызлыты.
БЕССИСТЁМН ЦЫЙ прил. системасыз, избе-изликсиз, тэртипсиз; ~ое изложение фактов фактларды избе-изликсиз кел-тириу, фактларды системасыз баян етиу.
БЕССЛАВИЕ с. кэдирсизлик, абройсыз-лык, атацсызлыц, шерменделик.
БЕССЛАВНЫЙ прил. кэдирсиз, аброй-сыз, атадсыз, шерменде; — конец шерменделик адыбет, адыры абройсыз болып нити у.
БЕССЛЕДНО нареч. изсиз, дерексиз, хабар-атарсыз, адыбетсиз, нэтийжесиз; болезнь прошла ~ кесел адыбетсиз етти; ~ исчезнуть дерексиз жод болыу.
БЕССЛЕДНЫЙ прил. изсиз, дерексиз, хабар-атарсыз, адыбетсиз, нэтийжесиз.
БЕССЛОВЕСНЫЙ прил. 1. (лишённый дара речи) тилсиз, сезсиз; 2. перен. унде-мес, сейлемес, не билгени ишинде.
БЕССМЕННО нареч. сменасыз, алмас-пастан, турадлы, узликсиз.
БЕССМЕННЦЫЙ прил. сменасыз, ал-маспайтуцын, алмасыусыз. турацлы, узликсиз; ~ое дежурство сменасыз дежурство.
БЕССМЕРТИЕ с. 1. (вечная жизнь) елмеслик, емирлик, мэцгилик; 2. ешпес дацк, мэнги саулат, мэнгилик; ~ произведений Пушкина Пушкин шыгармаларынын мэцгилиги.
БЕССМЕРТНИК м. бот. солымас гул.
БЕССМЁРТНЦЫЙ прил. 1. (вечно живущий) елмес, манги жасайтугын, елмей-тугын; 2. (незабываемый) елмес-ешпес, ешпейтуцын, мэцги сакланыушы, мэцги жасайтугын, мэцгилик, умытылмас; ~ая слава умытылмас дацк, елмейтугын дацк. ешпейтугын дацк.
БЕССМЫСЛЕННЫЙ прил. 1. мэниссиз, биймэни, маганасыз, мазмунсыз, байланысы жок; ~ набор слов мэниссиз сез топары; вопрос маганасыз copay; 2. (неразумный) хеш нэрсе билмейтугын, хеш нэрсеге тусинбейтугын; ~ ребёнок хеш нэрсеге тусинбейтугын бала; <> ~ взгляд хеш нэрсени гцлатпайтугын кез карас.
БЕССМЫСЛИЦА ж. мэниссизлик, мэниссиз сез, маганасызлык, мазмунсызлык^ сандырак.
БЕССНЕ)КН|!ЫЙ прил. карсыз, кары жок, кары аз; ~ая зимй карсыз кыс.
БЕССОВЕСТНО нареч. арсызлык, бет-сизлик, инсапсызлык, уятсызлык; ~ врать инсапсыз алдау; это просто ~ бул уятсызлык.
4
БЕС_____________________- 52 -_______________________
-БЕССОВЕСТНОСТЬ ж. арсызлык, бет-сизлик, инсапсызлык; бийхаялык, уят-сызлык-
БЕССОВЕСТНЫЙ прил. арсыз, бетсиз, инсапсыз; бийхая, уятсыз.
БЕССОДЕРЖАТЕЛ ьност ь ж. мазмун-сызлык, биймэнилик, мэнисизлик.
БЕССОДЕРЖАТЕЛЬНЫЙ прил. мазмунсыз, биймэни, мэнисиз, мазмуны жок; ~ рассказ мазмунсыз гурриц.
БЕССОЗНАТЕЛ ьно нареч. ойланбас-тан, ойламай, ацсыз, тусинбей, тусин-бестен; билмей; действовать ~ тусинбей ислеу.
БЕССОЗНАТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. ес-ады-лы кеткен, хушсыз, еси ауган, талган, бийхуш; быть в ~ом состоянии ес-адылы кеткен жагдайга тусиу, бийхуш жагдайда болыу; 2. (безотчётный) ыдтыярсыз, ериксиз; ~ый страх ериксиз коркыу.
БЕССОННИЦ || А Ж. уЙКЫСЫЗЛЫЦ, унци кашыу; страдать ~ей уйцысызлыктан булку.
БЕССОННЦЫЙ прил. уЙКЫСЫЗ, уЙКЫСЫЗ еткерген, уйцысы кашдан; ~ая ночь уйцы-сыз тун.
БЕССОЮЗНЦЫЙ прил. ерам, дэнекерсиз; ~ая связь дэнекерсиз байланыс.
БЕССПОРНО нареч. 1. талассыз, сезсиз, жэнжелсиз, даусыз, шатадсыз, гудиксиз; это ~ бутан дау жок; 2. в знач. вводи, сл. (несомненно, разумеется) сезсиз; ~, он прав сезсиз, оныки тууры.
БЕССПОРНЫЙ прил. талассыз, сезсиз, жэнжелсиз, даусыз, шатацсыз, гудиксиз; факт талассыз факт.
бессребреник м. хадал нийет, нэ-писсиз, байлыкка кызыкпайтутын адам.
БЕССРОЧНЦЫЙ прил. сроксыз, муддет-еиз, мэулетсиз, у акты белгиленбеген; ~ый паспорт сроксыз паспорт; ~ое пользование чем-л. муддетсиз пайдаланыу.
БЕССТРАСТИЕ с. кумарсызлык, кейипсизлик, хэуессизлик, бийдэртлик.
БЕССТРАСТНЦЫЙ прил. кумарсыз, ке-йипсиз, хэуессиз, бийдэрт; ~ое лицо кумарсыз жуз.
БЕССТРАШИЕ с. мэртлик, батырлыц, ерлик, ер журеклик.
БЕССТРАШНЫЙ прил. мэрт, батыр, ерлик, ер журек; ~ воин мэрт эскер.
БЕССТЫДНИК м. разг, уятсыз адам, уяты жок, арсыз, уялматан адам, бетсиз, шерменде болтан адам.
БЕССТЫДНИЦА женск. от бесстыдник.
БЕССТЫДНЫЙ прил. уятсыз, уялмай-тутын, арсыз, бетсиз, шерменде.
БЕССТЫДСТВО с. уятсызлык, уялмау-шылыц, арсызлык, бетсизлик, шермен-делик.
БЕССЧЁТНЦЫЙ прил. мыцсан еки, сан-сыз, есапсыз; повторять ~ое число раз мыцсан еки рет тэкрарлау.
БЕССЮЖЕТНЫЙ прил. сюжетсиз, сю-жети жок; ~ фильм сюжетсиз фильм.
БЕСТАКТНОСТЬ ж. 1. (отсутствие такта) эдепсизлик, бийэдеплик; 2. (поступок) эдепсизлик, олаклык, мацбаслык, женсизлик; допустить ~ женсизлик ислеу.
БЕСТАКТНЫЙ прил. эдепсиз, бийэдеп; олак, женсиз; ~ человек олак адам; ~ поступок эдепсизлик.
БЕСТАЛАННЫЙ прил. 1. (бездарный) талантсыз, зейинсиз; 2. народно-поэт. (несчастный, неудачливый) бахытсыз, сор-лы, бийшадэа.
БЕСТЕЛЕСНЫЙ прил. денесиз, денеси жок-
БЕСТИЯ ж. бран. хийлекер, алдаушы.
БЕСТОЛКОВОСТЬ ж. анкаулык, ге-деклик, зейинсизлик, пэмсизлик, укып-сызлык-
БЕСТОЛКОВЩИНА ж. разг, былыдлык, тэртипсизлик, былсасык-
БЕСТОЛКОВЫЙ прил. 1. (непонятливый) адкау, гедек, зейинсиз, пэмсиз, укыпсыз; ~ ученик зейинсиз окыушы; 2. (бессвязный, беспорядочный) байланыссыз, мэниссиз, тусиниксиз; ~ рассказ мэниссиз гуррид.
БЕСТОЛОЧЬ ж. разг. 1. см. бестолковщина; 2. бран. гедек, адкау, зейинсиз, укыпсыз адам.
БЕСФОРМЕННЦЫЙ прил. формасыз, формасы жок, шубаладкы, анык емес; ~ая мас'са формасыз масса.
БЕСХАРАКТЕРНОСТЬ ж. уянлык, босацлык, бос минезлилик.
БЕСХАРАКТЕРНЫЙ прил. уяд, босад, бос минез.
БЕСХВОСТЫЙ прил. куйрыдсыз, куй-рыгы жок-
БЕСХИТРОСТНЫЙ прил. 1. (простодушный) сумлыксыз, ашык, тэсилсиз, ак кеуилли; 2. (незамысловатый) эпнуайы; ~ рассказ эпиуайы гуррид.
БЕСХОЗНЦЫЙ прил. ийесиз, ийеси жок, хожайынсыз; ~ое имущество ийесиз мулк.
БЕСХОЗЯЙНЫЙ прил. 1. см. бесхозный;
2. (не имеющий своего хозяйства) хожалыгы жок, хожалыксыз.
БЕСХОЗЯЙСТВЕННО нареч. ийесиз, укыпсыз, бийпаруалык-
БЕСХОЗЯЙСТВЕННОСТЬ ж. ийесиз лик, укыпсызлык, хожалыдты алып барал-маушылык, хожалыкка бийпаруа карау-шылык; борьба с ~ю хожалыкка бийпаруа караушылык пенен гурес.
БЕСХОЗЯЙСТВЕННЦЫЙ прил. ийесиз, укыпсыз, хожалыкты алып баралмайту-FbiH, хожалыкка бийпаруа к^раушы; ~ое расходование средств каржыларды ийесиз-лик жумсау.
БЕСЦВЕТНЫ || Й прил. 1. редсиз, боял-маган, туссиз; ~й газ редсиз газ; 2. перен. турсиз, тэсирсиз, мазасыз; ~е стихи тэ-сирсиз косыклар.
БЕСЦЕЛьно нареч. максетсиз, куры боска, куры бийкарга; ~ бродить погброду калада куры боска журиу.
БЕСЦЕЛ ЬНЫЙ прил. максетсиз, куры бос, куры бийкар.
БЕСЦЕННЫ || Й прил. 1. хасыл, кымбат-лы, бахасы жок, кэдирли; ~е сокровища кутэ бахалы гэзийнелер; 2. перен. уст. (дорогой, милый) кэдирли; азиз; ~й друг кэдирли дос; 3. уст. (неценный) бахасыз, кунсыз, арзымас, кем бахалы.
— 53 —
ВИЗ
БЕСЦЁНОК м. разг.: за ~ (продать, купить) мутка, кем бахага, жудэ арзан, дым арзан (сатып алыу, сатыу).
БЕСЦЕРЕМОННО нареч. эдепсиз, сы-пайысыз, уятсыз, тартынбай.
БЕСЦЕРЕМОННОСТЬ ж. эдепсизлик, сыпайысызлык, уятсызлык, тартыцбау-шылык-
БЕСЦЕРЕМОННЦЫЙ прил. эдепсиз, сы-пайысыз, уятсыз, тартынбайтугын; ~ое обращение эдепсиз катнасык жасау.
БЕСЧЕЛОВЕЧНО нареч. кутэ катан., жауызлык, аямай.
БЕСЧЕЛОВЕЧНОСТЬ :ж. кутэ катац-лыц, жауызлыц, аямаушылыц.
БЕСЧЕЛОВЁЧНЦЫЙ прил. кутэ катан., жауызлык, аямайтугын; ~ая эксплуатация кутэ катан, езиушилик.
БЕСЧЕСТИТЬ несов. кого-что намысына гийиу, бийаброй етиу, маскаралау, аброй-ды тусириу.
БЕСЧЁСТНО нареч. арсыз, хак нийетсиз, намыссыз, инсапсыз.
БЕСЧЕСТНОСТЬ ж. арсызлык, хак нийет-сизлик, намыссызлык, инсапсызлык-
БЕСЧЕСТНЫЙ прил. арсыз, хак нийетсиз, намыссыз, инсапсыз; ~ поступок инсапсыз КЫЛЫК-
БЕСЧЕСТЬЕ с. намыска тийиу, бийна-мыслык, абройсызлык, маскарашылык-
БЕСЧИНСТВО с. тэртипти бузыушылык, оцбаган ис етиушилик, бузакылык-
БЕСЧИНСТВОВАТЬ несов. тэртипти бузыу, оцбаган ис етиу.
БЕСЧЙСЛЕНН'|ЫЙ прил. есапсыз, сан-сыз, кеп санлы; ~ое множество есапсыз.
БЕСЧУВСТВЕННОСТЬ ж. 1. (равнодушие) хушсызлык, кеуилсизлик, немку-райлык; 2. (бессердечие) рейимсизлик, ка-тацлык, тас бауырлык.
БЕСЧУВСТВЕННЦЫЙ прил. 1. (безжизненный) сезимсиз, сезбейтугын, сезими жок, жансыз; ~ое тело жансыз дене; 2. (равнодушный, безучастный) хушсыз, кеуилсиз, немкурайды; 3. (бессердечный) рейимсиз, катан., тас бауыр.
БЕСЧУВСТВИ||Е с. 1. (потеря сознания) бийхушлык, сезбеушилик, талып ка-лыушылык; до ~я талып калыушылыкка шекем; 2. (равнодушие) хушсызлык, кеуилсизлик, немкурайдылык-
БЕСШАБАШНОСТЬ ж. 1. (беспечность) бийгамлык, кайтысызлык, алацгасарлык; 2. (безрассудство) кайсарлык, ойсызлык-
БЕСШАБАШНЦЫЙ прил. разг. 1. (беспечный) бийгам, кайкысыз, алацгасар; 2. (отчаянный, безрассудный) кайсар, ойсыз; ~ая головушка кайсар гелле.
БЕСШУМНО нареч. шаукым шыгармай, дыбыссыз, дауыссыз, сессиз.
БЕСШУМНЫ || Й прил. шаукымсыз, дыбыссыз, дауыссыз, сессиз; ~е шаги дыбыссыз адымлар; ~й мотор сессиз мотор.
БЕТОН м. тех. бетон.
БЕТОНИРОВАТЬ несов. что бетон салыу, бетонлау, бетон куйыу.
БЕТОННЫЙ прил. бетон...; бетоннан исленген; ~ пол бетоннан исленген еден.
БЕТОНОМЕШАЛКА ж. тех. бетон ара-ластыратугын машина.
БЕЧЕВА ж. жип, аркан, салдау.
БЕЧЁВКА ж. шыжым жип, бау.
БЕШЕНСТВ || О с. 1. (болезнь) кутырыу, кутырыу шылык; прививка против ~а ку-тырыуга карсы шаншыу; 2. перен. (неистовство) ашыу кернеушилик, кутырып кетиушилик, кэхэрге миниушилик; прийти в ~о кэхэрге минип кетиу; приводить в ~о кутырып кетиушиликке алып келиу.
БЕШЕНЫЙ прил. 1. кутырган, кутырып ауырган; ~ый волк кутырган кас-кыр; 2. перен. (неистовый, необузданный) ашыу кернеген, кутырган, кэхэрге мин-ген; ~ый характер кутырган минез; 3. перен. (чрезмерный) хэдден тыс, кутэ тез, ора-сац; ~ая скорость орасац тезлик; < ~ые деньги кутырган акша; ~ые цены кымбат баха.
БЕШМЕТ м. бешпент, кэмзол.
бешу, бесишь и т. д. наст. вр. от бесить.
бешусь, бесишься и т. д. наст. вр. от беситься.
БИ® крепа термин сезлердиц екинши белегиниц терминлик белгилерине царай еки заттан цуралатусынын ацлататусын сезлердиц биринши белеги, мыс.: биметаллы биметаллар, кос металлар.
БИБЛЕЙСКИЙ прил. таурат..., тау-ратлык.
БИБЛИОГРАФ м. библиограф (библиография бойынша цзниге).
БИБЛ ИОГРАФЙЧЕСКЦИЙ прил. биб-лиографиялык; ~ий указатель библиогра-фиялык керсеткиш; <> ~ая редкость аз гезлесетугын китап, аз ушырасатугын бас-пасы.
БИБЛИОГРАФИЯ ж. библиография (1. китапларды тексериу жениндеги илим', 2. китап %гм басцада баспа материал-ларды илимий жацтан системаластырыу', 3. цандай да бир тарау бойынша баспа материаЛларды есапца алыу).
БИБЛИОТЕКА ж. китапхана; городская ~ калалык китапхана; ~-читальня окыу китапханасы.
БИБЛИОТЕКАРША разг, женск. от библиотекарь.
БИБЛИОТЕКАРЬ м. библиотекарь, ки-тапханашы.
БИБЛИОТЕЧНЫЙ прил. китапхана...; ~ каталог китапхана каталогы.
БИБЛИОФИЛ м. китап суйгнш, китап жыйнагыш.
БЙБЛИЯ ж. библия, таурат (еврей хрм христиан динлериниц китабы).
БИВАК м. воен, бивак, коныкка турыу, дем алыуга турыу.
БЙВНИ мн. (ед. бивень м.) азыу; ~ слона пилдиц азыулары.
БИВУАК м. см. бивак.
БИДОН м. бидон; ~ для молока сут ушын бидон, сут куятыгын бидон.
БИЁНЙЕ с. согыу, урыу, тебиу, дур-силдеу; ~ сердца журектиц согыуы; ~ пульса тамырдыц урыуы.
БИЗНЕС м. разг, бизнес (байыу ушын жургизилетугын ис).
ВИЗ
— 54 —
БИЗОН м. бизон (Ар к, а Америкадагы жабайы вгиз).
БИКВАДРАТНЦЫЙ прил.'. ~ое уравнение мат. биквадратны тецлеме, кос квад-ратлы тецлеме.
БИЛЁТ м. в разн. знач. билет; железнодорожный ~ темир жол билети; ~ в театр театрга кириу билети; партийный ~ партия билети; военный ~ эскерий билет; экзаменационный ~ имтиханлыц билет; пригласительный ~ шацырыу билети; Кредитный ~ уст. кредитлик билет.
БИЛЕТЕР м. билетши, билет тексериу-ши.
БИЛЕТЁРША разг, женск. от билетёр.
БИЛЁТНЦЫЙ прил. билет...; ~ая касса билет кассасы.
БИЛЛИОН м. биллион (мыц миллионса тец сан).
БИЛЬЯРД м. 1. (игра) бильярд, бильярд ойыны; 2. (стол) бильярд; играть на ~е бильярдта ойнау.
БИЛЬЯРДНЦЫЙ прил. 1. бильярд...; ~ая игра бильярд ойыны; 2. в знач. сущ. ж. бильярдная бильярд жайы.
БИМЕТАЛЛИЗМ м. эк. биметаллизм (ацша алысыудыц негизине алтын менен гумис цойылсан ацша системасы).
БИНОКЛЬ м. бинокль, дурмийин.
БИНОМ м. мат. бином, кос агза (еки алгебралыц мусдардьщ саны $эм айырма-шылысы).
БИНТ м. бинт, тацыу силеси.
БИНТОВАТЬ несов. кого-что, чем бинт-леу, бинт пенен байлау, тацыу; ~ рану жараны тацыу.
БИО® цоспа евзлердиц «биологиялыц» деген мэнисин билдиретусын биринши белеги, мыс.', биостанция биологиялык станция. • БИОГРАФ м. биограф, емир баяншы, ©мир баян жазыушы.
БИОГРАФИЧЕСКИЙ прил. биография-лык, емир баянлык, емир баян жазылган; ~ очерк емир баян жазылган очерк.
БИОГРАФИЯ ж. биография, емир баян.
БИОЛОГ м. биолог (биология бойынша цгниге).
БИОЛОГЙЧЕСКЦИЙ прил. биологиялык, биология...; ~ая наука биология илими.
БИОЛОГИЯ ж. биология (тиришилик-ти хрм денелерди изертлейтусын илим).
БИОФИЗИКА '.ж. биофизика (биология-ныц бир белими).
БИОХИМИЯ ж. биохимия (тири орга-низмдеги химиялыц процесслерди изеотлей-тусын илим).
БЙРЖЦА ж. биржа (капиталистлик еллерде финанс хрм сауда питимлерин келистиретусын мэкеме); фондовая ~а фонд биржасы; играть на~е биржалык саудагершилик пенен шугылланыу.
БИРЖЕВИК м. биржашы.
БИРЖЕВОЙ прил. биржа..., биржалы, биржалык; ~ маклер биржа дэлдалшысы.
БЙРКА ж. бирка (товардыц, багаждыц шетине илип цоятуеын номери урм жазыуы бар тахтайша).
БИРМАНСКИЙ прил. бирман..., Бирма...
БИРМАНЦЫ мн. (ед. бирманец м., бирманка ж.) бирманлылар, бирмалылар (Бирма халцы).
БИРЮЗА ж. пируза.
БИРЮЗОВЦЫЙ прил. 1. пируза...; пируза менен безелген; ~ое кольцо пируза менен безелген жузик; 2. (о цвете) пируза рецли, пируза рецдеги.
БИР||ЮК м. 1. обл. (волк-одиночка) бери; 2. перен. (нелюдимый человек) жалгыз бас адам; сууык тус адам; < смотреть ~ юкбм тунерип карау.
БИС межд. бис (артист атцареан номерди тгкрарлауды талап етиу)', кричать ~ бис деп бакыры$>, бис деп шацырыу; исполнить на ~ см. бисировать.
БЙСЕР м. собир. маржац, майда моншац.
БИСЕРНЫЙ прил. маржац..., маржацлы, майда моншацлы; маржацнан исленген;
~ почерк майда, тегис жазыу.
БИСИРОВАТЬ сов. и несов. что и без доп. тамашагейлердиц талабы бойынша кайта-дан атцарыу.
БИСКВИТ м. бисквит (жецил, татлы печенье).
БИССЕКТРИСА ж. мат. биссектриса (муйешти екиге бвлетусын тууры сызыц).
БИТА ж. разг, дэстек.
БЙТВЦА ж. сауаш, урыс; поле ~ы сауаш майданы; ~а за Москву Москва ушын сауаш.
БИТКОМ нареч.-. набить~ урып тыцкан-дай етиу; набиться ~ лыкка толтырыу.
БИТУМЫ мн. (ед. битум м. ) битумлар (углерод х,гм водородлы шайыр сыяцлы заттыц улыума аты).
БИТЫЙ 1. прич. от бить; 2. прил. (убитый) сойылган, бауызланган; ~ая птица сойылган кус; 3. прил. (разбитый) сынган, майдаланган, кыйратылган; ~ая посуда сынган ыдыс; <>~ый час бир саат бойына.
БИТЬ несов. 1. кого, чем (избивать) урыу, сабау; ~ кулаками мушлары менен урыу; ~ ребёнка баланы сабау; 2. чем (ударять) урыу, согыу, тебиу; ~ хвостом куйрыгы менен урыу; ~ задом (о лошади) тебиу; 3. кого-что (уничтожать) жециу, атыу, соккы бериу; ~ врага душпанды жециу; 4. кого (убивать, резать) сойыу, бауызлау, елтириу; ~ скот мал сойыу; рыбу бьют острогой балыцты шанышцы менен шаншады; 5. кого-что, по кому-чему перен. (бичевать) соккы бериу; ~ по бюрократам бюрократларга соккы бериу; 6. кого-что и без доп. (стрелять) атыу; тийиу; револьвер бьёт хорошо алты атар жаксы тийеди; ~ из орудий топлардан атыу; 7. что (разбивать) кыйратыу, сындырыу; ~ посуду ыдысты кыйратыу; 8. во что кагыу; ~ в барабан накра кагыу; 9. (о воде, нефти) атлыгып шыгыу; ~ тревогу 1) воен, дабыл кагыу; 2) (давать сигнал) шаукым кетериу, хабар етиу; ~ отбой 1) воен, урыс хэрекетин токта-тыу; 2) сезинен тайыу, еки сейлеу; ветер бил в лицо самал бетке урды; его била лихорадка оны безгек калтыратты; ~ масло май писиу;~ шерсть жун сабау;~ баклуши см. баклуши; часы бьют саат урады, саат
— 55 —
БЛА
согады; часы бьют полночь сайт тун ярым-ды урды; ~ ключом булацтай атлыгыу; ~ в глаза кезге тусиу, езине тартыу; ~ в одну точку барлыд кушти бир жерге топлау; ~ по карману зэлел келтириу, зыян тийги-зиу; ~ по рукам бахасын койыу, келисиу, цайырласыу, шаппат урысыу.
БИТЬЁ с. разг. 1. (разбивание) сындырыу, цыйратыу;~ посуды ыдысларды дыйратыу; 2. (побои) урыу, сабау.
БЙТЬСЯ несов. 1. с кем-чем (сражаться) \ урысыу, согысыу, сауаш етиу; ~ с врагами душпанлар менен согысыу; 2. с кем--чем (состязаться) жарысыу, бэйгеге тусиу, куш салыу; ~ за первенство бириншилик ушын жарысыу; 3. обо что (ударяться) тебиу, урыу, согыу, соклыгыу; волны бьются о скалы толдынлар жартасда соклыгады; 4. перен. над чем, с кем-чем и без доп. жанталасыу, урыныу, тырысыу, бар кушти салыу; ~ над решением задачи мэселени шешиу устинде тырысыу; 5. (о сердце, крови и т. п.) урыу, согыу; 6. (разбиваться) сыныу, майдаланыу, дыйралыу; стекло бьётся шийше сынады; < ~ как рыба об лёд бир нэрсени нэтийжесиз талап цылыу, женсиз урыныу; ~ в припадке урыныу, талый далыу.
БИТЙЭГ м. при жук аты.
БИЦЕПС м. анат. бицепс (шыеанацты бугетусын ийин булшык, етлериниц бири).
БИЧ м. 1. (плеть, кнут) дурре, цамшы; 2. перен. (бедствие, несчастье) бэле, бэле-кет, апат, бахытсызлыц.
БИЧЕВАТЬ несов. кого-что 1. (сечь) дуррелеу, цамшылау, сабау; 2. перен. эшкэралау, эшкэрасын шыгарыу, катты критикалау; ~ пережитки прошлого ески-ликтиц цалдыкларын эшкэралау.
БЛАГЦО I с. 1. (благополучие) ийгилик, пайда, байлыц, бахыт, жаксылык; на ~о Родины катанный, ийгилиги ушын; 2. мн. блага ийгилик, еним, рэкет, байлыклар; производство материальных благ материаль-лыц байлыцлардыц ендирилиуи; < всех благ исиц он. болсын, исиц ийгиликли болсын; ни за какие <~а гелледей кызыл берсецде.
БЛАГО Ц^союз разг, соныц ушын да, сол себепли, соныц арцасында; бери, ~ дают берген уакта ала бер, берсе ала бер.
БЛАГОг «жацсы», «жацсылыц» мгнили цоспа свзлердиц биринши бвлеги, мыс.-. благомыслящий жацсы пикирдеги.
БЛАГОВИДНЫ II й прил. сыпаны, жагымлы, эдепли; остаться дома под ~м предлогом сыпаны турде боне тауып уйинде цалый.
БЛАГОВОЛИТЬ несов. к кому-чему хур-мет керсетиу, разы цылыу, мунэсибет кылыу, илтипат керсетиу.
БЛАГОВОНИЕ с. жупар ийис, жагымлы ийис.
БЛАГОВОННЫЙ прил. жупар ийисли, жагымлы нйисли.
БЛАГОВОСПИТАННЫЙ прил. эдепли, жацсы тербия керген; ~ человек эдепли адам.
БЛАГОГОВЕЙНЫЙ прил. хурметли, иззетли.
БЛАГОГОВЕНИЕ с. хурметлилик, иззет-лилик.
БЛАГОГОВЕТЬ несов- перед кем-чем хурмет етиу, иззетлеу.
БЛА ГОДАР ЦЙТЬ несов. кого-что алгыс айтыу, рахмет айтыу;~ йть кого-л. за услугу биреуге хызмети ушын алгыс айтыу; ~ю Вас рахмет Сизге.
БЛАГОДАРНОСТЬ ж. (чувство признательности) алгыс айтыушылыц, рахмет айтыушылыц; миннетдарлык, алгыс; объявить ~ приказ арцалы алгыс жарыя-лау.
благодАрцный прил. 1. (признательный) миннетдар, ырза; очень ~ен жудэ ырзаман, кеп рахмет; быть ~ным кому-л. миннетдар болыу; 2. перен. ийгиликли, цайырлы; ~ное дело ийгиликли ис.
БЛАГОДАРЯ предлог с дат. п. арцасында, салдарында, себепли, ^ликтен, елыцтаи; ~ опытному врачу больного удалось спасти тэжирийбели врачтыц арцасында ауырыу адам аман алып цалынды; тому, что... соныц нэтийжесинде.
БЛАГОДАТН||ЫЙярил. рэхэтли, ийгилик ли, берекетли, цургын; ~ый край кургын улке; ~ая тишина рэхэтли тынышлык-
БЛАГОДАТЬ ж. в знач. сказ. разг. рэхэт, хэзлик; какая здесь ~! бул жерде цандай хэзлик!
БЛАГОДЕТЕЛЬ м. уст. ж а цс ыл ы к етиуши, цэу^ндер.
БЛА ГО ДЕТ ЕЛ ЬН И ЦА женск. от благодетель.
БЛАГОДЕЯНИЕ с. уст. жацсылыц ис, цайырлы ис.
благодушествовать несов. бийгам уакыт еткериу, бийгам жасау.
БЛАГОДУШИЕ с. 1. (добродушие, мягкосердечность) кец пейиллилик, ак кеуил-лилик, жаксы нийетлилик, элпайымлык; 2. (самоуспокоенность) кеуилшеклик, ези боладылыкка салыушылык-
БЛАГОДУШН ||ЫИ прил. 1. (добродушный, мягкосердечный) кец пейилли, ак кеуилли, жацсы нийетли, элпайым; 2. (спокойный, беззаботный) кеуилшек, ези боладылыкка берилген; ~ое отношение к чему-л. бир нэрсеге кеуилшеклик пенен карау.
БЛАГОЖЕЛАТЕЛЬ м. жаксылык тилеу-ши, тилеклес, кайырком.
БЛА ГОЖЕЛ АТ ЕЛ ЬНИ ЦА женск. от благожелатель.
БЛАГОЖЕЛАТЕЛЬНЫЙ прил. жак-сылыц тилеуши, мийирман, тилеклес, цайырцом; ~ый человек мийирман адам; ~ое отношение тилеклеслик царым-цатнас.
БЛАГОЗВУЧИЕ с. жагымлылыц, жагымлы ун* жагымлы сес, жагымлы дауыс.
БЛАГОЗВУЧНОСТЬ ж. см. благозвучие.
БЛАГОЗВУЧНЫ ||Й прил. жагымлы; ~е стихи жагымлы цосыцлар.
БЛАГЦОЙ прил. уст. жаксы, дурыс; ~йе намерения жацсы нийет.
БЛАГОНАДЁЖНОСТЬ ж. исенимлилик, цэуипсизлилик.
БЛАГОНАДЁЖНЫЙ прил. 1. (заслуживающий доверия) исенимли, исениуге
БЛА
— 56 - -
болатурын; 2. уст, (политически) исенимли, цэуипсиз.
БЛАГОНАМЕРЕННЫЙ прил. уст. жац-сы нийетли, жацсы нийети бар.
БЛАГОПОЛУЧИЕ с. аманлык, пара-хатшылыц, тынышльщ, есен-саулыц, сау--саламатлык-
БЛАГОПОЛУЧНО нареч. аман, аман--есен, аман-сау, парахат, тыныш, сау-сала-мат; ~ доехать аман-есен жетиу; всё ~ хэммеси жайында.
БЛАГОПОЛУЧНЫЙ прил. аман, сэтли, дайырлы, табыслы, саламат; сау-саламат; ~ исход сэтли адыбет; ~ конец адыры дайыр.
БЛАГОПРИОБРЕТЕННЫЙ прил. хадал мийнет пенен табылган, езиниц мийнетине табьшган.
БЛАГОПРИСТОЙНЫЙ прил. сыпаны, эдепли.
БЛАГОПРИЯТНЫМИ прил. 1. долайлы, ылайыдлы, ыцгайлы, жаден; ~е условия долайлы жагдайлар; 2. (хороший, одобрительный) жагымлы, унамлы, жаден; ~й ответ унамлы жууап.
БЛАГОПРИЯТСТВОВАТЬ несов. кому--чему дол дабыс етиу, жэрдем етиу, жайлы, ыцгайлы болыу; обстоятельства ~ли нашему плану бизиц планымызга шэрият ыцгай-лы болды.
БЛАГОРАЗУМИЕ с. адылга салыушы-лыд; адыл жууыртыушылыд, адыллылыд, ойлап ислеушилик, парасатлылыд.
БЛАГОРАЗУМНЫЙ прил. адылра с злату рын, акыл жууыртатурын, а дылды, ойлап ислеуши, парасатлы; ~ человек пара-сатлы адам; ~ совет адыллы кен,ес.
БЛАГОРОДНЫМИ прил. хад " нийетли, кец пейилли;~й человек хац нийетли адам; ~й поступок хад нийетли ис; <>~е металлы хасыл металлар, дымбат бадалы метал-лар (алтын, гумис, платина).
БЛАГОРОДСТВО с. 1. хад нийетлилик, кен. пейиллик;~ души кеуилдиц кец пейил-лиги; 2. (изящество, красота) дэдирлилик, кернеклилик, сулыулыд; ~ стйля стиль-диц сулыулыгы.
БЛАГОСКЛОННО нареч. дайырдомлы, жадсы нийетли, мийирманлы.
БЛАГОСКЛОННОСТЬ ж. цайырдомлык, жадсы нийетлилик, мийирманлыд; проявлять ~ кайырдомльщ етиу.
БЛАГОСКЛОННЫЙ прил. дайырдом, жаден нийетли, мийирман.
БЛАГОСЛОВЕНИЕ с. 1. рел. пэтия бериу; 2. перен. разг, (одобрение) дайылшы-лыд, мадуллаушылыд, ырзашылыд, рухсат етиушилик; получить ~ на что-л. бир нэрсеге ырзашылыд алыу.
БЛАГОСЛОВЙЦТБ сов. 1. кого-что, рел. пэтпя бериу, пэтия одну; 2. кого-что, на что, перен. (выразить одобрение) дайыл болыу, мадуллау, ырза болыу, рухсат етиу; он ~л нас на это дело ол бизлердиц бул исимизге ырза болды.
БЛАГОСЛОВЛЯТЬ несов. см. благословить.
БЛАГОСОСТОЯНИЕ с. абаданшылыд, молшылыд, дуррыншылык, дэулет; рост
~ я трудящихся мийнеткешлердиц турмыс абаданшылыгынын. есиуи.
БЛАГОТВОРИТЕЛЬ м. уст. дайырдом-лыд етиуши.
БЛАГОТВОРИТ ЕЛ ЬНИЦА женск. от благотворитель.
БЛА ГОТВ ОРЙТ ЕЛ ЬН ОСТ Ь ж. уст. дайырдом етиушилик.
БЛАГОТВОРЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. уст. дайырдомлыд; ~ая деятельность дайыр-домлыд хызмет.
БЛАГОТВОРНО нареч. берекетли, пай-далы, тэсирли; ~ влиять на кого-л. биреуге пайдалы тэсир етиу.
БЛАГОТВОРИ ||ЫЙ прил. берекетли. пайдалы, тэсирли; ~ое влияние пайдалы тэсир.
БЛАГОУСТРАИВАТЬ несов. см. благоустроить.
БЛАГОУСТРОЕННОСТЬ ж. абаданшы-лыд, абаданласданлыд, долайлылыд, дур-гынлыд; ~ дома жайдыц абаданшылы гы.
БЛАГОУСТРОЕННЫЙ 1. прич. от благоустроить; 2. прил. абаданластырылган. до л айл астырыл г ан, дур гынл астыр ыл га н; ~ город абаданластырылган дала.
БЛАГОУСТРОИТЬ сов. что абадан ластырыу, долайластырыу, дургынласты-рыу, жадсылау; ~ улицу кешени абадан-ластырыу.
БЛАГОУСТРОЙСТВО с. абадаиласты-рыу, долайластырыу, дургынластырыу; ~ городов далалардыц абаданласданлыгы.
БЛАГОУХАНИЕ с. жагымлы ийис, жу-пар ийис, хош ийис.
БЛАГОУХАННЫЙ прил. жагымлы ийисли, жупар ийисли, хош ийисли.
БЛАГОУХАТЬ несов. жагымлы ийис ацдыу, жупар ийислениу, хош ийислениу
БЛАГОУХАЮЩИЙ 1. прич. от благоухать; 2. прил. см. благоуханный.
БЛАГОЧЕСТИВЫЙ прил. уст. динге берилген, диншил.
БЛАЖЁННЦЫЙ прил. 1. (счастливый) кеули толыд, шадлы, масайраган, жайнап жаснаган; ~ая улыбка масайраган кулки; 2. разг, (глуповатый) -'г^мсамырад, жиллилеу; 3. в знач. сущ. м. блаженный и ж. блаженная самсам, жилли.
БЛАЖЕНСТВО с. кеули толыдлыд, шад-лылыд, масайраушылыд, жайнап жаснау-шылыд; -ф- быть на верху ~а бахытлы-лыдтыц шыцына жетиу.	да $
блаженствовать несов. кеули толыу, шадланыу, масайрау, жайнап жаснау. н
БЛАЖЬ ж. разг, самсамлыд, жиллилик; на него нашла ~ онда жиллилик пайда болды.
БЛАНК м. бланк.
БЛЕДНЕТЬ несов. 1. (становиться бледным) дууарыу, бозарыу, даны дашыу, даны кетиу, реци дашыу, зэрреси ушыу; 2. перед' кем-чем, перен. эзизлениу, кушсиз сезиу, холсиз сезиу.
БЛЕДНОЛИЦЫЙ прил. дууарган, бо-зарган, реци дашдан, солгын жузли.
БЛЕДНОСТЬ ж. 1. дууарыу шылык, бозарыушылыд, бозарыцдылыд, даны дат-
— 57 —
БЛИ
данлыд, туси дашданлыд, реци цашыушы-лыд; ~ лица беттиц кавы дашданлыгы;
2. перен. (невыразительность в языке, стиле и т. п.) езизленгенлик, кушсизленгенлик, нашарланганлыд, теменленгенлик.
БЛЕДНЫЙ прил. 1. дууарган, бозарган, каны дашдан, туси дашдан, реци дашдан; ~ как полотно бездей бозартан; 2. (неяркий) ашыд емес, гуцгирт, дубарыцды; ~ свет луны айдыц дубарыцды жадтысы; 3. перен. (о языке, стиле и т. п.) езиз, нашар, темен, кушсиз, тесирсиз.
БЛЁКЛЫЦЙ прил. 1. солтын; ~е цветы солтын гуллер; 2. (лишённый яркости) реци дашдан, туси дашдан, оцган; ~е краски реци кеткен бояулар.
БЛЁКНУТЦБ несов. 1. (увядать) солыу, куурау; цветы ~ гуллер солады; 2. (тускнеть) реци дашыу, туси дашыу, оцыу; гуцгиртлениу; краски ~ бояу оцады.
БЛЕСК м. 1. жылтырад, жылтыраган жадты, жалтыраган жадты; ~ солнца кунниц нуры; 2. перен. (пышность) сал-танат, саулатлы керкемлик; ~ славы дацдтыц салтанаты; во всём ~е барлыд саулаты менен; с блеском (что-л. сделать) табыслы, жуде жадсы.
БЛЕСНА ж. дызыдтыргыш жемтик (металлдан исленген жылтырак; бальи; ямаса цармацлы пластинка).
БЛЕСНУ ЦТ Ь сов. и однокр. 1. (сверкнуть) жар дылда и кетиу, жалт ете далыу, жылт ете калыу; 2, перен. (внезапно появиться) дэпелимде пайда болыу, бирден пайда болыу; у меня ~ла мысль менде бир пикир бирден пайда болды.
БЛЕСТЦЁТЬ несов. 1. (сверкать) жар-дылдау, жылтылдау, жылтырау, жалты-рау; жаныу (о глазах); снег~йт на солнце дар кун шууадта жылтырайды; 2. перен. кезге тусиу, айрыкша кериниу; он не блещет талантами ол аса талантлы емес; он ие блещет умом онда асдан адыл жод.
БЛЁСТКИ мн. (ед. блёстка ж.) 1. (для украшения) жылтырауыдлар, жылты-рауыд нэрселер; 2. перен. ушцын, ушдын-лар; ~ остроумия адыл ушдынлары, тап-дырлыд ушдынлары.
БЛЕСТЯЩЕ нареч. жудэ жадсы, жудэ табыслы, эжайып, тац даларлыд; ~ выдержать экзамен имтиханды жудэ жадсы тапсырып шыгыу.
БЛЕСТЯЩИ|| Й 1. прич. от блестеть; 2. прил. (яркий) жайнаган, жардыраган; ~е глаза жайнаган кезлер; 3. прил. перен. (выдающийся) кернекли, жудэ жадсы; ~е успехи жудэ жадсы табыслар; 4. прил. перен. салтанатлы, эжайып; ~й праздник салтанатлы байрам.
БЛЕФ м. блеф (езин биреуге артыщмаш етип керсепшу ушын айтылатусын щуулыг;, етирик).
БЛЕЯНИЕ с. мацырау.
БЛЕЯТЬ несов. мацырау.
БЛИЖАЙШИМИ 1. превосх. ст. от прил. близкий жадын, ец жадын, жудэ жадин, ец жадындагы; ~ее почтовое отделение ец жадын байланыс белими; в ~ее время
жадын арада; в ~ие дни жадын кунлерде, 2. прил. (первоочередной) биринши гезекте-ги; ~ ие задачи биринши гезектеги уазыйпа-лар; <> при ~ем рассмотрении мэнисине тусинип дараганда.
БЛИЖЕ сравнит, ст. от прил. близкий и нареч. близко жадынырад; к нам город ~, чем к ним оларга дараганда дала бизлерге жадынырад; подойти ~ жадынырад келиу; <> ~ к делу истиц тод етерине келиу.
БЛЙЖНнИЙ прил. 1. жацын, ец жацын, жацын жердеги; ~ее озеро жадын жердеги кел, жацын кел; ехать ~ им путем ец жацын жолдан журиу; 2. в знач. сущ. м. ближний уст. адам, киси.
БЛИЗ предлог с род. п. жанында, цасын-да, жацын, алдында; он расположился ~ реки ол дэрьяныц цасында жайласты.
БЛЙЗИТ||ЬСЯ несов. жацын келиу, жа-цынлау; ~ся новый учебный год жаца оцыу жылы жацынлады.
БЛЙЗЦКИЙ прил. 1. (недалёкий) жадын, жадын жердеги; ~кое расстояние жадын аралыд; 2. (о времени) жадын, жууыд; ~кое будущее жадын келешек; 3. жадын, татыу; <~кий друг жадын дос, татыу дос; ~кий родственник жадын тууысдан; 4. (сходный) жадын, удсас, сэйкес; перевод /'Ок к подлиннику аударма нусдасына сэйкес; иметь ~ кие взгляды жадын пикирлес болыу, жадын кез дараста болыу; 5. в знач. сущ. мн. близкие (родственники) тууысдан, агайин; <> ~кие отношения 1) (дружба) дослыд датнасыд; 2) (любовная связь) жадынлыд.
БЛИЗКО 1. нареч. разг, (хорошо, вполне) жадыннан, жадын; ~ узнать кого-л. жадын билиу; 2. в знач. сказ, (о расстоянии) жадын; аул ~ ауыл жадын; 3. в знач. сказ, (о наступлении чего-л.) жадын; ночь ~ тун жадын.
БЛИЗЛЕЖАЩИЦЙ прил. жацын турган, жацын орналасцан, цоцсылас; районы цоцсылас районлар.
БЛИЗНЕЦЫ мн. (ед. близнец м.) егиз; братья-^ егиз уллар; сёстры-~ егиз дыз-лар.
БЛИЗОРУКИ || й прил. 1. узадтан кер-мейтугын, жадыннан кериуши; ~е глаза узадтан кермейтугын кез; 2. перен. (недальновидный) алдын болжай алмайтугын, ертецгисин , ойлай алмайтугын, содыр.
БЛИЗОРУКОСТЬ ж. 1. (недостаток зрения) узадтан кере алмаушылыд, жадын-нан кериушилик; 2. перен. (недальновидность) алдын болжай алмаушылыд, алдын билмейтугынлыд, содырлыд; политическая ~ сиясий содырлыд.
БЛИЗОСТЬ ж. 1. жадынлыд; ~ города даланыц жадынлыгы; 2. (по времени) жадынлауы, жадынлап калыуы; ~ зимы дыстыц жадынлауы; 3. (в отношениях) жадынлыд, тууысданлыд; ~ между людьми адамлар арасындагы жадынлыд; 4. (сходство) жадынлыд, уцсаслыд, сэйкеслик; ~ взглядов кез цараслардыц жадынлыгы, пикирлердиц жадынлыгы.
БЛИК м. сэуле; блики от костра оттан тускен сэулелер.
БЛИ
— 58 —
БЛИН м. кул. шелпек, цуймац; <> первый ~ комом погов. цос бара-бара дузе-леди.
БЛИНДАЖ м. воен, блиндаж (цорраныу ушын исленген жер теле).
БЛИНЧИКИ мн. (ед. блинчик ж.) кул. кишкене шелпеклер, цуймацшалар.
БЛИСТАТЕЛЬНЫЙ прил. см‘. блестящий 3, 4.
БЛИСТАТЬ несов. чем и без доп. жар-цырау, айрыцша кезге тусиу.
БЛОК I м. тех. (грузоподъёмное устройство) блок (жук кетеретурын эсбап).
БЛОК II м. 1. полит, блок, бирикпе, бирлеспе; ~ коммунистов и беспартийных коммунистлер менен партияда жоцлардыц блогы; 2. тех. блок (бир цурылыстын, белими)-, оконные и дверные блоки айна хэм дапы блоклары; 3. тех. блок (жасалма цурылыс тасы)-, шлакобетонные блоки шлак-бетонлы блоклар.
БЛОКАД IIА ж. 1. (окружение) блокада, камау, коршау, цамал; ~а Ленинграда Ленинград блокадасы; снять ~у блокада-ны алыу; 2. перен. блокада; политйческая ~а сиясий блокада; экономическая ~а экономикалыц блокада.
БЛОКАДНЫЙ прил. блокада..., блока-далы.
БЛОКИРОВАТЬ сов- и несов. 1. кого-что, полит., воен, блокадалау, камау, цамал етиу, доршап алыу;~ город каланы коршап алыу; 2. ж.-д. блокировкалау (темир жолды жабы у, бекле у).
БЛОКЙРОВАТЬСЯ сов. и несов. блокка кири\/, блокца бирлесиу.
блокировка ж. 1. полит, блокка кириу, блокда бирлесиу; 2. ж.-д. блокировка (поездлардыц хррекетин механи-кальщ турде женлейтурын эсбаплар систе-масы).
БЛОКИРОВОЧНЦЫЙ прил. ж.-д. блокировка...; ~ая система блокировка систе-масы.
БЛОКНОТ м. блокнот, дэптерше.
БЛОНДИН м. саргылт шашлы, акшыл сэры шашлы (ер адам).
БЛОНДИНКА ж. саргылт шашлы, акшыл сэры шашлы (%аял, к,ыз).
БЛОХА ж. бурге.
БЛОЧНЦЫЙ I прил. тех. блок..., блеклы; ~ая система блок системасы.
БЛОЧНцЫЙ II прил. тех. блок..., блеклы; ~ое строительство блеклы курылыс, блок-тан курыу.
БЛОШИНЫЙ прил- бурге...; ~ укус бурге шагыу.
БЛУДИТЬ I несов. прост. 1. (распутничать) харамылыц етиу; бузыклык етиу; 2. (воровать — о животных) урлау.
БЛУДИТЬ II несов. прост, (блуждать, плутать) адасыу.
БЛУДЛИВЫЙ прил. прост. 1. (распутный) харамы, бузык; 2. (вороватый — о животных) уры, каракшы.
БЛУДНЫЙ прил.'. ~ сын адасцан ул.
БЛУЖДАНИЕ с. адасыу, адасып журиу, жолсыз кетиу
блуждАцть несов. 1. (скитаться) адасыу, адасып журиу, жолсыз кетиу; ~ть по городу цалада адасып журиу; 2. (в поисках дороги) гезиу, гезип журиу, шарлау; <> глаза ~ют кезлери ойнакшып тур.
БЛУЖДАЮЩЦИЙ 1. прич. от блуждать; 2. прил. ойнакшыган, бир жерде турмайтугын; ~ий взгляд ойнакшыган кез карас; -ф- ~ая почка мед. орнынан жылжыган буйрек; ~ие огни жин оты.
БЛУЗА ж. блуза (еркеклердиц жумысца кийетурын кийими).
БЛУЗКА ж. блузка (хаяллардыц жецил кофточкасы).
БЛЮД || О с. 1. улкен тарелка; фарфоровое ~о улкен фарфор тарелка; 2. (кушанье) ауцат, тамад; обед из трёх блюд уш турли туски ауцат; <ф- как на ~е тап алацанда тургандай.
БЛЮДЦЕ с. блюдце, кишкене тарелка.
БЛЮМИНГ м. тех. блюминг (цууатлы прокат к,ыск,ыш машина).
БЛЮСТЙ несов. что садлау; цоргау, дорыу; ~ интересы государства мэмлекет-тиц мэпин доргау.
БЛЮСТИТЕЛЬ м. садлаушы, дорыушы, бадлаушы; ~ порядка тэртипти садлаушы.
БЛЯХА ж. бляха (жазыуы ямаса номери бар кишкене кущылтыр).
БОБ м. собыд, лобыя; <ф- остаться на~ах алдаиыу, есаптан жацылысыу.
БОБЁР м. 1. (мех бобра) цундыз териси; 2. прост, см. бобр.
БОБИНА ж. тех. бобина (жун, сым, ар-цан х,гм т. б. оралатурын туте, барабан, децгелек).
БОБОВЫЙ прил. собыдлы.
БОБР м. дундыз.
БОБРИК м. 1. бобрик; пальто из ~а бобриктен тигилген пальто; 2. в знач нареч. бобриком (о мужской стрижке) бобрик етип (еркеклердин, шашты цысцар-тып алдынан алдырыуы).
БОБРОВЫЙ прил. цундыз...; дундыз терисинен тигилген; ~ воротник цундыз жага.
БОБ || Б1 ЛЬ м. разг, жалгыз бас, бойдац, бала-шагасыз адам; жить ~ ылём жалгыз басы турыу.
БОГ м. цудай, алла, жаратцан, тэцир; <*> боже!, боже мой!, ~ мой! цудайымай!, жаратцан ай!; дай~! цудай берсин!, цудай жарылцасын!; не дай ~! цудай сацласын!; ради бога берекет тап; слава богу 1) в знач. сказ, (хорошо) жацсы, цудайга шукир; 2) в знач. вводи- сл. (к счастью) бахтымыз-га; ей-ббгу цудай урсын, оллагер; как ~ на душу положит цалай болса солай, дус келгенин; одному богу известно тек бир аллага мэлим.
БОГАРА ж. собир. с.-х. дарызгар жер-лер (земли), царызгар жерлердегн егин (посевы).
БОГАРНЦЫЙ прил. с.-х. царызгар жер..., дарызгар жердеги; ~ое земледелие царыз-гар жердеги дийханшылыц.
БОГАТЕЙ м. прост, бай.
БОГАТЕТЬ несов. байку, байый бас-лау.
— 59 —
БОЙ
БОГАТСТВ||О с. 1. байлыд, молшылыд; 2. ля. богатства байлыклар; природные ~а тебият байлыдлары; 3. перен. (многообразие) кеп турлилик, турли-турлилик, кеп-лик; ~о красок рецниц турли-турли-лиги.
БОГАТ'|ЫЙ прил. 1. (зажиточный) бай, дургын; ~ый колхоз бай колхоз; 2. в знач. сущ. м. богатый бай; 3. (обильный) мол, жеткиликли; ~ ый урожай мол зуреет; ~ ый опыт мол тэжрийбе; 4. (роскошный) сенли, геззал, салтанатлы; ~ое платье сэнли кей-лек.
БОГАТЫРСКЦИЙ прил. 1. батыр..., батырлык; ~ий эпос батырлык дестан; 2. (сильный) батыр, палуан, кушли, дайт-пас; ~ое здоровье кушли ден-саулыд; ~ое телосложение батыр сымбатлы дене.
БОГАТЫРЬ м. 1. (эпический) батыр; 2. (силач) батыр, палуан, кушли адам.
БОГАЧ м. бай.
БОГАЧКА женск. от богач.
БОГЁМА ж. собир. богема (буржуазиялыц жэмийетте: материаллыц жацтан тэми-йинленбеген цэм турацлы жайы жок; интеллигенция, актёрлар, художниклер).
БОГЙНЯ ж. хаял дудай.
БОГОМОЛ м. рел. дудайга сыйыныушы, зыяратшы.
БОГОМОЛКА женск. от богомол.
БОГОМОЛЬЕ с. уст. табыныушылыд, диний жерлерди зыяратлаушылыд.
БОГОМОЛЬНЫЙ прил. диншил, динге берк, намазхаи.
БОГООТСТУПНИК м. уст. диннен дол узген, диннен бас тартдаи адам, диннеи безген адам.
БОГОРОДИЦА ж. рел. богородица (христианларда Исаныц анасын атайды).
БОГОСЛОВ м. улама.
БОГОСЛОВИЕ с. дин телиматы.
БОГОСЛУЖЕНИЕ с. рел. ибадат ды-лыушылыд, намаз одыушылыд.
БОГОТВОРИТЬ несов. кого-что 1. (обожать) огада жадсы кериу, хурметлеу, алдында бас ийиу; 2. (обожествлять) кетермелеу, дудайга тецеу.
БОДАТЬ несов. кого-что сузиу.
БОДАЦТЬСЯ несов. 1. сузиу, сузиуге едетлениу; наша корова ~ется бизиц сыйыр сузеди; 2. (бодать друг друга) сузисиу.
БОДЛИВ ||ЫЙ прил. сузеуик, сузгиш, сузетугын; ~ая корова сузеуик сыйыр.
БОДНУТЬ сов. и однокр. кого-что сузип жибериу, сузип алыу.
БОДРИТЬ несов. кого-что жигер, куш бериу; сергеклендириу, дууатландырыу, зейнин ашыу, кеуилин кетериу.
БОДРИТЬСЯ несов. жигерлениу, сер-геклениу, дууатланыу, зейини ашылыу, батырсыныу.
БОДРО нареч. тендар, жигерли, дууатлы, сергек, кеуилли, зейинли.
БОДРОСТЬ ж. теидарлыд, дууатлылыд, сергеклик, кеуиллилик, зейинлилик.
БОДРСТВОВАТЬ несов. уйыдламау, уйыдламай шыгыу; ~ всю ночь туни менен уйыдламау.
БОДРЦЫЙ прил. тендар, дууатлы, сергек, кеуилли, зейинли; ~ое настроение кеуилли кейип.
БОЕ= цоспа сезлердиц темендеги мэпиле рди билдиретурын биринши белеги: 1) «сауаш», «урыс», мыс.: боеспособный сауашда жарамлы, урысда удыплы; 2) «эскерий», мыс.: боеготовность эскерий таярлыд. _
БОЕВ||ОЙ прил. 1. воен, сауаш..., урыс...; эскерий, жауынгер; ~ое задание эскерий тапсырма, жауынгерлик тапсыр-ма; ~бй опыт урыс тэжрийбеси; ~бй товарищ жауынгер жолдас; ~6й патрон урыс патроны; 2. гайратлы, кескир, еткир, жауынгер; ~ое настроение жауынгер кейип; ~бй парень еткир жигит; 3. (особо важный) жудэ эхмийетли, тез питкерилету-гын; ~ая задача жудэ эхмийетли тапсырма; ~бе крещение согысда биринши датнасыу.
боек кратк. ф. от бойкий.
БОЁК м. воен, жам жаррыш.
БОЕПРИПАС]]Ы (боевые припасы) мн. воен, оц-дерилер; склад ~ов од-дэрилер склады.
БОЕСПОСОБНОСТЬ ж. воен, сауашда удыплылыд, сауашда жараушылыд, урысда жарамлылыц.
БОЕСПОСОБНЫЙ прил. сауашда жарайтугын, сауашда удыплы, урысда жарамлы.
БОЁЦ м. 1. (солдат) солдат, эскер, жауынгер; Советской Армии Совет Армиясыныц жауынгери; 2. перен. гурес-шец, гуресиуши; бойцы за дело рабочего класса рабочий класстыц иси ушын гуре-сиу шилер.
БОЖЕСТВЕННЫ [|Й прил. 1. дудай..., дудайлыд; диний; ~е книги диний китап-лар; 2. перен. (прекрасный) геззал, тени жод, тан, даларлыд; ~й голос тан, дал ар-лыд дауыс.
БОЖЕСТВО с. рел. дудай, алла, жарат-дан,_ т©н,ир.
БОЖЦИЙ прил. дудай..., алла..., жа-ратдан..., тецир...; ~ ья коровка зоол. ханнын, кызы.
БОЖИТЬСЯ несов. ант ишиу, олла билла Деу-
БОЖОК м. 1. уменыи. от бог; 2. (небольшой идол) бут.
БОЙ м. 1. (сражение) урыс, сауаш; воздушный хауа сауашы, хауа урысы; морской ~ тециз урысы, тециз сауашы; рукопашный ~ найзаласыу; бой местного значения жергиликли эхмийети бар сауаш-лар; поле боя сауаш майданы; дать сауаш баслап жибериу; принять ~ сауашда кирисиу; брать с бою 1) сауаш пеней алыу, сауаш пенен басып кириу; 2) перен. гайрат салып жетисиу, куш салып жети-сиу; 2. спорт, гурес, жарыс, мушласыу, урысыу; кулачный ~ мушласып урысыу; вызвать на ~ гуреске шадырыу; 3. урыу, урылыу, дагылыу, согылыу; барабанный ~ надыра согылыуы; ~ часов сааттыц урыуы; 4. (разбивание) сындырылыу, дыйратылыу; ~ посуды ыдысларды дыйратыу; 5. собир.
БОЙ
— 60 —
пашад-пашад, гул опат; стеклопашад--пашад болган айнаныц шийшеси.
БОЙКЦИЙ прил. 1. шок, шаккан, зебер-дес, епшил, жанлы, еткир, тапкыр, дыз-гынлы; ~ ий ребёнок шаккан бала; 2. (оживлённый, людный) дызгынлы, кеп адамлы; ~ая улица кеп адамлы кеше; ~ое место адам кеп болатугын орын; <*> ~ий на язык шешен, сейлеуге уста.
БОЙКОСТЬ ж. шоцлыц, шакцанлыц, зэбердеслик, епшиллик, жанлылыц, еткир-лик, тапцырлыц, цызгынлылыц.
БОЙКОТ м. бойкот, катнасыкты тодта-тыу, байланысты узиу; подвергнуть ~у бойкот жасау; объявить ~ кому-л. бойкот жарыялау, катнасыкты тодтатыу.
БОЙКОТИРОВАТЬ несов. кого-что бойкот жасау.
БОЙНЙЦА ж. мерген жай.
БОЙНЯ ж. 1. саллакхана; городская ~ калалык саллакхана; 2. (резня, побоище) кыргын; кровавая ~ канлы кыргын.
бойся, бойтесь повел, накл. от бояться.
бойца, бойцу и т. д. род., дат. п. ед. от боец.
БОК м. 1. жанбас; спать на правом ~у он. жанбаска жатып уйыдлау; 2. (сторона предмета) каптал, жак; с боку на ~ бир жагынанекннши жагына; б~ иргелес, бирине-бири, бирге, бир катарда; под боком дым жакын, ийек астында, жанында; по ~у в знач. сказ., прост, кырын, жок болыу; взять за~а тез ислеуге межбурлеу.
бокал м. бокал; поднять ~ за кого--что-л. бокал кетериу, саулыгына ишиу.
БОКОВ ЦОЙ прил. дапталдагы, буйир, бир жаклы; ~ая комната дапталдагы ежире; ~ой карман тес калта, жан калта; <> отправиться на~ую уйыклауга жатыу.
БОКОМ нареч. бир кырынлап, бир дап-таллап; стоять ~ к кому-л. биреуге бир капталлап турыу; повернуться ~ бир кырынлап айланыу; пройтй ~ бир кырынлап етиу.
БОКС м. спорт, бокс; заниматься боксом бокс пенен шугылланыу.
БОКСЁР м. боксёр.
БОКСЁРСКИЙ прил. боксёр..., бок-сёрлык-
БОКСЙТ м. боксит (тийкареы алюмин рудасы).
БОКСИТОВЫЙ прил. боксит...
БОЛВАН м. 1. обл. (чурбан) томар; 2. (колодка для головных уборов) кэлип; 3. бран. самсам, адмад.
БОЛВАНКА ж. 1. тех. (слиток металла) болванка (крлипке щуйылеан металл к,уй-масы); 2. см. болван 2.
БОЛГАРСКИЙ прил. болгар...; ~ язык болгар тили.
БОЛГАРЫ мн. (ед. болгарин м., болгарка ж.) болгарлар (Болгарияда жасай-туеын тийкареы халы/;}.
БОЛЕВЦОЙ прил. ауырыу..., ауырыудыц; ~ые ощущения ауырыудыц сезилпулери, ауырганын сезиу.
БОЛЕЕ нареч. 1. см. больше; всё ~ и кем-кемнен кебирек, кем-кемнен
артыгырак; 2. служит для образования сравнит, ст. =рац, =рек; ~ сильный кушлирек; ~ крепкий ашшырац; <> ~ или менее азлы-кепли; ~ или менее известно азлы-кепли молим, азлы-кепли белгили; не ~ и не менее как... тап саррас..., дел саррас...; ~ того аздай; тем~ оныц устине; ~ чем... дым... путкиллей; этого ~ чем достаточно бул путкиллей молырак-
БОЛЕЗНЕННО нареч. кыйналып, ауыр. цатты, сырцауланып, кеселленип.
БОЛЕЗНЕННОСТЬ ж. ауырыулык. ауырганлыц, науцаслыц, сырдаулыц, ке-селленгенлик.
БОЛЁЗНЕННЦЫЙ прил. 1. (нездоровый) ауырыулы, ауыргыш, наукасланган, сыр-каулы, кеселленген, кеселленгиш; ~ ый ребёнок сыркаулы бала; <~ый вид наудас тур, кеселленген келбет; ~ое состояние наукасланган дал, наукасланган жагдай; 2. ауыртатугын, жанга бататугын, дый-налтатугын, азапланатугын; ~ая перевязка ауыртатугын тацыу; укусы пчелы ~ы бал х,эррениц шакканы ауыртады; 3. перен. (чрезмерный) аса кеткен, шектен тыс, артыкмаш; <~ое самолюбие аса кеткен езимшиллик.
БОЛЕЗНЕТВОРНЫ || Й прил. кеселлен-диретугын, ауырыу жуктыратугын, ауы рыу туудыратугын; ~е микробы ауырыу туудыратугын микроблар.
БОЛЕЗНЕУСТОЙЧИВЫЙ прил. ке-селге шыдамлы; ~ сорт хлопчатника пах-таныц кеселге шыдамлы сорты.
БОЛЁЗНЦ Ь ж. ауырыу, кесел, науцас. сыркау, десте; глазные ~ и кез ауырыулар; заразная ~ь жуцпалы кесел.
БОЛЕЛЬЩИК м. разг, дызыгыушы, жацлаушы, ышдыпаз.
БОЛЕЛЬЩИЦА женск. от болельщик.
БОЛЕТЬ I несов- 1. чем (быть больным) ауырыу, кеселлениу, сырдауланыу; ~ воспалением лёгких екпени сууыцка алдырып ауырыу; /-w грйппом грипп пенен ауырыу; 2. перен. за кого-что, о ком~чем жаны ашыу, кыйналыу; ~ за успех дела истин табыслы болыуына жаны ашыу; <> ~ душой жаны ашыу, жаны куйиу.
БОЛЦЁТЬ II несов. (ощущать боль) ауырыу, каксау; сызлау (ныть, мозжить); голова ~йт басым ауырады; зубы ~ят тисим ауырады; погасит аягым сызлайды; <> душа ~йт жаным ашыйды.
БОЛЕУТОЛЯЮЩИ ||Й прил. мед. ауы рыуды басатугын, ауыртпайтугын, ауы-рыуды койдыратугын; ~е средства ауы-рыуды басатугын дери-дерманлар.
БОЛОТИСТ 1|ЫЙ прил. батпаклы; ~ая местность батпацлы жер.
БОЛОТНЦЫЙ прил. 1. батпак---; бат-пакка колайланган; <~ые сапоги батпакка колайланган етиклер; 2. батпадта жасайтугын, есетугын; <~ая птица батпадта жасайтугын кус; ~ое растение батпадта есетугын есимлик.
БОЛОТ1|О с. 1. багпак, батпаклыд; осушение ~ батпадлыдты курытыу; 2. перен (косность, застой) артта далганлыд, катып калганлык-
— 61 —
БОМ
БОЛТ м. тех. болт (бурандалы темир шуй).
БОЛТАТЬ I несов. 1. что, разг, (взбалтывать) былгау, былгалау, шайцау, ара-ластырыу, сапырыу; 2. чем былгау, сел-тецлетиу; ~ ногами аяцларын селтецлетиу.
БОЛТАТЬ II несов. разг. 1. что и без доп. (много говорить) мылжыцлау, кепи-риу, кеп сейлеу, езбелеу; ~ без умолку тынбай кепириу, тынбай былшылдау; ~ вздор не болса соны сез етиу; языком жоцты барды-сейлеу, не болса соны айтыу; 2. (бегло говорить) шалт айтыу, быдырлау; ~ по-французски французша быдырлау.
БОЛТА ЦТ ЬСЯ несов. 1. разг, (о жидкости в сосуде) шайцалыу; 2. разг, асылып турыу, салбырау, салбырап турыу; на верёвках ~лось бельё жууылган кирлер салбырап турды; 3. разг, цацгыу, сан-далыу, бийкар журиу; ~ться без дела жумыссыз босца журиу; где ты до сих пор ~лся? усы уацытца шекем сен дай жакта сандалып журдиц?
БОЛТЛИВОСТЬ ж. мылжыцлыд, ке-пириушилик, кеп сейлеушилик, езбелик.
БОЛТЛИВЫЙ прил. мылжыц, мыж--мыж, кебик, кеп сейлейтугын, езбе.
БОЛТОВНЯ ж. разг, мылжыц геп, бий-мени сез, бос сез.
БОЛТЦУН I м. разг, мылжыц, тацылдац, кебик; быть ~уном мылжыц болыу.
БОЛТУН II м. (насиженное яйцо) шай-цалган мэйек, ашыган мэйек, бузылган мэйек.
БОЛТУНЬЯ женск. от болтун I.
БОЛЬ ж. 1. ауырыу, цацсау; сызлау; головная ~ бас ауырыу; зубная ~ тис цацсау; 2. перен. дэрт, кайгы, азап; душевная ~ ишки дерт.
БОЛЬНИЦА ж. кеселхана.
БОЛЬНИЧНЫЙ прил. кеселхана...;
~ лист жумысца жарамсызлыгы ушын кагаз.
БОЛЬНО I 1. нареч. ауыртып, батырып, сызлатып (о физической боли); жанга тийип, жанга батырып (о душевной боли); ~ ударить ауыртып урыу; ~ обидеть жанга батырып айтыу; сделать ~ кому-л. 1) ауыртыу; 2) биреудиц жанына тийиу; 2. безл. в знач. сказ, цыйын, ауыр, жаман; мне ~ маган кыйын.
БОЛЬНО II нареч. прост, (очень, весьма) огада, дым, куте, катты, жуде; ты спешишь сен огада асыгып турсац.
БОЛЬНЦОЙ прил. 1. ауырыу, сырцау, науцас, кесел; ~бй ребёнок науцас бала; ~ое сердце ауырыу журек; ~бе место 1) ауырыу жер; 2) перен. эзиз жер; 2. в знач. сущ. м. больной и ж. больная кесел, ауырыу; приём ~ых кеселлерди дабыл етиу; 3. перен. жасалма, бузылган, наду-рыс; ~6е воображение надурыс цыял; ~ой вопрос цыйын мэселе, ауыр меселе; валить с ~ой головы на здоровую гунасыз-ды гунакар етиу (соотв. айран ишкен цу-тылды, гузе жалаган тутылды).
БОЛЬШЕ 1. сравнит, ст. от прил. большой и нареч. много улкенирек, уллы-рац, кебирек, кецирек, артыгырац; он
~ меня ол меннен бойшацырад; я хочу иметь ~ книг мен кебирек китаплы бол-гым келеди; 2. в отриц. предложении енди, ендигиден былай, буннан былайына; буйная баска, жене, таги; он ~ не слушал меня ол мени енди тыцламады; ~ не буду буннан былай ислемеймен; чтоб этого ~ не было! ендигиден былай бул болмасын!; 3. разг, (преимущественно, главным образом) кебинесе, эсиресе; шли мы ~ горами бизлер кебинесе таулардан журдик.
БОЛЬШЕ® улкен келемди, узынлыцты хрм т. б. кв рее те ту еын цоспа свзлердиц биринши бвлеги, мыс.: большеротый улкен ауызлы.
БОЛЬШЕВИЗМ м. большевизм.
БОЛЬШЕВИК м. большевик.
БОЛ ЬШЕВЙСТСКЦИЙ прил. большевик..., большевиклик, большевикше; ~ая партия большевик партиясы; ~ая тактика большевиклик тактика.
БОЛЬШЕГОЛОВЫЙ прил. улкеи баслы. цазанбас.
БОЛ ЬШЦИЙ сравнит, ст. от прил. большой улкенирек, кебирек, уллырад; ~ая часть басым кепшилик; < ~ей частью кебинше, кебинесе; самое ~ее ец кеп болса, ец кеп дегенде, ец кеби, ец улкени; самое ~ее два часа ец кеп дегенде еки саат.
БОЛЬШИНСТВО с. кепшилик; подавляющее ~ басым кепшилик; ~ голосов дауыслардыц кепшилиги.
БОЛЬШЦОЙ прил. 1. улкен; ~6й город улкен дала; ~ая семья улкен хожалыц; ~ая статья улкеи мацала; <~йе деньги кеп ацша; ~ая дорога 1) гузар жол; 2) перен. дурыс жол, х.ац жол; перед ним открыта ~ая дорога оныц алдынан хак жол ашылып тур; 2. улкен, зор, эхмийет-ли, кернекли; ~бй успех улкен табыс; ~ая задача эхмийетли мэселе; ~бй учёный улкен билимпаз; ~бй писатель кернекли жазыушы; ~ая победа улкен же-цис; 3. разг, (взрослый) ержеткен, ул кейген; ~бй мальчик ержеткен бала; 4. в знач. сущ. мн. большие (взрослые) улкен-лер, жасы уллылар; <> ~ая буква улкен цэрип, бас цэрип; <~бй палец бас бар-мац.
БОЛЯЧКА ж. разг, жара, исик, сызла-уыц.
БОМБА ж. бомба; атомная ~ атом бом-басы.
БОМБАРДИРОВАТЬ несов. 1. кого-что бомбалау, бомба таслау, топ пенен атыу; ~ город цаланы бомбалау; 2. чем, перен-разг, жаудырыу, уйытдытыу, тыным бер-меу, бийзар етиу; ~ просьбами етинишлер менен бийзар етиу.
БОМБАРДИРОВКА ж. бомбалау, бомба таслау, топ пенен атыу.
БОМБАРДИРОВОЧНЦЫЙ прил. бом-балайтугын, бомбалаушы; ~ая авиация бомбалаушы авиация.
БОМБАРДИРОВЩИК м. бомбалаушы самолёт; тяжёлый бомбалаушы ауыр самолёт.
БОМБЁЖКА ж. разг, бомбалау, бомба тасл ау.
БОМ
— 62 —
БОМБЙТЬ несов. кого-что, разг, бом-балау, бомба таслау.
БОМБОВОЗ м. см. бомбардировщик.
БОМБОМЕТАНИЕ с. бомба таслау, бомба ылацтырыу.
БОМБОУБЕЖИЩЕ с. бомбоубежище (бомбадан сацланатусын жер).
БОНДАРНЦЫЙ прил. бочка согатугын, бочка сотый шыгаратугын; ~ое производство бочка согатугын ендирис.
БОНДАРЬ, БОНДАРЬ м. бочка со-гыушы.
БОНИТИРОВКА ж. с.-х. бадасын цойыу, сапасын бадалау; ~ овец цойлардыц сапасын бадалау.
БОНЫ I мн. (ед. бона ж.) фин. боналар (кредитлик документ х,эм цаназ ацша).
БОНЫ II только мн. (плавучие ограждения) боны (ыеып журиуши тосцынлар).
БОР I м- (сосновый лес) царатай тогай;
с бору да с сосенки погов. цайдан бол-сада, калай болса солай; сыр-ббр загорелся погов. топалац басланды.
БОР II м- бор (химияльщ элемент).
БОР III м. (в зубоврачебном деле) бор (тис бурау).
БОРДО прил. неизм. цызгылт рец, гуцгирт цызыл рец.
БОРДОВЫЙ прил. разг. см. бордо.
БОРДЮР м. жипек.
БОРЁЦ м. 1. гуресшец, гуресиуши; ~ за свободу азатлыц ушын гуресшец, азатлыц ушын гуресиуши; 2. спорт, палуан, гуреспаз.
БОРЖОМ м. боржом (минераль суу).
БОРЗАЯ ж. тазы.
БОРЗЫЙ прил. уст- и народно-поэт. жуйрик, шапцыр, бедеу; ~ конь бедеу ат, жуйрик ат.
БОРМАШЙНА ж. бормашина (тис бу-рауды фрскетке келтиретугын аппарат).
БОРМОТАНИЕ с- сандырацлау, гуц-килдеу, мыцгырлау, тоццылдау.
БОРМОТАТЬ несов. что и без доп. сан-дырацлау, гуцкилдеу, мыцгырлау, тоц-цылдау.
БОРНЦЫЙ прил. хим- борлы; ~ая кислота борлы кислота.
БОРОВ м. пиштирилген, пишилген до-цыз, шошца.
БОРОДА ж. сакал.
БОРОДАВКА ж. шуйел, мец, дал.
БОРОДАТЫЙ прил. сацаллы, сацалы ескен; ~ старик сацаллы гарры.
БОРОДАЧ м. разг, сакаллы адам.
БОРОДКА ж. 1. уменьш. от борода; 2. (ключа) гилттиц тили.
БОРОЗДА ж. 1. тап, царыц; 2. перен. тор, ойык, жыйрыц.
БОРОЗДЙЦТБ несов. что 1. тап салыу, царыклау; ~ть землю жерге тап салыу; 2. (оставлять следы) из цалдырыу; катер ~л поверхность моря катер тециздиц усти-нен из калдырды; 3. перен. жыйрыц цаплау, ежим басыу; морщины ~ли его лоб оныц мацлайын ежим басцан.
БОРОЗДОВОЙ прил. с.-х. тап пенен царыцлап; ~ посев тап пенен егиу.
БОРОНА ж. с.-х. тырма.
БОРОНИТЬ несов. что тырмалау.
БОРОНОВАНИЕ с. тырмалау.
БОРОНОВАТЬ несов. см. боронить. БОРОНЬБА ж. см. боронование.
БОРОТЬСЯ несов. 1. с кем-чем, за что, против чего гуресиу; ~ за мир парацат-шылыц ушын гуресиу; ~ за высокий урожай жоцары еним алыу ушын гуресиу; 2. с чем, против чего царсылыц керсетиу, гуресиу; ~ с религиозными предрассудками диний цалдыцлар менен гуресиу; 3. с кем, спорт, гуресиу, айцасыу, алысыу, жарысыу; ~ с самим собой езин-ези тута билиу.
БОРТ м. 1. (судна) борт, каптал, усти; левый ~ шеп цапталы; оц цапталы; выбросить за ~ 1) сууга, суудыц ишине тастау; 2) перен. керексиз деп табыу, пайдасыз деп табыу; оказаться за бортом 1) сууда, суудыц ишинде болыу; 2) перен. керексиз болыу; остаться за бортом шетте калыу. шыгарылып тасланыу; 2. ериек, борт; ухватиться за ~ машины машинаныц бортынан услап калыу; 3. (одежды) ецир, цайырма жага, цаусырма; <> на ~у корабля корабльде; на ~у самолёта самолётта; взять на ~ корабльге алыу; самолётка алыу.
БОРТМЕХАНИК м. бортмеханик.
БОРТНИЧЕСТВО с. уст. бал хэрреши-лик (тогайдагы).
БОРТОВ ЦОЙ прил. бортындагы, цап-талындагы, ернегиидеги; ~ая качка жен--жацца шайцалыу (кемеде).
БОРЩ м. борщ; украинский ~ украин борщы.
БОРЬБА ж. 1. гурес, тартыс; ~ за жизнь турмыс ушын гурес; классовая ~ класслыд гурес; национально-освободй-тельная ~ миллий азатлыц гурес; ~ за качество продукции енимниц сапасы ушын гурес; 2. спорт, гурес, жарыс.
БОСИКОМ нареч- разг, жалац аяц; ходить —, жалац аяк журиу.
БОСОЙ прил. жалац аяц..., аяц кийим-сиз; на босу ногу цоцылтаяц, жалац аяц.
БОСОНОГИЙ прил. см- босой; ~ мальчик жалац аяц бала.
БОСОНОЖКИ мн. (ед. босоножка ж.) босоножка (^аяллардын, жен, ил жазны аяк, кийими).
БОСТОН м. бостон (жун гезлеме).
БОСТОНОВЫЙ прил. бостон...; бостонная тигилген.
БОСЯК м. цацгыбас, гезенде, саяц.
БОТ м. мор. бот (кишкене кемё).
БОТАНИК м. ботаник (ботаника бойынша к,эниге).
БОТАНИКА ж. ботаника (есимликлер Хаккынданы илим).
БОТАНИЧЕСКИЙ прил. ботаника...; бо-таникалыц; ~ сад ботаника баты.
БОТВА ж. пелек, пацал; картофельная ~ картофельдиц пелеги.
БЙТИКИ мн. (ед. ботик м.) см. боты.
БОТЙНКИ мн. (ед. ботинок м.) ботинка; кожаные ~ телетин ботинка.
— 63 —
БРА
БОТЫ мн. (ед. бот м.) ботый; резиновые ~ резинкалы ботый.
БОЦМАН м. боцман (тециз флотындасы киши командалыц составтасы адам).
БОЧАР м. см. бондарь.
БОЧАРНЦЫЙ прил. см. бондарный; ~ое ремесло бочка сотку енери.
БОЧКЦА ж. 1. бочка; деревянная ~а агаш бочкасы; 2. (мера жидкости) бочка (цырьщ шелекке барабар рустыц суйыцлык, влше1/иши — 480 л шамасында); бездонная ~а см. бездонный; как сельди в ~е (быть, находиться) уйилиу, уйме-жуйме болыу.
БОЧКОМ нареч. см. боком; пробираться ~ елеспесиз кирип келиу.
БОЧОНОК м. кишкене бочка, кишилеу бочка.
боюсь, бойшься и т. д. наст. вр. от бояться.
БОЯЗЛИВО нареч. дордып, цорцаклыц етип, журексизлик етип, хурейи ушып, уркип.
БОЯЗЛИВОСТЬ ж. дордаклык, жу-рексизлик, уркеклик.
БОЯЗЛИВЫЙ прил. цорца^, журексиз; уркек (о животных); ~ человек кор как адам.
БОЯЗНО в знач. сказ., прост, коркып, курейи ушып, уркип; мне одному идти ~ бир езим кетиуге дор даман.
БОЯЗНЬ ж. коркыныш, коркыу; ху-рейи ушыу, уркиу; глядеть с~ю коркыныш пенен дарау.
БОЯРИН м. ист. бояр (1. Москва Русьсын-даеы жоцарсы атак, %эм сол атасы бар адам; 2. эййемги Русыпат ири жер ийеси).
БОЯРСКИ ||Й прил. ист. бояр...; бояр-дыц; ~е земли бояр жерлери.
БОЯРСТВО с. собир. ист. боярлар.
БОЯРЫНЯ ж. ист. бояр хаяли.
БОЯРЫШНИК м. бот. боярышник (ти-кенли путалык,).
БОЯРЫШНЯ ж. ист. боярышня (бояр-дыц куйеуге шыцпасан цызы).
БОЯТЦБСЯ несов. 1. кого-чего, за кого--что и с неопр. коркыу, деуиплениу, сес-кениу; ~ься волков дасдырлардан коркыу; ~ься простуды аяз тийиуден коркыу; ~ься за сына баласы ушын коркыу; я боюсь, что не успею этого сделать буны нелеп улгере алмаспанба деп коркаман; 2. чего (портиться от чего-л.) коркыу, жакпау, бузылыу, жарамау, заяланыу, шыдамау; книги ~ся сырости китаплар ызгарга шы-дамайды; <> боюсь сказать айталмайман.
БРА с. нескл. шыра орынлык (дийуал-дагы).
БРАВАДА ж. женсиз мертлик, орынсыз батырлык-
БРАВИРОВАТЬ несов. чем и без доп. женсиз мэртлениу, орынсыз батырсыныу; ~ опасностью кэуипке женсиз мертлениу.
БРАВО межд. борекелле!, яша!, cav бол!
БРАВУРНЫЙ прил. шаукымлы, кете-рицки, кеуилли; ~ марш кетерицки марш.
БРАВЫЙ прил. батырсымацлы; ~ солдат батырсымаклы солдат.
БРАГА ж. брага (писоныц бир тури).
БРАЗДЫ мн.-. ~ правления бийлик, басдарыу.
БРАЗИЛЬСКИЙ прил. Бразилия...
БРАЗИЛ ЬЦЫ мн. (ед. бразилец м , бразильянка ж.) бразилиялылар (Бразилия халцы).
БРАК I м. неке, уйлениу, куйеуге шы-гыу; вступить в ~ уйлениу; куйеуге шыгыу (о женшине); состоять в браке некеде болыу.
БРАК II м. брак, жарамсыз, сапасыз; бороться с браком брак пенен гуресиу-
БРАКОВАННЫЦЙ 1. прич. от браковать; 2. прил. (с браком, с изъяном) браклы, бракда шыккан, жарамсыз болган, сапасыз; ~е изделия бракка шыккан затлар
БРАКОВАТЬ несов. что брак етиу, бракка шыгарыу, жарамсыз деп табыу.
БРАКОВКА ж. бракка шыгарыу; жарамсыз деп табыу.
БРАКОВЩИК м- браклаушы, бракка шыгарыушы.
БРАКОВЩИЦА женск. от браковщик.
БРАКОДЕЛ м. бракшыл, брак жибериу-ши, брак ислеуши.
БРАКОНЬЕР м. браконьер (браконьерлыц пенен шуеылланыушы адам).
БРАКОНЬЕРСТВО с. браконьерлыц (ца-дасан етилген жерлерде ямаса уацытта, рухсат етилмеген усыл менен ан аулау).
БРАКОРАЗВ0ДН||ЫЙ прил. неке бу-зыу..., неке айырыу...; ~ое дело неке айырыу иси.
БРАКОСОЧЕТАНИЕ с. неке, уйлениу, куйеуге шыгыу.
БРАНДСПОЙТ м. брандспойт (1. ерт сендиретусын насостыц ушы; 2. ертти сендириуге х,эм б ас к, а нэрселерге цолланы-латцсын кемедеги насос).
БРАНИТЬ несов. кого-что урысыу, кейиу, сегиу-
БРАНЙТЬСЯ несов. 1. с кем и без. доп. урысыу, кейисиу, сегисиу; 2. (ругаться) сегисиу, бодласыу.
БРАННЫ ||Й I прил. (ругательный) уят; ~е слова уят сезлер.
БРАННЫЙ II прил. уст. сауаш, урыс; ~ое поле сауаш майданы.
БРАНЬ I ж. (ругань) сегис, кейис, уят сезлер.
БРАНЬ II ж. уст.-, на поле брани сауаш-та, сауаш майданында.
БРАСЛЕТ м. билезик.
БРАСС м. спорт, брасс (жузиудиц айы-рыцша бир стили).
БРАТ м. 1. агайин, тууысдан; старший ага; младший ~ ини; двоюродный немере тууыскан; сводный ~ аталас тууыскан (по линии отца); аналас тууысдан (по линии матери); 2. (в обращении) агай-ним, ага (к старшему по возрасту); ини-шек (к младшему по возрасту); я, ~ , этого не понимаю агайним, мен буны тусин-беймен; 3. тууысдан, каналас; братья по классу класы бойынша тууыскан; <> на брата адам басына, хор кимге, хор кай-сысына; ваш ~ студент сизин, студент агайинициз; наш ~ писатель бизиц жа-зыушы, агайинимиз; свой ~ ез адамы-мыз.
БРА_________________-64-____________________
БРАТАНИЕ с. тууысдаилыд билдириу, досласыу.
БРАТАТЬСЯ несов. с кем-чем тууысдан-лыд билдириу, досласыу.
БРАТЕЦ м. 1. ласк, от брат 1; 2. см. брат 2.
БРАТИШКА м. разг. 1. уничиж.-ласк. от брат 1, 2; 2. (маленький брат) инишек, уке.
БРАТИЯ ж. собир. топар; студенческая ~ студент топары.
БРАТОУБЙЙСТВЕННЦЫЙ прил. бир--бирин елтиретугын; ~ая война бир--бирин елтиретугын урыс.
БРАТОУБИЙСТВО с. агайинин ел-тириушилик, тууысданын елтириушилик.
БРАТСКИ нареч. агайинлерше, тууыс-данларша.
БРАТСКЦИЙ прил. 1. агайинлик, ага-лыд, инилик, тууысдан, тууысдаилыд; 2. тууысдан, дослыд; ~ие республики тууысдан республикалар; ~ий привет ту-уысданлыд селем; <> ~ая могила жалпы мазары.
БРАТСТВО с. дослыд, бирлик; тууыс-данлыд, аудам; ~ народов СССР СССР халыдларыныц тууысданлыгы.
БРАТЬ несов. в разн. знач. алыу; ~ книгу китапты алыу; ~ руками долы менен алыу; ~ мальчика с собой на охоту баланы ези менен бирге ацга алып кетиу; ~ работу на дом жумысты уйге алыу; ~ в долг дарызга алыу; ~ билеты в театр театрга билет алыу; ~ уроки сабад алыу; ~ тему для сочинения шыгарма ушын тема алыу; ~ на работу жумысда алыу; ~ детей на воспитание балаларды тэрбиялауга алыу; ~ поручение тапсырма алыу; ~ налоги салыд алыу; ~ пошлину баж алыу; ~ обещание уедесин алыу; ~ на учёт есапда алыу; ~ пример улги алыу; ~ во внимание еске алыу; ~ приступом басып алыу; ~ в плен тутдынга алыу, пленге алыу; ~ в жёны датын алыу; ~ много времени кеп уадыт алыу, кеп уадыт кетиу; ~ барьер спорт, барьерди алыу; влево шепке дарай алыу; сколько берут за билёт? билет ушын данша алады?; <:> злость меня берёт мениц ашыуым келеди; меня берёт сомнение менин. гуманым бар; он берёт хитростью ол хийле менен алып тур; лопата не берёт бел туспейди; ~ начало басланыу; в рот не ~ (иметь отвращение к чему-л.) татып алмау; ~ за сердце кушли тэсир етиу, жаннан етиу; наша берёт бизики басым, бизики устем; ~ быка за рога жигерли дерекет етиу.
БРАТЬСЯ несов. 1. за кого-что усласыу, тутыу; ~ за руки дол усласыу; 2. за что (приниматься) кирисиу, алыу, усласыу; ~ за работу иске кирисиу, жумысда кирисиу; ~ за чтение китап одыуга кирисиу; 3. с неопр. (обязываться что-л. сделать) алыу, мойнына алыу; он берётся за месяц вас выучить ол сизди бир айда уйретиу-ди мойнына алады; ~ за ум адылы ениу, адылга келиу, адыллы болыуга кирисиу; ~ за оружие дурал-жарад алып гуресиу; я не берусь судить об этом мен бул женинде хеш иэрсе айта алмайман; откуда у него
берётся столько сйлы? бул усыншама кушти даядтан алады.
БРАУНИНГ м. браунинг (пистолеттиц бир тури).
брАчнцый прил. неке..., некелик, куйеуге шыгыу, уйлениу...; ^ое свидетельство некелик гууалыд.
БРЕВЕНЧАТЫ у Й прил. берене...; бере-неден исленген; ~е стены беренеден исленген дийуаллар.
БРЕВНО с- берене.
БРЕД м. 1. сандырад. сандырадлау; больной в ~у наудас сандырадлап атыр; 2. разг, (о чём-л. бессмысленном) биймени нерсе, сандырад нерсе.
БРЕДЕНЬ м. дегди, кишкене жилым.
БРЁДИТцЬ несов. 1. (о больном) сандырадлау; 2. кем-чем, перен. тилинен тусир-меу, есин алыу; он ~ музыкой оныц музыка есин алган.
БРЕДНИ только мн. дыялый ойлар. биймэни гоплер, сандырадлаулар.
БРЕДОВО ||Й прил. 1. сандырад..., сандырадлау...; ~е состояние сандырадлау жагдайы; 2. (нелепый, фантастический) дыялый, биймени; ~й план женсиз план.
БРЁЗГАЦТЬ несов. кем-чем и с неопр. жеркениу, мейли алмау, жадтырмау; <> он ничем не ~ет ол хеш нерседен дайыт-пайды, ол хеш нэрсени тацламайды.
БРЕЗГЛИВОСТЬ ж. жеркениушилик, жеркенишлик, мейли алмаушылыд, жад-тырмаушылык-
БРЕЗГЛЙВЦЫЙ прил. жеркеншек...; жеркенишли, мейли алмайтугын, жак-пайтугын; ~ое чувство жеркенишли сезим. жеркеншек сезим.
БРЕЗЕНТ м. брезент.
БРЕЗЕНТОВ ||ЫЙ прил. брезент...; бре-зенттен тигилген; ~ая палатка брезент шатыр.
БРЕЗЖИ ЦТ Ь несов. 1. (слабо светиться) жадтыланыу, жылтырау; вдали чуть огонёк алыста оттын, с©л-п©л жадтысы шы-гып тур; 2. безл. (светать) агарыу; ~л рассвет тан. агарды.
БРЁЗЖИТЬСЯ несов. см. брезжить.
БРЕЛОК м. брелок (цалта сааттыц шынжырына таеылган безеу угжлери).
БРЁМЦЯ с. ауырманлыд, ауырлыд, езиу-шилик, дыйыншылыд; непосильное ~я аса ауырманлыд; под ~енем чего-л. ауыр-манлыгы астында, езиушилиги астында; лечь ~енем ауырманлыд тусиу; <> разрешиться от ~ени кез жарыу, жас боса-ныу, тууыу.
БРЕННОСТЬ ж. шириклик, ширигенлик, шириушилик.
БРЁННЫЦЙ прил. ширик, шириген; ~е останки шириген елик денелер.
БРЕНЧАТЬ несов. 1. шыцгырлау, шыц-гырлатыу, жацгырлау, жацгырлатыу. сыцгырлау, сыцгырлатыу; ~ стаканами стаканлар менен жацгырлатыу; 2. на чём, разг, дыцгырлатыу; ~ на гитаре гитарды дыцгырлаты}?.
БРЕСТИ несов. ©стен журиу, зорга журиу, аягын зордан суйреу, аягын суйреп басыу.
— 65 —
БРО
БРЕТЁЛЬКИ мн. (ед. бретелька ж.) ийин бау.
БРЕШЬ ж. тесик, жарык, ойыц; пробить ~ 1) тесик тесиу; 2) перен. (нанести ущерб) цатты соццы бериу, цатты зыян келтириу.
брею, бреешь и т. д. наст. вр. от брить.
бреюсь, бреешься и т. д. наст. вр. от бриться.
БРЕЮЩИЙ прич. от брить; <- ~ полёт ав. пэстен ушыу, теменлеп ушыу.
БРИГ м. мор. бриг (еки врликли жел-цомлы кеме).
БРИГАДА ж. в разн. знач. бригада; тракторная ~ трактор бригадасы; танковая ~ танк бригадасы; молодёжная ~ жаслар бригадасы; комплексная ~ ком-илексли бригада; ~ коммунистического труда коммунистлик мийнет бригадасы.
БРИГАДИР м. бригадир; ~ полеводческой бригады дийханшылыц бригадасы-ныц бригадири.
БРИГАДНЫЙ прил. бригада..., бригада бойынша
БРИДЖИ только мн. бриджи (шалбар-дын бир тури).
БРИКЕТ м. брикет (цысылеан, тыгызлан-тн материаллардан исленген гербиш, плитка)-, угольный ~ тас кемир брикети.
БРИКЕТИРОВАТЬ сов. и несов. что брикет етиу, брикетлеу.
БРИЛЛИАНТ м. геухер.
БРИЛЛИАНТОВЫЙ прил. геухэр..., гаудэрге безелген; ~ перстень геудэр цаслы жузик.
БРИЛЬЯНТ м. см. бриллиант.
БРИЛЬЯНТОВЫЙ прил. см. бриллиантовый.
БРИТВА ж. пеки (опасная)', алмас (безопасная и лезвие).
БРИТВЕННЫЙ прил. цыратугын, цы-рыу ушын арналган; ~ прибор цыратугын прибор.
БРЙТЦЫЙ 1. прич. от брить; 2. прил. кырылган, алынган; ~ое лицо цырылган бет, сацалы алынган бет.
БРИТЬ несов. кого-что цырыу, алыу;~ бороду сацалын цырыу, сацалын цырдырыу.
БРИТЬСЯ несов. кырыныу.
БРИЧКА ж. бричка (жецил арба).
БРОВЬ ж. цас; густые брови цалыц цас;
<> не в а (прямо) в глаз погов. цайтпай жузине айтыу, жуйесинен еткериу.
БРОД м. сайыз жер, тусип ететугын жер, кешип ететугын жер; искать брода сайыз жерди излеу.
БРОДИЛЬНЫЙ прил. ашытатугын, ашы-тыуга цолланылатугын; ~ чан ашытыуга цолланылатугын аслау.
БРОДИТЬ I несов. журиу, цыдырыу; ~ по улицам кеше бойлап цыдырыу; в потёмках 1) цармаланып журиу; 2) перен. хеш нэрсеге тусинбеу.
БРОДИТЬ II несов. (находиться в состоянии брожения) ашыу.
БРОДЯГА м. гезенде, цацгыбас, саяк.
БРОДЯЖНИЧАТЬ несов. разг, гезенде болыу, цацгыбас болыу, саяц болыу, тен-тиреп журиу.
5 Русско-каракалпакский сл.
БРОДЯЖНИЧЕСТВО с. гезенделик, цац-гыбаслыц, саяцлыц, тентиреушилик.
БРОДЯЧИЙ прил. гезенде..., тентиреуик, ^ацгымай, цацгып журген, гезип журген; ~ музыкант гезип журген сазенде.
БРОЖЕНИЕ с. 1. ашыу; ~ кваса квастыц ашыуы; 2. перен. (волнение, возбуждение) цозгалыу, цозгаланыу, цозгалац табыу; ~ умов цозгалац табыу.
БРОМ м. бром (химиялыц элемент).
БРОМИСТЫЙ прил. хим. бромлы, бром салынган; ~ калий бромлы калий.
БРОНЕ» мэниси бойынша «полат цаплан-еану> деген сезге сэйкес келетунын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: бронебаш-ня бронебашня.
БРОНЕАВТОМОБИЛЬ м. воен, бронеавтомобиль (полат пенен цапланган автомобиль).
БРОНЕБОЙНЦЫЙ прил. воен, цаплан-ган полатты тесетугын; ~ая пуля полатты тесетугын оц.
БРОНЕВИК м. см. бронеавтомобиль.
БРОНЕВОЙ прил. полат цалцанлы, полат цапланган.
БРОНЕНОСЕЦ м. воен.-мор. броненосец (полат пенен цапланеан цууатлы. эскерий кеме).
БРОНЕНОСНЫЙ прил. воен, полат цапланган; ~ крейсер полат цапланган крейсер.
БРОНЕПОЕЗД (бронированный поезд) м. воен, бронепоезд (полат пенен цапланган ескерий поезд).
БРОНЕТАНКОВЫ,|Й прил. воен.: ~е войска бронетанклы эскерлер.
БРОНЗА ж. ^ола.
БРОНЗОВЫЙ прил. 1. цела...; цоладан исленген; ~ бюст цоладан исленген бюст; 2. (цвета бронзы) цела рецли; ~ загар цола рецли кун куйиги; -ф- ~ век археол. Кола деуири.
БРОНИРОВАНИЕ с. (закрепление) брон-лау, бронлап цойыу, сацлау, бант цылып цойыу.
БРОНИРОВАНИЕ с. (покрытие бронёй) полатца цаплау.
БРОНЙРОВАННЦЫЙ 1. прич. от бронировать; 2. прил. (закреплённый) брон-ланган, бронланып койылган; сацлап цойылган, бэнтлеп цойылган; ~ое место бронланган орын.
БРОНИРОВАННЫЙ 1. прич. от бронировать; 2. прил. полатца цапланган.
БРОНИРОВАТЬ несов. кого-что, за кем--чем (закреплять) бронлау, бронлап цойыу, сацлау, бэнт етип цойыу; ~ место в вагоне вагонда орынды бэнт етип цойыу.
БРОНИРОВАТЬ сов. и несов. что (покрывать бронёй) полатца цаплау.
БРОНХИ мн. (ед. бронх л.) анат. бронх-лар, цолца.
БРОНХИАЛ ЬНЦЫЙ прил. анат. бронх..., бронхиальлыц; ~ая астма бронхи-альлыц дем цыспа кесели.
БРОНХИТ м. мед. бронхит (бронх жол-ларыныц исип ауырыуы).
БРОНЯ ж. броня (бирсу ушын арналып сацланатугын нэрсе)', железнодорожная ~ темир жол бронясы.
БРО
— 66 —
БРОНЯ ж. 1. ист. (военные доспехи) Калган, сауыт; 2. (защитная облицовка) броня, полат сауыт.
БРОСАЦТЬ несов- 1. что, чем атыу, ылактырыу, таслау; ~ть снежками в окно ейнек-ке кар ылактырыу; <~ть камнем в кого-л. 1) биреуге тас ылактырыу; 2) биреуди мас-кара етиу, пе-пеге алыу; ~ть гранату граната ылактырыу; ~ть якорь кошки таслау; 2. кого-что жибериу, тусириу; салыу; ~ть войска в бой ескерлерди сауашка салыу; 3. что (выбрасывать, выкидывать) ылактырыу, таслау; 4. что (класть небрежно) тастау, ылактырыу; ~ть одежду как попало кийимди калай болса солай ылактырыу; 5. кого-что (покидать) таслау, койку; ~ть друзей досларды таслау; $> ~ть курить шегиуди койыу; ~ть любопытные взгляды ынтык болган незерии салыу; ~ть в жар ысытпа тутыу; его ~ло в дрожь оны калтыратпа тута баслады; ~ть жребий 1) (решать жеребьёвкой) шек таслау; 2) (выбирать что-л.) бир пикирге токтау, жуумакда келиу; <~ть оружие багыныу, гурести тодтатыу; ~ть свет на что-л. керсетиу, ашып таслау, тусиникли етиу; ~ть тень на кого-что-л. 1) сая тусириу, келецке етиу; 2) (выставлять в неблаговидном свете) кэдирин кетириу, жагымсыз жакларын ашып керсетиу.
БРОСАЦТЬСЯ несов. 1. в кого, во что, чем атысыу, ылактырысыу; ~ться снежками Кар ылактырысыу; 2. (устремляться) умтылыу; <~ться на помощь жердемге умтылыу; ~ться со всех ног бар кушин салып умтылыу; 3. на кого-что (нападать) умтылыу, шапшыу; 4. с неопр. бирден ки-рисиу, баслау; ~ться исполнять поручение тапсырманы орынлауга бирден кирисиу; 5. секириу; ~ться с берега в воду жагадан сууга секириу; 6. кем-чем (пренебрегать) кезге илмеу, есапка алма}>; <> ~ться на диван диванга езин таслау; ~ться деньгами пулды орынсыз жумсау; ~ться словами женсиз сейлеу, ойламай сейлеу; <~ться в глаза кезге тусиу, кезге илиниу.
БРОСИТЬ сов. см. бросать; брось, бросьте кой, койыцыз, койсацшы; брось говорить глупости петиуасыз нарсени айт-канды кой.
БРОСИТЬСЯ сов. см. бросаться.
БРОСОВЫЦЙ прил. прост, жарамсыз, сапасыз, жаман; ~е земли жарамсыз жер-лер.
БРОСОК м. атыу, ылактырыу, таслау.
БРОШКА, БРОШЬ ж. брошь, туйме, туйреуши.
БРОШЮРА ж. брошюра, китапша.
БРОШЮРОВАТЬ несов. что, полигр. брошюровкалау (басылып шьщцан бетлер-ди букле у ямаса тигиу).
БРОШЮРОВОЧНЫМИ прил. полигр. брошюровка жасайтугын; ~е работы брошюровка жасайтугын жумыслар.
БРОШЮРОВЩИК м. полигр. брошю-ровкалаушы, брошюровка жасаушы.
БРОШЮРОВЩИЦА женск. от брошюровщик.
БРУС м. 1. брус (терт цырли арпытр, 2. см- брусок 3; <> параллельные брусья спорт, параллель бруслар.
БРУСНИКА ж. брусника (есимлик $эм мийуе).
БРУСНИЧНЫЙ прил. брусника...; брусникадан таярланган, брусникадан исленген.
БРУСОК м. 1. уменьш. от брус 1; 2. белек, кеспе; ~ мыла бир кеспе сабын; 3. (точильный камень) кайрак-
БРУСТВЕР м. воен, бруствер (окоптын сыот жаеына уйилген топырац).
БРУТТО неизм. прил. и нареч. ком. брутто (товардыц ыдысы менен бирге цоса елшенгендеги салмаеы).
БРУЦЕЛЛЕЗ м. мед. бруцеллёз (маллар-дан адамга ететугын жуцпалы ауырыу).
БРЫЖЁЙКА ж. анат. шажырдай.
БРЫЗГАТЬ нессв. кого-что, чем шашы-ратыу, себиу, себелеу, шашыу, буркиу; ~ бельё кийимге буркиу.
БРЫЗГАТЬСЯ несов- чем и без доп. ша-шырау, шашыратылыу, себилиу, бурки-сиу.
БРЫЗГИ только мн. шашыранды, шашы-рандылар, тамшылаулар.
БРЫЗНУЦТЬ сов. и однокр. 1. см. брызгать; 2. (внезапно политься) зыткып кетиу, атылып кетиу; слёзы ~ли из глаз кезден жас зыткып кетти.
БРЫКАТЬ несов. кого-что, чем тебиу, сэдделеу, тыпыршыу; ~ ногами аядлары менен тыпыршыу.
брыкАцться' несов. 1. тебиу, тебисиу, седделеу, тыпыршыныу; лошадь ~ется ат сэдделейди; 2. (брыкать друг друга) тебисиу, седделесну; 3. перен. разг, (сопротивляться) карсылык керсетиу, касарысыу, карсыл асыу.
БРЫКНУТЬ сов- и однокр. кого-что, чем теуип жибериу, сэдделеп жибериу.
БРЫНЗА ж. иримшик.
БРЫСЬ межд. пыш!
БРЮЗГА м. и ж. тоддылдад.
БРЮЗГЛИВОСТЬ ж. тоц дылда длыд-БРЮЗГЛЙВЫЙ прил. тоддылдад.
БРЮЗЖАТЬ несов. тон,дылдау.
БРЮКВА ж. брюква (есимлик х,гм та-мыр).
БРЮКВЕННЫЙ прил. брюква...; брюк-вадан таярланган.
БРЮКИ только мн. шалбар.
БРЮНЕТ .«. кара шашлы (ер адам).
БРЮНЕТКА ж. кара шашлы (%аял, цыз).
БРЮХ|Ю с. карын, иш, курсак; <> ползать на ~е перед кем-л. жагымпазлык етиу, жалбарыныу.
БРЮШЙНЦА ж. анат. карынныц ишки кабаты; воспаление <~ы мед. карынныц ишки кабатыныц исиуи.
БРЮШКО с. 1. уменьш.-ласк, от брюхо; 2. разг, жууан карын, кец курсак, улкен карын; человек с <~м карны улкен адам.
БРЮШНЦОЙ прил. карын...; карынныц. иш, курсак---; ~ая полость анат. карыи-ныц ишки бети; <> ~бй тиф мед. сузек кесели.
БРЯКАТЬ несов- см. брякнуть.
— 67 —
БУК
брякаться несов. см. брякнуться. I
БРЯКНУТЬ сов. и однокр. разг. 1. чем (о металлических, стеклянных предметах) шыцгырлатып жибериу, шылдырлатып жибериу, шацырлатып жибериу; 2. что и без доп., перен. (необдуманно сказать) ойлан-бай айтып салыу, абайламай ашып салыу.
БРЯКНУТЬСЯ сов. и однокр. разг, дуре етип тусиу, дуре етип кулау, жыгылыу.
БРЯЦАНИЕ с. дацгырлау, жацгырлау, ' дыдБырлау, сылдырлау, сыцгырлау-
бряцАть несов. чем, на чём и без доп. дацгырлатыу, жацгырлатыу, дыцгырла-тыу, сылдырлатыу, сыцгырлатыу; <> ~ оружием урыс цэупин тудырыу, урыс атаман деп цорцытыу.
БУБЕН м. дэп, дайра; бить в ~ дэп рагыу.
БУБЕНЦЫ мн. (ед. бубенец м.) кишкене цоцыраулар.
БУБЛИК м. бублик, билезик нан.
БУБНЙТЬ несов. что и без доп., разг. гуцкилдеу, мынцылдау, мыцгырлау.
БУБНОВЫЙ прил. карт, кыйыц...; ~ король кыйыц найзасы.
БУБНЫ I мн. (ед. бубиа ж.) карт, цыйыц (соцтада).
БУБНЫ II мн. см. бубен.
БУГОР м- 1. тебе, дец, цыр, думпек; 2. (выпуклость) дуцкилик.
БУГОРбК м. 1. уменьш- от бугор; 2. мед. суртик.
БУГРИСТЫЙ прил. децли, тебели, цырлы, думпекли, дуцки; ~ лоб дуцки мацлай.
БУДДИЗМ м. рел. буддизм (Арца Хщн-дистанда, Тибетте, Монголияда, Индо-цытайда, Цытайда, Бирмада, Апонияда фм баскада айрым шыпыс еллеринде та-ралпан дин.)
БУДДЙЙСКЦИЙ прил. рел. буддизм...; ~ое учение буддизм тэлимат.
БУДДЙСТ м. рел. буддист (буддизмниц тэрепдары).
БУДДИСТКА женск. от буддист.
БУДЕТ в знач. нареч. разг, жеткиликли, болар, жетер; ~ вам шуметь! болар усы шауцым салганыныз!; <> ~ ему за это! енди ол жазасын алады!
БУДИЛЬНИК м. отырма саат.
БУДИТЬ несов. 1. кого оятыу, тургызыу, уйцысын бузыу; 2. что, перен. (возбуждать, вызывать) сезимин цозгау, цозды-рыу, туугызыу; ~ чувство неудовольствия наразылыц сезимин цоздырыу.
БУДКА ж. будка; железнодорожная ~ темир жол будкасы.
БУДНИ только мн. 1. (рабочий день) жумыс кунлери, жай кунлер; 2. перен. кеуилсиз турмыс, зериктиретугын турмыс.
БУДНИЙ прил. см. будничный 1.
БУДНИЧНПЫЙ прил. 1. кунделикли, кунде болатугын, жай кунге арналган, жумыс куни, жай кун; ~ый день жумыс куни; ~ая работа кунделикли ис; 2. перен. кеуилсиз, цэдимги, зериктиретугын; ~ая жизнь зериктиретугын турмыс.
БУДОРАЖИТЬ несов. кого-что^ разг. мазасын алыу, тынышын алыу.
Б^ДТО !. союз сравнит, (словно, как) ’дай, =дей, «тай, =тей, сыяцлы, тап, уцеап, цусап; лежит ~ мёртвый тап еликтей жа-тыр; пронёсся ~ ураган дубелейдей есин етти; 2. частица разг, (кажется, как будто) сыяцлы, секилли; ты мне ~ этого не говорил сен буны маган айтпаган сыяц-лысац; мне как ~ сегодня лучше маган бугин жацсы болгандай секилли; 3. союз, изъяснит, --емши, -гандай, =гансып, =мыс, емис; говорят, ~ он уехал ол кетиптимис дейди; он рассказывает, ~ был на войне ол урыста болгансып сейлепди; 4. частица вопр. разг, (разве, неужели, так ли) солай ма?, мумкин бе?
буду, будешь и т. д. буд. вр. от быть.
БУДУЩЦИЙ прил. 1. келешек, келешек-теги, ендиги; алдагы, келеси; в ~ий раз келеси рет; в ~ем году келеси жылы; 2. в знач. сущ. с. будущее келешек; в ~ем ке-лешекте, соц; в недалёком ~ем жацын келешекте; 3. в знач. сущ. с. будущее (будущность) келешек; болажак; эта отрасль иауки имеет большое ~ее гелимниц бул тарауыныц улкен келешеги бар; <> ~ее прёмя гром, келер мэцэл.
БУДУЩНОСТЬ ж. келешек, болажак. будь, будьте повел, накл. от быть.
БУЕР м. буер (музда журиу ушын айрыцша конькилерге орнатыл/ан жецил желкрмлы кеме).
БУЕРАК м. сай, жыра.
БУЕРНЫЙ прил. буер...
БУЖЕНИНА ж. кул. буженина (айрык-ша усыл менен писирилген шошца ети).
бужу, будишь и т. д. наст. вр. от будить.
БУЗИНА ж. бот. бузина (цызыля цара же-мисли кишкене апаш).
БУЗОТЕР м. разг, жэнжелпаз; жэнжел-ши, жэнжелшил, шатан-
БУЙ м. мор. сигнал цалцы.
БУЙВОЛ м. буйвол.
БУЙВОЛЁНОК м. буйволдыц баласы. БУЙВОЛИЦА ж. ургашы буйвол.
БУЙНО нареч. 1. (непокорно) есирип, цу-тырьш, цызып; 2. (напр. расти) гаулап, тез.
БУЙНЦЫЙ прил. 1. (необузданный) жэя-желпаз, урысцак, есер; ~ый нрав есер минезли; 2. (порывистый) пэтли, цатты, кушли; ый ветер катты самая; 3. (быстро растущий) гаулаган, тез; ~ые побеги гаулап есип баратырган нэллер; < ~ая головушка алацгасар, есерсоц.
БУЙСТВО с- жэнжелпазлыц, урысцан-лыц, есерлик, шатацшылыц; топалац етиу-шили к.
БУЙСТВОВАТЬ несов. цутырыу, жэнжел шыгарыу, есерлениу, урысыу, шатан шы-рарыу, топ алан, етиу, астан-кестен етиу.
БУК м. бук (апаш).
БУКЦА м. и ж. разг. 1. (фантастическое существо) губыжыц, убий; 2. (нелюдимый, угрюмый человек) тунерген адам; смотреть ~ой тунерип царау.
БУКАШКА ж. шыбын-ширкей, кишкене цоцыз.
БУКВЦА ж. цэрип; прописная ~а бас 1 хэрип; строчная ~а кишкене цэрип; <- ~а
5*
БУК
— 68 —
в ~у сезбе-сез, туппа-тууры; ~а закона зацныц бир хэрибинде булжытпау; зацды формаль талцылау.
БУКВАЛЬНО нареч. 1. (дословно) цацма--над, сезбе-сез, туппа-тууры, сайма-сай; перевести ~ сезбе-сез аударыу; 2. разг, (совершенно) тууры мэнисинде, аныгында, шынында да; он~ творит чудеса ол шынын-да да эжапып ис ислейди.
БУКВАЛЬНЫЙ прил. 1. (дословный) нацма-нац, сезбе-сез, туппа-тууры, айныт-пай, дэл езиндей; ~ый перевод сезбе--сез аударыу; 2. (прямой, не переносный) тууры, аныц, шын; в ~ом смысле слова сездиц тууры мэнисинде.
БУКВАРЬ м. элиппе.
БУКВЕННЫЙ прил. хэрип..., хэрип пенен.
БУКВОЁД м. хэрибине жабысыушы, цыйцым.
БУКВОЕДСТВО с. хэрибине жабысыу-ШЫЛЫЦ, ЦЫПЦЫМШЫЛЫЦ.
БУКЕТ м. гул дэстеси, дзете гул; ~ цветов гул дэстеси.
БУКИНЙСТ м. букинист (сацланпан, сийрек гезлесетупын китаплар менен сауда етиуши).
БУКИНИСТИЧЕСКИЙ прил. букинист, букинистлик; ~ магазин букинистлик ду-кэн.
БУКОВЫЙ прил. бук-..; буктан исленген; ~ лес бук тогайы.
БУКСА ж. ж.-д. букса (подшипниги бар темир цуты).
БУКСЙР м. 1. (канат) салдау, тиркеу арканы, сым; брать на~ 1) что-л. тиркеуге алыу, буксирге суйретиу; 2) кого-что-л. перен. жэрдемлесиу, шепке алыу; 2. (судно) буксир.
БУКСИРНЫЙ прил. буксирге алатугын, буксир..., буксирге суйрейтугын; ~ пароход буксир пароход.
БУКСИРОВАТЬ несов. что буксирлеу, суйреу.
БУКСОВАТЬ несов. тайгалацлау, тайып апналыу (децгелек цаццында).
БУЛАВА ж. ист. шоцмар.
БУЛАВКА ж. илгешек, туйреуиш.
БУЛАВОЧНЦЫЙ прил. илгешек..., туйреуиш...; <> с ~ую головку жудэ кишкене, кишигирим.
БУЛАНЫЙ прил. ад кула, боз (аттыц тури тууралы).
БУЛАТ м. уст. 1. (сталь) полат; 2. поэт, (меч) дылыш, цанжар.
БУЛАТНЫЙ прил. уст. полаттан исленген, полаттан согылган; ~ меч полаттан исленген дылыш.
БУЛКА ж. булка, булка нан.
БУЛОЧНАЯ ж. нан дукэны.
БУЛОЧНИК м. 1. уст. нан дукэныныц ийеси (владелец булочной)', булка сатыушы (торговец булками)-, 2. (пекарь) булка жа-быушы.
БУЛОЧНЫЦЙ прил. булка...; ~е изделия булка нанлары.
БУЛТБ1Х межд. в знач. сказ. разг, шумп етип; ~ в воду сууга шумп етти.
БУЛТЫХАТЬСЯ несов. см. бултыхнуться.
БУЛТЫХНУТЬСЯ сов. и однокр. шумп етиу, шумп етип тусип кетиу, шалпылдатып жибериу; ~ в воду сууга шумп етип тусип кетиу.
БУЛЫЖНИК м. шагыл тас, жумыры тас, думалад тас, суйир тас.
БУЛБ1ЖНЦЫЙ прил. шагыл таслы, жумыры таслы, думалац таслы, суйир таслы; ~ая мостовая жумыры таслы жол, шагыл тас теселген жол.
БУЛЬВАР м. бульвар (квшениц ортасын-дапы кец цыябан).
БУЛЬВАРНЫЙ прил. 1. бульвар...; 2. перен. бульварлык (мещанлардын мэпине ылайыцланпан шыпарма)', ~ роман бульварлык роман.
БУЛЬДОГ м. бульдог (ийттиц бир тури).
БУЛЬДОЗЕР м. бульдозер.
БУЛЬДОЗЕРИСТ м. бульдозерши, бульдозер айдаушы.
БУЛЬКАНЬЕ с. булкилдеу, булк-булк етиу, ладылдау, лыдылдау, падырлау.
БУЛЬКАТЬ несов. булкилдеу, булк-булк етиу, ладылдау, лыдылдау, падырлау.
БУЛЬКНУТЬ сов. и однокр. см. булькать.
БУЛЬОН м. гештиц сылдыр сор пасы.
БУМ м. спорт, бум (кесесине бекитилген апаш).
бумАгца ж. 1. дагаз; ~а в клетку шатыраш сызыдлы цагаз; ~а в линейку сызыдлы дагаз; писчая ~а жазыу цагазы; папиросная ~а папирос цагазы; 2. (документ) дагаз, буйрыд, хат; ценные ~и бахалы дагазлар; 3. мн. бумаги (личные документы) дагазлар, документ дагазлар; 4. мн. бумаги (листы с рукописным текстом) дагаз, дагазлар; разбирать ~и да-газларды дарау; <> изложить на ~е дагаз-га тусириу, дагазга жазыу; оставаться на ~е дагаз жузинде далыу, иске аспау.
БУМАЖНИК м. шыжлан.
БУМАЖНЫЙ I прил. дагаз...; дагаздан исленген; ~ая фабрика дагаз фабрикасы; <> ~ые деньги дагаз адша; ~ая волокита дагазпаразлыд, кецсепаразлыд сур-гин.
БУМАЖНЦЫЙ II прил. текст, пахтадан тодылган, пахтадан исленген; ~ая ткань пахтадан тоцылган гезлеме.
БУМАЗЕЯ ж. бумазея.
БУНКЕР м. бункер.
БУНТ I м. (мятеж) кетерилис, цоз-галац, цозгалыс, топалац.
БУНТ II м. (связка, кипа) байлам, бир топ; ~ проволоки бир топ сым.
БУНТАРСКИЙ прил. кетерилисши, дозгалац шыгарыушы, дозгалацшы, топа-лацшы; ~ дух дозгалац шыгарыушы рух, дозгалацшы рух.
БУНТАРСТВО с. цетерилис шыгарыушы-лыд, цозгалац шыгарыушылыц, топалац шыгарыушылыц.
БУНТАРЬ м. 1. (участник бунта) кете-рилисши, дозгалацшы, топалацга катна-сыушы; 2. перен. багынбаушы адам, царсы шыгыушы адам, топалацшы адам;
— 69 —
БУТ
он по натуре ~ ол минези бойынша топалацшы адам.
БУНТОВАТЬ несов. 1. (поднимать мятеж) кетерилиу, козгалац табыу, топа-лац шыгарыу; 2. перен. наразы болыу, карсылыц керсетиу.
БУНТОВЩИК м. см. бунтарь 1.
БУР м. тех. жер бургысы.
БУРАВ м. тех. бурау, бургы.
БУРАВИТЬ несов. что бургылау, бу-раулап тесиу.
БУРАН м. боран.
БУРГОМИСТР м. бургомистр (Европаныц айрым еллериндеги цала узкими).
БУРДА ж. разг, суйык быламык. сылдыр быламык, дэмсиз ас.
БУРДЮК м. мес.
БУРЕВЕСТНИК м. дауылпаз (еде).
БУРЕЛОМ м. собир. дауыл менен ку-лаган агашлар.
БУРЁНИЕ с. тех. бургылау, бурау, бураулау.
БУРЁТЬ несов. доцырланыу.
БУРЖУА м. нескл. буржуа (буржуазия-лыц класстыц узкили).
БУРЖУАЗИЯ ж. буржуазия; крупная ~ ири буржуазия; мелкая ~ майда буржуазия.
БУРЖУА ЗН О-ДЕМ ОКРАТЙЧЕСКИЙ прил. буржуазия-демократиялык-
БУРЖУА ЗН II ый прил. буржуазия..., буржуазиялык;~ая революция буржуазия-лык революция.
БУРЖУЙ м. прост, см. буржуа.
БУРЖУЙКА прост, женск. от буржуй.
БУРЖУЙСКИЙ прил. прост, буржуй-лык-
БУРИЛ ЬН ||ЫЙ прил. бураулау; бураулайтугын, бургылайтугын; ~ая машина бураулау машинасы.
БУРИЛЬЩИК м. бураулаушы, бургы-лаушы, бургылайтугын адам.
БУРИТЬ несов- что бургылау, бурау, бураулау.
бурка ж. бурка (Кавказда ийинге кийип журетувын жуца кийизден х,эм ешкиниц жунинен исленген сырт кийим).
БУРКИ только мн. бурки, кийиз етик.
БУРКНУТЬ сов. и однокр. что и без доп. мыцгырлау, гуцкилдеу.
БУРЛАК м. уст. салдаушы.
БУРЛАЦКИЙ прил. уст. салдаушы..., салдаушынын-
БУРЛАЧЕСТВО с. уст. салдаушылык-
БУРЛАЧИТЬ несов. уст. салдаушылык етиу.
БУРЛИВЫЙ прил. булцып аккан, сар-лап аккан, таскынлы.
БУРЛИТЬ несов- булкып агыу, сарлау, лакылдау, тасып агыу.
БУРНО нареч. 1. (стремительно) пэтли, тез, кушли; 2. перен. (страстно, неистово) улкен, катты, шексиз.
БУРНЦЫЙ прил. 1. дауыллы, толкынлы, тасцынлы, гурилдеген, пэтли; ~ое море толкынлы тециз; ~ый порыв ветра самал-дыц пэтли уйыткып есиуи; 2. перен. кыз-гынлы, катты, гуулеген; ~ая жизнь кыз-
гынлы емир; 3. катты; шаукымлы (о собрании)- ~ая радость катты кууаныш; ~ые аплодисменты катты кол шаппатлаулар;
4. гаулап, тасцынлап, огада тез; ~ый рост растений есимликтин огада тез есиуи; ~ый рост промышленности санааттыц таскын-лап есиуи.
БУРОВ ЦОЙ прил. бургы, бурау-.., бураулау, бураулайтугын; ~ая скважина бураулайтугын скважина; ~6й мастер бураулау мастери.
БУРСА ж. уст. бурса (диний оцыу орны).
БУРТ м. с.-х. сабан бастырылган, уйин-шик.
БУРУН м. кебикли толкьш.
БУРУНДУК л». бурундук, таргыл тыш-кан.
БУРЧЦАТЬ несов. разг. 1. что и без доп. мыцкылдау, гуцкилдеу, тоцкылдау; ~ать себе под нос мыцкылдап сейлеу, гуцкилдеп сейлеу; 2. (урчать) гурилдеу, жугырлау; в животе ~йт иши жугырлап турыу, иши жугырлау.
БУРЫЙ прил. коцыр, гурец, сур; ~ медведь коцыр айыу; <> ~ железняк коцыр руда; ~ уголь коцыр тас кемир.
БУРЬЯН м. боян.
БУРЯ ж. 1. дубелей, дауыл, куйын; 2. перен. толкын, тасцын; душевная ~ журек толкыны; <> ~ в стакане воды эйтеуир нэрсеге кетерилиу; магнитная ~ магнит дауылы (жердин, магнит майданы-ныц тез езгериуи).
БУРЯТСКИЙ прил. бурят..., буряттыц; ~ язык бурят тили.
БУРЯТЫ мн. (ед. бурят м., бурятка ж.) бурятлар, бурят халкы (Бурят АССРда турыушы тийкареы халыц).
БУСИНА ж. бир дана моншак-
БУСЫ только мн. моншак; коралловые ~ маржан моншак-
БУТ м. бут (цурылыс тасы).
БУТАФОРИЯ ж. I. театр, бутафория; 2. перен. жасалма, бояма, нагыз ези емес, шын емес, кезаба.
БУТАФОРСКИ||Й прил. 1. театр, бута-фориялык; ~е предметы бутафориялыц затлар; 2. перен. (ненастоящий) жасалма, бояма, нагыз ези емес, шын емес, кезаба.
БУТЕРБРОД м. бутерброд.
БУТЙТЬ несов. что и без доп. курылыс тасынан ериу.
БУТОВ ||ЫИ прил. курылыс тас..., курылыс тастан; ~ая кладка курылыс тасынан ериу.
БУТОН м. гумша.
БУТОНИЗАЦИЯ ж. румшалау; ~ хлопчатника пахта нын. гу мша л ауы.
БУТСЫ только мн. спорт, бутсы (футбол ойыны ушын арналеан айырыцша ботинка) .
БУТУЗ м. разг, томпак бала. бутылка ж. шийше.
БУТЫЛОЧНЦЫЙ прил. шийше..., ший-шели; ~ое стекло шийше айнасы; <> ~ый цвет гуцгирт кекшил рец.
БУТЫЛЬ ж. улкен шийше.
БУФ
— 70 —
БУФЕР м. 1. ж.-д. буфер (паровозда, । вагонда, автомобильде У,эм. т. б. соцлыгы-сыу кушан пэсейткиш ускене); 2. перен. арада журиуши, кыстырыцды, еки арада турыушы; служить ~ом еки арада турыушы болып хызмет етиу.
БУФЕРНЫМИ прил. 1. ж.-д. буферлик; ~ое сцепление вагонов вагонлардыц буферлик тиркелиуи; 2. перен. аралыд, ор-талык, кыстырыцды (буферлик хызмет атцарыушы); ~ое государство кыстырыц-ды мэмлекет.
БУФЕТ м. 1. буфет; 2. буфет; железнодорожный ~ темир жол буфети.
БУФЁТНЦЫЙ прил. буфет...; ~ая дверца буфет дапысы.
БУФЕТЧИК м. буфетши.
БУФЕТЧИЦА женск. от буфетчик.
БУХ межд. 1. гумп, гурп, пацк; 2. в знач- сказ. разг, гумп, таре еттирип; а он ~ в реку ал ол дэрьяга гумп етти.
БУХАНКА ж. буханка.
БУХАТЬ несов. см. бухнуть I.
БУХАТЬСЯ несов. см. бухнуться.
БУХГАЛТЕР м. бухгалтер.
БУХГАЛТЕРИЯ ж. бухгалтерия;- <> двойная ~ кирис шыгысты бирден алып барыг есабы.
БУХГАЛТЕРСКИ || Й прил. бухгалтерия..., бухгалтерлик; ~е книги бухгалтерия китаплары; ~й учёт бухгалтерлик есап.
БУХНУ ЦТ Ь I сов. и однокр. I. разг. гумп етиу, гурп етиу, так етиу', пацк етиу, гумпилдетиу, гурпилдетиу, пацдыл-датыу; ~л выстрел пацд етип атылды; 2. что и без доп., перен. (необдуманно сказать) топа-торыстан, ойламастан айтып салыу, дурсеткизип сейлеу, койып салыу.
БУХНУТЬ II несов. (увеличиваться в объёме) бертиу, исиу, жибиу.
БУХНУТЬСЯ сов. и однокр. разг, гумп етип тусиу, гуре етип кулау.
БУХТА ж. бухта (кишкине цолтыц).
БУХТЫ-БАРАХТЫ: с ~ разг, тосаттан, ойланбай, бирден.
БУЧЦА ж. прост- уарырлы, дау, талас, шатац, шауцым; поднять уашрлы курну, шауцым салыу.
БУШЕВАТЬ несов. 1. дубелейлениу, дауылланыу (о ветре, буране)', бурдырау (о пожаре); астан-кестен болыу, толцын-ланыу (о море, шторме); 2. перен. разг, (буйствовать) кутырыу, жэнжел шыга-рыу, басына кетериу, цэхэрлениу, есерлениу.
БУШЛАТ м. бушлат (матрослардыц сукнодан тигилген курткасы).
буя, бую и т. д. род., дат. п. от буй.
БУЯН м. жэнжелпаз, жэнжелши, шатая, урыскац, бийбастац.
БУЯНИТЬ несов- жэнжел шыгарыу, цутырыныу, шатац шырарыу, урысцацлыц етиу, бийбастацлыц етиу.
БЫ (б) частица 1. уярекетти алдын ала болжау мумкиншилиги, егер, егерде, болса, болар еди, »са, =се, ... еди, “ганда, «генде;
если бы не дождь, мы бы уехали егерде жауын болмаганда, бизлер кететугын едик; он не знал бы заботы ол бийгам болар еди; если б я мог егерде мен ислей алсам; 2. тилек билдириу болар еди, ...еди; ты бы отдохнул немного сен аз-маз дем алсац болар еди; 3. сыпайылыц пенен copay болар еди; уехать бы тебе сейчас домой хэзир сен уйге кетсец болар еди; <> будто бы тап... =дай, =деи; если бы егерде; ещё бы элбетте; хотя бы ец болмаганда, ец щры-ганда.
БЫВАЛО частица в знач. вводи, сл. разг. бурынлары, бурын, бир уацытлары, бир заманларда; и я, ~, ходил на охоту бурын мен де ацга шыгатугын едим; сядет, ~, и начнёт рассказывать отырып алып гуррицди баслап жиберетугын еди.
БЫВАЛ ЦЫ й прил. 1. разг- тэжирийбели, копти керген, ысылган, бастан кеп кешир-ген; он человек ~ый ол ысылган адам, ол кепти керген адам; 2. разг, (привычный) бурын болган, болып еткен, уйреншикли; это дело ~ое бул болып еткен ис.
БЫВАЦТЬ несов. 1. см. быть; 2. болыу, болып турыу; лекции ~ют каждую неделю лекциялар х,эр хэпте сайын болып турады; ~ет и так усылай да болады; с ним это ~ет оныц усындайы бар, усындай нэрсе оныц менен болып турады; 3. (посещать) барыу, барып турыу, цатнау, келиу, келип-кетип турыу; я часто ~ю у Досжана мен Дос-жанныц уйинде жийи-жийи болып тура-ман; мы иногда ~ем в кино бизлер ара--тура кинога барып турамыз; 4. (находиться, присутствовать где-л.) болыу, цатна-сыу; я редко ~ю дома мен уйде сийрек боламан; <> как не ~ло тап болмагандай, изеиз жок болыу; дождя как не ~ло жауын тап болмагандай; как ни в чём не ~ло хеш нэрсе болмагандай, хеш нэрсе ислемеген-дей, айыпсыздай; не ~ть чему-л. болмау, болдырмау; этому не ~ть бул хеш уацыт-та болмайды.
БЫВШИЙ 1. прич. от быть; 2. прил. болган, бурыигы, эуелги, эдепки, еткендеги, ески; он ~ актёр ол бурынгы актёр.
БЫК м. буга; племенной ~ тукым буга.
БЫКИ мн. (ед. бык м.) (устои моста) кепир ерелери, кепир баганалары, кепир сутинлери.
БЫЛЙНА ж. былина (рус халцыныц батырлыц ^аццындасы цосыцлары).
БЫЛЙНКА ж. нэзик падал, падал.
БЫЛЙННЫЙ прил. былиналыд; ~ сюжет былиналыд сюжет.
БЫЛО (без ударения) частица едим; я, пошёл, да раздумал барайын деген едим, бирад ойланып калдым; чуть ~ не упал жыгылып кете жазладым.
БЫЛ ЦОЙ прил. 1. еткен, етип кеткен, болган, болып еткен, бурынгы уадытлары; в ~6е время еткен уакытта; в ~ые годы еткен жылларда; 2. в знач. сущ. с. былое (прошлое) бурынгы еткен, бастан кеширген; вспоминать ~6е бурынгы еткенди еске тусириу.
БЫЛ Ь ж. болган ис, болган уацыя;
— 71 —
БЯЗ
это не сказка, а ~ бул ертек емес, ал болтан уадыя.
БЫСТРИНА ж. сардырама.	I
БЫСТРО нареч. тез, шаккан, жылдам, шалт; он ~ собрался ол тез таярланды; идти ~ жылдам журиу, тез журиу.
БЫСТРО» мэниси бойынша «.тез, тезлик» пенен деген сезлерге сгйкес келетусын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: быстрорастущий тез есетугын.
БЫСТРОГЛАЗЫЙ прил. кези ойнацшып гурган.
БЫСТРОНОГИЙ прил. аяты жецил, женил аяк, жуйрик, шапкыр; ~ конь шап-кыр ат.
БЫСТРОТЦА ж. тезлик, жылдамлык, шакканлыц, шалтлык; с ~6й молнии жыл-дырымдай тезлик пенен, жылдырымныц тезлигиндей.
БЫСТРОТЁЧНЦЫЙ прил. тез аратурын, тез ететугын, кыска; ~ое время тез ететугын уакыт.
БЫСТРОХОДНЦЫЙ прил. шаккан жу-рету:ын, жылдам, тез журетурын; ~ое судно тез журетугын кеме.
БЫСТР 1]ЫЙ прил. тез, жылдам, шалт, шаккан, катты, жуйрик; ~ое течение катти агыс; ~ый конь жуйрик ат; ~ая речь тез сейленген сез; ~ый рост промышленности санааттыц тез есиуи.
БЫТ м. турмыс, тиришилик; современный ~ хэзирги турмыс; новый ~ жаца турмыс; домашний ~ уй турмысы-
БЫТИЁ с. филос. хадыйдатлык, турмыс; ~ определяет сознание сананы турмыс бий-лейди.
ББ1ТНОСТБ ж.: в ~ болган уадтында, болтан мэхэлчнде; в ~ мою на Урале... мепиц Уралда болган уадтымда...
БЫТ||ОВАТЬ несов. болыу, жасау, гез-лесиу; это слово ~ует в языке бул сез тилде гезлеседи.
БЫТОВЦОЙ прил. турмыс ..., тиришилик; ~ые условия турмыс аухалы; <>~6е явление кунделикли жардай; комбинат ~6го обслуживания турмыс жарынан хызмет керсетиу комбинаты.
БЫТЬ несов- 1. (существовать) болыу, пайда болыу, шыгыу; его ещё не было на свете, когда произошло это событие бул уадыя болган уакытта, ол еле дуньяга шыд-дан жок еди; 2. (иметься) бар, бар болыу; у него есть сын оныц баласы бар; такие цветы есть только на юге ондай гуллер тек тусликте бар, ондай гуллер тек кубла жакта бар; у нас будет о чём поговорить бизлерде сейлескендей сезимиз бар, бизлер-де сейлескендей сез табылады; 3. (находиться) болыу; ~ в пальто пальто кийип турыу; ~ в отсутствии рдок болыу; он был у нас несколько раз ол бизикинде бир неше рет болды; я буду завтра в городе мен ертец калада боламан; вечером я буду дома кеште мен \йде баламан; вещи были в чемодане затлар чемоданда еди; 4. (происходить, состояться) болыу; что там было? онда не болды?; заседание будет в четверг мэжлис пийшемби куни болады; ~ грозе жаумай далмайды, шакмак шагып жауын жауады;
5. болыу; ~ рабочим рабочий болыу; ~ инвалидом майып болыу; он был небольшого роста ол орта бойлы еди; ~ обязанным кому-л. биреуден гэрезли болыу, биреуге миннетдар болыу; сад был посажен школьниками баг одыушылар тэрепинен тигил-ген еди; так и ~ мейли, солай болагой-сын; ~ за кого-л. биреуди жадлау, биреу-диц тэрепинде болыу; ~ заодно с кем-л. бирге болыу, бирге хэрекет етиу; как не дылыу керек?, кандай нлаж кериу ке-рек?, не ислеу керек?; была не была! тэуекел, хакка тэуекел, не болтаны болар-дары!; будь что будет не болса сол болсын, мейли; не болсада, калай болсада, тэуекел; что будет, то будет не болсада болсын, тэуекел; не я буду... тап озим болмайын ...; не я буду, если я этого не сделаю егерде мен усыны гислемесем озим емеспен, егерде мен усыны ислемесем озим болмайын.
БЫТЬЁ с.: житьё-~ турмыс, хал жагдай, тиришилик.
БЫЧАЧИЙ, бычий прил. егиз...
БЫЧОК I м. уменьш.-ласк. от бык. БЫЧОК II м. бычок (балыц).
бью, бьёшь и т. д. п^т. вр- от бить.	.
бьюсь, бьёшься и т. д. Hatm. вр. от биться.
БЮДЖЕТ м. бюджет; государственный ~ СССР СССРдыц мэмлекетлик бюджета; выйти из ~а артык жумсау; $> ~ врёменр уакыт есабы, уадыттыц мугдары.
БЮДЖЕТНЫЙ прил. бюджет..., бюджет-лик; ~ год,бюджет жылы.
БЮЛЛЕТЁНЬ м. 1. бюллетень; ~ съезда съездип бюллетени; 2. (периодическое издание) бюллетень; 3. дагаз, бюллетень; ~ для голосования дауыс бериу кагазы; 4. разг, (больничный лист) бюллетень; получить ~ бюллетень алыу.
БЮРО I с. нескл. в разн. знач. бюро; партийное ~ партия бюросы; справочное ~ copay бюросы, хабар бюросы; ~ находок табыу бюросы.
БЮРО II с- нескл. (род письменного стола) бюро (жазыу столыныц бир тури).
БЮРОКРАТ м. 1. (формалист) бюрократ, кецсепаз; 2. уст. (крупный чиновник) рэсмий мэкемениц уэкили, ири чиновник.
БЮРОКРАТИЗМ м. бюрократизм, кецсе-пазлык; борьба с ~ом бюрократизм менен гурес.
БЮРОКРАТИЧЕСКИМИ прил. бюрократ-лык, кецсепазлыд; ~ое отношение к делу иске бюрократларша дарау.
бюрократия ж. собир. бюрократлар, кецсепазлар.
БЮСТ м. 1. бюст; бронзовый ~ Пушкина Пушкинниц бронзадан жасалган бюсти; 2. (женская грудь) кекирек.
БЮСТГАЛЬТЕР м. бюстгальтер, кеки-рекдап.
БЯЗЕВЫЙ прил. без...; безден тигил-ген, безден исленген.
БЯЗЬ ж. без.
в
— 72 —
В
В(ВО) предлог 1. с вин. п. (на вопрос «куда?») “ца, “ке, “га, =ге; пойти в театр театрга барыу; внести вещи в комнату затларды ежиреге киргизиу; вступить в партию партияга кириу; вмешаться в ссору даура араласыу; 2. с предл. п. (на вопрос «где?») “да, =де, “та, “те; жить в Москве Москвада турыу; учиться в университете университетте оцыу; работать в мастерской устаханада ислеу; 3. с вин. и предл. п. (при определении внешних признаков, свойств, состояния, вида чего-л.) =лы, »ли, «да, =де; тетрадь в линейку сызыцлы дэптер; ткань в полоску жол-жол гезлеме; бумага в клетку шацмацлы цараз; в форме шара шар формасында; в единственном числе бирлик туринде; 4. свин, и предл. п. (при указании количества, размера и веса) =лы, “ли, =лык, “лик; “даты, “деги, “тары, “теги; мороз в три градуса уш градус сууыц; весом в пять килограммов бес килограммдары ауырлыц; табун в тысячу кобылиц мыц байталлы упир; 5. с вин. и предл. п. (при указании срока, момента) “да, “де, “та, “те; в январе январьда; в двадцатом веке жигирмаланшы асирде; в полдень тусте, туски уацытта; прийти в пятницу жумада келиу; занятия начинаются в десять часов оцыу саат онда басланады; 6. с вин. п. (при выражении изменения вида) =ра, =ге, =ца, =ке; превратиться в воду сууга айна-лыу; превратить в развалины кул талцанра айландырыу; 7. с вин. п. (при сравнении со словом «раз») “рац, “рек, мэртебе; в десять раз больше он есе кебирек; в два раза длиннее еки есе узынырак; во много раз лучше кеп мэртебе жацсырац; 8. с вин. п. (при обозначении игр): играть в футбол футбол ойнау; играть в шахматы шахмат ойнау; 9. с вин. п. (при указании на сходство) “на, =не; =дай, “дей; характером в отца минези экесиндей; мальчик весь в мать бала анасына усаран; 10. с предл. п. (при указании на расстояние) =да, =де, “та, “те; в двух километрах от города цаладан еки шацырым жерде; в двух шагах от меня меннен еки адым жерде; 11. с предл. п. (при указании состояния, в котором кто--что-л. находится) “да, »де, “та, “те; быть в ужасе цатты цорцынышта болыу; быть в дружбе дослыкта болыу; быть в ссоре шатасып журиу; жить в полной завйсимо-сти толык рэрезликте жасау; 12. с предл. п. (при перечислении в сочетании с числ.) =дан, =ден; во-первых бириншиден; во-вторых екиншиден; <- сказать в насмешку кулки ретинде айтыу; ходить в сапогах етикли журиу; сидеть в шапке малацайлы отырыу; сказать в двух словах еки сез бенен айтыу; взять в пример улги ушын алыу; привести в доказательство дэлил ретинде келтириу; рисунок в красках бону менен салынган суурет; читать в очках кез эйнек кийип оцыу; золото в слитках куйма алтын; поэма в прозе проза менен жазылган поэма; день прошёл в беготне
I по городу кун каланы аралап жууырыу менен етти.
В“(ВО“) приставка темендеги мэнилерди билдиреди: 1) уэрекеттиц, цыймылдыц, бир нэрсениц ишине рарай баттланкан-лыкын, мыс.: входить кириу, ишине кириу; 2) х:>ренет деретиушиниц езинин, ишине if а рай бакытланканлыкын, мыс.: впитать сицдириу; 3) цэрекеттиц, цыймылдыц, жоцарыка карай бавытланванлысын, мыс.: вбежать жууырып кириу; 4) «-ся» жанапайы жалванванда хгрекеттин, терецленгенин, бир шекке жеткенин керсетеди, мыс.: вслушаться кеуил койып тыцлау, ыцласла-нып тыцлау.
ВАГОН м. вагон; железнодорожный темир жол вагоны; товарный ~ жук вагоны; мягкий ~ жумсац вагон.
ВАГОНЕТКА ж. вагонетка, вагонше, кишкене вагон.
ВАГОННЫЙ прил. вагон..., вагонный; ~ парк вагон парки.
ВАГОНОВ вагонка тийисли екенлигин билдиретукын цоспа сезлердиц биринши белеги, мыс.: вагоноремонтный вагон ре-монтлайтугын, вагон ремонтлаушы.
ВАГОНОВОЖАТЫЙ м. трамвай айдау-шы.
ВАГОНОРЕМОНТНЫЙ прил. вагон ре-монтлайтугын, вагон ремонтлаушы.
ВАГОНОСТРОЕНИЕ с. вагоностроение (транспортлык машина цурылысыныц бир тарауы).
ВАГОНОСТРОИТЕЛЬНЫЙ прил. вагон куратугын, вагон ислеп шыгаратугын.
ВАГРАНКА ж. тех. вагранка (шойын ямаса рецли металлар еритетукын печь).
ВАГРАНЩИК м. ваграншы, вагранкада ислеуши.
ВАЖНИЧАТЬ несов. разг, гэрдийиу, мен-менсиу, тэкаббирлик етиу, езин огада жода ры туты у.
ВАЖНО 1. нареч. (с важным видом) гэрдийип, менменсип, назланып, цоцыра-йып; 2. безл. в знач. сказ, эхмийетли, керек, зэрур; ему ~ знать это оган буиы билиу зэрур.
ВАЖНОСТИ ь ж. 1. (значительность) эх-мийетлилик, кереклилик, зэрурлик; дело государственной ~и мэмлекетлик эхмийет-лилиги бар ис; 2. (величавость, надменность) гэрдийиушилик, менменсиниуши-лик, назлылыц, цоцырайганлыц; говорить с ~ю гэрдийиушилик пенен сейлеу; <> велика ~ь, не велика ~ь эхмийети жок, кеуил аударыуга турмайтугын, эйтеуир нэрсе.
ВАжНнЫЙ прил. 1. эхмийетли, керекли, зэрурли; ~ое сообщение эхмийетли хабар; 2. (величавый, гордый) гэрдийген, менменси-ген, назлы, цоцырайган; с ~ым видом менменсиген тури менен, гэрдийген тур менен.
ВАЗА ж. ваза.
ВАЗЕЛИН м. вазелин, бет май; технический техникалыц вазелин.
— 73 —
ВАЛ
ВАЗЕЛЙНОВЦЫЙ прил. вазелин..., ва-зелинли; ~ое мыло вазелинли сабын.
ВАЗОН м. гул гузе.
ВАКАНСИЯ вакансия, бос орын.
ВАКАНТНЦЫЙ прил. вакантлы, бос тур-F3H; ~ая должность вакантлы хызмет орны.
ВАКСА ж. вакса (цара етик май).
ВАКУУМ м. физ., тех. вакуум (х;ауа кирмейтусын ыдыстыц ишиндеги газ ямаса х,ауаныц сийрекленген окасдайы).
ВАКЦИНА ж. мед. вакцина (жуцпалы ауырыулардыц алдын алыу цэм олардан емлениу ушын цолланылатувын дари)', противотифозная ~ сузекке царсы цол-ланылатугын вакцина.
ВАЛ I м- 1. (земляная насыпь) цаты, жар; крепостной ~ корган цашысы; 2. (высокая волна) бэлент толцын; огневой ~ воен, топ огыныц толцыны.
ВАЛ II м. тех. вал; коленчатый ~ коленчатый вал.
ВАЛЁЖНИК м. собир. цацратпа, цула-ган шаца-шатлар.
ВАЛЁК м. 1. (бельевой) келтек (кирди шайсанда /; ar-ы у ушын цолланылатурын кишкене таяц); 2. полигр. валёк (терилген цэриплердиц устине бояу жарыу ушын цолланылатурын цилиндр).
ВАЛЕНКИ мн. (ед. валенок ж.) байпац.
ВАЛЁНТНОСТЬ ж. хим. валентлилик (атомныц басца белгили мусдардасы атом-лар менен цосылыу уцыплылыры)} постоянная ~ турацлы валентлилик; переменная ~ ауыспалы валентлилик.
=ВАЛЁНТНЫЙ баск,а бир элементтиц атомлар менен цосылыу уцыбына ийе екен-лигин билдиретурын цоспа сезлердиц екин-ши белеги, мыс.', двухвалентный еки ва-лентли.
ВАЛЕРИАНА ок. бот. валериана (тамы-рынан дари исленетурын есимлик).
ВАЛЕРИАНОВЫ ||Й прил. валериана..., валерианалы; валерианадан исленген; ~й корень валериана тамыры; ~е капли валерианалы тамшылар.
ВАЛЕРЬЯНКА ок. разг, валерьянка (дари).
ВАЛЕРЬЯНОВЫЙ прил. см. валериановый.
ВАЛЁТ м. карт, балта; бубновый ~ цыйыцтыц балтасы.
ВАЛИКм. 1. уменьш. от вал II; 2. валик (диеанныц еки басына цойылран доРалац дастыц).
ВАЛИТЬ I несов. 1. кого-что (опрокидывать) цулатыу, жыгыу, аударыу, тецкериу; ~ деревья агашларды цулатыу; 2. что, разг, (беспорядочно складывать) калай болса солай таслау, эйтеуир салыу, эйтеуир таслау; ~ книги в ящик китапларды цуты-га цалай болса солай таслау; ~ вещи в сундук аршага уэжлерди эйтеуир салыу; 3. что, на кого-что, перен. разг, аударыу, жуклеу; ~ вину на кого-л. гунаны басца биреуге аударыу.
ВАЛЙТЦЬП несов. разг. 1. (идти толпой) ыгыу, ыгылысыу, цуйылыу, топланып ба-рыу; народ ~ иа вокзал халыц вокзалга
карап ыгылысып атыр; 2. бурцырау, буу-дацлау, буудацланып шыгып урыу, цуйып турыу; ~ густой снег цалыц кар цуйып турды; дым ~ из трубы морыдан тутин буудацлап шыгып тур.
ВАЛЙЦТЬСЯ несов. ауыу, цулау, сулау, тусиу; с треском ~лись деревья агашлар шартылдасып цулай баслады; валится из рук 1) келиспейди; 2) перен. жумысца цол бармайды; ~ться с ног аягында зорга турыу, эбден шаршау, дэрманы кетиу.
вАлкций прил. аугыш, цыйсайгыш;
<> ни шатко ни ~о погов. орта дэрмийан (соотв. аштан елмес кештен цалмас).
ВАЛОВЦОЙ прил. улыума, жалпы, гул-лэн, барлыц; ~ой доход улыума табыс; ~ая продукция барлыц еними.
ВАЛОМ' нареч.'. ~ валить жабылып шыгыу, топарласып келиу; навстречу ~ валил народ царсы алдыга халыц жабылып шыцты.
ВАЛТОРНА ок. валторна (дем менен шертетуеын музыкалыц асбап).
ВАЛТОРНИСТ м. валторнист, валторна шертиуши, валторнада ойнаушы.
ВАЛУН м. валун, жумалац тас. ВАЛЬДШНЕП м. вальдшнеп (цус).
ВАЛЬС м. муз- вальс (1. танец оюгне бул танцаныц музыкасы; 2. музыкалыц шырарма).
ВАЛЬСИРОВАТЬ несов. вальс ойнау, вальс бийлей-
ВАЛЬЦЕВАТЬ несов. что, тех. валь-цовкалау, вальцовкалап жалпайтыу, жы-мыйтыу, женшиу.
ВАЛЬЦОВКА ж. тех. 1. (процесс) вальцовкалау; ~ кожи терини вальцовка-лау; 2. (машина) вальцовка.
ВАЛЬЦОВОЧНЫЙ прил. тех. вальцовка жасайтугын, вальцовкалайтугын; ~ цех вальцовка жасайтугын цех.
ВАЛЬЦОВЩИК м. вальцовщик, вальцовка жасаушы, вальцовкашы.
ВАЛЬЦОВ1|ЫЙ прил. тех. вальцовкалы, вальцовкалаушы; ~ая мельница вальцов-калаушы кар аз.
ВАЛЬЦЫ мн. тех. вальцалар (1. цэр турли материалларды окалпайтыу, окен-шиу ушын цолланылатурын цилиндрли валлар-, 2. тийкарры ислейтурын белими цилиндрли вальцалар болван станок).
ВАЛЮТА ж. эк. 1. (денеокная единица) валюта (пул бирлиги)', 2. собир. (иностранные деньги) валюта (шет мамлекет ацша-сы)-, 3. (тип денеокной системы) валюта (бир момлекеттиц ацша системасыныц тури)' золотая ~ алтын валюта; серебряная ~ гумис валюта.
ВАЛЮТНЫЙ прил. валюта...; валюта-лыц; ~ кризис валюта кризиси; <> ~ курс валюта курсы.
ВАЛЯЛ ЬНЦЫЙ прил. жун басыу..., жун басатугын; ~ое производство жун басыу ендириси; ~ая машина жун басатугын машина.
ВАЛЯЛЬЩИК м. басыушы (кийиз, байпац цэм т. б.).
ВАЛЯНЫ ||Й прил. басылып исленген; ~е сапоги байпац.
ВАЛ
— 74 —
ВАЛЯТЬ несов. 1. кого-что и без доп. аунатыу, думалатыу; ~ по снегу карда аунатыу; 2. что басыу; ~ войлок кийиз басыу; ~ валенки байпак басыу; <> ~ дурака акмактыц исин еТиу.
ВАЛЯЦТЬСЯ несов. 1. аунау, аунап жатыу, кулап жатыу, аударылып жатыу; ребята ~лись в траве балалар шептиц устинде аунап жатты; ~ться в снегу карда аунау; 2. разг, (лежать, бездельничая) бийкар жатыу, куры жатыу; ~ться на диване диванда бийкар жатыу; 3. разг. жайрап жатыу, шашылып жатыу; вещи ~ются на полу буйымлар полда ппшылып жатыр; <> ~ться в ногах аягына жыгылып жалыныу.
вам мест, личн- дат. п. от вы. вами мест. личн. твор. п. от вы. ВАНАДИЙ м. ванадий (химиялыц элемент).
ВАНИЛЙН м. ванилин (ваниль собыцла-рында болатувын жупар ийисли зат).
ВАНЙЛЬ ж. ваниль (тропиклик есим-лик).
ВАНЙЛЬНЫЦЙ прил. ваниль..., ваниль-ли; ~й запах ваниль ийиси; ~е сухари ванильли сухарьлар.
ВАННЦА ж. в разн. знач. ванна; детская ~а балалар ваннасы;	морские	тециз
ванналары;	солнечные	кун ванналары;
принять	ваннара	тусиу-
ванная	ж. ванна	белмеси.
ВАНТЫ мн. (ед. ванта ж.) мор. ванталар (кемениц маш авашын бекитип турыушы жууан арцанлар).
ВАР м. вар (цайнатылван цара май).
=ВАР цайнатыу иси менен шувылланату-/ын адамды билдиретувын цоспа свзлердиц екинши бвлеги, мыс.', пивовар пиво ислеу-ши; мыловар сабын кайнатыушы.
ВАРВАР м. 1. ист. варвар (гййемги греклердиц хрм римлилердиц маденияты жасынан темен басца халыцларса таццан атагы); 2. перен. турпайы; жауыз, рейим-сиз; фашистские ~ы фашист жау?ызлары.
ВАРВАРЙЗМ м. лит. варваризм (шет тиллерден кирген свзлер).
ВАРВАРСКИ || Й прил. 1. ист. варвар...; ~е племена варвар урыулары; 2. перен. турпайылык; жауызлык, рейимсизлик.
ВАРВАРСТВО с- турпайылык; жауызлык, рейимсизлик.
ВАРЕВО с. разг, пискен аукат, жарма. ВАРЕЖКИ мн. (ед. варежка ж.) колдап. ВАРЕНЁЦ м. уйыткылы ыссы сут.
’ВАРЁНИЕ цайнатыу арцалы пайда болван ауцат затларын ацлататувын цоспа свзлердиц екинши бвлеги, мыс.'. сахароварение кант кайнатыу; мыловарение сабын кайнатыу.
ВАРЁНИКИ мн- (ед. вареник ж.) варе-никлер (ишине иримшик ямаса жемис салынван пирожоклардыц бир тури).
ВАРЁНЦЫЙ прил. писирилген, кайнаты-лып писирилген; ~ое мясо кайнатылып писирилген ет
ВАРЁН ЬЕ с. мурабба; варить ~ мурабба кайнатыу; пить чай с ~м чайды мурабба менен ишиу.
ВАРИАНТ м. в разн. знач. вариант, тур; рукописный ~ кол жазба варианты; ~ к первой главе биринши бабына вариант; есть два ~а решения этой задачи бул мэселени шыгарыудыц еки варианты бар; дебютный ~ шахм. дебют варианты.
ВАРИАЦИбНН ||ЫЙ прил. вариациялыц; ~ое исчисление мат. вариациялык есап-лау.
ВАРИАЦИЯ ж. 1. (видаизменение) вариация, кубылыс, езгерис; 2. мн. вариации вариациялар; тема с ~ми муз. вариа-циялары бар тема.
ВАРЙТЬ несов. 1. что писириу, кайнатыу, таярлау; ~ мясо геш писириу; ~ кофе кофе таярлау; ~ варенье мурабба кайнатыу; 2. что, тех. еритиу; ~ сталь полат еритиу; <> желудок хорошо варит ас казан жаксы сициреди.
ВАРИТЬСЯ несов. писирилиу, кайнаты-лыу; <> в собственном соку ез пууында ези писиу, ези менен ези болыу.
ВАРКА ж. 1. писириу, кайнатыу, таярлау; ~ варенья мурабба кайнатыу; 2. тех. еритиу; ~ стали полатты еритиу.
ВАРЬЙРОВАТЬ несов. что езгертпу, турлендириу, кубылтыу; ~ рассказ гурриц-ди езгертиу.
вас мест, род., вин. и предл. п. ст вы.
ВАСИЛЁК м. кек шешек.
ВАСИЛЬКОВЫЙ прил. кара кекшил; ~ цвет кара кекшил рец.
ВАССАЛ м. 1. ист. вассал (орта асирде Батые Европадавы феодал — жер ийеси)', 2. перен. вассал (нарезли адам, сэрезли мамлекет); ~ы империализма империализм-ниц вассаллары.
ВАССАЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. ист. вассал..., вассаллык; ~ая зависимость вассал гэрезлилиги; 2. перен. вассал..., вассаллы, гэрезли; ~ые страны гэрезли еллер.
ВАТ||А ж. пахта; пальто на ~е пахтали пальто.
ВАТАГА ж. разг, аламан, дуркин, топар; ~ ребятйшек балалар дуркини.
ВАТЕРЛИНИЯ ж. мор- ватер сызыгы (кемениц цаншелли сууга батып турыуын керсетип туратувын сызыц).
ВАТЕРМАШИНА ж. тех. ватермашина, ийириу машинасы.
ВАТЕРПАС м- тех. ватерпас (горизонталь жазыцлыцты тексериу ушын цолла-нылатувын ец эпиуайы эсбап).
ВАТЙН м. ватин (астар менен тыстыц арасына цойылатувын жыллы гезлеме}.
ВАТМАНСКЦИЙ прил.: ~ая бумага ватман кагазы (жоцары сортлы цллыц цавс.з).
ВАТНИК м. разг, гупи; гуртеше, сыр мак-
ВАТНЦЫЙ прил. пахта..., пахтали; ~ое пальто пахталы пальто; ^ое одеяло керпе, керпеше.
ВАТРУШКА ж. кул. ватрушка (ортасына иримшик ямаса мурабба салынван бврек).
ВАТТ м- ватт (электр товыныц цууатын влшейтувын бирлик)', лампочка в сто ~ жуз ватлык лампочка.
— 75 —
вви
ВАФЛЯ ж. вафля (шатырашлы oictji-;a цуурац печенье).
ВАХТЦА ж. в разн. знач. вахта; трудовая ~а мийнет вахтасы; ~а мира парахат-шылыц вахтасы; стоять на ~е мор. вахтада турыу.
ВАХТЕННЦЫЙ прил. мор. 1. вахта..., вахталыц; ~ая служба вахталыц хызмет; 2. (дежурный) вахтада турыушы, гузетиуши; ~ый радист гузетиуши радист; 3. е знач. сущ. м. вахтенный гузетиуши, цараушы; <> ~ый журнал вахта журналы.
ВАХТЕР, ВАХТЁР м. вахтер (мжемедеги гузетши, царауыл).
ВАШ (ваша, ваше; ваши) 1. жест. притяж. сизин, сизики; ~ дом сизин, уй, сизин жай; ваша книга сизиц китабыцыз; ваши вещи сизиц затларыцыз; ваше письмо сизиц хатыцыз; 2. в знач. сущ. с. ваше сизики; вашего мне не нужно сизики маган керек емес; я знаю меньше вашего мен сизи-кинен аз билемен; 3. в знач. сущ. мн. ваши тууысцанларыцыз, жацынларыцыз; привет вашим тууысцанларыцызга сэлем; ваши выиграли сизиц жацынларыцыз утты; ваше дело сизиц жумысыцыз; не ваше дело сизиц жумысыцыз емес.
ваша мест, притяж. см. ваш. ваше мест, притяж. см. ваш. ваши мест, притяж. см. ваш.
ВАЯНИЕ с. скульптуралыц шыгармалар жасау.
ВАЯТЬ несов- что скульптуралыц шыгар-малар жасау.
ВБЕГАТЬ несов. см. вбежать.
ВБЕЖАТЬ сое. 1. жууырып кириу, келиу; ~ в дом уйге жууырып кириу; 2. (взбежать) жууырып миниу; ~ на лестницу басцышца жууырып миниу.
ВБИВАТЬ несов. см. вбить.
ВБИРАТЬ несов. от вобрать.
ВБИТЬ сов. что, во что цагып киргизиу, цагып апарыу; ~ гвоздь в стену дийуалга мыпыцты цагып киргизиу; <> ~ в голову кому-л. мийине сицдириучто-л. себе в голову мипинен шыцпайтугын етиу.
ВБЛИЗИ 1. нареч. (близко) жацын; жацында, жацын жерде; рассмотреть ~ жацын жерде турып царау; 2. предлог с род- п. (около, возле) цапталында, жанын-да, цасында; ~ от города цаланыц цасында.
ВБОК нареч. разг, бир цырын, бир шетке, бир жацца, бир цапталга; смотреть ~ бир цырын царау; линия пошла ~ сызыц бир цапталга кетти.
ВБРОД нареч. кешип; перейти реку ~ дэрьяны кешип етиу.
ВВАЛИВАТЬ несов- см. ввалйть.
ВВАЛИВАТЬСЯ несов. см. ввалиться.
ВВАЛЙТЬ сов. что, во что, разг, таслау, уйип таслау, аударып жибериу; ~ щебень в яму шагыл тасларды шуцырга таслау.
ВВАЛЙЦТЬСЯ сов. 1. во что, разг, (упасть, провалиться) цулап кетиу, жыгы-лып кетиу, тусип кетиу; ~ться в яму шуцырга тусип кетиу; 2. шукырайып кетиу, уцирепип цалыу; у больного ~лись глаза науцастыц кезлери шуцырайып кеткен; 3. перен. разг, (войти грузно) сузип кириу,
ентелеп кирип келиу; ~ться в комнату ежиреге сузип кириу.
ВВЕДЕНИЕ с. 1. иске асырыу; ~ политехнического обучения политехникалыц оцыуды иске асырыу; 2. (вводная часть) кирис сез, сез басы; ~ к книге китапца * кирис сез; 3. (отдел науки) кириспе; ~ в языкознание тил билимине кириспе.
ВВЕЗТЙ сов. кого-что 1. алып келиу; ~ дрова во двор отынды хэулиге алып келиу; 2. (наверх) тасып шыгарыу; ~ на гору тауга тасып шыгарыу.
ВВЕК нареч. разг, хеш цашан, цасла, мэцгиликке; я ~ этого не забуду мен хеш цашан буны умытпайман.
ВВЕРГАТЬ несов. см. ввергнуть.
ВВЕРГНУТЬ сов. кого-что, во что гирип-тар етиу, дуушакер цылыу, сазыуар етиу; ~ в отчаяние шыдамас жагдайга дуушакер цылыу.
ВВЁРЕННЦЫЙ 1. прич. от вверить; 2. прил. офиц. исенип тапсырылган, цара-магындагы, исенилген; ~ое мне учреждение маран исенилген мэкеме.
ВВЕРИТЬ сов. кого-что, кому-чему исенип тапсырыу, исенип айтыу; ~ тайну другу сырын достына исенип айтыу.
ВВЕРИТЬСЯ сов. кому-чему толык исениу, толыц инаныу.
ВВЕРНУТЬ сов. что 1. (ввинтить) бурау, бурап киргизиу, таулау, таулап апарыу; ~ лампочку лампочканы таулап апарыу; ~ шуруп шуйди таулап киргизиу; 2. разг, (в разговор) цосыу, цыстырыу; ~ словечко сез цосыу.
ВВЁРТЫВАТЬ несов. см. ввернуть.
ВВЕРХ нареч. 1. жоцары, жоцарыга; подняться ~ по лестнице басцыш бойынша жоцары кетерилиу; 2. (по направлению к истоку) ерге, ерине; плыть ~ по реке дэрьяныц ерине жузиу; <- ~ дном, ~ ногами астын-устине, астан-кестен; руки ~! цолывды кетер!
ВВЕРХУ нареч. жоцарыда, устинДе-ВВЕРЯТЬ несов. см. вверить.
ВВЕРЯТЬСЯ несов. см. ввериться.
ВВЕСТЙ сов. 1. кого-что киргизиу, Киргизии жибериу, алып келиу; ~ в дом 1) уйге киргизиу; 2) (познакомить) таныс-тырыу; ~ гостя в дом цонацты уйге киргизиу; 2. кого-что (вовлечь) гириптар етиу, ушыратыу, дуушар етиу; ~ в расход шы-гынга ушыратыу; 3. что (установить, внедрить) орнатыу, киргизиу, енгизиу; ~ новый закон жаца закон киргизиу; ~ в употребление цолланыуга енгизиу; ~ суровую дисциплину цатац тэртип орнатыу; 4. бериу, тусириу, цосыу; ~ в действие новую шахту жаца шахтаны иске цосыу; ~ электростанцию в эксплуатацию электро-станцияны пайдаланыуга бериу; кого-л. во владение чем-л. юр. биреуди мулктиц рэсмий турде ийеси етиу; ~ кого-л. в курс дела биреуди истиц жени менен танысты-рыу.
ВВИДУ предлог с род. п. (по причине чего-л.) еске алып, себепли, сонлыцтан, болганлыцтан; ~ этого усы себепли; ~ того, что... ушын, ...себепли; ~ моего отсутствия
вви
— 76 —
мениц жок болганлыгымнан; ~ отсутствия доказательств делиллер жок болганлы-гынан.
ввинтйть сов. что см. ввернуть 1. ВВИНЧИВАТЬ несов. см. ввинтйть.
< ВВОД м. 1. киргизиу, иске доску; ~ в действие новых предприятий жаца кэрханаларды иске киргизиу; 2. тех. (устройство) киргизиу, орнатыу (электр, телефон сымларын, газ трубаларын \эм т. б- бир нэрсениц ишине еткериу ушын исленген цурылыс).
ВВОДИТЬ несов. см. ввести.
ВВОДИ ||ЫЙ прил. 1. киргизетугын, орнататугын; ~ое отверстие киргизетугын тесик; 2. (вступительный) кирис..., кириспе; ~ая статья кириспе макала; <~ое слово грам. кириспе сез; ~ое предложение грам. кириспе гэп.
ВВОЗ м. 1. (действие) келтириу, экелиу; ~ товаров товарларды экелиу; 2. эк. (импорт) сырттан экелиу, сырттан алы-нйтугын, сырттан тасыу.
ВВОЗИТЬ несов. см. ввезти.
ВВОЗНЫЙ прил. сырттан экелинету-гын, сырттан алынатугын, сырттан тасы-латугын; ~ый товар сырттан экелинету-гын товар; ~ая пошлина эк. сырттан эке-линетугын заттыц бажы.
ВВОЛЮ нареч. разг. см. вдоволь.
ВВОСЬМЕРО нареч. сегиз есе, сегиз рет, сегиз мэртебе.
ВВОСЬМЕРОМ нареч. сегиз адам болып, сегиз киси болып.
ВВЫСЬ нареч. жокарыга, аспанга, шыц-га; самолёт поднялся ~ самолёт аспанга кетер и л ди.
ВВЯЗАТЬ сов. 1. что, во что тодыу, ерип шыгыу, токып жамау; ~ пятку в чулок чулоктыц ултанын токып жамау; 2. кого-что, перен. разг, (впутать) датнастырыу, сугылыстырыу, шатастырыу, араласты-рыу; ~ кого-л. в неприятную историю биреуди жаман бир уакыяга шатастырыу.
ВВЯЗАТЬСЯ сов. во что, разг, катнасыу, сугылысыу, шатасыу, араласыу; ~ в чужой разговор биреудиц эцгимесине араласыу.
ВВЯЗЫВАТЬ несов. см. ввязать. ВВЯЗЫВАТЬСЯ несов. см. ввязаться. ВГИБ м. майыскан жер, ийилген жер. ВГИБАТЬ несов. см. вогнуть.
ВГИБАТЬСЯ несов. см. вогнуться.
ВГЛУБЬ нареч. терецлигин, тубин; измерить дзеро ~ келдиц терецлигин елшеу.
ВГЛЯДЕТЬСЯ сов. в кого-что тигилип царау, нэзерлеп царау, кез айырмай царау, сер салып царгу; пристально ~ айырыцша тигилип царау.
ВГЛЯДЫВАТЬСЯ несов. см. вглядеться, вгонять несов. см. вогнать.
ВГРЫЗАТЬСЯ несов. см. вгрызться.
ВГРЫЗТЬСЯ сов. во что, разг, тислесип таласыу, шайнасыу.
ВДАВАТЬСЯ несов. см. вдаться; ~ в крайности женсиз кетиу; ~ в подробности дым цалдырмай тексеристириу.
ВДАВИТЬ сов. что, во что иймейтиу, майыстырыу, жымырыу (вмять)- кысып
киргизиу, тыгып киргизиу, басып киргизиу (вжать).
ВДАВИТЬСЯ сое. во что иймейилиу, майысылыу, жымырылыу (вмяться)-, кы-сылып киргизилиу, тыгылып киргизилиу, басып киргизилиу (вжаться).
ВДАВЛИВАТЬ несов. см. вдавить.
ВДАВЛИВАТЬСЯ несов. см. вдавиться. ВДАЛБЛИВАТЬ несов. см. вдолбить. ВДАЛЕКЕ нареч. см. вдали.
ВДАЛИ нареч. узацта, алыста, жырацта, ауладта; ~ виднелась деревня узацта ауыл кер инд и; ~ чернел лес алыста то гай царауытып керинди; ~ от родных тууыс-цанлардан узацта.
ВДАЛЬ нареч. узакка, жыракка, алыска; смотреть ~ алыска карау.
ВДАТЬСЯ сов. во что ишине кирип кетиу; море вдалось глубоко в сушу тециз кур-гаклыкка кирип кеткен; ~ в обман алданыу, алданыуга берилиу.
ВДВИГАТЬ несов. см. вдвинуть.
ВДВИГАТЬСЯ несов- см. вдвинуться.
ВДВЙНУТЬ сов. что, во что куш пенен цозгалтыу, ийтерип апарыу.
ВДВЙНУЦТЬСЯ сов. во что куш пенен цозгалыу, куш пенен апарылыу; ящик с трудом ~лся в стол ящик куш пенен столга апарылды.
ВДВОЕ нареч. 1. (в два раза) еки есе, еки мэртебе; ~ сильнее еки есе кушли; ~ меньше еки есе аз; увеличить ~ еки есе кебейтиу; 2. (пополам) еки кабатлап, еки буклеп; сложить письмо ~ хатты еки буклеп койыу.
ВДВОЁМ нареч. екеу, екеу болып, екеу-леп, екеумиз; жить ~ екеуи турыу.
ВДВОЙНЕ нареч. еки есе, еки есе кеп, еки есе артык; заплатить ~ еки есе кеп телеу.
ВДЕВАТЬ несов. см. вдеть.
ВДЕВАТЬСЯ несов. см. вдеться.
ВДЕВЯТЕРО нареч. тогыз есе, тогыз рет; ~ меньше тогыз есе аз.
ВДЕВЯТЕРОМ нареч. тогыз адам болып, тогыз киси болып.
ВДЕЛАТЬ сов. что, во что орнатыу, кон-дырыу, салдырыу; ~ камень в кольцо жузикке цас кондырыу; ~ дно в ведро шелекке туп салдырыу.
ВДЕЛЫВАТЬ несов. см. вделать.
ВДЁРГИВАТЬ несов. см. вдёрнуть.
ВДЁРНУТЬ сов. что, во что киргизиу, еткизиу; ~ шнурки в ботинки ботинканыц бауларын еткизиу.
ВДЕСЯТЕРО нареч. он есе, он рет, он мэртебе; сократить расходы ~ шыгынлар-ды он есе цысцартыу.
ВДЕСЯТЕРОМ нареч. он адам болып. он киси болып.
ВДЕТЬ сов. что, во что еткерип алыу, сабацлау, сабацлап алыу; ~ нитку в иголку ийнени сабаклау.
ВДЁЦТЬСЯ сов. во что еткерилиу, сабац-ланыу; нитка ~лась в иголку сабак ийне-ниц кезинен еткерилдн.
вдобавок нареч. разг. онын. устине, оган цосымша.
ВДОВА ж. жесир, ту л хаял.
______________________ 77 - -_________________ВЕД
ВДОВЕТЬ несов- тул цалыу, жесир цалыу (о женщине)-, бойдак, цалыу (о мужчине).
ВДОВЕЦ м. бойдак, (цаялы елеен).
ВДОВИЙ прил. жесирлик, туллыц.
ВДОВОЛЬ нареч. 1. (вволю) мейлинше, эбден, мийри канганша, мейли цанганша, цэлегенше, еркинше, тилегенинше; ~ нагуляться цэлегенинше кыдырыу; 2. (в изобилии) кеп, мол; у нас всего ~ бизде барлыгы мол, бизде барлык зат мол-
ВДОВСТВО с- тулшылык. жесирлик (женщины); бойдаклык (мужчины).
ВДОГОНКУ нареч. разг, артынан, кей-нинен, изинше, изинен; крикнуть ~ изинен бадырыу.
ВДОЛБЙТЬ сов. что, кому, разг, сиц-дириу, мыжып угындырыу, зорга тусин-дириу; ~ себе в голову езинин, мийине куйыу.
ВДОЛЬ 1. нареч. бойына, узынына, узынлыгына, узыны бойына; разрезать материю ~ гезлемени узынына кесиу; ~ по дороге жол бойынша; 2. предлог с род. п. бойлай, бойы менен жагалап, жагалап, бойлап; идти ~ берега жага бой-лап журиу; ~ и поперёк 1) (во всех направлениях) хэмме тэрепин, барлык жерин; изъездить страну ~ и поперёк елдиц барлык жерлерин айланып шыгыу; 2) (до подробностей) бастан аягына, май-да-шуйдесине, дым жацсы; изучить книгу ~ и поперёк китапты бастан аягыиа шекем изертлеу, уйрениу.
ВДОХ м. ишине дем алыу, ишине демди тартыу; сделать ~ ишине дем алыу.
ВДОХНОВЕНИЕ с. йош, рух; поэтическое ~ шайырлык йош; работать с ~м рухла-нып ислеу.
ВДОХНОВЕННЫЙ прил. йошлы, рухлы; ~ труд йошлы мийнет.
ВДОХНОВИТЕЛЬ м. йошландырыушы, рухландырыушы.
ВДОХНОВИТЕЛЬНИЦА женск. от вдохновитель.
ВДОХНОВИТЬ сов. 1. кого-что йошлан-дырып жибериу, йош берип жибериу, рух-ландырып жибериу, рухын кетерип жибериу; ~ поэта шайырга йош берип жибериу; 2. кого, на что рухландырып жибериу, рухын кетерип жибериу, рухландырыу, йошландырыу; ~ на подвиг ерликке рухландырып жибериу, мэртликке рухландырыу.
ВДОХНОВИТЬСЯ сов. чем и без доп. йошланыу, йошланып кетиу, рухланып кетиу, рухы кетерилип кетиу, рухланыу.
ВДОХНОВЛЯТЬ несов. см. вдохновить.
ВДОХНОВЛЯТЬСЯ несов. см. вдохновиться.
ВДОХНУТЬ сов. 1. что дем алыу, дем тартыу, хауа жутыу; ~ свежий воздух тазахауа жутыу; 2. что, в кого-что, перен. оятыу, оятып жибериу, цозгалтьш жибериу, тэсир етиу; ~ мужество в кого-л. биреудиц кахарманлыц сезимин оятыу.
ВДРЕБЕЗГИ нареч. кул-талкан етип, пашак-пашац етип, тас-талцан етип; разбить ~ кул-талкан етип сындырыу;
~ пьяный ес-тусин билмеген мае.
ВДРУГ нареч. кутпегенде, дэпелимде, бирден, тосыннан, ойламаган жерден; ~ раздался выстрел кэпелимде мылтык-тыц даунсы шыдты.
ВДРЫЗГ нареч. см. вдребезги.
ВДУВАНИЕ с. урлеу, уплеу.
ВДУВАТЬ несов. см. вдуть.
ВДУМАТЬСЯ сов. во что ойланып кериу, туси кип алыу, эбден ойлау, терец ойланыу; ~ в смысл статьи мацаланьщ мэнисине тусинип алыу.
ВДУМЧИВО нареч. ойланып, терец ойланып.
ВДУМЧИВОСТЬ ж. ойланыушылыц, терец ойлаушылыц.
ВДУМЧИВ "ЫЙ прил. 1. (глубоко вникающий) терец ойлаушы, ойлап ислеуши; ~ый работник ойшыл хызметкер; 2. (выражающий вдумчивость) ойлы; ~ое лицо ойлы жуз.
ВДУМЫВАТЬСЯ несов. см. вдуматься.
ВДУНУТЬ сов. и однокр. что урлеп жибериу, уплеп жибериу.
ВДУТЬ сов. что, во что урлеу, уплеп жел бериу, уплеп толтырыу.
ВДЫХАНИЕ с. дем алыу, ишине дем тартыу-
ВДЫХАТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. дем алыу..., дем тартыу..., дем тартатурын; ~ое движение дем алыу дэрекети.
ВДЫХАТЬ несов. см. вдохнуть 1.
ВЕГЕТАРИАНЕЦ м. вегетарианшы (ве-гетарианшылыцтыц тгрепдары).
ВЕГЕТАРИАНСКИЙ прил. вегетарианлык-
ВЕГЕТАРИАНСТВО с. вегетарианшы-лык (тек всимлик х;эм сут азыцлары менен ауцатланыушылыц).
ВЕГЕТАТЙВНЦЫЙ прил. биол. веге-тативлик; ~ая нервная система физиол. вегетативлик нерв системасы; ~ое размножение биол. вегетативлик есип-ениу.
ВЕГЕТАЦИОННЫЙ прил. бот. веге-тациялык; ~ период вегетациялык дэуир.
ВЕГЕТАЦИЯ ж. бот. вегетация (есим-ликтиц квгериуи $ам есип жетисиуи).
-ВЕД цоспа свзлердиц билимниц бир тарауындат цэнигени билдиретутн екинши бвлеги, мыс.: литературовед эдебият изертлеу ши.
ВЕДА ЦТ Ь несов. 1. чем (заведовать, управлять) баскарыу, мецгериу, алып барну; он~ет отделом ол белимди баскарады; 2. что, уст. (знать) билиу, хабары болыу.
ВЕДЕНИцЕ с. карауы, карамагы; быть в чьём-л. ~и биреудин, карамагында болыу.
ВЕДЕНИЕ с. баскарыу, жургизиу, алып барыу; ~ хозяйства хожалыкты баскарыу; ~ судебного дела судлык ислерди алып барыу; ~ войнь! урыс жургизиу; ему было поручено ~ протокола оган протоколды алып барыу тапсырылган еди.
“ВЕДЕНИЕ цоспа свзлердиц илим ат-ларын ямаса тарауларын билдиретунын екинши бвлеги, мыс.: машиноведение машина таныу; обществоведение жэмийет таныу.
ВЕДЁРНЫЙ прил. 1. шелек..., шекер...; 2. (вместимостью в ведро) бир шелеклик, бир шелек алатугын; ~ самовар бир шелеклик самовар.
ВЕД ___________________- 78 -
ведётся наст. вр. от вестись.
ВЁДОМЦО: с ~а рухсаты менен, бил-дирип; без ~а рухсатсыз, билдирмей.
ВЕДОМОСТЬ ж. 1. ведомость; расчётная ~ есаплау ведомость!; платёжная ~ телеу ведомость!; 2. мн. ведомости (периодическое издание) ведомостьлар; Ведомости Верховного Совета СССР СССР Жоцаргы Советники Ведомостьлары.
ВЁДОМСТВЕНН||ЫЙ прил. ведомств о-лык; ~ое подчинение ведомстволык багы-ныу-
ВЁДОМСТВО с. ведомство (мэмлекетлик басцарыудыц тарауы уэж оган хызмет ететутн мэкемелердиц системам); военное эскерий ведомство.
ВЕДОМЫЙ 1. прич. от вести; 2. прил. жетекши, баслаушы, алып барыушы; ~ самолёт баслаушы самолёт.
ВЕДРЦО с- 1. шелек, шекер; 2. (мера жидкостей) бир шелек (бочканын, i/to ба-рабар русстын, суйы/;лы/; елшеми — 12 л шамасында); дождь льёт как из ~а жауын ш’елеклеп дуйып тур.
веду, ведёшь и т. д. наст. вр. от вести.
ВЕДУЩЦИЙ 1. прич. от вести; 2. прил. (идущий впереди) жетекши, баслап барыушы, басцарыушы, алып барыушы; ~ий самолёт баслап барыушы самолёт; 3. прил. перен. (главный) баслы, тийкаргы; ~-ая отрасль промышленности санааттыц тий-каргы тарауы; играть ~ую роль баслы рольди ойнау.
ВЕДЬ 1. частица гой; ~ это неправда? бул надурыс гой?; ~ это всем известно бул дэммеге мэлим гой; ~ ты исполнишь своё обещание? сен езицниц уедецди орынлайсац гой?; 2. союз адыр, ейткени; он лежит, ~ он ещё болен ол жатыр, ейткени ол еле ауырыу; веди нас, ~ ты знаешь дорогу бизди алып бар, ейткени сен жолды билесец; идите в класс, ~ звонок уже был классда кирициз, акыры звонок болды гой.
ВЕДЬМА ж. 1. (в народных поверьях) албаслы, мэстан, жалмауыз; 2. (о злой женщине) бийдая, кек бет.
ВЁЕР м- желпиуиш.
ВЕЕРООБРАЗНЫЙ прил. желпиуиш сыяцлы, желпиуншке усаган.
ВЕЖЛИВО нареч. сыпайылыц пенен, сыпаны турде, эдеплилик пенен, эдепли турде-
ВЕЖЛИВОСТЬ ж. сыпайылылыц, эдеплилик.
ВЕЖЛИВ||ЫЙ прил. сыпайы, сыпайылык, эдепли, эдеплилик; ~ый человек эдепли адам; ~ое обращение сыпайы мэмиле.
ВЕЗДЕ нареч. барлык жерде, хэмме жерде, хэр жерде; ~ и всюду барлык жерде; ~ кипит работа жумыс барлык жерде гужи п атыр.
ВЕЗДЕСУЩИЙ прил. гезбе, жел аяк, гезенде.
ВЕЗДЕХОД м. вездеход (жолсыз, цыйын жерлерден журетугын автомобиль).
ВЕЗДЕХ0ДНЦЫЙ прил. барлык жерден журетугын, жолсыз журетугын; ~ая машина барлык жерден журетугын машина.
ВЕЗЦТЙ несов. 1. кого-что апарыу, тасыу, тартыу, алып барыу (туда); алып келиу, тийеп алып келиу (сюда); пароход ~ёт большой груз пароход улкен жук алып киятыр; 2. безл. кому-чему, в чём и без доп., разг, оцына тусиу, иси келисиу, сэти тусиу, жолы болыу; ему ~ёт онын иск келисе береди.
вей I, вейте повел, накл. от веять, вей II, вейте повел, накл. от вить. ВЕК м. I. (столетие) эсир, дэуир; двадцатый ~ жигирмаланшы эсир; в прошлом веке еткен эсирде; 2. (эпоха) заман, дэуир. эсир; каменный ~ тас дэуири; средние ~а орта эсирлер; 3. разг, (жизнь) емир. емир боны; на моём ~у мениц емиримде; прожить свой ~ ез емирин жасап еткериу, он весь свой ~ трудится ол емир боны мийнет етеди; 4. разг, (длительное время) кеп заман, узак уацыт, кеп уакыт; мы с тобой ~ не видались биз еке^имиз кептен бери керискенимиз жок; < на веки вечные емирлик; в кби-то веки анда-санда, жудэ сийрек.
ВЕКИ мн. (ед. веко с.) кабак-
ВЕКОВЕЧНЫЙ прил. ©сирлерден бери келатырган, емирлик, мэнгилик, елмей-тувын.
ВЕКОВ ||0Й прил. МЭЦГИ, мэцгилик, атам замангы, эсирлер бойы, эзелден бери; ~бй дуб бир эсир жасаган емен; ~ые чаяния народа халыцтыц эсирлер бойгы эрманы.
ВЁКСЕЛ||Ь м- вексель (царыздарлыц документ); уплатить по ~- ю вексель бойынша телеу; учесть ~ь вексельди есаплау.
ВЕКСЕЛЬНЫЙ прил. вексель..., век-сельлик.
ВЕКТОР м. мат. вектор (белгили жогйай-ва .\OMi багдарва ийе болван тууры сызыцтьщ кесиндиси).
ВЕЛЁНИЦЕ с. буйрык, хэмир, талап; по~ю сердца журектиц буйрыгы бойынша; •О по щучьему ~ю погов. езинен-ези.
ВЕЛЁЦТЬ сов. и несов- (прош. вр. только сов.) кому-чему буйырыу, хэмир етиу, тапсырыу; он ~л мне сходить в школу ол маган мектепке барып келиуди тапсырды.
ВЕЛИКАН м. бойы узын адам, гиди-маи, нэхэн; дэу, алып (сказочный).
ВЕЛЙКЦИЙ прил. 1. уллы; Великая Октябрьская социалистическая революция Уллы Октябрь социалистлик революциисы; Великая Отечественная война Уллы Уатан-дарлык урыс; великие державы уллы мэмлекетлер; ~ий учёный уллы билимпаз; 2. (огромный) нэхэн, зор, уллы, жудэ улкен; к ~ому счастью уллы кууанышка; 3. только в кратк. форме велик, велика, велико улкен, гидиман, кец; ботинки ему велики оган ботинкалар жудэ хэм улкен; <> ~ое множество жудэ хэм кеп; (не) велика важность эхмийети аз; от мала до ~а улкен кишисине дейин; жас демей, гарры демей; жас баладан картайган гаррыга дейин.
ВЕЛИКОВОЗРАСТНЫЙ, ВЕЛИКОВОЗРАСТНЫЙ прил. жасы етискен, жасы асып кеткен.
___________________-79-	__________ ВЕН
ВЕЛИКОДЕРЖАВНЫЙ прил. устемши-лнк, цэкимшилик; ~ шовинизм уллы мэмлекетлик шовинизм.
ВЕЛИКОДУШИЕ с. кец пейиллик, ад кеуиллик, цайырцомлыц.
ВЕЛИКОДУШНИЧАТЬ несов. разг. кен. пейиллилик етиу, ац кеуиллик етиу, кайырцомлык, етиу.
ВЕЛИКОДУШНО нареч. кец пейиллик етип, ац кеуиллик етип, цайырцомлыц етип.
ВЕЛИКОДУШНЫЙ прил. кец пейилли, кец пейиллилик, ац кеуил, цайырцом; ~ человек кен, пейилли адам; ~ поступок цайырдомлы ис.
ВЕЛИКОЛЕПИЕ с. геззаллыц, эжайып сулыулыц, саулатлы.
ВЕЛИКОЛЕПНЫЙ прил. 1. (роскошный, пышный) геззал, эжайып, саулатлы безелген; 2. (прекрасный, отличный) кутэ жацсы, аса артыцмаш; он ~ организатор ол кутэ жацсы шелкемлестириуши.
ВЕЛИКОСВЕТСКИЙ прил. уст. ац су-йек... (жоцары дворянлыц жэмийетке тан хрм соныц менен байланыслы).
ВЕЛИЧАВОСТЬж. салтанатлылыц, кете-рицкилик.
ВЕЛИЧАВЫЙ прил. салтанатлы, кете-рицкили.
ВЕЛИЧАЙШЦИЙ прееосх. ст. от прил. великий ец улкен, ец уллы; событие ~ей важности эцмийети уллы уацыя.
ВЕЛИЧАТЬ несов. кого-что 1. кем-чем (называть) атау, иззетлеп айтыу; ~ отцом экем деп иззетлеп айтыу; 2. уст. (чествовать) цутлыцлау; ~ жениха с невестой куйеуи менен цалыцлыгын цутлыцлау.
ВЕЛЙЧЕСТВЕННЦЫЙ прил. уллы, салтанатлы; шэукетли; ~ая программа строительства коммунизма коммунизмди цу-рыудыц уллы программасы.
ВЕЛИЧЕСТВО с. (титулование монархов и их жён) уллы патшам, уллы дэре-жели; Ваше ~ Уллы патшамыз.
ВЕЛЙЧИЦЕ с. уллылыц, салтанатлылыц; исполненный ~я салтанатлы турде; во всём своём ~и барлыц езиниц салтанатлы-лыгында.
ВЕЛИЧИНА ж. 1. (размер, объём) муг-дар, келем, улкенлик, улкен-кишилик; ~ комнаты ежирениц улкенлиги; 2. мат., физ. мугдар, шама; постоянная ~ турацлы мугдар; переменная ~ ауыспалы мугдар; 3. перен. атацлы адам, белгили адам, кернекли адам; он крупная ~ в науке ол илимде атацлы адам.
ВЕЛО» цоспа сезлердиц «велосипедли» деген мэнини билдиретуеын биринши белеги, мыс.: велозавод велозавод, велосипед заводы.
ВЕЛОДРОМ м. велодром (велосипед жа-рысы ушын арналып исленген спортлыц цурылыс).
ВЕЛОСИПЕД м. велосипед.
ВЕЛОСИПЕДИСТ м. велосипедши, велосипед айдаушы.
ВЕЛОСИПЕДИСТКА женск. от велосипедист.
ВЕЛОСИПЁДНЫЦЙ прил. велосипед..., ве-лосипедли; ~е гонки велосипед жарыслары.
ВЕЛОСПОРТ м. велосипедлик спорт, велосипед спорты.
ВЕЛОТРЕК Л1. велосипедлик трек (велосипед жарысын еткериуге ар налган жол).
ВЕЛ ЬБОТ м- мор. вельбот (жен, ил х;эм тез жургиш суйир тумсыцлы цайыц).
ВЕЛЬВЕТ м. ший макпал.
ВЕЛЬВЁТОВрЫЙ прил. ший мацпал...; ший мацпалдан тигилген; ~ое платье ший мацпалдан тигилген кейлек.
ВЕЛЬМОЖА м. 1. уст. мырза, тере; 2. перен. менмен, тэкаббир адам.
ВЕЛЮР м. велюр (цалыц тукли мауыты).
ВЁНА ж. анат. вена, кек тамыр, кек цан тамыры.
ВЕНГЕРСКИЙ прил. венгер..., Венгрия...; ~ язык венгер тили.
ВЕНГРЫ мн. (ед. венгр м., венгерка ж.) венгрлер, Венгрия халцы (Венгрияда ту-рыушы негизги халыц).
ВЕНЕРИЧЕСКИ ||Й прил. мед.: ~е болезни соз кеселлер.
ВЕНЦЁЦ м. 1. (корона) таж; золотой ~ёц алтын таж; надеть ~ёц таж кийиу; 2. церк. неке цыйыу; идти под ~ёц куйеуге шыгыу, байга тийиу; 3. астр. венец (кунниц, айдыц ямаса жулдызлардыц айналасындагы жацты сэуле); 4. уст. см. венок; 5. стр. цатар (бир-бириниц устине салынеан); -О конец — всему дёлу ~ёц поел-ис питсе сэтли болар.
ВЕНЗЕЛЬ м. вензель (биреудиц ез аты менен атасы атыныц ямаса еки аттьщ нагыс турде жазылеан бас фриби).
ВЕНИК м. сипсе.
ВЕНОЗНЦЫЙ прил. анат. вена..., кек тамыр..., кек цан тамырлы; ~ая кровь кек тамыр цаны.
ВЕНОК м. венок, шэмен; лавровый ~ лавр веноги.
ВЕНТИЛИРОВАТЬ несов. что сам алл атыу, цауаны тазартыу; ~ помещение ежиренин, хауасын тазартыу.
ВЕНТИЛЬ м. вентиль (суйыцлыцтыц, пуудыц, газлардыц $эм т. б. басымын жен-леп $эм жауып туратуеын клапан).
ВЕНТИЛЯТОР м. вентилятор, самаллат-цыш; электрический ~ электр вентиляторы.
ВЕНТИЛЯЦИОННЫЦЙ прил. вентиляция..., самаллатцыш...; ~е приборы вентиляция кураллары.
ВЕНТИЛЯЦИИ Я ж. 1. (действие) вен-тиляциялау, самаллатыу, хауа тазартыу, х,ауа алмастырыу; 2. (система) вентиляция; установить ~ю вентиляция орнатыу.
ВЕНЧАЛ ЬНЦЫЙ прил. неке цыйыу, неке цыйыу Fa арналган; ~ый обряд неке цыйыу дэстури; ~ое платье неке цыйы^да кийетурын кейлек.
ВЕНЧАНИЕ с. 1. ист. (коронование) таж кийгизиу, тахтца отыргызыу; 2. церк. (бракосочетание) неке цыйыу.
ВЕНЧАЦТЬ 1. сов. и несов. кого, ист. (на царство) таж кийгизиу, тахтца мин-гизиу; 2. несов. кого, церк. (сочетать браком) неке цыйыу; < конёц ~ет дёло пит-кен истиц изи сэтли болар.
ВЕН
— 80 —
ВЕНЧАТЬСЯ 1. сов. и несов. на что, ист. (короноваться) таж кийгизилиу, тахтца мингизилиу; 2. несов. с кем и без доп., церк. (сочетаться браком) неке кыйылыу.
ВЕНЧИК м. бот. гулдиц тажы.
ВЕПРЬ м. дабан, жалгызак.
ВЕРЦА ж. 1. (убеждённость, уверенность) исеним, исениу, исениушилик; ~а в успех дела истиц табыслы болыуына исениу; ~а в свою правоту езиниц хак екенине исениу; ~а в победу жециске исениушилик; 2. рел. дин; 3. разг, (доверие) инаныу; принять на ~у инаныу, исениу, хакыйдат деп кабыллау.
ВЕРАНДА ж. веранда (дийуал бойлап салынган терезели бастырма).
ВЕРБА ж. кызыл тал.
ВЕРБАЛЬНЦЫЙ прил. ауызша, куры сез бенен айтылган; <> ~ая нота дип. кол койылмаган нота.
ВЕРБЕНА ж. вербена (1. шеплидекоратив есимлик; 2. субтропиклик путальщ).
ВЕРБЛЮД м. туйе; одногорбый ~ нар, бир еркешли туйе; двугорбый ~ айыр, кос еркешли туйе.
ВЕРБЛЮДИЦА ж. ицген, мая.
ВЕРБЛЮЖЦИЙ прил. туйе...; туйе жу-нинен исленген; ~ье одеяло туйе жунинен исленген одеяло.
ВЕРБЛЮЖИНА ж. 1. (мясо) туйе ети, туйе геши; 2. (шкура) туйе териси.
ВЕРБЛЮЖОНОК м. бота, боталак-
ВЕРБОВАТЬ несов. кого-что тартыу, жыйнау, иске алыу, иске тартыу, иске кабыллау; ~ рабочих рабочийларды иске кабыллау.
ВЕРБОВКА яс. тартыу, жыйнау, иске алыу, иске тартыу, иске кабыллау.
ВЕРБОВОЧНЫЙ прил. иске тартатугын, жыйнайтугын, иске алатугын, иске кабыл-лайтугын.
ВЕРБОВЩИК м. тартыушы, жыйнаушы, иске алыушы, иске кабыллаушы.
ВЕРБОВЩИЦА женск. от вербовщик.
ВЕРДИКТ м. юр. хуким, карар (судта)-, оправдательный ~ аклау хукими.
ВЕРЁВКЦА ж. жип, аркан, бау; < вить~и из кого-л. биреуге цэлегенин исле-тиу.
ВЕРЁВОЧНЦЫЙ прил. жип..., аркан...; жиптен исленген, арканнан исленген; ~ая лестница жиптен исленген зэцги.
ВЕРЕНЙЦЦА ж. дизбек, дизбеклескен, тиркескен, катарласкан, катар дизилген, шубырган; утки летят ~ей уйреклер катар дизилип ушады; <> ~а мыслей шубырган ойлар, шубырган пикирлер.
ВЕРЕСК м. вереск (бяр.уя кек рецде туратугын есимлик).
ВЕРЕТЕНО с. уршык, ийик.
ВЕРЕЩАТЬ несов. шырылдау, ызыл-дау-
ВЕРЗИЛА м. и ж. разг, собырайган, дардыйган адам, сырыктай узын.
ВЕРЙТЕЛ ЬНЫЦЙ прил.: ~е грамоты дип. исеним грамоталар.
ВЁРЦИТЬ несов. в кого-что, кому-чему инаныу, исениу; я ему ~ю мен оган исе-
немен;~ить другу доска исениу; ~ить в народ халыкка исениу; ~ить на слово сезине исениу; ~ить в успех борьбы гурестиц табыслы болыуына исениу; ~ить в приметы ырымларга исениу; <$ не ~ить своим глазам жуде хэм хайран калыу.
ВЁРИТЦЬСЯ несов. кому-чему, безл. исениу, инаныу; мне не~-ся, что это правда буныц раслыгына мен исене алмайман; с трудом ~ся в это буган бирден исениуге болмайды.
ВЕРМИШЕЛЬ ж. вермишель.
ВЕРНЁЕ 1. сравнит, ст. от прил. верный и нареч. верно туурырак, дурысырак; 2. в знач. вводи, сл. аныгырак айтканда, дурысында, аныгын айтканда; ~ говоря аныгырак айтканда.
ВЕРНО нареч. 1. (правильно) тууры, шын, дурыс, хакыйкат; он написал ~ ол дурыс жазды; 2. (преданно) тураклы, садык, берилип, шын; 3. в знач. вводн. сл. мумкин, дурысында да, ырасында да, шынында да, ихтимал; он, не придёт ол, мумкин, келмес; с подлинным ~ туп нускасы менен тууры.
ВЕРНОПОДДАННЫЙ прил. уст. 1. садык бенде болган, шын берилген; 2. в знач. сущ. м. верноподданный и ж. верноподданная садык, шын берилген адам.
ВЕРНОСТЬ ж. 1. (преданность) турак-лылык, садыклык, берилгенлик, шынлык; ~ присяге антка турацлылыгы; 2. (правильность, точность) дурыслык, туурылык, шынлык, аныклык; ~ перевода аударманыц туурылыгы.
ВЕРНУТЬ сов. 1. что кайтарыу, кайта-рып бериу, кайтып бериу; ~ книгу китап-ты кайтарып бериу; ~ долг карызды кайтып бериу; 2. что кайтарып алыу, кайтарып келтириу, тиклеп алыу; ~ здоровье ден--саулыкты тиклеп алыу; 3. кого-что кайтарып алыу, кайтарып жибериу, кейин кайтарып жибериу; ~ кого-л. с дороги биреуди жолдан кайтарып жибериу.
ВЕРНЦУТЬСЯ сов. 1. кайтыу, кайтып келиу, кайта келиу, кайта айналып келиу; ~уться домой уйге кайтып келиу; ~уться с полдорбги жары жолдан кайта айналып келиу; 2. к кому, перен. (вновь появиться) кайта пайда болыу, кайтадан келиу; ко мне ~улось спокойствие маган тынышлык кайтадан келди; 3. к чему (возвратиться к прежнему) кайта айналыу, кайта токтау, кайта баслау; мы ещё ~ёмся к этому вопросу биз _ бул мэселеге еле кайта токтаймыз.
ВЁРНЦЫЙ прил. 1. (преданный) берилген, тураклы, садык, шын; ~ый друг шын дос; 2. дурыс, тууры, анык; ~ая мысль тууры пикир, анык ой; ~ый перевод дурыс аударма; ~ое решение задачи мэсе-лениц дурыс шешилиуи; 3. (надёжный) исенимли, дурыс; ~ая опора исенимли тирек; ~ый способ дурыс усыл; 4. дел, нак, еткир; ~ый глаз еткир кез; ~ая рука кайтпайтугын кол; 5. (неизбежный, несомненный) сезсиз, шексиз, анык, даусыз; ~ый выигрыш сезсиз утыс.
ВЕРОВАНИЯ мн. (ед. верование с.) 1. (убеждение, вера) исеним; 2. (религиоз-
- 81 —
ВЕР
ные представления) диний тусиник, исе-нимлик.
ВЕРОВАТЬ несов. в кого, во что динге исениу, инаныу.
ВЕРОИСПОВЁДАНИ ||Е с. рел. динге сыйыныу, динге исениу; свобода ~я динге исениу еркинлиги.
ВЕРОЛОМНЦЫЙ прил. кыянатшы, кыя-натлы, опасыз, уэдесин бузган, сертин бузган, жауызлык; ~ый поступок опасыз цылык; ~ое нападение жауызлыц топылыу.
ВЕРОЛОМСТВО с. кыянатшылык, опа-сызлыц, уэдэсин бузыушылыц, серт бузыу-шылык, жауызлыц.
ВЕРООТСТУПНИК м. уст. диннен шыццаи, диннен бас тартцан, диннен безген.
ВЕРООТСТУПНИЦА женск. от вероотступник.
ВЕРООТСТУПНИЧЕСТВО с. уст. диннен шыгыушылык, диннен бас тартыушы-лык, диннен безиушилик.
ВЕРОТЕРПИМОСТЬ ж. динге исениу* еркинлиги.
ВЕРОТЕРПИМЫЙ прил. динге исениуге еркинлик пенен царайтугын.
ВЕРОУЧЕНИЕ с. диний тэлимат, диний оцыу.
ВЕРОЯТНО 1. нареч. болыуы мумкин, шамасы; это вполне ~ бул толыгы менен болыуы мумкин; 2. вводи, сл. мумкин, ити-мал; ~, сегодня будет дождь мумкин, бугин жауын болар.
ВЕРОЯТНОСТИЬ ж. итималлык, мум-кинлик; по всей ~и итимал, болса керек, мумкии; теория ~ей мат. итималлык теориясы.
ВЕРОЯТНЫЙ прил. болыуы итимал болган, болыуы мумкин болган, шынлыцка жадын.
ВЕРСИЯ ж. версия (цандай да бир факт-ты ямаса уацыяны	тур ли тусиндире-
тцеын маелыуматлардьщ бири).
ВЕРСТЦА ж. уст. шакырым; <> за ~у видно бир шадырым жерден керинип тур, алыстан керинип тур; коломенская ~а бойы сырыцтай адам.
ВЕРСТАК м. верстак.
ВЕРСТАТКА ж. полигр. верстатка fta-риплерди ь;ол менен териуде крлланылату-гын типографияльщ эсбап).
ВЕРСТАТЬ несов. что, полигр. вёрсткалау, вёрстка етиу; ~ книгу китапты вёрстка л ау.
ВЁРСТКА ж. полигр. 1. (действие) вёрсткалау, вёрстка етиу; ~ газеты газетаны вёрсткалау; 2. (свёрстанный набор) вёрстка (терилген ^эриплерди бетлер-ге ретлестирий).
ВЕРСТОВЦ ОЙ прил. уст. шадырым, шадырымлык; ~ые столбы шацырымлык агашлар.
ВЕРТЕЛ м. ис; птица жарится на ~е кус исте кабап болып атыр.
ВЕРТЁП м. вертеп (бузащялар фм ^ылмыслылар жыйналеан орын).
ВЕРТЦЁТЬ несов. 1. кого-что, чем. айлан-дырыу, таулау, децгелетиу; былгау, шай-цау (головой)-, ~ёть колесо дигиршекти айландырыу; 2. кем-чем, перен. разг.
6 Русско-каракалпакский сл.
езинше басцарыу, бийлеу, хэкимшилик етиу; О как ни ~й калай болсада, не исле-сецде.
ВЕРТЦЁТЬСЯ несов. 1. (вращаться, кружиться) айланыу, децгелеу, тауланыу; колёса вертятся дигиршеклер денгелейди; 2. перен. разг, айланшыцлау, дегереклеу; он целый день здесь ~ёлся ол усы жерде куни менен айланшыклайды да журеди; ~ёться под ногами тынышын алыу, маза-сын алыу; 3. перен. разг, (изворачиваться) тыпыршылау, хийлеетиу; не —йсь, а говори правду! тыпыршыламай шынынды айт!; О как ни ~йсь... калай етсец де..., не ислесец де...
ВЕРТИКАЛЬ ж. тик.
ВЕРТИКАЛЬНО нареч. тигине, тикке.
ВЕРТИКАЛ ЬНЦЫЙ прил. тик; ~ая линия тик Сызык; в ~ом положении тик жагда-йында.
ВЁРТКИЙ прил. разг, шаккан, епли, ебетейли.
ВЕРТЛЮГ м. 1. анат. уршык; 2. тех. вертлюг (механизмниц айналатугын осы).
ВЕРТЛЯВЫЙ прил. 1. (излишне подвижной) ушкалак, кылмынлаган, шыб-жыцлаган; 2. (о лодке) кымыцлаган.
ВЕРТОЛЁТ м. вертолёт.
ВЕРТОПРАХ м. разг, жецил минез, ушкалак-
ВЕРТУШКА ж. разг. 1. (вращающийся предмет) айлангыш; 2. (о женщине) жецил минезли, тураксыз хаял.
ВЕРТЯЧКА ж. 1. вет. делбе, айналма кесели (крй-ешкилерде болатусын кесел)-, 2. (водяной жук) суу коцызы.
ВЕРУЮЩИЙ 1. прич. от веровать;
2. в знач. сущ. м. верующий и ж. верующая динге исениуши, диншил.
ВЕРФЬ ок. верфь (кеме сопып шытрату-гын хрм ремонтлайтусын ендирис орны).
ВЕРХ At. 1. (верхняя часть) тебе, бас, усти, жокарысы; ~ горы таудыц басы, таудыц тебеси; забраться на самый ~ ец тебесине шыгыу; 2. усти, устинги кабат; он занимает ~ дома ол жайдыц устинги кабатын алып тур; 3. тыс, тысы, оц, сырты; пальто с суконным верхом тысы сукнолы пальто; 4. разг, (верхнее течение реки) сага, ер; плыть с верху ер жагынан жузиу; 5. (крыша экипажа) усти; 6. мн. верхи (руководящие круги) жокаргы, басшы; правящие ~й баскарыушы басшылар; 7. (высшая степень чего-л.) басы, шыцы; ~ совершенства жетилгенлик шыцы;
взять ~ устем болыу; скользить по ~ам, нахвататься ~ов устиртин билиу.
ВЁРХНЦИЙ прил. 1. жокаргы, устинги; ~ий этаж жокаргы кабат; 2. ер, сага, сагадагы, ердеги; ~ее течение реки дэрья-ныц ердеги агысы; 3. (надеваемый поверх платья) сырт, сырткы, уст, устки, тысцы; ~яя одежда сырткы кийим; 4. муз. жокары, бэлент; ~ий регистр белент регистр.
ВЕРХОВН||ЫЙ прил. жоцаргы; ~ая власть жоцаргы хукимет; Верховный Совет СССР СССР Жокаргы Совета.
ВЕРХОВОД м. разг, басшы, жетекши.
ВЕР
— 82 —
ВЕРХОВОДИТЬ несов. кем-чем, разг. басцарыу, басшы болыу, жетекшилик етиу, буйырыу.
ВЕРХОВЦОЙ прил. 1. атлы, минги; ~ая лошадь минги ат; ~ая езда атлы журиу; 2. в знач. сущ. м. верховой атлы, атлы журиуши.
ВЕРХОВ ЬЕ с- ер жагы, сага бети, сага жагы; ~ Аму-Дарьи Эму дэрьяныц сага жагы.
ВЕРХОГЛЯД м. разг, шаларай, устиРтин караушы.
ВЕРХОГЛЯДСТВО с. разг, шалагай-шылык, шалаЕайлыц, устиРтин караушы-лык-
ВЕРХОЛАЗ м. верхолаз, бийикте ислеуши.
ВЕРХОМ нареч. 1. (по верху) жоцары-сынан, устинен; идти ~ жоцарысынан журиу; 2. (выше краёв) толтырып, липил-детип, ернеклетип; налить стакан ~ ста-канды толтырып куйыу.
ВЕРХОМ нареч. атлы, атта, ат минип, атца мииип; ехать~ ат минип журиу, атлы журиу.
ВЕРХУШКА ж. 1. уш, бас (дерева); тебе, шыц (горы); 2. перен. разг, жоцаргы басцарыушы топар, жоцаргы катлам; правящая ~ басдарыушы топар.
ВЁРША ж. рыб. даза.
ВЕРШЙНА ж. 1. уш, бас, уша бас (дерева); тебе, шыц (горы); 2. перен. жоцаргы дэреже, шыц, бэлент; ~ славы даццтыц шыцы; <> ~ угла мат. муйештиц тик ушы, муйештиц тебеси.
ВЕРШИТЕЛЬ м. басцарыушы, шешиу-ши; ~ судеб тагдирди шешиуши.
ВЕРШИТЬ несов. что, чем басцарыу, шешиу; ~ всеми делами барлык жумыслар-ды басцарып отырыу.
ВЕРШОК м. уст. вершок (4,4 смге тец узынльщ елшеу).
ВЕС I м. 1. салмак, а^ырлык; ~ десять килограммов ауырлыгы он килограмм; чистый ~ таза салмак; атомный ~ атом-лык салмак; молекулярный ~ молекуляр-лык салмак; удельный ~ салыстырма салмак; определить ~ чего-л. салмагын анык-лау; 2. перен. салмак, аброй, хурмет; человек с большим весом улкен абройлы адам; <> на ~ золота жудэ хэм кымбат, ба-хасы алтынга тец; прибавить в весе семириу, етке шыгыу.
ВЕС II м.: держать на ~у асылдырып тургызыу, илиндирип тургызыу.
ВЕСЕЛЕТЬ несов. от чего и без доп. шадланыу, цууаиыу, кеуиллениу, кеули кетерилиу, уакты хош болыу.
ВЕСЕЛИТЬ несов. кого-что, чем шад-ландырыу, кууандырыу, кеуиллендириу, кеуилин кетериу, уактын хош етиу; ~ публику калайыкты кеуиллендириу.
ВЕСЕЛИТЬСЯ несов. кеуил кетерисиу, кеуиллеииу, шадланыу, уакты хошлык етиу.
ВЕСЕЛО 1. нареч. шадлы, кууанышлы, кеуилли, уацты хош болып; ~ смеяться шадлы турде кулиу; 2. безл. в знач. сказ. шад, шок; мне очень ~ мениц кеулим шад.
ВЕСЁЛОСТЬ ж. шадлык, кеуиллилик, кууанышлык, уакты хошлык.
ВЕСЕЛ ||ЫЙ прил. 1. (жизнерадостный) шадлы, кууанышлы, кеуилли, уацты хош; ~ое настроение хош кейипли, кейипи хош; ~ое лицо кууанышлы жуз; 2. (доставляющий веселье) кызыдлы, тамаша, хэзил; ~ый спектакль кызык спектакль; 3. разг, (яркий, светлый) суйкимли, ашык; ~ая расцветка ткани гезлемениц ашык гули.
ВЁСЕЛ ЬЕ с. 1. (жизнерадостность) шадлык, кеуил хошлык, уакты хошлык; в доме царило ~ жайдыц ишинде зор кеуил хошлык; 2. (развлечение, забава) зауык, ойын-кулки.
ВЕСЕЛЬНЫЙ прил. ескекли.
ВЕСЕЛЬЧАКм. разг, хошшак, хэзилкеш, кеуилли.
ВЕСЕННИМИ прил. бэхэрги, бэхэрдеги; ~е дни бэхэрги кунлер; ~е полевые работы бэхэрги атыз жумыслары.
ВЁСИТ||Ь несов. келиу, шыгыу; груз ~ десять килограммов жук он килограмм шыгады.
ВЁСКЦИЙ прил. 1. (имеющий большой вес) салмаклы, ауыр; золото и свинец — ~ие металлы алтын хэм коргасын — салмаклы металлар; 2. перен. (убедительный) салдамлы; исендирерли, эхмийетли, манили; ~ое доказательство исендирерли дэлил; ~ий довод салдамлы себеп.
ВЕСЛО с. ескек.
ВЕСНА ж. бэхэр, кеклем.
ВЕСНОВСПАШКА ж. с.-х. бэхэрги жер суриу.
ВЕСНОЙ, ВЕСНОЮ нареч. бэхэрде, кеклемде; ранней ~ ерте бэхэрде-
ВЕСНУШКИ мн. (ед. веснушка ж.) сепкил.
ВЕСНУШЧАТ ||ЫЙ прил. сепкилли, сепкил баскан; ~ое лицо сепкилли бет.
ВЕСОВОЙ I прил. елшеули, елшеу..., елшенип сатылатугын; ~ хлеб елшенип сатылатугьш наи.
ВЕСОВЦОЙ II прил. тэрези...; ~ая гиря тэрези тас, елшеу тас.
ВЕСОВЩЙК м. тэрезнман, тэрезиши.
ВЕСОВЩИЦА женск. от весовщик.
ВЕСОМОСТЬ ж. салмаклылык, ауыр-лык-
ВЕСОМЫЦЙ прил. 1. (обладающий весом) салмаклы, ауыр; 2. перен. салдамлы, исен-дирерлик, эхмийетли, мэнили; ~е доказательства исендирерли дэлиллер.
ВЕСТ м. мор. 1. (запад, западное направление) батыс, батыс тэреп; 2. метеор. (западный ветер) батыстан ескен самая.
ВЕСТИ несов. 1. кого-что алып барыу, жургизиу, апарыу, баслау, жетелеу, жетек-леу; ~ ребёнка за руку баланыц колынан услап журиу; ~ лошадь в поводу аттыц жибинен жетелеу; ~ войска в бой эскерлерди сауашка баслап тусириу; 2. что жургизиу, айдау; ~ машину маши-наны айдау; ~ железнодорожный состав темир жол составын жургизиу; 3. что баскарыу, алып барыу, еткериу; ~ семинар семинар еткериу; ~ собрание жыйналысты
_______________________- 83 -___________________BET
алып барыу; 4. чем, по чему (двигать) жылыстырып керсетиу; ~ указкой по карте шыбык пенен картадан керсетиу; 5. что (прокладывать) тартыу, алып барыу, жур-гизиу; ~ шоссе на юг шоссени тусликке карай тартыу; 6. (служить дорогой) алып барыу, алып келиу; тропинка ведёт к реке сокпак дэрьяга алып келеди; 7. что, с кем--чем алып барыу, жургизиу; ~ переговоры сейлесиулер жургизиу; ~ борьбу гурес жургизиу; 8. алып барыу; ~ протокол протокол алып барыу; ~ дневник кунделик таптер алып барыу; < ~ себя езин тап тутыу, езин тута билиу; ~ начало келип шыгыу; ~ огонь ок жаудырыу.
ВЕСТИБЮЛЬ м. вестибюль (кирер ауыздакы белме); ~ театра театрдыц вестибюли.
ВЕСТИСЬ несов. 1. (производиться) жургизилиу; строительные работы ведутся уже два года курылыс жумыслары еки жылдаи бери жургизилип атыр; 2. безл. разг, алып барыу, эдеттегидей жургизилиу; так издавна ведётся бурыннан усылай болып келеди.
ВЁСТНИК м. 1. хабаршы, хабарлаушы, хабар бериуши; 2. (издание) хабаршы; Вестник Каракалпакского филиала Академии ваук УзССР УзССР Илимлер акаде-миясыныц Каракалпадстан филиалыныц хабаршысы.
ВЕСТОВ ||0Й прил. 1. уст. хабар бериуши; ~ая пушка атып хабар бериуши топ; 2. в знач. сущ. м. вестовой воен, хабаршы, шабарман.
ВЁСТОЧКЦА ж. азы-кем хабар; получить ~у азы-кем хабар келиу.
ВЕСТЦЬ ж. хабар, дерек; радостная ~ь Кууанышлы хабар; без ~и пропасть дерексиз жогалыу, дерексиз кетиу.
ВЕСЦЫ только мн. тэрези; аптекарские ~ы дэри терези; ручные ~ы кол тэре-зи; взвесить на ~ах тэрезиде елшеп кериу.
ВЕСЬ (вся, всё, все) мест. 1. опред. путин, путкил, барлык, гуллен, тутас, путкиллей; ~ город барлык кала; во всём мире путкил дуньяда; все народы барлык халыклар; вся сумма барлык сумма; всё время хэмме уакытта; во ~ голос дауысы-нын, барынша, барлык дауысы менен; изо всех сил, во всю мочь кушиниц барынша, барлык куши менен; во всё горло дауысы-ныц барынша; во всю ширину путкиллей кецлигине; 2. (совсем) дым, эбден, жуде; платье всё порвано кейлек эбден жыртыл-ган; ~ мокрый усти басы дым сел-сел; он ~ в отца ол экесиниц дэл ези; вся в слезах кези жаска толган; он ~ обратился в слух ол жуде дыккатлы тыцлады; он ~ внимание ол дыккат койды; 3. в знач. сказ, (израсходован, окончился) хэммеси тамам болыу, барлыгы питиу; бумага вся кагаздыц хэммеси тамам болды; деньги все гуллэн акта питти; 4. в знач. сущ. с. всё хэмме, бары, бери; всё его рйдовало хэммеси оны кууандырды; всего понемногу хэммеси аз-аздан; лучше всего хэммеси-нен жаксысы; лучше всего уйти ец жак-
сысы кетиу керек; всё для победы! хэммеси жецис ушын!; 5. в знач. сущ. мн. все хэммеси, барлыгы; все кому не лень книге кош жакса хэммеси; все как один хэммеси бир адамдай; все до одного хэммеси, бири кал-май; лучше всех барлыгынан жаксы; все за одного — один за всех погов. хэмме биреу ушын, биреу хэмме ушын; <$> всего хорошего (пожелание при прощании) бар бол, саулык пенен керискеймиз; всё равно !) (безразлично) бэри бир, мейли, ык-тыяры; 2) (несмотря ни на что) хеш нэрсеге карамастан, калай болсада; он всё равно сделает это бэри бир ол буны ислейди; без всего (остаться, уйти, уехать и т. п.) дымсыз, нэрсесиз; по всему барлык бел-гилерине Караганда; при всём том соган карамастан; вот и всё баска айтарым жок, косатугын жок-
ВЕСЬМА нареч. кутэ, жудэ, огада, ец, дым; ~ рад вас видеть сизди кергениме огада кууанышлыман.
ВЕТВЙСТЦЫЙ прил. шакалы, путацлы, шакасы кеп, путагы кеп; ~ое дерево шакалы a Fam.
ВЕТВИТЬСЯ несов. шакалау, путакла-ныу, тармацланыу.
ВЕТВЬ ж. 1. (побег, отросток) путак, шака; ветви дуба еменниц шакалары; 2. (отрасль чего-л.) тарау, белим; 3. (ответвление) тарау, тармак; 4. (линия родства) урпак, нэсил.
ВЁТЦЕР^ж. самал, жел; слабый ~ер пес самал; резкий ~ер катты самал; поднялся ~ер самал турды; идти против ~ра самал-га карсы журиу; У него ~ер в голове ол жецил минезли адам; бросать деньги иа ~ер акшаны женсиз жумсау; бросать слова на ~-ер итибарсыз сейлеу, ойланбай сейлеу; идти, куда~ер дует самал’кайда карап ессе, сол жакка ауыу, ким^басым болса, соныц сезии сейлеу.
ВЕТЕРАН м. ветеран, кексе; ~ войны урыстыц* ветераны; ~ революции рево-люцияныц ветераны; ~ науки илимге мий-нет сицирген адам.
ВЕТЕРИНАР м. ветеринар, мал доктор .
ВЕТЕРИНАРИЯ ж. ветеринария (^айуан-лардьщ кеселлери .>;эм оларды емлеу туу-ралы илим).
ВЕТЕРИНАРНЫЙ прил. ветеринария..., ветеринариялык; ~ врач ветеринариялык врач.
ВЕТЕРОК м. жумсац самал.
ВЕТКА ж. 1. см. ветвь 1; 2. ж.-д. тармак, тарау.
ВЕТЛА ж. тал, шыгыр тал.
ВЕТО с. нескл. юр. вето, тыйым, кадаган; право ~ вето салыу правосы;* наложить на что-л. бир нэрсеге тыйым салыу.
ВЕТОШЬ ж. шобыт, лэтте.
ВЕТРЕНИК м. разг, жецил минезли, ушкалак адам, турадсыз адам.
ВЁТРЕНИЦА женск. от ветреник.
ВЕТРЕНО 1. нареч. (легкомысленно) жецил минезли, ушка.пак„ турацсыз; 2. безл. в знач. сказ, самаллы, желли; сегодня ~ бугин кун самаллы.
6*
BET
— 84 —
ВЕТРЕНОСТЬ ж. жецил минезлилик, ушдалацлык-
ВЕТРЕН||ЫЙ прил. 1. самаллы, желли; ~ая погода самаллы хауа райы; 2. разг, (легкомысленный) жецил минезли, ушца-лац, турадсыз; ~ый поступок ойсыз цы-лыц.
ВЕТРО’ цоспа свзлердиц «самалсаъ тийис-ли биринши белеги, мыс.', ветроэнёргия самая энергиясы.
ВЕТРОГОН м. см- ветреник.
ВЕТРОДВИГАТЕЛЬ ж. самал двигатели.
ВЕТРОМЕР м. метеор, самал елшеуиш (эсбап) 
ВЕТРЯК м. разг. 1. см. ветродвигатель;
2. (мельница) жел цараз.
ВЕТРЯНКА I ж. обл. (ветряная мельница) жел цараз.
ВЕТРЯНКА II ж. разг, (ветряная оспа) суу шешек кесели.
ВЕТРЯНОЙ прил. самал..., жел...; ~ двигатель самал двигатели.
ВЁТРЯНЦЫЙ прил.: ~ая оспа суу шешек кесел и.
ВЕТХИЙ прил. тозгаи, генерген, сауса-ган; ~ дом тозгаи жай; <> ~ старик жудэ цартайган гарры.
ВЕТХОСТЬ ж. тозганлыц, генергенлик, саусаганлык; прийти в ~ эбден тозып жетиу.
ВЕТЧИНА ж. ветчина (шошцаныц 1'ацланган сан ети).
ВЕТЧЙННЦЫЙ прил. ветчина...; вет-чинадан исленген; ~ая колбаса ветчинадан исленген колбаса.
ВЕТШАТЬ несов. тозыу, генериу, саусау.
ВЁХЦА ж. 1. белги агат, белги цазыц, шегара цазыц; поставить ~и на границе участка участканыц шегарасына белги цазыцлар кагыу; 2. мн. вехи дэуир, басцыш; основные ~и в истории тарийхтагы тий-каргы дэуирлер.
ВЁЧЕ с. ист. вече (эййемги Русьта ха-лыц жыйналысы).
ВЕЧЕВЦОЙ прил- ист. вече...; ~ая площадь вече майданы.
ВЁЧЕР м. 1. кеш; к ~у кешке, кешке таман; под ~ кеште, кешке жадын; по вечерам кешки уацытларда; 2. кеше, сауыц кешеси, зыяпат; литературный ~ эдебий кеше; новогодний ~ таза жыл кешеси.
ВЕЧЕРЁЦТЬ несов. кеш болыу, царацгы тусиу, ымырт жабылыу; зимой рано ~ет цыста ерте кеш болады.
ВЕЧЕРИНКА ж. кеше, отырыспа, ша-цырыспа, зыяпат; студенческая ~ студент-лер кешеси.
ВЕЧЕРКОМ нареч. разг. см. вечером.
ВЕЧЁРНЦИЙ прил. 1. кешки, кештеги; ~ий час кешки саат; ~ее нёбо кешки аспан; ~яя газета кешки газета; ~яя школа рабочей молодёжи рабочий жаслар кешки мектеби; 2. жыйынга арналган, кешеге арналган; ~ее платье жыйынга арналган кейлек.
ВЁЧЕРОМ нареч. кеште, кешцурын; поздно ~ кешлетип.
ВЕЧНО нареч. 1. (в течение веков) мэцги, бэрха, бэркулла; 2. разг, (постоянно) хэр
дайым, хэр цашан, мудамы; он ~ занят ол мудамы бос емес.
ВЕЧНОЗЕЛЕНЫМИ прил. мудамы жа-сыл, бэрдулла кеп-кембек; растения мудамы жасыл есимликлер.
ВЕЧНОСТЬ ж. мэцгилик, емирлик; -ф- целая ~ мэцгилик; казаться ~ю мэцгиге созылатугындай болып кериниу.
ВЁЧНЦЫЙ прил. 1. (бесконечный во времени) мэцги, мэцгилик; ~ая матёрия филос. мэцгилик материя; 2. (никогда не прекращающийся) мэцгилик; ~ая мерзлота мэцгилик тоц; 3. (бессрочный) мэцги, мэцгилик; акт на ~ое пользование землёй жерди мэцгилик пайдаланыуга берилген-лик акты; 4. разг, (всегдашний, постоянный) удайы, мудамы, бэрцулла;~ые споры удайы тартыслар; <ф> ~ая слава мэцгилик дацк.
ВЁШАЛКЦА ж. 1. (полка или стойка) вешалка, кийим цыстыргыш, кийим ил-диргиш; 2. разг, (гардероб) вешалка, кийим цыстыратугын орын; слать пальто на ~у пальтоны вешалкага бериу; 3. (петля) илдиргиш, илгиш, илгек бау; пришить ~у илгек бау тагыу.
ВЕШАТЬ I несов. 1. что цыстырыу, асыу, илиу, илдириу, илип дойну; ~ картину сууретти цыстырыу; ~ бельё жууылган кирди илип дойыу; 2. кого дарга асыу. асып елтириу; <> ~ голову нэзерин темен салыу.
ВЕШАТЬ II несов. кого-что (взвешивать) елшеу, тэрезиге тартыу, ауырлыгын аныцлау; ~ хлеб нанды елшеу.
ВЕШАТЬСЯ I несов. (лишать себя жизни) асылыу, асылып елиу.
ВЕШАТЬСЯ II несов. прост, (взвешиваться) елшениу.
ВЕШНИЙ прил. поэт, бэхэрги, кеклем-деги.
вешу наст, ер. от весить.
ВЕЩАТЬ несов. что и без доп. 1. уст. (изрекать) жар салыу, жар урыу, хабар-лау; 2. (предсказывать) уэлийлик етиу, болжап айтыу, болжау; 3. (передавать по радио) радиодан бериу, радиодан есит-тириу, радиодан айтыу.
ВЕЩЕВОЦЙ прил. зат..., буйым..., зат салатугын, туратугын, зат цойылатугын, сацланатугын; ~й мешок буйым калта; ~й склад зат дойылатугын склад; ~е снабжение зат пенен тэмийцлеу.
ВЕЩЕСТВЕННЫ ||Й прил. 1. филос. (материальный) затлык, материялыц; ~й мир материялыц дунья; 2. затлай, зат пенен; буйым, буйымлай; ~й ущёрб затлай келтирилген зыян; <ф> ~е доказательства юр. зат пенен келтирилген делил лер.
ВЕЩЕСТВ ДО с. зат; органические ~й органикалыц затлар; отравляющие ~а ууландырыушы затлар.
ВЕЩ||Ь ж. 1. зат; буйым; он держал в руках какую-то ~ь ол цолына бир затты услап турды; 2. мн. вёщи (имущество) буйымлар, ол-пул, мулк; 3. мн. вёщи затлар; сдать вёщи в багаж затларды багаж-га тапсырыу; 4. (явление действительности, факт) зат, нэрсе, цубылыс, уацыя; прекрасная ~ь — молодость! жаслыц —
— 85 —
ВЗБ
эжайып нерсе!; удивительная ~ь! хайран цаларлыц зат!; 5. вещи филос. зат, нэрсе;
в порядке ~ёй тэбийгый, тэбийгый нэрсе, тан, цаларлыгы жод; называть вещи своими именами хэр нэрсени ез аты менен атау.
ВЕЯЛКА ж. с.-х. веялка (дзн елейту-гын, тазалайтуеын машина).
ВЕЯЛЬЩИК ~ м. веялкашы, веялкада ислеуши, кырман атыушы.
ВЕЯЛЬЩИЦА женск. от веяльщик.
ВЁЯНИЦЕ с. 1. с.-х. (зерна) сууырыу, атып тазартыу, елей тазартыу; 2. перен. (направление, тенденция) багдар, агым; новые —я в искусстве искусстводагы жада багдарлар; 3. (дуновение) есиу, уулеу.
ВЕЯТЬ несов. 1. что, с.-х. сууырыу, тазалау, елеу; 2. (о ветре) есиу, уУлеУI 3. (развеваться) желбиреу, желпилдеу; веют знамёна байрацлар желбирейди; 4. безл. чем ийиси келиу, сезилиу, леби келиу, хэуири урыу, ацдыу; веет весной бэхэрдид ийиси сезилип тур; веет прохладой сууыцтын, белгиси сезилип тур.
ВЖИВАТЬСЯ несов. см. вжиться.
ВЖЙ||ТЬСЯ сов. во что, разг, кенлигип кетиу, уйренисип кетиу; актёр ~лся в роль актёр ролине уйренисип кетти.
ВЗ® (ВЗО®, ВЗЪ®, ВС=) приставка 1) цэрекеттиц жоцары царай баеытлантн-лыгын билдиреди, мыс.: взлететь ушып кетиу; 2) ^зрекеттиц тез пайда болыуын билдиреди, мыс.: взбухнуть бирден исип кетиу; 3) .^эреке/птиц толыц болеанлы-гын кврсетеди, мыс.: взболтать былгау, араластырыу.
ВЗАД нареч. разг.: ~ и вперёд артда хэм алга, арман-берман; ходить и вперёд по комнате белмеде арман-берман журиу; ни ~ ни вперёд я артда емес, я алга емес; я ары емес, я бери емес.
ВЗАИМНОСТЬ ж. ез-ара келисиушилик, еки тэрепке бирдейлик, еки тэрепке тец; ~ обязательств миннетлемелердид еки тэрепке бирдейлиги; отвечать ~ю езини-киндей етип ислеу.
ВЗАЙМНЦЫЙ прил. ез-ара..., еки тэрепке бирдей, еки тэрепке тед; ~ое доверие ез-ара исеним; ~ая любовь ез-ара суйиу-шилик; ~ая помощь ез-ара жэрдем; <> ~ый залог грам. шериклик дэреже.
ВЗАИМО® цоспа сезлердиц «ез-ара, бир--бирине» деген мэнини билдиретурын биринши белеги, мыс.: взаимовлияние ез-ара тэсири.
ВЗАИМОДЁЙСТВИ ||Е с. ез-ара хэрекет етиу, ез-ара байланыс; во ~и ез-ара хэрекет етиуде; ~е частей машины машина белпмлеринид ез-ара хэрекет етиуи.
ВЗАИМОДЕЙСТВОВАТЬ несов. ез-ара хэрекет етиу, ез-ара байланыста болыу.
ВЗАИМОДОВЕРИЕ с. ез-ара исениу, бир-биреунне исениу-
ВЗАИМОЗАВИСИМОСТЬ ж. ез-ара гэ-резлилик, бир-бирине байланыслылыц.
ВЗАИМОЗАМЕНЯЕМЫЙ прил. ез-ара алмасатугын, бир-бири менен алмасатугын.
ВЗАИМООБУСЛОВЛЕННОСТЬ ж. ез--ара шэртлилик, бир-бирине тэсир етиушилик.
ВЗАИМООТНОШЁНИ||Е с. 1. (взаимодействие) ез-ара байланыс, бир-бирине гэрезлилик; 2. мн. взаимоотношения ез-ара дарым-датнасыд, ез-ара датнасыд; хорошие ~я ез-ара жадсы датнасыд.
ВЗАИМОПОМОЩИЬ ж. ез-ара жэрдем, ез-ара кемек, бир-бирине жэрдем бериу; договор о дружбе и ~и дослыд хэм ез-ара жэрдем хакдындагы келисим; < касса ~и ез-ара жэрдем бериу кассасы.
ВЗАИМОПОНИМАНИЦЕ с. ез-ара тусиниу, бир-бирин тусиниу; добиться полного ~я ез-ара толыд тусиниуге ерисиу.
ВЗАИМОСВЯЗЬ ж. ез-ара байланыс.
ВЗАЙМЫ нареч. дарызга, несийеге; взять ~ дарызга алыу, несийеге алыу; дать ~ дарызга бериу, несийеге бериу.
ВЗАМЕН предлог с род. п. орнына; что вы дадите мне ~ этой книги? бул китаптыц орнына сиз маган не бересиз?
ВЗАПЕРТИ нареч. 1. (под замком) беки-тиули жайда, дулып урылган жайда, ду-лыплап, бекитип, жабыдта, иликте; 2. перен. (в уединении) бир ези, жалгыз.
ВЗАПУСКИ нареч. дууып жетиуге тырысып, озып кетиуге жарысып; бегать ~ озып кетиуге жарысып жууырыу.
ВЗАШЕЙ нареч. прост, ецсесине туйип; прогнать ~ ецсесине туйип дууып жибериу.
ВЗБАДРИВАТЬ несов. см. взбодрить.
ВЗБАЛАМУТИТЬ сов. прост. 1. что (жидкость) ылайландырыу, былгастырып шайдау; 2. кого-что, перен. (взволновать) дэуиплендириу, тынышсызландырыу.
ВЗБАЛМОШНЫЙ прил. разг, есиуас, жарым ес.
ВЗБАЛТЫВАТЬ несов. см. взболтать.
ВЗБЕГАТЬ несов- см. взбежать.
ВЗБЕЖАТЬ сев. жууырып миниу, жууы-рып шыгыу (жоцарыга, бийикке).
ВЗБЕЛЕНИТЬСЯ сов. разг, датты кызып кетиу, жини келиу, ашыуы келиу.
ВЗБЕСИТЬ сов. кого, чем жинин келтириу, датты ка\эрлендириу, канын кызды-рыу.
ВЗБЕСИТЬСЯ сов. 1. (заболеть бешенством) кутырыу; 2. перен. (прийти в бешенство) жини келиу, цатты дэхэрлениу, даны дызыу.
ВЗБЕШЁННЫЙ 1. прич. от взбесйть;
2. прил. перен. жини келген, цэхэрленген, ашыуланган.
ВЗБИВАТЬ несов. см. взбить.
ВЗБИРАТЬСЯ несов. см. взобраться.
ВЗБИТЬ сов. что 1. дампайтып жибериу, урпейтип жибериу; ~ подушку дастыдты цампайтып жибериу*; 2. писип таслау, кепиртип жибериу; ~ сливки цаймацты писип таслау.
ВЗБОДРЙТЬ сов. кого-что, чем кеуиллендириу, йошландырып жибериу, кеулин кетериу.
ВЗБОЛТАТЬ сов. что шайдау, былгап араластырыу, былгау, былгастырыу.
ВЗБРЕСТЙ сов.: ~ в голову, ~ на ум разг, тосаттан ядца тусиу, бирден^есине келиу.
ВЗБРЫЗГИВАТЬ несов. см. взбрызнуть.
ВЗБ
— 86 —
ВЗБРЫЗНУТЬ сов- что, чем, разг. 'буркну'’ себиу, шашыу, буркип жибериу, •себип жибериу; ~ цветы гулге суу себиу.
взбудораженный 1. прич. от взбудоражить; 2. прил. разг, хаулыккан, ты-нышсызл анган.
ВЗБУДОРАЖИВАТЬ несов. см. взбудоражить-
взбудораживаться несов. см. взбудоражиться.
ВЗБУДОРАЖИТЬ сое. кого-что, чем, разг, тынышсызландырыу, мазасын алыу, биймаза дылыу, шаукым шыгарыу, пэтенге келтириу-
ВЗБУДОРАЖИТЬСЯ сов. разг, тынцш-сызланыу, мазазы кетиу, биймаза болыу, пэтенге келиу.
ВЗБУНТОВАТЬ сов. кого-что топалац ислеуге цызыдтырыу, козгалан, табыуга гыжац бериу, кетерилиске шакырыу.
ВЗБУНТОВАТЬСЯ сов. топалац ислеу, козгалац табыу, кетерилис шыгарыу.
взбучкца ж. прост, катты таяк, жаман сегис, сазайы (побои); сегис, кейис (выговор); дать ~у сазайын бериу; получить ~у катты кейис алыу.
ВЗВАЛИВАТЬ несов. см. взвалить.
ВЗВАЛЙЦТЬ сов. 1. кого-что, на кого--что кетерип салыу, жуклеу, тийеу; ~ть мешок на спину калтаны аркага кетерип салыу; 2. что, на кого, перен. разг, тацыу, артыу, жуклеу; жабыу (вину); он ~л на меня всю работу ол маган барлык жумысты танды; ~ть ответственность на кого-л. жууапкершиликти биреуге артыу.
ВЗВЕСИТЬ сов. 1. кого-что елшеу, елшеп кериу, тэрезиге тартыу; ~ багаж багажды елшеп кериу; 2. что, перен. Хэртэреплеме ойлап кериу, ойланып кериу, салыстырып кериу; ~ все за и против жаклаушы хэм карсы пикирлерди салыстырып кериу.
ВЗВЕСИТЬСЯ сов. елшениу, елшенип кериу.
ВЗВЕСТИ сов- что, на кого жабыу, артыу, тагыу; ~ вину на другого айыпты баска биреуге тагыу.
ВЗВЁШЕННЦЫЙ 1. прич. от взвесить; 2. прил. физ. косылмаган, араласпаган, араласпайтурган;~ое состояние араласпаган жагдай.
ВЗВЕШИВАНИЕ с. елшеу; ~ грузов жуклерди елшеу.
ВЗВЕШИВАТЬ несов. см. взвесить.
ВЗВЕШИВАТЬСЯ несов. см. взвеситься. ВЗВИВАТЬ несов. см. взвить.
ВЗВИВАТЬСЯ несов. см. взвиться.
ВЗВИЗГИВАТЬ несов. см. взвизгнуть.
ВЗВИЗГНУТЬ сов. шыцгырып жибериу, бирден кышкырып жибериу, шыр етиу, шырлап жибериу.
ВЗВИНТИТЬ сов. кого-что, разг, коз-дырыу, кыздырыу, зыгырданын кайнатыу; ~ нервы нервлерин кыздырыу; <> ~ цены баханы асырыу, баханы кетериу.
ВЗВИНЧЕННЫЙ разг. 1. прич. от взвинтить; 2. прил. куйип жанган, катты тынышсызл анган.
ВЗВИНЧИВАТЬ несов. см. взвинтить.
взвиуть сов. что жокары кетериу, аспанга шыгарыу; ветер ~л пыль самал шанды аспанга шыгарды.
взвйться сов. тикке кетерилиу, бирден кетерилиу, тикке ушыу; пелпеллеп ушыу.
ВЗВОД I м- воен, взвод; стрелковый ~ аткышлар взводы.
ВЗВЦОД II At. (часть огнестрельного оружия) кулак; < быть на ~бде мэслик аухалда болыу.
ВЗВОДЙТЬ несов. см. взвести.
ВЗВОДНЦОЙ прил. кулак---, кулак кай-тарыу; ~ая пружина кулак кайтарыу серппеси.
ВЗВОДНЫЙ прил. воен. 1. взвод..., взводлык; — командир взводлык, командир; 2. в знач. сущ. м. взводный взвод командиры.
ВЗВОЛНОВАННО нареч. даулыгып, ке-терилип, тынышсызл анып; говорить ~ кетерилип сейлеу.
ВЗВОЛНОВАННЫЙ 1. прич. от взволновать; 2. прил. хаулыккан, кетерилген, тынышсызланган; ~ вид хаулыккан тур; ~ голос кетерилип шыккан дауыс.
ВЗВОЛНОВАТЬ сов. 1. что (вызвать волны) шайпалтыу, толкынландырыу, тол-кынлатыу; 2. кого-что (растревожить, возбудить) хаулыктырыу, тынышсызландырыу, ойландырыу.
ВЗВОЛНОВАТЬСЯ сов. 1. (покрыться волнами) шайпалыу, толкынланыу; 2. (растревожиться) хаулыгыу, тынышсызланыу, ойланыу, кеули тыныш таппау.
ВЗВЫТЬ сов. 1. (о животных) улыу, кацсыу, уацдылдау; 2. разг, екириу, еки-рип жылау, ышкырыу, ексип жылау; ~ от боли ауырганлыктан екирип жылау.
ВЗГЛЦЯД м. 1. кез кар ас, нэзер, кез салыу; пристальный ~яд еткир нэзер; устремить ~яд нэзерин тигиу; 2. (мнение) кез кар ас, пикир; политические ~яды сиясий кез карас; <> на~яд сырттан Караганда, сырткы керинисине Караганда; на мой ~яд меницше, мениц пикиримше; на первый ~яд биринши кериуден; на первый ~яд ему лет двадцать биринши рет керген-де оган жигирма жастан артык бермейсец; с первого ~яда 1) (сразу же) бирден, хе де-мей-ак; 2) (по первому впечатлению) биринши кериуден-ак-
ВЗГЛЯДЫВАТЬ несов. см. взглянуть.
взглянуть сов. 1. на кого-что карап койыу, карап алыу, карау, нэзер салыу, кез салыу; ~ в лицо жузиие карап койыу; 2. на что, перен. кеуил бериу, кеуил белиу; ~ на дело серьёзно иске дыккат пенен кеуил бериу._
ВЗГОРЬЕ с. разг, тебе, бэлентлик.
ВЗГРЕТЬ сов. кого-что, прост. 1. (отколотить) урып таслау, сабап таслау; 2. (выругать) катты кейиу, сазайын бериу.
ВЗГРОМОЖДАТЬ несов. см. взгромоздить.
ВЗГРОМОЖДАТЬСЯ несов- см. взгромоздиться.
ВЗГРОМОЗДИТЬ сов. что, на кого-что, разг, зордан кетериу, зордан койыу, уйип
— 87 —
взл
таслау; ~ вёщи на машину затлар ды ма-шинага уйип таслау.
ВЗГРОМОЗДИТЬСЯ сов. на кого-что, разг, зордан миниу, зордан тырмасып шыгыу, зорга кетерилип шыгыу.
ВЗГРУСТНУ ЦТ ься сов. безл. разг, капа-ланыу, бираз кайгырыу; ему ~лось ол цапаланды.
ВЗДВАИВАТЬ несов. см. вздвоить.
ВЗДВ ЦОИТЬ сов. что, еоен. екиден цатарлаиыу; ряды ~ой! (команда) екиден цатарлан!
ВЗДЁРГИВАТЬ несов. см. вздёрнуть.
ВЗДЁРНУТЫЙ 1. прич. от вздёрнуть;
2. прил. жокары кетерген; ~ нос тацды мурын.
ВЗДЁРНУТЬ сов. 1. что, разг, (поднять) жоцары кетериу, жоцары тартыу; 2. кого--что, разг, (повесить) асыу, дарта асыу.
ВЗДОР м. разг, жалган сез, бийкар сез, сандырак, былшылды, биймэни сез, ети-рик; молоть ~ биймэни сезди кеп айтыу, былшылдыны кебейтиу.
ВЗДОРИТЬ несов. с кем, разг, жэнжел-лесиу, ^шатакласыу, мэлеллесиу.
ВЗДОРНЫЙ прил. разг. 1. (нелепый) мэнисиз, сандырак, далп, дузы жод, тий-карсыз; ~ слух сандырак гэп; 2. жэнжел-паз, шатакшыл; ~ человек жэнжелпаз адам.
ВЗДОРОЖАТЬ сов. кымбатлап кетиу, бадасы кетерилиу.
ВЗДОХ м. дём, демин ишине тартыу, гурсиниу; глубокий ~ терец демин алыу.
ВЗДОХНУТЬ сов. 1. однокр. ауыр демин алып дойму, гурсиниу; ~ свободно, ~ с облегчением 1) еркин дем алыу; 2) перен. еркин сезиу; 2. разг, (передохнуть, отдохнуть) дем алыу, тыныш табыу.
ВЗДРАГИВАТЬ несов. см. вздрогнуть.
ВЗДРЕМНУТЬ сов. разг, уйцылау, кез илиндириу, уйыклап алыу, уйцысырап кетиу, ^алгып кетиу.
ВЗДРОГНУТЬ сов. дирилдеу, цалтырау, шоршып кетиу, сел к етиу; ~ от неожиданности кэп ели мде сел к етиу.
ВЗДУВАТЬ несов. см. вздуть I.
ВЗДУВАТЬСЯ несов. см. вздуться.
ВЗДУМАЦТЬ сов. что, разг, цэпелимде ойлау, ойланыу, ой табыу, цыялланыу; ...дегенди табыу; не ~й! хеш ойлама!, яды-цада алма!
ВЗДУМА||ТЬСЯ сов. безл. кому, разг. ойланыу, ойга келиу, цыялланыу; мне ~лось сегодня пойти в театр мен бугин театрfа барыуга цыялландым.
ВЗДУТИЕ с. 1. (действие) дампайыу, ясну; ~ живота карынныц исиуи; 2. перен. разг, (цен и т. п.) кетерип жибериу, шыгарыу, асырып жибериу; 3. (припухлость) исик, торсык, исип кеткен жер.
ВЗДУТЫ ||Й I. прич. от вздуть I; 2. прил. (распухший) искен, цампайган; 3. прил. перен. разг, кетерилген, шыккан; ~е цены кетернлген бахалар.
ВЗДУТЬ I сов. что 1. безл. (раздуть) цампайтыу, исип кетиу; у меня вздуло щёку мениц жагым исип кетти; 2.
перен. разг, (чрезмерно повысить) кетерип жибериу, шыгарыу, асырып жибериу; ~ цены баханы кетерип жибериу; 3. разг, (разжечь) уплеп жандырыу, урлеу; ~ огонь отты уплеп жандырыу.
ВЗДУТЬ II сов. кого, прост, (побить) урыу, урып таслау, сабау.
ВЗДУ||ТЬСЯ сов. разг. 1. кетерилиу, тасыу, кебейиу, тасып кетерилиу; река ~лась от проливных дождей катты жауын-нан дэрья тасыды; 2. (распухнуть) дам-пайыу, исиу; щека ~лась от укуса пчелы хэрре шагып шекем исип кетти; 3. перен. разг, (о ценах и т. п.) асып кетиу, кетерилиу.
ВЗДЫБИТЬ сов. кого артцы аякларында тикке тургызыу; ~ коня атты арткы аякла-рында тикке тургызыу.
ВЗДЫМАТЬ несов. что кетериу, аспанга шыгарыу; ~ пыль шац кетериу.
ВЗДЫМАТЬСЯ несов. кетерилиу, жокары шыгыу.
ВЗДЫХАТЕЛЬ м. шутл. ашык, сырты-нан ашык болыушы.
ВЗДЫХАТЬ несов. 1. дайгырыу, демин алыу, сууыд демин алыу, гурсиниу; тяжело ~ ауыр демин алыу; 2. по ком-чём, о ком-чём (тосковать, грустить) кайгырыу, муцайыу, сагыныу; 3. по ком, перен. разг, (быть влюблённым) ашык болыу, суйиу.
ВЗИМАНИЕ с. ендирип алыу, телетиу; ~ налогов салыкларды телетиу.
ВЗИМАТЬ несов. что ендириу, телетиу, жыйнау; ~ штраф штраф ендириу.
ВЗИРАТЬ несов. на кого-что, уст. карау, нэзер салыу.
ВЗЛАМЫВАТЬ несов. см. взломать.
ВЗЛЕЛЕЯТЬ сов. 1. кого-что (вырастить, воспитать) есириу, багыу, элпеш-леу, еркелетип есириу, тэрбиялап есириу; 2. что, перен. езинде саклау, тууды-рыу; ~ надежду умит туудырыу.
ВЗЛЁТ м. 1. (действие) ушыу, кетерилиу; 2. перен. кетерицкилик, алып ушыу-шылык; ~ творческой мысли творчество-лык ойдыц алып ушыушылыгы.
ВЗЛЕТАТЬ несов. см. взлететь.
ВЗЛЕТЕТЬ сов. 1. ушып кетерилиу, ушып кетиу, ушып шыгыу, хауалап ушыу; ~ на воздух 1) (от взрыва) жарылып уайран болыу; 2) перен. кули кекке ушыу; 2. перен. разг, тез кетерилип шыгып кетиу, атлыгып шыгыу, кустай ушып кетиу; ~ по лестнице баскыштаи тез кетерилип шыгып кетиу.
ВЗЛЁТНЦЫЙ прил. ав. ушатугын, ушыу-га арналган; ~ая площадка ушыуга арналган майданша.
ВЗЛОМ м. бузыу, сындырыу; ~ замка кулыпты бузыу; кража со взломом бузып исленген урлыд.
ВЗЛОМАТЬ сов. что 1. бузыу, бузып ашыу, сындырып ашыу, бузып уайран етиу; ~ пол полды бузыу; ~ дверь дапыны бузып ашыу; 2. воен, (прорвать) бузып етиу; ~ оборону противника душпанныц корганын бузып етиу.
ВЗЛОМЩИК м. бузып ашыушы уры.
взл
— 88 —
ВЗЛОХМАТИТЬ сое. что уйпа-жуйпа етиу, уйпалау.
ВЗЛОХМАТИЦТЬСЯ сов. уйпа-жуйпа болыу, уйпаланыу; волосы ~лись шашлар уйпаланып кетти.
ВЗЛОХМАЧЕНЫ||ЫЙ 1. прич. от взлохматить; 2. прил. уйпа-жуйпа болтан, уйпаланган; ~ая собака уйпа-жуйпа болтан ийт.
ВЗЛОХМАЧИВАТЬ несов. см. взлохматить.
ВЗЛОХМАЧИВАТЬСЯ несов. см. взлохматиться.
ВЗМАХ м. катну, силтеу, сермеУ; ~ крыльев канат катну.
ВЗМАХИВАТЬ несое. см. взмахнуть.
ВЗМАХНУТЬ сов. чем цагып жибериу, цагыу, силтеу, сермеу, силтеп калыу, силтеп жибериу, сермеп жибериу; ~ крылом цанатын цагыу; ~ кнутом цамшыны сермеп жибериу; ~ руками цолын силтеу.
ВЗМЁТ м- с.-х. суриу, айдау; ~ зяби шудигэр айдау.
ВЗМЕТНУТЬ сов. и однокр. 1. что (стремительно поднять, подбросить) бирден кетериу, кетерип таслау, шыцгытып жибериу; 2. чем (взмахнуть) силтеп жибериу, цагып таслау.
ВЗМЕТНУ ЦТ ЬСЯ сов. бирден кетерилиу, кетерилиу; ракета ~лась в нёбо ракета аспанга бирден кетерилди.
ВЗМЁТЫВАТЬ несое. см. взметнуть.
ВЗМЁТЫВАТЬСЯ несов. см. взметнуться.
ВЗМОКЦНУТЬ сов. разг, ыталланыу, х,ел болыу, терлеп кетиу; у меня спина ~ла аркам терлеп кетти.
ВЗМОЛИТЬСЯ сов. о чём жудэ етиниу, жалбарыныу; ~ о пощаде кеширим сорап етиниу;
ВЗМОРЬЕ с. тециз жагасы, тециз шети, тециз бойы.
ВЗМЫВАТЬ несов. см. взмыть.
ВЗМЫЛЕННЫЙ 1. прич- от взмылить; 2. прил. (покрытый пеной) кебикленген, ац кебик болтан, цатты терлеген; ~ конь ац кебикке тускен ат.
ВЗМЫЛИВАТЬ несов. см. взмылить.
ВЗМЫЛИВАТЬСЯ несов. см. взмылиться.
ВЗМЫЛИТЬ сов. кого ац кебигин шы-гарыу, цатты терлетиу, терге батырыу; ~ коня аттыц ац кебигин шыгарыу.
ВЗМЫЛИТЬСЯ сов. (о лошади) ац кебиги шыгыу, цатты терлеу, терге батыу.
ВЗМЫЦТЬ сов. ушып кетерилиу, жо-цары ушыу; самолёт ~Ji под облака самолёт булттыц астына ушып кетерилди.
ВЗНОС м. 1. (платёж) телеу; срочный ~ цыстаулы телеу; 2. взнос; членские взносы агзалыц взнослар; вступительный кириу взносы.
ВЗНУЗДАТЬ сов. 1. кого жууенлеу, ауызлыц салыу; ноцталау; ~ лошадь атты жууенлеу; 2. кого-что, перен. разг. багындырыу, жууенлеу, ер кине жибер-меу.
ВЗНУЗДЫВАТЬ несое. см. взнуздать.
В30s приставка (см. вз=) «взъдыц орнына «й» алдында $эм басцада дауыссызлар би-
рикпелеринде цолланылады, мыс.: взорваться жарылыу.
ВЗОБРАТься сов. на кого-что ермелеп шытыу, тырмасып шыгыу, жокары кетерилиу.
В30ЦЙТЙ сов. 1. на что (подняться) кетерилиу, шыгыу; ~йтй на гору тауга шыгыу; 2. шыгыу; солнце ~шлб кун шыцты; 3. (прорасти) есип шыгыу, кеге-рип шыгыу, кетерилиу, кегериу.
ВЗОР м. 1. нэзер, царау, тигилиу, кез жибериу; окинуть взором нэзер салыу; 2. мн. взоры перен. итибар, кеуил, дыц-цат, цызыгыу; взоры всех были прикованы к этим событиям цэммениц дыццаты бул уацыялар менен бэнт болды.
ВЗОРВЦАТЬ сов. 1. что жарып жибериу, жарып сыидырыу, бузыу; ~ать лёд музды жарып бузыу; 2. кого-что, перен. разг, (возмутить) жинин келтириу, цатты ашыу-ландырыу, жанына тийиу, бнрден цызын кетиу; его грубость ~ала меня онын турпайылыгы мениц жаныма тийди.
ВЗОРВЦАТЬСЯ сов. 1. жарылыу, жары-лып белеклениу, жарылып бузылыу; бомба ~алась бомба жарылды; мост ~ался кепир жарылып бузылды; 2. перен. разг. (возмутиться) жини келиу, цатты ашыу-ланыу, жанына тийиу, бирден кызыу.
ВЗРАСТИТЬ сов. кого-что есириу, тэр-биялап шыгарыу.
ВЗРАЩИВАТЬ несов. см. взрастить.
ВЗРЕВЕТЬ сов. екирну, екирип жибериу, бацырып жибериу; уарылдап жибериу; гурилдеп жибериу (о моторе).
ВЗРЁЗАТЬ сов. что жарыу, тилиу, жарып жибериу, кесип таслау, тилип жибериу; ~ арбуз гарбызды тилиу.
ВЗРЕЗАТЬ несое. см. взрезать.
ВЗРЕЗЫВАТЬ несое. см. взрезать.
ВЗРОСЛЕТЬ несов. разг, улкейиу, ер жетиу, есейиу.
ВЗРОСЛЫ II й прил. 1. улкейген. еР жет-кен, есейген, егеде; ~й юноша ер жеткен бала; 2. в знач. суш,, м. взрослый и ж. взрослая улкен; ~е и дети улкенлер хэм балалар.
ВЗРЫВ м. 1. жарылыу, партлау; ~ снаряда снарядтыц жарылыуы; 2. перен. гуулеу, гуУилдеген, дуу; ~ аплодисментов гууилдеген цол шапатлаулар; 3. (звук) партылды; раздалсг ~ партылды еситилди.
ВЗРЫВАТЕЛЬ м- воен, жаргыш (мина-да, бомбада х,эм т. б.).
ВЗРЫВАТЬ I несов. см- взорвать.
ВЗРЫВАТЬ II несое. см. взрыть.
ВЗРЫВАТЬСЯ несое. см. взорваться.
ВЗРЫВНЦОЙ прил. 1. жарылыу..., жа-рылатугын, жарылгыш; ~ая волна жарылыу толцыны; 2. лингв, партлаушы; <~ые согласные партлаушы дауыссызлар.
ВЗРЫВЧАТКА ж. разг, жарылгыш зат.
ВЗРЫВЧАТЫ ||Й прил. жарылгыш, жа-рылатугын; ~е вещества жарылгыш зат-лар.
ВЗРЫТЬ сов. что казну, аударыу, ка-зып таслау, казып аударыу; ~ землю жерди казып аударыу.
— 89 —
ВИД
взрыхлйть сов. что, чем жумсартыу, босатыу, кетпенлеу, аударыу; ~ почву жерди аударыу.
ВЗРЫХЛЙТЬ несов. см. взрыхлйть.
ВЗЪ= приставка (см. вз=) «вз»дыц орнына че, ю, я» дауыслы сеслериниц алдында ь;ол-ланылады, мыс.: взъяриться цэхэрлениу.
ВЗЪЕДАТЬСЯ нессв. см. взъесться.
ВЗЪЕРОШИВАТЬ несов. см. взъерошить.
ВЗЪЕРОШИТЬ сов. кого-что, разг. урпейтип жибериу, тикирейтип таслау; ~ волосы шашларын урпейтип жибериу.
ВЗЪЕСТЬСЯ сов. на кого-что, прост. ашыуланып изине тусиу, мужип цоймау.
ВЗЫВАТЬ несов. к кому-чему, о чём шакырыу, жалбарыныу, етиниу, сораныу; ~ о помощи жэрдемге шакырыу.
ВЗЫГРАТЬ сев. 1. (разыграться — о животных) ойнацшыу; 2. (о море, ветре) бурдасынлау, толцынлау.
ВЗЫСКАНИЕ с. 1. (действие) телетиу, ендирип алыу; ~ штрафа штраф телетиу; 2. (наказание) жаза, сегис, жазалау; наложить ~ жазага тартыу, жаза бериу.
ВЗЫСКАТЕЛЬНОСТЬ ж. катты талап етиушилик, кушли талап цойыушылыц.
ВЗЫСКАТЕЛЬНЫЙ прил. катты талап етиуши, талабы кушли; ~ критик талибы кушли критик.
ВЗЫСКАТЬ сов- 1. что, с кого телетиу, ендириу, талап етиу; ~скать долг карызды ендирип алыу; 2. с кого-чего, за что и без доп. (наказать) жазалау, жууапка тартыу; ф не ~щйте кеширициз, кеулицизге кел-месин.
ВЗЫСКИВАТЬ несов. см. взыскать.
ВЗЯТИЕ с. алыу, алыныу; ~ крепости цорганныц алыныуы.
ВЗЯТКЦА ж. 1. (подкуп) пара; брать ~и пара алыу; давать ~у пара бериу; 2. (в карточной игре) кесиу, кесип алыу.
ВЗЯТОК м. табыу, жыйым (хрррешщ бир ушып кеткендеги гкелген балы).
ВЗЯТОЧНИК м. парахор.
ВЗЯТОЧНИЦА женск. от взяточник. ВЗЯТОЧНИЧЕСТВО с. парахорлык.
ВЗЯЦТЬ сое. 1. кого-что алыу; ~ть билеты в театр театр га билет алыу; ~ть книгу у товарища жолдасынан китап алыу; 2. кого-что кабыл етиу, алыу; ~ть кого-л. на работу биреуди жумысда кабыл етиу; 3. кого-что (овладеть, захватить) алыу, басып алыу; ~ть власть власты алыу; ~ть в плен бенде етип алыу, туткынга алыу; ~ть под стражу цамацца алыу, туткынга алыу; ~ть город каланы алыу; 4. (с направлении) багыт алыу, бет бурыу, бет алыу, карай журиу, бурылыу; ~ть вправо он. тэрепке карай журиу; 5. что (отнять) алыу; это возьмёт много времени бул кеп уакытты алады; 6. что, разг, (вывести заключение, решить) табыу, алыу; с чего ты это~л? сен буны калай таптын.?; <>~ть слово 1) (на собрании) сез алыу; 2) с кого-л. биреудин, уэдесин алыу; ~ть в жёиы датын-льада алыу; ~ть в скобки скобканыц ишине алыу; ~ть кого-л. под руку биреудин, колтыгынан услап журиу; ~ть кого-л. в свидетели биреуди гууа тутыу; ~ть высо
кую йоту жокаргы нотаны алыу; ~ть верх устем келиу, басым келиу; ии дать ни взять тап дэл ези; наша ~ла! бизики жецди!; ~ть на себя ответственность жууапкер-шиликти ез устине алыу; ~ть барьер спорт. иркиништи алыу; он ~л да и уехал ол алды артына карамай кетти де калды.
БЗЯ ЦТЬСЯ сов- 1. за что (начать делать) долга алыу, кирисиу; ~ться за работу иске кирисиу, жумысда кирисиу; ~ться за перо шыгарма жазыуга кирисиу; ~ться за книгу окыуга кирисиу; 2. за кого-что услау, усласыу; ~ться за руки кол усласыу; ~ться за край стола столдын, шетинен услау; 3. (обязаться) алыу; уэде бериу, мойынлау; он ~лся написать статью в журнал ол журналга макала жазып бериуди мойнына алды; 4. (появиться) панда болыу, табылыу; откуда у тебя взялась эта книга? бул китап сенде кайактан пайда болды?; -ф- ~ться за ум ацылы ениу, адылга келиу, акыллы болыуга кирисиу; откуда ни возьмись топпа торыстан, допели мде.
ВИАДУК м. виадук (еткел ушын уурыл-сан кепир).
ВИБРАТОР м. вибратор (тербелиу хррекетин дерететусын гсбап).
ВИБРАЦИЯ ж. физ., муз. вибрация, тецселиу, тербелиу, далтырау.
ВИБРИОН м. вибрион (иймейген таяк,к,а який утирге кусаеан бактерия).
ВИБРИРОВАТЬ несов. вибрация жасау, тецселиу, тербелиу, цалтырау.
ВИВИСЕКЦИЯ ж. вивисекция (илимий изертлеу мацсети менен тири организмди сойыу).
ВЙГ0НЕВЫ|1Й прил. текст, вигонь...; вигоньнан жасалган; ^е носки вигонь носкилери.
ВИГОНЬ ж. вигонь (1. зоол- жумсацжун-ли х;айуан; 2. пахта менен жун аралас-к,ан гезлеме х,зм ийирилгсн сабан;), fr •
ВИД I м- 1. (внешность, внешний облик) керинис, тур. тус, шырай; ажар, келбет; сыцыл, сымбат; дом имеет хороший — жай-дыц кериниси жацсы; общий ~ жалпы керинис; ~ сбоку каптал керинис; у него здоров гй~ оныц тури жацсы; принять серьёзный ~ езин салмацлы тутыу; с учёным видом илимпаз сымбаты менен; иа по виду, с виду сыртынан, сыртцы керини-сине карай; 2. (состояние) тур; ои вернулся в жалком виде ол адам царагысыз турде кайтып келди; в исправленном виде дузе-тилген туринде; 3. (пейзаж) керинис; суу-рет (нарисованный); из окна открывался ~ на горы терезеден тау кериниси кезге тусип турды; 4. кез алды, кезге тусиу; на -~у у всех хэммениц кез алдында, хэммениц кезннше, хэммениц кезине тускен-ше; быть иа ~у кезге тусиу, кернекли жагдайда болыу; скрыться из виду кезге туспеу; терять из виду 1) кезден гайып болыу; 2) (не иметь сведений) хабары бол-мау, бийхабар болыу; 5. мн. виды (предположения, намерения, планы) тур, шама; виды на урожай енимниц тури; виды на будущее келешектиц шамасы; иметь виды
ВИД_________________-90-____________________
на кого-что-л. бир максет пенен умит етиу; <> в виде 1) (наподобие чего-л.) кери-нисинде, мегзес, туринде; 2) (в качестве чего-л.) бир нэрсе ретинде; для вида керсетиу ушын, кез бону ушын; видать виды кепти кериу, кеп нарсени бастан кешириу; делать ~ жегилениу; под видом 1) чего-л. бир бане тауып; 2) кого-л. баска биреу болып; не подать виду сыр билдирмеу, сездирмеу; иметь в ~у кого-что-л. 1) (пой-разумевать) есинде саклау, ойга алыу; 2) (учитывать) нэзерде тутыу, еске алыу; 3) (иметь намерение) максет етиу, кыял етиу; упустить из виду умытып кетиу, ядтан шыгып кетиу; ни под каким видом касла, хеш кашан, хеш бир, кандай бол-масын; ставить на ~ кому-л. алдын ала ескертип койыу, кейис бериу, ескертиу бериу.
ВИД II м. 1. (разновидность) тур; 2. биол. тукым, тур; ~ растений есим-ликлердин. тури; 3. лингв, тур, керинис; совершённый ~ аякланган керинис; несовершенный ~ тамамланбаган керинис.
ВЙДАННЦЫЙ 1. прич. от видать I; 2. прил. разг.: ~ое ли это дело? усындай да болмак бола ма?
ВИДАТЬ I несов. (неоднократно видеть, встречать) талай кериу, талай ушырасыу; <>|видал?, видали? прост, кердин. бе’, сез-дин. бе?, байкадын. ба?; где это видано? бул не деген?, бундайды кайда кердициз?
ВИДАТЬ II прост. 1. безл. в знач. сказ, (видно) кериниу; ничего не ~ хеш нэрсе керип болмайды; отсюда хорошо ~ усы жерден жаксы керинеди; 2. в знач. вводи, сл. бэлким, шамасы, мумкин; он, ~, весёлый человек ол, шамасы, хош кеуилли адам болыуы тийис; от земли не~ бойы бир карыс.
ВЙДЕНИЕ с. кериниу; отчётливое ~ анык кериниу.
ВИДЕНИЕ с. елее, елеслеп керинген нэрсе; тус (сновидение).
ВЙДЕЦТЬ несов. 1. (иметь зрение) кериу; 2. кого-что кериу; ~ть своими глазами ез кези менен кериу; рад вас ~ть сизди кергениме кууанышлыман; ~ть во сне тусинде кериу; 3. кого-что (встречать) ушырастырыу, кериу; он давно не ~л своих товарищей ол жолдасларын кеп уакыттан бери ушырастырмады; 4. что (наблюдать, испытывать) кериу; ~ть много страданий кеп жэбир кериу; 5. что (понимать) се-зиу, тусиниу, билиу; я вижу свою ошибку мен езимнин. кэтемди сеземен; я вижу, с кем имею дело ким менен ис алып барату-гыплыгымды билип турман; 6. кого-что (считать, принимать) табыу, кабыл алыу, тусиниу, санау, есаплау; ~ть себя взрослым езин улкен деп санау, езин жасы бар деп есаплау; ~ть всё в мрачном свете хэммесин кеуилсиз турде кериу; 7. кого-что (представлять) елеслетиу, кез алдына келтириу; я вижу его как живого мениц кез алдымда ол тир идей болып елеслеп тур; 8. кого-что, в ком-чём (считать, находить) есаплау, кериу, сезиу; я ие вижу в этом ничего особенного мен бунда тац
каларлыдтай хеш нарсени сезип турганым жок; <* видишь, видите, видишь ли, видите ли в знач. вводн. сл. керип турсац гой, керип турсац ба; как видите в знач. вводн. сл. байкап турсыз, керип турсыз гой; ~ть насквозь кого-л. ишки сырын билиу, биреудиц ойындагысын билиу; ~ть не могу кого-что-л. кергим келмейди, етим туршигеди; не ~ть света (вольного) 1) (быть очень занятым) колы тиймеу, жумыс пенен бант болыу; 2) (очень страдать) огада кыйналыу.
ВЙДПЕТЬСЯ несов. 1. с кем-чем и без доп. (встречаться) ушырасып турыу, жолыгы-сып турыу, керисип турыу; мы часто ~имся бизлер жийи ушырасып турамыз; 2. кому-чему (представляться) керинип турыу, билинип турыу, сезилип турыу; ему ~ится, что... оган... сезилип тур; 3. кому-чему, безл. (во сне) ениу, кериниу, хаян бериу.
ВИДИМО вводн. сл. шыгар, мумкин, балким, итимал; он, ~, не придёт ол, мумкин, келмес, ол келмейтугын шыгар
ВЙДИМО-НЕВЙДИМО нареч. разг, жудэ кеп, есап-саны жок; народу в театре было ~ театрда адам жудэ кеп болды.
ВИДИМОСТИ ь ж. 1. (различаемость) кере алыушылык, кериу мумкиншилиги, кериниушилик, керинис; в ясную погоду ~ь лучше хауа ашык куни барлык нэрсе айкын керинеди; 2. разг, (внешнее подобие) кериниушилик, керинис; это только одна ~ь бул тек сырткы керинис; для ~и кезебага, кез бояу ушын; по всей ~и в знач. вводн. сл. дурысын айтканда.
ВЙДИМЦЫЙ 1. прич. от видеть; 2. прил. (доступный зрению) керинетугын, керинип турган, керинген; ~ый горизонт керинетугын горизонт; 3. прил. (очевидный) керинип турган, айкын, ашыктан-ашык, белгили; без ~ой причины керинип турган себеп болмаганлыктан; 4. прил. (кажущийся) керинген сыяклы, елеслеп турган сыяклы.
ВИДНЁ||ТЬСЯ несов. кериниу; керинип турыу; вдалй ~лись горы узадта таулар керинди.
ВЙДНО 1. безл. в знач. сказ, сезилип ту-рыпты, керйнип турыпты, билинип турып-ты; отсюда ~ всю деревню усы жерден ауылдыц барлыгы керинип турыпты; 2. безл. в знач- сказ, (светло) жакты; несмотря на сумерки было ещё хорошо ~ геугимниц тускенине карамастан еле эдеуирак жакты еди; 3. безл. в знач. сказ, (заметно) белгили болып турыпты, керинип турыпты; было уже ~, что он нездоров оныц наукас екенлиги элле кашан белгили болды; 4. в знач. вводн. сл. разг, болса керек, болыуга тийис, шыгар; ~, ои уже уехал ол элле кашан кеткен болса керек; ни зги не ~ тас карацгы, тас тунек.
ВЙДНЦЫЙ прил. 1. (видимый) керинетугын, кезге тусетугын; белгили; на ~ом месте керинетугын жерде; вдалй видны горы узакта таулар керинеди; 2. перен. кернекли, эхмийетли, атаклы, мэлим; ~ый учёный кернекли илимпаз; занимать
— 91 —
ВИН
~ый пост эхмийетли жумыс орнында болыу; 3. перен. разг, (статный) сымбатлы, турпатлы, бойшац; ~ый мужчина сымбатлы киси.
ВИДОВОЙ I прил. керинис керсетету-гын, керинисли; ~ фильм тэбият кери-нислерин керсететугын фильм.
ВИДОВЦОЙ II прил. 1. биол. тур-ту-кым...; ~ые признаки тур-тудым белги-лери; 2. грам. тур; ~ые различия глагола фейилдиц турлери бойынша айырмашы-лыцлары.
ВИДОИЗМЕНЕНИЕ с. 1. (действие) тури езгерилиу, езгертилген тур, Турин езгертиу; ~ растений есимликлердиц Турин езгертиуи; 2. (разновидность) бир тури, басда тур.
ВИД0ИЗМЕНЙ||ТЬ сов. кого-что Турин езгертиу, Турин езгертип жибериу; он -~л первоначальный проект ол дэслепки проект -ти езгертип жиберди.
ВИДОИЗМЕНИТЬСЯ сов. тури езгерилиу, тури езгертилиу.
ВИДОИЗМЕНЯТЬ несов. см. видоизменить.
ВИДОИЗМЕНЯТЬСЯ несов. см. видоизмениться.
ВИДООБРАЗОВАНИЕ с. биол. тур дерелиу, тур пайда болыу (животных); тудым пайда болыу (растений).
ВЙДЫВАЦТЬ несов. разг, многокр. см. видеть 2; ~л ли ты что-нибудь подобное? усындай нерсени кергеииц бар ма?
вижу, видишь наст. вр. от вйдеть. вижусь, видишься наст. вр. от вйдеться.
ВИЗА ж. виза (1. бир мэмлекетке барыу ямаса оннан кетиу ушын берилген рухсат; 2. цандай болмасын бир документке цойыла-туеын гууаландырыушы белей).
ВИЗАВЙ 1. нареч. карама-карсы, бетпе--бет; 2. в знач. сущ. м. и ж. нескл. царсы алдындагы адам.
ВИЗГ м. шырылды, ашшы дауыс, шырыл-дау, шууылды, уу-шуу; дансилау; ~ собаки ийттид цацсылауы; дети подняли ~ бала-лар yy-myv болды.
ВИЗГЛИВЫЙ прил. шыцгырган, ашшы дауыслы, уу-шуулы, бадырауыд; цацсыла-гыш; ~ голос ашшы дауыс; ~ поросёнок бадырауыд торай.
ВИЗЖАТЬ несов. шыр етиу, ашшы дауыс шыгарыу, шырылдау, уу-шуу болыу; шууылдау; кацсылау.
ВИЗИГА ж. кул. визига (бекире бальщ-ларыньщ омыртцаларынан таярланату-/ын азьщ).
ВИЗИРОВАНИЕ I с- визалау, виза бериу, виза цойыу;~ паспорта паспортты визалау.
ВИЗИРОВАНИЕ II с. нышанага тууры-лау, нэзерлеу, багдарлау; ~ с помощью оптических инструментов оптикалык дурал-ларыныд жэрдеми ар калы багдарлау.
ВИЗИРОВАТЬ I сов. и несов. что визалау, виза бериу, виза дойыу; ~ документ документти визалау.
ВИЗИРОВАТЬ II сов. и несов. что нышанага туурылау, нэзерлеу, багдарлау; ~ какую-л. точку бир точканы нышанага туурылау.
ВИЗЙРЬ м. уэзир.
ВИЗЙТ м. 1. визит (рэсмий турде ушы. расыу, жолыпысыу); ~ вежливости сыпайы-лыд визит; нанести ~ визит ислеу; 2. ауы-рыуга барыу, науцасда барыу; ~ врача врачтыц ауырыуга барыуы.
ВИЗЙТНЦЫЙ прил. визит..., визитке арналган; ~ая карточка визит карточ-касы.
ВЙКА ж. с.-х. вика (буриищлы жем есимлик).
ВИКТОРЙНА ж. викторина (сауалларт жууап берип ойнайтувын ойын); литературная ~ эдебий викторина.
ВЙЛКА ж. 1. вилка, шанышкы; 2. тех. вилка; велосипедная ~ велосипед вилкасы.
ВЙЛЛА ж. вилла (/;ала сыртына салын-ган бае-шарбак,лы жай).
ВИЛОК м. домалац капуста, капуста-нын. басы.
ВИЛООБРАЗНЫЙ прил. жаба сыядлы, айыр сыядлы, ашалы.
ВЙЛЦЫ только мн. жаба; железные ~ы темир жаба; <> это ещё ~ами на воде писано погов. куры гэп, иске аспайтугын нэрсе (соотв. уйдеги сауданы базардагы нырк бу зады).
ВИЛЬНУТЬ сов. и однокр. см. вилять.
ВИЛЯНТЬ несов. 1. чем кыйсацлау, был-гацлатыу, былгау, былгацлатып койыу; ~ть хвостом 1) куйрыгын былгацлатыу; 2) прост. (заискивать) айланшыцлау, жагыныу, жагымпазланыу; 3) прост, (хитрить, лукавить) дийле цылыу, жегилениу; 2. (извиваться) айланыу, айланыш болыу; дорога ~ет жол айланыш болып тур; 3. перен. разг, кыйсацлау, жегилениу; не~й, а говори прямо кыйсацламай шынынды айт.
ВИНЦА ж. 1. (проступок) гуна, айып, жазык; загладить ~у айыпты жууып шайыу; признать свою ~у ез айыбын мой-нына алыу; свалить ~у на кого-л. гунаны басищ биреуге аударыу; 2. себеп, кесир; по чьей-л. биреудиц себебинен; это не по моей ~ё бул мениц себебимнен емес.
ВИНЕГРЕТ м. 1. винегрет (турли овощ-тан исленген аук,ат); 2. перен. разг, был-гасык, былыд.
ВИНИТЕЛЬНЫЙ прил.'. ~ падёж грам. табыс сеплеуи.
ВИНИТЬ несов. кого-что, в чём гуналау, айыплау.
виниться несов. в чём, уст. гуналаныу, айыбын мойнына алыу, кеширим copay.
ВЙННЦЫЙ прил. шарап..., шарапца арналган, вино..., винога арналган; ~ый запах виноийиси; О ~ый камень 1) вино тасы (жузам сууын ашытцандасы шегинди); 2) (отложения на зубах) тистеги тас; ~ая ягода енжир.
ВИНО с- шарап, вино; молодое ~ жас вино; красное ~ Кызыл шарап; десертное ~ десерт шарап, мазалы вино; сухое ~ жузим шарап; креплёное ~ кушейтилген вино; выдержанное ~ кеп сацланган вино.
ВИНОВАТЦЫЙ прил. 1. (виновный) гу-налы, гунакар, айыплы, жазалы; быть ~ым в чём-л. бир нэрседе айыплы болыу; быть~ым перед кем-л.* биреудиц алдын-
вин
— 92 —
да гунакар болыу; он не ~ в том, что случилось усы болтан нэрсе ушын ол гунакар емес; кто в этом ~? бутан ким айыплы?;
2. айыбын сезген, гуналы болтан; ~ое лицо гунасы сезилип турган тур; (извините) кеширициз!, кеширерсиз!
ВИНОВНИК м. 1. гунакар, айыпкер, жа-зыдлы; ~ преступления дылмыстыц айып-кери; 2. себепкер; ~ торжества салта-наттыц себепкери.
ВИНОВНИЦА женск. от виновник.
ВИНОВНОСТ ||Ь ж. гунакарлык, айыпкер-лик, айыплылыц; степень ~и гунакарлык дережеси; установить ~ь кого-л. биреудиц гунакарлыгын аныклау.
ВИНОВНЫ ||Й прил. 1. гуналы, айыплы, жазыдлы; признать кого-л. ~м биреуди гуналы деп табыу; чувствовать себя ~м в чём-л. бир исте езинин. айыплы екенин сезиу; 2. в знач. сущ. м. виновный и ж. виновная гуналы адам, айыплы киси.
ВИНОГРАД м. жузнм (есимлик уем мийуе); дикий ~ жабайы жузим; сбор ~а жузимди жыйнау.
ВИНОГРАДАРСКИЙ прил. жузимши-лик.
ВИНОГРАДАРСТВО с. жузимшилик, жузим егиушилик, жузим есириуши-лик.
ВИНОГРАДАРЬ м. жузимши, жузим егиуши.
ВИНОГРАДИНА ж. разг, бир дана жузим.
ВИНОГРАДНИК м. жузим баты, жузим-лик.
ВИНОГРАДНЦЫЙ прил. жузим...; жу-зимнен исленген, жузимнен шыгарыл-ган; ~ая лоза жузим урканы; ~ая гроздь жузим солдымы; ~ое вино жузимнен исленген вино.
ВИНОДЕЛ м. вино ислеуши, шарап ис-леуши, вино таярлаушы.
ВИНОДЕЛИЕ с. вино ислеу, вино ислеп шыгарыу, виношылык, шарап ислеуши-лик.
ВИНОДЕЛЬЧЕСКИЙ прил. виношылык, вино ислеп шыгаратугын, шарап таярлай-тугын; ~ район вино ислеп шыгаратугын район.
винокур м. винокур (спирт, арац ислеп шыеарыушы).
ВИНОКУРЁНИЕ с. винокурение (спирт, арак, ислеп шыгарыу).
ВИНОКУРЕННЫЙ прил. спирт, арак ислеп шыгаратугын; ~ завод спирт, арак ислеп шыгаратугын завод.
ВИНОТОРГОВЛЯ ж. вино саудасы, арад-шарап сатыу.
ВИНТ м. 1. винт; головка ~а винттнц басы; 2. (судна или самолёта) пэрк, винт; воздушный ~ дауа пэриги; 3. в знач. нареч. винтом разг, бурандалы болып, ийрети-лип, буудадланып, тауланып.
ВИНТОВКА ж. мылтыд; малокалиберная ~ киши калиберли мылтыд.
В ИНТ ОВЦОЙ прил- 1. (снабжённый винтом) винтли, бурамалы, тауламалы; ~бй стул винти бар стул; 2. (спиральный) бу-ранда сыядлы, тауланба сыядлы, айлан-
балы, ийретилген; ~ая лестница айланбалы басдыш; 3. (приводимый в движение винтом) винтли, винт ардалы.
ВЙНТОВОЧНЫЙ прил. мылтыд..., мыл-тыдтыц; ~ патрон мылтыд патроны.
ВИНТООБРАЗНЫЙ прил. винтли, бурандалы, тауланбалы.
ВИНТОРЕЗНЫЙ прил. тех. вннтли жол кесетугын, буранда кесетугын, шегеге буранда кесетугын; ~ станок буранда кесетугын станок.
ВИНЬЕТКА ж. виньетка (китапларды, альбомларды безеуге жасалеан кишкене су у рет).
ВИОЛОНЧЕЛИСТ м. виолончелист, ви-олончельши.
, ВИОЛОНЧЕЛЬ ж. виолончель (музыкальна асбап).
ВИР||АЖ I м. 1. вираж (самолёттыц, ке-мениц, автомобильдиц, велосипедтиц кела-тыртн бакытынан цырынлап бурылып кетиуи); делать ~ажй виражлар ислеу; 2. бурылыу, айланыу; крутой ~аж тик бурылыу.
ВИРАЖ II м. фото вираж (фотоцагазна тусирилген сууретти жууыу ушын арнал-еан еритинди).
ВИРТУОЗ м. 1. (музыкант) виртуоз (ез енерин шебер ийелеген музыкант)-, 2. перен. (мастер своего дела) ез енеринид асдан шебери, ез енериниц устасы.
ВИРТУОЗНОСТЬ ж. 1. виртуозлыд; ~ исполнения атдарыудыц виртуозлыгы; 2. перен. (в каком-л. деле) аса шебер-лик, асдан усталый.
ВЙРТУОЗНЦЫЙ прил. 1. виртуоз..., вир-туозлыЧ; ~ая игра на скрипке скрипкада виртуозлы ойнау; 2. перен. (чрезвычайно искусный) аса шебер, асдан уста.
ВИРУС м. мед. вирус (жуцпалы ауырыуды крздыратуеын кишкене микроорганизм); ~ гриппа грипптиц вирусы.
ВИСЕЛИЦА ж. дар, дар агашы.
ВИС||ЁТЬ несов. 1. асылып турыу, или-нип турыу; над столом ~йт лампа лампа стол устинде илиули тур; 2. (быть вывешенным) илиу, жабыстырыу, дагыу; на стене ~йт объявление дийуалда дагаза дысты-рыулы тур; 3. (нависать) ентерилиу; скала ~йт иад морем тециз устинде жар тас ецтерилип тур; 4. долбырап турьп (об одежде); урпейип турыу (о волосах); <> -~ёть в воздухе 1) (находиться в неопределённом положении) белгисиз жагдайда болыу; 2) (быть необоснованным) тийкар-сыз болыу.
ВИСКОЗА ж. вискоза (1. целлюлозадан алынатугын зат; 2. жасалма жипек).
ВИСКОЗНЫЙ прил. вискоза...; вискозадан исленген.
ВИСЛОЗАДЫЙ прил. салпы дуйрыд; мэлши (о баране).
ВИСЛОУХЙЙ прил. салпы дулад; ~ щенок салпы дулад кушик.
ВИСМУТ м. висмут (химия лык, элемент}.
ВИСНУТЬ несов. 1. (свисать) салбырап турыу, урпейип турыу; 2. перен. разг. асылыу; ~ на кбм-л. биреуге асылыу; ~ на шее у кого-л. 1) биреудиц мойнына
___________________-93~_________________вкл
асылыу; 2) мойнына асылып ыкласын билдириу.
ВИСОК м. шеке.
ВИСОКОСНЫЙ прил.: ~ год артык кунли жыл (февраль айында 29 кун балату сын жыл).
ВИСОЧНЦЫЙ прил. шеке...; ~ая кость шеке суйек.
ВИСЮЛЬКА ж. разг, аспа (керкемлик ушын койылатурын нэрсе).
ВИСЯЧЦИЙ прил. аспа, аспалы, асылып туратугын; ~ая лампа аспа лампа, аспа шыра; ~ий замок аспалы кулып; ~ий мост аспа кепир.
ВИТАМИНИЗИРОВАННЫЙ прил. вита-минли, витамин косылган.
ВИТАМИНИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что витаминлеу, витамин косыу, витамин ара-ластырыу.
ВИТАМИННЫЙ прил. витамин...
ВИТАМИНОЗНЦЫЙ прил. витаминге бай; ~ая пища витаминге бай ауцат.
ВИТАМИНЫ мн. (ед. витамин м.) витамин-лер (адамныц уэ/i ^айуанлардыц тиришили-гине пайдалы зат).
ВИТАЦТЬ несов. 1. (предаваться мечтаниям) эрманга берилиу, цыялга кетиу, цыялланыу; мысли его ~ли далеко оныц ойы аспаны кыялга кетти; 2. (незримо присутствовать) елеслетиу, кез алдына келтириу, айланып журиу; смерть ~ет над ним оныц устинде елим айланып жур;
~ть в облаках бос кыялларга берилиу.
ВИТИЕВАТО нареч. кетерилип, цопсы-тып, мэнерли; говорить ~ цопсытып сейлеу.
ВИТИЕВАТОСТЬ ж. кетерилицкилик, цопсытыушылыц, сейлеушилик, мэнер-лилик.
ВИТИЕВАТЫЙ прил- кетерицки, цоп-сытылган, мэнерли; ~ слог мэнерли сез.
ВИТ1|ОЙ прил. айналмалы, буралмалы; ~ая лестница айланбалы басцыш.
ВИТОК м. орам.
ВИТРЙНА яс. витрина, кергизбе (дукэн-дагы).
ВИТЬ несов. что 1. есиу, ериу, шыйырыу; ~ верёвки 1) арканлар есиу; 2) из кого-л. биреуди ез айтканына кендириу; 2. салыу; ~ гнездо уя салыу.
ВИТЬСЯ несов- 1. (о растениях) оралыу, шырматылыу, есилиу, оралып есиу; 2. (о волосах) буйраланыу, буйра болыу; 3. (круясшпься) айланыу, айланып ушып журиу; над нами вьётся птица бизиц усти-мизде кус айланып ушып жур; 4. (о реке, дороге) ийрецлеу, ийретилиу, айланыш-ай-ланыш болыу; 5. (около кого-чего-л.) айлан-шыцлау, айланшыцлап шыцпау; собака вилась около моих ног ийт мениц аягым-ныц цасынан айланшыцлап шыцпады; <> пыль вьётся шац уйриледи.
ВИТЯЗЬ м. ист., поэт, батыр, март.
ВИХОР м. урпейген шаш.
ВИХРАСТЫЙ прил. урпейген.
ВИХРЕВОЙ прил. дубелейленген, куйынлы, боранлы.
ВИХРЕМ нареч. дубелейдей, цуйындай агыу.
ВИХРЬ м. 1. дубелей, цуйын, боран; снежный ~ карлы боран; 2. перен. тез етип атырган, дубелейдей араласкан; в вихре событий тез етип атырган уацыя-ныц ишинде.
ВИЦЕ- цоспа свзлердиц «орынбасар, жэрдемши» деген мэнини билдиретуеын биринши бвлеги, мыс.: ~-губернатор вице--губернатор.
ВИЦЕ-АДМИРАЛ м. воен.-мор. вице-адмирал.
ВИЦЕ-АДМИРАЛ ЬСК|| ИЙ прил. воен.--мор. вице-адмираллыц, вице-адмирал-дыц; ~ое звание вице-адмираллыц атак.
ВИЦЕ-КОНСУЛ м. вице-консул.
ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТ м. вице-президент.
ВИЦМУНДЙР м. уст. вицмундир (рево-люциядан бурынгы чиновниклер кийетугын кийимниц бир тури).
ВИШНЕВЫЙ прил. 1, шийе..., шийеден, шийели; ~ сад шийе багы; 2. (о цвете) шийе рецли, кызыл-кекшил.
вишня ж. шийе (агат хрм мийуе). вишу, висишь наст. вр. от висеть. ВКАЛЫВАТЬ несов. см. вколоть.
ВКАПЫВАТЬ несов. см. вкопать.
ВКАТИТЬ сов. что домалатыу, жумала-тып киргизиу; ~ бочку в сарай бочканы сарайра жумалатып киргизиу.
ВКАТЙЦТЬСЯ сов. кириу. домаланып кириу; мяч ~лся в ворота топ дэруазага домаланып кирди.
ВКАТЫВАТЬ несов. см. вкатить.
ВКАТЫВАТЬСЯ несов. см. вкатиться.
ВКИДЫВАТЬ несов. см. вкинуть.
ВКИНУТЬ сов. что, во что ылацтырыу, ишине тусириу.
ВКЛ ||АД м. 1. (действие) пул салыу, акша салыу; сделать ~ад в сберкассу аманат кассасына акша салыу; 2. (сумма) вклад, аманат; срочные~ады сроклывклад-лар; 3. перен. косылган табыс, цосцан улес; ~ад в науку илимге косылган улес.
ВКЛАДКА яс. 1. (действие) салып койыу, тыгып койыу; 2. (лист) косымша бет; цветная ~ рецли косымша бет.
В КЛАДИ ЦОЙ прил. 1. вклад, салынган; ~ая сумма салынган акшаныц жэми; 2. косымша; ~бй лист в книге китаптагы косымша бет.
ВКЛАДЧИК м. вкладчик (аманат кассасына пул салып цойыушы).
ВКЛАДЫВАТЬ несов. см. вложить.
ВКЛАДЫШ м. 1. см. вкладка 2; 2. тех. дастыкша.
ВКЛЕИВАТЬ несов. см. вклеить.
ВКЛЕИТЬ сов. что, во что желимлеп жабыстырыу, желимлеу, жабыстырыу; ~ лист в книгу бир бет кагазды китапка желимлеп жабыстырыу.
ВКЛЕЙКА яс. 1. (действие) желимлеу, жабыстырыу; 2. (лист) желимленген бет.
вклепать сов. что, тех. кепсерлеп шегелеу.
ВКЛЁПЫВАТЬ несов. см. вклепать.
ВКЛИНИВАТЬ несов. см. вклинить.
ВКЛИНИВАТЬСЯ несов. см. вклинйться.
ВКЛИНИТЬ сов. что, во что сыналау, сына цагыу, сыналап киргизиу; ~ доску
ВЦЛ_________________-ы-_____________________
в щель досканы цууысца сыналап киргизиу.
вклинйцться сов. во что 1. (войти клином) кысылып кириу; 2. перен. жарып кириу, куусырылып кириу; отряд ~лся в расположение противника отряд душ-панныц турган жерине жарып кирди.
ВКЛЮЧАТЬ несов. см. включить.
ВКЛЮЧАТЬСЯ несов. см. включиться.
ВКЛЮЧАЯ предлог с вин. п. коса есап-ларанда, коса алганда; собрались все, ~ стариков гаррыларды коса есаплаганда хэммеси жыйналды.
ВКЛЮЧЕНИЕ с. 1. киргизиу, цосыу, тиркеу; ~ вопроса в повестку дня мэселени кун тэртибине киргизиу; 2. цосыу, тутас-тырыу; жагыу; жургизиу; ~ электрического тока электр тогин тутастырыу; ~ мотора моторды жургизиу.
ВКЛЮЧЙТЕЛ ьно нареч. езин коса, езин косып есаплаганда; по двадцатое февраля ~ езин косып есаплаганда жи-гирмаланшы февральга шекем.
включить сов. 1. кого-что, во что киргизиу, цосыу, тиркеу; ~ кого-л. в список учащихся оцыушылардыц дизимине тиркеу; ~ новый пункт в договор келисимге таза пункт киргизиу; 2. что цосыу, тутастырыу, жагыу; жургизиу; ~ мотор моторды жургизиу; ~ свет свет жагыу, жарьщ бериу; ~ телефон телефонды тутастырыу.
ВКЛЮЧИТЬСЯ сов. во что цосылыу, цосылып кетиу; ~ в соревнование жарыс-ца цосылыу.
ВКОЛАЧИВАТЬ несов. см. вколотйть.
ВКОЛОТИТЬ сов. что, во что цагыу, цагып киргизиу; ~ гвоздь в стену шегени дийуалга цагыу.
ВКОЛОТЬ сов. что, во что цадау, цадап киргизиу, шаншыу, туйреп киргизиу.
ВКОНЕЦ нареч. разг, эбден, акыр-аягы; он ~ измучил меня своими расспросами - ол езиниц сораулары менен эбден мени шаршатты.
ВКОПАННЫЙ прич. от вкопать; -О он стоит как ~ кол-аягын байлагандай козгалмайды; он остановился как ~ ол карып тастагандай турып калды.
ВКОПАТЬ сов. что, во что казып орна-тыу, тикке кемиу, кемип койыу; ~ столб в землю баганды жерге тикке кемиу.
ВКОРЕНЙТЬ сов- что сицдириу, эдетке айландырыу, кэлиплестириу.
ВКОРЕНИТЬСЯ сов. сициу, эдет болып кетиу, кэлиплесип кетиу.
ВКОРЕНЯТЬ несов. см. вкоренить.
ВКОРЕНЯТЬСЯ несов. см. вкорениться.
ВКОСЬ нареч. кыясына, кыйыгына; сложить платок ~ шаршыны кыясына жый-нау; вкривь и ~ см. вкривь.
ВКП(б) [Всесоюзная Коммунистическая партия (большевиков)] ВКП(б) [Путкил Союзлык Коммунистлик (болыневиклер) партиясы] (Советлер Союзыныц Коммунистлик партиясыныц XIX съездге дейинги аты).
ВКРАДЧИВО нареч. жагымпазлы турде, хийлекерлик пенен, эбжиллик пенен.
ВКРАДЧИВОСТЬ ж. жагымпазлык, хий-лекерлик, эбжиллик.
ВКРАДЧИВЫЙ прил. жагымпаз, жагымпазлы, дийлекерли, эбжил, эбжилли; ~ голос жагымпазлы дауыс.
ВКРАДЫВАТЬСЯ несов. см. вкрасться.
ВКРАПИТЬ сов. что, чего дак тусириу, тусин езгертиу.
ВКРАПЛЕНИЕ с. 1. (действие) дак тусириу, тусин езгертиу; 2. косынды; золота алтынныц косындысы.
вкрАпливать несов. см. вкрапить. ВКРАПЛЯТЬ несов. см. вкрапить.
ВКРА цсться сов. 1. (незаметно проникнуть) жасырын кириу, билдирмей кирип кетиу, елеусиз кириу; 2. перен. кэте кетиу, галет кетиу, елеусиз кетип калыу; в вычисление ~лась ошибка есаплауда кете кетип калды; ~сться в доверие иши--баурына кириу.
ВКРАТЦЕ нареч. кыскаша; рассказать ~ кыскаша айтып бериу.
ВКРИВЬ нареч. кыйсык, уйкы-туйкы; ~ и вкось 1) (во все стороны) уйкы-туйкы, тэртипсиз, кыйсык-кыйсык; 2) перен-(превратно — толковать, судить и т. п.) калай болса солай.
ВКРУГ нареч. и предлог см. вокруг.
ВКРУГОВУЮ нареч. разг, айнала, айкала дегерек.
ВКРУТУЮ нареч. кайнап пискен, каи-нап писирилген; сварить яйцо ~ мэйекти кайнатып писири^.
ВКУПЕ нареч. уст. бирге, бирлесип, биригип.
ВКУС м. 1. дэм, татым, маза; на вкус дэми; горький на вкус ашшы дэми бар; пробовать на вкус дэмин кериу, дэмин татыу; 2. (чувство красивого) жарасыклы, унамлы; одеваться со вкусом жарасыклы кийиниу; 3. (склонность, интерес) укып, укыплылык, кызыгыушылык; иметь ~ к научной работе илимий жумыска укыбы болыу; 4. (манера, стиль) дэстур; танец в восточном вкусе шыгыс дэстурин-деги аяк ойын; войти во ~ дэмигиу; прийтись по вкусу унау, кеулине жагыу.
ВКУСИТЬ сов. 1. чего (отведать) жеу, жеп койыу; 2. что, чего бастан кеширип кериу; ~ славы дацкты бастан кеширип кериу,.
ВКУСНО нареч. дэмли, мазалы, татлы; иштейленип (с аппетитом)', это очень ~ бул жудэ мазалы.
ВКУСНЫЙ прил. дэмли, мазалы, татлы.
ВКУСОВЦОЙ прил. дэм, мазалы; ~ые качества пищи ауцаттыц дэми жагынан сапасы.
ВКУШАТЬ несов. см. вкусить.
ВЛАГА ж. суу, ыгал, ызгар, кел, лэм. ВЛАГАЛИЩЕ с. 1. анат. влагалище; 2. бот. есимликтиц кабыршагы, кыны.
ВЛАГАТЬ несов. см. вложйть.
ВЛАДЕЛЕЦ м. ийелеуши, ийе, ийелик етиу ши.
ВЛАДЕЛИЦА женск. от владелец.
ВЛАДЁНИЦЕ с. 1. (обладание) ийелеу, ийе болыу; ~е имуществом мулкти ийелеу;
— 95 —
вли
2. мулк, жер, ускене, дэске; ~я колхоза колхоздыц жери.
ВЛАДЕТЕЛЬ м. уст. 1. (правитель) эмир; 2. (владелец) ийелеуши.
ВЛАДЕ ЦТ Ь несов. 1. чем (иметь, обладать) ийелик етиу, ийе болыу, баскарыу, бийлеу; ~ть землёй жерге ийе болыу; 2. кем-чем (управлять, подчинять себе) баскарыу, ийелеу; 3. чем билиу, пайдалана билиу, ислете алыу; ~ть русским языком рус тилин билиу; ~ть речью сейлей билиу; ~ть пером удыплы жаза билиу; плотник хорошо ~ет топором уста балтаны шебер пайдалана биледи; не ~ть левой рукой шеп долын ислете алмау, шеп колын пайдалана алмау; ~ть собой езин тута билиу.
ВЛАДЫКА м. патша, хэким, эмир, бий; <> своя рука ~ дазаншыныц ерки бар, дайдан кулак шыгарса.
ВЛАДЫЧЕСТВО с. хэкимлик, бийшилик, устемлик.
ВЛАДЫЧЕСТВОВАТЬ несов. хэкимлик етиу, бийлик етиу, устемлик етиу.
ВЛАЖНЕТЬ несов. ыгалланыу, хелле-ниу, ызрарланыу, лэмлениу.
ВЛАЖНОСТЬ ж. ыгалланыулык, ыгал-лыц, хеллениулик, ызгарлык, лэмгерши-лик, лэмлик; ~ воздуха хауаныц ыгаллыгы.
ВЛАЖНЫЙ прил. ыраллы, хелли, ыз-гарлы, л ©мл и.
ВЛАМЫВАТЬСЯ несов. см. вломиться.
ВЛАСТВОВАТЬ несов. над кем-чем и без доп. устемлик етиу, хуким суриу.
ВЛАСТЕЛИН м. патша, хэким, эмир. ВЛАСТИТЕЛЬ м. см. властелин.
ВЛАСТНОСТЬ Ж. ХЭКИМЛИК, бийлик, дукимлик, эмирлик, шерлик.
ВЛАСТЦНЫЙ прил- хэким, бий, хуким-шил, эмиршил, шер; ~ный человек хуким-шил адам; ~ный голос эмирли дауыс; ф я не ~ен это сделать мениц бугаи бийлигим журмейди.
ВЛАСТОЛЮБИВЫЙ прил. ХЭКИМЛИКТН суйетугын, бийлик кумар, хукимшйл, эмир кумар, шер.
ВЛАСТОЛЮБИЕ с. хэкимликти суйиу, бийлик кумарлык, хукимшилик, эмир-шилик, шерлик.
ВЛАСТЬ ж. 1. власть, хукимет; Советская ~ Совет власты; государственная ~ мэмлекетлик власть; прийти к власти хукимет басына келиу; захватить ~ власты басып алыу; 2. мн. власти хукимет; местные власти жергиликли хукиметлер; 3. (право распоряжаться) тэсир, куш, бийлик; родительская ~ ата-ананын. бийлиги; быть во власти чего-л. бир нзрсениц тэсири астында болыу; иметь ~ над кем-л. биреу-диц устинен бийлик етиу; сделать это не в моей власти буны ислеуге мениц бийлигим жетпейди; <> ваша ~ сизиц ьщ-тыярьщызша.
ВЛАЧЙТЬ несов. что, уст. суйреу, тартыу, аянышлы аухалда калыу; <> ~ жалкое существование елмес аукат пенен кун кериу.
ВЛЕВО нареч. солга, сол жакка, шеп жакка; пойти ~ шеп жакка журиу; дом
находится ~ от дороги жай жолдыц сол тэрепинде тур.
ВЛЕЗАТЬ несов. см. влезть.
ВЛЕЗТЬ сов. 1. на что устине шыгы^, ермелеп шыгыу, миниу; ~ на дерево агаш-тыц басына шыгыу; 2. во что кириу; ~ в нору инге кириу; ~ в окно эйнектен кириу; 3. во что, разг, (уместиться) сы-йыу, сыйысыу; все вещи влезли в чемодан барлык затлар чемоданга сыйды; 4. разг, (подойти по размеру) шак келиу, болыу; <• ~ в долги дарызга батыу, карызга шумиу; ~ в душу иши бауырына кириу.
ВЛЕПЙТЬ сов. что безеу, хэсемлеу;
< ~ выговор сегис бериу; ~ пощёчину жакка берип жибериу.
ВЛЕПЛЯТЬ несов. см. влепить.
ВЛЕТАТЬ несов. см. влететь.
ВЛЕТЁЦТЬ сов. 1. во что ушып кириу; пчела ~ла в окно бал хэрреси айнадан ушып кирди; 2. перен. разг, (вбежать) жууырып кириу, асыгып кириу; 3. кому, за что, безл. разг, (достаться) сез еси-тиу, сазайын тартыу, сегис еситиу; ему ~ло за опоздание ол кешиккени ушын сез еситти.
ВЛЕЧЕНИЕ с- умтылыу, хэуес болыу, куштар. болыу, берилиу, кызыксыныу; ~ к науке илимге кызыксыныу; иметь ~ к кому~л. биреуге куштар болыу.
ВЛЕЧЦЬ несов. 1. кого-что (увлекать) кызыктырыу, куштар етиу, хэуес етиу; его ~ёт искусство оны искусство кызык-тырады; 2. что, перен. апарып согыу; этот поступок ~ёт за собой наказание бул кылыктыц акыры жазага апарып согады.
ВЛИВАНИЕ с. 1. (действие) куйылыу;
2. мед. куйыу, жибериу; ~ глюкозы глюкоза жибериу.
ВЛИВАТЬ несов. см. влить.
ВЛИВАТЬСЯ несов. см. влиться.
ВЛИПАТЬ несов. см. влипнуть.
ВЛИПНУТЬ сов. 1. (во что-л. липкое) жабысып калыу; 2. прост, (попасть в неприятное положение) кыйын жагдайга тусиу, колайсыз аухалга тусиу; ~ в историю жаман иске араласыу.
ВЛИТЬ сов. 1. что, чего, во что куйыу, салыу; ~ лекарство в стакан дэрини ста-канга куйыу; 2. что, перен. (добавить) косыу, тартыу; ~ новые кадры в промышленность санаатка жаца кадрлар косыу; 3. в кого, во что, перен. косыу, бериу; это влило в него бодрость бул оган гайрат КОСТЫ.
ВЛЙТься сов. 1. во что (втечь) куйылыу;
2. во что, перен. (добавиться) келип косылыу; в наш коллектив влились свежие силы бизиц коллективимизге жаца кушлер косылды; 3. в кого, во что, перен. (войти в состав) кириу, жайгасыу.
ВЛИЯНИЕ с. 1. тэсир, тэпси; оказывать ~ на кого-л. биреуге тэсирин тийгизиу; подпасть под чьё-л. ~ биреудиц тэсириниц астына тусиу; 2. (авторитет) аброй, ина-бат; пользоваться ~м абройы журиу.
ВЛИЯТЕЛ ЬНЫЙ прил. абройлы, ина-батлы, тэсири кушли; ~ человек абройлы адам.
ВЛИ_________________-96~___________________
ВЛИЯТЬ несов- на кого-что тосир етиу, тэсирин тийгизиу.
ВЛКСМ (Всесоюзный Ленинский Коммунистический Союз Молодёжи) ВЛКСМ (Путкил Союзлык Лениншил Коммунист-лик Жаслар Союзы).
ВЛОЖбНИЦЕ с. 1. (действие) салыу, салып койыу; 2. косып салынган; письмо с ~ем ишине косып салынганы бар хат; 3. (денежная сумма) белип шыгарыу, ажыратыу; капитальные ~я ири каржы белип шыгарыу.
вложить сов- что, во что 1. салыу, ишине салыу, салып койыу, тыгып койыу; ~ письмо в конверт хатты конвертке салып койыу; 2. фин., эк. белип шыгарыу, ажыратыу; ~ капитал во что-л. ири каржы ажыратыу; 3. перен. жумсау, сицириу; ~ всю душу в любимое дело суйикли иске барлык кушти жумсау.
вломйт ься сов. басып кириу, зорлап кириу; ~ ej чужой дом биреудин. уйине басып кириу; ~ в амбицию арын келтириу.
ВЛЮБИТЬ сов. кого ашык болдырыу, суйдириу.
ВЛЮБИТЬСЯ сов. в кого, во что ашык болыу, суйиу.
ВЛЮБЛЕННОСТЬ ж. ашыклык, суйиу-шилик.
ВЛЮБЛЁНЦНЫЙ прил. 1. ашык болган, суйип калган; ~ный юноша ашык болган жас жигит; 2. (выражающий любовь) ашыклык, суйиушилик; ~ный взгляд ашыклык кез карас; 3. (увлечённый чем-л.) суйген, эбден берилген, кызыккан; он ~ в свою работу ол ез жумысына эбден берилген; 4. в знач. сущ. м. влюблённый и ж. влюблённая ашык, ашык болган.
ВЛЮБЛЯТЬ несов. см. влюбить.
ВЛЮБЛЯТЬСЯ несов. см. влюбиться.
ВЛЮБЧИВОСТЬ ж. тез ашык болыушы-лык, тез суйиушилик.
ВЛЮБЧИВЫЙ прил. тез ашык болыушы, тез суйиуши.
ВМАЗАТЬ сов. что, во что Киргизии сыбау, тыгып сыбау.
ВМАЗЫВАТЬ несов. см. вмазать.
ВМЕНИТЬ сое. кому жуклеу, жуклеп койыу; ~ в обязанность миннет етип жуклеп койыу; ~ в вину айыпты жуклеу.
ВМЕНЯЕМОСТЬ ж. юр. жууапкер-шиликти билиушилик, ез исине жууап бе-риушилик.
ВМЕНЯЕМЫЙ прил. юр. жууапкерши-ликти билетугын, ез исине жууап берету-гын.
ВМЕНЯТЬ несов. см. вменйть.
В МЕРУ в знач. предлога халына карай, шамасыныц келгенинше, шамасына карай, шектен шыкбай.
ВМЕСТЕ нареч. бйрге, бирликте, бирле-сип; ~ с братом агасы (иниси) менен бирге; работать ~ бирге ислеу; ~ с тем соныц менен бирге.
ВМЕСТИЛИЩЕ с- орын, жай.
ВМЕСТИМОСТЬ ж. сыйымлылык, ишине кететугынлылыгы; ~ бочки бочканыц сыйымлылыгы.
ВМЕСТИТЕЛЬНОСТЬ ж. см. вместимость.
ВМЕСТИТЕЛЬНЫЙ прил. кец, улкен» и ши кец.
ВМЕСТЙТЬ сов. 1. кого-что сыйдырыу, жайгастырыу, орналастырыу; зал может ~ пятьсот человек залдыц ишине бес жуз адам сыяды; 2. что, во что сыйдырыу, жайгастырыу; ~ все книги в шкаф китап-лардыц барлыгын шкафка сыйдырыу.
ВМЕСТИТЬСЯ сов. во что и без доп. сыйыу, жайгасыу, орнасыу.
ВМЕСТО предлог с род. п. орын; ~ одной книги взять другую бир китаптыц орнына екиншисин алыу; он поедет ~ меня мениц орныма ол барады.
ВМЕТАТ Ь сое. что кеклеу, кеклеп ти-гиу; ~ рукава жецлерди кеклеу.
ВМЁТЫВАТЬ несое. см. вметать.
ВМЕШАТЕЛЬСТВО с. араласыушылыц, кол суеыушылыц, к^тнасыушылык, су-еылысыушылык; ~ в чужие дела биреудин исине кол суеыушылык; хирургическое ~ хирургиялык араласыушылык-
ВМЕШАТЬ сов. 1. что (примешать) араластырыу, карыстырыу; 2. кого-что, во что, перен- (впутать) араластырыу, был гастырыу, шатастырыу.
ВМЕШАТ ЬСЯ сое. во что и без доп. ара-ласыу, сугылысыу; ~ в разговор гэпке сугы-лысыу; пришлось чтобы предотвратить ссору жэнжелдид алдын алыу ушын гэпке араласыуга туура келди.
ВМЕШИВАТЬ несое. см. вмешать.
ВМЕШИВАТЬСЯ несое. см. вмешаться.
ВМЕЩАТЬ несое. см. вместить.
ВМЕЩАТЬСЯ несов. см. вместиться.
ВМИГ нареч. разг, кезди ашып жум-ганша, кирпик какканша, шаккан; ребятишки ~ разбежались балалар кезди ашып жумганша кашып кетти.
ВМУРОВАТЬ сов. что беккем орнатыу, орнатып койыу; ~ котёл казан орнатыу.
ВМУРОВЫВАТЬ несов. см. вмуровать.
ВМЯТИНА ж. ойык, жыпырык-
ВНАЁМ, ВНАЙМЫ нареч. кирейге; жаллауга (о транспорте)', сдать ~ кирейге бериу; взять ~ кирейге алыу; сдаётся ~ кирейге бериледи.
ВНАКИДКУ нареч. желбегей, жамылып, жецин сукпай; носить пальто ~ пальтоны желбегей кийиу.
ВНАКЛАДКУ нареч.: пить чай ~ кант салып чай ишиу.
ВНАЧАЛЕ нареч. басында, эуелде, эуел баста, дэслеп.
ВНЕ предлог с род. п. 1. (за пределами чего-л.) сыртында, шетте, тыс, тыскары; ~ города каланыц сыртында; ~ опасности кэуиптен тыс, кэуипсиз; ~ закона законнан тыс; 2. перен. (не считаясь ни с чем) кара-май, санаспай; пройти ~ очереди рет пенен санаспай етип кетиу; <> быть ~ себя от радости кууанышы койнына сыймау; ~ времени и пространства уакыттан хэм ара-лыктан тыскары; ~ плана планнан тыс.
ВНЕ* бир нзрседен тысцары, артьщ деген мэнини билдиретугын, цоспа свзлердиц
— 97 —
вни
биринши белеги, мыс.: внеслужебный хыз-меттен тыс, хызметтен тысцары.
ВНЕБРАЧНЫЙ прил. некесиз; ~ ребёнок некесиз тууылган бала.
ВНЕВОЙСКОВ]|бЙ прил. воен.: ~ая подготовка эскерликтен тысцары таярлыц.
ВНЕДРЕНИЕ с. орнатыу, киргизиу, колландырыу, енгизиу, таратыу, ендириу, сидистириу; передового опыта алдын,-FH тэжирийбени енгизиу.
ВНЕДРИТЬ сов. что киргизиу, енгизиу, ендириу, таратыу; ~ опыт передовиков в производство алдагылардын, тежирийбе-син ендириске ендириу.
ВНЕДРИТЬСЯ сое. ениу, ен жайыу, сиди у, тар алыу.
ВНЕДРЯТЬ несов. см. внедрить.
ВНЕДРЯТЬСЯ несов. см. внедриться.
ВНЕЗАПНО нареч. цепелимде, ацсызда, тосаттан, бирден, кутпеген жерден.
ВНЕЗАПНОСТЬ ж. цэпелимде болган-лыц, ацсызда болганлыц, тосаттан бол-ганлык,, кутпегенлик.
ВНЕЗАПНЫЙ прил. цепелимде, ацсызда, тосаттан, бирден, кутпеген жерден; ~ приезд кутпеген жерден келип цалыу.
ВНЕКЛАССНЦЫЙ прил. класстан тысцары, класстан сыртта; ~ое чтение класстан тысцары оцыу.
ВНЕКЛАССОВЫЙ прил. класслардантыс.
ВНЕМАТОЧНЦЫЙ прил.: ~ая беременность мед. бойга жатырдан тысцары жерге бала питиу_.
ВНЕОЧЕРЕДНЦОЙ прил. гезектен тысцары, гезексиз; ~ая сессия Верховного Совета СССР СССР Жоцаргы Советиниц гезексиз сессиясы.
ВНЕПАРТИЙНЫЙ прил. партиядан тыс.
ВНЕПЛАНОВЦЫЙ прил. планнан тыс, планда жоц; ~ая работа планнан тыс жумыс. _
ВНЕСЕНИЕ с. 1. (денег и т. п.) салыу; еткериу, телеу; 2. (представление, предложение) усыныу, усыныс киргизиу; ~ законопроекта законопроект усыныу; 3. (включение) киргизиу, цосыу; ~ в спйски дизим-ге киргизиу.
ВНЕСЛУЖЁБНЦЫЙ прил- хызметтен тыс, хызметтен тысцары; ~ое время хызметтен тыс уакыт.
ВНЕСТЙ сов. 1. кого-что киргизиу, алып кириу; ~ стол в комнату столды ежиреге киргизиу; 2. кого-что (включить) киргизиу, косыу, Киргизии койыу; ~ фамилию в спйски дизимге фамилиясын киргизиу; 3. что (уплатить) еткериу, телеу; ~ деньги в кассу кассага ацша еткериу; 4. что (предложить) киргизиу; ~ предложение усыныс киргизиу; 5. что, перен. (вызвать, причинить) туудырыу; ~ оживление жанландырыу, кеуиллендириу; ~ разлад в семью семьяда ала ауызлыц туудырыу.
ВНЁШКОЛЬНЦЫЙ прил. мектептен тыс-кары, мектептен сырт; ~ая работа мектептен тыскары ис.
ВНЕШНЕ нареч. сырттан Караганда; ~ он спокоен сырттан Караганда ол тыныш керинеди.
7 Русско-каракалпакский сл.
ВНЕШНЕПОЛИТИЧЕСКИЙ прил. сырт-цы сиясатлы, тыскы сиясатлы.
ВНЕШНЕТОРГОВЫЙ прил. сырткы сауда.
ВНЁШНЦИЙ прил. 1. (наружный) сырт-цы; ~ий вид сыртцы керинис; ~ее сходство сыртцы уцсаслыц; 2. (кажущийся) жузеки, кезеба..., кезебалыц; ~ее спокойствие кезеба сабырлылыц; 3. сыртцы, тыс; ~яя полйтика сыртцы сиясат; ~ие сношения сыртцы цатнасыцлар; ~ий угол мат. сыртцы муйеш; ~ий враг сыртцы душпан.
ВНЕШНОСТИ Ь ж. сырткы керинис, сыртцы тур; судить по ~и сырткы Турине карай бака бериу.
ВНЕШТАТНЫЙ прил. штаттан тыс, штат-тан тыскары; ~ сотрудник штаттан тыскары хызметкер.
ВНИЗ нареч. 1. темен, теменге карай, песке; спускаться ~ теменге тусиу; лежать лицом бетин темен каратып жа-тыу, ет бетинен тусип жатыу; 2. (по направлению к устью) теменге карай, ыкка карай; плыть по течению реки дэрья-ныц ыгына карай жузиу.
ВНИЗУ 1. нареч. теменде, песте; он живёт вон там ~ ол анау жерде теменде турады; 2. в знач. предлога с род. п. астында, акырыида, аяшнда; ~ письма стояла дата хаттын, акырында уакыты керсетил-ген еди.
ВНИКАТЬ несов. см. вникнуть.
ВНЙКНУТЬ сов. во что терец ойлау, тусиниу, таллап тексериу, угыныу; ~ в существо вопроса мэселениц туп тамы-рын тусиниу.
В НИМАН ИЦЕ с. 1. дыццат, ыцлас, кеуил; читать со ~ем дыццат цойып оцыу; обращать ~е на что-л. кеуил белиу; сосредоточить ~е на чём-л. бир нэрсеге кеуил цойыу; принять во ~е еске алыу, незерде тутыу; принимая во ~е еске алып; оставить что-л- без ~я дыццатсыз цал-дырыу; не обращайте ~я кеуил белмециз; 2. (предупредительность) итибар, хур-мет, иззет; оказать ~е кому-л. биреуге иззет керсетиу; оказаться в центре ~я цэммениц дыццатын езине аударыу.
ВНИМАТЕЛЬНО нареч. 1. (сосредоточенно) дыццат пенен, ыцлас пенен, зийрек, кеуил цойып; слушать ~ дыццат пенен тыцлау; 2. (предупредительно) кеуил бе-лип, кеуил цойып, хурметли турде, иззет-ли турде, итибарлыц пенен; отнестйсь ~ к кому-л- биреуге итибарлыц пенен царау.
ВНИМАТЕЛЬНОСТЬ ж. 1. (сосредоточенность) дыццатлылык, ыцласлылыц, кеуил цойыушылыц, зийреклик; 2. (предупредительность) кеуил белиушилик, кеуил цойыушылыц, хурметлилик, из-зетлилик, итибарлыц.
ВНИМАТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. дыццатлы, ыцласлы, кеуил цоятугын, зийрек; ~ый ученйк дыццатлы оцыушы; 2. (предупредительный) кеуил белгиш, кеуил цойгыш, хурмет керсеткиш, иззет керсеткиш, ити-барлы; ~ое отношение итибарлы царау.
вни
— 98 —
ВНИМАТЬ несов. см. виять.
ВНИЧЬЮ нареч. еки жадта тец, хеш кимдикн емес; сыграть ~ ойында утыса алмау; партия окончилась ~ бул долда хеш ким ута алмады.
ВНОВЬ нареч. 1. (снова) дайта, дай-тадан, жацадан, тэты, тагыда; увидеться ~ тагыда керисиу; 2. (только что) жацадан, жаца тана, тазадан; ~ назначенный жацадан тайынланган; ~ прибывший тазадан келген.
ВНОСИТЬ несое. см. внести.
ВНУК м. адлыд.
ВНУТРЕННЕ нареч. иштен, езинше, ойынша.
ВНУТРЕННЕЙ прил. 1. (находящийся внутри) ишки, иштеги; ~яя обстановка дома жайдыц ишки безелиуи; ~ие органы человека адамныц ишки органлары; 2. (относящийся к психической деятельности) ншки; ~ий мир человека адамныц ишки дуньясы; 3. (в пределах государства, учреждения и т. п.) ишки; ~яя политика ишки сиясат; ~яя торговля ишки сауда; ~ий распорядок дня кунделикли ишки тэртип; <> ~ие болезни ишки ауырыулар; ~ие причины ишки себеплер; ~ий враг ишки душпан.
ВНУТРЕННОСТИ Ь ж. 1. иш, ишки, иш бет, ишки керинис; ~ь дома уйдиц ишки кериниси; 2. мн. внутренности анат. ишки агзалар; ~и животных хайуанлардыц ишки агзалары.
ВНУТРИ 1. нареч. иште, ишинде, ишки жаты; находиться ~ ишинде болыу; 2. предлог с род. п. ишинде; ~ города цала-ныц ишинде.
ВНУТРИ’ «ишки, ортасында, арасында, ишинде» деген мгнини билдиретусын крепа сезлердиц биринши белими, мыс.: внутризаводской завод ишиндеги.
ВНУТРИАТОМНЫЙ прил. атом ишиндеги.
ВНУТРИВЁННЦЫЙ прил. кек дан та-мыры ишиндеги; ~ое вливание мед. кек тамырта дан жибериу.
ВНУТРИГОСУДАРСТВЕННЫЙ прил. мэмлекегтиц ишиндеги.
ВНУТРИПАРТИЙНЫЙ прил. партия-ныц ишиндеги; ~ая демократия партия-ныц ишиндеги демократия.
ВНУТРИСОЮЗНЫЙ прил. союздыц ишиндеги, ауцамныц ишиндеги.
ВНУТРЬ 1. нареч. ишине; принять лекарство ~ дэрини ишине жутыу; 2. предлог с род. п. ишке, ишине; войти ~ дома уйдиц ишине кириу.
ВНУЧАТА мн- собир. ацлыцлар.
ВНУЧКА ж. ацлык цыз.
ВНУШАТЬ несов. 1. см. внушить; ~ уважение хурметлеуге исендириу; ~ опасение цэуипке кендириу; 2. что и без доп. (поучать, наставлять) нэсийхатлеу, адыл бериу, кецес бериу.
ВНУШЕНИЕ с. 1. (воздействие) тесир етиу; исендириу; лечить ~м исендириу усылы менен емлеу; 2. (наставление, выговор) нэсийхат, адыл, кецес; сделать строгое ~ цатац турде нэсийхат бериу.
ВНУШИТЕЛЬНО нареч. тэсирли .турде, исенимли турде; его слова звучали ~ онын сезлери тэсирли еситилип турды.
ВНУШЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. тэсирли, исенимли, айбатлы; ~ый тон айбатлы дауыс; 2. (значительный) кеп улкен, тайнапыр; ~ая фигура келбети тайна-пыр.
ВНУШИТЬ сов. что, кому инандырыу, исендириу, кендириу; кому-л. чувство жалости биреуди аяушылык сезимге кендириу.
ВНЯТНО нареч. аныд, аныд етип, ашык, тусиникли, тусиникли етип; читать ~ туси никл и етип оцыу.
ВНЯТНОСТЬ ж. аныцлыц, тусиникли-лик; ~ произношения айтылыудын, ту-синиклилиги.
ВНЯТНЫЙ прил. аныц, ашыд, анык еситилетутын, тусиникли.
внять сов. кому-чему дулад салыу, тыцлау, дыддат дойыу; ~ чьим-л. мольбам биреудиц етинишин дулад салып тыцлау.
ВО предлог см. в; во всеоружии 1) толыд дураллы; 2) перен. толыд таярланып, то-лыд ийелеп; во имя чего-л. бир нэрсе ушын; во что бы то ни стало дандай бол-маса да.
ВО’ приставка «в»ныц орнына темен-деги жасдайларда крлланылады: 1) «й, о»~ ныц алдында, мыс.: воодушевить рухлан-дырыу; 2) еки хрм оннан да кеп дауыс-сызлардыц алдында, мыс.: вобрать ишине алыу.
ВОБЛА ж. даракез, торта шабад.
ВОБРАТЬ сов. что 1. езине тартып алыу, сорып алыу; ишине жыйнау, ишине алыу, ишке тартыу; растения ~ли всю влагу есимликлер барлык ызгарды езине тартып алды; 2. перен. (воспринять, усвоить) кабыл етиу, цабыллау.
ВОВЕК, ВОВЕКИ нареч. 1. (всегда, вечно) бэрцулла, бэрха, хэр кашан, мэцги; 2. (никогда) хеш кашан, хеш уадытта, мэц-гиликке, мэцги; мне этого ~ не забыть мен буны мэцгиликке умытпаспан, мен буны Хеш уадытта умытпаспан.
ВОВЛЕКАТЬ несов. см. вовлечь.
ВОВЛЕКАТЬСЯ несов. во что тартылыу, катнасыу; ~ в общественную работу же-мийетлик жумыска тартылыу.
ВОВЛЕЧЕНИЕ с. тартыу, тартылыу, катнастырыу, катнасыу.
ВОВЛЕЧЬ сов. кого-что, во что тартыу, косыу, катнастырыу; ~ в игру ойынга катнастырыу.
ВОВЛЕЧЬСЯ сов. см. вовлекаться.
ВОВНЕ нареч. сыртында.
ВОВРЕМЯ нареч. уадытында, ез уацы-тында, тан уадытында; урожай сняли ~ зурээт ез уадытында жыйнап алынды; приходить~ уадытында келиу; прийтй не ~ нацолай уадытта келиу; биймезгил келиу (не в урочное время).
ВОВСЕ нареч. хеш, хеш дандай, путкиллей, хеш бир; ~ не нужно хеш ке-реги жок; я ~ этого не говорйл мен бундай нэрсени хеш айтданым жод.
— 99 —
вод
ВОВСЮ нареч. разг. халыныц барынша, жаныныц барынша, аянбай; барлык ку-шин салып; бежать ~ жаныныц барынша жууырыу.
ВО-ВТОРЫХ вводи, сл. екиншиден.
ВОГНАТЬ сов. разг. 1. кого-что (загнать) айдап киргизиу, цамау, ишине киргизиу; 2. что, разг, цагып киргизиу, урып киргизиу; ~ гвоздь в стену дийуалга мыйыцты кагып киргизиу; ~ в краску цызартыу, уялтыу;~ в гроб елимге экелиу.
ВОГНУТОСТЬ ж. батыццылыц.
ВОГНУТЦЫЙ 1. прич. от вогнуть; 2. прил. батыц, батыццы, букиш; ~ое зеркало батыцкы айна.
ВОГНУТЬ сов- что ийиу, майыстырып дЛбериу, ишине батырыу.
ВОГНУТЬСЯ сов. ийилиу, майысыу, ишине батынцы етиу.
’ВОД цоспа сезлердщ цандай да бир тараудыц цэнигесин керсететугын екинши бвлеги, мыс.: садовод багман; овцевод кой есириуши.
ВОДЦА ж. 1. в разн. знач. суу; питьевая ~а ауыз суу, ишетугын суу; кипячёная ~а цайнаган суу; проточная ~а агын суу; стоячая ~а ацпайтуГын суу; пресная ~а душшы суу; родниковая ~а булац суу; дождевая ~а жауын суу; фруктовая ~а жемис сууы; 2. мн. воды суулар; грунтовые воды жер асты суулары; в водах Советского Союза Советлер Союзы-иыц сууларында; 3. мн. воды (целебные источники) суулар; минеральные воды минерал суулары; 4. перен. (многословие) суу! туйирсиз; в статье много ~ы маца-ланыц сууы кеп; 5. (чистота драгоценного камня) суудай таза; бриллиант чистой ~ы мелдиреген суудыц шашыраган гэухары; 6. в знач. нареч. водой (водным путём) суу менен, суу арцалы; доставка леса ~бй агашларды суу арцалы жеткериу;
тёмная ~а мед. соцырлыц, кезден айырылыушылыц; как в воду опущенный сууга тусип сумирейгендей (соотв. сууга тускен тышцандай); толочь воду в ступе сууды келиге туйиу (соотв. елек пенен суу елеу); быть похожим как две капли ~ы мурнынан тускендей уцсас болыу; их ~6й не разольёшь олардыц арасынан цыл отпейди; много ~ы утекло кеп за-манлар етти; вывести кого-л. на чистую воду биреудиц айыбын ашып таслау; он~ы не замутйт ол жаманлыц ислемейди (соотв. ол кой аузынан шеп алмайды); чувствовать себя как рыба в ~ё езин суудагы балыцтай сезиу; выйти сухим из ~ы суу жуцтырмай шыгыу; быть тише ~ы, ниже травы погов. цойдай жууас болыу; он как в воду глядел ол тап керип тургандай (соотв. тебесинде кези бардай).
ВОДВОРЕНИЕ с. 1. (вселение, поселение) орналасыу, орналастырыу, жаиласыу, жай-ластырыу; 2. перен. орнатыу; ~ порядка тэртип орнатыу.
ВОДВОРИТЬ сов. 1. кого-что (вселить, поселить) орналастырыу, жайластырыу; 2. что, перен. орнатыу; ~ тишину тынышлык орнатыу.
ВОДВОРИ ЦТ ЬСЯ сов- 1. (поселиться, поместиться) орналасыу, жайгасып алыу; 2. перен. орнау; ~лся порядок тэртип орнады.
ВОДВОРЯТЬ несов. см. водворйть.
ВОДВОРЯТЬСЯ несов. см. водвориться.
ВОДЕВЙЛЬ м. театр, водевиль (цосыц пенен араласцан кулкили шыгарма).
ВОДИТЕЛЬ м. айдаушы, жургизиуши (шофёр); ~ автобуса автобус айдаушы.
ВОДЙТЕЛЬСКИЙ прил. айдаушы, жургизиуши; ~ состав айдаушылар составы.
ВОДИТЕЛЬСТВО с. басшылыц; под ~м партии партияныц басшылыгы астында.
ВОДИТЬ несов. 1. кого-что жетелеп журиу, жетелеп апарыу; ~ детей гулять балаларды ойнауга жетелеп апарыу; ~ слепого соцырды жетелеп журиу; 2. кого--что (идти во главе) басшылыц етиу, алдында журиу; ~ в бой басшылыц етип урысца тусириу; 3. что айдау, жургизиу; ~ автобус автобус айдау; 4. чем, по чему (двигать) керсетиу, жургизиу, устинен етиу; ~ карандашом цэлем менен керсетиу; 5. что, с кем-чем жасау; ~ знакомство таныслык жасау; ~ за нос алдау, адастырыу.
водиться несов. 1. (иметься) еси-рилиу, мэкэн болыу, жайылыу, бар болыу, жасау; в лесах водятся медведи тогайларда айыулар мэкэн басады; 2. с кем-чем (дружить) цатнасыц жасау, араласыу; <> за ним это водится оныц усындай эдети бар; как водится в знач. вводи, сл. эдет-тегидей; так водится эдет сондай.
ВОДКА ж. арак.
ВОДНИК м. суу жолынын, хызметкери, суу хожалырынын. хызметкери.
ВОДИЦЫЙ прил. суу...; ~ое пространство суу кецислиги; ^ая'поверхность суу бети; - ые пути суу жоллары; ~ый транспорт суу транспорты; ^ый спорт суу спорты.
-ВОДНЫЙ цоспа свзлердиц сууга тийисли болган екинши бвлеги, мыс.: глубоководный терец суулы.
В ОДО’ цоспа свзлердиц сууга тийисли екенин кврсететугын биринши бвлеги, мыс.: водолечение суу менен емлеу усылы.
ВОДОБОЯЗНЬ ж. мед. цутырыу кесели. ВОДОВОЗ м. суушы, суу тасыушы. водовознцый прил. суу тасыйтугын; ~ая бочка суу тасыйтугын бочка.
ВОДОВОРОТ м. 1. ийрим; попасть в ~ ийримге тусип кетиу; 2. перен. усти-устине рауажланыу; ~ событий уакыялардыц усти-устине рауажланыуы.
ВОДОЕМ м. суу садлатыш, суу садла-натутын жер, дауыз.
ВОДОИЗМЕРЙТЕЛ ЬНЫ 1!Й прил. суу елшейтутын; приборы суу елшейтутын эсбаплар.
ВОДОИЗМЕЩЕНИЕ с. мор. кеме сал-маты; судно в десять тысяч тонн сал-магы он мын. тонналыд кеме.
ВОДОКАЧКА ж. водокачка, суу тарт-дыш.
ВОДОЛАЗ м. водолаз (суу астында ислейтугын адам).
вод
— 100 —
ВОДОЛАЗНЫЙ прил. водолаз...; ~ костюм водолаз кийими.
ВОДОЛЕЧЕБНИЦА ж. суу менен ем-лейтурын кеселхана.
ВОДОЛЕЧЕБНЫЙ прил, суу менен ем-лейтугын.
ВОДОЛЕЧЕНИЕ с. суу еми, суу менен емлеу усылы.
ВОДОМЕР м. суу елшеуиш, водомер.
ВОДОМЕРНЫЙ прил. суу елшейтугын, суудыц мугдарын бацлайтугын; ~ кран суу елшейтугын кран.
ВОДОНАПОРНЦЫЙ прил.: ~ая башня суу шыгаратугын минара, cyv минарасы.
ВОДОНЕПРОНИЦАЕМОСТЬ ж. суу етпеушилиц.
ВОДОНЕПРОНИЦАЕМ||ЫЙ прил. суу етпейтугын, суу еткизбейтугын; ~ая ткань суу етпейтугын гезлеме.
ВОДОНОС М. суушы, суу тасыушы.
ВОДОНОСНЫЙ прил. суулы, суу сац-лайтугын; ~ пласт суу садлайтугын жер цатламы.
ВОДООТВОД м. суу кашыргыш.
ВОДООТВОДНЫЙ прил. суу цашыра-тугын; ~ канал суу цашыратувын канал.
ВОДООТЛИВ м. суу шыгарып тегиу.
ВОДООТЛЙВНЦЫЙ прил. суу шыгарып тегетугын; ~ое отверстие суу шыгарып тегетугын тесик.
ВОДООЧИСТИТЕЛЬ м. тех. суу та-зартдыш (эсбап).
ВОДООЧИСТИТЕЛЬНЫМИ прил. суу тазартдыш, суу тазалайтугын; ~е приборы суу тазартцыш эсбаплар.
ВОДОПАД м. сарцырама.
В ОДО ПЛАВАЮЩИЙ Й прил. сууда журетугын, сууда жузетугын; ~ая птица сууда журетугын цуслар.
ВОДОПОДЪЁМНЫМИ прил. суу кете-ретугын, суу шыгаратурын; ~е машйны суу кетерип шыгаратурын машиналар.
ВОДОПОЙ м. сууат.
ВОДОПРОВОД м. водопровод.
ВОДОПРОВОДНIIЫИ прил. водопровод...;
~ая труба водопровод трубасы.
ВОДОПРОВОДЧИК м. водопроводшы.
ВОДОПРОНИЦАЕМОСТЬ ж. суу етки-зиушилик.
ВОДОПРОНИЦАЕМЫЙ прил. суу ет-керетугын, суу еткизетугын.
ВОДОРАЗБОРНЦЫЙ прил. суу белету-гын; ~ая колонка суу белип шыгаратурын колонка.
ВОДОРАЗДЕЛ м. геогр. аша, суу белгиш (су уды еки жацца апызып турпан бийиклик).
ВОДОРЕЗ м. мор- суу айыргыш (ке-мениц тумсыпыныц теменги бети).
ВОДОРОД м. водород (химиялыц элемент).
ВОДОРОДИСТЫЦЙ прил. хим. водороды бар; ~е соединения водороды бар бирик-пелер.
ВОДОРОДНЫЙ прил. водород..., водо-родлы.
ВОДОРОСЛЬ ж. бот. суу есимлиги, шалац.
ВОДОСБОР м. суу сацлагыш.
ВОДОСБОРНЫЙ прил. суу сацлайтугын.
ВОДОСБРОС м. суу аццыш, суу жи-бергиш, суу катыргыш.
ВОДОСЛИВ м. суу агар (плотинаныц жоцарры жапындагы артыц сууды жибериу ушын ар налган тесик).
ВОДОСЛЙВНЦЫЙ прил. суу агар; ~ая плотина суу агар плотина.
ВОДОСНАБЖЕНИЕ с. суу менен тэмий-инлеу.
ВОДОСПУСК м. тех. суу жибергиш (суу цашыррыш, сацласыштан плотина ареалы суу агатугын труба).
ВОДОСТОК м. суу агызгыш (жыйнал-пан сууды цашырып жиберетугын труба-лар системасы).
ВОДОСТОЧНЦЫЙ прил. суу агып ететугын, суу агатугын; ~ая труба жауын суу агатугын труба.
ВОДОУПОРНЫ ||Й прил. суу етпейтугын, суу еткермейтугын; слой землй жердин, суу еткермейтугын дабатлары.
ВОДОХРАНИЛИЩЕ с. суу садлагыш, хауыз, суу садлайтугын жер.
водочный прил. арад..., арадлы.
ВОДРУЖАТЬ несов. см. водрузить.
ВОДРУЗИТЬ сое. что орнатыу, цыс-тырыу; ~ знамя байрацты орнатыу.
’РОДСТВО хожалыцтыц бир тарауын керсететупын цоспа сезлердиц екинши белеги, мыс.: животноводство мал шар-уашылыгы; садоводство багманшылыц.
ВОДЯНИСТЫ II й прил. 1. суулы, сууы кеп, суйык, сууга усаган; ~й кисель суйыц кисель; 2. (бесцветный) рецсиз, туссиз, реци дашцан; ~е глаза рецсиз кезлер.
ВОДЯНКА ж. мед. сэры суу кесели, сарсыц кесели.
ВОДЯНЦОЙ I прил. в разн. знач. суу...; ^ая капля суу тамшысы; ~ой паук суу ермекшиси; ~ые растения суу есимлик-лери; ^6е колесо суу дегершиги; ^бе отопление суу менен жылытыу.
водяной II м. народно-поэт. суу жини.
ВОЕВАТЬ несое. с кем-чем, против кого--чего и без доп. 1. (вести войну) урысыу, сауаш етиу; 2. перен. разг, жэнжеллесиу, шатацласыу.
ВОЕВОДА м. воевода (1. ист. ески Рос-сияда эскер баслыпы; 2. Польшада вое-водствоныц баслыпы).
ВОЕВОДСТВО с. воеводство (1. ист. воевода атагы; 2. ист. воевода басцара-турын область, округ; 3. Польшадапы цэкимшилик цэм территориялыц белим).
ВОЕДИНО нареч. бириктирип, бирге; собрать всех ~ хеммесин бириктирип бир жерге жыйнау.
ВОЕН’ цоспа сезлердиц «эскерий» деген мэнисин билдиретурын биринши белеги, мыс.: военврач эскерий врач.
ВОЕНАЧАЛЬНИК м. сардар, эскер бас-шысы.
ВОЕНИЗАЦИЯ ж. эскерийлестириу, эскерий тэртипке айландырыу, урыс исине уйретиу, урыс исине бейимлестириу.
ВОЕНИЗИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что эскерийлестириу, эскерий тэртипке айлан-
— 101 —
ВОЗ
дырыу, ескерий иске уйретиу, урыска бейимлеу.
ВОЕНИЗЙРОВАТ ВСЯ сов. и несов. эскерийлестирилиу, эскерий тэртипке ай-ланыу, эскерий иске бейимлениу, урыс исине бейимлениу.
ВОЕНКОМ м. (военный комиссар) военком (эскерий комиссар).
ВОЕНКОМАТ м. (военный комиссариат) военкомат (эскерий комиссариат).
ВОЕНКОР м. (военный корреспондент) эскерий корреспондент.
ВОЕННО®, ВОЕННО- коспа свзлердиц урысца, эскерий жагдайларга, эскерий хыз-метке тийисли екенин билдиретугын биринши белеги, мыс.', военно-политический эскерий сиясий.
ВОЕННО-ВОЗДУШНЫ||Й прил. эскерий хауа; ~е силы эскерий хауа кушлери.
ВОЕННО-ИНЖЕНЕРНЫЙ прил. эскерий инженерлик.
ВОЕННО-МОРСКОЙ прил. эскерий те-циз; ~ флот эскерий тециз флоты.
ВОЕННООБЯЗАННЫЙ м. эскерий хыз-метке миннетли.
ВОЕННОПЛЕННЫЙ м. эскерий тутдын, эскерий бенде.
ВОЁННО-ПОЛ ЕВОЙ прил. эскерий дала; ~ суд эскерий дала суды.
ВОЁННО-ПОЛИТЙЧЕСКИЙ прил. эскерий сиясий.
ВОЕННО-ПРОМЫШЛЕННЫЙ прил. эскерий санаат, урыс санааты.
ВОЁННО-РЕБОЛЮЦИОННЫЙ прил. эскерий революцияльщ; ~ комитет ист. эскерий революциялыц комитет.
ВОЕННО-САНИТАРНЫЙ прил. эскерий санитарльщ.
ВОЕННОСЛУЖАЩИЙ м. эскер, эскерий хызметкер, жауынгер.
ВОЁННО-СТРАТЕГЙЧЕСКИЙ прил. эскерий стратеги я л ьщг
ВОЁННО-УЧЁБН |1ЫЙ прил. эскерий оцыу; ~ое заведение эскерий одыу орны.
ВОЁНЩЫЙ прил. 1. (относящийся к войне) урыс...; <^ые события урыс уадыяла-ры; ^ые действия урыс \эрекетлери; <^ое время урыс уацты; ~ый преступник урыс жинаяткери; 2. (относящийся к армии) эскерий; ~ый врач эскерий врач; ~ое училище эскерий училище; ~ая выправка эскерий тур, эскерий керинис; ~ая присяга эскерий ант; 3. в знач. сущ. м. военный эскер, эскерий хызметкер, жауынгер.
ВОЕНЩИНА ж. собир. урыс цумарлар.
ВОЖЦАК м. 1. (руководитель, организатор) басшы, жетекши, шелкемлестириу-ши; быть ~акбм масс массанын, жетекшиси болыу; 2. (проводник, поводырь) жетекши; ~ак у слепого содырдын, жетекшиси; 3. (животное или птица) баслаушы, баста журиуши.
ВОЖАТАЯ женск. от вожатый 1.
ВОЖАТЫЙ м. 1. (пионерского отряда) вожатый; 2. см. вожак 2; 3. разг, (трамвая) трамвай айдаушы.
ВОЖДЁНИЦЕ с. айдау, жургизиу, бас-карыу; искусство ~я самолёта самолёт айдаудын, шеберлиги.
ВОЖДЬ м. кесем, жолбасшы.
ВОЖЖИ мн. (ед. вожжа ж.) дизгин, жылау, телбе; отпустить ~ 1) жылауды жибериу; 2) перен. босац тутыу; натянуть ~ 1) жылауды тартыу; 2) перен. катты тутыу.
вожу I, водишь и т. д. наст. вр. от водить.
вожу II, возишь и т. д. наст. вр. от возить.
вожусь I, водишься и т. д. наст. вр. от водиться.
вожусь II, возишься и т. д. наст.вр. от возиться.
ВОЗ м. 1. (повозка) жукли арба; 2. (количество груза) арба; восемь ~ов торфа сегиз арба торф; 3. перен. разг, (множество) кеп; ~ новостей кеп жацалыд; < что с возу упало, то пропало погов. тегил-ген табак кайта толмас.
ВОЗ= (ВОС=) приставка 1) фрекеттиц жоцареа царай басытланпанын керсетеди, мыс.: вознести жокары кетериу, жокары шыгарыу; 2) .хррекеттиц цайталанванын керсетеди, мыс.: возродить кайта тиклеу; 3) бир нэрсеге жууап болган цэрекетти керсетеди, мыс.: вознаградить сыйлау,
наградлау.
ВОЗБРАНЯ ЦТЬСЯ несов. токтатылыу,
тыйым салыныу; это никому не ~ется бул
нэрсеге хеш кимге тыйым салынбагап.
ВОЗБУДИМОСТЬ ж. хэрекетке келти-риушилик, сездириушилик, дыздырыушы-
лык, доздыргышлык.
ВОЗБУДИМЫЙ \прил. сездиретугын, келтиретугын, доздыратугын, коздыргыш, хэрекетке дыздыратугын.
ВОЗБУДИТЕЛЬ ксздырыушы, де-ретиуши, пайда етиуши; ~ болезни ауы-рыуды пайда етиуши. \
ВОЗБУДИТЬ сов. U. что (вызвать) туудырыу, козгау, пайда етиу; ~ интерес дызыгыушылыд туудырыу; ~ любопытство билиуге кумарлык туудырыу; ~ аппетит иштейин ашыу; 2. что кетериу, козгау; ~ судебное дело жинаят исти
козгау; ~ вопрос мэселе кетериу; 3. (взволновать) дыздырыу, апыуын келтириу; 4. кого-что, против кого-чего (настроить, восстановить) карсы ^ойыу; ~ против себя окружающих касындагыларды езине карсы койыу.
ВОЗБУДИТЬСЯ сов. дызыу, ашыуланыу.
ВОЗБУЖДАЕМОСТЬ ж. см. возбуди-
мость.
ВОЗБУЖДАТЬ несов. см. возбудить.
ВОЗБУЖДАТЬСЯ несов. см. возбудиться.
ВОЗБУЖДАЮЩИ || Й 1. прич. от возбуждать; 2. прил. коздырыушы, кызды-рыушы, хэрекетке келтириуши; ~е средства мед. коздырыушы дэрилер.
ВОЗБУЖДЕНИЕ с. 1. (действие) хэрекетке’келиу, козыу, кызыу, кетерилиу, кетериу, сезими ояныу; ~ любопытства кызыгыушылык сезиминин. ояныуы; ~ преследования куудолауды кетериу; 2. (нервный подъём) кызый, «шыуы келиу, тэсир-лениу; чувствовать радостное ~ кууаныш-лы тэсирди сезиу.
воз
— 102 —
ВОЗБУЖДЁННОСТЬ ж. цызыушылык, цозыушылыц, сезими ояныушылык, хэ-рекетке келиушилик.
ВОЗБУЖДЁННЦЫЙ 1. прич. от возбудить; 2. прил. (взволнованный) кызган, козган, кетерилген; ~ое состояние кете-рилген жардай.
ВОЗВЕДЕНИЕ с- 1. (строительство) салыу, курыу, кетериу; зданий жайлар салыу; 2. мат. кетериу; ~ в степень дэрежеге кетериу.
ВОЗВЕЛИЧИВАТЬ несов. см. возвеличить.
ВОЗВЕЛИЧИТЬ сов. кого-что давдын шыгарыу, дацкын кетериу, атагын шыгарыу.
ВОЗВЦЕСТЙ сов. 1. что (воздвигнуть) салыу, курыу, кетериу; ~естй фундамент тырнак салыу; 2. что, к чему жатыу, жатцарыу; 3. что, мат. кетериу; ~естй в степень дэрежеге кетериу; 4. что жабыу, тагыу; ~естй обвинение айып тагыу; ~естй клевету жала жабыу; 5. кого-что, во что, уст. (в сан, в должность и т. п.) кетериу, улкейтиу, атак бериу.
ВОЗВЕСТИТЬ сов. кого-что, о чём ха-барландырыу, хабар етиу, билдириу.
ВОЗВЕЩАТЬ несое. см. возвестить.
ВОЗВЦОДЙТЬ несов. см. возвести; возникновение валунов ~6дят к ледниковому периоду жумыры сыйцац таслардын. пайда болыуы муз дэуирине жатады.
ВОЗВРАТ м. 1. (взятого) цайтарыу, кайтарып бериу; ~ ссуды карызды кайтарып бериу; 2. (возобновление) кайталау, кайтадан басланыу; ~ болезни кеселдиц кайталаныуы; <>без ~а кайтарып берместей.
ВОЗВРАТИТЬ сов. 1. кого-что кайтарып бериу, кайтып бериу; ~ книгу китапты кайтарып бериу; 2. что (восстановить) цэддине келтириу. кэлпине келтириу; ~ здоровье ден саулыкты кэлпине келтириу; 3. кого-что (заставить вернуться) кай-тарыу, кейин кайтарыу, кайтарып жибериу, кайтарып алыу; ~ с дороги жолдан кайтарып алыу; О ~ к жизни 1) (привести в чувство) есине келтириу; 2) (вылечить) тэуир етиу, жазыу.
ВОЗВРАТЙЦТЬСЯ сов. 1. (вернуться) Кайтып келиу, кейин кайтыу; ~ться домой уйине кайтып келиу; ~ться на родину елине кайтып келиу; ~ться на работу жумысда кайтып келиу; 2. (восстановиться) кэлпине келиу; к нему ~лись прежние силы оныц куши бурынгы кэлпине келди; ~ться к рассказу энгимени кайта дауам етиу.
ВОЗВРАТИ ЦЫЙ прил. 1. кейин кай-татугын; ~ый путь кайтатугын жол; 2. (подлежащий возврату) кайтарылату-гын, кайтып берилетугын; ~ая ссуда кайтып берилетугын карыз; 3. грам. езлик; ~ый глагол езлик ' фейил; ~ое местоимение езлик алмасык; ~ый залог езлик дэрежеси; ~ый тиф кайталама сузек.
ВОЗВРАЩАТЬ несов. см. возвратить.
ВОЗВРАЩАТЬСЯ несов. см. возвратиться.
ВОЗВРАЩЕНИЕ с. 1. см. возврат; 2. цайтыу, кайтып келиу; домой уйине кайтып келиу, уйине кайтыу.
ВОЗВЫСИТЬ сов. 1. кого-что (возвеличить) дацкын шыгарыу, давдын кетериу, атагын шыгарыу; ~ кого-л. в глазах других баскалардыц алдында биреудин, дацкын кетериу; 2. что, уст. (цену, стоимость) бадасын арттырыу, бадасын кетериу; <> ~ голос дауысын кетериу.
ВОЗВЫСИТЬСЯ сов. жокарыга кетерилиу, жокарылау.
ВОЗВЫШАТЬ несов. см. возвысить.
ВОЗВЫШАЦТЬСЯ несов. 1. см. возвыситься; 2. над кем-чем кетерилип турыу, жокары шыгыу; над озером ~лись горы келдиц устинен таулар кетерилип тур-ДЫ.
ВОЗВЫШЕН ИЦЕ с. 1. (действие) кетерилиу; 2. (высокое место) бини клик, бэ-лентлик, доц, устурт; стоять на ~и бийик-ликте турыу-
ВОЗВЫШЕННОСТЬ ж. 1. геогр. бийик-лик, бэлентлик, устуртлик, тебе, дец-лик; 2. перен. кетерицкилик; мацызлылык, мэнилилик; ~ идей идеяныц кетериц-килиги.
ВОЗВЫШЕННЦЫЙ 1. прич. от возвысить; 2. прил. (высоко расположенный) бийик, дец; бэлент; ~ая местность дец жер; 3. прил. перен. кетерицки; ма-нызлы, мэнили; ~ая цель мацызлы мак-сет.
ВОЗГЛАВИТЬ сов- кого-что баслау, бас-шылык етиу, басцарыу, бас болыу; ~ делегацию делегацияга басшылыц етиу.
ВОЗГЛАВЛЯТЬ несов. см. возглавить.
ВОЗГЛАС м. катты дауыс, катты сес.
ВОЗГОРДИТЬСЯ сов. чем и без доп. тэкаббирлениу, мурнын кетериу, мацта-ныу.
ВОЗДАВАТЬ несов. см. воздать.
ВОЗДАТЬ сов. что бадалау, ылайыцлы бадалау, тийисрнше бака бериу; ~ по заслугам еткен7 мийнетине карай бадалау; ~ должное тийисли бадасын бериу.
ВОЗДВИГАТЬ несов. см. воздвигнуть.
ВОЗДВИГНУТЬ сов. что салыу, дузе-тиу, куры^-
ВОЗДЕВАТЬ несов. см. воздеть.
ВОЗДЕЙСТВИЕ с. тэсир, тэсир етиу, илаж кериу; физическое ~ куш пенен тэсир етиу; оказать моральное ~ на кого-л. биреуге^ моральлык жактан тэсир етиу.
ВОЗДЕЙСТВОВАТЬ сов. и несов. на кого-что тэсир етиу, илаж кериу; ~ на кого-л. силой биреуге куш пенен тэсир етиу./
ВОЗДЕЛАТЬ сов. см. возделывать.
ВОЗДЕЛЫВАТЬ несов. что ислеу, таярлау, бежериу; землю жерди егиске таярлау.
ВОЗДЕРЖАВШИ || ЙСЯ 1- прич. от воздержаться; 2. в знач. сущ. м. воздержавшийся бийтэреп адам; при голосовании ~хся не оказалось дауысда койганда бийтэреп болган адам болмады.
ВОЗДЕРЖАНИЕ с. сабырлык, тыйыу, езин тутыу, ~ в пище аукат жеуди тыйыу.
— 103 —
ВОЗ
ВОЗДЕРЖАННОСТЬ ж. сабырлылык, шыдамлылыд, езин тыйыушылыд, езин тутыу шылыд.
ВОЗДЕРЖАННЫЙ прил. сабырлы, шыдамлы, езин тыйыушы, езин тутыу-шы.
ВОЗДЕРЖАТЬСЯ сов. 1. (отказаться) сабырлы болыу, езин тутыу, езин тыйыу; ~ от еды аудат жемеу; 2. (уклониться) бермеу, датнаспау, бийтэреп далыу; ~ от ответа жууан бермеу; ~ от голосования дауыс бериуге датнаспау.
ВОЗДЕРЖИВАТЬСЯ несов* см. воздержаться.
ВОЗДЕТЬ сов. что'. ~ руки уст. долын жайыу.
ВОЗДУХ м. в разн. знач. дауа; свежий ~ таза хауа; спёртый ~ бузылган хауа; жидкий ~ физ. суйыд хауа; давление ~а хауанын, басымы; на открытом ~е таза хауада; дышать ~ом хауа жутыу; выйти иа ~ кешеге шыгыу, далага шыгыу; подняться в ~ аспанга кетерилиу, хауага кетерилиу; не бывать на~е бэрхэ уйде оты-рыу; воздух! воен, хауа дэупи!
ВОЗДУХО’ крепа сезлердин, spy ага тийисли болван биринши белеги, мыс.', воздухоочиститель хауа тазартыушы-
ВОЗДУХОДУВКА ж. тех. хауа бериу-ши машина, хауа жеткизиуши машина.
ВОЗДУХОНАГНЕТАТЕЛЬНЫЙ прил. хауаны дысып айдайтугын; ~ насос тех. Хауаны дысып айдайтурын насос.
ВОЗДУХОНАГРЕВАТЕЛЬ м. хауа жы-лытдыш, хауа цыздыргыш.
ВОЗДУХООХЛАДИТЕЛЬ м. хауа сууыт-Хыш, хауа салдынлатдыш.
ВОЗДУХОПЛАВАНИЕ с. хауада ушыу.
ВОЗДУХОПЛ АВАТЕЛ Ь м. хауада ушь$-шы.
ВОЗДУХОПЛАВАТЕЛЬНЫЙ прил. хауада ушатурын.
ВОЗДУХОПРОВОД м. тех. хауа журетугын труба, хауа ететугын тутик.
ВОЗДУХОПРОНИЦАЕМОСТЬ ж. хауа еткериушилик, хауа еткизиушилик.
В О ЗД УХО ПР ОН И ЦАЕМЫ Й прил. хауа ететугын, хауа еткизетугын.
ВОЗДУШНЦЫЙ прил. 1. хауа, хауалы; ~ая волна хауа толдыны; ~ое охлаждение Хауа ардалы сууыйтугын; ~ое сообщение хауа датнасы; ~ый десант хауа десанты; 2. перен. (лёгкий) илбирек, жецил, жудэ жуда; ~ое платье жудэ жуда кейлек; & ~ый шар 1) (аэростат) хауа шары; 2) (детская игрушка) ойыншыд шар; строить ~ые замки аспаный дыялларга батыу.
ВОЗЗВАНИЕ с. ундеу, шадырыд, ша-дырыу; ~ сторонников мира парахатшы-лыд тэрепдарларынын, ундеуи.
ВОЗЗРЕНИЕ с- кез дарас, пикир, ой.
ВОЗЗРИТЬСЯ сов. на кого-что-, тесирейип царау.
ВОЗЙТЬ несов. см. везтй 1; ~ зерно на заготпункт гэллени таярлау пунктине тасыу.
ВОЗИТЬСЯ несов. 1. (беспокойно ворочаться) тынышсызланыу, машадатланыу;
2. с кем-чем и без доп. (играть, резвиться) жууырысып ойнау; ребята ~лись на берегу балалар жагада жууырысып ойнап журди; 3. с чем хэлеклениу, эуереле-ниу; ~ться с укладкой вещей затларды жайгастырыу менен хэлеклениу; 4. с кем--чем и без доп. машадатланыу, бэнт болыу; с этим учеником мне пришлось долго ~ться усы одыушы менен маган кеп уадыт машадатланыуга туура келди; 5. (медленно делать что-л.) асыдпай ислеу, эсте ислеу; что ты там так долго возишься? сен ол жерде усы уадытда дейин асыдпай не ислеп атырсац?
ВОЗКА ж. разг, тасыу; ~ дров отын тасыу.
ВОЗЛАГАТЬ несов. см. возложить.
ВОЗЛЕ 1. нареч. жадын, дасында, жа-нында; стоять ~ дасында турыу; 2. предлог с род. п- дапталында, жанында, дасында, дегерегинде; он живёт ~ школы ол мектептин, дасында турады-
ВОЗЛИКОВАТЬ сов. датты дууаныу, масайрау, шад болыу.
ВОЗЛОЖИТЬ сов. что, на кого-что 1. устине дойыу; ~ венки иа могилу дэбир-диц устине гул койыу; 2. жуклеу, тапсырыу; ~ ответственность на кого-л. жууап-кершиликти биреуге жуклеу; ~ вину на кого-л. айыпты биреуге жуклеу.
ВОЗЛЮБЛЕННЫЙ прил. 1. (горячо любимый) кутэ жадсы керетугын, суйикли; 2. в знач. сущ. м. возлюбленный и ж. возлюбленная ашыц, сэудик.
ВОЗМЕЗДИЕ с. еш, кек.
ВОЗМЕСТЙТЬ сов. что, кому-чему орнын толтырыу, телеу, етеу; ~ убытки келтир-ген зыянды етеу.
ВОЗМЕЧТАТЬ сов. уст.: ~ о себе аса мадтанып кетиу, езимсиниу.
ВОЗМЕЩАТЬ несов. см. возместить.
ВОЗМЕЩЕНИЕ с- 1. (действие) орнын толтырыу, телеу, етеу; ~ расходов даржы-ларды телеу; 2. (деньги за ущерб) телем; получить ~ за убытки келтирилген зыян-лардын, орнын толтыргызыу.
ВОЗМОЖНО 1. нареч. бэлким, мумкин, мумкиншилигинше, болганша; приходи ~ скорее мумкин болганша тезирек кел; 2. безл. в знач. сказ, мумкин; очень ~ кутэ мумкин; 3. в знач. вводн. сл. мумкин, бэлким, итимал; ~, он здесь бэлким, ол усы жерде шыгар.
ВОЗМОЖНОСТИЬ ж. 1. мумкиншилик, мумкинлик, имкаиият; есть ~ь мумкиншилик бар, имканият бар; нет ~и мум-киншилиги жод; превратить ~ь в действительность мумкиншиликти иске асырыу; по мере ~и мумкин болганынша, мумкин-шилиги болганынша; 2. (удобный случай) мумкиншилик; дать ~ь проявить себя езин керсетиуге мумкиншилик бериу; 3. мн. возможности мумкиншиликлер; производственные ~и ислеп шыгарыу мумкиншиликлери, ендирип шыгарыу мум-киншиликлери.
ВОЗМОЖН11ЫЙ прил. мумкин, имканият-лы, болыуы мумкин, болатугын, мумкин болган; ~ый исход дела истин, мумкин
воз
— 104 —
болган шешими; сделать всё ~ое мумкин болатугын нэрселердиц барин ислеу.
ВОЗМУЖАЛОСТЬ ж. ер жеткенлик, жигит болганлыд, бой жеткенлик, камалга келгенлик.
ВОЗМУЖАЛЫЙ прил. ер жеткен, жигит болган, бой жеткен, камалга келген.
ВОЗМУЖАТЬ сов. 1. (достигнуть зрелости) ер жетиу, жигит болыу, бой жетиу, камалга келиу; 2. (физически окрепнуть) улкейиу, кушине кириу.
ВОЗМУТИТЕЛЬНЫЙ прил. ашыуды кел-тиретугын, жанга тийетугын, тан. цалдыра-тугын, шыдап болмайтугын; ~ поступок шыдап болмайтугын дылыц.
ВОЗМУТИТЬ сов. кого-что 1. (привести в негодование) ашыуландырыу, ашыуын келтириу, цэхэрлендириу; 2. уст. (побу дить к мятежу) кетерилиске турткилеу, кетерилиске шацырыу.
ВОЗМУТИТься сов. 1. кем-чем и без доп. (прийти в негодование) датты ашыуланыу, ашыуы келиу, кетерилиу, цэхорлениу; 2. уст. (восстать) кетерилис жасау, дозгалац табыу, бас кетериу.
ВОЗМУЩАТЬ несов. см. возмутить.
ВОЗМУЩАТЬСЯ несов. см. возмутйть-ся.
ВОЗМУЩЕНИЕ с. 1. (негодование) ашыуланыу, ашыуы келиу, цэхерлениу, цэдэри келиу; 2. уст. (мятеж) кетерилис, цозга-лыс, дозгалац.
ВОЗМУЩЕННО нареч. ашыуланып, дэхэрленип.
ВОЗМУЩЕННЫЙ 1. прич. от возмутйть; 2. прил. ашыуланган, дэхэрленген, ызалы; ~ голос дэхэрли дауыс.
ВОЗНАГРАДИТЬ сов. кого-что, чем сыйлау, сыйлыдлау, сыйлыд бериу, наград-лау, байрадлау, байрад бериу-
ВОЗНАГРАЖДАТЬ несов. см. вознагра-дйть.
ВОЗНАГРАЖДЕНИЕ с- 1. (действие) сыйлау, сыйлыдлау, наградлау, байрадлау; 2. (награда) сыйлыд, байрад; денежное ~ адшалай сыйлыд.
ВОЗНАМЕРИВАТЬСЯ несов. см. вознамериться.
ВОЗНАМЕРИТЬСЯ сов. с неопр. нийет-лениу, нийет етиу.
ВОЗНЕГОДОВАТЬ сов. на кого-что ашыуланыу, дэдэрлениу, ашыуы келиу.
ВОЗНЕНАВИДЕТЬ сов. кого-что, за что жаман кериу, жек кериу.
ВОЗНЕСТИ сов. кого-что жодары кетериу, жодары шыгарыу; кетериу, аса мадтау, марапатлау; тариплеу; ~ до небес кекке кетериу.
ВОЗНЕСТИСЬ сов. 1. (подняться вверх) жодары кетерилиу, жодары шыгыу; под облака булттын, астына кетерилиу; 2. разг, (возгордиться) тэкаббирлениу, мурнын кетериу, мадтаныу.
ВОЗНИКАТЬ несов. см. вознйкнуть.
ВОЗНИКНОВЕНИЕ с. келип шыгыу, тууылыу, пайда болыу; ~ жйзии иа Земле Жерде тиришиликтиц пайда болыуы.
ВОЗНЙКЦНУТЬ сов. пайда болыу, жузеге келип шыгыу; тууылыу; пожар ~ ночью
ерт тунде пайда болды; у меня ~ла мысль менде бир ой пайда болды; ~ вопрос сауал тууылды.
ВОЗНЙЦА м. арбакеш, арбашы.
ВОЗНОСИТЬ несов. см. вознестй.
ВОЗНОСИТЬСЯ несов. см. вознестйсь.
ВОЗНЦЯ ж. 1. шаудым, топалац, уу-шуу; дети подняли ~ю балалар шаудым кетер-ди; 2. (хлопоты) машадат.
ВОЗОБЛАДАТЬ сов. над кем-чем басым болыу, артыд болыу, жециу.
ВОЗОБНОВИТЬ сов. что дайта баслау, дайтадан баслау, дайта тиклеу, жацартыу , жацадан баслау; ~ занятия англййским языком англичан тилин уйрениуди дайта баслау; ~ договор питимди дайта тиклеу; ~ знакомство таныслыдты дайтадан баслау; ~ спектакль спектакльди саднага цойыуды дайта баслау.
ВОЗОБНОВЙЦТЬСЯ сов. дайта басланыу, дайтадан басланыу, жацартылыу; занятия ~лись сабад дайта басланды.
ВОЗОБНОВЛЕНИЕ с. дайта баслау, дайтадан баслау, дайта тиклеу, жацарыу, жацадан баслау.
ВОЗОБНОВЛЯТЬ несов. см. возобновить.
ВОЗОБНОВЛЯТЬСЯ несов. см. возобновиться.
ВОЗОМНИТЬ сов.: ~ о себе езин зор деп есаплау.
ВОЗРАЖАПТЬ несов. см. возразить; вы не ~ете? сиз царсы емессиз бе?
ВОЗРАЖЁНИЦЕ с. царсылыц, царсылыц билдириу, царсылыц керсетиу, царсы сез, царсылыц етиу; ~й нет царсылыц жод; пожалуйста, без~й! хеш царсылыц керсет-пестен!
ВОЗРАЗИТЬ сов. кому-чему, на что, против кого-чего царсылыц билдириу, царсылыц керсетиу, царсы шыгыу, царсы болыу, царсы сез айтыу; ~ товарищу жол-дасына царсы шыгыу; ~ на замечание айтыл-ган ескертиуге царсы шыгыу; ~ против чего-л. бирнгрсеге царсы болыу.
ВОЗРАСТ м. жас; шад; школьный ~ мектеп жасы; призывной ~ эскерге шацырыу жасы; зрелый ~ ер жеткен жас; неопределённого ~а белгисиз жаста; в молодом ~е жаслыц шагында; в ~е двадцати лет жигар-ма жаста; быть одного ~а цурдас болыу; <> быть в ~е эдеуирге шыгыу, эдеуир жасда барыу; выйти из ~а жасы егин кетиу.
ВОЗРАСТАНИЕ с. есиу, кебейиу, артыу.
ВОЗРАСТАТЬ несов. см. возрастй.
ВОЗРАСТАЮЩЦИЙ 1. прич. от возрастать; 2. прил. есиуши, кебейиуши, артыу-шы; ~ая скорость артып баратырган тезлик; ~ая прогрессия мат. есиуши прогрессия.
ВОЗРАСТЙ сов. есиу, есе бериу, кебейиу, артыу.
ВОЗРАСТИ ЦОЙ прил. жас; шад; ~ые изменения жас жагыныц езгерислери.
ВОЗРОДИТЬ сов. 1. что дайта тикле^, жацартыу, дайта рауажландырыу; ~ промышленность санаатты дайта тиклеу; 2. кого-что (придать сил) куш бери\\ гайратбериу, дайта ж анланд ырыу; к жизни емирге дайта жанландырыу.
— 105 —
ВОЛ
ВОЗРОДИТЬСЯ сов. кайта тиклениу, жацарыу, кайта рауажланыу, кайта тууы-лыу.
ВОЗРОЖДАТЬ несов. см. возродить.
ВОЗРОЖДАТЬСЯ несов. см. возродиться.
ВОЗРОЖДЕНИЕ с. 1. кайта тиклеу, кайта рауажландырыу, жацадан рауажланыу; ~ народного хозяйства халык хожа-лыгыныц кайта тиклениуи; 2. (прилив сил) таза куш, жаца гайрат; <> эпоха Возрождения ист. Ояныу дэуири.
ВОЗЧИК м. кирейкеш, арбакеш, тасыу-шы.
ВОЗЫМЕТЬ сов- что сезиу, билдириу; ~ намерение нийет етиу; ~ желание тилек билдириу; ~ действие тэсир етиу.
возьму, возьмёшь буд. вр. от взять, возьмусь, возьмёшься буд. вр. от взяться. ВОИН м. жауынгер, эскер.
ВОИНСКЦИЙ прил. эскер..., эскерий; ~ая обязанность эскерий миннет; ~ий долг эскерий уазыйпа.
ВОИНСТВЕННО нареч. урыспазлык пенен, урыспазлык турде; быть ~ настроенным урыспазлык турде болыу.
ВОИНСТВЕННОСТЬ ж. урыспазлык, урысшацлыц, жауынгерлик.
ВОИНСТВЕННЫЙ прил. урыспаз, урыс-шац, жауынгер, жауынгерлик; ~ вид урыспаз тур.
ВОИНСТВО с. собир. уст. эскер, жауынгер; русское ~ рус эскери.
ВОИНСТВУЮЩИЙ прил. гуресшен., тайсалмай гуресиуши; ~ материализм гуресшен, материализм.
ВОЙСТИНУ нареч. ха^ыйцатында, шы-нында, расында, дурысында.
ВОЙ м. 1. (животных) улыу; ~ собаки ийттин, улыуы; 2. (громкий плач) бацырып жылау; 3. перен. хууилди, шууылды; ~ ветра самалдыц хууилдиси.
ВОЙЛОК м. кийиз, текиймент.
ВОЙЛОЧНЫЙ прил. кийиз...; кийизден жасалган, кийизден исленген.
ВОЙН||А ж. 1. урыс; Великая Отечественная ~а Уллы Уатандырлыц урыс; национально-освободительная ~а милли азат-лык урысы; гражданская ~а гражданлык урыс; империалистическая ~а империа-листлик урыс; мировая ~а жер жузилик урыс, дунья жузилик урыс; войны справедливые и несправедливые эдил хэм эдил-сиз урыслар; находиться в состоянии ~ы с кем-л. урысыу жагдаиында болыу; объявить ~у урыс жарыялау; развязать ~у урыс баслау; быть на ~ё урыста болыу; 2. перен. (состояние вражды) гурес, жэн-жел; < холодная ~а салдын урыс.
ВОЙСКО с. эскер, лэшкер; регулярные войска тураклы эскерлер.
ВОЙСКОВОЦЙ прил. эскерий; ~е соединение эскерий бирлеспе.
ВОЙТЙ сов. во что и без доп. 1. кириу, кирип келиу; они вошли в дом олар жайга кирди; корабль вошёл в гавань кеме га-ваньга кирди; 2. кирип кетиу; гвоздь вошёл в дерево мыйык агашка кирип кетти; 3. (быть включённым) кириу; ~ в список дизимге кириу; ~ в состав комиссии комис-
сияныц составына кириу; 4. (уместиться) жайгасыу, сыйыу; все вещи вошли в чемодан затлардын, хэммеси чемоданга сый-ды; 5. (вникнуть) тусиниу, тусинип алыу, негизине тусиниу; ~ в суть дела истин, негизине тусиниу; ~ в роль ролине тусиниу; ~ в положение жагдайын тусиниу; 6. (представить на рассмотрение) усыныс пенен барыу, усыныу, усыныс киргизиу; ~ с предложением усыныс пенен барыу;
~ в привычку эдетке айланыу; ~ в доверие исенимли болыу; ~ в употребление доллана басланыу; ~ в моду модага кириу; ~ в азарт кумарга кирну; ~ в жизнь тур-мыска кириу ; ~ в соглашение с кем-л. биреу менен келисимге келиу.
ВОКАЛИЗМ м. лингв, вокализм (тилдеги дауыслы сеслер системасы).
ВОКАЛИСТ м. вокалист, косы к айтыу-шы.
ВОКАЛ ЬНЦЫЙ прил. косык айтыу; ~ая музыка косые, айтыу музыкасы.
ВОКЗАЛ м. вокзал.
ВОКЗАЛЬНЦЫЙ прил. вокзал--.; ~ое помещение вокзал жайы.
ВОКРУГ 1. нареч. дегерек, дегерекке, дегерегинде; оглянуться ~ дегерекке карау; 2. предлог с род. п. этрапында, айла-насында; ~ этого события было много разговоров усы уакыяныц айланасында кеп эцгимелер болды; ходйть ~ дома уйдиц айналасында журиу; <- ~ да около айлан-шьщлап ток етерине келмеу.
ВОЛ м. егиз.
ВОЛАН м. етек бурме.
ВОЛДЫРЬ м. исик, торсыд.
ВОЛЕВОЙ прил. жигерли, гайратлы; ~ характер жигерли минез.
ВОЛЕИЗЪЯВЛЕНИЕ с. кеуил билдириу, тилек билдириу.
ВОЛЕЙБОЛ м. спорт, волейбол.
ВОЛЕЙБОЛИСТ м. спорт, волейболшы.
ВОЛЕЙБОЛИСТКА женск. от волейболист.
ВОЛЕЙБОЛЬНЫЙ прил. волейбол...; ~ мяч волейбол тобы.
ВОЛЕЙ-НЕВОЛЕЙ нареч. ыктыярсыз, илажсыз, мэжбурий турде, ериксиз турде; мие ~ пришлось согласиться маган мэж-бурий турде келисиуге туура келди.
ВОЛК м. каскыр, бери; О морской ~ барлык нэрсени керген тецизши; ~ в овечьей шкуре ези бери, жамылганы кой тери; смотреть волком жеп коятугындай болып карау, кезди аларта карау; и волки сыты и овцы целы погов. каскырларда ток, кой-ларда тууел; ~6в бояться — в лес не ходйть погов. касдырдан корыккан тогайга бармас; как волка ни корми, он всё в лес смотрит поел, каскырды канша баксацда еки кези тогайда болады.
ВОЛКОДАВ м. бери басар.
ВОЛНА ж. в разн. знач. толкын; морская ~ тециз толкыны; взрывная ~ жарылыу толкыны; звуковая ~ физ. сес толкыны; электромагнйтные волны физ. электро-магнитлик толкынлар; иа коротких —х радио кыска толкында; ~ рабочего движения рабочий козгалысыныц толкыны.
вол
— 106 —
ВОЛНЕНИЕ с. 1. толдын, толдынланыу; ~ на море тециздиц толдыны; 2. перен. (тревога, беспокойство) тынышсызланыу, мазасы кетиу, хэулигиу, дысыныу; прийтй в ~ тынышсызланыу;3. мн. волнения перен. (массовый протест) дозгалыс.
ВОЛИЙСТЦЫЙ прил. ийрек; буйра (о волосах)', ~ая линия ийрек сызыд.
ВОЛНЦОВАТЬ несов. 1. что (вызывать волны) толдынландырыу, шайпалтыу; 2. кого-что, перен. тынышын алыу, тыныш-сызландырыу, дысындырыу; меня ~ует отсутствие писем хат келмегенлиги мени тынышсызландырады.
ВОЛНЦОВАТЬСЯ несов. 1. толдынланыу, толдынланып турыу, шайпалыу; море дуется тециз толдынлайды; 2. перен. тынышсызланыу, сабырсызланыу, шыдамсызла-ныу, дысыныу; ~оваться на экзамене экза-менде дысыныу.
ВОЛНОВОЦИ прил. толдынлы; ~е движение физ. толдынлы хэрекет.
ВОЛНОЛОМ м. см. волнорез.
ВОЛНОМЕР м. радио волномер (толцын елшеуши гсбап).
ВОЛНООБРАЗНЫЙ прил. толкын сыядлы, пэсли-бэлент.
ВОЛНОРЕЗ м. волнорез (кемелер тура-тупын цолтыцты толцыннан сацлау ушын исленген цашы).
ВОЛНУЮЩИЦЙ 1. прич. от волновать; 2. прил- тынышсызландыратугын, тыныш-сызланган, хэуликтиретугын; /~е события тынышсызландыратугын уадыялар; ~й голос тынышсызланган дауыс.
ВОЛОВЦИЙ прил. егиздиц, егиз...; ~ья шкура егиз териси.
ВОЛОКИТА I ж. исти шубалацдылыдда салыу, былыдпа, бастылыд; бумажная ~ дагазпаразлыд, дагаз бастылыд.
ВОЛОКИТА II м. уст. (любитель поухаживать) датынпараз, ышдыпаз.
ВОЛОКИТЧИК м. разг, исти былыдты-рыушы.
ВОЛОКНИСТЫЙ прил. талшыдлы, дыл-шыдлы; ~ хлопок талшыдлы пахта.
ВОЛ II окно с. 1. талшыд, мамыд; ~бкна хлопка пахтаныц талшыгы; искусственное ~окнб жасалма талшыд; 2. биол. волокно, тарамыс (цайуанат хрм есимликлер ткань-лериниц тарамыслары).
ВОЛОКОМ нареч. суйреп, суйретип; тащить лодку ~ дайыдты суйреп тартыу.
ВОЛОС м. шаш (человека); дыл, жун, тук (животных); седой ~ агарган шаш; конский ~ аттыц дылы; расчесать ~ы шашты тарау; <> ~ы встали дыбом тебе шашы тикке турды; краснеть до корней волос дулагына шейин дызарыу, жудэ уялыу; рвать на себе ~ы ауыр дайгыдан ез шашын ези жулыу; дожить до седых волос эбден дартайганша жасау.
ВОЛОСАТЫЙ прил. шашлы (о человеке); жунли, жуни кеп, жун басдан, тукли, тук басдан (о животных).
ВОЛ ОСН ЦОЙ прил. дылдан жицишке; ~ые сосуды физ. жудэ жицишке тутиклер, дылдай тутиклер.
ВОЛОСЦОК м. 1. уменыи. от волос; 2. бот. (ворсинка) тук, дылшыд; 3. дыл, сым; ~бк электрической лампочки электр лампочкасыныц сымы; висеть на ~кё дэйип астында болыу; жизнь его висит на — кё оныц емири хал устинде тур, оныц емири дылга илинип тур.
ВОЛОСТНОЙ прил. уст. болыслыд.
ВОЛОСТЬ ж. уст. болыс (патшалыц Россияныц уацтындапы цэкимшилик белими).
ВОЛОСЯНОЙ прил. 1. (состоящий из волос) жунли, тукли, дыллы; ~ покров тукли дене, денедеги тук; 2. (сделанный из волос) жуннен исленген, дылдан исленген, туктен исленген; ~ матрас дылдан исленген матрас.
ВОЛОЧЕНИЕ с- 1. (действие) суйреу, суйретиу; 2. тех. созып ислеу, созыу; ~ проволоки металлдан сым ислеу.
ВОЛОЧИЛЬНЫЙ прил. созатугын, ислейтугын; ~ стан сым созатугын стан.
волочйть несов. 1. кого-что суйреу, суйретиу; ~ по земле суйреп алып барыу; 2. что, тех. созып ислеу, созыу; ~ проволоку сымды созып ислеу.
волочиться несов. 1. по чему и без доп. (тащиться, тянуться) суйрелиу, суйретилиу; 2. за кем-чем, разг, (ухаживать) датынпаразлыд етиу, ышдыпазлыд етиу.
ВОЛЧIIИЙ прил. 1. дасдыр..., дасдыр-дыц; — ья шкура дасдырдыц териси; 2. перен. жыртдышлардыц; ~ьи законы жырт-дышлардыц законлары; <> ~ий аппетит аш дасдырдай, кушли иштей; ~ья ягода бот. ашшы жабайы тогай жемиси; ~ья пасть мед. дасдыр тумсыд.
ВОЛЧИХА, ВОЛЧИЦА ж. цаншыц цасцыр, уррашы цасцыр-
ВОЛЧКОМ нареч. уршыцтай айланып; вертеться ~ уршыцтай айланып турыу.
ВОЛЧОК м. (игрушка) шырылдауыд.
ВОЛЧОНОК м. белтирик, дасдырдыц баласы, дасдырдыц кушиги.
ВОЛШЕБНИК м- тилсимши, кез байлау-шы, дууахан, дууалаушы, сыйдыршы.
ВОЛШЕБНИЦА женск. от волшебник.
ВОЛШЁБНЦЫЙ прил. 1- тилсимли, дууалы, сыйдырлы; ~ые сказки тилсимли ертеклер, сыйдырлы ертеклер; 2. перен. тасирли, эжайып; ~ая музыка эжайып музыка, тэсирли музыка.
ВОЛШЕБСТВ||О с. 1. (колдовство) тил-симлик, дууаханлыд, сыйдырлыд, кез бай-лаушылыд; 2. перен. (очарование) тэсир-лилик, эжайыплылыд; <z как по ~у кез байлагандай.
ВОЛБ1НКЦА ж. 1. (музыкальный инструмент) волынка; 2. прост, (затягивание дела) былыдшылыд, кешиктириушилик; тянуть ~у исти кешиктире бериушиликке салыу.
ВОЛЫНЩИК м. (музыкант) волынка шертиуши-
ВОЛЬГОТНО нареч. разг, еркин, емин--еркин.
ВОЛЬГОТНЫЙ прил. разг, еркин, емин--еркин.
— 107 —
BOO
ВОЛЬНАЯ ж. ист. вольная (крепостной дийханларды азат еткенде берилген ца-саз).
ВОЛЬНИЧАТЬ несов. разг, ез билдигин ислеу, ойындагысын ислеу, кэлегенин етиу.
ВОЛЬНО нареч. еркин, ерикли турде, ез еркинше; стоять~! (команда) еркицизше турыц!, ерикли турде турыц!
ВОЛьно в знач. сказ, с неопр., разг, ез ер кинде, ез тилеги; ~ тебе было не слушаться! тыцламаганыц ушын езин, айыплы!
ВОЛЬНОДУМЕЦ м. уст. еркин пикирли, еркин ойлы.
ВОЛЬНОДУМНЫЙ прил. уст. еркин пикирли, еркин ойлайтугын.
ВОЛЬНОДУМСТВО с.' уст. еркин пи-кирлилик, еркин ойлаушылык (басцарыу-шы сиясий, диний кез цараслареа критика-лыц цатнас жасау).
В О Л ЬН ОДУМСТВ О ВАТ ь несов. уст. еркин пикпрлик етиу, еркин ойлылык билдириу.
ВОЛЬНОНАЁМНЫЙ прил. ерикли жал-ланган (зскерий хызметтен тыс, зскерий мэкемеде ислеуши адам).
ВОЛЬНООПРЕДЕЛЯЮЩИЙСЯ м. уст. ыдтыярлы, ерикли (патша армиясында орта ямаса жоцары маелыумат ал/аннан соц ез цзлеуи бойынша хызмет етиуши зскер).
ВОЛЬНООТПУЩЕННИК м. азат етил-ген крепостной, ерик берилген кул.
ВОЛЬНОСЛУШАТЕЛЬ м. еркин тыц-лаушы (студент болып есапланбастан, лекцияеа цатнасып журиуге рухсат ал/ан адам).
ВОЛЬНОСЛУШАТЕЛЬНИЦА женск. от вольнослушатель.
ВОЛЬНОСТЬ ж. 1. уст. (свобода, независимость) еркинлик, азатлык; 2. (развязность, нескромность) еркиншилик, бийэдеплик; ~ в обращении мэмледеги болган еркиншилик; 3. (отступление от правил) еркинлик, бостанлык; поэтическая ~ шайырлык еркинлиги.
ВОЛЬН"ЫЙ прил. 1. азат, еркин, ерик-ли; ~ый народ ерикли халык; 2. (ничем не стеснённый) даркан, ез еркинше, езин-ше, ез тилегинше; ~ое житьё даркан турмыс; ~ая продажа хлеба гэллени ез еркинше сатыу; -~ая цена езинше койылган бада; 3. ыктыярлы, ыктыяры бар, ез еркинде; я волен делать, что мне угодно не кэлесем соны ислеуге ыктыярлыман; 4. (развязный, нескромный) бийэдеплик; ~ая шутка бийэдеплик дэлкек; <> на ~ом воздухе таза хауада; ~ый перевод еркин аударма; ~ая птица ез еркинде.
ВОЛЬТ I м. вольт (Электр тоеыныц кушин елшейтуеын бирлик).
ВОЛЬТ II м. спорт, вольт (1. атты айла-на шауып уйретиудиц тури; 2. цылышлас-цандаеы душпанныц соццысыныц цайтары-лыуы).
ВОЛЬТА ж. текст- вольта (гезлеме).
ВОЛЬТАЖ м. вольтаж (электр тосыныц вольт пенен керсетилген кушиниц ески а ты).
ВОЛЬТАМЕТР м. вольтаметр (электр тогыныц кушин елшейтутн зсбап).
ВОЛЬТИЖЁР м. спорт, вольтижёр (ат спортыныц шебери).
ВОЛЬТИЖИРОВАТЬ несов. спорт, вольта жир л еу.
ВОЛЬТИЖИРОВКА ж. спорт, вольтижировка (ат устинде ойнайтуеын гим-настикалыц шынытулар).
ВОЛЬТМЕТР м. вольтметр (еки аралыц-тагы электр тогыныц кушин елшейтугын зсбап).
ВОЛЬФРАМ м. вольфрам (химиялык, элемент).
ВОЛЬФРАМОВЦЫЙ прил. вольфрамлы; ~ая соль вольфрамлы дуз.
ВОЛЦЯ ж. 1. жигер, гайрат, ерик, еркинлик; он человек большой ~и ол жигерли адам; сйльная ~ я кушли жигер; ~ я к победе жециске умтылыу; воспитание ~и жигерлиликти тэрбиялау; иметь силу ~и жигерли болыу; 2. (желание, хотение, требование) ерик, талек, кэлеу; ~я народа халыктыц тилеги, халыктыц дэлеуи; по доброй ~е ез ерки менен, ез кэлеуи менен; не по своей ~е ез ерки менен емес; против ~и тилегине карсы; исполнять чью-л. ~ю биреудин, тилегпн канаатлан-дырыу; 3. (свобода) ерик, еркинлик, азатлык; вырваться на~ю еркинликке шыгыу; отпустить на ~ю еркине жибериу; <> это в вашей ~е бул сизиц еркицизде; ~я ваша ерик сизики, кейпициз геллецизде; ~я ваша, но я с вами не согласен кейпициз геллецизде, бирак мен сизиц менен келисе алмай-ман; дать ~ю чему-л. бир нэрсеге ерик бериу; дать ~ю слезам кезинен жас агып жылау.
ВОН I 1. нареч. сыртка, тыска, далага; вынести вещи ~ затларды сыртка шыгарыу; выйти ~ шыгып кетиу; выгнать ~ Кууып жибериу, шыгарып жибериу; из головы ~ мийдан шыгып кетти, умытый кетти; 2. в знач. межд. кет!, жогал!, шык!; ~ отсюда! бул жердей жок бол!; <> из рук ~плохо кутэ жаман, дым жаман; лезть из кожи ~ тырысып хэрекет етиу, бар гайратын салыу.
ВОН II частица указ, эне, анау, эне кэрада, анау жерде; ~ там ол жерде; ~ он идёт эне ол киятырыпты; <> ~ оно что! енди тусиникли!; ~ он какой! ол бундай екен даты!
ВОНЗАТЬ несов. см. вонзить. ВОНЗАТЬСЯ несов. см- вонзиться, вонзйть сов. что кадау, шаншыу, тырыу, сурыу, батырып алыу, шарыу; ~ кинжал канжарды сугыу; ~ когти тырнац-ларын батырыу; ~ жало тумсыгы менен шарыу.
ВОНЗИТЬСЯ сов. во что кадалыу, шан-шылыу, тыгылыу, сугылыу, батырылыу.
ВОНЬ ж. сасык ийис, жаман ийис.
ВОНЮЧИЙ прил. сасык. ийисли, жаман ийисли.
ВОНЙТЬ несов. чем сасыу, сасытыу, муцкиу, анкыу.
ВООБРАЖАЁМ”ЫЙ 1. прич. от воображать; 2. прил. (мнимый) кез алдына кел-
BOO
— 108 —
тиретугын, елеслететугын; ~ая линия геом. кез алдына келтиретурын сызык.
ВООБРАЖАТЬ несов. см. вообразить.
ВООБРАЖЕНИЕ с. кыял, кыял етиу; ~ его разыгралось опын, кыялы гужип кетти.
ВООБРАЗИТЬ сов. 1. кого-что (представить себе) кез алдына келтириу, кыял етиу; 2. кем-чем (счесть) елеслетиу, ойлау; ~ себя поэтом езин шайыр деп ойлау.
ВООБЩЕ нареч. 1. (в общем, во всех отношениях) улыума алганда, жалпы алганда; ~ это вас ие касается улыума алганда бул сизге тийисли емес; 2. (всегда, постоянно) хэр дайым, хэр кашан, борка, боркулла; он ~ такой весёлый ол бэрха усындай кеуплли; 3. разг, (совсем) жалпы, дурысын айтданда; я ~ никуда не пойду мен дурысын айтканда кеш жакка бар-майман; ~ говоря в знач. вводн. сл. жуумаклап айтканда.
ВООДУШЕВИТЬ сов. кого, чем жанлан-дырыу, жигерлендириу, рухландырыу, рухын кетериу.
ВООДУШЕВИТЬСЯ сов. чем и без доп. жанланыу, жигерлениу, рухланыу.
ВООДУШЕВЛЕНИЕ с. 1. (действие) жанланыу, жигерлениу, рухланыу; 2. (увлечение, вдохновение) жигер, рух, пэт; работать с ~м жигер менен жумыс етиу.
ВООДУШЕВЛЯТЬ несов. см. воодушевить.
ВООДУШЕВЛЯТЬСЯ несов. см. воодушевиться. •
ВООРУЖАТЬ несов. см. вооружить.
ВООРУЖАТЬСЯ несов. см. вооружиться-
ВООРУЖЁННОЕ с. 1. (действие) куралланыу, куралландырыу, карыу-жараклан-дырыу; ~е армии армпяны куралландырыу; 2. (военное снаряжение) курал-жарак; сокращение ~й курал-жаракты кыскартыу; гонка ~й аса куралланыу; 3. (оснащение) ускене.
ВООРУЖЁННОСТЬ ж. 1. (армии, флота) куралланганлык. цурал-жарак пенен тэ-мийин етилгенлик; 2. куралланганлык; техническая ~ сельского хозяйства ауыл хожалыгыныц техникалык жактан курал-ланганлыгы.
ВООРУЖЁННЦЫЙ 1. прич. от вооружить;
2. прил. кураллы, карыу-жараклы; ~ый отряд кураллы отряд; ~ая борьба кураллы гурес; ~ые силы кураллы кушлер; -ф> ~ым глазом оптикалык кураллар аркалы; ~ый до зубов кемиссиз куралланган.
ВООРУЖИТЬ сов. 1. кого-что, чем куралландырыу, карыу-жаракландырыу; 2. кого-что, чем куралландырыу, тэмпйин етиу; ~ промышленность новой техникой сана-атты жаца техника менен куралландырыу; 3. кого-что, чем, перен. куралландырыу; ~ теорией марксизма-ленинизма марксизм--ленинизм теориясы менен куралландырыу; 4. против ксго-чего, перен. карсы койыу, аразластырыу.
ВООРУЖИТЬСЯ сов. 1. чем куралланыу, курал-жарадланыу; 2. чем куралланыу, тэмийин етилиу; 3. чем, перен. куралланыу; ~ передовой теорией алдыцгы теория менен куралланыу; 4. против кого-
-чего, перен. кетерилиу, кетерилис шыгарыу; <> ~ терпением сабырлылык пенен Куралланыу.
ВООЧИЮ нареч. ез кези менен керип, басында болып, кезбе кез; убедиться в чём-л. ~ ез кези менен керип исениу.
ВО-ПЕРВЫХ вводн. сл. бириншиден, дэслеп, эуели, баслап.
ВОПИТЬ несов. разг, бакырыу, екирип жылау, шаукым салыу.
ВОПИЮЩИЦЙ прил. шыдауга болмай-тугын, жол койылмайтугын; ~е противоречия шыдауга болмайтугын карама-кар-сылыклар.
ВОПЛОТИ ||ТЬ сов. кого-что, в ком-чём иске асырыу, жузеге асырыу; керсетиу, керсете алыу; скульптор ~л свою идею в мраморе скульптор езинин, ойлаганын мрамор ардалы керсете алды; < ~ть в жизнь тур мыска асырыу; ~ть в себе ез ишине алыу.
воплотйться сов. в ком-чём иске асыу, жузеге асыу.
ВОПЛОЩАТЬ несов. см. воплотить.
ВОПЛОЩАТЬСЯ несов. см. воплотйться.
ВОПЛОЩЕНИЕ с. 1. (осуществление} иске асыу, жузеге асыу; керсетилиу; эмелге асырылыу; 2. (олицетворение) нагыз ези, нац ези, дал ези; она ~ здоровья ол топла-ган ден саулыдтын. дал ези.
ВОПЛОЩЁНН11ЫЙ 1. пр/ич. от воплотить; 2. прил. (олицетворённый) нагыз, нак ези, дал ези; он ~ая храбрость ол батырлык-тыц нагыз улгпеи.
ВОПЛЬ м. катты дауыс.
ВОПРЕКИ предлог с дат. п. карсы, керисинше, карамастан; ~ желанию тилек-ке карсы; ~ приказу буйрыкка карамастан.
ВОПРОС м. 1. copay, cayал; задать ~ сауал бериу; обратиться с ~ом сауал берип кериу; осаждать ~ами усти‘¥стине сауаллар таслау; 2. (проблема) мэселе; национальный ~ миллет мэселесп; экономический ~ экономикалык мэселе; круг ~ов бир катар мэселелер; поставить ~ на обсуждение мэселени додалауга койыу; оставить ~ открытым мэселени ашык кал-дырыу, мэселени сол турысында калдырыу; 3. разг, (дело, обстоятельство) ис, шаруа, мэселе; это ~ времени бул ис уакытда бай-ланыслы; больной ~ ауыр мэселе, кыйын мэселе; это ~ спорный бул талас мэселе; ~ в том, чтобы... мэселе сонда...; обратиться к кому-л. по личному ~у биреуге езинпц жеке шаруасы бойынша жолыгыу; 4. мн. вопросы (название научных журналов) мэселелери; «Вопросы философии» «Философия мэселелери»; <> что за ~? оган сездик кереги жок!; ~ жизни и смерти емирдиц хэм елимниц мэселеси; быть под ~ом шешилмеу, шек койылыу; поставить под ~ шек койыу, толык исенбеу.
ВОПРОСЙТЕЛЬНЦЫЙ прил. 1. copay..., сораган сымацлы; ~ый взгляд сораган сымаклы кез карас; 2. грам. copay; ~ый знак copay белгиси; ~ое предложение copay гэп.
ВОПРОСНИК м- сораулар, сораулар жыйнагы, сораулар дизими.
— 109 —
ВОС
ВОПРОСНЫЙ прил. copay, сораулар...; ~ лист сораулар бети.
ВОПРОШАТЬ несов. кого-что, уст. етиниу, сораныу, сорап билиу.
вопьюсь, вопьёшься и т. д. буд. вр. от впйться.
ВОР м. уры, каракшы, газзап; на воре шапка горит поел, урыныц малакайы жа-иып баратыр (соотв. сезикли секирер).
ВОРВАТЬСЯ сов. во что и без доп. басып кириу, жарып кириу; ~ в окопы противника душпанныц окопына басып кириу.
ВОРКОВАНЬЕ с. 1. (голубей) кокырлау, сайрау; 2. перен. шуцкилди.
ВОРКОВАТЬ несов. 1. (о голубях). ко-кырлау, сайрау; 2. перен. шуцкилдесип сейлесиу.
ВОРКОТНЯ ж. разг, мыадылды, гудки лд и .
ВОРОБЕЙ м. шымшык; стреляный ~ кепти керген, тис наддан адам.
ВОРОБЬЙН(|ЫЙ прил. шымшыц...; ~ое гнездо шымшык уясы.
ВОРОБЬИХА ж. мэкийен шымшык-
ВОРОВАННЫЙ прил. урлык, урлап алынган.
ВОРОВАТЫЙ прил. урысымак, жалатай-сымак; взгляд урысымак кез карас.
ВОРОВАТЬ несов- кого-что урлау, ур-лыдшылык етиу, каракшылык етиу-
ВОРОВКА женск. от вор.
ВОРОВСКОЙ прил. уры..., урылардыц; ~ язык урылардын. тили.
ВОРОВСТВО с. урлык, урлыкшылык, каракшылык-
ВОРОЖБА ж. пал ашыу, курра таслау, кумалак салыу (гадание)', кез байлау (колдовство).
ВОРОЖЕЯ ж. палшы хаял, кумалак таслаушы хаял (гадалка)', тэупп кемпир (знахарка).
ВОРОЖИТЬ несов. кому и без доп. пал ашыу, курра таслау, кумалак салыу (гадать); кез байлау (колдовать).
ВОРОН м. кузгын, гарга.
ВОРОНЦА ж. 1. гарга; 2. перен. разг, (зевака) гедек, ацкау;<> белая ~а шыррык; -~а в павлиньих перьях тауыстыц пэрине безенген гарга (езин жоцары керсепгкиси келетугын адам); пуганая ~а куста боится погов- уРиккен гарга путактан коркар (соотв. жылан шаккан ала жиптен кор-дады); ворон считать аузы ацкайы^.
ВОРОНЕНИЕ с. кара рец берилиу, карай-тылыу (полатты).
ВОРОНЁНОК м. 1. (птенец ворона) гарганыц баласы; 2. (птенец вороны) шеже гарга.
ВОРОНЕНЦЫЙ прил. кара рецли, карай-тылган; ~ая сталь кара реп, берилген полат.
ВОРОНЦИЙ прил. гарга..., гарганыц; ~ье гнездо гарганыц уясы.
ВОРОНЙТЬ несов. что кара рец бериу, царайтыу (полатты).
ВОРОНКА ж. 1. (для переливания) шар--шар; 2. (от бомбы, снаряда) казынды, шукыр.
ВОРОНКООБРАЗНЫЙ прил. шар-шар сыяклы, шар-шарга усаган.
ВОРОНОВ прил. гарганыц; -ф> цвета ~а крыла кара кекшил рец.
ВОРОН ЦОЙ прил. 1. кара торы; ~ой конь кара торы ат; 2. в знач. сущ. м. вороной кара торы ат; пара ~ых еки кара торы ат, кос кара торы ат.
ВОРОНЬЁ с. собир. 1. (стая ворон) гар-галар; 2. перен. разг, кузгынлар (iapi-адай тасыйтуеын адамлар тууралы).
ВОРОТ I м. (одежды) жага, жагалык; схватить за ~ жагасынан алыу.
ВОРОТ II м. тех. ворот (ауыр затларды жоцары квтеретуеын машина).
ВОРОТА только мн. 1. дэруаза; 2. спорт. дэруаза, ворота; <> триумфальные ~ же-цис дэруазалары.
ВОРОТИЛА м- разг, ис кумар.
ВОРОТЙТЬ сов. кого-что, прост, см. вернуть, возвратить.
ВОРОТИТЬСЯ сов- кайтыу, цайтып айла-нып келиу.
ВОРОТНИК м. жага, жагалык; круглый ~ децгелек жага; стоячий ~ тик жага; отложной кайырма жага.
ВОРОХ м. уйим, уйинди, буудак-
В ОРОЧА ЦТ Ь несов. 1. кого-что айланды-рыу, думалатыу, козгалтыу; ~ть брёвна берене агашты козгалтыу; 2. чем, перен. разг, баскарыу; араласыу, айналысыу; он ~ет всеми делами ол барлык ислерди баскарады.
ВОРОЧАТЬСЯ несов. разг. 1. (с боку на бок) аударылыу, аунау; 2. (двигаться, шевелиться) кыймылдай бериу, козгала бериу.
ВОРОШИТЬ несов. что козгау, аударыу, аударыстырыу, актарыу; ~ сено пишенди аударыстырыу, пишенди жайып аударыу.
ВОРС м. тук, кылшык; ткань с ворсом туги бар гезлеме.
ВОРСЙНКА ж. бир тал тук, кылшык-ВОРСЙСТЦЫЙ прил. тукли, кылшыклы; ~ая ткань тукли гезлеме, кылшыклы гезлеме.
ВОРЧАНИЕ с. 1. (собаки и др. животных) ырылдау; 2. (человека) бажылды, быжылды, тоцкылды, мыцгырлы.
ВОРЧАТЬ несов-1. (о собаке и др. животных) ырылдау; 2. (о человеке) бажылдау, быжылдау, тоцкылдау, мыцгырлау.
ВОРЧЛИВОСТЬ ж. бажылдаушылык, быжылдаушылык, тоцкылдаушылык, мыц-гырлаушылык.
ВОРЧЛИВЫЙ прил. бажылдак, быжыл-дак, тоцкылдак, мыцгырлауык-
ВОРЧУН м. разг, урыскак, бажылдак, быжылдак, мыцгыр.
ВОРЧУНЬЯ женск. от ворчун.
BOCS приставка (см. воз=) унсиз дауыссыз-лардыц алдында «воз-» приставкасыныц орнына цолланылады, мыс.; воспеть мактау, жырлау.
ВОСВОЯСИ нареч. разг, ез жолы менен, ез уйине; отправиться ~ ез жолы менен кетиу-
ВОСЕМНАДЦАТЫЙ числ. он сегизинши. ВОСЕМНАДЦАТЬ числ. он сегиз.
ВОСЕМЬ числ. сегиз.
ВОСЕМЬДЕСЯТ числ. сексен.
ВОС
— по —
ВОСЕМЬСОТ числ. сегиз жуз.
ВОСЕМЬ ||Ю нареч. сегиз жер де; ~ю
— шестьдесят четыре сегиз жердеги сегиз — алпыс терт.
воск м. ац мум.
ВОСКЛИКНУТЬ сов. и однокр. что и без доп. бацырып жибериу, цышцырып жибериу.
ВОСКЛИЦАНИЕ с. цатты дауыс, цатты сес; цатты ун шыгарыу; радостное ~ цууанышлы цатты дауыс.
ВОСКЛИЦАТЕЛЬНЫЙ прил. ундеу; ~ый знак грам. ундеу белгиси; ~ое предложение грам. ундеу гэп.
ВОСКЛИЦАТЬ несов. см. воскликнуть.
восковоцй прил. 1. (из воска} ац мумлы; ац мумнан исленген; 2. перен. агарган, цууарган; ~е лицо цууарып агар-ган бет.
ВОСКРЕСАТЬ несов. см- воскреснуть.
ВОСКРЕСЕНИЕ с. 1. рел. тирилиу, дуньяга цайтадан келиу; 2. перен. (возрождение) цайта тууылыу, ояныу.
ВОСКРЕСЕНЬЕ с. екшемби.
ВОСКРЕСИТЬ сов. 1. кого-что, рел. тирплтиу, дуньяга цайтадан келтириу; 2. что, в ком-чём, перен. цайта туудырыу, умытцанын цайта тиклеу; ~ в ком-л. надежду бирецде цайта умит туудырыу.
ВОСКРЕСНИК м. воскресник, екшем-билик.
ВОСКРЕС || Н УТЬ сов. 1. рел. тирилтпу, дуньяга цайта келтириу; 2. перен. цайта тууылыу; больной после пребывания в санатории ~ санаторияда болганнан соц кесел цайта тууылгандай болды.
ВОСКРЁСНЦЫЙ прил. екшемби...; ~ая прогулка екшемби кунги цыдырыу, екшем-бидеги цыдырыу.
ВОСКРЕШАТЬ несов. см. воскресить.
ВОСПАЛЕНИЕ с. мед. исиу, исип шыгыу, торсыцланыу, ауырыу; ~ лёгких екпе исиу кесели.
ВОСПАЛИТЕЛЬНЫЙ прил. исиниу, исинетугын, ауыратугын; ~ процесс исиниу процесси.
ВОСПАЛИТЬСЯ сов. исиниу, куйип жа-ныу, ауырыу.
ВОСПАЛЯТЬСЯ несов. см. воспалиться.
ВОСПЕВАТЬ несов. см. воспеть.
ВОСПЕТЬ сов. кого-что мацтау, мацтап цосыц айтыу, жырлау, тэриплеу; ~ славу Родине Уатаннын даццын жырлау.
ВОСПИТАНИЕ с- 1. тэрбиялау, тэрбия бериу, царап багыу; ~ детей балаларды тэрбиялау; 2. тэрбия; физическое ~ дене тэрбиясы; получить хорошее ~ жацсы тэрбия алыу.
ВОСПИТАННИК м. 1. тэрбияланыушы, тэрбия алыушы; ~ детского дома балалар уйинде тэрбияланыушы; 2. оцыушы, шэ-кирт, тэрбияланыушы; ~ педагогического института педагогикалыц институттыц тэрбияланыушысы.
ВОСПИТАННИЦА женск. от воспитанник.
ВОСПИТАННОСТЬ ж. эдеплилик, тэр-биялылыц.
ВОСПИТАННЫЙ 1. прич. от воспитать;
2. прил- (умеющий себя вести) одепли, тэрбия керген.
ВОСПИТАТЕЛЬ м. тэрбияшы, тэрбия-лаушы.
ВОСПИТАТЕЛ ЬНИЦА женск. от воспитатель.
ВОСПИТАТЕЛЬНЦЫЙ прил. тэрбия..., тэрбиялыц, тэрбиялайтугын; ~ая работа тэрбиялыц жумыс.
ВОСПИТАТЕЛ ЬСКЦИЙ прил. тэрбия-лаушылыц, тэрбиялайтугын; ~ая деятельность тэрбиялаушылыц хызмет.
ВОСПИТАТЬ сов. 1. кого-что, кем-чем тэрбиялау, тэрбия бериу, есириу; ~ детей балаларды тэрбиялау; ~ борцами за свободу азатлыц ушын гуресшец етип тэрбия-лау; 2. что, в ком тэрбиялау; ~ чувство ответственности жууапкершилик сезимди тэрбиялау; 3. что (растения, животных) есириу.
ВОСПИТЫВАТЬ несов. см. воспитать.
ВОСПЙТЫВА ЦТ ься несов. тэрбияла-ныу, тэрбия алыу, тэрбиясында болыу; он ~лся у деда ол атасыныц цолында тэр-бияланды.
ВОСПЛАМЕНЕНИЕ с. тутаныу, жаныу, от алыу.
ВОСПЛАМЕНИТЬ сов. 1. что (зажечь) тутандырыу, от бериу, жандырыу; 2. кого--что, перен. (воодушевить) рухландырыу, цыздырыу.
ВОСПЛАМЕНИТЬСЯ сов. 1. (зажечься) тутаныу, от алып кетиу, жаныу, алысып кетиу; 2. перен. (воодушевиться) рухла-ныу, цызыу.
ВОСПЛАМЕНЯЕМОСТЬ ж. тутангыш-лыц, от алгышлыц, жангышлыц.
ВОСПЛАМЕНЯТЬ несов. см. воспламенить.
ВОСПЛАМЕНЯТЬСЯ несов. см. воспламениться.
ВОСПОЛНИТЬ сов. что толыцтырыу, жетистириу; ~ недочёты кемисин толыцтырыу.
ВОСПОЛНИТЬСЯ сов. толысыу, жетисиу. восполнять несов. см. восполнить. ВОСПОЛНЯТЬСЯ несов. см. восполниться.
ВОСПОЛЬЗОВАТЬСЯ сов. кем-чем пай-даланыу, пайдаланып цалыу; ~ случаем рети келгенде пайдаланып цалыу-
ВОСПОМИНАНИ ЦЕ с. 1. еске тусириу, есте калдырыу, ядка алыу; ~я детства ба-лалыц шагынын, еске тусиулери; 2. мн. воспоминания лит. еске тусириулер.
ВОСПРЕПЯТСТВОВАТЬ сов. кому-чему тосцынлыц жасау, царсылыц етиу, ирки-ниш цылыу.
ВОСПРЕТИТЬ сов. кому, что и с неопр. тыйым салыу, цадаган етиу, рухсат етпеу.
ВОСПРЕЩАТЬ несов. см. воспретить.
ВОСПРЕЩАЦТЬСЯ несов. тыйым салы-ныу, цадаган етилиу, рухсат етилмеу; курить —ется темеки шегиу цадаган етил-ген.
ВОСПРЕЩЕНИЕ с. тыйым, тыйым салыу, цадаган етиу, рухсат етпеу.
ВОСПРИИМЧИВОСТЬ ж. L (способность быстро усваивать) зейинлилик, тез
— Ill —
ВОС
уйрениушилик, пэмлилик, угымлылык; 2. (предрасположенность к чему-л.) ка-быллагышлык, бейимленгишлик.
ВОСПРИИМЧИВЫЙ прил. 1. (способный быстро усваивать) зейинли, тез уйрен-гиш, пэмли, угымлы; 2. (предрасположенный к чему-л.) кабыллагыш, бейимленген; ~ к болезням кеселлерди кабыллагыш.
ВОСПРИНИМАТЬ несов. см. воспринять.
ВОСПРИНЯТЬ сов. что езлестириу, уйрениу, тусиниу, угыу, урынып алыу.
ВОСПРИЯТИЕ с. езлестириу, уйрениу, тусиниу, кабыл етиу, угыу, угыныу.
ВОСПРОИЗВЕДЕНИЕ с. 1. (возобновление) жацадан ендириу, жацадан ислеп шыгарыу; 2. (воссоздание) ядына тусириу, елеслетиу, кез алдына келтириу.
ВОСПРОИЗВЕСТИ сов. что 1. (возобновить) жацадан ендириу, жацадан ислеп шыгарыу; 2. (воссоздать) ядына тусириу, елеслетиу, кез алдына келтириу.
ВОСПРОИЗВОДИТЬ несов. см. воспроизвести.
ВОСПРОИЗВОДСТВО с. эк. цайтадан ендириу, узликсиз ислеп шыгарыу; простое ~ эпиуайы кайта ендириу; расширенное ~ кецейтилген кайта ендириу.
ВОСПРОТИВИТЬСЯ сов. чему карсы болыу, карсы шыгыу.
ВОСПРЯНУТЬ сов.-. ~ духом рух кете-рплиу.
ВОСПЫЛАТЬ сов. чем катты ашыуы келиу, ашыу цысыу, катты берилиу, ашыуга миииу; куйпп кетиу (гневом); ~ любовью ашыцлыцца катты берилиу.
ВОССЕДАТЬ несов. уст. салтанатлы отырыу.^
ВОССЕСТЬ сов. см. восседать.
ВОССОЕДИНЕНИЕ с. цосылыу, бири-гиу-
ВОССОЕДИНИТЬ сов. что, с чем косы/, бириктириу.
ВОССОЕДИНИТЬСЯ сов. с кем-чем цо-сылыу, биригпу.
ВОССОЕДИНЯТЬ несов. см. воссоединить.
ВОССОЕДИНЯТЬСЯ несов. см. воссоединиться.
ВОССОЗДАВАТЬ несов. см. воссоздать.
ВОССОЗДАНИЕ с. жацадан ислеу, жа-цадан деретиу, елеслетиу-
ВОССОЗДАТЬ сов. кого-что жацадан ислеу, жацадан деретиу, кайта тиклеу, елеслетиу.
ВОССТАВАТЬ несов. см. восстать.
ВОССТАНАВЛИВАТЬ несов. см. восстановить.
ВОССТАНАВЛИВАТЬСЯ несов. см. восстановиться.
ВОССТАНИЕ с. кетерилис, козгалыс; вооружённое ~ цураллы кетерилис.
ВОССТАНОВИТЕЛЬ м. шаш бояу.
ВОССТАНОВИТЕЛЬНЫМИ прил. кайта тиклеу; работы кайта тиклеу жумыс-лары; ~й период кайта тиклеу дэуи-ри.
ВОССТАНОВИТЬ сов. 1. что цайта тиклеу, кайта салыу, кэлпине келтириу;
~ разрушенный город дыйралган каланы цайта тиклеу, цыйралран каланы кайта салыу; ~ хозяйство хожалыкты кайта тиклеу; 2. что, перен. (в памяти) еске ту-сирпу; 3. что, перен. кетериу, дузеу; ~ здоровье денсаулыцты кетериу; 4. кого-что, в чём кайтып алыу, кайтып койыу; ~ кого-л. в должности бурынгы орнына кайтып Койыу; 5. кого-что, против кого-чего (враждебно настроить) карсы койыу; ~ всех против себя хэммени езине карсы койыу.
ВОССТАНОВЙ||ТЬСЯ сов. 1. (принять прежний вид) кайта тиклениу, бурынгы кэлпине келиу; 2. перен. тиклеу, кетериу; здоровье ~лось ден саулыц кетерилди; 3. в чём кайтып койылыу, кайтып алыныу; ~ться в правах бурынгы правосын кайтып алыу; 4. перен. (в памяти) еске тусири-лиу.
ВОССТАНОВЛЕНИЕ с. 1. кайта тиклениу, кайта салыныу, бурынгы кэлпине келтирилиу; ~ народного хозяйства халык хожалыгын кайта тиклеу; 2. перен. (в памяти) еске тусприлиу; 3. кайта тиклениу, Кайтып алыныу, кайтып койылыу; ~ в правах праволарын кайтадан алыу; 4. перен. кетериу, тиклеу; ~ здоровья ден саулык-ты кетериу.
ВОССТАТЬ сов. против кого-чего кетерилиу, кетерилис шыгарыу, царсылыд керсетиу, карсы шыгыу-
восток м. 1. (одна из четырёх стран света) шыгыс, кун шыгыс; 2. (направление) шыгыс, кун шыгыс; окна выходят на ~ айналар шыгыска карап тур; 3. Восток Шыгыс; Дальний Восток Узад Шыгыс; Ближний Восток Жацын Шыгыс.
ВОСТОКОВЕД м. шыгыс бойынша кэни-ге, шырысты изертлеуши, шырысты тек-сериуши.
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ с. шырысты изертлеу и л ими, шырысты тексериу или ми.
ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЙ прил. ШЫРЫСТЫ изертлеу---, шырысты тексериу..., шырысты изертлейтугын, шырысты тексерету-ГЫН.
ВОСТОРГ м. улкен шадлык, зор кууа-ныш; тац далыушылык, хайран калыу-шылык; приводить в ~ катты кууантыу; приходить в ~ жудэ шад болыу; быть в ~е тац калыу, хайран калыу.
ВОСТОРГАТЬСЯ несов. кем-чем кутэ цууаныу, шад болыу, тебесп кекке жетиу, Хайран калыу, тац калыу.
ВОСТОРЖЕННО нареч. кууанып, кууа-ныш пенен, шадланып, хайран далып, тац далып.
ВОСТОРЖЕННОСТЬ ж. кууаныушылыд, шадлылык, хайран далранлык, тац кал-ранлык-
ВОСТОРЖЕННЫЙ прил. кууанышлы, шадлы, огада кууанган, хайран калган, тац калган.
ВОСТОРЖЕСТВОВАТЬ сов. над кем-чем жецип шыгыу, устем болып шыгыу.
востбчнцый прил. ШЫГЫС..., ШЫГЫС-тыц, шыгыстагы, шыгыстан ескен; ~ый ветер шыгыстан ескен самал; ~ая граница шырыстары шегара.
ВОС____________________- 112 -______________________
ВОСТРЕБОВАННОЕ с. талап етиу; ~е грузов жуклерди талап етиу; <> до ~я сорап алынатугьш етип жиберилген.
ВОСТРЕБОВАТЬ сов. что сорап алыу, талап етип алыу.
ВОСТРО нареч.'. держать ухо ~ сад болыу, бийгам болмау.
ВОСХВАЛЕНИЕ с. эбден мактау, мац-тауын жеткизиу, артыдмаш мактау, аса мадтау.
ВОСХВАЛИТЬ сов. см. восхвалять.
ВОСХВАЛЯТЬ несов. кого-что эбден мацтау, мактауын жеткизиу, артыкмаш мактау, аса мактау.
ВОСХИТИТЕЛЬНО нареч. огада жаксы, эжайып, дайран далгандай, тан. $алган-.дай.
ВОСХИТЙТЕЛ ьный прил. огада жаксы, эжайып, дайран калатугын, тан. кала-турын.
ВОСХИТИТЬ сов. кого-что, чем кызыц-тырыу, тацландырыу, дайран далдырыу.
восхититься сов. см. восхищаться. ВОСХИЩАТЬ несов. см. восхитить.
ВОСХИЩАТЬСЯ несов. кем-чем кызы-гыу, тан. калыу, хайран калыу.
ВОСХИЩЁНИЦЕ с. дызыгыу, тан, калыу, цайран далыу; быть в ~и от кого-чего-л. тан, далыу.
ВОСХОД м. 1. шыгыу; ~ солнца куннин, шыгыуы; 2. (на высоту) шытыу, кетерилиу; 3. (восток) шыгыс.
ВОСХЦОДЙТЬ несов. 1. (о светилах) тууыу; 2. (на высоту) шыгыу, кетерилиу; 3. (вести начало) келип шыгыу, туп тамы-ры барып тацалыу; многие обычаи ~бдят к глубокой древности кеп урип эдетлердиц туп тамыры эййемги заманларга барып тадалады.
ВОСХОДЙЩЦИЙ 1. прич. от восходить; 2. прил. жокары кетерилиуши, жокары кетерилип киятырган, жокары ерлеуши, жодары цозгалыушы; ~ее солнце жоцары кетерилип киятырган кун; ~ая звезда 1) шыгып киятырган жулдыз; 2) перен. жулдыздай жарцырап даццы жайылган.
ВОСХОЖДЕНИЕ с. басына шыгыу, жокары кетерилиу; ~ на гору таудыц басына шыгыу.
ВОСШЕСТВИЕ с.: ~ на престол тацка миниу, патша болыу.
ВОСЬМЕРКА ж. 1. (цифра) сегиз; 2. (группа) сегиз, сегизден цуралган топар, сегизлик; ~ самолётов сегиз самолёттен цуралган топар; 3. карт, сегизлик; 4. (лодка) сегиз ескекли цайыц.
ВОСЬМЕРО числ. сегиз.
ВОСЬМИ’ цоспа сезлердиц 1) сегиз бир-ликли белгилерин билдиретурын, мыс.-. восьмивесёльный сегиз ескекли; 2) сегиз белектен цуралган деген мэнини билдиретурын белеги, мыс.: восьмиэтажный сегиз этажлы.
ВОСЬМИГРАННИК м. сегиз цырлы.
ВОСЬМИГРАННЫЙ прил. сегиз цырлы.
ВОСЬМИДЕСЯТИЛЕТИЙ прил. сексен-деги, сексенге шыццан.
ВОСЬМИДЕСЯТЫЙ числ. сексенинши.
ВОСЬМИДНЕВНЫЙ прил. сегиз кун-лик, сегиз кун; ~ срок сегиз кунлик мэулет.
ВОСЬМИКЛАССНИК м. сегизинши класста окыушы.
ВОСЬМИКЛАССНИЦА женск. от восьмиклассник.
ВОСЬМИЛЁТНИЙ прил. 1. (о сроке) сегиз жыллыц; 2. (о возрасте) сегиз жасар, сегизге шыццан.
ВОСЬМИСОТЫЙ числ. сегиз жузинши.
ВОСЬМИЧАСОВОЙ прил. сегиз саат-лыц; ~ рабочий день сегиз саатлыд ис куни.
ВОСЬМЦОЙ числ. 1. сегизинши; 2. в знач. сущ. ж. восьмая сегизден бир; одна ~ая сегизден бир.
ВОСЬМУШКА ж. он еки мысцал; ~ чаю он еки мысцал чай.
ВОТ частица 1. указ, мине, эне, мине-кей, энекей; ~ наш дом мине бизиц уй; ~ этот человек эне бул адам; ~ идёт поезд эне поезд келатыр; дайте мне ~ это мынаны маган бериц; 2. (употребляется с указ, и относ, местоимениями) мине; я была ~ такая мен мине усындай едим; 3. (усиливает значение последующего слова) эне, тап, дэл, мына, мине; ~ вас-то мне и надо тап сизиц езициз маган керек еди-циз; <> вот тебе! мине саган керек болса!; ~ тебе и на! ийне цалас!; ~ так так! мине солай де! ~ ещё! эне усындайы бар!; ~ как! солай де!; ~ что! астапыралла!
ВОТ-ВОТ нареч. хэзир, мине цэзпр; мине-мине; ~ пойдёт дождь мине хэзир жауын жауады; поезд ~ отойдёт поезд мине-мине кетейин деп тур.
ВОТИРОВАТЬ сов- и несов. что, за кого--что, против кого-чего цабыл етиу, дауыс-ца цойып мацуллау; ~ кредиты дауысца цойып кредптти мацуллау.
ВОТКНУТЬ сов. и однокр. что, во что тыгып алыу, туйреп алыу, цадау, шан-шыу, шаншып цойыу, цагыу, цагып цойыу; ~ кол в землю цазыцты жерге цагып цойыу.
ВОТУМ м. вотум, царар, билдириу (дауыс бериудиц нгтийжеси); ~ доверия исеним билдириу; ~ недоверия исеним-сизлик билдириу.
ВОТЧИНА ж. ист. вотчина (улкен жер ийесиниц атадан балаеа мийрас болып ететурын жери).
ВОТЧИННИК м- ист. вотчина пйеси.
ВОТЧИНН "ЫЙ прил. ист. вотчина..., вотчпналыц; ~ое землевладение вотчиналыц жер ийелеушплиги.
ВОЦАРЙЦТЬСЯ сов. орнау, хуким суриу; ~лось молчание тымтырыслыц орнады.
ВОЦАРЯТЬСЯ несов. см. воцариться.
вошёл, вошла и т. д. прош. вр. от войтй.
ВОШЬ ж. бийт.
ВОЩАНКА ж. мумлы кагаз, мумлы мата.
ВОЩЁНЫЙ прил. мумлы, мумланган; ~ пол мумланган пол.
ВОЩЙНА ж. вощина (ишинде палы жок, пал хярресинии, уясы).
ВОЩЙТЬ несов. что мумлау.
вою, воешь и т. д. наст. вр. от выть.
— 113 —
ВПО
воюю, воюешь и т. д. наст. вр. от воевать.
. ВОЯКА м. шутл. батырсымак-
ВПАДАТЬ несов. 1. см- впасть; 2. (о реке} куйыу.
ВПАДЕНИЕ с. 1. (действие) куйыу; 2. (место слияния рек) куйган жери.
ВПАДИНА ж. ойлык, ойпат, шукыр; <> глазная ~ кездиц шанагы.
ВПАИВАТЬ несов. см. впаять.
ВПАЙКА ж. 1. (действие) дэнекерлеу, цалайылау; 2. (впаянная часть) дэнекер-ленген, цалайыланган жер.
ВПАЛЫ||Й прил. батывды, ойыц, у^и’ рек, шуцирейген, цуусыйган; ~е щёки цуусыйган жацлар.
ВПАРХИВАТЬ несов. см. впорхнуть.
ВПАСТЬ сов. 1. ойылыу, шуцирейиу, цу^сыйыу, уцрейип цалы^, цуусыйып калыу, ишине кирип кетиу; щёки впали жацлары цуусыйып кетти; глаза впали кезлери шуцирейип кетти; 2. во что ушы-рап калыу, тусиу, жетиу, тусип калыу; ~ в отчаяние умитсизликке тусиу; <> ~ в противоречие езине-ези кайшы келиу; ~ в детство балалыгы тутыу-
ВПАЯТЬ сов. что, во что дэнекерлеу, цалайылау.
впейся, впейтесь повел, накл. от впиться.
ВПЕРВОЙ нареч. разг. см. впервые; я вас не ~ вйжу мен сизди биринши рет кериуим емес.
ВПЕРВЫЕ нареч. биринши рет, биринши мэртебе, биринши сапар, дэслепки сапар; он ~ пошёл в школу ол мектепке биринши рет барды.
ВПЕРЕВАЛКУ нареч. талтацлап, тец-селип, аудацлап; ходить ~ талтацлап журиу.
ВПЕРЕГОНКИ, ВПЕРЕГОНКИ нареч. кууаласып, жууырысып, жарысып; бежать ~ жарысып жууырысыу.
ВПЕРЁД нареч. 1. алга, илгери; идти ~ алга журиу; алга басыу; забегать ~ I) алга кетиу; 2) перен. бурын ийелеу, бурын ориаласыу; 2. (впредь) буннан былай; ~ будь осторожнее буннан былай сак болыц; 3. (авансом) алдан, алдын ала, баста, эуели; заплатить ~ алдын ала телеу; 4. в знач. межд. алга; взвод, ~! взвод, алга!; <> часы идут ~ саат алга кетип баратыр; дать несколько очков ~ ана-гурлым кеп билиу.
ВПЕРЕДИ 1. нареч. (перед кем-чем-л.) алда, алдында; он идёт ~ ол алда баратыр ыпты; ~ показался лес алда тогай керинди; 2. нареч. (в будущем) келешекте, алда;1 у него ещё вся жизнь ~ оныц еле барлык емири алда; 3. предлог с род. п. алда; идти ~ всех хэммеден алда журиу.
вперемежку нареч. аралас, гезекпе--гезек, бирииен соц бири, бириииц изинен бири, гезеклесип.
ВПЕРЕМЕШКУ нареч. араластырып, араласып, былгасып.
ВПЕРИТЬ сов. что, в кого-что тигилип царау; ~ взор тигилип нэзерин салыу.
ВПЕРЯТЬ несов. см. вперить.
ВПЕЧАТЛЁНИЦЕ с. 1. есте калыу, еске тусириу, ядта калыу; детские ~я балалык шагындагы еске тусиулер; 2. (воздействие) тэсир; находиться под ~ем чего-л. бир нзрсениц тэсири астында болыу; 3. (мнение) пикир, тэсир; произвестй хорошее ~е жаксы пикир калдырыу, жаксы тэсир тийгизиу.
ВПЕЧАТЛИТЕЛЬНОСТЬ ж. тез тэсир-лениушилик.
ВПЕЧАТЛИТЕЛЬНЫЙ прил. тез тэсир-лениуши.
ВПИВАТЬСЯ несов. см. впиться.
в ПЙКУ в знач. нареч. разг, жорта, касакана.
ВПИСАННЫЙ 1. прич. от вписать; 2. прил. мат. ишине сызылган; ~ треугольник ишине сызылган уш муйеш-лик.
ВПИСАТЬ сов. 1. кого-что жазыу, ишине жазыу, сыйгызып жазыу, жазып койыу; 2. что, мат. жазып койыу, ишине сызыу; ~ треугольник в окружность шецбердиц ишине уш муйешликти сызыу.
ВПИСАТЬСЯ сов. жазылыу, жазылып койылыу.
ВПИСЫВАТЬ несов. см. вписать.
ВПИСЫВАТЬСЯ несов. см. вписаться.
ВПИТАТЬ сов. что 1. (влагу) сицириу, сорып алыу, тартып кетиу; 2. перен. (воспринять, усвоить) езлестириу.
В ПИТА ||Ться сов. сициу, сицип кетиу; вода ~лась в землю суу жерге сицип кетти.
ВПЙТЫВАНИЕ с. сицириу, сорыу.
ВПИТЫВАТЬ несов. см. впитать.
ВПИТЫВАТЬСЯ несов. см. впитаться.
ВПЙТЬСЯ сов. в кого-что, чем и без доп. сорып турыу, кадалып турыу, баты-рып турыу; ~ когтями тырнагын батырыу; ~ зубами тислерин батырыу; пиявка впилась сулик сорып турды; <> ~ глазами карап тигилип калыу.
ВПИХИВАТЬ несов. см. впихнуть.
ВПИХНУТЬ сов. кого-что, во что, разг. ийтерип киргизиу.
ВПЛАВЬ нареч. жузип; ~ переправиться через реку дэрьядан жузип ети^.
ВПЛЕСТЙ сов. что, во что цосып ериу; ~ ленту в косу бурымга лентаны цосып ериу.
ВПЛЕТАТЬ несов. см. вплестй.
ВПЛОТНУЮ нареч. 1. тыгызлап, таяп, такалып, жакын, кутэ жакыннан, дым жакын; подойти ~ кутэ жакын келиу; 2. перен. разг, эбден кеуил койып, шынт-лап; взяться за дело ~ иске шынтлап кирисиу.
ВПЛОТЬ нареч- 1. шекем, дейин; ~ до вечера тап кешке дейин; 2. шейин; сменйть всё ~ до белья иш кийимге шейин алмас-тырыу.
ВПОВАЛКУ нареч. катарласып, дизи-лисип, калай болса солай; спать ~ катарласып уйыклау.
ВПОЛГОЛОСА нареч. акырын дауыс пенен, эстен, ярым дауыс пенен; напевать ~ акырын дауыс пенен косык айтыу.
ВПОЛЗАТЬ несов. см. вползти.
8 Русско-каракалпакский сл.
впо
— 114 —
ВПОЛЗТЙ сов. 1. во что (внутрь} суй-ретилип кириу, жанбауырлап кириу, жы-лысып барыу; 2. (наверх) ермелеп шыгыу, ермелеп миниу, ермелеп кетерилиу.
ВПОЛНАКАЛА нареч. ярым накал...; ярым накал менен; лампочка горит ~ лампочка ярым накал менен жанып тур.
ВПОЛНЕ нареч. толык, жетерлик, эбден; этого ~ достаточно усынын. ези эбден жеткиликли; он ~ справился с этим ол буны толыгы менен мецгерди.
ВПОЛОБОРОТА нареч. кырынлап, бир кырынлап.
ВПОПАД нареч. разг, ез уактында, мез-гилинде, орынлы.
ВПОПЫХАХ нареч. 1. (запыхавшись) ентигип, асыгып-албырап, саскалаклап; прибежать ~ ентигип жууырып келиу; 2. (торопясь) асыгыста, асыгып; ~ ои забыл книгу дома ол асыгыста китапты уйинде умытып кетти.
ВПОРУ нареч. шак, ылайык, дегендей; сапоги пришлись ему ~ оган етиги шак болды.
ВПОРХНУЦТЬ сов. 1. ушып кириу; ласточка ~ла в комнату карлыгаш ежире-ге ушып кирди; 2. перен. (вбежать) кирип келиу, ушып келиу.
ВПОСЛЕДСТВИИ нареч. акырында, со-цыида, нэтийжесинде, кейнин ала; ~ всё выяснилось акырында барлыгы аныклан-Ды.
ВПОТЬМАХ нареч. разг, карацгыда, тас тунекте, карацгылыкта; сидеть ~ карац-гыда отырыу.
ВПРАВДУ нареч. разг, хакыйкаттан да, растай да, дурысында да; я и ~ ничего не знал об этом мен хакыйкаттан да бул тууралы хеш нэрсе билгеним жок еди.
ВПРАВЕ нареч. в знач. сказ, с неопр. хакылы, хакысы бар, праволы, правосы бар; он ~ требовать это оныц буны талап етиуге правосы бар.
ВПРАВИТЬ сов. что салыу; ~ вывихнутую руку шыккан колды салыу.
ВПРАВЛЯТЬ несов. см. вправить.
ВПРАВО нареч. оц тэреп, оцга; свернуть ~ оцга бурылыу.
В ПРАХ см. в пух.
ВПРЕДЬ нареч. буннан былай, алда, алдагы уакытта, келешекте, ендиги рет, буннан былай; ~ будь осторожнее буннай былай абайлы бол.
В ПРИДАЧУ в знач. нареч. буныц устине, косып, коса; дать ~ что-л. устине косып бериу.
ВПРИКУСКУ нареч.-. пить чай ~ кант тислеп чай иши}.
ВПРИПРЫЖКУ нареч. секирип-секирип, ыргып-ыргып; бежать ~ секирип-секирип жууырыу.
ВПРИСЯДКУ нареч. отырып-турып; плясать ~ отырып-турып бийлеу.
ВПРИТЫК нареч. разг, беккем, берк.
ВПРОГОЛОДЬ нареч. аш, аш болып, тояр-тоймас, шала тойып.
ВПРОК нареч. 1. (про запас) кеп, ке-регинен артык, мол, алдын ойлап, гамын жеп; заготовить ~ алдын ойлап таярлау;
2. пайда, жаксылык; учение пошло ему ~ окыу оган пайда келтирди.
ВПРОСАК нареч.: попасть ~ пэит жеу, алданыу.
ВПРОЧЕМ союз противит. 1. (тем не менее, однако) бирак, деген менен, лекин; вот вам мой совет — ~ , как хотите менян кецесим усы, бирак езициз билесиз; 2. (выражает нерешительность) солай болса-да; ~ нет, я не пойду солай болсада. жок, мен бармайман.
ВПРЫГИВАТЬ несов. см. впрыгнуть.
ВПРЫГНУТЬ сов. во что, на что секи-рип миниу, ыргыу, ыргып миниу.
ВПРЫСКИВАНИЕ с. 1. (действие) те-риниц астына жибериу; 2. разг, (лекарство) жиберилетугын дэри.
ВПРЫСКИВАТЬ несов. см. впрыснуть.
ВПРЫСНУТЬ сов. что жибериу, тери-ниц астына жибериу.
ВПРЯГАТЬ несов. см. впрячь.
ВПРЯГАТЬСЯ несов. см. впрячься.
ВПРЯМЬ частица разг, шынында да, дацыйцатында да, дурысында да; и~ следовало давно за это взяться шынында да бул нэрсени элле цашан долга алыу керек еди.
ВПРЯЧЬ сов. кого-что, во что жегиу, Косыу; ~ лошадь в повозку атты арбара жегиу.
ВПРЯЧЬСЯ сов. во что жегилиу, цосы-лыу.
ВПУСК м. киргизиу, жибериу, ашып жибериу; ~ пассажиров на перрон пасса-жирлерди перронга жибериу.
В ПУСКА ЦТ Ь несов. см. впустить; ие ~йте сюда никого бул жерге хеш кимди киргизбециз.
ВПУСКНОЙ прил. жиберилетугын, жи-берилиуге тийисли, агызып жиэерилету-гын.
ВПУСТИТЬ сов. кого-что жибериу, киргизиу, кириуге рухсат етиу.
ВПУСТУЮ нареч. разг, куры, мази, бийкарга, боска.
ВПУТАТЬ сов- кого-что шатастырыу, шатыстырыу, араластырыу; ~ в историю жэнжел иске шатастырыу.
ВПУТАЦТЬСЯ сов. шатасыу, шатысыу, араласыу; я зря ~лся в это дело мен бул иске бийкар шатыстым.
ВПУТЫВАТЬ несов. см. впутать.
ВПУТЫВАТЬСЯ несов. см. впутаться.
В ПУХ в знач. нареч. разг.: проиграться ~ эбден утылыу; разбйть ~ и в прах тас--талканын шьиар у.
ВПЯТЕРО нареч. бес есе.
ВПЯТЕРОМ нареч. бесеу болып, бе-сеум (з.
в-пятых вводи, сл. бесинши, бесии-шпден.
ВРАГ м. 1. душпан, кас; классовый ~ класслык душпан; злейший ~ барып тур-ган душпан; язык мой — ~ мой погов. ез тилиц — езице жау; 2. (противник чего-л.) душпан, карсы; ~ курения темеки шегиудиц душпаны.
ВРАЖДЦА ж. душпанлык, каслык; питать ~у к кому-л. биреуге душпанлык ойлау.
— 115 —
ВРЕ
ВРАЖДЕБНО нареч. душпанлык пенен, , цаслыц пенен; относиться ~ к кому-л. биреуге душпанлык пенен цатнасык жасау.
ВРАЖДЕБНОСТЬ ж. душпанлык» цаслыц.
ВРАЖДЕБНЫ || Й прил. душпан..., цас..., душпанлык, душпаншылык, цаслыц; ~е отношения душпанлык цатнасыцлар.
ВРАЖДОВАТЬ несов. с кем-чем душ-панлыц етиу, нас болыу.
ВРАЖЕСКИ || Й прил. душпан..., душ-панныц, жау..., жаудыц; ~е войска душ-панныц эскерлери.
ВРАЗБИВКУ нареч. хэр жеринен, ара-ластырып, цэлеген жеринен; спрашивать таблицу умножения ~ кебейтиу кестениц хэр жеринен copay.
ВРАЗБРОД нареч. 1. шашылып, ыдырап, тэртипсиз, калай болса солай; идти ~ цалай болса солай журиу; 2. (не дружно, врозь) пытырап, белек-белек, белинип--белинип; действовать ~ белинип-белинип хэрекет етиу.
ВРАЗВАЛКУ нареч. аудацлап, талтацлап; ходить ~ талтацлап журиу.
ВРАЗНОБОЙ нареч. жеке-жеке, белек--белек, айрым-айрым; действовать ~ жеке-жеке хэрекет етиу.
ВРАЗНОС нареч. кетерип журип, цолда алып журип; торговать ~ цолда алып журип сауда етиу.
ВРАЗРЕЗ нареч.-. идтй ~ с чем-л. бир нэрсеге карама-царсы келиу.
ВРАЗРЯДКУ нареч. полигр. ашык етип, арасын сийреклетип; набрать ~ хэрипти арасын сийреклетип териу.
ВРАЗУМИТЕЛЬНО нареч. анык етип, айкын турде, туси никл и етип, дал и л лени п.
ВРАЗУМИТЕЛЬНЫЙ прил/ анык, ай-цын, тусииикли; ~ ответ анык етип берилген жууап.
ВРАЗУМИТЬ сов. кого-что тусиндириу, угыидырыу, ацылландырыу.
ВРАЗУМЛЯТЬ несов. см. вразумить.
ВРАКИ только мн. прост, жалган, етирик, калп.
ВРАЛЬ м. разг, жалган сейлеуши, ети-рикши, алдаушы.
ВРАНЬЁ с. 1. (действие) жалгаи айтыу, етирик айтыу; 2. (ложь) жалган, етирик.
ВРАСПЛОХ нареч. кутпеген уакытта, тосаттан, абайсызда, цэпелимде, кутпеген-де, гапылда; застать ~ гапылда устине барып цалыу; напасть ~ тосаттан хужим жасау. ,
ВРАССЫПНУЮ нареч. пытырап, тым--тыракай, бет-бетине, алды-алдына; броситься ~ тым-тыракай болып кетиу.
ВРАСТАНИЕ с. тамыр урыу, жайылыу, есип жетилиу.
ВРАСТАТЬ несое. см. врасти.
ВРАСТИ сов. во что ишине карай есиу.
ВРАСТЯЖКУ нареч. 1. (растянувшись) созылып, созыла, сулап; 2. (растягивая слова, речь) созып.
ВрАтАРЬ м. спорт, вратарь, дэруаза-шы, дэруазаман.
ВРАТЬ несов. кому-чему, что и без доп. етирик айтыу, жалган сейлеу, етирик сейлеу.
ВРАЧ м. врач; детский ~ балалар врачы; зубной ~ тис врач; главный ~ бас врач; лечащий ~ емлеуши врач; вызвать ~а на дом уйге врачты шакырыу.
ВРАЧЁБНЦЫЙ прил. врачлык, врач-тыц...; ~ая помощь врачтыц жэрдеми; ~ая практика врачлык практика, врачлык тэжирийбе.
ВРАЩАТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. айланбалы, айландырыушы; ~ое движение айланбалы хэрекет.
ВРАЩАТЬ несов. что айландырыу, тау-лау-
ВРАЩА ЦТ ЬСЯ несов. 1. айланыу, тау-ланыу; Земля ~ется вокруг Солнца Жер Кунниц дегерегинде айланады; 2. перен. араласып журиу, катнасып журиу; ~ться средй молодёжи жаслар арасында араласып журиу.
ВРАЩЕНИЕ с. айланыу; ~ колеса дец-гелектиц айланыуы; ~ Земли Жердиц айланыу ы.
ВРЕД м. зыян, зэлел; во ~ кому-л. биреуге зэлел келтирип; причинить ~ зыян келтириу.
ВРЕДИТЕЛЬ м. 1. с.-х. зыянлы жэилик; 2. душпан, зыянкес, цастияп.
ВРЕДИТЕЛЬСКИЙ прил. душпанлык, зыянкеслик, кастыянлык-
ВРЕДИТЕЛЬСТВО с. душпанлык, зыянкеслик, кастыянлык-
ВРЕДИТЬ несов. кому-чему, чем зыяи тийгизиу, зыян келтириу, кастыянлык етиу-
ВРЕДНО 1. нареч. зыянлы, зэлел л и; 2. безл. в знач. сказ, зыянлы; курить ~ шы-лым шегиу зыяилы.
ВРЕДНОСТЬ ж. зыянлык, зэлеллик.
ВРЁДНЦЫЙ прил. зыянлы, зэлелли; ~ое производство ден саулыкка зыянлы енди-рис; ~ая привычка зыянлы эдет.
ВРЕЗАТЬ сов. что ойып орнатыу; ~ замок в дверь цулыпты есикке ойып орнатыу.
ВРЕЗАТЬ несов. см. врезать.
ВРЕЗА ЦТ ЬСЯ сов. 1. во что кирип кетиу, соклыгып калыу; лодка ~лась в берег кайык жагага барып соклыгып калды; 2. в кого-что, перен. жарып кириу, басып кприу; ~ться в толпу кепшиликтиц орта-сына жарып кириу; 3. во что, перен. Катты орныгыу, ядта цалыу; ~ться в память ядта цатты орнап калыу.
ВРЕЗАТЬСЯ несов. см. врезаться.
ВРЕЗЫВАТЬ несов. см. врезать. ВРЕЗЫВАТЬСЯ несов. см. врезаться. ВРЕМЕНАМИ нареч. гейде, гей бир уакытлары, ^акты-уакты.
ВРЕМЕННО нареч. уакытша, хэзирше.
ВРЕМЕНИ ЦОЙ прил. уакыт пенен бел-гиленетугын; ~ая последовательность уакыт пенен белгиленетугыи избе-излик.
ВРЕМЕНИ ЦЫ Й прил. уакытша, хэзир-ше; ~ая работа уакытша жумыс; ~ое жильё уакытша коныс, хэзирше коиыс; ~ое правительство ист. уакытша хукимет-ВРЁМЦЯ с. 1. уацыт, мезгил; в любое ~я кэлеген уакытта; в ближайшее ~я жакын уакытта; много ~ени кеп уакыт;
8»
ВРЕ____________________- ив -______________________
уехать на ~я уадытша кетиу; ~я истекло уакыт етти; выиграть ~я уакытты утыу; ~я летит уакыт етип баратыр; 2. мн. времена (период, эпоха) дэуир. заман, мезгил, мэхэл; военное ~я урыс уакыты; во времена Петра I Пётр 1 заманында; четыре ~ени года жылдыц терт мэусими; во все времена барлык уакытлары; не отставать от ~енитурмыстан артта калмау, заманнан далмау; 3. (определённая пора) уакыт, уакытты; рабочее ~я жумыс уак-ты; свободное ~я бос уадыт; ~я сева егис уадты; дождливое ~я жауынлы уадыт; вечернее ~я кешки уадыт; 4. (час, срок) саат, уадыт; сколько ~ени? саат неше?; 5. филос. уадыт (материяныц цэрекеттен айрылмайтуоын объективлик формасы); пространство н ~я аралыд дом уадыт; 6. гром. мэдэл; настоящее ~я хазирги махал; прошедшее -~я еткен махал; будущее ~ я келер махал; ф ~я от ~ени гейде, анда-санда; со ~енем бара-бара, уадты келгенде. кейии ала; до того ~ени сол уадытка дейин; тем ~енем сол уадыттыц ишинде; до поры до ~ени уадты жеткенше. уадытша; в одно прекрасное ~я бир уадыт-та, бир гезде, бир куни; на ~я уадытша; в своё ~я I) (в прошлом) банты уакытлары; 2) (в будущем, своевременно) келешекте, ез Уактында; до сего ~ени усы уадытда дейии; ~я терпит талай уадыт бар; ~я покажет уадыт керсетеди; ~я ие ждёт уадыт кутип турмайды.
ВРЕМЯИСЧИСЛЕНИЕ с. уакыт есабы. жыл есабы.
ВРЕМЯНКА ж. 1. (переносная лестница) кетерме зэцги; 2. (печь) уадытша ориа-тылган печь.
ВРЕМЯПРЕПРОВОЖДЕНИЕ с. уакыт еткериу, кун еткериу.
ВРОВЕНЬ нареч. теппе-тец, бирдей; ~ с краями ер неги меиеи теппе-тен,.
ВРОДЕ I. предлог с род. п. усагаи, удсас, сыяклы, мегзес; он вроде меня ол меи сыяклы; 2. частица шамасы; ~ стало легче шамасы жецил болгаи сыяклы.
ВРОЖДЕННЫЙ прил. табийгый, жара-тылыстан; ~ талант тэбийгый талант.
ВРОЗЬ нареч. айрым-айрым, белек, баска; жить ~ белек турыу.
вру, врёшь и т. д. наст. вр. от врать. ВРУБ м. горн, казба.
ВРУБАТЬ несов. см. врубить. ВРУБАТЬСЯ несое. см. врубиться.
ВРУБЙТЬ сов. что, во что шабыу, тесиу, ойыу, тесилгеи жерге орнатыу, ойылгаи жерге орнатыу.
ВРУБИТЬСЯ сов. I. во что шауып кириу. тесип жетиу, ойып барыу; ~ в каменную породу тас жыиысларын казып, уигип кириу; 2. в кого-что. перен. шауып кириу, басып кириу; в неприятельские ряды душпанныц ишиие басып кириу.
ВРУБОВ||ЫЙ прил. горн, тас уцгий-тугын, тас кемир дазатугын; ~ая машина тас кемир казатугыи машина.
ВРУКОПАШНУЮ нареч. иайзаласыу, долма-дол алысыу; драться найзаласып урысыу.
ВРУН м. етирикши, жалгаи сейлеУши. ВРУНЬЯ женск. от врун.
ВРУЧАТЬ несов. см. вручить.
ВРУЧЕНИЕ с. тапсырыу, бериу, тап-сырылыу, берилиу, услатыу; ~ дипломов дипломларды тапсырыу; ~ наград награда* ларды тапсырыу. сыйлыдларды тапсырыу.
ВРУЧИТЕЛЬ м. тапсырыушы, бериуши.
ВРУЧИТЬ сов. кого-что, кому-чему 1. тапсырыу, бериу, услатыу; ~ орден орден тапсырыу; 2. перен. (доверить) исеииу; ~ свою судьбу кому-л. езииин тогдирии 6upeijze исениу.
ВРУЧНУЮ нареч. дол меиеи.
ВРЫВАТЬ несов. см. врыть. ВРЫВАТЬСЯ I несов. см. врыться. ВРЫВАТЬСЯ II несов. см. ворваться. ВРЫТЬ сов. что, во что казып кемиу, -казып ориатыу; ~ столбы в землю жерди казып столбаларды кемиу.
ВРЫТЬСЯ сов. во что казыу, жерге кирип кетиу, казып орналасыу.
вряд ли нареч. гуманлы, иагумаи, белгисиз; ~ он придёт оиыц келер-келмеси гуманлы.
ВС= приставка (см. вз-) унсиз дауыссыз-лардыц алдында «вз»дыц орнына жазыла-ды, мыс.: вскипеть кайиау, кайнап кетиу.
ВСАДЙТЬ сов. что, во что шаишыу, кадау, урып киргизиу; топор в бревно балтаны агашда урып киргизиу.
ВСАДНИК м. атлы, салт атлы. ВСАДНИЦА женск. от всадник. ВСАЖИВАТЬ несов. см. всадить. ВСАСЫВАНИЕ с. сорыу, сорып тартыу, сицириу.
ВСАСЫВАТЬ несов. см. всосать.
ВСАСЫВАТЬСЯ несов. см. всосаться.
ВСЕ мест, опред. мн. см. весь.
ВСЕ* цоспа свзлердиц биринши бвлеги цэм темендеги мзнилерди билдиреди: I) цэрекеттиц ямаса белгиниц барлыеына таралатуеынын, мыс.: всеядный хэмме-син жейтугыи, барлыгыи жейтугыи; 2) бир нэрсениц сапасыныц толыц екенин, мыс.: всесильный жудэ кудиретли. жудэ кушли.
ВСЕ нареч. разг. 1. (всегда, постоянно) бэркулла, мудамы, бэрхэма, хэрдайым; он ~ болен ол мудамы ауырады; 2. (до сих пор) еле, елеге шекем; дождь ~ ещё идёт жауыи еле жауып тур; 3. при сравнит. ст. кем-кемнеи; ~ более и более кем-кемнен улгайып; погода ~ лучше и лучше кем-кемнен хауа райы жаксы бола баслады; 4. в знач. противит. союза (однако, тем не менее) бэри-бир, усыгаи карамастан; как ни старался, ~ ничего не получается калай етип керсем де, бэри--бир хеш иерее шыкпайды; 5. (только, исключительно) тек; ~ из-за тебя тек сеииц ушын; -О ~ ж, ~ же сейтсе де, бирад та.
ВСЕ мест, опред. с. см. весь.
ВСЕВЕДУЩИЙ прил. бэрин ези биле-тугын, билгир.
ВСЕВИДЯЩИЙ прил. хаммесии керип журетугын, хэммеси и керетугыи.
ВСЕВОЗМОЖНЫЙ прил. турли, хэр турли. мумкии болгаи» хер кыйлы.
117 —
век
ВСЕГДА нареч. хэр уакыт, мудамы, барлык уадытта, хэрдайым, бэркулла, бирдей; как ~ барлыд уакыттагыдай.
ВСЕГДАШНИЙ прил. разг, мудамы болып туратугын, хэрдайым болып туратугын, бирдейинги; ~ гость бирдейинги ко-над.
ВСЕГО нареч. 1. (итого) барлыгы, гул-лэни, бэри, хэммеси; ~ израсходовано сто рублей барлыгы жуз сом жумсалган; 2. в знач. усил. частицы (только, лишь) тек, тек болганы; работа началась ~ два месяца назад жумыстыц басланганына тек болтаны еки ай-ад болды; <> ~-навсего тек болганы; ~ хорошего! хош, сау болыц!
всего мест, опред. род. и вин. . от весь, всё I.
В-СЕДЬМЫХ вводн. сл. жетинши, же-тиншиден.
ВСЕЗНАЙКА м. и ж. разг, билгирсымад.
всей мест, опред. род., дат., твор. и предл. п. от вся.
ВСЕЛЕНИЕ с. кеширип, киргизиу, ор-наластырыу; ~ в новый дом жаца жайга кеширип киргизиу.
ВСЕЛЁННАЯ ж. 1. (система мироздания) элем, дунья; 2. (вся земля) жер жузи.
ВСЕЛИТЬ сов. 1. кого-что (поселить) кеширип киргизиу, ориаластырыу; 2. что, перен. (внушить) туудырыу; ~ надежду умит туудырыу.
ВСЕЛЙЦТЬСЯ сов. 1. (поселиться) кириу, орналасыу; 2. перен. пайда болыу; страх ~лся в его сердце оныц журегннде кордыныш пайда болды.
ВСЕЛЯТЬ несов. см. вселить.
ВСЕЛЯТЬСЯ несов. см. вселиться.
всем мест, опред. 1. твор. п. от весь, всё; 2. дат. п. от все.
всём мест, предл. п. от весь, всё.
ВСЕМЕРНО нареч. барынша, хэр тэ-реплеме, барлык илаж бенен; ~ помогать хэр тэреплеме жэрдемлесиу.
ВСЕМЁРНЦЫЙ прил. хэр тэрепли, хэр тэреплеме, барынша, барлык куш пенен, барлык илаж бенен; оказывать ~ук> помощь хэр тэреплеме жэрдем бериу.
ВСЕМЕРО нареч. жети есе.
ВСЕМЕРОМ нареч. жетеу болып, жетеу-миз.
всеми мест, опред. твор. п. от все.
ВСЕМИРНО-ИСТОРИЧЕСКИЙ прил. путкил дуньялык-тарийхий.
ВСЕМЙРНЫЙ прил. путкил дуньялык, жер жузилик.
ВСЕМОГУЩЕСТВО с. бийлик, кудирет-лилик.
ВСЕМОГУЩИЙ прил. бийликли, дуди-ретли.
всему мест, опред. дат. п. от весь, всё.
ВСЕНАРОДНЫЙ прил. улыума халыд-лык, галаба халыдлыд, путкил халыд-лыд; ~ праздник пут кил 2 халыклык бай-рам.
ВСЕОЫЦЦИЙ прил. улыума, улыумалык, галаба, галабалыд; ^ее избирательное право галабалык сайлау правосы; —ее обучение галаба одыу.
ВСЕОБЪЕМЛЮЩИЙ прил. барлыгын ез ишине алыушы, хэммесин тегис дам-тыйтугын.
ВСЕОРУЖИЦЕ с.: во ~и 1) (в полной готовности) таяр болып, так турып; 2) (в совершенстве владея чем-л.) толык ийе болып; быть во ~и знаний билимди толык ийелеу.
ВСЕПОБЕЖДАЮЩИМИ прил. жецимпаз, жецетутын; ~ая сила идей ленинизма ленинизм идеяларыныц жецетутын куши.
ВСЕПОГЛОЩАЮЩИЙ прил. хэммесин камтыйтутын; ~ восторг хэммесин камтыйтутын цууаныш.
ВСЕПОЖИРАЮЩИЙ прил. хэммесии куртатугын, бэрин жок кылатугын; ~ огонь бэрин жод кылып жиберетугын от.
ВСЕ РАВНО в знач. нареч. бэри бир, айырмасы жод.
В СЕРДЦАХ в знач. нареч. зг. ашыу устинде, катты ашыул
ВСЕРОССИЙСКИЙ прил. путкил рос-сиялы;.
ВСЕРЬЕЗ нареч. разг, шыны менен, шынлап, катты турде, расы менен; принимать ~ рас деп тусиниу; ~ взяться за дело иске шынлап кирисиу.
ВСЕСИЛИЕ с. Кудиретлилик, кушлилик.
ВСЕСИЛЬНЫЙ прил. дудиретли, жудэ кушли.
ВСЕСОЮЗНЫЙ прил. путкил союзлыд; Всесоюзный Ленинский Коммунистический Союз Молодёжи Путкил Союзлыд Лении-шил Коммунистлик Жаслар Союзы.
ВСЕСТОРОННЕ нареч. хэр тэреплеме, барлык жагынан, хэр жагынан, толыгы менен; ~ развитый человек хэр тэреплеме билетугын адам.
ВСЕСТОРОННИМИ прил. хэр тэреплеме, барлык жагынан, хэр жагынан, толыд; ~ее обсуждение хэр тэреплеме додалау.
ВСЕ-ТАКИ союз и частица сонда да, дэйтсе де, не болса да, солай болса да, сейтсе де, калай да; ~ я поеду дэйтсе де мен кетемен; он болел, но ~ приехал ол ауырыу еди, бирак сонда да келди.
ВСЕУСЛЫШАНИЕ с.: во ~ хэммеге еситтирип, хэммеге мэлим етип, жарыя етип; сказать во~ хэммеге еситтирип айтыу.
всех мест, род., вин. и предл. п. от все.
ВСЕЦЕЛО нареч. путинлей, путкиллей, тутасы менен.
всеЯднцый прил. хэммесин жейтутын, жемхор, отшыл; ~ое животное хэммесин жейтутын хайуан.
В.СЙЛУ в знач. предлога нэтийжесин-де, себепли; ~ этого усыныц нэтийже-синде.
ВСКАКИВАТЬ несов. см. вскочйть.
ВСКАПЫВАТЬ несов. см. вскопать.
ВСКАРАБКАТЬСЯ сов. на кого-что ермелеу, тырмасып шытыу; ~ на скалу жарта ермелеп шытыу.
ВСКАРАБКИВАТЬСЯ несов. см. вскарабкаться.
ВСКАРМЛИВАНИЕ с. батыу, аукат-ландырыу, асырау; искусственное ~ ребёнка баланы колдан аукатландырыу.
век
— 118 —
ВСКАРМЛИВАТЬ несов- см. вскормить.
ВСКАЧЬ нареч. шауып, косая цлатып; нестись ~ цосаяцлатып айдау.
ВСКИДЫВАТЬ несов. см. вскинуть.
ВСКИНУТЬ сов. что кетерип салыу, цагып салыу, тез кетериу, тез царатыу;
что-л. на плечо ийинге каши салыу;
ружьё мылтыцты тез даратыу; ~ голову басты тез кетериу.
ВСКИПАТЬ несов. см. вскипеть 1.
ВСКИПЁЦТЬ сов. 1. дайнау, цайнап кетиу, писиу; молоко ~ло сут писти, сут дайнады; 2. перен. разг, дызып кетиу, дэхэри келиу, датты ашыуланыу; он вдруг допелимде оный, дэх.эри келди.
ВСКИПЯТИТЬ сов. что цайнатыу, цай-натып шыгарыу.
ВСКИПЯТЙТЬСЯ сов. 1. кайналы\’, дайнау; 2. см. вскипеть 2.
В СКЛАДЧИНУ в знач. нареч. разг. биригиу, шыгарыспад етиу; устроить ве-черйнку ~ шыгарыспад етип отырыспа уй ымл астыр ыу.
' ВСКЛОКОЧЕННЫЦЙ 1. прич. от всклокочить; 2. прил. уйпа-жуйпаланган, урпейген, тозацланган; ~е волосы урпей-ген шаш.
ВСКЛОКОЧИВАТЬ несов. см. всклокочить.
всклокочить сов. кого-что уйпала-иып далыу, урпейип кетиу. тозацланып далыу.
всколыхну цть сов. 1. что шайцал-тыу, ыргалтыу, ыргалтып турыу; ветер ~л траву самал шепти шайцалтып турды; 2. кого-что, перен. козгау, толцынлатыу, хэрекетке келтириу; это событие -~ло всю деревню бул уадыя ауылдыц бэрин хэрекетке келтирди.
ВСКОЛЫХНУ цться сов. 1. шайкалыу, ыргалыу, козгала баслау; рожь ~лась дара бийдай шайдалып турды; 2. перен. (прийти в волнение, в движение) дозга-лыу, козгалыска кирисиу, толдынланыу, хэрекетке келиу.
ВСКОЛЬЗЬ нареч. устиртин, устин, же-некей, жецил-желпи, болар-болмас, туура келген жерде; упомянуть о ч'ём-л. ~ бир нэрсе цацкында устиртин айта етиу.
вскопАть сов. что, чем дазыу, дазып шыгыу; ~ грядки дарыдларды дазып шыгыу.
ВСКОРЕ нареч. тез ар ада, жадыи ар ада, жадында, кеп кешикпей, онша кешикпей, егленбей, кеп гидирмей.
ВСКОРМИТЬ сов. кого-что 1. багыу, тойдырыу, аукатландырыу; асырау; ~ ребёнка баланы аукатландырыу; 2. перен. (воспитать) тэрбиялау.
вскочить сов. 1. во что, на кого-что (вспрыгнуть) ыргып миниу, секирип миниу, гаргып шыгыу; ~ на лошадь атка ыргып миниу; 2. с чего (быстро подняться) секирип турыу, ыргып турыу; ~ с постели тесектен секирип турыу; 3. перен. разг, (о шишке, нарыве и т. п.) шыгыу.
ВСКРИКИВАТЬ несов. см. вскрикнуть.
ВСКРИКНУТЬ сов. и однокр. бакырып жибериу.
ВСКРИЧАТЬ сов. что и без доп. бацы-рып жибериу, кышдырыу.
ВСКРУЖИТЬ сов.: ~ голову басын айландырыу.
ВСКРУЖИТЬСЯ сов.: у него ~лась голова оныц басы айланып кетти.
ВСКРЫВАТЬ несов. см. вскрыть.
ВСКРЫВАТЬСЯ несов. см. вскрыться.
ВСКРЫТИЕ с. 1. (распечатывание) ашыу, ашып кериу; ~ писем катты ашыу; 2. мед. жарыу; ~ нарыва жараныц ирицин жарыу, исикти жарыу; 3. перен. (обнаружение) ашып таслау; ~ недостатков кемшиликлер-ди ашып таслау; 4. тусиу; ~ реки дэрья-ныц тусиуи.
ВСКРЫТЬ сов. что 1. (распечатать, открыть) ашыу, ашып кериу; 2. мед. жарыу; ~ нарыв жаранын, ирицин жарыу; 3. перен. (обнаружить) ашып таслау; ~ недостатки в работе жумыстагы кем-шиликлерди ашып таслау.
ВСКРЫТЬСЯ сов. 1. мед. жарылыу; 2. перен. (обнаружиться) ашылыу; 3. (о реках) тусиу.
ВСЛАСТЬ нареч. разг, тойганша, мийри канганша, хэз етип, рэхэтланып.
ВСЛЕД 1. нареч. изинен, изинше, арты-нан, соцынан, кейнинен; ~ за ним олардыц изинен; ~ за первой машиной двинулась вторая биринши машинаныц изинен екиншиси журди; 2. предлог с дат. п. изинен, артынан, кейнинен; смотреть ~ поезду поездыц изинен царау.
ВСЛЕДСТВИЕ предлог с род. п. себеби-нен, сол себепли, себепли, арцасында, болганлыктан, салдарынан, нэтийжесинде; ~ болезни кесел болганлыдтан, ауырыу болганлыктан.
ВСЛЕПУЮ нареч. 1. (не глядя) кермей, керместен, карамастан; печатать на машинке ~ машинкада карамастан басыу; 2. перен. (наугад) кермей-билмей, ойланбастан, шама менен; действовать ~ ойланбастан хэрекет цылыу.
ВСЛУХ нареч. еситтирип, дауыслап; читать ~ еситтирип оцыу.
ВСЛУШАТЬСЯ сов. во что тыцлау, кеуил цойып тыцлау, кулак салыу; в разговор эцгимеге дулад салыу.
ВСЛУШИВАТЬСЯ несов. см. вслушаться.
ВСМАТРИВАТЬСЯ несов. см- всмотреться.
ВСМОТРЕТЬСЯ сов. в кого-что тигилип царау, кезин айырмай царау; внимательно ~ дыдцат пенен цаоап турыу.
ВСМЯТКУ нареч. шала пискен, шала писирилген; сварить яйцо мэйекти шала писириу.
ВСОВЫВАТЬ несов. см. всунуть.
ВСОСАТЬ сов- что емиу, сорыу, сорып алыу;	с молохом матери жастан
уйрениу, жастан эдетлениу.
всосАцться сов. во что сорылыу, си-цип кетиу; вода ~лась в землю суу жерге сицип кетти.
ВСПАИВАТЬ несов. см. вспоить.
ВСПАРХИВАТЬ несов. см. вспорхнуть. ВСПАРЫВАТЬ несов. см. вспороть.
— 119 —
вст
ВСПАХАННЦЫЙ 1. прич. от вспахать;
2. прил. айдалган, шудигэрланган, сурил-ген; ~ое поле сурилген жер.
ВСПАХАТЬ сов. что жер айдау; шуди-гэрлау, сурип таслау, суриу; ~ поле под озимые жерди гузлик егиу ушын суриу.
ВСПАХИВАТЬ несов. см. вспахать.
ВСПАШКЦА ж. жер айдау, шудигэрлау, сурим суриу; глубина сурилген жердин терецлиги.
ВСПЕНИВАТЬ несов. см. вспенить.
ВСПЕНИВАТЬСЯ несов. см. вспениться.
ВСПЕНИТЬ сов. что кепиртиу, кебик-летип жибериу, кебигин шыгарыу.
ВСПЕНИТЬСЯ сов. кепириу, кебикле-ниу, кебиги шыгыу.
ВСПЛАКНУТЬ сов. разг, жыламсырау, жылап алыу.
ВСПЛЕСК м. шалпылды.
ВСПЛЁСКИВАТЬ несов. см. всплеснуть.
ВСПЛЕСНУТЬ сов. шалпылдатып жибериу; <> ~ руками алаканына урыу.
ВСПЛЫВАТЬ несов. см. всплыть.
ВСПЛЫТЬ сов. 1. (подняться на поверхность) калцыу, цалдып шыгыу, жузине шыгыу; 2. перен. (обнаружиться) били-ниу, ашылыу, кетерилиу, цозгалыу.
ВСПОЙТЬ сов. кого-что 1. асырау; ~ телёнка молоком бузауды сут пенен асырау; 2. перен. (воспитать) тэрбиялау, есириу.
ВСПОЛОШИТЬ сов. кого-что, разг, хау-лыктырыу, саскаладлатыу, састырыу, ты-нышсызландырыу.
ВСПОЛОШИТЬСЯ сов. разг, хаулыгыу, саскаладлау, тынышсызланыу.
ВСПОМИНАТЬ несов. см. вспомнить.
ВСПОМИНАТЬСЯ несов- см. вспомниться.
ВСПОМНИТЬ сов. кого-что, о ком-чём еске алыу, еске тусириу, ядга тусириу.
вспомницться сов. кому еске тусиу, ядга тусиу; мне ^лась песня бир косые мениц ядыма тусти.
ВСПОМОГАТЕЛ ЬНЫЙ прил. жардемши, кемекши; ~ цех жэрдемши цех; <> ~ глагол грам. кемекши фейил.
ВСПОМЯНУТЬ сов. прост, см. вспомнить; ~й моё слово мениц сезимди есице тусир.
ВСПОРОТЬ сов- что, чем сегиу, жыр-тыу, жарыу; ~ мешок капшыкты сегиу.
ВСПОРХНУТЬ сов. парр етип ушыу, ушып коныу; птичка ~ла и улетела кус парр етип ушты да кетти.
ВСПОТЕТЬ сов. терлеу.
ВСПРЫГИВАТЬ несов. см. вспрыгнуть.
ВСПРЫГНУТЬ сов. на кого-что секирип миниу, ыргып миниу, гаргып шыгыу; ~ на лошадь атка секирип миниу.
ВСПРЫСКИВАНИЕ с. 1. (водой) буркну, себиу, себелеу; 2. (лекарства) жибериу.
ВСПРЫСКИВАТЬ несов. см. вспрыснуть.
ВСПРЫСНУТЬ сов. 1. кого-что (смочить) буркну, себиу, себелеу; ~ цветы водой гуллерге суу себиу; 2. что, кому жибериу; ~ лекарство дэри жибериу.
ВСПУГИВАТЬ несов. см. вспугнуть.
ВСПУГНУТЬ сов. кого-что кордытып жибериу, уркитип жибериу, ушырып жибериу; ~ птиц дусларды уркитип жибериу.
ВСПУХАТЬ несов. см. вспухнуть.
ВСПУХНУТЬ сов. исип кетиу, йену, дабарыу.
ВСПУЧИВАТЬ несов. см. вспучить.
ВСПУЧИВАТЬСЯ несов. см. вспучиться.
ВСПУЧИТЬ сов. что, безл. разг, исип кетиу, кеуип кетиу, кампайыу.
ВСПУЧИТЬСЯ сов. разг, исиниу, кеуип кетиу, кампайыу.
ВСПЫЛЬЧИВОСТЬ ж. кызбалыц, ашыу-шадлык, куйгелеклик.
ВСПБ1ЛЬЧИВЫЙ прил. кызба, ашыу-шад, куйгелек.
ВСПЫХИВАТЬ несов. см. вспыхнуть.
ВС ПЫХНУ ЦТ ь сов. 1. (загореться) ту-танып кетиу, от алыу, алысып кетиу; порох ~л мылтык Дэри алысып кетти; 2. (внезапно возникнуть) пайда болыу, басланыу; ~ла ссора тартыс басланды; -~ла воина урыс басланды; 3. (о болезни, эпидемии и т. п.) тез пайда болыу; 4. перен. (покраснеть) датты дызарып кетиу, бирден дызарып кетиу; 5. перен. (прийти в возбуждение) кызыу, ашыуланыу.
ВСПЫШКА ж. 1. (внезапное воспламенение) тутаныу, от алыу, алысыу; 2. тез пайда болыу; ~ эпидемии гриппа грипп эпидемиясыныц тез пайда болыуы; 3. перен. ашыу дысыу, ашыу кернеу, бирден дызыу; ~ гнева бирден ашыу кернеу.
вспять нареч. кейин басып, кеткеи-шеклеп, артда дарап; повернуть ~ кейинге тартыу.
ВСТАВАНИЕ с. турыу, тургелиу; почтить память кого-л. ~м елгеннин. естелигин орнынан турыу менен хурмет етиу.
ВСТАЦВАТЬ несов. 1. см. встать; 2. тауир болыу; больной уже ~ёт кесел тауир бола баслады; <> работать не ~вая тынбай ислеу, дол узбей ислеу.
ВСТАВИТЬ сов. 1. что, во что койыу, салыу, кондырыу, орнатыу, орналастырыу; ~ стекло кез салыу; двойные рамы кос рама орнатыу; ~ зубы тис салдырыу; 2. что косыу; ~ слово в разговор гапке сез косыу.
ВСТАВКЦА ж. 1. (действие) койыу, салыу, кондырыу, орнатыу; 2. (текст) косымша, киргизбе; 3. арасына курап салынган, арасына дурап тигилген; платье с кружевной ~ой арасына шилтер курап тигилген кейлек.
ВСТАВЛЯТЬ несов. см. вставить.
ВСТАВНЦОЙ прил. курама, кондырма, алмалы-салмалы, жасалма; ~ые зубы кондырма тислер, жасалма тислер.
В СТАРИНУ, ВСТАРЬ нареч. бурынгы уакытта, ески уакытта, бурында.
ВСТА]|ТЬ сов. 1. турыу, тургелиу; ~ть с места орнынан тургелиу; ~ть из-за стола столдан турыу; ~ть с постели тесектен тургелиу; ~ть рано утром азанда ерте турыу; 2. (ступить на что-л.) устинде турыу, шыгып турыу; он ~л на стул ол стулга шыгып турды; ~ть на ковёр гилемниц устинде турыу; 3. (о небесных
вст____________________- 120 -______________________
светилах) шыгыу; солнце встало кун шыц-ты; 4. таяр болыу; ~ть на защиту Родины Уатанды цоргауга таяр болыу; 5. перен. (выздороветь) тэуир болыу, айырып кетиу, турып кетиу; он ~л пбсле долгой болезни узац ауырыудан кейин ол тэуир болды; 6. перен. (возникнуть) пайда болыу, тууыу, турыу; ~ли новые трудности жаца цыйын-шылыцлар пайда болды; 7. (поместиться) жайгасыу, сыйыу; этот шкаф здесь не встанет мына шкаф бул жерге жайгаспайды; 8. (приступить к чему-л.) турыу, кирисиу; ~ть на вахту вахтара турыу; 9. (остановиться) тоцтап цалыу; часы ~ли саат тоц-тап цалды; <> ~ть грудью тац турыу; река встала дэрья цатып цалды; ~ть на учёт есапца турыу; ~ть на путь...жо-
лына тусиу, ... жолына шыгыу.
ВСТРЕВОЖИТЬ сов. кого-что тынышсыз-ландырыу; тынышын алыу, дэуиплендириу.
ВСТРЕВОЖИТЬСЯ сов. тынышсызланыу, тынышы кетиу, кэуиплениу.
ВСТРЕПЕНУТЬСЯ сов. 1. силкиниу, цагыиыу; птица ~лась цус силкинди; 2. перен. селк етиу, шоршып кетиу; сердце ~лось журегим селк ете цалды.
ВСТРЁПКЦА ж. прост, жаза, сегис сазайы, сыбара; задать ~у сазайын тарт-тырыу.
ВСТРЕТИТЬ сов. 1. кого-что (увидеть) ушырасыу, гезлесип цалыу, ушыратыу, ушырасып цалыу, жолыцтырыу; ~ кого-л. в театре театрда ушырасып цалыу; 2. кого--что царсы алыу, кутип алыу; ~ родственников на вокзале жацын тууысцаиларын вокзалда царсы алыу; ~ гостей цонацларды кутип алыу; 3. что, перен. ушырау, ушырап цалыу, тап болыу, гезлесиу; ийе болыу; ~ отпор царсылыцца ушырап цалыу; ~ радушный приём жыллы цабыл алыуга ийе болыу; 4. что кутип турыу, кутип алыу; ~ восход солнца куинин, шыгыуын кутип алыу; <> ~ Новый год Таза жылды кутип алыу.
ВСТРЁТИ"ТЬСЯ сов. 1. с кем-чем жолы-гысыу, ушырасыу, гезлесиу, дус келиу, ушырасып цалыу, тап болыу; ~ться с другом досты меиен ушырасып цалыу; 2. с чем, перен. ушырасыу, гезлесиу, тап болыу; ~ться с трудностями цыйыншылыцларга ушырасыу; 3. с чем (обнаружиться, попасться) ушырау, гезлесиу; это явление ~лось нам впервые бизлер бундай нэрсе менен биринши рет гезлесип отырмыз; 4. спорт, ушырасыу.
ВСТРЕЧА ж. 1. ушырасыу, ушырасып цалыу, гезлесиу; неожиданная ~ кутпе-ген жерде ушырасып цалыу; 2. (подготовленный приём) кутип алыу, царсы алыу; ~ делегатов делегатларды кутип алыу; 3. (празднество) царсы алыу; ~ Нового года Жаца жылды царсы алыу; 4. спорт, ушырасыу.
ВСТРЕЧАТЬ несов. см. встретить.
ВСТРЕЧАЦТЬСЯ несов. 1. см. встретиться; 2. (бывать, случаться) ушырасыу, гезлесиу; 3. (поддерживать знакомство) ушырасып турыу, гезлесип турыу, керисип турыу; 4. спорт, ушырасыу.
ВСТРЕЧИ ||ЫЙ прил. 1. ушырасцан, царсы келген, царсы киятырган, алдынан жолыццан, ушырайтугын; ~ый ветер царсы ескен самал; -~ый поезд царсы киятырган поезд; 2. (представленный в ответ) цосым-ша алыиган; ~ый план цосымша алынган план; 3. (происходящий при встрече) гезлесип цалгандагы, ушырасып цалгандагы; ~ый бой ушырасып цалгандагы урыс; 4. в знач. сущ. м. встречный и ж. встречная жолыццан, гезлескен, ким керинген, ушырасцан; спрашивать дорогу у каждого ~ого ким керингеннен жол copay; <> ~ый и поперечный ким керинген, ким болса сол.
В СТРУНКУ в знач. нареч. разг, кадшы-йып турып; вытянуться ~ кацшыиып турып калыу.
ВСТРЯСКА ж. 1. (душевное потрясение) цайгы, капа, цайгыдан шеккен азап; 2. разг, (нагоняй) сегис, кейис.
ВСТРЯХИВАТЬ несов. см. встряхнуть» ВСТРЯХИВАТЬСЯ несов. см. встряхнуться.
ВСТРЯХНУТЬ сов. 1. кого-что цагыу, цагып силкиу, силкип таслау, силкип жибериу; ~ть ковёр гилемди цагыу; 2. кого-что, перен. (побудить к деятельности) цозгалтыу, оятыу, цэрекетке келтириу; 3. безл. силкип тастау, кетерип таслау; машину сильно ~ло машинаны цатты сил-кип таслады.
ВСТРЯХНУЦТЬСЯ сов. 1. цагыныу, ца-гынып силкиниу, силкинип жибериу; собака ~лась ийт силкинип жиберди; 2. перен. разг, (ободриться) сергеклениу, шаццанласыу; 3. перен. (развлечься) кеуил кетериу.
ВСТУПАТЬ несов. см. вступить.
ВСТУПАТЬСЯ несов. см. вступиться.
ВСТУПЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. кирну, ки-рис; ~ый взнос кириу взносы; К/ое слово кирис сез; ~ые экзамены кириу экзамен-лери.
ВСТУПЙ ||ТЬ сов. 1. кириу, кирисиу. тусиу; войска ~ли в город эскерлер кала-га кирди; 2. (начать, приступить) кирисиу; ~ть в должность уазыйпалы иске кирисиу; новая электростанция ~ла в строй жаца электростанция иске киристи; ~ть в разговор эцгимеге кирисиу; 3. (стать членом) кириу; ~ть в партию партияга кириу; ф ~ть в брак уйлениу, куйеуге шыгыу; ~ть в силу кушине кириу; ~ть в бой урысца тусиу; ~ть в свой права озиниц правосына кириу; ~ть на путь.. жо-
лыиа тусиу, ... жолына шыгыу.
ВСТУПИТЬСЯ сов. за кого-что жацлау, жацлап шыгыу, болысыу.
ВСТУПЛЕНИЕ с. 1. (действие) кириу, кирисиу; 2. (введение) кирис, кирисиу; ~ к поэме поэмага кирис.
ВСУНУТЬ сов. что, во что сугыу, тыгыу, тыгып койыу, салып цойыу; ~ ногу в сапог аякты етикке тыгыу.
ВСУХОМЯТКУ нареч. разг, курмацлай; питаться ~ кур га длай аудатланыу.
ВСУЧИВАТЬ несов. см. всучить.
всучйть сов. 1. что (сучением ввить) есиу, шыйратыу; 2. кого-что, кому, перен.
— 121 —
ВТО
разг, алдап алдырыу, алдап сатыу; ~ плохой товар жаман товарды алдап сатыу.
ВСХЛИПНУТЬ сое. и однокр. см. всхлипывать.
ВСХЛИПЫВАНИЕ с. ексиу, ексип жылау # сол дылд ап жылау, ецкилдеп жылау, ен.иреп жылау.
ВСХЛЙПЫВАТЬ несов. ексиу, ексип жылау, солдылдау, ецкилдеп жылау, ен.и-реп жылау.
ВСХОДИТЬ несов. см. взойти.
ВСХОДЫ только мн. егиннин, шыгыуы, егиннин кегериуи, егиннин. кетерилиуи; ранние ~ егиннин. ерте кегериуи.
ВСХОЖЕСТЬ ж. с.-х. кегергишлик; ~ семян тукымныц кегергишлиги.
ВСХбЖИЦЙ прил. с.-х. кегергиш; ~е семена кегергиш туцымлар.
ВСХРАПНУТЬ сов. разг, кез илдириу4 уйыдлап кетиу.
ВСХРАПЫВАТЬ несов. 1. (во сне) дурыл-дау# дурылдап уйыдлау; 2. (о животных) пыскырыу.
ВСЫПАТЬ сов. 1. что, во что (насыпать) тегиу, кууыу, салыу; ~ зерно в мешок дэиди капка салыу; 2. кому, перен. разг. сабау, урыу (отколотить); кейиу (отругать).
ВСЫПАТЬ несов. см. всыпать.
всю мест. вин. п. от вся.
ВСЮДУ нареч. барлыц жерде, хэмме жерде, кайда болса да; ~ и везде хэмме жерде.
ВСЯ мест, опред. ж. см. весь.
всякими мест, опред. 1. (каждый, любой) хэр, хэр бир, хар кнм; ~ий раз Хэр рет; во ~ое время хар уакытта; 2. (разный) хэр тур ли, хэр кыйлы; ~ие книги хэр турли китаплар; без ~ого сомнения хеш шек цоймастан; без ~ой жалости хеш кандай аяусыз; без ~ой цели хеш кандай максетсиз; 3. в знач. сущ. м. всякий и ж. всякая хэр ким; ~ий может ато сделать буны хэр кимниц цолынан келеди; 4. е знач. сущ. с- всякое турли, хэр турли; ~ое бывает турли нэрсе бола береди; -ф> во ~ом случае кандай болсада; на ~ий случай керек болган жагдайда; ниже ~ой критики хеш сыига жатпайтугыи, хеш гэп етиуге турмайтугын.
всяко нареч. прост, тур-турли, турли--турли, хэр турли; ~ бывает тур-турли нэрсе бола береди.
ВСЯЧЕСКИ нареч. разг, барышна, цолы-нан келгенше, шамасы жеткенше, хэр кыйлы жол менен; он ~ помогал иам ол бизлерге цолынан келгенше жэрдем етип турды.
ВСЯЧЕСКЦИЙ прил. разг, турли, ко-лынан келгенше, шамасы жеткенше, хэр кыйлы; оказывать ~ую поддержку долы-наи келгенше жэрдем етиу.
ВСЯЧИНА ж.: всякая ~ х.эр турли нэрселер.
ВТАЙНЕ нареч. жасырын, астыртын, билдирмей, купыя; держать что-л. ~ бир нгрсени астыртын садлау.
ВТАЛКИВАТЬ несов. см. втолкнуть.
ВТАПТЫВАТЬ несов. см. втоптать.
ВТАСКИВАТЬ несов. см. втащить.
ВТАЧАТЬ сов. что жамау, жамау салыу, жамау басыу.
ВТАЧИВАТЬ несов. см. втачать.
ВТАЩИТЬ сов. кого-что 1. (внутрь) алып кириу, суйреп киргизиу, кушлеп киргизиу; 2. (наверх) суйреп жоцарыга шыгарыу, кетерип шыгарыу.
ВТЕКАТЬ несов. см. втечь.
ВТЕРЕТЬ сов. что жагып сицдириу, уукалап сицдириу, сылап сицдириу; ~ мазь майды жагып сицдириу; ~ очки кому-л. кез бояушылык ислеу.
ВТЕРЕТЬСЯ сов. во что 1. (впитаться) жагылып сициу, сыланып сициу; мазь хорошо втёрлась май жаксылап сицди; 2. сыгылысып кириу, тыгылысып кириу; ~ в толпу кепшиликке тыгылысып кириу; С" ~ в доверие исенимине кириу.
ВТЕСАТЬСЯ сов. разг, сугылысып кириу, суумацлап кириу; ~ куда не следует бармайтугын жерге суумацлап кирип кетиу.
ВТЁСЫВАТЬСЯ несов. см. втесаться.
ВТЕЧЬ сов. во что агыу, агып кетиу» агып кириу.
В ТЕЧЕНИЕ в знач. нареч. уакыт ишин-де; ~ месяца бир ай уакыт ишинде.
ВТИРАНИЕ с. 1. (действие) жагып сицдириу, ууцалап сицдириу, сылап сицдириу; 2. (лекарство) уукалап сицдирилету-гын дэри.
ВТИРАТЬ несов. см. втереть.
ВТИРАТЬСЯ несов. см. втереться.
ВТИСКИВАТЬ несов. см. втиснуть.
ВТИСКИВАТЬСЯ несов. см. втиснуться.
ВТИСНУТЬ сов. что, во что басып киргизиу, тыгыу, тыгып апарыу.
ВТИСНУТЬСЯ сов. во что басып киргизилиу, тыгып апарылыу.
ВТИХОМОЛКУ нареч. разг, сездирмей, жасырын, ундемей, билдирмей, билдирмес-тен.
ВТОЛКНУТЬ сов. кого-что, во что ийте-рип киргизиу, зорлап апарыу.
ВТОЛКОВАТЬ сов. что, кому, разг. t айтып тусиндириу» айтып ацлатыу.
ВТОЛКОВЫВАТЬ несов. см. втолковать.
ВТОПТАТЬ сов. кого-что, во что баскы-лау, тепкилеп кемиу; <> ~ кого-л. в грязь жала жабыу.
ВТОРГАТЬСЯ несов. см. вторгнуться.
ВТОРГЦНУТЬСЯ сое. басып кириу; враг ~ся в страну душпан елге басып кир-Ди.
ВТОРЖЁНИЕ с. басып кириу, баскыи-шылык етиу; ~ неприятеля душпаниыц басып кириуи.
ВТОРИЦТЬ несов. кому-чему 1. кайталау. тэкрарлау; ахо ~ло грому жацгырык гул-дирмаманыц дауысын кайталады; 2. перен. (поддакивать) косылыу, макуллау, кай-талап айтыу.
ВТОРИЧНО нареч. екинши рет, екинши сапар, екиншилей, екинши мэртебе.
ВТОРЙЧШЫЙ прил. 1. (повторный) екинши, екинши сапаргы, екинши мэртебе; ~ое извещение екинши хабарландырыу
ВТО
— 122 —
хат; 2. (являющийся результатом чего-л.) екинши гезектеги; ~ое явление екинши гезектеги кубылыс; 3. (второстепенный) екинши орындагы, екинши дэрежели; ~ые признаки биол. екинши дэрежели белгиле-ри.
ВТОРНИК м. шийшемби.
ВТОРОГОДНИК м. классында калган, класс атламай калган.
ВТОРОГОДНИЦА женск. от второгодник.
ВТОРОГОДНИЧЕСТВО с. класс атламай цалыушылыц, бир класста еки жыл отырыушылыц.
ВТОРЦОЙ 1. числ. екинши; ~6й номер екинши номер; ~6е января екинши январь; 2. прил. екинши, екинши дэрежели; на ~ом плане екинши планда; ~ой сорт екинши сорт; быть на ~ых ролях екинши дэрежели рольлерде болыу; 3. прил. екинши; ~ая родина екинши уатан; ~ая мать екинши ана; 4. в знач. сущ. с. второе екинши; приготовить на ~6е котлеты екиншиге котлет таярлау;<> ~ая молодость жацадан кушке кириу; узнать из ~ых рук екинши биреулерден билиу.
ВТОРОКЛАССНИК м. екинши класс оцыушысы.
ВТОРОКЛАССНИЦА женск. от второклассник.
ВТОРОКУРСНИК м. екинши курс студенты.
ВТОРОКУРСНИЦА женск. от второкурсник.
ВТОРОПЯХ нареч. асыгып, асьныста, албыраганда; ~ я забыл книгу дома асыгып журип мен китапты уйде умытып кетиппен.
ВТОРОРАЗРЯДНЫЙ прил. екинши раз-рядлы.
ВТОРОСОРТНЫЙ прил. екинши сортлы; ~ая мука екинши сортлы ун.
ВТОРОСТЕПЁНН ||ЫЙ прил. 1.(не основной, не главный) екинши дэрежели, онша эхмийе-ти жоц; ~ое дело екинши дэрежели ис; 2. (посредственный) екинши дэрежели, эпиуа-йы; ~ый писатель екинши дэрежели жазыу-шы; <> ~ые члены предложения грам. гэп-тиц екинши дэрежели агзалары.
В-ТРЁТЬИХ вводн. сл. ушиншиден.
ВТРИДОРОГА нареч. разг, уш есе цым-бат, огада цымбат; заплатить ~ огада цымбат телеу.
ВТРОЕ нареч. уш есе, уш рет; ~ дороже уш есе цымбат; увеличить ~ уш есе кебей-тиу; уменьшить ~ уш есе азайтыу; сложить лист ~ бир бет цагазды уш буклеу.
ВТРОЁМ нареч. ушеулеп, ушеу болып, ушеуимиз.
ВТРОЙНЕ нареч. уш есе, уш есе артыц; заплатить ~ уш есе артыц телеу.
ВТУЗ м. (высшее технйческое учебное заведение) втуз (жоцары техникалыц оцыу орны).
ВТУЛКА ж. 1. тех. втулка (машинаныц ортасы тесик белеги); 2. (пробка, затычка) тыгын.
в тупик в знач. нареч.-. поставить кого--либо ~ бмре(/дггтунгыйыцца тацау, биреуди
ауыр жагдайга алып келиу; стать ~ ауыр жагдайга дус болыу.
ВТЫКАТЬ несов. см. воткнуть.
ВТЯГИВАТЬ несов. см. втянуть.
ВТЯГИВАТЬСЯ несов. см. втянуться.
ВТЯЖНОЙ прил. тех. езине тартатугын; ~ рукав насоса насостыц езине тартатугын шацабы.
ВТЯНУТЬ сов. 1. кого-что ишке тартып киргизиу, суйреп киргизиу, алып келиу (внутрь); кетерип шыгарыу, суйреп шыгарыу (наверх); 2. что (вобрать) ишине тартыу, ишке тартыу, жутыу; ~ в себя воздух хауаны езиниц ишине тартыу; 3. кого-что, во что, перен. разг, (вовлечь) араласыу, катнастырыу, тартыу; ~ в спор тартысца катнастырыу; ~ в работу жумы-сца тартыу.
ВТЯНУЦТЬСЯ сов. разг. 1. (впасть) тартылып кетиу, цуусыйып кетиу; у него щёки ~лись после болезни оныц ауырыу-дан кейин шекеси цуусыйып кетипти; 2. араласыу, тартылыу, цосылыу; кенлигиу, уйрениу; ~ться в разговор гуррицге араласыу; ~ться в работу жумысца кенлигип кетиу.
ВУАЛИРОВАТЬ несов. что бастырып цойыу, жасырыу; ~ плохое состояние дел истиц жагдайыныц жаман екенин жасырыу.
ВУАЛЬ ж. 1. (на шляпе) бет перде, тор; 2. (лёгкая ткань) жуца жылтыр гезлеме.
ВУЗ м. (высшее учебное заведение) вуз (жоцары оцыу орны).
ВУЗОВСКЦИЙ прил. вуздыц; ~ая программа вуздыц программасы.
ВУЛКАН м. вулкан, жанар тау; потухший ~ сенген вулкан, ешкен жанар тау; действующий ~ хэрекет етиуши жанар тау; <> жить как на ~е тап жанар таудыц басында жасагандай.
ВУЛКАНИЗАЦИЦЯ ж. тех. вулканизация (каучукке кукирт цосып ысытыу процесса); метод горячей ~и ыссы вулканизация усылы.
ВУЛКАНИЗИРОВАННЫЙ 1. прич. от вулканизировать; 2. прил. вулканизация-лангаи; каучук вулканизацияланган каучук.
ВУЛКАНИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что, тех. вулканизациялау.
ВУЛКАНИЧЕСКИ ИЙ прил. вулкан, вул-канлы, жанар таулы; ~ое землетрясение вулканлы жер цозгалыу.
ВУЛЬГАРИЗАТОР м. вульгаризатор (бир нгрсени турпайы турде бурмалап керсетиуши адам).
ВУЛЬГАРИЗАЦИЯ ж. вульгаризация-лау (бир нарсени турпайы турде бурма-лау).
ВУЛЬГАРИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что вульгаризациялау.
ВУЛЬГАРИЗМ м. лингв, вульгаризм (здебий тилде цолланылып журген турпайы сез).
ВУЛЬГАРНО нареч. турпайы, эдепсиз; вести себя ~ езин турпайы турде тутыу.
ВУЛЬГАРНОСТЬ ж. турпайылы^, эдеп-сизлик.
— 123 —
ВЫБ
ВУЛЬГАРН ||ЫЙ прил. 1. (пошлый, грубый) турпайы, эдепсиз; ~ое выражение турпайы айтылган сез; 2. (грубо упрощённый) бур-маланылган, турпайы турде эпиуайыласты-рылган, мэниси бузь’лган; ~ый материализм бурмаланылган материализм.
В УПОР в знач. нареч.-. смотреть ~ тиги-лип карау, кезин тигип карау; выстрелить ~ жакын келип атыу.
ВХОД м. 1. (действие) кириу; ~ разрешён кириуге рухсат етилген; 2. кирерлик, киретугын ауыз, кирер капы; главный ~ киретугын бас капы.
ВХОДЙЦТЬ несов. 1. см. войти; 2. во что (вникать) тусиниу, билиу; он сам входит во все дела ол ези жумыстын. хэммесин тусинип ислейди; 3. во что кириу, жатыу; это не ~ло в мой расчёты бул менин. еса-быма кирген жок еди;<> ~ть во вкус дэмин алыу, дэмигиу.
ВХОДИ ||ОЙ прил. 1. кириу, киретурын, киргизип коятугын; ~6е отверстие Киргизии доятурын тесик; -~ая дверь кириу дапысы; 2. (дающий право входа) кириу; ~ой билёт кириу билети.
ВХОДЯЩЕЙ 1. прич. от входить; 2. прил. кирис; ~е бумаги офиц. кирис кагазлары.
ВХОЖДЕНИЕ с. кириу.
ВХОЖИ ИЙ прил. бурыннан келип кетип журетугын; ез адамы, таныс адам; он ~ в этот дом ол бул уйге ез адамы.
ВХОЛОСТУЮ нареч. боска, бийкар, на-тийжесиз; работать ~ бийкарра ислеу.
ВЦЕПИТЬСЯ сов. в кого, во что яибысыу, асылыу.
ВЦЕПЛЯТЬСЯ несов. см. вцепиться.
ВЦСПС (Всесоюзный Центральный Совёт Профессиональных Союзов) ВЦСПС (Кэсип-шилер Союзларыныц Путкил Союзлыц Орай-лыц Совети).
ВЧЕРА нареч. кеше; ~ утром кеше азан-да; ~ вечером кеше кеште.
ВЧЕРАШНИЙ 1. прил. кешеги, кешеги кунги; ~ день кешеги кун; 2. в знач. сущ. с. вчерашнее кешеги.
ВЧЕРНЕ нареч. сулдери, жоспары, ша-ла-шарпы, кам туринде; доклад написан ~ докладтын. тек жоспары жазылып пит-кен; работа готова ~ жумыс дам туринде таяр.
ВЧЕРТЙТЬ сов. что, во что ишине сызыу, сызыу; ~ треугольник в круг шецбердин, ишине уш муйешлик сызыу.
ВЧЕРЧИВАТЬ несов. см. вчертить.
ВЧЕТВЕРО нареч. терт есе, терт рет, терт мэртебе.
ВЧЕТВЕРОМ нареч. тертеулеп, тертеу болып, тертеумиз.
В-ЧЕТВЕРТЫХ вводн. сл. тертиншиден.
ВЧИСТУЮ нареч. разг, биротала; уволить из армии ~ армиядан биротала жибериу.
ВЧИТАТЬСЯ сов. в кого-что, разг, одып тусиниу, одып угыныу; ~ в текст тексте-гини окып тусиниу.
ВЧИТЫВАТЬСЯ несов. см. вчитаться.
ВЧУЖЕ нареч. разг.: мне его ~ жаль мен оны баска болсам да аяйман.
ВШЕСТЕРО нареч. алты есе члты рет.
ВШЕСТЕРОМ нареч. алтаулап, алтау болып, алтаумыз; идти ~ алтау болып журиу.
вши род. п. ед. и им. п. мн. от вошь.
ВШИВАТЬ несов. см. вшить.
ВШИВЕТЬ несое. бийтлеу, бийтлеп кетиу.
ВШИВНОЙ прил. ишинен коса тигилген; ~ рукав тигилген жен..
ВШИВОСТЬ ж. бийтлилик, бийтлеуши-лик.
ВШИВЫЙ прил. бийтли, бийтлеген.
ВШИРЬ нареч. енине, жалпайып, жайы-лып; раздаться ~ жайылып кетиу.
ВШИТЬ сов. что косып тигиу.
ВЪ= приставка (см. в=) бул «е»ниц ямаса «яъньщ алдына жазылады, мыс.: въехать кетиу, минип кетиу (атк,а, машинаеа Хэм т. б. минип).
ВЪЕДАТЬСЯ несов. см. въесться.
ВЪЁДЛИВЦЫЙ прил. 1. тез сицетугыи, сицгиш; ойып кететугын; ~ая краска тез сицетугын бояу; 2. перен. (придирчивый, дотошный) кыйкым, майда.
ВЪЕЗД м. 1. (действие) кириу; ~ запрещён кириу кадаган етилген; 2. (место) кириу жолы, кирер ауыз, киретугын жер; у ~а в город калага киретугын жерде.
ВЪЕЗЖАТЬ несов. см. въехать.
ВЪЕСТЬСЯ сов. ойып кириу, сициу.
ВЪЕХА[[ТЬ сов. 1. во что кириу, келип кириу; ~ть во двор шарбацка кириу; 2. на что шыгыу, минип шыгыу; ~ть на гору тауга минип шыгыу; 3. (поселиться) орналасыу, жайласыу; в дом ~ли новые жильцы жайга жаца коцсылар келип ориа-ласты.
ВЫ мест. личн. мн. (вас, вам, вами, о вас) сиз, сизлер; мы ждём вас биз сизди кутемиз; я вам очень благодарен мен сизге жуда миннетдарман; вам надо торопиться сизге асыгыу керек; моя очередь за вами менин, нэубетим сизден кейин; я вами доволен мен сизге разыман; мы помним о вас биз сизди умытцанымыз жок; <> быть с кем-л. на вы биреу менен «сиз» деп се йл есиу.
ВЫ® приставка, бул твмендегилерди билдиреди:	1) x3PeKemmuti иштен
сыртца^царай басдарланганын, мыс.: выбежать жууырып шыгыу, дашып шыгыу; 2) бир заттыц белегиниц ямаса толыгы менен екинши заттан алынып тасланеанын, мыс.: вывинтить таулап шыгарыу, бурап шыгарыу; 3) хзРекеттиИ толъщ питкенин, мыс.: выварить кайнатып писириу; 4) бир нэрсеге х^рекепгтиц жэрдеми менен жет-кенди, мыс.: выпросить сорап алыу; 5) «=ся» жанапайы менен бирге хэрекеттиц толык, питкенин, мыс.: выспаться уйкысы цаныу.
ВЫБАЛТЫВАТЬ несов. см. выболтать. ВЫБЕГАТЬ несов. см. выбежать.
ВЫБЕЖАТЬ сов. жууырып шыгыу, кашып шыгыу.
ВЫБЕЛИТЬ сов. что 1. (сделать белым) агартыу, хэклеу, хэклеп шыгыу, аклау; 2. разг, (выпачкать белым) жагылыу, ак жагылып патас болып калыу.
ВЫБИВАТЬ несов. см. выбить.
ВЫБИВАТЬСЯ несов. см. выбиться.
ВЫБ
— 124 —
ВЫБИРАТЬ несов. см. выбрать. выбираться несов. см. выбраться.
ВЫБИТЬ сов- 1. кого-что (вышибить) урып сындырыу, урып бузыу, бузып сындырыу, цыйратыу; цууып шыгарыу; урып цулатыу (из седла)', ~ стекло айнаны урып сындырыу; ~ противника из города душпан-ды цаладан цууып шыгарыу; 2. что, разг, (выколотить) цагыу, цаццылау, силкиу, урып цагыу; ~ пыль из ковра гилемниц шацын цагыу; 3. что, с.-х. (уничтожить посевы) жоц цылыу, набыт етиу; 4. что (вычеканить) ойып салыу, ойып басыу; ~ медаль медальдыц тамгасын ойып салыу;
~ дурь из кого-л. жаманлыгын цойдырыу; ~ дурь из головы ацылга келтириу, ацыл-ландырыу; ~ из колей жолдан шыгарыу.
ВЫБИЦТЬСЯ сов. 1. (выбраться, освободиться) жарып шыгыу; зордан шыгыу; ~ться из окружения цоршауды жарып шыгыу; 2. шыгып турыу, белекленип турыу; волосы ~лись из-под шапки шашла-ры малацайыныц астынан шыгып турды; < ~ться в люди адам цатарына цосылыу; ~ться из графика графиктен шыгып кетиу; ~ться из сил абден шаршау, бодырыу.
ВЫБОИНА ж. цазганац, шуцыр.
ВЫБОЛТАТЬ сов. что, разг, айтып салыу, билдирип цойыу, аузына бек болмау; ~ тайну сырды билдирип цойыу.
ВЫБОР м. 1. (действие) тацлау, тацлап алыу, сайлап алыу; ~ профессии цани-геликти тацлап алыу, кэсиптиц Турин тацлап алыу, опер сайлап алыу; 2. сайлау, тацлау; большой ~ товаров тацлап алыуга арналган товарлардыц турлери; 3. см. выборы; -ф> без ~а тацламай; на ~ цэлеге-ииц, тацлаганын.
ВЫБОРКЦА ж. 1. (действие) сайлау, сайлап алыу, тацлау, тацлап алыу; ~а грунта топырацты сайлап алыу; 2. мн. выборки (выписки) кеширме; статистические ~и статистикалыц кеширме.
ВЫБОРНОСТЬ ж. сайлау, сайланыушы-лыц; ~ руководящих органов басшы орган-лардыц сайланыушылыгы.
ВЫБОРНЦЫЙ прил. 1. сайлау; ~ое собрание сайлау жыйналысы; 2. сайлана-тугын, сайланып цойылатугын, сайланыу-га тийисли; ~ая должность сайланып цойылатугын хызмет орын; 3. в знач. сущ. м. выборный сайланган адам.
ВЫБОРОЧНЦЫЙ прил. сайланды, сай-ланылган, тацлап алып, сайлап алып; ~ая проверка сайлап алып жургизилген тексериу, цалегенин алып жургизилген тексериу.
ВЫБОРЩИК м. сайлаушы, дауыс бериу-ши.
ВЫБОРЫ только мн. сайлау, сайлаулар; ~ делегатов на конференции конференция-га делегатлар сайлау; ~ в Верховный Совет СССР СССР Жоцаргы Советике сайлаулар.
ВЫБРАНИТЬ сов. кого-что сегиу, жаман сез айтыу.
ВЫБРАСЫВАТЕЛЬ м. таслауыш, зыц-гытцыш (мылтьщтыц писенин езинен-ези шыгарыушы тетик).
ВЫБРАСЫВАТЬ несов. см. выбросить.
ВЫБРАСЫВАТЬСЯ несов. см. выброситься.
ВЫБРАТЬ сов. 1. кого-что тацлау, тацлап алыу; сайлап алыу; книгу китапты тацлап алыу; ~ профессию цэнигеликти тацлау; 2. кого-что (избрать голосованием) сайлау, керсетиу; ~ президиум президиум сайлау; 3. что, разг, (извлечь) алыу, шыгарып алыу, тартып алыу, шыгарып алыу; ~ всё из коробки цутыныц ишиндегисиниц хэммесин шыгарып алыу; 4. что (время, день, вечер) уакыт табыу, уацыт белиу; ~ день для занятий оцыу ушын бир кун уацыт табыу.
ВЫБРАТЬСЯ сов. 1. в разн. знач. шыгыу, шыгып кетиу, цутылыу, цыйыншылыц пенен шыгыу; ~ из леса тогайдан шыгыу; ~ из нужды мутажлыцтан цутылыу; 2. (найти возможность сделать что-л.) мум-киншилик табылыу.
ВЫБРИВАТЬ несов. см. выбрить.
ВЫБРИТЬ ов. кого-что цырыу, цырып алыу.
ВЫБРИТЬСЯ сов. кырылыу, кырылып а л ыны v.
ВЫБРОСИТЬ сов. 1. кого-что ылацты-рып таслау, зыцгытыу, шыгарып таслау; ~ мусор сыпырындыны шыгарып таслау; ~ что-л. в окно бир нэрсени эйнектен ылац-тырып таслау; 2. что (исключить) алып таслау; ~ лйшнюю цитату артыц цитатаны алып таслау; 3. что, перен. (выпустить) сатыуга шыгарыу; ~ товар на рынок товар-ларды ^базарга сатыуга шыгарыу; <> ~ кого-л. на улицу 1) (выселить) кешеге шыгарып таслау; 2) (лишить средств существования) цууып жибериу; ~ за борт сууга ылацтырып таслау; ~ из головы ойга алмау, естен шыгарыу.
ВЫБРОСИТЬСЯ сов. из чего, с чем секирип тусиу, гаргып тусиу, езин таслау; ~ с парашютом парашют пенен секириу.
ВЫБЫВАТЬ несов. см. выбыть.
ВЫБЫТИЕ с. кетиу, шыгыу, шыгып кетиу, журип кетиу.
ВЫБЫЦТЬ сов. 1. (выехать) кетиу, шыгыу, шыгып кетиу; ~ть из города цаладан шыгып кетиу; 2. шыгып кетиу, шыгып калыу, тусип калыу; ~ть из школы мектептен шыгып кетиу; команда ~ла из игры команда ойыннан шыгып цалды; ~ть из строя 1) воен, цатардан шыгып цалыу; 2) перен. истен шыгыу, дэртке астырмай тастау.
ВЫВАЛИВАТЬ I несов. см. вывалить.
ВЫВАЛИВАТЬ II несов. см. вывалять. ВЫВАЛИВАТЬСЯ I несов. см. вывалиться. ВЫВАЛИВАТЬСЯ II несов. см. вываляться.
ВЫВАЛИТЬ сов. кого-что, из чего аударыу, аударып таслау, цулатыу, тегип таслау, жыгыу.
ВЫВАЛИТЬСЯ сов. из чего тусип цалыу, цопарылып тусиув аударылып тасланыу, тегип тасланыу.
ВЫВАЛЯТЬ сов. кого-что, в чём, разг. аунатыу, былгау; ~ в грязи батпацца былгау.
вываляться сов. в чём, разг, аунау, былганыу, былганып цалыу.
— 125 —
ВЫВ
ВЫВАРИВАТЬ несов. см. выварить.
ВЫВАРИТЬ сов. что 1. (мясо, рыбу и т. п.) кайнатып писириу; 2. (добыть) кайнатыу, кайиатып шыгарыу, цайнатып айырыу, цайнатып алыу; ~ соль из морской воды тециздин, сууын дайнатып дуз алыу.
ВЫВАРКА ж. кайнатыу, дайнатып шы-Fapbiy, дайнатып айырыу, дайнатып алыу;
сахара дант дайнатып шыгарыу-
ВЫВАРКИ только мн. цалдыцлары; медовые ~ бал цалдыцлары.
ВЫВАРОЧНЫЙ прил. дайнатылып алы-натугын, дайнатылып алынган.
ВЫВЕДАТЬ сов. что, у кого барластырып бнлиу, сорап билиу, сорастырып билиу; ~ секрет сырын сорастырып билиу.
ВЫВЕДЕНИЕ с. 1. (выращивание) есириу; ~ новых пород скота маллардыц жаца тудымларын есириу; 2. (искоренение, уничтожение) жод етиу, кетириу; ~ пятен дадты кетириу; <> ~ формулы мат. формуланы шыгарыу.
ВЫВЕДЫВАТЬ несов. см. выведать.
ВЫВЕЗЦТИ сов. кого-что 1. алып барыу, алып кетиу. тасып шьиарыу; ~ти детей в лагерь балаларды лагерьге алып барыу; ~ти удобрения на поля атызларга тегин шыгарыу; 2. (привезти с собой) ези менен экелиу, ези менен экетиу; 3. перен. (выручить) дутдарып жибериу; нас ~ счастливый случай бизлердиц ыгбалымыз келип дутылдыд; <> ~ти на свойх плечах барлыд ауырманлыдты ези кетериу.
ВЫВЕРИТЬ сов. что салыстырып тексе-риу, салыстырып кериу, туурылау, дурыс-лау; ~ списки избирателей сайлаушы-лардыц дизимлерин салыстырып тексерип шытыу; ~ часы саатты туурылау, саатты дурыслау.
ВЫВЕРНУТЬ сов. что 1. (вывинтить) бурап шыгарыу, таулап шыгарыу; ~ винт винтти таулап шыгарыу; 2. разг, шыгарыу, шыгарып жибериу, шыгып кетиу; ~ руку долды шыгарып алыу; 3. разг, (наизнанку) терсине айландырыу, аударыу, ишин сыртына аударыу, терис аударыу.
ВЫВЕРНУ ЦТЬСЯ сов. разг. 1. (вывинтиться) буралып шыгыу, тауланып шыгыу; 2. разг, шыгып кетиу; нога ~лась аягы шыгып кетти; 3. (наизнанку) аударылыу, терсине айландырылыу, терсине ауда-рылып кетиу, нши сыртына аударылыу; 4. (выскользнуть) тайсалып шыгып кетиу; я ~лся и убежал мен тайсалып шыгып даштымда кеттим; 5. перен. дутылыу, жол табыу; ~ться из беды бэледен дутылыу.
ВЫВЕРТ м. разг. 1. бурацлау; отплясывать с~ами бурацлап бийлеу; 2. бир турли дылыд (причуда)- бурмалап сейлеу (вычурный оборот речи).
ВЫВЕРТЫВАТЬ несов. см. вывернуть.
ВЫВЁРТЫВАТЬСЯ несов. см. вывернуться.
ВЫВЕРЯТЬ несов. см. выверить.
ВЫВЕСИТЬ I сов. что (повесить) дыс-тырып цойыу, илип цойыу, асып цойыу; ~ бельё кийнмди асып цойыу; ~ объявление дагазаны илип цойыу.
ВЫВЕСИТЬ II сов. что (проверить взвешиванием) елшеу, елшеп кериу, тецлеп кериу; ~ гири тасларды тецлеп кериу.
ВЫВЕСКЦА I ж. вывеска; <> под ~ой чего-л. бир нгрсениц аты менен.
ВЫВЕСКА II ж. (проверка взвешиванием) елшеу, елшеп кериу, тецлеп кериу.
ВЫВЕСТИ сов. 1. кого-что, прям, и перен. шыгарыу, жетелеп шыгарыу, алып шыгыу; ~ детей на прогулку балаларды дала-га ойнауга алып шыгыу; ~ на дорогу 1) жолга шыгарыу; 2) перен. тууры жолга салыу; ~ из состава президиума президиум-ныц составынаи шыгарыу; ~ из строя 1) воен, цатардаи шыгарыу; 2) перен. истен шыгарыу, дэртке астырмау; бузыу (о машинах); 2. кого-что (вырастить) есириу, шыгарылыу; табыу (растения); ~ цыплят шежелерди есириу; ~ новые сорта хлопчатника пахтаныц жаца сорт-ларын табыу; 3. кого-что (уничтожить) кетириу, жод етиу, жойыу; ~ пятна дадты кетириу; ~ мух шыбынларды жод етиу; 4. что (сделать вывод, заключить) жуумац-лау, жуумад шыгарыу, натийже шыгарыу; ~ формулу формула шыгарыу; 5. что (построить) салыу, тиклеу, кетериу, цу-рыу; ~ стены здания жайдыц дийуалла-рын тиклеу; 6. кого-что (изобразить в произведении) сууретлеу, керсетиу; 7. что (старательно написать) пухталап жазыу, пухталап сызыу; ~ первую букву биринши дэрипти пухталап жазыу; <> ~ кого-л. из себя биреудиц ашыуына тийиу; ~ кого-л. на чистую воду биреудиц айыбын ашыу; ~ из затруднения кыйын жагдайдан цутцарып алыу; ~ в люди адам цатарына илиниу, адам етиу.
ВЫВЕСТИСЬ сов. 1. есирилиу, шыгарылыу (о птенцах, насекомых); табылыу (о растениях); 2. цатардан шыгыу, жод болыу (выйти из употребления); цалмау (перевестись).
ВЫВЕТРИВАНИЕ с. 1. (проветривание) самаллатыу, самалга кептириу; 2. геол, (разрушение) самалдыц тэсири менен уны-рау, самалдан бузылыу; ~ горных пород тау жынысларыныц самалдыц тэсири менен унырауы.
ВЫВЕТРИВАТЬ несов. см. выветрить.
ВЫВЕТРИВАТЬСЯ несов. см. выветриться.
ВЫВЕТРИТЬ сов. что, из чего 1. (проветрить) самаллатыу, самаллатып жод етиу, самаллатып шыгарыу; ~ запах нафталйиа нафталинниц ийисин самаллатып жод етиу; 2. геол, (разрушить) самал менен уныра-тыу, самал менен бузыу; 3. перен. (изгладить из памяти) умыттырыу, естен шыгар-тыу.
ВБ1ВЕТРИТЬСЯ сов. 1. (проветриться) самаллау, самаллатып цургатыу; 2. геол, (разрушиться) самалдыц тэсири менен бузылыу. самалдан унырау; 3. перен. разг, (изгладиться из памяти) умытылыу, естен шыгыу.
ВЫВЕШИВАТЬ I несов. см. вывесить I.
ВЫВЕШИВАТЬ II несов. см. вывесить II.
выв
— 12b —
вывинтить сов. что таулап шыгарыу, бурап шыгарыу; ~ гайку гайканы бурап шыгарыу.
ВЫВ ИНТИ ЦТЬСЯ сов. тауланып шыгыу, буралып шыгыу; лампочка ~лась лампочка буралып шыцты.
ВЫВИНЧИВАТЬ несов. см. вывинтить.
ВЫВИНЧИВАТЬСЯ несов. см. вывинтиться.
ВЫВИХ м. 1. шыгып кетиу, шыгыу, мер-тилиу; ~ руки колы шыгыу; 2. (место) шыкцан жер, мертилген жер; 3. перен. разг, узилис, ацсау, ацсаушылыц.
ВЫВИХНУТЬ сов. что шыгарып алыу, майып болыу, шыгып кетиу, мертилиу; ~ ногу аягын шыгарып алыу.
ВЫВОД м. 1. (удаление) шыгарыу; ~ войск из населённого пункта аскерлерди елатлы пункттен шыгарыу; 2. (заключение) жуумац, нэтийже; прийти к какому-л. ~у цандай да бир жуумацца келиу; 3. тех. вывод (сыртка шыгып ту рангу сын провод).
ВЫВОДИТЬ несов. см. вывести, выводиться несов. см. вывестись.
ВЫВОДИ ЦОЙ прил. сыртка шыгарыу, шыгаратугын; ~ая трубка сыртка шыгарыу трубкасы.
ВЫВОДОК м. бир уя, уялас; ~ цыплят бир уя шежелер; волчий ~ бир уя белтирик, цасцырдын. бир уя баласы.
ВЫВОЗ м. 1. (действие) тасып шыгарыу, шыгарыу; ~ имущества мулклерди шыгарыу; ~ товаров за границу товарлар-ды шет мэмлекетлерге шыгарыу, товарлар-ды шет елге шыгарыу; 2. эк. (экспорт) сартка шыгарып сатыу, экспорт (шет елге шытрылеан товар); предметы ~а шыгарып сатыу затлары.
ВЫВОЗИТЬ сов. кого-что, чем, прост. ыласлау, былгау, патаслау, ыласлап тастау, патаслап тастау.
ВЫВОЗИТЬ несов. 1. см. вывезти; 2. (экспортировать) сыртца шыгарып сатыу, шет елге шыгарып сатыу.
ВЫВОЗИ НТЬСЯ сов. чем, в чём, прост. ыласланыу, былганыу, былганып цалыу, патасланыу; ребёнок ~лся в песке кишкене бала кумга былганып цалды.
ВБ1ВОЗКА ж. тасыу, шыгарыу, апарыу; ~ древесины агашларды тасыу.
ВЫВОЗИ ||0Й прил. сырт мэмлекетлерге шыгарылатугын, сырт мэмлекетлерге тасы-латугын; ~ая пошлина сырт мэмлекетлерге шыгарылатугын товарлардан алынату-гын бажы.
ВЫВОЛАКИВАТЬ несов. см. выволочь.
ВЫВОЛОЧЬ сов. кого-что, разг, суйреп шыгарыу, шыгарып тастау.
ВЫВОРАЧИВАТЬ несов. 1. см. вывернуть; 2. см. выворотить.
ВЫВОРАЧИВАТЬСЯ несов. см. вывернуться.
ВЫВОРОТИТЬ сов. что, разг. 1. аударыу, аударып шыгарыу, тецкериу, тецкерип шыгарыу; ~ камень из земли жерден тас-ты аударып шыгарыу; 2. см. вывернуть 3.
ВЫ ГАДА ЦТ Ь сов. что 1. (получить выгоду) пайда табыу, пайда етиу, мэплеииу; 2. (сберечь) утыу; ~ть время уацытты утыу.
ВЫГАДЫВАТЬ несов. см. выгадать.
ВЫГИБ м. дуцки, ийик жер.
ВЫГИБАТЬ несов. см. выгнуть. ВЫГИБАТЬСЯ несов. см. выгнуться.
ВЫГЛАДИТЬ сов. что утюглеу, утик-леу, тегислеу, утик басыу.
ВЫГЛАЖИВАТЬ несов. см. выгладить.
ВЫГЛЯДЕТЬ несов. кериниу; хорошо ~ жацсы болып кериниу, тэуир болып кериниу.
ВЫГЛЯДЫВАТЬ несое. см. выглянуть.
ВЫГЛЯНУЦТЬ сов. 1. во что (посмотреть) басын шыгарып царау, созылып царау; ~ть в окно эйнектен созылып царау; 2. перен. (стать видным) кериниу, керине баслау; из-за тучи -~ло солнце кун булт-тын. арасынан керинди.
ВЫГНАТЬ сов. 1. кого-что (прогнать) шыгарып жибериу, цууыу, кууып жибериу, цууып шыгарыу, айдап шыгарыу; ~ из дома уйден цууып жибериу; ~ с работы жумыстан шыгарып жибериу; ~ скот в поле малды далага айдап шыгарыу; 2. что (добыть перегонкой) шыгарыу, айырыу.
ВЫГНУТ||ЫЙ 1. прич. от выгнуть; 2. прил. иймек, цайцыйган, дуцки, буки-рейген; ~ая спинка кресла креслоныц дуцки арцасы.
ВЫ ГН у ЦТ ь сов. что бугиу, ийиу, гужи-рейтип жибериу; ~ть шею мойынын гужи-рейтиу; кошка ~ла спину пышык арцасын гужирейтип жиберди.
ВЫГНУТЬСЯ сов. бугилиу, ийнлиу, бу-кирейиу, гужирейиу.
ВЫГОВАРИВАТЬ несов. 1. см. выговорить; 2. кому-чему, разг, (делать выговор) ескертиу, кейиу.
ВЫГОВОР м. 1. (произношение) айтыу, сейлеу; чйстый ~ таза сейлеу; 2. (порицание) кейис, сегис, выговор; ~ с предупреждением ескертиули сегис.
ВЫГОВОРИТЬ сов. 1. что (произнести) айтыу, сейлеу; 2. что, кому-чему (оговорить) сорап алыу, рухсат алыу; ~ себе два дня отсрочки езине еки кун мудетти сорап алыу.
ВЫГОДНА ж. пайда, табыс, мэп; взаимная ~а ез-ара тек, пайда; извлечь ~у пайда кериу, пайдаланыу.
ВЫГОДНО нареч. пайдалы, табыслы. мэпли.
ВЫГОДНЦЫЙ прил. 1. (приносящий прибыль) пайдалы, мэпли, табыслы; ~ая сделка пайдалы келисим; 2. (благоприятный) оцай-лы, цолайлы, ыцгайлы;~ая позиция цолай-лы позиция; > представить что-л. в ~ом свете бир нэрсениц жацсы жагын керсетиу.
ВЫГОН м. 1. (действие) айдау, айдап шыгарыу; 2. (пастбище) жайлау, ерис, отлацлы жер.
ВЫГОНЯТЬ несов. см. выгнать.
ВЫГОРАЖИВАТЬ несов. см. выгородить.
ВЫГОРАТЬ несов. см. выгореть.
ВЫГОРЕЦТЬ сов. 1. (сгореть) ертенип кетиу, жанып кетиу, жанып питиу, куйип кетиу; вся деревня ~ла барлыц ауыл ертенип кетти; 2. реци кетиу, оцыу, оцып кетиу,
— 127 —
выд
оцдырып жибериу; ситец ~л от солнца шытты кун оцдырып жиберди.
ВЫГОРОДИТЬ сов. 1. что (отделить изгородью) цоралау, цоршау, цоршап шы-гыу, дийуал салыу; ~ сад багды цоршап шыгыу; 2. кого-что, перен. разг, цоргау, цутцарыу, жацлау; ~ своего приятеля ез достын жацлау.
ВЫГРАВИРОВАТЬ сов. что, кому ойып жазыу, ойып суурет салыу.
ВЫГРЕБАТЬ несов. см. выгрести.
ВЫГРЕСТИ сов. 1. что, из чего сыпырып шыгарыу, гуреп алыу, гуреп шыгарыу; ~ золу из печки печтиц кулин гуреп алыу; 2, (гребя, выплыть) ескек есип айдау.
ВЫГРУЖАТЬ несов. см. выгрузить.
ВЫГРУЖАТЬСЯ несов. см. выгрузиться.
ВЫГРУЗИТЬ сов. кого-что, из чего жук-ти тусириу, жуктен босатыу.
ВЫ ГРУЗИ ЦТ ься сов. 1. из чего (высадиться с грузом) келип тусиу, тусирилиу; 2. (разгрузиться) жук тусирилиу, босаты-лыу; судно ~лось у пристани кемениц жуги жагыстыц цасында тусирилди.
ВЫГРУЗКА ж. 1. (высадка с грузом) тусирилиу; 2. (разгрузка) жук тусириу, босатылыу.
ВЫГРЫЗАТЬ несов. см. выгрызть.
ВЫГРЫЗТЬ сов. что, в чём кемириу, кемирип жеу, кемирип алыу, гайзау, гайзап кетиу.
ВЫДАВАТЬ несов. см. выдать.
ВЫДАВАТЬСЯ несов. 1. см. выдаться; 2. (выделяться) кезге тусиу, кериниу; ~ своим умом езиниц ацылы менен кезге тусиу.
ВЫДАВИ ЦТ Ь сов. 1. что, из чего (выжать) цысып шыгарыу, сыгып шыгарыу, сытып шыгарыу, басып шыгарыу; ~ть сок из лимона лимонды сыгып сууын шыгарыу; 2. что басып сындырыу; ~ть стекло айнек-ти басып сындырыу; 3. что (оставить след, отпечаток) ойып жазыу, тацба салыу; ~ть знак на металле металлга ойып тацба салыу; из него слова не ~шь оган бир сезде айттыра алмайсац; ~ть улыбку зорга кулдиртиу.
ВЫДАВЛИВАТЬ несов. см. выдавить. ВЫДАИВАТЬ несов. см. выдоить.
ВЫДАЛБЛИВАТЬ несов. см. выдолбить. ВЫДАНЬЕ с.: девушка на ~ уст. разг. бой жеткен цыз, ер жеткен цыз.
ВЫДАЦТЬ сов. 1. что (дать) бериу, берип жибериу; ~ть деньги ацша бериу; ~ть пропуск пропуск бериу; 2. кого-что царауына бериу, цолына бериу, тутып бериу, ашыу, ашып бериу, эшкэралау; ~ть перебежчика цашцынды тутып бериу; ~ть кого-л. с головой биреудин, сырын ашып бериу, биреуди эшкэралау; ~ть тайну сырды ашып бериу; он не ~л себя ол езин тутып бермеди; 3. за кого-что езин этап керсетиу, езин керсетиу; ~ть себя за знатока езин билгиш деп керсетиу; 4. что бериу, шыгарыу; ~ть первую плавку биринши еритиндини бериу; ~ть нефть сверх плана планнан тысцары нефть шыгарыу; ~ть замуж куйеуге бериу.
ВЫДАЦТЬСЯ сов. 1. шыгып турыу, ецте-
рилип шыгып турыу; уступ скалы ~лся вперёд таудыц тумсыгы ецтерилип шыгып турды; 2. разг, болыу, болып цалыу, болып шыгыу; ~лся солнечный день кун ашыц болды; ~лся удобный случай цолайлы жагдай болып цалды.
ВЫДАЧА ж. 1. бериу, берип турыу; ~ пособия жэрдем ацша бериу; ~ книг китап бериу; ~ продукции сверх плана планнан зыят еним бериу; 2. (разоблачение) устап бериу, 'тутып бериу; ~ преступника жинаяткерди тутып бериу.
ВЫДАЮЩЦИЙСЯ 1. прич. от выдаваться; 2. прил. кернекли, айрыцша, белгили, атацлы; ~ееся произведение атацлы шы-гарма; ~аяся победа кернекли жецис.
ВЫДВИГАТЬ несов. см. выдвинуть.
ВЫДВИГАТЬСЯ несов. 1. см. выдвинуться; 2. (быть выдвижным) жылжымалы; доска стола ~ется столдыц тахтасы жылжымалы.
ВЫДВИЖЕНИЕ с. жодарылатыу, усыныу, тартыу, кетериу, керсетиу; ~ кандидатов в депутаты депутатлыцда кандидат-лар керсетиу; ~ на руководящую работу басшы жумысца тартыу.
ВЫДВИЖНЦОЙ прил. жылыспалы, тарт-палы; ' шкаф с ~ыми ящиками тартпа цутылы шкаф.
ВЫДВИНУТЬ сов. 1. что ийтерип шыгарыу, тартып шыгарыу; алга шыгарыу (вперёд); ~ ящик стола столдыц цутысын тартып шыгарыу; ~ стол на середину комнаты столды белмениц ортасына тартып шыгарыу; 2. что, перен. (предложить, привести) усыныу, келтириу, цозгау; та-гыу (обвинение); ~ новые доказательства жаца дэлиллер келтириу; 3. кого-что (предложить к избранию) усыныу, кетериу, керсетиу; ~ чью-л. кандидатуру биреудиц кандидатурасын усыныу; ~ в кандидаты кандидатлыцца керсетиу; 4. кого-что, перен. кетериу, тартыу, жоцарылатыу; ~ на комсомольскую работу комсомол жумысына кетериу.
ВЫДВИНУЦТЬСЯ сов. 1. (продвинуться вперёд) алга шыгып турыу, алга цозгалыу; правый фланг несколько >~лся оц цатар-дагы фланг бир цанша алга шыгып турды; 2. (о ящике и т. п.) сууырылып алыныу, сууырылып тартылыу, жылыстырып тартыу; 3. кезге кериниу, кезге тусиу; талантливый артист быстро ~лся талантлы артист тез кезге керинди.
ВЫДВОРИТЬ сов. кого-что цууып шыгыу, кеширип жибериу.
ВЫДВОРЯТЬ несов. см. выдворить.
ВЫДЕЛ м. 1. белиу, белип бериу, белип шыгарыу, енши бериу; ~ имущества мулк белиу; 2. (выделенная часть) енши, белик.
ВЫДЕЛАТЬ сов- что ислеп шыгарыу, ислеу; ийлеу (кожу).
ВЫДЕЛЁНИЦЕ с. 1. (действие) белиу, белиниу, ажыратыу, айырыу, айырып шыгарыу; ~е имущества мулкти белиу; 2. физиол. шыгыУ; ~е пота тер шыгыу; 3. мн. выделения физиол. шыгыу, денеден шыццан, денеден шыгарылган; гнойные ~я аццан ириц.
выд.
— 128 —
ВЫДЕЛИТЬ сов. 1. кого-что белиу,белип шыгарыу, айырыу, ажыратыу, ай ырып шыгарыу; ~ лучших учеников ец жадсы одыушыларды айырып керсетиу; 2. кого--что (отобрать) сайлап алыу; ~ команду для участия в соревнованиях жарысда датнасатугын команданы сайлап алыу; 3. что белип шыгарыу, ажыратыу, ажы-ратып шыгарыу, айырып шыгарыу; ~ средства на строительство курылыс ушын даржы белип шыгарыу; ~ землю под сад багдыц астына жер ажыратып шыгарыу; 4. что айырыу, белиу; ~ цитату курсивом цитатты курсив пенен айырыу; 5. что, фи-зиол. шыгарыу.
ВЫДЕЛИТЬСЯ сов. 1. (отделиться) бе-линиу, белинип шыгыу, ажыралыу, ажы-ралып шыгыу; 2. (отличиться) белгили болыу, кезге тусиу; 3. физиол. шыгыу.
ВЫДЕЛКЦА ж. 1. (действие) ислеу, ислеп шыгарыу; ийлеу (кожи); ~а ткани гезлеме ислеу; 2. (качество работы) сапа; сукно хорошей ~и жадсы сапалы сукно.
ВЫДЕЛЫВАТЬ несов. 1. см. выделать; 2. что (производить, вырабатывать) ислеп шыгарыу, жасау; ~ пуговицы садеп ислеп шыгарыу; 3. что, перен. (изощряться в выходках) дар нарсе етиу, Хар нарсе ислеу.
ВЫДЕЛЯТЬ несов. см. выделить.
ВЫДЕЛЙЦТЬСЯ несов. 1. см. выделиться; 2. айырылып шыгыу, белинип шыгыу; при кипячении воды ~ется пар суу дай-наганда пуу айырылып шыгады.
ВЫДЕРГАТЬ сов. что, разг, жулып алыу, сууырып алыу, тартып алыу; ~ гвозди мыйыцты сууырып алыу.
ВЫДЁРГИВАТЬ несов. см. выдернуть и выдергать.
выдержанность ж. 1. езин тута билиушилик, сабырлылыд, шыдамлылыд, ауыр минезлилик; ~ характера минездиц ауырлылыгы; 2. турадлылыд, избе-из-лик; идеологическая ~ идеологиялыд жадтаи турадлылыд.
ВЫДЕРЖАНЫ ||ЫЙ 1. прич. от выдержать; 2. прил. (умеющий владеть собой) езин-ези тута билиуши, сабырлы, шыдамлы, ауыр минезли; ~ый человек сабырлы адам; 3. прил. (последовательный) турадлы, избе-изли; ~ый стиль избе-изли стиль; 4. прил. узад садланган, кеп турган; ~ое вино узад садланган вино.
ВЫДЕРЖЦАТЬ сов. 1. кого-что шыдам бериу, тетепки бериу; ~ать напор воды суудын басым кушине шыдам бериу; лёд ~ит пешеходов муз пияда етиушилерди кетереди; 2. что шыдау, шыдам бериу, тетепки бериу, етиу; ~ать операцию опе-рацияга шыдам бериу; ~ать осаду дор-шауга шыдам бериу; наш народ ~ал большие испытания бизиц халдымыз ауыр сынаулардан етти; 3. что бере алыу, етиу, тапсырыу, тапсырып шыгыу; ~ать приёмные экзамены дабыл етиу экзаменлерин тапсырып шыгыу; 4. (сдержаться) тута билиу, услай билиу, садлай билиу; она не ~ала и заплакала ол езин тута^билмей жылап жиберди; 5. что кеп уацыт сацлау,
узад садлап турыу; ~ать вино шарапты кеп уадыт садлау;<> ~ать несколько изданий бир неше мартебе басылып шыгыу; ~ать характер езин тута билиу; ~ать роль белгилеген жолынан тайсалмау.
ВЫДЕРЖИ ВА ЦТ Ь несов. см. выдержать; <> это не ~ет критики бул критикалау-гада турмайды.
ВЫДЕРЖМА I ж. 1. (умение владеть собой) езин тута билиу, сабырлылыд, шыдамлылыд, ауыр минез; проявить ~у сабырлылыд керсетиу; 2. выдержка (фото-аппараттыц объективиниц ашьщ тур-сан уакрпы).
ВЫДЕРЖКИ А II ж. (цитата, выписка) шьиармадан алынган узинди; привести ~у из книги китаптан узинди келтириу; взять на ~у текстин. ишинен тацламай мыса л етип алыу.
ВЫДЕРНУТЬ сов. что жулып алыу, тартып алыу, сууырып алыу, допарып алыу; ~ зуб тисти сууырып алыу.
ВЫДИРАТЬ несов. см. выдрать I.
ВЫДОИТЬ сов. кого-что сауыу, сауып алыу.
ВЫДОЛБИТЬ сов. 1. что, в чём тесип шыгыу, ойып тесиу, тесип ислеу; ~ жёлоб в доске тахтага ойма тесип ислеу; 2. кого--что, перен. разг, (вызубрить) ядлап алыу, дуры ядлау.
ВЫДОХ м. дем шыгарыу; сделать ~ дем шыгарыу.
ВЫДОХНУТЬ сов. что и без доп. дем шыгарыу, демин шыгарып жибериу.
ВЫДОХ ЦНУТЬСЯ сов. 1. ийиси кетиу (о запахе); куши кетиу (о крепости); табак ~ся темекиниц куши кетипти; 2. перен. разг, (потерять силу, ослабеть) куши кетиу, куши дайтыу, халсиреу.
ВЫДРА ж. дама, дундыз (у, ай у ан хрм териси).
ВЫДРАТЬ I сов. что, из чего, разг, (вырвать) допарып алыу, жулып алыу.
ВЫДРАТЬ II сов. кого-что, за что, разг, (высечь, выпороть) сабап таслау, бурап алыу.
ВЫДРЕССИРОВАТЬ сов. кого у й ретип таслау, уйретиУ; ~ щенка кушикти уйре-тиу.
ВЫДУБИТЬ сов. что ийлеуин жетириу, жетире ийлеп шыгыу; ~ кожу терини же-тире ийлеп шыгыу.
ВЫДУВАТЬ несов. см. выдуть.
ВЫДУМАННЦЫЙ 1. прич. от выдумать; 2. прил. ойлап шыгарылган, ядтан шыгар-ган, ядтан алынган; ~ая история ядтан шыгарган уа^ыя.
ВЫДУМА ЦТ Ь сов. что 1. (придумать) ойлап табыу, ойлап шыгарыу; 2. (налгать) дыялый шыгарыу, етирик айтыу, алдау; < он пороха не ~ет ол илгир^емес, оныц адылы жетиспейди.
ВЫДУМКЦА ж. 1. разг, (изобретательность) ойлап табыу, ойлап шыгарыу; отличаться ~ой ойлап табыуга шебер болыу; 2. (затея) етирик, жалган нэрсе, ойын; ойынан шыгарыуга шебер-ак; 3. (вымысел) дыялый нарсе, алдау; всё это ~и буныц бэри тек дыялый нарсе.
— 129 —
выз
выдумщик м. разг. 1. (затейник) ойлап табыушы, ойлап шыгарыушы; 2. (лгун) етирикши, алдауыш.
ВЫДУМЩИЦА женск. от выдумщик.
ВЫДУМЫВАЦТЬ несов. см. выдумать;
не ядьщнан шыгарма, етирик айтпа.
ВИДУ ЦТ ь сов. что 1. уплеп шыгарыу, уплеп тазартыу; урлеп шыгарыу; ветер ~л всё тепло из комнаты ежиреден барлыц ыссыны самал урлеп шыгарды; 2. (изготовить дутьём) уплеп жасау, уплеп согыу.
ВЫДЫХАНИЕ с. дем шыгарыу.
ВЫДЫХАТ ЕЛ ЬНЦЫЙ прил. дем шыгаратугын; ~ое движение дем шыгаратугын хэрекет.
ВЫДЫХАТЬ несов. см. выдохнуть.
ВЫДЫХАТЬСЯ несов. см. выдохнуться.
ВЫЕДАТЬ несов. см. выесть.
ВЫЕДЕННЦЫЙ прич. от выесть; ф яйца ~ого не стоит итибар бериуге турар-сыз, хеш дандай эхмийети жод.
ВЫЕЗД м. 1. (действие) шыгыу, женеу, барыу; 2. (место) шыгатугын жер, шыгар ауыз, шыгар жер; на ~е из города цала-дан шыгар жерде.
ВЫЕЗДИТЬ сов. кого миниске уйретиу; ~ лошадь атты миниске уйретиу.
ВЫЕЗДЫ||0Й прил. кешпели; ~ая сессия суда судтыц кешпели сессиясы.
ВЫЕЗЖАТЬ I несов. см. выехать. ВЫЕЗЖАТЬ II несов. см. выездить. ВЫЕМ м. см. выемка.
ВЫЕМКА ж. 1. (действие) шыгарып алыу, шыгарыу, алыу; ~ писем из почтового ящика хатларды почта цутысынан шыгарып алыу; 2. (углубление) ойыц, шуцыр, он; глубокая ~ терец шуцыр; 3. (вырез) ойыц, ойып алынган жер; ~ для рукава жец цойдырыу ушын ойып алынган жер.
ВЫЕСТЬ сов. что 1. (выгрызть) ишин геулеп жеу, ишин геулеп кемириу; 2. безл. (о едких веществах) ойып кетиу, ойып тусириу, жеп кетиу.
ВЫЕХАТЬ сов. 1. (куда-л., откуда-л.) кетиу, женеп кетиу, журип кетиу, шыгып кетиу; ~ из села ауылдан шыгып кетиу; ~ на дачу дачага кетиу; 2. шыгыу, минип келиу, минип шыгыу; ~ на шоссейную дорогу тас жолга шыгыу; 3. на ком-чём, перен. разг, пайда табыу, ез мэпине пай-даланыу, маплениу.
ВЫЖАТЬ I сов. что 1. цысып шыгарыу, сыгыу, сыгып шыгарыу; ~ сок из граната анардыц сууын сыгып шыгарыу; ~ бельё кирди сыгыу; 2. перен. разг, аямай сыгып алыу, цалдырмай алыу, цалдырмай пай-даланыу; ~ из кого-л. все соки биреудин, барлыд кушин цалдырмай алыу; 3. спорт. кетериу (ауырльщты).
ВЫЖАТЬ II сов. что (снять жатву) орып алыу; ~ два гектара клевера еки гектар жодышканы орып алыу.
ВЫЖДАТЬ сов. что, чего кутиу, кутип турыу, пайтын кутиу; ~ удобного случая колайлы жагдайды кутиу.
9 Русско-каракалпакский сл.
ВЫЖЕЧЬ сов. 1. что (истребить огнём) ертеу, куйдириу, ертеп жибериу, куйди-рип жибериу; 2. что, чем (прожечь) куй-дирип жибериу; ~ кислотой кислота менен куйдирип жибериу; 3. что, на ком-чём куйдирип басыу, куйдирип ойыу; ~ клеймо куйдирип тамга басыу; 4. что (очистить обжиганием) куйдирип тазартыу, ертеп тазартыу; ~ котёл цазанды ертеп тазартыу.
ВЫЖИВАТЬ I несов. см. выжить I.
ВЫЖИВАТЬ И несов. см. выжить II.
ВЫЖИГАТЬ несов. см. выжечь; ~ по дереву агашда куйдирип нагыс салыу.
ВЫЖИДАТЕЛ ЬН ||Ы Й прил. кутип турыу, кутип туратугын, садлыд; ~ая тактика кутип турыу тактикасы.
ВЫЖИДАТЬ несов. см. выждать.
ВЫЖИМАНИЕ с. 1. (действие) цысып шыгарыу, сыгыу, сыгып шыгарыу; 2. спорт. кетериу (ауырльщты).
ВЫЖИМАТЬ несов. см. выжать I.
ВЫЖИМКИ только мн. шебре, сыгынды; льняные ~ зыгырдыц шебреси.
ВЫЖИНАТЬ несов. см. выжать II.
ВЫЖИ|)ТЬ I сов. 1. (остаться в живых) аман цалыу, тнри цалыу, сау цалыу; больной еле ~л кесел зордан тири цалды, кесел зордан аман цалды; 2. разг, (некоторое время) турыу, болыу ;< ~ ть из ума ацылдан айырылыу, алжыу.
выжить и сов. кого-что и без доп., разг, мэжбурлеп шыгарыу, цысып шыгарыу, кун бермей шыгарыу; ~ из квартйры жайдан кун бермей шыгарыу.
ВЫЗВАТЬ сов. 1. кого-что шацырыу, шацырып алыу, шацыртыу, шыгарыу; ~ врача врачты шакырыу; ~ товарища из комнаты жолдасын белмеденшадырып алыу; ~ ученика к доске оцыушыны тахта га шыгарыу; 2. на что или с неопр. шакырыу; ~ на соревнование жарысца шакырыу; ~ на откровенность ашыц эцгимелеси^ге шакырыу; 3. что туудырыу, келтириу; ~ подозрение туман туудырыу; ~ смех кулкисин келтириу; ~ слёзы жылатысын келтириу; ~ аппетит иштейин ашыу; ~ к жизни турмысца асырыу, деретиу.
ВЫЗВАТЬСЯ сов. Талибан болыу, ти-легин билдириу, ыцтыярынша кетиу; ~ помочь кому-л. биреуге жэрдем бери' ге тилегин билдириу; ~ пойти в разведку ыцтыярынша разведкага кети^.
ВЫЗВЕЗДИТЬ сов.: вызвездило безл. жулдызлар менен цапланды.
ВЫЗВОЛИТЬ сов. кого-что, разг, цут-царып алыу, жэрдем етиу; ~ кого-л. из беды биреуди бэледен цутцарып алыу.
ВЫЗВОЛЯТЬ несов. см. вызволить.
ВЫЗДОРАВЛИВАТЬ несов. см. выздороветь; ~й быстрее тезирек сауалып кет.
ВЫЗДОРОВЕ||ТЬ сов. сауалыу, сауалып кетиу, тауир болып кетиу, айыгып кетиу, жазылыу, жазылып кетиу; больной ~л кесел сауалып кетти.
ВЫЗОВ м. 1. шакырыу, алдырыу; ~ свидетелей в суд судца гууаларды шацырыу; ~ врача врачты шацырыу; ~ по телефону телефон арцалы шацырыу; ~ на соревнование жарысца шацырыу; 2. (документ)
выз
— 130 —
шацырыц хат; получить ~ в суд судца шацырыц хат алыу; 3. шацырыц, шацырыу, жарысыу; бросить ~ куш сынасыуга шацырыу; принять ~ шацырыцты цабыл етиу; с ~ом бийэдеплик пенен.
ВЫЗОЛОТИТЬ сов- что алтынлау, алтын жалатыу, алтын жагыу.
ВЫЗРЕВАНИЕ с. писиу# писип жетисиу, кэмалра келиу.
ВЫЗРЕВАТЬ несов. см. вызреть.
ВЫЗРЕТЬ сов. писиу, писип жетисиу, кэмалва келиу.
ВЫЗУБРИВАТЬ несов. см. вызубрить.
ВЫЗУБРИТЬ сов. кого-что, разг, ядлап алыу, ядлап шытыу.
ВЫЗЫВАТЬ несов. см. вызвать.
ВЫЗЫВАТЬСЯ несов. см. вызваться.
ВЫЗЫВАЮЩЕ нареч. бийадеп; вести себя ~ езин бийадеп тутыу.
ВЫЗЫВАЮЩ || ИЙ 1. прич. от вызывать; 2. прил. бийадеп, бийадепли; ~ий вид бийадеп тур; ~ее поведение бийадеп тартип.
ВЫИГРАЦТЬ сов. 1. что утып алыу, утыу; ~ть сто рублей жуз сом утып алыу; 2. от чего пайда кериу; население ~ло от снижения цен бахалардыц кемиуинен халыц пайда керди; 3. что и без доп. жецип шыгыу, озып шыгыу, устем болыу; утыу; ~ть сражение сауашта жецип шыгыу; ~ть соревнование жарыста озып шыгыу; ~ть процесс процессти утыу; ~ть партию в шахматы шахматта бир цол утыу;<> ~ть время уацыттан утыу, уацыт-тан пайдаланыу.
ВЫИГРЫВАТЬ несов. см. выиграть.
ВЫИГРЫШ м. 1. утыу; надеяться на ~ утыуды умит етиу; быть в ~е 1) (в какой-л. игре) утып шыгыу, жецип шыгыу; 2) (извлечь выгоду) маплениу; 2. утыс; ~ пал на этот номер утыс бул номерге тусти; 3. (выгода, польза, преимущество) пайда, та-быс; 4. (победа) жецис, жециске жетиу; добиться ~а в футбольном матче футбол ойынында жециске ерисиу.
ВЫИГРЫШИЦЫЙ прил. 1. утыслы; ~ые вклады утыслы вкладлар; 2. перен. пайдалы, цолайлы; ~ое положение цолайлы аухал.
ВЫИСКАТЬ сое. кого-что, разг, излеп табыу; ~ ошибку в расчётах есаптагы цате-ни излеп табыу.
ВЫИСКАЦТЬСЯ сов. разг, табылыу, шыгыу; ~лось много желающих тилеушилер кеп табылды.
ВЫИСКИВАТЬ несов. см. выискать.
ВЫЙСКИВАТЬСЯ несов. см. выискаться.
ВЫЙТИ сов. 1. шыгыу, кетиу, шыгып кетиу, шыгып цалыу; ~ из дому уйден шыгып кетиу; ~ из машины машинадан шыгыу; ~ на сцену сацнага шыгыу; ~ на работу жумысца шыгыу; ~ на улицу кешеге шыгыу; 2. из чего, из-под чего болмау; ~ из терпения шыдап болмау, шыдауга болмау; ~ из себя езин бийлей алмау; ~ из-под чьей-л. власти биреудин, цол астынан шыгыу; 3. (о книге) шыгыу, басылып шыгыу; ~ из печати баспадан шыгыу; ~ в свет жарыцца шыгыу; 4.
(стать, сделаться кем-л.) болыу, болып шыгыу, келип шыгыу; из него вышел хороший инженер ол жацсы инженер болып шыцты; ~ победителем в соревновании жарыста жецип шыгыу; 5. (получиться) шыгыу, болыу; плохо ~ на фотографии фотографияда жаман болып шыгыу; доклад вышел слишком длинным доклад огада улкен болыпты; вышла неприятность жацпайтугын ис болды; из этого ничего не вышло буннан хеш нарсе шыцпады; 6. из кого-чего (происходить, быть родом) шыгыу; он вышел из народа ол халыц ара-сынан шыцты; 7. (израсходоваться", закончиться) питиу, тауысыу, сарп етиу, темам болыу, етиу; у меня вышла вся бумага мениц барлыц цагазым таусылды; вышел срок уплаты за радио радио ушын телеу мэулети етип кетти; 8. (выбыть) шыгып цалыу, жарамай цалыу; ~ из игры 1) ойын-нан шыгып цалыу; 2) перен. цатардан шыгыу. цатардан цалыу; ~ из строя 1) воен, цатардан шыгып цалыу, цатардан жара-май шыгыу; 2) перен. истен шыгыу, дартке аспау; бузылып цалыу (о машинах)", ~ из боя сауашца жарамай шыгып цалыу; ~ из состава комиссии комиссияныц составы-нан шыгыу; -ф- ~ замуж куйеуге шыгыу; ~ из употребления цолланыудан цалыу; ~ из моды модадан шыгыу, модадан цалыу; ~ в отставку отставкага шыгыу; ~ иа пенсию пенсияга шыгыу; ~ из берегов тасыу, жагадан шыгыу; ~ из головы умытылыу, ядтан шыгып кетиу; ~ из доверия исеним-ди жогалтыу; ~ из положения есабын табыу, жолын табыу; ~ за пределы чего-л. 1) шектен шыгыу; 2) аса кетиу, харден тыс кетиу; ~ наружу билинип цалыу, сезилип цалыу; не вышел чем-л. болмады; он ростом не вышел ол бойшац болмапты.
ВЫКАЗАТЬ сов. что, разг, керсетиу; ~ храбрость батырлыц керсетиу.
ВЫКАЗЫВАТЬ несов. см. выказать. ВЫКАЛЫВАТЬ несов. см. выколоть. ВЫКАПЫВАТЬ несов. см. выкопать. выкарабкаться сов. разг. 1. тырма-сып шыгыу, ермелеп шыгыу; ~ из ямы шуцырдан ермелеп шыгыу; 2. перен. зор-дан цутылыу, зордан шыгыу; ~ из затруднений цыйыншылыцтан зордан цутылыу.
ВЫКАРАБКИВАТЬСЯ несов. см. выкарабкаться.
ВЫКАРМЛИВАТЬ несое. см. выкормить.
ВЫКАТАТЬ сов. что устинен думалатып тегислеу; ~ бельё жууылган кирди устинен думалатып тегислеу.
ВЫКАТИЦТЬ сов. 1. что думалатып шыгарыу; ~ть бочку из подвала боч^ны под-валдан думалатып шыгарыу; 2. разг, (выехать) жылдам шыгыу. шыга келиу; из-за угла ~л велосипед бурыштан велосипед жылдам шыга келди.
ВЫКАТИ ЦТ ЬСЯ сов. 1. домалап тусип кетиу, домалап кетиу; мяч ~лся иа дорогу топ жолга домалап кетти; 2. разг, (появиться, выехать откуда-л.) пайда болыу, шыгыу; паровоз медленно ~лся из-за поворота айналмадан паровоз астен шыцты.
ВЫКАТЫВАТЬ I несое. от выкатать.
— 131 —
ВЫК
ВЫКАТЫВАТЬ II несов. см. выкатить. ВЫКАТЫВАТЬСЯ несов. см. выкатиться. ВЫКАЧАТЬ сов. что, из чего сордырып шыгарыу, далдырмай шыгарыу, тартып алыу, тартып шыгарыу, тарттырып алы^; ~ воду суу ын тартып алыу; ~ воздух хауаны тартып шыгарыу.
ВЫКАЧИВАТЬ несов. см. выкачать.
ВЫКАШИВАТЬ несов. см. выкосить.
ВЫКИДАТЬ сов. что, разг, ылацтырыи таслау, биримлеп ылацтырыу.
ВЫКИДЫВАТЬ несов. см. выкинуть и выкидать.
ВЫКИДЫШ м. тусик.
ВЫКИНУТЬ сов. 1. см. выбросить; 2. прост, (преждевременно родить) тусик тусириу, бала тусириу; 3. что, разг, (совершить, проделать) оцбаганлыц ислеу; ~ номер оцбаганлыц ис ислеу;~ из головы бастан шыгарыу, ойга алмау.
ВЫКИПАТЬ несов. см. выкипеть.
ВЫКИПЕЦТЬ сов- цайнап цурыу; вода ~ла суу цайнап цурыды.
выкипятить сов. что, разг, цайнатып алыу; ~ бельё кир кийимди цайнатып алыу.
ВЫКЛАДКЦА ж. 1. разг, (действие) бастырыу; 2. мн. выкладки (вычисления) есаплау; статистические~и статистикалыц есаплаулар; 3. воен, выкладка (атланыста солдаттыц ези менен алып журетукын затлары).
ВЫКЛАДЫВАцТЬ несов. см. выложить;
<> ~й всё по порядку цэммесин избе-из айта бер.
ВЫКЛЕВАТЬ сов. что 1. (вырвать клювом) шоцып алыу, шоцып шыгарыу; 2. (склевать всё) шоцып болыу, шоцып жеп болыу.
ВЫКЛЕВЫВАТЬ несов. см. выклевать.
ВЫКЛИКАТЬ несов. кого-что атын этап шацырыу; ~ по списку дизим бойынша атын этап шацырыу.
ВЫКЛИКНУТЬ сов. и однокр. см. выкликать.
ВЫКЛЮЧАТЕЛ Ь м. выключатель.
ВЫКЛЮЧАТЬ несов. см. выключить.
ВЫКЛЮЧАТЬСЯ несов. см. выключиться.
ВЫКЛЮЧЕНИЕ с. шыгарыу, сендириу, ешириу, тоцтатыу; ~ мотора моторды тоцтатыу; ~ тока токты сендириу.
ВЫКЛЮЧИТЬ сов. 1. кого-что (исключить) шыгарып жибериу, шетлетип жибериу, шыгарып таслау; ~ из списка дизим-нен шыгарып таслау; 2. что тоцтатыу, тоцтатып таслау, иркип цойыу, сендириу, сендирип таслау, еширип таслау; ~ свет светти сендирип таслау; ~ мотор моторды тоцтатып таслау.
ВЫКЛЮЧИТЬСЯ сов. тоцталыу, исле-мей цалыу, еширилиу, сендирилиу; свет ~лся свет сендирилди.
ВЫКЛЯНЧИВАТЬ несов. см. выклянчить.
ВЫКЛЯНЧИТЬ сов. что, у кого, разг. тиленип алыу, жалбыранып алыу, тилем-секленип алыу; ~ деньги ацшаны тилем-секленип алыу.
ВЫКОВАТЬ сов. 1. что согыу, жасау; ~ подкову тага согыу; 2. кого-что, перен.
деретиу, жетилистириу, таярлап шыгыу; ~ кадры кадрларды жетилистириу.
ВЫКОВАТЬСЯ сов. 1. (изготовиться посредством ковки) согылыу, жасалыу; 2. перен. дерелиу, жетилистирилиу, таяр-ланып шыгылыу.
ВЫКОВЫВАТЬ несов. см. выковать.
ВЫКОВЫВАТЬСЯ несов. см. выковаться.
ВЫКОВЫРИВАТЬ несов. см. выковырять и выковырнуть.
ВЫКОВЫРНУТЬ сов. и однокр. что геулеп алып тастау, геулеп шыгарып тастау.
ВЫКОВЫРЯТЬ сов. что, разг, геулеп алыу, геулеп шыгарыу.
ВЫКОЛАЧИВАТЬ несов. см. в ы коло -тить.
ВЫКОЛАШИВАТЬСЯ несов. см. выколоситься.
ВЫКОЛОСИТЬСЯ сов. масацланыу, бас-лау, бас шыгарыу.
ВЫКОЛОТИТЬ сов. что 1. цагып шыгарыу, урып шыгарыу; ~ гвоздь из доски тахтадан шегени урып шыгарыу; 2. (выбить) цагып алыу, цагып тазалау, цагып шыгарыу; ~ пыль из ковров гилемлердиц шацын цагып тазалау; 3. перен. разг, (получить с большим трудом) зордан алыу, зордан ендирип алыу.
ВЫКОЛ ЦОТЬ сов. что, чем тесиу, туртип тесиу, шоцып алыу, шоцып шыгарыу, шан-шып алыу; < хоть глаз ~и цап-царацгы, тас тунец, кезге туртсецде билмейсец.
ВЫКОПАЦТЬ сое. 1. что (вырыть) цазыу, цазып шыгыу, цазып ойыу; ~ть колодец цуйыны цазып шыгы^; 2. кого-что цазып алыу, аударып алыу, геулеу, геулеп шыгарыу; ~ть клад кемикти цазып алыу; ~ть картофель картошканы аударып алыу; 3. кого-что, перен. разг, (отыскать) тауып алыу, табыу; откуда ты ~л такую книгу? бундай китапты сен цайдан тауып алдыц?
ВЫКОРМИТЬ сов. кого-что багыу, багып есириу, тойдырыу, тойгызыу, асырау; ~ грудью ребёнка баланы емшек берип багыу; ~ телёнка бузауды багып есириу.
ВЫКОРЧЕВАТЬ сов. что 1. цопарып алыу; ~ пни агаштын тубирлерин цопарып алыу; 2. перен. (искоренить, уничтожить) жоц етип жибериу, цуртыу, туп-тамыры-нан цуртыу.
ВЫКОРЧЁВЫВАТЬ несов. см. выкорчевать.
ВБ1 КОСИТЬ сов. чтоорып алыу; ~ клевер жонышцаны орып алыу.
ВЫКРАДЫВАТЬ несов. см. выкрасть. выкраивать несов. см. выкроить.
ВЫКРАСИТЬ сов. кого-что бояп алыу.
ВЫКРАСИТЬСЯ сов. 1. боялыу; 2. (выкрасить себе волосы) шашын бояу.
ВЫКРАСТЬ сов. кого-что, у кого-чего урлап алыу, урлап алып кетиу.
ВЫКРАШИВАТЬ несов. см. выкрошить.
ВЫКРАШИВАТЬСЯ несов. см. выкраситься.
выкрик м. цышцырыу, цышцырыц, бацырган дауыс.
ВЫКРИКИВАТЬ несов. см. выкрикнуть.
9*
вык
— 132 —
выкрикнуть сов. кого-что и без доп. цышцырьш жибериу, дауыслап шацырыу, бацырып шацырыу; ~ чьё-л. имя биреудин, атын бацырып шацырыу.
ВЫКРИСТАЛЛИЗОВАТЬСЯ сов. хим. кристалланыу, кристалл кэлпине енип бел и ни п шыгыу.
ВЫКРИСТАЛЛИЗОВЫВАТЬСЯ несов. см. выкристаллизоваться.
ВЫКРОИТЬ сов. что 1. пишиу; ~ платье кейлек пишиу; 2. перен. разг, табыу, унемлеу, ауыстырыу; ~ средства царжы унемлеу; ~ время уацыт табыу.
ВЫКРОЙКЦА ж. улги, пишим; снять ~у улгесин алыу, пишип алыу; шить по ~е улги бойынша тигиу.
ВЫКРОШИТЬ сов. что, разг, майдалау, у у атыу, усаклау, туурау.
выкрошиться сов. разг, майдаланыу, ууатылыу, усадланыу, ту у р алыу; кетилиу (о зубе).
ВЫ КРУТА С ЦЫ только мн. разг. 1. турли цэрекет; выделывать ногами ~ы аяцлары менен турли цэрекет ислеу; 2. перен. цийле, тасил; мэнерли сезлер, астарлы сез-лер (словесные); говорить с ~ами манерлеп сейлеу.
ВЫКРУТИТЬ сов. что, разг. 1. (вывинтить) бурап алыу, таулап алыу; ~ лампочку лампочканы таулап алыу; 2. (выжать) сыгыу; ~ мокрое бельё жууылган кирди сыгыу.
ВЫКРУТИТЬСЯ сов. 1. (вывинтиться) буралып алыныу, тауланып шыгыу; 2. перен. (выпутаться) цутылып шыгыу, цу-тылып кетиу.
ВЫКРУЧИВАТЬ несов. см. выкрутить.
ВЫКРУЧИВАТЬСЯ несов. см. выкрутиться.
ВЫКУП м. 1. (действие) цун телеу, сатып алыу; 2. (плата) цун, етеу, телеу.
ВЫКУПАТЬ сов. кого-что, в чём шомыл-дырыу, сууга жууыу, сууга тусириу, жу-уындырыу; ~ ребёнка в ванне баланы ван-нада шомылдырыу.
ВЫКУПАТЬ несов. см. выкупить.
ВЫКУПАТЬСЯ сов. в чём и без доп. шомылыу, шомылып шыгыу, сууга тусип шыгыу, сууга жууыныу.
ВЫКУПИТЬ сов. 1. что (заложенные вещи) цайта сатып алыу, цацы телеп цут-царыу; 2. кого цацы телеп цутцарыу, цу-нын телеп алыу.
ВЫКУПИ ЦОЙ прил. сатып алынатугын; ~ые платежи кайта сатып алынатугын телеулер.
ВЫКУРИВАТЬ несов. см. выкурить.
ВЫКУРИТЬ сов. 1. что (докурить) шегип болыу, шегип тауысыу; ~ папиросу папиросты шегип болыу; 2. кого-что (выгнать дымом) тутинлик пенен шыгарыу, тутинлик пенен цууыу; ~ комаров пешшени тутинлик пенен шыгарыу.
ВЫЛАВЛИВАТЬ несов. см. выловить.
ВЫЛАЗКЦА ж. 1. воен, цысца топылыс, шыгып* Xужим етиу (цамаудан шысып)\ 2. перен. (враждебное выступление) царсы шыгыу, царсы урыныу; ~и врага душпан-ныц царсы урыныулары; 3. спорт, шыгыс,
шыгыу; лыжная ~а лыжа менен шыгыу.
ВЫЛАКАТЬ сов. что жалап ишиу, ишип цойыу, ишип тауысыу (ийт, пышыц женин-де).
ВЫЛАМЫВАТЬ несов. см. выломать.
ВЫЛЕЖАТЬ сов. разг, жатый шыгыу; ~ месяц в больнице кеселханада бир ай жатый шыгыу.
ВЫЛ ЕЖА ЦТ ЬСЯ сов. 1. кебирек жатып дузелиу; жатып дем алыу; больному необходимо ~ться ауырыуга кебирек жатып дузелиу керек; 2. (приобрести необходимые качества) кеп турыу, кеп турып сапа-сы жацсыланыу; табак ~лся темеки кеп турып сапасы жацсыланды.
ВЫЛЕЖИВАТЬ несов. см. вылежат>.
ВЫЛЕЖИВАТЬСЯ несов. см. -вылежаться.
ВЫЛЕЗАТЬ несов. см. вылезти.
ВЫЛЕЗ"ТИ, ВЫЛЕЗЦТЬ сов. 1. (ползком) шыгыу, ецбеклеп шыгыу, ермелеп шыгыу, зордан шыгыу; ~ти из ямы шуцыр-дан ермелеп шыгыу; 2. разг, (показаться наружу) сыртына шыгыу; из дивана ~ли пружины диванныц серппе темирлери сыртына шыгып кетипти; 3. (выпасть) тулеу, тусиу; волосы ~ли шашлары тусип цалды; ~ти из кожи цанасына сыймау, кушиниц барынша тырысыу.
ВЫЛЕПИТЬ сов. кого-что жасап шыгарыу, согып шыгарыу, жабыстырып жасау; ~ бюст бюсты жасап шыгарыу.
ВЫЛЕПЛЯТЬ несов. см. вылепить.
ВЫЛЕТ м. ушып шыгыу, ушыу, ушып кетиу; ~ самолёта с аэродрома аэродромная самолётыц ушып кетиуи.
ВЫЛЕТАТЬ несов. см. вылететь.
ВЫЛЕТЕ ЦТ Ь сов. 1. (улететь) ушып шыгыу, ушып турыу, ушып кетиу, ушыу; 2. перен. (стремительно выбежать, выехать) жууырып шыгыу, бирден пайда болыу, атлыгып шыгыу; 3. разг, (выпасть) тусип цалыу, ушып кетиу; из книги ~л листок китаптыц бир бети ушып кеттн; 4. прост, (быть выгнанным) цууылыу, шыгарылыу, шыгарылып тасланыу, боса-тылыу, босатылып тасланыу; ~ть с работы жумыстан цууылыу; <>~ ть из головы естен шыгып кетиу; ~ть в трубу жыйнап тергенинен айырылыу.
ВЫЛЕЧИВАТЬ несов. см. вылечить.
ВЫЛЕЧИВАТЬСЯ несов. см. вылечиться.
ВЫЛЕЧИТЬ сов. кого-что, чем емлеу, жазыу, сауалтыу, емлеп жазыу, емлеп сауалтыу.
ВЫЛЕЧИТЬСЯ сов. чем и без доп. емле-ниу, емленип жазылыу, емленип сауалыу-
ВЫЛИВАТЬ несов. см. вылить.
ВЫЛИВАТЬСЯ несов. см. вылиться.
ВЫЛИЗАТЬ сов. кого-что жалап тауысыу, жалау.
ВЫЛИЗЫВАТЬ несов. см. вылизать.
ВЫЛИНЯТЬ сов. 1. (поблёкнуть) оцып кетиу, оцыу; 2. (о животных, птицах) тулеу.
ВЫЛИТЫЙ 1. прич. от вылить; 2. прил. разг, (очень похожий) уксаган, мур-нынан тускендей, дуйып дойгандай, дэл
— 133 —
ВЫМ
ези; мой брат — ~ отец мениц атам акем-ниц дэл ези.
ВЫЛ ИТ II ь сов. что, из чего 1. тегиу, тегип таслау; 2. (изготовить литьём) цу-йыу; статуя ~а из бронзы статуя цоладан цуйылган.
ВЫЛИЦТБСЯ сов. 1. из чего и без доп. (вытечь) тегилиу; 2. во что, перен. айланыу, айланып кетиу; протест ~лся в большую демонстрацию наразылыц улкен демонстрацияга айланып кетти.
ВЫЛОВИТЬ сов. кого-что 1. услау, тутыу, услап алыу, аулап алыу; ~ бревно из воды берене агашты суудан тутып алыу; 2. (переловить) услап болыу, уулап тауы-сыу, услап тамамлау, цалдырмай тутыу; ~ всю рыбу в пруду цэуиздеги барлыц балыцты услап болыу.
выложить сов. 1. кого-что (вынуть) шыгарыу, шыгарып цойыу; ~ вещи из чемодана чемоданнан затларды шыгарып цойыу; 2. что, перен. разг, (высказать) айтыу, айтып бериу, аныгын айтыу, цэмме-син айтыу; ~ всю правду барлыц цацыйцат-ты айтып бериу; 3. что, чем (покрыть) тесеу; ~ мостовую булыжником кешеге тас тесеу.
ВЫЛОМАТЬ сов. что сындырыу, цопа-рыу, бузып алыу; ~ дверь есикти допарып алыу.
ВЫЛОЩЕННЫЙ 1. прич. от вылощить; 2. прил. перен. (щеголеватый) сырты жыл-тыраган.
ВЫЛОЩИТЬ сов. 1. что (навести блеск) жалтыратыу; 2. кого, перен. (придать внешний лоск) сыртын жылтыратыу.
ВЫЛУДИТЬ сов. что далайылау, дэнекерлеу; ~ медную посуду мыс ыдысты цалайылау.
ВЫЛУПИТЬ сов. что, прост.: ~ глаза кези бацырайып царап цалыу.
ВЫЛУПИТЬСЯ сов. (о птенцах) жарып шыгыу.
ВЫЛУПЛИВАТЬСЯ несов. см. вылупиться.
ВЫЛУПЛЯТЬСЯ несов. см. вылупиться. ВЫЛУЩИВАТЬ несов. см. вылущить.
ВЫЛУЩИТЬ сов. что 1. (очистить от шелухи) цабыгын алыу, цауагын тазалау, цабыгын аршыу; 2. мед. (опухоль, кость и т. п.) кесип таслау, сылып таслау.
ВЫМАЗАТЬ сов. 1. что, чем (обмазать, покрыть чем-л.) жагыу, суртиу; 2. кого--что, чем, разг, ыласлау, ыласлап таслау, былгау, кирлетип таслау, патаслау.
ВЫМАЗАТЬСЯ сов. чем и без доп. был-ганыу, кирлениу, патасланыу.
ВЫМАЛИВАТЬ несов. см. вымолить.
ВЫМАНИВАТЬ несов. см. выманить.
ВЫМАНИТЬ сов. 1. что алдап алыу, хийле менен алыу; ~ деньги хийле менен ацшасын алыу; ~ обещание алдап уэдесин алыу; 2. кого-что (заставить выйти) алдап шыгарыу, хийле менен шыгарыу; ~ врага из засады душпанды жасырынган жеринен алдап шыгарыу.
ВЫМАРАТЬ сов. разг. 1. кого-что (выпачкать) былгап таслау, ыласлап таслау, былгау, ыласлау, патаслау; ~ руки в краске
цолларды бояуга ыласлап таслау; 2. что (зачеркнуть) ешириу, сызып таслау; ~ строку бир цатарын ешириу.
ВЫМАТЫВАТЬ несов. см. вымотать.
ВЫМАТЫВАТЬСЯ несов. см. вымотаться.
ВЫМАЧИВАТЬ несов. см. вымочить.
ВЫМАЧИВАТЬСЯ несов. см. вымочиться.
ВЫМЕНИВАТЬ несов. см. выменять.
ВЫМЕНЯТЬ сов. кого-что, на кого-что алмаслау, алмастырып алыу, аумастырып алыу.
ВЫМЕРцЕТЬ сов. 1. цырылып цалыу, жоц болыу, елип сап болыу, цырылып пи-тиу; этот вид животных ~ цайуанныц бул тури цырылып питти; 2. перен. (обезлюдеть, опустеть) цуурап цалыу, елсиз бо-сап цалыу, адамсыз цалыу; город словно ~ цала адамсыз цалгандай.
ВЫМЕРЗАТЬ несов. см. вымерзнуть.
ВЫМЕРЗ||НУТЬ сов. сууыд урып кетиу, елип калыу; сад ~ багды сууыц урып кетти.
ВЫМЕРИТЬ сов. что, чем елшеу, елшеп шыгыу.
ВЫМЕРЯТЬ несов- см. вымерить.
ВЫМЕСИТЬ сов. что ийлеу; ~ тесто дамыр ийлеу.
ВЫМЕСТИ сов. что, чем сыпырыу, сыпы-рып цойыу, сыпырып таслау; ~ мусор патаслыцты сыпырып таслау.
ВЫМЕСТИТЬ сов. что, на ком еш алыу, ашыу алыу, кек алыу; ~ злобу на ком--либо биреуден ашыуын алыу.
ВЫМЕТАТЬ сов. что (петли) торлау. ВЫМЕТАТЬ несов. см. вымести.
ВЫМЕТЫВАТЬ несов. см. выметать.
ВЫМЕШИВАТЬ несов. см. вымесить.
ВЫМЕЩАТЬ несов. см. выместить.
ВЫМИРАТЬ несов. см. вымереть.
ВЫМОГАТЕЛЬ м. цорцытып алыушы, зорлап алыушы.
вымогАтел ЬНИЦА женск. от вымогатель.
ВЫМОГАТЕЛЬСТВО с. цоркытып алыу-шылык, зорлап алыушылыц.
ВЫМОГАТЬ сов. что, у кого цоркытып алыу, зорлап алыу.
ВЫМОИНА ж. сай, жыра.
ВЫМОКАТЬ несов. см. вымокнуть.
ВЫМОК ||НУТЬ сов. 1. (промокнуть) суу етип кетиу, целленип цалыу; ~нуть до нитки жети журегине дейин суу етиу; 2. жибиу, былжырап кетиу; селёдка ~ла селёдка былжырап кетти; 3. (погибнуть) порсып набыт болыу; хлеб на полях ~ даладагы галле ызгардан порсып набыт болды.
ВЫМОЛАЧИВАТЬ несов. см. вымолотить.
ВЫМОЛВИТЬ сов. что и без доп. сез айтыу, сез цосыу, ундеу; не ~ ни слова бир сезде цоспау, аузын ашпау.
ВЫМОЛИТЬ сов. что, чего жалынып copay, тиленип сорап алыу, тилениу; ~ прощение жалынып кеширим copay.
ВЫМОЛОТ м. с.-х. 1. (действие) туйек айдау, цырманлау; 2. цырман, кызыл; большой ~ улкен дырман.
вым.
— 134 —
вымолотить сов. что туйек айдау, цырманлау; ~ пшеницу бийдайды туйек-леу, бийдайды цырманлау.
вымораживать несов. см. выморозить.
ВЫМОРИТЬ сов. кого цуртыу, цырыу, у ул ап цырыу» аштан цырыу.
ВЫМОРОЗИТЬ сов. 1. что (выстудить) тоцдырыу, тоцдырып алыу, музлатып жибериу; ~ помещение жайды музлатып жибериу; 2. кого (истребить морозом) тоцдырып елтириу, тоцдырып жоц цылыу.
ВЫМОРОЧНЫЙ прил. юр. ийесиз калган; ~ое имущество ийесиз калган мулк.
ВЫМОСТИТЬ сов. что, чем тас тесеу; дорогу жолга тас тесеу.
ВЫМОТАТЬ сов. кого-что, разг, (изнурить) дицкеси кетиу, дицкесин цуртыу, кушин жумсау, кушин алыу; ~ все силы барлыц кушин алыу; -ф- ~ душу абден дицкесин цуртыу.
ВЫМОТАТЬСЯ сов. разг, дицкеси кетиу, дицкеси курыу, куши кетиу.
ВЫМОЧИТЬ сов. 1. кого-что (промочить) сууга салыу, ызгарлау; 2. что жиби-тиу; ~ солёную рыбу дузлы балыцты жи-битиу.
ВБ1МОЧИТЬСЯ сов. разг. см. вымокнуть 1.
ВЫМПЕЛ м. вымпел (1. мор. корабль-диц к,айсы елге тийисли екенлиги $ак;к;ын-дасы белги, флаг', 2. ав. самолёттан футляр-га салынып тасланатукын турли газе-талар з;эм жацалыь; хабар лар).
ВЫМУЧЕНН'|ЫЙ 1. прич. от вымучить;
2. прил. шаршаган, цыйналган, азаплан-ган; ~ая улыбка цыйналып шыццан кулим-сирегенлик.
ВЫМУЧИВАТЬ несов. см. вымучить.
ВЫМУЧИТЬ сов. что цыйналып шыгарыу, азапланып ислеу.
ВЫМУШТРОВАТЬ сов. кого-что азапца салып уйретиу, ка?ты тэртипке уйретиу.
ВЫМЫВАНИЕ с. шайыу; ~ солей из почвы жердиц шорын суу менен шайыу.
ВЫМЫВАТЬ несов. см. вымыть.
ВЫМЫСЕЛ м. цыял (фантазия); етирик ой, надурыс пикир, ойдан шыгарылган (ложь).
ВЫМЫТЬ сов. 1. кого-что, чем жууыу, жууып тазалау; 2. что (сделать вымоину) ойып кетиу, жыралап кетиу.
вымыться сов. чем и без доп. жууыныу, жууынып тазаланыу.
ВЫМЫШЛЕННЦЫЙ прил. етирик, бол-маган, жалган, ядтан шыгарылган; ~ая история болмаган уацыя; под ~ым именем етирик ат пенен.
ВЫМЫШЛЯТЬ несов. что етирик айтыу, жалган айтыу, ядтан шыгарыу.
вымя с. желин.
ВЫНАШИВАТЬ несов. см. выносить.
ВЫНАШИВАТЬСЯ несов. см. выноситься.
ВЫНЕСЕНИЕ с. шыгарыу, сыртына шыгарыу; ~ числа за скобки мат. санды скоб-каныц сыртына шыгарыу; ~ приговора хуким шыгарыу.
ВЫНЕСЦТИ сов. 1. кого-что шыгарыу, шыгарып тастау, кетерип шыгарыу, сырт-ца шыгарыу, шыгарып таслау; ~ти мебель
из комнаты ежиреден мебельди шыгарыу; ~ти раненого с поля боя жарадарды са-у-аш болып атырган жерден кетерип шыгарыу; 2. что, перен. цойыу, усыныу, тал-цылауга цойыу; ~ти решение комиссии на общее собрание комиссияныц усынысын жалпы жыйналыстыц талцылауына цойыу; 3. что, кому, перен. шыгарыу; ~ти решение царар шыгарыу; ~ти приговор цуким шыгарыу; 4. что, перен. басынан еткериу, басынан кешириу; шыдау, шыдам бериу (выдержать); ~ти горе цайгыны басынан кешириу; ~ти сильную боль цатты ауырыу-га шыдам бериу; 5. что (умчать, вывезти) алып женеу, алып цашыу, алып кетиу, шыга келиу, бирден шыгыу; лошади ~ли сани на поляну атлар шананы далага ца-рай алып цашып кетти; 6. что (извлечь, получить) алыу; ~ти хорошее впечатление жацсы тасир алыу; ~ти за скобки мат. скобкадан сыртца шыгарыу; ~ти замечания на поля ескертиулерди цагаздыц ашыц шетине шыгарыу; ~ти на своих плечах барлыц ауырманлыцты ези кетериу.
ВЫНЕСЦТИСЬ сов. ала женелиу, ала цашыу, шыга келиу, бирден шыгыу; из-за угла ~ся мотоцикл жайдьщ муйешинен мотоцикл шыга к ел ди.
ВЫНИМАТЬ несов. см. вынуть.
вынимАцться несов. шыгыу, алыныу, ашылыу, шыгарып алыу; этот ящик стола не ~ется столдыц бул цутысы алын-байды.
ВЫНОС м. 1. (действие) кетериу (иши-нен); 2. (тела покойника) жерлеу ушын алып шыгыу.
ВЫНОСИТЬ сов. 1. кого, разг, (ребёнка) бала кетериу (уацтына дейин); 2. что, перен. (обдумать) тыянацлы ойлау, абден ойлау, тийкарынан ойлау; ~ идею идеяны тийкарынан ойлап журиу.
ВЫНОСИТЬ несов. 1. см. вынести; 2. что (выдерживать) шыдам бериу, шыдау; хорошо ~ жару ыссылыцца шыдау; не ~ кого-л. бирс уди жек кериу; не ~ сора из избы айтылган сезди уйден шыгармау.
ВЫНОСИ ||ТЬСЯ сов. тозыу, тозып цалыу; подкладка совсем ~лась астар дым тозып цалды.
ВЫНОСЙТЬСЯ несов. см. вынестесь.
ВЫНОСКА ж. 1. (действие) шыгарыу, алып шыгыу; 2. (сноска) ескертиу.
ВЫНОСЛИВОСТЬ ж. шыдамлылык, беккемлилик.
ВЫНОСЛИВЫЙ прил. шыдамлы, беккем.
ВЫНУДИТЬ сов. 1. кого-что, к чему (принудить) мажбурлеу, мэжбур етиу, зорлау; ~ противника отступить душпан-ды кейин шегиниуге мэжбур етиу; 2. что, чего (добиться принуждением) мажбурлеу, зорлап айттырыу, зорлап билип алыу; ~ согласие на что-л. бир нэрсеге келисим бериуге мажбурлеу.
ВЫНУЖДАТЬ несов. см. вынудить.
ВЫНУЖДЕННЦЫЙ 1. прич. от вынудить; 2. прил. илажсыз, мажбурий, илаж-сыздан болган; ~ое молчание илажсыз-дан болган тымтырыслыц; ~ая посадка илажсыз тусиу (самолёт тууралы).
— 135 —
вып
ВЫНУТЬ сов. кого-что, из чего шыгарыу, I шыгарып алыу, сууырып алыу, ишинен алыу; пенал из сумки пеналды сумкадан алыу; ~ грунт топырацты шыгарыу; ~ занозу тикенди сууырып алыу.
ВЫНЫРИВАТЬ несов. см. вынырнуть.
ВЫНЬ! PH У ЦТ Ь сов. из чего и без доп. 1. (из воды) суцгип шыгыу, шумип шыгыу; 2. перен. разг, (неожиданно появиться) бирден пайда болыу, цапелимде пайда болыу; из темноты ~ла фигура пешехода цапелимде царацгыда пыяда киятырган адамныц сулдери пайда болды.
ВЫНЯНЧИВАТЬ несов. см. вынянчить.
вынянчить сов. кого тэрбиялау, тэр-биялап есириу, алпешлеп есириу, тарбия-лап жетистириу.
ВЫПАД м. 1. спорт, умтылыу, алга умтылыу (аякрпы алга яки арпща шыгарып, денениц ауырлыгын салыу)-, 2. перен. (враждебное выступление) царсы шыгыу, душпан-лыц царекет ислеу; ~ы агрессоров агрессор-лардыц душпанлыц хэрекетлери.
ВЫПАДАТЬ несов. см. выпасть.
ВЫПАДЕНИЕ с. 1. (действие) тусиу, тусип цалыу; ~ волос шаштыц тусиуи; 2. (осадков) тусиу, жауыу; 3. мед. шыгыу; ~ прямой кишки тоц ишектиц шыгыуы.
ВЫПАИВАТЬ несов. см. выпоить. ВЫПАЛИВАТЬ несов. см. выпалить. ВЫПАЛИТЬ сов. разг. 1. (выстрелить) атып салыу, берип салыу; 2. что и без доп., перен. (быстро сказать) айтып салыу, цойып салыу.
ВЫПАЛЫВАТЬ несов. см. выполоть.
ВЫПАРИВАНИЕ с. пуулау, пуу бериу, парда тутыу.
ВЫПАРИВАТЬ несов. см. выпарить.
ВЫПАРИТЬ сов. что 1. (очистить паром) пуудыц жэрдеми менен тазалау, пууга цойыу, пууга тутыу; ~ бочку бочканы пууга тутыу; 2. (удалить влагу) сууды пууга айландырыу, пууын шыгарыу; ~ раствор еритиндиниц пууын шыгарыу.
ВЫПАРЫВАТЬ несов. см. выпороть I.
ВЫПАС м. 1. (действие) багыу; ~ скота малларды багыу; 2. (пастбище) ерис, жай-лау.
ВЫПАСТИ сов. кого-что багыу; ~ жеребят цулынларды багыу.
ВЫПАЦСТЬ сов. 1. из чего (упасть) тусиу, тусип кетиу; трубка ~ла из рук трубка цолдан тусип кетти; 2. (об осадках) жауыу, тусиу; ~л снег цар жауды; 3. кому-чему (достаться) болыу, ушырау, келиу, миясар болыу, тийиу; мне ~ла честь познакомиться с ним оныц менен танасыу хурметине мен миясар болдым; ему ~ло счастье ол бахытца ушырады; ~сть на долю басынан етиу, улесине тийиу; 4. (случиться, сказаться) болыу, болып келиу; день ~л тяжёлый кун ауыр болып келди.
ВЫПАЧКАТЬ сов. кого-что патаслау, ыласлау, ылас етиу.
ВЫПАЧКАТЬСЯ' сов. чем, в чём и без доп. патасланыу, патасланып цалыу, ылас-ланыу, былганып цалыу; ~ чернилами сыя жагылып цалыу.
ВЫПЕКАТЬ несов. см. выпечь. ВЫПЕКАТЬСЯ несов. см. выпечься. ВЫПЕРЦЕТЬ сов. кого-что, разг, цысып шыгарыу; льдом ~ло баржу баржаны муз цысып жодарыга шыгарды.
ВЫПЕСТОВАТЬ сов. кого-что, уст. элпеш-леп есириу, элпешлеп тэрбиялау, тэрбия-лап жетистириу.
ВЫПЕЧКА 'ж. цатырыу, жабыу, писи-риу; ~ хлеба нан жабыу.
ВЫПЕЧЦЬ сов. что 1. (изготовить) жауып шыгарыу, писирип шыгарыу; ~ь тонну хлеба бир тонна нан писирип шыгарыу; 2. (пропечь) жабылыу, цатырылыу, писирилиу; хлеб хорошо ~ен нан жацсы жабылган.
ВЫПЕ||ЧЬСЯ сов. катырылыу, жауылыу. писиу, писип шыгыу; хлеб ~кся нан писип шыцты.
ВЫПИВАТЬ несов. 1. см. выпить; 2. разг, (иметь склонность к спиртным напиткам) ишиушиликти тауир кериу.
ВЫПИВКА ж. разг. 1. (пирушка, попойка) аса ишиушилик; 2. собир. ишки-лик (вино).
ВЫПИЛИВАНИЕ с. 1. (отверстий) жар-гылау, пышцы менен ойыу; 2. (изготовление) пышцы менен цырцып таярлау, пышцы менен ислеу.
ВЫПИЛИВАТЬ несов. см. выпилить.
ВЫПИЛИТЬ сов. что 1. жаргылау, пышцы менен ойыу; ~ отверстие в двери цапы-га пышцы менен тесик ойыу; 2. (изготовить) пышцы менен цырцып таярлау, пышцы менен ислеу; ~ раму пышцы менен рама ислеу.
ВЫ ПИРА ЦТ ь несов. 1. см. выпереть; 2. разг, (выдаваться вперёд) сыртца шыгып турыу, ^лга шыгып турыу, дудки Йип турыу; У него живот ~ет оныц царны том-пайып алга шыгып тур.
ВЫПИСАТЬ сов. 1. что, из чего кеширип жазыу, кешириу. жазып цойыу; ~ из книги нужные цитаты китаптан керекли цита-таларды кеширип жазыу; 2. кого-что аиыц жазыу, асыцпай жазыу; тщательно ~ каждую букву цар бир хэрипти асыцпай жазыу; 3. что (оформить документ) жазып бериу; ~ счёт счёт жазып бериу; 4. что жазылыу, жазылып алдырыу; ~ газету газетага жазылыу; 5. кого-что (исключить) шыгарып алыу, шыгарыу; ~ кого-л. из больницы биреуди кеселханадан шыгарып алыу; 6. кого-что (вызвать письмом) шацыртып алыу, шацыртыу; ~ к себе семью семьясын шацыртып алыу.
ВЫПИСАТЬСЯ сов. шыгыу; ~ из больницы кеселханадан шыгыу.
ВЫПИСКЦА ж. 1. жазыу, жазып алыу, кеширип алыу, шыгарыу, шыгарып алыу; ~а цитат цитатаны кеширип жазыу; 2. (оформление документа) жазыу, жазып бериу; ~а квитанции квитанция жазыу; 3. (документ) кеширме; ~а из приказа буйрыцтан кеширме; 4. жаздырып алыу; ~а газет газеталар жаздырып алыу; 5. шыгарыу, шыгарып алыу; больной назначен к ~е из больницы бийтап кеселханадан шыгарыуга уйгарылды.
вып.
— 136 —
ВЫПИСЫВАТЬ несов. см- выписать.
ВЫПЙСЫВАТ ЬСЯ несов. см. выписаться.
ВЫПИСЬ ж. уст. кеширме; нотариальная ~ нотариальлык кеширме.
ВЫПИТЬ сов. 1. что, чего ишиу, ишип койыу, ишип жибериу; ~ молока сут ишиу; ~ лекарство дери ишиу; ~ залпом бирден ишип жибериу; 2. что, чего и без доп. (спиртного) ишкилик ишиу, ишиу; ~ лишнего артыгырац ишиу.
ВЫПИХИВАТЬ несов. см. выпихнуть.
ВБ!ПИХНУТЬ сое. кого-что, разг, ийте-рип шыгарыу, туртип шыгарыу.
ВЫПЛАВИТЬ сов. что еритиу, еритип шыгарыу; сталь полат еритиу.
ВЫПЛАВКА ж. 1. (действие) еритиу, еритип шыгарыу; ~ чугуна шойын еритиу; 2. (количество выплавленного) еритилгени, еритилип шыгарылганы; суточная ~ бир суткада еритилгени.
ВЫПЛАВЛЯТЬ несов. см. выплавить.
ВЫПЛАКАТЬ сов. 1. что (излить в слезах) жылап шерин тарцатыу, кеп жылау; ~ своё горе езинин, цайгысын айтьш жылау; 2. что, у кого (вымолить) жалыньш алыу, жылап алыу, жылап жалбарыньш алыу; ~ прощение жылап жалбарыньш кеширим алыу; <> ~ все глаза огада кеп жылау, узак уадыт жылау.
ВЫПЛАКАТЬСЯ сов. жылап шерин тар-катыу, кеп жылау.
ВЫПЛАТА ж. телеу, бериу.
ВЫПЛАТИТЬ сое. что телеу, телеп болыу, бериу; ~ заработную плату хызмет дады-ны бериу, айлыд бериу; ~ долги царызлар-ды телеп болыу.
ВЫПЛАЧИВАТЬ несов. см. выплатить.
ВЫПЛЁВЫВАТЬ несов. см. выплюнуть.
ВЫПЛЁСКИВАТЬ несов. см. выплеснуть.
ВЫПЛЁСКИВАТЬСЯ несов- см. выплеснуться.
ВЫПЛЕСНУТЬ сое. и однокр. что, из чего шайдап тегиу, шайдап тегип жибериу.
ВБ1ПЛ ЕСНУТЬСЯ сое. и однокр. из чего шайдалып тегилип кетиу.
ВЫПЛЕСТИ сое. 1. что, из чего тардатып алыу, жаздырып алыу; ~ ленту из косы шаштагы лентаны тардатып алыу; 2. что (изготовить) тодыу, тодып шыгарыу; ~ корзину корзина тодып шыгарыу.
ВЫПЛЕТАТЬ несов. ем. выплести.
ВЫПЛЫВАТЬ несов. см. выплыть.
ВЫПЛЫ||ТЬ сое. 1. (всплыть) бетке шыгыу, жузине далдып шыгыу, жузип суу бетине шыгыу, далдыу; 2. из-за чего (появиться) пайда болыу, шыгыу; лодка ~ла из-за острова атаудыц аргы жагынан бир кеме панда болды; 3. из-за чего, перен. жузип шыгыу, далдып шыгыу; из-за туч -~ла луна булттын аржагынан ай далдып шыдты; 4. перен. разг, (обнаружиться) келип шыгыу, тууыу; -~л ряд вопросов бир цатар мэселелер тууды.
ВЫПЛЮНУТЬ сов. что тукириу, туки-рип таслау.
ВЫПЛЯСЫВАТЬ несов. что и без доп., разг, биплеу, аяд ойын ойнау.
ВЫПОИТЬ сов- кого-что суугарыу, I
цандырып суугарых; телёнка бузауды даидырып суугарыу.
ВЫПОЛАСКИВАТЬ несов. см. выполоскать.
ВЫПОЛЗАТЬ несов. см. выползти.
ВЫПОЛЗТИ сов. из чего и без доп. ермелеп шыгыу, ецбеклеп шыгыу, жылысып шыгыу.
ВЫПОЛНЕНИЕ с. орынлау, орынлап шыгыу, толтырыу, бежериу; ~ плана плапды толтырыу; ~ решения дарарды орынлау.
ВЫПОЛНЙМЦЫЙ прил. орынлауга мумкиншилиги бар, орынлауга болату-гып, орынланатугын, бежерилетугын; ~ое задание орынлауга болатугын тапсырма.
ВБШОЛНЦИТЬ сое. что 1. орынлау, орынлап шыгыу, толтырыу, бежериу; ~ить работу жумысты орынлау; ^ить план планды толтырыу; ~ить приказание буй-рыдты орынлау; ~ить обещание берген сезин орынлау; ~ить свой долг ез минне-тин орынлау; 2. (воспроизвести) ислеу, ислеп шыгарыу; копия -~ена хорошим художником копия жадсы сууретши терепп-нен исленген.
выполнять несов. см. выполнить; ~ свой обязанности езинин. уазыйпаларын орынлау.
ВЫПОЛНЯТЬСЯ несов. орынланыу.
ВЫПОЛОСКАТЬ сое. что шайыу, шайып таслау, шайып алыу; ~ бельё жууган кирди сууга шайып алых; ~ рот ауызды шайыу.
ВЫПОЛОТЬ сов. что отау, отап шыгыу, отап таслау, отагын алыу; ~ огород огород-ты отап шыгыу.
ВЫПОРОТЬ I сов. что сегиу* сетип алыу; ~ воротник жаганы сетип алыу.
ВЫПОРОТЬ п сов. кого, разг, (высечь) сабау, урыу.
ВБШОРХНУЦТЬ сое. 1. ушып кетиу, пыр етиу; птица -~ла из клетки дус тордан пыр етип ушып кетти; 2. перен. разг, (быстро, легко выбежать) жууырып шыгыу.
ВЫПОТРОШИТЬ сое. кого-что ишин алып тазалау, ишек-дарнын тазалау.
ВБ!ПРАВИТЬ I сов- что 1. (выпрямить) дузетиу, дузелиу, туурылау; ~ согнувшийся гвоздь ийилген мыйыдты дузетиу; 2. (наладить) дузетиу, дузетип жибериу, илестириу, женлеу, дурыслау, онлау; ~ положение жагдайды дузеу; 3. (внести исправления) дузетиу, дузетиулер киргизиу, цайта дузетип шыгыу; ~ рукопись дол жазбаны цайта дузетип шыгыу.
ВЫПРАВИТЬ II сов. что (достать, получить) алыу, бежериу, туурылау (до-кцментти, билетти г, гм т. б.).
ВЫПРАВИ ЦТ ься сов. 1. (выпрямиться) туурыланыу, дузиулениу; дерево ~лось терек дузиу ести; 2. разг, дузелиу, илесиу, женлениу, дурысланыу, оцалыу; отстающий ученик ^лся артта цалыу шы одыу-шы илесип кетти; положение ~лось жаг-дай оцалды.
ВЫПРАВКА I ж. (осанка) цэдди боны, дене тутыу; военная ~ цэдди бойын эскер-ше тутыу.
— 137 —
вып
ВЫПРАВКА II ж. разг, (документов, билетов и т. п.) алыу, бежериу, туурылау.
ВЫПРАВЛЯТЬ I несов. см. выправить I.
ВЫ ПРАВД ЯТЫ1 несов. см. выправить II. выправляться несов. см. в ы пра -виться.
ВЫПРАШИВАТЬ несов. см. выпросить.
ВЫПРОВАЖИВАТЬ несов. см. выпроводить.
ВЫПРОВОДИТЬ сов. кого-что, разг, шы-гарып жибериу, цууып жибериу.
ВЫПРОСИТЬ сов. кого-что, чего, у кого--чего сорап алыу, етинип алыу, жалынып сорап алыу; ~ денег адша сорап алыу.
ВЫПРЫГИВАТЬ несов. см. выпрыгнуть.
ВЫПРЫГНУТЬ сов. секирип тусиу, секирип шыгыу, секириу, гаргып тусиу; ~ в окно терезеден секирип тусиу.
ВЫПРЯГАТЬ несов. см. выпрячь.
ВЫПРЯМИТЕЛЬ м. эл. выпрямитель (ауыспалы токты турацлы токца айлан-дыратуг-ын эсбап).
ВЫПРЯМИТЬ сов. что дузетиу, туурылау, тикейтиу, жазыу, тегислеу; ~ проволоку сымды дузетиу, сымды жазыу; ~ спину ардасын жазыу; О ~ ток эл. токты езгертиу.
ВЫПРЯМИТЬСЯ сов. дузиулениу, туу-рыланыу, тикейиу, тегислениу.
ВЫПРЯМЛЕНИЕ с. дузелиу, дузиулениу, туурыланыу, тегислениу.
ВЫПРЯМЛЯТЬ несов. см. выпрямить.
ВЫПРЯМЛЯТЬСЯ несов. см. выпрямиться.
ВЫПРЯЧЬ сов. кого-что тууарыу, тууа-рып тастау.
ВЫПУКЛО нареч. аныд, айдын; в романе ~ даны портреты героев романда геройлардыц подэтретлери аныд берилген.
ВЫПУКЛ О-ВО ГН УТ ((ЫЙ прил. децки-ли-ойыд; ~ое стекло ден.кили-ойыд айна.
ВЫПУКЛОСТЬ ж. 1. (возвышение) дец, децлик; 2. перен. (отчётливость) аныц-лыц, айцынлыц; ~ художественного образа керкем образдыц аныцлыгы.
ВЫПУКЛ иый прил. 1. (выгнутый) бир жагы томпац, бир жагы децки, бир жагы дец; ~ые стёкла бир жагы томпак айна-лар; 2. (выступающий вперёд) децки; децкийген (о носе)-, тасырайган, адырайган (о глазах)-, бажырайган (о буквах)-, ~ый лоб децки мацлай; 3. перен. (отчётливый) анык, айцын; ~ое изображение аныц суу-ретлениу.
ВЫПУСК м. 1. (действие) шыгарыу, шыгарылыу; ~ продукции еним шыгарыу; специальный ~ газеты газетаныц арнаулы турде шыгарылыуы; ~ издания в свет баспаныц жарыцца шыгыуы; 2. (из учебного заведения) питкериушилер, питириу-шилер, оцыуды тамамлаушылар, мектеп-ти питкериушилер; в атом году большой ~ быйылгы жылы питкериушилер кеп; 3. (сокращение, пропуск) тусирилип цалын-ган жер, кысцартылып алынган жер, цал-дырылган жер; пьеса шла с ~ами пьеса кыскартылып алынып ойналды; 4. (часть) белек, басылыу; книга издаётся отдель
ными ~ами китап белек-белек болып басылып шыгады.
ВЫПУСКАТЬ несов. см. выпустить.
ВЫПУСКАЮЩИЙ 1. прич. от выпускать; 2. в знач. сущ. м. выпускающий царап шыгарыушы (журналдыц, китап-тыц ямаса газетаныц дурыс басылыуын баклаушы баспа сез хызметкери).
ВЫПУСКНИК м. питкериуши, пити-риуши, тамамлаушы.
ВЫПУСКНИЦА женск. от выпускник.
ВЫПУСКИ ЦОИ прил. 1. {служащий для выпуска чего-л.) сыртда шыгаратугын; ~ая труба сыртда шыгаратугын труба; 2. пит-керип шыгыу, питкериуши, тамамлаушы; ~6й экзамен питкерип шыгыу экзамени; ~6й класс питкериуши класс; ~бй вечер питкериушилер кешеси.
ВЫПУСТИТЬ сов. 1. кого-что босатыу, жибериу, шыгарып жибериу; ~ детей погулять балаларды ойнауга жибериу; ~ птицу из клетки кусты тордан шыгарып жибериу; 2. что (уронить) тусириу, туси-рип жибериу, тусирип алыу; ~ чашку из рук чашканы цолдан тусирип жибериу; 3. что (пустить в обращение) шыгарыу, ислеп шыгарыу; ~ хорошие товары жацсы товар-лар ислеп шыгарыу; 4. кого-что (издать, опубликовать) шыгарыу, жарыялау; ~ книгу китап шыгарыу; 5. кого-что (подготовить) таярлап шыгарыу, питкертип шыгарыу; ~ из института ипституттан оцытыушыларды таярлап шыгарыу; 6. что, из чего (исключить) шыгарып таслау, тусирип цалдырыу; ~ главу из романа роман-ныц бир бабын тусирип цалдырыу; 7. что (увеличить в длину или в ширину) узай-тыу, созыу, тусириу, кецейтиу; ~ рукава жецди узайтыу; 8. что шыгарыу, тусирип жибериу, жаздырып жибериу; ~ когти тырнагын жаздырып жибериу; ~ жало тумсыгын шыгарып алыу; ~ снаряд снаряд атыу; ~ йз виду естен шыгарыу, умытый кетиу.
ВЫПУТАТЬ сов. кого-что 1. жаздырыу, тарцатыу, жаздырып алыу, шыгарыу; ~ ногу из стремени аяцты зэцгиден шыгарып алыу; 2. перен. цутцарыу, цутцарып алыу; ~ кого-л. из беды биреуди баледен цутцарып алыу.
ВЫПУТАТЬСЯ сов. разг. 1. (освободиться от пут) шешилиу, шешилип кетиу, цутылыу, босаныу, цутылып шыгыу, жаздырылып кетиу; 2. перен. цутылыу, цутцарылыу; ~ из беды баледен цутылыу.
ВЫПУТЫВАТЬ несов. см. выпутать.
ВЫПЫТЫВАТЬСЯ несов. см. выпутаться.
ВЫПУЧИВАТЬ несов. см. выпучить.
ВЫПУЧИТЬ сов. что, разг, цайцайтыу, кериу, керип турыу; ~ живот царынын керип турыу; ~ глаза 1) кезин бацырайтыу; 2) перен. тац цалыу, цайран цалыу.
ВЫПЫТАТЬ сов. что, у кого, разг, аны-гын айтцызыу, билип алыу, байцау; ~ секрет сырды билип алыу.
ВЫПЫТЫВАТЬ несов. см. выпытать.
ВЫПЬ ж. кел буга.
ВЫГ1
138 —
выпятить сов. что, разг. 1. (выставить вперёд) цайцайтыу, кериу, гужирейтиу; шэррийиу; ~ грудь кекиректи кериу; 2. перен. улке11тип керсетиу; ~ недостатки произведения шыгармадагы кемши-ликлерди улкейтип керсетиу.
выпятиться сов. 1. (выставиться вперёд) цайкайыу, керилиу, шэррийиу; 2. перен. илгерилеп шыгыу, белинип шыгыу, айырылып шыгыу.
ВЫПЯЧИВАТЬ несов. см. выпятить.
ВЫПЯЧИВАТЬСЯ несов. см. выпятиться.
ВЫРАБАТЫВАТЬ несов. см. выработать.
ВЫРАБАТЫВАТЬСЯ несов. см. выработаться.
ВЫРАБОТАЦТЬ сов. 1. что (произвести) ислеп шыгарыу, жетистириу; 2. что (создать, составить) жазып шыгыу, ислеп шыгыу; ~ть резолюцию царар ислеп шыгыу; 3. кого-что (воспитать) шыныцты-рыу, тэрбиялау, тэрбиялап шыгарыу; жизнь ~ла из него стойкого борца турмыс оны турацлы гуресшец етип тэрбиялап шы-гарды; ~ть характер минезди тэрбиялап шыгарыу; 4. что (заработать) ислеп табыу; оиа ~ла семьсот трудодней ол жети жуз мийнет кун ислеп тапты.
ВЫРАБОТАЦТЬСЯ сов. шыныгып шыгыу, тэрбияланып шыгыу; у него ~лась привычка к труду онда мийнетке эдетле-ниушилик тэрбияланып шыцты.
ВЫРАБОТКЦА ж. 1. (производство че-го-л.) ислеп шыгарыу; ~а продукции еним ислеп шыгарыу; 2. (создание, составление) ислеп шыгыу, дузип шыгыу; ~а законопроекта законный проектин ислеп шыгыу; 3. (количество выработанного) ислеп шыц-цан еним; получать с ~и ислеп шыццан енимине царай алыу; 4. (производительность) ислеп шыгарыу, ислеп шыгыу; нормы ~и ислеп шыгарыу нормасы; 5. (воспитание) шыныцтырып уйретиу, тэрбиялау; ~а навыков к труду мийнетке шыныцтырып тэрбиялау; 6. мн. выработки горн, шыгарылатугын жер, кэн; горные ~и тау кэни.
ВЫРАВНИВАНИЕ с. 1. (сглаживание) тегислеу; 2. туурылау, дузеу; ~ строя цатарды туурылау, сапты дузеу.
ВЫРАВНИВАТЬ несов. см. выровнять.
ВЫРАВНИВАТЬСЯ несов. см. выровняться.
ВЫРАЖАЦТЬ несов. 1. см. выразить; 2. керсетиу, билдириу; ~ть собою билдириу; его глаза ничего не ~ли оныц кезлери хеш нэрсе билдирмеди.
ВЫРАЖАТЬСЯ несов. 1. см. выразиться; 2. прост, (произносить бранные слова) жаман сез айтысыу, сегисиу.
ВЫРАЖЕН ИЦЕ с. 1. (действие) билдириу, керсетиу, айтыу, тусиндириу; он не находил слов для ~я своей радости ол езиниц цууанышын билдириуге сез таба алмады; 2. (оборот речи) сейлемше; айтыл-ган сез; образное ~е образлы айтылган сез, образлы сейлемше; идиоматическое ~е лингв, идиоматикалыц сейлем; 3. (глаз
и т. п.) шырай, тус, тур, келбет; ~е лица беттиц тури, бет шырайы; 4. мат. (формула) цатнасыц; алгебраическое ~е алге-бралыц цатнасыц; <> без ~я келисиксиз, келистирмей, келистирип.
ВЫРАЖЕННЫЙ 1. прич. от выразить; 2. прил. керинип турган, билинип турган; ярко ~ айцын керинип турган.
ВЫРАЗИТЕЛЬ м. жырлаушы, айтыушы* билдириуши; ~ народных дум халыцтьщ муцын жырлаушы.
ВЬЗРАЗЙТЕЛ ЬНИЦА женск. от выразитель.
ВЫРАЗИТЕЛЬНО нареч. тусиникли, анык, келистирип, тэсирли; читать ~ келистирип оцыу.
ВЫРАЗИТЕЛЬНОСТЬ ж. тусиниклилик, аныклыц, келисиклилик, тэсирлилик; ~ голоса дауыстын. аныцлыгы.
ВЫ РАЗИТ ЕЛ ЬНЦЫЙ прил. тусиникли, аныд, келисикли, тэсирли; ~ый взгляд тэсирли кез царас; ~ое чтение тусиникли оцыу.
ВЫРАЗИТЬ сов. 1. что билдириу, айтыу, ацлатыу, керсетиу, баян етиу; ~ радость цууанышты билдириу; ~ недовольство наразылыц билдириу; ~ свою мысль езиниц пикирин айтыу; я не могу ~ это словами буны мен сез бенен айта алмайман; 2. что, в чём (в каких-либо единицах) керсетиу, санын керсетиу, есап-лау; ~ мощность в ваттах цууатлылыгын ватт пенен керсетиу.
ВЫРАЗИ ЦТ ЬСЯ сов. 1. (высказаться) билдириу, айтыу, сейлеу, баян етиу; неудачно ~ться цолайсыз сейлеу; 2. есап-ланыу, ибарат болыу; расходы ~лись в сумме ста рублей шыгынлар жуз манат суммасынан ибарат болды.
ВЫРАСТАТЬ несое. см. вырасти.
ВЫРЦАСТИ сов. 1. (стать больше, старше) есиу, есип кетиу, есириу; мальчик ~ос за лето бала бир жазда есип кетти; 2. из чего есиу, есип кетиу, улкейип кетиу; девочка ~осла из платья цыз есип кетип кейлегн келте болып цалды; 3. (где-л.) есиу, болыу; он ~ос на Волге ол Волга-ныц бойында ести; 4. перен. (увеличиться) есиу, артыу, кебейиу; доходы населения ~осли халыцтын доходлары ести; ~осло жилищное строительство турац жай цу-рылысы ести; 5. (предстать перед взором) улгайып кериниу; вдали ~осли горы алыстан таулар улгайып керинди; 6. (достичь какой-л. степени) есиу; молодой писатель заметно ~ос жас жазыушы эде-уир ести; 7. (о растениях, волосах и т. п.) есиу, есип кетиу; борода ~осла сацал есип кетти; <> ~асти в чьих-л. глазах биреудин, кез алдында кетерилиу.
ВЫРАСТИТЬ сов. 1. что есириу, багып есириу, тэрбиялап есириу, есирип жетил-дириу; ~ плодовое дерево мийуа агашла-рын тэрбиялап есириу; 2. кого-что тэрбиялау; ~ детей балаларды тэрбиялау; <> ~ кадры кадрларды есириу.
ВЫРАЩИВАНИЕ с. есириу, жетилди-риу, тэрбиялап есириу, тэрбиялау..
ВЫРАЩИВАТЬ несов. см. вырастить.
— 139 --
выс
ВЫРВАТЬ I сов. 1. что, из чего (выдернуть) жулыу, цопарып алыу, узип алыу, жулып алыу; ~ цветок гулди жу-лып алыу; 2. что (удалить, извлечь) тар-тып алыу, цопарыу; ~ зуб тисти цопарып алыу; 3. кого-что, у кого-чего (отнять, выхватить) тартып алыу, жулып алыу; 4. что, перен. (вынудить) мэжбур етиу; ~ признание мойынлауга мэжбур етиу.
ВЫРВАЦТЬ II сов. кого, безл. цусыу, цайтарыу; егб ~ло ол цусып тастады.
ВЫРВА ||ТЬСЯ сов. 1. (оторваться) жу-лынып калыу, жыртылып цалыу; в книге ~лась страница китаптыц бир бети жыртылып цалды; 2. из чего жаздырылып кетиу, шыгып кетиу, цутылып шыгыу; ~ться из рук цолынан шыгып кетиу; ~ться из вражеского окружения душпанныц цор-шауынан цутылып шыгыу; 3. (выйти наружу) бурыц етип шыгыу, атылып шыгыу; из окна ~лось пламя терезеден жалын бурыц етип шыцты; 4. перен. (о крике, стоне и т. п.) шыгып кетиу; ~лось неосторожное слово ретсиз сез шыгып кетти; 5. (резко продвинуться вперёд) бирден алга кетиу, бирден алга шыгыу.
ВЫРЕЗ м. 1. (то, что вырезано) кесинди, цыйынды; 2. (у платья) жага.
ВЫРЕЗАТЬ сов. 1. что кесип алыу, кесип таслау; ~ замётку из газеты газета-дан мацаланы кесип алыу; ~ опухоль исикти кесип таслау; 2. что кесип салыу, кесип ислеу, цыйып жасау; ~ узоры из бумаги цагаздан кесип нагыс салыу; 3. кого-что (истребить) цырып кетиу, елти-риу.
ВЫРЕЗАТЬ несов. см. вырезать.
ВЫРЕЗКА ж. 1. (действие) ойыу, цыйыу, кесиу; 2. цыйынды, кесинди; газетная ~ газетаныц кесиндиси.
ВЫРЕЗНОЙ прил. ойма, ойып исленген, кесилип жасалган, цыйылып исленген.
ВЫРЕЗЫВАТЬ несов. см. вырезать.
ВЫРИСОВАТЬ сов. кого-что суурет салыу, сууретин тусириу.
ВЙРИСОВА НТЬСЯ сов. кериниу, анык кериниу; на горизонте ~лись горы кез ушында таулар анык керинип турды.
ВЫРИСОВЫВАТЬ несов. см. вырисовать.
ВЫРИСОВЫВАТЬСЯ несов. см. вырисоваться.
ВЫРОВНЯТЬ сов. 1. что (сделать ровным) тегислеу; 2. кого-что дузиулеу, туурылау; ~ ряды цатарларды дузиулеу; <> ~ шаг адымды тец басыу.
ВЫРОВНЯ НТЬСЯ сов. 1. (стать ровным) тегислениу; 2. (расположиться в одну линию) дузиулениу, туурыланыу; 3. дузелиу, оцалыу; характер у него ~лся оныц минези дузиуленди.
ВЫРОДИ НТЬСЯ сов. 1. (ухудшиться в породе) бузылыу, айныу, езгериу, азгын-лау, азгынланып кетиу; семена этой дыни ~лись бул цауынныц туцымы азгынланып кетти; 2. в кого, во что, перен. теменлеу, азгыныу, айныу.
ВЫРОДОК м. разг, айнып тууган, азгын.
ВЫРОЖДАТЬСЯ несов. см. выродиться.
ВЫ РОЖДЁН ИЦЕ с. 1. (ухудшение породы) бузылыу, айныу, азгынлау; признаки ~я азгыныудыц белгилери; 2. перен. теменлеу, азгыныу, айныу.
ВЫРОНИТЬ сов. кого-что тусириу, ту-сирип алыу, тусирип жибериу.
ВЫРОСТ м.: шить на ~ бойга жиберип тигиу; покупать на ~ кийимниц узыиы-рагын сатып алыу.
ВЫРУБАТЬ несов. см. вырубить.
ВЫРУБИТЬ сов. 1. что кесип пптке-риу, шауып таслау; ~ кустарник пута-лыцты шауып таслау; 2. что, в чём (окно, дыру и т. п.) ашыу, тесиу.
вырубка ж. 1. (действие) кесип пит-кериу, шауып алыу; 2. (место, где вырублен лес) шабылган жер.
ВЫРУГАТЬ сов. кого-что, за кого-что цатты сегиу, кейиу, катты урысып таслау.
ВЫРУГАТЬСЯ сов. катты сегиниу, кейи-ииу.
ВЫРУЧАТЬ несов. см. выручить.
ВЫРУЧИНТЬ сов. 1. кого-что, чем (помочь) цутцарыу, цутылдырыу, кемек-лесиу, жэрдем бериу; он ~л товарища из беды ол жолдасын ауыр жагдайдан цут-царды; 2. что, за что пайда етиу, пайда кериу, ацша ендириу; ~ть деньги за товар сатылган товардан ацша ендириу.
ВЫРУЧКЦА ж. 1. цутцарыу, цутылдырыу, кемеклесиу, жэрдемлесиу; он пошёл на ~у товарищу ол жолдасына жэрдем керсетиуге кетти; 2. (вырученные деньги) тускен пул, енген пул, табыс; дневная ~а бир кунлик табыс.
ВЫРЫВАТЬ I несов. см. вырвать I.
ВЫРЫВАТЬ II несов. см. вырыть.
ВЫРЫВА||ТЬСЯ несов. 1. см. вырваться; 2. жулцыныу; он ~лся, но его крепко держали ол жулцынып еди, бирац оны цатты тутып турды.
ВЫРЫТЬ сов. 1. что (сделать углубление) цазыу, ойыу; 2. кого-что (откопать) цазып алыу, цазып шыгарыу; ~ камень тас цазып шыгарыу.
ВЫРЯДИТЬ сов. кого-что, во что, разг. жасандырыу, жаксы кийиндириу.
ВЫРЯДИТЬСЯ сов. во что и без доп., разг, жасаныу, жацсы кийиниу.
ВЫРЯЖАТЬ несов. см. вырядить.
ВЫСАДИТЬ сов. 1. кого-что тусириу, тусирип кетиу, тусирип цалдырыу; ~ пассажиров пассажирлерди тусириу; ~ десант десант тусириу; 2. что (растения) кешириу, кеширип тигиу, кеширип егиу, кетерип отыргызыу; ~ рассаду нэлшелерди кетерип тигиу; 3. что, разг, (выбить) тайдырыу, бузыу; сыйдырыу (стекло); ~ дверь дапыны тайдырыу.
ВЫСАДИТЬСЯ сов. тусиу, тусирилиу; ~ на берег жагага келип тусиу.
ВБ1САДКА ж. 1. тусириу; ~ десанта десант тусириу; ~ на берег жагага тусириу; 2. (растений) кеширип тигиу, кеширип отыргызыу, кеширип егиу; ~ цветов гуллерди кеширип егиу.
ВБ1САДКИ мн. (ед. высадка ж. и высадок м.) сад., с.-х. тигилген есимликлер-
выс
— 140 —
ВЫСАЖИВАТЬ несов. см. высадить.
ВЫСАЖИВАТЬСЯ несов. см. высадиться.
ВЫСАСЫВАТЬ несов. см. высосать.
ВЫСВЕРЛИВАТЬ несов. см. высверлить.
ВЫСВЕРЛИТЬ сов. что, в чём бураулап тесиу, бургылап тесиу; ~ отверстие бураулап тесик тесиу.
ВЫСВОБОДИТЬ сов. 1. что, из чего босатыу, цутцарып алыу, жаздырыу, шыга-рып алыу; ~ ногу из стремени аяцты зэцги-ден шыгарып алыу; 2. что (освободить) белип алыу, босатып алыу; ~ часть оборотных средств фин. оборот царжыныц бир белегин босатып алыу.
ВЫСВОБОДИТЬСЯ сов. из чего и без доп. босаныу, цутылыу, жаздырылыу, шыгып кетиу; ~ из объятий цушагынан шыгып кетиу.
ВЫСВОБОЖДАТЬ несов. см. высвободить.
ВЫСВОБОЖДАТЬСЯ несов. см. высвободиться.
ВЫСЕВ м. 1. (действие) егиу, себиу; ~ семян туцым себиу; 2. егилген туцымныц мугдары, себилген туцымныц шамасы; нормы ~а себилген туцымныц мугдарыныц нормасы.
ВЫСЕВАТЬ несов. см. высеять.
ВЫСЕВКИ только мн. целбирден етпей калган, елегеннен цалган цалдыц.
ВЫСЕИВАТЬ несов. см. вйсеять.
ВЫСЕКАТЬ несов. см. высечь I.
ВЫСЕЛЕНИЕ с. кешириу, шыгарыу.
ВЫСЕЛИТЬ сов. кого-что кеширип жибериу, кеширип шыгарыу.
ВЫСЕЛИТЬСЯ сов. кешиу, кешип шыгыу, кешип кетиу.
ВЫСЕЛЯТЬ несов. см. выселить.
ВЫСЕЛЯТЬСЯ чесов, см. выселиться.
ВЫСЕЧЬ I сов. что, на чём ойыу, ойып жазыу, кесип жазыу, шабыу, кесиу; ~ надпись на мраморе мрамор тасына ойып жазыу; <> ~ огонь, ~ искру тастан ушцын шыгарыу.
ВЫСЕЧЬ II сов. кого (выпороть) урыу, сабау, урып таслау, сабап таслау.
ВЫСЕЯТЬ сов. что себиу, сеуип шыгыу, егиу, егип таслау.
ВЫСИДЕТЬ сов. 1. что, до чего, разг. шыцпастан отырыу, отырып цалыу; ~ до конца собрания жыйналыстыц ацырына шекем шыцпастан отырыу; ~ целый час бир саат удайына шыцпастан отырыу; 2. кого-что (птенцов) цурыц басыу; ~ цыплят цурыц басып шеже шыгарыу.
ВЫСЙЖИВАТЬ несов. см. высидеть.
ВЫСИЦТБСЯ несов. бийиклениу, бийик-леиип кериниу, бийик болып турыу; вдалй ~лась башня узацта минар бийик болып керинип турды.
ВЫСКАБЛИВАТЬ несов. см. выскоблить.
ВЫСКАЗАЦТЬ сов. что, кому пикирин айтыу, айтып бериу, сейлеп бериу, баян етиу; ~ть своё мнение езиниц пикирин айтып бериу; ~ть предположение болжау айтыу; он ему всё ~л ол оган хэммесин баян етти.
ВЫСКАЗА ЦТЬСЯ сов. 1. о чём и без доп. айтыу, сейлеу, шыгып сейлеу; ~лись два человека еки адам пикирин айтты; ~ться по данному вопросу усы мэселе бойынша пикирин билдириу; 2. жацлап сейлеу (за кого-что-л.); царсы сейлеу (против кого-чего-л.); ~ться за резолюцию резолю-цияны жацлап сейлеу.
ВЫСКАЗЫВАНИ Е с. 1. (действие) айтыу, сейлеу; 2. (мнение) айтцан пикир; ~я М. Горького о языке М. Горькпйдиц тил цаццында айтцан пикири.
ВЫСКАЗЫВАТЬ несов. см. высказать.
ВЫСКАЗЫВАТЬСЯ несов. см. высказаться.
ВЫСКАКИВАТЬ несов. см. выскочить.
ВЫСКАЛЬЗЫВАТЬ несов. см. выскользнуть.
ВЫСКОБЛИТЬ сов. что цырып тегислеу, цырып кетириу, цырып тазалау; ~ стол столды цырып тазалау.
ВЫСКОЛЬЗНУ ||ТЬ сов. 1. жылжып тусип кетиу, сыпканап тусип кетиу, тайып кетиу; тарелка ~ла у меня из рук тарелка мениц цолымнан жылжып тусип кетти; 2. перен. (незаметно уйти) жылт етип шыгып кетиу, билдирмей кетип калыу.
выскочирь сов. 1. секирип тусиу, секирип шыгыу, атлыгып шыгыу; ~ть из окна терезеден секирип тусиу; 2. (быстро выбежать, выехать) жууырып шыгыу, гаргып шыгыу; ~ть из-за угла бурыштан жууырып шыгыу; 3. разг, (выпасть) тусип цалыу, тусип кетиу, шыгып кетиу; винтик ~л из рук цолдан бурандалы шеге шыгып кетти; 4. разг, (неуместно вмешаться) сугылысыу, женсиз араласыу, орынсыз арага тусиу; ~ть со своими замечаниями езиниц пикирлери менен женсиз араласыу; 5. перен- разг, бирден пайда болыу, бирден шыгып кетиу; у меня ~л чирей маган бирден шыйцан шыгып кетти; <> ~ть из головы ядтан шыгып кетиу, умытылып кетиу; ~ть замуж асыгып куйеуге шыгыу.
ВЫСКОЧКА м. и ж. разг, шонтацлаушы, сугылыушы.
ВЫСКРЕБАТЬ несов. см. выскрести.
ВЫСКРЕСТИ сов. что, разг, цырып тазартыу, цырып тегислеу, цырып шыгыу.
ВБ1СЛАТ Ь сов. 1. что (послать) жибериу, салыу; ~ деньги почтой почта арцалы ацша жибериу; 2. кого-что аударып жибериу, кеширип жибериу, шетлетип жибериу, цууып шыгыу; ~ из города цаладан кеширип жибериу.
ВЫСЛЕДИТЬ сов. кого-что излеп табыу, изпне тусиу, из кесиу, ацлып журип табыу; ~ лисицу тулкини излеп табыу.
ВЫСЛЕЖИВАТЬ несов. см. выследить.
ВЫСЛУГЦА ж.: за ~у лет кег жыллар хызмет еткени ушын.
ВЫСЛУЖИВАТЬ несов. см. выслужить.
ВЫСЛУЖИВАТЬСЯ несов. см. выслужиться.
ВЫСЛУЖИТЬ сов. 1. разг, (прослужить) хызмет етип шыгыу, хызмет етип болыу; ~ двадцать лет жигирма жыл хызмет
— 141 —
выс
етип шыгыу; 2. что (заслужить) мунэ-сип болыу, ылайыц болыу; ~ пенсию пенсия алыуга ылайыц болыу.
выслужиться сов. перед кем-чем, разг, жалбарыныу, жагыныу, жагымпаз-лыц етиу.
ВЫСЛУШАТЬ сов. кого-что 1. (прослушать до конца) тыцлау, ацырына ше-кем тыцлау, цулац салыу; 2. мед. тыцлау, тыцлап аныцлау, тыцлап кериу; ~ лёгкие у больного кеселдиц екпесин тыцлап кериу.
ВЫСЛУШИВАТЬ несов. см. выслушать.
ВЫСМАТРИВАТЬ несов. 1. см. высмотреть; 2. разг, (выглядывать откуда-л.) ац-лыу; 3. кого-что (подкарауливать) ацлып царау, ацлып билиу, ацлып керип билиу.
ВЫСМЕИВАТЬ несов. см. высмеять.
ВЫСМЕЯТЬ сов. кого-что кулиу, мас-царалау, масцаралап таслау, мазацлап кулиу.
ВЫСМОРКАТЬ сов. что: ~ нос суцги-рип таслау.
ВЫСМОРКАТЬСЯ сов. суцгирип таслау.
ВЫСМОТРЕТЬ сов. 1. что (всё разглядеть) керип шыгыу, бэрин тацлап шыгыу; ~ все подробности барлыц майда-шуйде-сине дейин керип шыгыу; 2. кого-что (найти) царап табыу; ~ в толпе знакомого кепшиликтиц ишинен танысын царап табыу; 3. кого-что (заметить, выследить) ацлып керип алыу, ацлып керип билиу; ~ расположение сил противника душпан-ныц жайгасцанын ацлып керип билиу.
ВЫСОВЫВАТЬ несов. см. высунуть.
ВЫСОВЫВАТЬСЯ несов. см. высунуться.
ВЫСОКЦИЙ прил. 1. бийик, жоцары, бэлент; узын; ~ое дерево узын агаш, бийик агаш; ~ий человек узын адам; ~ий дом бийик жай; ~ая местность бэлент жер; 2. (большой, значительный) жоцаргы; ~ое давление жоцаргы басым; ~ое напряжение эл. жоцаргы напряжение; ~ая заработная плата жоцаргы хызмет цацы; ~ий урожай жоцаргы зурээт; ~ие цены жоцаргы баха; 3. (отличный) жоцаргы, сапалы, жудэ жацсы; артыцмаш; ~ое мастерство артыцмаш шеберлик; ~ая оценка жоцаргы баца алыу; 4. (почётный) хурметли, цэдирли, жоцаргы; ~ая награда жоцаргы награда; ~ое звание хурметли атац; ~ое положение жоцаргы хызмет орны; 5. перен. (возвышенный) кетериц-килп, жоцары; ~ие стремления жоцары умтылыулар; 6. (изысканный, торжественный — о языке и т. п.) жоцаргы; ~ий стиль жоцаргы стиль; 7. (о звуках, голосе и т. п.) жицишке, жоцары, бэлент; <~ая нота бэлент нота; ~ий лоб кец мацлай, жазыц мацлай; ~ая грудь кетерицки кекирек; быть ~ого мнения о ком-чём-л. жудэ жацсы пикирде болыу.
ВЫСОКО, ВЫСОКО 1. нареч. жоцары, бийик, бэлент; 2. в знач. сказ, бийик, бэлент; окна от земли ~ эйнек жерден бийикте тур.
ВЫСОКО’ цоспа сезлердиц темендеги мэ-нилерди билдиретурын биринши белеги: 1) «жудэ, осада, дым», мыс.: высокоавто-
ритётный огада абройлы; 2) «бийик, жоцары, бэлент, узын», мыс.: высокоствольный узын тутели; 3) Россияда %эм буржуазиялыц мэмлекетлерде жоцарры хызметтеги адамларды атау, мыс.: высокопревосходительство уллы дэрежели.
ВЫСОКОВОЛЬТНЫЙ прил. эл. жоцары вольтлы.
ВЫСОКОГОРНЫЦЙ прил. бийик таулы, бийик таулардагы; ~е пастбища бийик таулардагы жайлаулар.
ВЫСОКОДОХОДНЫЙ прил. мол табыс-лы, жоцары доходлы.
ВЫСОКОИДЁЙНЦЫЙ прил. жоцары идеялы; ~ое художественное произведение жоцары идеялы кер кем шыгарма.
ВЫСОКОКАЧЕСТВЕННЦЫЙ прил. жоца-ры сапалы; ~ая продукция жоцары сапалы еним.
ВЫСОКОКВАЛИФ И ЦЙ Р О В А Н Н ЬГ|Й прил. жоцары квалификациялы; ~е кадры жоцары квалификациялы кадрлар.
ВЫСОКОМЕРИЕ с. менменлик, тэкаб-бирлик.
ВЫСОКОМЕРНЫЙ прил. менмен, тэкаб-бир.
ВЫСОКОМЕХАНИЗИРОВАННЫЙ прил. жоцары механизацияланган.
ВЫСОКООБРАЗОВАННЫЙ прил. терец матлыуматлы, хэр тэреплеме билимли; ~ человек хэр тэреплеме билимли адам.
ВЫСОКООПЛАЧИВАЕМЫЙ прил. жоцары хацы теленетувын; ~ труд жоцары хацы теленетуиын мийнет.
ВЫСОКОПАРНО нареч. лап урып, аса кетерицкили етип; говорить ~ лап урып сейлеу-
высокопАрн ||ЫЙ прил. лап урып ай-тылван, аса кетерицкили; ~ая речь лап урып айтылван сез.
ВЫСОКОПОСТАВЛЕННЫЙ прил. ул-кен хызметтеги, жоцаргы орындагы; ~ое лицо улкен хызметтеги адам.
ВЫСОКОПРЕВОСХОДИТЕЛЬСТВО с. уллы дэрежели.
ВЫСОКО ПРОДУКТА ВНЦЫЙ прил. жоцары енимли; ~ое животноводство жоцары енимли мал-шаруашылывы.
ВЫСОКОПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫЙ прил. жоцары ендиримли, артыцмаш ислеп шыгарыушы; ^ая работа жоцары ендиримли жумыс.
ВЫС0К0РАЗВИТЦЫЙ прил. жоцары рауажлантан; ~ая промышленность жоцары рауажланван санаат.
ВЫСОКОСОРТНЫ II й прил. жоцары сорт-лы; ~е семена жоцары сортлы туцым-лар.
ВЫСОКОТАЛАНТЛИВЫЙ прил. жоцары талантлы, аса талантлы.
ВЫСОКОТОВАРНЫЙ прил. жоцары то-варлы; ~ое хозяйство жоцары товарлы хожалыц.
ВЫСОКОУВАЖАЕМЫЙ прил. (обычно в обращении) жоцары хурметли.
ВЫСОКОУДОЙНЦЫЙ'прыл. сутли, кеп сут беретугын; ~ая корова кеп сут берету гын сыйыр.
ВЫСОКОУРОЖАЙНЫ ||Й прил. жоцары
выс
— 142 —
енимли, жодары зурээтли, жодары ха-сыллы; ~е сорта пшеницы бийдайдыц жоцары зурээтли сортлары.
ВЫСОКОХУДОЖЕСТВЕННЫЙ прил. жо-кары керкемли.
ВЫСОКОЦЕННЫЙ прил. жоцары бах,а-лы, цымбат бацалы.
ВЫСОКОЧАСТОТНЫЙ прил. эл. жо-царгы частоталы.
ВЫСОСАТЬ сов. что, из чего сорып алыу, сорып шыгарыу; ~ из пальца жок, жердей шыгарыу, ядтан шыгарыу.
ВЫС II ОТА ж. 1. (вышина) бийиклик, бэлентлик; ~ота дома жайдын, бийиклиги; подняться на большую ~оту эдеуир жо-цары кетерилиу; набрать ~оту ав. жоцары кетерилиу; 2. тебе, бийиклик; горные ~6ты таулардыц тебеси; занять ~оту бийикликти ийелеу; 3. (величина) жоца-рылык; ~ота давления басымныц жоца-рылыгы; 4. мат. бийиклик; ~ота треугольника уш муйешликтиц бийиклиги; <> командная ~ота воен, командалыц тебе-шик; оказаться на ~отё ец жоцаргы та-лапларга ылайыц болыу, ец жоцаргы талапларды цанаатландырыу.
ВЫСОТНИК м. бийикте ислеуши, бийпк курылысларда ислеуши.
ВЫСОТНЫЙ прил. 1. жоцары, бийик, бэлент, бийикликтеги; ~ дом бийик жай; 2. ав. улкен бийикликтеги; ~ полёт улкеи бийикликтеги ушыу.
ВЫСОХ ПНУТЬ сов. 1. (стать сухим) кебиу, кеуип цалыу, кеуип кетиу; цуурап цалыу; бельё ~ло жууылган кирлер кеуип цалды; 2. солып цалыу, цуурап цалыу; цветы ~ли гуллер солып цалды; 3. перен. разг, (сильно исхудать) азып кетиу, цор болыу.
ВЫСОХШЦИЙ 1. прич. от высохнуть; 2. прил. (потерявший влажность) цуура-ган, кепкен; ~ая земля кепкен жер; 3. прил. (увядший) солыган, цуураган; ~ий лист солыган жапырац; 4. прил. перен. разг, (сильно исхудавший) азып кеткен, цор болган.
ВЫСОЧЕСТВО с. жоцары мэртебели.
ВЫСПАТЬСЯ сов. уйцысы цаныу, уйык-лап алыу, уйцыпы цандырыу.
ВЫСПРАШИВАТЬ несов. см. выспросить.
ВЫСПРОСИТЬ сов. что, у кого, разг. сорап бплиу, сорастырып билип алыу.
ВЫСТАВИТЬ сов. 1. что (поставить наружу) сыртца шыгарып цойыу, шыгарып цойыу, керсетип цойыу; ~ цветй на воздух гуллерди цауага шыгарып цойыу; ~ шкаф в коридор шкафты дэлизге шыгарып цойыу; 2. что (вынуть) шыгарып цойыу, алып цойыу; ~ рамы рамаларды алып цойыу; 3. что (выдвинуть вперёд) алга шыгарыу, алга цойыу; ~ ногу аягын алга цойыу; 4. кого-что усыныу, усыныс етиу; керсетиу; ~ кандидатуру кандидату-расын керсетиу; ~ требования талаплар усыныу; ~ доказательства делиллер керсетиу; 5. кого-что (охрану и т. п.) цойыу, цойып шыгыу; ~ часовых сацшыларды цойып шыгыу; 6. кого-что (поместить для обозрения) кериу ушын цойыу; ~
картины художника сууретшиниц суйрет-лерин кериу ушын цойыу; 7. кого-что, разг, (представить) керсетиу; ~ в смешном виде масцаралап керсетиу; 8. что (проставить) цойып шыгыу; ~ отметки бацаларын цойып шыгыу, баца цойыу;
9. кого-что, перен. разг, (выгнать) цууып шыгыу.
ВЫСТАВИТЬСЯ сов. разг, созылып шыгыу.
ВЫСТАВКА ж. 1. (действие) шыгарып цойыу, керсетип цойыу; 2. кергизбе; сельскохозяйственная ~ ауыл хожалыц кергизбеси; ~ картин сууретлер кергиз-беси.
ВЫСТАВЛЕНИЕ с. усыныу, керсетиу; ~ кандидата кандидатты керсетиу.
ВЫСТАВЛЯТЬ несов. см. выставить.
ВЫСТАВЛЯТЬСЯ несов. см. выставиться.
ВЫСТАВИ ЦОЙ прил. алмалы-салмалы^ алынып салынатугын; ^ые рамы алынып салынатугын рамалар.
ВЫСТАВОЧНЫЙ прил. кергизбе...; ~ зал кергизбе залы.
ВЫСТАИВАТЬ несов. см. выстоять.
ВЫСТАИВАТЬСЯ несов. см. выстояться.
ВЫСТЕГАТЬ I сов. что (простегать) сырыу, сырып тигиу; ~ одеяло керпе сырыу.
ВЫСТЕГАТЬ П сов. кого-что, прост, (высечь) сабау, цамшылау, урыу.
ВЫСТЁГИВАТЬ несов. см. выстегать I.
ВЫСТИЛАТЬ несов. см. выстлать.
ВЫСТИРАТЬ сов. что жууыу, жууып тазартыу, жууып цойыу; ~ бельё кир жууыу.
ВЫСТЛАТЬ сов. что тесеп шыгыу, жа-йып шыгыу; ~ пол изразцами полды изразец пенен тесеп шыгыу.
ВЫСТОЦЯТЬ сов. 1. что и без доп. (простоять на ногах) турыу; ~ять несколько часов на дороге жолда бир неше саат турыу; 2. бир цэлпинде турыу, цуламай турыу; этот дом ~ит ещё много лет бул жай еле кеп жыл цуламай турады; 3. против кого-чего, перен. (выдержать) берк болыу, тетепки бериу, шыдап турыу, шы-дам бериу; ~ять против врага душпанга царсы шыдап турыу.
ВЫСТОЯ ЦТЬСЯ сов. 1. (приобрести ка-кие-л. качества) кушине келиу, кеп турып кушли болыу; вино ~лось вино кеп турып кушли болган; 2. (отдохнуть — о лошади) сууыу, дем алыу.
ВЫСТРАГИВАТЬ несов. см. выстрогать.
ВЫСТРАДАЦТЬ сов. 1. (испытать много горя) кеп азап шегиу, цыйыншылыц кериу; он много ~л в жизни ол турмыста кеп цыйыншылыц керди; 2. что (достигнуть страданиями) азап шегип жетисиу, цый-налып жетисиу; она ~ла своё счастье ол ез бахытына цыйналып жетисти.
ВЫСТРАИВАТЬ несов. см. выстроить.
ВЫСТРАИВАТЬСЯ несов. см. выстроиться.
ВЫСТРЕЛ м. 1. атылыу, атыу; ружейный ~ мылтыцтыц атылыуы; произвести ~ атыу; 2. (звук) аткаи дауыс, атылган дауыс; раздался^атылгаи дауысы еситилди;
— 143 —
выт
О. на ~ мылтыцтыц огы жететугьш жерге; узацца.
ВЫСТРЕЛИТЬ сов. в кого-что, из чего и без доп. атыу, атып жибериу, атып салыу.
ВЫСТРИГАТЬ несов. см. выстричь.
ВЫСТРИЧЬ сов. что цырцыу, кырцып таслау.
ВЫСТРОГАТЬ сов. что жонып тегислеу, цырып тегислеу, жонып ислеп шыгыу.
ВЫСТРОИТЬ сов. 1. что (построить) цурыу, цурып шытыу, цурып болыу, салыу, салып болыу; ~ театр театрды салып болыу; 2. кого-что (поставить в строй) сайда дузиу, цатарластырыу, цатарга дузиу; ~ бойцов в одну шеренгу жауынгер-лерди бир цатарга дузиу.
ВЫСТРОИТЬСЯ сов. сапца дузилип ТУ“ рыу, цатарга дизилиу, цатарга турыу.
ВЫСТУКАТЬ сов. разг. 1. что (передать условными стуками) цагып билдириу, цагып сездириу, тыцылдатып мэлимлеу; 2. кого-что, мед. цагып кериу, урып тын,-лап кериу.
ВЫСТУКИВАТЬ несов. см. выстукать.
ВЫСТУП м. шыгып турган жер, дуц-кийип турган жер; ~ стены дийуалдыц шыгып турган жери.
ВЫСТУПА ЦТ Ь несов. 1. см. выступить; 2. (выдаваться вперёд) илгери шыгып турыу, дуцкийип шыгыу; часть стены ~ет вперёд дийуалдыц бир белеги дуцкийип шыгып тур; 3. (ходить важной поступью) кербазланып журиу, улкен-синип журиу.
ВЫСТУПИЦТЬ сов. 1. (выйти) шыгыу, шыгып кетиу, алга шыгыу, шыгып турыу; он <~л вперёд ол алга шыцты; 2. (публично) шыгыу, шыгып сейлеу; шыгып ойнау (об артистах); жацлап шыгыу (в суде); жазып шыгыу (в печати); ~ть с докладом шыгып доклад етиу; ~ть на собрании жыйналыста шыгып сейлеу; ~ть с предложением усыныс етип шыгып сейлеу; ~ть на сцене сацнада ойнау; ~ть в защиту друга достын жацлап шыгыу; ~ть в качестве кого-л. биреудиц атынан шыгып сейлеу; ~ть в печати баспа сез бетинде жазып шыгыу; 3. (отправиться) шыгыу, шыгып кетиу, рауана болыу, журип кетиу; ~ть в поход атланысца шыгыу; 4. шыгып кетиу, тасып кетиу; река ~ла из берегов дэрья жагасынан тасып шыгып кетти; 5. (проступить) шыгыу, пайда болыу; пот ~л на лбу мацлайынан тер шыцты; слёзы ~ ли на глазах кезлеринен жас шыцты.
ВЫСТУПЛЁНИЦЕ с. 1. (отправление) жолга шыгыу, журип кетиу; ~е войск в поход эскерлердиц атланысца шыгысы; получен приказ о~и журип кетиу хаццын-да буйрыц алынды; 2. шыгыу, журип кетиу, хэрекет; революционные ~я революция-лыц хэрекетлер; 3. (публичное) шыгыу, шыгып сейлеу; шыгып ойнау (артистов); жацлап шыгыу (в суде); жазып шыгыу (в печати); ~е с докладом доклад ислеп шыгыу.
ВЫСУНУТЬ сов. что шыгарыу, созыу; ~ голову из окна терезеден басын шыгарыу; <> нельзй носу ~ (из дому) кешеге
шыгып болмайды, кешеде кериниуге бол-майды.
ВЫСУНУТЬСЯ сов. из чего созылып ца-pay, мойнын созып царау; ~ из окна терезеден басын шагарыу, эйнектен мойнын созып царау.
ВЫСУШИВАТЬ несов. см. высушить.
ВЫСУШИВАТЬСЯ несов. см. высушиться.
ВЫСУШИ ЦТ ь сов. 1. что (сделать сухим) кептирип цойыу, цууратып таслау, цацлап таслау; ~ть бельё жууылган кирди кептирип цойыу; 2. кого-что, перен. разг, азды-рып жибериу, жудетип жибериу; болезнь ~ла ребёнка кесел баланы аздырып жибер-ди.
ВЫСУШИТЬСЯ сов. кептириниу, цур-ганыу, цууратылыу, цацланыу.
ВЫСЧИТАТЬ сов. что 1. (подсчитать, вычислить) есаплап шыгарыу, есаплап билиу; ~ сумму расходов шыгынлардыц жэмин есаплап шыгарыу; 2. (удержать, вычесть) тутып цалыу, услап цалыу; ~ из зарплаты десять рублей айлыцтан он сом услап цалыу.
ВЫСЧИТЫВАТЬ несов. см. высчитать.
ВЫСШ IIИ И прил. 1. превосх. ст. от прил. высокий ец жоцары, ец жоцаргы, ец бийик; ~ая награда ец жоцаргы награда; ~ий сорт ец жоцаргы сорт; 2. (главный, руководящий) жоцаргы; ~ая судебная инстанция жоцаргы суд инстанциясы; ~ее командование жоцаргы командование; 3. жоцары; фигуры ~его пилотажа жоцары пилотаж фигуралары; 4. жоцары; ~ее учебное заведение жоцары оцыу орны; ~ая школа жоцары мектеп; <~ая математика жоцары математика; <• в ~ей степени жудэ, жудэ хэм.
высылать несов. см. выслать.
ВЫСЫЛКА ж. 1. (действие) жибериу, салыу; 2. (ссылка) сургин, сургинге жибериу, жер аударып жибериу.
ВЫСЬ! ПА ||ТЬ сов. 1. что, из чего тегиу, босатыу; ~ть муку из мешка цалтадан унды тегиу; 2. (появиться на коже) шыгыу, пайда болыу; иа руках ~ла сыпь цолларда эспи пайда болды; 3. перен. разг, (выйти во множестве) топарласып шыгыу; уйме-лесип шыгыу; народ ~л на улицу халыц кешеге топарласып шыцты.
ВЫСЫПАТЬ несов. см. высыпать.
ВЫСЫПАТЬСЯ сов. тегилиу, босаты-лыу.
ВЫСЫПАТЬСЯ I несов. см. высыпаться.
ВЫСЫПАТЬСЯ II несов. уйцысы дана бериу.
ВЫСЫХАТЬ несов. см. высохнуть.
высь ж. шексиз жокары, шыц аспаи, бийиклик, асцар; недосягаемая ~ жете алмайтугын шын. аспан.
ВЫТАЛКИВАТЬ несов. см. вытолкать и вытолкнуть.
ВЫТАПЛИВАТЬ I несов. см. вытопить I.
ВЫТАПЛИВАТЬ II несов. см. вытопить II.
ВЫТАПЛИВАТЬСЯ I несов. см. вытопиться I.
ВЫТАПЛИВАТЬСЯ II несов. см. вытопиться II.
ВЫТАПТЫВАТЬ несов. см. вытоптать.
выт
— 144 —
ВЫТАРАЩИВАТЬ несов. см. вытаращить.
ВЫТАРАЩИТЬ сов. что, разг.: ~ глаза кезин алартып жибериу, кезин адырайтып жибериу.
ВЫТАСКИВАТЬ несов. см. вытащить. ВЫТАЧИВАТЬ несов. см. выточить.
ВЫТАЩИТЬ сов. 1. кого-что шыгарыу, суйреп шыгарыу, алыу, сууырып алыу, тартып шыгарыу; ~ что-л. из-под стола столдыц астынан бир нэрсе шыгарыу; ~ лодку на берег цайыцты жагага суйреп шыгарыу; ~ мешок из амбара хамбардан цапшыцты шыгарыу; 2. что ’сууырып алыу; ~ зуб тисти сууырып алыу; ~ занозу тикенди сууырып алыу; 3. что, из чего сууырып алыу; ~ нож из ножен пы-шацты цынынан сууырып алыу; 4. что, разг, (украсть, похитить) урлап алыу, ур-лап кетиу; 5. кого-что (заставить пойти) мэжбурлеп алып барыу, зорлап алып барыу; ~ товарища в театр жолдасын театр-га зорлап алып бары^.
ВЫТВЕРДИТЬ сов. что, разг, тэкрарлап уйренип алыу, ядлап алыу; ~ заданный урок тапсырылган сабацты тэкрарлап уйренип алыу.
ВЫТВОРИТЬ сов. см. вытворять.
ВЫТВОРЯТЬ несов. что, разг, тентеклик етиу, булдириу.
ВЫТЕКАЦТЬ несов. 1. см. вытечь; 2. из чего (брать начало) басланыу, алыу, агып шыгыу; эта река ~ет из озера бул дэрья келден агады; 3. перен. (являться следствием) келип шыгыу; из этого <~ет, что... буннан... келип шыгады.
ВЫТЕРЕТЬ сов. 1. кого-что суртиу, суртип шыгыу, суртип кептириу, суртип таслау; ~ руки цолларын суртиу; ~ пыль шацды суртип шыгыу; 2. что, разг, (износить) тозыу, ысылып тоздырыу, цырылыу, цырылып тозыу, тугин кетириу; ~ локти на пиджаке пиджактыц шыганагын тоздырыу.
ВЫТЕРЦЕТЬСЯ сов. 1. (вытереть себя) суртиниу; 2. разг, (износиться) тозыу, исцыланып тозыу, цырылыу, туги цырылыу; ковёр ~ся гилемниц туги цырылып болды.
ВЫТЕРПЕЦТЬ сов. 1. что (перенести) шыдау, шыдам бериу, бастан кешириу; ~ть боль ауырыуга шыдам бериу; 2. разг, (сдержаться, удержаться) тута билиу; я не ~л и сказал ему об этом мен езимди тута алмадым да оган бул ту у р алы айтып салдым.
ВЫТЕСНЕНИЕ с. ориын басыу, орнына келиу; ~ пара электричеством пуудыц орнына электр цууатыныц келиуи.
ВЫТЕСНИ ЦТЬ сов. 1. кого-что цысып шыгарыу, цысыу, цууып шыгарыу, оцыс-тырмау; ~ть кого-л. из толпы биреуди кепшиликтиц арасынан цысып шыгарыу; ~ть неприятеля из города душпанды ца-ладан цууып шыгарыу; 2. что, чем (заменить собою) орнына келиу, орнын басыу; новая техника ~ла старую жаца техника гене техииканыц орнына келди.
ВЫТЕСНЯТЬ несов. см. вытеснить.
ВЫТЕЦЧЬ сов. из чего и без доп. агыу, агып шыгыу, агып питиу, агып кетиу, тегиу; вода ~кла из бочки суу бочкадан агып кетти; <> глаз ~к кез агып тусти.
ВЫТИРАТЬ несов. см. вытереть.
ВЫТИРАТЬСЯ несов. см. вытереться.
ВЫТКАТЬ сов. 1. что (соткать) тоцыу, тоцып шыгыу; 2. что, на чём иагыс салыу, кесте салыу; ~ узор на скатерти дастур-цанныц жузине нагыс салыу.
ВЫТОЛКАТЬ сов. см. вытолкнуть.
ВЫТОЛКНУТЬ сов. кого-что ийтерип шыгарыу, ийтерип шыгарып жибериу; ~ кого-л. из комнаты биреуди ежиреден ийтерип шыгарып жибериу.
ВЫТОПИТЬ I сов. что жарып ысытыу, от жагып цыздырыу; ~ печь печьке от жагып цыздырыу.
ВЫТОПИТЬ II сов. что ерити^; ~ сало тон, майды еритиу.
ВЫТОПИТЬСЯ I сов. (истопиться) жагып ысытылыу, от жагып цыздырылыу.
вытопиться п сов. (о сале и т. п.) еритилпу.
ВЫТОПТАТЬ сов. что басцылау, бас-цылап таслау; ~ посевы егинди басцы-лап таслау.
ВЫТОРГОВАТЬ сов. что, разг, сауда-ласып бахасын кемитиу, саудаласып ар-занлатыу.
ВЫТОРГОВЫВАТЬ несов. см. выторговать.
ВЫТОЧЕННЫЙ прил.’. словно цолдан ислегендей, цолдан соццандай.
ВЫТОЧИТЬ сов. что цыррылау, жоныу, цыргылап ислеу, цыргылап шырыу.
ВЫТРАВИТЬ сов. 1. что кетириу, жоц етиу; ~ пятна дагалларды кетириу; 2. кого-что ууландырып жоц етиу, зэхэрлен-дирип жоц цылыу; ~ мышей тышцанларды зэхэрлендирип жоц цылыу; 3. что, на чём (сделать надпись, рисунок) ойып суурет салыу, ойып нагыс салыу; 4. что (произвести потраву) набыт цылыу; ~ посевы егинлерди набыт цылыу; 5. кого, охот, (выгнать) цууып шыгыу, цууып шыгарыу; ~ зверя йз лесу цайуанды то-гайдан цууып шыгарыу; ~ из памяти есте цалдырмау.
ВЫТРАВЛИВАТЬ несов. см. вытравить. ВЫТРАВЛЯТЬ несов. см. вытравить.
ВЫТРЕБОВАТЬ сов. 1. что (получить по требованию) тал ап етип алыу, тал ап етип алдырыу; ~ нужные документы керек документлерди талап етип алдырыу; 2. кого-что шацыртып алдырыу, шацыртыу; ~ свидетеля в суд гууаны судца шацыртып алдырыу.
ВЫТРЕЗВИТЕЛЬ м. айыцтырыу орны, мэслик тарцатыу орны.
ВЫТРЕЗВИТЬ сов. кого айыцтырыу, мэс-лигин тарцатыу.
ВЫТРЕЗВИТЬСЯ сов. айырып кетиу, мэслиги та рц алыу.
ВЫТРЕЗВЛЕНИЕ с. айырыу, мэслиги тарцау.
ВЫТРЕЗВЛЯТЬ несов. см. вытрезвить.
ВЫТРЕЗВЛЯТЬСЯ несов. см. вытрезвиться.
— 145 —
ВЫХ
ВЫТРЯСАТЬ несов. см. вытрясти.
ВЫТРЯСТИ сов. 1. что, из чего силкип таслау, царып таслау, царып тусириу, силкип шыгарыу; ~ муку из мешка унды цаптан царып тусириу; 2. что силкип шацын кетириу, цатып шацын кетириу; ~ ковры гилемлердин. царып шацын кетириу.
ВЫТРЯХИВАТЬ несов. см. вытряхнуть.
ВЫТРЯХНУТЬ сов. что силкиу, цагыу, цагып таслау, цагып тусириу.
ВЫТЬ несое. 1. (о животных) улыу; шакалы воют шагаллар улыйды; 2. перен. цуулеу, ысцырыу, гууилдеу; в трубе воет ветер морыда самал хуулейди; 3. перен. прост, (плакать в голос) екирип жылау, бозлап жылау.
ВЫТЯГИВАТЬ несов. см. вытянуть 1—4. ВЫТЯГИВАТЬСЯ несов. см. вытянуться. ВЫТЯЖКА ж. 1. (действие) созыу, тартыу; ~ газа газды тартыу; 2. хим. сыгынды (органикалыц тканьлардан алы-натусын зат).
ВЫТЯЖНЦОЙ прил. тартатугын, соза-тугын; —ая труба тартатугын труба.
ВЫТЯНУТЫЙ 1. прич. от вытянуть; 2. прил. созган.
ВЫТЯЩУТЬ сов. 1. что (растянуть) тартып созыу, тартып шыгарыу, сууырып алыу, кериу, тартыу; ~уть проволоку сымды тартып шыгарыу; 2. что (распрямить, протянуть) созып жибериу; -—уть ноги аягын созып жибериу; 3. что, разг, (удалить тягой) сууырып тартыу; весь дым ~уло барлык тутинди сууырып тартып кетти; 4. что (всосать, впитать) сорып алыу, тартып алыу; пластырь —ул весь гной пластырь барлык ирицди тартып алды; 5. перен. разг, (вытерпеть, выжить) шыдам бериу, шыдау; он долго не —ет ол кепке шыдамас; '—уть всю душу жанына тпйпу, азап бериу; —уть лошадь кнутом атты цамшы менен урыу.
ВЫТЯНУНТЬСЯ сов. 1. (выпрямиться) тик турыу, созылып жатыу; —ться на постели тесекте созылып жатыу; 2. (растянуться) керилиу, созылыу, тартылыу; материя —лась шыт гезлеме созылып кетти; 3. разг, (вырасти) есип кетиу; мальчик за лето '—лея бала бир жаздыц ишинде есип кетти; 4. (ио одной линии) созылып кетиу, дизплип турыу; по берегу ~лись колхозные дома жага бойлап колхоздыц жайлары созылып кеткен еди; <> лицо у него '—лось оныц жузп тац цалгандай болды, оныц жузи хайран цалгандай болды.
ВЫУДИТЬ сов. 1. что (выловить удочкой) цармац пенен тутыу, цармац пенен устау; 2. что, у кого, перен. разг, (выманить) еплеп тусирип алыу, алдап долга тусириу.
ВЫУЖИВАТЬ несов. см. выудить.
ВЫУТЮЖИТЬ сов. что утпклеп шыгыу; — брюки шалбарды утиклеп шыгыу.
ВЫУЧЕНИК м. разг, шэкирт; он — физиолога Павлова ол физиолог Павлов-дыц шэкирти.
ВЫУЧЕНИЦА женск. от выученик.
Ю Русско-каракалпакский сл.
ВЫУЧИВАТЬ несов. см. выучить.
ВЫУЧИВАТЬСЯ несов. см. выучиться.
ВЫУЧИТЬ сов. 1. что (запомнить, усвоить) оцып билип алыу, ядлап алыу, уйренип алыу; — стихотворение цосыцты ядлап алыу; — уроки сабацты уйренип алыу; 2. кого-что, чему или с неопр. уйретиу; — ремеслу енерге уйретиу.
ВЫУЧцИТЬСЯ сов. 1. чему или с неопр. уйренип алыу, уйрениу, оцып бнлип алыу, эдетлениу; — иться писать жазыуды уйренип алыу; ~ иться играть в шахматы шахмат ойнауды уйрениу; 2. (закончить обучение) оцыуды питкерип шыгыу; я —усь и буду инженером мен оцыуды питкерген-нен соц инженер боламан.
ВЫУЧКЦА ж. разг. 1. (действие) уйрениу, шэкирт болыу; пройти — у шэкирт болыуды етиу; 2. (умение) алган билим, уйренген енер, усталыц; хорошая —а жацсы уйренген енер.
ВЫХАЖИВАТЬ I несов. см. выходить I. ВЫХАЖИВАТЬ II несов. см. выходить II. ВЫХВАТИТЬ сов- 1. кого-что (вырвать, отнять) жулып алыу, тартып алыу; — книгу из рук китапты цолынан жулып алыу; 2. что (извлечь, вынуть) бирден шыгарып алыу, бирден сууырып алыу; — саблю из ножен цылышты цынынан бирден сууырып алыу; 3. что, перен. дус келгенин алыу, узип алыу, жулып алыу; — цитату из текста тек стен цитатаны жулып алыу.
ВЫХВАТЫВАТЬ несов. см. выхватить.
ВЫХЛОПАТЫВАТЬ несов. см. выхлопотать.
ВЫХЛОПОТАТЬ сов. что сорап алып бериу, цууыныу, сораныу; — разрешение на что-л. бир нэрсеге рухсат сорап алып бериу.
ВБ1ХОД м. 1. шыгыу; — на работу жу-мысца шыгыу; — книги в свет китаптыц жарыцца шыгыуы; — в отставку отставкага шыгыу; — актёра на сцену актердиц сацна-га шыгыуы; 2. (место) шыгыу орны, шы-гатугын жер, шыгыу цапы; запасный — запастагы шыгатугын цапы; 3. перен. цутылыу жолы, жол, цэмел, усыл, илаж, шара; найти — из трудного положения цыйын аухалдан цутылыудыц илажын табыу; 4. (количество произведённого продукта) ©ним, шыццан; ~ зерна с гектара хэр гектардаи алынган дэнниц еними; <• дать — гневу ашыуын шыгарыу; знать все ходы и — ы хэмме нэрседен хабары болыу.
ВЫХОДЕЦ м. 1. (переселенец из другой страны) кешип келген; 2. уст. шыццан, шыгысы; он — из крестьян дийханнан шыццан.
ВЫХОДИТЬ I сов. что и без доп., разг, (исходить) гезип шыгыу, аралап шыгыу.
ВЫХОДИТЬ II сов. кого-что 1. сауалтыу, багып тэуир етиу, багып сауалтыу; — больного ауырыуды багып сауалтыу; 2. (вырастить) элпешлеп есириу, есирип жетистириу.
ВЫХЦОДЙТЬ несов. 1. см. выйти; 2. (быть обращённым куда-л.) шь/гыу,
вых
— 146 —
царау; окна ~6дят в сад терезелер барда царайды; 3. 3 л. ед. ч. наст. вр. выходит в знач. вводн. сл. демек, онда, ондай бол-ганда, солай етип; ~6дит, что он был прав демек, оныки дурыс болган рой; вывод этот» ~6дит, был правилен демек, бул жуу-мац дурыс болган деген сез; <> это не ~6дит у меня из головы бул мениц ядым-нан шыцпайды, бул мениц ойымнан шыц-пайды.
ВЫХОДКА ж. тэртипсиз цылыц, эдеп-сизлик, турпайылыц; ребяческая ~ бала-лыц цылыц.
ВЫХОДИ ||0Й прил. 1. шыгатугын; ~ая дверь шыратугын цапы; 2. байрамда кийе-тугын, жыйынлыцца кийетурын; ~6й костюм жыйынлыцца кийетурын костюм; 3. дем алые; ~6й день дем алые кун; 4. в знач. сущ. м. выходной (день отдыха) дем алые кун; у меня сегодня ~ой бугин менде дем алые кун; 5. в знач. сущ. м. выходной и ж. выходная (тот, кто свободен) дем алые кунли адам; <> ~6е пособие шыгыу пулы, босау пулы; ~ая роль шыгып кериниу роли; ~ые данные полигр. китаптыц шыгыуы цаццындагы маглыу-матлар.
ВЫХОЛАЩИВАТЬ несов. см. выхолостить.
ВЫХОЛЕННЫЙ 1. прич. от выхолить; 2. прил. элпешлеп есирилген, элпешлеп кутилген, элпешлеп тэрбияланран.
ВЫХОЛИТЬ сов. кого-что элпешлеп есириу, элпешлеп кутиу, элпешлеп тэр-биялау; ~ ребёнка баланы элпешлеп есириу.
ВЫХОЛОСТИТЬ сов. 1. кого пишиу; ~ жеребца айгырды пишиу; 2. что, перен. негизги мэнисин кетириу, мэниссиз етип таслау; ~ идею идеянын. негизги мэнисин кетириу.
ВЫХУХОЛЬ м. выхухоль (хщйуан л;вм териси).
ВЫЦАРАПАТЬ сов. 1. что тырнап жазыу, тырнап сызыу; ~ надпись хатты тырнап жазыу; 2. кого-что, разг, (извлечь откуда-л.) тырнап алыу, жаралау, тырнап жоц етиу; 3. кого-что, перен. разг, (с трудом достать) еплеп алыу, зордан алыу, зордан цутцарып алыу.
ВЫЦАРАПЫВАТЬ несов. см. выцарапать.
ВЫЦВЕЦСТИ сов. оцып кетиу, тусин езгертиу, реци кетип калыу; материя ~ла на солнце гезлеме куннен оцып кетти.
ВЫЦВЕТАТЬ несов. см. выцвести.
ВЫЦЕДИТЬ сов. что 1. (вылить) сузип агызыу, сузип цуйыу, арызыу, сыр цып цуйыу; ~ пиво из бочки бочкадан пивоны сырцып цуйыу; 2. прост, (медленно выпить) естен ишиу.
ВЫЦЕЖИВАТЬ несов. см. выцедить. вычеканивать несов. см. вычеканить. ВЫЧЕКАНИТЬ сов. что, на чём басып шыгарыу, ислеп шыгарыу; монету тецге ислеп шыгарыу.
ВЫЧЕРКИВАТЬ несов. см. вычеркнуть.
ВЫЧЕРКНУТЬ сов. кого-что сызып таслау Л сызып жибериу, еширип таслау; <
~ из памяти умытып кетиу, ядтан шыгарып таслау; ~ из своей жизни ези ушын жоц деп есаплау.
ВЫЧЕРПАТЬ сов. что, из чего сузип алыу, сырцып алыу, босатып таслау.
ВЫЧЕРПЫВАТЬ несов.  см. вычерпать.
ВЫЧЕРТИТЬ сов. что сызып алыу, сызып ислеу; ~ план чего-л. планды сызып алыу.
ВЫЧЕРЧИВАТЬ несов. см. вычертить.
ВЫЧЕСАТЬ сов. 1. кого-что тарау. таран айырыу, тарап болыу; ~ волосы шаш-ты тарау; 2. что (очистить, обработать) тарап тазартыу, тарап ислеп шыгыу; ~ лён зыгырды тарап тазартыу.
ВЫЧЕСТЬ сов. 1. что, из чего алыу, алып таслау, кемитиу, шыгарып таслау; из двадцати ~ десять жигирмадан онды алып таслау; 2. что, с кого, из чего (удержать при расчёте) услап цалыу, тутып цалы^, шегирип цалыу.
ВЫЧЁСЫВАТЬ несов. см. вычесать.
ВЫЧЕТ м. 1. (действие) услап цалыу, тутып цалыу, шегириу; произвести ~ есаплап услап цалыу; 2. (удержанная сумма) шегирилген ацша, услап цалын-ган ацша, тутылган пул; ~ составляет два рубля тутылган пул еки манат болады; <> за ~ом тутып цалынганнан басца, устап цалынганнан басца.
ВЫЧИСЛЕНИЕ с. 1. (действие) есаплап шыгарыу, есаплау; ~ стоимости бахасыц есаплау; 2. (результат, подсчёт) есаплап шыгарылган нэтийже.
ВЫЧИСЛЙТЕЛЬНЦЫЙ прил. есаплау..., есаплаушы, есаплайтугын; <~ая таблица есаплау таблицасы; ~ые машины есаплайтугын машиналар; ~ый центр есаплау орайы.
ВЫЧИСЛИТЬ сов. что есаплау, есаплап шыгарыу; ~ площадь посева егистин келемин есаплап шыгарыу.
ВЫЧИСЛЯТЬ несов. см. вычислить.
ВЫЧИСТИТЬ сов. кого-что тазалау, тазалап койыу, тазартыу; ~ сапогй етикти тазалап цойыу; ~ лошадь атты тазалау; ~ посуду ыдысты тазалау.
вычиститься сов. разг, тазартылы}, тазаланыу; ~ после дороги жол журип келгеннен кейин тазаланыу.
ВЫЧИТАЕМОЕ с. мат. кемитиуши, алыныушы.
ВЫЧИТАНИ||Е с. мат. алыу, кемитиу, шегириу; знак ~я алыу белгиси; произвести ~е алып тастау.
ВЫЧИТАТЬ сов. что 1. разг, (читая узнать) оцып билиу; 2. (выправить) оцып дузетиу; ~ гранки гранкаларды оцып дузетиу.
ВЫЧИТАТЬ несов. см. вычесть.
ВЫЧИТКА ж. оцып дузетиу, оцып ду-зетип шыгыу; ~ рукописи кол жазбаны оцып дузетиу.
ВЫЧИТЫВАТЬ несов. см. вычитать.
ВЫЧИЩАТЬ несов. см. вычистить.
ВЫЧИЩАТЬСЯ несов. см. вычиститься.
ВЫЧУРНО нареч. аса эшекейлеп, бир турли етип; ~ говорить аса эшекейлеп сейлеу.
— 147 —
ВЬЮ
ВЫЧУРНОСТЬ ж. аса эшекейлилик, бир турлилик; ~ языка тилдиц бир тур-лилиги.
ВЫЧУРНЫЙ прил. аса эшекейли, бир турли; ~ стиль бир турли стиль.
ВЫШАГИВАТЬ несов. разг, салмацлап адым атыу, адымлап барыу.
ВЫШВЫРИВАТЬ несов. см. вышвырнуть.
ВЫШВЫРНУТЬ сов. кого-что, разг. 1. (выбросить, выкинуть) ылацтырып таслау, ылацтырып жибериу, зыцгытып жибериу; 2. перен. (выгнать) цууып жибериу, шыгарып жибериу.
ВЫШЕ 1. сравнит, ст. от прил. высокий и нареч. высоко жоцарырац, бийигирек, бэлентирек; эта скамейка ~ той бул скамейка оннан бийигирек; 2. нареч. (сверх чего-л.) жоцары, бийик; дети от пяти лет и ~ бес жастагы х.эм оннан жоцары бала-лар; 3. предлог с род. п. (сверх чего-л.) жоцары; температура ~ нуля температура нульден жоцары; 4. предлог с род. п. (вверх по течению реки) ерге царай; ~ города Горького Горький цаласынан ерге царай; <> как говорилось ~ жоцарыда айтылгандай.
ВЫШЕ9 1-;оспа сезлердиц «жоцарыда, бурын» деген мэнини билдиретурын биринши белеги, мыс.: вышесказанный жоцарыда айтылган.
ВЫШЕИЗЛОЖЕННЫМИ прил. жоцарыда баян етилген, жоцарыда айтылган; ~е доводы жоцарыда келтирилген дэлиллер. вышел, вышла, вышло, вышли прош. вр. от выйти.
ВЫШЕСТОЙЩИЦЙ прил. жоцаргы; инстанции жоцаргы инстанциялар.
ВЫШЕУПОМЯНУТЫЙ прил. жоцарыда ескертилген.
ВЫШИБАТЬ несов. см. вышибить.
ВЫШИБИТЬ сов. разг. 1. что (выбить) урып шыгарыу, Урып тусириу, цагып тусириу; ~ дверь цапыны урып тусириу; 2. кого-что (выгнать) цууып шыгарыу, цууып шыгыу, айдап шыгыу.
ВЫШИВАЛ ЬНЦЫЙ прил. нагыс сала-тугын, кесте тигетугын; ~ая машина кесте тигетугын машина.
ВЫШИВАЛЬЩИЦА ж. тигиуши хаял, кесте тигиуши хаял.
ВЫШИВАНИ1|Е с. 1. (действие) нагыс салыу, нагыслау, кесте тигиу; обучаться ~ю кесте тигиуге уйрениу; 2. (вышиваемая вещь) кестели зат, нагыслы зат.
ВЫШИВАТЬ несов. см. вышить.
ВЫШИВКА ж. 1. (действие) нагыс салыу, нагыслау, кесте тигиу; 2. кесте, нагыс; нарядная ~ керкемли кесте.
ВЫШИН IIА ж. 1. (высота) бийиклик, жоцарылыц, бэлентлик; ~бй в двадцать метров бийиклиги жигирма метр; 2. (высь) бийик аспан, диц аспан, шыц аспан; орёл парил в ~ё буркит дин аспанда ушып журди.
ВЫШИТЦЫЙ 1. прич. от вышить; 2. прил. кестели, нагыс салынган, кестелеп тигилген; ~ая рубашка кестели кейлек.
ВЫШИТЬ сов. что нагыслау, кестелеу, кестелеп тигиу.
ВЫШКА ж. минбар, вышка; наблюдательная ~ бацлау минбары; буровая ~ бураулау вышкасы.
ВЫШКОЛИТЬ сов. кого-что, разг, цатац тэрбиялау, цатты тэртипке уйретиу.
ВЫШЛИФОВАТЬ сов. что жылтыр етип тегислеу.
ВЫШЛИФОВЫВАТЬ несов. см. вышлифовать.
ВЫШМЫГНУТЬ сов. разг, билдирмей кетип цалыу, жылт етип шыгып кетиу; ~ в открытую дверь ашыц турган цапы-дан жылт етип шыгып кетиу.
ВЫШТУКАТУРИВАТ Ь несов. см. выштукатурить.
ВЫШТУКАТУРИТЬ сов. что сыбап шыгыу, сыбап болыу; ~ стены дома жайдыц дийуалларын сыбап болыу.
ВЫШУТИТЬ сов. кого-что кулки етиу, дэлкек етиу, дегишиу.
ВЫШУЧИВАТЬ несов. см. вышутить.
ВЫЩИПАТЬ сов. что жулып алыу, жулып таслау, жулыу; ~ траву шепти жулып таслау; ~ перья пэрлерди жулып алыу.
ВЫЩИПЫВАТЬ несов. см. выщипать.
ВЫЯВИТЬ сов. 1. что (проявить) керсетиу; ~ свой способности езиниц уцып-лылыгын керсетиу; 2. кого-что (вскрыть, обнаружить) ашып бериу, ашып керсетиу, бетин ашыу; ~ недостатки в работе жу-мыстагы кемшиликлерди ашып керсетиу, жумыстагы кемшиликлердпн бетин ашыу.
ВЫЯВИТЬСЯ сов. керсетилиу, билиниу, ашылыу.
ВЫЯВЛЯТЬ несов. см. выявить.
ВЫЯВЛЯТЬСЯ несов. см. выявиться.
ВЫЯСНЕНИЕ с. аныцлау; ~ вопросов мэселелерди аныцлау, сауалларды аныцлау.
выяснить сов. что, у кого аныцлау, аныц етиу, тексерип билиу, шешиу.
ВЫЯСНИ ||ТЬСЯ сов. аныцланыу, ше-шилиу, белгили болыу; дело ~лось ис аныцланды.
ВЫЯСНЯТЬ несов. см. выяснить, выясняться несов. см. выясниться. ВЬЕТНАМСКИЙ прил. Вьетнам..., вьет-намлы.
ВЬЕТНАМЦЫ мн. (ед. вьетнамец м., вьетнамка ж.) вьетнамлылар, вьетнам-шылар (Вьетнам халцы).
вьётся наст. вр. от виться.
вью, вьёшь и т. д. наст. вр. от вить.
ВЬЮГА :нс. боран, царлы боран, была-гай боран.
ВЬЮК м. жук, тец.
ВЬЮН м. жылан балыц; < вертеться ~бм 1) тынбай айланыу, цозгалыу; 2) (увиваться около кого-л.) айналшыцлау, жа-гыныу.
вьюнок м. шырмауыц.
вьюсь, вьёшься и т. д. наст. вр. от виться.
ВЬЮЧИТЬ несов. кого-что жуклеу, артыу, тецлеу; ~ верблюда туйеге жук артыу.
ВЬЮЧНЦЫЙ прил. жуклейтугын, ти-йейтугын, артатугын, жук тасыйтугын;
10*
вью
— 148 —
~ое седло жук артылатутын ер; ~ое животное жук тасыйтуьын келик.
ВЬЮШКА ж. тартпа (морыныц).
ВЬЮЩИЦЙСЯ 1. прич. от виться;
2. прил. ермелеуши, оралып есетугыя, шыр-малатурын, шырмауыд; ~еся растения шырмауыд есимликлер, ермелеп есетурын есимликлер; 3. прил. буйра..., буйралан-ран, шийралран; ~еся волосы буйра шаш.
вяжет наст. вр. от вязать.
вяжется наст. вр. от вязаться.
вяжу, вяжешь и т. д. наст. вр. от вязать.
ВЯЖУЩИЙ 1. прич. от вязать; 2. прил. уйретурын, туршиктиретугын; ~ вкус тур-ши ктиретурын дэм.
вяз м. вяз (араш).
ВЯЗАЛЬНЫМИ прил. байлау..., то-кыу..., байлайтугын, тоцыйтугын; ~е спицы тоцыу тебенлери.
ВЯЗАЛЬЩИК м. байлаушы, тоцыушы. ВЯЗАЛЬЩИЦА женск. от вязальщик. ВЯЗАНИЕ с. 1. байлау, баулау, тацыу;
2. тоцыу; ~ чулок шулыц тоцыу.
ВЯЗАНКА ж. бир бау, бир бууат; ~ дров бир бау отын.
ВЯЗАНЫ1|Й прил. тоцылган; ~е перчатки тоцылган цолгап.
ВЯЗАНЬЕ с. тоцылган нэрсе; красивое ~ сулыу тоцылган нэрсе.
ВЯЗАТЬ несов. 1. кого-что байлау, баулау; тацыу; ~ снопы дэстелерди баулау; ~ руки кому-л. цолын тацыу; 2. что тоцыу; ~ чулки шулыц тоцыу; 3. безл. (быть вяжущим) туршиктириу, уйириу; вяжет во рту аузымды уйирип тур.
ВЯЗАТЬСЯ несов. байланысыу, сэйкес келиу, келисиу, ылайыц болыу; его слова
плохо вяжутся с его делами оныц сезлери ислерине сэйкес келмейди; не вяжется келиспей тур, алыспай тур.
ВЯЗКА ж. 1. (связывание) байлау, баулау; тацыу; ~ снопов дэстелерди баулау; 2. (крючком, спицами) тоцыу.
ВЯЗКЦИЙ прил. 1. (клейкий, тягучий) жабысцац, жуццыш; ~ое вещество жабысцац зат; 2. (топкий) уйма...; ~ое дно реки дэрьяныц уйма туби.
вязкость ж. жабысцацлыц, жуццыш-лыц; ~ глины ылайдыц жабысцацлыгы.
ВЯЗНУТЬ несов. батыу, батып цалыу; ~ в грязи батпацца батьгу.
вязь ж. лингв, бириктирип жазыу, хэриплерди цосып жазыу; арабская ~ араблардыц хэриплерди цосып жа-зыуы.
ВЯЛЕНЦЫЙ прил. дад, дадланран, кун-ге кепкен, кептирилген; ~ое мясо дад-ланган геш, дад ет.
вйлить несов. что цацлау, кунге кеп-тириу; ~ рыбу балыцты цацлау.
ВЯЛИТЦ ься несов. цацланыу, кунге кебиу; рыба ~ся балыц цацланып тур.
ВЯЛО нареч. хош жацпай; ~ говорить хош жацпай сейлеу.
ВЯЛОСТЬ ж. 1. босацлыц, солып цал-ганлыц, генерип цалганлыц; ~ мышц булшыц еттиц босацлыгы; 2. (отсутствие бодрости) хуждансызлыц, кеуилсизлик.
ВЯЛЦЫЙ прил. 1. солып цалган, солыган; ~ые цветы солыган гуллер; 2. босац, солып цалган, генерген; ~ая кожа генер-ген тери; 3. хуждансыз, кеуилсиз; ~ое настроение кеуилсиз кейип.
ВЯНУТЦЬ несов. солыу, семиу; листья ~ жапырацлар солыйды; уши ~ цу-лацца жацпайды, еситкиц келмейди.
ГА с. нескл. см. гектар.
ГАБАРДЙН м. габардин (жун гезлеме).
ГАБАРДИНОВЫЙ прил. габардин...; га-бардиннен исленген, габардиннен тигилген.
ГАБАРИТ м. габарит (1. затлардыц шекленген сыртцы келбети-, 2. ж.-д. рельс жолынан цурылыс шегарасына дейинги ара-лыц).
ГАВАН ь ж. гавань (самалдан хрм тол-цыннан сацланган кемелер пгоцтауга арнал-'ран орын).
ГАВКАТЬ несов. прост, уриу, шабала-ныу, арсылдау.
ГАВКНУТЬ сов. и однокр. урип жибериу.
ТАГА ж. зоол. гага (арца тециз уйреги).
гл г Ард ж. зоол. гагара (цус).
ГАГАУЗСКИЙ прил. гагауз..., гагауз-.-дыц; ~ язык гагауз тили.
ГАГАУЗЫ мн. (ед. гагауз л., гагаузка ж.) гагаузлар (Украина ССРында, Молдавия ССРында, тарыда Болгарияда хрм Румыния-’да турыушы халык,).
ГАГАЧИЙ прил. гага..., гаганыц; ~ пух гага пэри, гага мамыгы.
ГАД м. 1. мн. гады баца-шаян (мыс. жылан, цурбаца хрм т. б.); 2. перен. бран. харамзада.
ГАДАЛКА ж. палкер хаял.
ГАДАНИЕ с. 1. (предсказание) пал ашыу, цумалац салыу; ~ на картах соцтага царап пал ашыу; 2. (предположение) болжау, шамалау, жоспарлау.
ГАДАТЕЛ ЬНЫЦЙ прил. 1. (служащий для гадания) пал ашыуга арналган; 2. (основанный на догадках) болжауга тийкарланган, шамалауга асасланган; гуманлы, нагуман; ~е выводы болжауга тийкарланган жуумацлар.
ГАДА||ТЬ несов. 1. (предсказывать) пал ашыу, цумалац салыу; 2. о ком-чём (строить предположения) болжау, жорыу, шамалау; он думал и ~л ол ойлады хэм шамал ады.
ГАДИНА ж. разг, презр. харамы, сумы-рай, иплас адам.
ГАДИТЬ несов. разг. 1. (о животных) ыласлау, былгау, ипласлау; 2. кому-чему, перен. (вредить) жаманлыц етиу, зыян тийгизиу, исти бузыу.
— 149 —
ГАЛ
ГАДКИЙ прил. жеркенишли, харамы, жарамас, пос; ~ человек жеркенишли адам.
ГАДКО нареч. жеркениш, харамы, жарамас; ~ на душе журекте жеркениш.
ГАДЛЙВОСТЦЬ ж. жеркенишлилик, жеркениушилик; чувство ~и жеркениш -лилик сезими.
ГАДЛЙВЦЫЙ прил. жеркенишли; ~ое чувство жеркенишли сезим.
ГАДОСТ(( Ь ж. разг. 1. (что-л., вызывающее отвращение) жеркенишли нэрсе; 2. (подлость) харамылыд, жузи каралык; делать ~и харамылыд етиу, жузи дара-лык етиу.
ГАДЮКА ж. 1. (ядовитая змея) зэхэрли дара жылан; 2. прост, бран. шагып сей-лейтугын адам, жузи дара.
ГАЕЧНЫЙ прил. гайка...; ~ ключ гайка ашары.
ГАЖЕ сравнит, ст. от прил. гадкий и нареч. гадко жеркенишлирек, жарама-сырад, пэсирек.
гажу, гадишь и т. д. наст. вр. от гадить.
ГАЗ I м. 3. газ; углекислый ~ кемир турышлы газ; удушливые газы демик-тириуши газлар, туншыцтыратугын газ-лар; 2, мн. газы (в кишечнике) иштеги жел;<> дать ~ тезлигин кебейтиу; сбавить ~ тезлигин пэсейтиу; на полном ец жоцары тезликте.
ГАЗ II м. (ткань) газ, жуца жипек гезлеме.
ГАЗГОЛ ЬДЕР л!, тех. газгольдер (газ сацланатугын, жыйналатугын цурылыс).
ГАЗЁЛЬ I ж. зоол. газель, тау ешки.
ГАЗЕЛЬ II ж. лит. газзел.
ГАЗЕТА ж. газета; ежедневная ~ кун-дел икл и газета; стенная ~ дийуалы газета.
ГАЗЁТНЦЫЙ прил. газета..., газеталыц; ~ая статья газета мацаласы.
ГАЗЕТЧИК м. 1. разг, (сотрудник газеты) газета хызметкери, газетчик; 2. (продавец газет) газета сатыушы.
ГАЗИРОВАНИЕ с. газластырыу, газлау, газ жибериу.
ГАЗИРОВАННЦЫЙ 1. прич. от газировать; 2. прил. газланган; ~ая вода газлан-ган суу.
ГАЗИРОВАТЬ несов. что газландырыу, газлау, газ жибериу; ~ воду сууды газландырыу.
ГАЗИФИКАЦИЯ ж. тех. 1. (снабжение газом) газ бенен тэмийинлеу, газландырыу; 2. газификация, газга айландырыу, газластырыу (цатты отынды жасалма турде газга айландырыу); ~ каменного угля тас кемирди газификациялау.
ГАЗИФИЦИРОВАННЫЙ 1. прич. от газифицировать; 2. прил. газластырыл-ган.
ГАЗИФИЦИРОВАТЬ сов. и несов. что 1. газификациялау, газ бенен тэмийинлеу, газландырыу; ~ дома жайларды газ бенен тэмийинлеу; 2. газификациялау, газга айландырыу, газластырыу; уголь кемерди газга айландырыу.
ГА 30s цоспа свзлердиц «газ, газы» деген мэнини билдиретугын биринши белеги, мыс.', газоснабжение газ бенен тэмийинлеу.
ГАЗОВЩИК м. газовщик, газификация хызметкери.
ГАЗОВ ||ЫЙ I прил. 1. газ..., газ бенен; ~ое отопление газ бенен жагыу; ~ая турбина газ турбинасы; 2. газ долланган; ~ая атака газ долланган хужим.
ГАЗОВЫЙ II прил. газ..., жуда жипек-тен; ~ шарф жуда жипек шарф.
ГАЗОГЕНЕРАТОР м. тех. газогенератор (цатты ямаса суйыц отынды жагату-гын, газга айландыратугын аппарат).
ГАЗОЛИН м. газолин (нефть газынан я нефтьтиц езинен алынатугын суйыц зат).
ГАЗОМЁР м. тех. газомер, газ елшеуиш (барлыц газды х,ам оныц цанша сарып етил-генин керсететугын эсбап).
ГАЗОМЕТР м. тех. газометр (газды жый-найтуеын, сацлашпугын, елшейтугын эс-бап).
ГАЗОН л!, газон (цаладагы багларда, майданшаларда есетугын ушы цырцылган екпели шеплер).
ГАЗОНЕПРОНИЦАЕМОСТЬ ж. газ ет-пейтугынлыд, газ еткермейтугынлыд, газ кирмейтугынлыд.
ГАЗОНЕПРОНИЦАЕМЫЙ прил. газ етпейтугын, газ еткермейтугьш, газ кир-мейтугын.
ГАЗОНОСНОСТЬ ж. газлылыц.
ГАЗОНОСНЫЙ прил. газлы.
ГАЗООБМЕН м. биохим. газ алмасыу (организмниц бир газларды цабыл етиу, екиншилерин сыртца шыгарыу процесса).
газообрАзнцый прил. газ тэризли, газ туриндеги; ~ое вещество газ тэризли зат; ~ое состояние газ туриндеги турысы, газ туриндеги жагдайы.
ГАЗООБРАЗОВАНИЕ с. газ жагдайына келиу, газга айланыу.
ГАЗОПРОВОД м. газопровод.
ГАЗОПРОВОДНЫЙ прил. гаэспроводлы, газопроводлыц.
ГАЗОПРОНИЦАЕМОСТЬ ж. газ етету-гынлыц, газ еткеретугынлыц, газ кириу-шилик.
ГАЗОПРОНИЦАЕМЫЙ прил. газ ете-тугын, газ еткеретугын, газ киретугын.
ГАЗОРАСПРЕДЕЛЕНИЕ с. газды мел-шерлеу, газ белистириу.
ГАЗОСНАБЖЕНИЕ с. газ бенен тэмийинлеу.
ГАЗ'ОУБЁЖИЩЕ с. воен, газдорган (уу-лы газдан сацланыу ушын арналган орын).
ГАЗОХРАНИЛИЩЕ с. газхана, газ сад-лагыш.
ГАЙКЦА ж. гайка, буранда; <> подкрутить ~и таланты кушейтиу.
ГАЙМОРИТ м. мед. гайморит (мурын-ныц ишиниц сууыцтан исиуи).
ГАК м. разг.: с гаком эдеуир асдан, тэупрад артып кеткен; ему лет сорок с гаком оныц жасы дырыдтан эдеуир асдан. , ГАЛАКТИКА ж. астр, галактика (жул-дызлардыц бирлескен системасы).
ГАЛАКТЙЧЁСКИЙ прил. астр, галак-тикалыд, галактиканыц...
ГАЛАНТЕРЁЙНЦЫЙ прил. галантерея, галантереялыц; ~ые товары галантерея-лык товарлар-
ГАЛ
- 150 —
ГАЛАНТЕРЕЯ ж. собир. галантерея (та-залыцца керекли майда затлардыц жалпы аты, мыс.', айна, тарац, сабын %эм т. б.).
ГАЛАНТНОСТЬ ж. о гада сыпайылыд, элпайымлыд.
ГАЛАНТНЫЙ прил. огада сыпайы, эл-пайым.
ГАЛДЁЖ -и. разг, шаудым, гауга, уу--шуу, бадырыспа.
ГАЛДЕТЬ несов. разг, шаудым етиу, гауга шыгарыу, уу-шуу болыу, бадырысыу.
ГАЛЕРЕЯ ж. 1. галерея (узын дэлиз ямаса жайдыц алды бетиндеги балкон)', 2. галерея; картинная ~ суурет галерея-сы; 3. галерея (театрдыц ец жоцаргы ярусы).
ГАЛЁРКА ж. разг. см. галерея 3.
ГАЛЕТА ж. галета (кептирилген шврек).
ГАЛИМАТЬЦЯ ж. разг, мэниссиз сез, не болса сол, мылжыц гэп; нести ~ю мыл-жыц гэп айтыу, не болса соны айтыу.
ГАЛИФЕ только мн. нескл. галифе (шалбардыц айрыцша пишилген тури).
ГАЛКА ж. узадша.
ГАЛЛОН м. галлон (Англияда, АЦШта суйыц ,\ам шубырма затлардыц елшеуи-ши).
ГАЛЛЮЦИНАЦИЯ ж. галлюцинация, елеслеушилик, кезге кериниушилик.
ГАЛЛЮЦИНИРОВАТЬ несов. галлюци-нациялау, елеслеу, кезге кериниу.
ГАЛОГЕН м. галоген (химиялыц элемент).
ГАЛОГЕННЫЙ прил. галогенлик, гало-генли.
ГАЛОИД м. см. галоген.
ГАЛОП м. дос аядлап шабыу, дос аягына жибериу, шодырадлатып шабыу.
ГАЛОПИРОВАТЬ несов. дос аядлап шабыу, дос аягына жибериу, шодырадлатып шабыу.
ГАЛОПОМ нареч. 1. (вскачь) дос аядлап, дос аядда жиберип, шодырадлап; 2. перен. (очень быстро) жудэ тез, эбден тез.
ГАЛОЧИЙ прил. узадша..., узадшаныц.
ГАЛОШ || И мн. (ед. галоша ж.) геуиш, галош; сесть в ~у галошда отырыу, долайсыз жагдайга тусиу; посадить кого--либо в ~у долайсыз жагдайга тусириу.
ГАЛС м- мор. галс (1. желцомлы кеме-ниц самал менен салыстыргандагы жаг-дайы; 2. желцомныц теменги муйешин бай-лап цоятугын жууан жип).
ГАЛСТУК м. галстук; <> пионерский ~ пионер, галстуги.
ГАЛУН м. 1. (тесьма) зер жийек; 2. (нашивка) галун (форма кийимлерине тигилген жицишке алтын я гумис жипек).
ГАЛУШКИ мн. (ед. галушка ж.) узбен.
ГАЛЧОНОК м. узадшаныц палапа-ны.
ГАЛЬВАНИЗАЦИЯ ж. физ. гальванизация (турацлы электр тогын техника-лыц я медициналыц мацсетте цолланыу).
ГАЛЬВАНИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что, физ. гальванизациялау.
ГАЛ ЬВАНЙЧЕСКИЙ прил. физ. гальва-низациялыд; ~ элемент гальванизация-лык элемент.
ГАЛ ЬВАНОМЕТР м. физ. гальванометр (кушсиз электр токларын елшейтугын эсбап).
ГАЛ ьваноплАстйка ж. тех. гальванопластика (бир заттыц формасын алыу мацсети менен оныц устине цэлип етип металл цуйыу).
ГАЛ ЬКА ж. жумыры тас, майда сыйдад тас, майда думалад тас.
ГАМ м. разг, шаудым, улы уагырлы, уу-шуу; шум и ~ улы шаудым.
ГАМАК м. гамак (жатыу ушын агашца я баганаларга керип байланган аспалы тор).
ГАМБИТ м. гамбит (шахмат ойынында тезирек ууужимге етиу ушын бир пияданы я бир фигураны бериу, жегизиу).
ГАММА I ж. 1. муз. гамма (сеслердиц бир сазда я кетерицки, я теменлеп келету-гын бир ямаса бир неше октавадагы цатар тэртиби)-, мажорная ~ мажор гаммасы; 2. перен. гамма; ~ красок рецлер гаммасы.
ГАММА II ж. гамма (грек алфавитиниц ушинши хррибиниц аты);-& ~-лучй физ. гамма нурлары.
ГАНГРЕНА ж. мед. гангрена, ели ет (цан айланыудыц бузылыуы себебинен дене-ниц бир жериниц жансызланыуы).
ГАНГРЕНОЗНЫЙ прил. мед. гангреналы, ели етли.
ГАНГСТЕР м. гангстер (бандит, баспа-шы, талаушы—АЦШта).
гандикап м. спорт. 1. гандикап (жа-рыста кушти тецлестириу ушын хуглсиз жацца берилетугын тийимли шэртлер)', 2. (скачки) бэйги.
ГАНТЕЛИ мн. (ед. гантель ж.) спорт. гантели (дене шыныцтырыу ушын арнал-ган саптыц еки жагына орнатылган шойын шар лар).
ГАОЛЯН м. бот. гаолян (цытай тары).
ГАРАЖ м. гараж.
ГАРАНТЙЙНЦЫЙ прил. гарантиялы, ке-пил, кепилли; ~ое письмо гарантиялы хат, кепил хат; ~ый ремонт гарантиялы ремонт.
ГАРАНТИРОВАННЫЙ 1. прич. от гарантировать; 2. прил. гарантияланган, кепилли.
ГАРАНТИРОВАТЬ сов. и несов. 1. что гарантия бериу, кепил болыу; ~ качество товаров товарлардыц сапалылыгына кепил болыу; 2. кого-что, от чего доргау, садлау; ~ от всяких неожиданностей хэр дыйлы дэуип-дэтерлерден садлау.
ГАРАНТИЦЯ ж. 1. (ручательство) гарантия; часы с ~ей гарантиялы саат; 2. гарантия, кепиллик, исеним; в этом ~я нашего успеха бизиц жетискенлигимиздиц гарантиясы бунда.
ГАРДЕРОБ м. 1. (шкаф) гардероб, кийим шкафы; 2. (раздевальня) гардероб, кийим шешиу ориы, кийим дыстырыу орны; 3. (одежда) гардероб, кийим-кеншек; у него большой ~ оныц кийим-кеншеги кеп.
ГАРДЕРОБНАЯ ж. см. гардероб 2.
ГАРДЕРОБЩИК м. гардеробшы, кийим дыстырыушы.
ГАРДЕРОБЩИЦА женск.от гардеробщик.
— 151 —
ГВА
ГАРДЙНА ж. гардина, эйнек перде.
ГАРДИННЫЙ прил. гардина болатугын, эйнек перде болатугын.
ГАРЁМ м. 1. (женская половина дома у мусульман) ишкери; 2. собир. хорем (мусылманнын цатынлары уам ойнаслары).
ГАРЁМНЫЙ прил. хэрем, хэремдеги, хэремханадагы-
ГАРКАТЬ несов. см. гаркнуть.
ГАРКНУТЬ сов. и однокр. прост. 1. что и без доп. катты бадырып жибериу, кыш-кырып жибериу; 2. на кого (припугнуть, прикрикнуть) бадырып дордытыу.
ГАРМОНИЗИРОВАТЬ сов. и несов. см. гармонизовать.
ГАРМОНИЗОВАТЬ сов. и несов. что гармонияластырыу, уйлестириу, сазлау (музыкальщ шыеармалардьщ аккордларын гармония зоны бойынша унлестириу).
ГАРМОНИКЦА ж. 1. гармоника, гар-мон; 2. в знач. нареч. гармоникой, в гармонику датар майда буклеме; сложить лист бумаги ~ой кагазды датарлап буклемелеу; > губная ~а ауыз бенен шертетугын гармоника.
ГАРМОНЙРЦОВАТЬ несов. с чем сэйкес релиу, жарасыу, уйлесиу; его слова ~уют с его поступками оныц сези исине сэйкес келеди.
ГАРМОНИСТ м. гармоншы, гармон шер-тиуши.
ГАРМОНИЧЕСКИ || Й прил. 1. муз. гар-мониялык, унлесимлик; 2. см. гармоничный 2; 3. (периодически повторяющийся) избе-из, тец келген тезликли; ~е колебания избе-изли шайдалыу.
ГАРМОНЙЧНПЫЙ прил. 1. (благозвучный) гармониялы, унлес, жагымлы, унам-лы; ~ое пение жагымлы косых; 2. (соразмерный) сэйкес, сэйкесли; ~ое развитие сэйкесли рауажланыу.
ГАРМОНИЯ ж. 1. (благозвучие) унлеслик, келисиклик; 2. (согласованность) сэйкес-лик, келнсимлик; 3. гармония (музыка теориясыныц бир белими).
ГАРМОНЬ ж. разг. см. гармоника 1.
ГАРМОШКА ж. разг. см. гармоника 1.
ГАРНИЗОН м. воен, гарнизон (цалада я корганда турган зскерий белим).
ГАРНИЗОННЦЫЙ прил. воен, гарнизон, гарнизонлыд; ~ая служба гарнизонльщ хызмет-
ГАРНЙР м. гарнир (гештен, балыщтан исленген тамакща крсылатуеын татым-льщ).
ГАРНИТУР м. гарнитур (бир заттыц то лиг; жыйнаеы, комплекта)', ~ мебели мебель гарнитуры.
ГАРПУН м. мор. гарпун (тециздеги ири цайуанларды х,эм бальщларды атып шаны-шатуеын узын баулы найза).
ГАРПУНЁР м. мор. гарпуншы (гарпун атыушы адам).
ГАРПУНИТЬ несов. кого-что гарпунлеу, гарпун менен аулау.
ГАРПУННЦЫЙ прил. гарпун...; ~ая пушка гарпун тобы, гарпун ататугын топ.
ГАРПУНЩИК м. см. гарпунёр.
ГАРТ м. гарт (типография шрифтин руйыуга арналеан крреасын, калайы хрм сурьманьщ росындысы).
ГАРУС м. гарус (жуннен ийирилген жиптиц тури).
ГАРУСНЫЙ прил. гарус; гарустан исленген.
ГАРЦЕВАТЬ несов. атты шебер айдау, атта жарасыклы отырып айдау.
ГАРЬ ж. 1. (что-л. горелое) куйик, куй-ген ийис; 2. (нагар) шор; 3. (в лесу) тогай-дыц ертенген жери.
ГАСИТЬ несов. что 1. сендириу, ешириу; ~ огонь отты ешириу, отты сендириу; ~ лампу шыраны сендириу; 2. (погашать) кутылыу, етеу; ешириу; устин сызыу (марки); ~ задолженность дарыздан кутылыу; -ф> ~ известь хэкти ешириу, хэкти сендириу.
ГАСН||УТЬ несов. 1. сениу, ешиу, сенип калыу; огонь ~ет от ешеди; 2. перен. (слабеть) хелсиреу, куши дайтыу, курыу; силы ~ут гайрат кайтады.
ГАСТРИТ м. мед. гастрит (ас разан ауырыуыныц бир тури).
ГАСТРОЛЁР м. 1. театр, гастролёр, гастролыпы (ойын керсетиу ушын келген артист); 2. перен. разг, гастролёр (бир исти уадытша храм. цызыцпай ислейтуеын адам).
ГАСТРОЛИ мн. (ед. гастроль ж.) гастроль (шеттен келген артистлердиц цойеан ойынлары).
ГАСТРОЛИРОВАТЬ несов. гастрольга барыу.
ГАСТРОЛЬНЦЫЙ прил. гастроль..., га-строльлык, гастрольлы; <~ая поездка гастрольга кетиу.
ГАСТРОНОМ м. гастроном (1, дукан; 2. мазалы тамарларды жацсы керетутн адам).
ГАСТРОНОМИЧЕСКИЙ прил. гастроном..., гастрономиялыд; ~ магазин гастро-номиялыд магазин.
ГАСТРОНОМИЯ ж. гастрономия (ишяр-ланып цойылеан ямаса таярланыуды талап ететуеын азыц-ауцат затларынын, жалпы аты, мыс.', колбаса, консервлер рам т. б.).
ГАТИТЬ несов. что тесеу (батпацлы жерден етиу ушын агашты я тахтаны жайыу); ~ болото батпаклы жердн агаш пеней тесеу.
ГАТЬ ж. тесек, жол тесек, агаш тесек (батпацлы жерден етиу ушын аеаштан, шептен исленеди).
ГАУБИЦА ж. воен, гаубица (артиллерия тобыныц бир тури).
ГАУБИЧНЫЙ прил. воен, гаубица...
ГАУПТВАХТА ж. воен, гауптвахта, да-маухана.
гачу, гатйшьг« т. д. наст. вр. от гатйть.
ГАШЁН ||ЫЙ прил.: ~ая известь сенди-рилген хэк, еширилген хэк, куйдирилген Хэк.
ГАШЙШ м. бэц, нэше.
гашу, гасишь и т. д. наст. вр. от гасйть.
ГВАЛТ м. разг, шаукым, бадырыспа, уу-шуу.
ГВА
152 —
ГВАРДЕЕЦ м. гвардеец, гвардияшы (гвардияда хызмет етидши эскер).
ГВАРДЕЙСКИЙ прил. гвардия..., гвар-ди ял ьщ; ~ полк гвардия полки.
ГВАРДИЯ ж. гвардия; Красная ~ ист. Кызыл гвардия; старая~ перен. ески гвардия, сыналган гайраткерлер.
ГВОЗДИКА I ж. (цветок) гвоздика (гул).
ГВОЗДИКА II ж. собир. (пряность) цэлемпир.
ГВОЗДИЛ ЬНЦЫЙ прил. mere..., мы-ыд..., мыйыд шьиарыушы, шеге ислей-тугын, шеге ислеп шыгарыу; ~ое производство шеге ислеп шыгарыу ендириси.
ГВОЗДИЧНЫЙ I прил. гвоздика...
ГВОЗДЙЧНЦЫЙ II прил. цэлемпир...; цэлемпирден исленген; ~ое масло цэлем-пир майы.
ГВОЗДЦЬ м. шеге, мыйыц; вбивать ~ь шеге цагыу; <> ~ь сезона мэусимниц ец баслысы; ~ём засесть хеш цалмау, шыцпау; эта мысль ~ём засела у него в голове оныц басынан бул ой хеш шыцпады.
ГДЕ нареч. 1. вопр. дай жерде, цайда; ~ вы работаете? сиз кай жерде ислейсиз?; 2. места (обычно с частицей «вот») усы жерде, сол жерде; вот ~ они! хе булар усы жерде екен ау!; 3. относ, жерде; там, ~ я был мениц болган жерде; 4. в знач. частицы цайда, оган цайда; ~ ему это сделать! буны ислеу цайда оган!;<> ~, ~ уж, ~ (уж) только дай жерлерде, хэмме жерде, барлыц жерде; ~ я только не бывал мен дай жерлерде болмадым; ~ бы ни... дайда болсын, цай жерде болсын; ~ бы то нй было дай жерде болмасын; ~ попало цай жер болса сол жерге, дус келген жерге; ~ можно, ~ нельзя бир жерде болады, бир жерде болмайды.
ГДЕ-ЛИБО нареч. дайда болса да, цайда болмасын, бир жерде, дай жерде болса да.
ГДЕ-НИБУДЬ нареч. см. где-либо.
ГДЕ-ТО нареч. бир жерде, элле цайда; ~ прозвучал гудок паровоза элле цайда паровоздыц гудоги еситилди; он ~ работает ол бир жерде ислейди.
ГЕГЕМОН м. гегемон, басшы, кесем, жетекши; устем.
ГЕГЕМОНИЯ ж. гегемония, басшылык, кесемлик, жетекшилик; устемшилик; ~ пролетариата пролетариаттын гегемониясы.
ГЕЙЗЕР м. геол, гейзер (уацты-уацты фонтан болып атылып туратугын ыссы суу хрм пуу).
ГЕКЗАМЕТР м. лит. гекзаметр (алты стопалы дактильлик цосыцтыц тури).
гектар м. гектар (10 000 м2 тец жер коле ми).
ГЕКТО® цоспа сезлердиц «жуз, жуз мэр-тебе» деген мэнилерди билдиретугын биринши белеги, мыс.: гектолитр гектолитр, жуз литр.
ГЕКТОГРАФ м. гектограф (цол жазбаны ямаса машинкага басылган текстлерди квбейтип басып шыгаратугын басыу эс-бабы).
ГЕКТОГРАФИРОВАТЬ несов. что гекто-графлау, гектографта басып кебейтиу
ГЕКТОГРАФИЧЕСКИЙ прил. гекто графия..., гектографиялыц; гектографка арналган.
ГЕКТОЛИТР ж. гектолитр, жуз литр.
ГЕЛИЙ м. гелий (химиялыц элемент)
ГЕЛИО® цоспа сезлердиц темендеги мг-нилерди билдиретугын биринши белеги: 1) Цуяс, Цуясца тийисли, мыс.: гелиофизика гелиофизика; 2) кун нурыныц жэрдеми менен исленетугын, цэрекет ететугын, мыс.: гелиотерапия гелиотерапия.
ГЕЛИОГРАФ м. гелиограф (1. астр, фотоаппаратлы телескоп; 2. метеор, кун-ниц цанша уацыт жарыц бергенин ези жаза-тугын эсбап; 3. воен, цуястыц, куннин сяулеси арцалы аралыцца, узацлыцца сигнал беретугын аппарат).
ГЕЛИОТРОП м. гелиотроп (1. декора-тивлик гулли есимлик; 2. цымбат бацалы тас).
ГЕЛИОЦЕНТРИЗМ м. см. гелиоцентрический.
ГЕЛИОЦЕНТРИЧЕСКИЙ прил.: ~ая система мира астр, дуньяныц гелиоцентри-калыц системасы.
ГЕММА ж. гемма (ойылып хат жазылган я суурет салынган тас).
ГЕМОГЛОБИН м. физиол. гемоглобин (цанды бояушы зат, ко, ело род ты .угм ке-мир цышцылтын таратыу уазыйпасын атцарады).
ГЕМОРРОИДАЛЬНЫЙ прил. мед. геморрой..., бабасырдан болган.
ГЕМОРРОЙ м. мед. геморрой, бабасыр
ГЕМОФИЛИЯ ж. мед. гемофилия, дан кетиу (цанныц уйымай ага бериуи).
ГЕН® цоспа сезлердиц «бас» деген мэнисин билдиретугын биринши белеги, мыс.: генплан генплан, бас план.
ГЕНЕАЛОГЙЧЕСКЦИЙ прил. генеало-гиялыц, келип шыгыу, шыгысы бойынша, ~ое дерево шежире, келип шыгыу тараула-ры; ~ая классификация языков тиллердин генеалогиялыц классификациясы.
ГЕНЕАЛОГИЯ ж. генеалогия (1. урыу тарийхы; 2. хрйуанат цэм есимлик тур-лериниц келип шыгыу ы).
ГЕНЕЗИС л!, генезис, келип шыгыу, пайда болыу.
ГЕНЕРАЛ м. генерал; ~ армии армия генералы.
ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОР м. генерал--губернатор (бурынгы Россияда х,эм гейпара капиталистлик еллерде: губернияны басца-ратугын ец жоцары эскерий администра-тивлик куши бар адам).
ГЕНЕРАЛИССИМУС м. генералиссимус (ец жоцаргы эскерий атац хэм сол атацца ийе болган адам).
ГЕНЕРАЛИТЕТ м. собир. генералитет, генераллар.
ГЕНЕРАЛ ЬН ЦЫЙ прил. 1. бас, гене раль, тийкаргы, жетекши, негизги; ~ая линия партии партияныц бас жолы; ~ый штаб см. генштаб; 2. шешиуши, ец ке-рекли, ец соцгы; ~ая репетиция ец соцгы репетиция, шешиуши репетиция.
ГЕНЕРАЛЬСКИЙ прил. генерал..., гене-раллык-
— 153 —
ГЕР
ГЕНЕРАТОР м. тех. генератор (механи-калыц энергиями электр энергиясына айлан-дыратурын машина)', ~ переменного тока ауыспалы токтыц генераторы.
ГЕНЕРАТОРНЫЙ прил. тех. генератор..., генераторлы, генератордыц; ~ газ генератор газы.
ГЕНЕТИКА ж. биол. генетика (организм-ниц нэсиллилигин х;эм оныц езгерип ту-рыуын изертлейтугын биология илиминиц бир тарауы).
ГЕНЕТИЧЕСКИЙ прил. генезислик.
ГЕНИАЛЬНОСТЬ ж. гениальлыд, дана-лыд, данышпанлыд.
ГЕНИАЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. гениаль..., дана, данышпан; ~ый учёный данышпан илимпаз; 2. гениальлылыд, данышпанлыд; ~ая мысль данышпанлыд пикир; 3. (творчески совершенный) данышпан, данышпанлыд, жудэ айрыдша; ~ое произведение данышпанлыд шыгарма.
ГЕНИЙ м. 1. (высшая степень одарённости) гений, дана, данышпан; 2. гений, данышпан, аса талантлы; Ломоносов — гений русской науки Ломоносов — рус илиминиц данышпаны.
ГЕНШТАБ м. (генеральный штаб) генштаб (бас штаб).
ГЕО’ цоспа сезлердиц /Керге цатнасыц-ларын билдиретурын биринши белеги, мыс.: геосфера геосфера.
ГЕОБОТАНИКА ж. геоботаника (бота-никаныц бир белими).
ГЕОГРАФ м. географ (география бойынша цэниге).
ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ прил. география..., географиялыц; ~ая карта география картасы; ~ая широта географиялыц кецлик; ~ая долгота географиялыц узынлыц._
ГЕОГРАФИЯ ж. 1. география; физическая ~ физикалыц география; экономй-ческая ~ экономикалыц география; 2. география (бир нэрсениц жер устинде жай-гасыуын изертлеу); ~ животных хайуа-натлар географиясы.
ГЕОДЕЗИСТ м. геодезист (геодезия бойынша цэниге).
ГЕОДЕЗИЧЕСКИЙ прил. геодезия..., геодезиялыц; ~ инструмент геодезиялыц эсбап.
ГЕОДЕЗИЯ ж. геодезия (жердиц форма-сын, келемин изертлейтугын, оныц бетин елшейтугын илим).
ГЕОЛОГ м- геолог (геология бойынша цэниге).
ГЕОЛОГЙЧЕСКЦИЙ прил. геология..., геологиялыц; ~ая разведка геологиялыц барлау, геологиялыц изертлеу.
ГЕОЛОГИЯ ж. геология (жердиц цаба-тыныц цурылысын, составын, тарийхын, жерде органикалыц тиришиликтиц келип шыгыу тарийхын, пайдалы жер асты бай-лыцларын изертлейтугын илим).
ГЕОЛ ОГОРАЗВЁД ОЧНЫ || Й прил. геологиялыц барлау...; ~е работы геологиялыц барлау жумыслары.
ГЕОМЕТРИЧЕСКИ ИЙ	прил. геомет-
рия..., гесметриялыц; ~ая задача гео-
метриялыц мэселе; ~ая фигура геометрия-лыц фигура.
геометрия ж. геометрия; аналитическая ~ аналитикалыд геометрия; начертательная ~ сызыу геометр и ясы.
ГЕОМОРФОЛОГИЯ ж. геоморфология (физикалыц географияныц тарауы).
ГЕОРГИН м. георгин (гул).
ГЕОФИЗИКА ж. геофизика (жердиц физикалыц цэсийетлерин хуэм. онда болату-рын физикалыц процесслер цаццындасы илимлер жыйнаеы).
ГЕОФИЗИЧЕСКИЙ прил. геофизикалыц.
ГЕОХИМИЧЕСКИЙ прил. геохимия.. , геохимиялыд.
ГЕОХЙМИЯ ж. геохимия (жердиц хи-маялыц составын, ондары химиялыц эле-ментлердиц таралыу нызамларын изерт-лейтусын илим).
ГЕОЦЕНТРИЗМ м. см. геоцентрйческий-
ГЕОЦЕНТРЙЧЕСК’ИЙ прил.-. ~ая система мира астр, дуньяныц геоцентр и к а -лыд системасы.
ГЕРАЛ ЬДИКА ж. геральдика (герблерди изертлейтурын тарийх илиминиц жэрдем -ши бир белеги).
ГЕРАЛЬДИЧЕСКИЙ прил. геральдика..., геральдикалыд.
ГЕРАНЬ ж. герань, газ тамац.
ГЕРБ м. герб; Государственный ~ Советского Союза Совет Союзыныц Мэмлекетлик герби.
ГЕРБАРИЗИРОВАТЬ несов. что герба-рийлеу.
ГЕРБАРИЙ м. бот. гербарий (кептирилген есимликлердиц жыйындысы).
ГЕРБИЦЙДЫ мн. (ед. гербицид м.) хим гербицидлер (жабайы шеплерди елтире-туеын зат).
ГЁРБОВЦЫЙ прил. герб..., гербли; ~ая печать гербли печать; ~ый сбор герб салыгы.
ГЕРКУЛЕС м. 1. (силач) геркулес, палуан; 2. (крупа) геркулес (сулы жармасы-ныц бир тури).
ГЕРМАНИЙ м. германий (химиялыц элемент).
ГЕРМАНСКИЦЙ прил. герман..., герман-лы; —е языки герман тиллери.
ГЕРМАФРОДЙТ м. цызтеке, гермафродит.
ГЕРМЕТИЧЕСКИ нареч. герметик алы к етип, сацладсыз етип; ~ закрыть что-л. сацладсыз етип жабыу.
ГЕРМЕТЙЧЕСКЦИЙ прил. герметика-лыц, сацлацсыз (х,ауа кирмейтурын); ~ая кабина герметикалыц кабина.
ГЕРОИЗМ м. дадарманлыд, ерлик, ба-тырлыд; трудовой~ мийнет дадарманлыгы; проявлять ~ дадарманлыд ис керсетиу-
ГЕРОИКА ж. цахарманлыц салт, ца-харманлыц дэстур, батырлыц салт; ~ труда мийнеттиц цахарманлыц салты
ГЕРОИНЯ женск. от герой; -ф- мать-~ цахарман ана.
ГЕРОЙЧЕСКЦИЙ прил. цахарман, да-харманлыд, батыр, батырлыд; ^ий поступок батырлыд ис; ~ая борьба дацар-манлыд гурес.
ГЕР _________________ 154 -__________________________
ГЕРОЙ м. 1. герой, цадарман, батыр; Герой Советского Союза Совет Союзыныц Дадарманы; Герой Социалистического Труда Социалистлик Мийнеттиц К,ах,арманы; 2. лит. герой, цадарман; ~ повести повестки геройы.
ГЕРОЙСКИЙ прил. цадарманлыц, ер-лик, батырлыц; ~ подвиг цадарманлыц ис.
ГЕРОЙСТВО с. дахарманльщ, ерлик, батырлыд; проявить ~ дахарманлыд керсетиу.
ГЕРЦ м. физ. герц (тербелиу тезлигиниц бирлиги).
ГЕРЦОГ м. герцог (Батые Европада Хукимдар князьлардыц, жоцары. дэрежели дворянлардыц атагы. х,эм сол атацца ийе болган киси).
ГЕРЦОГЙНЯ ж. герцогтиц даялыцы,зы.
ГЕРЦОГСКИЙ прил. герцог..., герцог-лик, герцогтиц.
ГЕРЦОГСТВО с. 1. (феодальное государство) герцоглик (герцог бийлеген фео-даллыц мэмлекет); 2. (титул герцога) герцоглик атац.
ГЕСТАПО с. нескл. гестапо (фашистлик Германияда жасырын мэмлекетлик полиция).
ГЕСТАПОВЕЦ м. гестаповшы.
ГЕТМАН я. ист. гетман (1. XVI— XVII эсирлерде Украинада эскерлердиц басшысы.; XVII—XVIII эсирлерде Украи-наныц басшысы; 2. XVI—XVII эсирлерде Польша — Литва мэмлекетиниц цураллы кушлериниц эскер басшысы).
ГЕТТО с. нескл. гетто (расалыц жэбирлеу сиясатын цолланатугын гейбир капита-листлик еллердиц улкен цалаларында еврей-лерге, негрлерге хуэм. т. б. сол сыяцлы улт-ларга арналган кварталлар); негритянское ~ негрлер геттосы.
ГИАЦЙНТ м. 1. бот. гиацинт, сумбил; 2. (драгоценный камень) гиацинт (цымбат бахалы тас).
ГИББОН м. зоол. гиббон (адам тэризли-лерге жацын маймыл).
ГЙБЕЛ || Ь ж. 1. опат болыу, набыт болыу, царап болыу, цурыу, елим; ~ь самолёта самолёттыц опат болыуы; идти на верную ~ь аныц елимге кетиу; 2. в знач. сказ. разг, (несметное множество) огада кеп, эбден кеп; <> быть на краю ~и улкен цэуиптиц алдында туры?.
ГЙБЕЛ ЬНЫпЙ прил. опат болыуга алып келетугын, елимге алып келетугын, набыт цылатугын, царап ететугын; Хэлекли; ~й ураган булгиишиликке ушырататугыи да-уыл; ~е последствия опатца алып келетугын нэтийжелер.
ГЙБКЦИЙ прил. 1. ийилгиш, бугилгиш, цайысцац; ~ая ветка ийилгиш шаца; 2. перен. епшил, шебер, ийкемли, алгыр; ~ий ум алгыр ацыл; ~ая политика шебер снясат.
ГИБКОСТЬ ж. 1. ийилгишлик, бугил-гишлик, цайысцацлыц; 2. перен. епшиллик, шеберлик, ийкемлик, алгырлыц.
ГЙБЛЦЫЙ прил. елимге алып келетугын, опатца ушырататугыи; ~ое дело умитсиз ис, болмайтугын ис.
ГЙБНУТЬ несов. за кого-что и без доп елиу, опат болыу, жоц болыу, набыт бо лыу, цыйрау.
ГИБРЙД м. гибрид, цоспац (еки турли есимлик я хайуанларды шагылыстырыудыц нэтийжесинде алынган таза туцым).
ГИБРИДИЗАЦИЯ ж. гибридлестириу, цоспацластыры?.
ГИБРИДНЫ Й прил. гибрид..., гибрид-ли, цоспацлы; ~е семена гибридли туцым-лар.
ГИГАНТ м. 1. (великан) гигант, нэдэн, алп, аса ири, ец улкен; 2. перен. гигант, уллы; ~ науки илимниц гиганты.
ГИГАНТСКИЦЙ прил. 1. (огромный) гигант..., нэдэн, аса ири, ец улкен; 2. перен. (исключительный) ец зор, ец эхмийетли, ец уллы; ~е задачи ец уллы уазыйпалар; <•> идти вперёд ~ми шагами тез хэм табыслы рауажланы?.
ГИГИЕНА ж. гигиена (ден саулыцты сацлау илажлары цаццындагы илим}; ~ труда мийнет гигиенасы; ~ жилища турату-гын орынныц гигиенасы.
ГИГИЕНЙЧЕСКИ |Й прил. гигиена..., гигиеналыд; правила гигиенальщ кэ-делер.
ГИГИЕНИЧНЫЙ прил. гигиена..., гигие-налыд.
ГИГРОМЕТР м. физ. гигрометр (%ауа-ныц лэмлигин елшеу ушын цурал).
ГИГРОСКОПЙЧЕСКЦИЙ прил. лэм тарт-цыш, лэм сициргиш; ~ая вата лэм тарт-дыш пахта.
ГИГРОСКОПИЧНОСТЬ ж. лэм тар-тыушылыц; лэм сицириушилик; ~ почвы топырадтыв, лэм сицириушилиги.
ГИД м. гид (туристлерге цаланыц кеуил аударарлы жерлерин кврсетиуши адам).
ГЙДРА ж. гидра (душшы су уда жасайту-гын цабыртцасыз майда жэнлик).
ГИДРАВЛИКА ж. гидравлика (суйыц-лыцтыц тецликти сацлау хэм оныц уа-рекетлери х,аццындагы, оларды ис жузинде цолланыу х,аццыпдагы илим).
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ прил. гидравлика..., гидравликалыц; ~ пресс гидравлика-лыц пресс.
ГИДРАНТ м. гидрант (ертти ешириу, кешеге суу себиу ушын цолланылатугын суу краны).
ГИДРАТ м. гидрат (металлардыц окись-лери менен суудыц химиялыц бирикпеси).
ГИДРО; сууга ямаса суу цуЦатына цат-насы бар тусиникти билдиретугын цоспа свзлердиц биринши бвлеги, мыс.-, гидробиология гидробиология.
ГИДРОАКУСТИКА ж. гидроакустика (акустиканыц бир тарауы).
ГИДРОАКУСТИЧЕСКИЙ прил. гидроакустика..., гидроакустикалыд.
ГИДРОГЕОЛОГИЯ ж. гидрогеология (геологияныц бир тарауы).
ГИДРОГРАФ м. гидрограф (1. суу агысы-ныц тезлигин влшейтугын цурал; 2. гидрография бойынша цэниге).
ГИДРОГРАФЙЧЕСКИЦЙ прил. гидрография..., гидрографиялыц; ~е работы гидрографиялыц жумыслар.
— 155 —
гип
ГИДРОГРАФИЯ ж. гидрография (гео-графияныц бир белими).
ГИДРОДИНАМИКА ж. гидродинамика (гидромеханиканыц бир белими).
ГИДРОД ИНАМЙЧ ЕСК ч ИЙ прил. гидроди намикалы к;; ^ое исследование гидроди-намикалыц изертлеу.
ГИДРОЛИЗ м. хим. гидролиз (цоспалы затларды суудыц куши менен ажыратыу).
ГИДРОЛОГ м. гидролог (гидрология бойынша цэниге).
ГИДРОЛОГИЧЕСКИЙ прил. гидрология..., гидрология л ыц.
ГИДРОЛОГИЯ ж. гидрология (суу кецислигин хрм суудыц тэбияттагы хр-рекетин изертлейтугын илим).
ГИДРОМЕТРИЧЕСКИЙ прил. гидрометрия..., гидрометрия л ыц.
ГИДРОМЕТРИЯ ж. гидрометрия (гид-рологияныц бир тарауы).
ГИДРОПЛАН м. гидроплан, гидросамолёт (сууга цонатугын хрм суудан ушату-гын самолёт).
ГИДРОПОННЫЙ прил. гидропонлы, гид-ропонлыц; ~ способ выращивания овощей овощларды гидропонлыд усылы менен есириу.
ГИДРОСТАНЦИЯ ж. гидростанция, cyv электростанциясы.
ГИДРОСТАТИКА ж. гидростатика (гидромеханиканыц бир белими).
ГИДРОТЕРАПИЯ ж. мед. гидротерапия (кеселди суу менен емлеу).
ГИДРОТЕХНИК м. гидротехник (гидротехника бойынша цэниге).
ГИДРОТЕХНИКА ж. гидротехника (тех-никаныц тэбийгый суу запасла рын канал цазыу, плотина салыу арцалы пайдаланыу-ды изертлейтугын тарауы).
ГИДРОТЕХНИЧЕСКИ || И прил. гидротехника..., гидротехникалыц; ~е сооружения гидротехникалыц цурылыслар.
ГИДРОТУРБИНА ж. гидротурбина (агын суудыц куши менен айланатугын двигатель).
ГИДРОУЗЕЛ м. гидроузел (гидротех-никалыц цурылыслардыц жыйындысы).
ГИДРОХИМИЯ ж. гидрохимия (суудыц химиялыц составы х,аццындагы илим).
ГИДРОЭЛЕКТРОСТАНЦИЯ ж. суу электростанциясы.
ГИДРОЭНЕРГЕТИКА ж. гидроэнергетика (суудыц кушин электр цууатын ислеп шыгыу ушын пайдаланыу менен шугылла-натугын илимниц х;эм техниканыц бир тарауы).
ГИДРОЭНЕРГЕТИЧЕСКИ ||Й прил. гид-роэнергетикалыц, суу цууатыныц; ~е ресурсы страны елдиц гидроэнергетикалык байлыцлары.
ГИЁНА ж. зоол. гиена (тусликте жасайтугын жыртцыш х,айуан).
ГИКАНЬЕ с. разг, цыйцыулау, цыйцыу.
ГЙКАТЬ несов. разг, цыйцыулау, цый-дыу салыу.
ГЙКНУТЬ сов. и однокр. разг, цыйцыу-лап жибериу.
ГИЛЬДИИ Я ж. 1. ист. гильдия (орта эсирлерде Батые Европада: купецлердиц
%эм внерментлердиц ауцамы)-, 2. уст. гильдия (бурынгы Россияда купецлердиц капиталына царай дэрежеге бели ни у up, купец первый ~и биринши гильдия купеци.
ГЙЛ ЬЗА ж. 1. (в огнестрельном оружии) писен; 2. (папиросная) найша.
ГИЛ ЬОТЙНА ж. ист. гильотина (елим жазасына ууким етилгенлердиц басын кесетугын машина).
ГИЛЬОТИНИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что, ист. гильотина менен басын алыу.
ГЙМН м. 1. гимн; Государственный ~ Советского Союза Совет Ауцамынын. Мэм-лекетлик гимни; 2. поэт. (хвалебная песнь) тэрип.
ГИМНАЗЙСТ м. гимназист, гимназия оцыушысы.
ГЙМНАЗЙСТКА женск. от гимназист.
ГИМНАЗИЧЕСКИЙ прил. гимназия..., гимназиялыд.
ГИМНАЗИЯ ж. гимназия (гейпара еллерде улыума орта билим беретугын оцыу орны).
ГИМНАСТ м. гимнаст.
ГИМНАСТЁРКА ж. гимнастёрка, эскерий кейлек.
ГИМНАСТИКА ж. гимнастика; лечебная ~ емлеу гимнастикасы.
ГИМНАСТИЧЕСКИЙ прил. гимнастика..., гим насти к алы ц; ~ зал гимнастика залы.
ГИМНАСТКА женск. от гимнаст.
ГИНЕКОЛОГ м. гинеколог (хаяллардыц аурыуын емлейтугын цэниге).
ГИНЕКОЛОГИЧЕСКИЙ прил. мед. гинекология..., гинекологиялыц.
ГИНЕКОЛОГИЯ ж. мед. гинекология (цаяллардыц организминиц айрыцшалыцла-рын, олардыц жыныс органларыныц ауырыу-ларын цэм емлеу жолларын изертлейтугын илим).
ГИПЕРБОЛА I ж. лит. гипербола, асыра керсетиу, лап.
ГИПЕРБОЛА II ж. мат. гипербола (конусты тегислик пенен цыйып еткенде келип шыгатугын цыйсыц сызыц).
ГИПЕРБОЛЙЧЕСКЦИЙ I прил. лит. гиперболалыц, асыра керсететугын; ~ое сравнение гиперболалыц тецлеме.
ГИПЕРБОЛИЧЕСКИЙ II прил. мат. гипербол алыц.
ГИПЕРБОЛОИД м. мат. гиперболоид (гиперболаныц айланыуыныц нэтийжесинде келип шыццан тегислик).
ГИПЕРТОНИК м. разг, гипертония менен ауырыушы, гипертоник.
ГИПЕРТОНЙЧЕСКЦИЙ прил. гиперто-ния..., гипертониялыц; ~ая болезнь гипертония кесели.
ГИПЕРТОНИЯ ж. мед. гипертония (цанныц басымыныц артыуы).
ГИПЕРТРОФИРОВАННЫЙ прил. гипер-трофияга ушыраган, гипертрофия менен ауыр ган.
ГИПЕРТРОФИРОВАТЬСЯ сов. и несов. гипертрофияга ушырау, гипертрофия менен ауырыу.
ГИПЕРТРОФИЯ ж. мед., биол. гипертрофия (бир мушениц я денениц тканыныц
гип
— 156 —
келеминиц улкейиуи)', ~ сердца журек гипертрофиясы.
ГИПНОЗ л!. 1. гипноз; впасть в~ гипноз-ланыу; лечить ~ом гипноз бенен емлеу; 2. перен. (сила влияния) тэсир; ~ личности жеке адамныц тэсири.
ГИПНОТИЗЁР л;, гипнозшы, гипнозлау-шы.
ГИПНОТИЗИРОВАТЬ несов. кого-что 1. (усыплять посредством гипноза) гипноз-лау, гипнозландырыу; 2. перен. ез тэсири-не алыу, езине багындырыу; ~ взглядом нэзери менен езине багындырыу.
ГИПНОТИЗМ м. гипнотизм (гипноз цу-былыслары ^аццы.ндагы тэлимат).
ГИПНОТИЧЕСКИЙ прил. гипнозльщ, гипнозами,; ~ сон гипнозлык у йк;ы.
ГИПОТЕЗ|[А ж. гипотеза, илимий бол-жау, шамалау; строить ~ы гипотезалар курыу-
ГИПОТЕНУЗА ж. мат. гипотенуза (тик муйешли уш муйешликтиц тик муйешине царсы тэрепи).
ГИПОТЕТИЧЕСКИЙ прил. гипотеза..., гипотезальщ, гипотезага суйенген, бол-жауга суйенген, шамалауга суйенген.
ГИПОТЕТИЧНЫЙ прил. см. гипотетический.
ГИПОТОНИЯ ж. мед. гипотония (цан басымыныц теменлеуи).
ГИПОФИЗ л;, гипофиз (ишки секреция-ныц безлери).
ГИППОПОТАМ м. зоол. гиппопотам (бегемот).
ГИПС м. 1. (минерал) гипс; 2. (скульптурный слепок) гипс (гипстен исленген скульптуралыц cyijnem)-, 3. мед. гипс; наложить ~ гипслеп тацыу, гипслеу; положить руку в ~ цолды гипске салыу.
ГИПСОВАНИЕ с. 1. мед. гипслеу, гипс салыу; 2. с.-х. гипс цосыу, гипс тегиу; солончаковых почв кебир жерге гипс тегиу.
ГИПСОВАТЬ несов. что 1. мед. гипслеу, гипс салыу; 2. с.-х. гипс цосыу, гипс тегиу; ~ почву жерди гипс тегип кушейтиу.
ГЙПСОВЦЫЙ прил. гипс...; гипстен исленген; ~ая повязка гипстен исленген тацыу.
ГИПЮР м. гипюр (наеыслы шилтердиц бир тури).
ГИПЮРОВЫЙ прил. гипюрден исленген.
ГИРЛЯНДА ж. гирлянда, гул дизбеги; ~ цветов гул дизбеги.
ГЙРОСКОП м. гироскоп (тез айланып туратурын эсбап).
ГЙРЯ ж. 1. (для весов) тэрези тас; 2. спорт, спорт тасы; 3. гиря, тас; стенные часы с ~ми тасы бар дийгалы саат.
ГИСТОЛОГ м. гистолог (гистология бойынша цэниге).
ГИСТОЛОГИЯ ж. гистология (адам хям х.айуанные, дене тканьлары цурылысы Хаццындаеы илим).
ГИТАРА ж. гитара.
ГИТАРИСТ м. гитаршы, гитар тартыу-шы, гитар шертиуши.
ГИТАРИСТКА женск. от гитарист.
ГЙЧКА ж. мор., спорт, гичка (кишкене жуйрик цайыц).
ГЛАВ» цоспа сезлердиц темендеги мэни-лерди билдиретурын биринши белеги: 1) «бас», мыс.: главврач бас врач; 2) «бас бас-царма», мыс.: главкинопрокат кинопрокат тыц бас басцармасы.
ГЛАВ||А I 1. ж. уст. (голова) бас, гелле; 2. м. и ж. жол басшы, басшы; ~а правительства хукумет басшысы; ~а семьи семьяныц басшысы, хожалыцтыц басшысы; 3. ж. (купол) гумбез; во ~ё алдында, басында, бас болып; ученики во ~ё с учителем мугаллим оцыушыларга бас болып; ставить во ~у угла бир нэрсени жудэ эхмийетли деп есаплау.
ГЛАВЦА II ж. (раздел) бас, бап, белек; в первой ~ё книги китаптыц биринши бабында.
ГЛАВАРЬ м. басшы; ~ шайки царацшы-лардыц басшысы.
ГЛАВБУХ м. (главный бухгалтер) бас бухгалтер.
ГЛАВВРАЧ м. (главный врач) бас врач.
ГЛАВЁНСТВО с. басшылыц, бийлик. устемлилик.
ГЛАВЕНСТВОВАТЬ несов- в чём, над кем-чем басшылыц етиу, басшы болыу, бийлик етиу, устемлилик етиу.
ГЛАВК м. главк (министр ликлерде. ведомстволыцларда басцарыу органы).
ГЛАВНЕЙШИЙ превосх. ст. от прил главный ец баслы.
ГЛАВНОКОМАНДУЮЩИЙ м. бас командующий; Верховный ~ Жоцаргы бас коман-дующий-
глАвнцый прил. 1. (самый важный, основной) бас, негизги, ец бас, ец керекли, ец мацызлы, ец эхмийетли, тийкаргы, ~ая идея книги китаптыц тийкаргы идея-сы; ~ое дело негизги жумыс; ~ое управлё-ние бас басцарма; ~ая улица бас кеше, 2. (старший) бас; ~ый врач больницы кеселхананыц бас врачы; 3. в знач. сущ. с. главное ец баслысы, ец тийкаргысы; ~ого не забудь ец баслысын умытпа; 4. в знач. вводи, сл. главное бэринен бурын. хэммесинен бурын, биринши нэрсе; пишите скорей и, ~ое, присылайте свой адрес тезирек жазыцыз хэм, бэринен бурын. езициздиц адресицизди жиберициз;<> ~ое предложение грам. бас гэп; ~ым образом ец алды,менен, кебинесе.
ГЛАГОЛ м. грам. фейил; ~ы совершенного вида фейиллердиц питкен тури, фейил-лердиц аяцланган кериниси.
ГЛАГОЛ ЬНЦЫЙ прил. грам. фейил. фейилден болган; ~ые приставки фейил цосымталары; ~ое сказуемое фейил баян-лауыш, фейилден болган баянлауыш.
ГЛАДЙЛ ЬНЦЫЙ прил. утик..., утюг...; утик басыуга арналган, утюг басыуга арналган; ~ая доска утик басыуга арналган тахта.
ГЛАДИОЛУС м. гладиолус (гул).
ГЛАДИТЬ несов. 1. что (утюжить) утик-леу, утюглеу, утик басып тегислеу, утюг басып тегислеу; 2. кого-что сыйпау; собаку ийтти сыйпау; ~ по головке кого-л 1) элпешлеп мацнайынан сыйпау, басынан сыйпау; 2) перен. (потакать) мийримли
— 157 —
г ли
датнас жасау; ~ против шерсти 1) жунин терсине сыйпау; 2) перен. (делать кому-л. неприятное) биреудин кеулине тийиу.
ГЛАДКЦИЙ прил. 1. тегис, тегисленген; ~ая дорога тегис жол; ~ая доска тегис тахта; 2. перен. (плавный) бир тегис, бир дэлипте; ~ая речь бир тегис сез; ~ая материя турсиз гезлеме, рецсиз гезлеме; с него взятки ~и оннан хеш нэрсе тамбай-ды, оннан хеш нэрсе шыдпайды.
ГЛАДКО нареч. 1. (ровно) тегислеп, тегис етип; ~ выстругать доску тахтаны тегис етип жоныу; 2. перен. бир тегис, бир дэлип-те; ~ говорить бир тегис сейлеу; 3. перен. (легко, без осложнении) шаудымсыз, ац-сат; собрание прошло ~ жыйналыс шаудым-сыз етти.
ГЛАДКОСТВбЛ ЬНЦЫЙ прил. иши тегис тутели, иши тегис стволлы; ~ое ружьё иши тегис тутели мылтыд.
ГЛАДЬ I ж. уст, тегислик, айдын; морская ~ тециз айдыны; ~ озера келдиц айдыны, тегис бети; <> тишь да ~ тып--тыныш, жым-жырт.
ГЛАДЬ II ж. (вышивка) кесте.
ГЛАЖЕНЦЫЙ прил. утикленген, утик басылган, утюгленген, утюг басылган; ~ое бельё утикленген жууылган кийимлер.
ГЛАЖЕНЬЕ с. тегислеу, утик басыу.
ГЛАЗ м. 1. кез; правый ~ оц кез; отвести ~а 1) нэзерин баска жадна царатыу; 2) перен. биреудин, дыцдатын басда жадда аударыу; 2. (зрение) кериу; хорошие ~а жадсы керетугын кезлер; острый ~ еткир кез; 3. разг, (присмотр, надзор) карау, кериу, бас-кез болыу, бадлау; хозяйский ~ хожайынлыд кез; тут нужен ~да ~ бас--кез болыу керек, кез айырмау керек;
дурной ~ жаман кез, катты кез; темно, хоть ~ выколи тас дарацгы, кезге туртсе-де билмейсец; смотреть во все ~а аныдлап дарау, дыдкат пенен карау; смотреть на что-л. чужими ~ами басданыц кези менен дарау; не спускать глаз с кого-л. I) (любоваться) биреуден кезин айырмау; 2) (не выпускать из виду) кезден тайсалдырмау, кезден жибермеу; не смыкать глаз кирпик дадпай шыгыу; открыть ~а кому-л. биреудин, кезин ашыу, санасын киргизиу; закрывать ~а на что-л. бир нэрсеге кезин ,жумып дарау; попасться на ~а кезге тусиу, кери-нип калыу; не попадаться на ~а кезге тусбеу, кезге керинбеу; бросаться в ~а кезге тусе бериу; на ~ах кез алдында; упасть в чьих-л. ~ах биреудин, кезинше езинин. абройын тегиу; сказать правду в ~а хадыйдатты жузине айтыу; смеяться в ~а кез алдында маскара етиу, кез алдында мазад етиу; говорить за ~а сыртынан гэп етиу; за ~а довольно аузы мурныцнан асып кетеди; увидеть невооружённым глазом дуралсыз кез бенен кериу; сделать большие ~а тац далыу, ац тац болыу; с глазу на глаз кезбе-кез; куда ~а глядят басы ау-ган жадка; с глаз долой — из сердца вон поел, кезден таса, кеуилден тыс, кези жоц-тыц ези жоц; попасть не в бровь, а (прямо) в ~ погов. устинен тускендей туура айтыу; у страха ~а велики погов. цорыкцанга цос
керинеди; у семи нянек дитя без глазу поел, шопан кеп болса, цой харам следи.
ГЛАЗАСТЫЙ прил. разг. 1. (большеглазый) адырац кез; 2. перен. (зоркий) еткир кезли, кергиш, дырагы.
ГЛАЗЁТЬ несов. на кого-что, разг, кез салып дарау, кезин айырмау, кез жибериу; ~ по сторонам дегерекке кез жиберип дарау.
ГЛАЗИРОВАННЫЙ 1. прич. от глазировать; 2. прил. (покрытый глазурью) жылты-ратылган, сырланган; 3. прил. (покрытый глянцем) жылтыр, сыйцац.
ГЛАЗИРОВАТЬ сов. и несов. что 1. (покрыть глазурью) жылтыратыу, сырлау; 2. (сделать глянцевым) жылтыратыу, сып--сыйдад етиу.
ГЛАЗНИК м. разг, кез врачы.
ГЛАЗНИЦА ж. анат. кез ханасы, кез у ясы.
ГЛАЗНЦОЙ прил. кез...; ~ые болезни кез кеселлери; <> ~6е яблоко анат. кез алмасы; ~ое дно кездиц туби.
ГЛАЗ ЦОК м. 1. (мн. глазки) уменыи.--ласк. от глаз 1; 2. разг. (мн. глазки) (небольшое отверстие в двери) кишкене те-сик, кез тесик (царау ушын); 3. (мн. глазки) бот. кез, буртик; <> взглянуть одним ~кбм кездиц дырын салып далыу; на ~бк шама менен.
ГЛАЗОМЁР м. кез шамасы, кез мелше-ри, кез елшеуи; у него хороший ~ ол кез бенен шамалагыш.
ГЛАЗОМЁРНЦЫЙ прил. кез шамасы, кез елшеуи; <> ~ая съёмка кез бенен шама-лап елшеу жургизиу.
ГЛАЗЕНЬЯ ж. мэйек дуймад.
ГЛАЗУРЬ ж. 1. (д ля керамических изделий) сыр; 2. кул. глазурь, дайнатдан думшекер, дант жылтыр.
ГЛАНДЫ мн. (ед. гланда ж.) анат. гландалар, ал дым безлери.
ГЛАС м. уст. поэт, дауыс, хауаз, сес; ~ народа халыдтыц хауазы.
ГЛАСИТ || Ь несов. айтыу, билдириу, хабар л ау; этот параграф устава ~ следующее... уставтыц бул параграфы темендеги-ни айтады.
ГЛАСНОСТ |1Ь ж. жарыя етиушилик, мелим етиушилик, ашыдлыд; суда судтын, ашыклыгы; предать мэлим етиу.
ГЛАСНЫЦЙ I прил. лингв. 1. дауыслы; ~й звук дауыслы сес; 2. в знач. сущ. м. гласный и ж. гласная дауыслы; ~е русского языка рус тилиндеги дауыслылар.
ГЛАСНЫЙ II прил. (открытый, публичный) жарыя, ашыц; ~ суд ашыц суд.
“ГЛАСНЫЙ дауысца тийисли цоспа сезлер-диц екинши белеги, мыс.-, громогласный цатты дауыслы.
ГЛАУБЕРОВ прил.'. ~а соль глаубер дузы.
ГЛАУКОМА ж. мед. глаукома (кез ау-рыудыц бир тури).
ГЛАШАТАЙ м. ист. жаршы, хабаршы.
ГЛЁТЧЕР м. глетчер, музлыд.
ГЛИНА ж. саз (почва); саз ылай (строительный материал); красная ~ дызыл саз; огнеупорная ~ отца шыдамлы саз ылай.
гли
- 158 —
ГЛЙНИСТЦЫЙ прил. сазлы, сазы бар, саз араласцан; ~ая почва сазлы топырац.
ГЛИНОБЙТНЫЦЙ прил. ылайдан салын-ган; ~е стены ылайдан салынган пацса.
ГЛИНОЗЁМ м. хим. глинозём (алюминий-диц окиси).
ГЛИНЯНЫЙ прил. саз...; саз ылайдан исленген, ылайдан исленген; ~ кувшин саз ылайдан исленген кум.
ГЛЙССЕР м. мор. глиссер (тез журету-сын моторлы кемё).
ГЛИСТ м., ГЛИСТА ж. ишек цурт.
глист огбннный прил. мед. ишек куртты тусиретугын; ~ое средство ишек куртты тусиретугын дэри.
ГЛИЦЕРИН м. глицерин (майдан алы-натуеын дэми татлы ширеге у cap ан су-йы-цлык,).
ГЛИЦЕРИНОВЫЙ прил. глицерин..., глицеринли; глицериннен исленген.
ГЛОБУС м. глобус.
ГЛОДАТЬ несов. 1. что кемириу, мужиу; собака гложет кость ийт суйек кемиреди; 2. кого-что, перен. азан 6epnV; его гложет тоска оган сагыныушылыц азап береди.
ГЛОТАТЬ несов. что и без доп. 1. жутыу; мне больно ~ жутынсам ауырады, маган жутыныу цыйын; 2. (жадно есть или пить) герцауланып жеу, герцауланып ишиу; < ~ слова тусиниксиз тез сейлеу; ~ слёзы кез жасын иркиу; ~ воздух ишине дем тартыу; ~ слюнки кунлеу.
ГЛОТКЦА ж. анат. жутцыншац; О заткнуть ~у кому-л. унин шыгартпау; драть ~у бацырып сейлеу.
ГЛОТНУТЬ сов. и однокр. что, чего жутып жибериу.
ГЛОТ||0К м. 1. (глотательное движение) жутыу, жутыныу; 2. бир жутым, бир урт-лам; выпить два ~ка еки уртлам жутыу; они третьи сутки были без ~ка воды олар уш сутка бойына бир уртлам суусыз болды.
ГЛОХНИУТЬ несов. 1. (становиться глухим) герец болыу, еситпей цалыу; 2. (затихать — о звуках) пэсецлеу, басылыу, еситилмеу; 3. (дичать) шеи шар басыу, отац басыу; сад без ухода ~ет кутпесец бацты отац басады; 4. сениу, ешиу; мотор ~ет мотор ешип цалды.
ГЛУБИН ||А ж. 1. терецлик; терец жер; большая ~а озера келдиц улкен терецли-ги; 2. тупкир, тер, дэл орта; в ~ё сада бацтыц тупкиринде; 3. перен. терец манили, терецлик; <~а замысла ой терецлиги; ~а чувств сезим терецлиги; в ~ё души журегиниц теринде; до ~ы души жудэ кушли, огада кушли, журектиц тупкирине шекем; в ~ё веков ерте заманларда.
ГЛУБИННЫЙ прил. терецликтеги, терецлик; ~ лов рыбы балыцты терецликтен аулау.
ГЛУБОКIIИЙ прил. 1. терец; ~ая река терец дэрья; ~ий колодец терец цудыц; ~ая тарелка терец тарелка; ~ая вспашка с.-х. терец етип суриу; ~ие корни терецге кеткен тамырлар; 2. перен. (серьёзный, значительный) терец, зор, кушли; ~ие познания терец билим, кушли билим; ~ая идея терец идея; 3. (сильный) терец,
шексиз; ~ое чувство терец сезим, 4. (достигший высшего предела) жудэ терец, туцгыйыц; ~ий кризис капитализма капи-тализмниц туцгыйыц кризиси; <> <~ая старость жудэ цаусап цартайганлыц; ~ая осень аныц гуз; до ~ой ночи жети тунге шейин; держать в ~ой тайне сырды беккем сацлау; ~ая печать полигр. батып тускен баспа; ~ий взгляд терец нэзер; ~ий поклон ийилип берген салем.
глубцОко, глубцокО нареч. 1. терец; зарыть ~окб терец кемиу; 2. (сильно) эбден, жудэ цатты; ~окб уважать эбден Хурметлеу; 3. безл. в знач. сказ, терец, шуцгил; здесь ~бкб бул жер терец.
глубоковОднцый прил. 1. (полноводный) терец суулы; ~ая река терец суу-лы дэрья; 2. (для больших глубин) улкен терецликтеги, терецликке арналган; ~ый термометр терецликке арналган термометр; 3. улкен терецде жасаушы; ~ ые рыбы улкен терецде жасаушы балыцлар.
ГЛУБОКОМЫСЛЕННЫЙ прил. терен, ой-лы, терен, пикирли, терен, мэнили; ~ вид терен, ойлы тур-
ГЛУБОКОМЫСЛИЕ с. терен, ойлылыц, терен, пикирлик, терен, мэнилилик.
ГЛ У Б О К О У В АЖ А ЕМЫ Й прил. ДурМеТ-ли, дэдирден, кэдирли, эдиули, эзиз; профессор хурметли профессор.
ГЛУБЬ ж. см. глубина.
ГЛУМИТЬСЯ несов. над кем-чем масца-ралау, цорлау, азап бериу, мазац етиу.
ГЛУМЛЁНЙЕ с. масцаралау, цорлау. жэбирлеу, мазацлау.
ГЛУПЕТЬ несов. ацылсызланыу, ацыл--есинен айырыла баслау.
ГЛУПЕЦ м. ацылсыз, ацмац, самсам, есалац.
ГЛУПИТЬ несов. разг, ацылсызлыц етиу, ацмацлыц етиу, самсамлыц цылыу, жа-рамаслыц етиу.
ГЛУПО 1. нареч. ацылсыз турде, орынсыз; ~ ухмыляться ацылсыз турде кулиу; 2. безл. в знач. сказ, ацмацлыц, жарамаслыц; ~ так волноваться из-за пустяка ешейин нэрсеге усындай куйгелеклениу жарамаслыц болады.
ГЛУПОВАТЫЙ прил. акылсызлау, еси кирели-шыгарлы, есалацлау, самсамлау.
ГЛУПОСТЦЬ ж. 1. ацылсызлыц, ацмацлыц, ойсызлык, самсамлык; 2. (глупый поступок, глупое слово) ацылсызлыц, ацмацлыц, ойсызлыц, самсамлыц; делать и ацылсызлыц етиу; ~и, никогда этого ие будет бэри бийкар, бундай нэрсе хеш уацытта болмайды.
ГЛУПЫЙ прил. 1. ацылсыз, ацмац. ойсыз, самсам; ~ человек ацылсыз адам; 2. мэниссиз, мазмунсыз; ~ роман мазмунсыз роман.
ГЛУХАРЬ м. зоол. глухарь (щ/с).
ГЛУХЦОЙ прил. 1. (лишённый слуха) герец, сацырау, цулагы ауыр; 2. перен. кэрине келмейтугын, цулац салмайтугын, тыцламайтугын, итибарсыз, итибар цыл-майтугын; он ~ ко всяким просьбам ол цандай етиниш болса да тынламайды; 3. (незвонкий) елпец, гуцгирт, пэс; ~бй
— 159 —
ГНЕ
голос елпец сес, гуцгирт сес; 4. (заросший) шеп басып кеткен, цалыц; <~ая тропинка шеп басып кеткен соцпац; 5- (захолустный) тупкирдеги, узацта, жудэ шетте жатцан; ~ая деревня шетте жаткан ауыл; 6. (пустынный, безлюдный) адамсыз, жан мац-луцсыз; ~ая улица адамсыз кеше; 7. перен. (глубокий, поздний) кешки, соцгы, ацыр-гы; ~ая осень цара гуз; ~6е время, ~ая пора алга илгерилеушилик болмаган уацыт; <~ая ночь царацгы тун; 8. в знач. сущ. м. глухой и ж. глухая герец, сацырау; < ~6й согласный звук лингв, унсиз дауыссыз сес, ызыцсыз дауыссыз сес; ~ая дверь кезебага исленген цапы.
ГЛУХОНЕМЦ0Й прил. 1. гун., гуцелек; ~6й ребёнок гуцелек бала; 2. в знач. сущ. м. глухонемой и ж. глухонемая гун; школа для ~ых гуцлер мектеби.
ГЛУХОНЕМОТА ж. гуцлик, гуцелеклик.
ГЛУХОТЦА ж. герецлик, сацыраулыц, кулагы ауырлыц, еситпеушилик; страдать ~6й герец болыу, еситпеушиликтен азап кериу.
ГЛУШИТЕЛЬ м. тех- глушитель (дви-гательдиц сесин пэсецлететуеын эсбап).
ГЛУШЦЙТЬ несов. 1. кого-что (оглушать) еситтирмеу; 2. что (заглушать) еситтир-меу, ешириу; ~йть мотор моторды ешириу; 3. что (о растениях) есирмеу, ерлетпеу, рауажлындырмау; сорняки ~ат хлопок отац пахтаны есирмейди; 4. что, перен. жол бермеу, жузеге шыгармау, ерлетпеу; <~йть хорошее начинание жацсы бас-ламаны ерлетпеу;О ~йть рыбу сууга жарылгыш нэрсе тастап балыцтыц мийин ай-ландырыу.
ГЛ УШ || Ь ж. 1. дут, тупкир, алые жер; лесная ~ь дут тогай; 2. (захолустье) тупкир, алые жер; жить в ~й алые жерде турыу.
ГЛЫБА ж. улкен бир белек; каменная ~ тастыц улкен бир белеги.
ГЛЮКОЗА ж. биохим. глюкоза (жузим цанты).
глядиёть несов. 1. на кого-что (смотреть) царау, сер салыу; кериу; ~ёть в оба 1) еки кезин айырмау; 2) (быть настороже) цырагы болыу, сац болыу, цабардар болыу; 2. за кем-чем, разг, (присматривать) царап турыу; байцау, кез жиберип турыу; ~ёть за детьми балаларга царап турыу; 3. разг, (быть обращённым в какую-л. сторону) царау, царап турыу; окна ~ят на юг эйнеклер цублага царап тур; 4. разг, (выглядывать) кериниу; из-за туч уже ~ёло солнце бултлардыц арасынан кун керинип турды; < ~ёть в гроб елиуге жацынлау; ~еть косо на кого-что-л. нара-зылыц билдириу; ~ёть не на что керету-гын жери жоц; ~ёть смерти в глаза елим цэупинде болыу; на ночь глядя тунге царай, тун ишинде; того и ~й цапелимде, кутпеген уацытта.
глядеться несов. во что, разг, цараныу, царау, езин царау; ~ в зеркало айнага цараныу.
ГЛЯДЬ межд. разг, цапелимде; цара, эне; а он идёт дара, эне, ол киятыр.
ГЛЯНЕЦ м. жалтырац, жылтырац; навести ~ жылтыр атыу.
ГЛЯНУТЬ сов. и однокр. разг, царап жибериу, сер салып жибериу.
ГЛЯНЦЕВАТЬ несов. что жалтыратыу. жылтыр етиу.
ГЛЯНЦЕВЦЫЙ прил. жалтыр, жылтыр. жылтырац; ~ая бумага жылтырац цагаз.
ГМ межд. хе, мм.
ГНАТЬ несов. 1. кого-что (прогонять, выгонять) цууыу, цууалау, цууып жибериу, цууып шыгыу, айдау; 2. кого-что айдау; ~ коров на пастбище сыйырларды падага айдау; 3. кого-что (торопить) асыц-тырыу, цыстау; ~ лошадей во весь опор атларды жаныныц барынша айдау; 4. что (добывать перегонкой) ислеп шыгарыу; ~ спирт спирт ислеп шыгарыу; 5. кого--что (преследовать, травить зверя) изинен цууыу, изинен цалмау, изине тусиу.
ГНАТЬСЯ несов. 1. за кем-чем (преследовать) изинен цууыу, изинен цалмау, изинен тусиу; ~ по пятам изинен цууыу, изинен цалмау; ~ за зверем жыртцыш хайуанныц изинен цууыу; 2. за чем, разг, (добиваться) изинен цууыу, изине тусиу; ~ за славой дацыцтыц изинен цууыу.
ГНЕВ м. цэхэр, ашыу, ыза, гэзеп; вспышка гнева ашыуы келиу.
ГНЕВАТЬСЯ несов. на кого-что и без доп., уст. цэцэрлениу, ашыуланыу, ашыуы келиу, ызаланыу, гэзеплениу.
ГНЕВИТЬ несов. кого-что, уст. цэхэр-лендириу, ашыуын келтириу, ашыуына тийиу.
ГНЕВНЫЙ прил. цэцэрли, ашыулы, ыза-лы, Еэзепли; ~ взгляд цэцэрли нэзер, ашыульр кез царас.
ГНЕДОЙ прил. торы; конь ~ масти торы ат.
ГНЕЗДЙЦТЬСЯ несов. 1. (о птицах) уя салыу, уялау, уя басыу; 2. перен. (ютиться — о людях) тыгылысып турыу, тыгылысып отырыу; 3. перен. (корениться) тамыр жайыу, беккем орналасыу, беккем орын тутыу; разные мысли ~лись в его голове хэр цыйлы ойлар оныц басынан беккем орын тутты.
ГНЕЗДО с. 1. (птичье) у я; вить ~ уя салыу; 2. (выводок, семья животных) бир уя, уялас;' волчьи гнёзда цаецырлардыц уялас белтириклери; оейное ~ хэррениц уясы; 3. (растений, ягод, грибов) бир топ есимлик; 4. (углубление, отверстие) орын. жай, шуцыр, тесик, уя; гнёзда для патронов цатардыц оц салатугын уялары; <> свить (себе) ~ 1) уй-хожалыцлы болыу; 2) (утвердиться, укорениться) беккем орналасыу.
ГНЕЗДОВАНИЕ с. мэйек шыгарыу, пала-панлау, палапан шыгарыу.
ГНЕЗДОВОЙ прил. уялы, уя...; < — посев уялы егиу-
ГНЕЙС м. геол, гнейс (may жынысы).
ГНЕЦСТЙ несов. кого-что езиу, цапа етиу, басыу; его ~тёт тоска оны ууайым басып тур.
ГНЁТ м. 1. (пресс) ауырлыц, тас; положить творог под ~ иримшикти ауырлыц-
ГНЕ
— 160 —
тын, астына цойыу; 2. (угнетение) езиу, цыйнау, жэбирлеу; колониальный ~ колониальный езиу.
ГНЕТУЩИ ||Й 1. прич. от гнести; 2. прил. (тягостный, мрачный) ауыр, азаплы; кыйнайтугын; ~е мысли ауыр ой--пикирлер.
ГНЙДА ж. сирке.
ГНИЕНИЕ с. 1. шириу, порсыу, бузылыу, сасыу; 2. перен. ирип-шириу, рухый жагынан бузылыу.
ГНИЛ ||ОЙ прил. 1. ширик, шириген, бузылган; ~6е дерево ширик агаш; 2. перен. (сырой, дождливый) лэмли, жауын--шашынлы; ~ая погода жауын-шашынлы хауа райы; 3. перен. (порочный) ширик, дэртке аспайтугын.
ГНИЛОСТНЫ II й прил. 1. (вызывающий гниение) шириткиш, ширитетугын; ~е бактерии шириткиш бактериялар; 2. (вызываемый гниением) шириген, порсыган, бузылган, сасыган; ~й запах болота батбацлы жердин, сасыган ийиси.
ГНИЛУШКА ж. разг, ширик, шириген зат.
ГНИЛЬ ж. 1. собир. ширик, ширинди; 2. (плесень) кегерген, кегерип кеткен, баз басцан.
ГНИЛЬЁ с. собир. разг. см. гниль 1.
ГНИТЬ несов. 1. (разлагаться, подвергаться гниению) ширну, порсыд, сасыу, бузылыу; 2. перен. ирип-шириу, рухый жагынан бузылыу.
ГНОЕНИЕ с. ирицлеу, ириц агыу, ириц басыу; ~ раны жараныц ирицлеуи.
ГНОИТЬ несов. 1. что (доводить до гниения) ирицлеу, ириц агыу, ириц басыу; 2. кого-что, перен. ширитиу; ~ в тюрьме тюрьмеде ширитиу.
ГНОЙТЦЬСЯ несов. ирицлениу, ириц агыу; рана ~ся жара ирицленеди.
ГНОЙ м. ириц.
ГНОЙНИК м. ирицленген жер.
ГНОЙНЦЫЙ прил. ирицли, иринленген; ~ое воспаление брюшины карыннын, кек етиниц ирицлеп ауырыуы.
ГН ОСЕОЛ О ГЙЧ ЕСКИ Й прил. гносеоло-ГИЯЛЫК-
ГНОСЕОЛОГИЯ ж. филос. гносеология (илимий дунъя таныудыц тегин мумкин-шиликлерин, 1'уралын тексеретуеын филс-софияныц бир тарауы).
ГНУ м. и ж. нескл. зоол. гну (туслик Африкада жасайтуеын $айуан).
ГНУСАВИТЬ несов. мурнынан сейлеу, мурнынан айтыу.
ГНУСАВЫЙ прил. мурнынан сейлейту-гын, мурнынан айтатугын.
ГНУСНОСТЬ ж. 1. (мерзость) бузацы-лыц, харамзадалыц, бузыцлыц, жаман-лыц; ~ поведения минезиниц бузыклыгы; 2. (гнусный поступок) бузыц ис, бузацылыц ис; сделать ~ бузацылыц ис етиу.
ГНУСНЫЙ прил. бузъщ, жаман нийетли, Харамы; ~ поступок бузык ис, бузацылык ис.
ГНУЦТЬ несов. 1. что (сгибать) ийиу, ийилдириу, буклеу, бугиу, майыстырыу, кайыстырыу; ~ть проволоку сымды ийиу;
ветер ~ л деревья самал агашларды ийилдир-ди; 2. к чему и без доп., перен. разг, (клонить) бурыу, айландырыу, женлеу; ~ть своё ез пикирин женлеу; ~ть спйну перед кем-л. жарамсакланыу.
ГНУТЬСЯ несов. 1. (наклоняться, пригибаться) ийилиу,ецкейиу, бугилиу, майы-сыу, кайысыу; 2. (обладать гибкостью) ийилиу, ийилгиш болыу, майысцыш болыу; проволока гнётся сым ийиледи.
ГНУШАТЬСЯ несов. кого-чего, кем-чем и с неопр. жеркениу, жек кериу, жийре-HHV-
ГОБЕЛЕН м. гобелен (1. крлдан тоцыл-еан сууретли гилем; 2. насыслы гезлеме).
ГОБОЙ м. гобой (музыка эсбабы).
ГОВЁТЬ несов. рел. ет жемеу (христиан дининдегилердин, гешли, майлы тамацлар-еа тутъщ болып ширкеуге цатнауы).
ГОВОР м. 1. (звучание устной речи) сейлеу, гэп; тихий ~ эсте сейлеу; 2. перен. шауцым, гууилди; ~ волн тол цы н шау-кымы; 3. лингв, говор (сейлеу езгешеликлери).
ГОВОРЦЙТЬ несов. 1. что и без доп. сейлеу, айтыу; ~йть по-русски русша сейлеу; ребёнок начал ^йть жас бала сейлей баслады; ~йть быстро тез сейлеу; ~йть правду дурысын айтыу; 2. (беседовать, разговаривать) сейлесиу, гэплесиу, гур-рицлесиу; ~йть между собой ез-ара сейлесиу; ~йть по телефону телефон ардалы сейлесиу; 3. о чём, перен. (свидетельствовать) дэлиллеу, керсетиу, билдириу; факты ~ят не в вашу пользу фактлер сизиц пайдацызды керсетип отырган жок; это ~йто вашей добросовестности бул сизиц дад нийетлигицизди билдиреди; < ~йть на разных языках бир-бирин тусинбеу; ~ят вам!, ~ят тебе! сизге айтады!; и не ~й!, и не ~йте! элбетте!, ауа!; иначе ~я басдаша айтканда; не ~я худого слова жаман сез айтпай-ак, сез алыспай-ац; самб за себя ~йт езинен-ези айтып тур; что и ~йть! дурыс элбетте!; что ни ~й не айтсацда; по правде ~я хацыйцатын айтканда, расын айтканда; собственно ~я аныгын айтканда.
ГОВОРИТ II ься несов. баян етилиу, гэп етилиу; в этой кнйге ~ся о жйзни животных бул китапта хайуанлардыц турмысы хакцында гэп етиледи; <> как ~ся в знач. вводи, сл. дегендей, айтылгандай, айтцан-дай.
ГОВОРЛИВЫЙ прил. 1. (разговорчивый) сейлемпаз, сез кумар, кеп сейлегиш, бы-жык; 2. перен. (журчащий — о воде, ручье) сылдырлаган.
ГОВОРУН м. разг, сейлемпаз, сез кумар, сейлемшек, быжык-
ГОВОРУНЬЯ женск. от говорун.
ГОВЯДИНА ж. кара малдын, геши.
ГОВЯЖйИЙ прил. кара мал гешинен; кара малдын, гешинен исленген; ~ье сало кара малдын, тон, майы.
ГОГОЛЬ м. зоол. сунгигир.
ГОГОТ м. 1. (гусей) гандылды; 2. перен. разг, (хохот) катты кулки.
ГОГОТАНЬЕ с. 1. (гусей) гацдылды; 2. перен. разг, цатты кулки, уадаха.
— 161 —
гол
ГОЛЕНЬ ж. анат. балтыр, сыйрац.
ГОЛЛАНДКА ж. разг, (печь) гуцгира печь.
ГОЛЛАНДСКИЙ прил. Голландия..., голландиялыц, голланд...; ~ сыр голланд сыры.
ГОЛЛАНДЦЫ мн. (ед. голландец At., голландка ж.) голландиялылар (Голлан-дияныц тийкаргы халк,ы).
ГОЛ НОВА 1. ж. бас, гелле; повернуть голову басты бурыу; поднять голову 1) бас кетериу; 2) перен. ке^иллениу; 2. ж. (единица счёта скота) бас; сорок <~6в рогатого скота цырц бас цара мал; 3. ж. перен. бас, ацыл, ес, мий; человек с ~овой ацыллы адам; 4. At. разг, (начальник, руководитель) баслыц, басцарыушы, басшы; он всему делу ~ова ол бутин иске басшы; городской ~ова уст. кала басшысы; 5. ж. (передовой отряд) бас; ~ова колонны колоннаныц басы; 6. ж. (пищевой продукт) гелле, думалац; ~ова сахара гелле цант; ~ова сыра бир думалац сыр; <> в ~овах бас ушында; в первую голову биринши рет, алды менен; на свежую голову таза мий менен; на свою голову езиниц басына беле болыу; с ~овы (с каждого) хор биринен; действовать через голову басцаны цоя берип хэрекет етиу; вешать голову муцайыу, цапаланыу; намылить кому-л. голову цатты урысыу, кейиу; сло-жйть голову цурбан болыу, жанын кыйыу; выдать себя с ~овой езиниц айыбын ези ашыу; заплатйть ~овбй за кого-что-л. басынан кешиу; отвечать ~овбй за кого--что-л. басы менен жууап бериу; вбить себе в голову бир пикирден цайтпау; выбросить из ~овы умытыу, бастан шыгарыу; выйти из ~овы естен шыгып кетиу; не выходйть из ~овы бастан шыцпау; ломать голову над чем-л. кеп ойланыу, бас цаты-рыу; голову давать на отсечение басы менен кепил болыу; иметь голову на плечах басы ислеу; быть на ~ову выше кого-л. анагурлым артыц болыу; с ~овбй погру-зйться во что-л. жан-тэни менен берилиу, цызыгып ислеу; ходйть на ~овё жудэ тентекшилик етиу; свалйться как снег на ~ову цэпелимде болып цалыу, кутпеген жерден ушырап цалыу.
ГОЛОВАСТИК At. зоол. ийт балыц.
ГОЛОВЕШКА ж. шала, шала жанран отын.
ГОЛОВИНА ж. 1. уменьш. от голова 1, 6; 2. (плод или соцветие) туйир, туп, бир дана, бас; ~а лука бир туп пияз, бир дана пияз; 3. мн. головки баслыц; сапожные ~и етик баслыцлары.
ГОЛОВИНОЙ прил. 1. бас; ~6й убор бас кийим; ~ая боль бас ауырыу; ~бй мозг мий; 2. (передовой) бастагы, алдагы. алдыцгы; ~бй отряд алдагы отряд.
ГОЛОВНЯ Ж. 1. см. головешка; 2. с.-х. куйе бас, кара бас, куйик бас.
ГОЛОВОКРУЖЕНИЕ с. прям, и перен. бас айланыу, мий айланыу; испытывать ~ бас айланыу, бас айланыуга ушырау; ~ от успехов жетискенликлерден басы ай-ланып кетиу.
ГОГОТАТЬ несов. 1. (о гусях) гаццыл- । дау; 2. прост, (хохотать) катты кулисиу, \гах.ах.алап кулиг.
' год м. 1. жыл; в будущем ~у келеси жылы; через два года еки жылдан соц; ~ тому назад буннан бир жыл бурый; круглый ~ жыл бойы; четыре времени года жылдыц терт мэусими; учебный ~ оцыу жылы; сельскохозяйственный~ ауыл хожа-лыц жылы; бюджетный ~ бюджетлик жыл; 2. (при определении возраста) жас, жасар; ему три года ол уш жасца шыцты; 3. мн. годы (период времени) уацыт, шац, гез; молодые годы жаслыц шагы; 4. мн. годы (для обозначения десятилетия) жыл-тар; восьмидесятые годы сексенинши жыл-лар; -> Новый ~ Таза жыл; не по ~ам жасына ылайыц емес; с ~ами уацыттыц етиуи менен; ~ от ~у жылдан жылга; из года в ~ жыл сайын; без ~у неделя шутл. кеше гана; ты здесь работаешь без ~у неделя сен бул жерде жацыннап бери ислейсец (соотв. ислегенице еки кун бол-май атырып); ~ на ~ не приходится жыл жылга уцсамайды, алдан болжау цыйын.
ГОДИНА ж. уацыт, заман, жыл; ~ испытаний ауыр жыллар.
ГОД ЙТЬСЯ несов. кому-чему, на что, для чего иске асыу, болыу, жарау, дэртке асыу, ылайыц келиу; эти ботинки мне не ~ятся бул ботинкалар маган болмайды; -> в отцы ~йтся жасы жагынан экесиндей; куда это ~йтся? бул не деген?; никуда не ~йтся хеш жарамайды; так поступать не ~йтся олай етиуге жарамайды.
ГОДИЧНЫ || И прил. 1. (длящийся год) жыллыц, бир жыллыц; ~й срок бир жыл-лыц мэулет; 2. (рассчитанный на год) бир жылга есапланган, бир жылга дузилген, бир жыллыц; ~й план бир жылга дузилген план; ~е курсы бир жыллыц курслар.
ГОДНОСТЬ ж. жарамлылыц, болатугын-лыц, ылайыцлылыц; ~ семян для посева туцымныц егиуге жарамлылыгы.
ГОДЦНЫЙ прил. жарамлы. болатугын, ылайыцлы; вода, ~ная для питья ишиуге жарамлы суу; он ни к чему не ~ен ол хеш нэрсеге жарамайды.
ГОДОВАЛЫЙ прил. бир жасар, бир жыллыц, бирге шыццан; ~ ребёнок бир жасар бала.
ГОДОВ |ЮЙ прил. жыллыц, бир жыллыц, жыл бойылыц; ~6й доход жыллыц доход, жыллыц табыс, жыллыц кирис; ~бй план жыллыц план; ~ая оценка жыл бойылыц баха.
ГОДОВЩИНА ок. жыллыц; пятидесятая ~ Великой Октябрьской социалистйческой революции Уллы Октябрь социалистлик революциясыныц елли жыллыгы.
гожусь, годишься и т. д. наст. вр. от годйться.
ГОЛ м. спорт, гол; забйть~ топ еткериу, топ еткизиу.
ГОЛЕНАСТЫЙ прил. сыйрацлы, узын аяцлы.
ГОЛЕНИЩЕ с. цоныш.
ГОЛЕНОСТОПНЫЙ прил.'. ~ сустав анат. табан менен балтырдыц цосылган жери.
11 Русско-каракалпакский сл.
гол
— 162 —
ГОЛОВОКРУЖИТЕЛЬНЦЫЙ прил. бас айландыратугын, мий айландыратугын; ~ая высота бас айландыратугын бийик-лик.
ГОЛОВОЛОМКА ж. жумбад, дыйын мэселе.
ГОЛОВОЛОМНЫЙ прил. бас цатыра-тугын, кеп ойландыратугын; ~ вопрос кеп ойландыратугын маселе.
ГОЛОВОРЕЗ л. разг, гелле кесер, бас кесер.
ГОЛОВОТЯП м. разг, лэмсер, олац, епсиз, ебетейсиз.
ГОЛОВОТЯПСТВО с. разг, лэмсерлик, олацлыц, епсизлик, ебетейсизлик.
ГОЛОВУШКА ж. ласк, от голова 1; буйная ~ есерсод, алацгасар.
’ГОЛОВЫ й цоспа сезлердиц, темендеги мгнилерди билдиретурын екинши белеги: 1) бастыц санын, мыс. двухголовый еки баслы; 2) бастыц турин, мыс.: желтоголовый сэры баслы.
ГОЛ ОД .и. 1. ашлыц, ашаршылыц; утолить ~ журегин жалгау; 2. (недостаток продуктов питания) азыц-ауцат жетиспеу, аш болыу; 3. перен. (острый недостаток чего-л.) жетиспеушилик, кемтарлыц; книжный ~ китап жетиспеушилик.
ГОЛОДАТЬ несов. аш болыу, ашаршы-лыцца ушырау, ашырцау.
ГОЛОДАКИЦИЦЙ 1. прич. от голодать; 2. в знач. сущ. м. голодающий и ж. голодающая аш, аш болган; оказать помощь ~м ашларга жэрдем керсетиу.
ГОЛОДНЦЫЙ прил. 1. аш, аш болган; на ~ый желудок разг, аш царынга; быть ~ыы аш болыу; я голоден парным аш; 2. (вызванный голодом) аш, аштан; ~ая смерть аштан елиу; 3. (скудный) аз, кем, жетки-ликсиз, кемтар; ~ый паёк аз паёк; 4. в знач. сущ. м. голодный и ж. голодная аш.
ГОЛОДОВКЦА ж. 1. аш болыу, ауцат жемеу, ашлыц жарыялау; объявить ~у ашлыц жарыялау; 2. (голод) ашлыц.
ГОЛОЛЁД м- см. гололедица.
ГОЛОЛЕДИЦА ж. муз цала.
ГОЛОС м. 1. сес, дауыс, ун! высокий ~ жицишке дауыс; низкий ~ жууан дауыс; надорвать ~ дауысы царлыгыу; 2. (вокальные данные) дауыс, дау аз; иметь ~ хауазы болыу; потерять ~ дауыстан айы-рылыу; 3. перен. шацырыц, хуким> буй-рыц; ~ рассудка ацылдыц шацырыгы; ~ крови тегилген цанныц буйрыгы; 4. (мнение, суждение) пикир, сез; прислушиваться к ~у масс кепшиликтиц пикири менен санасыу; 5. дауыс; решающий ~ шешиуши дауыс; совещательный ~ кецесши дауыс; право ~а дауыс бериу хуцуцы; подсчитать голоса дауыс санау; избрать большинством голосов кепшилик дауыс пенен сайлау; <• в один ~ бир дауыстан мацуллау, бир аУыздан цабыллау.
ГОЛОСИСТЫЙ прил. дауыслы, хауазлы. ГОЛОСИТЬ несов. разг, жоцлау айтыу. ГОЛОСЛОВНО нареч. дэлилсиз, цур-гац; утверждать что-л. ~ дэлилсиз сейлеу.
ГОЛОСЛОВН1|ЫЙ прил. дэлилсиз, цур-гац; ~ое обвинение дэлилсиз айыплау.
ГОЛОСОВАНИ||Е с. дауыс бериу, дауыска цойыу; тайное ~е жасырын дауыс бериу; участвовать в ~и дауыс бериуге цатнасыу; поставить на ~е дауысца цойыу.
ГОЛОСОВАТЬ несов. 1. за кого-что (подавать свой голос) дауыс бериу; 2. что (ставить на голосование) дауысца цойыу; ~ предложение усынысты дауысца цойыу-
ГОЛОСОВЦОЙ прил. дауыс...; ~ые связки анат. дауыс перделери.
ГОЛУБЕ ЦТ Ь несов. 1. (становиться голубым) кегериу, кекшиллениу, кек тартыу; нёбо ~ет аспан кекшилленеди; 2. (виднеться — о голубом) кегерип кериниу.
ГОЛУБИЗНА ж. кек рец, кек.
ГОЛУБЙНЦЫЙ прил. кептер..., кептер-диц; ~ая стая кептерлер топары; ~ая почта кептер почтасы.
ГОЛУБИТЬ несов. кого-что элпешлеу. сылап сыйпау-
ГОЛУБКА ж. 1. (самка голубя) мэкийен кептер; 2. разг, (ласковое обращение) цара-гым, шырагым, жаным.
ГОЛУБОГЛАЗЫЙ прил. кек кез, кек кезли.
ГОЛУБО ||Й прил. кек, аспан рец; ~е нёбо кек аспан.
ГОЛУБУШКА ж. см. голубка 2.
ГОЛУБЦЫ мн. (ед. голубёц .и.) кул голубцы (капуста жапыраеына орап писи-рилген туурама геш).
ГОЛУБЧИК м. разг, дарагым, шырагым, жаным.
ГОЛУБЬ м. кептер; почтовый ~ почта кептери, хат тасыйтугын кептер; ~ мира парахатшылыц кептери.
ГОЛУБЯТНИК м. 1. (любитель голубей) кептерпаз; 2. зоол. цыргый, лашын, цар-шыга.
ГОЛУБЯТНЯ ж. кептерхана.
ГОЛЦЫЙ прил. 1. жалацаш, ашыц; ~ая шёя ашыц мойын; 2. (лишённый растительного покрова) есимликсиз, цуу, ашыц; ~ые скалы есимликсиз жарлар; ~ая степь цуу дала; 3. (ничем не покрытый) ашыц, тесексиз; спать на ~ом полу тесексиз полда жатыу; ~ые стёны хеш нэрсе цагыл маган дийуал; 4. перен. разг, куры; ~ые факты куры фактлар; < ~ый провод жалацаш сым; брать ~ыми руками цыйыншылык кермен алыу, куры цол менен алыу.
ГОЛЫШ м. 1. (голый ребёнок) жалацаш бала; 2. (камень) жумыры тас, кишкене домалац тас.
ГОЛЬ ж. собир. уст. гедейлер.
ГОМЕОПАТ м. гомеопат (гомеопатия усыллары менен емлейтисын врач).
ГОМЕОПАТИЧЕСКИ || Й прил, гомеопа-тиялыд, гомеопатиялы; ~е средства гомео-патиялыд дэрилер.
ГОМЕОПАТИЯ ж. гомеопатия (кеселлер-ди дари менен емлеудиц усылы).
ГОМЕРИЧЕСКИЙ прил.: ~ смех жудо датты кулки.
ГОМОН м. шауцым, бацырыс, уу-шуу.
ГОМОСЕКСУАЛИЗМ м. гомосексуализм (бир жыныстасы адамныц цосылыуы).
ГОНГ м. гонг (урып шертетуеын саз цуралы)-, ударить в ~ гонг цагыу.
— 163 —
ГОР
ГОНЁНИЦЕ с. цуугын, сургин, цууда-лау; подвергнуть ~ ям цуугынга ушыратыу, цуудалау.
ГОНЕЦ м. хабаршы, шабарман, айтыу-шы.
ГОНЙТЕЛЬ м. цысым етиуши, жэбир бериуши, зулым, цуудалаушы.
ГОНИТЕЛЬНИЦА женск. от гонитель.
ГОНКИ А ж. разг. 1. (действие) айдау, датты журиу; 2. разг, (суета, спешка) асыгыслыц; 3. разг, (перегонка) ислеп шыгарыу (мыс. арацты); 4. мн. гонки спорт. жарыс, бэйги; автомобильные ~и автомо-бильлер жарысы; ~а вооружений аса цуралланыу, цурал-жарацларды кебейтиу.
ГОНОКОКК м. мед. гонококк (гонорея цоздыреыш микроб).
ГОНОР м. тэкаббир, менмен; человек с ~ом менмен адам.
ГОНОРАР м. гонорар, колем хады; авторский ~ авторлыд гонорар, авторлыд дэлем хады.
ГОНОРЕЯ ж. мед. гонорея, соз кесели.
ГОНОЧНЫЙ прил. спорт, жарыс, жары-сатугын, тез журетугын...; ~ автомобиль жарыс автомобили.
ГОНЧАР м. гузеши, гулалшы.
ГОНЧАРНЫМИ прил. гузешилик, гулал-шылыд; гул ал дан исленген; ~е изделия гулалдан исленген затлар.
ГОНЧ"ИЙ прил. 1. жууыргыш, цайын.; ~ая собака дайын, ийт; 2. в знач. сущ. ж. гончая дайын, ийт.
ГОНЩИК м. спорт, жарысыушы, жарыс-ца тусиуши.
гоню, гонишь и т. д. наст. ер. от гнать.
гонюсь, гонишься и т. д. наст. вр. от гнаться.
ГОНЯТЬ несов. 1. см. гнать 1, 2; 2. разг, (посылать с поручениями) бир жадна жибериу; лодыря ~ хеш нэрсе ислемеу.
ГОНЯТЬСЯ несов. разг. см. гнаться.
ГОП межд. хон.
ГОПАК м. гопак (украин аяц ойыны у;эм оныц музыкасы).
ГОРЦА ж. 1. тау; идти в гору 1) (вверх по склону) жодары кетерилиу, жодары шыгыу; 2) перен. (преуспевать) жоцары-лау, хэмели улкейиу; идти под ~у 1) (вниз по склону) темен тусиу; 2) перен. пэсецлеу, теменлеп кетиу, хэмели киширейиу; 2. (из снега, льда) тау, думпек, думпешик; снежная ~а дар думпешик; 3. перен. разг, (большое количество) таудай уйилген, тебе--тебе, тау-тау; горы книг таудай уйилип жатдан китаплар; 4. мн. горы таулар; врачи посылают меня в горы врачлар мени тау-ларга жибермекши; 5. в знач. нареч. горой уйилип, тау болып; подушки лежали <~6й кепшиклер уйилип жатты; < не за ~ами узад емес, жадын; гору своротить кеп нэрсе ислеу; как ~а с плеч свалилась устинен зил тускендей болыу; надеяться на кого-л. как на каменную гору биреуге таудан тиреги бардай исениу; стоять ~бй за кого-чпго-л. биреуди %гм бир нзрсени барлык куши менен жацлау, куш салып цууатлау.
ГОРАЗДО нареч. анагурлым, эдеуир,
эдеуирац; он ~ выше брата ол агасынан эдеуир узын.
ГОРБ м. 1. еркеш (верблюда); букир, дуныш (человека)-, 2. (выпуклость, возвышенность) еркеш; 3. в знач. нареч. горбом еркештей, ортасы дампыйып; шинели на бойцах вздулись -~бм эскерлердиц шинел-лериниц ортасы дампыйып кетти; гнуть ~ ауыр ис етиу, ауыр жумыс ислеу; своим ~6м ез мийнети менен.
ГОРБАТЫЙ прил. 1. букир, дуныш; ~ человек букир адам; 2. букир, дуныш, дудки; ~ нос дуцки мурын; 3. в знач. сущ. м. горбатый и ж. горбатая букир, дуныш. дуцки.
ГОРБЙНКЦА ж. дуцки; нос с ~ой дуцки мурын.
ГОРБИТЬ несов. что букирейтиу, бук-шийтиу, бугиу, ийиу; ~ спину ардасын бугиу.
ГОРБИТЬСЯ несов. букирейиу, букши-йиу, бугилиу, ийилиу.	"
ГОРБОНОСЫЙ прил. дуцки мурын..., дуцки мурынлы.
ГОРБИН м. букир, дуныш.
ГОРБУНЬЯ женск. от горбун.
ГОРБУША ж. горбуша (балыц).
ГОРБУШКА ж. наннын, цыры, нанныц цыртысы.
ГОРБЫЛЬ м. цыртыс тахтай, шет тах-тай (аеашты тилгенде еки шетинде цалеа-ны).
ГОРДЕЛИВ ||ЫЙ прил. шердей; ~ая походка шердей болып журиу.
ГОРДЕЦ м. менмен, додырайган.
ГОРДИТЬСЯ несов. 1. кем-чем (испытывать гордость) мацтаныу; 2. разг, (кичиться) менменсиниу, шер болыу.
ГОРДО нареч. 1. мацтаныш пенен; 2. (высокомерно) менменсинип, менменлик пенен, шер болып.
ГОРДОСТЬ ж. 1. (чувство собственного достоинства) ар, аршыллыд, намыс; 2. (чувство превосходства) мацтаныш, артыц-машлыц, кекиреклик; 3. (высокомерие) менменлик.
ГОРДЫЙ прил. 1. арлы, аршыл, намыслы; ~ человек аршыл адам; 2. (испытывающий чувство превосходства) мактанышлы, мацтанган, артыцмашлы, кекирек; ~ своими успехами езинин, табыслары менен мад-танган; 3. (высокомерный) менмен.
ГОРДЫНЯ ж. уст. см. гордость 3.
ГОРДЯЧКА женск. от гордец.
ГОРЦЕ с. 1. цайгы, ууайым, азап, хэсирет. дэрт; помочь ~ю дэртине дауа болыу; причинить ~е кому-л. дэрт салыу; хлебнуть <~я ауырманлыцты басынан кешириу; она перенесла много ~я ол кеп азапты шекти; 2. (беда, несчастье) цайгылы ис, бахытсыз-лыц, бэле; его постигло большое ~е ол улкен бахытсызлыцца ушырады; 3. в знач. сказ. разг, (плохо, нехорошо, беда) дым жаман, оцбаган; <> с ~ем пополам елдим азарда, зорга.
ГОРЕВАТЬ нессв. о ком-чём и без доп. цайгырыу, ууайымлау, хэсирет шегиу.
ГОРЁЛКА ж. горелка; ~ газовой плиты газ плитасыныц горелкасы.
11*
ГОР
— 164 -
ГОРЕЛЫ ||Й прил. 1. куйгеп, жанган, ертенген; ~й хлеб куйип кеткен нан; 2. (истлевший, прелый) ширик, шириген; ~е кожи шириген телетин; 3. в знач. сущ. с. горелое куйген, куйик; пахнет ~м куйик-тин. ийиси келеди.
ГОРЕЛЬЕФ м. горельеф (бир тегисликке с алы нс ан суурет).
ГОРЕМЫКА м. и ж. разг, сорлы, бахыт-сыз, бийшара.
ГОРЕМЫЧНЦЫЙ прил. разг, сорлы, ба-хыты ашылмаган, бахытсыз, бийшара; ~ая доля сорлы мацлай.
ГОРЕНИЕ с. жаныу, алысыу. к\йиу, ертениу; ~ гйза газдыц жаныуы.
ГОРЕСТНЫЙ прил. дайгылы, ууайымлы, муцлы, зарлы, хэсиретли, дапалы, дортли.
ГОРЕСТЬ ж. 1. (печаль, скорбь) дайгы, ууайым, муц, зар, хэсирет, дэрт; 2. мн. горести (несчастья) бахытсызлыдлар.
ГОРЦЁТЬ несов. 1. жаныу; дрова хорошо ~ят отын жадсы жанады; 2. (давать свет) жаныу; лампочка ~йт ярко лампочка жадты болып жанады; 3. перен. (о больном) куйиу, дызыу, жаныу; 4. перен. (краснеть) дызарыу, дып-дызыл болыу; щёки ~ят еки бети кып-кызыл болды; 5. перен. (блестеть) жардырау, жаныу, жайнау; глаза ~ят от радости дууанганынан кезлери масаладай жанды; 6. (гнить) кызыу, шири^, куйиу; мокрое сено ~йт в стогах кеп-тирилмеген пишен гудиде кызып кетеди;<> ~ёть желанием жудэ душтар болыу; у него дело ~йт в руках ол жумыска жан енди-риди; не ~йт! асыгыуга хеш тийкар жод!
ГОРЕЦ м. таулы, тау адамы, тауда жасаушы адам.
ГОРЕЧЬ ж. 1. (горький вкус, запах) ашшы, ап-ашшы; 2. перен. (горькое чувство) Кайгы, уайым, хэсирет, дэрт; ~ одиночества жеккешиликтиц уайымы, жалгызлыктыц дэрти.
ГОРИЗОНТ м. 1- горизонт, кек жийек, кез жетер; солнце скрылось за ~ом кун кек жийектен асып кезден таса болды; 2. (всё видимое пространство) горизонт, кез жетер жер; на ~е ни облачка кез жетер жерде хеш булт жод; 3. перен. (круг знаний, идей) ой ериси, билим шеги; он человек с широким ~ом ол ой ериси дец адам; 4. (уровень) горизонт (суу бетиниц пасли бзлентлиги); в июле ~ воды в Аму-Дарье резко поднимается июльде Эму дэрьяда суудыц горизонты бирден кетериледи; < появйться на чъём-л. ~е арага келиу, арада пайда болыу; исчезнуть с чьего-л. ~а кезден гайып болыу, жок болып кетиу.
ГОРИЗОНТАЛЬ ж. горизонталь (горизонт тегислигине параллель тартылган сызьщ).
ГОРИЗОНТАЛ ЬНЦЫЙ прил. горизонталь..., горизонтальлык; ~ая лйния горизонталь сызыд.
ГОРЙЛЛА ж. горилла (ири маймыл).
ГОРИСПОЛКОМ м. (городской испол-нйтельный комитет) горисполком (далалыд атдарыу комитети).
ГОРЙСТЦЫЙ прил. таулыд, таулы; ~ая •местность таулы жер.
ГОРКА ж. 1. уменьш. от гора 1; 2. (шкафчик) айналы шкаф (ыдыс ушын).
ГОРКИПУТЬ несов. от чего и без доп ашыу, ашып кетиу; от жары масло быстро ~ет ыссыдан май тез ашып кетеди.
ГОРКОМ м. (городской комитет) горком (калалыд комитет); ~ партии далалыд партия комитети.
ГОРЛАНИТЬ несов. разг, бадырыу, дыш-дырыу, _уагырлау.
ГОРЛАСТЫЙ прил. разг, бадырауыд, шаудымшыл; шадырауыд (о петухе).
ГОРЛИНКА ж. см. горлица.
ГОРЛИЦА ж. кумиры.
ГОРЛ ЦО с. 1. тамад, алдым; дыхательное ~о кегирдек; 2. (верхняя часть сосуда) мойын; ~о кувшина гузениц мойыны, гузе-ниц аузы; 3. (узкий выход из залива) бугаз; ~о Белого моря Ад тециздиц бугазы; О по ~о 1) (ростом) алдымына дейин; 2) (очень много) жудэ кеп, басынан асып; дел по ~о жумыслар басыцнан асады; сыт по ~о 1) (очень сыт) жудэ тойыу; 2) (вполне достаточно) аса кеп, эбден бийзар болыу; стать кому-л. поперёк ~а кесент келтириу; взять за ~о, схватить за ~о мэжбурлеу. жагадан алыу; кричать во всё ~о датты бадырыу; промочйть ~о азырац ишиу; пристать с ножом к ~у изинен далмай талап етиу; слёзы подступйли к ~у жыла-гысы келиу.
ГОРЛОВИНА ж. мойын, ауыз, тамак; ~ вулкана вулканный, аузы.
ГОРЛ ОВЦОЙ прил. тамак...; ~ые болезни тамак ауырыулары.
ГОРМОН м. физиол. гормон (ишки без-лердиц секрециясынан жасалып сеанса щосы-латусыч зат).
ГОРН I м. 1. (кузнечный) керик; 2. (часть доменной печи) ошад (домна печиниц от жагатусын жери).
ГОРН II м. муз. горн-
ГОРНЙЛЦО с. 1. см. горн 1 1; 2. уст. перен. дыйыншылыд, ауырлыд; закалйть-ся в ~е войны урыстыц дыйыншылыдла-рында шыныгыу.
ГОРНИСТ м. горнист.
ГОРНИЦА ж. 1. уст. (комната) белме, ежире; 2. обл. (в крестьянской избе) мий-манхана (дийханньщ жайыныц таза белме си).
ГОРНОДОБЫВАЮЩЦИЙ прил. тау кен-лерин казып шыгаратугын; ~ая промышленность тау кенлерин казып шыгара-тугыи санаат.
ГОРНОЗАВОДСКИЙ прил. тау кен-лери.
ГОРНОЛЫЖНЫЙ прил. спорт, таулык жерлерде лыжада журиу...; ~ спорт таулык жерлерде лыжада журиу спорты.
ГОРНОПРОМЫШЛЕННЫЙ прил. та} санааты...; ~ район тау санааты районы.
ГОРНОРАБОЧИЙ м. тау кен жумысшысы, тау кен рабочийси.
ГОРНОРУДНЦЫЙ прил. кен рудасы, тау кен рудасы; ~ое предприятие тау кен рудасынын, кэрханасы.
ГОРНОСТАЕВЫЙ прил. ак суусар; ак. суусар терисинен исленген.
— 165
ГОР
ГОРНОСТАЙ м- ац суусар (мыртцыш \айуан цзм оныц териси).
ГОРНЦЫЙ прил. 1. тау, таулы; ~ое ущелье тау сайы, таудыц уцгири; ~ая цепь тау дизбеклери; ~ый житель тауда жасау-шы, таулы; 2. (гористый) таулы; ~ая страна таулы ел; 3. тау кен...; ~ые работы тау кен жумыслары;<> ~ая болезнь тау кесели; ~ый хрусталь мин. тау хрустали.
ГОРНЯК м. тау кенши (жумысшысы цзм инженера).
ГОРНЯЦКИЙ прил. тау кенши, тау кеншилик.
ГОРОД /л. нала; главный ~ бас нала; областной ~ областьлыд цала; города-герои дахарман дал ал ар; выехать за город даланын сыртына шыгыу; -О вольный ~ гэрезсиз дала; ни к селу ни к ~у орынсыз, женсиз.
ГОРОДЙТЬ несов. что, разг. 1. (огораживать) цоршау, цоралау, айландырыу; 2. разг, (говорить вздор) пэтиуасыз сейлеу; <> огород ~ питпейтугын исти баслау.
ГОРОДИЩЕ с. археол. гене цаланын орны.
ГОРОДКИ мн. (ед. городок м.) городки (ойын цзм усы ойында урып шыгарыу ушын тигилетугын кеспелтек шулликлер).
ГОРОДНИЧИЙ м. уст. дала дэкими.
ГОРОДОВОЙ м. уст. городовой (патша Россиясында полицияда хызмет етиуши адам).
ГОРОДОК м. 1. уменьш. от город; 2. калаша, кишкене дала; военный ~ эскерий далаша; студенческий ~ студентлер далашасы.
ГОРОДОШНИК м. городки ойнагыш адам.
ГОРОДСКО ПЙ прил. 1. цала..., цала-лыц; ~е население цала халцы; ~й театр цалалыц театр; 2. в знач. сущ. м. городской и ж. городская разг, цалалы.
ГОРОЖАНИН я. далалы, далалы адам, дал ада турыушьг.
ГОРОЖАНКА женск. от горожанин.
ГОРОНО м. (городской отдел народного образования) гороно (цалалыц билимдириу шацабы).
ГОРООБРАЗОВАНИЕ с. геол, таудын. пайда болыуы, таудын. келип шыгыуы, таудын. дереуи.
ГОРОСКОП м. гороскоп (орта эсирлер-диц астрологлары тэрепинен адамныц тас-дирин болжау ушын дузилген жулдызлар кестеси).
ГОРОХ м. буршац; -О как об стену ~ цулагына цум цуйгандай, цанша айтсацда кэрине келмейди.
ГОРОХОВ||ЫЙ прил. 1. буршац, буршац-лы, буршацтан; ~ое поле буршац егилген атыз; ~ый суп буршац шорба; 2. (о цвете) боз рец; < чучело ~ое, шут~ый 1) (о смешно одетом человеке) цууыршацтай кийин-ген; 2) (посмешище) ерси адам, кулки болган адам.
ГОРОШЕК м. 1. уменьш. от горох; 2. (название растении) буршац; душистый ~ хош ийисли буршац; 3. (крапинка) шым-шыц кез; ситец в ~ шымшыц кез шыт.
ГОРОШИНА ж. бир дана буршац.
ГОРСКИ IIЙ прил. таулы, тауда жасаушы; ~е племена тауда жасаушы цэуимлер.
ГОРСОВЕТ м. (городской совет) горсовет (цалалыц совет).
ГОРСТЬ ж. 1. цысым, ууыс; взять в — цысымлау; 2. (количество чего-л.) бир цысым, бир ууыс; ~ муки бир цысым ун; 3. перен. (незначительное количество) дым аз, азгана, жудэ аз; ~ храбрецов азгана цацармаплар.
ГОРТАННЫ1|Й прил. 1. лингв, кемей; ~е согласные кемей дауыссызлары; 2. тамац..., кемекей, кегирдек, кемекейли, кегирдекли; говор кемекейден шыгатугын сез.
ГОРТАНЦЬ ж. анат. тамад, кемекей, кегирдек; О у него язык прилип к ~и оныц аузына дум дуйылды.
ГОРЧЙТЦЬ несов. ашшы дэми шыгыу; ашцылтым дэми болыу; масло ~ майдыц ашшы дэми бар, майдыц ашцылтым дэми бар.
ГОРЧЙЦА ж. горчица (асца крсатугын ашшы тапгымлыц).
ГОРЧИЧНИК м. мед. горчичник (емле-ниу ушын цолланылатурын бир бетине горчица жасылеан цаеаз)', поставить ~ горчичник тартып цойыу.
ГОРЧИЧНИЦА снс. горчица ыдысы.
ГОРЧЙЧНЦЫЙ прил. горчица...~ое масло горчица майы.	«к
ГОРШЕЧНИК м. гузешиЛГГ
ГОРШОК м. гузе, горшок; цветочный ~ гул гузеси.
ГОРЬК||ИЙ прил. 1. ашшы; ~ое лекарство ашшы дэри; 2. перен. цайгылы, ауыр, ашшы; ~ие слёзы цайгылы кез жас; 3. перен. разг, (несчастный) сорлы, кара мац-най, бахытсыз; ~ий пьяница дузелмес мэскунем; горе ~ое ауыр цайгы; испить '-. ую чашу ауырманшылыцты кериу; пить ~ую аса мэс болыу.
ГОРЬКО 1. нареч. ашшы; 2. безл. в знач. сказ, ашып кетти; во рту было ~ от если дуздан аузым ашып кетти; З.’безл. в знач. сказ, перен. цыйын, ауыр; ему ~ в этом сознаться буны оган мойынлау жудэ цы-йын.
ГОРЮЧЕСТЬ ж. жангышлыц, алысцыш-лыц, тутангышлыц.
ГОРЮЧ И || Й I прил- 1. жанатугын, жан-гыш; ~е газы жанатугын газ; 2. в знач. сущ. с. горючее жанар май (нефть, бензин хрм т. б.).
ГОРЮЧИЦЙ II прил.: ~е слёзы наредно--поэт. кездиц ашшы жаслары.
ГОРЯНКА женск. от горец.
ГОРЯЧ ИЙ прил. 1. ыссы, цызып турган, цайнап турган; ~ая пища ыссы ауцат; 2. перен. (пылкий, страстный) кумар лы, цызбалы, цызба, цызгынлы, жалыь лы; ~ий охотник цызбалы ацшы; ~ий спср цатты дау, цатты тартыс; 3. перен. (пламенный) жалынлы, цызгынлы; ~ая любовь жалынлы суйиушилик; 4. перен. (напряжённый) цызгынлы, гажжа-гаж; ~ая работа цызгынлы жумыс; 5. перен. (вспыльчивый) цызба; он человек ~ий ол цызба адам; < ~ая кровь цызбалы; по ~им еле-
ГОР
— 166 —
дам 1) (по свежим следам) таза из бенен} таза из цууып; 2) (тотчас) изин сууыт-пай, кешиктирмей; попасть под ~ую руку ашыу устине тап келиу, ашыу устине гез келиу.
ГОРЯЧИТЕЛЬНЫ || Й прил. уст. цыздыр-гыш, цыздыратугын; ~е напйткн цыздыр-гыш ишимликлер.
горячить несов. 1. кого-что (нагревать, согревать) кыздырыу, ысытыу, жылытыу; 2. кого, перен. кыздырыу; ~ коня атты Кыздырыу.
ГОРЯЧИЦТься несов. цэдэрлениу, цы-зыу; ты напрасно ~шься сен бийкар дэдэр-ленесец; не ~сь в споре тартысканда цызба.
ГОРЯЧКнА ж. 1. уст., разг, (лихорадка) ысытпа, безгек, цыздырма; белая ~а ишки-лик цыздырмасы; 2. перен. разг, (спешка) асыгыу, асыгыслыц; ~а перед отъездом женеп кетиу алдындагы асыгыслыц; пороть ~у жудэ асыгып дэрекет етиу; 3. перен. (азарт) аса шугылланыушылыц, машцул; биржевая ~а биржалыц машцул.
ГОРЯЧНОСТЬ ж. 1. (вспыльчивость) кызбалык; 2. (увлечение) машцул болыу, дэуес болыу, цызыгыушылыц; он с большой ~ю принялся за дело ол жумысда улкен цызыгыушылыц пенен киристи.
ГОРЯЧО 1. нареч. (пылко) цызгын, цыз-гынлы турде; 2. безл. в знач. сказ, ыссы, дызыу; рукам ~ долта ыссы.
ГОС= цоспа свзлердиц «.мэмлекетлик» деген мэнисин билдиретусын екинши белеги, мыс.: госторговля мэмлекетлик сауда.
ГОСБАНК м. (государственный банк) мэмлекетлик банк.
ГОСБЮДЖЕТ м. (государственный бюджет) мэмлекетлик бюджет.
ГОСПИТАЛИЗАЦИЯ ж. кеселханага жатцарыу.
ГОСПИТАЛИЗИРОВАТЬ сов. и несов. кого кеселханага жатцызыу.
ГОСПИТАЛЬ м. госпиталь, эскерий кеселхана; полевой ~ дала госпиталы; тыловой ~ тыл госпиталы.
ГОСПИТАЛ ЬНЫЙ прил. госпиталь.
ГОСПЛАН (Государственная плановая комиссия СССР) м. Госплан (СССРдиц Мэмлекетлик планластырыу комиссиясы).
ГОСПОДИН м. (мн. господа) 1. уст., офиц. господин, мырза, таре; 2. (хозяин, повелитель) хожайын, дэмир; < быть ~ом своего слова айтдан сезин орынлау; сам себе ~ езине-ези хожайын, езине-ези бий.
ГОСПОДСКИЙ прил. уст. мырзаныц, терениц; ~ дом мырзаныц жайы.
ГОСПОДСТВО с. устемшилик, езиуши-лик, дуким суриушилик, басым болыушы-лыд; политическое ~ сиясий устемшилик; ~ в воздухе да^ада басым болыушылыд.
ГОСПОДСТВОВАТЬ несов. 1. над кем-чем (обладать властью) устемлик етиу, устем болыу, езиу, дуким суриу; басымырад болы^; ~ на море тецизде устем болыу; 2. над чем (возвышаться) бэлент кетерилип турыу, бэлент шыгып турыу.
ГОСПОДСТВУЮЩ 1|ИЙ 1. прич. от господствовать; 2. прил. (имеющий власть) устемлик етиуши, езиуши, дуким суриу-
ши; ~ие классы устемлик етиуши класс-лар; 3. прил. (преобладающий) басым, кебирек таралган; ~ее мнение басым пи-кир; 4. прил. (возвышающийся над чем-л.) бэлент кетерилип турган, бэлент шыгып турган.
ГОСПОДЬ м. дудай, алла, жаратдан, тэцир.
ГОСПОЖА женск. от господин.
ГОССТРАХ м. (государственное страхование) мэмлекетлик дамсызландырыу.
ГОСТЕПРИИМНЫ [|Й прил. мийманкеш, миймандос, мийманшыл, цонацшыл; ~е хозяева миймандос уй ийелери.
ГОСТЕПРИИМСТВО с. мийманкешлик, миймандослыц, мийманшыллыц, цонац-шыллыц.
ГОСТИНАЯ ж. гостиная, мийманхана, цонац жай.
ГОСТИНЕЦ м. разг, базарлыд.
ГОСТИНИЦА ж. мийманхана.
ГОСТИНЫЙ прил.: ~ двор уст. катар салынган сауда жайлары.
ГОСТИТЬ несов. мийман болыу, донад болыу.
ГОСТЦЬ м. мийман, донад; редкий ~ь сийрек келетугын донад; быть в ~ях донад-та болыу; пойти в гости донадда барыу.
гостья женск. от гость.
ГОСУДАРСТВЕНН ОСТ Ь ж. мэмлекетли-лик.
ГОСУДАРСТВЕННЫЙ прил. мэмлекет..., мэмлекетлик; ~ый строй мэмлекетлик цу-рылыс; ~ый деятель мэмлекет искери; ~ая граница мэмлекет шегарасы; ^ая тайна мэмлекетлик сыр; дело ~ой важности мэмлекетлик эхмийети бар ис; ~ые экзамены мэмлекетлик имтиханлар.
ГОСУДАРСТВО с. мэмлекет; Советское ~ Совет мэмлекети.
ГОСУДАРЫНЯ женск. от государь.
ГОСУДАРЬ м. ист. (царь) патша; < милостивый ~ уст. дурметли мырза.
ГОТИКА ж. готика (Европада орта эсир-диц аяеындагы архитектура стили).
ГОТИЧЕСКИЙ прил. готикалыд; ~ стиль архит. готикалыд стиль.
ГОТОВАЛЬНЯ ж. готовальня (сызыу са керекли эсбаплардыц жыйнаеы).
ГОТОВИТЬ несов. 1. кого-что, в разн. знач. таярлау, дэзирлеу; ~ рукопись к набору дол жазбаны териуге таярлау; ~ специалистов по сельскому хозяйству ауыл хожалыгы бойынша дэнигелер таярлау; ~ уроки сабад таярлау; ~ встречу кому-л. биреуди дарсы алыуга таярланыу; ~ удар содды бериуди таярлау; 2. что (стряпать) писириу, хэзирлеу, таярлау; ~ обед туски ауцат таярлау.
ГОТОВИТЬСЯ несов. к чему и с неопр. таярланыу, дэзирлениу; ~ к докладу докладка таярлау.
ГОТОВНОСТИ Ь ж. 1. таярлыд, дэзирлик; боевая ~ь эскерий таярлыд; быть в полной ~и толыц таярлыдлы болыу; 2. (что-л. сделать) тилек билдириу, цуштар болыу.
ГОТОВ "ЫЙ прил. 1. таяр, таяр болып турган; ~ое платье таяр кийим; обед ~ туски ауцат таяр; 2. (подготовленный)
— 167 —
ГРА
таяр болган; отряд ~ к выступлению отряд женеп кетиуге таяр; 3. {выражающий согласие) дайыл болтан; быть~ым на всё барлы-тына дайыл болыу; < жить на всём ~ом мусаллат болыу, тайын тамац пенен кийим-нин. жауы болыу-
ГОФРИРОВАНН ЦЫЙ 1. прич. от гофрировать; 2. прил. гофрирленген, дат-дат букленген, бурмеленген; ~ое железогофрирленген темир, бурмеленген темир.
ГОФРИРОВАТЬ несов. что гофрирлеу, дат-дат етип буклеу, бурмелеу.
ГОФРИРОВКА ж. гофрирлеу, дат-дат етип будлеу, бурмелеу.
гощу, гостйшь и т. д. наст. вр. от гостить.
ГРАБ м. бопг. граб (агаш).
ГРАБЁЖ м. 1. талау, талаушылыд, гонаушылыд, баспашылыд; 2. перен. (вымогательство) ауыр салыд салыу, пара-хорлыд.
ГРАБЙТЕЛ Ь м. 1. талаушы, тонаушы, баспашы; 2. перен. ауыр салыд салыушы, парахор.
ГРАБЙТЕЛЬСКЦИЙ прил. талаушылыд, тонаушылык, езип талаушылыд; ~ая политика езип талаушылыд сиясаты.
ГРАБИТЬ несов. кого-что 1. талау, то-нау, тартып алыу, басып алыу; 2. перен. ауыр салыд салыу, парахорлыд етиу.
ГРАБЛИ только мн. тырма.
ГРАВЁР м. ойып натыс салыушы; зергер {по металлу).
ГРАВЁРНцЫЙ прил. ойып натыс салыу-шылыи; зергершилик; ~ое искусство зергершилик енери.
ГРАВИЙ м. гравий, майда таслы шеге.
ГРАВИРОВАЛьныцй прил. ойып нагыс салатугын; ~е инструменты зергершилик эсбаплары.
ГРАВИРОВАТЬ несов. что ойып нагыс-лау; зерлеу, зер салыу (по металлу).
ГРАВИРОВКА ж. ойып нагыслау; зерлеу, зер салыу (по металлу).
ГРАВИРОВЩИК м. ойып нагыс салыушы; зергер (по металлу).
ГРАВИТАЦИЯ ж. гравитация (путкил злемниц тартыу куши).
ГРАВЮРА ж. ойып салынган натыс; зер (на металле); ~ на дереве аташца ойып салынган нагыс.
ГРАД м. 1. буршад; выпал ~ буршад жауды; 2. перен. толып жатдан, жудэ кеп, буршадтай жауган; ~ писем жудэ кеп хатлар; под градом пуль буршадтай жауган одлардын. астында.
ГРАДАЦИЯ г нс. градация (бир нэрседен екинши нэрсеге еткендеги избе-излик).
ГРАДЙРНЯ ж. тех. градирня (1. дуз алыу ушын сууды пууландыратусын орын; 2. ыссы сууды сууыу ушын бийикке орнатыл-ган курылыс).
ГРАДИРОВАТЬ сов. и несов. что, тех. градирлеу (дуз алыу ушын сууды пууланды-рыу).
ГРАДОВ ЦОЙ прил. буршадлы, буршад жаудыратугын; ~ая туча буршадлы булт.
ГРАДОМ нареч. буршадтай, буршадлап, 'буршадда удсап, моншаклап; пот лил с не
го ~ оннан тер моншадтай адты, оннап тер моншадлап агып турыпты.
ГРАДОНАЧАЛЬНИК м. уст. дала бас-лыгы, дала хэкими.
ГРАДОСТРОЙТЕЛ Ь м. цала салыушы, цала курыушы.
ГРАДОСТРОЙТЕЛ ЬСТВО с. кэла куры-лысы, кала салыушылык-
ГРАДУЙРОВАТЬ сов. и несов. что гра-дуслау, градусда белиу; ~ шкалу термометра термокгетрдатг шкаласын градуслар-га белиу.
ГРАДУС м. в разн. знач. градус; угол в сорок пять ~ов дырд бес градуслы му-йеш; мороз был ~ов пятнадцать сууыд он бес градус шамасында болды; коньяк в шестьдесят ~ов алпыс градуслы коньяк.
ГРАДУСНИК м. градусник.
ГРАДУСНЫЙ цоспа сезлердиц цанша «.градус» екенин билдиретугын екинши беле-си, мыс.: сорокаградусный дырд градуслы.
ГРАЖДАНЙН м. граждан, гражданин, азамат; ~ Советского Союза Совет Союзы-ныц гражданы.
ГРАЖДАНКА женск. от гражданин.
ГРАЖДАН СК II ИЙ прил. 1. граждан..., гражданлыд; ~ие законы гражданлыд законлар; ~ий долг гражданлыд миннет; ~ий брак гражданлыд неке; 2. (не военный, штатский) гражданлыд; <>• ~ая война гражданлар урысы; ~ая панихида жерлеу алды жыйналыс.
ГРАЖДАНСТВ ЦО с. гражданлыд; советское ~о совет гражданлыгы; права ~а гражданлыд худудлары; получить права ~а 1) гражданлыд хукукларды алыу; 2) перен. (получить всеобщее признание) кецнен таралыу, кепшиликке танылыу; дать права ~а 1) гражданлыд худудлар бериу; 2) перен. (признать) таныу, мойын-лау.
ГРАМЗАПИСЬ ж. (граммофонная запись) граммофонлыд жазыу? (граммофон пластин-касына жазып алыу).
ГРАММ м. грамм.
ГРАММАТИКА ж. 1. грамматика; сравнительная ~ салыстырмалы грамматика; 2. (учебник) грамматика китабы.
ГРАММАТЙЧ ЕС КIIИ Й прил. грамматика, грамматикалык; ~ие правила грамматик алы к кэделер; ~ая ошибка грамматикалык кэте.
ГРАММОФОН м. уст. граммофон.
ГРАММОФОННЫЙ прил. граммофонлыд.
ГРАМОТЦА ж. 1. (умение читать и писать) сауат; выучиться ~е сауатын ашыу; 2. (официальный документ) грамота; почётная ~а хурмет грамотасы; верительные ~ы дип. исеним грамоталары; ратификационные ~ы ратификациялыд грамоталары; филькина ~а сауатсыз жазылган документ.
ГРАМОТНО нареч. сауатлы, кэтесиз; ~ писать сауатлы жазыу.
ГРАМОТНОСТЬ ж. 1. сауатлылыд; всеобщая ~ улыума сауатлылыд; 2. сауатлылыд, билимлилик; политическая ~ сиясий сауатлылыд.
ГРАМОТНЫЙ прил. 1. сауатлы; 2. (написанный без ошибок) сауатлы, кэтесиз; 3.
ГРА
168 —
перен. (знающий) билгир, билетугын, билип ислейтугын; ~ инженер билетугын инженер; 4. перен. (умело выполненный) шеберлик пенен исленген, билип исленген, билип орынланган; ~ чертёж шеберлик пенен орынланран сызба.
ГРАМПЛАСТИНКА ж. (граммофонная пластинка) грампластинка (граммофон пластинкасы).
ГРАН м. уст. гран (0,062 граммга бара-бар аптекарлыц елшеу бирлиги).
ГРАНАТ I м. бот. анар (агаш Цам мийуе).
ГРАНАТ II м. мин. гранат (цасыл тас).
ГРАНАТА ж. воен, граната; ручная — цол гранатасы.
ГРАНАТНЫЙ прил. воен, граната...
ГРАНАТОВЦЫЙ I прил. 1. бот. анар...; ~ое дерево анар агашы; 2. (о цвете) ашык КЫЗЫЛ, цырмызы.
ГРАНАТОВЦЫЙ II прил. мин. гранат тасынан исленген; ~ое ожерелье гранат тасынан исленген моншад.
ГРАНАТОМЁТ м. воен, гранатомёт (граната ататугын цурал).
ГРАНАТОМЁТЧИК м. воен, гранатомётчик, граната атыушы, граната ыладтырыу-шы.
ГРАНДИОЗНОСТЬ ж. орасан улкенлик, жудэ улкенлик, огада улкенлик; ~ замыслов ой-пикирлердиц орасан улкенлиги.
грандиозном й прил. орасан улкен, жудэ улкен, огада улкен, нэхэн; ~ое строительство жудэ улкен дурылыс.
ГРАНЕНИЕ с. *дырлау, дыр шыгарыу.
ГРАНЁНЫЙ прил. дырланнан, дыры шы-гарылган, дырлы; ~ стакан дырлы стакан; ~ алмаз дыр ланган алмаз.
ГРАНИЛЬНЫЙ прил. кырлайтугын, дыр, шыгаратурын, тарашлау; ~ круг дырлау децгелеги.
ГРАНИЛЬНЯ ж. дырлау устаханасы.
ГРАНИЛЬЩИК м. дырлаушы.
ГРАНИТ м. гранит (may жынысы).
ГРАНЙТН,|ЫЙ прил. гранит..,., гранит-тиц; ~ая глыба граниттиц улкен белеги; ~ая набережная гранит пенен цапланган жага.
ГРАНИТЬ несов. что дырлау, дыр шыгарыу; ~ алмаз ал мазды дырлау, алмаздыц дырын шыгарыу.
ГРАНЙЦЦА ж. 1. шегара; ~а колхоза колхоздыц шегарасы; охрана государственных ~ мэмлекетлик шегараны коргау; 2. мн. границы перен. (предел) шек; перейти все ~ы шектен тысцары кетиу, хэдден асьш кетиу; за ~ей шет елде, шет еллерде; за ~у шет елге; из-за ~ы шет еллерден.
ГРАНИЧИТ || Ь несов. с чем 1. (примыкать) цоцсылас болыу, шегараласыу, шегаралас болыу, сыбайлас болыу; Иран ~ с СССР Иран СССР менен шегералас; 2. перен. жацын болыу, уцсас болыу, мегзеу; его мастерство ~ с искусством оныц шеберлиги искусствога мегзейди.
ГРАНКА ж. полигр. гранка.
ГРАНУЛИРОВАТЬ сов. и несов. что усацлау, майдалау; ~ удобрения с.-х. тегинлерди усацлау, туйирлеу, туйирлеп майдалау.
ГРАНУЛЯЦИЯ ж. 1. (размельчение} усацлау, майдалау; ~ химических удобрений химиялыц тегинлерди майдалау; 2. мед. (новая ткань) грануляция (жазыла баслаган жираныц таза териси).
ГРАНЬ ж. 1. (граница) шек, шегара. айырма/ на грани двух веков еки эсирдин шегарасында; стирание граней между умственным и физйческим трудом ацыл мий-нети менен куш мийнетиниц арасындагы айырмашылыцлардыц сапластырылыуы; 2. цыр; грани куба кубтыц цырлары; ~ драгоценного камня цымбат бацалы тастын цыры.
ГРАФ м. граф (дворянлыц атац).
ГРАФА ж. графа, цана.
ГРАФИК I м. график; ~ движения поездов поездлардыц цатнау графиги; ~ занятий на январьянварь айыныц оцыу графиги, работа по часовому ~у саатлы графит бойынша ислеу.
ГРАФИК II м. (художник) графика сууретшиси.
ГРАФИКА ж. графика (1. иск. сызыц-лар цэм штрихлер арцалы бояу цолланбай суурет салыу-, 2. лингв, жазыу тацба лары).
ГРАФИН м.. графин (ыдыс).
ГРАФИНЯ женск. от граф.
ГРАФИТ м. графит (1. минерал', 2. цэлем-ниц езеги).
ГРАФИТНЫЙ прил. графит...; графит-тен исленген.
ГРАФИТОВЫЙ прил. см. графитный.
ГРАФИТЬ несов. что сызыу, графала\. графалап сызыу.
«ГРАФ ИЯ цоспа сезлердиц темендеги мэнилерди билдиретурын екинши белеги-. 1) илимниц тарауын, мыс.: география география; 2) графикалыц сууретлердиц тур-лерин, мыс.: литография литография.
ГРАФЛЕНИЕ с. сызыу, графалау.
ГРАФЛЁННЫЙ прил. графаланган; ~ая бумага графаланып сызылган цагаз.
ГРАФОЛОГ м. графолог (графология цэнигеси).
ГРАФОЛОГИЯ ж. графология (адамныц цол жазбасына царай минез-цулцын, уцып-лылыгын айырыуга урынатугын илимге царсы теория).
ГРАФОМАН м. графоман (графомания менен шутлланыушы адам).
ГРАФОМАНИЯ ж. графомания (бийдэ-рек жазыушылыц пенен кеп шуеылланыу).
ГРАФСКИЙ прил. граф...; ~ титул граф атагы.
ГРАФСТВО с. 1. (титул) графлыц атац, 2. графлыц (гейпара мэмлекетлерде адми-нистратив-территориялыц бирлик).
ГРАЦИОЗНЫЙ прил. назлы, сэнли, келбети келген.
ГРАЦИЯ ж. назлыд, сэнлид, келбетли-лик.
ГРАЧ м. узадша.
ГРАЧЙН11ЫЙ прил. узадшаныц; ~ое гнездо узадшаныц уясьр
ГРЕБЕНКЦА ж. тара£; <> стричь всех под одну ~у парыдламастан хэммени бир дэлипке тецеу.
169 -
ГРИ
ГРЁБЦЕНЬ м. 1. тарац; частый ~ень майда тарац; прядильный ~ень тех. ур-шыц тарагы; 2. кекил, таж; петушиный ~ень цораздыц кекили; 3. (верхушка) тебе, еркеш, жал, дыр; ~ень горы таудыц тебеси; ~ни волн толцынлардыц еркешлерп.
ГРЕБЕЦ м. ескекши.
ГРЕБЛЯ ж. есиу; парная кос ескек пенен есиу.
ГРЕБНОЦЙ прил. 1. ескекли; ~е судно ескекли кеме; ~й спорт есиу сперты; 2. тех. ескиш; ~й винт ескиш винты.
ГРЕБОК я. ескек дулашы, ескектиц бир сермелиуи.
ГРЁЗА ж. 1. (мечта) дыял, эрман; 2. (сновидение) тус, сандырад, сейлениу.
ГРЕЗИТЬ несов. 1. о ком-чём и без доп. (мечтать) дыял етиу, эрман етиу; наяву оцында дыял етиу; 2. (видеть во сне) тусинде кериу, сандырадлау, сейлениу.
ГРЕЗИТЬСЯ несов. 1. (представляться в воображении) дыялына келиу, эрман етиу; 2. (сниться) тусине ениу, сандырадлау, сейлениу.
ГРЕЙДЕР м. грейдер (жол тегислегиш машина).
ГРЕКИ мн. (ед. грек м., гречанка ж.) греклер (Грецияныц тийкарт халцы).
ГРЕЛКА ж. грелка (денениц бир жерин цыздырыу ушын арналван зат).
ГРЕМ'|ЁТЬ несов. 1. гулдиреу, гуркиреу, дацгырлау, салдырлау; гром ~йт кек гуркирейди; 2. чем и без доп. салдырлау; не ~й посудой ыдысларды салдырлатпа; 3. перен. дацды шыгыу; слава о нём ~йт по всему краю оныц дацды путкил елге жайылган.
ГРЕМУЧ || ИЙ прил.'. ~ая ртуть хим. жарылгыш сынап; ~ий газ хим. жарылгыш газ.
ГРЁНА ж. собир. наудан дуртыныц мэйеги, на_удан ту дым.
ГРЕНАДЕР м. ист. гренадер (патша Россиясында .\гм гейпара шет мэмлекет-лерде сайланды эскердин солдаты, офицера).
ГРЕНАДЁРСКИЙ прил. ист. гренадер...; ~ полк гренадер полкы.
ГРЕНКЙ мн. (ед. гренок м.) дууырылган нан белеклери.
ГРЕСТЙ несов. 1. чем и без доп. (вёслами) есиу; 2. что, чем жыйнау; ~ сено лишен жыйнау.
ГРЕТЬ несов. кого-что и без доп. 1. (согревать) цыздырыу, жылытыу, ысытыу; солнце греет кун дыздырады; ~ воду сууды жылытыу; 2. (об одежде, обуви) жылытыу; шуба греет постын жылытады.
ГРЁЦТЬСЯ несов. цыздырыныу, жылы-ныу, ысыныу; ~ться на солнце кун шууакта ысыныу; вода ~ется суу жылыйды.
ГРЕХ м.. 1. рел. гуна; 2. уст. (предосудительный поступок) айып, дэтелик; ~й молодости жаслыдтыц дэтеликлери; как на грех жортага еткендей, жортага исле-гендей; от ~а подальше бэледен алысырад болыу; бэледен аулад болыу; с~бм пополам зорга, еплеп, зордан.
ГРЕХОВНЫЙ прил. рел. гуналы.
ГРЕХОВОДНИК м. разг. уст. бузыд, керсе дызар.
ГРЁЦКИЙ прил.'. — орех юз.
ГРЁЧА ж. 1. см. гречйха; 2. (крупа) гречадан тартылган жарма.
ГРЕЧЕСКИЙ прил. грек..., гректиц; ~ язык грек тили.
ГРЕЧЙХА ж. гречиха (дэнли егин).
ГРЕЧИШНЫЙ прил. гречиха...; ~ мёд гречиха балы.
ГРЁЧНЕВЦЫЙ прил. гречиха...; гречи-хадан исленген; ~ая крупа гречиха жар-масы.
ГРЕШЙТЬ несов. 1. уст. (совершать грех) гунага батыу, гуналы болыу; 2. против чего, чем (ошибаться, противоречить чему-л.) жацылысыу, дэтелесиу; ~ против йстины хадыйдатлыдда царсы цэте-лесиу.
ГРЁШНИК м. уст. гунакор, айычлы, гуналы.
ГРЕШНИЦА женск. от грешник.
ГРЕШНО в знач. сказ, с неопр. разг, уяг, айып, гуна; ~ вам так говорйть сизиц усылай айтыуыцыз уят.
ГРЕШНЫ у Й прил. уст. гунакор, гуналы, айыплы; ~м делом в знач. вводи, сл. ра-сын айтыу керек, мойынлау керек, мойын-га алыу керек.
ГРИБ м. замаррыц; белый ~ ац замаррыц. собирать ~ы замаррыц терну; ф расти как ~ы гаулап есиу, тез есиу.
ГРИБКОВЫ || Й прил. биол. дара бас; ~е заболевания цара бас кеселлери.
ГРИБНИК м. замаррыц териуши, замар рыкшы.
ГРИБНО1|Й прил. замаррыцлы; замар рыцтан исленген; ~е место замаррыцлы жер; ~й суп замаррыцтан исленген шорба; ~й дождь еткинши жауын.
ГРИБЦОК м. 1. уменыи. от гриб; 2. биол. (микроорганизм) цара бас; пилис; зерно поражено ~ком дэнге пилис кесели жуццан.
ГРЙВА ж. жал; лошадиная ~ аттыц жалы.
ГРИВЕННИК м. разг, он тыйын, ярым тецге.
ГРИМ м. 1. грим (сацнада ойнаванда артистлердиц бетине салынатувын рец)', играть в гриме гримленип ойнау; 2. (специальная краска) грим, бояу.
ГРИМАС||А яс. тус, тур, шырай; сделать ~у тусин бузыу.
ГРИМАСНИЧАТЬ несов. бет-аузын цый-сайтыу, тусин бузыу, тусин езгертиу.
ГРИМЁР м. театр, гримши, грим жа-гыушы.
ГРИМЁРША женск. от гример.
ГРИМИРОВАТЬ несов. кого-что грим-леу, грим жагыу.
ГРИМИРОВАТЬСЯ несов. гримлениу.
ГРИМИРОВКА ж. гримлеу, гримлениу ГРИПП ж. грипп, тумау.
ГРИППОЗН'|ЫЙ прил. грипп, тумау; -~ое воспаление лёгких грипп кеселинен екпениц исиуи.
ГРИФ I м. цара цус.
ГРИФ II м. муз. сап, дзете.
ГРИ
— 170 —
ГРИФ III м. гриф, печать, мер (биреу- I диц тасца басылган цолы).
ГРИФЕЛЬ м. грифель, тас цэлем (аспид тахтасына жазыу га арналган).
ГРЙФЕЛЬНЦЫЙ прил. грифель...; ~ая доска грифель тахтасы.
ГРОБ м. табыт, табыт цуты; <> до гроба елгенше; вогнать в ~ елимге алып келиу; стоять одной ногой в ~у бир аягы менен герде турыу.
ГРОБНИЦА ж. цэбир, мазар.
ГРОБОВЦОЙ прил. табыт..., табыт дуты; < ~6й голос дауысы герден шыццандай; ~6е молчание аузын ашпау; ~ая тишина жым-жырт, тым-тырыс; до~бй доскй елгенше.
ГРОБОВЩИК м. табытшы.
ГРОЗА ж. 1. гулдирмама, гулдирмамалы жауын; 2. перен. цэуип, коркыныш; над ним нависла ~ оныц устинен цэйип тууып тур.
ГРОЗДЬ ж. бир солкым; ~ винограда бир солцым жузим.
ГРОЗИ ЦТ Ь несов. кому-чему 1. (угрожать) цорцытыу, абай етиу, айбат етиу, кыр керсетиу; 2. цорцытып силтеу; ~ть пальцем бармацлары менен коркытып силтеу; 3. (предстоять — о чём-л. плохом) цэуип тууыу, кэуип болыу; ему ~ла гибель оган елим цэупи тууып еди.
ГРОЗЙТься несов. разг. 1. (угрожать) цордытыу, абай етиу, айбат етиу, кыр керсетиу; 2. (делать угрожающий жест) коркытып силтеу.
ГРОЗНЦЫЙ прил. 1. (угрожающий) айбатлы, кэуипли, кэуетерли, цоркынышлы; ~ый взгляд кэуетерли кез кирас, айбатлы кез карас; 2. (внушающий страх) айбатлы, коркынышлы, цэхэрли; ~ая сила цэхэрли куш; 3. (жестокий, суровый) мейримсиз.
ГРОЗОВ ЦОЙ прил. гулдирмамалы; ~ая туча гулдирмамалы булт; ~бе лето гулдирмамалы жаз.
ГРОМ м. 1. гулдирмама, кек; ~ гремйт кек гуркирейди; послышались раскаты грома гулдирмаманыц гуркирегени еситил-ди; 2. (сильный шум, гул) гурсилди, гурил-ди, тарсылды; ~ пушек топлардын. гурсил-диси, топлардын. гурпилдиси; ~ аплодисментов дол шаппатлаулардыц гурилдиси; <> как громом поражённый жасыл тускен-дей; как ~ среди ясного нёба топпа-торыс-тан, кутпеген жерден; метать громы и молнии дэдорленип аузынан от шашыу.
ГРОМАДА ж. огада улкенлик, нэхэнлик, зор, тайнапырлыд.
ГРОМАДИНА ж. разг, огада улкен зат, нэхэн зат, жудэ тайнапыр зат.
ГРОМАДНЦЫЙ прил. огада улкен, нэ-хэн, жудэ кеп, гидиман; ~ое здание огада улкен жай; ~ое удовольствие огада улкен рэдэт.
ГРОМЙЛА м. разг, талаушы, уры.
ГРОМЙТЬ несов. кого-что кыйратыу, тас-талцан етиу, ойран етиу; ~ врага душпанды цыйратыу.
ГРОМКЦИЙ прил. 1. цатты, кушли; ~ие крики катты бацырыулар; 2. перен. (известный) атацлы, белгилн, танымалы; ~ое
имя атацлы адам; 3. перен. (напыщенный) дэбдебели, кургац; ~ие фразы цургак сезлер.
ГРОМКО нареч. цатты, кушли.
ГРОМКОГОВОРИТЕЛЬ я. громкоговоритель (репродуктор).
ГРОМОВ ЦОЙ прил. 1. гулдирмамалы; ~ые раскаты кек гуркиреулер; 2. перен. цатты, кушли, гуркиреген; ~6й голос гуркиреген дауыс.
ГРОМОГЛАСНО нареч. хэммеге еситтирип. ашыдтан-ашык; ~ заявйть ашыдтан--ашыд жарыялау.
ГРОМОГЛАСНЫЙ прил. цатты дауыслы, кушли дауыслы.
ГРОМОЗДИТЬ несов. что, на что уйиу, усти-устине басыу.
ГРОМОЗДИТ ься несов. на что и без доп. уйили^, усти-устине басылыу.
ГРОМОЗДКИИЙ прил. улкен, цолайсыз, жайгаспайтугын, ауыр; ~ая мебель улкен мебель.
ГРОМООТВОД м. жылдырым цайтаргыш, жасыл цайтаргыш.
ГРОМОПОДОБНЫЙ прил. кектей, гуркиреген.
ГРОМЧЕ сравнит, ст. от прил. громкий и нареч. громко цаттырац, кушлирек.
ГРОМЫХАНЬЕ с. разг, гурилди, улы салдырлы, та дыр л ы.
ГРОМЫХАТЬ несов. разг, гурилдеу, сал-дырлау, тацырлау.
ГРОССМЕЙСТЕР м. гроссмейстер (шахмат ойыны шеберлигинщ атасы узм сол атагы бар адам).
ГРОТ I м. (пещера) уцгир, цууыс.
ГРОТ II м. мор. грот (кемениц ортасын-дагы ец бийик ерликтиц теменги желцо-мы)', <> ~-мачта грот-мачта.
ГРОТЁСК м. гротеск (1. керкем эдебий шыгармаларда х,эм искусствода асыра суу-ретлеу; 2. полигр. шрифттиц бир тури).
ГРОХНУТЬ сов. и однокр. разг. 1. (издать грохот) гуре етиу, таре етиу; 2. кого-что (уронить, поставить и т. д.) гуре еттирип цойыу, таре еттириу.
ГРОХНУТЬСЯ сов. и однокр. разг, гуре етип цулау, жыгылыу; ~ с лестницы бас-цыштан гуре етип цулау.
ГРОХОТ I м. (шум) гурсилди, гурилди, тарсылды.
ГРОХОТ II м. (решето) цэлбир.
ГРОХОТАНЬЕ с. гурсилдеу, гурилдеу, тарсылдау.
ГРОХОТАТЬ несов. гурсилдеу, гурилдеу, тарсылдау-
ГРОШ м. 1. (старинная денежная единица) ярым тыйын; 2. мн. грошй разг, (ничтожная сумма) жудэ арзан баха, аз мугдар; я купил эту вещь за ~й мен бул затты жудэ арзан сатып алдым;<> у меня нет с собой ни ~а мениц жанымда бир тыйында жоц; ~а ломаного не стоит цара пулга-да тур-майды; ни в ~ не ставить кого-л. биреу менен путкиллей санаспау.
ГРОШОВЫЙ прил. разг, огада арзан. мут дерлик, кара пул.
ГРУБЁЦТЬ несов. 1. (утрачивать мягкость) жарылыу, гедир-будыр болыу; руки
— 171 —
ГРУ
~ют доллар жарылып баратыр; 2. (становиться неделикатным) турпайыланыу.
ГРУБЙТЬ несов. кому и без доп. эдепсиз-лик етиу, турпайылыц ислеу, цатты сез айтыу, бийэдеплик етиу.
ГРУБИЯН м. эдепсиз адам, турпайы адам, гудибузар, бийэдеп.
ГРУБИЯНИТЬ несов. разг, эдеисизлик -етиу, турпайылыц етиу, цатты сез айтыу, гудибузарлыц етиу, бийэдеплик ислеу.
ГРУБИЯНКА женск. от грубиян.
ГРУБО нареч. турпайы турде, ерески турде, эдепсиз турде, гудибузарлыц етип; обращаться ~ с кем-л. эдепсиз турде цат-нас жасау; ответить ~ турпайы турде жууап бериу.
ГРУБОСТ II ь ж. 1. (напр. работы) олац исленгенлнк; 2. турпайылыц, бийэдеплик, ерескилик, эдепсизлик, гудибузарлыц; говорить ~и эдепсиз сезлер айтыу.
ГРУБОШЁРСТНЦЫЙ прил. ири жунли, ири жуннен тоцылгаи; ~ое сукно ири жуннен тоцылган мауыты.
ГРУБЦЫЙ прил. 1. (простой, без изящества) эйтеуир исленген, цалай болса солай исленген, эпиуайы; ~ая обувь эйтеуир тигилген аяд кийим; ~ая мебель эйтеуир исленген мебель; 2. перен. (недостаточно искусный) олад, олад исленген; ~ая работа олад исленген жумыс; 3. (жёсткий) датты, тегис емес, гедир-будыр; ~ая кожа гедир-будыр былгары; 4. (неприятный на слух) жагымсыз; ~ый голос жагымсыз дауыс, жагымсыз дауаз; 5. (неучтивый, малокультурный) турпайы, эдепсиз, бийэдеп; ~ый человек турпайы адам; 6. (недопустимый) хэдден тыс; ~ая ошибка хэдден тыс дэте; <> ~ый подсчёт шамалап есаплау; ~ая пища эпиуайы аудат.
ГРУДА ж. уйин-уйин, уйим, уйинди, уймешик-уймешик; ~ камней таслардыц уйиндиси.
ГРУДЙНА ж. 1. анат. тес суйек; 2. см. грудинка.
ГРУДЙНКА ж. тес, тес ети, тес геши; копченая ~ цацланган тес ети.
ГРУДНЙЦА ж. мед. емшек исиу.
ГРУДН'ОЙ прил. 1. тес--., кекирек...; ~ая клетка анат. кекирек клеткасы; 2. емшек...; ~6е молоко емшек сути; 3. емизиу-ли, емшектеги; ~бй ребёнок емизиули бала; <> ~6й голос толыд сесли, терец дауыслы.
ГРУДОБРЮШНЦЫЙ прил.'. ~ая преграда анат. тес пенен дарынныц арасындагы ет перде.
ГРУД1) Ь ж. 1. кекирек, тес, геуде; широкая ~ь кец геуде; дышать полной грудью бутин геудеси менен дем алыу, терец дем алыу; 2. (женская) емшек; кормить ребёнка грудью баланы емизиу; отнять от ~й емшектен шыгарыу, суттен шыгарыу; 3. (рубашки, одежды) кекирек (кейлектин,, кийимниц алды); <> грудью проложить себе дорогу кеп дыйыншылыдлар менен жетисиу; грудью стать иа защйту родины уатанды барлыц жан-тэни менен цоргау.
ГРУЖЁНЫЙ прил. тийелген, жуклен-ген, жук тийелген, жуги бар; ~ вагон жук тийелген вагон-
ГРУЗ м. 1. (тяжесть) жук, салмац, ауырлыц; 2. (для перевозки) жук; вагон с грузом жуги бар вагон; 3. перен. (бремя) салмак, ауырлыц, ауырманлыц; ~ забот лёг на его плечи гамхорлыцтыц ауырман-лы'ы оныц мойнына шекти.
ГРУЗДЬ м. груздь (замаррьщ).
ГРУЗЙЛО с. рыб. батыргы, шумдиргиш.
ГРУЗИНСКИЙ прил. грузин..., грузин-ииц; ~ язык грузин тили.
ГРУЗЙНЫ мн. (ед. грузйн м., грузинка ж.) грузинлер (Грузия ССРныц тийкар-кы халкы).
ГРУЗЙТЬ несов. что, чем жуклеу, ти-йеу; ~ хлеб в вагоны вагонларга гэлле тийеу.
ГРУЗЙТЬСЯ несов. жуклениу, тийелиу.
ГРУЗНЫЙ прил. 1. (тяжеловесный) жуги ауыр, ауыр жукли; 2. (о человеке) ауыр, салмаклы.
ГРУЗОВЙК м. жук машина.
ГРУЗОВ ЦОЙ прил. жук..., жук тийеле-тугын, жук тасыйтурын; ~бй транспорт жук транспорты; ~ые перевозки жук та-сыу.
ГРУЗООБОРОТ м. грузооборот (белгили бир уацыттыц ишинде тасылсан жуктиц мугдары).
ГРУЗОПОДЪЁМНИК м. тех. жук кетер-гиш.
ГРУЗОПОДЪЁМНОСТЬ ж. тех. жук кетеримлилик, жук кетергишлик; судно ~ю в трйста тонн жук кетергишлиги уш жуз тонналыц кеме.
ГРУЗОПОДЪЁМНЫЙ прил. жук кете-ретугын.
ГРУЗОПОТОК м. жук хэрекети, жук журиси.
ГРУЗЧИК м. жук тусириуши, жук та-сыушы, жук тийеуши, жукши.
ГРУНТ м. 1. топырац, жер; песчаный ~ шегели топырац; 2. жив. (нижний слой краски) грунт (суурет салыуеа арналган кенептин, усти бетине жаеылеан бояудыц биринши работы).
ГРУНТОВАТЬ несов. что грунтлау.
ГРУНТОВКА ж. грунтлау.
ГРУНТОВ 1|0Й прил. жер асты; гузар, тас теселмеген; ~ые воды жер асты суулар; ~ая дорога гузар жол.
ГРУППА ж. в разн. знач. группа, топар; оператйвная ~ воен, оперативлик топар; ~ спортсменов спортсменлер топары; партийная ~ партиялыц топар.
ГРУППИРОВАТЬ несов. кого-что топлау, топарлау, топарларга бириктириу.
ГРУППИРОВАТЬСЯ несов. топланыу, топарланыу.
ГРУППИРОВКА ж. 1. (действие) топлау, топарланыу, топарларга белиниу; ~ фактов фактларды топарларга белиу; 2. (группа, объединение) топар; южная ~ войск эскерлердиц туслик топары.
ГРУППОВОД м. топар басшысы.
ГРУППОВЦОЙ прил. группа, топар, то-пар-топар; ~ые занятия топарга белиннп оцыу, топар-топар болып оцыу.
ГРУППОВЩИНА ж. топарпазлыц, тэреп-шилнк.
ГРУ
— 172 -
ГРУСТЙТЬ несов. о ком-чём и без доп. цайгыланыу, цапаланыу, муцайыу, ууайым-лау.
ГРУСТНО 1. нареч. цайгыланып, цапа-ланып, муцайып, ууайымлап; 2. безл. в знач. сказ, цайгылы, цапалы, муцлы; мне ~ мен цапаман.
ГРУСТНЦЫЙ прил. кайгылы, капа..., цапалы, муцлы, ууайымлы; ~ый взгляд цапалы нэзер; ~ая музыка муцлы саз.
ГРУСТЬ ж. цайгы, цапа, муц, зар, ууа-йым, кеуилсизлик.
ГРУША ж. алмурт (агаш хэм. мийуе).
ГРУШЕВИДНЫЙ прил. алмурт тэризли, алмуртца уцсаган.
ГРУШЕВЫЙ прил. алмурт...; алмурттан исленген, алмурттан таярланган.
ГРЫЖА ж. мед. дуяц кесели.
ГРЫЗНЦЯ ж. разг. 1. таласыу, шайнасыу; собаки затеяли ~ю ийтлер таласа баслады; 2. перен. (мелочная ссора, склока) жэнжел, тартыс, дау, шатад.
ГРЫЗЦТЬ несов. 1. что мужиу, дайзау, кемириу; шагну (орехи)-, ~ть кость суйек кемириу; 2. кого, перен. разг, (докучать придирками, бранью) адырет бериу, азап бериу, шудылап доймау; 3. кого, перен. разг, (мучить, тревожить) кун бермеу, изине тусиу; его ~ут сомнения оган исен-беушилик кун бермейди.
ГРЫЗТЬСЯ несов. 1. (о животных) таласыу, шайнасыу; 2. перен. разг, (ссориться) жэнжеллесиу, тартысыу, дауласыу, шатад-ласыу-
ГРЫЗУН м. зоол. кемириуши.
ГРЯДА ж. 1. (на огороде) дарыд; 2. (ряд) дизбек; ~ облаков булт дизбеклери.
ГРЯДКЦА ж. уменьш. от гряда 1; копать ~ и дарыдшаларды дазыу.
ГРЯДКОВЫЦЙ прил. с.-х. царыцлы, царыцлап; ~е культуры царыцлап егилету-гын егинлер.
ГРЯДУЩИ ||Й прил. 1. (будущий) болажак, келешектеги; ~е поколения келешек-теги эулатлар; 2. в знач. сущ. с. грядущее келешек.
ГРЯЗЕВ’ОЙ прил. уйыд..., уйыдлы; ~ые ванны мед. уйыд ваннасы.
ГРЯЗЕЛЕЧЕБНИЦА ж. уйыц пенен емлейтугын мэкеме.
ГРЯЗЕЛЕЧЕНИЕ с. кеселди уйыц пенен емлеу-
ГРЯЗНЙТЬ несов. кого-что 1. (пачкать) ыласлау, кирлетиу, былгау, патаслау; 2. перен. (порочить) масдара етиу, жаман атда далдырыу, намысына тайну.
ГРЯЗНИТЬСЯ несов. ыласланыу, кир-лениу, былганыу, патасланыу.
ГРЯЗНО 1. нареч. ылас, кир, патас; 2. безл. в знач. сказ, батпад, ылай, патас; на улице ~ кеше батпад.
ГРЯЗНУЛЯ м. и ж. разг, ылас адам, патас, паспанда.
ГРЯЗНУХА м. и ж. см. грязнуля.
ГРЙЗНЦЫЙ прил. 1. (покрытый грязью) батпад, батпадлы, ылайлы, балшыдлы; кирли, патас (запачканный)-, ~ая дорога батпадлы жол; ~ый двор патас шарбад; ~ая одежда патас кийим; ~ые руки кирли
дол; 2. (мутный — о цвете) гуцгурт; 3-перен. (вызывающий отвращение) харамы бузыд, иплас; ~ая история иплас уадыя.
ГРЯЗЦ Ь ж. 1. (слякоть) батпад, бал-шыд; непролазная ~ь адам журе алмайту-гын батпад; 2. кир, патас; ~ь на руках долдыц кири; 3. (нечистоты, мусор) иплас, тасланды, патаслыд; 4. перен. (грязные поступки) дарамылыд, бузыдлыд, иплас лыд; 5. мн. грязи мед. уйыд; лечйться ~ями уйыд пенен емлениу; месйть ~ь батпадтан журиу; не ударить лицом в ~ь абройды долдан бермеу; смешать кого-л. с грязью, втоптать кого-л. в ~ь нахадтан жаманлау, жала жабыу.
ГРЯНУЦТЬ сов. 1. (загреметь, зазвучать) гуре ете далыу, торс ете далыу, гурилдеи жибериу; ~л гром гулдирмама гуре ете далды; ~ла музыка музыка бирден жацгы-рып кетти; 2. перен. (внезапно разразиться) бирден басланып кетиу, кэпелимде басланыу; ~ла война урыс бирден басланып кетти.
ГУАНО с. нескл. дус дэрис.
ГУБА I ж. ерин; тонкие губы жицишке ерин;<> заячья ~ мед. жырыд ерин; у него губа не дура аузы ас биледи; у него молоко на ~х не обсохло оныц аузынан са рысы кеткен жод; надуть губы аузын бул тыйтыу.
ГУБА II ж. геогр. шыганад, долтыд; Онежская ~ Онега долтыгы.
ГУБАСТЫЙ прил. разг, еринли, ерини улкен.
ГУБЕРНАТОР м. губернатор (1. патша Россиясында губерния баслыеы; 2. гейпара шет мэмлекетлерде уэлиаттыц баслыеы).
ГУБЕРНАТОРСКИЙ прил. губернатор-лыд, губернатордыц.
ГУБЕРНАТОРСТВО с. губернаторлыд.
ГУБЕРНИЯ ж. ист. губерния (бурынгы Россияда хэм СССРды районластырыудын дэслепки дэуиринде административлик бирлик).
ГУБЕРНСКИЙ прил. ист. губерния.... губерниялыд; ~ город губерниялыд дала.
ГУБЙТЕЛЬ м. дуртыушы, дыйратыушы, дырыушы, харап етиуши, ойран салыушы, набыт етиуши.
ГУБЙТЕЛ ЬНЫЙ прил. дуртатугын, дыйратыушы, дыратугын, харап ететугын. ойран ететугын, набыт ететугын; жагымсыз (о климате); ~ огонь артиллерии артилле-рияныц ойран етерлик атыуы.
ГУБЙТЬ несов. кого-что дуртыу, дыйра-тыу, дырыу, харап етиу, ойран етиу, набыт етиу; саранча губит посевы шегиртке егинлерди набыт етеди.
губка ж. губка (1. зоол. рауажланба-сан суу хайуаны; 2. резичадан исленген суу сициргиш зат).
ГУБНЦОЙ прил. 1. ерин...; ~ая помада ерин бояуы; 2. лингв, ерин..., еринлик; ~ые согласные ерин дауыссызлары.
ГУБОШЛЁП м. разг, салпы ерин, салпы ауыз.
ГУБЧАТ'|ЫЙ прил. тесик-тесик, кез-кез;, ~ая резйна тесик-тесик резина.
ГУВЕРНАНТКА женск. от гувернер.
________________________________________ - 173 -____________________________________________ГЯУ
ГУВЕРНЁР м. уст. гувернёр (дворян я буржуазия семьяларында б а лаг а тэрбия беретугын адам).
ГУГУ: ни ~ в знач. сказ, ундеме, аузыц-ды ашпа, сейлеме, сестицди шыгарма.
ГУДЕНИЕ с. гурилди, гууилди.
ГУДЦЁТЬ несов. 1. гурилдеу, гууилдеу; ветер ~йт самал гууилдейди; 2. цышцырыу, бадырыу; гудок ~йт гудок цышцырады; 3. прост, (ныть, ломить) сырдырау, цац-•сау; голова ~йт бас сырдырайды.
ГУД ЦОК м. гудок; пароходный ~6к пароход гудоги; выходить по ~ку гудок бойынша шыгыу,
ГУДРОН м. тех. гудрон (нефть цалдыц-ларынан алынатугын мумга у саган май).
ГУДРОНИРОВАТЬ сов. и несов. что гудронлау, гудрон цуйыу; ~ шоссе тас жолды гудронлау.
ГУЖ м. дамыт бау; взялся за — не говорй, что не дюж поел, дамыт бауга асылган соц — арбаны жек.
ГУЖЕВОЙ прил.: ~ транспорт арба, шана транспорты.
ГУЖОМ нареч. арбалы, шаналы, арба менен, шана менен; возйть ~ арбалы тасыу. гужу, гудишь и т. д. наст. вр. от гудеть. ГУЛ м. гууилди, гурилди, шаудым; ~ голосов дауыстыц шаудымы.
ГУЛКИ ||Й прил. 1. (громкий) цатты, кушли; ~й звук кушли сес; 2. (с сильным резонансом) жацлаган, жацгырган; ~е своды жацгырган гумбезлер.
ГУЛЯКА м. и ж. разг, гезбе, цыдырауыц.
ГУЛЯНЬЕ с. цыдырыспац, сейил.
ГУЛЯТЬ несов. 1. (прогуливаться) цыды-рыу, сайран етиу, сейил етиу; 2. разг, (быть свободным от работы) бос болыу, цыдырыу; ~ два дня еки кун бос болыу; 3. (веселиться) кеуил кетериу, отырысыу; ~ на свадьбе уйленген тойында отырысыу.
ГУЛЯШ м. гуляш (гешли ауцаттыц тури).
ГУМАНИЗМ м. гуманизм, адамгершилик; социалистйческий ~ социалистлик гуманизм.
ГУМАНЙСТ м. гуманист (гуманизмшщ тэпепдары).
ГУМАН И СТЙЧ ЕСКИ || Й прил. гуманист-лик, гуманизмлик; в ~х целях гуманист-лик мацсет пенен.
ГУМАНИТАРНЫ||Й прил. гуманитарлыц; науки гуманитарлыд илимлер.
ГУМАННО нареч. адамгершилик пенен, адамгершиликли турде.
ГУМАННОСТЬ ж. адамгершилик; проявлять ~ адамгершилик етиу.
ГУМАННЫЙ прил. адамгершиликли; 'поступок адамгершиликли цылыц.
ГУМНО с. цырман.
Г^МУС ж. гумус, ширинди.
ГУРИЯ яс. хур, геззал.
ГУРМАН м. тамад талгагыш адам.
ГУРТ м. cvpny, пада; ~ы овец бир сурну дой, бир цора цой.
ГУРТОВЩИК м. 1. (погонщик, пастух) паданы айдаушы, мал айдаушы; 2. уст. паданьщ ийеси (владелец гурта)-, мал сауда-тери (торговец скотом).
ГУРТОМ нареч. разг. 1. (оптом) суриу-леп, падалап; 2. (совместно, гурьбой) бир цосып, бир топар етип.
ГУРЬБА ж. бир топ адам, бир топар адам, аламан.
ГУРЬБОЙ нареч. бир топ болып, бир топар болып, топарласып; идтй ~ топарласып барыс, топарласып журиу.
ГУСАК м- цораз газ.
ГУСАР м. воен. уст. гусар (бурынгы Россияда атлы эскер).
ГУСАРСКИЙ прил. воен. уст. гусар...» гусадэлар...; ~ полк гусарлар полки.
ГУСЕНИЦА ж. 1. зоол. губелек цурт; 2. гусеница; ~ танка танктиц гусеницасы.
ГУСЕНИЧНЫЙ прил. 1. зоол. губелек цурты; 2. тех. гусеницалы; ~ трактор гусеницалы трактор.
ГУСЁНОК м. газдын. палапаны.
ГУСЙН ЦЫЙ прил. газ..., газдыц; <> ~ая кожа газ ет.
ГУСЛИ только мн. гусли (музыка эсба-бы).
ГУСЛЯР м. гусляр (гусли шертетугын сазанде).
ГУСТЕТЬ несов. цойыуланыу, цойылыу.
ГУСТО нареч. 1. цойыу, цалыц, тыгыз; пшенйца взошла ~ бийдай цалыц болып кегерди; 2. цатты; замеейть тесто ~ цамыр-ды цатты етип ийлеу; 3. безл. в знач. сказ, разг, (много) кеп, кэнапат; у меня денег не ~ мениц ацшам аз.
ГУСТЦОЙ прил. 1. (частый) цалыц, тыгыз; ~6й лес цалын тогай; ~ые волосы цалыц шаш; 2. (не жидкий) цойыу; ~ая сметана цойыу цаймац; 3. (плотный) цалыц; ~6й туман цалыц думай; <- ~бй бас жууан дауыс.
ГУСТОЛИСТВЕННЫЙ прил. цалын. жа-пырацлы.
ГУСТОНАСЕЛЁННЫЙ прил. тыгыз жай-ласцан.
ГУСТОТА ж. цалыцлыц, цойыулыц, ты-гызлыц; ~ населения халыцтьщ тыгызлыгы.
ГУСЫНЯ ж. ана газ.
ГУСЦ Ь м. газ;<> ~ёй дразнить мэзи ашы-уын келтириу; как с гуся вода погов. устине суу жуцпайды, кеш нэрсе тэсир етпейди.
ГУСЬКОМ нареч. тиркесип, бир-бири-ниц изинен, бириниц изинен бири; идтй ~ бир-бириниц изинен журиу.
ГУСЯТИНА ж. газ геши.
ГУТАЛЙН м. етик май, гуталин.
ГУТТАПЕРЧА ж. гуттаперча (каучукке у 1,саг ан созылгыш зат).
ГУТТАПЕРЧЕВЫЙ прил. гуттаперча...; гуттаперчадан испенген.
ГУЩ^Аяс. 1. (осадок) цоцым;кофёйная~а кофениц цоцымы; 2. (чаща) цалыц; ~а леса тогайдыц цалыц жери; 3. перен. орта-сы; в самой ~е толпы аламанныц ортасын-да; в ~е событий уацыяныц дэл ортасында.
ГУЩЕ соавнит. ст. от прил. густой и нареч. густо цалыцрац (о лесе, о волосах)-, цойыурац (о жидкости).
ГЭС ж. (гидроэлектростанция) гидроэлектростанция (суу куши менен ислейтугын электпостанция).
ГЯУР м. копир.
ДА
— 174 —
ДА I частица 1. у тверд, ауа; все пришли? — Да барлыгы келди ме?— Ауа; да, конечно ауа, элбетте; 2. вопр. (разве) солай ма, доя, распа, шын ба; он уехал, да? ол кетип цалды, солай ма?; говорят, приехал его отец.— Да ну? оныц экеси келипти де-седи.— Доя?; да неужели? распа?; 3. (отклик на обращение) ха; Нагмёт!—Да! Нагмет!— Х,а!; 4. усил. дым, го, хеш, тук; да не может быть! хеш бундай болыуы мумкин емес!; ты знаешь об этом деле?— Да ведь это я написал о нём в газету сен бул ис тууралы билесец бе?—Усыны ол тууралы газетага жазган мен го; да ну его! цойса соны!; да что вы! мумкин емес!; да скажйте же! айтсацызшы енди!; это что--нибудь да значит бул бир нэрсени билдиреди го; 5. (кстати) айтцандай, айтпашац; да, я и забыл: у меня есть для вас письмо айтцандай, умытып баратырган екенмен: менде сиз ушын бир хат бар; да, ещё одна новость айтпашац, тагы бир таза хабар; 6. (пусть) ’сын, =син; да здравствует Первое мая! жасасын Биринши май!; вот это да! эне бул жарайды!
да II союз 1. соед. хэм, жэне, тагы; он да я ол хэм мен; 2. присоед. (ещё, притом) оныц устине, тагы; шёл я ночью один, да ещё лесом мен тунде жалгыз хэм оныц устине югайдыц иши менен журдим; 3. противит. бирац, лекин; он охотно сделал бы это, да у него нет времени ол буны жудэ ислер еди, бирац оныц уацыты жоц’,<> дай... союз 1) соед. цапелимде; думал, думал да и надумал ойлай, ойлай цапелимде ойлап таптым; 2) присоед. (притом) оныц устине; да и только тек болганы; смеётся, да и только тек болганы куле береди; нет-нет да и... жоц десец де бирац...
ДАБЫ союз уст. см. чтобы.
ДАВ А ЦТ Ь несов. 1. см. дать; 2. повел, разг, давай, давайте цэне, цэнекей, кел; ~йте я вам помогу цэне, мен сизге жэрдем-лесейин; ~й споём кел, цосыц айтайыц;<> а я ~й кричать ал мен бацырысты кур-дым.
ДАВАЦТЬСЯ несое. см. даться; математика ~лась ему с трудом ол математикадан цы клан ату рык еди. *
ДАВЕЧА нареч. прост, баягыда; эне куни, багана.
ДАВЕШНИЙ прил. прост, баягы, бурын-гы; эне кунги, баганагы.
ДАВЙТЬ несов. 1. на кого-что (тяжестью) басыу, салмагын салыу, ауырын салыу; цысыу; снег давит на крышу цар жайдыц тебесине салмагын салады; 2. что (жать, выжимать) сыгыу, цысыу, женшиу, езиу; ~ виноград жузимди сыгыу; 3. кого-что (душить) алцымынан бууыу, цысыу, та-мацлау, бууып елтириу, алцымлау; лиса давит кур тулки тауыцларды тамацлап ел-тиреди; 4. что (стискивать, сжимать) цысыу; сапог давит ногу етик аяцтг»! цыса-ды; 5. кого-что, перен. (угнетать) езиу,
жэбирлеу; цорлау; <> мне давит грудь мениц кекирегим цысып тур.
ДАВИТЬСЯ несов. 1. чем туйилиу, цацалыу, шацалыу; ~ костью суйекке ца-цалыу; 2. разг, (есть жадно, торопливо}-цацалыу, шацалыу, асыгып жеу; ~ от смеха ишек-силеси цатып кулиу.
ДАВКА ж. баса-бас, тыгылыс; у входа, образовалась ~ кирер ауызда тыгылыс болды.
ДАВЛЕНИЕ с. 1. цысым, басым; атмосферное ~ хауа басымы; кровяное ~ цав басымы; 2. перен. (принуждение) мэжбур-леу, цысыу, зорлау; тэсир; оказать ~ мэж-бур етиу; под ~м тэсири астында, цысыуы астында; под ~м общественного мнения жэмийетшиликтиц пикириниц тэсири астында- .
ДАВНИ || И прил. бурынгы, ески, эййемги, кептенги, элле цашангы; с ~х пор» бурынгы уацтан бери, кептен бери, элле цашаннан.
ДАВНЙШНИЙ прил. разг, гене, ески, эййемги, кептен берги, элле цашангы; ~ приятель кептен таныс адам.
ДАВНО нареч. 1. (много времени тому назад) элле цашан, кептен берли; это было ~ бул элле цашан болып еди; он ~ приехал? ол элле цашан келди; 2. (с давних пор) кептен бери, бурыннан; я ~ его не видел мен оны кептен бери кермедим.
ДА В Н О П Р ОШ Ё ДШ || И Й прил. баягы, бурынгы етип кеткен; ~ие времена бурынгы етип кеткен уакытлар; <> ~ее время грам. бурынгы еткен мэхэл.
ДАВНОСТИь ж. 1. (отдалённость вс времени) элле цашангылыц, ескилик, гене-лик, ертеде болганлыц; ~ь событий уа-цыялардыц элле цашан болып еткенлиги; дело большой ~и кеп ертеде болган ис; 2. юр. уакты еткен, мезгили еткен, генерген; исковая ~ь мезгили етип кеткен, ха-цылы ис; срок ~и муддеттиц генергенлиги.
ДАВНЫМ-ДАВНО нареч. элле цашан, атам заманда, кептен бери, бурында, эййем заманда.
ДАГЕСТАНСКИ ||Й прил. дагстанлы..., дагстанлыц; ~е обычаи дагстанлылардын урп-эдетлери.
дадим, дадйте и т. д. буд. вр. от дать.
дадймся, дадитесь и т. д. буд. вр. от даться.
ДАЖЕ частица усил. хэтте, хэттеки, да (де, та, те) керек десе; и подумать ~ ие могу об этом хэттеки ол хаццында ойлауым да мумкин емес; я ~ представить себе этого не мог мен буны бундай екен деп ойла-ганым да жоц едим; ~ если хэттеки, егер; ~ если он придёт егер де ол келсе; ~ я не знаю хэттеки мен де билмеймен.
дай повел, от дать.
ДАКТИЛОЛОГИЯ ж. дактилология (са-цаулардыц бармак, пенен хэрекет етип сейлесиу усылы).
— 175 —
ДАР
ДАКТИЛОСКОПИЯ ж. дактилоскопия (айыплы адамды аныцлау ушын бармацтыц терисиниц сууретин алыу).
ДАКТИЛЬ м. лит. дактиль (пяти биринши бу уындагы уш бууынлы цосыц стопасы).
дал прош. вр. от дать.
ДАЛАЙ-ЛАМА м. далай-лама (Тибеттиц жоцаргы басцарыушысы цэм Тибет шир-кеуиниц басшысы).
ДАЛЕЕ нареч. 1. (дальше) узад, алые, артыд; до города не ~ километра далага дейин бир километрден артыд емес; 2. (затем) оннан кейин, оннан соц; ~ перейдём ко второму вопросу оннан кейин екинши мэселеге кешемиз; ф и так ~ (и т. д.) тагы-тагылар (т. т.), тагы басдалар (т. б.), дэм басдалар (х. б.).
ДАЛЁК || И И прил. 1. узад, алые, дашыц; ~ие страны алыстагы еллер; ~ий путь узад жол; 2. (отдалённый временем) ертеде, бурын; ~ое прошлое ертеде етип кеткен; ~ое будущее алыстагы келешек; 3. перен. (чуждый) жат, дашыд; онй ~ие друг другу люди олар бир-бирине жат адамлар; 4. перен. аулад, алые; его слова далеки от истины оныц сезлери дадыйдатлыдтан алые; я ~ от мысли, что... мен... деген пикирден ауладпан;<> он не очень ~ий человек ол онша адыллы адам емес.
ДАЛЕКО, ДАЛЁКО 1. нареч. уза к, алые, кашык; 2. безл. в знач. сказ, эдеуи-рац, алые, узах; фронт отсюда ~ фронт бул жерден алые; <> далеко за... 1) (спустя много времени) кеп уадыт еткеннен сон., кеп уадыттан кейин; 2) (много больше) эдеуи-рад артыд; ему далеко за сорок ол дырыд-таи эдеуир артдан; далеко зайтй хэдден тыс кетиу, шектен шыгыу; далеко не... жудэ... емес, оншелли... емес; он далеко не глуп ол жуда адылсыз емес; далеко пойти есиу, кетерилиу; мне до него далеко менин оган жетиуиме кеп уакыт бар.
ДАЛЬ ж. 1. (ширь, простор) узадлыд, алыслыд, дашыдлыд; голубая ~ поэт. кек болып керинген узадлыд; 2. (отдалённое место) узад, алые жер, жырад, да-шыд; идти в такую ~! сондай алыеда барыу!
ДАЛБНЁЙШЦИЙ прил. буннан былай, келешектеги, алдагы уадытта, соцгы, ке-йинги: ~ие события соцгы уадыялар; ~ее развйтие народного хозяйства халыд хо-жалыгыныц буннан былайгы рауажланыуы; <> в *~ем буннан былай, келешекте.
ДАЛЬНИ ИЙ прил. 1. узад, алыстагы, узадтагы, алые жердеги, узад жердеги, алые, жырад, дашык; ~ий район алые район; ~ее плавание кеме менен узадда сапар етиу; поезд ~его следования алыс-да датнайтугын поезд; 2. алые, алысырад, немере; ~ие родственники алые агайинлер, немере агайинлер; <> без ~их слов гапти созбай, уакытты босда еткермей.
ДА Л ЬНОБОЙН ||ЫЙ прил. воен, узадда ататугын, алыеда уратугын; ~ое орудие узакка ататугын топ.
ДАЛЬНОВЙДНОСТЬ ж. алдын ала би-лиушилик, алдын болжай билиушилик, алдан болжайтугынлыд.
ДАЛЬНОВИДНЫЙ прил. алдын ала би-лиуши, алдын болжай билетугын, алдан болжаушы; ~ руководйтель алдын ала билетугын басшы.
ДАЛЬНОЗОРКИЙ прил. алыстан кер-гиш, узадтагын керетугын, узадтан коривши, алыстан кериуши.
ДАЛЬНОЗОРКОСТЬ ж. алыстан кер-гишлик, узадтан кергишлик, алыстан ке-риушилик, узадтан кериушилик.
ДАЛ ЬНОМЁР м. физ. дальномер (узац-лыцты олшейтугын цурал).
ДАЛЬНОСТЬ ж. узадлыд, алыслыд; ~ расстояния араныц узадлыгы; ~ полёта пули одтыц барып жетер узадлыгы.
ДАЛЬТОНИЗМ м. мед. дальтонизм (кез-диц гейпара ренлерди айыра билмейтусын кесели).
ДАЛЬШЕ 1. сравнит, ст. от прил далёкий и нареч. далеко, далёко узагырад-та, алысырадта, узагырад, алысырад; я живу ~ вас мен сизден узагырадта тура-ман; 2. нареч. (затем, потом) соцынан, оннан соц, оннан кейин, тагыда, дауамы; а ~ что было? оннан соц не болды?; ~ дорога идёт через поле оннан соц жол атыз-дыц иши менен кетеди; ф дальше! (продолжайте) дауамлай берициз!; читайте ~ дауамын одыцыз; рассказывать ~ дауа-мын айтыу.
дам, дашь и т. д. буд. вр. от дать.
ДАмА ж. 1. дама, ханым, бийке, хаял; пожилая ~ жасы дайтцан хаял; 2. (в танцах) дама (еркек пенен пэр болып ойнаушы цаял, цыз); 3. (в картах) гулдэсте, метке; -О- ~ сердца шутл. суйгиликли хаял.
ДАМБА ж. цашы, ыраш.
ДАМКЦА ж. (в шашках) дамка; пройти в ~и дамкага шыгыу.
ДАМСКИЦЙ прил. хаял-дызлар...; хаял..., ~й портной хаяллар кийимин тигиуши; -V- ~е пальчики (сорт винограда) келнн бармад.
дамся, дашься и т. д. буд. вр. от даться.
ДАННЫЕ мн. 1. (сведения) маглыумат-лар; анкетные ~ анкеталыд маглыуматлар; цифровые ~ цифрлы маглыуматлар; 2. (свойства, качества) удыплылыд, удып, тийкар, белги; хорошие голосовые ~ хауаз-дыц жацсы белгилери.
ДАННЦЫЙ 1. прич. от дать; 2. прил. (этот, настоящий) усы, бул, хэзирги; в ~ый момент хазирги уадытта; в ~ом случае усы жагдайда; при ~ых условиях хезирги шараятларда; <> ~ая величина мат. берилген шама.
ДАНЬ ж. ист. салыц, салгырт; взимать ~ балыд алыу, салыд ендириу; ф отдать ~ кому-чему-л. биреуди уем бир нэрсени дэдирлеу, бахалау-
ДАР м. 1. (подарок) сый, сыйлыд, сауга; принести что-л. в ~ бир затты сыйлыдка екелиу; 2. (способность) удып, удыплылыд, зейин, талант; ~ слова, ~ речи шешенлик. сезге шеберлик.
ДАРВИНИЗМ м. дарвинизм.
ДАРВИНЙСТ м. дарвинист (дарвинизмниц тэрепдары).
ДАР__________________- 176 -___________________
f ДАРЕНЦЫЙ прил. сыйлыцца алынган, сыйлыцца берилген, саугага берилген, инам етилгеп; ~ая вещь сыйлыцца берилген зат.
ДАРЙТ Ь несов. кого-что, кому босца бериу, ешейинге бериу, сыйлау, сарпай жабыу; < ~ вниманием кеуил белиу, нэзе-рин салыу; ~ улыбкой кулимсиреп царау.
ДАРМОЕД м. разг, харам та мац, жатып ишер.
ДАРМОЕДКА женск. от дармоед.
ДАРОВАНИЕ с. уцып, уцыплылыц, зейин, зейинлилик, талант; природное ~ тебий-ГЫЙ у цып.
ДАРОВАТЬ сов. и несов. что, кому, уст. бериу, кешиу, сыйлау; ~ свободу цутца-рыу, азатлыц бериу; ~ жизнь елимнен алып цалыу, бир цасыц цаннан кешиу.
ДАРОВИТОСТЬ ж. уцыплылыц. зейинлилик, талантлылыц.
ДАРОВЙТЫЙ прил. удыплы, зейинли, талантлы.
ДАРОВОЙ прил. разг, мут, мутда тускен, пулсыз, тегин, ешейин.
ДАРОВЩЙНЦА, ДАРОВЩИН’ КА ж. прост.', на ~у, на ~ку мутна, пулсыз, биреудин есабынан.
ДАРОМ нареч. 1. (бесплатно} мут, тегин, пулсыз, ешейин; и ~ не нужно мутца бер-сец де керек емес; получйть что-л. ~ тегин алыу; 2. (дёшево) арзан, мут; купить почти ~ жудэ арзан алыу, мутца тусириу; 3. (бесполезно, напрасно) бос, босца, нэтийжесиз, бийкар; весь день пропал ~ бир кун босца кетти; > это тебе ~ не пройдёт бул сатан жазасыз етпейди.
ДАРСТВЕНН ||ЫЙ прил.: ~ая запись юр. мулкти сыйлыцца бериу тил хаты.
ДАТЦА ж. дата, уацыт (кун, ай, жыл); поставить ~у датасын цойыу, уацтын цойыу.
ДАТЕЛЬНЫЙ прил.: ~ падёж грам. барыс сеплеуи.
ДАТЙРОВАННЫЙ 1. прич. от датйро-вать; 2. прил. датасы цойылтан, даталан-ган, уацты цойылган; ~ документ датасы цойылтан документ.
ДАТИРОВАТЬ сов. и несов. что датасын койыу, даталау, уадтын койыу; ~ сегодняшним числом усы бугинги кун менен уадтын дойыу.
ДАТСКИЙ прил. Дания..., даниялы, дат...; ~ язык дат тили.
ДАТЧАНЕ мн. (ед. датчанин м., датчанка ж.) даниялылар (Данияньщ тийкаргы халцы).
ДАТЬ сов. 1. кого-что, кому-чему, в разн. знач. бериу; ~ кнйгу китап бериу; ~ руку цол бериу; ~ задание тапсырма бериу; ~ лекарство дэри бериу; ~ взаймы царыз бериу; ~ телеграмму телеграмма бериу; ~ дорогу жол бериу; ~ согласие келисим бериу, ыразылыц бериу; ~ отчёт есап бериу; ~ волю еркине жибериу, ерик бериу; ~ зиать хабар бериу, хабар етиу;~ разрешение рухсат бериу; ~ слово 1) (на собраний) сез бериу; 2) (обещать) уэде бериу; ~ клятву ант бериу; ~ пощёчину шекесине бериу; ~ подзатыльник ецсесине бериу, ецсесине урыу; ~ концерт концерт бериу;
~ отпор врагу жауга соццы бериу, душ-панга дэкки бериу; ему нельзя ~ больше тридцатй лет оган отыз жастан артыц бе-риуге болмайды; земля дала богатый урожай жер мол зурээт берди, жерден мол зурээт алдыц; 2. (позволить) рухсат етиу, рухсат бериу; цэне; дайте я вам помогу цэне, мен сизге жэрдемлесип жиберейин; <> ~ началочему-л. баслап бериу; ~ повод к чему-л. себеп тауып бериу; ~ понять пэмине салыу; ~ течь агызып цоя бериу, агызып жибериу; ~ трещину жарыла баслау; ~ ход делу исти жургизип жибериу; ~ занавес пердени тусириу; ~ свет электр нурын жагыу; ни дать ни взять айнымаган дал ези, нац ези; я тебе дам! мен саган керсетемен!
ДАТЬСЯ сов. кому 1. чаще с отриц. (поддаться) тусиу, берилиу; не ~ в обман алдауга тусип цалмау; ~ в руки цолга тусиу; 2. (легко усвоиться) ацсат билиниу, оцай езлестирилиу; грамота далась ему легко ол сауатын ацсат ашты; эта история дорого ему далась бул уацыя оган цым-батца тусти.
ДАЧА I ж. 1. юр.: ~ показаний жууап бериу; 2. (порция) бир салым; ~овса бир салым сулы.
ДАЧЦА II ж. дача; снимать ~у кирейге дача алыу.
ДАЧНИК м. дачада турыушы, дачаны кирейге алыушы.
ДАЧНИЦА женск. от дачник.
ДАЧНЦЫЙ прил. дача..., дачалыц; ~ая местность дачалыц орын.
даю» даёшь и т. д. наст. вр. от давать.
ДВА числ. м., с. 1. еки; 2. см. двойка 2; < сказать в двух словах еки ауыз сез бенен айтыу; в ~ счёта х.э дегенше, дэрхэл, дэр-риу, жудэ тез.
ДВАДЦАТИЛЕТИЕ с. 1. (срок) жигирма жыл; истёкшее ~ еткен жигирма жыл; 2. (годовщина) жигирма жыллыц.
ДВАДЦАТИЛЁТН'|ИЙ прил. 1. (опродол-жительности) жигирма жыл дауамындагы, жигирма жылга созылган; ~яя дружба жигирма жыл дауамындагы дослыц; 2. (о возрасте) жигирма жасар, жигирмага шыццан; ~ий юноша жигирма жасар жигит; 3. (о сроке) жигирма жыллыц, жигирма жылга толган; ~ий юбилёй жигирма жыллыц юбилей.
ДВАДЦАТИПЯТИЛЕТИЕ с. 1. (срок) жигирма бес жыл, жигирма жыллыц муддет; 2. (годовщина) жигирма бес жыллыц.
ДВАДЦАТИПЯТИЛЁТНИЙ прил. 1.
(о сроке) жигирма бес жыллыц; 2. (о возрасте) жигирма бес жасар, жигирма бестеги.
ДВАДЦАТЫЙ числ. жигирмаланшы. ДВАДЦАТЬ числ. жигирма.
ДВАЖДЫ нареч. 1. еки рет, еки мэртебе, еки сапар, еки жола, еки цайтара; я ~ был у него мен оныкинде еки рет болдым; 2. еки жердеги; ~ пять — десять еки жер-деги бес — он.
ДВЕ ж. см. два.
ДВЕНАДЦАТИПЁРСТЩЫЙ прил.: ~ая кишка анат. буйен.
______________- 177 -_______дво
ДВЕНАДЦАТЫЙ числ. он екинши. ДВЕНАДЦАТЬ числ. он еки.
* ДВЕРИ ||ОЙ прил. цапы..., цапыныц; ~ая ручка цапыньщ тутцасы.
ДВЕРЦА ж. дадпад, кишкене капы, есикше; ~ автомобиля автомобильдиц есик-шеси.
ДВЕРЦ Ь ж. капы, есик; входная ~ь кирер капы; стоять в ~ях дапыныц аузында турыу; запереть ~ь капыны жабыу; у ~ёй жудэ жакын; при закрытых ~ях жабык турде; жасырын; при открытых ~ях ашык турде; ломйться в открытую ~ь хэммеге белгили нэрсени дэлиллеу; показать на ~ь кому-л. шык деп капыны керсетиу.
ДВЕСТИ числ. еки жуз.
ДВИГАТЕЛЬ м. 1. двигатель; реактивный ~ реактивлик двигатель; 2. перен. рауажландырыушы куш, ерлетиуши куш; ~ прогресса прогрессти ерлетиуши куш.
ДВЙГАТЕЛЬН |ЫЙ прил. хэрекетке кел-тиретугын, хэрекет ететупын; ~ая сйла хэрекет ететугын куш.
ДВИГАТЬ несов. 1. кого-что (перемещать) козгау, жылыстырыу, ийтериу; ~-гать мебель мебельди жылыстырыу; 2. чем (шевелить) кыймылдатыу; -~гать пальцами бармацларды кыймылдатыу; 3. кого--что (направлять) карсы жибериу, жыл-жытыу; ~гать войска на неприятеля эскер-лерди душпанга карсы жибериу; 4. что (приводить в движение) хэрекетке келтириу; пружйна ~жет часовой механйзм пружина сааттыц механизмин хэрекетке келтиреди; 5. что, перен. (содействовать развитию) есириу, ерлетиу, рауажландырыу, илгери-летиу; ~гать науку вперёд илимди илгери-летиу; 6. кем, перен. (побуждать) оятыу, ийтермекши болыу, себеп болыу; им ~жет чувство сострадания оган себепкер болган аяушылык сезими; еле ~гать ногами аягын зорга кетерип басыу.
ДВЙГА||ТЬСЯ несов. 1. (быть в движении) журип келиу, жылжыу; ~ться вперёд алга илгерилеу; 2. разг, (отправляться) женеу, атланыу, шыгыу; ~ться в путь жолга шыгыу; 3. (шевелиться) дыймылдау, Козгалыу; руки не ~ются колларым доз-галтпайды; не ~йся! орныцнан козгалма!;
~ться по службе хызметте кетерилиу. ДВИЖЁНИ || Е с:- 1. хэрекет, дыймыл; прийтй в ~е хэрекетке келиу; ~е небесных тел аспан денелериниц хэрекети; вольные ~я спорт, ыдтыярлы хэрекет; 2. (общественное) хэрекет, дозгалыс, кыймыл; революционное ~е революциялык хэрекет; ~е за мир парахатшылык ушын хэрекет; 3. (езда, ходьба) датнау, журиу, хэрекет; трамвайное ~е трамвайдыц датнауы; правила уличного ~я кешедеги хэрекеттиц кэделери.
ДВИЖИМОСТЬ ж. юр. козгалмалы мал мул к.
ДВЙЖИМЦЫЙ 1. прич. от двйгать; 2. прил. юр. козгалмалы, козгап болатугын; ~ое имущество козгалмалы мал мулк.
ДВИЖУЩИ 1!Й 1. прич. от двйгать; 2. прил. (направляющий) жургизиуши, хэ-рекетлендириуши, козгалтыушы, дыймыл-12 Русско-каракалпакский сл.
датыушы; ~е силы революции революция-ныц хэрекетлендириуши кушлери.
двйнуть сов. 1. и однокр. кого-что (привести в движение) хэрекетке келтириу, жылжытыу; 2. чем (шевельнуть) кыймылдатыу, козгалтыу; 3. кого-что (направить) жибериу; 4. что, перен. (содействовать развитию ) есириу, рауажландырыу, илге-рилетиу.
ДВЙНУЦТЬСЯ сов. 1. (прийти в движение) козгалыу, журиу, шыгыу; ~ться в поход журиске шыгыу; 2. (пошевельнуться) козгалыу, жылысыу, жылжыу; он не ~лся с места ол орнынан козгалмады.
ДВОЕ числ. еки, екеу; ~ суток еки сутки; нас было ~ бизлер екеу едик; < на свойх (на) двойх шутл- пыяда, жаяу.
ДВОЕБОРЬЕ с. спорт, еки турдеги жа-рыс.
ДВОЕВЛАСТИЕ с. цос хукимет, цос хуки метлик.
ДВОЕДУШИЕ с. еки жузлилик, жузе-гейлик.
ДВОЕДУШНЫЙ прил. еки жузли, жузе-гей.
ДВОЕЖЕНЕЦ м. еки хаяллы, кос цаты н л ы.
ДВОЕЖЁНСТВО с. еки хаял алыутылы к, кос катынлыц.
ДВОЕТОЧИЕ с. грам. цос точка, еки точка, цос ноцат.
ДВОЙТЬСЯ несов. безл.: ~ в глазах кезине екеу болып кериниу.
ДВОЙКЦА ж. 1. (цифра) еки; 2. (отметка) еки бахасы; получйть ~у еки бахасыи алыу; 3. спорт, (лодка) еки адамлык кайыд; 4. карт, екилик.
двойнйк м. уцсас, мегзес.
ДВОЙНЦОЙ прил. 1. (состоящий из двух частей) еки, кос, еки кабат; ~бе зеркало дос айна; ~ые рамы кос рамалар; 2. (вдвое больший) еки есе артык, еки есе кеп; ~ая плата еки есе артык телеу; 3. (двоякий) еки, кос; ~бе значение еки манили; <> вестй ~ую игру еки жузлилик етиу, жу-зегейлик етиу.
двойня ж. егиз, егизек.
ДВОЙСТВЕННОСТЬ ж. 1. (противоречивость) карама-карсылыклык, кайшы келиушилик; ~ характера минездиц дара-ма-карсылыклыгы; 2. (двуличность) еки жузлилик, жузегейлик, еки тэреплилик.
ДВОЙСТВЕННЦЫЙ прил. 1. (противоречивый) дарама-дарсылыклы; ~се решение дарама-карсылыдлы шешиу; ~ый характер карама-дарсылыклы минез; 2. (двуличный) еки жузли, жузегей; ~ая полй-тика жузегейлик сиясат; 3. (двусторонний) еки тэрепли, еки жадлы; ~ое соглашение еки тэрепли келисим.
ДВОР I м. 1. хэули, шарбад, кора; проходной ~ кэлеген адам киретугын хэули; колхозный ~ колхоз шарбагы; 2. (крестьянское хозяйство) хожалыд, уй; в колхозе сто ~бв колхозда жуз хожалыд бар; 3. (помещение для скота) кора, малхана; скотный ~ мал дора;<> монетный ~ тецге шыгаратугын орын; на ~ё кешеде, далада; не ко ~у (быть, прийтись) ылайыдсыз,
ДВО__________________- r/s -____________________
орынсыз; ни кола ни ~а погов. хадалдан тауыгы, харамнан пышьиы жод; ишер асы жод, YPeP ийти жод.
ДВОР II ж. (царский, княжеский) са-райлылар (патша цэм оныц жацынла-ры).
ДВОРЕЦ м. 1. патша сарайы; 2. сарай; Дворец Съездов Съездлер Сарайы; Дворец Пионеров пионерлер сарайы; Дворец Культуры мэденият сарайы.
ДВОРЕЦКИЙ м. уст. уй хызметкерлер басшысы.
ДВОРНИК м. дворник, хэулиман, сипсе-кеш, шарбац сыпырыушы.
ДВОРНИЧИХА женск. от дворник.
дворня ж. собир. ист. уй хызметкери (помещиктин,).
ДВОРНЯГА, ДВОРНЯЖКА ж. разг, ке-пек ийт.
ДВОРОВЫ ]]Й прил. 1. шарбац...; ~е постройки шарбацтагы жайлар; 2. в знач. сущ. м. дворовый и ж. дворовая ист. уй хызметкери, малай.
ДВОРЦОВ |]ЫЙ прил. сарай...; ~ая стража сарай сацшысы; <> ~ый переворот патша сарайындагы аударыспац.
ДВОРЯНИН м. дворянин, дворян.
ДВОРЯНКА женск. от дворянин.
ДВОРЯНСК!|ИЙ прил. дворян...; дворян-лар...; ~ое сословие дворянлар датламы.
ДВОРЯНСТВО с. собир. дворянлыд, дворянлар.
ДВОЮРОДНЦЫЙ прил. немере, жакын, аталас, немере агайин, дайылы-жийенли; ~ый брат аталас ata (старший)', аталас ини (младший); ~ая сестра аталас цыз апа (старшая); аталас царындас (младшая).
ДВОЯКЦИЙ прил. еки турли, еки дыйлы, еки жадлы, еки тэрепли; ~ое значение еки турли мэни; еки мэнисли; ~ая выгода еки жадлы пайда.
двояко нареч. еки турли, еки турли етип; эту задачу можно решить ~ бул мэ-селени еки турли етип шыгарыуга болады.
ДВОЯКОВОГНУТЫЙ прил. еки жаты батыц.
ДВОЯКОВЫПУКЛЫЙ прил. еки жагы томпад.
ДВУ* см. двух?.
ДВУБОРТНЫЙ прил. еки жагына цау-сырылатугын; ~ пиджак еки жагына цау-сырылатугын пенжек.
ДВУГЛАВ]]ЫЙ прил. еки баслы, еки геллели; <> ~ая мышца анат. еки баслы булшыц ет.
ДВУГЛАСНЫЙ прил. лингв. 1. цосарлы дауыслы сес; 2. в знач. сущ. м. двугласный цосарлы дауыслы.
ДВУГОРБЫЙ прил. айыр, цос еркешли, еки еркешли; ~ верблюд еки еркешли туйе.
ДВУГРИВЕННЫЙ м. разг, бир тецгелик, жигирма тийин.
ДВУДОЛЬНЫ||Й прил. бот. цос дэнели; ~е растения цос дэнели есимликлер.
ДВУЖЙЛЬНЫЙ прил. 1. прост, (выносливый, крепкий) шыдамлы, берик; 2. (из двух нитей) еки сымлы, цос сымлы; ~ провод еки цабат сым.
ДВУЗНАЧНЫЙ прил. цос белгили, еки белгили, еки санлы; ~ое число мат. екн белгили сан, цос белгили сан.
ДВУКОЛКА ж. еки дегершикли арба.
ДВУКРАТНЦЫЙ прил. еки есе, еки мэр-тебе, еки дайтара; в ~ом размере еки есе мугдарында.
ДВУЛЙЧИЕ с. еки жузлилик, жузегей-лик.
ДВУЛЙЧНОСТЬ ж. см. двуличие.
ДВУЛЙЧНЫЙ прил. еки жузли, жузе-гей; ~ человек еки жузли адам.
ДВУНОГИЙ прил. еки аядлы.
ДВУОКИСЬ ж. хим. дос дышдыл.
ДВУПАЛУБНЦЫЙ прил. мор. еки палу-балы; ~ое судно еки палубалы кеме.
ДВУПОЛЫЙ прил. биол., бот. цос жы-ныслы.
ДВУПОЛЬЕ с. с.-х. алмастырып егиу (у,эр жылы жердин, жартысы шудигэрла-нып к,алдырылыудан ибарат болван жерди ислеу усылы).
ДВУПОЛЬНЫЙ прил. с.-х. алмастырып егилген.
ДВУРОГИЙ прил. еки шадлы, дос муйизли.
ДВУРУЧНЦЫЙ прил. еки саплы, еки тутдалы; ~ая пила еки саплы жаргы.
ДВУРУШНИК м. еки жузли адам, жузе-гей адам.
ДВУРУШНИЧАТЬ несов. еки жузлилик етиу, жузегейлик етиу.
ДВУРУШНИЧЕСТВО с. еки жузлилик, жузегейлик.
ДВУСВЕТНЫЙ прил. еки датар айналы, дарама-дарсы айналы; ~ зал еки катар айналы зал.
ДВУСКАТНЦЫЙ прил. еки жагы жатыц, ийт арца; ~ая крыша ийт арца тебе.
ДВУСЛОЖНЫЙ прил. лингв, еки бууынлы, цос бууынлы; ~ое слово еки бууынлы сез.
ДВУСМЫСЛЕННО нареч. астарлы, гу-милжи, эдепсиз; ~ усмехнуться астарлы етип мыйыгын тартып кулиу.
ДВУСМЫСЛЕННОСТЬ ж. 1. (неясность) еки мэнилилик, астарлылыд, гумилжилик; 2. (непристойное выражение) турпайы, эдепсизлик.
ДВУСМЫСЛЕННЫЙ прил. 1. (неясный) еки манили, астарлы, гумилжи; 2. (непристойный) турпайы, эдепсиз.
ДВУСМЫСЛИЦА ж. разг, еки мэнили нэрсе, астарлы, гумилжи сез.
ДВУСПАЛ ЬН ||ЫЙ прил.: ~ая кровать еки адамлыд кэт.
ДВУСТВОЛКА ж. разг, доша, дос ауыз мылтыд.
ДВУСТВОЛ ЬН 1|ЫЙ прил. доша, досауыз-лы; ~ое ружьё доша, дос ауыз мылтыд.
ДВУСТВОРЧАТ[(ЫЙ прил. жарма, еки жадлы, еки жагына ашылатугын; ~ая дверь жарма дапы; <> ~ый клапан анат. еки жадлы клапан.
ДВУСТИШИЕ с. лит. еки датарлы досыд. ДВУСТОПНЫЙ прил. лит. еки стопалы. ДВУСТОРОННИМИ прил. 1. еки жацлы, иши сырты бирдей; ~ее сукно иши сырты бирдей мауыты; (обоюдный) еки тэрепли,
________________________________	~ 179 -	______________ДЕБ
еки жацлы; ~ее соглашение еки тэрепли келисим.
ДВУУГЛЕКЙСЛ||ЫЙ прил.: ~ая сода хим. дос кемир цышцыллы сода.
двух, двум и т. д. род., дат. п. от два, две.
ДВУХ? (ДВУ?) цоспа сезлердиц, темендеги мгнилерди билдиретурын биринши белеги: 1) еки бирдей белгини, запилы $эм т. б., мыс.: двугорбый еки еркешли; 2) еки белим-нен ямаса еки елмеу бирликлеринен турату-рынды, мыс.: двухтомный еки томлы; двухметровый узынлыгы еки метр.
ДВУХАКТНЫЙ прил. еки актлы.
ДВУХВАЛЕНТНЫЙ прил. хим. еки ва-лентли.
ДВУХВЕСЁЛ ЬНЫЙ прил. еки ескекли, дос ескекли (дсйыд).
ДВУХГОДИЧНЫ II й прил. еки жыллыд; ~е курсы еки жыллыд курслар.
ДВУХГОДОВАЛЫЙ прил. еки жасар, еки жыллыд; ~ ребёнок еки жасар бала.
ДВУХДНЕВНЫЙ прил. еки кунлик; ~ срок еки кунлик мэулет.
ДВУХКОЛЁЙНЦЫЙ прил. ж.-д. еки ко-леялы, еки цатарлы; ~ая железная дорога еки колеялы темир жол.
ДВУХКОЛЁСНЦЫЙ прил. еки децгелек-ли, еки дегершикли; ~ая повозка еки дегершикли арба.
ДВУХКОМНАТНЦЫЙ прил. еки белмели, еки ежирели; ~ая квартира екн белмели квартира.
ДВУХЛЕМЕШНЫЙ прил. еки пазналы, дос пазналы; ~ плуг еки пазналы плуг.
ДВУХЛЕТНИ||Й прил. 1. еки жыл дауам еткен; ~е странствования еки жыл дауам еткен саяхат; 2. еки жыллыд, еки жасар, еки жастагы; ~й ребёнок еки жасар бала.
ДВУХМАЧТОВЦЫЙ прил. мор. еки мач-талы, еки мачта агашлы; <~ое судно еки мачта агашлы кеме.
ДВУХМЁСТН |]ЫЙ прил. еки орынлы, еки адамлыд; ~ое купе еки орынлы купе.
ДВУХМЕСЯЧНЫЙ прил. еки айлыд;~ отпуск еки айлыд отпуск.
ДВУХМОТОРНЫЙ прил. еки моторлы, дос моторлы; ~ самолёт еки моторлы самолёт.
ДВУХНЕДЕЛЬНЫЙ прил. еки дэптелик; ~ отпуск еки дэптелик отпуск.
ДВУХПАЛАТН ||ЫЙ прил. полит, еки палаталы; ~ая парламентская система еки палаталы парламент системасы.
ДВУХСМЁНН ||ЫЙ прил. еки сменалы;
-~ая работа еки сменалы жумыс.
двухсот, двумстам и т. д. род., дат. п. от двести.
ДВУХСОТЛЕТИЕ с. еки жуз жыллыд; ~ основания города цаланыц салынганына еки жуз жыл толыуы.
ДВУХСОТЛЁТНИЙ прил. еки жуз жыллыд.
ДВУХСОТЫЙ числ. еки жузинши.
ДВУХТАКТН||ЫЙ прил. 1. муз. еки тактлы; ~ая пауза еки тактлы пауза; 2. тех. еки тактлы; ~ый двйгатель еки тактлы двигатель.
ДВУХТОМНИК м. еки томлыд; ~ сочинений Пушкина Пушкинниц шыгармалары-ныц еки томлыгы.
ДВУХТЫСЯЧНЫЙ 1. числ. еки мьщыншы; 2. прил. еки мыцлыц, еки мыцнан турган, еки мыцнан ибарат; ~ отряд еки мыц адам-нан ибарат отряд.
ДВУХФАЗНЫЙ прил. эл. еки фазалы; ~ ток еки фазалы ток.
ДВУХЦВЕТНЫЙ прил. еки рецли, еки тусли.
ДВУХЧАСОВОЙ прил. 1. (длительностью в два часа) еки саатлыд, еки саат дауамланган, еки саат созылган; 2. разг, (назначенный на два часа) саат екидеги.
ДВУХЭТАЖНЫЙ прил. еки этажлы.
ДВУЧЛЕН м. мат. ^ос агза, кос агзалы, еки агза.
ДВУЧЛЕННЫЙ прил. мат. еки агзалы, дос агзалы.
ДВУЯЗЫЧНЦЫЙ прил. 1. еки тилде сейлейтугын, еки тилди бирдей пайдала-натугын; ~ое население еки тилде бирдей сейлейтугын халыд; 2. еки тилде жазыл-ган, еки тиллик, еки тилде дузилген; ~ый словарь еки тиллик сезлик.
-ДЕ частица =мыш, =миш, =мыс, «мне; он-де не может прийти ол келе алмайды-мыс.
ДЕ- приставка темендеги мгнилерди билдиреди: 1) бийкар етилгенди, тоцталып цалеанды, керсинше тэсирди, мыс.: деморализовать демор ал изациялау; 2) уаре-кеттиц теменге кеткенин, теменлеуди, мыс.: деградация теменлеу, пэсейиу.
ДЕБАТИРОВАТЬ несов. что и без доп. додалау, талкылау, пикир айтысыу; ~ вопрос мэселени талкылау, мэселени дода-лау.
ДЕБАТЫ только мн. додалау, талкылау, пикир алысыу, жарыс сезлер; горячие ~ кызгынлы жарыс сезлер.
ДЕБЁЛЫЙ прил. разг, толык, семиз.
ДЕБЕТ м. бухг, дебет, кирис.
ДЕБЕТОВАТЬ сов. и несов. что, бухг. дебетлеу, кириске жазыу.
ДЕБИТ м. дебит (белгили бир уацыттыц ишинде булацтан шыццан нефтыпиц, суу-дыц я газдыц муедары).
ДЕБИТОР м. бухг, дебитор, царыздар.
ДЕБОШ м. жэнжел, тебелес.
ДЕБОШИР м. жэнжелши, тебелесхор.
ДЕБОШИРИТЬ несов. жэнжел салыу, тебелес цурыу.
ДЕБРИ только мн. 1. цалыц тогай, пы-шыц мурны батпайтугын тогай; лесные ~ огада цалыц тогайлар; 2. (глухое место) узац жер, тупкир; 3. перен. дым цыйын жагы, тусинбеслик жагы; залезть в ~ дым цыйын жагына кетиу.
ДЕБЮТ м. дебют (1. театр, сацнаеа биринши шыгыу-, 2. шахмат х,гм шашки ойыныныц басы).
ДЕБЮТАНТ м. театр, дебютант (сацна-да биринши рет ойнаушы).
ДЕБЮТАНТКА женск. от дебютант.
ДЕБЮТИРОВАТЬ сов. и несов. театр. дебют етиу, дебютлеу (car,нага биринши рет шыгыу).
12*
ДЕВ __________________- 180 ~____________________
ДЕВА ж. поэт, кыз; <> старая ~ Fap-ры кыз.
ДЕВАЛЬВАЦИЯ ж. эк. девальвация (бурынеы ацшаныц бацасыныц кемиуи я оныц толыц бау,алы ацша менен алмас-тырылыуы).
ДЕВАТЬ несов. см. деть.
ДЕВАТЬСЯ несов. см. деться; <> не знать, куда ~ не ислерин билмеу, кирерге жер таппау.
ДЁВЕРЬ м. цайын аса (старший брат мужа); цайын (младший брат мужа).
ДЕВИАЦИЯ ж. девиация (1. физ. темир массасыныц тасири арцасында компостыц тилиниц меридиан сызыеынан алыслауы; 2. ав., воен, багдардан шыгыу).
ДЕВИЗ м. девиз, уран; ~ пионеров «Всегда готов» пионерлердиц ураны «Х,ар-дайым таярмыз».
ДЕВИЦА ж. уст., ДЕВИЦА ж. народно--поэт. кыз; девица-красавица геззал кыз, сулыу кыз; красная девица уялшац жас жигит.
ДЕВИЧЕСКИЙ прил. см. девичий.
ДЕВИЧИЙ, ДЕВИЧИЙ прил. кыз...; девичья красота кыз уацтындагы сулыу-лыц; девичья память шутл. умытшац.
ДЕВОЧКА ж. кыз бала, жас кыз.
ДЕВСТВЕННИЦА ж. абройлы кыз, бузыл-маган кыз.
ДЕВСТВЕННОСТЬ ж. 1. (целомудренность, непорочность) кыз абройлылыгы, кыздыц бузылмаганлыгы; 2. перен. (нетронутость, невозделанность) кол тиймеген-лик, адам аягы баспаганлыц.
ДЕВСТВЕННЫЙ прил. 1. (целомудренный, непорочный) абройлы, бузылмаган; 2. перен. (нетронутый, невозделанный) калыц, адам аягы тиймеген; ~ лес пышыц мурны батпайтугын тогай.
ДЕВУШКА ж. кыз, бой жеткен кыз.
ДЕВЧАТА только мн. собир. разг, цыз-лар.
ДЕВЧОНКА ж. разг, жас кыз, цызалак-
ДЕВЯНОСТО числ. тоцсан.
ДЕВЯНОСТОЛЁТНИЙ прил. 1. (о сроке) тоцсан жыллыц; 2. (о возрасте) тоцсан жасар, тоцсан жыллыц, тоцсанга шыццан; ~ старик тоцсан жасар гарры.
ДЕВЯНОСТЫЙ числ. тоцсаныншы.
ДЕВЯТИЛЁТНИЙ прил. 1. (о сроке) тогыз жыллыц; 2. (о возрасте) тогыз жасар, тогызга шыццан, тогызга келген.
ДЕВЯТИСОТЫЙ числ. тогыз жузинши.
ДЕВЯТКА ж. 1. (цифра) тогызлыц;
2. карт. то< ызлыц; ~ бубен тогызлыц цыйыц.
ДЕВЯТНАДЦАТЫЙ числ. он тогызыншы.
ДЕВЯТНАДЦАТЬ числ. он тогыз.
г ДЕВЯТЦЫЙ числ. тогызыншы; ~ое число айдыцтогызы; половина ~ого сегиз жарым.
ДЕВЯТЬ числ. тогыз.
ДЕВЯТЬСОТ числ. тогыз жуз.
ДЁВЯТЫ1Ю нареч. тогыз жердеги; ~ю ~ — восемьдесят один тогыз жердеги тогыз — сексен бир.
ДЕГАЗАЦИЯ ж. дегазация, газдан тазалау; ~ местности белгили бир жерди газ-дан тазалау.
ДЕГАЗИРОВАТЬ сов. и несов. что дега-зациялау, газдан тазалау, уулы газдыц калдыгын жок етиу.
ДЕГЕНЕРАТ м. дегенерат, азгын.
ДЕГЕНЕРАЦИЯ ж. дегенерация, пэсец-леу (организмниц биологиялыц у,эм психо-логиялыц белгилериниц теменлеуи).
ДЕГЦОТБ м. цара май; смазать колёса ~тем дегершиклерди цара май менен май-лау; <> ложка ~тя в бочке мёда погов. бир царын майды бир думалац ширитеди.
ДЕГРАДАЦИЯ ж. деградация, пэсец-леу, теменлеу (бацалы цэсийетлерин цэм сапаларын жойылтыу).
ДЕГРАДИРОВАТЬ сов. и несов. деградир-лениу, пэсецлеу, теменлеу.
ДЕГТЯРИ ЦЫЙ прил. кара май шыгыра-тугын; каРа май...; каРа майдан исленген; ~ое мыло кара майдан исленген сабын.
ДЕГУСТАТОР м. дегустатор (дегустация бойынша цэниге).
ДЕГУСТАЦИЯ ж. дегустация (азыц--ауцат затларыныц сапасын дэмине царай аныцлау).
ДЕГУСТИРОВАТЬ сов. и несов. что дегустациялау.
ДЕД м. 1. (дедушка) ата, баба; 2. разг, (старик) гарры, царт; 3. мн. деды (предки) ата-бабалар; дед-мороз аяз-баба.
ДЕДОВ СК ИII й прил. 1. атаныц, бабаныц; 2. ата-бабалардыц, бурыннан цалган; ~е времена ата-бабалардыц заманлары.
ДЕДУКТИВНЫЙ прил. дедуктив (дедук-цияга тийкарланган); ~ метод дедуктив усылы.
ДЕДУКЦИЯ ж. дедукция (жалпы жуу-мацтан жеке бир нэтийжеге келиу).
ДЕДУШКА м. 1. ата, баба; 2. (старик) гарры, царт; 3. (в обращении) ата, баба.
ДЕЕПРИЧАСТИЕ с. грам. хал фейил.
ДЕЕПРИЧАСТНЫЙ прил. грам. хал феииллик, хал фейилли; ~ оборот хал фейиллик сейлемше.
ДЕЕСПОСОБНЫЙ прил. 1. (способный к деятельности) искер, ислегиш, иске уцыплы, хэрекетшил; ~ая организация ислегиш мэкеме; 2. ыцтыярлылыц (юри-дикалыц цэрекетлерди ислеуге провесы бар цэм ислегенлери ушын жууап бериуши).
ДЕЖУРИТ || Ь несов. дежурный болыу, гу-зетиу; кто сегодня ~? бугин ким дежурный?
ДЕЖУРНЫЙ 1. прил. дежурный, гузет-ши; ~ врач дежурный врач; 2. в знач. сущ. м. дежурный и ж. дежурная дежурный; ~ по станции станция бойынша дежурный.
ДЕЖУРСТВО с. дежурныйшылыц, гузет-шилик; ночное ~ тунги дежурныйшылыц.
ДЕЗАВУИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что, дип. цайтып исенбеушилик билдириу; бий-карга шыгарыу, бас тартыу.
ДЕЗЕРТИР м. прям, и перен. дезертир, кашкын
ДЕЗЕРТЙРОВАТЬ сов. и несов. прям, и перен. дезертирлик етиу, кашыу-
ДЕЗЕРТИРСТВО с. прям, и перен. дезертирлик, кзшыушылык-
ДЕЗИНСЁКЦИЯ з чс. дезинсекция (зыян-лы жэнликлерди арнаулы дэрилер менен жоц етиу).
— 181 —
ДЕК
ДЕЗИНФЕКТОР м. дезинфектор (дезинфекция жургизетутн адам).
ДЕЗИНФЕКЦИОННЦЫЙ прил. дезинфекция..., дезинфекциялыц; ~ая камера дезинфекциялыц камера.
ДЕЗИНФЕКЦИЯ ж. дезинфекция (жуц-палы кеселлердиц микробларын жок, етиу илаж-лары).
ДЕЗИНФИЦИРОВАТЬ сов. и несов. что дезинфекциялау, дезинфекция етиу, дэри-леу; ~ одежду кийимди дезинфекциялау.
ДЕЗИНФИЦЙРУЮЩИЦЙ 1. прич. от дезинфицировать; 2. прил. дезинфекция-лаушы; ~е средства дезинфекциялаушы затлар.
ДЕЗИНФОРМАЦИЯ ж. дезинформация, надурыс хабар.
ДЕЗОРГАНИЗАТОР л;, тэртип бузыушы, кесент келтириуши.
ДЕЗОРГАНИЗАТОРСКИ ||Й прил. тэртип бузыушылыц, кесент келтириушилик; ~е действия тэртип бузыушылыц хэрекет-лер.
ДЕЗОРГАНИЗАЦИЯ ж. тэртип бузыу-шылыц, кесент келтириушилик.
ДЕЗОРГАНИЗОВАННЫЙ 1. прич. от дезорганизовать; 2. прил. тэртипсиз, кесент келтириуши.
ДЕЗОРГАНИЗОВАТЬ сов. и несов. кого--чпю тэртип бузыу, кесент келтириу.
ДЕЗОРГАНИЗОВЫВАТЬ несов. см. дезорганизовать.
ДЕЗОРИЕНТАЦИЯ ж. дезориентация, багдардан адасыу.
ДЕЗОРИЕНТИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что дезориентациялау, багдардан адас-тырыу.
ДЕЙСТВЕННОСТЬ ж. хэрекетлилик, тэ-сирлилик; ~ самокритики ез-ара критика-ныц тэсирлилиги.
ДЕЙСТВЕННЫ ||Й/грыл. дэрекетли, тэсир-ли, тэсир ететугын; ~е меры тэсир етету-гын_ шаралар.
ДЕЙСТВ И "Е с. 1. (деятельность, работа) хэрекет, ис, журис; ~е машины маши-наныц хэрекети; привести в ~е хэрекетке келтириу, ислетиу; находиться в ~и хэре-кет етиу, ислеу; 2. (сила, действенность) уадыт, хэрекет, куш; продлить ~е договора питимниц уацтын созыу; соглашение вошло в ~е с первого января келисим биринши январьдан баслап кушине кирди; 3. мн. действия (поступки) хэрекет, ис; самовольные ~я ез басына ислеген хэре-кетлер; предоставить свободу ~й хэрекет бостанлыгын бериу; 4. (воздействие) тэсир; тэсир етиу; оказать своё ~е ез тэсирин тийгизиу; быть под ~ем чего-л. тэсири астында болыу; 5. (в повествовании) уацыя, хэрекет; ~е происходит в Москве уацыя Москвада болып етеди; 6. театр, перде, белим; пьеса в четырёх ~ях терт бели-мли пьеса; 7. мат. жол, хэмел; четыре арифметических ~я арифметикалыц терт Хэмел; военные ~я урыс хэрекетлери.
ДЕЙСТВИТЕЛЬНО 1. нареч. расында да, шынында да, дурысында да; он ~ заболел ол расында да ауырып цалды; 2. в знач. вводи, сл. (в самом деле) расында, шынында,
хацыйцатында, дурысында; он оказался прав хацыйцатында, оныки дурыс болып шыцты.
ДЕЙСТВЙТЕЛ БНОСТЦ Ь ж. 1. (реальность) хацыйцатлыц, шынлыц; современная ~ь хэзирги заман хацыйцатлыгы; 2. (сила действия) кушинде болыуы; ~ь паспорта паспорттыц кушинде болыуы; <> в ~и ха-цыйцатында да.
ДЕЙСТВЙТЕЛ || ЬНЫЙ прил. 1. (достоверный, подлинный) хацыйцый, рас, шын болган, дурас болган; ~ьный факт рас факт; это его ~ьные слова бул оныц хацыйцат сезлери; 2. (имеющий силу, годный) жарамлы, кушинде; билёт ~ен на трое суток билеттиц уш суткага дейин куши бар; <> ~ьный залог грам. аныцлыц дэреже; ~ьный член Академии наук Илимлер Академиясыныц хацыйцый агза-сы; ~ьная служба воен, хацыйцый эскерий хызмет.
ДЁЙСТВЦОВАТЬ несов. 1. (поступать) хэрекет етиу, ислеу; ~овать сообща бири-гип хэрекет етиу; ~овать сообразно закону зацга мууапыц ислеу; 2. (функционировать) ислеу, хэрекет етиу; телефон не ~ует телефон ислемейди; у меня не ~ует правая рука менин оц целым хэрекеттен цалган; 3. чем хэрекет етиу; тэсир етиу; ,~овать ножом пышац пенен хэрекет етиу; ~овать убеждением исеним менен тэсир етиу; 4. (воздействовать, влиять) тэсир етиу, тийиу; ~овать на нервы нервлерге тийиу; слова на него не ~уют оган сез тэсир етпейди; лекарство хорошо ~ует дэри жацсы тэсир етеди; 5. (иметь силу) кушине кириу, кушине ениу; закон ~ует со дня его опубликования закон жарыяланган куннен баслап кушине киреди.
ДЕЙСТВУЮЩИМИ 1. прич. от действовать; 2. прил. хэрекет етиуши, хэрекетте-ги, кушиндеги, куши бар; хэзирги холла-нылыпатырган; ~ие законы хэзирги дол-ланылыпатырган зацлар, кушиндеги закон-лар; <> ~ие лица театр, хатнасыушылар, ойнаушы адамлар; ~ая армия хэрекет етиуши армия; ~ий вулкан хэрекет етиуши жанар тау.
ДЕКА ж. муз. дека (тарлы музыка эсба-быныц астынеы уэж устинги цацпасы).
ДЕКАБРЙСТЫ мн. (ед. декабрист м.) ист. декабристлер (Россияда 1825 жылы 14 декабрьде царизмге цзм крепостной-шылыцца царсы цураллы гуреске шыццан дворян-революционерлер).
ДЕКАБРЬ м. декабрь.
ДЕКАБРБСКИЦЙ прил. декабрь..., де-кабрьдиц;~е морозы декабрьдиц сууыцла-ры, декабрь аязлары.
ДЕКАДА ж. декада, он кунлик; ~ каракалпакской литературы и искусства в Ташкенте царацалпац эдебиятыныц хэм искусствосыныц Ташкенттеги декадасы.
ДЕКАДЕНТ м. лит., иск. декадент (дека-дентствоныц тэрепдары).
ДЕКАДЕНТСКИЙ прил. лит., иск. декадент..., декадентлик.
ДЕКАДЕНТСТВО с. лит., иск. декадентство (XIX эсирдиц аяяында пайда болган
ДЕК_________________ ~ 182 ~__________________
буржуазиялыц эдебиятта цэм искусствода болван реакцияшыл агым).
ДЕКАЛИТР м. декалитр (он литрге тец суйыцлыц елшеу).
декан м. декан (жоцары оцыу орнында факультет баслысы).
ДЕКАНАТ м. деканат (факультеттиц административ оцыу басцармасы).
ДЕКАТИРОВАТЬ сов. и несов. чпю дека-тировкалау (жун гезлемени тиккенде отыр-мау ушын сууга я nyyia салыу).
ДЕКАТИРОВКА ж. декатировка, декати-ровкалау.
ДЕКАЭДР м. мат. декаэдр» он кырлы-лыд.
деквалификация ж. квалификация-сызланыу, цэнигелигинен айырылыу.
ДЕКВАЛИФИЦИРОВАТЬСЯ сов. и несов. квалификациясызланыу, цэнигелигинен айырылыу-
ДЕКЛАМАТОР м. декламатор, тацмац-шы, керкем етип оцыушы.
декламация ж. декламация, такмац, керкем окыу.
ДЕКЛАМИРОВАТЬ несов. кого-что и без доп. декламациялау, тацмацлап оцыу, керкем етип оцыу;~ стихи цосыцты тацмацлап оцыу, цосыцты декламациялау.
ДЕКЛАРАТИВНЫЙ прил. декларатив, рэсмий турде айтылган, салтанатлы турде жарыяланган; ~ое заявление декларатив баянлама.
ДЕКЛАРАЦИЯ ж. 1. декларация (бир нэрсе женинде рэсмий баянлама); Декларация прав народов России ист. Россия халыц-ларыныц праволарыныц декларациясы; 2. (документ) декларация (ишинде керекли маелыуматлары бар гейпара документлер-диц аты).
ДЕКЛАРИРОВАТЬ сов. и несов. что декларациялау, жарыялау, билдириу, мэ-лимлеу.
ДЕКЛАССИРОВАННЫЙ прил. классыз-лангац, ез классынан белинген; ~ элементы ез классынан белинген адамлар.
ДЕКОЛЬТЕ с. нескл. декольте (кец ецир-ли цаял кейлек).
ДЕКОЛ ЬТИРОВАННЫ И прил. декольт-ленген (жагасы кеч, ашылган).
ДЕКОРАТИВНЫ || И прил. 1. (служащий для украшения) безеу, декоративлик; ~е растения декоративлик есимликлер; 2. (живописный, эффектный) сулыу, саулатлы.
ДЕКОРАТОР м. 1. (художник) декоратор (театр сууретшиси); 2. безеуши; садо-вбд-~ декоратор багман.
декорАципя ж. 1. театр, декорация (сацнада цэрекеттиц орнын цэм жасдайын керсетиу ушын арналган жасалма керинис); 2. перен. кезабашылыц; перемена ~й жагдайдын, жалпы керинистиц езгериуи.
ДЕКОРИРОВАТЬ сов. и несов. что деко-рациялау, безеу.
ДЕКОРУМ м. декорум (жагдайына ямаса уазыйпасына ылайыцлы сыпайылыц).
ДЕКРЕТ м. декрет (жоцаргы цукимет-тиц царары); Декрет о мире ист. Парахат-шылыц цаццында декрет.
ДЕКРЕТИРОВАТЬ сов. и несов. что декрет
шыгарыу, декретлестириу, декрет арцалы цабыллау.
ДЕКРЕТНЫЙ прил. декрет..., декретлик, декрет пенен белгиленген; ~ отпуск декретлик отпуск.
ДЕЛАНН ||ЫЙ 1. прич. от делать; 2. прил. (искусственный, неестественный) жасалма, етирик; ~ая улыбка етирик кул-ки.
ДЕЛА ЦТ Ь несов. 1. что (действовать, поступать) ислеу, хэрекет етиу; что мне ~ть? мен не ислесем екен?; ~йте, как знаете ез билгеницизше ислециз; 2. что (производить) жасау, цэзирлеу, согыу, таярлау, шыгарыу; ~ть мебель мебель согыу; 3. жол журиу, цозгалыу; поезд ~ет семьдесят километров в час поезд саатына жетпис километр жол журеди; ~ть сто оборотов в минуту минутына жуз айланып шыгыу; 4. что, разг. (напр. одежду) тигиу; я ~ю себе костюм мен езиме костюм тигип атыр-ман; 5. что (выполнять) ислеу, орынлау, таярлау; ~ть гимнастику гимнастика ислеу; ~ть уроки сабац, таярлау; 6. что шыгарыу; ~ть вывод нэтийже шыгарыу; 7. кого-что, кем-чем етиу;~ть своим помощником езине жэрдемши етиу; ~ть счастлй-вым бахытлы етиу; <> —ть выбор сайлап алыу; ~ть сообщение хабар етиу; ~ть попытку урынып кериу; ~ть подарок сауга етиу; ~ть обход (о враче) айланып шыгыу; ~ть распоряжения бунрыц бериу; ~ть ошибки цэтелесиу; ~ть вид, что... болыу, болып кериниу; ~ть по-своему ез билди-гинше етиу, езинше ислеу;~ть стойку охот. алдынгы аягын кетерип турыу (ийт тура-лы); что ~ть? ие ислеу керек?; нечего ~ть эмел жоц, шара жоц; от нечего — ть ислеуге ис таппаганнан, иси еригип; это ~ет ему честь бул ис оны хурметке ийе етеди; ~ть из мухи слона туймедейди туйе-дей етиу.
ДЕЛАЦТЬСЯ несов. 1. (становиться) болыу; погода ~ется лучше хауа райы тэуир болып киятыр; ~ется темно царангЬ тарта баслады, геугим тусе баслады; 2. (происходить, совершаться) болыу, болып атыу; что с ним ~ется? оган не болып атыр?; 3. разг, (появляться) пайда болыу; в стене ~ются трещины дийуалда жарыц-лар пайда бола баслады;<> чтоему~ется! оган хеш нэрсе болмайды!, оган хеш бэле келмейди!
ДЕЛЕГАТ м. делегат, уэкил; ~ы съезда съездиц делегатлары.
ДЕЛЕГАТКА женск. от делегат.
ДЕЛЕГАТСКИЙ прил. делегат..., деле-гатлыц.
ДЕЛЕГАЦИЯ ж. делегация; делегатлар; иностранная ~ шет ел делегациясы.
ДЕЛЕГИРОВАТЬ сов. и несов. кого делегат етип жибериу.
ДЕЛЕЖ м. разг, белисиу, пайласыу, ул есиу.
ДЕЛЁЖКА ж. см. делёж.
ДЕЛЁНИЦЕ с. 1. белиу, белистириу; ~е на части белеклерге белиу; 2. мат. белиу, белинип кебейиу, ершиу; 3. биол. бели-ниу; ~е клетки клеткалардыц белиниуи;
— 183 —
ДЕМ
4. (на шкале) белик, дэреже; ~я на шкале термометра термометрдиц шкаласындагы дэрежелери.
ДЕЛЁЦ м. пайдахор, пайдакунем, сау-дагер.
ДЕЛИКАТЕС м. сайланды талад, наше-ли ауцат.,
ДЕЛИКАТНИЧАТЬ \несое. разг, сыпайы-сыныу, назланыу, элпайымлыц етиу, му-лэйим болыу.
ДЕЛИКАТНОСТЬ ж. сыпайылыц, аса эдеплилик, элпайымлыц, мулэйимлик.
ДЕЛИКАТНЫЙ прил. 1. (вежливый) сыпайы, эдепли, мулэйим; ~ человек сыпайы адам; 2. разг, (щекотливый) кыйын, ауыр; ~ вопрос кыйын мэселе.
ДЕЛИМОЕ с. мат. белиниуши.
ДЕЛЙМОСТЦЬ ж. мат. белиниушилик; признаки ~и белиниушилик белгилери.
ДЕЛИТЕЛЬ м. мат. белиуши; общий наибольший ~ ец улкен ортац белиу-ши.
ДЕЛИ ЦТ Ь несов. 1. кого-что белиу; ~ть на группы топарларга белиу; ~ть поровну тец белиу; 2. что, мат. белиу; 3. что, с кем белисиу, улесиу; он ~л с товарищем последнюю копейку ол жолдасы менен ен. соцгы тийинына дейин белисетугын еди; 4. что, с кем, перен. ортацласыу, шерик болыу; ~ть с кем-л. горе и радость биреу менен цайгыга да, цууанышца да шерик болыу; <> нам ~ть нечего бизде ала ауыз-лыц жоц.
ДЕЛИТЬСЯ несов. 1. (на части) белиниу; 2. мат. белиниу; десять делится на пять он беске белинеди; 3. чем, с кем белисиу; 4. чем, перен. пикир алысыу, ойласыу, алмасыу; ~ опытом работы ис тэжирий-бесин менен алмасыу; 5. с кем, юр. (производить раздел имущества) белисти-риу, белиу.
ДЁЛЦО с. 1. (работа, занятие) ис, жу-мыс, кэр, талап; общественные дела жэми-йетлик ислер; между ~ом истиц арасында; приняться за ~о иске кирисиу; сидеть без ~а иссиз отырыу; он ворочает делами ол жумысларды апарып атыр; ~у время, потехе час погов. иске кеп уацыт, ермекке бир майдан; 2. (поступок) ис; доброе ~о жацсы ис; 3. (цель, задача) ис; правое ~о х.ац ис; это ~о всей его жйзни бул оныц емир бойыныц иси; ~о укрепления мира во всём мире путкил дуньяда парахатшылыц-ты беккемлеу иси; 4. (круг ведения) ийги-ликли ис; уазыйпа, ис, жумыс; это ~о прокурора бул прокурордыц жумысы; это не его ~о бул оныц жумысы емес; это его личное ~о бул оныц жеке иси; это ~о его рук бул оныц цылган иси; моё ~о маленькое мен жууап бермеймен; 5. (область знаний, работы) ис, жумыс; горное ~о тау--кен жумысы; издательское ~о китап басып шыгарыу иси; 6. юр. ис; уголовное ~о жи-наятлы ис; возбудить ~о против кого-либо биреуге царсы ис цозгау; 7. мн. дела (положение вещей, обстоятельства) жагдай, ауцал, ис; как ваши дела? ауцалыцыз ца-лай?; дела плохи ауцал шатац; 8. канц. дело; дела хранятся в папках делолар
папкаларда сацланады; 9. (событие) уацыя, ис; это ~о случилось давно бул уацыяныц болганына кеп уацыт етти; 10. уст. (предприятие) кэрхана; открыть своё ~о езиниц кэрханасын ашыу;<> ~о делать 1) (заниматься чем-л.) жумыс ислеу, мийнет етиу; 2) (делать что-л. полезное) керек-ли нэрсе ислеу; пайдалы нэрсе ислеу; говорить ~о орынлы сейлеу; другое ~о бул басца; первым ~ом дэслеп, алды менен, эдеп; алды бурын, ец дэслеп; на ~е ис жузинде; на самом ~е (в действительности) цацыйцатында да, шынында да; не у дел жумыссыз, бос; иметь ~о с кем-л. жумысы болыу; то и ~о мудамы, бирде-йине; ~о стало за кем-чем-л. иркиниш... себебинен болып тур; ~о за вами мэселе сизде; за малым ~о стало иркиниш ешейии нэрседен ац болды; пустить в ~о цолланыу, иске асырыу; ’ в чём ~о? не болды?, не гэп?; за ~о! 1) (поделом) цылыгыц ушын; 2) (за работу}) иске кирисиу, жумысца кирисиу; персональное ~о жеке ис.
ДЕЛОВИТО нареч. искерлик пенен, истиц кезин танып, истиц женин билип.
ДЕЛОВИТОСТЬ ж. искерлик, искеукып-лылык, истиц кезин таныушылык, истин, женин билиушилик.
ДЕЛОВИТЫЙ прил. искер, иске укып-лы, истин кезин танытыш, истин женин билгиш; ~ человек искер адам.
ДЕЛОВОЦЙ прил. 1. (связанный с делом) иске байланыслы, жумысца байланыслы; ис женинде; ~е письмо иске байланыслы хат; 2. (толковый, дельный) искер, иске уцыплы; ~й человек искер адам; ~й подход к работе жумысца искерлик пенен царау.
ДЕЛОПРОИЗВОДИТЕЛЬ м. ис журги-зиуши, ис алып барыушы (мжемеде).
ДЕЛОПРОИЗВОДСТВО с. ис апары^шы-лыц, ис жургизиушилик.
ДЁЛЬНО нареч. женли, орынлы; дурыс; ты говоришь ~! разг, сениц айтцаныц орынлы*
ДЁЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. (способный, толковый) исшец, искер, иске пуцта; ~ый работник искер хызметкер; 2. (практически полезный) пайдалы, керекли, эх.ми-йетли; ~ое предложение пайдалы усыныс.
ДЁЛЬТА ж. геогр. дельта, цуйган жери; дэрьялыц; ~ Волги Волганыц цуйган жери.
ДЕЛЬФИН м. дельфин (тециз цайуаньь).
ДЕЛЯНКА ж. ажыратылган жер (агаш кесиу я курылыс ушын).
ДЕЛЯЧЕСКЦИЙ прил. жекке дэмелли, жекке дэмелдарлы (принципсиз, жэмийет-лик-сиясий жары кезде тутылмаган); ~ое решение вопроса мэселениц жекке \эмелий турде шешилиуи.
ДЕЛЯЧЕСТВО с. жекке х,эмелдарлыц (истиц жэмийетлик-сиясий жагын тусин-бей ислеушилик).
ДЕМАГОГ м. демагог (етирик уэде берип алдаушы адам).
ДЕМАГОГИЧЕСКИЙ прил. демагогия-лык; ~ приём демагогиялыц усыл.
ДЕМАГОГИЯ ж. демагогия (сиясий жагынан артта калган халыц массаларын %эр турли узделер берип алдау усылы).
ДЕМ_________________- 184 —_________________
ДЕМАРКАЦИОННЦЫЙ прил.'. ~ая линия демаркациялыц сызык (1. воен, урыс тоц-татылган уацытта бир-бирине царсы урысцан эскерлердиц шегарасы; 2. жецил-ген мэмлекеттиц территориясыныц оккупация зоналарына белиниу шегарасы-, 3. мед. де не ниц jjgju кесел жердин, шегарасы).
ДЕМАРКАЦИЯ ж. 1. воен, демаркация, шегара белгиси; 2. мед. демаркация (де-нениц cat] жерин аурыу жеринен айрату-гын сызыц).
ДЕМАСКИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что, воен, маскировканы ашыу, буркеуди алып таслау.
ДЕМАСКИРОВКА ж. воен, маскировка-сызлыц.
ДЕМИЛИТАРИЗАЦИЯ ж. демилитаризация, куралсызланыу.
ДЕМИЛ ИТАР ИЗОВАТ Ь сов. и несов. кого--что демилитаризациялау, цуралсызлан-дырыу.
ДЕМИСЕЗОННЫМИ прил. гузли-бэдэрли, гузли-бэдэрли кийетугын; ~ое пальто гуз-ли-бэдэрли кийетугын пальто.
ДЕМОБИЛИЗАЦИОННЫЙ прил. демоби-лизацияланган, демобилизация дылынган.
ДЕМОБИЛИЗАЦИЯ ж. 1. демобилизация, эскерден дайтарыу; 2. демобилизация (цураллы кушлерди цэм халыц хожалысын парахатшылыц жардайына еткериу)', ~ промышленности санаатты демобилизациялау.
ДЕМОБИЛИЗОВАННЫЙ 1. прич. от демобилизовать; 2. прил. демобилизация-ланран, эскерден дайтарылган; 3. в знач. сущ. м. демобилизованный демобилизациялан-ган, эскерден дайтарылган адам.
ДЕМОБИЛИЗОВАТЬ сов. и несов. кого--что демобилизациялау, демобилизация етиу, эскерден цайта ры у.
ДЕМОБИЛИЗОВАТЬСЯ сов. и несов. демобилизацияланыу, эскерден цайтарылыу; ~ из армии армиядандемобилизацияланыу.
демократ м. демократ (1. демократия-ныц тэрепдары; 2. демократиялыц партия-сыныц аезасы).
демократизация ж. демократиза-циялау; ~ общественного строя жэмийет-лик стройды демократизациялау.
ДЕМ0КРАТИЗЙР0ВАТ Ь сов. и несов. кого-что демократияластырыу.
ДЕМОКРАТИЗМ м. демократизм (йелго-кратияныц иске асыуы).
ДЕМОКРАТИЧЕСКИ ИЙ прил. 1. демо-кратиялыд, демократиялы. демократияра тийкарланган; ~ий централйзм демокра-тиялыд централизм; ~ий строй демократия-лыд строй; ,~ая республика демократия-лыд республика; 2. уст. демократиялыд(ха-лыцтыц кец цатламларына тэн).
ДЕМОКРАТИЧНЫЙ прил. демократия..., демократиялыд.
ДЕМОКРАТИЕЙ ж. 1. (форма правления) демократия (мэмлекетти басцарыудыц бир формасы, бунда цукимет халыцтыц цолын-да болады); страны народной ~и халык демократия еллери; 2. демократия (коллектив турде басцарыу, басшылыц етиу)', внутрипартийная ~я партиялык ишки демократия.
ДЕМОН м. демон (христианлардыц ми-фологиясында: шайтан, жин).
ДЕМОНИЧЕСКИЙ прил. бэрин бийкар-лайтугын, датты минезли, дукимшил.
ДЕМОНСТРАНТ м. демонстрант, демон-страцияшы, демонстрацияга датнасыушы.
ДЕМОНСТРАТИВНО нареч. цыр керсетип, жорта.
ДЕМОНСТРАТИВНЫЙ прил. 1. (вызывающий) дыр керсетип, жортага; ~ уход дыр керсетип шыгып кетиу; 2. (наглядный) керсетпели, керсетпе; ~ метод преподавания одытыудыц керсетпели усылы.
ДЕМОНСТРАТОР м. демонстратор, кер-сетиуши, кергизиуши.
ДЕМОНСТРАЦИЯ ж. 1. демонстрация; Первомайская ~ Биринши май демонстра-циясы; 2. (показ) керсетиу, кергизиу; ~ научного фильма илимий фильмди керсетиу; 3. (проявление, свидетельство чего-л.) демонстрация; ~ дружбы и сплочённости советского народа совет халцыныц дослыд дэм тырыз жэмлениушилигиниц демонстр аци ясы.
ДЕМОНСТРИРОВАНИЕ с. керсетиу, кергизиу.
ДЕМОНСТРИРОВАТЬ сов. и несов. (. (принять участие в демонстрации) демон-страцияра датнасыу; 2. кого-что керсетиу, кергизиу; ~ новый фильм жана фильмди керсетиу.
ДЕМОНТАЖ м. тех. демонтаж (ускене-лерди орнынан цозгау ямаса белеклеу).
ДЕМОНТИРОВАТЬ сов. и несов. что, тех. демонтажлау, демонтаж етиу.
ДЕМОРАЛИЗАЦИЯ ж. 1. (моральное разложение) деморализация, бузылыу, азгыныу; 2. (упадок духа) рухы тусиу, тэртиби теменлеу; ~ войск протйвника душ-панныц эскериниц тэртибиниц теменле-ниуи.
ДЕМОРАЛИЗОВАТЬ сов. и несов. кого--что деморализациялау, рухсызландырыу, бузыу, аздырыу-
дЕмпинг м. эк. демпинг (капиталист лик еллерде басцаларды бетен елдиц базар-ларынан цысып шыгарыу ушын сол базар-ларда товарларды арзан баца менен сатыу).
ДЕНАТУРАТ м. денатурат (ишине уу ямаса жаман ийисли нэрсе цосылган спирт).
ДЕНАТУРИРОВАТЬ сов. и несов. что деиатурлеу, ишиуге жарамайтувыи етиу.
ДЕНАЦИОНАЛИЗАЦИЯ ж. денационализация (1. миллетлик белгилерин жойыу, ултлыц белгилеринен айырылыу; 2. мэм-лекетлестирилген мулклерди бурынгы ийе-лерине цайтып бериу).
ДЕНАЦИОНАЛИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что денационализациялау.
ДЕНАЦИФИКАЦИЯ ж. денацификация (нацизмниц, фашизмниц цалдыгын жойыу).
ДЕНДРАРИЙ м. дендрарий (ишинде л,эр турли агашлардыц коллекциясы егилген баг).
ДЕНДРОЛОГИЯ ж. дендрология (бота-никаныц белими).
ДЁНЕЖНЦЫЙ прил. адша..., акшалы, ацшалай, пул...; ~ое обращение адша ай-ланыуы; ~ая реформа адша реформасы, адша аумасыуы; ~ый перевод адша етке-
— 185 —
ДЕР
риу, ацша жибериу (почта арцалы); ~ая помощь ацшалай жэрдем; ~ые затруднения ацша жагынан цыйыншылыц кериу.
ДЕННИЦА ж. поэт. уст. 1. (утренняя заря) тан, сэцэри, тан, цызылы; 2. (утренняя звезда) тан, жулдызы.
ДЕННО нареч.: ~ и нощно разг, куни--туни, тынбай.
ДЕНОНСИРОВАНИЕ с. дип. бийкар етиу, бийкарлау.
ДЕНОНСИРОВАТЬ сов. и несов. что, дип. бийкар етиу, бийкарлау; ~ договор келисимди бийкар етиу.
дену, денешь и т. д. буд. вр. от деть.
денусь, денешься и т. д. буд. вр. от деться.
ДЕНЩИК м. уст. денщик, аткошшы (офицерге хызмет етиу ушын оныц жа-нында болатурын солдат).
ДЕНЬ м. 1. кун; солнечный ~ ашыц кун; рабочий ~ жумыс куни; праздничный ~ байрам куни; выходной ~ дем алые куни; целый ~ азаннан кешке дейин; узад кун; ~ путй бир кунлик жол; три часа дня кундизги саат уш; на другой ~ ертецине; несколько дней тому назад буннан бир неше кун бурын; он зарабатывает три рубля в ~ ол бир кунде уш сом табады; в году 365 дней бир жылда 365 кун бар; 2. (дата) кун; День печати Баспа сез куни; Международный женский ~ Халыц аралыц цаял--цызлар куни; ~ рождения тууылган куни; 3. мн. дни (время, пора) уацыт, дэуир, шац, кун; дни юности жаслыц шагы; это произошло в наши дни бул бизлердиц уацты-мызда болып етти; <> ~-деньск6й куни бойы, куи узац; изо дня в день куннен--кунге, кун сайын; со дня на ~ 1) (с одного дня надругой) бугиннен ертецге; не откладывать дело со дня на ~ жумысты бугиннен ертецге соза бермеу; 2) (в ближайший день) бугин ертец; ~ ото дня куннен--кунге; ~ ото дня ему становится лучше куннен-кунге ол тэуир болып киятыр; третьего дня кешегиниц алдындагы куни; на днях жацын арада; жацын кунлерде; добрый ~! цайырлы кун!; ~ в ~ тап айтцан куни; средь бела дня куппе-кундиз; ~ и ночь куни-туни; считанные дни санау-лы кунлер, аз уакыт; остались считанные дни санаулы кунлер цалды; не по дням, а по часам кун сайын емес, ал саат сайын; ~ на ~ не приходится бир кун олай, бир кун булай.
ДЕНЬГИ только мн. ацша, пул; налйч-ные ~ нац ацша; бумажные ~ цагаз пул; мелкие ~ усац ацша; быть без денег ацша-сыз болыу; ~ на школу уже отпущены мек-теп ушын ацша элле цашан берилген; <> ни за какйе цызыл берсецде болмайды!; быть при деньгах ацшасы болыу.
ДЕПАРТАМЕНТ м. департамент (1. Фран-цияда административлик округ-, 2. бурынеы Россияда у;зм шет мэмлекетлерде ми-нистрликлердиц бвлимлери; 3. АКШта цгм Швейцарияда министрликлердиц аты).
ДЕПЁША ж. 1. дип., воен, (спешное уведомление) асыгыс хабар; 2. уст. (телеграмма) депеша.
ДЕПО с. депо (паровозлар менен вагон-лар туратугын орын х;эм оларды ремонт-лайтурын устахана).
ДЕПОЗИТ м. фин. депозит (белгили уацытта алыу ушын кредит мгкемелерине сацлауга берилген ацша я бах;алы зат).
ДЕПОНЕНТ м. фин. депонент (бахвалы цагазларды ямаса ацшаны депозитца тапсырыу шы).
ДЕПОНИРОВАТЬ сов. и несов. что 1. фин. депозит тапсырыу; 2. юр. сацлап цойыуга бериу.
ДЕПРЕССЙВН ЦЫЙ прил. 1. мед. депрес-сиялыц (цайры басып рух;ы тусиу); ~ое состояние депрессиялыц жагдай; 2. эк. депрессиялыц.
ДЕПРЕССИЯ ж. 1. (угнетённое состояние) депрессия (рухы тускен психикалыц жагдай); 2. эк. депрессия (капиталистлик еллерде хожалыц турмысыныц бир жерде турып цалыуы ямаса теменлеуи); эконо-мйческая ~ экономикалыц депрессия.
ДЕПУТАТ м. депутат; ~ Верховного Совета Жоцаргы Советтиц депутаты; Советы ~ов трудящихся мийнеткешлер депутат-ларыныц Советлери; палата ~ов депутат-лар палатасы.
ДЕПУТАТКА женск. от депутат.
ДЕПУТАТСКИЙ прил. депутат..., де-путатлыд; ~ мандат депутатлыд мандат.
ДЕПУТАЦИЯ ж. депутация (коллектив-тиц я уйымныц атынан у,грекет етиуши уакиллер топары).
ДЁРБИ с. нескл. спорт, дерби (уш, терт жасар атлардыц жарысы, бгйгиси).
ДЁРВИШ, ДЕРВИШ м. долейдер.
ДЕРГАЦТБ несов. 1. кого-что (за что-л.) жулцыу, тартыу, силкиу, сууырыу, жу-лыу; ~ть за рукав жецинен тартыу; 2. что, разг, (выдёргивать) сууырыу; ~ть зуб тисти сууырыу; 3. кого-что, перен. разг, (беспокоить) мазасын алыу, тынышын бермеу; 4. безл. солцылдау, туршигиу; у меня ~ет палец мениц бармагым солкылдайды; его всего ~ет оныц туда бойы туршигеди.
ДЕРГАЦТЬСЯ несов. тартыу, тартылыу, сууырылыу, цалтыраныу; ~ться всем телом барлыц денеси туршигиу; у него ,~ется глаз оныц цабагы тартады.
ДЕРГАЧ м. цызыл аяц (цус).
ДЕРЕВЕНЁЦТЬ несов. силейип цата бас-лау, цацайып цалыу; ноги -~ют от холода сууыцтан аяцлар силейип цата баслаиды.
ДЕРЕВЕНСКИЙ прил. ауыл..., ауыл-лыц; ~ житель ауылда турыушы.
ДЕРЕВНИЯ ж. 1. ауыл; 2. собир. (местность и сельское население) ауылда турыу-шылар, ауыл адамлары, ауыл халцы; уничтожение разницы между городом и ~ей цала менен ауылдыц арасындагы айырмашылыцтыц жоц болыуы.
ДЕРЕВО с. 1. агаш; хвойное ~ тикенек-ли агаш; лйственное ~ жапырацлы агаш; 2. (материал) агаш; красное~ цызыл агаш; <> родословное ~ шежире.
ДЕРЕВООБДЕЛОЧНИК м. агаш уста.
ДЕРЕВООБДЁЛОЧНЫ11Й прил. агаштан буйым ислейтугын; ~е работы агаштан буйым ислеу жумыслары.
ДЕР__________________- 186 —____________________
ДЕРЕВООБРАБАТЫВАЮЩИМИ прил. агаш ислеп таярлау. агаш ислеп шыгарыу; ~ая промышленность агаш ислеп шыгарыу санааты.
ДЕРЕВЯНЙСТЦЫЙ прил. агаш сыядлы, агашка усаган, агаш тэризли; ~ое строение вещества заттын агаш тэризли куры-лысы.
ДЕРЕВЙНЩЫЙ прил. 1. агаш, агаштан исленген; ~ый дом агаш жай; 2. перен. (невыразительный) сыцылсыз, келисиксиз; цорекетсиз; ~ый язык келисиксиз етип сейлеу; с ~ым лицом сыцылы келиспеген; <> ~ое масло агаш май (олив майыныц пес цыйлы).
деревяшка ж. 1. кесинди агаш, бир белек агаш; 2. разг, (деревянная нога) агаш аяц.
ДЕРЖАВЦА ж. 1. (государство) мэмле-кет, держава; Советская ~а Совет мэмлеке-ти, Совет державасы; велйкие ~ы уллы мэмлекетлер, уллы державалар; 2. ист. (эмблема власти) держава (бийлик бел-гисй).
ДЕРЖАВНЫЙ прил. 1. ист. (обладающий верховной властью) жоцаргы цукимли, цудиретли, устемли; 2. поэт, (могущественный, величественный) цудиретли, дууатлы.
ДЕРЖАТЕЛЬ м. 1. (владелец) бацалы цагазлардыц ийеси; 2. (приспособление) устауыш, тутып тургыш; ~ для бумаг ца-газ устауыш.
ДЕРЖАТЬ несов. кого-что 1. устау, тутыу; устап турыу, алып турыу; ~ за руку долынан устау; ~ книгу в руках китапты цолда устап турыу; 2. в разн. знач. сацлау; плотина держит воду плотина сууды сац-лап турады; ~ под арестом цамауда сацлау; ~ под замком 1) цулыплаулы сацлау; 2) перен. сацлау; ~ продукты в холодном месте азыц-ауцатларды салцын жерде сацлау; ~ деньги в сберкассе ацшаны аманат кассасында сацлау; ~ квартирантов квар-тирантлар садлау; ~ корову сыйыр сацлау;
~ путь жол журиу, жолга шыгыу, сапар етиу; ~ ухо востро сац болыу, абайлы болыу; ~ оборону воен, цорганыу; ~ кого-л. в руках биреуди ез цолында услап турыу; ~ в своей власти ез бийлигинде сацлау; ~ в повиновении айтцанына кендириу; ~ пари бэсекилесиу; ~ экзамен экзамен тапсырыу, имтихан тапсырыу; ~ язык за зубами аузына бек болыу, тистен шыгар-мау; ~ себя езин тута билиу; не уметь ~ себя езин тута билмеу; ~ курс на север багыт-ты арцага царай алыу; ~ речь сез сейлеу, сезге шыгыу; ~ в памяти ядта сацлау, ядта тутыу, умытпау;~ чью-л. сторону биреу-диц торепин тутыу; ~ что-л. в тайне цупыя сацлау, жасырын сацлау; ~ (своё) слово сезинде турыу, бийкарга айытпау; держи вора! урыны тут!, урыны уела!
ДЕРЖА 1|Т ЬСЯ несов. 1. за кого-что уста-сып турыу, тутысып турыу, жабысыу, асылып турыу; ~ться за руку цолынан ус-тасыу; ребёнок держится за мать бала ана-сына асылып турады; 2. на чём и без доп. (быть укреплённым) турыу, илинип турыу; пуговица держится иа одной нитке илгек
бир сабацта гана илинип тур; крышка не держится цацпац турмайды; 3. перен. (вести себя) езин тута билиу; ~ться скромно киши пейил болыу; ~ться уверенно езин исенимли тутыу; 4. (не сдаваться, сопротивляться) шыдау, шыдам бериу, царсыла-сыу; ,~ться до прибытия подкрепления жэрдем келгенше царсыласып турыу; 5. (сохраняться) сацланыу, турыу, цалыу; привычки могут ~ться долго эдет узац уацыт сацланыуы мумкин; 6. разг, (сдерживаться) шыдау, кениу, сацланыу; она долго ~лась, но наконец расплакалась ол узац уацытца дейин шыдады, бирац ец ацырында жылап жиберди; 7. за что, перен. (дорожить) жабысып алыу, алдына тутыу; 8. чего, за кем-чем (придерживаться) журиу, шыцпау; турыу, цалыу; -~ться правой стороны оц жацтан журиу; ~ться в стороне 1) шетлениу, шетке шыгыу; 2) перен. цатнаспау, сыртта цалыу; ~ться определённого мнения аныц бир пикирде турыу, бир пикирден цайтпау; ~ться намеченной цели цойылган мацсеттен шыцпау; <> едва ~ться на ногах аягында зорга турыу; ~ться в воздухе ав. цауада ушып журиу; ~ться на воде суудыц устинде жузип турыу; ~ться прямо багдарды тууры тутыу; ~ться вместе бирге болыу.
ДЕРЗАНИЕ с. талпыныу, умтылыу.
ДЕРЗАТЬ несов. талпыныу, умтылыу.
ДЕРЗЙТЬ несов. разг, эдепсиз сез айтыу, турпайы сез айтыу, ерескилик етиу.
ДЕРЗКИЙ прил. 1. (грубый, наглый) эдепсиз, бийэдеп, турпайы, ерески; ~ ответ турпайы жауап; 2. (смелый) батырлыц, мэртлик, таймас; ~ поступок мэртлик ис.
ДЕРЗКО нареч. 1. (грубо, нагло) эдепсиз турде, турпайы турде; отвечать ~ эдепсиз турде жууап бериу; 2. (смело) батырлыц пеиен, мэртлик пенен, таймай.
ДЕРЗНОВЕНИЕ с. поэт, умтылыушылык, тайсалмаушылык, гайрат керсетиу-шилик.
ДЕРЗНОВЕННЫЙ прил. поэт, батыр, мэрт, батыл.
ДЕРЗНУТЬ сов. см. дерзать.
ДЕРЗОСТИЬ ж. эдепсизлик, турпайылыц, ерескилик; говорить ~и эдепсиз сез айтыу.
ДЕРИВАЦИЯ ж. 1. воен, деривация (ту теса. цырлы жарацтыц оеыныц атцан багытынан бурылып кетиуи)-, 2. (отвод воды) деривация, бурые (дэрьяныц тийкаргы жолынан суудыц бурылып аеыуы).
ДЕРМАТЙН м. дерматин (жасалма те-летин).
ДЕРМАТИНОВЫЙ прил. дерматин...; дерматиннен исленген.
ДЕРМАТОЛОГ м. дерматолог (тери ке-селлери бойынша врач).
ДЕРМАТОЛОГИЯ ж. дерматология (ме-дицинаныц бир белими).
ДЕРН м. ажырыц, шым.
ДЕРНОВ|(ЫЙ прил. ажырыцлы, шымлы; ~ая земля с.-х. шымлы топырац, ажырыцлы жер.
ДЁРНУ ЦТ Ь сов. и однокр. кого-что тартып жибериу, жулцып жибериу, силкип жибе-
— 187 —
ДЕТ
рпу;О ~ло меня, ~ламеня нелёгкая мени кии айдады, неге гана бардым.
деру, дерёшь и т. д. наст. вр. от драть.
дерусь, дерёшься и т. д. наст. вр. от драться.
ДЕРЮГА ж. кенеп гезлеме.
ДЕСАНТ м. воен. 1. (высадка войск) десант (душпанныц территориясына эскер тусириу); высадить ~ десант тусириу; 2. (войска) эскер, десант (душпанныц территориясына тусирилген эскер лер); воздушный ~ цауа десанты; морской ~ тециз десанты.
ДЕСАНТНИК м. десантшы.
ДЕСАНТНЦЫЙ прил. воен, десант..., де-сантлык; ~ая операция десант операциясы, десант тусириу хэрекети.
ДЕСЕРТ ж. десерт (туски ауцаттыц соцынан берилетугын мазалы затлар).
ДЕСЁРТН ЫЙ прил. десерт..., десертли; ~ая ложка десерт цасыц (орташа темир цасыц); ~ое вино десерт виносы (мазалы шарап).
ДЁСКАТЬ вводи, сл. разг. »мыш, ’миш, «мыс, ’мис гой, деседи, айтысады; ты, ~, сам виноват сен езин. айыплы деседи.
ДЕСНА ж. тис ети, тистиц ети.
ДЕСПОТ м. 1. деспот (эййемги шыгыстыц щ/л ийелеушилик монархияларында шексиз устемлик ететугын жоцаргы цэким); 2. перен. (самодур, тиран) залым, зулым, жауыз.
ДЕСПОТИЗМ м. деспотизм, шексиз х,у-кимлик.
ДЕСПОТИЧЕСКИ ИЙ прил. 1. деспотлыц; ~ий образ правления басцарыудыц деспотлыц усылы; 2. перен. залым, зулым, залым-лыд, зулымлыц; ~ая натура залым адам, зулым минезли адам.
ДЕСПОТИЧНЫЙ прил. см. деспотйче-ский 2.
ДЕСПОТИЯ ж. деспотия (шексиз цэким-шиликтиц басцарыу формасы).
ДЕСЯТИ’ цоспа свзлердиц темендеги мэ-нилерди билдиретугын биринши бвлеги-. 1) бирдей он белгини, бирдей он затты, мыс.: десятигранный он цырлы; 2) он бе-лектен, он бирликтен цуралганын, мыс.: десятиградусный он градуслы; десятимет-рбвый он метрлик.
ДЕСЯТИДНЕВКА ж. он кунлик.
ДЕСЯТИДНЕВНЫЙ прил. он кунлик; ~ срок он кунлик мэулет.
ДЕСЯТИКЛАССНИК м. оныншы класс оцыушысы (ер бала).
ДЕСЯТИКЛАССНИЦА женск. от десятиклассник.
ДЕСЯТИКОПЁЕЧН ||Ы Й прил. он тий-инлыц; ~ая монета он тийинлыд усак ацша.
ДЕСЯТИКРАТН 5|ЫЙ прил. он есе; в ~ом размере он eye а рты гы менен.
ДЕСЯТИЛЕТИЕ с. 1. (срок) он жыл, он жыллык; прошло целое ~ толык он жыл етти; 2. (годов щи на) он жыллык, он жыл-Fa толыуы.
ДЕСЯТИЛЕТКА ж. (школа) он жыллыц мектеп.
ДЕСЯТИЛЁТНЦИЙ прил. 1. (о сроке) он жыл дауамындагы, он жыл дауам еткеи; ~ее отсутствие он жыл дауамында болмау-шылыц; 2. (о возрасте) он жасар, онга шыццан; ~ий мальчик он жасар бала.
ДЕСЯТИМЕСЯЧНЫЙ прил. он айлыц.
ДЕСЯТЙНА ж. уст. десятина (жер м.ай-даныныц 1,09 гектарына барабар бурынгы рус елшеу бирлиги).
ДЕСЯТИРУБЛЁВЫЙ прил. он сомлыц, бир шыруанлыц.
ДЕСЯТИУГОЛ ьник м. мат. он муйеш-лик.
ДЕСЯТЙЧНЦЫЙ прил. онлык; ~ая дробь мат. онлык белшек; ~ая система мер и весов елшеулердин. хэм тэрезилердин. онлык системасы.
ДЕСЯТКА ж. 1. (цифра) онлыц; 2. разг, (денежный знак) онлыц, он манатлыц, бир шыруанлыц; 3. мор. (шлюпка) он адамлыц цайыц; 4. карт, он цал; ~ червей туйениц он цалы.
ДЕСЯТНИК м. десятнин, он басы.
ДЕСЯТЦОК м. 1. (единица счёта) он; ~ок тетрадей он дана дэптер; 2. мн. десятки онлар; ~ки, сотни, тысячи... онлар, жуз-лер, мыцлар...; 3. мн. десятки (о множестве) онлаган; болота тянулись на ~ки километров батпацлыц онлаган километрге шекем созылды; < он не робкого ~ка ол цорцацлардан емес; ему пошёл шестой ~ок ол еллиден етип кетти.
ДЕСЙТЦЫЙ числ. оныншы; ~ая страница оныншы бет; ~ое февраля оныншы февраль; одна~ая оннан бири;<> с пятого на ~ое бас-аяцсыз, ретсиз, тэртипсиз; это дело ~ое эцмийетли емес, эдмийети жоц.
ДЕСЯТЬ числ. он.
ДЕСЯТЬЮ нареч. он-да, он жердеги; ~ десять — сто он жердеги он — жуз.
ДЕТАЛИЗАЦИЯ ж. майдалап аныклау-шылык, таллап тексериушилик.
ДЕТАЛ ИЗЙРОВАТЬ сов. и несов. что майдалап аныклау, таллап тексериу.
ДЕТАЛ II ь ж. 1. тех. белек, белекше, деталь; ~ь машины машинаныц белекше-си; 2. (подробность) майда-шуйде; вдаваться в ~и майда-шуйдесине дейин аныц-лау.
ДЕТАЛЬНО нареч. майда-шуйдесине дейин калдырмай, толык турде.
ДЕТАЛЬНЫЙ прил. майда-шуйдесине дейин цалдырмай, толыц; ~ анализ толыц анализ.
ДЕТВОРА ж. собир. разг, бала-шага, бала-шагалар.
ДЕТДОМ м. (дётсний дом) детдом (балалар уйи).
ДЕТЕКТИВ м. детентив (1. капиталистлик еллеринде полицияныц агенти; 2. тыц-шылардыц ис цэрекети жазылган шыгар-ма).
ДЕТЕКТИВНЫЙ прил. детентив, детек-тивлик (тыцшылар, ацлыушылар тууралы жазылган); ~ роман детентивлик роман.
ДЕТЁКТОР м. радио детентор (жоцаргы частотадагы толцынларын твменги ча-стотадагы толцынларга айландырыушы эсбап).
— 188 —
ДЕТЕКТОРНЫЙ прил. радио детектор..., детекторлы; ~ приёмник детекторлы приёмник.
ДЕТЁНЫШ м. хайуан баласы.
ДЕТЕРМИНИЗМ м. филос. детерминизм (себепли шэртлерди цэм барлыц цубылые-ларды илимий тусиниу).
ДЕТЕРМИНИСТ м. детерминист (детер-минизмниц тврепдары).
ДЕТЕРМ ИНЙСТСКИ Й прил. филос. де-терминистлик.
ДЕТИ мн. (ед. дитя с. и ребёнок м.) балалар, бала-шага, бала-шагалар.
ДЕТИНА м. разг, турбатлы, тулгалы жигит.
ДЕТИЩЕ с. 1. уст. бала, перзент; 2. перен. (создание) ез мийнети менен дерел-ген зат, мийнеттиц нэтийжеси; любимое ~ ез мийиетиииц суйикли дерендиси.
ДЁТКА ж. ласк, балам, цызым.
ДЕТОНАТОР м. тех. детонатор (бир запгты жарганда цолланылатурын жам).
ДЕТОНАЦИЯ ж. тех. детонация (бир жарылгыш заттыц екинши заттыц жары-лыуыныц тэсиренен ямаса соцлыгысыуынан жарылыуы).
ДЕТОНИРОВАТЬ I несов. тех. детон а-цияньщ тэсири менен жарылыу.
ДЕТОНИРОВАТЬ II несов. муз. наманы бурмалау, дурыс шертпеу.
ДЕТОРОЖДЕНИЕ с. бала тууыу, кез жарыу.
ДЕТОУБИЙЦА м. и ж. бала елтириуши. детская ж. балалар белмеси.
ДЁТСКЦИЙ прил. 1. бала..., балалар..., балалардыц; ~ий дом балалар уйи; ~ий сад балалар бацшасы; 2. перен. бала сыяц-лы, бала тэризли; ~ий почерк баланыц дол жазбасы, сайыз; ~ не рассуждения сайыз ой, сайыз пикир; <> ~ое место анат. бала жатар, жатарлыд.
ДЁТСТВЦО с. балалыд, балашылыд; счастливое ~о бахытлы балалыд; в раннем ~е ерте балалыд уадтында; <> впасть в ~о бала сыядлы болыу.
ДЕТЬ сов. разг. 1. что (засунуть, положить) цойыу; куда ты дел книгу? сен ки-тапты дайда дойдыц?; 2. что (употребить, истратить) жумсау; он не знает, куда ~ свой деньги ол езиниц.ацшасын дайда жу-мысауын билмейди; 3. кого-что (поместить) орналастырыу, жайластырыу; куда ~ столько народу? усынша адамды дай жерге жайластырыуга болады?;<>— некуда жудэ кеп, огада кеп.
ДЁТЬСЯ сов. разг. 1. (исчезнуть) кетиу, жод болыу; куда он делся? ол дайда кетти'?; 2. орналасыу, жайгасыу, барыу; куда он теперь денется? ол енди дай жерге ба-рады?; <> он не знал, куда ~ от стыда ол уялганынан дайда тыгыларын билмеди.
ДЕ-ФАКТО нареч. де-факто, дадый-датында, ис жузинде, дурысында.
ДЕФЕКТ м. дефект, кемшилик, жетиспес-лик.
ДЕФЕКТИВНЫЙ прил. мэцгур, мэж-гун, мецреу; ~ ребёнок мецреу бала.
ДЕФЕКТНЫЙ прил. дефектли, кемши-ликли.
ДЕФИЛЁ с. нескл. воен, дефиле, цыспац сай, тар еткел, дыспад жер.
ДЕФЙЛЙРОВАТЬ несов. салтанатлы турде журип етиу, саулат дурып етиу.
ДЕФИС м. дефис, сызыдша, еткерме.
ДЕФИЦИТ м. 1. эк. дефицит (киристен шыгыстыц кеп болыуы); 2. (нехватка) жет-песлик, жетиспеушилик.
ДЕФИЦИТНОСТЬ ж. 1. эк. дефицитли-лик; 2. кемлик; жетиспеушилик.
ДЕФИЦИТНЫЙ прил. 1. эк. (убыточный) дефицитли, зыянлы, пайдасыз; 2. дефицитли, кем, жеткиликсиз; ~ товар жеткиликсиз товар.
ДЕФЛЯЦИЯ ж. эк. дефляция (цунын кетериу ушын цагаз ацшалардыц санын азайтыу).
ДЕФОРМАЦИЯ ж. деформация (заттыц келеминиц цэм формасыныц езгериуи).
ДЕФОРМИРОВАТЬ сов. и несов. что деформациялау, езгертиу (келемин, форма-сын).
ДЕФ ОРМЙР ОВАТ ЬСЯ сов. и несов. де-формацияланыу.
ДЕХКАНИН м. дийхан.
ДЕХКАНКА женск. от дехканин.
дехканский прил. дийхан..., дийхан-ныц.
ДЕЦЕНТРАЛИЗАЦИЯ ж. децентрализация (орайлыц органлардыц гейпара уа-зыйпаларын жергиликли органларга тапсырыу системасы).
ДЕЦЕНТРАЛИЗОВАТЬ сов. и несов. что децентрализациялау, децентрализация еткериу.
ДЕЦИ? цоспа сезлердиц оннан бир белеги, деген мэни билдиретурын белеги, мыс. дециметр дециметр.
ДЕЦИГРАММ м. дециграмм (граммньщ оннан био белеги).
ДЕЦИЛИТР м. децилитр	(литрдиц
оннан бир белеги).
ДЕЦИМЕТР	м. дециметр	(метрдщ
оннан бир белеги).
ДЕШЕВЕТЬ несов. арзанлау, бацаем цайтыу.
ДЕШЕВИЗНА ж. арзаншылыц, арзанлыц, мут.
ДЕШЁВКЦА ж. разг. 1. арзан, тегин; купить по ~е арзан сатып алыу; 2. перен. (безвкусица) босца алгысыз, ешейинге алгы-сыз.
ДЁШЕВО нареч. 1. арзан, мут; ~ заплатить арзан бада телеу; ~ стоит 1) арзан турады; 2) перен. эдмийети жоц, дузы жоц; его слова ~ стоят оныц сезиниц дузы жоц; 2. перен. (легко) ацсат, оцай, жецил;~ отделаться ацсат цутылыу.
ДЕШЕВ"ЫЙ прил. 1. арзан; ~ая ткань арзан гезлеме; 2. перен. ацсат, оцай, женил; ~ый успех женил табыс; ~ое остроумие жецил шешенлик.
ДЕШИФРИРОВАТЬ сов. и несов. что шифрды оцыу.
дешифровка ж. шифрды оцыу.
ДЕ-ЮРЕ нареч. де-юре, закон бойынша, зац бойынша.
ДЕЯТЕЛЬ м. гайраткер, искер; государственный ~ мэмлекет гайраткери;
___________________________________________- 189 -_________________________________ див
общественный ~ жэмийетлик искер; заслуженный ~ науки илимге мийнети сиц-ген гайраткер.
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ж. 1. ис, хызмет, хэрекет; общественная ~ь жэмийетлик хызмет; революционная ~ь революциялыц хызмет; научная ~ь илимий хызмет; поле ~и хэрекет майданы; 2. (каких-л. органов) хэрекет; ~ь сердца журектиц хэре-кети.
ДЁЯТЕЛ ЬН ЦЫЙ прил. искер, хэрекет-шил, жигерли, гайратлы; ~ый человек искер адам; принимать ~ое участие в чём--либо жигерли турде цатнасыу-
ДЖАЗ м. муз. джаз (эстрад алы/;, оркестр хрм сосан арналган музыка).
ДЖАЗОВ ЦЫЙ прил. джаз...; ~ая музыка джаз музыкасы, джаз сазы.
ДЖЕМ лк джем, мурабба. джемпер м. джемпер, джигит м. жигит.
ДЖИГИТОВАТЬ несов. шабандозлыц пенен шугылланыу, ат устинде ойын керсетиу.
ДЖИГИТОВКА ж. шабандозлык, ат устинде ойын керсетиушилик.
ДЖЙУ-ДЖЙТСУ с. нескл. спорт, жиу--житсу (япон гуреси).
ДЖОУЛЬ м. физ. джоуль (энергияныц елшеу бирлиги).
ДЖУГАРА ж. жууери.
ДЖУНГЛИ только мн. джунгли, цалыц тогай, цалыц тогайлыц, дут тогай (тропи-клик еллерде).
ДЖУТ м. кендир.
ДЖУТОВЫЙ прил. кендир...; кендирден исленген.
ДЗОТ м. (дерево-земляная огневая точка) воен, дзот (жерди цазып устине агашлар салынган атыу орны).
ДИАБЕТ м. мед. диабет (цант кесели).
ДИАГНОЗ м. диагноз (кесел адамды тек-серип ауырыуын билиу)' ставить ~ диагноз цойыу.
ДИАГНОСТ м. диагност, диагнозшы (диагноз цойыу шы врач).
ДИАГНОСТИКА ж. диагностика (кесел-лерди айырыу э;?м оларды емлеу усылы >;аццындагы илим).
ДИАГОНАЛЕВЫЙ прил. текст, диагональ...; диагональдан исленген.
ДИАГОНАЛ || Ь ж. 1. мат. диагональ (сызыц); 2. текст, диагональ (цыйыц жол-лы гезлеме); -ф- по ~и цыялап.
ДИАГОНАЛ ЬНЦЫЙ прил. цыйыц; в ~ом направлении мат. цыйыц багдарда.
ДИАГРАММА Ж- диаграмма.
ДИАДЕМА ж. диадема (цаяллардыц таж формасына уцсаган цымбат бах,алы зше-кей).
ДИАКРИТИЧЕСКИЙ прил.: ~ знак лингв, диакритикалыц белги.
ДИАЛЕКТ м. лингв, диалект; местный ~ жергиликли диалект.
ДИАЛЕКТАЛЬНЫЙ прил. лингв, диа-лектлик.
ДИАЛЕКТЙЗМ м. лингв, диалектизм (белгили бир тилдиц сейлеудеги я айтылыу-дагы езгешелиги).
ДИАЛЕКТИК м. диалектик (диалектика-лыц философияныц тзрепдары).
ДИАЛЕКТИКА ж. филос. диалектика; ~ природы тэбияттыц диалектикасы.
ДИАЛЕКТИЧЕСКИЙ I прил. филос. диа-лектикалыц; ~ метод диалектика лык метод; ~ материализм диалектикалыц материализм.
ДИАЛЕКТЙЧЕСКИЙ II прил. уст. см. диалектный.
ДИАЛЕКТНЫ ||Й прил. лингв, диалект-лик; ~е особенности речи сейлеудиц диалектлик езгешиликлери.
ДИАЛЕКТОЛОГ м. диалектолог (диалектология бойынша цэниге).
ДИАЛЕКТОЛОГИЧЕСКИЙ прил. лингв. диалектологиялыц; ~ атлас диалекто-логиялыц атлас.
ДИАЛЕКТОЛОГИЯ ж. лингв, диалектология (тил билиминиц жергиликли ез-гешиликлерин изертлейтугын бир белими).
ДИАЛОГ м. диалог, эцгимелесиу (еки я бир неше адамныц ез ара сейлесиуи); вестй ~ эцгимелесиу.
ДИАЛОГИЧЕСКИЙ прил. диалог..., диалоглыц.
ДИАМА ГНЙТНЫЙ прил. физ., диамагнит, диамагнитли (магнит полюсларын кел-тирмейтугын).
ДИАМАТ м. (диалектический материализм) диамат (диалектикалыц материализм).
ДИАМЕТР м. мат. диаметр; ~ окружности дегерегиниц диаметри; иметь в ~е десять сантиметров диаметрдиц он сантиметр болыуы.
ДИАМЕТРАЛЬНО: ~ противоположный путкиллей царама-карсы; ~ противоположные взгляды путкиллей царама-царсы кез цараслар.
ДИАМЕТРАЛ ЬН"ЫЙ прил. 1. мат. диаметрал; 2. перен. путкиллей; ~ая противоположность путкиллей царама-царсы-лыц.
ДИАПАЗОН м. 1. диапазон; ~ радиоволн радиотолцынларыныц диапазоны; 2. перен. ерис, келем. мелшер; ~ знаний билим келеми.,
ДИАПОЗИТЙВ м. фото диапозитив (проекцией фонары ушын плёнкага я айнага ту-сирилген сууоет).
ДИАТЕРМЙЯ ж. мед. диатермия (электр тогы менен денени цыздырып емлей усылы).
ДИАТОНЙЧЕСКЦИЙ прил. муз. диатония-лы; ~ая гамма диатониялы гамма (бир неше путин хрм ярым тонлардан ибарат болган дауыслар).
ДИАФРАГМА ж. диафрагма (1. анат. кекирек пенен царынныц арасындагы бауыр ет; 2. физ. оптикалыц цураллардыц объ-екпшвинде сгуле еткериу ушын орнатыл-ган пластинка).
ДИВАН I м. (мебель) диван.
ДИВАН II м. диван (1. ист. ески Турция-да: турк султаныныц угзирлер кецеси; 2. лит. шыгыс гдебиятында лирикалыц шы-гармалар жыйнагы).
ДИВЕРСАНТ м. диверсант.
див
— 190 —
ДИВЕРСИОННЫЙ прил. диверсиялык; ~ акт диверсиялыц хэрекет.
ДИВЕРСИЯ ж. диверсия (душпанлык, Хэрекеттиц бир тури).
ДИВЕРТИСМЕНТ м. дивертисмент (негизги спектакльге цосымша ретинде турли эстрада номерлеринен цуралсан театр ойыны).
ДИВИДЕНД м. эк. дивиденд (капиталистлик еллерде: пайшылардыц ацшасына царай бвлинетувын пайда).
ДИВИЗИОН м. дивизион (1. воен, артил-лерияда атлы эскер ле рде цэм т. б. эскерий белимшелер; 2. мор. бир неше кораблълер-диц бирикпеси).
ДИВИЗИОННЫЙ прил. воен, дивизион..., дивизионлык; ~ командир дивизионлык командир.
дивйзия ж. воен, дивизия; бронетанковая ~ бронетанклы дивизия; стрелковая ~ атцышлар дивизиясы; пехотная ~ пыяда эскер дивизиясы.
ДИВЙТЬСЯ несов. кому-чему, разг, тан, цалыу, тацланыу, хайран болыу.
дйвно нареч. геззал, эжайып, жудэ сулыу.
ДИВНЫЙ прил. геззал, эжайып, жудэ сулыу; ~ голос эжайып дауыс, жагымлы хауаз.
ДЙВЦО с. разг, тамаша, хайран цалды-рарлыц, тан, цалдырарлыц, эжайып; что за ~о! бул кандай эжайып зат!;<> на ~о жудэ жацсы; сделано на ~о! жудэ жацсы исленген!; ~у даваться тац цалыу, хайран болыу.
ДИДАКТИКА ж. 1. (отдел педагогики) дидактика (оцытыудыц мазмуны, усылы у а и формат тууралы айтатувын педаго-гиканыц бир белими)-, 2. (поучительность, наставительность) нэсийхатлыц, уэсият-лыц.
ДИДАКТЙЧЕСКИЦЙ прил. 1. дидакти-калыц; ~е принципы дидактикалыц прин-циплер; 2. (поучительный, наставительный) нэсийхатлыц, уэсиятлыц; ~й тон нэсийхатлыц дауыс.
ДИЕЗ м. муз. диез (дауы.сты ярым тон кетериу белгиси).
ДИЁТЦА ж. диета, ауцатланыу тартиби; молочная ~а сут диетасы, сут пенен ауцатланыу; соблюдать ~у диетаны сацлау; быть на ~е диета болыу.
ДИЕТЙЧЕСКЦИЙ прил. диеталыц, дие-талы; ~ое питание диеталы аукат.
ДИЗЕЛЬ м. дизель (суйыц жанар май менен ислейтуеын двигатель).
ДЙЗЕЛЬНЫЙ прил. дизель..., дизелли.
ДИЗЕНТЕРИЙНЫЙ прил. мед. дизеи-териялы, дизентериялыц.
ДИЗЕНТЕРИЯ ж. мед. дизентерия (жуц-палы ши ауры у).
ДИКАРКА женск. от дикарь.
ДИКАРЬ м. 1. жабайы адам; 2. перен. (застенчивый человек) уялшац, тартыншак. жатырцауыш.
ДИКЦИЙ прил. 1. (о животных) жабайы, уйретилмеген, асау; ~ая лошадь жабайы ат; ~ие звери жабайы хайуанлар, жабайы аклар; 2. (о растениях) жабайы, цодирец;
~ий виноград цодирец жузим; ~ая яблоня цодирец ескен алма агаш; жабайы ал-ма агашы; 3. перен. (нелюдимый) уялшац, тартыншац, жатырцауыш; ~ий ребёнок жатырцауыш бала; 4. перен. (грубый, необузданный) жабайы, тэртипсиз, жарам-сыз, унамсыз; ~ие нравы жарамсыз цылыц-лар; 5. перен. (странный, нелепый) жен-сиз, ереси, ерси; ~ая выходка женсиз цылыц; ~ая мысль ерси пикир; 6. (пустынный, глухой) шелстан, адам бармаган, цуу дала; ~ие горы адам бармаган таулар; <> ~ое мясо жараныц дегерегиндеги ели ет.
дико нареч. 1. жабайы; ~ расти жа-байыдай болып есиу; 2. (испуганно) цор-кынышлы, цорцынышлы турде; ~ озираться по сторонам дегерегине корцы-нышлы турде царау.
ДИКОБРАЗ м. дикобраз (тикенек басцан сут емизиуши цайуан).
ДИКОВИНА ж. разг, тац цаларлыц нэрсе, хайран цалдыратугын тамаша; что за ~! бул кандай тац каларлык нэрсе!
ДИКОВИНКЦА ж. см. диковина; в ~у разг, тац цаларлыц, хайран цаларлыц тамаша; это ему не в ~у бул оныц ушын тац каларлыц нэрсе емес.
диковинный прил. разг, тац каларлык, хайран цаларлыц тамаша, эжайып.
ДИКОРАСТУЩИЙ прил. цодирец есе-тугын, жабайы есетугын; ~ виноград жабайы жузим.
ДИКОСТЬ ж. 1. жабайылыц (животных)-, цодирецлик (растительности); адам аягын баспаганлыц, елсизлик '(местности); 2. перен- (нелюдимость) уялшац-лыц, жатырцаушылыц; 3. перен. разг, (вздор) ацылсызлыц, ацмацлыц, ойсыз-лыц, турпайылыц; это совершённая ~ бул нагыз турпайылыц.
ДИКТАНТ м. диктант; писать ~ диктант жазыу-
диктАт м. диктат, буйрыц, мэтибий-лик, буйырыу; политика ~а мэтибийлик сиясаты.
ДИКТАТОР м. 1. диктатор, устем, х,эмир; 2. перен. мэтибий.
ДИКТАТОРСКЦИЙ прил. 1. диктатор-лыц, устемлик, хэкимшилик, хэмирлик; ~ая власть диктаторлыц хукимет; 2. перен. (властный) мэтибийли; ~ий тон мэтибийли дауыс.
ДИКТАТОРСТВО с. 1. (пребывание диктатора у власти) диктаторшылыц, устемлилик, хэкимшилик, хэмирлик; 2. перен. мэтибийлик.
ДИКТАТОРА ж. диктатура (кушке суйенген цеш нэрсе менен шекленбеген хукимет); ~ пролетариата пролетариат дикта-турасы.
ДИКТОВАТЬ несов. что 1. айтып жаз-дырыу; 2. перен. (предписывать) мэжбур-леу, зорлап кендириу, ериксиз цабылла-тыу, буйырыу, айтцанын ислетиу; ~ свой условия езиниц тилегин орынлатыуга мэжбурлеу.
ДИКТОВКЦА ж. диктовка, айтып жаз-дырыу; писать под ~у айтцанын жазыу;
— 191 —
дис
<> делать что-л. под чью-л. ~у биреудиц . буйрыгы бойынша ислеу.
ДИКТОР м. диктор (микрофон алдында радио хабарларын оцыушы адам).
ДИКТОФОН м. диктофон (айтылган сезди жазып алатугын цэм цайтарып сейле-тетугын аппарат).
ДЙКЦИЯ ж. дикция (свзлердиц, анык, айтылыуы).
ДИЛЕММА ж. дилемма (1. бир-бирине царама-царсы еки тусиниктиц, ишинен би-реуин алыу\ 2. бир-бирине царсы еки пикир-диц биреуин тацлап алыудыц цыйынлыгы).
ДИЛЕТАНТ м. дилетант (илимниц я искусствоныц тарауы менен устирпшн таныс адам).
ДИЛЕТАНТСКИЙ прил. дилетант..., дилетантлыд, устиртин, шала.
ДИЛЕТАНТСТВО с. дилетантлыц, устир-тинлик, шалалыц.
ДИЛИЖАНС м. уст. дилижанс (атлар жегилетугын кеп орынлы карета).
ДЙНА ж. физ. дина (механикада кушти елшеу бирлиги).
ДИНАМИЗМ м. динамизм, хэрекет.
ДИНАМИК м. радио динамик.
ДИНАМИКИА ж. 1. физ. (отдел механики) динамика (механиканыц белими)-, 2. (ход развития) динамика, есиу жолы, рауажланыу жолы; ~а исторических событий тарийхый уацыялардын, динамикасы; 3. перен. хэрекет; отсутствие ~и в романе романда хэрекеттиц болмауы.
ДИНАМЙТ м. динамит (кушли жарыл-гыш зат); взрывать ~ом динамит пенен жарыу.
ДИНАМИТНЫЙ прил. динамит..., ди-намитли.
ДИНАМИЧЕСКИ ИЙ прил. 1. физ. дина-микалыц, козгалыслы, хэрекетли; ~ое развитие динамикалыц есиу; 2. (богатый движением, действием) кеп хэрекетли.
ДИНАМИЧНОСТЬ ж. динамикалыд, хэ-рекетлилик.
ДИНАМИЧНЫЙ прил. см. динамический 2.
ДИНАМО с. нескл. см. динамо-машина.
ДИНАМО-МАШЙНА ж. динамо-машина (электр пгогын ислеп шыгарыуга хызмет ететугын машина).
ДИНАМОМЕТР м. тех. динамометр (м.е-ханикалыц кушти елшейтугын зсбап).
ДИНАР м. динар (Иракта цэм Югосла-вияда пул бирлиги).
ДИНАСТИЧЕСКИЙ прил. династиялыц, туцым, урим-путацлыц.
ДИНАСТИЯ ж. династия, урим-путад (цаслы бир туцымнан болып бир-бириниц изинен патшалардыц журт сорауы).
ДИНОЗАВР м. палеонт. динозавр (х,г-зир елип жок, болып кеткен жер бауырлау-шы улкен цайуан).
динь-динь-дйнь межд. зыц-зыц, жыц-жыц.
ДИОПТРЙЯ ж. диоптрия (оптика ай-наларыныц бурылыушы кушин елшеу бирлиги).
ДИПКУРЬЕР м. (дипломатйческий курьер) дипкурьер (дипломатиялыд курьер).
ДИПЛОМ м. 1. диплом; получить~ с отличием айрыдшалыд диплом алыу; 2. (работа) дипломлыд жумыс; 3. диплом; ~ сельскохозяйственной выставки ауыл хожа-лыд кергизбесиниц дипломы.
ДИПЛОМАНТ м. см. дипломник.
ДИПЛОМАТ м. 1. дипломат; 2. перен. дипломат, дайым, иске шебер.
ДИПЛОМАТИЧЕСКИ нареч. см. дипломатично.
ДИ ПЛ ОМАТЙЧ ЕСК || И Й прил. 1. дипло-матиялыд; ~ие отношения дипломатия-лыц датнасыклар; ~ий корпус дипломатия-лыд корпус; ~ая нота дипломатиялыд нота; 2. перен. см. дипломатичный.
ДИПЛОМАТИЧНО нареч. дипломатша, орынлы турде, шеберлик пенен, ретин билип; действовать ~ дипломатша хэрекет етиу.
ДИПЛОМАТИЧНЫЙ прил. ийкемли, ди-пломатлы, орынлы шебер; ~ ответ шебер берилген жууап.
ДИПЛОМАТИИ Я ж. 1. дипломатия (цукиметтиц халык, аралыц сиясатты алып барыудагы цзрекети); 2. перен. дипломатия, хийлекерлик; пускать в ход хийлекерликти долланыу; хийлекерлик ислеу.
ДИПЛОМИРОВАННЫЙ прил. дипломлы, дипломы бар; ~ инженер дипломлы инженер.
ДИПЛОМНИК м. дипломник, дипломшы.
ДИПЛОМН ||ЫЙ прил. диплом..., диплом-лыц; ~ая работа диплом жумысы, диплом-лыд жумыс.
ДИРЕКТЙВЦА ж. директива; ~ы съезда КПСС КПСС съездиниц директивалары.
ДИРЕКТИВНЫ |Й прил. директивалыц; ~е указания директивалыц керсетпелер; ~е органы директивалыц органлар.
ДИРЕКТОР м. директор.
ДИРЕКТОРСКИЙ прил. директор..., ди-ректорльщ.
ДИРЕКЦИЯ ж. дирекция.
ДИРИЖАБЛЬ м- дирижабль (цауада жецил газ ямаса мотор арцалы ушатугын аппарат).
ДИРИЖЁР м. дирижёр (оркестрды басцарыу шы).
ДИРИЖЁРСКИ ИЙ прил. дирижёр..., ди-рижёрлык; ~ая палочка дирижёр шы-быгы.
ДИРИЖИРОВАТЬ несов. чем и без доп. дирижёр лиц етиу; ~ оркестром оркестрге дирижёрлыц етиу.
ДИСГАРМОНЙРОВАТЬ несов. 1. муз. гармонияны бузыу, сазласиау, унлесиеу; 2. перен. келиспеу, жараспау.
ДИСГАРМОНИЯ ж. 1. муз. дисгармония, сазласпаушылыц, унлеспеушилик (гармонияныц ягний сазласыудыц бузы-лыуы, сестин, бир-бирине цосылмауы); 2. перен. дисгармония, келиспеушилик, жа-распаушылыд.
ДИСК м. 1. диск; пилы жаргыныц диски; для метания спорт, ылацтырыу диски; 2. децгелек; ~ луны ай децгелеги.
ДЙСКАНТ м. муз. дискант (баланыц жицишке дауысы).
дис___________________- 192 -___________________
ДИСКАНТОВ ||ЫЙ прил. муз. дискант...; жицишке дауыслы; ~ая партия жицишке дауысца арналган партия.
ДИСКВАЛИФИКАЦИЯ ж. 1. (лишение или потеря квалификации) дисквалифика-циялау, квалификациядан айырыу, дэни-гелигин бийкарлау; 2. торт, дисквали-фикациялау (торт жарысларына цапгна-сыу цуцуцынан айырыу).
ДИСКВАЛИФИЦИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что 1. (лишить квалификации) дисква-лификациялау, цэнигелигин бийкарлау; 2. спорт. дисквалификациялау.
ДИСКВАЛИФИЦИРОВАТЬСЯ сов. и несов. дисквалификацияланыу, цэнигелиги-нен айырылыу.
ДИСКОБОЛ м. спорт, дискобол, диск ыладтырыушы.
ДИСКОВ "ЫЙ прил. диск сыядлы, дец-гелек; — ая пила децгелек жарен.
ДИСКРЕДИТАЦИЯ ж. абройын тегиу, масдара етиу.
ДИСКРЕДИТИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что бийаброй етиу, абройын тегиу, масдара етиу.
ДИСКРИМИНАЦИЯ ж. дискриминация (праволарын кемсипгиу, тец праволыцтан айырыу); расовая ~ расалыд дискриминация.
ДИСКРИМИНИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что дискриминациялау.
ДИСКУССИОНН || ЫЙ прил. дискуссия, дискуссиялыд, тартыслы; в ~ом порядке дискуссия тартибинде.
ДИСКУССИЯ iте. дискуссия, тартыс.
ДИСКУТИРОВАТЬ сов. и несов. что, о чём дискуссия етиу, тартысыу.
ДИСЛОКАЦИЯ ж. дислокация (1. воен, зскерлердиц ез елинде орналасцан орны; 2. геол, жер цабыныныц цатламларыныц ауысыуы; 3. мед. сынсанда суйектиц орны-нан жылжыцы).
ДИСЛОЦИРОВАТЬ сов. и несов. что, воен, дислокациялау, орынластырыу.
ДИСЛОЦИРОВАТЬСЯ сов. и несов. 1. воен, дислокацияланыу, орналасыу; 2. геол. орнын езгертиу.
ДИСПАНСЕР м. диспансер (емлеу цэм ауырыудыц алдын алыу менен шугыллана-тугын мжеме); противотуберкулёзный ~ екпе ауырыуыныц царсы диспансери.
ДИСПАНСЕРИЗАЦИЯ ж. диспансеризация, диспансерлеу (ден саулыцты сацлау бойынша диспансер арцалы эмелге асыры-латугын шаралар системасы).
ДИСПАНСЕРНЫЙ прил. диспансер..., диспансерлик.
ДИСПЕПСИЯ ж. мед. диспепсия (ас цазанныц бцзылыуы).
ДИСПЕРСИЯ ж. физ. дисперсия, пыты-рау, шашылыу; ~ света жарыдтыц тур-ленип шашылыуы.
ДИСПЕТЧЕР м. диспетчер.
ДИСПОЗЙЦИЯ ж. воен, диспозиция (гскерлердиц, флоттыц урыс ушын жай-/асыйы).
ДИСПРОПОРЦИЯ ж. диспропорция, сэйкесленбеу (бир заттыц белеклериниц бир-бирине ылайыц келмеуи).
ДИСПУТ м. 1. диспут, тартыс, айтыс; литературный ~ эдебий диспут; 2. уст. (публичная защита диссертации) диспут (кепшилик алдында диссертация жац-лау).
ДИСПУТИРОВАТЬ сов. и несов. диспут-да датнасыу, тартысыу, айтысыу.
ДИССЕРТАНТ м. диссертант (диссертация жацлауна пгаярланыушы адам).
диссертАци || Я ж. диссертация (или-мий дгрежени алыу ушын жазылган мий-нет); кандидатская ~я кандидатлыд диссертация; защищать ~ю диссертация жацлау.
диссимиляция ж. 1. лингв, диссимиляция, уйлеспеушилик, сазласпаушы-лыд; 2. биол. дэретке айланыу.
ДИССОНАНС м. 1. муз. диссонанс, саз-ласпау (музыкалыц сеслердиц унлеспеуи); 2. перен. (разлад, несогласованность) уйлес-пеушилик, келиспеушилик, тусинбеуши-лик.
ДИССОНИРОВАТЬ несов. муз. диссонанс-ланыу, сазласпау, унлеспеу.
ДИСТАНЦИОННЫЙ прил. дистанция..., дистанциялыд.
дистАнциця ж. 1. (расстояние) дистанция, аралыц, узацлыд; 2. ж.-д. (участок) дистанция; 3. спорт, дистанция, аралыц; заплыв на короткую ~ю жацын ара-лыцца жузиу.
ДИСТИЛЛ ИРОВАНН ЦЫЙ 1. прич. от дистиллировать; 2. прил. дистилляниялан-ган, тазартылган; ~ая вода тазартылган суу.
ДИСТИЛЛИРОВАТЬ сов. и несов. что дистилляциялау, тазартыу; ~ воду сууды тазартыу.
дистилляция ж. дистилляция, тазартыу.
ДИСЦИПЛИНпА I ж. тэртип; трудовая мийнет тэртиби; соблюдать ~у тэртип-ти садла^; внутренняя ~а ишки тэртип.
ДИСЦИПЛИН||А II ж. (отрасль науки) илим, пэн, сабац; технические ~ы техни-калыц илимлер.
ДИСЦИПЛИНАРНПЫЙ прил. тэртип, тэртиплик; ^ое взыскание тэртип женин-де жаза; ~ый устав тэртип уставы.
ДИСЦИПЛИНИРОВАННОСТЬ ж. тэр-типлилик.
ДИСЦИПЛИНИРОВАННЫЙ 1. прич. от дисциплинировать; 2. прил. тэртипли.
ДИСЦИПЛИНИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что тэртипке салыу, тэртипке уйретиу.
ДИТЯ с. бала, жас бала, беке.
ДИФИРАМБ м. дифирамб, тэрип мац-тау цосыц; А петь ~ы асыра мактау.
ДИФТЕРЙЙН |ЫЙ прил. мед. дифтерия..., дифтерияга царсы, дифтериялыц; ~ая прививка дифтерия кеселине царсы шаншыу.
ДИФТЕРИТ м. разг. см. дифтерия.
ДИФТЕРИТНЫЙ прил. разг. см. дифтерийный.
ДИФТЕРЙЯ ж. мед. дифтерия (кебинесе балаларда болады).
ДИФТОНГ м. лингв, дифтонг (еки дауыслы сестиц цатар келип бир бууын цурауы).
— 193 —
ДО
ДИФФАМАЦИЯ ж. юр. диффамация (биреуди масцара ететугын маглыумат-ларды баспада жарыялау).
ДИФФЕРЕНЦИАЛ м. дифференциал (1. мат. гэрессиз езгермели санныц еркин-ше есиуи; 2. тех. автомобильдиц, трактор-дыц цэм т. б. децгелеклерине хрр турли тезлик беретугын механизм).
ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. мат., тех. дифференциаллы, дифференциаллыц; ~ое исчисление дифференциаллыц есаплау; 2. эк. дифференциаллы, хэр турли, хэр кыйлы; ~ый тариф дифференциаллы тариф.
ДИФФЕРЕНЦИАЦИЯ ж. дифференциация (бир нэрсени %эр турли элементлерге белиу, ажыратыу).
ДИФФЕРЕНЦИРОВАНИЕ с. мат. диф-ференциациялау, дифференциацияланыу, белиу, дара-даралау, ажыратыу.
ДИФФЕРЕНЦЙРОВАННЦЫЙ прил. диф-ференциациялы, белиу, дара-дара, ажы-рататугын; ~ая оплата труда мийнетке дифференциациялы турде телеу.
ДИФФЕРЕНЦИРОВАТЬ сов. и несов. что 1. (разграничивать) дифференциаллау, бе-лну, дара-даралау, ажыратыу; 2. мат. дифференциаллау, дифференциалды табыу, есаплап шыгыу.
ДИФФУЗИЯ ж. физ. диффузия (бир заттыц атомларыныц екинши заттыц атомларыныц арасына жайгасыуы); ~ газов газлардыц диффузиясы.
ДИФФУЗНЫЙ прил. физ. диффузиялан-ган.
ДИЧАТЬ несов. жабайыланыу, жабайы болыу.
дичиться несов. кого-чего и без доп., разг, жатырцау, дашыу; ~ посторонних баска адамларды жатырцау.
ДИЧОК м. 1. бот. жабайы, цодирец; 2. перен. разг, тартыншац, уялшац.
ДИЧЬ ж. 1. собир. жабайы цуслар (дикие птицы); жабайы хайуанлар (дикие звери); 2. (мясо диких птиц и животных) ац ети; 3. разг, (глухое место) цула дуз; 4. разг, (вздор, нелепость) етирик, жал ран, бол-маган сез; нести ~ болмаран нэрсени айтыу.
ДЛИНЦА ж. е разн. знач. узынлыц, бойы; ~6й в четыре метра узынлыгы терт метр; ~а волны радио толцынныц узынлыгы; меры ~ы узынлыц елшеулери; во всю ~у узын бойына; $> растянуться во всю ~у разг, созылып жатыу.
ДЛИННО» цоспа сезлердиц узын деген мгнисин билдиретурын биринши белеги, мыс.: длинношёрстный узын жунли.
ДЛИННОНОГИЙ прил. узын аяц, узын сыйрац.
ДЛИННОНОСЫЙ прил. узын мурынлы, мурынлы.
ДЛИННОПОЛЫЙ прил. узын етекли.
ДЛЙННЦЫЙ прил. в разн. знач. узац, узын; ~ое платье узын кийим; ~ый путь узац жол; ~ый рассказ узын гурриц; ~ый день узац кун; <> у него ~ый язык оныц тили узын, оныц аузында хеш нэрсе турмайды.
13 Русско-каракалпакский сл.
ДЛИТЕЛЬНОСТЬ ж. узацлыц, узацца созылыушылыц; ~ рабочего дия мийнет кунниц узацлыры.
ДЛЙТЕЛЬНЦЫЙ прил. алые, узац, узац уацыт, узац дауамда, кеп уацыт; ~ое отсутствие узац дауамда болмау.
длйцться несов. созылыу, дауам етиу; сеанс ~лся полтора часа сеанс бнр ярым саат дауам етти.
ДЛЯ предлог с род. п. 1. (в пользу, ради) ушын; всё ~ победы бери жецис ушын; я это делаю только ~ вас мен буны тек сизиц ушын рана ислеймен; 2. (при обозначении цели) ушын; он приехал сюда~ отдыха ол бул жерге тек дем алыу ушын келди; 3. ушын, арналран; ~ того, чтобы соныц ушын; книга ~ детей балалар ушын китап; ящик ~ писем и газет хат хэм газеталар ушын ящик; вагон — курящих темеки тар-тыушыларга арналран вагон; 4. (по отношению к кому-чему-л.) ушын, цараганда; это было ~ него полезным уроком бул оныц ушын пайдалы сабац болды; это вредно ~ здоровья бул ден саулыц ушын зыянлы; ~ своих лет ребёнок очень развит ез жасына цараганда бала жудэ тусинимпаз; не ~ чего кереги жоц, гэжети жоц; не ~ чего торопиться асыгыудыц кереги жоц; инструмент ~ резки кесиу асбабы; ведро ~ воды суу шелек.
ДНЕВАЛИТЬ несов. дневальный болыу.
ДНЕВАЛ ЬНЫЙ м. воен, дневальный (эскерий белимниц жайындагы кундизги дежурный).
ДНЕВАТЬ несов.: ~ и ночевать разг. кун-тун болыу.
ДНЕВКА ж. воен, бир кунлик дем алые.
ДНЕВНИК м. кунделик дэптер; школьный ~ кунделик мектеп дэптери; вести ~ кунделик дэптерди алып барыу.
ДНЕВНЦОЙ прил. 1. кундиз..., кундизги; ~6й свет кундизги жарыц; ~ая смена кундизги смена; ~ые часы кундизги уакыт; 2. (за день) бир кунде, бир кунлик; ~бй заработок бир кунлик ис хацы; ~ая выработка бир кунлик ислеп шыгарыу; ~6й переход бир кунлик жол.
ДНЕМ нареч. кундиз.
ДНЙЩЕ с. см. дно 2; ~ бочки бочканыц туби.
ДНО с. 1. туп, ултан; на дне моря тециз-диц тубинде; ~ оврага сайдыц туби; идти ко дну 1) (тонуть) батып кетиу, гарыц болыу; 2) перен. терецге батыу, тубине тусиу; 2. (мн. донья) туп; ~ стакана стаканный туби; золотое ~ табыслы жер пайдалы жер (соотв. майлы быламыц); пить до дна дым цалдырмай ишиу; перевернуть всё вверх дном астан кестенин шыгарыу, ойран етиу.
днюю, днюешь и т. д. наст. вр. от дневать.
дня, дню и т. д. род., дат. п. от день.
ДО 1с. нескл. муз. до (музыка гаммасыныц биринши сеси х^м нотисы).
ДО II предлог с род. п. 1. (при указании расстояния, промежутка времени) шекем, дейин; до гброда осталось пять километров цалага шекем бес километр цалды; до
ДО __________________,_____________ - 194 -_________________________________________________________
отхода поезда осталось полчаса поездиц кетиуине дейин ярым саат бар; ждать до вечера кешке дейин кутиу; 2. (при указании предела, степени) ®ша, -ше, дейин, шейин; до полной победы толыц жецген-ше; до особого распоряжения айрыцша буйрыц болганга дейин; 3. (прежде, раньше) бурын, шейин, дейин, шекем; до революции революцияга шейин; до наступления холодов сууыц туспестен бурын; 4. (приблизительно, около) шамалы, жацын, шенли, дейин, шейин, ’дай, ’дей; зал вмещает до тысячи человек залга бир мыцга жацын адам сыяды; мороз доходит до сорока градусов сууыц цырц градусца дейин барады; 5. (меньше, не больше) дейинги, шейинги, жетпеген, шыцпаган, толмаган; дети до десяти лет он жасца дейинги балалар; весом до пяти килограммов бес килограммга дейинги ауырлыц; 6. (при указании на лицо или предмет, которого что-л. касается) ’га, ’ге, ’да, ’де, тугын, маган салсацыз, маган десециз, не деген сонша; мне нет дела до этого менин, онда исим жоц; что до... разг. ... царасац; ...салсац; что до меня, то я согласен маган салсацыз, мен цайылман; <> до свидания хош, кергенше хош; ему не до вас оныц сиз царауга халы жод; до чего... 1) (как) не деген, цандай; до чего жарко не деген ыссы; 2) (какой) цандай, соншелли; до чего интересная книга цандай цызыц китап; промокнуть до костей жауынга огада жа-уырау; я удивлён до крайности мен жудэ тац цаламан; до сих пор 1) (о месте) усы жерге дейин, усыган шекем; 2) (о времени) усы уацытца шекем, дэзирге дейин; до то-гб, как 1) (Зо тех пор) ’ша, ’ше; ждите до того, как он приедет ол келгенше кути-циз; 2) шекем, дейин, гша, ’ше; они будут готовы до того, как он придёт ол келемен дегенше, олар тояр болады; до тех пор, пока шейин, дейин; до того, что... 1) (так долго, что) ’ша, ’ше, дейин, соншелли; он кричал до того, что охрип оныц бацырганы соншелли, хэтте царлыгып цалды; 2) (до такой степени, что) соншелли, сондай хал-га дейии...; ои до того устал, что не может двинуться оныц шаршаганы соншелли, хэттеки орнынан да цозгала алмады.
ДО’ приставка 1. 1) уэрекеттиц ацырына дейин апарылатуеынын керсетеди, мыс.-. дочитать оцып болыу; 2) устине толыцты-рыуын билдиреди, мыс.: докупить цосыц-цырап сатып алыу; 3) «ся» жанапайы менен хррекеттиц керекли я керексиз нзтийжеге жеткенин билдиреди, мыс.: добудиться зорга оятыу; 2. шейинги, шекемги, дейинги, бурынгы деген мгнилерди билдиреди, мыс.: довоенный урыстан бурынгы.
ДОБАВИТЬ сов. что, чего и без доп. 1. устеу, цосыу, салыу, арттырыу; ~ муки ун цосыу; 2. цоса айтыу; мне нечего ~ к сказанному айтылып етилгенге цосату-гыным жоц.
ДОБАВКА ж. разг, цосымша, устеме.
ДОБАВЛЁНИ ||Е с. 1. (действие) цосыу, арттырыу; 2. цосымша, устеме; примечания и ~я ацлатыулар хэм цосымша-
лар; ~е к сказанному айтылганга цосымша.
ДОБАВЛЯТЬ несов. см. добавить.
ДОБАВОЧНЫЙ прил. цосымша, устеме.
ДОБЕГАТЬ несов. см. добежать.
ДОБЕГАТЬСЯ сов. до чего, разг, жууырыу; ~ до изнеможения хэлсирегенше жууырыу.
ДОБЕЖАТЬ сов. до кого-чего жууырып жетиу, жууырып барыу; ~ до дома уйге дейин жууырып барыу, уйге жууырып барып цалыу.
ДОБЕЛА нареч. 1. (до белизны) агарган-ша, эбден тазарганша, аппац болганша; отмыть ~ агарганша жууыу; 2. (до белого каления} цызып агарганша; раскалённый ~ цызып агарганша цыздырылган.
ДОБИВАТЬ несов. см. добить.
ДОБИВАТЬСЯ несов. см. добиться.
ДОБИРАТЬ несов. см. добрать.
ДОБИРАТЬСЯ несов. см. добраться.
ДОБЙТЬ сов. 1. кого-что (прикончить) елтириу, цуртыу, тубине жетиу; ~ раненого волка жарадар цасцырды елтириу; 2. кого-что (разгромить, уничтожить) жоц етиу, цыйратыу, кул талцан етиу; 3. что (разбить до конца) цыйратып тастау, гул опат етиу.
ДОБИТЬСЯ сов. 1. чего ерисиу, жетиу; ~ своего езиниц дегенине жетиу; 2. чего, от кого (узнать, допытаться) билиу, айтцызыу; от него ничего не добьёшься оннан хеш нэрсени биле алмайсац.
ДОБЛЕСТИ ||ЫЙ прил. гайратлы, март, ца-дарман; ~ая Советская Армия март Совет Армиясы; ~ый труд цахарманлык мийнет.
ДОБЛЕСТЬ ж. гайрат, ерлик, мэртлик, цахарманлыд; воинская ~ жауынгер мэртлик; трудовая ~ мийнет кадарман-лыры; проявить ~ мэртлик керсетиу.
ДОБРАСЫВАТЬ несов. см. добросить.
ДОБРАТЬ сов. что, чего жыйып болыу, терип болыу.
добрцАться сов. до кого-чего 1. жетиу, барып жетиу, цайтып жетиу; мы едва ~алйсь до дому бизлер зордан уйге жет-тик; 2. перен. разг, (постепенно узнать, понять) тусиниу; наконец ~алйсь мы до сути дела ацыр-соцы истиц мэнисине тусин-дик; <> я до него доберусь! мен оныц исин апараман!
ДОБРЕДАТЬ несов. см. добрестй.
ДОБРЕЦСТЙ сов. до кого-чего и без доп., разг. 1. (дойти с трудом) зордан барып жетиу, цыйыншылыц пенен барыу; мы ёле-ёле ~лй зордан барып жеттик; 2. (медленно дойти) эсте-ацырын журип жетиу, жай журип жетиу, асыцпай жетиу; гуляя, мы ~лй до рекй сайранлап журип, асыцпай дэрьяга жетип цалыппыз.
ДОБРЕТЬ I несов. (становиться добрее) кеуилшек болыу, рейимли болыу, сацый болыу.
ДОБРЕТЬ II несов. разг, (толстеть) семириу, етке шыгыу, толысы^.
ДОБРЧО I с. 1. (хорошее, полезное) жац-сылыд, цайыр, ийгилик; желать ~а кому-л. биреуге жаксылык тилеу; делать много ~а людям адамларга кеп жаксылык
_________________________________________- 195 —______________________________________ДОБ
етиу; из Зтого ~а не выйдет буннан жадсы-лыц шыцпайды; 2. разг, (имущество) мул к, байлыц; беречь колхозное ~о колхоз мул-кин сацлау; <> поминать ~бм жадсылыд пенен еске алыу; нет худа без ~а поел, жа-ман айтпай жадсы жод, кемликтиц кэма-лы бар.
ДОБРО II в знач. у слоен, союза разг.: ~ бы он сам сделал, а то на других переложил ези ислеп дойса не жадсы, ал басда-ларга аударып отыр; <> ~ пожаловать! хош келдициз!
ДОБРОВОЛ ||ЕЦ м. ыцтыярлы, еркли, ез тилеги менен; пойти в армию ~ьцем эскерге ез тилеги бойынша кетиу.
ДОБРОВОЛЬНО нареч. ез ыцтыяры менен, ез ерки менен, ез тилеги менен.
ДОБРОВОЛЕН ЫЙ прил. ыцтыярлы, еркли, еркин; ~ое общество ыцтыярлы жэ-мийет; иа ~ых началах еркли тийкарда.
ДОБРОВОЛЬЧЕСКИЙ прил. ыцтыярлы, ез ерки менен, еркли; ~ отряд ыдтыярлы отряд.
ДОБРОДЕТЕЛЬ ж. рейимли, адамгершиликли, жацсылыц етиуши.
ДОБРОДЁТЕЛ ЬНЫЙ прил. рейимшил, адамгершиликли, жадсылыдшыл.
ДОБРОДУШИЕ с. ад кеуиллик, мейир-манлыц, рейимлик, элпайымлыц.
ДОБРОДУШНЫЙ прил. ад кеуил, мейир-ман, реймли, элпайым; ~ человек ад ке< л адам.
доброжелатель м. тилеклес, жадсы-лыц тилеуши, дац нийетли адам, ад кеу-илли.
ДОБРОЖЕЛАТЕЛЬНО нареч. тилеклес-ли турде, дад нийетлилик пенен, ад кеуиллик пенен; относиться к кому-л. ~ хад нийетлилик пенен датнас тасау.
ДОБРОЖЕЛ АТЕЛ ЬН ОСТ Ь ж. тилек-леслик, жадсылыд тилеуши, дад нийетлилик, ад кеуиллик.
доброжелАтел ЬН ЦЫЙ прил. тилеклес, жадсылыд тилеуши, дад нийетли, ад кеуилли; ~ое отношение ад кеуилли дат-насыд.
ДОБРОКАЧЕСТВЕННОСТЬ ж. сапалы-лыд, дасыллыд; ~ продуктов енимнин. сапалылыгы.
доброкАчественнцый прил. 1. (высокого качества) жодаргы сапалы, сапасы жадсы, хасыл; 2. мед. зэлелсиз, зыянсыз; ~ая опухоль зыянсыз исик.
ДОБРОМ нареч. разг, ез ерки менен, ез ыдтыяры менен, жадсылыд пенен.
ДОБРОПОРЯДОЧНОСТЬ ж. дурыслыд, дузиулик, эдеплилик, унамлылыд.
ДОБРОПОРЯДОЧНЫЙ прил. дурыс, дузиу, эдепли, унамлы.
ДОБРОСЕРДЕЧИЕ с. ад нийетлик, да-дал нийетлилик, рейимлилик, мейирман-лылыд, жылльу жузлик.
ДОБРОСЕРДЕЧНОСТЬ ж. см. добросердечие.
ПОБРОСЕРДЁЧНЫЙ прил. ад нийетли, хаДал нийетли, рейимли, мейирманлы, жыллы жузли.
ДОБРОСИТЬ сов. что, до чего шыцгы-тып жеткизиу, ыладтырып жеткизиу; ~
палку до черты таядты ыладтырып сызыдда жеткизиу.
ДОБРОСОВЕСТНО нареч. дад нийетлик пенен, дадал нийет пенен, шын кеуиллилик пенен;~ относиться к своим обязанностям ез уазыйпаларына хад нийет пенен царау.
ДОБРОСОВЕСТНОСТЬ ж. хад нийетлилик, хадал нийетлилик, шын кеуиллилик.
ДОБРОСОВЕСТН]|ЫЙ прил. хад нийетли, хадал нийетли, шын кеуилли; ~ый работник шын кеуилли хызметкер; ~ая работа сапалы жумыс.
ДОБРОСОСЕДСКИ || Й прил. татыу, дос-лыд; ~е отношения дослыд дарым-датна-сыдлар.
ДОБРОТА ж. жадсылыд, садыйлыд, мейирманлыд, рейимлилик, мейримлилик, ад кеуиллик.
ДОБРОТНОСТЬ ж. бериклик, тезимлик, беккемлик.
ДОБРОТНЦЫЙ прил. берик, тезимли, беккем; ~ое сукно берик мауыты.
ДОБРЦЫЙ прил. 1. (отзывчивый) мырза, садый, дад нийет, мейирман, рейимли, мейримли, ад кеуил; ~ый человек мейрим-ли адам; ~ое сердце кеуилшек; 2. (хороший, полезный) жадсы, ийгиликли; ~ые дела жадсы ислер; 3. (незапятнанный, честный) абройлы, хад, ылайыдлы; ~ое имя абройлы атад; 4. разг, (целый, полный) толыд, кем емес; ему ~ых пятьдесят лет оныц жасы елиуден кем емес; <> ~ый малый ад кеуил адам; ~ый молодец народно-поэт. гошмац жигит; люди ~ой воли хад нийетли адамлар; по ~ой воле ез тилеги менен, ез ерки менен; ~ое утро! тац дайырлы болсын!; ~ый вечер! кеш дайырлы!; ~ый день! кун дайырлы!; всего ~ого! хош!; жолыцыз болсын!; чего ~ого мумкин, бэлким, айтып болмайды; чего ~ого он обидится мумкин оныц кеулине келиуи; будьте добры хызмет болмасын, берекет табыцыз, мырза болыцыз; будьте добры, дайте книгу берекет табыцыз, китапты берип жибериц.
ДОБРЯК м. разг, ац кеуил, ац пейил, ац кекирек, ашыц, рейимли.
ДОБУДИТЬСЯ сов. кого зорга оятыу.
ДОБЫВАНИЕ с. 1. табыу, тауып алыу, тауып келиу; ~ средств к жизни кун кериу ушын дэрежет табыу; 2. горн, дазып шыгарыу, шыгарыу; ~ каменного угля тас кемир шыгарыу.
ДОБЫВАТЬ несов. см. добыть.
ДОБЫВАЮЩЦИЙ 1. прич. от добывать;
2. прил. шыгарыушы, таярлаушы, цазып шыгарыушы; ~ая промышленность дазып шыгарыу санааты, таярлау санааты.
ДОБЫТЬ сов. 1. кого-что, чего (достать, приобрести) табыу, тауып келиу; ~ необходимые кнйги керекли китапларды табыу; ~ денег ацша табыу; 2. что, горн, (руду, золото и т. п.) цазып шыгарыу.
ДОББ1ЧЦА ж. 1. (действие) шыгарыу, табыу, дазып шыгарыу; ~а каменного угля тас кемир цазып шыгарыу; 2. олжа, табыс, ан; охотники вернулись с богатой ~ей ацшылар кеп ац менен кайтып келди, ацшылар улкен олжалы болып цайтты;
13*
ДОВ _________________- 196 -___________________
3. перен. олжа болыу, набыт болыу; дом стал ~ей огня уй ерттен набыт болаы.
ДОВАРИВАТЬ несов. см. доварить.
ДОВАРИВАТЬСЯ несов. см. довариться.
ДОВАРЙТЬ сов. что жацсы писириу, эбден писириу, жеткерип писириу.
ДОВАРИТЬСЯ сов. жацсы писиу, эбден писиу, писип жетиу.
ДОВЕЗТИ сов. кого-что, до чего апарып салыу, жеткизип салыу, жетириу; алып барыу, жеткизиу; ~ до дома уйине дейин апарып салыу.
ДОВЕИВАТЬ несов. см. довеять.
ДОВЕРЕННОСТИ Ь ж. исеним, исеним хат; выдать ~ь исеним хат бериу; получать деньги по ~и исеним хат бойынша ацша алыу.
ДОВЁРЕННЦЫЙ 1. прич. от доверить; 2. прил. исенилген; ~ое лицо исенилген адам; 3. в знач. сущ. м. доверенный исенилген адам.
ДОВЁРИЦЕ с. исеним, исениу; оказывать ~е кому-л. исеним билдириу; питать ~е к кому-л. исенимли деп билиу; пользоваться чьим-л. ~ем биреудин, исениминен пайдаланыу; оправдать чьё-л. ~е биреудин, исенимин хацлау; заслуживающий ~я исе-нимге ылайыц; его слова не заслуживают ~я оныц сезине исениуге болмайды; вкрасться в ~е исенимине кириу; злоупотреблять чьим-л. ~ем исенимнен пайдала-иыу; •£> вотум ~я полит, исеним вотумы.
ДОВЕРИТЕЛЬ м. юр. исеним хат бериу-ши, исеним бериуши.
ДОВЕРИТЕЛЬНЫЙ прил. 1. (выражающий доверие) исеним билдиретугын, исенимли; ~ той исенимли дауыс; 2. офиц. исеним, исенимли; ~ документ исеним доку менти.
ДОВЁРИТЬ сов. 1. кого-что, кому-чему исениу, инаныу, исенип ис тапсырыу;
тайну сырды исениу, сырды айтыу; 2. что и с неопр. тапсырыу, исеним бериу; ~ получить деньги ацша алыуга исеним бериу.
ДОВЕРИТЬСЯ сов. кому-чему исениу, инаныу.
ДОВЕРХУ нареч. устине дейин, ернегине дейин, аузына дейин, бетлеме етип; наполнить ведро ~ шелекти бетине дейин тол-тырыу.
ДОВЕРЧИВО нареч. исеним менен, исенип, исенимли турде, инанып, аццаулыц пенен.
ДОВЕРЧИВОСТЬ ж. исенимлик, инаныу-шылыц, аццаушылыц.
ДОВЕРЧИВЫЙ прил. исенимшил, исен-гиш, инангыш, аццау; ~ человек инан-шш адам.
ДОВЕРШАТЬ несов. см. довершить.
ДОВЕРШЕНИЕ с. устине, цосымша; в ~ всего хэммесине цосымша, бурынгысыныц устине.
ДОВЕРШИТЬ сов. что питириу, питке-риу, болыу, тамам етиу; тамамлау; ~ начатое дело басланган исти тамам етиу.
ДОВЕРЯЦТЬ несов. 1. кому-чему (иметь доверие) исениу, инаныу; ~ть во всём
хэмме жагынан исениу; он мне не ~ет ол маган исенбейди; 2. см. доверить.
ДОВЕРЯТЬСЯ несов. см. довериться.
ДОВЕСИТЬ сов. что келтирип елшеу, устине цосып елшеу, кем елшемеу.
ДОВЁСОК Л1. цосымта, устеме, белек, кемеси (тгрезиге келмегенде).
ДОВЕСТИ сов. 1. кого-что, до чего (доставить) жеткизиу, жеткизип салыу, апарып салыу, шыгарып салыу; ~ до дому уйине апарып салыу; 2. что, до чего (провести) жеткериу, жеткизиу, апарыу; ~ железную дорогу до города темир жолды цалага дейин апарыу; 3. кого-что, до чего (до какого-л. состояния) мэжбур етиу, алып барыу, жеткериу, жеткизиу, дэрежесине жеткериу; ~ до слёз жылауга дейин мэж-бурлеу; ~ до нищеты дийуанашылыцца алып барыу; ~ дело до конца исти ацыры-на дейин алып барыу; 4. что (увеличить или уменьшить) кебейтиу, азайтыу, жеткизиу, жеткериу; ~ надой молока с каждой коровы до трёх тысяч литров хэр бир сыйырдан алынатугын сутти уш мыц литр-ге дейин жеткериу; ~ до сведения хабар етиу, билдириу, мэлим етиу; ~ до сознания санасына жетириу.
ДОВЕЦСТЙСЬ сов. безл. разг, туура келиу, миясар болыу; нам ~лось встретиться ушырасыуга туура келдик; мне ие ~лось там побывать маган ол жерде болыуга туура келмеди.
ДОВЕШИВАТЬ несов. см. довёсить.
ДОВЁЯТЬ сов. что ацырына дейин сууырыу (денди).
ДОВОД м. дэлил, себеп, боне, сылтау; ~ы за и против жацлау хэм царсылыц дэл илл ер и; веский ~ аныц дэлил, орынлы дэлил, керекли дэлил; приводить ~ы дэ-лиллер келтириу, сылтау табыу.
доводйть несов. см. довести.
ДОВОДИТЬСЯ несов. 1. см. довестись; 2. кому кем, разг, (быть в родстве) болыу, тууысцан болыу, агайин болыу; он мне доводится дядей ол мениц дайым болады.
ДОВОЕННЫЙ прил. урыстан бурынгы, урысца дейинги, урыстан алдынгы; ~ уровень промышленности урыстан бурынгы санааттыц дэрежеси.
ДОВОЗЙТЬ несов. см. довезти.
ДОВОЛЬНО 1. нареч. цанаатланып, разы болып, цууанып уацты хошлыц пенен; он ~ улыбался ол цанаатланып кулимсире-ди; 2. нареч. (порядочно) бираз, тэуирац, эдеуир; прошло ~ много времени эдеуир уацытлар етип кеттн; 3. безл. в знач. сказ, болар, жеткиликли, жетер.цойыц; с меня иэто-го ~ маган усы-да жеткиликли; 4. нареч. (до некоторой степени) эдеуир, бирталай, кутэ, тэуирац, анагурлым, жудэ; было уже ~ поздно жудэ кеш болып цалып еди; он ~ молод ол тэуирац жас; 5. безл. в знач. сказ, (хватит) болар, жетер; ~ слов! усы айтцаныц да болар!;~ спорить! дауды цойыц!
ДОВОЛЬНЫ||Й прил. цайыл, разы, кеуилли, цанаатлы; ~й вид кеуилли керинис; быть ~м кеуилли болыу, цанаатлы болыу.
__________________________________________- 197 -______________________________________ДОЕ
ДОВОЛЬСТВИЕ с. воен, тэмийнат, азыц--ауцат, кийим-кеншек; денежное ~ адша тэмийнаты; зачислить на ~ азыц-ауцат датарына киргизиу
ДОВОЛ ЬСТВЦО с. 1. (достаток) молшы-лык, дургыншылыд, цургын, абатшылыд, баршылыд; жить в ~е молшылыдта жасау, дургын турмыста жасау; 2. (удовлетворение) данаатлыд, разылыд; испытывать ~о разы болыу.
ДОВОЛ ЬСТВОВАТЬнесов. кого-что (снабжать довольствием) тийисли затлар менен тэмийн етиу.
ДОВОЛ ЬСТВ ОВАТ ься несов. 1. кем-чем цанаатланыу, разы болыу; ~ малым азгана нэрсеге данаатланыу; 2. воен, (быть на довольствии) тийисли затларын алыу.
ДОВЫБОРЫ только мн. цосымша сай-лаулар.
ДОГ м. дог (ийттиц бир тури).
ДОГАДАТЬСЯ сов. о чём и без доп. ойлап табыу, ацлау, тусиниу, болжап билиу, ангарыу, сезиу.
ДОГАДКЦА ж. 1. (мысль, предположение) сезим, болжама, гуман, жорыу, дыял; теряться в ~ах турли дыялга дениу; 2. разг, (сообразительность) сезгирлик, тусинимпазлыд, пэмлилик; у него ~и не хватило оныц пэми жетпеди.
ДОГАДЛИВОСТЬ ж. сезгирлик, тусинпм-пазлыц, пэмлилик.
ДОГАДЛИВЫЙ прил. сезгир, тусиним-паз, пэмли.
ДОГАДЫВАЦТЬСЯ несов. 1. см. догадаться; 2. (подозревать) гуманланыу, сез-гирлениу; я об этом давно ~лся мен бул женинде кептсн бери гуманланаман.
ДОГЛАДИТЬ сов. что утуклеп питириу, утюглеп питириу, ацырына дейин утуклеу, ацырына дейин утюглеу.
ДОГЛАЖИВАТЬ несов. см. догладить.
ДОГЛЯДЕТЬ сов. разг. 1. что (досмотреть) адырына дейин кериу; ~ пьесу пьесаны адырына дейин кериу; 2. за кем--чем и без доп. дарап турыу, кез салы^, сер салыу.
ДОГЛЯДЫВАТЬ несов. см. доглядеть.
ДОГМА ж. догма (тексериусиз, изертлеу-сиз тек исенимге сана суйенген, дглиллен-беген уагыйда).
ДОГМАТ м. рел. догмат (тек исенимге тийкарланган диний тэлимат).
ДОГМАТИЗМ м. догматизм (тек догмаса суйенген критикасыз пикир).
ДОГМАТИК м. догматик (догматизмге исениуши).
ДОГМАТИЧЕСКИЙ прил. 1. (основанный на догмах) догмалыд, догмата тийкарланган; 2. (не допускающий возражений) кес-кин, дэлилсиз; ~ тон кескин дауыс.
ДОГНАЦТЬ сов. кого-что 1. цууып жетиу, изинен жетиу; я ~л его уже за деревней мен оныц изинен ауылдыц аргы жагында жеттим; 2. перен. изинен жетип алыу; ~ть в учёбе одыуда изинен жетип алыу.
ДОГОВАРИВАЦТЬ несов. см., договорить; не ~ть (скрывать) адырына дейин айтпау, толыд айтпау; ои чего-то не ~ет ол бир нэрсени толыц айтпай турыпты.
ДОГОВАРИВАТЬСЯ несов. см. договориться.
ДОГОВОР,ДОГОВОР м. в разн. знач. договор, келисим, питим, шэрт; мирный ~ тынышлыц питими; ~ о дружбе и взаимной помощи дослыд х©м ез-ара жэрдем туура-лы питим; коллективный ~ коллективлик келисим; ~ о социалистическом соревновании социалистлик жарыс хаццындагы келисим; заключить ~ питим жасау; ратифицировать ~ питимди ратификациялау, питимди бекитиу; нарушить ~ питимди бузыу.
ДОГОВОРЁННОСТИЬ ж. келисиушилик, келисим, бир пикирге келгенлик, сейлесип цойганлыц; действовать на основе ~н келисим тийкарында хэрекет етиу.
ДОГОВОРИТЬ сов. что айтып питириу, сейлеп болыу, адырына дейин айтыу, сейлесип аяцлау, сезин айтып болыу; дать ~ адырына дейин айтыуга мумкинши-лик бериу.
ДОГОВОРИТься сов. 1. о чём и без доп. (условиться) келисиу, бир пикирге келиу, уэделесиу, мацулласыу; ~ о встрече ушырасыу тууралы уэделесиу; нам надо с вами ~ бизлер сиз бенен келисиуимиз керек; 2. до чего айтыу, сейлеу; ~ до нелепости адырында пэтиуасыз сезлерге дейин айтыу.
ДОГОВОРИ ||ЫЙ прил. келисим, уэдели, шэртли; ~ые обязательства шэртли мин-нетлемелер; на~ых началах келисим тийкарында; ~ая цена келисимге тийкарланган баца.
ДОГОЛА нареч. тыр жалацаш, цыппа--тайлац; раздеться ~ тыр жалацаш шеши-ииу.
ДОГОНЯТЬ несов. см. догнать.
ДОГОРАТЬ несов. см. догореть.
ДОГОРЁЦТЬ сов. 1. (сгореть) жанып пи-тиу, жанып болыу, адырына дейин жаныу; свеча ~ла шам жанып питти; дрова ~ли отын жанып питти; 2. перен. (погаснуть) батыу, ешиу; заря ~ла кунниц дызылы батты.
ДОГРУЖАТЬ несов. см. догрузить.
ДОГРУЗИТЬ сов. что жуклеп болыу, тийеп болыу, тийеп питириу.
ДОДАВАТЬ несов. см. додать.
ДОДАТЬ сов. что кемисин толтырыу, цалганын бериу; ~ десять рублей цалган он манатты бериу.
ДОДЕЛАТЬ сов. что ислеп питириу, ислеп болыу, исти тамамлау, цалганын пит-кериу-
ДОДЕЛЫВАТЬ несов. см. доделать.
ДОДУМАТЬСЯ сов. до чего. разг, ойлап табыу, ойлап бир нэтийжеге келиу, белгили цуртындыга келиу.
ДОДУМЫВАТЬСЯ несое. см. додуматься.
ДОЕДАТЬ несов. см. доесть.
ДОЕЗЖАЦТЬ несов. см. доехать; он сошёл с поезда, не~ядо города ол цалага жетпей ац поездан тусти.
ДОЕНИЕ с. сауыу.
ДОЕСТЬ сов. кого-что жеп болыу, жеп тауысыу, жеп питириу, адырына дейин жеу.
ДОЕ__________- 198 -	________
ДОЁХАЦТЬ сов. до кого-чего и без доп. жетиу, келиу (колик пенен)', ~ть до места назначения жиберилген жерине жетиу; он <~л благополучно ол аман-сау барып жеттп.
ДОЖАРИВАТЬ несов. см. дожарить.
ДОЖАРИВАТЬСЯ несов. см. дожариться.
ДОЖАРИТЬ сов. что эбден цууырыу, пискенше цууырыу.
ДОЖАРИТЬСЯ сов. эбден цууырылыу, пискенше цууырылыу.
ДОЖАТЬ I сов. что (окончить жатву) орып питириу, орып тамамлау, далтанын орып таслау.
дожАть н сов. что (выжать) сытыу, эбден сыгып болыу.
ДОЖДА||ТЬСЯ сов. 1. кого-чего кутиу, царау, тосыу, кутип алыу, куткенине жетиу; ~ться двух часов саат екиге дейин кутип турыу; ^ться поезда поезд келген-ше кутиу; он ~лся своего сына ол езиниц баласын келгенше кутип отырды; ~ться лета жазды кутиу; он не ~лся конца спектакля ол спектакльдиц ацырына дейин царамады; он ^лся, пока все ушли ол хэммеси кетип болганша царап отырды; 2. чего и без доп., разг, (дойти до чего-л.) кутиу, ец ацырында тап болыу, ец соцында дуушар болыу; он ~лся того, что получил замечание ол ец соцында ескерти^ алды;
ждём не дождёмся куте-куте саргайдыц.
ДОЖДЕВАЛЬНЫЙ прил. жаудырып суу-гаратугын, сеуип суугаратугын; ~ аппарат сеуип суугаратугын аппарат.
ДОЖДЕВАНИЕ с. жаудырып суутарыу, сеуип суугарыу (машинаньщ жэрдеми менен).
ДОЖДЕВИК м. 1. (плащ) жауын плащ; 2. (гриб) жацбыршы (замаррьщ).
ДОЖДЕВЦОЙ прил. жамгыр..., жауын..., жамгырлы, жауынлы; ~ая туча жамгыр булты; ~ая вода жамгыр суу; ~бй плащ жамгыр плащ; ~бй червь жауын цурты-
ДОЖДЁМ нареч. жамгырдай, жауын сыяцлы; пули сыпались ~ оцлар жамгырдай жауды.
ДОЖДЕМЕР м. метеор, дождемер (жа-уын-шашынныц мугдарын елшейтугын эсбап).
ДОЖДИТ II ь несов. безл. жауыу, силпилеу; с утра ~ азаннан бери жауып тур.
дождлив пы и прил. жамгырлы, сил-пили, жауынлы, жауын-шашынлы; ~ое лето жауынлы жаз.
ДОЖДИЬ м- жауын, жамгыр; проливной ~ь нусер жауын; частые ~й жийи-жийи жауган жауын; ~ь моросит жауын силпи-леп тур; ~ь идёт жауын жауып тур; ~ь льёт как из ведра жауын шелеклеп цуйып туртандай, жауын аспан тесилгендей цуйып тур; попасть под ~ь жауынныц астында далыу.
ДОЖИВА„ТЬ несов. см. дожить; мы ~ем здесь последние дни бизлер бул жерде ен. соцгы кунлерди болып атырмыз.
ДОЖИДАТЬСЯ несов. см. дождаться. ДОЖИМАТЬ несов. см. дожать II. ДОЖИНАТЬ несов. см. дожать I.
ДОЖИТИЕ с. емирдин калган жагы; страхование жизни на ~ юр. емирдиц ацырына дейин цамсызландырыу.
ДОЖЙТЬ сов. 1. до чего емир суриу, жетиу, болыу, турыу; ~ до глубокой старости эбден цартайганша емир суриу; она не доживёт до весны ол бэдэрге дейин жасай алмайды; они дожили в деревне до осени олар ауылда гузге дейин турды; 2. что (окончить) емирин еткериу; ~ свой век емирин ацырына дейин еткериу; <> до чего он дожил! ол не деген аудалга келди!
ДОЗ || А ж. мел шер, дэриниц мугдары; уменьшить ~у лекарства дориниц мелше-рин азайтыу.
ДО ЗАРЕЗУ в знач. нареч. разг, жудэ, огада, дым.
дозваниваться несов. см. дозвониться.
дозвАцться сов. кого-чего шацырып алыу, сейлесе алыу; я еле его >~лся мен оны зордан шацырып алдым.
ДОЗВОЛЕННЫ цЙ 1. прич. от дозволить; 2. прил. рухсат етилген, ерик берилген, ыцтыяр берилген, жол цойылтан; ~е приёмы борьбы спорт, гуресте рухсат етилген хэмеллер.
ДОЗВОЛИТЬ сов. что, кому, уст. рухсат етиу, ерик бериу, ыцтыяр, бериу жол цойыу.
дозволять несов. см. дозволить.
дозвонйться сов. кого-чего, до кого--чего, к кому-чему и без доп. телефон арца-лы гэплесиу, сейлесиу (по телефону)', цоцырауды цагып цапыны аштырыу (у дверей и т. п.).
ДОЗИРОВАТЬ сов. и несов. что мелшерлеу; ~ лекарство дори ни мелшерлеу.
ДОЗИРОВКА ж. мелшерлеу.
ДОЗНАВАТЬСЯ несов. см. дознаться.
ДОЗНАНИЕ с. юр. терге^, тексериу, copay; произвести ~ тергеу жургизиу.
ДОЗНАТЬСЯ сов. разг, таныу, билиу, ажыратыу, айырыу; я не мог кто он такой мен оныц ким екенин биле алмадым.
ДОЗОР м. 1. воен, дозор (барлау я гузетиу ушын жиберилген кишкене отряд); вйслать ~ дозор жибериу; 2. уст. айланып шытыу; обходить ~ом кезден еткериу ушын айланып шытыу.
ДОЗОРНЦЫЙ прил. воен. 1. дозор..., до-зоршы, царауылшы; ~ое судно дозор ке-меси; 2. в знач. сущ. м. дозорный дозоршы, дозор, царауыл, гузетши; вйслать ~ых дбзоршыларды жибериу.
дозревАние с. писип жетилиу, ппсип жетиу; ~ зерна дэнниц писип жетилиуи.
ДОЗРЕВАТЬ несов. см. дозреть.
ДОЗРЕТЬ сов. писип жетилиу, писиу, жетисиу. _
ДОИГРАТЬ сов. что ацырына дейин ойнау, ойнап питириу; ~ пьесу пьесаны ацы-рына дейин ойнау; ~ партию в шахматы шахматта бир партия ойнау, шахматта бир цол ойнау.
ДОИГРА||ТЬСЯ сов. до чего, разг, ойнап--ойнап бир нэрсеге ушырау; дети ~лись до драки балалар ойнап-ойнап мушласыута дейин барысты; <> вот и ~лся! мине ацыры усытан соцты!
— 199 —
ДОК.
ДОИГРЫВАТЬ несов. см. доиграть.
ДОИГРЫВАТЬСЯ несов. см* доиграться, дойльник м. ауыз цабац, сут шелек. ДОИЛЬНЫЙ прил. сут са^атугын; ~ аппарат сут сауатугын аппарат.
ДОЙЛЫЦИЦА ж. caj/ыншы хаял.
ДОИСКАТЬСЯ сов. чего, разг, излеп табыу, жетиу, царап табыу; ~ правды шын-лыцца жетиу; цацыйцатлыцты излеп табыу.
ДОИСКИВАТЬСЯ несов. 1. см. доискаться; 2. чего, разг, (стараться разузнать что-л.) билиуге умтылыу, уйрениуге умтылыу, изленпу.
ДОИСТОРИЧЕСКИЙ прил. тарийхтан бурынгы, тарийхда дейинги, тарийх бас-ланбастан бурынгы.
ДОЙКА ж. сауну; механическая ~ машина менен сауну.
дойму, доймёшь и т. д. буд. вр. от донять.
ДОЙНЦЫЙ прил. сауын, сауылатугын; ^~ая корова 1) сауын сыйыр; 2) перен. гембе.
ДОЙТИ сов. 1. до кого-чего и без доп., в разн. знач. жетиу, жетисиу, барыу, барып жетиу; ~ до станции станцпяга барып жетиу; через час мы дошли до леса бир сааттан сон, бизлер тогайга жеттик; вот мы и дошли мине бизлер жеттик; письмо дошло быстро хат тез барып жетти; ~ до крайности шегине жетиу; ~ до совершенства аса шеберликке дейин жетисиу; доменя дошёл слух, что... маган... деген сез келип жетти; ~ до драки тебелеске дейин барыу; ~ свойм умом ез адылы менен жетиу; 2. до чего (возрасти) ...дейин жетиу,... шейин жетиу; счёт дошёл до тысячи рублей есап мын сомга дейин жетти; ~ до колоссальных размеров жудэ улкен мугдарларга жетиу; 3. (дозреть, стать готовым) писиу, писип жетисиу; помидоры дошли на солнце помидорлар кунде турып ппсти; < у меня руки не дошли мениц цолым тиймейди.
док м. док (кемелерди ремонтлау ушын арналган порттагы ь;урылыс)', плавучий ыгып журиуши док; сухой ~ цургацтагы Док.
ДОКА м. разг, билгир, ез исине пухта, пэкене; он в этом деле ~ ол бул иске пэ-кене.
ДОКАЗАТЕЛЬНЫЙ прил. дэлилли, се-бепли, исендириуши; ~ пример дэлилли мыса л.
ДОКАЗАТЕЛЬСТВ||О с. 1. (довод) дэлил; в ~о дэлил ретинде; вещественное ~о зат арцалы дэлил; приводить ~а дэлиллер келтириу; 2. мат. дэлиллеу, дэлиллеп керсетиу; ~о от противного керсинен баслап дэлиллеу
ДОКАЗАТЬ сов. что дэлиллеу, дэлиллеп бериу, себебин керсетиу; ~ свою правоту езиниц хацлыгын дэлиллеп бериу; ~ теорему теореманы дэлиллеу; что и требовалось ~ дэлиллени^ге кереклиси усы еди.
ДОКАЗУЕМЫЙ прил. дапиллениуши, дэлилленген.
ДОКАЗЫВАТЬ несов. см. доказать. доканчивать несов. см. докончить. ДОКАПИТАЛИСТИЧЕСКИ || Й прил. ка-
питализмге дейинги, капитализмнен бурынгы; ~е формации капитализмнен бурынгы формациялар.
ДОКАПЫВАТЬ несов. см. докопать.
ДОКАПЫВАТЬСЯ несов. см. докопаться.
ДОКАТЙ||ТЬ сов. 1. что, до чего домала-тып апарыу, жумалатып апарыу; ~ть бочку до сарая бочканы сарайга дейин домалатып апарыу; 2. разг. (быстро доехать) тез жетиу, тез барыу, тез келиу; мы в полчаса ~ли до места бизлер бара-тугын жеримизге ярым саатта-ац жеттик.
ДОКАТЙЦТЬСЯ сов. 1. до кого-чего домалап барыу, жумалап жетиу; мяч ~лся до забора топ дийуалга дейин домалап барды; 2. (донестись — о звуках) еситилиу, келип жетиу; 3. перен. тусиу, жетиу, келиу; вот до чего он ~лся! мине ол кандай жагдайга келди!
докатывать несов. см. докатить.
ДОКАТЫВАТЬСЯ несов. см. докатиться. докашивать несов. см. докосить.
ДОКЕР м. докер (капиталистлик еллер-де портта жук тийеуши <;ам тусириуши адам).
ДОКИДЫВАТЬ несов. см. докинуть.
ДОКЙНУТЬ сов. что, до чего ылацтырып жетириу, зыцгытып жетириу.
ДОКЛАД м. 1. (публичное сообщение) доклад, баянлама; отчётный ~ есаплы доклад; научный ~ илимий доклад; прения по ~у доклад бойынша жарыс сезлер; 2. (сообщение руководителю) доклад бериу, баянлама етиу.
ДОКЛАДНЦОЙ 1. прил. баянлама; ~ая записка баянлама хат; 2. в знач. сущ. ж. докладная баянлама хат.
ДОКЛАДЧИК м. докладшы, баянлама-шы.
ДОКЛАДЫВАТЬ I несов. см. доложить I.
ДОКЛАДЫВАТЫI несов. см. доложить 11.
ДОКЛАССОВ ||ЫЙ прил. класслардыц келип шыгыуына дейинги, класслар пайда болмастан бурын; ~ое общество класслардыц келип шыгыуына дейинги жэмийет.
ДОКОЛЕ, ДОКОЛЬ нареч. уст. 1. вопр. (до каких пор) цашанга шейин, цашанга дейин, цашангы; ~ я буду ждать? мен цашанга дейин кутемен?; 2. относ, (пока) хэзирше.
ДОКОНАЦТЬ сов. кого-что, разг, хэл-сиретиу, эззилетиу, жудетиу; болезнь его совсем ~ла кесел оны жудэ хэлсиретти.
ДОКОНЧИТЬ сов. что исти тамамлау, исти питириу, жумысты аяцлау, ислеп питкериу._
ДОКОПАТЬ сов. что 1. (кончить копать) цазып питириу, цазып болыу; ~ ров орды цазып питириу; 2. до чего цазып питириу; ~ яму до середины шуцырды жар-тысына дейин цазып питириу.
ДОКОПАТЬСЯ сов. до чего 1. цазып жеткериу, цазып апарыу; ~ до воды сууга дейин цазып жеткериу; 2. перен. разг. аныгына жетиу; ~ до сути дела истиц аныгына жетиу.
ДОКОСЙТЬ сов. что орып питириу, орып аяцлау.
док_________________- 200 -__________________
докрасить сов. что бояп питириу, бояп болыу, бояп тамамлау.
ДОКРАСНА, ДОКРАСНА нареч. 1. (до красноты) цызарганша, цып-цызыл болтании; растереть кожу ~ денени цызарган-ша ысыу; 2. (до красного каления) цып--цызыл болганша; накалить железо ~ те-мирди цып-цызыл болтанша кыздырыу, темирди цызарганша кыздырыу.
ДОКРАШИВАТЬ несов. см. докрасить.
ДОКРИЧА НТЬСЯ сов. разг. 1. кого--чего (дозваться) дауыслап шацырып алыу, дауыслап жеткериу, кышкырьш жеткериу; наконец я вас ~лся ацыры мен сизге даусымды жеткердим; 2. до чего бадырыу, цатты бацырыу; ~ться до хрипоты даусы царлыццанша бацырыу.
ДОКТОР м. 1. (учёная степень) доктор; ~ технйческих наук техника илимлериниц докторы; удостоиться степени ~а доктор-лыц дэрежени алыуга миясар болыу; 2. (врач) доктор.
ДОКТОРАНТ м. докторант (докторлыь; диссертацияны жацлауеа таярланыушы илимпаз).
ДОКТОРСКИИЙ прил. доктор..., доктор-лык; ~ая диссертация докторлыц диссертация; получить ~ую степень докторлык дэрежени алыу.
ДОКТРИНА ж. доктрина (илимий ямаса философиялык, теория, система).
ДОКТРИНЕР м. доктринёр (турмыс цацыйцатлыеына жатпайтуеын теорияны крллаушы. адам).
ДОКТРИНЁРСКИЙ прил. доктринёр-лык, доктринёрга тон болган.
ДОКТРИНЁРСТВО с. доктринёрлык, доктринёрлык кез дарас.
ДОКУМЕНТ м. документ; оправдательный ~ хацлаушы документ; предъявить ~ы документлерди керсетиу.
ДОКУМЕНТАЛЬНО нареч. документли, документке негизленип, документ тийкарында; ~ доказать документ тийкарында долиллеу.
ДОКУМЕНТАЛЬНОСТЬ ж. документаль-лылыц, документке негизленгенлик, документке тийкарланганлык-
ДОКУМЕНТАЛ ЬН ||ЫЙ прил. документальны, документке тийкарланган, документке негизленген; ~ые данные документальны маглыуматлар; ~ый фильм документальны фильм; ~ая точность доку-менттегидей сэйкеслик.
ДОКУМЕНТАЦИЯ ж. 1. документация, документлер менен далиллеу; 2. собир. документлер.
ДОКУМЕНТИРОВАТЬ сов. и несов. что документация ислеу, документлеу, доку-ментлерге тийкарлау.
ДОКУПАТЬ несов. см. докупить.
ДОКУПЯТь сов. что, чего кемисин сатып алыу, цосымша сатып алыу; ~ метр шёлку цосымша бир метр жипек сатып алыу.
ДОКУРИВАТЬ несов. см. докурить.
ДОКУРИТЬ сов. что шегип болыу, шегип тауысыу, шегип питириу; ~ папиросу папиросты шегип тауысыу.
ДОКУЧАТЬ несов. кому, чем, разг, маза-сын алыу, тынышын алыу, бийзар етиу, зериктириу, езиу, мыжыу.
ДОКУЧЛИВЫЙ прил. разг, мазасыз, биймаза, зериктиргиш, бийзар етиуши, езбе, мыж-мыж; ~ человек мыж-мыж адам.
ДОКУЧНЫЙ прил. см. докучливый.
ДОЛ м. поэт, ойпатлыц, тегислик; по горам и ~ам та^ларда хэм ойпатлыцларда.
ДОЛБЙЦТЬ несов. что 1. чем тесиу, ца-шау, ойыу; ~ть долотом цашау менен ойыу; 2. разг, (повторять) цайта-цайта айтыу, ту» синдириу; сколько ему ни не понимает оган цанша айтсац да тусинбейди; 3. разг, (зубрить) тусинбей ядла^, кеп цайталау.
долг' м. 1. (обязанность) уазыйпа, ца-рыз, миниет; считать своим долгом езиниц уазыйпасы деп санау; исполнить гражданский ~ гражданлыц уазыйпаны орынлау; 2. (взятое взаймы) царыз, бере-сн, несийе; расплатиться с~ами царызлар-дан цутылыу; взять в ~ царызга алыу; дать в ~ царыз бериу; погасить ~ царыз-ды етеу; <• первым долгом алды менен; отдать последний ~ кому-л. марцум менен хошласыу, цайтыс болган адам менен хош-ласыу; быть в ~у перед кем-л. миннетдар болыу; не остаться в ~у перед кем-л. биреу цандай етсе, оган сондай етиу; ~ платежом красен поел, беристицде алысы бар.
ДОЛГЦИЙ прил. 1. узац, кеп, бир талай; ~ое ожидание узац кутиу; 2. узын, узац; ~ий день узац кун; ~ое время узац уацыт, кеп уацыт; ~ие годы бираз жыллар, кеп жыллар;<> это ~ая песня бул кепке созы-латугын ис; отложить в ~ий ящик истиц орынланыуын кепке созыу; ~ий гласный грам. созылыццы дауыслы.
ДОЛГО нареч. узац, узац уацыт, кеп уацыт; пришлось ~ ждать узац уацыт кутиуге туура келди; ~ ли до беды! бир бэлеге ушырау цыйын емес!; ~ ли, коротко ли... бираз уацыт еткеннен соц, цанша уацыт еткени белгисиз...
ДОЛГОВЕЧНЫЙ прил. 1. (многолетний) узац емпрли, кеп уацыт; 2. (прочный) емирлик, бер к, беккем, бузылмайтугын.
ДОЛГОВОЦЙ прил. царыз, царыздарлыц, царызлыц, несийе; <~е обязательство ца-рыздарлыц Уэде хат.
ДОЛ ГОВРЁМЕНН ||ЫЙ прил. узац уацыт, узац уацытлыц, кеп уацыт шыдайтугын; ~ое отсутствие узац уацыт болмау; ~ое укрепление воен, узац уацытлыц бекинис.
ДОЛГОВЯЗЫЙ прил. разг. жудэ узын, узын бойлы; ~ юноша узын бойлы бала жигит.
ДОЛГОЖДАННОЙ прил. узац кутил-ген, интизар болып кутилген, кеп цараган, кеп кутилген, кептен берли кутилген; ~ая встреча кеп кутилген ушырасыу.
ДОЛГОИГРАЮЩИМИ прил. узах ой-найтугын, кеп ^ацыт ойнайтугын; ~ая пластинка кеп уакыт ойнайтугын пластинка.
ДОЛГОЛЕТИЕ с. узак емир, узак жас.
ДОЛГОЛЁТНЦИЙ прил. узак уакытлык» узак емирли, кеп жыллык, кеп жылдан
-201 -_______________________дом
берги; ~яя дружба кеп жылдан берги дослыц.
ДОЛГОНОСИК м. биз тумсыц (цоцыз).
ДОЛГОПОЛЫЙ прил. узын етекли, кен. шабыулы (кийим).
ДОЛГОСРОЧНЫЙ прил. узац муддетли, узац уацытлы; ~ кредит узац муддетли кредит; ~ отпуск узац муддетли отпуск.
ДОЛГОТА ж. 1. (продолжительность) узынлыд, узадлыд; ~ дня кунниц узацлы-ны; 2. геогр. долгота, узынлыд.
ДОЛГОТЕРПЕНИЕ с. узад шыдам, са-бырлылыд.
ДОЛГОУХИЙ прил. узын кулак, салпы дулад.
ДОЛГУНЕЦ м. долгунец (узын таллы зывыр).
ДОЛЕВОЙ прил. узынына, бойына; ~ разрез дерева агаштыц узын бойына ке-силген кесиги.
ДОЛЕЕ нареч. буннан былай, енди; так ~ продолжаться не может буннан былай усылайынша дауам етилиуи мумкин емес.
ДОЛЕЗАТЬ несов. см. долезть.
ДОЛЕЗТЬ сов. до кого-чего шыгыу, ерме-леу.
ДОЛЕТАТЬ несов. см. долететь.
ДОЛЕТЁ||ТЬ сов. до кого-чего 1. ушып жетиу, барып тусиу; 2. (донестись) барып жетиу; до них ~л запах трав оларга шеп-лердиц ийислери барып жетти.
ДОЛЖАТЬ несов. уст. царызланыу, бере-си болыу, несийеге алыу.
ДОЛЖЕН (должна, должно, должны) в знач. сказ. 1. кому-чему (обязан уплатить) дарыздар, береси; я вам ~ десять рублей мен сизге он сом царыздарман; 2. (обязан сделать) керек, зэрур, тийисли, миннетли, лазым; мы должны преодолеть все трудности биз хэмме дыйыншылыдларды жецип шыгыуымыз керек; <,• должно быть в знач. вводи, сл. (вероятно) болыу керек, болыу тийис, болса керек, мумкнн, итимал; должно быть, он уже не приедет ол енди келмеуи тийис.
ДОЛЖЕНСТВОВАНИЕ с. миннетдар-лыд, уазыйпалыд.
ДОЛЖНЙК м. карыздар, царызхор; я ваш ~ прям, и перен. мен сизге царыздар-ман; несостоятельный ~ прям, и перен. телей алмайтугын дарыздар.
ДОЛЖНО в знач. сказ, керек, тийис, лазым, зэрур; работать как ~ оцлап ислеу керек; так не ~ поступать булай ислемеу керек.
ДОЛЖНОСТНОII й прил. уазыйпалы, ул-кен хызметтеги; ~е лицо улкен хызметтеги адам; ~е преступление уазыйпага байла-ныслы жинаят.
ДОЛЖНОСТЬ ж. хызмет орны, уазыйпа, х,эмел; штатная ~ штатлыц хызмет орны; занимать ~ заведующего баслыц уазый-пасын атцарыу.
ДОЛЖНЦЫЙ прил. 1. тийисли, керекли, ылайыцлы; на ~ой высоте тийисли дэре-жеде; ~ым образом ылайыцлы турде; 2. в знач. сущ. с. должное ылайыц, минасып, царай; воздать ^ое кому-л. еткен хызметле-рине ылайыц бах.а бериу; нужно отдать
~ое его уму оныц ацыллы екенин мойын-лау керек.
ДОЛИВАТЬ несов. см. долить.
ДОЛЙНА ж. алап, ойпат, ойпатлыц.
ДОЛЙТЬ сов. что, чего толтырыу, устине цуйыу, цуйып толтырыу; ~ стакан ста-канды толтырыу.
ДОЛЛАР м. доллар (Америкада уэж баск,а еллерде ауша бирлиги).
ДОЛЛАРОВЫЙ прил. доллар..., доллар-лыц.
ДОЛОЖИТЬ I сов. 1. что, о ком-чём хабарлау, баянлау, мэлимлеу, айтыу; ~ результаты наблюдений барлаулардыц нэтийжесин баянлау; ~ обстановку жаг-дайды мэлим етиу; 2. о ком (о посетителе) билдириу, билдирип цойыу.
ДОЛОЖЙТЬ II сов. что, чего (добавить) устине цосыу, цосымша салыу.
ДОЛОЙ нареч. разг, жоц болсын, жогал-сын, жойылсын, жоц бол, жогал, кет; с глаз ~! кезимниц алдынан жоц бол!
ДОЛОМИТ м. доломит (минерал).
ДОЛОТО с. цашау.
ДОЛЬКА ж. 1. уменьш. от доля I; 2. бир тилим, белек, пай; ~ чеснока сарымсац-тыц бир белиги.
ДОЛЬШЕ сравнит, ст. от прил. долгий и нареч. долго кебирек; я ~ вас живу в этом доме бул жайда мен сизден кебирек тураман.
ДОЛ НЯ ж. 1. (часть) пай, улес, белек, сыбага; пятая ~я бестен бир белеги; делить иа равные ~и тец белеклерге белиу; на мою ~ю пришлось десять рублей мениц пайыма он манат тийди; входить в с кем-л. бирсу менен шерик болыу; 2. (участь) тагдир, несийбе, ыгбал; счастлй-вая ~я бахытлы тагдир; <> в этом есть ~я истины бунда шынлыцтыц да туйири бар; львиная ~я майлы жилик, ец кеби, бас пай, ец улкени.
ДОМ м. 1. (здание) жай, там, уй; деревянный ~ агаш жай; жилой ~ турак жай; 2. (жильё, квартира) уй; прислать врача на~ врачты уйге жибериу; работать на~у уйде ислеу; принимать на ~у уйде цабыл етиу; разойтись по ~ам уйлерине тарап кетиу; 3. (домашний очаг, хозяйство) уй, хэули, хожалыц; хлопотать по дому уй-диц пайдасын етиу, уйдиц гамын жеу; жить своим домом уй-иши менен турыу; хозяин ~а 1) хожалыц басшысы; 2) уй йеси; 4. уй; ~ отдыха дем алыу уйи; Дом учёных Илим-пазлар уйи; детский ~ балалар уйи; 5. уст. (заведение, предприятие) уй; ночлежный ~ кеште цонатугын жай; торговый ~ сауда уйи; < сумасшедший ~ жиллихана; дать задание на ~ уйге тапсырма бериу; отказать кому-л. от дома уст. уйге цабыл-лаудан бас тартыу, уйге цабыл етпеу.
ДОМА нареч. 1. (у себя в доме) уйде; как ~ (быть, чувствовать себя) езиниц уйин-дей сезиу; будьте как ~! ез уйициздеги-дей болыцыз!; в гостях хорошо, а ~ лучше погов. цонацта болыу жацсы, бирац ез уйиц-де жудэ жацсы (соотв. ез уйим, елец тесе-гим); 2. (на родине) елде, журтта, жацта; у нас~ уборка урожая давно началась бизин
ДОМ	_________- 202 -________________
жакта егин жыйнау элле кашан басланды; < у него не все оныц еси дурыс емес, оган салцынын салып кеткен; оныц дени cav емес.
ДОМАРКСЙСТСКИЙ прил. марксизм-нен бурынры.
ДОЛ1АШНЦИЙ поил. 1. уй..., уйдики; ~ее хозяйство уй хожэлыры; ~яя хозяйка уй жумысы менен шурылланыушы хаял, уй жумысындары хаял; ~ее задание уй тапсырмасы; ~яя одежда уй кийими; <~ий адрес уй адреси; 2. (приручённый, не дикий) уй...; ~ие животные уй хайуанлары; ~яя птица уй кусы; 3. (приготовленный дома) уйде таярланран, уйде дэзирленген, цолдан исленген; ~ий хлеб уйде исленген нан; 4. в знач. сущ. мн. домашние (члены семьи) уй-иши, уйдеги, семьядагы адамлар; мой ~ие мениц уй-ишим, мениц уйимдеги адамлар; но ~им обстоятельствам уй жардайлары бойынша; по-~ему уйде-гише, уйдегидей.
ДОМБРА ж. см. домра.
ДОМЕННЦЫЙ прил. домна..., домнада; ~ая печь домна печи.
ДОМЕНЩИК м. домнашы (домна печин-де ислецши).
ДОМИНАНТА ж. доминанта (негизги. идея, бас пикир, тийкаргы белги).
ДОМИНИОН м. уст. доминион (Британия империясыньщ езин-ези басуырыушы белеги, бурынгы колония).
ДОМИНЙРЦОВАТЬ несов. 1. над кем--чем (преобладать) устем болыу, негизги болыу, тийкаргы болыу; 2. над чем (возвышаться) бийик болып турыу, ецтерилип турыу; гора ~ует над городом тау цала-ныц устине ецтерилип тур.
ДОМИНО I с. нескл. домино (маскарад-льщ кийимшщ тури х;эм сол кииимди кий-ген адам).
ДОМИНО II с. нескл. (игра) домино (ойын хрм ондаеы таслар).
ДОМКРАТ м. домкрат (ауыр затларды кетериуге арналеан механизм).
ДОМНА ж. домна (июйын еритетуеын печь).
ДОМОВЙТЫЙ прил. хожалыцца уцыплы; уй шаруашылыгына уцыплы, шаруахор; ~ хозяин хожалыцца уцыплы уй басшысы.
ДОМОВЛАДЕЛЕЦ м. жай ийеси.
ДОМОВЛАДЕЛИЦА женск. от домовладелец.
ДОМОВЛАДЕЛЬЧЕСКИЙ прил. жай ийелериниц.
ДОМОВОДСТВО с. уй хожалыгын апа-рыушылыц.
ДОМОВОЙ м. народно-поэт. жин, эжп-не, уй пери (славян х,зм. басца халыцларда душпон ямаса дос рух).
ДОМОВЫЙ прил. уй..., уйдиц.
ДОМОГАТЕЛЬСТВО с. тиленшеклик, сорамшацлыц.
ДОМОГАТЬСЯ несов. чего сорай бериу, тилей бериу.
ДОМОЙ нареч. 1. (в свой дом) уйге, уйи-не; он ушёл ~ ол уйине кетти; 2. (на родину, в родные места) елпне, уатанына, жур-
тына; съездить ~ на побывку елине барып цайтыу.
ДОМОЛАЧИВАТЬ несов. см. домолотить.
ДОМОЛОТЙТЬ сов. что айдап болыу, туйеклеп болыу.
ДОМОНОПОЛИСТИЧЕСКИЙ прил. мо-нополиядан бурынры; ~ капитализм эк монополиядан бурынгы капитализм.
ДОМОРОЩЕННЫЙ прил. 1. (выращенный дома) уйде есирилген, цолда есирил-ген; 2. перен. ирон, жарамсыз, уцыпсыз, ~ поэт уцыпсыз шайыр.
ДОМОСЕД м. ома л гы, у идеи шыкпай-тугын адам.
ДОМОСЕДКА женск. от домосед.
ДОМОСТРОЕНИЕ с. жай салыушылыц, жай курылысы.
ДОМОСТРОЙТЕЛ ьный прил. жай со-гып шыгаратугын.
ДОМОСТРОЙТЕЛ ьство с. жай салыу-шылыц.
ДОМОТКАНЦЫЙ прил. цолдан тоцыл-ган; ~ое полотно цолдан тоцылган полотно.
ДОМОУПРАВЛЕНИЕ с. жай басцарма-сы.
ДОМОХОЗЯИН м. хожалыц басшысы, уй ийеси.
ДОМОХОЗЯЙКА ж. 1. женск. от домохозяин; 2. (домашняя хозяйка) уй жумысы менен шурылланыушы хаял.
ДОМОЧАДЦЫ мн. (ед. домочадец л) уст. уй-иши, бала-шага, от басы.
ДОМРА ж. дуутар, домбыра.
ДОМРАБОТНИЦА ж. (домашняя работница) биреудиц уйинде ислейтугын хаял, жалланып ислеушп хаял.
ДОМРЙСТ м. дуУтаршы, домбырашы.
ДОМЧА||ТЬ сов. кого-что, разг, шабысы менен жеткериу, шабысы менен апарыу, тез жеткизиу, тез апарыу; лошади мигом ~.чи меня атлар мени жудэ тез жеткерди.
ДОМЧАТЬСЯ сов. шауып жетиу, шабысы менен барыу, тез жетиу.
ДОНАШИВАТЬ несов. см. доносить I
ДОНАШИВАТЬСЯ несов. см. доноситься I.
ДОНЕЛЬЗЯ нареч. разг, жудэ, шамадан тыс, цэдден артыц, айтарсыз; он ~ упрям о л жудэ хэм ежет.
ДОНЕСЕНИЕ с. маглыумат, хабар, ме-лимлеме, билдириу; сделать маглыумгт бериу.
ДОНЕС]|ТЙ I сов. кого-что 1. (до места) жеткериу, жеткизиу, кетерип барыу, алып барыу; 2. (домчать) шабысы менен жетке-риу, шабысы менен апарыу, тез жеткизиу, тез апарыу; лошади ~лй нас за два часа атлар бизлерди еки сааттыц ишинде тез жеткерди.
ДОНЕСТЙ II сов. 1. очём (доложить, сооб- > щить) билдириу, хабарландырыу, хабар бериу; 2. на кого-что (сделать донос) | устинен арза бериу, шагым етиу, молим етиу.
ДОНЕСЦТЙСБ сов. 1. (до слуха) есити-лиу, келип жетиу; издалека — лась песня узацтан цосыцтыц сеси еситилди; 2. (дой
_______________________________________- 2оз -	___________________________ДОП
ти до сведения) барып жетиу; весть о смерти брата ~лась и до них агасыныц дайтыс болтаны тууралы хабар оларта да барып жетти.
ДОНИЗУ нареч. теменине дейин, тубине дейин, теменге шейин, теменге бартанша; сверху ~ жодарыдан теменге дейин, басы-нан аятына дейин.
ДОНИМАТЬ несов. см. донять.
ДОННИК м. бот. туйе буршад.
ДОНОР м. донор (ауырыуларга хрм жарадарларга жибериу ушын к,ан бериуши адам).
ДОНОРСКИЙ прил. донор...; донорлыд; ~ пункт донор пункты.
ДОНОРСТВО с. доноршылыц.
ДОНОС м. устинен берилген арза, ша-тым, айтып барыу, сез жеткериу.
ДОНОСИТЬ I сов. 1. кого-что (окончить носить) тасып питириу; 2. что (износить) тоздырыу; ~ одежду кийимди тоздырыу; 3. кого (родить в срок) уадтында тууыу, уадтында босаныу.
ДОНОСИТЬ II несов. см. донести I.
ДОНОСИТЬ III несов. см. донести II.
ДОНОСИТЬСЯ I сов. (износиться) то-зыуы жетилиу, тоздырылыу, генериу.
ДОНОСИТЬСЯ II несов. см. донестись I.
ДОНОСЧИК м. уСтинен арза бериуши, шагым арза жазыушы, сез жеткериу-ши.
ДОНОСЧИЦА женск. от доносчик.
донья, доньев и т. д. им., род. п. мн. от ДНО.
ДОНЫНЕ нареч. уст. усы кунге дейин, хэзирге дейин, усы уацытца шейин.
ДОНЯТЬ сов. кого-чем, разг, патенте келтириу, бийзар етиу, мазасын алыу; он донял меня своими просьбами ол езинин, етинишлепи менен мени бийзар етти.
ДООКТЯБРЬСКИЙ прил. Октябрьге дейинги, Октябрьден бурынгы.
ДО ОТВАЛА в знач. нареч. разг, эбден тойганша, кегирдегине келгенше; наесться ~ эбден тойганша жеу-
ДОПАХАТЬ сов. что сурип болыу, айдап болыу, питириу; ~ поле атызды сурип болыу.
ДОПАХИВАТЬ несов. см. допахать.
ДОПЕВАТЬ несов. см. допеть.
ДОПЕКАТЬ несов. см. допечь. допекаться несов. см. допечься.
ДОПЕТЬ сов. что айтып болыу, акы-рына дейин айтыу; ~ песню досыдты айтып болыу.
ДОПЕЧАТАТЬ сов. что 1. (кончить печатать) басып болыу, басып питириу; 2. (напечатать дополнительно) досымша басыу; ~ ещё несколько экземпляров книги жэне китаптын. бир неше данасын досып басып шыгарыу.
ДОПЕЧАТЫВАТЬ несов. см. допечатать.
ДОПЕЧЬ сов. 1. что (кончить печь) писирип болыу, датырып болыу, жауып тамамлау; ~ пирог пирогти писирип болыу; 2. кого, чем, перен. разг, (донять) бийзар етиу, мазасын алыу; он допёк меня своими жалобами ол мени езинин. арызлары менен бийзар етти.
ДОПЕЧЬСЯ сов. ппсиу, писип болыу; хлеб допёкся нан писип жетти.
ДОПИВАТЬ несов. см. допить.
ДОПИСАТЬ сов. что жазып питириу, адырына дейин жазыу, цалганын жазып болыу; салып болыу (картину); ~ письмо хатты жазып питириу.
ДОПИСЫВАТЬ несов. см. дописать.
ДОПЙТЬ сов. что ишип питириу, изине дейин ишиу, дым далдырмай ишиу; ~ молоко сутти ишип болыу.
ДОПЛАТ(|А ж. 1. (действие) досымша телеу, досымша пул телеу, досымша хады бериу; 2. (дополнительная плата) досымша телеу, далганын телеу, досымша пул, досымша хады; письмо с ~ой адша телеп алатугын хат.
ДОПЛАТИТЬ сов. что, кому досымша ад-ша телеу, досымша хады бериу, телеп болыу; ~ пять копеек досымша бес тийин телеу.
ДОПЛАЧИВАТЬ несов. см. доплатить.
ДО ПЛ НЕСТИСЬ сов. до кого-чего, разг. суйрелип жетиу, зордан жетиу; он еле ~ёлся до дому о л уйине зорга жетти-
ДОПЛЫВАТЬ несов. см. доплыть.
ДОПЛЫЦТЬ сов. до кого-чего жузип жетиу, жузип барыу; минип барыу (на чём-л.); ~ть до берега жагага дейин жузип барыу; мы ~ли на пароходе до Астрахани бизлер Астраханьга дейин пароходда минип бардыд.
ДОПОДЛИННО нареч. уст. айдан аныд, айдын, хадыйдат; мне это ~ известно маган бул айдан аныд.
ДОПОДЛИННЫЙ И прил. уст. айдай аныд, айдын, хадыйдат; ~е сведения аныд маглыуматлар.
ДОПОЗДНА нареч. уллы жатарга дейин.
ДОПОЛЗАТЬ несов. см. доползти.
ДОПОЛЗТИ сов. до кого-чего ецбеклеп жетиу, жер бауырлап барыу.
ДОПОЛНЕНИЕ с. 1. (действие) толыдтырыу, досымшалау, устемелеу; 2. досымша, устеме; ~ к резолюции резолюцияга досымша; ~ статьи новыми материалами мадаланы жаца материаллар менен толыдтырыу; в ~ к чему-л. досымша ретин-де, досымша туринде; 3. грим, толыдлауыш; прямое ~ туура толыдлауыш; косвенное ~ дня толыдлауыш.
ДОПОЛНЕННЦЫЙ 1. прич. от дополнить; 2. прил. толыдтырылган; исправленное и ~ое издание дузетилген хэм толыдтырылган басылыуы.
ДОПОЛНИТЕЛЬНО нареч. досымша турде, досымша етип, досымша, устеме, устеме ретинде, тагы, жэне.
ДОПОЛНЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. досымша, устеме; ~ая подписка на газеты га-зетларга досымша жазылыу; ~ый приказ воен, досымша буйрыд; 2. грам. толыдлау-шы; ~ое придаточное предложение толыд-лаушы багыныцды гэп.
ДОПОЛНИТЬ сов. кого-что, чем досыу, толыдтырыу, досымшалау; ~ свой рассказ новыми подробностями ез гуррицин жаца майда-шуйделер менен толыдтырыу.
ДОП
— 204 —
ДОПОЛНЯТЬ несов. см. дополнить; ~ ДРУГ друга бириникин бири толыцтырыу, биринин. айтпатанын бири айтыу.
ДОПОЛУЧАТЬ несов. см. дополучить.
ДОПОЛУЧИТЬ сов. что калганын алыу, досып алы У; ~ разницу в зарплате мийнет дадыныц далганын досып алыу.
ДОПОТОПНЫ ||Й прил. разг, генерген, ески, атам замангы; взгляды атам за-мангы кез дараслар.
ДОПРАШИВАТЬ несов. см. допросить.
ДОПРИЗЫВНИК ж. допризывник (эскер-ге шацырылыу жасына толган жигит}.
ДОПРИЗЫВНЦЫЙ прил. эскерге дейинги, эскер алды, армияга шекемги; ~ый возраст эскер алды жас; ~ая подготовка эскер алды таярлыд.
ДОПРОС м. copay, copay алыу, жууап алыу, тергеу; перекрёстный ~ жэн-жадтан copay алыу; подвергнуть ~у copay алыу; снять ~ с подсудимого сотланыушыдан тергеу алыу.
ДОПРОСИТЬ сов. кого copay алыу, тергеу алыу; ~ обвиняемого айыпланыушыдан copay алыу.
ДОПРОСИТЬСЯ I сов. чего и с неопр., разг, сор ап тилегине жетиу, кендириу, дайыл етиу; его не допросишься пойти куда-л. бир жацца барыуга оны кендире алмайсыз.
ДОПРОСИТЬСЯ II сов. разг, (разузнать} сорап билиу; мы не могли кто он такой оныц ким екенин сорап биле алма-дыц.
ДОПРЫГАТЬ сов. см. допрыгнуть.
ДОПРЫГАЕТ ЬСЯ сов. разг, ацырында жаманлыцца ушырау, бир бэлеге ушы-рау; что, ~лся? бир бэлеге ушырадыц ба?
ДОПРЫГИВАТЬ несов. см. допрыгнуть.
ДОПРЫГНУТЬ сов. ыргып жетиу, секирип жетиу.
ДОПУСК м. 1. (право входа} кириу рух-саты; иметь ~ к чему-л. кириуге рухсаты болыу; 2. тех. шек (техникалыц деталь-ларды таярлаган уацытта керсетилген нормадан шыцпау ушын белгиленген ец жоцарны дгреже).
ДОПУСКА ||ТЬ несов. см. допустить; я ~ю, что это могло случиться бул нэрсе-нин, болыуы да мумкин деп айта аламан; я не ~ю этой мысли мен бундай деп ойла-майман.
ДОПУСКА ||ТЬСЯ несов. рухсат етилиу, жол дойылыу; ~ться к секретной работе жасырын жумысда рухсат етиу; это не ~ется буган рухсат етилмейди.
ДОПУСТИМ 1|ЫЙ прил. мумкин, жол цойылган, ыцтыяр берилген; это вполне ~о буныц болыуы мумкин.
ДОПУСТИТЬ сов. 1. кого-что, до кого--чего, к кому-чему жибериу, рухсат етиу; жол цойыу; ~ к больному аурыуды кериу-ге рухсат етиу; ~ к экзаменам экзаменлер-ге жибериу; 2. что (предположить} ойлау, айтыу, шамалау, болжау, уйгарыу; допустим, что это так усындай деп-ац ай-гайыц; допустим, что он прав айтайыц, оныки дурыс-ац болсын; 3. что (позволить)
жол цойыу, рухсат етиу, ыцтыяр бериу; этого ~ нельзя буган жол цойыута бол-майды; < ~ ошйбку цэтелесиу, жацылы-сыу, алжасыу, билмеслик етиу.
ДОПУЩЕНИЕ с. 1. (действие) рухсат етиу, ыцтыяр бериу, жол цойыу; 2. (предположение) шама, болжама.
ДОПЫТАТЬСЯ сов. разг, билиу, аныцлау; я~лся, где он был мен оныц цай жерде болганын билдим.
ДОПЫТЫВАТЬСЯ несов. см. допытаться.
ДОПЬЯНА, ДОПЬЯНА нареч. разг, мэс болтанша, пьян болганша; напиться ~ мэс болтанша ишиу.
ДОРАБАТЫВАТЬ несов. см. доработать.
ДОРАБОТАТЬ сов. 1. (проработать) ислеу; ~ до утра тац атцанша ислеу; 2. что (доделать) дузетиу, ислеп питкериу, кемисин питириу; этот проект необходимо ~ бул проектиц кемесин ислеп питириу керек.
ДОРАБОТАТЬСЯ сов. до чего, разг, кеп ислеп бир нэрсеге шатылыу.
ДОРАБ0ТКЦА ж. дузетиу, ислеп питкериу, кемисин питириу; вернуть рукопись на ~у цол жазбаны кемисин питириу ушын цайтып бериу.
ДОРАСТАТЬ несов. см. дорасти.
ДОРАСТЙ сов. до чего 1. есип жетиу; дерево доросло до самой крыши тал жай-дын, тебесине дейин есип жетти; 2. (достичь какого-л- возраста) белгили жасца жетиу; 3. перен. (развиться) есиу, есип жетисиу; мы ещё не доросли до того, чтобы... бизлер еле... дэрежесине есип жетис-педик...
ДОРВАТЬСЯ сов. до чего, разг, мумкин-шилик тууыу, мумкиншилик алыу, жетиу-
ДОРЕВОЛЮЦИОННЫЙ прил. револю-циядан бурынгы, революцияга дейинги, революцияга шекемги.
ДОРЕЗАТЬ сов. что кесип болыу, кесип питириу.
ДОРЕЗАТЬ несое. см. дорезать.
ДОРЕФОРМЕННЫЙ прил. реформадан бурынгы, реформага дейинги, реформата шейинги.
ДОРИСОВАТЬ сов. кого-что сууретти салып питириу.
ДОРИСОВЫВАТЬ несов. см. дорисовать.
ДОРОГ|[А ж. 1. жол; шоссейная ~а тас жол; просёлочная ~а ауыл арасындаты жол, арба жол; железная ~а темир жол; сбиться с ~и 1) жолдан адасыу; 2) перен. жолдан шыгыу, жолдан адасыу, цэтелесиу; у самой ~и жолдыц бойыида; при ~е жолдыц цасында; быть в ~е жолда болыу; 2. (путешествие) сапар, саяцат, жол; дальняя ~а узац жол; на половине ~и (напр. остановиться) I) ярым жолда, жолдыц жартысында; 2) перен. питкермей, шала етип; прислать письмо с ~и жолдан хат жибериу; отправиться в ~у сапарга шыгыу; 3. (место прохода или проезда) жол; уступить ~у жол бериу; ~у! жол берин,!; идти своей ~ой 1) ез жолы менен журиу; 2) перен. ез ацылы менен болыу.
._______________________________________- 205 -	______________________________ДОС
езинше хэрекет етиу; стать кому-л. попе2 рёк ~и биреуге гедирги жасау, тосцынлыц жасау; <> по ~е (попутно) жол-женекей, жол-шубай; мне с вами по ~е сиз бенен жолдас екенбиз; туда ему и ~а! оган кереги сол еди!, сазайын тартыпты!; скатертью ~а! келсец де кетсец де ыцтыяр езицде!, келемен десен, ылашыц!, кетемен десен, жол ашык!
ДОРОГО нареч. 1. (по дорогой цене) цым-бат; ~ купить цымбат сатып алыу; 2. перен. цымбатца тусиу, кеп куш жумсау; успех ему ~ достался ол жетискенликке кеп куш пенен еристи; <• ~ бы я дал, чтобы... ушын... мен не десен, де берер едим.
ДОРОГОВЙЗНА ж. цымбатшылыц, цэ-ЦЭТШИЛИК.
ДОРОГОЙ нареч. жолда, жол-женекей, жол-шубай, жол бойы; ~ поговорим жолда гэплесермиз, жол-шубай гуррицлесер-миз.
ДОРОГОЙ прил. 1. (ценный, дорогостоящий) цымбат, цымбатлы, бацалы; 2. перен. цымбатлы, бах.алы, цэдирли; ваши советы для меня дороги сизин, кецесициз мениц ушын бахады; дорог каждый день хэр бир кун цэдирли; 3. цэдирли, цымбатлы, эзиз, суйикли; ~бй друг цэдирли дос; мы рады ~йм гостям цэдирлн мийманлардыц келгенине цууанышлымыз.
ДОРОДНОСТЬ ж. жоталылыц, сымбат-лылыц, келбетлилик.
ДОРОДНЫЙ прил. жоталы, сымбатлы, келбетли.
ДОРОЖАТЬ несов. цымбатыу, бахасы кетерилиу.
ДОРОЖЕ сравнит, ст. от прил. дорогой и нареч. дорого цымбатырац, бахалырац; он для меня дороже всех маган ол бэри-нен-де цымбатырац.
ДОРОЖЙТЬ несов. кем-чем цэдирле^, бахалау, улкен эхмийет бериу, сацла^; ~ честью намысты саклау; ~ своим временем езинин. уацтын цэдирлеу-
ДОРОЖКЦА ж. 1. соцпац, сурлеу, аяц жол; расчистить ~и в саду багтагы соц-пацты тазалау; 2. спорт, жолша; беговая ~а жууырыу жолшасы; 3. (узкий ковёр, половик) енсиз узын гилем, бир ен алаша; <* лётная ~а ав. самолёт ушыу хэм цоныу жолы. _
ДОРОЖИЦЫЙ прил. жол...; ~ое строительство жол цурылысы; ~ые впечатления жол тэсирлери; ~ый костюм жол костюми, жол кийими; -О- ~ый мастер жол мастери.
ДОСАДНА ж. екиниш, цорлыц, ыза, пушайман; какая ~а! недеген пушайман-лыц!, цандай екиниш!; с ~ы ызаланып, ызага шыдамай.
ДОСАДИТЬ сов. кому-чему, чем екннди-риу, ызала^, жанына тийиу, ренжитиу.
ДОСАДНО нареч. и безл. в знач. сказ, пай нетесец, \эй нетесен,, эттегеней. екиниш, ыза, цорлыц; мне ~ меннн, цорльиым келеди,.
ДОСАДНЦЫЙ прил. екиниш..., екиниш-ли, екинерлик, ызалы, цорлыцлы, пу-шайманлы; ~ая ошибка екинишли цэте.
ДОСАДОВАТЬ несов. на кого-что еки-ниу, ызаланыу, цорлыгы келиу.
ДОСАЖДАТЬ несов. см. досадить.
ДОСЕЯТЬ сов. что 1. (окончить посев) егип питириу, егип болыу, сеуип тамамлау; 2. (окончить просеивание) елеп питириу, елеп тамамлау, елеп болыу.
ДОСИДЕТЬ сов. до чего ацырына дейин отырыу, отырып цалыу; ~ до конца заседания мэжилистиц ацырына дейин отырыу.
ДОСИЖИВАТЬ несов. см. досидеть.
доек IIА ж. тахта, тахтай, доска; дубовая ~а емен тахта; классная ~а класс тахтасы; шахматная ~а шахмат тахтасы; наборная ~а полигр. хэрип жыйнау дос-касы; -О- ~а почёта хуРмет Доскасы; мемориальная ~а ескерткиш доскасы; ставить на одну доску с кем-л. бирдей царау; от ~й до ~й бастан ацырына дейин.
ДОСКАЗАТЬ сов. что, кому айтып питириу, айтып таусыу, ацырыиа дейнн айтыу, цалганын айтып болыу.
ДОСКАЗЫВАТЬ несов. см. досказать.
ДОСКАКАТЬ сов. до кого-чего шауып жетиу.
ДОСКОНАЛЬНО нареч. толыгы менен, ийиесинен жибине дейин, бирим-бирим; ~ известно, что...толыгы менен мэ-
лим.
ДОСК ОНАЛ ЬНЦЫЙ прил. толыц, ий-несинен жибине дейин, бирим-бирим; ~ое изучение чего-л. толыц изертлеу.
ДОСЛАТЬ сов. что, чего, кому цалганын жибериу, цосымша жиберну, салыу; ~ деньги ацшаныц цалганын жибериу.
ДОСЛЕДОВАНИЕ с. юр. цосымша тексериу, цайта тексериу, цайта тергеу; направить дело на ~ исти цосымша тексериу-ге жибериу.
ДОСЛЕДОВАТЬ сов. что, юр. цосымша тексериу, цайта тергеу; ~ дело цсти цосымша тексериу.	'
ДОСЛОВНО нареч. сезбе-сез, езгериссиз; передавать ~ сезбе-сез айтып бериу, сезбе-сез жетириу; переводить ~ сезбе-сез аударыу.
ДОСЛОВНЫЙ прил. сезбе-сез, езгериссиз; ~ перевод сезбе-сез аударма.
ДОСЛУЖЙТЬ сов. до чего ...дейин хызмет етиу, ...дейин жумыс ислеу; ~ до пенсии пенсия алыуга дейин хызмет ислеу.
ДОСЛУЖИТЬСЯ сов. до чего ...дейин хызмет етиу, ...дейин жумыс ислеу; ~ до пенсии пенсия алыуга дейин хызмет етиу.
ДОСЛУШАТЬ сов. кого-что ацырына дейин тыцлау; ~ до конца курс лекций лекциялар курсын ацырына дейин тыц-лау-
ДОСЛУШИВАТЬ несов. см. дослушать. ДОСМАТРИВАТЬ несов. см. досмотреть. ДОСМОТР м. нэзиретлеу, царау, тексериу; таможенный ~ бажыханалыц тек-серну.
ДОСМОТРЕТЬ сов. что 1. (до конца) ацырына дейин кериу, аяеына дейин царау, тууел царап шыгыу; ~ пьесу пьесаны
дос
— 206 —
ацырына дейин кериу; 2. (произвести досмотр) тексериу, барлау, кериу; ~ товары на гранйце затларды шегарада тексерип шыгыу; < • не ~ чего-л. абайламай цалыу.
ДОСМОТРЩИК м. нэзиратшы, барлау-шы, тексериуши, цараушы; таможенный ~ бажыхана нэзиратшысы.
ДОСОХНУТЬ сов. эбден кебиу, жудэ цуурау. _
ДОСПАЦТЬ сов. до чего и без доп. ...дейин жатыу, ...дейин уйыцлау; ~ть до утра азанта дейин уйыцлау; я сегодня не ~л мениц бугпн уйцым кемис болды.
ДОСПЕВАТЬ несов. см. доспеть.
ДОСПЁ||ТЬ сов. разг, эбден писип жетиу, жудэ писиу; фрукты ещё не ~ли мпйуелер еле писип жеткен жоц.
ДОСПЕХИ мн. ист. (ед. доспех м.) сауыт--сайман, царыу-жарац; урыс кийимлери; рыцарские ~ рыцарьдыц царыу-жарацла-ры.
ДОСРОЧНО нареч. муддетинен бурын, уацтынан бурын, мэулетинен бурын; выполнить план ~ планды муддетинен бурын орынлау.
ДОСРОЧНЦЫЙ прил. муддетинен бурын, уацтынан бурын, мэулетинен бурын; ~ое выполнение плана планныц муддетинен бурын орынланыуы.
ДОСТАВАТЬ несов. см. достать.
ДОСТАВАТЬСЯ несов. см. достаться.
ДОСТАВИТЬ сов. 1. кого-что жеткизиу, жеткизип бериу, жетириу, тапсырыу, апа-рып бериу, экелип бериу; ~ на дом уйине экелип бериу; ~ в целости аман-сау экелип бериу; ~ письмо по адресу хатты адреси бойынша жеткизип бериу; 2. что кому болдырыу, бериу, туудырыу, туу-гызыу, келтириу; ~ удовольствие хэз бериу; ~ возможность мумкиншилик туу-гызыу; ~ беспокойство тынышсызлык туудырыу.
ДОСТАВКЦА ж. жеткизиу, жеткизип бериу, тапсырыу, апарып бериу, экелип бериу; с ~ой на дом уйине апарып бериу шэрти менен; ~а писем хатларды апарып бериу.
ДОСТАВЛЯТЬ несов. см. доставить.
достАтуок м. 1. (материальная обеспеченность) мол, молшылыц, баршылыц, цургыншылыц; жить в полном ~ке толыц молшылыцта жасау; 2. (изобилие) жет-киликлилик; имеющиеся в ~ке товары жеткиликли болган товарлар; 3. мн. достатки разг, (доходы) мал-мулклик, табыс.
ДОСТАТОЧНО 1. нареч. жетерли, жетер-лик, жеткиликли, жеткендей, айтарлыц-тай, эдеуир; ~ сйльный айтарлыцтай кушли, жетерликтей кушли; 2. в знач. сказ, (довольно, хватит) болды, жеткиликли; ~, замолчйте! жеткиликли, цысцар-тыц!; 3. в знач. сказ, жетерли, жеткиликли; ~ взглянуть, чтобы... ушын бир царау жеткиликли; у него книг для занятий оныц оцыуга керекли китабы жеткиликли; этого было ~ соныц ези жетерли.
ДОСТАТОЧНЫ || Й прил. жетерлик, жеткиликли, мол, тэуирац, эдеуир; -~й срок
жетерли муддет; это ~е основания для отказа усыныц ези бас тартыу ушын жеткиликли тийкар бола алады.
ДОСТАТЬ сов. 1. до кого-чего бойы жетиу, тийгизиу, жеткизиу; ~ рукой до форточки цолын форточкага жеткизиу; 2. что (взять) алыу; ~ кнйту с полки китапты текшеден алып бериу; ~ платок из кармана цалтасынан орамалын алыу; 3. что (приобрести, получить) табыу, алыу; ~ билет в театр театрга билет табыу.
ДОСТА ||ТЬСЯ сов. кому-чему 1. (при раздаче, разделе) жетиу, тусиу, тийиу, тийисиу, долга тийиу, цалыу; мне ~лась хорошая книга маган жацсы китап тусти; 2. безл. разг, (получить нагоняй) жазасын тартыу, сазайын тартыу, жазаланыу, кейис еситиу; ему ~лось от отца оган экеси сазайын тарттырды; 3. безл. (выпасть на долю) пайына тийиу.
ДОСТИГАТЬ несов. см. достигнуть.
ДОСТЙГ||НУТЬ сов. чего 1. жетиу, барып жетиу; ~нуть берега жагага жетиу; 2. жетиу, ерисиу; ~нуть цели мацсетке жетиу; ~нуть успеха в чём-л. табысца ерисиу; 3. чего жетиу, барыу, келиу; мороз ~ сорока градусов сууыц цырц градусца дейин жетти; трава ~ла человеческого роста шеп есип адамныц бойына келди.
ДОСТИЖЁНИЦЕ с. 1. (действие) жетисиу, ерисиу; по ~и совершеннолетия ер жеткен соц; 2. (успех) жетискенлик, ерис-кенлик, табыс; ~я науки и техники илим-ниц хэм техниканыц жетискенликлери.
ДОСТИЖИМЫЙ прил. цолдан келерлик, жетисерлик, мумкин болатугын.
достйч ь сов. см. достигнуть.
ДОСТОВЕРНО нареч. аныц, рас; ~ известно, что...аныц белгили.
ДОСТОВЕРНОСТЬ ж. хакыйцатлыц, дурыслык, шынлык, аныдлыц; проверить ~ сведений хабарлардыц аныцлыгын тексериу.
ДОСТОВЕРНЫ ||Й прил. хацыйцат, дурыс, шын, аныц; ~е сведения хацыйцат маглыуматлар; узнать из ~х источников ец аныц маглыуматлардан билиу.
ДОСТОИНСТВ ||О с. 1. адамгершилик, ар, намыс, аброй, цэдир, цэсийет; чувство собственного -~а ез цэдирин билиу; держаться с ~ом аброй сацлау, езин тута билиу; 2. (положительное качество) баха-лылыц, кэдирлилик, жацсы жагы, баха-лылыц, цэсийет; ~о книги китаптыц ба-халылыгы; 3. (стоимость) баха, цун; облигация ~ом в десять рублей бахасы он манатлыц облигация; <> оценить по ~у цэдирлилигине царай баха бериу.
ДОСТОЙНО нареч. ылайыцлы турде.
ДОСТОЙНЦЫЙ прил. 1. (заслуживающий) минасып, ылайыц, турарлыц; орынлы; ~ый внимания дыццатца ылайыц; ~ый похвалы мацтауга турарлыц; 2. (почтенный) хурметли, минасып, цэдпрли, иззетли; <~ый человек иззетли адам; 3. (справедливый, заслуженный) хурметли, цэдир ли; ~ая награда хурметли сыйлыц.
ДОСТОПАМЯТНЫЙ прил. уст. умытыл-мас.
— 207 —
ДОХ
ДОСТОПРИМЕЧАТЕЛЬНОСТ IIЬ ж. кеуил белерлик, кеуил аударарлыц, нэзер аударарлыц, цызыцтырарлыц; осматривать ~и Москвы Москваныц кеуил ауда-ратугын жерлерин керип шыгыу.
ДОСТОПРИМЕЧАТЕЛЬНЫЙ прил. кеуил белерлик, кеуил аударарлыц, нэзер аударарлыц, цызыцтырарлыц.
ДОСТОЯНИЕ с. 1. (имущество, состояние) мулк, дунья, байлыц; народное ~ халыц мулки; 2. перен. ийгилик; в СССР наука стала ~м масс илим СССРда халык ийгилигине айланды.
ДОСТРАИВАТЬ несов. см. достроить.
ДОСТРОИТЬ сов. что дурып питириу, салып болыу.
ДОСТРОЙКА ж. дурып питириу, салып болыу.
ДОСТУП м. кириу, кириу мумкиншили-ги, барыу; свободный ~ еркин кириу; право ~_а кириу хуцуцы.
ДОСТУПНОСТЬ ж. 1. (местности) жолы ашыдлыд, дол жетерлик; 2. перен. ту-синиклилик, долайлылыд, жениллилик, ацсатлыц; ~ изложения сейлеудин ту-синиклилигп; 3. (цен) арзанлыд.
ДОСТУПН ||ЫЙ прил. 1. (о местности) цолайлы, оцай, барып болатутын; 2. перен. (понятный) тусиникли, жецил, ацсат; ~ое изложение тусиникли баянлама; 3. (дешёвый) арзан; ~ые цены арзан бахалар; 4. (простой в обращении) эпиуайы, эл-пайым, киши пейил.
ДОСТУЧАТЬСЯ сов. разг, тыцылдатыу, цагыу.
ДОСУГ м. бос уацыт, дол бос уацыт; на ~е истен бос уацытта, дол бос уацытта; в часы ~а цолдыц бос уацытларында.
ДОСУЖИ||Й прил. разг, бийкар, истен бос уацыт, иси ериккен; ~е разговоры иси ериккенде айтылган гуррицлер.
ДОСУХА нареч. эбден кепкенше, кеуген-ше, ыгалы цалмаганша, цургац болтанша; вытереть ~ ыгалы цалмаганша суртиу.
ДОСЧИТАТЬ сов. 1. до чего (просчитать) санау; 2. что (окончить считать) санап болыу, санап питириу, санап тамам-лау.
ДОСЧИТЫВАТЬ несов. см. досчитать. ДОСЫЛАТЬ несов. см. дослать.
ДОСЫПАТЬ сов. что, чего толганша салыу, толтырыу; ~ мешок калтага толганша салыу, далтаны толтырыу.
ДОСЫПАТЬ I несов. см. доспать.
ДОСЫПАТЬ II несов. см. досыпать.
ДОСЫТА, ДОСЫТА нареч. 1. тойганша; накормить ~ тойганша ауцатландырыу; 2. (вдоволь) шери тарцаганша, жыйрыгын жазганша; наговорйться ~ шери тарцаганша сейлесиу.
ДОСЫХАТЬ несов. см. досохнуть.
ДОСЮДА нареч. разг, усыган дейин, усы жерге шейин.
ДОСЯГАЕМОСТ || Ь ж. дол жетерлик, жетиуге болатугын, барыуга болатугын; быть вне пределов ~и жетпейтугын жерде болыу.
ДОСЯГАЕМЫЙ прил. уст. дол жетерлик, жетерлик, барыуга болатугын.
дот м. (долговременная огневая точка) воен, дот (узац уацыт оц атыу точка-сы).
ДОТАСКИВАТЬ несов. см. дотащить.
ДОТАЦИ Я ж. дотация (артыц расход-ларды жабыу ушын цгрханаларга, мэке-мелерге цам шелкемлерге мамлекет таре-пине н берилетугын ацшалай жзрдем); получать ~ю дотация алыу.
ДОТАЩИТЬ сов. кого-что жеткизиу, жеткериу, суйреп апарыу, экелиу.
ДОТЛА нареч. тубине жеткенше. пу-тинлей, нэрсе цалдырмай, дым цалмай, тып-тыйпыл, дымы далмаганша; сгореть ~ дым цалмай жанып кетиу.
ДОТОШНЫЙ прил. разг, билгиси ке-летугын, цызыгатугын, дазымыр.
ДОТРАГИВАТЬСЯ несов. см. дотронуться.
ДОТРОНУТЬСЯ сов. до кого-чего тийиу, тийип кетиу.
ДОТЯГИВАТЬ несов. см. дотянуть.
ДОТЯГИВАТЬСЯ несов. см. дотянуться.
ДОТкЯН^ТЬ сов. 1. кого-что, до кого--чего (дотащить) кетерип апарыу, жеткизиу; 2. что, до чего, разг, созыу, тартыу; ~ ян уть верёвку до столба жипти багана-га дейин тартыу; 3. до чего, разг, (дожить) жасау, жетиу, емир суриу; больной не ~янет до весны науцас бэхэрге дейин жете ал мае.
ДОТЯНУТЬСЯ сов. до кого-чего 1. (достать, дотронуться) жеткериу, жеткизиу; 2. (до какого-л. места) зорга барыу, зор-га жетиу; 3. перен. (о времени) созылыу, дауам етиу.
ДО УПАДУ в знач. нареч. разг, ишек силеси цатканша, жыгылганша, дулаган-ша; смеяться ~ ишек силеси цатцанша кулиу.
ДОУЧИВАТЬ несов. см. доучить.
ДОУЧИВАТЬСЯ несов. см. доучиться.
ДОУЧЙТЬ сов. 1. кого ацырына дейин оцытыу, оцытыу, питкергенше оцытыу; ~ сына в институте баласын институтты питкергенше окытыу; 2. что акырына дейин билиу, ацырына дейин уйрениу; ~ стихотворение цосыцты ацырына дейин уйрениу.
ДОУЧИТЬСЯ сов. 1. (закончить обучение) оцыуды питириу; 2. до чего оцыу; ~ до зимы цыеца дейин оцыу.
ДОХА ж. доха (жуни сыртына цэм ишине царапан постын).
ДОХЛЫЙ прил. 1. (о животных) ели, елген; 2. перен. разг, (хилый) арыц, сы-цылсыз.
ДОХНУТЬ несов. харам елип калыу, дырылып калыу.
ДОХНИУТЬ сов. и однокр. 1. разг, дем шыгарыу; ~й-ка на меня! цэне маган царап демицди шыгар!; 2. перен. (подуть) есиу; -~ул слабый ветерок елпец самая ести; <> ~уть некогда мурын суцгириуге цол тиймейди.
ДОХОД м. доход, кирис, табыс, пайда; национальный ~ милли доход; годовой ~ жыллыц доход; трудовые ~ы мийнет табы-сы; приносить ~ табыс келтириу.
дох_________________- 208 -_________________
дохцодйть несов. см. дойти; не ~одя до этого места усы жерге жетпестен; руки не -~6дят цолым тиймейди.
ДОХОДНОСТЬ ж. доходлылыц, кирис-лик, табыслыц, пайдалылыц; увеличить ~ предприятия кэрхананыц доходлылыгын арттырыу.
ДОХОДИ ЦЫЙ прил. доходны, кирисли, табыслы, пайдалы; -~ая статья бюджета бюджеттиц кирис статьясы.
ДОХОДЧИВЦЫЙ прил. тусиникли, ацсат тусинетугын; <~ая пьеса тусиникли пьеса.
ДОЦВЕСТЙ сов. гуллеп болыу, толыд гул ашыу.
ДОЦВЕТАТЬ несов. см. доцвестй.
ДОЦЁНТ м. доцент (жоцаргы оцыу ор-ныныц оцытыушысыныц илимий атасы $ам хызметиниц аты усындай атасы бар адам).
ДОЦЕНТУРА ж. 1. (звание, должность доцента) доцентура; 2. собир. доцентлер.
ДОЧЕНЬКА ж. разг. 1. ласк, от дочь; 2. ласк, (в обращении) цызалагым, цызым.
ДОЧЕРИН прил. см. дочерний.
ДОЧЕРНИЙ прил. цыздыц, цызга тийсли.
ДОЧИСТА нареч. 1. (до чистоты) та-зарганша, тап-таза болганша; отмыть ~ тазарганша жууыу; 2. перен. разг, (без остатка) нэрсесин цалдырмай, дым цал-дырмай, зат цоймай; съесть всё ~ нэрсесин доймай жеп цойыу.
ДОЧИТАТЬ сов. что 1. (окончить чтение) одып шыгыу, оцып питкериу, адыры-на дейин оцыу; 2. (до чего-л.) оцыу, одып питириу; ~ книгу до середины китапты жартысына дейин одып питириу.
ДОЧИТЫВАТЬ несов. см. дочитать.
ДОЧКА ж. 1. см. дочь; 2. ласк, (в обращении) дыз, дызалад.
ДОЧ Ь ж. дыз; его ~ оныц дызы; твоя ~ сениц дызыц.
ДОШИВАТЬ несов. см. дошйть.
ДОШЙТЬ сов. что тигип питириу, ти-гип болыу.
ДОШКОЛЬНИК м. (ребёнок) мектеп жа-сына дейинги бала.
ДОШКОЛЬНИЦА женск. от дошкольник.
ДОШКОЛЬНЦЫЙ прил. мектепке дейинги, мектепке шекемги; ~ый возраст мектепке дейинги жас; ~ое воспитание мектепке дейинги тцрбия.
ДОЩАНИК м. туби тегис дайыд.
ДОЩАТЦЫЙ прил. тахтадан исленген; ~ая перегородка жайдыц тахтадан исленген данаты.
ДОЯРКА ж. сауыншы.
ДРАГА ж. драга (жузип журип суу ту-бинен топырац алатурын машина).
ДРАГОМАН м. ист. дилмаш, аударыу шы.
ДРАГОЦЕННОСТЬ ж. цымбат бадалы зат, цымбатлы зат, бадалы зат, дасыл зат.
ДРАГОЦЁННЦЫЙ прил. 1. цымбатлы, бадалы, цэдирли, дасыл, цымбат бадалы; <~ый камень цымбат бадалы тас; 2. перен. цэдирли, цымбатлы, дурметли; терять ~ое время цэдирли уацытты жоц етиу.
ДРАГУН м. ист. драгун (патша Рос-сиясында цвм шет еллердиц армияларында
атлы векерлер белиминиц солдаты цвм офицера).
ДРАГУНСКИЙ прил. ист. драгун..., драгунлык;.
’ ДРАЖЕ с. нескл. драже (кишкене дома-лац конфеттиц бир тури).
ДРАЗНИТЬ несов. 1. кого-что мазацлау, жинин келтириу, ашыуын келтириу, еш-иктириу;~ собаку ийтти ешиктириу; 2. что (возбуждать) цыздырыу, келтириу; ашыу; ~ аппетйт иштеийн ашыу.
ДРАК Ц А ж. урыс, тебелес, жэнжел; затеять ~у тебелес цурыу.
ДРАКОН м. миф. айдарда.
ДРАКОНОВСКИЦЙ прил. цатал, аяу-сыз; -~е законы цатал зацлар.
ДРАМА ж. 1. лит., театр, драма; 2. перен. ауыр уацыя, цыйын жагдай, цайгылы уацыя; семейная ~ семьядагы болган ауыр уацыя.
ДРАМАТИЗИРОВАТЬ сов. и несов. что драматизациялау (вдебий шыгармаса драма формасын бериу).
ДРАМАТИЗМ м. 1. лит. драматизм, шийеленисиу; ~ сюжета сюжеттиц драма-тизмлиги, сюжеттиц шийеленисиуи; 2. перен. цыйынлыц, цыйыншылыц, ауырлыц; ~ положения жагдайдыц цыйынлыгы.
ДРАМАТИЧЕСКИЙ прил. 1. драма..., драмалыц; ~ кружок драма кружоги; 2. перен. (полный драматизма) ауыр, цыйын, цайгылы; ~ момент ауыр мэдэл; 3. муз. драма... (ерлер дауысыуаццында); ~ тенор драма теноры.
ДРАМАТИЧНЫЙ прил. см. драматический 2.
ДРАМАТУРГ ж. драматург.
ДРАМАТУРГИЧЕСКИЙ прил. драматур-гиялыц.
ДРАМАТУРГИЯ ж. драматургия; ~ Островского Островскнйдиц драматургия-сы.
ДРАМКРУЖОК м. (драматйческий кружок) драмкружок, драма кружоги.
ДРАНКА ж. 1. собир. кереге шыбыцлар; 2. (одна дощечка) бир кереге шыбыц.
ДРАНЫЦЙ прил. жыртылган, тозыуы жет-кен; -~е сапогй тозыуы жеткен етиклер.
ДРАНЬ ж. см. дранка 1.
ДРАП м. драп (цалыц жун гезлеме).
ДРАПИРОВАТЬ несов. кого-что гезлеме менен хэсемлеу, гезлеме тутыу.
ДРАПИРОВАТЬСЯ несов. чем, во что безенип кийиниу.
ДРАПИРОВКА ж. 1. (действие) гезлеме менен безеу, гезлеме менен дэсемлеу, гезлеме тутыу; 2. (занавеска, портьера) перде.
ДРАПИРОВЩИК м. гезлеме менен бе-зеуши, гезлеме менен дэсемлеуши.
ДРАПОВ ЦЫЙ прил. драп...; драптан исленген, драптан тигилген; ~ое пальто драптан тигилген пальто.
ДРАТВА ж. кендир сабац.
ДРАТЬ несов. 1. что, разг, (рвать) жыр-тыу; ~ обувь аяц кийимди жыртыу; 2. что сыйырыу, шыгарыу, цабыгын айырыу; ~ лыко агаштыц цабыгын сыйырыу; ~ рис шалыны кепегинен айырыу; ~ шкуру
— 209 —
ДРО
1) терисин сыйырыу, териден шыгарыу;
2) перен. (обирать) тирилей тонау, эке-синиц бадасын copay; 3) перен. (притеснять) дысыу, езиу; 3. кого-что, разг, (наказывать) сабау, урыу; таулау; ~ за уши дулагынан таулау; 4. что (раздражать, царапать) тырнау, дырыу, жырыу; перец дерёт горло бурыш тамацты дырады; бритва дерёт кожу паки беттиц терисин тырнай-ды; 5. что и без доп., перен. разг, (дорого брать) жудэ цымбат сатыу; ~ нос мурнын кетериу; горло цатты бацырып сейлеу, тамагына суу буркну; мороз по коже дерёт цорыцканнан куйдам жу^лады.
ДРАТЬСЯ несов. I. с кем и без доп. тебелесиу, урысыу, жулысыу; мальчишки дерутся балалар тебелеседи; 2. с кем (сражаться, воевать) урысыу; ~ с врагом душпан менен урысыу; 3. за что, перен. разг, (бороться) гуресиу; ~ за выполнение плана планды орынлау ушын гуресиу.
ДРАХМА ж. драхма (Эййемги Грецияда алтын я гумис тенге, х/эзирги Грецияда пул бирлиги).
ДРАЧЛИВОСТЬ ж. разг, тебелесшил-лик, урысцадлык, урыспазлык-
ДРАЧЛИВЫЙ прил. разг, тебелесшил, урысцац, урыспаз.
ДРАЧУН м. разг, тебелесшил, урыскац, урыспаз.,
ДРАЧУНЬЯ женск. от драчун.
ДРЕБЕДЕНЬ ж. разг, мэниссиз сез, пэтиуасыз нэрсе.
ДРЕБЕЗГ м. разг, салдырлы, дирилди, калтырау, зыцылды; с ~ом салдырлап.
ДРЕБЕЗГИ мн.: разбйть в мелкие ~ разг. пыт-шыт етип сындырыу.
ДРЕБЕЗЖАНИЕ с. салдырлы, дирилдеу, калтырау, зыцылдау.
ДРЕБЕЗЖАТЬ несов. салдырлау, дирилдеу, калтырау, зыцылдау.
ДРЕВЕСИНА ж. 1. сыйырылган агаш; ~ дуба еменниц сыйырылган агашы; 2. собир. агаш материаллары.
ДРЕВЕСНИЦА ж. 1. (гусеница) губелек курт; 2. (лягушка) агаш дурбацасы.
ДРЕВЁСНО-КУСТАРНИКОВЫЦЙ прил. агаш путалы; -~е породы растений есим-ликлердиц агаш путалы турлери.
ДРЕВЁСНЦЫЙ прил. агаш...; агаштан исленген; -~ый спирт агаш спирта; ~ый уголь агаш кемири; -~ая лягушка см. древесница 2.
ДРЕВКО с. сап, дэсте; ~ знамени бай-радтыц сабы, жалаудыц дэстеси.
ДРЕВНЕ» цоспа свзлердиц веки эййемги деген мэнисин бе ре ту сын биринши бвлеги, мыс : древнерусский язык ески рус тили; древнегреческая литература эййемги грек адебияты.
ДРЁВНЦИЙ прил. 1. эййемги, ески, гене, бурынгы; -~яя история эййемги тарийх; ~ие языки ески тиллер; 2. в знач. сущ. мн. древние эййемгилер, бурынгылар; 3. (очень стаоыи) ески, гарры, жудэ картайган, даУсаган; ~ий старик даусаган гарры.
ДРЕВНОСТИЬ ж. 1. эййемгилик, ески-лик, генелик, бурынгы заман, атам-за-маилыд; в глубокой -~и бурынгы заманда;
14 Русско-каракалпакский сл.
седая ~ь атам-заман, жудэ ерте заман; 2. мн. древности эййемги заманныц ескерт-кишлери, ескиликтиц ескерткишлери; музей -~ей ескиликтиц ескерткишлеринин музейи.
ДРЕВОВИДНЫЙ прил. агаш сыдыллы, агаш цыйлы, агашка усаган; ~ папоротник агаш сыкыллы кырк кулак.
ДРЕВОНАСАЖДЕНИЕ с. агаш тиги^, агаш егиу.
ДРЕЗЙНА ж. ж.-д. дрезина (кишкене темир жол вагоны, цолдыц куши ямаса мотор менен цэрекетке келеди).
ДРЕЙФ м. дрейф, ыгыу (самалдыц я арыстыц тэсири менен кемениц вз жолынан бурылыуы хэм. муздыц ырыуы); лечь в дрейфте турыу, бир орында цалцып турыу (желцомлы кеме тууралы).
ДРЕЙФЦОВАТЬ несов. 1. (отклоняться от курса) дрейфлеу (самалдыц ямаса арыстыц тэсири менен баратырран багдардан бурылыу)-, 2. мор. (непроизвольно двигаться) жылысыу, ыгыу (самалдыц баедары-на царай); корабль ~ует корабль ыга-ды.
ДРЕЙФУЮЩЦИЙ прил. дрейфлеу ши, ырып журиуши; ~ая льдина ырып жу-риуши муз.
ДРЕЛЬ сж. дрель, бурау.
ДРЕМА, ДРЕМА ж. уст. см. дремота.
ДРЕМАТЬ несов. уйкысы келиу, калгыу, мулгиу; <> не ~ сак болыу, сергек болыу; враг не дремлет душпан сергек.
дрематься несов. безл. кому, разг. уйцы тартыу, уйкЫ басыу.
ДРЕМОТА ж. калгыу, уйкысы келиу, мулгиу.
ДРЕМУЧИЙ прил. нуу, цалыц, дут, пы-шык мурны батпайтугын; ~ лес калыц тогай, дут тогай.
дренаж м. дренаж (1. тех. салма я трубалар системасыныц квмеги менен жерди цуррац етиу-, 2. мед. жараныц ирицин я сууын кишкене трубка арцалы алыу).
ДРЕНАЖИРОВАТЬ сов. и несов. что тех., мед. цургатыу, кур^ак етиу, дренаж ислеу.
ДРЕНАЖНЫЙ прил. тех., мед. цургак-лататугын, дренаж..., дренажлыц.
ДРЕНЙРОВАТЬ сов. и несов. см. дренажировать.
ДРЕСВА ж. манда тас, ири шеге, ири цум.
ДРЕССИРОВАННЫЙ 1. прич. от дрессировать; 2. прил. уйретилген, кендирил-ген, кенликтирилген, бас билетугын (о лошади)-, -~ая собака уйретилген ийт.
ДРЕССИРОВАТЬ несов. кого уйретиу, кендириу, кенликтириу, бас билдириу (лошадь).
ДРЕССИРОВКА ж. уйретиу, кендириу, кенликтириу, бас билдириу (лошади).
ДРЕССЙРОВЩИК м. уйРетиУши' бас билдириуши.
ДРОБЙЛКА ж. тех. усатцыш, майда-лаушы машина.
ДРОБЙНА ж. бир туйир пытра, бир пытра, жалгыз пытра.
ДРОБЙНКА ж. см. дробина.
ДРО___________________- 210 -___________________
ДРОБЙТЬ несов. что 1. (мельчить) усацлау, ууатыу, унтау, майдалау, белшеклеу; 2. перен. (делить, расчленять) белшеклеу, пытыратыу; ~ силы кушти пытыратыу.
ДРОБЦЙТЬСЯ несов. усацланыу, уаты-лыу, усатылыу, унталаныу, майдаланыу, белшеклениу; волны ~ятся о скалы тол-Кын л ар тасца урып пытырап кетеди.
ДРОБЛЕНИЕ с. усацлау, ууатыу, унта-лыу, майдалау, белшеклеу; усацланыу, ууатылыу, унталыу, майдаланыу, белшеклениу.
ДРОБИ ||ЫЙ прил. 1. мат. белшек, бел-шекли; ~ое число белшек сан; ~ая величина белшекли шама; 2. (мелкий) киши, майда; ~ый шаг киши адым.
ДРОБОВЙК м. ау мылтыц.
ДРОБЬ ж. 1. (для ружья) пытыра, шаш-па; 2. мат. белшек; десятичная ~ онлыц белшек; непрерывная узликсиз белшек; правильная ~ Дурыс белшек; неправильная ~ надурыс белшек; <> барабанная ~ барабанныц дыбырлысы, барабанныц дыц-гырлысы.
ДРОВЦА только мн. отын; сырые ~а жас отын; рубка ~ отын шабыу; кто в лес, кто по -~а погов. бас-басына кетти (соотв. кими ойга, кими кырга кетти).
ДРОВНИ только мн. отын шана.
ДРОВОЗАГОТОВКИ мн. (ед. дровозаготовка ж.) отын таярлау.
ДРОВОКОЛ м. отын айырыушы, отын жарыушы.
ДРОВОСЕК м. 1. агаш кесиуши, отын кесиуши, отын таярлаушы; 2. (жук) агаш цоцызы.
ДРОВЯНОЙ прил. отыи; ~ сарай отын-хана.
ДРОГИ только мн. дроги (цутысыз узын арба).
ДРОГНУТЬ I несов. (зябнуть) тоцыу, цалтырау, дирилдеу, тоцып дирилдеу.
ДРОГНЦУТЬ II сов. 1. (шевельнуться) цыймылдау, дирилдеу, шимиркениу; у него на лице ни один мускул не -~ул оныц бетиниц бир-де булшыц ети цыймылдама-ды; 2. (задрожать) цалтырау, дирилдеу; у него голос ~ул оныц дауысы цалтырады; 3. перен. (прийти в смятение) сескениу, албырау, шоршыу, цалтырау; толпа -~ула аламан сескенди; <> рука не <~ет журек селт етпейди.
ДРОЖАНИЕ с. 1. цалтырау, дирилдеу, титреу; ~ рук цоллардыц цалтырауы; 2. (о голосе и т. п.) цалтырау, дирилдеу; ~ звука сестиц цалтырап шыгыуы.
ДРОЖ||АТЬ несов. 1. цалтырау, дирилдеу, титреу; ~ать от холода сууыцтан цалтырау; -~ать всем телом барлыц денеси цалтырау; 2. (о звуке и т. п.) цалтырау, дирилдеу; голос <~йт дауыс цалтырайды; 3. за кого-что, над кем-чем, перен. цыйна-лыу, цоргау (оберегать); цалтырау, тынышсызланыу (беспокоиться); -~ать над детьми балалар тууралы тынышсызланыу; 4. перед кем-чем, за кого-что и без доп., перен. цорцыу, зэрреси ушыу; -~ать перед отцом экесинен цорцыу; <~ать за свою жизнь езиниц емири ушын цорцыу.
ДРОЖЖИ И топько мн. ашытцы, цамыр-тырыс; пивные -~и пиво ашытцысы; тесто на -~ах ашытцан цамыр; <> как на <~ах жудэ тез, кутэ тез.
ДРОЖКИ только мн. уст. дрожки (же-цил ашык, арба).
дрожь ж. цалтырау, цалтырама, дирилдеу, дирилди; нервная ~ нерв цалты-рамасы; его охватила ~ ол дирилдеп цоя берди; меня бросило в ~ мен цалтырап цоя бердим.
ДРОЗД ж. сэры шымшыц.
ДРОМАДЕР м. нар, бир еркешли туйе.
ДРОТИК ж. ист. найза.
ДРОФА ж. тууалац.
ДРУГ I м. 1. дос; закадычный ~ шын дос, жан дос; близкий ~ жакын дос; детства балалыд шадтыц досты; старый ~ лучше новых двух поел, еки таза достан гене бир дос жадсырад (соотв. достыц генеси, тонныц тазасы); 2. (сторонник) жац-лаушы, тэрепдар, дос; друзья Советского Союза Совет Союзынын дослары; будь другом! берекет табыцыз!
ДРУГ II: ~ друга бири-бирин; за другом бири-бириниц изинен, бириниц изи-иен бири; против друга царама царсы, бири-бирине царсы; с другом бири-бири менен; о друге бири-бири даццын-да.
ДРУГЦОЙ прил. 1. басца, жат, бетен; кто-то -~6й басца биреу; тот и -~бй ол да дэм басца да; ни тот ни ~бй ол да емес, бул да емес; никто -~бй басца кеш ким; один за <~йм бириниц изинен бири, бириниц кейнинен бири; 2. (второй, иной, следующий) басца; в <~бй раз басца уацытта, басца бир жола; это ~6е дело бул басца-ша; с -~6й стороны басца жагынан, екинши жацтан; на -~6й день ертецине, екинши куни; 3. в знач. сущ. м. другой и ж. другая басца биреу, бетен биреу; -~6й на вашем месте поступйл бы иначе сизиц орны-цызда басца биреу болганда бундай етпес еди; 4. в знач. сущ. с. другое басца; ему говорйшь одно, а он делает совсем <~6е оган бир нэрсени айтасац, ол басца нэрсени ислейди; 5. в знач. сущ. мн. другйе басца-лар; заботиться о -~йх басцалардыц гамын ойлау; <> ~йми словами в знач. вводи, сл. басцаша айтцанда.
ДРУЖБ||А ж. дослыц, татыулыц; многолетняя -~а кеп жыллыц дослыц; ~а народов далыцлардыц дослыгы; быть в ~е дослыцта болыу; <> не в службу, а в -~у погов. хызмет ретинде емес, дослыц ре-тинде.
ДРУЖЕЛЮБИЕ с. дослыц цатнас, татыу-лык, мийирманлыц, жыллы шырай-лыц.
ДРУЖЕЛЮБНО нареч. дослыц турде. татыу турде, мийирманлы, жыллы шырай менен.
дружелюбный прил. дослыц, татыулыц, мийирманлыц, жыллы шырайы.
ДРУЖЕСКИ ИЙ прил. дослыц, татыулыц; ~ие отношения татыулыц царым-цатнас-лар; ~ая услуга дослыц хызмет; вечер прошёл в ~ой атмосфере кеше дослыц жаг-
— 211 —
ДУМ
дайда болып етти; быть на -~ой ноге с кем--либо дослыд дарым-датнасыдта болыу.
ДРУЖЕСТВЕННЫ II й прил. дос, дослыд;
<~е державы дос державалар.
ДРУЖЙНА ж. 1. ист. некерлер; 2. (отряд) дружина; пионерская ~ пионер дру-жинасы; пожарная ертке карсы дружина; ~ общественного порядка жэмийетлик тэртипти садлау дружинасы.
ДРУЖИННИК м. 1. ист. некер; 2. дру-жинашы, дружинник.
ДРУЖЙННИЦА женск. от дружинник.
ДРУЖИТЬ несов. с кем-чем и без доп. дос болыу, досласыу, татыу болыу; онй давно дружат олар кептен бери дос.
ДРУЖЙЩЕ м. разг, (в обращении) дос-тым.
Р ДРУЖНО нареч. 1. (сплочённо) дослык пенен, бирликте болыу, татыу турде, ауыз биршиликли; жить<~ татыу турыу; 2. (единодушно, разом) жабыла, бирден, бир тегис, бир ауыздан, хэмме биригип; ~ взяться за работу жумысца хэмме жабыла кирисиу; <> лёд прошёл ~ сен, бирден етти.
ДРУЖНЦЫЙ прил. 1. (сплочённый) дос, ауыз биршиликли, татыу; ~ая семья ауыз биршиликли семья, татыу семья; 2. (единодушный) жабыла, бирден, бир тегис, а^ыз биршиликли; -~ые усилия жабыла куш салыу; -~ая работа ауыз биршиликли ис; <~ый смех хэммениц бирден кулиуи; <~ые всходы хлопчатника шигиттиц бир тегис кегериуи; -~ая весна бирден баслан-ган бэхэр-
ДРЫГАТЬ несов. чем, разг.: ~ ногами аякларын сермеу.
ДРЯБЛОСТЬ ж. босацдылыд, былбы-рацкылык, бослык; ~ мышц булшык еттиц былбырацдылыгы.
ДРЯБЛ ЦЫЙ прил. бос, босацкы, был-быраган; <~ая кожа босаскан тери.
ДРЯЗГИ только мн. разг, урыс-кейис, келиспеушилик.
дрянной прил. разг, жарамас, жаман, дымга турмайтугын; ~ человек жарамас адам.
ДРЯНЬ ж. разг. 1. (негодная вещь) дэрт-ке аспайтугын зат; 2. (ничтожный человек) жарамсыз адам, жаман адам;<> дело ~ ис жаман, ис патырат.
ДРЯХЛЕТЬ несов. дартаиыу, гаррылык басыу, гаррылык жециу.
ДРЯХЛОСТЬ ж. картайганлык, гаррылык, гаррылыгы жецгенлик.
ДРЯХЛЫЙ прил. 1. картайган, гарры, каусаган; старик даусаган гарры, огада картайган гарры; 2. перен. (старый, ветхий) генерген, ескирген.
ДУАЛЙЗМ м. филос. дуализм (дуньяныц негизи рухтан х;гм материядан басланган деп таныйтугын хрм материализм менен идеализмди келистириуге тырысатугын фи-лософиялыц агым).
ДУАЛЙСТ м. дуалист (дуализмниц тэ-репдары).
ДУАЛИСТИЧЕСКИЙ прил. филос. дуа-листлик.
ДУБ м. емен.
ДУ БЙ Л ЬНЦЫЙ прил. тери ийлейтутын; ~ая кислота тери ийлейтурын кислота.
ДУБЙЛЬНЯ гж. тери ийлейтугын жай, тери ийлеухана.
ДУБЙЛЬЩИК м. тери ийлеуши, ше-римши.
ДУБЙНА ж. 1. шокмар, кеспелтек; 2. перен. бран. дум гелле, кабак бас.
ДУБЙНКА ж. келтек; резиновая ~ резиналы келтек.
ДУБЙТЕЛЬ м. тери ийи; синтетический ~ синтетикалык тери ийи.
ДУБЙТЬ несов. что тери ийлеу.
ДУБЛЕНИЕ с. тери ийлеушилик, тери ийлеу иси.
ДУБЛЕР м. 1. дублёр (бирдей жумысты атцарыушы): космонавт- ~ дублёр космонавт; 2. дублёр (спектакльде бир рольди апщарыуга жэрдем ететугын екинши артист).
ДУБЛЕТ м. 1. дублет (бир заттыц екинши данасы): ~ рукописи кол жазбаныц дублети; 2. охот, дублет (кос ауыз мыл-тыцтыц еки жагынан бирден атыу).
ДУБЛИКАТ м. дубликат (документтиц екинши данасы).
ДУБЛИРОВАТЬ несов. что 1. дайталау, тэкрарлау, бир-бирине удсас жумысты орынлау; работу другого предприятия баска кэрхаианыц жумысын цайталау; 2. дубляж ислеу; кинофильм кинофильм-ды дубляж ислеу.
ДУБЛЯЖ м. дубляж (свели фильмниц евзи бар жерлерин басца тилдеги аудармасы менен алмастырыу).
ДУБНЯК м. еменли тогай, емен тогай.
ДУБОВ ЦЫЙ прил. 1. емен, еменли; еменнен исленген; -~ая роща емен тогай; -~ый стол еменнен исленген стол; 2. перен. разг, (грубый, тяжеловесный) ауыр, туси-никсиз; -~ый язык ауыр тил.
ДУБРАВА ж. 1. емен тогайы, еменли тогай, емен тогай; 2. поэт, тогай.
ДУГЦА ж. 1. (в упряжи) тога; 2. мат. дуга, ярым, шецбер; -ф- согнуть кого-л. в ~у зорлап кендириу; брови ~6й кыя дас.
ДУГООБРАЗНЫЙ прил. тога секилли, тога кыйлы.
ДУДЕТЬ несов. сырнай тартыу, сырнай шертиу.
ДУДКЦА ж. сырнай, баламан;< плясать под чью-л. ~у разг, биреудиц айтданы менен журиу.
ДУДКИ межд. прост, алдай алмайсац, буныц иске аспаиды.
ДУЖКА ж. 1. уменьш. от. дуга 1;2. (рукоятка, ручка) тутка; ~ ведра шелектиц тутдасы.
ДУЛО с. ауыз; ~ ружья мылтыктыц ауызы.
ДУЛЬНЦЫЙ прил. ауыз...; -~ая часть орудия топтыц ауыз бети.
ДУМА ж. 1. поэт, (мысль) пикир, ой; 2. лит. дума (украин хальщ эпосларыньщ бир белими, лирика-эпикалыц поэманыц бир белими); 3. ист. дума (Россияда орай-лыц я жергиликли басцарыу органлары): Государственная ~ Мэмлекетлик дума; городская далалыд дума.
14*
дум.
— 212 —
ДУМАЦТЬ несов. 1. о ком-чём, над чем и без доп. ойланыу, ойлау; <~ть над проектом проект устинде ойланыу; -~ть только о себе тек ези тууралы ойлау; недолго ~я кеп ойланбастан, узак ойлан-бастан; 2. (полагать) ойлау, шамалау, болжау; я <~ю, что он неправ оныки женсиз деп ойлайман; не~ю олай деп ойламайман; не -~ю, чтобы это было так тап усындай болды деп мен ойламайман; как вы -~ете? сиз цалай ойлайсыз?; 3. (намереваться) ойлау, нийет етиу, нийетлениу; я ~ю завтра закончить работу мен жумысты ертец питирермен деп ойлайман; <> и -~ть нечего! ойланыудыц кереги жод!; и -~ть не смей! ойыца да кирип шыцпасын!; много о себе -~ть езин жодары санау; я -~ю (разумеется) элбетте; и не ~ю (не собираюсь) ойымада кирип шыдпайды.
Д^МАЦТЬСЯ несов. безл. кому, разг.: мне-~ется, что... мениц ойымша...
ДУМКА ж. 1. уменыи. от дума 1; 2. разг, (подушечка) кишкене кепшик.
ДУНОВЕНИЕ с. есиу, леп, уриу, х,уу-леу; ветра самалдыц есиуи.
ДУНУТЬ сов. и однокр. уплеу, уплеп жибериу.
ДУПЕЛЬ м. зоол. дупель (цус).
ДУПЛЕТ м. 1. дуплет (бильярд ойнында— шардьщ бильярд пищ ернегине тийип ора-лып лузага тусиуи); 2. см. дублет 2.
ДУПЛЙСТЦЫЙ прил- геуек, дууыс; ~ое дерево геуек агаш.
ДУПЛО с. 1. (дерева) геуек, дууыс; 2. разг, (зуба) дууыс.
ДУРА женск. от дурак.
ДУР||АК м. разг, адмад, самсыд, самсам; < набитый -~ак барып турган адмад, адмадтыц акмагы; нашли -~ака! адмадты тауыпсыз!; свалять -~ака адылсызлыд ислеу; оставить в <~аках 1) карт, утыу, дуракта далдырыу; 2) пэнт бериу, алдау; остаться в<~аках 1) карт, утылыу, дуракта далыу; 2) пэнт жеу, алданыу.
ДУРАНДА ж. с.-х. гунжара.
ДУРАЦКЦИЙ прил. разг, адмад, адмад-шылыд, самсамлыд; -ф- попасть в -~ое положение адмадшылыд жагдайга тусип далыу.
ДУРАЧЕСТВ и О с. разг, адмадлыд, адмад-шылыд, самсамлыд; оставь свой -~а ацмац-шылыгыцды ЦОЙ.
ДУРАЧИТЬ несов. кого, разг, адмадтыц исин етиу, самсамлыд ислеу; дэлкек етиу, ойын етиу.
ДУРАЧ ИТ ЬСЯ несов. разг, адмадтыц исин етиу, самсамлыд етиу; дэлкек етиу, ойын етиу, есерлениу.
ДУРАЧЦОК м. разг, уменьш. от дурак; прикидываться ~ком жортага адмад болыу.
ДУРАШЛИВЫЙ прил. разг, ацмагырац, самсамырад.
ДУРЕНЬ м. разг, адмад, самсам, ацылсыз.
ДУРЕТЬ несов. разг, ацылсызланыу, ацылдан адаса баслау.
ДУРЙТЬ несов. разг, ацмацшылыц етиу, самсамлыд етиу, тентекшилик цылыу, пэ-тецге келтириу.
ДУРМАН м. 1. бот. дурман (уулы шеп); 2. разг, (опьяняющее средство) задор, уу,
ишимлик; 3. перен. (обман) задор; алдау-шылыд; релйгия — ~ для народа дин халыц ушын — зэхэр.
ДУРМАНИТЬ несов. кого-что 1. (опьянять) басын айландырыу, бийхуш етиу, мэс етиу; 2. перен. (действовать оглупляюще) зэдэрлеу, уулау.
ДУРНЕТЬ несов. бузылыу, бет эпшери дашыу.
ДУРНО 1. нареч. жаман, сасыц; ~ пахнет жаман ийис бар; обращаться с кем-л. биреуге жаман дарау; 2. безл. в знач. сказ. есецкиреу, бийхууш болыу, талып далыу; ей сделалось ~ ол есецкиреп цалды; почувствовать себя ~ езин жаман сезиу, Хэл дэрманы кетиу.
ДУРН ЦОЙ 1. прил. (плохой) жаман, жа-рамсыз; ~ые привычки жаман эдетлер; истолковать что-л. в <~ую сторону жаман жагына бурып жибериу; 2. (некрасивый) ажарсыз, эпшерсиз, келисиксиз; 3. в знач. сущ. с. дурное жаман, жарамаслыд; сколько в нём ~6го! бунда цанша жарамаслыд бар!
ДУРНОТЦА ж. бас айланыу, цайтаргысы келиу, бийхууш жагдай; почувствовать ~у бийхууш жагдайда болыу.
ДУРНУШКА ж. разг, ажарсыз хаял, кыз. ДУРШЛАГ м. кепкир, сузгиш.
ДУРЬ ж. разг, жаманлыд, адмадлыд, самсыцлыц; на него нашла оныц ацмац-шылыгы басланды; выкинь ~ из головы! ацмад болма!
ДУТЫ Ц Й прил. 1. (полый, пустой внутри) жел берилген, упленген; ~е шины жел берилген шиналар; 2. перен. (преувеличенный) цосып жазылган, арттырылган, асырып берилген, кебейтилип айтылган;-~е цйфры асырылып берилген цифрлар.
ДУТЬ несов. 1. уплеу, урлеу, жел жибериу; есиу, хуулеу (о ветре); здесь дует безл. бул жерге самал келип тур; 2. уплеу; ~ на горячий чай ыссы чайды уплеп сууы-тыу; 3. что, тех. уплеп шийшеден хэр турли затлар ислеу; ~ бутылки уплеп шийше ислеп шыгарыу; -ф- он и в ус не дует оныц басы да айланбайды, оныц кэрине де келмейди.
ДУТЬЕ с. тех. уплеу жолы менен шийшеден ыдыслар жасау.
ДУТЬСЯ несов. на кого-что, разг, ашыу-ланыу, бултыйыу.
ДУХ м. 1. (моральное состояние) рух; в здоровом теле здоровый ~ поел, дени саудыц жоны сау; моральный ~ армии армияныц моральлыц рухы; присутствие духа рухтыц кетерилиуи, кеуилдиц кетерилиуи; рухы болыу; поднимать ~ рухын кетериу; не падать духом рухы туспеу; собраться с духом рухын жыйнап; 2. перен. (основное направление} багдар, багыт, тус; в духе времени заманныц багдарына царай; в духе марк-ейзма-ленинйзма	марксизм-ленинизмниц
рухында; 3. миф. хурей, эруац, периште. пери, жин; горные духи тау перилери; 4. разг, (дыхание) дем алыу; перевестй демин алыу; у меня ~ захватывает мениц демим тоцтап цалды; -ф- во весь ~ (бежать, мчаться) жудэ тез, жаныныц барынша,
— 213 —
ДУЭ
аяц-аягына тиймей; ни слуху ни духу хабар атар жод, хеш хабар жоц, хабар--атарсыз; в том же духе усындай етип; продолжай в том же духе усындай етип дауамлай бер; быть в духе кеуилли болыу, шад болыу; быть не в духе кеуилсизлениу, рухы тусиу.
ДУХИ только мн. этир суу, ийис суу. ДУХОВЕНСТВО с. собир. руханыйлар. ДУХОВКА ж. духовка (пештиц ишине орнатылеан цацпацлы темир ку/пы).
ДУХОВН"ЫЙ прил. 1. рухый; -~ые интересы рухый цызыгыушылыцлар; -~ое богатство рухый байлыц; ~ые запросы рухый талаплар; 2. (связанный с религией) руханый, диний; -~ое лицо руханый; ~ая семинария диний семинария; -~ое завещание уст. уэсият хат, уэсиятнама.
ДУХОВЦОЙ прил. 1. духовой; -~6й оркестр духовой оркестр; 2. цыздырмалы, ыссы хэуирли; -~ая печь см. духовка.
ДУХОТА ж. цапырыц, цапырыцлыц, ыссылыц.
ДУШ м. душ; принять душца тусиу.
ДУШ||А ж. 1. жан; в глубине-~й ишинен, кеУлинин. тупкиринде; всей ~бй, от всей ~й шын кеули менен, шын журектен; всеми сйлами ~й барлыц ыцлас пенен; у меня радостно на мениц кеулим шад; у него наболело на -~ё оныц кеулинде дэрт бар; 2. разг, (человек) жан, адам; на улице ни -~й кешеде бир де жан жоц; по скольку с -~й? жан басынан цаншадан?; 3. ист. (крепостной крестьянин) жан (крепостной дийхан)-, 4. (единица населения) жан; в семье пять душ семьяда бес адам бар; на душу населения жан басына; 5. (о характере) ац пейил, ац кекирек, ац кеуил, ашыц; добрая ~а ац кекирек; человек с открытой -~бй ац кеуил адам; 6. перен. (вдохновитель, главное лицо) рухлаидырушы, басшы; ~а общества жэмийеттиц рухлан-дырушысы; <> заячья <~а дор цац, цоян журек; ~а нараспашку ац кекирек адам, ашыц адам; ~а не на месте тынышсызланыу, рэхэти болмау; ~6й и телом жудэ берилип; за мйлую душу ыцласы менен, ыцласлы турде; говорйть по -~ам ашыц сейлесиу, ашылысып сейлесиу; сколько -~ё угодно цэлегенинше, керегинше; в ~ё он не был с этим согласен ишинен ол бул нэрсе менен келиспеген еди; жить ~а в душу ауыз биршиликли жасау, мэмле турыу; ~а в пятки ушла цурейи ушып кетиу, жаны цалмау; вдохнуть душу во что-л. жанландырыу, езгерис киргизиу; вложйть душу жан-тэни менен ислеу, берилип ислеу; излйть душу ишиндегисин айтып цумарын тарцатыу, сейлесип шерин тарцатыу; отвес-тй душу 1) (удовлетворить сильное желание) цумардан шыгыу; 2) (высказаться) пикир алысыу; отдать богу душу цайтыс болыу; положйть душу за кого-что-л. жанын цурбан етиу; душй не чаять в ком-л. шын журектен суйиу; кривйть ~бй расын айтпау; влезть в душу кому-л. 1) (втереться в доверие) исенимге ийе болыу; 2) (проникнуть в личную жизнь) сорастырып жеке турмысынан да хабардар болыу; стоять
над -~6й кетпей цадалып турыу; не иметь ни гроша за -~6й цалтасында ийт уриу, цалтасында бир пулы болмау.
ДУШЕВАЯ ж. душхана.
ДУШЕВНО нареч. шын журектен, шын кеуилден; я ~ рад шын кеуилдеи цууаныш-лыман.
ДУШЕВНОБОЛЬНОЙ 1, прил. делбе, еси ауган; 2. в знач. сущ. м. душевнобольной и ж. душевнобольная жинли.
ДУШЁВНЦЫЙ прил. 1. рухый, кеуил, ишки; ~ое спокойствие кеуил жайлыц, кеуил хошлыц; 2. (сердечный, искренний) ац кекирек, цац кеуилли, жыллы жузли; -~ая женщина жыллы жузли хаял; ~ое отношение шын кеуилли цатнасыц; <> <~ые болезни делбе кесели.
ДУШЕГРЕЙКА ок. сырмац.
ДУШЕГУБ м. разг, цанхор.
ДУШЕГУБКА ж. 1. (лодка) душегубка (жицишке жецил цайыц); 2. душегубка, туншыцтыргыш (журип баратырып адам-ларды ууландыратугын машина, оны немец--фашистлери цолланды).
ДУШЕНЬКА ж. ласк, (в обращении) жаным, царагым.
ДУШЕРАЗДИРАЮЩИЙ прил. журекти ашытатугын, жан туршиктиретугын, жан туршиктириуши; ~ крик жан туршиктиретурын дауыс.
ДУШЕЧКА ж, см. душенька.
ДУШЙСТЫЙ прил. хош ийисли, жагымлы ийиси бар; ~ горошек хош ийисли буршац гул.
ДУШЙТЕЛЬ м. туншыцтырыушы, кур-ты ушы.
ДУШЙТЬ I несов. 1. кого-что, чем (убивать) туншыцтырыу, цылгындырыу, бууындырыу, бууыу; 2. кого (стеснять дыхание) цысыу, бууыу, демиктириу, дем бермей цалыу; меня душит кашель меии жеткирик цысып тур; его душит злоба оныц ашыуы келип тур; 3. кого-что (угнетать, притеснять) езиу, цысыу; <> ~ в объятиях цатты сагынып суйиу.
ДУШЙТЬ II несов. кого-что (духами) этир суу себиу, этир суулау, духи себиу.
ДУШЙТЬСЯ несов. чем и без доп. (духами) езине этир суу себиу, ийис суула-ныу.
душно безл. в знач. сказ, кому цапырыц, цапас, жудэ ыссы, демигип, цауасы бузыц; в комнате ~ белмениц иши цапырыц, бел-мениц иши дым ыссы; мне мен демигип турман.
дУшн цый прил. цапырыц, цапас, демин цысыушы, ысып кеткен, демигип кеткен, хауасы бузыц; ~ое помещение цапырыц жай.
ДУШ ||ОК м. разг, ийис; мясо с ~кбм ийпс-лене баслаган геш; <> с ~ кбм х, арам ой л ы, жаман нийетли.
ДУШОНКА ж. разг, тири жан, цуры сулдер; мелкая ~ тек тири жан; продажная ~ сатцын.
ДУЭЛ||Ь ж. уст. дуэль (еки адамныц жарац пенен жекме-жекке шыгыуы); вйз-вать на дуэльге шацырыу; драться
ДУЭ
— 214 —
иа <~и жекме-жекке шыгыу, дуэльде атысыу, дуэльде цылышласыу.
ДУЭТ м. муз. 1. дуэт (еки саз я еки дауыс ушын жазылган музыкальна шысарма)-, 2. в знач. нареч. дуэтом дуэт болып, екеу болып; петь <~ом дуэт болып косып; айтыу. дую, дуешь и т. д. наст. вр. от дуть, дуюсь, дуешься и т. д. наст. вр. от дуться.
ДЫБА ж. ист. дыба, кергиш (орта эсирде жазалау цуралы).
ДЫБОМ нареч. тик; у меня волосы встали ~ тебе шашым тик турды.
ДЫБЫ: встать на ~ 1) (о лошади) тикке турыу, тикке шапшыу; 2) перен. разг, хеш келисим бермеу, царсылыц керсетиу.
ДЫЛДА м. и ж. прост, сырыцтай адам.
ДЫМ ль тутин;<> нет дыма без огня погов. от болмаса тутин болмас (соотв. самал болмаса цамыстыц басы цыймылдамайды).
ДЫМЙТЦЬ несов. 1. тутеу, пысцытыу; печь ~ печь тутейди; 2. чем тутетиу; <~ь папиросой папирос шегип тутетиу.
ДЫМЙЦТЬСЯ несов. 1. (испускать дым) тутениу, пысцыу; 2. (выделять испарения) тутиндей болыу, пууланыу; туман -~лся над рекой думай дэрьяныц устинде тутиндей болып турды.
ДЫМКА ж. тутин сыяцлы, тутин сы-цыллы; ~ тумана думаннын, тутиндей болыуы.
ДЫМНЫЙ прил. тутинли, пысцыган;
< ~ порох цара дэри.
дымов, бй прил. тутин..., тутинли; ~ая труба моры; ~ая завеса воен, тутин пердеси.
ДЫМОГАРНЦЫЙ прил.-. <~ая труба тех. жалын шыгатугын труба.
ДЫМОХОД м. моры, тутин жол.
ДЫМЧАТЫ || Й прил. сургылт, т^тин рец-ли; ~е очки сургылт кез эйнек.
дыня ж. цауын.
ДЫРЦА ж. 1. тесик, жыртыц; ~а в заборе дийуалдагы тесик; в дырах жыртыц--жыртыц; заштопать ~у жыртыц жерди торлау; заткнуть -~у разг. 1) тесикти ты-гыу; 2) перен. бир нарсени тез асыгып жеткизиу; 2. перен. (захолустье) узад жер, алые жер, жердин, туби.
ДЫРКА ж. см. дыра 1.
ДЫРЯВЫЙ прил. тесик-тесик, жыртыц-- жыртыц.
ДЫХАНИЕ с. 1. дем, дем алыу, дем шыгарыу; ровное бир цэлиптеги дем алыу; затруднённое ауыр дем алыу; затайв ~ демин шыгармай, дем алмай; 2. перен. поэт, дем, леп, самал; ~ весны бэхэрдиц самалы; <> искусственное ~ мед. цолдан дем алдырыу.
ДЫХ АТЕ Л ЬН ЦЫЙ прил. анат. дем алыу...; дем алатугын; ~ые пути дем алыу жоллары; ~ое горло жутцыншац, кегир-дек.
ДЫШАТ Ь несов. 1. чем и без доп. дем алыу; ~ свежим воздухом таза дауа менен дем алыу; ~ носом мурыннан дем алыу; тяжело ~ ауыр дем алыу; 2. кем-чем, перен. (отдаваться душой) путив ыцласы менен берилиу, цац кеулин бериу; <> ~ на ладан дал устинде жатыу.
ДЫШАТЬСЯ несов. кому, безл. дем алыу; в лесу легко дышится торайда ацсат дем алынады.
ДЫШЛО с. арыс, арбаныц арысы. дьявол м. шайтан, жин, албаслы. ДЬЯВОЛЬСКИ нареч. разг, цатты, жудэ, эбден; я ~ устал мен жудэ шарша-дым.
дьявольскций прил. 1. жин-шайтан-дай; 2. разг, дым жаман, эбден цолайсыз; ~ая погода жаман дауа райы.
дьякон м. церк. дьякон, думше молла (киши руханый атак,).
дюжий прил. разг, кушли, тайнапыр, турпатлы.
ДЮЖИНА ж. дюжина, он еки; О чёртова ~ он уш.
ДЮЙМ м. дюйм (2,54 см men, узынлык, елшеуи).
ДЮЙМОВЫЙ прил. бир дюймлыц, бир дюймга тен,-
ДЮНЫ мн. (ед. дюна ж.) дюнлар, жага тебешиклери, цум тебе.
ДЮРАЛЮМИНИЕВЫЙ прил. дюралюми-нийден исленген.
ДЮРАЛЮМЙНИЙ м. дюралюминий (алю-минийдиц мыс, магний л;гм кремний менен еритиндиси).
ДЯДЕНЬКА м. разг. 1. ласк, от дядя 1; 2. (в обращении) агай.
ДЯДЬКА м. разг. см. дядя.
ДЯДЯ м. 1. дайы, немере ага; 2. (в обращении) агай.
ДЯТЕЛ м. тоцылдац.
ЕВАНГЕЛИЕ с. инжил (Библияныц белими).
ЕВНУХ м. цумса, пишилген адам.
ЕВРЕИ мн. (ед. еврей м., еврейка ж.) еврейлер, жехитлер, еврей халды.
ЕВРЕЙСКИЙ прил. еврей..., еврейдиц, жехит; ~ язык еврей тили.
ЕВРОПЕЕЦ м. европалы.
ЕВРОПЁЙСКЦИЙ прил. Европа..., Евро-паныц, европалы, европалыц; ~ая часть Советского Союза Советлер Союзыныц Европа белими.
ЕГЕРСКИЙ прил. егерь..., егерьлы.
ЕГЕРЬ м. 1. (охотник-профессионал) мер ген, ацшы; 2. уст. воен, егерь (айрыкша апщышлар белиминиц солдаты).
ЕГИПЕТСКИЙ прил. Мысыр..., Мысыр-дан, мысырлы; ~ хлопок Мысыр пахтасы.
ЕГИПТЯНЕ мн. (ед. египтянин м., египтянка ж.) мысырлылар, Мысыр халды.
его 1. мест. личн. род. и вин. п. от он, оно; 2. в знач. притяж. мест, (принадлежащий ему) оныц; ~ пальто оныц пальтосы.
— 215 —
ЕДК
ЕГОЗА м. и ж. разг, тынымсыз, бий-за, жецил, ушцалац.
ЕГОЗЙТЬ несов. разг, тынымсызланыу, кмазалыц цылыу, жециллик етиу, уш-1ацлыц етиу.
1ДА ж. 1. (процесс) ауцатланыу; перед юй ауцатланыудан алдын; во время еды дааныу уацтында; 2. (пища) тамад, \ат, ас; ~ и питьё ауцат хэм ишимлик. ЕДВА нареч. 1. (с трудом, насилу) зор-зордан; я ~ дошёл до дома мен уйге >га жеттим; 2. (чуть) сэл, сэл-пэл, сэл ва, жазлау; я ~ не упал мен сал рана яылмай цалдым, сэл жырыла жазладым; (очень мало, очень слабо) сэл рана, жудэ ~ освещённая комната сэл рана жац-ьртылган ежире; 4. союз (лишь, как толь-i) =дан-ац, =ден-ац, »тан-ац, =тен-ац, нан-ац, ’нен-ац; ~ взошло солнце, как они отправились на охоту кун шыгыудан-ац, ар ац аулауга кетти; -ф- ~ ли тумана, ;вдан мекен; ~ ли так будет сондай болар екен.
едим, едйте и т. д. наст. вр. от есть I. ЕДИНЕНИЕ с. бирлесиу, бирлик, цо-
ЩЫУ
ЕДИНИЦА ж. 1. (цифра) бир, бирлик; (отметка) бир; 3. бирлик; ~ веса ел-деу бирлиги; 4. в знач. сущ. мн. единйцы немногие) бирли-жарымлар, биреу-жа-'ымлар; <> штатная ~ штатлы орын.
ЕДИНИЧНЫЙ прил. бир рет, бир бол-ан, бир жола, бир жола болган; ~ слу-ий заболевания бир рет ушырасцан ауы->biV
ЕДИНО» цоспа свзлердиц бир, жалгыз >гген мгнисин билдиретугын биринши бв-1еги, мыс.: единообразный бир цыйлы, бир гурдеги.
ЕДИНОБОРСТВО с- жекпе-жек гурес, «екпе-жек урыс, жекпе-жекке алысыу.
ЕДИНОБРАЧИЕ с. бир некелилик, жек-,,( некелилик.
ЕДИНОВЛАСТИЕ с. жекке бийлеуши-IHK, жекке хэкимшилик, жекке басца-рыушылыц.
ЕДИНОВЛАСТНЫЙ прил. жекке бийлей-пгын, жекке хэкимшилик етиуши, жекке мсцарыушы.
ЕДИНОВРЕМЕННО нареч. бир уадытта, бирден.
ЕДИНОВРЁМЕННЦЫЙ прил. бир уацыт-да, бир жола берилетугын, бирден; <~ое пособие бир жола берилетугын жэрдем.
ЕДИНОГЛАСИЕ с. пикирлеслик, ауыз биршилик
ЕДИНОГЛАСНО нареч. бир ауыздан; резолюция была принята ~ резолюция энр ауыздан цабыл етилди.
ЕДИНОГЛАСНЦЫЙ прил. бир ауыздан кабыл етилген, алынран; ~ое решение бир ауыздан цабыл етилген царар.
ЕДИНОДУШИЕ с. бир кеуиллилик, ке-цилеслик, бир пикирлилик, пикирлеслик.
ЕДИНОДУШНО нареч. бир кеуилден, бир пикирден, бир ауыздан.
ЕДИНОДУШНцЫЙ прил. бир кеуилли, пикирлес, бир ауыздан; <~ое мнение бир сеуилден цабылланран пикир.
ЕДИНОКРОВНЫ || Й прил. аталас (атасы бир анасы басца)', -~е братья аталас аралы--инилилер.
ЕДИНОЛИЧНИК м. жекке дийхан, дара дийхан, жекке хожалык.
ЕДИНОЛЙЧНИЦА женск. от единоличник.
ЕДИНОЛИЧНЫЙ прил. 1. жекке ези, бир ези, жалгыз ези; ~ое решение жекке езиниц шешими; 2. жекке, дара; ~ое хозяйство жекке хожалыц, дара хожа-лыц.
ЕДИНОМЫСЛИЕ с. бир пикирлилик, пикирлеслик, бир кез цараслылыц.
ЕДИНОМЫСЛЯЩИЙ прил. пикирлес, бир кез царастагы.
ЕДИНОМЫШЛЕННИК м. 1. пикирлес, бир кез царастаты адам; мы с ним ~и бизлер оныц менен бир кез царастамыз; 2. (сообщник, соучастник) серик, серик-лес.
ЕДИНОНАЧАЛИЕ с. жекке, жекке бас-шылык, жекке басцарыушылыц.
ЕДИНООБРАЗИЕ с. бир цыйлылыц, уц-саслыц, бир турделик, бир тустелик.
ЕДИНООБРАЗНЫ ||Й прил. бир цыйлы, бир турдеги, уцсас; <~е формы учёта бир цыйлы есаплау формалары.
ЕДИНОРОГ м. зоол. единорог (тециз цайуаны).
ЕДИНОУТРОБНЫЙ прил. тууысдан, цаналас, бауырлас, енелес (анасы бир атасы басца).
ЕДИНСТВЕННО 1. нареч. (только один) жалгыз гана, бир ези, бир гана; ~ доступный способ жалгыз рана цолай усыл; 2. в знач. частицы (только, исключительно) тек; он говорил ~ затем, чтобы... ол тек... ушын сана сейледи.
ЕДЙНСТВЕНН ||ЫЙ прил. жекке, жалгыз гана, тек рана жалгыз, тек бир, бир рана, бирден-бир; ~ый ребёнок тек гана жалгыз бала, жалгыз гана бала; ~ый выход бирден-бир жол, бир Рана жол; <~ый в своём роде хаслында биреу; <> <~ое число грам. бирлик сан.
ЕДИНСТВО с. 1. (полное сходство) улыу-малыц, бирлик; ~ интересов мэп бирлиги, талап бирлиги; 2. (сплочённость) бирши-лик, бирлик; ~ партии партияныц бирлиги; 3. (неразрывность) беккем бирлик, ажыралмаслыц; теории и практики теория менен практиканыц бирлиги.
ЕДЙНЦЫЙ прил. 1. (общий, объединённый) бирлескен, бирден-бир, бир; <~ый план действий хэрекеттиц бирден-бир планы; 2. (сплочённый) бирлескен, бирден-бир, бириккен; ~ый фронт бирлескен фронт; 3. (один) бир; не имею ни <~ой минуты бир минутта уацтым жоц; <~ое целое бир бутин; < все до -~ого хэмме, бир адам цалмай, бири цалмастан, барлыгы; ~ый билёт турацлы билет.
ЁДК||ИЙ прил. 1. (разъедающий) ашшы, ашытатугын, еткир; ~ий дым ашшы тутин; 2. перен. (язвительный, колкий) куйдирету-рын, жанга тийетурын; ~ая насмешка жанра тийетурын басцы, жанга батату-гын баскы сез.
ЕД К__________________-216-______________________
Едкость ж. 1. ашшылыц, еткирлик; 2. перен. (язвительность) жанра батыушы-лыд.
ЕДОК м. 1. (член семьи) адам, бас, жан; семья из трёх едоков уш жаннан курал-ган хожалыц; 2. разг, (любитель поесть) мешкей, нэпсицау.
еду, едешь и т. д. наст. вр. от ехать, едче сравнит, ст. от прил. едкий, её 1. мест. личн. род. и вин. п. от она;
2. в знач. притяж. (принадлежащий ей) оныц, оныки; ~ дети оныц балалары.
ЕЖ м. кирпи, кирпи шешен, кирпи ти-кен; морской ёж тециз кирпи тикени.
ЕЖЕ= цоспа сезлердиц алдында келетурын х,зр, сайын деген мзнини билдиретурын цосымта, мыс.: ежеквартальный хэр квар-таллыц, хэр квартал сайын.
ЕЖЕВЕЧЕРНИЙ прил. хэр кеште, хэр купи кеште.
ЕЖЕВЙКА ж. ежевика (путальщ цзм жемис).
ЕЖЕВЙЧНИК м. ежевика путалыгы.
ЕЖЕВИЧНЫЙ прил. ежевика..., еже-викалыц.
ЕЖЕГОДНИК м. хэр жылда шыгату-fhh журнал.
ЕЖЕГОДНО нареч. хэр жыл, жыл сайын, жылда, хэр жылда.
ЕЖЕГОДНЫЙ прил. хэр жыллыд, жыл сайынгы, жылдагы, жылына бир.
ЕЖЕДНЕВНО нареч. кунде, хэр куни, кун сайын.
ЕЖЕДНЁВНЦЫЙ прил. хэр кунги, кун-деликли, кун сайынгы, кундегидей; ~ая газета кунделикли газета; ~ые заботы кунделик л и гамхорлыц.
ЕЖЕЛИ союз уст. см. если.
ЕЖЕМЕСЯЧНИК м. айына бир рет шыгатугын журнал.
ЕЖЕМЕСЯЧНО нареч. хэр айда, айма--ай, ай сайын.
ЕЖЕМЕСЯЧНЫЙ прил. хэр айдагы, ай сайынгы.
ЕЖЕМИНУТНО нареч. I. (каждую минуту) хэр минут, хэр минутта, минут сайын; 2. (очень часто) усти-устине, жийи-жийи, тез-тезден.
ЕЖЕМИНУТНЫЙ прил. 1. (происходящий каждую минуту) хэр минуттагы, минут сайынгы; 2. (бывающий очень часто) усти-устиие, жийи-жийи, тез-тезден.
ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК м. хэптеде бир шыгатугын журнал.
ЕЖЕНЕДЕЛЬНО нареч. хэр хэптеде, Хэпте сайын.
ЕЖЕНЕДЕЛЬНЫЙ прил. хэр хэптедеги, хэпте сайынгы.
ЕЖЕЧАСНО нареч. 1. (каждый час) хэр саат, хэр саатта бир, саат сайын; 2. (очень часто) усти-устине, жийи-жийи, тез-тезден.
ЕЖЕЧАСНЫЙ прил. 1. (происходящий каждый час) хэр саатцы, хэр сааттагы, саат сайын болатугын; 2. (бывающий очень часто) усти-устине, жийи-жийи, тез-тезден.
ЁЖИК л!- !• уменьш.-ласк. от'йж; 2. (причёска) ёжик (шаш цойыудыц бир тури).
ЁЖИТЬСЯ несов. жыйрылыу, бурисиу, тырысыу; ~ от холода сууыцтан бурисиу-
ЕЖЙХА ж. ургашы кирпи.
ЕЖОВЫЦЙ прил. кирпи...; <> держать в <~х рукавицах датты тутыу, тырп еттир-меу.
ЕЗДЦА ж. 1. келикли журиу, минип журиу; верховая ~а атлы журиу, атда минип журиу; 2. (мера расстояния) жол журиу, сапар етиу; в трёх часах от города даладан уш саатлых жол.
ЕЗДИТЬ несов. келикли журиу, минип журиу; ~ на лошади атда минип журиу; ~ на велосипеде велосипедке минип журиу; ~ за город дала сыртына кетиу; ~ туда и обратно ол жадха келикли барыу хэм д айтып келиу.
ЕЗД ОВЦОЙ прил. 1. (служащий для езды) минис, минги, минетугын; ~ая лошадь минетугын ат; 2. в знач. сущ. м ездовой воен, эскерий белимдеги арбакеш-
ЕЗДОК м. шабандоз; он хороший ~ ол жацсы шабандоз.
езжу, ездишь и т. д. наст. вр. от ездить.
ей мест. личн. дат. и те. п. от она.
ЁКАТЬ несов. 1. лоц-лоц етиу, горцыл-дау; 2. (о сердце) суу етиу, зуу етиу.
ЕКНУТЬ сов. и однокр. см. ёкать.
ЁЛЕ нареч. 1. (едва, только-только) зордан, зорга дегенде, сэл-пэл; ~ жив сэл--пэл жаны бар; я ~ успел на урок сабацца зордан улгердим; 2. (насилу, с трудом) зорга, цыйынлыц пенен; я ~ мог поднять ящик мен ящикти зорга кетере алдым;
зордан-зорга, зорга-зорга; я добрался до дома уйге зорга-зорга жеттим; душа в теле погов. шала-жансар. жаны шыгар-шыцпас.
ЕЛЕЙНЫЙ прил. кутэ жарамсад, душ-шы тил. жагымталлы, тили майлы; голос жагымталлы дауыс.
ЁЛК||А ж. 1. см. ель; 2. ёлка; новогодняя ~а жаца жыл ёлкасы; позвать гостей на ~у ёлкага хонадларды шацырыу.
ЕЛОВЫЙ прил. ёлка..., ёлканыц, шырша..., ёлкадан исленген, шыршадан исленген; ~ лес шырша тогайы.
ёлок род. п. мн. от ёлка.
ЁЛОЧНЫЦЙ прил- ёлка...; ёлканы; ~е украшения ёлканы безейтугын затлар.
ЕЛЬ ж. ель, шырша.
ЕЛЬНИК м. 1. (еловый лес) шырша тогайы; 2. (ветви) шырша агашыныц шаца-лары, шыршаныц путацлары.
ем наст. вр. от есть I.
ЁМКЦИЙ прил. келемли, сыйымлы, ишли; -~ая посуда ишли ыдыс.
ЁМКОСТЦЬ ж. келемлилик, сыйымлы-лыц, ишлилик; ~ь ведра шелектиц сыйым-лылыгы; <(> меры -~и келемлик елшеулери (литрлер, кубометрлер узм т. б.).
ему мест. личн. дат. п. от он, оно.
ЕНОТ м. енот (уайуан цэм териси).
ЕНОТОВЫЙ прил. енот; енот терисинен исленген; ~ воротнйк енот терисинен исленген жага.
ЕПАРХИАЛЬНЫЙ прил* церк. епархиялы,. ешрхиялыд.
— 217 —
ЕЮ
ЕПАРХИЯ ж. церк. епархия (ширкеу уаким-шилик округи).
ЕНЙСКОП м. епископ (христиан руха-нийлериниц белгили бир дэрежеси).
ЕРАЛАШ м. разг, тэртипсизлик, былыц-пай, былгасыц.
Ересь ж. 1. рел. ересь (устем динниц ширкеу к аде лер ине царсы келетугын диний тэлимат); 2. перен. (чепуха, ерунда) бос сез, сандырак, пэтиуасызлыц, пэтиуасыз сез; нести ~ пэтиуасызлыц етиу, пэтиуасыз сез айтыу.
ЕРЗАТЬ несов. разг, жыбырлау, тыныш-сызланыу, тыныш таппау, тыпыршык;-лау.
ЕРМОЛКА ж. топпы, тахия.
ЕРОШИТЬ несов. что, разг. уРпейтиУ, уйпак-жуйпацландырыу; ~ волосы ша-шын урпейтиу.
ЕРУ НДЦ А ж. разг. 1. (чепуха) бос сез, сандырак, мэнисиз; говорить <~у мэнисиз сейлеу; 2. (пустяк) ацсат, оцай; это для меня ~а бул мениц ушын ацсат.
ЕРУНДОВЫЙ прил. разг, бос, сандырак, мэнисиз.
Ерш м. 1. ёрш, торта балык; 2. (щётка) ёрш (ыдысларды жууатурын, шыра моржаларын, механизм белеклерин хам т. б. тазалайтусын щётка)-, 3. в знач. нареч. ершом урпейип, тикке; волосы встали -~бм шашлары тикке турды.
ЕРШЙСТЫЙ прил. разг. 1. (о волосах) урпейген, тик турган; 2. перен. (задорный) цайсар, ашыушац, ежет, ер.
ЕСАУЛ м. уст. жасауыл.
ЕСЛИ союз егер, егерде; ~ знаешь, скажи егер билсец айт; ~ бы он знал, то этого не сдёлал бы егерде ол билгенде, бундай етпес еди; что, ~ он придёт? егер ол келип дала гойса не?; ~ бы да кабы олай бола гойса, солай бола гойса.
ест наст. вр. от есть I.
ЕСТЕСТВЕННО 1. нареч. тэбийгый; это получилось у него вполне ~ бул оныц ушын хацыйцат тэбийгый болып шыцты; 2. в знач. вводн. сл. (конечно) элбетте, гумансыз; он, ~, согласился элбетте, ол келисим берди.
ЕСТЕСТВЕННОСТЬ ж. тэбийгыйлыц.
ЕСТЁСТВЕНН ЦЫЙ прил. 1. тэбият..., тэбийгый; -~ые богатства страны елдиц тэбийгый байлыклары; ~ые науки тэбият илимлери; -~ый отбор биол. тэбийгый тацлап алыу; <~ая смерть тэбийгый цаза; 2. (непринуждённый) жасалмасыз, тэбийгый, рас; -~ая улыбка жасалмасыз кулим-сиреушилик; 3. (нормальный) эдеттеги, орынлы, женли, тэбийгый; -~ый путь развития рауажланыудыц тэбийгый жолы.
ЕСТЕСТВОВЕДЕНИЕ с. см. естествознание.
ЕСТЕСТВОЗНАНИЕ с. тэбият таныу, тэбият таныу илими.
ЕСТЕСТВОИСПЫТАТЕЛЬ м. тэбиятшы (тзбият илимлери бойынша цзниге).
ЕСТЦЬ I несов. 1. кого-что жеу, ишиу; ~ь мясо геш жеу; 2. что (разрушать, разъедать) жеу, куйдириу, тотыцтырыу;
ржавчина ~ железо тат темирди жейди; <> -~ь глазами кезин айырмау, тигилип царау, цас цацпай царау.
ЕСТЬ II 1. наст. вр. от быть; СССР ~ страна победившего социализма СССР со-циализмниц жецген ели болып табылады; 2. в знач. сказ, (имеется) бар; ~ надежда, что он скоро вернётся ол тез цайтып келер деген умит бар; ~ у тебя эта книга? сенде бул китап бар ма?; у них ~ что показать олардыц керсеткендей нэрселери бар; <> так и ~ хацыйцатында хэм сондай; то-то и ~ солай болганы дурыс.
ЕСТЬ III межд. воен, есть!, яцшы!, мацул!, эжеп!
ЕФРЕЙТОР м. ефрейтор.
ЁХАЦТЬ несов. 1. (двигаться, передвигаться на чём-л.) келикли журиу; келикли барыу (туда); келикли келиу (сюда); ~ть верхом на лошади атца минип журиу; <~ть на машине машинага минип журиу; мы долго -~ли степью бизлер далада узац уацыт журдик; 2. (отправляться куда-л.) женеу, кетиу, барыу; мы едем в экспедицию бизлер экспедицияга кетип баратыр-мыз; завтра я еду в Ташкент ертец мен Ташкентке женеп кетемен; 3. перен. разг, (скользить, разъезжаться) тайну, тайып кетиу, жылысыу.
ЕХЙДНА ж. 1. зоол. ехидна (тумсыулы Хайуан); 2. (змея) ехидна (зяуарли жылан); 3. перен. разг, (о человеке) ашшы тилли, шагып сейлеуши, табалап сейлеуши.
ЕХИДНИЧАТЬ несов. разг, ашшы сейлеу, шагып сейлеу, табалап сейлеу, илип сейлеу.
ЕХИДН ЦЫЙ прил. ашшы сейлейтугын, шагып сейлеуши, табалап сейлейтугын, илип сейлейтугын; -~ое замечание шагып сейлеп ескертиу; ~ый человек шагып сейлейтугын адам.
ЕХЙДСТВО с. ашшы сейлеушилик, шагып сейлеушилик, табалап сейлеушилик, илип сейлеушилик.
ешь I наст. вр. от есть I.
ешь II, ешьте повел, накл. от есть I.
ЕЩЕ нареч. 1. (в добавление) хэм, жэне, жэнеде, тагы; прочитай ~ раз жэие бир рет оды; возьми ~ эту книгу бул китапты жэнеде ал; 2. (до сих пор, пока) еле, хэзирше, еледе; он молод ол еле жас; он ~ не кончил школу ол еле мектепти питкерген жоц; 3. (уже) =ац, эллецашан; он уехал ~ неделю тому назад ол буннаи бир хэпте бурын-ац кетип цалды; 4. (в большей степени) бетер, тагыда, жэнеде, =дан, еден, =тан, =тен, енан, »нен хэм; он -~силь-нёе меня ол меннен хэм кушлирек; 5. еле, еледе; я ~ успею прочесть эту книгу мен бул китапты еледе оцып улгеремен; 6. в знач. частицы дандай; и как ~ получается! еле дандай жацсы болып шыццанын керерсец!; <> ~ бы! сезсиз!, элбетте!; вот -~! энекей!, кердицбе!; ~ ничего! еле ештеце!, бул еле хеш нэрсе емес!, еле не-син керипсец!; всё ~ елеге шекем; ~ и ~ цайта-цайта; нет ~ жоц еле, хэзирше жоц.
ею мест. личн. твор. п. от оиа.
-i
ж
— 218 —
Ж
Ж 1 союз см. же I.
Ж П частица см. же 11; ну так что ж? ал сонда не болыпты?
жаба 1 ж. зоол. цурбаца, баца.
ЖАБА II ж. мед. уст. дем цыспа; <> грудная ~ уст. кекирек цыспа, журек цыспа.
жаберный прил. сагацлы.
жабий прил. цурбаца..., цурбацаныц, баца..., бацаныц.
ЖАБРЫ мн. (ед. жабра ж.) сагак; <> взять за ~ кого-л. цысцыга алыу, мэжбур леу.
ЖАВОРОНОК м. торгай, пошша тор-гай, боз торгай.
жадина м. и ж. разг, цызганшац, аш-кез, цытымыр, зыцна, сыцмар, сутхор.
ЖАДНИЧАТЬ несов. разг. 1. (проявлять жадность) ашкезлик цылыу, нэп-сицаулыц етиу, цызганшацлыц етиу, гер-цаулыц етиу; 2. (скупиться) цытымырлыц етиу, сыцмарланыу, зыцналыц цылыу, сутхор л ыц етиу.
ЖАДНО нареч. I. ашкезленип, непси-цауланып, герцауланып, дым кермегендей болып; ~ есть ашкезленип жеу; 2. перен. хэуесленип, ыцласланып, цумарлыц, цы-зырып, инталыц пенен; ~ слушать ыцлас пенен тыцлау.
ЖАДНОСТЬ ж. 1. (алчность) ашкезлик, нэпсицаулыц, герцаулыц, кези тоймау-шылыц; есть с ~ю ашкезлик пенен жеу, нэпсицаулыц пенен жеу; 2. (скупость) цытымырлыц, сыцмарлыц, шырымсызлыц, зыцналыц, сутхорлыц; проявлять ~ сыцмарлыц цылыу, зыцналыц цылыу; 3. перен. хэуеслик, ыцласлыц, цызыушылыц, цумарлыц, инталыц; он с ~ю набросился на книги ол цумарланып китап оцыура киристи.
ЖАДНЫ №прил. 1. (алчный) ашкез, нэп-сицау, герцау, кези тоймайтугын, цыз-раншац; 2. (скупой) цытымыр, сыцмар, шыгымсыз, зыцна, сутхор; ~й человек сыцмар адам; 3. перен. хэуесли, ыцласлы, цызыратугын, кумарлы, инталы; смотреть ^ми глазами кумарлы кезлери менен царау; с ~м вниманием инталылыц пенен.
ЖАЖД IIА ж. 1. шеллеу, аццасы кебиу; утолить ~у шелин басыу, шелин цандырыу; возбуждать ~у шелин келтириу, шелле-тиу; 2. перен. (желание, стремление) ыцлас, хэуес, цумар, инта, кусеу; ~а знаний билимге хэуеслик, билимге ыцласлыц.
ЖАЖДАТЬ несов. 1. уст. (испытывать жажду) шеллеу, аццасы кебиу; 2. перен. чего и с неопр. (страстно желать) ыцлас-ланыу, хэуес етиу, цумартыу, кусеу; ~ свободы азатлыцты кусеу; ~ знаний билимге цумарланыу.
ЖАКЕТ м. жакет (};аяллар кийетугын цысца бешпент).
ЖАЛЕ ЦТ Ь несов. 1. кого-что (испытывать жалость) аяу, рейими келиу; он ~->ет тебя ол сени аяйды; 2. о ком-чём цый-
налыу, екиниу, ашыныу; ~ть о потерянном времени бийкар кеткен уацытца екиниу, уацыттыц босца еткенине екиниу;
3. кого-что (щадить, беречь) аяу, цызганыу, кези цыймау; не ~ть жизни жанын аямау; 4. что (скупиться) цызганыу, аяу; ~ть деньги пулды цызганыу.
жалить несов. кого-что шагыу.
ЖАЛКЦИЙ прил. 1. (вызывающий жалость) бийшара, аянышлы, ашынарлыц; быть ~им аянышлы болыу; иметь ~ни вид аянышлы халда болыу, аянышлы кери-нисте болыу; 2. (плохой, невзрачный) ке-риксиз, жаман, темен; костюм его пришёл в ~ое состояние оныц костюмы темен аухалга келди; 3. (ничтожный) жеркенишли, шерменде, жарамас; ~ий человек жеркенишли адам, жарамас адам; ~ий трус шерменде цорцац; играть ~ую роль жарамас ис етиу.
ЖАЛКО 1- нареч. бийшара, аянышлы; ашынарлы; ~ выглядеть аянышлы халда кериниу; ~ улыбнуться аянышлы турде мыйыгын тартыу; 2. безл. в знач. сказ. аяулы, цызганышлы, рейими келип аяу; мне тебя ~ саган рейимим келеди, мен сени аяйман; 3. безл. в знач. сказ, с союзом ытоъ эттец, эттегене, есизгана, екинишли; ~, что он не пришёл эттец ол келмедидагы; 4. безл. в знач. сказ, аянышлы, екинишли; ему было ~ бросить учёбу оган оцыуды таслау екинишли болды.
ЖАЛО с. 1. ништер, тил; ~ пчелы хэр-рениц ништери; змеиное ~ жыланныц тили; 2. перен. ашшы тил, еткир тил; ~ сатиры сатираныц еткир тили.
ЖАЛОБЦА ж. 1. шагым, наразылыц; приставать с ~ами шагым айтып цоймау, зарлана бериу; 2. (письменное заявление) шагым арза, наразылыц арза; подать ~у шагым арза бериу.
жалобно нареч. жалынып, етинип, аянышлы, муцланып, цайгырып, зарлы.
жалобнцый прил. жалынган, етин-ген, аянышлы, аяулы, муцлы, ашынату-гын, цайгылы, зарланган; ~ый стон зарлан-ган ьщцылды;< ~ая книга шагым китабы.
ЖАЛОБЩИК м. арзагей.
жалованнпый прил. ист. сыйга берилген, инам етилген; ~ые земли сыйга берилген жерлер.
ЖАЛОВАНЬЕ с. уст. айлыц, хызмет ха-цы.
ЖАЛЦОВАТЬ несов. уст. 1. кого-что чем, кому-чему что (награждать) сыйлау, на-градлау; ~овать орденом орден менен сыйлау; 2. кого-что (ценить, уважать) цэдирлеу, хурметлеу; его не очень ~уют оны онша хурметлеменди; прошу любить и ~овать кеуил белиуицизди хэм хурмет-леуицизди соранаман; 3. к кому (посещать) келип кетиу, келиу; вы давно к нам не ~свали сиз кептен бери бизге келмеди-циз.
— 219 —
ЖБА
ЖАЛОВАТЬСЯ несов. 1. на кого-что и без доп. шагыныу, айтыу, дор тин айтыу, наразылыц билдириу, арыз етиу; ~ на сына баласыныц дэртин айтыу; ~ на головные боли бас аурыуын айтып шагыныу; 2. на кого-что (подавать жалобу) шагым арза бериу; ~ в суд судца шагым арза бериу.
ЖАЛОНОСНЫЙ прил. зоол. ништерли, тилли.
ЖАЛОСТЛИВОСТЬ ж. разг, рейимли-лик, кеуилшеклик, мийирбанлыц, аяьыш-лыц.
ЖАЛОСТЛИВЫ ||Й прил. разг. 1. (сострадательный) рейимли, кеуилшек, мийир-бан, аягыш; 2. (выражающий жалость) цайгылы, муцлы, зарлы, аянышлы; ~е слова песни цосыцтыц цайгылы сезле-ри.
ЖАЛОСТНЦЫЙ прил. разг, цайгылы, муцлы, зарлы, аянышлы; ~ая песня цайгылы цосыц.
ЖАЛОСТцЬ ж. 1. (сострадание) рейим, аяганлыц, кеуилшеклик, аянышлыц; из ~и аяганлыцтан; вызывать ~ь рейимин келтириу; 2. (сожаление) цыйналганлыц, цайгы, аяушылыц, екиниш; смотреть с ~ью аяушылыц пенен царау; какая ~ь! эттегене ай!, есизгана!
ЖАЛЬ безл. в знач. сказ. 1. аяныш, аяу; мне тебя от души ~ мен сени шын кеуил-ден аяйман; 2. цыйналарлыц аянышлы, еки-нишли; мне ~ уезжать мениц кетким келмей тур, мен кетиуге екинишлимен; мне ~ потерянного времени мен босца кеткен уацыт-ца цыйналаман; 3. с неопр. и с союзом «что» аянышлы, цызганышлы, цыйланыш-лы; мне ~ отдавать деньги мен ацшамды бериуге цыйланаман; 4. в знач. вводи, сл. эттец; зайти бы к ним, да ~ нет времени оларга барыу керек еди, эттец, уацыт жоц.
ЖАЛЮЗЙ с. нескл. жалюзи, ший перде (жуца тахтадан дизип исленген эйнек жапцыш).
ЖАНДАРМ м. жандарм (патша жандармерия, полиция хызметкери).
ЖАНДАРМЕРИЯ ж. жандармерия (бур-жуазиялыц мэмлекетлерде полицияныц отряды).
ЖАНР м. иск. 1. жанр (гдебият шыгар-маларыныц айрыцша бир тури)', 2. (манера, стиль) усыл, тур (искусствода, эде-биятта ту ты лг ан жол).
ЖАНРОВ||ЫЙ прил. иск. жанр..., жанр-лыц; ~ая живопись жанрлыц суурет ене-ри.
ЖАР м. 1. ыссы, хэуир; от печи несло жаром печьтен хэуир урып турды; 2. разг, (горячие угли) цоз, шоц; 3. (повышенная температура) цызыу, ыссылыц, куйип турыу; у ребёнка ~ баланыц ети цызыу; 4. перен. (рвение, пыл) цызыулыц, инта; работать с жаром цызып ислеу, инта менен ислеу; <> поддать жару цыздырыу, гайратландырыу; чужими руками ~ загребать погов. киси целы менен от ысырыу.
ЖАРА ж. ыссы, ыссылыц, ыссы дауа, .хэуир.
ЖАРГОН м. жаргон (бир группа адам-лардыц жалпы халыц тилинен басца тек езине тзн сезлери).
ЖАРГОННЦЫЙ прил. жаргон, жаргон-лыц; ~ое слово жаргон сез.
ЖАРЕНЦЫЙ прил. 1. цууырылган; ~ое мясо цууырылган ет; 2. в знач. сущ. с. жареное цууырма, цууырма ауцат, цууыр-дац.
ЖАРЕНЬЕ с. разг, цууырыу.
ЖАРИТЦЬ несов. 1. кого-что цууырыу; ~ь мясо геш цууырыу; 2. кого-что и без доп., разг, (жечь, обжигать) куйдириу, цыздырыу; солнце ~ кун куйдиреди.
ЖАРИЦТЬСЯ несов. 1. цууырылыу; рыба ~тся балыц цууырылып атыр; 2. разг. куйиу, цыздырылыу; мы весь день ~лись на солнце бизлер кун бойы кунге куй-Дик.
ЖАРИЩА ж. разг, цатты ыссы, цатты ыссы цауа, жудэ ыссы, хоуир.
ЖАРКИ ИЙ прил. 1. ыссы, ыссы цауалы; ~ое лето ыссы жаз; ~ий климат ыссы климат; 2. перен. (страстный) цызгын, цызгынлы; ~ий спор цызгын тартыс; <> ~ий бой цатац урыс, цатац сауаш.
ЖАРКО нареч. 1. ыссы, оттай; солнце ~ грело кун оттай цыздырды; 2. перен. (страстно) цызгын, цызгынлы турде; ~ обсуждать что-л. цызгынлы турде тал-цылау; 3. безл. в знач. сказ, ысып кетти, ыссы; мие стало ~ мен ысып кеттим.
ЖАРКОЕ с. цууырма, цууырма ауцат, цууырдац.
ЖАРОВНЯ ж. сандал, темир печь, ошац.
ЖАРОВЫНОСЛИВЫЙ прил. бот. ыссы-га шыдамлы, ыссылыцты кетеретугын.
ЖАРОПОНИЖАЮЩЕЕ с. мед. ыссылыцты цайтаратугын, ыссылыцты басатугын (дэри).
ЖАРОСТОЙКИЙ прил. тех. ыссылыцца шыдамлы.
ЖАРОУПОРН ЦЫЙ прил. тех. отца шыдамлы, ыссыьа шыдамлы; ~ая сталь отца шыдамлы полат.
ЖАРОУСТОЙЧИВЫЙ прил. см. жароупорный.
ЖАР-ПТИЦА ж. народно-поэт. цара цус.
ЖАСМИН м. жасмин (пцт.ац х,эм гули).
ЖАСМИННЫЙ, ЖАСМИНОВЫЙ прил. жасмин...
ЖАТВА ж. 1. (время уборки урожая) орац, жыйын-терим; 2. (урожай) зурээт; богатая ~ мол зурээт.
жатка ж. с.-х. орац машина.
ЖАТЬ I несов. 1. (быть тесным) цысыу; сапог жмёт етик цысады; 2. (давить) сыгыу, езиу; ~ виноград жузимди езиу.
ЖАТЬ II несов. что, с.-х. орыу; ~ пшеницу бийдайды орыу.
ЖАТЬСЯ несов. 1. (съёживаться) жый-рылыу, бурисиу; ~ от холода сууыцтан бурисиу; 2. (прижиматься) цысылыу, та-цалыу; ~ к стене дийуалга тацалыу; 3. перен. разг, тартыныу, цысыныу; он жался, не зная, что сказать ол не айтарын бил-мей цысынып цалды.
ЖБАН м. жбан, дуц (цумва уцсаган ыдыс).
ЖВА.
— 220 —
ЖВАЧКЦА ж. 1. (действие) гуйсеу, гуйис, гуйис цайтарыу; 2. (вторично пережёвываемая пища) гуйсеп цайтарылган ауцат; <> жевать ~у езе бериу, мыжый бериу.
ЖВАЧН ЦЫЙ прил. гуйсеуши, гуйсей-тугын, гуйис цайтарыушы; ~ое животное гуйсейтурын хайуан.
жгу, жжёшь и т. д. наст. вр. от жечь.
жгусь, жжёшься и т. д. наст. вр. от жечься.
ЖГУТ м. 1. есинди, еринди; соломенный ~ еринди сабан; 2. мед. жгут (цан авыуын тоцтатыу ушын денениц бир жерине байлайтувын резина тутик).
ЖГУТИК м. 1. уменьш. от жгут 1; 2. зоол. жгутик (эпиуайы ^айуанлардьщ денесинде цылва уцсас хэрекет органы).
ЖГУЧИ ||Й прил. 1. (горячий) куйдире-турын, кыздыратурын; ~е лучи солнца кунниц куйдиретурын нуры; 2. перен. цац-саран, ашытатугын, еткир; ~й мороз цац-саран сууыц; 3. перен. цатты, еткир; ~й стыд цатты уялыу;<> ~й брюнет шым цара шаш адам.
ЖДАТЬ несов. 1. кого-чего и без доп. кутиу, кутип турыу; ~ поезда поезди кутиу; ~ писем от кого-л. биреуден хат кутиу; ои заставил нас ~ ол бизлерди кутти-рип цойды; 2. чего, с неопр. и с союзом «что» (предполагать) шамалау, болжау; ~ бури боран болады деп шамалау; все ждали, что он станет крупным учёным барлыгы оны улкен илимпаз болады деп шамалады; <> того и жди тосаттан болып цалар; ~ не дождаться сабырсызлыц пенен кутиу, интизар болыу; время не ждёт уацыт кутип турмайды.
жду, ждёшь и т. д. наст. вр. от ждать.
ЖЕ I союз 1. противит. ал, шыгар, бирац, бирацта, цой, рой, болса; товарищ мой уезжает, я же остаюсь жолдасым кетеди, мен цаламан гой; 2. присоед. болса, го, ацыр; с начала нашего знакомства, знакомы же мы давно, мы с ним друзья таныс болганымыздан бери бизлер оныц менен доспыз, бизлер болса кептен таныс-пыз; <> всё же солай да болса; всё же мне не хочется идтй солай да болса мениц кет-ким келмейди.
ЖЕ II частица 1. усил. -ши, -ше, екен, енди; пойдём же! кетейик-ши!; уходи же! кет енди!; когда же вы вернётесь? енди цашан цайтып келесиз?; 2. (для указания тождества) -ац, гай, рой, сацшы, тап; такая же книга сондай-ац китап; там же сол кэрада рой; на той же странице тап сол бетте; тот же соныц ези; здесь ~ усы кэрада, мына кэрада.
ЖЕВАТЕЛЬН ЦЫЙ прил. 1. анат. шай-науыш, шайнаушы, шайнайтугын; ~ые мышцы шайнаушы булшыц етлер; 2. шай-налатугын; ~ая сера шайналатугын сарыз.
ЖЕВАТЬ несов. что шайнау (о человеке)-, гуйсеу (о скоте)-, <> ~ губами тамса-иыу.
ЖЕЗЛ jit. 1. ист. цаса (жоцары атацтыц белгиси болван таяц); 2. ж.-д. жезл (машинистке жолыц ашыц дегенди билдирип берилетувын темир шыбыц).
ЖЕЛАНИЦЕ с. тилек, хэуес, кеуил, мей-ил, цэлеу; при всём моём ~и мениц тилек-лерим кеп болган мененде; против ~я тилекке царсы; иметь ~е пойти учиться оцыуга кириуге хэуес болыу; гореть ~ем цызгынлы тилек билдириу.
ЖЕ Л АНН ЦЫЙ прил. 1. куткен, тилегеи, гезлеген, кутилген; ~ый гость цэдирли мийман; ~ая весть куткен хабар; 2. (милый) цэлеген, цэдирли, суйикли, эзиз; ~ый друг суйикли ДОС.
ЖЕ Л АТЕ Л ЬНО безл. в знач. сказ, с неопр. или с союзом «чтобы» мацул, тилекке ылайыц, болыуы жацсы; ~ закончить работу сегодня жумысты бугин питкерген мацул болады; ~ узнать об этом бул цаццында билиу тилекке ылайыц, бул хаццында билген жацсы бслар еди.
ЖЕЛАТЕЛЬН ЦЫЙ прил. мацул, тилекке ылайыц, кеуилдегидей, керекли, сэй-кес, цэлеуинше; ~ое решение кеуилдегидей шешим.
ЖЕЛАТЙН ли, ЖЕЛАТЙНА ж. желатин (териден, суйектен, балъщтан исле~ нетугын желим).
ЖЕЛАТИНОВЫЙ прил. желатин...
ЖЕЛ А ЦТ Ь несов. чего, с неопр. и с союзом «чтобы» цэлеу, хэуес болыу, тилеу; ~ем вам успеха сизге табыслар тилеймен; я ~л бы зиать мен билиуди цэлер едим.
ЖЕЛАЮЩИЕ Й 1. прил. цэлейтугын. хэуес ететурын, тилейтурын; 2. в знач. сущ. мн. желающие цэлеуши, хэуес етиуши. тилеуши; оказалось много ~х цэлеушилер кеп болды.
ЖЕЛВАК м. исик.
ЖЕЛЕ с. нескл. желе (1. мийуеден таяр-ланган мазалы ауцат; 2. гвштен, балыцтан цайнатып исленген ауцат).
ЖЕЛЕЗА ж. анат. без; железы внутренней секреции ишки секреция безлери
ЖЕЛЁЗИСТЦЫЙ I прил. (содержащий железо) темирли, темири бар; ~ая руда темирли руда.
ЖЕЛЕЗИСТЫЙ II прил. анат. без.... безли.
ЖЕЛЁЗКА ж. разг, бир белек темир
ЖЕЛЁЗКА ж. 1. уменьш. от железа; 2. бот. желёзка (есимликлердиц мумлы ширелер шываратувын клеткалары).
ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНИК м. темир желты.
ЖЕЛЕЗНОДОРОЖН ||ЫЙ прил. темир жол...; ~ая ветка темир жол тармагы; ~ый транспорт темир жол транспорты.
ЖЕЛЁЗНЦЫЙ прил. 1. темир...; ~ые опилки темир цырындылары; ~ая кровать темир кет; 2. перен. (твёрдый) темир, те-мирдей цатты, беккем; ~ая дисциплина темир тэртип; 3. перен. (сильный, крепкий) кушли, цууатлы, берк; ~ые мышцы кушли булшыц етлер; ~ое здоровье берк ден саулыц; <> ~ый век ист. темир цурал дэуири.
ЖЕЛЕЗНЯК м. мин. темир рудасы; магнитный ~ магнитли темир рудасы.
ЖЕЛЁЗО с. 1. темир; листовое ~ тац-тай темир; кровельное ~ тамныц тебе-син бастыратурын цацылтыр; 2. собир.
— 221 —
ЖЕР
цацылтыр буйымлар; 3. мед. (лекарство) темирли дэри; <> куй ~, пока горячо поел. темнрди цызганда сод.
ЖЕЛЕЗОБЕТОН м. тех. темнр бетон.
ЖЕЛЕЗОБЕТОННЫЙ прил. темир бетон..., темир бетонлы; темир бетоннан исленген.
ЖЕЛЕЗОДЕЛАТЕЛЬНЫЙ прил. темир ислеп шыгаратугын, темир ислейтурын, темир ислеп шыгарыу.
ЖЕЛЕЗОПЛАВИЛЬНЫЙ прил. тех. темир еритиуши, темир еритетурын; ~ завод темир еритиуши завод.
ЖЕЛЕЗОПРОКАТНЫЙ прил. тех. темир прокатлау, темир прокатлаушы; ~ цех темир прокатлау цехи.
ЖЕЛЕЗОРУДНЫЙ прил. темир руда-лы.
ЖЁЛОБ м. науа; водосточный ~ суу агатугын науа.
ЖЕЛТЁЦТБ несов. 1. (становиться жёлтым) саргайыу; листья уже ~ют жапырац-лар саргайып атыр; 2. (виднеться — о жёлтом) саргайып кериниу; вдали ~ла пшеница узацтан буудай саргайып керин-ДИ.
ЖЕЛТИЗНА ж. сарылык, саргылт, саргылт тус.
ЖЕЛТО* цоспа свзлердиц «сары» деген мгнисин билдиретурын биринши бвлеги, мыс.: желтоголовый сары шашлы.
ЖЕЛТОК м. сары ууыз.
ЖЕЛТОКОЖИЙ прил. сары рецли, сары денели.
ЖЕЛТОПУЗИК м. зоол. сары бауыр ке-сиртке.
ЖЕЛТОРОТЫЙ прил. 1. (о птенцах) сары тумсыц; ~ цыплёнок сары тумсыц ше-же; 2. перен. разг, (молодой, неопытный) аузыныц сарысы кетпеген; ~ юнец аузы-ныц сарысы кетпеген боз бала.
ЖЕЛТУХА ж. мед. сары ауырыу, сарый кесел и.
ЖЁЛТЦЫЙ прил. сары; ~ая краска сары бояу; <> ~ая вода мед. сары суу ауырыуы (кез кесели).
ЖЕЛУДЁВЫЙ прил. емен гозасыныц, емен гозасынан исленген; ~ кофе дуб гоза-сынан исленген кофе.
ЖЕЛУД'ОК м. иш, ас цазан, карын; несварение ~ка ауцат сицбеушилик, ас ца-занныц бузылыуы.
ЖЕЛУДОЧЕК м. анат. 1. уменыи. от желудок; 2. (часть сердца) царынша.
ЖЕЛУДОЧН1ЫЙ прил. иш..., ас казан..., царьш...; ~ое заболевание ас казан кесели; ~ый сок ас казан ширеси.
ЖЕЛУДЬ м. емен гозасы.
ЖЁЛЧНОСТЬ ж. ашыушацлыц, ашшы тиллилик, кекшиллик.
ЖЁЛЧНЫЙ прил. 1. анат., физиол. ет...; ~ пузырь ет цалтасы; 2. перен. (раздражительный, злой) ашыушац, ашшы тилли, кекшил; ~ характер ашыушац минез; ~ • человек кекшил адам.	*
ЖЁЛЧЬ ж. 1. анат. ет; 2. перен. (раздражение) ашыу, ашшы тиллилик, кек.
ЖЕМАНИТЬСЯ несов. назланыу, наз гдылыу, кылык керсетиу.
ЖЕМАННИЦА ж. назлы, кылыклы хаял, КЫЗ.
ЖЕМАННИЧАТЬ несов. см. жеманиться.
ЖЕМАННЫ |Й прил. назлы, кылыклы; ~е манеры кылыклы тур, назлы хэрекет.
ЖЕМАНСТВО с. назлылык, кылыклы-ЛЫК.
ЖЕМЧУГ м. цинжи, меруерт.
ЖЕМЧУЖИНА ж. 1. (зерно жемчуга) бир туйир хинжи; 2. перен. (сокровище, украшение) цазна, байлыц, сэн; Пушкин — ~ русской поэзии Пушкин — рус поэзиясыныц цазнасы.
ЖЕМЧУЖНЦЫЙ прил. 1. цинжи..., хин-жиден, меруерт..., меруерттен исленген; ~ая раковина цинжи бацаншац; 2. перен. поэт, цинжидей; ~ые зубы цинжидей тислер.
ЖЕНА ж. цаил, зайып, цатын.
ЖЕНАТЫЙ прил. уйленген, хаяллы, катын лы.
ЖЕНЙТЬ сов. и несов. кого, на ком уй-лендириу.
ЖЕНЙТЬБА ж. уйлениу, хаял алыу, катын алыу.
ЖЕНЙТЬСЯ сов. и несов. на ком и без доп. уйлениу, хаял алыу, цатын алыу.
ЖЕНЙХ м. 1. куйеу, куйеу бала; 2. разг, (молодой холостяк) цыз излеуши жас жигит.
ЖЕНОНЕНАВЙСТНИК м. хаял жакпас, хаялды жек кериуши.
ЖЕНОПОДОБНЫЙ прил. хаялдай, хаял-ра уксаган, хаялсымак; ~ мужчина хаял-сымак еркек.
ЖЁНСКЦИЙ прил. хаял-цыз..., хаял--цызлар...; ~ая обувь хаял-цызлар аяц кийими; Международный ~ий день Халык аралыц хаял-цызлар куни; ~ий пол хаял-цызлар.
женственность ж. нэзиклик, му-лэйимлик, жумсаклык-
ЖЕНСТВЕННЫЙ прил. нэзик, мулэйим, жумсак-
ЖЕНЩИНА ж. хаял, катын.
ЖЕНЬШЕНЬ м. бот. женьшень (дэри есимлик).
ЖЁРДОЧКА ж. 1. (шест) сырыцша, ца-даша; 2. (в птичьей клетке) цонац таяц, цонац сырыц.
ЖЕРДЬ ж. 1. сырыц, цада, таяу; 2. перен. разг, узын адам, сырыцтай адам.
ЖЕРЁБАЯ прил. бууаз (бийе уаццында). ЖЕРЕБЁНОК м. кулын тай.
ЖЕРЕБЕЦ м. айгыр.
ЖЕРЕБЙТЬСЯ несов. цулынлау.
ЖЕРЁБОСТЬ ж. бууазлыц (бийениц)
ЖЕРЕБЬЕВКА ж. шек таслау, шел салыу.
ЖЕРЕХ м. ак марка, ак балык-
ЖЕРЛО с. ауыз; ~ пушки топтыц аузы; ~ вулкана вулканный аузы.
ЖЁРНОБ м. дигирман тас.
ЖЕРТВ ]|А ж. 1. ист. цурбанлыц, цур-бан; принести в ~у цурбан етиу; 2. перен. (самопожептвование) цурбан болыу, жа-нын цыйыу, кешиу; идти на ~ы цурбан болыуына цайыл болыу; 3. перен. цурбан
ЖЕР
— 222 —
болган, цолынан елген, цаза тапцан, ел-ген; имеются человеческие ~ы елген адам-лар да бар.
ЖЕРТВЕННИК м. цурбанлыц шалыу орны.
ЖЕРТВЕННЫЙ прил. цурбанлыц..., цур-бан цылынатугын.
ЖЕРТВОВАТЕЛЬ м. уст. кешип цар-жы бериуши, ешейин бериуши, мутца бериуши.
ЖЕРТВОВАТЬ несов. 1. что (приносить в дар) кешип бериу, ешейин бериу, мутца бериу; 2. кем-чем цурбан етиу, пида етиу, кешиу; ~ собой езин пида етиу, жа-нынанкешиу;~жйзнью жанын цурбанетиу.
ЖЕРТВОПРИНОШЕНИЕ с. цурбанлыц етиу, цурбан цылыу.
ЖЕСТ м. 1. ым, силтеу, хэрекет; решй-тельный ~ шешиуши хэрекет; 2. перен. хэрекет, цылык, цылуа; сделать благородный ~ сыпайы цылуа ислеу, жаксы цылыц етиу.
ЖЕСТИКУЛИРОВАТЬ несов. чем и без доп. кол силтеу, к°л менен хэрекет етиу.
жестикуляция ж. кол силтелеу, Кол менен хэрекет етиу.
ЖЁСТКИ ИЙ прил- 1. (твёрдый) цатты, жука, батату гын; ~ие волосы катты шаш; ~ая постель бататугын тесек, жука тесек; ~ий стул катты стул; 2. перен. катал, цэ-хэрли; ~ий характер катал минез; 3. перен. (безоговорочный) катан., ауыр; ~ие условия ауыр шэртлер, ауыр жагдайлар; <> ~ий вагон ж.-д. катты орынлы вагон.
ЖЁСТКО нареч. катты; мягко стелет, да ~ спать погов. жаным-жаным деп жа-ныцды алады, пахта менен бауызлау.
ЖЁСТКОСТЬ ж. 1. каттылык; 2. перен. (суровость) цаталлыц.
ЖЕСТОКИ ИЙ прил. 1. (беспощадный, безжалостный) кэхерли, рейимсиз, жауыз, мийримсиз, зулым, тас бауыр; ~ий человек рейимсиз адам; 2. (очень сильный) жудэ кушли, жудэ катты; кэхэрли (о морозе); ~ая борьба жудэ кушли гурес.
ЖЕСТОКО нареч. 1. (безжалостно) кэхэрли, рейимсиз, мийримсизлик пенен, зулымлы, жауызлыц турде; 2. (очень сильно) жудэ кушли, жудэ катты; ~ ошибйться жудэ катты цэтелесиу.
ЖЕСТОКОСЕРДИЕ с. тас бауырлыц, рейимсизлик, мийримсизлик, зулымлык, цатацлыц.
ЖЕСТОКОСЕРДНЫЙ прил. тас бауыр, рейимсиз, мийримсиз, зулым, катац.
ЖЕСТОКОСТЬ ж. 1. (безжалостность) кэхэрлилик, рейимсизлик, мийримсизлик, жауызлык, зулымлык, тас бауырлык; 2. (жестокий поступок) рейимсиз цы-лык, мийримсиз цылуа.
ЖЕСТЬ ж. кацылтыр; кровельная ~ жай-ды бастыратугын кацылтыр.
ЖЕСТЯНИК м. см. жестянщик.
ЖЕСТЯНКА ж. 1. разг, (кусочек жести) бир белек кацылтыр; 2. (коробка из жести) кацылтыр куты.
ЖЕСТЯНОЙ прил. кацылтыр; цацыл-тырдан исленген; ~ чайник кацылтыр чайник.
ЖЕСТЯНЩИК м. цацылтыршы уста.
ЖЕТОН м. жетон (металлдан исленген белги).
ЖЕЧЬ несов. 1. что жагыу; ~ много дров кеп отын жагыу; 2. кого-что (уничтожать огнём) жагып жибериу, отца жагыу, жандырыу, ертеу, от бериу; 3. кого-что и без доп. (припекать) жагыу, куйдириу; солнце жжёт кун куйдирип тур; 4. кого--что куйдириу, ашытыу; крапива жжёт крапива ашытып баратыр.
жечься несов. разг, жаныу, куйиу.
ЖЖЕНИЕ с. куйдириу.
ЖЖЁНЫЙ прил. куйдирилген, пискен; ~ кирпич пискен гербиш.
живётся наст. вр. от житься.
ЖИВЕЦ м. жемтик шабац.
ЖИВИТЕЛЬНОСТЬ ж. жанландырыу-шылыц, цууатландырыушылыц, рэхэтлен-дириушилик.
ЖИВИТЕЛЬНЫЙ прил. жанландырыу-шы, цууатландыратугын, рэцэтлендириу-ши, рэхэтлендиретугын; ~ воздух жанлан-дырыушы хауа, рэхэтлендириуши хауа.
ЖИВИЦА ж. живица, шире (ийне жа-пырацлы агашлардан алынады).
ЖЙВНОСТЬ ж. собир. разг, майда жэн-ликлер.
ЖЙВО нареч. 1. аныц, ашыц; ~ помнить все события барлыц уацыяларды аныц ядта тутыу; 2. (очень) жудэ, кутэ; он мне ~ напоминает мать мен оны жудэ анасына уцсатаман; 3. (оживлённо) жанлы, цы-зыцлы; он ~ рассказывал о виденном ол кергенлери хаццында цызыцлы сейлеп берди; 4. разг, (скоро) тез, дэрриу, шац-цан; он ~ сбегал за доктором ол доктордыц изинен тез барып келди.
ЖИВО’ крепа сезлердиц «тири, тири-лейъ деген мзнисин билдиретурын биринши белеги, мыс.-, живородящий тири тууату-гын.
ЖИВОДЁР м. 1. разг, цанхор, залым; 2. перен. сутхор, сек санар.
ЖИВ ЦОЙ прил. 1. тири, жаны бар, жанлы; ~ая рыба тири балыц; его родители ещё живы оныц ата-анасы еле тири; 2. (подлинный, реальный) шын, хацыйцый, жанлы, негизги; ~ая действительность жанлы хацыйцатлыц; 3. кеуилли, цызгын (о беседе, рассказе); ойнацшыган (о глазах); шаццан, тирише, зийрек (о людях); ~6е изложение цызыцлы баянлама; ~6й ребёнок шаццан бала; 4. (жизненный) эхмийетли, емирлик, цызыклы,керекли; ~ая идея кутэ эхмийетли идея; 5. (остро переживаемый) естен шыцпайтугын, естен кет-пейтугын, умытылмас, умытылмайтугын; ~ая обида естен шыцпайтугын ызалыц; ~6е воспоминание умытылмас уацыя; -О ~6й вес тири салмагы; ~ая рана жаца жара; ~ая природа жанлы тэбият; ~6е предание ауыздан ауызга етип киятырган мийрас; ~ая изгородь есимлик кора; ~ые картины сезсиз, хэрекетсиз сацна керини-си; ~ая вода народно-поэт. лэрзем сууы, абыхаят; ~ые цветы тэбийгый гуллер; ~бй портрет тап ези, дал ези, мурнынан тускендей, дым усаган; ~6й язык ауызеки
— 223 —
жиз
тил; ни жив ни мёртв я ели емес, я тири емес, шала жансар; ~6го места нет сау жери жоц; ни одной ~6й души бир жан жоц, хеш ким жоц; задеть за ~ое жаны-на тийиу, шамына тийиу.
ЖИВОПЙСЕЦ ж. сууретши.
ЖИВОПИСНО нареч. геззал, сулыу, кер-кем.
ЖИВОПИСНОСТЬ ж. геззаллыц, су-лыулыц, керкемлик.
ЖИВОПЙСНЦЫЙ прил. геззал, сулыу, керкем; ~ая местность керкем жер.
ЖИВОПИСЬ ж. 1. (искусство') суурет-шилик енери; 2. собир. сууретлер; стенная ~ дийуалга салынган сууретлер.
ЖИВОРОДЯЩИЙ прил. зоол. тири ту-уыушы, тири тууатугын.
ЖИВОРОЖДЕНИЕ с. зоол. тири тууыу.
ЖИВОСТЬ ж. 1. (оживлённость) кеуил-лилик, дызыцлылыц шаццанлыц, тезлик, епшиллик; 2. (жизненность) эхмийетлилик, емирлилик, цызыдлылыц, кереклилик; ~ описания баянлаудыц цызыцлылыгы; •О с ~ю барынша, тез, шаццан.
ЖИВОТ I м. иш, курсах, царын;<> ~ подвело разг, аш болыу; надорвать ~ от смеха ишек силеси датып кулиу.
ЖИВЦОТ II м. уст. (жизнь) емир, жан; не жалеть ~ота своего жанын аямау; не на ~6т, а на смерть елимге бел бай-лап.
ЖИВОТВОРИ ЦЫЙ прил. жанландыркуши, дэрман бериуши, куш цосыушы; ~ая сила советского патриотизма совет патрио-тизминин, жанландырыушы куши.
ЖИВОТНОВОД м. шаруа.
ЖИВОТНОВОДСТВО с. мал шаруашы-лыгы.
ЖИВОТНОВОДЧЕСКИЙ прил. мал шар-уашылыц; ~ совхоз мал шаруашылыц совхозы.
ЖИВОТНЦОЕ с. хайуан; домашние ~ые уй хайуанлары; хищные ~ые жыртцыш хайуанлар; вьючные ~ые жук тасыйтугын хайуанлар; копытные ~ые туяцлы хайуанлар; млекопитающие ~ые сут емизиуши Хайуанлар.
ЖИВОТНЦЫЙ прил. 1. хайуан..., хай-уанат..., мал...; ~ый мир хайуанат дунья-сы; ~ое масло мал майы, тон, май; 2. перен. хайуан, хайуанлыц, мал...; ~ое чувство хайуанлыц сезим; ~ый страх олердей цорцыу, малдай уркиу; О ~ый эпос лит. хайуанлар хаццындагы дастан.
ЖИВОТРЕПЕЩУЩИЙ прил. ен, эхмийетли, зэрурли; ~ вопрос ен, эхмийетли мэселе.
живу, живёшь и т. д. наст. вр. от жить.
ЖИВУЧЕСТЬ ж. жасагышлыц, жаны берклик, тезимлнлик, шыдамлылыд.
ЖИВУЧ || ИЙ прил. жасагыш, елмей-тугын, шыдамлы, кегергиш; ~ее растение жасагыш есимлик.
ЖЙВЧИК м. 1. разг, (живой) шаццан адам; 2. биол. (сперматозоид) еркектин, жыныслыд урыгы.
ЖИВЬЁМ нареч. тнрнлей, тири; взять~ тирилей тутыу, тнрнлей услау.
ЖЙДКЦИЙ прил. 1. суйыд; ~ие тела физ. суйыд затлар; ~ое молоко суйыд сут; 2. перен. (редкий) сийрек; ~ие волосы сийрек шаш; 3. перен. разг, (слабый) бос, кушсиз, хэлсиз; ~ие мускулы бос булшыд етлер; 4. (некрепкий) суйыд; ~ий чай суйыд чай.
ЖЙДКОСТЦЬ ж. суйыцлыц, суйыц зат; меры ~ей суйыцлыц елшеулери.
ЖИЖА ж. суйыц аралас; навозная ~шит-те, суйыц аралас дэрис.
ЖИЖЕ сравнит, ст. от прил. жидкий суйыд.
ЖИЗНЕй цоспа сезлердиц мэниси бойынша емир дегенди билдиретугын биринши белеги, мыс.: жизнелюбие емирди суйиуши-лик.
ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ж. 1. биол. емир суриу хэрекети, тиришилик хэрекети; 2. перен. ис хэрекети.
ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНЫЙ прил. 1. емир суриу хэрекетли, тиришилик хэрекетли; 2. перен. (энергичный) ис хэрекетли.
ЖИЗНЕННОСТЬ ж. 1. емир суриуге уцыплылыц, тиришиликке уцыплылыц; ~ организма организмнин, тиришиликке уцыплылыгы; 2. емирге уцыплылыц, емирлик, кутэ эхмийетлилик; сила и ~ советского строя совет цурылысынын, куши хэм емирге уцыплылыгы.
ЖЙЗНЕННЫЦЙ прил. 1. тиришилик, емир, турмыс...; ~е потребности тириши-ликтиц зэрурликлери; ~й опыт турмыс тэжрийбеси; 2. перен. (важный) эхмийетли, зэрурли; ~е центры страны елдиц эхмийетли орайлары.
ЖИЗНЕОПИСАНИЕ с. емир баян.
ЖИЗНЕОЩУЩЕНИЕ с. турмысты сезиу, айланадагы жагдайды тусиниу.
ЖИЗНЕПОНИМАНИЕ с. турмысты тусиниу, айланадагы болымысты тусиниу.
жизнерадостность ж. шадлыц, шад кеуиллилик, кеуиллилик.
ЖИЗНЕРАДОСТНЫЙ прил. шад, шад кеуилли, кеуилли.
ЖИЗНЕСПОСОБНОСТЬ ж. жасагышлыц, жасауга уцыплылыц, емирге уцыплылыц; ~ организма организмнин, емирге уцыплылыгы.
ЖИЗНЕСПОСОБНЫЙ прил. жасагыш, жасауга уцыплы, емирге уцыплы; ~ орга-нйзм жасауга уцыплы организм.
ЖИЗНЕСТОЙКИЙ прил. шыдамлы берк, тиришиликке уцыплы.
ЖИЗНЕСТОЙКОСТЬ ж. шыдамлылыд, берклик, тиришиликке уцыплылыц.
ЖИЗНЕУТВЕРЖДАЮЩИЙ прил. емирге исениуши, емирди суйетугын.
ЖИЗНЕУТВЕРЖД ЁН И Е с. емирге исениу-шилик, емирди суйиушилик.
ЖИЗНЬ ж. 1.6 разн. знач. емир, тиришилик, турмыс, жасау, жан; ~ человека адамныц емири; в течение всей жизни путин емир бойы; при жизни тирисинде; борьба за ~ жасау ушын гурес; отдать ~ за кого-что жанын цурбан етиу; отдать ~ за Родину Уатан ушын жан бериу; возникновение жизни на Земле Жерде тиришилик-тиц пайда болыуы; общественная ~ жэ-
жил
— 224 —
мийетлик турмыс; культурная ~ мэдений турмыс; провести решение в ~ царарды иске асырыу; 2. (оживление) жанланыу, цызгын хэрекет, кеуиллетиу; в ней много жизни бунда дызгын хэрекет кеп; <> дать~ кому-л. дуньята келтириу; прожигать ~ емирин мэслик пенен еткериу; между жизнью и смертью емир менен елимнин, ортасында, бир аягы герде, бир аяты жерде; сражаться ие на а на смерть елимге бел байлап урысыу; жйзни не рад жудэ туцилиу, жанта тойыу.
ЖИЛ? цоспа свзлердиц темендеги мэнилер-ди билдиретусын биринши бвлеги: 1) тура-тусын, отыратусын, жасайтурын, мыс.: жилплощадь туратугын орын; 2) ту pair жай, мыс.: жилстроительство турац жай салыу.
ЖЙЛА ж. 1. дан тамыры (кровеносный сосуд)-, шандыр, сицир (сухожилие)-, 2. горн. жила, жарыд; золотоносная ~ алтынлы жила.
ЖИЛЕТ м. жецсиз, шолад.
ЖИЛЕТКА ж. разг. см. жилет.
ЖИЛЕТНЫЙ прил. жецсиздиц, шолац-тыц; ~ карман жецсиздиц далтасы.
ЖИЛЦЁЦ м. турыушы, биреудикинде отырыушы; ~ьцы дома жайда турыушылар; <> он не ~ёц на этом свете ол бул дунья-ныц адамы емес, онын, тэринен гери жадин.
ЖЙЛИСТЦЫЙ прил. 1. шандырлы, си-цирли; ~ое мясо сицирли ет; ~ая рука шандыр дол; 2. (сухощавый) арыд, тара-мыстай;, ~ый мужчина тарамыстай адам.
ЖИЛЙЦА женск. от жилец.
ЖИЛЙЩЕ с. турад жай.
ЖИЛЙЩНЦЫЙ прил. турад жай...; ~ое строительство турад жай дурылысы; ~ые условия турад жай жагдайлары.
ЖЙЛКА ж. 1. умении, от жила 1, 2;
2. перен. (способность) удыплылыд; у него есть организаторская ~ оныц шелкем-лестириуге уцыбы бар; 3. бот., зоол. та-мырша; 4. (в горной породе) тирам, жолад; белый мрамор с красными ~ми дызыл жолац-лы ац мрамор.
жилой прил. туратугын, отыратугын; ~ дом турад жай.
ЖИЛОТДЕЛ м. (жилищный отдел) турад жайлар белими.
ЖИЛПЛОЩАДЬ ж. (жилая площадь) туратугын орын.
ЖИЛЬЦЕ с. разг. 1. (селение) цоныслы жер, елйт, елатлы жер; мы долго ехали, ие встречая признаков ~я бизлер хеш цандай елаттыц белгилерин гезлестирмей кеп уацыт журдик; 2. разг, (помещение) жай,, там.
ЖЙЛЬНЦЫЙ прил. 1. сицир, шандыр, сицирден исленген; 2. горн, жила..., жа-рыц...; ~ое золото жиладан алынган алтын.
жим м. спорт, жим (штанганы, тасты цол t/шына кетериу).
ЖЙМОЛОСТЬ ж. бот. шилби (гулли есимлик).
ЖИР м. май; животный ~ мал майы; •О нагулять жиру май байлау, семириу;
с жиру беситься тойып секириу, семизликти кетере алмау.
ЖИРАФ м., ЖИРАФА ж. жираф (Афри-када жасау шы цайуан).
ЖИРЕТЬ несов. семириу, май байлау.
ЖЙРНО нареч. майлы; <> не слишком ли ~? жудэ кеп емес пе?
ЖИРНОМОЛОЧНЫЙ прил. майлы сут-ли, сути майлы; ~ скот майлы сутли мал.
ЖЙРНОСТЬ ж. 1. (степень содержания жира) майлылыд; ~ молока суттиц май-лылыгы; 2. (упитанность) семизлик.
ЖЙРНЦЫЙ прил. 1. майлы, семиз; ~ое мясо майлы ет, семиз ет; ~ый плов майлы палау; ~ый кусок 1) майлы белек; 2) перен. пайдалы нэрсе; 2. май...; ~ое пятно май даты; 3. перен. майлы; ~ая земля майлы топырац; <> ~ый шрифт полигр. цара хэрип.
ЖЙРО с. нескл. фин. жиро (вексельди, чекти биреуге вткерген женинде олардыц сыртына жазылган жазыу).
ЖИРОВАТЬ I несов. что, тех. (пропитывать жиром) майлау, май жагыу.
ЖИРОВАТЬ II несов. 1. охот, (кормиться — о звере, птице, рыбе) жайылыу; 2. (разрастаться — о деревьях) гаулап кетиу, дарам путац болып кетиу.
ЖИРОВЙК м. мед. май исик, тери асты майлы томпац.
ЖИРОВКА ж. см. жироприказ.
ЖИРОВцОЙ прил. 1. май..., майлы; ~ая опухоль май исиги; ~ые вещества майлы затлар; 2. май шыгаратугын, май-шылыц; ~ая промышленность майшылыц санааты.
ЖИРОПРИКАЗ м. фин. жироприказ (банк ямаса аманат кассаса цойылсан пулды биреуге бериу цаццында пул цойсан адам тгрепинен жазылган буйрыц).
ЖИТЁЙСКЦИЙ прил. турмыс..., тириши-лик..., тиришиликтеги, кунделикли; ~ий опыт турмыс тэжирийбеси; ~ие дела кунделикли турмыс жумыслары; <> дело ~ое! тац цаларлыц хеш нэрсеси жоц!
ЖЙТЕЛЬ м. жасаушы, турыушы, пуца-ра; городской ~ цалада турыушы; коренной ~ жергиликли адам.
ЖЙТЕЛЬНИЦА женск. от житель.
ЖЙТЕЛЬСТВЦО с. жасаган жер мэкан, турган жер; место ~а жасаган жери, турган жери; вид на ~о уст. паспорт, гууалыц.
ЖЙТНИЦА ж. 1. уст. (амбар) телек, гэллехана, дэнхана, анбар; 2. перен. гэлле уатаны.
жйтный прил. дэннен исленген.
ЖЙТО с. гэлле, дэн.
ЖИТЬ несов. 1. (существовать) жасау, кун кешириу, кун кериу, емир суриу; ~ зажиточно дургын жасау; ~ на чужой счёт биреудиц есабынан жасау; 2. (обитать) мэкан етиу, турыу; он живёт в Ташкенте ол Ташкентте турады; я жил там три года мен ол жерде уш жыл турдым; <> жил-был бир бар екен, бир жоц еден; ~-поживать кун кериу, тиришилик цылыу; приказать долго ~ цайтыс болыу.
— 225 —
ЖЮР
ЖИТЬЦЕ с. 1. (существование) жасау, кун кетириу, тиришилик, турмыс, емир суриу; привольное ~ё еркин жасау; 2. турыу, отырыу; дом, пригодный для ~я отырыуга болатугын жай, турыуга жарайтугын жай; <> ~я нет кун бермейди, кун керсетпейди; ~ё-бытьё тиришилик, хал--аухал.
житься несов. безл. кому, разг, жасау, кун кериу, тиришилик цылыу, турыу, емир суриу; ему хорошо живётся ол жаксы турады, оныц турмысы жацсы; ему не живётся на одном месте ол бир орында жасай алмайды.
жму, жмёшь и т. д. наст. вр. от жать 1.
ЖМУРИТЬ несов. что кез цысыу, кезди сэл жумыу, кезди сытырайтыу.
ЖМУРИТЬСЯ несов. кез жумылыу, кез цысылыу, кезди сытыр айтыу.
ЖМУРКИ только мн. (детская игра) соцыр теке (ойын).
жмусь, жмёшься и т. д. наст. вр. от жаться.
ЖМЫХЙ мн. (ед. жмых ж.) с.-х. гунжа-ра.
ЖМЫХОДРОБИЛКА ж. с.-х. гунжара майдалайтутын машина-
ЖНЁЙКА ж. с.-х. орац машина.
ЖНЕЦ м. орацшы.
ЖНЕЯ женск. от жнец.
ЖНЙВО с. см. жнивьё.
ЖНИВЬЕ с. 1. (поле, где сжат хлеб) ацыз; 2. обл. (солома) тубирлей калган сабан; 3. обл. (время жатвы) орац уац-ты.
ЖНИТВО с. см. жнивьё 2, 3.
ЖНЙЦА женск. от жнец.
жну, жнёшь и т. д. наст. вр. от жать II. ЖОКЕЙ м. шабандоз.
ЖОМ м. 1. тех. (пресс) жом, цысцыш; 2. обл. (свекловичные выжимки) сууы сыгып алынган лэблеби.
ЖОНГЛЕР м. жонглёр (бир неше затлар менен шаццан };ярекет ететугын цирк артисти).
ЖОНГЛЕРСКИЙ прил. жонглёр..., жон-глёрлик.
ЖОНГЛИРОВАНИЕ с. 1. жонглёршы-лыц етиу; 2. перен. шеберлик пенен бур-малау, шешенлик цылыу; ~ фактами факт-лерди шеберлик пенен бурмалап пайдаланыу.
ЖОНГЛИРОВАТЬ несов. 1. чем и без доп. жонглёрлыц етиу; 2. перен. шеберлик пенен пайдаланыу, шешенлик цылыу; ~ словами сезлерден шеберлик пенен пайдаланыу.
ЖРАТЬ несов. кого-что и без доп., прост. жеу, кеп жеу, тамацсауланыу.
жребий м. 1. шек, шеп; тянуть ~ шек алып кериу; бросать ~ шек таслау; ~ пал на меня шек маган тусти; 2. перен. уст. (участь) тагдир, ыгбал; <> ~ брошен не болганы болсын, тэуекел.
ЖРЕЦ м. 1. рел. цурбанлыц сойыушы, руханий; 2. перен. езин пида цылыушы, берилген; ~ науки илим жолында езин пида цылган киси.
15 Русско-каракалпакский сл.
ЖРЙЦА женск. от жрец 1.
жру, жрёшь и т. д. наст. вр. от жрать. ЖУЖЕЛИЦА ж. зоол. тун цоцызы. ЖУЖЖАНИЕ с. ызылды, гыцылды.
ЖУЖЖА ЦТ Ь несов. ызылдау, гыцылдау; комары ~т пешшелер ызылдайды.
ЖУК м. цоцыз; майский ~ саратан цоцыз; навозный ~ тезек цоцызы.
ЖУЛИК ж. 1. (вор) уры, гэззап; 2. разг, (обманщик) жалатай, алдаушы.
ЖУЛИКОВАТЫЙ прил. разг, жалатайы-рац.
ЖУЛЬЕ с. собир. разг, урылар, гэззапл-ар.
ЖУЛЬНИЧАТЬ несов. разг, жалатайлыц цылыу, алдау.
ЖУЛЬНИЧЕСТВО с. разг, жалатайшы-лыц, алдаушылыц.
ЖУРАВЛЁНОК м. тырнаныц палапа-ны.
ЖУРАВЛЙН ||ЫЙ прил. тырнаныц, тырна...; ~ая стая тырна топары.
ЖУРАВЛЬ м. 1. тырна; 2. (колодца) лэнгер агаш.
ЖУРЙТЬ несов. кого, разг, жекириу, кейиу, урысыу.
ЖУРНАЛ м. 1. журнал; литературный ~ эдебий журнал; 2. дэптер, журнал; классный ~ класс журналы; путевой ~ жол дэптери.
ЖУРНАЛЙСТ м. журналист.
ЖУРНАЛИСТИКА ж. журналистика (газета хрм журналларда эдебий-публи-цистикалыц жумыс).
ЖУРНАЛИСТКА женск. от журналист.
ЖУРНАЛЬНЦЫЙ прил. журнал...; ~ая статья журнал мацаласы.
ЖУРЧАНИЕ с. сыл дырлы, сарылды.
ЖУРЧАТЬ несов. сылдырлау, сарлау, сарылдау.
ЖУТКИЙ прил. 1. (страшный) жудэ корцынышлы, жудэ цэуипли, зэррени ушы-ратутын, хурейин ушыратутын; 2. разг, (сальный) цатты, кушли, откир; ~ холод цатты сууьщ.
Ж^ТКО 1. нареч. жудэ цорцынышлы, цэуипли, зэррени ушыратутын; 2. безл. в знач. сказ, хурейи ушып, зэрреси цалмай; мне стало ~ менин, хурейим ушып кетти.
ЖУТЬ ж. разг, цорцыныш, цорцыу, хурейи ушыу, зэрреси ушыу; меня ~ берёт мени цорцыныш басып баратыр, цорцып баратырман.
Ж^ХЛЫ||Й прил. солыган, солтын, реци кеткен; ~е листья солытан жапырац-лар.
ЖАХНУТЬ несов. солыу, солып цалыу, реци кетиу.
ЖУЧИТЬ несов. кого-что, прост, цайта--цайта айта бериу, уйрете Ciepny.
ЖУЧОК м. 1. уменьш. от жук; 2. разг, (истачивающий мебель) агашца тусетугын цурт.
жую, жуёшь и т. д. наст. вр. от жевать.
ЖЮРИ с. нескл. жюри (1. собир. байрац, сыйлыц бериуши, белгилеуши комиссия-, 2. спорт, жарыслардагы судьялар).
ЗА
— 226 —
ЗА предлог 1. с вин. п. (на вопрос «.куда»?) аргы жагына, артына, сыртына, аргы тэрепине, аргы бетнне; за ограду дийуалдыц аргы жарына; выкинуть за борт борт-тыц сыртына таслау; выбросить за окно терезениц сыртына ыладтырып жибериу; уехать за город цаладан сыртда шыгыу; за пределы сыртына, артына, тысцарысы-на; 2. с твор. п. (на вопрос «где»?) артында, аржагында, аргы жагында, сыртында, аргы тэрепинде, тасасында; за домом уйдиц артында; за рекой дэрьянын, аржагында; жить за городом даланыц сыртында турыу; за воротами дэруазаныц сыртында; 3. с вин. и твор. п. (возле, около) цасында, жанында, дегерегинде; сесть за стол сгол-дыц цасында отырыу; сидеть за столом столдыц дегерегинде отырыу; сесть за пианино пианиноныц цасында отырыу; стоять за станком станоктыц жанында турыу; 4. с твор. п. (во время чего-л.) ’да, »де, ’та, ’те, уацтында, устинде; за работой жумыс устинде; за игрой ойын уацтында; за уроками сабад устинде; за обедом ау-цатланыу уацтында; 5. с вин. п. (приступить к чему-л.) =га, =ге, =ца, =ке; взяться за работу иске кирисиу, жумысца кирисиу; приняться за учение оцыуга кирисиу; 6. с вин. п. (в течение какого-л. срока, в продолжение) ишинде, арасында, ’да, ’де, ’та, ’те; сделать работу за час исти бир саат ишинде ислеу; выполнение плана за неделю бир хэпте ишинде плаинын, орынланыуы; за этот год усы жылда; заработок за один месяц бир айда алган мийнет цацы; за один раз бир ретте, бир мэр-тебе; 7. с вин. п. (позднее, больше, сверх) =дан, =ден асцан, артыц, аслам, ауган; уже за полночь тун жарпынан асып кетти; ей далеко за сорок оныц жасы элле цашан цырыцтан асцан; 8. с вин. п. (раньше на какое-л. время) алда, шекем, шелли, бурын, илгери, алдында, цалганда; за час до урока сабацтан бир саат бурын; за час до отхода поезда поезд журиуге бир саат цалганда; за два дня до праздников май-рамнан еки кун бурын; 9. с твор. п. (вслед, чередуясь, позади) изинен, артынан, соцы-нан, кейининен; один за другим бири-бири-ниц изинен; идите за мной мениц изимнен ерициз; ребёнок бежит за матерью бала анасыныц артынан жууырып баратыр; читать книгу за книгой китапты бириниц соцынан бирин оцыу; день за днём кун артынан кун; шаг за шагом изли изинен; 10. с вин. п. (ради, в пользу чего-л.) ушын; борьба за мир парахатшылыц ушын гурес; 11. свин, и твор. п. (при обозначении цели) =га,=ге, =ца, =ке, ушын; сражаться за родину уатан ушын гуресиу; голосовать за предложение усыныс ушын дауыс бериу; пойти за водой сууга барыу; послать за врачом врач экелиуге жибериу; поехать за товаром товар алыуга барыу; 12. свин, и твор. п. (по причине, вследствие) себепли, ушын;
уважать за храбрость батырлыгы ушын хур-метлеу; ценить за ум ацылы ушын цэдир-леу; за недостатком времени уацты аз болган себепли; за истечением срока муддети питкенликтен; за отсутствием улик дэлил болмаганлыцтан; 13. с вин. п. (вместо кого-л., в качестве кого-л.) ушын, орнында; работать за отца экеси ушын жумыс ислеу; он работает за мастера ол мастердиц орнында ислеп тур; 14. с твор. п. (в значении предлога «с») менен, бенен, пенен, ’лы. ’ли; письмо за подписью директора директор-дыц целы менен хат; дело за номером пять бесинши номерли ис; 15. с вин. п. (при обозначении расстояния) узацта, узацлыц-та, алыста, алыслыцта; находиться за двадцать километров от города цаладан жигир-ма километр узацта болыу; за три километра от деревни ауылдан уш километр узацлыцта; 16. с вин. и твор. п. (при указании направленности действия) =а, ’е, =ды, ’ди, ’ты, ’ти, ’ны, ’ни, ушын; ухаживать за больным ауырыуды царау; смотреть за коровой сыйырды бацлап турыу; смотреть за детьми балаларды багыу; беспокоиться за детей балалар ушын тынышсызланыу; следить за мыслью ой--пикирди бацлау; наблюдать за игрой ойынга царап турыу; 17. с вин. п. (при указании на лицо или предмет, к которому прикасаются) ’дан, ’ден, =тан, =тен, ’нан, ’нен; вести за руку цолынан жетелеу; дёрнуть дверь за ручку есиктиц тутцасы-нан тартып жибериу; держаться за перила басцыштыц цоршауынан услау; 18. свин. п. (при обозначении цены, платы) ’га, ’ге, ’ца, ’ке; за деньги ацшага; купить за один рубль бир сомга сатып алыу; 19. с твор. п. (при обозначении лица, предмета, от которого зависит наступление какого-л. действия) ’дан, ’ден, ’тан, ’тен. байланыслы, ’дики, ’ники; очередь за вами нэубет сизики; дело за немногим аз цалды, шамаласты; 20. с твор. п. (при обозначении лица, которое должно уплатить, сделать что-л.) ’да, «де, ’та, ’те; за вами десять рублей сизде он манат аласы бар; запишите за мной маган жазып цойыц; за тобой ещё две книги сенде еле еки китап бар; 21. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, по отношению к которому возникает какое-л. чувство) ушын, сонлыцтан, сол себепли; мне стыдно за него оныц ушын маган уят; я рад за вас мен сизге цууанышлыман; мне больно за неё мен оныц ушын цыйна-ламан; 22. с твор. п. (при обозначении лица, обладающего каким-л. свойством) ’да, =де, ’та, ’те; за ним водится эта дурная привычка онда усындай оцбаган эдет бар;<> выйти замуж за кого-л. биреуге ерге тийиу; быть замужем за кем-л. биреудиц хаялы болыу; за счёт кого-либо биреудиц есабынан; за исключением басцасы, басца; за и против тэрепдар хэм царсы; ни за что 1) (никогда) хеш цашан, хеш уацытта;
— 227 —
ЗАБ
2) (напрасно) айыпсыз, хеш себеп-сиз.
ЗА= приставка 1. темендеги мэнидеги фейиллерди жасайды: 1) уэрекеттиц басла-ныуы, мыс.', зааплодировать дол шаппатлаи баслау; 2) хррекеттиц соцгы нэтийжесин, мыс.: заасфальтировать асфальтлап болыу; завоевать басып алыу, урысып алыу; 3) («ся» жанапайы менен ямаса онысыз) хррекеттиц эдеттеги шегинен асцанын керсетеди, мыс.: закормить тамадты артыд жегизиу; засидеться отырып далыу; 2. бир нгрсениц аржасында, артында, сыртында деген мэнидеги атлыц $эм келбетликлерди жасайды, мыс. задворки хэулиниц сырты, уйдиц арты; загородный даланыц сыртын-дагы.
ЗААКТИРОВАТЬ сов. что актлеу, акт жасау, акт дузиУ» актца киргизиу.
ЗААЛЕТЬ сов. 1. (начать алеть)цызара баслау, цызылланыу; 2. (показаться—обалом) кызарып кериниу, цызылланып кериниу.
ЗААПЛОДИРОВАТЬ сов. кому-чему и без доп. дол шаппатлау, дол шаппатлай баслау, шапалад урыу.
ЗААРЕНДОВАТЬ сов. что арендалау, кирейге алыу, майына алыу.
ЗААРЕНДОВЫВАТЬ несов. см. заарендовать.
ЗААРКАНИВАТЬ несов. см. заарканить.
заарканить сов. кого мойнына аркан таслап услау; аркан менен услау; ~ лошадь атты аркан менен услау.
ЗААРТАЧИТЬСЯ сов. разг, женге тур-мау, дырсыгыу, гежирлениу, ежетлениу.
ЗААСФАЛЬТИРОВАТЬ сов. что асфальт-лау, асфальт тесеу, асфальтлап болыу; ~ дорогу жолды асфальтлау, жолды асфальтлап болыу.
ЗААТЛАНТЙЧЕСКИ ||Й прил. Атлаи-тиктыц аргы жагындагы; ~е страны Ат-лантиктыц аргы жагындагы еллер.
ЗААХАТЬ сов. разг, ах дей баслау, ух дей баслау, ухлеу, ах-ухлеу.
ЗАБАВЦА ж. 1. (развлечение, игра) ермек, ойын-кулки, дызыд ойын, жубаныш, тама-ша; детские игры и ~ы балалардыц ойын--кулкнси хэм жубаиышы; 2. (несерьёзное занятие) ермек ойын, алданыш; пустая ~а мэзи тамаша, дуры ермек, дуры тама-ша.
ЗАБАВЛЯТЬ несов. кого-что 1. (развлекать) жубатыу, ойнатыу, дызыд керсет-тиу, алдастырыу, алдардатыу; ~ детей балаларды жубатыу, балаларды ойнатыу, балаларды алдардатыу; 2. (веселить, сме шить) кулдириу, дууандырыу, дууантыу.
ЗАБАВЛЯТЬСЯ несов. чем и без доп. тамаша етиу, ермек табыу, кеуил кетериу.
ЗАБАВНИК м. разг, хэзилкеш, ойыншыл, лаккы, кууакы.
ЗАБАВНИЦА женск. от забавник.
ЗАБАВНО 1. нареч. кызык етип, кызыклы, кулкили; тамаша; он ~ рассказывает ол кызык етип сейлейди; 2. безл. в знач. сказ, кызык, тамаша, кулки; это очень ~ бул жудэ кызык, бул жудэ тамаша.
ЗАБАВНЫЙ прил. КЫЗЫК, КЫЗЫКЛЫ,
кулкили, тамаша..., тамашалы, кулдиргиш; ~ случай кызыклы уацыя.
ЗАБАЛЛОТИРОВАТЬ сов. кого-что сай-ламау, сайламай калдырыу, сайламай таслау, сайлауда сызып таслау.
ЗАБАЛЛОТИРОВЫВАТЬ несов. см. забаллотировать.
ЗАБАЛТЫВАТЬ несов. см. заболтать I.
забарабАницть сов. тасырлата баслау, тадырлата баслау; дождь ~л по крыше жамгыр ушекти тасырлата баслады.
ЗАБАРРИКАДИРОВАТЬ сов. что бар-рикадалау, баррикада менен жолды беки-тиу.
ЗАБАРРИКАДИРОВАТЬСЯ сов. бар-рикадаланыу, баррикадага жасырыныу, баррикада менен дорганы^.
ЗАБАСТОВАТЬ сов. забастовка жасау, ис таслау, кетерилис шыгарыу.
ЗАБАСТОВКЦА ж. забастовка, ис таслау; всеобщая ~а галаба ис таслау; объявить ~у забастовка дагазалау.
ЗАБАСТОВОЧНЫЙ прил. забастовка..., забастовкалыд, ис таслау; ~ комитет забастовка комитети.
ЗАБАСТОВЩИК м. ис таслаушы, за-бастовкага датынасыушы, забастовка-шы.
ЗАБВЁНИЦЕ с. умытыу, естен шыгарыу, ядтан шыгарыу; -ф предать что-л. ~ю ядтаи шыгарыу, ядда алмау.
ЗАБЁГ м. спорт, жууырысыу, жарысыу; ~ на четыреста метров терт жуз метр жерге жууырысыу.
ЗАБЕГАТЬ сов. 1. (начать бегать) жууыра баслау, эрли-берли жууырыу, тура жууырыу; 2. (о глазах, о взгляде) аладлау, ойнадшый баслау, жалт-жалт дарау-
ЗАБЕГАТЬ несов. см. забежать;-ф ~ вперёд 1) (делать что-л. раньше времени) уадтынан бурын ислеу; 2) (опережать кого-л. в чём-л.) озып кетиу, алга тусип кетиу.
забегаться сов. разг, жууырып шар-шау, харыу, зорыгыу.
ЗАБЕЖАТЬ сов. 1. за что жууырып кетиу, жууырып кириу, кирип шыгыу; 2. к кому, разг, (зайти мимоходом) кирип шыгыу, кирип етиу, керип шыгыу, барып шыгыу; ~ к знакомым танысларга кирип шыгыу .
ЗАБЕЛЁТЬ сов. 1. (начать белеть) агара баслау, адшылланыу; 2. (показаться — о белом) агарып кериниу, адшылланып кериниу.
ЗАБЕЛИВАТЬ несов. см. забелить.
ЗАБЕЛЙТЬ сов. что 1. (произвести побелку) адлау, хэклеу; агартыу; ~ стены дийуалларды адлау; 2.- (сметаной, молоком) датыд датыу, агарганлау, асдатыд-лау.
ЗАБЕРЕМЕНЕТЬ сов. жукли болыу, еки дабат болыу, аягы ауыр болыу.
ЗАБЕСПОКОИТЬСЯ сов. о ком-чём и без доп. тынышсызланыу, тынышсызлана баслау.
ЗАБИВАТЬ несов. см. забить I.
ЗАБИВАТЬСЯ несов. см. забиться I.
15*
'заб‘
— 228 —
ЗАБИНТОВАТЬ сов. кого-что, чем орау, тацыу, орап байлау, бинт пенен орау, орап бинт пенен тацыу, бинт пенен байлау.
ЗАБИНТОВЫВАТЬ несов. см. забинтовать.
ЗАБИРАТЬ I несов. см. забрать I.
ЗАБИРАТЬ II несов. см. забрать II. забираться несов. см. забраться.
ЗАБИТЫЙ 1. прич. от забить I; 2. прил. (запуганный, отупелый) езилген, артта цалган, цорцып цалган; 3. прил. (наполненный до отказа) лыцца толтырылган.
ЗАБЙЦТЬ I сов. 1. что (вбить) цагыу, цагып киргизиу; ~ть гвоздь шеге цагыу, мыйыц цагыу; 2. что, чем (заделать, закупорить) тыгыу, толтырыу, тыгып цойыу; ~ть щели жарыцларды тыгыу; трубу ~ло песком трубага цум тыгылыпты; 3. что, чем (закрыть наглухо) питеу, жабыу, жауып таслау, беккемлеу; ~ть окна досками эйнеклерди тахта менен жауып таслау; 4. что, чем (заполнить до отказа) толтырыу, толтырып цойыу; ~ть сарай дровами сарайды отын менен толтырыу; 5. кого (замучить побоями) урыу, урып азап бериу; 6. кого (убить на бойне, охоте и т. п.) сойыу; ~ть скот мал сойыу; 7. что, спорт, урып киргизиу, теуип киргизиу; ~ть мяч в ворота топты дэруазага теуип киргизиу; 8. кого-что (превзойти в чём-л.) озып шыгыу, жецип шыгыу; -<> ~ть голову кому-л. керексиз иэрсе менен мийин цатырыу, басты цаты-рыу-
ЗАБЙЦТЫ1 сов. 1. (начать бить) цуя баслау; дождь ~л по крыше жауын жайдыц тебесине цуя баслады; 2. (начать стрелять) ата баслау, оц жаудыра баслау; неприятель ~л из пушек душпан топтан оц жаудыра баслады; 3. что и без доп. цагыла баслау, дабыл цагыу, хабар етиу; ~ли барабаны барабан цагыла баслады; ~ть тревогу дабыл цагыу; 4. урыу, ура баслау; часы ~ли саат ура баслады; 5. (начать вытекать струёй) атлыгып шыга баслау; из скважины ~ла нефть скважиннан нефть атлыгып шыга баслады.
ЗАБЙЦТБСЯ I 1. (спрятаться) жасы-рыныу, тыгылыу, цашыу; кошка ~лась в угол пышыц муйешке тыгылды; 2. (засориться) пителиу, тыгылыу, пителип цалыу; труба ~лась илом трубага уйыц тыгылып цалган.
ЗА БЙ ЦТ ЬСЯ II сов. 1. (заметаться) соцлыгыса баслау; рыба ~лась в сетях балыц ауда соцлыгыса баслады; 2. ура баслау, сога баслау, согыу, тебиу; сердце ~лось журек сога баслады.
ЗАБИЯКА м. и ж. разг, жэнжелпаз, даукес, урысцац, жулпыс.
ЗАБЛАГОВРЕМЕННО нареч. алдан, кун бурын; алдын ала, алдынан; известить о чём-л- ~ алдын ала хабар етиу, алдан хабарландырыу, кун бурын хабар етиу.
ЗАБЛАГОРАССУДИТ || ЬСЯ сов. безл. ойына келгении ислеу, цэлегенин ислеу; он делает то, что ему ~ся ол езиниц ойына келгенин ислейди.
ЗАБЛЕСТЁЦТБ сов. 1. жарцырау, жар-цырай баслау, жалтырау, жылтырау, жыл-тылдау, мелтилдей баслау; на нёбе ~ли звёзды аспанда жулдызлар жылтырай баслады; 2. (стать блестящим) жайнау, жайнай баслау; у него глаза ~ли оныц кезлери жайнай баслады.
заблеять сов. мацырау, мацырай баслау.
ЗАБЛИСТАТЬ сов. см. заблестеть.
ЗАБЛУДЙТЬСЯ сов. адасыу, адасып кетиу, жолдан адасыу; ~ в лесу тогайда адасып кетиу; ~ в трёх соснах опиуайы мэселеде жацылысыу.
заблуждаться несов. жацылыу, жацылысыу, цэтелесиу, адасыу, надурыс жолга тусиу.
ЗАБЛУЖДЁНИЦЕ с. жацылысыу, це-телесиу, адасыу, надурыс жолга тусиу, жацылыстырыу; впасть в ~е надурыс жолга тусип цалыу; ввести в ~е цэте жолга салыу; вывести из ~я дурыс жолга салыу.
ЗАБОДАТЬ сов. кого сузиу, муйиз бенен сузиу.
ЗАБОЙ I м. 1. горн, забой (шахталарда)', 2. спорт, биринши урыу, забой (футбол, волейбол з;эм сондай ойынларда топты биринши урыу).
ЗАБОЙ II м. сойыу, шалыу; ~ скота мал сойыу.
ЗАБОЙЩИК м. забойщик, забойшы, кен цазыушы.
ЗАБОЛАЧИВАНИЕ с. батпацланыу, уймага айланыу, батпацлыцца айланыу.
заболачивать несов. см. заболотить.
ЗАБОЛАЧИВАТЬСЯ несов. см. заболотиться.
заболеваемость ж. аурыушылыц, кеселлениушилик; снижение ~и аурыу-шылыцтыц азайыуы, аурыушылыцтыц кемейиул.
ЗАБОЛЕВАНИ ЦЕ с. 1. (возникновение болезни) ауырыудыц басланыуы, ауыра баслау; момент ~я ауырыудыц басланган уацты; 2. (болезнь) ауырыу, сырцас кесел; хроническое ~е сабацлы ауырыу, уйрен-шикли ауырыу.
ЗАБОЛЕВАТЬ I несов. см. заболеть I ЗАБОЛЕВАТЬ II несов. см. заболеть II ЗАБОЛЕТЬ I чем и без доп. (стать больным) ауырып цалдоу, сырцасланып цалыу, науцасланыу; ~ ангиной ангина менен ауырып цалыу.
ЗАБОЛЁЦТЬ II сов. (начать болеть) ауыра баслау; у меня ~ла голова мениц басым ауыра баслады.
ЗАБОЛОТИТЬ сов. что батпацлау, уймага айландырыу, батпацца айландырыу.
ЗАБОЛОТИТЬСЯ сов. батпацланыу, батпацлыцца айланыу.
ЗАБОЛОЧЕННЫ||Й I. прич. от заболотить; 2. прил. батпацлы, батпацланган; ~е земли батпацлы жерлер.
ЗАБОЛТАТЬ I сов. что (замешать) араластырыу, былгау.
ЗАБОЛТАТЬ II сов. чем, разг, (руками, ногами) былганлатыу, цыймылдата бас-лау.
— 229 —
ЗАБ
ЗАБОЛТАТЬ III сов. разг, (заговорить) кеп сейлей баслау, сандырацлай баслау, былшылдау.
ЗАБОЛТАЕТ ЬСЯ сов. разг, пэтуасыз гэп айтыу, кеп сейлеу, былшылдау; мы ~лись до утра биз тац атцанша былшылдап отыр-дыц.
ЗАБОР м. дийуал, шарбац, цоршау, пацса.
ЗАБОРОНЙТЬ сов. что, с.-х. тырмалау, тырма басыу, мала басыу.
ЗАБОРОНОВАТЬ сов. см. заборонить.
ЗА БОТ || А ж. 1. гам, гамхорлыц, гамхорлыц етиу, гамланыу, гам жеу; ~а о человеке адам хаццында гамхорлыц етиу; проявить ~у о ком-л. биреуге гамхорлыц етиу; 2. мн. заботы (хлопоты) машцала; домашние ~ы уй машцаласы; <> без забот (беспечно, легкомысленно) цайгысыз, ууайымсыз, бийпэруа.
ЗАБОТИТ || Ь несое. кого-что цайрыртыу, рам жегизиу, ойландырыу, тынышсызлан-дырыу; это его мало ~ бул оны хеш тыныш-сызл анд ыр майд ы.
ЗАБОТИТЬСЯ несов. о ком-чём 1. (проявлять заботу) гамхорлыц етиу, гам жеу; 2. (беспокоиться) цайгырыу, тынышсызланыу; ему ни о чём не придётся ~ оган хеш нэрсе хаццында тынышсызланыуга туура _ келмейди.
ЗАБОТЛИВО нареч. гамхорлыц пенен.
ЗАБОТЛИВОСТЬ ж. гамхорлыц, гамхорлыц етиу.
ЗАБОТЛИВЫЙ прил. рамхор, гам жегиш; ~ отец гамхор ата; ~ хозяин рамхор басшы.
ЗАБРАКОВАТЬ сов. кого-что бракца шыгарыу, жарамсыз деп табыу.
ЗАБРАКОВЫВАТЬ несов. см. забраковать.
ЗАБРАЛО с. ист. забрало (долысаныц бетти цорсайтусын белими)-, <> выступить с открытым ~м пикирин жасырмай ашыц айтыу.
ЗАБРАСЫВАТЬ I несов. см. забросать.
ЗАБРАСЫВАТЬ II несов. см. забросить.
ЗАБРАЦТЬ I сов. 1. кого-что (взять) алыу, алып кетиу; ~ть книги с собой китапларды ези менен бирге алып кетиу; 2. кого-что алыу, басып алыу, алып кетиу; ~ть сына домой баласын уйге алып кетиу; ~ть в плен пленге алыу, цолга тусириу; 3. кого-что, разг, (арестовать) цамау, тут-цынга алыу; 4. кого-что, перен. разг, (овладеть мыслями, чувствами) ойын тартыу, мейлин аударыу; (его) забрала охота (что-л. сделать) цэуеслендирди, цызыцсын-дырды; 5. что (получить, добиться) ерисиу, алыу, жетиу, устемлик етиу, бийлеу; ~ть власть над кем-л. биреуге устемлик етиу; 6. что (сузить) тарылтыу, тарылтып тигиу; v-(erd) ~ло за живое жанына тийди; ~ть себе в голову бир нэрсеге беккем исенип алыу; ~ть в руки багындырыу, гэрезли етиу, биреуге дегенин ислетиу.
ЗАБРАТЬ II сов. что чем бекитиу, питеу; ~ окно досками эйнекти тахтай менен бекитиу.
ЗАБРАЦТься сов. 1. на что (залезть, вскарабкаться) шыгыу, ермелеп шыгыу,
миниу, басына миниу; ~ться на дерево агашца миниу; 2. во что, подо что (укрыться, спрятаться) жамылыу, ораныу, жасы-рынып кириу, бугып кириу, кирип келиу; ~ться под одеяло керпениц астына кириу, керпеге кирип алыу; 3. во что (проникнуть) кириу, ениу; мыши ~лись в ящик тышцанлар ящииктиц, ишине кирип алган; 4. (зайти далеко) ишкерисине кириу, тупкирине кириу; ~ться в самую глубь леса тогайдыц ец тупкирине кириу.
ЗАБРЕДАТЬ несов. см. забрести.
ЗАБРЕЗЖИ ЦТЬ сов. 1. ата баслау, агара баслау; ~л рассвет тац агара баслады; вдалеке ~л огонёк узацта от жылтыл-дады; 2. безл. (о рассвете) жацтырыу, агарыу, тац атыу; чуть ~ло, мы отправились в путь тац жаца агара баслаганда биз жолга шыцтыц.
ЗАБРЕСТИ сов. разг. 1. алыслап кетиу, адасып кетиу; ~ далеко в лес тогайдыц тубине алыслап кетиу; 2. (зайти мимоходом) женекей кириу, женекей кирип шыгыу.
ЗАБРОДИТЬ сов. ашыу, ашый баслау.
ЗАБРОНИРОВАТЬ сов. что (закрепить) бронь белгилеп цойыу, бронь алып цойыу. сацлап цойыу, белгилеп цойыу; ~ место орынга бронь белгилеп цойыу.
ЗАБРОНИРОВАТЬ сов. что (покрыть бронёй) темир менен цаплау.
ЗАБРОС м.: в ~е разг, тасланды, ийесиз цалыу; быть в ~е тасланды болып цалыу.
ЗАБРОСАТЬ сов. 1. кого-что, чем (осыпать) ылацтырыу, жаудырыу, усти-устине жаудырыу, усти-устине атыу; ~ камнями 1) тас жаудырыу; 2) перен. гэп етиу, сез етиу; ~ грязью 1) ылай жаудырыу; 2) перен. жала жабыу, орынсыз айыплау, есек тагыу; 2. что, чем (заполнить) толтырыу, кемиу; ~ яму песком шункырды кум менен кемиу.
ЗАБРОСИЦТЬ сов. 1. кого-что (бросить далеко) алысца ылацтырыу, ылацтырып таслау; ~ть мяч в сад топты багдыц ишине ылацтырыу; 2. что, разг, (затерять) жогалтыу, жойтып алыу; я ~л куда-то ключи гилтлерди бир жерге цойып жойтып алдым; 3. кого-что, перен. ийесиз цалдырыу, цараусыз цалдырыу; ~ть хозяйство хожалыцты цараусыз цалдырыу; 4. что, перен. таслап кетиу, умытып кетиу; таслау, цалдырыу. цойыу; ~ть музыку музыканы таслау; ~ть начатое дело баслан-ган исти таслап кетиу.
ЗАБРОШЕННЫЙ 1. прич. от забросить; 2. прил- ийесиз цалган, тасланган, ылацты-рылган, цараусыз цалган; ~ сад ийесиз цалган баг, цараусыз цалган баг; ~ ребёнок цараусыз цалган бала.
ЗАБРЫЗГАТЬ I сов. кого-что, чем (покрыть брызгами) шашыратыу, шашыратып таслау, шашыратып алыу, тамызып алыу.
ЗАБРЫЗГАЦТЬ II сов. (начать брызгать) бурке баслау, шашырата баслау, силпи-леу; ~л дождь жамгыр силпилеп жауа баслады.
ЗАБРЫЗГАТЬСЯ сов. шашыратып ылас-ланыу, тамызып ыласланыу.
ЗАБРЫЗГИВАТЬ несов. см. забрызгать
ЗАБ
— 230 —
ЗАБРЫЗГИВАТЬСЯ несов. см. забрызгаться.
ЗАБУЛДЫГА м. и ж. разг, арацхор, мэскунем.
ЗАБУРЛЙТЬ сов. гурилдей баслау, бул->цый баслау.
ЗАБУРЧАЦТЬ сов. разг, мынцылдай баслау, тоццылдай баслау, гуцкилдей баслау, цурылдай баслау; он что-то ~л себе под нос ол бир нэрсе деп гуцкилдей баслады.
ЗАБУТИТЬ сов. что, тех. тас пенен беккемлеу, бекитиу, тырнац салыу.
ЗАБУХА ||ТЬ сов. разг, тарсылдай баслау, гурсилдей баслау; ~ли пушки топ-лар гурсплдей баслады.
ЗАБУХАТЬ несов. см. забухнуть.
ЗАБУХ ||НУТЬ сов. исиниу, исинип кетиу, киригиу; оконные рамы от дождя ~ли эйнектиц рамалары жамгырдан исинип кетти.
ЗАБУЧИВАТЬ несов. см. забутить.
ЗАБУШЕВАТЬ сов. бурцасынлау, бурца-сынлай баслау, гуулей баслау.
ЗАБЫВАЦТЬ несов. см. забыть; не ~й! умытый кетпе!, есицнен шыгар ма1, ядтан шыгарма!
забываться несов. 1. см. забыться; 2. (терять ясность ума) умытшац болыу, алжаса баслау; ~ от старости гаррылыц-тан не айтцанын билмеу; жасы улкейген-ликтен алжаса баслау.
ЗАБЫВЧИВОСТИ Ь ж. умытшаклыц, естен шьиарыушылыц; по~и умытшацлыц-тан.
ЗАБЫВЧИВЫЙ прил. ушытшац.
ЗАБЫТПЫЙ 1. прич. от забыть; 2. прил. умытылган, естен шыццан; ~ые песни умытылган цосыцлар; 3. прил. (оставленный по забывчивости) умытылып цалган; на столе лежала ~ая книга столдыц устинде умытылып цалган китап жатыр еди.
ЗАБЦЫТЬ сов. 1. кого-что, о ком-чём (перестать помнить) умытыу, естен шыгарыу; ~ыть номер телефона телефонный номерин умытыу; ~ыть „навестить знакомого танысца барыуды умытыу; ~ыть обиду ашыуды умытыу; 2. что умытый цалдырыу, естен шыгарып цалдырыу; я ~ыл кнйгу дома мен китабымды уйде умытый цалдырдым; -<> и думать ~удь! ойыца да алма!, ойлама!; ~ыть дорогу куда-л. аягын кайтып атламау, аягын цайтып баспау.
ЗАБЫТЬЁ с. 1. (беспамятство) еси ауыу, есинен таныу, талыу, бийх,ууш болыу; больной впал в ~ ауырыу ессиз жатты; 2. (дремота) цалгыу, мулгиу, уйкысырау, уйцы басыу; на меня нашло ~ мени уйцы басты.
ЗАБЫЦТЬСЯ сов. 1. (впасть в беспамятство) есинен таныу, адам танымау, талыу, еси ауыу; цуушы кетиу; 2. (задремать) цалгый баслау, мулгиу, уйцыга кетиу; больной ~лся ауырыу уйцыга кетти; 3. (замечтаться) ойлау, ойга батыу; 4. (не сохраниться в памяти) ядтан шыгарыу, умытып кетиу; 5. (перейти границы дозволенного) шектеп шыгыу, цэдден зыят кетиу; она ~лась и наговорила много
лишнего ол цэдден зыят шыгып кет-тип, кеп орынсыз нэрселерди айтып тас-лады.
ЗАВ м. разг. см. заведующий.
3ABS I цысцартылсан цоспа сезлердиц биринши белеги, мэниси бойынша «.басшысы» дегенди ацлатады, мыс.: завскладом склад басшысы.
ЗАВ= II цысцартылсан цоспа сезлердиц мэниси бойынша «завод, заводтыц» дегенге туура келетугын биринши белеги, мыс.: завком завком.
ЗАВАЛ м. уйплме, уйме, уйинди; снежные ~ы цар уйиндилери.
ЗАВАЛИВАТЬ несов. см. завалить.
ЗАВАЛИВАТЬСЯ несов. см. завалиться.
ЗАВАЛИНКА ж. завалинка (жайдыц дийуалын айландырып уйилген топырац).
ЗАВА Л Й ЦТ Ь сов. 1. что (наполнить, засыпать) толтырыу, уйип таслау, кемип таслау, кемиу; ~ть яму землёй шуццырды топырац пенен кемиу; 2. кого-что толтырыу, уйиу, кемиу, басып кетиу, бегеп таслау; дорогу ~ло обвалом цулама жолды бегеп таслады; 3. что, чем, разг, (переполнить) уйип таслау, толтырыу; ~ть магазины товарами магазинлерди товарлар менен уйип таслау; 4. кого-что, разг, басына уйиу, жуклеу; ~ть срочной работой асы-гыс жумысларды басынан асырып уйиу; 5. что, разг, (обрушить, повалить) цула-тыу, кыйратыу, жыгыу; ~ть стену дий-уалды цулатыу; 6. что, перен. разг, (провалить) артта цалдырыу, бузыу, жонлей алмау, былыцтырыу; ~ть работу жумысты жонлей алмау, жумысты былыцтырыу.
ЗАВАЛЙЦТЬСЯ сов. разг. 1. (упасть за что-л.) артына тусиу, аржагына тусиу; книга ~лась за полку китап полканыц артына тусти; 2. (упасть, накрениться) цулау, жыгылыу, цыйрау; забор ~лся забор цулап цалды; 3. жатыу, жатый цалыу; ~ться спать уйцыга жатып цалыу.
ЗАВАЛЬ ж. собир. разг, етпей цалган сапасы темен товар.
ЗАВАЛЯЦТЬСЯ сов. разг. 1. (залежаться) жатып цалыу, уйилип цалыу; письмо ~лось на почте хат почтада кеп жатып цалды; 2. (остаться непроданным) сатыл-май жатыу.
ЗАВАЛЯЩИЙ прил. прост, жарамсыз, таслансан.
ЗАВАРИВАНИЕ с. демлеу, цайнатыу, демлениу, цайнатылыу.
ЗАВАРИВАТЬ несов. см. заварить.
ЗАВАРИВАТЬСЯ несов. см. завариться.
ЗАВАРЙТЬ сов. что 1. демлеу, цайнатыу; ~ чай чай демлеу; 2. тех. металл цуйыу, металл цуйып питеу, кепсерлеу; < ~ кашу шатац бир исти баслау, исти былыцтырыу.
ЗАВАРЙЦТЬСЯ сов. демлениу, цайнаты-лыу; чай ~лся чай демленди; -<> ~лось дело оцбаган бир ис басланды, ис шатасты.
ЗАВАРКЦА ж. 1. (действие) демлеу, цайнатыу; чайник для ~и чай демлеуге арналган чайник; 2. разг, демлем, цайна-тым; чаю осталось на одну ~у бир демлем чай цалыпты.
— 231 —
ЗАВ
ЗАВАРНОЙ прил. 1. дайнатпа, дайна-ган сууга салынган, дайнап турган сууга ийленген; ~ хлеб дайнап турган сууга ийленген нан; 2. (предназначенный для заварки) демлеуге арналган, дайнатыуга ар налган.
ЗАВЕДЕНИЕ с. модеме; одну орны (учебное)', тербия орны (воспитательное)', высшее учебное ~ жоцары одыу орны.
ЗАВЕДОВАНИЕ с. басдарыу, басшылыц етиу.
ЗАВЕДОВАТЬ несов. чем басдарыу; ~ библиотекой китапхананы басдарыу; ~ хозяйством хожалыдты баскарыу.
ЗАВЕДОМО нареч. билцастан, жорта, биле тура, биле турып, кере турып; давать ~ ложные показания биле турып етирик маглыумат бериу.
ЗАВЕДОМ "ЫЙ прил. белгили, айдын, дэммеге мелим, анык; ~ая ложь хэммеге мелим етирик.
ЗАВЕДУЮЩАЯ женск. от заведующий.
ЗАВЕДУЮЩИЙ м. басдарыушы, бас-лыд, мецгериуши; ~ магазйном дукэн басдарыушысы.
ЗАВЕЗТЙ сов. 1. кого-что (по пути) апарып бериу, женекей таслап етиу, жене-кей бере кетиу, алып барып таслап етиу; ~ письмо хатты женекей таслап етиу; 2. кого-что (отвезти далеко) билкастан узадда альш кетиу, узакца апарып таслау, адастырыу; ~ в далёкий край алые жерге алып кетиу; 3. что (доставить) алып келиу, тасып экелиу, жеткериу; ~ товары в мага-зйн товарларды дукэнга жеткериу.
ЗАВЕРБОВАТЬ сов. кого-что тартыу, жаллау, жумысда кабыл етиу.
ЗАВЕРБОВАТЬСЯ сов. тартылыу, жал-ланыу, жумысда дабыл етилиу.
ЗАВЕРБОВЫВАТЬ несов. см. завербовать.
ЗАВЕРБОВЫВАТЬСЯ несов. см. завер боваться.
ЗАВЕРЕНИЕ с. 1. (уверение) исендириу, инандырыу; 2. (подтверждение) тастыйыд-лау, гууаландырыу, дурыслау, бекитиу; ~ подписи дойылган долды тастыйыдлау, дойылган долды бекитиу.
ЗАВЕРЙТЕЛ || Ь м. тастыйыдлаушы, гуу-аландырыушы, дурыслаушы, бекитиуши; подпись ~я дурыслаушыныц колы.
ЗАВЕРИТЬ сов. 1. кого-что, в чём. (уверить) исендириу, инандырыу; ~ в своей преданности езиниц шын берилгенлигине исендириу; 2. что (удостоверить) тастыйыдлау, гууаландырыу, дурыслау, бекитиу; ~ подпись дойган долды дурыслау.
ЗАВЕРКА ж. тастыйыдлау, гууаландырыу, дурыслау, бекитиу; ~ документов документлерди бекитиу.
ЗАВЕРНУТЬ сов. 1. кого-что, во что орау, орап тацыу, дундадлау, дымтау; ~ покупку в бумагу сатып алган затларды дагазга орау; ~ ребёнка баланы орау; 2. что (загнуть, подвернуть) бугиу, дайырыу, сыба-ныу, туриу; ~ рукава жецди туриу; 3. (свернуть в сторону) бурылыу, бурылып кетиу, бурыу, айланыу; за угол муйештен айланыу; ~ в переулок кишкене кешеге
бурылып кетиу; 4. разг, (мимоходом) дайрылып етиу, женекей кирип шыгыу; ~ к приятелю танысца дайрылып етиу; 5. что, разг, (завинтить) таулау; бурау, бурап беркитиу; ~ кран кранды таулау.
ЗАВЕРНУ ЦТ ЬСЯ сов. 1. во что (укутаться) оралыу, ораныу; ~ться в одеяло кер-пеге ораныу; 2. (загнуться, подвернуться) бугилиу, дайырылыу, турилиу; рукав ~лся жец турилди.
ЗАВЕРТЕТЬ I сов. кого, разг, (увлечь, захватить всецело) азгырыу, басын айлан-дырыу.
ЗАВЕРТЕТЬ II сов. чем (начать вертеть) айландыра баслау, таулай баслау, бурай баслау, былгай баслау.
ЗАВЕРТЕТЬСЯ I сов. разг, (захлопотаться) ис пенен айланысыу; ~ с делами ислер менен айланысыу.
ЗАВЕРТЁЦТЬСЯ II сов. (начать вертеться) айлана баслау, айланыу; колесо ~лось дегершик айлана баслады.
ЗАВЕРТЫВАТЬ несов. см. завернуть. ЗАВЁРТЫВАТЬСЯ несов. см. завернуться. ЗАВЕРШАТЬ несое. см. завершить.
ЗАВЕРШАТЬСЯ несов. см. завершиться. ЗАВЕРШАЮЩИЙ 1. прич. от завершать; 2. прил. тамамлаушы, аяцлаушы, ацы-pFbi; ~ этап тамамлаушы этап, ацырры этап.
ЗАВЕРШЕНИЕ с. тамамлау, питкериу, акырына жеткериу.
ЗАВЕРШИТЬ сов. что тамамлау, питкериу, акырына жеткериу; ~ семилетку досрочно жети жыллыцты срогинен бурын тамамлау.
ЗАВЕРШИТЬСЯ сов. тамамланыу, пит-керилиу, ада болыу.
ЗАВЕРЯТЬ несов. см. заверить.
ЗАВЁС1|А ж. пер де; ~а тумана думай пердеси; снежная ~а цар пердеси, цар цатламы; дымовая ~а тутин пердеси; <> приподнять ~у сырды ашыу, аныц-лау.
ЗАВЕСИТЬ сов. кого-что перделеу, перде цурып цойыу, тутыу, жабыу; ~ окно занавеской терезеге перде тутыу.
ЗАВЕСТИ сов. 1. кого-что алып барыу, алып келиу, апарып таслау; ~ кого-л. в лес биреуди тогайга алып барыу; 2. кого-что (попутно) женекей алып барыу; ~ ребёнка в детсад баланы женекей балалар бадшасына алып барыу; 3. что (устроить, оборудовать) дузиу, дурыу, ускенелеу; ~ библиотеку китапхана дузиу; 4. что (обзавестись, приобрести) садлау, асырау; уйли болыу (семью)', хожалыдлы болыу (хозяйство); ~ корову сыйыр асырау; 5. что (установить, ввести) орнатыу, киргизиу; ~ новые порядки жаца тэртип орнатыу; 6. что, с кем-чем (начать) баслау, дозгау, кирисиу; ~ разговор сез баслау; ~ перепйску хат жазысыуга кирисиу; ~ знакомство танысыу; 7. что (привести в движение) жургизиу, дэрекетке келтириу, бурау, таулау; ~ мотор моторды жургизиу; ~ часы саатты таулап жургизиу;
~ в тупйк жаман аухалда далдырыу.
ЗАВ
— 232 —
ЗАВЕЦСТЙСЬ сов. 1. (появиться) пайда болыу; у него ~лйсь деньги онда ацша пайда болды; в сарае ~лйсь мыши сарайда тышцанлар пайда болды; 2. (установиться) орнау, ениу, кириу; ~лйсь новые порядки жаца тэртиплер орнады; 3. (прийти в движение) журиу, ислеу, цэрекетке келиу; мотор завёлся мотор журип кетти.
ЗАВЕТ м. уэсият, нэсийцат; ~ы Лёнина Ленинниц уэсиятлары.
ЗАВЁТН ||ЫЙ прил. 1. (сокровенный) эдиу-ли, цэдирли; ~ое желание эдиули тилек; 2. (тайный, секретный) сырлы, цупыя, жасырын; ~ый клад жасырын гэзийне.
ЗАВЁТРЕННЦЫЙ прил. ыц, тыныц; ~ая сторона ыц жак, ыц тэреп.
ЗАВЕШАТЬ сов. что, чем, разг, асып цойыу, илип цойыу; ~ стены картинами дий-уалларга сууретлерди кеп етип илип цойыу.
ЗАВЕШИВАТЬ I несов. см. завешать.
ЗАВЕШИВАТЬ II несов. см. завесить.
ЗАВЕЩАНИЕ с. мийрас цагаз, тапсырма, уэсият сез; оставить ~ уэсият айтып цалдырыу; составить ~ мийрас цагаз жазыу.
ЗАВЕЩАТЕЛЬ м. офиц. уэсиятшы, нэ-сийцатшы, уэсият етиуши, мийрас цалдырыу шы.
ЗАВЕЩАТЕЛЬНИЦА женск. от завещатель.
ЗАВЕЩАТЬ сов. и несов. 1. кого-что, кому-чему уэсият етиу; айтып кетиу (устно)', 2. кому-чему и с неопр., перен. (выразить предсмертную волю) уэсият етиу, мийрас цалдырыу.
ЗАВЗЯТЫЙ прил. разг, цумарлы, хэуес, цунтлы, цумарпаз, берилген, елермен; ~ охотник цумарлы ацшы.
ЗАВИВАТЬ несов. см. завить.
ЗАВИВАТЬСЯ несов. 1. см. завйться; 2. (виться) буйраланыу.
ЗАВЙВКА ж. 1. (действие) буйралау; 2. (причёска) буйра, буйраланган шаш.
ЗАВЙДЕТЬ сов. кого-что, разг, узацтан кериу.
ЗАВИДНО 1. нареч. кез цызарлыктай, цызыгарлыцтай, цэуэс боларлыцтай, кез тартарлыцтай; он ~ здоров оныц. цызыгар-лыцтай дени сау; 2. безл. в знач. сказ. иши куйерлик, кунлерлик, кере алмаслыц, куншилик; ему ~ кунлейди.
ЗАВИДНЫЙ прил. цызыгарлыц, цызыц-тыратугын, кез цызыгарлыц, хэуес болар-лыц, кез тартарлыц.
ЗАВИДОВАТЬ несов. кому-чему иши куйиу, кунлеу, кере алмау.
ЗАВИЗЖАТЬ сов. цацсылау, цацсылай баслау, шыцгырыу, шыцгырып жибериу.
ЗАВИЗИРОВАТЬ сов. что виза цойыу, рухсат бериу.
ЗАВИЛЯТЬ сов. чем былгай баслау, былгацлата баслау.
ЗАВИНТИТЬ сов. что бурау, бурап бенитиу, таулап бекитиу; ~ гайку гайканы таулап бекитиу.
ЗАВИНТИ ||ТЬСЯ сов. буралыу, буралып бекитилиу, тауланыу, тауланып бекиниу; гайка хорошо ~лась гайка жацсы тауланып бенитилди.
ЗАВИНЧИВАТЬ несов. см. завинтить.
ЗАВЙНЧИВАЦТЬСЯ несов. см. завинтиться; этот винт не ~ется бул винт бурал-майды.
ЗАВИРАТЬСЯ несов. см. завраться.
ЗАВЙСЦЕТЬ несов. от кого-чего 1. (быть подчинённым чьей-л. власти) цараслы болыу, гэрезли болыу, багынышлы болыу; 2. (быть обусловленным чем-л.) байланыслы болыу, цараслы болыу; успех дела ~ит от нас самих истиц табыслы болыуы бизиц езимизге байланыслы; он сделал всё, что от него ~ело ол езине байланыслы барлыц ислерди иследи.
ЗАВИСИМОСТИ Ь ж. 1. цараслылыц, ерик-сизлиц, гэрезлилик, багынганлыц; находиться в полной ~и от кого-л. биреуден толыц гэрезли болыу; экономическая ~ь экономикалыц гэрезлилик; крепостная ~ь ист. крепостной багынганлыц; 2. (обусловленность) байланыслылыц, гэрезлилик. багынышлылыц; в ~и от обстоятельств жагдайларга байланыслы.
ЗАВЙСИМ'ЫЙ прил. цараслы, ериксиз, гэрезли, багынышлы, байланыслы; ~ые страны гэрезли ел л ер; ~ое положение багынышлы аухал.
ЗАВИСТЛИВО нареч. кунлеп, цызганып, иши тарлыц етип, тарлыц пенен, кере ал-май, иши куйип; ~ смотреть на что-л. бир нэрсеге иши тарлыц пенен царау.-
ЗАВИСТЛИВОСТЬ ж. кунлеушилик, куншиллик, цызганшацлыц, иши тарлыц, кере алмаушылыц.
ЗАВИСТЛИВЫЙ прил. кунлеуши, кун-шил, цызганшац, иши тар, кере алмай-тугын; ~ взгляд куншил кез царас, цыз-ганшац, кез царас.
ЗАВИСТНИК м. кунлеуши, куншил, иши тар, цызганшац.
ЗАВИСТНИЦА женск. от завистник.
ЗАВИСТЬ ж. куншиллик, кунлеу, цыз-ганыу, иши тарлыц.
ЗАВ ИТ ЦОЙ прил. 1. буйраланган; ~йе волосы буйраланган шаш; 2. (в виде спирали) буралган, есилген.
ЗАВИТОК м. 1. (локон) ерим, тулым, кенил, бурым; 2. шырмауыц, шыйыртпац; шыйырып жазыу (почерка); ~ ползучего растения ермелеп есетугын есимликлердиц шырмауыгы; ~ орнамента нагыс шыйырт-пацлары.
ЗАВИТУШКА ж. разг. см. завиток.
ЗАВЙТЬ сов. что буйралау, буйра етиу; ~ волосы шашты буйралау.
ЗАВЙТЬСЯ сов. буйраланыу, буйралан-дырыу, буйралатыу; ~ в парикмахерской шаштэрезханада буйралатыу.
ЗАВИХРЕНИЕ с. физ. цуйынланыу, уйирилиу, цайнауытлау.
ЗАВКОМ м. (заводской комитет) завком (завод комитета).
ЗАВЛАДЕВАТЬ несов. см. завладеть.
ЗАВЛАДЕТЬ сов. кем-чем 1. (захватить) басып алыу, ийелеу, долга алыу; ~ неприятельской крепостью душпанныц крепость-тын долга алыу; 2. перен. бойсындырыу, езине царатыу, езине аударыу; ~ чьим-л. вниманием биреудин, неуилин езине аударыу; <> ~ умами ацыл-хуушын ийелеу.
— 233 —
ЗАВ
завлекАтел ьный прил. разг, дызыд-лы, дызыдтыратугын, дызыд, жагымлы.
завлекать несое. см. завлечь.
ЗАВЛЕЧЬ сов. кого-что 1. (заманить) цызыцтырып езине тартыу, алдап жолдан азгырыу; 2. перен. (соблазнить, пленить) цызыгыу, цызыцтырыу, хэуес болыу, шын берилиу.
ЗАВОД I м. завод; металлургический ~ металлургия заводы; автомобильный ~ автомобиль заводы; чугунолитейный ~ шойын еритетугын завод; кирпичный ~ гербиш заводы; лесопильный ~ агаш кесиу заводы; сахарный ~ цант заводы; маслодельный ~ май заводы; конный ~ ат заводы.
ЗАВОД II м. 1. (действие) бурау, тау бериу, таулау; 2. (приспособление в механизме) тау, тетик, ход беретугын жери, бурау тетиги; ~ у часов сааттыц тауы; 3. полигр. завод (китаптыц бир набордан басылган бвлеги)-, у нас этого и в ~е нет бул бизиц дэстуримизде жод.
ЗАВОДИЛА м. и ж. разг, баслаушы, дозгаушы, доздырыушы адам, шелкемлес-тириуши адам.
ЗАВОДЙТЬ несов. см. завести.
ЗАВОДИТЬСЯ несое. см. завестись.
ЗАВОДИ ]]6Й прил. бурандалы, бурала-тугын, бурап жургизетугын; тау берилетугын, тауланатугын; ~ая игрушка тау берилетугын ойыншыц, бурап жургизетугын ойыншык.
ЗАВОДОУПРАВЛЕНИЕ с. завод басцар-масы.
ЗАВОДСКИЙ прил. см. заводской-
ЗАВОДСКОЙ прил. завод..., заводтыц; ~ корпус завод корпусы.
ЗАВОДЧИК м. уст. завод ийеси.
ЗАВОДЬ ж. цолтыц, туба, шыганац; тихая ~ 1) тыныш цолтыц; 2) перен. шет жер, тыныш жер.
ЗАВОЕВАНИЦЕ с. 1. (действие) жецип шыгыу, басып алыу, урысып жециу, жецип алыу; ~е власти властьты цолга алыу; 2. (завоёванная территория) басып алынган жер, урысып алынган жер; 3. перен. мн. завоевания (достижения) табыс, жетис-кенлик, ерисилген табыслар; ~я науки илимниц ерискен табыслары, илимниц же-тискенликлери.
ЗАВОЕВАТЕЛЬ м. басып алыушы, урысып алыушы, басцыншы.
ЗАВОЕВАТЕЛ ЬНЫЙ прил. басып алыу-шылыц, урысып алыушылыц, басцыншы-лыц.
ЗАВОЕВАТЬ сов. 1. кого-что басып алыу, урысып алыу, куш пенен багынды-рыу, жаулап алыу; ~ страну елди басып алыу; 2. кого-что, перен. (добиться) ийе болыу, ерисиу, жетисиу, киргизиу, алыу; ~ свободу азатлыцца жетисиу; ~ авторитет аброй алыу, абройга жетисиу; ~ известность даццца ерисиу; 3. что (в спортивной борьбе) ийе болыу, жетисиу, ерисиу, алыу; ~ второе место в соревновании жарыста екинши орынды алыу.
ЗАВОЁВЫВАТЬ несов. см. завоевать.
ЗАВОЗ м. 1. (действие) тасыу, экелиу,
тасып жеткериу; ~ товаров в магазин магазинге товар экелиу; 2. (завезённые товары) экелинген затлар, жеткерилген товарлар, тасып экелинген уэжлер.
ЗАВОЗЙТЬ I несов. см. завезти.
ЗАВОЗЙТЬ II сов. что, прост, (загрязнить) патаслау, былгау, кирлетиу, ылас-лау; ~ платье кейлекти кирлетиу.
ЗАВОЗИТЬСЯ I сов. (загрязниться) па-тасланыу, кирлениу, ыласланыу.
ЗАВОЗИТЬСЯ II несов. (начать возиться) эуерелениу, цозгалыу, эуере болыу.
ЗАВОЗНЫЙ прил. экелинген, келтирил-ген, жеткерилген, тасылган.
ЗАВОЛАКИВАТЬ несое. см. заволочь.
ЗАВОЛАКИВАТЬСЯ несое. см. заволочься.
ЗАВОЛНОВАТЬСЯ сов. 1. (начать беспокоиться) тынышсызланыу, тынышсызла-на баслау; 2. (о море) толцынлана баслау, толцынланыу.
ЗАВ О Л ЦбЧЬ сов. что цаплау, буркеу, басыу; тучи ~оклй нёбо аспанды бултлар цаплады; О глаза ~окло слезами кезге жас келди.
ЗАВОЛ ЦОЧЬСЯ сов. чем цапланыу, бур-келиу, басылыу, жабылыу; нёбо ~оклбсь тучами аспан бултлар менен цапланды.
ЗАВОПИТЬ сов. разг, бацыра баслау, ецрей баслау, зарлана баслау, жылай баслау, цыйнала баслау.
ЗАВОРАЖИВАТЬ несое. см. заворожить.
ЗАВОРАЧИВАТЬ несов. 1. см. заворотить; 2. чем цозгау, шугылланыу, кетериу; он ~ет большими делами ол улкен ислерди цозгап жур-
ЗАВОРАЧИВАТЬСЯ несов. 1. (повёртывать назад или в сторону) цайырылыу, бурылыу; 2. (загибаться, отвёртываться) бугилиу, цайырылыу, турилиу.
ЗАВОРКОВАТЬ сов. цоцырлай баслау.
ЗАВОРОЖИТЬ сов. 1. кого-что, уст. (заколдовать) дууалау, басын айландырыу; 2. кого (очаровать) езине тартыу; музыка ~ла меня музыка мени езине тартты.
ЗАВОРОТ м. мед.: ~ кишок ишектиц туйилиуи, ишектиц буралыуы.
ЗАВОРОТИТЬ сов. разг. 1. (изменить направление) жолдан цайтарыу, жолдан бурыу; ~ назад кейин цайтарыу; 2. что (загнуть, подвернуть) бугиу, цайырыу, туриу; ~ рукава жецди туриу.
ЗАВОРОЧАТЬСЯ сов. разг, айлана баслау, цозгала баслау, цыймылдай баслау, аударылып тусе баслау.
ЗАВРАТЬСЯ сов. разг, етирик айтыу, етирик сейлеу, етирикке берилиу, етирик-шиликке берилиу.
ЗАВСЕГДАТАЙ м. бэрцулла цатнаушы, турацлы цатнаушы; ~ театра театрдан цалмаушы.
ЗАВТРА нареч. ертец; ~ утром ертец азанда; до ~! ертецге шенем!; отложить что-л. на ~ ертецге цалдырыу; не нынче — ~ бугин — ертец.
ЗАВТРАК м. азангы ас, азангы ауцат, сэскелик; утренний ~ азангы тамад, азангы ауцат; взять с собой ~ азангы аудатты ези менен алып келиу.
ЗАВ
— 234 —
ЗАВТРАКАТЬ несов. азанры ауцатланыу, азанда ауцат жеу, сэскелик ауцатланыу.
ЗАВТРАШНЕЙ прил. ертецги, ертец болатугын, келеси кунги; ~ий день ертецги кун; с ~его дня ертецги куцнен баслап; позаботиться о ~ем дне ертецги кун хац-цында ойлау.
ЗАВУАЛИРОВАТЬ сов. что алжасты-рыу, аныц айтпау, ашып айтпау, гумил-жи тусиндириу, бурмалап тусиндириу; ~ факты фактлерди бурмалап тусиндириу.
ЗАВУЧ м. (заведующий учебной частью) завуч (оцыу белимин басцарыушы, оцыу белпминиц баслыгы).
ЗАВХОЗ м. (заведующий хозяйством) завхоз (хожалыцты басцарыушы).
ЗАВШИВЕТЬ сов. разг, бийтлеп кетиу, бийт басып кетиу, цурытлап кетиу.
ЗАВЫВАНИЕ с. улыу, гууилдеу, хуу-леу; ~ бури дубелейдиц гууилдеуи.
ЗАВЫВАЦТЬ несов. улыу, гууилдеу, хуулеу; вьюга ~ет боран гууилдейди.
ЗАВЫСИТЬ сов- что кетериу, кетерип жибериу, арттырыу, жоцарылатыу; ~ расценки бацасын арттырыу.
ЗАВОДЬ сов. улый баслау, гуулей баслау, гууилдей баслау; собака ~ла ийт улый баслады; ~л ветер самал гууледи.
ЗАВЫШАТЬ несов. см. завысить.
ЗАВЫШЕНИЕ с. кетериу, арттырыу, жоцарылатыу.
ЗАВЯЗАТЬ I сов. что 1. байлау, тацыу, шалыу, туйиу, туйнеу; ~ узел туйиншик-леу, туйин туйиу; ~ узлом туйин етип байлау; ~ в узел туйин туйнеу; ~ пакет пакетти орау, пакетти орап байлау; ~ голову платком басын орамал менен тацыу; ~ рану бинтом жараны бинт пенен тацыу; ~ ботинки ботинканы байлау; ~ галстук галстук байлау; 2. перен. (установить, начать) баслау; ~ знакомство таныса баслау; ~ переписку хат жазыса баслау; ~ перестрелку атысыу, атысыуды баслау; ~ ссору урысыу, жэнжеллесиу, жэнжел баслау.
ЗАВЯЗАТЬ II несов. см. завязнуть.
ЗАВЯЗАЦТЬСЯ сов. 1. байланыу, туйи-лиу, тацылыу; узел ~лся туйин туйилди; 2. перен. (начаться, возникнуть) басланыу; ~лся бой сауаш басланды; ~лась беседа гурриц басланды; 3. бот. (образоваться — о плоде) найшалау, туйнеклеу, туйнек салыу, туйнеклей баслау, гумшалау.
ЗАВЯЗКА ж. 1. (тесёмка, ленточка и т. п.) бау, жип; 2. (исходный пункт действия) цэрекеттиц басы, хэренеттиц басланыуы; ~ драмы драмадагы уацыялар-дыц басланыуы.
ЗАВЯЗНУТЬ сов. в чём 1. (застрять) батыу, батып цалыу, тыгылыста цалыу; ~ в болоте батпацца батыу; 2. перен. батыу, кемилиу; ~ в долгах царызга батыу.
ЗАВЯЗЫВАТЬ несов. см. завязать I. ЗАВЯЗЫВАТЬСЯ несов. см. завязаться. ЗАВЯЗЬ ж. бот. туйнек, найша.
ЗАВЯЛИВАТЬ несов. см. завялить.
ЗАВЯЛИТЬ сов. что цацлау, сурлеу, кептириу; ~ рыбу балыцты цацлау.
ЗАВЯНУТЬ сов. солыу, солып калыу, цуурау, „Куурап цалыу.
3А ГАДАТЬ сов. 1. что жумбац айтыу; ~ загадку жумбац айтыу; 2. что и без доп. ойлау, болжау; ~ какое-л. число бир сайды жумбац етип айтыу; 3. что, разг, (предположить, задумать) болжау, нийетлениу.
ЗАГАДИТЬ сов. что, разг, патаслау, был-гау, ыласлау.
ЗАГАДК'А ж. жумбац; отгадать ~у жумбацты шешиу; <> говорить ~ами тымсал менен айтыу, астарлы сейлеу.
ЗАГАДОЧНО нареч.. сырлы, тусиниксиз, гумилжи, астарлы.
ЗАГАДОЧНОСТЬ ж. тусиниксизлик, сыр-лылыц, гумилжилик, астарлылыц.
ЗАГАДОЧНЦЫЙ прил. сырлы, тусиниксиз, астарлы; ~ое явление сырлы цубы-лыс; ~ая картинка сырлы суурет.
ЗАГАДЫВАТЬ несов. см. загадать; зачем ~ вперёд? алдагыны болжаудыц не кереги бар?
ЗАГАЖИВАТЬ несов. см. загадить.
ЗАГАЛДЕТЬ сов. разг, шуулай баслау, шауцымласа баслау, гауырласа баслау.
ЗАГАР м. кунге куйиу, кунге царайыу.
ЗАГАСЙТЬ сов. что, разг, ешириу, сендириу; ~ лампу шыраны ешириу.
ЗАГВОЗДКА ж. разг, ирциниш, тосцын, бегет; вот в чём мине ирциниш усында!
ЗАГЙБ м. 1. буклем, бугис, бугилген жер, цайрылган жер, букленген жер, айланба, шыганац; ~ листа цагаздыц буц-ленген жери; 2. перен. (отклонение) бур-малау, бурмалаушылыц, зыянкесликке бур-малау; левый ~ полит, солшыл, солшыл-лыц, солшыл бурмалаушылыц.
ЗАГИБАТЬ несов. см. загнуть.
ЗАГИБАТЬСЯ несов. см. загнуться.
ЗАГИПНОТИЗИРОВАТЬ сов. кого-что гипнозлау, кез байлау.
ЗАГЛАВИЕ с. бас, ат; ~ книги китаптыц аты; под ~м аты менен.
ЗАГЛАВНЦЫЙ прил. бас..., басындагы; ~ый лист басындагы цагаз; ~ая буква бас хэрип.
ЗАГЛАДИТЬ сов. что 1. (пригладить) утиклеу, утюглеу, сыйпау, тарау; ~ складки утюгом жыйырылганды утюглеу; ~ волосы шашты тарап тегислеу; 2. перен. (исправить, искупить) дузетиу, жецил-летиу, жууыу; ~ вину айыбын жецил-летиу, гунасын жууыу.
ЗАГЛАЖИВАТЬ несов. см. загладить.
ЗА ГЛАЗА разг. 1. (в отсутствие кого-л.) кези жокта, сыртынан, ези жоцта, кер-мей; говорить о ком-л. ~ биреудиц сыртынан сейлеу, кези жоцта сез етиу; 2. (с избытком) артыгы менен; ~ довольно артыгы менен жетеди.
ЗАГЛАЗНО нареч. разг, кези жоцта, сырттан, ези жоцта; решить что-л. ~ ези жоцта бир нерсени шешиу.
ЗАГЛОХ||НУТЬ сов. 1. (затихнуть) тоцтау, тоцтап цалыу, тыныу, тынып цалыу, ешип цалыу, сенип цалыу, басы-лыу; звуки ~ли сеслер тынып цалды; 2. (прийти в запустение) цараусыз цалыу, цацырап цалыу; сад ~ баг цараусыз
— 235 —
ЗАГ
цалды; <> мотор ~ мотор сенип цалды; самовар ~ самовар ешип цалды; дело ~ло ис басылды, ис тоцтатылды.
ЗАГЛОХШИЙ 1. прич. от заглохнуть; 2. прил. (затихший) ешип далган; сенген (о моторе, машине)', 3. прил. (пришедший в запустение) цараусыз далган, тасланган.
ЗАГЛУШАТЬ несов. см. заглушить.
ЗАГЛУШЙ ТЬ сов. 1. кого-что басыу, еситтирмеу, тодтатыу; оркестр ~л голос певца оркестр косыд айтыушыныц сестин еситтирмеди; ~ть звук шагов аяд дусир-лилерин тодтатыу; 2. что, перен. (ослабить, смягчить) пэсейтиу, басыу; ~ть боль ауы-рыуды песейтиу; 3. что (о растениях) басыу, басып кетиу; сорняки ~ли поле дарам шеплер атызды басып кетти; 4. что, перен. (протест, недовольство и т. п.) басыу, жод етиу; 5. что, разг, (угли, самовар) ешириу, сендириу.
ЗАГЛЯДЕНЬЕ с. разг, айта далгандай, кериуге турарлыд, дарап турарлыд; конь — одно ~ дарап турарлыдтай ат; это просто ~! кез тоймайтугын нэрсе!
ЗАГЛЯДЕТЬСЯ сов. на кого-что кез айырмай царау, царап цатып цалыу, тигилип царау, царай бериу; ~ на картину сууретке царап цатып цалыу, суурет-ке кезин айырмай царау.
ЗАГЛЯДЫВАТЬ несов. см. заглянуть;
-<> ~ вперёд алга кез жибериу.
ЗАГЛЯДЫВАТЬСЯ несов. см. заглядеться.
ЗАГЛЯНУТЬ сов. 1. (посмотреть) царау, кез салыу, царап цойыу; ~ть в окно эйнектен царау; ~ть в словарь сез-ликке царап цойыу; он не ~л в книгу ол китаптыц бетин ашпады, ол китапца кез салмады; 2. к кому, разг, (зайти) келип кетиу, кирип шыгыу, барып шыгыу, керип етиу; ~ть к товарищу жолдасына кирип шыгыу.
ЗАГНАИВАТЬСЯ несов. см. загноиться.
ЗАГНАННЦЫЙ 1. прич. от загнать; 2. прил. (обессиленный) болдырган, шар-шаган, шалыддан, журмей далган, дэл-сизленген; ~ая лошадь болдырган ат; 3. прил. перен. (запуганный, забитый) дордытылган, уркитилген, безиктирилген.
ЗАГНАТЬ сов. 1. кого-что (куда-л.) дамау, айдап киргизиу, дууып киргизиу; ~ скот во двор малды дорага дамау, молларды дорага айдап киргизиу; 2. что, разг, (вбить) цагыу, цагып киргизиу, урып киргизиу; ~ гвоздь глубокд в доску мыпыц-ты тацтайга цагып киргизиу; 3. кого (довести до изнеможения) болдыртыу, шаршатыу, шалыцтырыу, дэлсиретиу; ~ коня атты болдыртыу.
ЗАГНИВАНИЕ с. 1. шириу, ширий баслау, ирий баслау; 2. перен. ыдырау, ыды-рай баслау, цулай баслау, ширий баслау; ~ капитализма капитализмниц ширий басл ауы.
ЗАГНИВАТЬ несов. см. загнить.
ЗАГНЙТЬ сов. 1. (начать гнить) шириу, ширий баслау, ириу, ирий баслау; 2. перен. (прийти к разложению) ыдырау, ыдырай баслау, цулай баслау. ширий баслау.
ЗАГНОЙЦТЬСЯ сов. ирицлеу, ирицлесиу, ириц жыйнау; рана ~лась жара ирицлести.
ЗА ГНУТЬ сов. что бугиу, буклеу; ~ страницу книги китаптыц бетин буклеу; ~ палец бармагын бугиу; ~ цену баданы асыра copay; ~ крепкое словцо цатты сезди айтып салыу, ерси сезди айтып жибериу.
ЗАГНУТ ЬСЯ сов. бугилиу, буклениу, ийилиу.
ЗАГОВАРИВАТЬ I несов. (вступать в разговор) сез баслау, гэп баслау, гуррин, баслау.
ЗАГОВАРИВАТЬ II несов. см. заговорить I; зубы ~ сезди бурыу.
ЗАГОВАРИВАТЬСЯ несов. 1. см. заговориться; 2. (говорить бессмыслицу) мэни-сиз сез сейлеу, алжыу, сандырацлау.
ЗАГОВОР I м. заговор, тил бирикти-риу, ауыз бириктириу, жасырын келисим, жасырын сыр; тайный ~ жасырын тил бириктириу.
ЗАГОВОР II м. (заклинание) дууалау, оцыу, зикир салыу.
ЗАГОВОРИТЬ I сов. кого-что, разг. 1. (утомить разговором) сейлеп жалыдты-рыу, сез бенен мазасын кетириу; 2. (заколдовать) дууалау, зикир салыу, оцыу; ~ от болезни кеселди оцыу; -<> ~ зубы кому-л. биреуди сез бенен алдау, сез бенен байы-тыу.
ЗА ГОВОРИ ЦТ Ь II сов. 1. с кем, о чём. и без доп. (начать говорить) сейлей баслау, ретсиз сейлей бериу; все разом ~ли бар-лыгы бирден сейлей баслады; ~ть с кем-л. на улице кешеде биреу менен сейлесип цалыу; 2. (овладеть речью) тили шыгыу, тили шыга баслау; ребёнок скоро ~т тез арада баланыц тили шыгады; он ~л по-не-мёцки ол немец тилинде сейлей баслады, ол немецше сейледи; 3. перен. (пробудиться) ояныу, сезими болыу; в нём ~ла совесть ол инсапца келди.
ЗАГОВОРИТЬСЯ сов. 1. (увлечься разговором) сезге кирисиу, сезге кирисип кетиу, сейлесип отыра бериу, узац сейлесип отыра бериу; 2. разг, (завраться) етирик сейлеу, етирик айтып шатасыу.
ЗАГОВОРЩИК м. заговорщик, заговор-шы, заговорга цатнасыушы, тил бирикти-риуши, тил бириктириушиликке цатнасыушы.
ЗАГОВОРЩИЦА женск. от заговорщик.
ЗАГОВОРЩИЧЕСКИЙ прил. разг, заговор-шы, тил бириктириушилик; ~ вид тил би-риктириушилик керинис.
ЗАГОГОТАТЬ сов. 1. (о гусях) гаццыл-дай баслау, гаццылдау; 2. разг, (захохотать) гарцылдау, гарцылдап кулиу, гар-цылдасыу.
ЗАГОДЯ нареч. прост, алдын ала, ерте-ден, бурыннан.
ЗАГОЛОВОК м. заголовок, баслама, бас; ~ статьи мацаланыц аты, мацаланыц басы.
ЗАГОЛОСИТЬ сов. екирип жылау, дауыс шыгара баслау, гауырласа баслау, дауыс шыгарып бацыра баслау.
ЗАГ
— 236 —
ЗАГОН м. 1. (действие) айдап киргизиу, айдап дамау, цамалап цууыу, цоршалап айдау; 2. (для скота) малхана, жайлау-хана, мал дора, дамау, шарбад; керпеш (для овец); 3. (участок пашни) атыз, ацыз жер, егнлетугын жер;<> быть в ~е цууда-лауда болыу.
ЗАГОНЩИК м. охот, дууыушы, цууа-лаушы (ацды буццыда жатцан ацшыга царай айдаушы).
ЗАГОНЯТЬ I несов. см. загнать.
ЗА ГОНЯ ЦТ Ь II сов. кого (утомить работой, поручениями) шаршатыу, ис басцы етиу, болдыртыу, жалыцтырыу; он меня совсем ~л ол мени жудэ шаршатты, ол мени жуде жалыцтырды.
ЗАГОРАЖИВАТЬ несое. см. загородить.
ЗАГОРАЖИВАТЬСЯ несое. см. загородиться.
ЗАГОРАТЬ несов. см. загореть.
ЗАГОРАТЬСЯ несов. см. загореться.
ЗАГОРДИТЬСЯ сов. разг, улкенсиу, мен-менсиу, тэкэббирлениу, гэрдийиу.
ЗАГОРЕЛ ||ЫЙ прил. кунге куйген, царайган, кунге царайган; ~ое лицо царайган бет.
ЗАГОРЕТЬ сов. кунге куйиу, царайыу, кунге царайыу; ~ на солнце цуясца куйип царайыу.
ЗАГОРЁЦТЬСЯ сов. 1. (вспыхнуть) жаныу, жана баслау, ертене баслау, тута-ныу, тутана баслау, алысыу; дом ~лся уй жана баслады; свет ~лся свет жанды; 2. перен. (заблестеть) жайнау, жарцырау, жалтырау, жылтылдау; его глаза ~лись радостью оныц кезлери цууанганнан жай-нады; 3. чем и без доп. жигерлениу, кай-нау, цумарланыу; ~ться желанием сделать что-л. бир нэрсени ислеуге жигерлениу; 4. кому, безл. разг, (захотеться) цумарланыу,, кумартыу, хэуес етиу; что вам так ~лось? успеете! неге буншелли цумарт-тыцыз? улгересиз!; 5. перен. басланыу, цызыу; ~лся спор талас цызды.
ЗАГОРОДИТЬ сов. 1. что (обнести оградой) цоршау, цоршап цойыу, цоралау, дэремлеу; ~ двор забором цэулиниц сыртын цоршау; 2. кого-что (заслонить) алдында турыу, тосцынлыд етиу, жабыу, цаплау, целецкелеу; ~ свет жацтыны цаплау, жац-тыга тосцынлыц етиу; 3. что (преградить) тосцынлыц салыу, бекитиу, бегеу; ~ кому-л. дорогу биреудиц жолына тосцынлыц салыу; 4. что, разг, (загромоздить) уйиу, толтырыу; ~ весь склад ящиками путкил складты ящиклер менен толтырыу.
ЗАГОРОДИТЬСЯ сов. от кого-чего жабылыу, цорганыу, тасаланыу, паналаныу; ~ рукой от солнца цолы менен цуястан цор ганыу.
ЗАГОРОДКА ж. цора, пацса, цоршау, дийуал.
ЗАГОРОДИ 1|ЫЙ прил. цала шети, цала-дан сырттагы; ~ый дом цаладан сырт-тагы уй; ~ая прогулка цала сыртына саяхат, цаланыц сыртына цыдырыу.
ЗАГОСТЙТЬСЯ сов. разг, узац уацыт цонац болыу, цонацлыцта кеп жатыу.
ЗАГОТАВЛИВАТЬ несов. см. заготовить.
ЗАГОТОВИТЕЛЬ м. таярлаушы, таяр етиуши, тайынлаушы.
ЗА ГОТОВЙТЕЛ ЬНцЫЙ прил. таярлаушы, таярлау..., таярлайтугын; ~ая цена таярлау бацасы; ~ый пункт таярлаушы пункт.
ЗАГОТОВИТЬ сов. что 1. (заблаговременно приготовить) таярлау, таярлап цойыу, таяр етиу, хэзирлеу; ~ пропуск пропуск таярлап цойыу; 2. (запасти) таярлап цойыу, энжамлау; ~ дров на зиму цысца отын таярлап цойыу.
ЗАГОТОВКА ж. 1. (действие) таярлау, таярлап цойыу, таяр етиу, хэзирлеу; ~ хлеба гэлле таярлау; 2. (для обуви) пишилген телетин, пишилген былгары.
ЗАГОТОВЛЯТЬ несов. см. заготовить.
ЗАГОТОВЩИК м. 1. таярлаушы; 2. (сапожник) пишиуши.
ЗАГОТОВЩИЦА женск. от заготовщик.
ЗАГОТПУНКТ м. (заготовительный пункт) заготпункт (таярлау пункты).
ЗАГРАДИТЕЛЬНЫЙ прил. воен, тосцын, бегет; ~ вал тосцын цашы; ~ огонь артиллерии артиллерияныц бегет болган огы.
ЗАГРАДИТЬ сов. что тосцынлау, тосцын етиу, бегеу, байлау; ~ путь жолды бегеу.
ЗАГРАЖДАТЬ несов. см. заградить.
ЗАГРАЖДЁННОЕ с. воен, тосцын, бегет; проволочные ~я сым тосцынлары.
ЗАГРАНИЦА ж. разг, сырт ел, шет ел, шет мэмлекет.
ЗА ГРАНИЦЕЙ сырт елде, шет елде.
ЗА ГРАНИЦУ сырт елге, шет елге.
ЗАГРАНИЧНЫЙ прил. сырт ел..., сырт еллик, сырт мэмлекетлик, шет ел, шет ел-лик; ~ паспорт сырт елге барыу ушын паспорт.
ЗАГРЕБАТЬ несов. 1. что (сгребать) жыйнап алыу, топлап алыу, тырма менен жыйнау; гуреп уйиу, бир жерге жыйыу, жыйнау; ~ сёио пишенди жыйнау; 2. разг, (грести) есиу; ~ веслом ескек пенен есиу; 3. что, перен. жыйнау, топлау, гуреп алыу, гуреп жыйнау; ~ деньги ашкезлик пенен ацшаны жыйнау; < чужими руками жар~ погов. киси цолы менен от кесеу.
ЗАГРЕМЕТЬ I сов. чем, разг, тасыр-тусыр етиу, шацыр-шуцыр етиу, шацырлау, тасыр-лау; ~ посудой ыдыслар шацырлатыу.
ЗАГРЕМЁЦТЬ II сов. (начать греметь) гуркирей баслау, гурилдей баслау, гур-силдей баслау; ~л гром кек гуркирей баслады.
ЗАГРЕСТИ I сов. разг. см. загребать.
ЗАГРЕСТИ II сов. (начать грести) есе баслау, ескек есе баслау.
ЗАГРИВОК м. 1. (у лошади) жал, шоцлыц; 2. разг, (у человека) ыйыц, ецсе.
ЗАГРИМИРОВАТЬ сов. кого-что грим-леу, бетин езгертип бояу.
ЗАГРИМИРОВАТЬСЯ сов. гримлениу, бетин езгертип бояныу.
ЗАГРИМИРОВЫВАТЬ несов. см. загримировать.
ЗАГРИМИРОВЫВАТЬСЯ несов. см. загримироваться.
ЗАГРОБНЫЙ прил. о дуньялыц, елген-нен кейинги, цыямет, ацырет; ~ мир о дунья, ацырет, цыямет.
________________________________________- 237 ~____________________________________ЗАД
ЗАГРОМОЖДАТЬ несов. см. загромоздить.
ЗАГРОМОЗДИТЬ сов. что, чем ыбыр-сытыу, толтырыу, уйип таслау, усти-устине жыйнау, бэнт цылыу, бегеу, байлау.
ЗАГРОМЫХАТЬ сое. чем и без доп., разг, тацырлай баслау, тарсылдай баслау, салдырау.
ЗАГРОХОТАЦТЬ сов. тарсылдай баслау, гурсилдей баслау, шацырлай баслау, гуркирей баслау; ~л гром кек гуркирей баслады.
ЗА ГРУ БЕЛ Ы || Й прил. 1. (ставший жёстким) цатцан, цабарган; ~е руки цабарган коллар; 2. (ставший грубым) турпайылан-ган, турпайы.
ЗАГРУБЕТЬ сов. 1. (стать жёстким) цатыу, цабарыу; от работы руки ~ли жумыстан доллар цабарды; 2. (стать грубым — о человеке) турпайыланыу.
ЗАГРУЖАТЬ несов. см. загрузить.
ЗАГРУЖЕННОСТЬ, ЗАГРУЖЕННОСТЬ ж. 1. жуги толыцлыц, жуги жеткиликлилик; ~ железных дорог темир жоллардыц жуги толыцлыц; 2. перен. жумысы кеплик, иси кеплик, бэнтлилик; ~ работой жумысы кеплик.
ЗАГРУЗИТЬ сов. 1. что (нагрузить полностью) жуклеу, толтырып жуклеу, жук пенен толтырыу; ~ подвалы картошкой телелерди картошка менен толтырыу; 2. кого-что, перен. кеп жумыс тапсыры-лыу, жумысы кеп болыу, иси кеп болыу; бэнт етиу; ~ работой жумыс пенен бэнт етиу.
ЗАГРУЗКА ж. 1. (действие) жуклеу, толтыра жуклеу, толтырыу; толтырып тийеу; ~ руды в плавильную печь еритиуши печьти руда менен толтырыу; 2. перен. разг. кеп ис тапсырыу, кеп жумыс пенен тэмийин етиу, кеп жумыс бериу.
ЗАГРУЗОЧНЫЦЙ прил. жук жуклене-тугын, жук тийелетугын; ~е машины жук жукленетугын машиналар.
ЗАГРУНТОВАТЬ сов. что грунтлау, бир цат бону, тегислеп бону; ~ пол полды бир цат бону.
ЗАГРУНТОВЫВАТЬ несов. см. загрунтовать.
ЗАГРУСТИТЬ сов. цайгыра баслау, цайгы-лана баслау, гам шеге баслау, цапалана баслау, цапаланыу, цайгыланыу, кеуил-сизлениу.
ЗАГРЫЗАТЬ несов. см. загрызть.
ЗАГРЫЗЦТБ сов. кого 1. талап елтириу, тислеп, шайнап елтириу, алцымлап таслау; волк ~ овцу дасцыр цойды алцым-лап таслады; 2. перен. разг, (истерзать, истомить) азап бериу, жэбирлеу, кый-нау, дысыу; его совесть ~ла оны намыс дысты, оны уят дысты, ары келди.
ЗАГРЯЗНЕНИЕ с. патаслау, патасла-ныу, ыласланыу, ыласлау, ипласлау, кир-лениу, кирлетиу.
ЗАГРЯЗНИТЬ сов. 1. что патаслау, ыласлау, ипласлау, кирлетиу; ~ помещение уй ишин патаслау; 2. кого-что, перен. (опошлить) жала жабыу, жала-лау, дех.мет салыу, царалау.
ЗАГРЯЗНИТЬСЯ сов. патасланыу, ыласланыу, кирлениу.
ЗАГРЯЗНЯТЬ несов. см. загрязнить. загрязняться несов. см. загрязниться. ЗАГС м. (отдел записей актов гражданского состояния) загс (гражданлыд цэлет-ти хатлаушы мэкеме).
ЗАГУБИТЬ сов. кого-что, разг, набыт цылыу, тубине жетиу; ~ чью-л. жизнь биреудиц емирин набыт цылыу.
ЗАГУДЕТЬ сов. гууилдей баслау, гурил-дей баслау, гурилдеу.
ЗАГУЛЯТЬ сов. разг, цыдырыспага салы-ныу, мэскунемликке берилиу, цэзликке берилиу.
ЗАГУЛЯТЬСЯ сов. разг. 1. (долго прогулять) кеп уацыт цыдырып кетиу, узац цыдырыспада болыу, кеп уацыт бийкарга журиу; 2. (предаться веселью, кутежам) кеп уацыт мэскунемликке берилиу, хэзге берилиу.
ЗАГУСТЕТЬ сов. цойыуланыу, цойы-лыу, цойыулана баслау.
ЗАД м. 1. (задняя часть чего-л.) сырт, арт, арт жац, арца; надеть платье задом наперёд кейлегиниц артын кийиу; 2. (седалище) отыратугын жер, сауыр, бексе; 3. мн. зады прост, цэулиниц сырты, уйдиц арты; идтй ~ами сырт пенен кетиу; 4. мн. зады бурыннан белгили нэрсе, бурыннан оцып билген; повторять ~ы бурынан белгили нэрсени цайталау, еткенди цайталау.
ЗАДАБРИВАТЬ несов. см. задобрить.
ЗАДАВАТЬ несов. см. задать.
ЗАДАВАТЬСЯ несов. 1. см. задаться 1; 2. прост, (важничать) менменсиу, улкен-сиу, тэкэббирлениу, мардымсыу.
ЗАДАВИТЬ сов. 1. кого (придавить насмерть) басып елтириу; 2. кого, разг, (задушить) бууып елтириу, бууындырып елтириу; 3. что, перен. (подавить, заглушить) басыу, жоц етиу, еситтирмеу.
ЗАДАНИЕ с. тапсырма, уазыйпа; производственное ~ ендирис уазыйпасы; плановое ~ планлы тапсырма; боевое ~ жауынгерлик тапсырма; выполнить домашнее ~ уйге берген тапсырманы орынлау; дать ~ жумыс бериу, тапсырма бериу.
ЗАДАРИВАТЬ несов. см. задарить.
ЗАДАРЙТЬ сов. кого кеп сауга бериу. кеп сыйлыц бериу.
ЗАДАРОМ нареч. разг. 1. (бесплатно, даром) мут, мутца, пулсыз; 2. (очень дёшево) арзан, мутца дерлик; купить ~ арзан алыу, мутца дерлик сатып алыу; 3. (бесполезно, напрасно) босца, бийкарга, бийкар.
ЗАДАТЦОК м. 1. ушынан берилген пул, алдан берилген пул; внести ~ок при заказе заказ бергенде ушынан пул бериу; 2. мн. задатки (склонности) уцып, зейин; у ребёнка хорошие ~ки баланыц зейини жацсы.
ЗАДАТЬ сов. 1. что (поручить выполнить) бериу, тапсырыу; ~ работу жумыс тапсырыу; ~ урок сабац бериу, сабац тапсырыу; 2. что (указать, назначить) керсетиу. белгилеу; ~ тон 1) муз. баслап бериу, баслап жибериу; 2) перен. (показать пример)
ЗАД
— 238 —
басшылыц керсетиу, басшылыц цылыу; 3. что, разг, (устроить) жасау, бериу; ~ пир улкен той бериу; 4. что, чего (насыпать, дать) салыу, бериу; ~ лошади овса атца жем бериу; 5. что, чего, разг, (причинить) ушыратыу, салыу; ~ страху цор-цыныш салыу; ~ хлопот эуереге ушыратыу; <> ~ вопрос сауал бериу; я тебе задам! мен сатан керсетемен!
ЗАДАЦТЬСЯ сое. 1. чем берилиу, нийет етиу; ~ться целью бир мэцсетти нийет етиу; ~ться мыслью бир пикирге берилиу; 2. разг, (случиться, выдаться) болыу, болып цалыу; ну и денёк сегодня ~лся! бугингндей кун бола бермес!
ЗАДАЧ || А ж. 1. мэселе; арифметйческая ~а арифметика мэселеси; шахматная ~а шахмат мэселеси; решйть ~у 1) мэселени шешиу, мэселе шыгарыу; 2) перен. бел-гили бир царарта келиу; 2. (цель) мин-нет, уазыйпа, мэцсет; ~и хозяйственного и культурного стройтельства хожалыц хэм мэденият цурылысынын. миннетлери; ~и воспитания тэрбиялау уазыйпалары; очередные ~и нэубеттеги уазыйпалар; боевая ~а жауынгерлик миннет; перед нами стоят большие ~и алдымызда улкен мэцсетлер ТУР- .
ЗАДАЧНИК м. мэселелер жыйнагы,
ЗАДВИГАТЬ сое. что, чем цозгай баслау, цозталтыу, хэрекетке келтире баслау, цыймылдата баслау.
ЗАДВИГАТЬ несов. см. задвинуть.
ЗАДВИГАТЬСЯ сов. цозтала баслау, Хэрекет ете баслау, цыймылдай баслау.
ЗАДВИГА ЦТ ЬСЯ несов. 1. см. задвй-нуться; 2. (быть задвижным) жылысыу, жылыстырылыу, ысырылыу; этн рамы ~ются бул рамалар ысырылады, бул рама-лар жылысады.
ЗАДВЙЖКА ж. илдиргиш, тэмби, илгиш, тау.
ЗАДВИЖНОЙ прил. жылжымалы, жыл-жыйтутын, цозгалатутын, цыймылдайту-тын.
ЗАДВИНУТЬ сов. 1. что, за что ийтерип цойыу, ысырып цойыу, ысырып илдириу, жылжытып апарыу, ийтерип киргизиу; задвйнуть что-л. за шкаф бир нэрсени шкафтын. артына ысырып цойыу; 2. что, чем ысырып жабыу, жылжытып бастырып цойыу, жылжытып жабыу, жауып цойыу, ысырып цойыу; окно шкафом шкафты эйнектиц алдына ысырып цойыу.
ЗАДВИНУ ЦТ ЬСЯ сов. ийтерилиу, ысырылыу, жылжыу, жылжытылыу, жылысыу; ящик в столе ~лся столдын. цутысы жыл ысып кетти.
ЗАДВОРКЦ И только мн. хэулинин. сырты, уйдин, арты; <> на ~ах еле^сиз жерде, кезге туспейтугын жерде.
ЗАДЕВАТЬ I несов. см. задеть.
ЗАДЕВ А ЦТ Ы1 сов. что, разг, (деть, затерять) цойыу, жойылтыу, бир жерге цойыу, жогалтыу, тыгып койыу, житириу; куда ты ~л мою кнйгу? сен мениц китабымды дайда койдыц?
ЗАДЕВА||ТЬСЯ сов. разг, цойылыу, ты-гылыу, жок болыу; куда ~лась кнйга?
китап цайда жоц болтан?; куда вы ~лись? сиз цайда жогалдыцыз?
ЗАДЕЛ м. разг, задел (1. исленип атыр-еан у,эм дауам етиуге тийисли жумыс-, 2. нормадан артыц исленип артып турган узжлер).
ЗАДЕЛАТЬ сов. что питеу, тыгыу, жабыу, тас етип бекитиу, питеп таслау, цаплау; ~ двери есикти питеп таслау.
ЗАДЕЛКА ж. разг, питеу, тыгыу, тас етип бекитиу, питеп таслау, цаплау; ~ трещин жарыцларды питеу.
ЗАДЕЛЫВАТЬ несов. см. заделать.
ЗАДЕРГАННЫЙ 1. прич. от задёргать I; 2. прил. разг, жэбирленген, дарыган, шар-шаган, тынышы кеткен, турткиге тускен, азап шеккен, мэниси цашцан; ~ человек харыган адам.
ЗАДЁРГАТЬ I кого-что разг, (измучить) жэбирлеу, азап бериу, шаршатыу, хары-тыу, турткилеп кун бермеу, бийзар цылыу, азап шектириу, мэнисин кашырыу, тынышын алыу.
ЗАДЕРГАТЬ II сов. что, чем (начать дёргать) силке баслау, силке бериу, тарт-цылай баслау.
ЗАДЁРГАТЬСЯ сов. титрене баслау, цал-тырай баслау, тартцылана баслау.
ЗАДЁРГИВАТЬ несов. см. задёрнуть.
ЗАДЁРГИВАТЬСЯ несов. см. задёрнуться.
ЗАДЕРЕВЕНЕЛ ЦЫЙ прил. разг. 1. (ставший твёрдым) агаштай цатып калган, цаткан, цатты; 2. перен. уйыган, жаны кеткен, сезими кеткен; ~ая рука уйып цалган цол.
ЗАДЕРЕВЕНЕЕТ Ь сов. 1. (затвердеть) цатыу, агаштай болыу; 2. перен. уйыу, жаны кетиу, сезими кетиу, цатыу; нога~ла аяц агаштай цатып цалды.
ЗАДЕРЖАНИЕ с. 1. (арест) услау, тутыу, тутцынга алыу; цамау; 2. иркиу, сацлау; ~ снега на полях атызда царды иркип цалыу; 3. (временное прекращение) иркиу, тоцтатыу, иркилиу, тоцталыу, журмеу; ~ мочи сидик иркилиу, сидик журмеу.
ЗАДЕРЖА ||ТЬ сов. 1. кого-что (не пустить) иркиу, тоцтатыу, тоцтатып турыу, услап турыу, тутып цалыу; его ~ли дела оны ислери тоцтатты; ~ть противника душпанды иркиу; ~ть гостя цонацты иркиу; 2. что, перен. (отсрочить) кешик-тириу, уацытын узайтыу, созыу, иркиу; ~ть уплату долга царызды телеу уацытын узайтыу, царызын телеуди кешицтириу; ~ть ответ жууап цайтарыуды кешикти-риу; 3. что (замедлить) пэтии пэсейтиу, тоцтатыу, пэсецлетиу, кешиктириу; ~ть развитие чего-л. бир нзрсениц рауажла-ныуын тоцтатыу; 4. что (приостановить) тоцтатып цойыу, кешиктирип таслау; ~ть дыхание дем алмай турыу; 5. кого-что (арестовать) услау, тутыу, тутцынга алыу, цамау; ~ть преступника жинаятшыны тутцынга алыу; ~ть на месте преступления жинаят устинде услау.
ЗАДЕРЖА )]ТЬСЯ сов. 1. (замешкаться) иркилиу, кешигиу, кешигип цалыу, егле-нип цалыу, еглениу; ~ться в дороге жолда
— 239 —
ЗАД
иркилиу; 2. (замедлиться) пэти кемиу, эстелениу, тоцтау; развйтие ребёнка несколько ~лось баланыц рауажланыуы бираз естеленди.
ЗАДЕРЖИВАТЬ несов. см. задержать.
ЗАДЕРЖИВАТЬСЯ несов. см. задержаться.
ЗАДЕРЖКИ А ж. 1. иркиниш, тоцтау, тоцталыу, тоцтатыу, иркилис, иркилиу, иркиу; вследствие сильного снегопада произошла поездов цатты цар жауыу салдарынан поездлар иркилип цалды; 2. (опоздание) кешигиу; без ~и кешик-пестен.
ЗАДЁРНУТЬ сов. что тартып жабыу, тартыу; ~ занавес пердени тартып жабыу.
ЗА ДЁРН У ЦТ ЬСЯ сов. тартылып жабы-лыу, тартылыу; занавес ~лся перде тартылып жабылды.
ЗАДЁТЫЙ 1. прич. от задеть; 2. прил. шалынган, зыянланган; у больного задеты лёгкие аурыудын, екпеси шалынган.
ЗАДЁ||ТЬ сов. кого-что 1. (коснуться, зацепить) тийиу, тийип кетиу, цагып кетиу, соцлыгыу, цацлыгыу; ~ть рукой цол цагып кетиу; ~ть за стол столга тийип кетиу; пуля ~ла кость оц суйекке тийип еткен; 2. перен. тил тийгизиу, батып кетиу, капа етиу, жанына тийиу; ~ть самолюбие хорлау, тил тийгизиу, кеулине тийиу; это его ~ло бул оныц кеулине тийди; <> ~ть за живое жанына тийгизип айтыу.
ЗАДЙРА м. и ж. разг, жэнжелпаз, урыс-цац, даукес, тебелести баслаушы, топалац-шы.
ЗАДИРАТЬ несов. 1. см. задрать; 2. кого--что, разг, (дразнить) арына тийиу, масца-ралау, хорлау.
ЗАДИРАТЬСЯ несов. 1. см. задраться;
2. разг, (приставать к кому-л.) жэнжел шы-гарыуга урыныу, соцлыгыу, бийзар етиу, урыныу.
ЗА ДНЕ’ цоспа свзлердиц карты» деген свздиц мэнисине ту ура келетугын биринши бвлеги, мыс.: заднеязычный тил арты.
ЗАДНЦИЙ прил. артцы, соцгы, кейинги, кейиндеги, арцадагы, издеги; ~ее колесо артцы дегершик; ~ие ноги артцы аяцлар; на ~ем плане соцгы планда; ~ий двор артцы хэули; ~ий ход кейин журис; ~ий карман артцы цалта; <> ~яя мысль жасы-рын пикир, харам ой; ~им числом еткен число менен; быть без ~их ног огада шар-шау; ходить на ~их лапках жарамсацла-ныу, жагыныу, хэммениц алдында тик турыу.
ЗАДНИК м. 1. (обуви) сирис, гулшин; 2. театр, задник (сацнаныц ец артындагы декорация).
ЗАДОБРИТЬ сов. кого-что, чем, разг. кеулин алыу, кеулин табыу, езине тартыу.
ЗАДОК м. арткы жак, арка суйенгиш (арбаныц, шананыц).
ЗАДОЛБИТЬ I сов. разг, (затвердить наизусть) куры ядлау, мэнисине тусинбей ядлап алыу; ~ урок сабакты мэнисине тусинбей ядлап алыу.
ЗАДОЛБЙТЬ П сов. (начать долбить) шокый баслау, шокып тесе баслау.
ЗАДОЛГО нареч. кеп бурып, эдеуир бурын; ~ до отхода поезда поезд кет-пестен кеп бурын, поезд журместеи кеп илгери.
задолжать сов. что, кому, разг, царыз-дар болыу, царызга алыу, царызланыу, несийеге алыу.
ЗАДОЛЖЕННОСТЬ ж. царыз, береси, несийе; погасйть ~ царызды берип цуты-лыу.
ЗАДОМ нареч. артына, арты менен, изине керисине; ~ наперёд артын алдына царатып; надеть что-л. ~ наперёд бир нгрсениц артын алдына царатып кийиу; пятиться ~ арты менен шегиниу, артына шегиниу.
ЗАДОР м. гайрат, жедел, кызгын, жигер; юношеский ~ жаслыц жедел, жаслыц-тыц цызгыны.
ЗАДОРИНКЦА ж.: ни сучка ни ~и, без сучка без кемиссиз, ойдагыдай, тап--туйнацтай.
ЗАДОРНЫЙ прил. жеделли, гайратлы, цызгынлы, жигерли, кызба, елирме.
ЗАДОХНУТЬСЯ сов. 1. (умереть от удушья) деми кысылып елну, туншыгып елиу; 2. от чего и без доп. деми кысылыу, дицкеси курыу, дэрманы цалмау, екпе тыгылыу, шалыгыу, екпеси цысыу, екпеси ешиу; ~ от волнения хаулыгып дицкеси курыу.
ЗАДРАПИРОВАТЬ сов. 1. кого-что орау, жабыу, буркеу, цагыу, тауар цагыу; 2. что, чем перделеу; ~ окно терезени перделеу.
задрапировАться сов. ораныу, жабы-лыу, буркелиу, цагылыу, тауар цагылыу.
ЗАДРАПИРОВЫВАТЬ несов. см. задрапировать.
ЗАДРАПИРОВЫВАТЬСЯ несов. см. задрапироваться.
ЗАДРАИТЬ сов. разг. 1. что (поднять) жоцары кетериу, цайырыу, туриу, тикей-тиу; ~ть голову басын кетериу; 2. кого--что (растерзать) жарыу, тартыу; волк ~л овцу цасцыр цойды жарды; 3. что сыйырыу, сылыу, сыдырыу, цопарылыу; ~ть кожу на пальце бармацтыц терисин сыйырыу; <> ~ть нос мурын кетериу, менменлик етиу, тэкаббирлик цылыу.
ЗАДРАТЬСЯ' сое. разг. 1. (об одежде) цайырылыу, кетерилиу, жоцары турилиу; 2. (загнуться — о коре и т. п.) сыйырылыу, сыдырылыу, цопарылыу, кетерилиу.
ЗАДРЕБЕЗЖАТЬ сов. шылдырлай баслау, салдырау, шацырлау.
задремат ь сов. уйцысырау, цалгыу, цалгый баслау.
ЗАДРЁМЫВАТЬ несов. см. задремать.
ЗАДРОЖАТЬ сов. цалтырау, цалтырай баслау, дирилдеу, дирилдей баслау.
ЗАДУВАТЬ I несов. см. задуть I.
ЗАДУВАТЬ II несов. см. задуть II.
ЗАДУВАТЬ III несов- есиу, есе баслау, уре баслау уриу, цуулеу; ночью стал ~ северный ветер тунде арцаныц самалы есе баслады.
ЗАДУВКА ж. тех. жандырыу, жагыу, ислетиу, иске салыу; ~ домны домнаны ислетиу.
ЗАД
— 240 —
ЗАДУМАЦТЬ сов. 1. что и с неопр. нийет цылыу, нийет етиу, нийетлениу, ойлап цойыу, ойлау, пикир етиу; он ~л пойтй в военную школу ол эскерий мецтепке барыуды ойлады; 2. что ойлау, кеуилине алыу, ядта саклау, белгилеу; ~ть число бир санды белгилеу, бир сайды ойлау.
ЗАДУМАЦТЬСЯ сов. 1. о ком-чём, над чем ойланыу, ойга батыу, ойга шумиу; глубоко ~ться над чем-л. бир нэрсе $аццын-да терецнен ойланыу; 2. (заколебаться) еглениу, ойланыу, ойланып цалыу; она не ~лась сказать правду ол цацыйцатты айтыуга ойланбады.
ЗАДУМЧИВОСТЬ ж. ойшыллыц, ойлан-гышльщ, ойланыу шылыц, ойга батцанлыц; впасть в ~ ойшыллыцка тусиу.
ЗАДУМЧИВЫЙ прил. ойшыл, ойланган, ойга баткан; ~ взгляд ойга батман дезца-рас.
ЗАДУМЫВАТЬ несов. см. задумать.
ЗАДУМЫВАЕТ ЬСЯ несов. см. задуматься; он ответил не ~ясь ол ойланбастан жууап берди.
ЗАДУРИТЬ I сов. прост, (сбить с толку) жолдан шыгарыу, бузыу; ~ голову кому-л. биреудиц басын цатырыу, биреудиц басын айландырыу.
ЗАДУРИТЬ II сов. разг, (начать дурить) мэжгунлик ете баслау, бузыла баслау.
ЗАДУТЬ I сов. что (погасить) уРлеп сендириу, уплеп сендириу, уплеп ешириу; ~ лампу шыраны урлеп сендириу.
ЗАДУТЬ II сов. что, тех. жандырыу, жагыу, ислетиу, иске салыу; ~ домну домнаны жарыу, домнаны иске салыу.
ЗАДУ ЦТ Ь III сов. (начать дуть) самал урлеу, урлей баслау, уриу, есиу, есе баслау, хуулей баслау; ~л северный ветер арцадан самал есе баслады.
ЗАДУШЕВНОСТЬ ж. сырласлыц, ке-уиллеслик, ак журеклилик, ак кеуиллик, ашык лык*
ЗАДУШЕВНЫЙ прил. сырлас, кеуил жакын. ак журек, кеуил, ашык, жан, шын, хакыйкат, нагыз; ~ друг жан дос, \адый-кат дос; ~ разговор \а < кецилден сей-лесиу, ашылысып гэплесиу.
ЗАДУШИТЬ сов. кого-что 1. (умертвить) туншыцтырыу, бууып елтириу; 2. перен. (подавить, уничтожить) басыу, тоцтатыу;
~ в объятиях цатты цысып цушац-лау-
ЗАДЫМИТЬ I сов. что, разг, (закоптить) ыс басыу, дут басыу, дут бастырыу, цурым басыу.
ЗАДЫМИ || ТЬ II сов. (начать дымить) тутейбаслау, тутеу, тутеп кетиу; пёчка~ла печь тутей баслады.
ЗАДЫМИТЬСЯ I сов. (покрыться копотью) ысланыу, дут басыу, царайыу, цурым басыу.
ЗАДЫМЙЦТЬСЯ II сов. тутей баслау, тутеу; трубы ~лись трубалар тутей баслады.
ЗАДЫХАТЬСЯ несов. 1. деми цысылыу, туншыгыу, ентигиу, екпеси цысыу; ~ от жары ыссыдаи дем цысылыу; 2. буулыгыу, цысылыу; — от гнева ашыу насып буулы
гыу; ~ от волнения хаулыгыудаи деми цысылыу.
ЗАДЫШАТЬ сое. дем ала баслау, демин алыу.
ЗАЕДАТЬ несов. см. заесть.
ЗАЕЗД м. 1. кире кетиу, кирип шыгыу, тусип етиу, тоцтап етиу; командировка в Москву с ~ом в Куйбышев Куйбышевца тсгцтап етип Москвага баратугын командировка; 2. спорт, бэйги, жарыс.
ЗАЕЗДИТЬ сов. кого-что (замучить ездой, загнать) болдыртыу, харытыу; ~ лошадь атты болдыртыу.
ЗАЕЗДОМ нареч. разг, тусип етип, кирип шыгып, жол устин баратырып, келаты-рып, женекей, жол-женекей, жолшыбай.
ЗАЕЗЖАТЬ несов- см. заехать.
ЗАЕЗЖЕННЦЫЙ 1. прич. от заездить; 2. прил. болдырган, шаршаган; ~ая лошадь болдырган ат; 3. прил. перен. разг, (надоевший, избитый) езилген, кептен белгили; ~ая фраза кептен белгили гэп, кеп айтылган, езилген гэп.
ЗАЕЗЖИЙ прил. разг, келип кететугын, етип баратырып тоцтаган; < ~ двор уст. кэруан сарай, шарбац.
ЗАЁМ м. 1. заём; государственный ~ мэмлекетлик заём; выпустить ~ заём шыгарыу; 2. разг, царыз, несийе; сдёлать ~ царыз алыу.
ЗАЁМНЦЫЙ прил. царыз..., несийе...; ~ое письмо царыз хаццында тил хат.
заёцсть сое. разг. 1. кого-что (загрызть) жеу, жарып жеу, кемириу; волки ~ли овцу цасцырлар цойды жеп цойды; 2. что, чем кейининен жеп жибериу, изинен жеу, ишиу; ~сть лекарство сахаром дэринин. кейининен кант жеп жибериу; 3. кого-что, перен. разг, (извести, замучить упрёками) жанга тийиу, азап бериу, цыйнау; 4. что (защемить) цысылыу, шайнап жеу, жели-ниу, сыгылыу; верёвку ~ло жип цысылып цалды.
ЗАЕХАТЬ сов. 1. в разн. знач. кирип шыгыу, барып етиу, барып кетиу, айналып кириу, женекей барып шыгыу, кире кетиу; ~ к знакомым танысларга барып етиу; по путй ~ в кишлак жол-женекей ауылга барып кетиу; ~ далеко в лес узац тогайга кирип кетиу; ~ во двор хэулиге кириу; 2. за кем-чем барыу, барып ала кетиу; ~ за детьми балаларга барып ала кетиу; 3. (подъехать сбоку) айланып барыу, басца тэрепинен келиу; ~ со стороны сада баг жагынан кириу, баг жагынан барыу; 4. за что аржагына етиу, аржагына бурылыу, аржагына кетиу; ~ за мост кепирдиц аржагына етиу; ~ за угол муйештыц аржагына бурылыу.
ЗАЖАРИВАТЬ несов. см. зажарить. ЗАЖАРИВАТЬСЯ несов. см. зажариться. ЗАЖАРИТЬ сов. кого-что кууырыу.
ЗАЖАРИТЬСЯ сов. цууырылыу', цууы-рылып таяр болыу.
зажать сов. 1. кого-что (стиснуть) цысыу, сыгыу; ~ монёту в рукё тыйынды цолында цысыу; ~ в тиски 1) цысцыш пенен цысыу; 2) перен. цысцыга салыу, цысыу, цысымга салыу; 2. что (плотно
— 241 —
ЗАЗ
закрыть) цатты жабыу, цысыу, басыу; ~ уши цулагын басыу; ~ рот 1) ауызын жабыу; 2) перен. сейлетпеу, сез бермеу, ауызын аштырмау; 3. что, перен. цысыу, иркиу, тоцтатыу; ~ инициативу инициа-тиваны иркиу.
• заждаться сов. кого-чего, разг, кеп кутиу, узац кутиу, кутип царыу, куте--куте жалыгыу.
ЗАЖЕЛТЁЦТЬ сов. I. (начать желтеть) саргая баслау, сола баслау; рожь ~ла цара бийдай саргая баслады; 2. (показаться — о желтом) саргайып кериниу.
ЗАЖЦЁЧЬ сов. 1. что жан дыр ыу, жагыу, тутандырыу, алыстырыу; ~ёчь спичку шырпы жагыу; 2. кого-что, перен. (воодушевить) рудландырыу, дызыдтырыу, дэуеслендириу, кеуил ди тастырыу; речь оратора /^гла слушателей оратордын сези тыцлаушылардын, кеуилин тастырды.
ЗАЖ ПЕЧЬСЯ сов. 1. (загореться) жаныу, тутаныу, алысыу; ~глйсь огнй отлар жанды; 2. перен. (воодушевиться) рухланыу, цызыгыу, цэуеслениу, ояныу.
ЗАЖИВАТЬ не^ое. см. зажить I.
ЗАЖИВАТЬСЯ несов. см. зажиться.
ЗАЖИВИТЬ сов. что сауалтыу, жазыу, емлеп жазыу; ~ рйну жараны емлеп жазыу.
ЗАЖИВЛЕНИЕ с. жазылыу, питиу, сауа-лыу; ~ раны жараныц жазылыуы.
ЗАЖИВЛЯТЬ несов. см. заживйть.
ЗАЖИВО нареч. тирилей, жаны барда; ~ погребённый тирилей кемилген.
ЗАЖИГАЛКА ж. зажигалка, тутандыр-гыш.
ЗАЖИГАНИЕ с. жагыу, тутандырыу, алыстырыу.
ЗАЖ И ГАТ ЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. тутанды-рыушы, алыстырыушы, жагыушы, жан-дырыушы, ертеуши; ~ая бомба жанды-рыушы бомба; 2. перен. (возбуждающий, волнующий) тэсирли, рухландырыушы, хэуеслендириуши; ~ая речь тэсирли сез, рухландырыушы сез.
ЗАЖИГАТЬ несов. см. зажечь.
ЗАЖИГАТЬСЯ несов. см. зажечься.
ЗАЖЙМ м. 1. (действие) цысыу, жол бермеу, басыу; ~ крйтики критиканыцысыу, критикага жол бермеу; 2. (прибор) цысцыш.
ЗАЖИМАТЬ несов. см. зажать.
ЗАЖЙМЩИК м. разг, цысыушы, иркиуши, жол бермеуши; ~ крйтики критиканы цысыушы, критикага жол бермеуши.
ЗАЖИТОЧНО нареч. гургын, аудатлы; жить ~ гургын жасау.
ЗАЖИТОЧНОСТЬ ж. гургынлыд, аудат-лылыд, байлыд.
ЗАЖЙТОЧНЦЫЙ прил. гургын, аудат-лы; ~ый колхоз гургын колхоз, аудатлы колхоз; ~ая жизнь гургын турмыс.
ЗАЖЦЙТЬ I сов. (зарубцеваться) жазылыу, питиу, жацсыланыу; рана ~ила жара жазылды.
ЗАЖИТЬ П сов. (начать жить) тура баслау, турмыс кешириу, жасау, жасай баслау, емир суре баслау; ~ по-новому жацаша турмыс кешириу; ~ семьёй семья-сы менен тура баслау.
16 Русско-каракалпакский сл.
ЗАЖИТЬСЯ сов. разг, кеп жасау, уз ад емир суриу.
ЗАЖМУРИВАТЬ несов. см. зажмурить.
ЗАЖМУРИВАТЬСЯ несов. см. зажмуриться.
ЗАЖМУРИТЬ сов. что кезди дысыу, кезди жумыу, кезди сузиу; ~ глаза кезди дысыу, кезди жумыу.
ЗАЖМУРИТЬСЯ сов. кез дысылыу, кез жумылыу, кез жумыу, кез сузилиу; ~ от яркого света ашык жадтыдан кез жумылыу.
ЗАЖОР м. 1. (скопление льда) сецнин. тоцталыуы, сен. тыгыу, сен. иркилиу;
2.	обл. (вода под снегом) шуцырлардагы цар астындагы суу, цар сууы.
ЗАЖУЖЖАТЬ сов. ызылдай баслау, ызылдау.
ЗАЖУЛИВАТЬ несов. см. зажулить.
ЗАЖУЛИТЬ сов. что, прост, дийле менен алыу, дийле етиу, алдап алыу, алдау менен алыу.
ЗАЖУРЧАТЬ сов. сардырап агыу, сыл-дырап агыу.
ЗАЗВАТЬ сов. кого-что, разг, жалынып шадырыу, етииип шадырыу; ~ в гости донадда етинип шадырыу.
ЗАЗВЕНЁцТЬ сов. сынгырлай баслау, сыл-дырлай баслау, шыцгырлай баслау, шыц-лай баслау; ~л колокольчик доцрау шыц-гырлай баслады; ~л детский смех бала-нын. к ул киси еситилди; ~ло в ушах дулагы шыцлады.
ЗАЗВОНЙЦТЬ сое. шылдырлата баслау, шылдырлай баслау, шыцгырлатыу, шын-гырлата баслау; ~л телефон телефон шыц-гырлай баслады.
ЗАЗВУЧА||ТЬ сов. еситиле баслау, сес бере баслау; ~ли знакомые голоса таныс дауыслар еситиле баслады.
ЗАЗДРАВНЫЙ прил. саулыд, саулыд тилек, аманлыд; ~ тост аманлыд тосты.
ЗАЗЕВАТЬСЯ сов. разг, ауызын ашыу, аццайып царап цалыу, ацламай цалыу, аццаулыц етиу.
ЗАЗЕЛЕНЁЦТЬ сов. 1. (начать зеленеть) кекке дениу, кекке белениу, кегере баслау, кегериу, жасыл болыу; трава ~ла от-шеп кегерди; 2. (показаться — о зелёном) кегерип кериниу.
ЗАЗЕМЛЕНИЕ с. тех. 1. (действие) жерге цосыу, жерге бириктириу, жерге тутастырыу; 2. (провод) токты жерге цос-цан сым.
ЗАЗЕМЛИТЬ сов. что, тех. жерге цосыу, жерге бириктириу, жерге тутастырыу; ~ антенну антеннаны жерге тутастырыу.
ЗАЗЕМЛЯТЬ несов. см. заземлить.
ЗАЗИМОВАТЬ сов. дыслау, дыслап шыгыу, дыслап калыу.
ЗАЗНАВАТЬСЯ несов. см. зазнаться.
ЗАЗНАЙКА м. и ж. разг, тэкаббир, мац-таншац, менмен.
ЗАЗНАЙСТВО с. разг, тэкаббирлик, мен-менлик, менменсигенлик, билгишсинген-лик.
ЗАЗНАТЬСЯ сов. тэкаббирлениу, мен-менсиу, билгишсиниу.
ЗАЗ
— 242 —
ЗАЗНОБА ж. народно-поэт. 1. (любовь) суйген, ашык, кумар, инта; 2. (возлюбленная) суйикли, жанан, суйгилик.
ЗАЗНОБИ ||ТЬ сов. безл. кого тоцдырыу, калтыратыу, тоцдыра баслау, калтырата баслау; больного ~ло кесел тоца баслады.
ЗАЗЙР м. тех. сацлац, жик, ара.
ЗАЗОРНЫЙ прил. уст.у разг, уят..., уят-лы, цолайсыз, шерменде, шерменделик; ~ поступок уятлы ЦЫЛЫЦ.
ЗАЗРЕН И || Е сл. без ~я совести разг. уялмай, уялмастан, уялмай-цызармай.
ЗАЗУБРЕННЫЙ I 1. прич. от зазуб-рйть I; 2. прил. (имеющий зазубрины) жузи кайрылган, жузи кетикленген; ~ нож жузи кетикленген пышак-
ЗАЗУБРЕННЫЙ II 1. прич. от зазубрить II; 2. прил. (заученный без осмысления) ядланган, ядлап алынган; ~ урок ядлап алынган сабак-
ЗАЗУБРИВАТЬ I несое. см. зазубрить I. ЗАЗУБРИВАТЬ!! несов. см. зазубрйть II. ЗАЗУБРИВАТЬСЯ I несов. см. зазуб-рйться I.
ЗАЗУБРИВАТЬСЯ II несов. см. зазубриться II.
ЗАЗУБРИНА ж. кетик, кетик жер; нож с ~ми кетиги бар пышак, жузи кетик пышак-
ЗАЗУБРЙТЬ I, ЗАЗУБРИТЬ сов. что кетиклеу, кетик етиу, жузин кайырыу, жузин кайтарыу; ~ нож пышактыц жузин кайырыу.
ЗАЗУБРЙТЬ II сов. что, разг, ядлау, Куры ядлап алыу; ~ урок сабакты ядлап алыу.
ЗАЗУБРЙЦТЬСЯ I, зазубри „т ься сов. кетилиу, жузи кайтыу; нож ~лся пышак кетилди.
ЗАЗУБРЙТЬСЯ II сов. (отупеть от зубрёжки) ядлап мийи катыу.
ЗАЗЫВАТЬ несов. см. зазвать.
ЗАЙГРАННЦЫЙ 1. прич. от заиграть I;
2.	прил. ойналып тозган, ойналып ескир-ген; ~ая пластйнка ойналып генерген пластинка; 3. прил. ойналып тозган, кызыгы кеткен; ~ая мелодия кызыгы кеткен нама.
ЗАИГРАТЬ I сов. что 1. (привести в негодность) ойнап-ойнап генертиу; ~ карты кеп ойнап картаны генертиу; 2. (сделать избитым, надоевшим) ойналып тозыу, кызыгы кетиу, ойналып жалыктырыу; ~ пьесу пьесаны кеп койып мазасын кашырыу.
ЗАИГРАЦТЬ II сов. 1. что(начать играть) ойнай баслау, шерте баслау; оркестр ~л марш оркестр маршты шерте баслады; 2. (засверкать, засиять) жалтырау, жал-тылдау, жылтырау, жылтылдау; солнце ~ло на поверхности воды куястыц сэулеси суу бетинде жалтылдады; 3. перен. кызарыу, рец ениу; румянец ~л на щеках бетине Кызыл рец енди.
ЗАИГРА ЦТЬСЯ сов. разг, ойынныц кызы-гына тусиу, ойынга кызыгыу, ойынга кызы-гып басканы умытыу; дети ~лись балалар ойынныц кызыгына тусти.
ЗАИГРЫВАНИЕ с. 1. (кокетничанье) ойнау, дэзиллесиу, калжыцласыу, деги-шиу; 2. пенен, (заискивание) жарамсад-ланыу, кошаметгей болыу.
ЗАИГРЫВАТЬ I несов. см. заиграть I.
ЗАИГРЫВАТЬ II несов. с кем-чем 1. (кокетничать) ойнау, хезиллесиу, калжыцласыу, дегишиу; 2. перен. (заискивать) жарамсадланыу, кошаметгей болыу.
ЗАИГРЫВАТЬСЯ несов. см. заиграться.
ЗАЙКА м. и ж. тутлыцпа, сацау.
ЗАИКАНИЕ с. тутлыгыу, сацауланыу; страдать ~м тутльиыу менен аза планы у.
заикаться несов. 1. тутлыгыу, сацау-ланыу; ребёнок стал ~ бала тутлыгып сейлей баслады; 2. см. заикнуться.
ЗАИКНУЦТЬСЯ сое. о ком-чём, разг, тил катыу, айтыу, айтып етиу, айтып койыу, ундеу; об этом он даже не ~лся бул хад-кында ол хэтте аузын да ашпады.
ЗАИМООБРАЗНО нареч. царызра, царыз; взять сто рублей ~ жуз сом пул царызга алыу.
ЗАИМООБРАЗНЫЙ прил. карыз, карыз-га.
ЗАЙМСТВОВАНИ ||Е с. 1. (действие) баскадан алыу, шеттен алыу, езлестирип пайдаланыу, езлестириу; 2. езлестирип алыу; иноязычные ~я баска тиллерден езлестирип алынган сезлер.
ЗАИМСТВОВАННЫ ||Й 1. прич. от заимствовать; 2. прил. шет тилден кирген, баска тиллерден алынган; ~е слова шет тиллерден кирген сезлер.
ЗАИМСТВОВАТЬ сов. и несов. что баскадан алыу, езлестирип пайдаланыу, шеттен алыу, езлестириу.
ЗАИНДЕВЕВШИЙ 1. прич. от заиндеветь; 2. прил. см. зайндевелый.
ЗАИНДЕВЕЛЫ || Й прил. кырау басцан, кырау каплаган, кырау тускен; ~е деревья кырау баскаи агашлар.
ЗАИНДЕВЕТЬ сов. кырау басыу, кырау каплау, кырау тусиу.
ЗАИНТЕРЕСОВАННОСТЬ ж. кызыгыу-шылык, хэуеслилик, мэпи барлык; материальная ~ материаллык кызыгыушылык-
ЗАИНТЕРЕСОВАННЦЫЙ 1. прич. от заинтересовать; 2. прил. кызыгыушы, мэпи бар; ~ая сторона 1) мэп кезлеген адам, мэп излеген адам; 2) юр. мэпи бар тэреп.
ЗАИНТЕРЕСОВАТЬ сов. кого-что, чем цызыцтырыу, цэуеслендириу.
ЗАИНТЕРЕСОВАТЬСЯ сов. кем-чем и без доп. кызыгыу, хэуеслениу.
ЗАИНТЕРЕСОВЫВАТЬ несое. см. заинтересовать.
ЗАИНТЕРЕСОВЫВАТЬСЯ несов. см. заинтересоваться.
ЗАИНТРИГОВАТЬ сов. кого-что цумар-ландырыу, цызыцсындырыу.
ЗАИНТРИГОВЫВАТЬ несов. см. заинтриговать.
ЗАЙСКИВАНИЕ с. жарыныу, жарам-сацланыу, жагымпазланыу, жагымпазлыц етиу.^
ЗАЙСКИВАТЬ несов. перед кем-чем жарыныу, жарамсацланыу, жагымпазланыу, жагымпазлыц етиу.
ЗАИСКИВАЮЩ||ИЙ 1. прич. от заискивать; 2. прил. (угодливый, подобострастный) жагымпаз, жарамсацланыушы, жа-
____________________________________ - 243 -_______________________________________ЗАК
рымпазлык етиуши; ~ая улыбка жагымпаз-ланган кулки, жарымпазланып кулимсиреу.
ЗАИСКРИТЬСЯ, ЗАИСКРИТЬСЯ сов. ушцынлай баслау, ушцын шыгара баслау, ушцын шыгарыу, от шыгыу, жалтылдай баслау.
займа род. п. ед. от заём,
ЗАЙМИЩЕ с. сууат, суу алма, цайыр.
ЗАЙМОДЕРЖАТЕЛЬ м. заёмы бар адам, заём услаушы.
займу, займёшь и т. д. буд. вр. от занять I и И.
займусь, займёшься и т. д. буд. вр. от заняться I.
ЗАЙТЙ сов. 1. в разн.знач. кириу, барыу, кирип шыгыу; ~ в магазйн магазинге барыу; я зашёл к приятелю мен жолдасыма барып шыцтым; ~ на минутку бир минутага кирип шыгыу; ~ в глубь леса тогайдыц ишкерисине кириу; куда мы зашли? бизлер дайда кирип кеттик?; ~ во двор хэулиге кириу; ~ в тыл врага душпаннын. тылына айналып кириу; 2. за кем-чем барыу; ~ в детский сад за ребёнком бацшага баланы алып цайтыуга барыу; 3. за что айланып кетиу, аржагына етиу; ~ за угол муйештен айланып кетиу, муйештин. аржагына етиу; 4. (о небесных светилах) батыу; солнце зашло кун батты; 5. (начаться) басланыу, козгалыу; разговор зашёл о....тууралы гурриц баслады, ... тууралы
сез цозгалды; < ~ в тупйк цолайсыз жагдайга тусиу; он в свойх рассуждениях зашёл слйшком далеко ол езиниц сезииде жудэ артыц кетти, ол езиниц сезинде аса кетти; дело зашло далеко ис узацца созыл-ды, ис цыйынласты.
зайца род. п. ед. от заяц.
ЗАЙЧИК м. 1. уменьш. от заяц; 2. (солнечный) сэуле, кун сэулеси.
ЗАЙЧЙХА ж. ана цоян, ургашы цоян. ЗАЙЧОНОК м. гежек, цоянныц гежеги. ЗАКАБАЛЁНИЕ с. цул етиу, ерксиз етиу, куллыцца салыу, цыйын аухалга тусириу.
ЗАКАБАЛЙТЬ сов. кого-что цул етиу, ерксиз етиу, куллыцца салыу, цыйыи аухалга тусириу.
ЗАКАБАЛЙТЬСЯ сое. цул болыу, цул етилиу, езилиу, ерксиз болыу.
ЗАКАБАЛЯТЬ несов. см. закабалйть.
ЗАКАБАЛЯТЬСЯ несов. см. закабалйть-ся.
ЗАКАДБ1ЧНЫЙ прил. разг, ец жацын, ен цэдирли, жана-жан, огада жацын; ~ друг огада жацын дос, жан дос.
ЗАКАЗ м. заказ, буйрыц, тапсырма; сделать ~ заказ етиу; дать ~ заказ бериу, тапсырыу; <> на ~ заказ бойынша; по ~у заказ бойынша, заказ бенен.
ЗАКАЗАТЬ сов. что заказ етиу, заказ бериу, буйырыу, тапсырыу; ~ костюм костюм заказ бериу; ~ билёт на самолёт самолётке билет заказ етиу.
ЗАКАЗН1|(5Й прил. 1. (сделанный на заказ) заказга ислетилген, заказ етилген, буйырылган, тапсырылган; 2. (о почтовых отправлениях) заказ..., заказной;~ая бандероль заказ бандероли.
ЗАКАЗЧИК м. заказ бериуши, заказшы, буйырыушы, тапсырыушы.
ЗАКАЗЧИЦА женск. от заказчик.
ЗАКАЗЫВАТЬ несов. см. заказать.
ЗАКАЛ м. 1. тех. (действие) шыныцтырыу, суу бериу, суугарыу, таплау; ~ стали полатца суу бериу, полатты суугарыу; 2. перен. шыныгыу, шыдам; человек крепкого ~а абден шыныццан адам; 3. писпегеи цатлам, шийки цатлам; хлеб с ~ом писпе-ген цатламлы нан.
ЗАКАЛЁННОСТЬ ж. шыныццанлыц, шы-дамлылыц, беккемлик.
ЗАКАЛЁННЦЫЙ 1. прич. от закалйть; 2. прил. тех. шыныццан, шыныцтырылган, суу берилген, тапланган; ~ая сталь шыныцтырылган полат. суу берилген полат; 3-прил. перен. шыныццан, шыдайтугын, шыдамлы; ~ые бойцы шыныццан жауын-герлер.
ЗАКАЛИВАНИЕ с. 1. тех. шыныцтырыу, суу бериу, таплау; 2. перен.шыныцтырыу, беккемлеу, шыдамлы етиу; организма денени шыныцтырыу.
ЗАКАЛИВАТЬ несов. см. закалйть.
ЗАКАЛИВАТЬСЯ несов. см. закалйть-ся.
ЗАКАЛЙТЬ сов. 1. что, тех. шыныцтырыу, суу бериу, таплау; ~ сталь полатца суу бериу; 2. кого-что, перен. шыныцтырыу, беккемлеу, беккем етиу, шыдамлы етиу; ~ волю еркин шыдамлы етиу; ~ орга-нйзм организмди шыныцтырыу.
ЗАКАЛИТЬСЯ сов. 1. тех. шыныгыу, шыныцтырылыу, суу берилиу, суугарылыу, тапланыу; 2. перен. шыныгыу, беккемле-ниу; ~ в боях сауашларда шыныгыу.
ЗАКАЛКА ж. 1. см. закал 1; 2. перен. беккемлениу, беккем етиу, шыныгыу, шы-ныцканлыц, шыдамлылыц; ~ органйзма денени шыныцтырыу; 3. перен. (стойкость, выносливость) шыныццанлыц, шыдамлылыц, цайсарлыц, тезимлилик.
ЗАКАЛЫВАТЬ несов. см. заколоть 1.
ЗАКАЛЫВАТЬСЯ несов. см. заколоться.
ЗАКАЛЯТЬ несов. см. закалйть.
ЗАКАЛЯТЬСЯ несов. см. закалйться.
ЗАКАМЕНЕЛЫЙ прил. разг, таска айлан-ган, тас болган, цатып цалган.
ЗАКАМЕНЕТЬ сов. разг, тасца айланыу, тас болыу, цатыу.
ЗАКАНЧИВАТЬ несов. см закончить.
ЗАКАНЧИВА ЦТ ься несов. 1. см. закончиться; 2. чем питиу, тамамланыу, тамам болыу; стихотворение ~лось так... цосыц усылай тамамланды...
ЗАКАПАТЬ I сов. что 1. (запачкать) тамызыу, дац салып ыласлау; тамызып дак салыу; ~ себе платье кейлегине тамызып алыу, кейлегине тамызып ыласлап алыу; 2. цуйыу, тамызыу; ~ лекарство в глаза кезге дери цуйыу.
ЗАКАПАЦТЬ II сов. (начать капать) тама баслау, тамыу, тамшылай баслау, тамшылау; дождь ~л жамгыр тамшылай басл ады.
ЗАКАПРИЗНИЧАТЬ сов. разг, цырсыц-лана баслау, ежетлик ете баслау.
16*
ЗАК.
— 244 —
ЗАКАПЫВАТЬ I несов. см. закопать I. ЗАКАПЫВАТЬ II несов. см. закапать I. ЗАКАПЫВАТЬСЯ несов. см. закопаться I.
закаркать сов. гарцылдай баслау, гарцылдау, цацылдай баслау, цацылдау.
ЗАКАРМЛИВАТЬ несов. см. закормить.
ЗАКАТ м. 1. батыу; ~ солнца куннин, батыуы; 2. перен. ацыр, аяц, соцы, ацыр--аяты, таусылыу, питиу алды; на ~е дней куни питер алдында, емиринин, ацыр--аярында.
ЗАКАТАТЬ сов. разг. 1. кого-что. во что орау, туйиу; ~ что-л. в полотенце бир нар-сени сулгиге орау; 2. что (заровнять катком) тегислеу, тегис етиу; ~ дорогу жолды тегислеу; 3. что (подвернуть, засучить) туриу, кетериу; ~ рукава жецди туриу.
ЗАКАТИТЬ сов. «то думалатып киргизиу, ийтерип киргизиу; ~ телегу во двор арбаны цэулиге ийтерип киргизиу; ~ мяч под диван топты диван астына думалатып киргизиу; <> ~ пощёчину жагына урып жибериу, шапалац пенен салып жибериу; ~ пир горой улкен той жасау, улкен зыяпат бериу; ~ истерику бийцаялыц етиу, жэнжел шыгарыу; ~ глаза кезин ацшыйтыу, кезин алартыу.
ЗАКАТЙЦТЬСЯ сов. 1. думалау, думалап кетиу, жумалап кириу; мяч ~лся под диван топ диван астына жумалап кирип кетти; 2. (о небесных светилах) батыу; солнце ~лось кун батты; 3. перен. тегилиу, тусиу; слава его ~лась оныц абройы тусти; 4. разг, силеси цатыу; ~ться смехом ишек--силеси цатып кулиу.
ЗАКАТНЫЙ прил. поэт, ацыргы, соцгы, кун батардагы, куни питердеги; ~ час ацыргы саат, кун батар мэцэли.
ЗАКАТЫВАТЬ I несов. см. закатать.
ЗАКАТЫВАТЬ II несов. см. закатить. закатываться несов. см. закатиться. ЗАКАчАЦТЬ I сов. кого-что 1. (убаюкать) тербетиу, тербетип уйыцлатыу; ~ть ребёнка баланы тербетип уйыцлатыу; 2. безл. (вызвать головокружение) шайцау, шайцап цусцысын келтириу, шайцап мийин айландырыу; его ~ло оныц цусцы-сын келтирди, оныц журегин айнытты.
ЗАКАЧА||ТЬ II сов. что, чем шайцай баслау, шайцау, шайцалтыу, тербелтиу; ветер ~л деревья самал агашларды шай-цалтты; ~ть юловбй басын шайцау.
ЗАКАЧАТЬСЯ сое. шайцала баслау, шайцалыу, тецселиу, тербеле баслау, тер-белиу.
ЗАКАШЛЯТЬ сов. жетеле баслау, жетелиу.
ЗАКАШЛЯТЬСЯ сов. жетелиу, цатты жетелиу, буулыгып жетелиу.
ЗАКВАКАЦТЬ сов. уарцылдау, уарцыл-дай баслау, бацылдау, бацылдай баслау; в пруду ~ли лягушки цауызда бацалар уарцылдай баслады.
ЗАКВАСИТЬ сов. что ашытыу (тесто); уйытыу (молоко).
ЗАКВАСКЦА ж. 1. (действие) ашытыу (теста); уйытыу (молока); 2. ашыткы, цамыр тырыс, уйытцы; положить ~у в тесто
цамырга ашытцы салыу; 3. перен. разг. ернек, тэлим-тэрбия, магыз, енеге; в нём видна хорошая ~а онда жацсы тэлим--тэрбия барлыгы керинип тур.
ЗАКВАШИВАТЬ несов. см. заквасить.
ЗАКИВАТЬ сов. чем ийзей баслау, ийзеу, ийек цагыу; ~ головой басын ийзей баслау'.
ЗАКИДАТЬ I сов. кого-что, чем кемиу, кемип таслау, атыу, жаудырыу, усти" -устине ылацтырыу, ылацтырып толтырыу, ылацтырып кемиу-
ЗАКИДАТЬ II сов. (начать кидать) ылацтырыу, ылацтыра баслау.
ЗАКИДЫВАТЬ I несов. см. закидать I. ЗАКИДЫВАТЬ II несов. см. закинуть. ЗАКИДЫВАТЬСЯ несов. см. закинуться. ЗАКОНУ ЦТ Ь сов. 1. кого-что (забросить) ылацтырыу, ылацтырып жибериу, таслау, салыу, зыцгытып жибериу; ~ть мяч топты ылацтырып жибериу; ~ть сети ау салыу; ~ть удочку 1) цармац салыу; 2) перен. шамалап кериу, байцап кериу, байцастырыу; 2. что, разг, (деть) цойыу, таслау; он куда-то ~л ключ ол гилтин бир жерге таслады; 3. что асыу, салыу, шал-цайтыу, цайцайтыу; ~ть рюкзак за спину рюкзакты арцасына цагып салыу; ~ть ногу на ногу бир аягынбир аягыныц устине таслау, бир аягыныц устине екиншисин салыу; ~ть голову назад басын арцага шалцайтыу; <> ~ть словечко ескертип цойыу, цулац цагыс етиу.
ЗАКЙНУЦТЬСЯ сов. шалцайыу, цай-цайыу, цайырылыу; голова ~лась басы цайцайды-
ЗАКИПАТЬ несов. см. закипеть.
ЗАКИПЕЦТЬ сов. 1. (начать кипеть) цайнай баслау, цайнап кетиу, цайнау; вода ~ла суу цайнай баслады; 2. перен. цызыу, пэтлениу; работа~ла жумыс цызды.
ЗАКИСАНИЕ с. ашыу, уйыу.
ЗАКИСАТЬ несов. см. закиснуть.
ЗАКЙСНУТЬ сов. 1. ашыу (о тесте); уйыу (о молоке); 2. перен. разг, (стать вялым, унылым) мэниси болмау, ца-па болыу, кеуилсизлениу, мэниси кашыу.
ЗАКИСЬ ж. хим. закись, шала-тотытыу, шала тотыц; ~ азота азоттын, шала тотыты.
ЗАКЛАД м. уст. 1. (действие) гиреуге бериу, гиреуге цойыу, гиреуге салыу; ~ имущества мал-мулкин гиреуге цойыу; 2. (вещь) гиреу; взять под ~ гиреуине алыу; <> бйться об ~ бэслесиу.
ЗАКЛАДКА ж. 1. (действие) сала баслау, цура баслау, гербишти налай баслау; ~ здания жай сала баслау, жайдыц тырнагын цалау; 2. (в книге) закладка, белги.
ЗАКЛАДНАЯ ж. уст. гиреу хаты, гиреуге алыу-бериу цагазы.
ЗАКЛАДЧИК м. уст. гиреуге бериуши, гиреуге цойыушы.
ЗАКЛАДЧИЦА женск. от закладчик. ЗАКЛАДЫВАТЬ несов. см. заложить. ЗАКЛЕВАТЬ I сов. кого-что 1. (убить клювом) шоцып елтириу; 2. перен. разг, (замучить придирками, нападками) турт-килеу, турткилеп кун бермеу, тынышын алыу.
— 245 —
ЗАК
заклевать II сов. (начать клевать) шоцый баслау, шоцыу (о птице)', тарта баслау, цармацты тарта баслау (о рыбе).
ЗАКЛЕВЫВАТЬ несов. см. заклевать I. ЗАКЛЕИВАТЬ несов- см. заклеить.
ЗАКЛЕИВАТЬСЯ несов. см. заклеиться.
ЗАКЛЕИТЬ сов. что желимлеу, желимлеп жабыстырыу, жабыстырып койыу; ~ конверт конвертти желимлеп жабыстырыу.
ЗАКЛЕИТЬСЯ сов. желимлениу, желим-ленип жабыстырылыу, желимленип жабы-сыу.
ЗАКЛЕЙКА ж. 1. (действие) желимлеу, желимлеп жабыстырыу; 2. (клейкий материал) желим, жабыстыргыш нэрсе, жабыс-тыратугын нэрсе, желимлейтугын нэрсе.
ЗАКЛЕЙМИТЬ сов. 1. кого-что (поставить клеймо) тамгалау, тамга салыу, тамга басыу; ~ скот малга тамга салыу; 2. кого--что, чем, перен. нэлетлеу, налет тамгасын басыу, масцаралау, гаргау; ~ позором шерменде етиу, маскарасын шыгарыу.
ЗАКЛЕПАТЬ сов. что мыйыцтыц ушын тойтарып бекитиу, шегелеу, кепсерлеу.
ЗАКЛЁПКА ж. 1. (действие) мыйыцлау, шегелеу; 2. (металлический стержень) мыйыц.
ЗАКЛЁПЫВАТЬ несое. см. заклепать.
ЗАКЛИНАНИ1Е с. 1. (действие)' жалба-рыныу, жалыныу, арбау, дууа оцыу; 2. дууа; произносйть ~я дууа оцыу.
ЗАКЛИНАТЕЛЬ м. дууалаушы, дууахан, дууа оцыу-шы, арбаушы, сыйцыршы; ~ змей жыланларды дууалаушы.
ЗАКЛИНАТЕЛЬНИЦА женск. от заклинатель.
ЗАКЛИНАТЬ несов. кого-что 1. уст. (заколдовывать) дууалау, сыйцырлау; 2. (умолять) жалыныу, етинип сораныу; жалбарыныу.
ЗАКЛИНИВАТЬ несов. см. заклинить.
ЗАКЛЙНИВАТЬСЯ несов. см. заклиниться.
ЗАКЛЙНИТЬ, ЗАКЛИНЙТЬ сов. что сыналау, сына цагыу, сыналап беккемлеу; ~ топор балтаны сыналау.
ЗАКЛИНИТЬСЯ, ЗАКЛИНИТЬСЯ сов. сыналаныу, цабысыу, цабысып цалыу.
ЗАКЛОКОТАТЬ сое. сацырлап цайнай баслау, пацырлап цайнай баслау,бурцыл-дап цайнай баслау.
ЗАКЛУБЙ|]ТЬСЯ сов. бурцырау, бурцыл-дау, бурцырап аспанга кетерилиу; пыль ~лась по дороге жолдыц шацы бурцырап аспанга кетерилди.
ЗАКЛЮЧАТЬ несов. 1. см. заключйть; 2. (содержать) ишине алыу, ишине цам-тыу, бар болыу; ~ в себе ишинде бар болыу, езинде бар болыу, езиниц ишине цамтыу.
ЗАКЛЮЧАТЬСЯ несов. 1. (находиться, содержаться) бар болыу, ишинде болыу; в этом пакете ~ются важные документы бул пакеттиц ишинде керекли документлер бар; какой смысл ~ется в этих словах? бул свзлердиц цандай мэниси бар?; 2. (состоять) ибарат болыу, турыу; задача <~ется в следующем мэселе мына теменде-гилерден ибарат, уазыйпа мынадан ибарат.
ЗАКЛЮЧЁННОЕ с. 1. (лишение свободы) цамау, тутцынга алыу; предварительное ~е юр. алдын-ала цамау; быть в ~и цамауда болыу; 2. жасасыу, дузиу; ~е мира келисим жасасыу, питим жасасыу; 3. (окончание) соц, ацыр, нэтийже, жуумац; в ~е ацырында, нэтийжеде; 4. (вывод) нэтийже шыгарыу, жуумац, жуумац шыгарыу, жэмлеу, цуртынды; дать ~е жуумац шыгарып бериу; сделать ~е жуумац шыгарыу; <> обвинительное ~е юр. айыплау хат; в ~е ацырында, жуумагында, ец кейни нде.
ЗАКЛЮЧЁННЫЙ 1. прич. от заключить; 2. в знач. сущ. м. заключённый и ж. заключённая тутцын, тутцындагы.
ЗАКЛЮЧЙТЕЛ ЬН || Ы Й прил. соцгы, ацыргы, жэмлеуши, жуумац, жуумацлаушы, цортынды; ~ое слово ацыргы сез, жуумацлаушы' сез; ~ое заседание ец соцгы мэжилис, жуумацлаушы мэжи-лис; ~ая сцена театр, ацыргы керинис.
заключить сов. 1. кого-что салып цойыу, цамап цойыу, цамау, тутцынга алыу, турмеге салыу; ~ть под стражу цамап цойыу, цамацца алыу; 2. жасасыу; ~ть мир келисим жасасыу, питим жасасыу; мы ~ли договор бизлер договор жасастыц; 3. (сделать вывод) нэтийже шыгарыу, жуу-мацлау, жуумац шыгарыу, цуртынды шыгарыу; из его слов я ~л, что... оныц сезлеринен мен мынадай жуумац шыгар-дым...; <> ~ парй бэслесиу, бэсекилесиу; ~ть в скобки скобканыц ишине алыу; скобка ишине алыу;~ть в объятия цушацца басыу, цушацца алыу, цушацлау.
ЗАКЛЯТИЕ с. уст. 1. см. заклинание; 2. (клятва, зарок) аит, уэде, тоба, серт.
ЗАКЛЯТЫЙ прил. атайы, цас; ~ враг атайы душпан, цас душпан.
ЗАК0ВА||ТЬ сов. 1. кого-что кисенлеу, бугау салыу; ~тьв кандалы кисеи салыу, кисенлеу, бугау салыу; 2. что, перен. цатырыу; морозы ~ли пруд аязлар цауызды цатырды.
ЗАКОВЫВАТЬ несов. см. заковать.
ЗАКОВЫЛЯТЬ сов. разг, аксацлай баслау, ацсацлау, а^сацлап журиу, ийрецлеп журиу.
ЗАКОВЫРИСТ ||ЫЙ прил. разг, бас ца-тыратугын, тетикли, тилсимли; ~ая задача бас цатыратугын мэселе.
ЗАКОЛАЧИВАТЬ несов. см. заколотить.
ЗАКОЛДОВАННЫЙ 1. прич. от заколдовать; 2. прил. сыйцырлы, дууаланган; <> ~ круг шыгысы цыйын аухал, шыгысы жоц жагдай.
ЗАКОЛДОВАТЬ сов. кого-что 1. уст. дууалай баслау, сыйцырлай баслау; 2. перен. (очаровать) арбау, ацыл-есин алыу, цайран цалдырыу.
ЗАКОЛДОВЫВАТЬ несов. см. заколдовать.
ЗАКОЛЕБАТЬСЯ сов. 1. (закачаться) цозгала баслау, шайцала баслау, силкине баслау, тербеле баслау; 2. перен. тайса-лацлау, цобалжыу, еки ойлы болыу; он ~лся: ехать ему йли нет ол барар-бар-масын билмей тайсалацлады.
ЗАК_________________- 246 ~___________________
ЗАКОЛОСИТЬСЯ сов. масацлай баслау, бас шыгара баслау, бас шыгарыу.
ЗАКОЛОТИТЬ I сое. 1. что (забить) бекитип таслау, мыйыцлап беккемлеу, шеге цагып беккем етиу, беклеп таслау, шегелеп таслау; ~ ящик гвоздями цутыны шеге цагып беккемлеу; ~ дверь есикти шегелеп бекитип таслау; 2. что (вбить) цагыу, цагып киргизиу; ~ гвоздь в стену дийуалга мыйыц цагыу; 3. кого-что, разг, (забить до смерти) елгенше урыу, сабау, елимши етип урыу.
ЗАКОЛОТИТЬ II сов. (начать колотить) цага баслау, ура баслау; ~ в дверь есикти цага баслау.
ЗАКОЛОТИТЬСЯ сов. (о сердце) дупил-дей баслау, дупилдеп сога баслау.
ЗАКОЛОТЬ I сов. 1. кого-что сойыу, шанышып елтириу; ~ штыком найза менен шанышып елтириу; ~ барана цойды сойыу; 2. что, чем (приколоть) туйреу, цадау, цадап цойыу; ~ воротнйк булавкой жагаиы туйреуиш пенен туйреп цойыу.
заколОцть II сов. безл. шанышыу, шаныша баслау; ~ло в боку буйирим шаныша баслады.
; ЗАКОЛОТЬСЯ сов. разг, шанышылыу, туйрелиу, цадалыу.
ЗАКОЛЫХАТЬСЯ сое. шайцала баслау, тербеле баслау, желбирей баслау, жел-биреу, цозгала баслау, цозгалыу.
ЗАКОМПОСТИРОВАТЬ сов. что, ж.-д. компостирлеу, компостир бастырыу; ~ билёт билетти компостирлеу.
ЗАКОН м- в разн. знач. закон, нызам, зац; свод ~ов законлар жыйнагы; по ~у закон бойынша; вне ~а законга натууры; избирательный ~ сайлау законы; ~ы общественного развйтия жэмийетлик рауаж-ланыудыц законлары; ~ всемйрного тяготения физ. дуньялыц тартыу законы; нарушить ~ законды бузыу.
ЗАКОННО нареч. законлы, нызамлы, закон бойынша, нызамга ылайыц.
ЗАКОННОСТ||Ь ж. законлылыц, законга мууапыцлыц, нызамлылыц, нызамга ыла-йыцлылыц; революционная ~ь революция законлылыгы; нарушение ~и нызамды бур-малау, нызамды бузыу.
ЗАКОННЦЫЙ прил. 1. законлы, нызамлы, зацлы; ~ое право законлы право; на ~ом основании законлы тийкарда; имеющий ~ую сйлу законлы кушке ийе болган; 2. перен. (обоснованный, справедливый) орынлы, эдил, эдиллик, тийкарлы; ~ая гордость законлы мацтаныш.
ЗАКОНОВЕД м. законшы, нызамшы, закон цанигеси, законкеш.
ЗАКОНОВЕДЕНИЕ с. законлар хац-цында маглыуматлар жыйнагы, закон илими, зац илнми.
ЗАКОНОДАТЕЛЬ м- 1. закон шыгарыушы, нызам шыгарыушы; 2. перен. цэделер белгилеуши, дэстур шыгарыушы; ~ мод мода шыгарыушы.
ЗАКОНОДАТЕЛЬНИЦА 'женск. от законодатель 2.
ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЙ прил. закон шыгаратугын, нызам шыгаратугын; ~ ая
власть закон шыгарыушы власть; ~ый орган закон шыгарыушы орган, нызам шыгарыушы орган.
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВ||О с. юр. 1. (составление и издание законов) закон шыга-рыушылыц, нызам шыгарыушылыц; вопросы ~а закон шыгарыушылыц мэселелери; 2. (совокупность законов) шыгарылган законлар; советское ~о совет законлары; ~о о труде мийнет хаццындагы законлар.
ЗАКОНОМЕРНО нареч. нызамлы, законга ылайыц, законга мууапыц, закон бойынша.
ЗАКОНОМЕРНОСТЬ ж. нызамлылыц, законлылыц, законга мууапыцлылыц; ~ развйтия рауажланыудыц законлылыгы; ~ явлений цубылыслардыц законга мууапыцлыгы.
ЗАК0Н0МЁРНЦЫЙ прил. нызамлы, законлы; ~ое развйтие природы тэбияттыц законлы рауажланыуы; ~ое явление законлы цубылыс, нызамлы цубылыс.
ЗАКОНОПАТИТЬ сов. что тыгыу, пите^; ~ щели сацладларды тыгыу, тесик-лерди питеу.
ЗАКОНОПАЧИВАТЬ несов. см. законопатить.
ЗАКОНОПОЛОЖЕНИЕ с. юр. закон ере-желери.
ЗАКОНОПРОЕКТ м. закон проекта.
ЗАКОНСЕРВИРОВАТЬ сов. что 1. кон-сервлеу, консерв жасау; ~ рыбу балыцты консервлеу; 2. перен. (приостановить) жабыу, тоцтатыу, иркиу, тоцтатып цойыу; ~ строительство цурылысты тоцтатып таслау.
ЗАКОНСЕРВЙРОВАЦТЬСЯ сов. 1. кон-сервлениу, консерв жасалыу; 2. перен. жабылыу, тоцталып цалыу; предприятие ~лось кэрхана тоцтап цалды.
ЗАКОНСПЕКТИРОВАТЬ сов. что кон-спектлеу, конспект жазыу, конспект алыу.
ЗАКОНСПИРИРОВАТЬ сов. кого-что кон-спирациялау, цупыялау, жасырыу.
ЗАКОНТРАКТОВАТЬ сов. кого-что кон-трактациялау, контрактация жасау, шэрт-лесиу.
ЗАКОНТРАКТОВАТЬСЯ сов. контракта-цияланыу, контрактация жасалыныу.
ЗАКОНТРАКТОВЫВАТЬнесов. см. законтрактовать.
ЗАКОНТРАКТОВЫВАТЬСЯ несов. см. законтрактоваться.
ЗАКОНЧЕННОСТЬ ж. толыд питкен-лик, тамамланганлыд, тамамлыц; ~ поэтического образа поэтика лык образдыц толы длыгы.
ЗАКОНЧЕННЦЫЙ 1. прич. от закончить; 2. прил. толыц, толыц тамамланган, толыц питкерилген; ~ое высшее образование толыц жоцары маглыумат; 3. прил. (цельный) путан, тутас, толыц, тамамланган; ~ый образ путин образ; 4. прил. (достигший совершенства) жетилискен, кэмил-ленген, жетик, барып турган; ~ый художник жетилискен художник, жетилискен сууретши; -ф- ~ый негодяй барып турган жалатай.
— 247 —
ЗАК
ЗАКОНЧИТЬ сов. что питкериу, тамам-лау, тамам етиу, аядлау; ~ работу жумыс-ты питкериу.
ЗАКОНЧИТЬСЯ сов. питиу, тамам болыу, аяцланыу; рабочий день ~лся жумыс куни тамам болды; стройтельство ~лось цурылыс питти.
ЗАКОПАТЬ сов. кого-что кемиу, казып кемиу, кемип таслау.
ЗАКОПАТЬСЯ сов. кемилиу, кемилип калыу.
ЗАКОПОШИТЬСЯ сов. разг, жыбырлай баслау, быжиай баслау, быжнап кетиу.
ЗАКОПТЕЛЫЙ прил. ысланган, ыс басдан, цурымланган, цурым басдан, дут басдан.
ЗАКОПТЁЦТЬ сов. разг, ыс басыу, ысла-ныу, дурым басыу, цурымланыу, дут басыу; потолок ~л жайдыц тебесин дурым басыпты.
ЗАКОПТИТЬ I сов. что 1. (рыбу, мясо) ыслау, ысда тутыу, цацлау, сурлеу; 2. (покрыть копотью) дурым бастырыу, дарайтыу, дут бастырыу, тутин басыу; ~ стекло айнаны цурымга бастырыу.
ЗАКОПТИТЬ II сов. (начать коптить) тутей баслау, тутинлей баслау.
ЗАКОПТИ ЦТ ься сов. 1. (подвергнуться копчению) ысланыу, дадланыу, сурлениу; 2. (покрыться копотью) ыс басыу, дурым басыу, дурымланыу, дут басыу; потолок ~лся пэтикти дурым басдан.
ЗАКОРЕНЕЛЫ || Й прил. 1. (прочно утвердившийся) сицип кеткен, сицген, суйекке сицген, беккем орнасдаи, едет болган; ~е привычки суйекке сицген эдетлер, сицип кеткен едетлер; 2. (неисправимый) дузелмес, дузетиуге болмайтугын; ~й преступник дузелмес жинаятшы, дузетиуге болмайтугын жинаятшы.
ЗАКОРЕНЕТЬ сов. в чём тамырласыу, берилип кетиу, сицисиу, бойга сициу, едет болыу; ~ в предрассудках жоцца исениулерге берилип кетиу.
ЗАКОРМИТЬ сов. кого-что, чем тамадты артык жегизиу, гупти дылыу, ау датты кеп бериу.
ЗАКОРЮЧКА ж. разг, илмек, илгиш, ыргад; цыйсыц-цыйсыц (в почерке).
ЗАКОСНЕЛОСТЬ ж. цатып цалганлыц, бир целипте турып цалганлыц.
ЗАКОСНЁЛЦЫЙ прил. цатып цалган, бир целипте турып цалган, дузелмей-тугын, дузеуге болмайтугын; ~ое невежество дузелмейтугын наданлыц.
ЗАКОСНЕТЬ сов. катып калыу, бир кэлипте турып калыу, дузелмеу; ~ в невежестве наданлыдта дузелмей турып калыу.
ЗАКОСТЕНЕЛЫ ||Й прил. цатып цалган, сиресип цалган, суйек болып цалган; ~е пальцы суйек болып цалган бармацлар, сиресип цалган бармацлар.
ЗАКОСТЕНЁЦТЬ сов. 1. цатып цалыу, суйек болып цалыу, сиресип цалыу; пальцы ~ли бармацлар суйек болып цалды; 2. перен. см. закоснеть.
ЗАК0УЛЦ0К м. 1. (глухой переулок)
шеттеги кеше, туйыц тар кеше; 2. (уголок) тукпир, жайдыц бир муйеши; искать во всех ~ках хэмме муйешлерден излеу.
ЗАКОЧЕНЁЦТЬ сов. тоцыу, цатыу, цатып цалыу, тоцып цатып цалыу, жаны кетип цалыу; руки ~ли коллары тоцып цатып цалды.
ЗАКРАДЫВАТЬСЯ несов. см. закрасться.
закраина ж. 1. (край) жийек; шет; 2. (пространство между берегом и краем льда) жагадагы суу, жийектеги суу (дзрья-да ямаса келде муз бенен жаганыц арасын-дагы суу).
ЗАКРАПАЦТЬ сов. разг, силпилеу, буркну, силпилей баслау, бурке баслау, тамшылай баслау; дождь~л жамгыр силпилей баслады.
ЗАКРАСИТЬ сов. что сырлау, бояу, бояп цойыу.
ЗАКРАСНЁЦТЬ сов. 1. (начать краснеть) цызара баслау, цызарыу; 2. (показаться — о красном) цызарып керине баслау; вдали ~ли крыши домов узацта жайлардыц тебелери цызарып керине баслады.
ЗАКРАСНЕТЬСЯ сов. 1. см. закраснеть 1; 2. (от смущения) цызарыу, уялып цызарыу.
ЗАКРА ЦСТЬСЯ сов. пайда болыу, ойында болыу; у меня ~лось подозрение менде гуман пайда болды.
ЗАКРАШИВАТЬ несов. см. закрасить.
ЗАКРЕПИТЕЛЬ м. фото закрепитель, беккемлеуши, бекитиуши, цатырыушы.
ЗАКРЕПИТЕЛЬНЫЙ прил. см. закрепляющий.
ЗАКРЕПИТЬ сов. 1. что (прикрепить) беккемлеу, бекитиу; ~ть верёвку арцанды беккем байлау; ~ть гвоздём мыйыц пенен беккемлеу; 2. что, перен. (упрочить) беккемлеу, беркитиу, орнатыу; ~ть успех табысты беккемлеу; 3. что, за кем-чем бекитиу, беркитиу, белгилеу; ~ть землю за колхозами жерди колхозларга белип бекитиу; ~ть за собой место езине орын белгилеп алыу; 4. кого-что, за кем-чем беркитиу, беккемлеу, бекитип цойыу, белгилеп цойыу; ~ть машину за шофёром машинаны шофёрге бекитип цойыу; 5. что, фото беркктку, беккемлеу; < желудок ~ло безл. иш тоцтады.
ЗАКРЕПИ ЦТ ЬСЯ сов. беккемлениу, бер-киниу; ~ться на позйции воен, пози-цияда беркиниу; дружба ~лась дослыц беккемленди.
ЗАКРЕПЛЕНИЕ с. 1. беккемлеу, беркитиу, тоцтатыу; ~ подвйжных песков кеш-пели цумларды тоцтатып таслау; 2. перен. беккемлеу, беркитиу, тоцтатыу; ~ знаний билимди беккемлеу; 3. беркитиу, бекитиу, цатырыу; ~ детали детальды беркитиу.
ЗАКРЕПЛЯТЬ несов. см. закрепить.
ЗАКРЕПЛЯТЬСЯ несов. см. закрепиться.
ЗАКРЕПЛЯЮЩЦИЙ 1. прич. от закреплять; 2. прил. иш етиуди тыятурын, иш етиуди тодтататугын; ~ее средство мед. иш етиуди тыятутын дэри.
ЗАК—_____________- 248 -_______________
ЗАКРЕПОСТИТЬ сов. кого-что 1. ист. (сделать крепостным) крепостной етиу; 2. перен. (подчинить своему влиянию) багындырыу, басын байлы етиу, гэрезли етиу.
ЗАКРЕПОСТИТЬСЯ сов. 1. ист. (стать крепостным) крепостной болыу; 2. перен. (подчиниться влиянию кого-л.) багыныш-лы болыу, басы байлы болыу, гэрезли болыу.
ЗАКРЕПОЩАТЬ несов- см. закрепостить.
закрепощаться несов. см. закрепоститься.
ЗАКРЕПОЩЕНИЕ с- 1. ист. крепостной етиу; 2. перен. багындырыу, басы байлы болыу, рэрезлиликке тусиу.
ЗАКРИЧАТЬ сов. бацыра баслау, цыш-цырыу, цышцыра баслау, цышцырып жибериу, бацырыу, бацырып жибериу; ~ на кого-либо биреуге бацыра баслау, биреуге цышцырыу; ~ от боли ауырыу жанына бат-цанлыцтан бацырып жибери^.
ЗАКРОЙНЫЙ прил. пишетугын, пишиу-ши; ~ цех пишетугын цех.
ЗАКРОЙЩИК м. пишиуши, кийим пиши у ШИ.
ЗАКРОЙЩИЦА женск. от закройщик.
ЗАКРОМ м. телек, телекхана, гэлле сацлайтугын жер, гембе.
ЗАКРУГЛЁНИЦЕ с. 1. (действие) дец-гелеклеу, децгелек етиу; 2. (изгиб) ай-ланба, оралма; иа ~и дороги жолдыц айланбасында.
ЗАКРУГЛЕННОСТЬ ж. децгелеклик, жумалацлыц, домалацлыц, жумырлыц.
ЗАКРУГЛЕННЦЫЙ 1. прич. от закруглить; 2. прил. (округлый) децгелек, дец-гелекленген, домалацланган; 3. прил. перен. жыйнаклы, жэмленген; ~ая фраза жыйнацлы гэп, жэмленген гэп.
ЗАКРУГЛИТЬ сов. что 1. (сделать круглым) децгелеклеу, децгелек етиу, жумырлау; 2. перен. тамамлау, аяцлау, питкериу, тамамланран тур бериу; ~ фразу гэпти толыц аяцлау.
ЗАКРУГЛИТЬСЯ сов. децгелеклениу, децгелек етилиу, жумырланыу.
ЗАКРУГЛЯТЬ несов. см. закруглить.
ЗАКРУГЛЯТЬСЯ несов. см закруглиться.
ЗАКРУЖЙТЬ I сов. кого-что 1. айлан-дыра баслау, айландырыу; ~ кого-л. в танце танцада биреуди айландырыу; 2. перен. (увлечь, влюбить в себя) басын айландырыу, есин алыу.
ЗАКРУЖЙТЬ II сов. (начать кружить) децгелетип айландыра баслау.
ЗАКРУЖЙЦТЬСЯ I сов. 1. айланыу, мий айланыу; у него ~лась голова оныц басы айланды, оныц мийи айланды; 2. перен. разг, бас айланыу, бас цатыу, еси кетиу; ~ться в хлопотах эуере жумыс пенен бас цатыу.
ЗАКРУЖИТЬСЯ II сов. (начать кружиться) айлана баслау.
ЗАКРУТИТЬ I сов. что 1. (стянуть, связать) орау, шырмап байлау, тацып байлау, таулау, шыйратыу; ~ проволоку сымды орау; ~ руки назад цолды артына
таулау; ~ верёвку жип есиу, жип шыйратыу; 2. разг, (завинтить) бурап киргизиу, таулап апарыу; ~ гайку гайканы таулап апарыу; 3. разг, (обмотать) орау, орап байлау; ~ шарф вокруг шеи шарфты мойнына орау.
ЗАКРУТИ ЦТ Ь II сов. 1. (начать крутить) орай баслау, таулай баслау, шый-рата баслау, бурай баслау; 2. уйиРиУ5 ветер ~л пыль самал шацды уйирди.
ЗАКРУТИТЬСЯ I сов. 1. (о нитке, верёвке и т. п.) тауланыу, буралыу, еси-лиу, ерилиу; 2. разг, (завинтиться) таула-нып беккемлениу, буралып беккемлениу; 3. разг, (обмотаться вокруг чего-л.) оралыу, шырмалыу, тацылыу.
ЗАКРУТЙЦТЬСЯ II сов. 1. (начать крутиться) таулана баслау, бурала баслау; 2. уйирилиу; пыль ~лась по дороге жолда шац бурцырап уйирилди.
ЗАКРУЧИВАТЬ несов. см. закрутить I.
ЗАКРУЧИВАТЬСЯ несов. см. закрутиться I.
ЗАКРУЧИНИТЬСЯ сов. народно-поэт. цайгыга тусиу, цайгырыу, муцайыу, цэси-ретлениу, цайгы шеге баслау, хэсиретлене баслау.
ЗАКРЫВАТЬ несов. см. закрыть.
ЗАКРЫВАТЬСЯ несов. см. закрыться.
ЗАКРЫТИЦЕ с- 1. (действие) жабылыу; ~е выставки выставканыц жабылыуы; ~е театра театрдыц жабылыуы; время ~я магазинов магазинлердиц жабылыу уацы-ты; 2. воен, (укрытие) жасырынатугын жер, таса; стрелять из ~й тасадан атыу.
ЗАКРЫТ ЦЫЙ 1. прич. от закрыть; 2. прил. в разн. знач. жабыц, жабылган, беки-тилген; ~ые двери жабыц есиклер; кран ~ кран жабыц; семафор ~ семафор жабыц; ~ое заседание жабыц мэжлис; ~ый спектакль жабыц спектакль; -~ое голосование жасырын дауыс; ~ое платье питеу кейлек; с ~ыми глазами 1) жумылган кез бенен; 2) перен. кези жоцтай; ~ое письмо жабыц хат; ~ое море туйыц тециз; в ~ом помещении жабыц жайда; <> при ~ых дверях жасырын турде, жабыц турде.
ЗАКРЫЦТЬ сов. 1. что жабыу, жауып цойыу, бекитиу, цулыплау, цулып урыу; ~ть окно эйнекти жабыу, эйнекти бекитиу; ~ть дверь на ключ есикти цулыплау; 2. кого-что (покрыть, накрыть) жабыу, бастырыу; ~ть ребёнка одеялом балага керпе жабыу; 3. что жабыу, бекитиу; жумыу (глаза)-, -~ть книгу китапты жабыу; 4. кого-что жабыу, цаплау; ~ть лицо руками цолы менен бетин жабыу; тучи ~ли нёбо бултлар аспанды цаплады; 5. что (закончить) жабыу, питкериу, тамам етиу; ~ть заседание мэжлисти жабыу; ~ть прения жарыс сезди питкериу; 6. что (прекратить подачу) кесиу, тоцтатыу; ~ть воду суу бериуди тоцтатыу; ~ть газ газды жабыу; 7. что (ликвидировать) жабыу, таратыу; ~ть журнал журналдыц шыгыуын жабыу; <> ~ть рот кому-л. биреуди сейлетпеу, биреудин, а^зын аш-тырмау; ~ть скобки скобканы жабыу; ~ть глаза на что-л. бир нэрсени керсе де кер-
— 249 —
ЗАЛ
мегендей болыу, бир нэрсеге эхмийет бер меу; ~ть границу шегараны бекитиу.
ЗАКРЙЦТЬСЯ сов. 1. цаусырылыу, жабы-лыу, жабылып далыу, байланыу, илиниу; Кулыпланыу (запереться)-, дверь ~лась дапы жабылды; ~ться на замок иштен цулыпланыу; 2. (покрыться) жабыныу, жамылыу, буркениу, тасаланыу; -~ться чем-л. от дождя жамгырдан тасаланыу; ~ться одеялом одеял жамылыу; керпе жамылыу; 3. жабылыу, бекитилиу; жумылыу (о глазах)-, глаза ~лись кезлери жумылды; книга ~лась китап жабылды; 4. жабылыу; магазин ~лся дукэн жабылды; выставка ~лась выставка жабылды, кергизбе жабылды.
ЗАКРЯХТЕТЬ сов. разг, ьщрана баслау, ахлау, ухлеу, ыцкылдау, ьщырсыу, куше-ниу.
ЗАКУДАХТАТЬ сов. цацалау, цацалай баслау, цоцацлау, цоцацлай баслау.
ЗАКУКОВАТЬ сов. кекеклеу, кекеклей баслау.
ЗА КУЛ ЙСН ЦЫЙ прил. 1. перде артын-дагы, саднаныц аржагындагы; ~ое оборудование садна артындагы ускене; 2. перен. жасырын, дупыя; ~ые переговоры жасы-рын сейлесиулер.
ЗАКУПАТЬ несов. см. закупить.
ЗАКУПАТЬ сов. 1. кого-что (скупить, купить оптом) кетере сатып алыу, нобай сатып алыу; 2. что, чего (запасти) сатып алып цойыу, алып цойыу; ~ дров на зиму цыеца отын сатып алып цойыу.
ЗАКУПКЦА ж. сатып алыу; ~а провизии азыц-ауцат затларын сатып алыу; делать ~и сатып алыу, сауда етиу.
ЗАКУПОРИВАНИЕ с. тыгынлау, тыгын-лап бекитиу, аузын тыгыу.
ЗАКУПОРИВАТЬ несов. см. закупорить.
ЗАКУПОРИВАТЬСЯ несов. см. закупориться.
ЗАКУПОРИТЬ сов. тыгынлау, тыгын-лап бекитиу, аузын тыгыу; ~ бутылку шийшепи тыгынлау.
ЗАКУПОРИТЬСЯ сов. тыгынланыу, ты-гынланып бекитилиу, аузы тыгынланыу.
ЗАКУПОРКА ж. 1. (действие) тыгынлау, тыгын тыгып беккемлеу, аузын тыгыу; 2. мед. тыгылыу, тыгылып цалыу; ~ вен тамыр тыгылып цалыу.
ЗАКУПОЧН"ЫЙ прил. сатып алынату-гын, сатып алынган; ~ая цена сатып алынган бацасы.
ЗАКУПЩИК м. сатып алыушы, сатып ал ату гы н.
ЗАКУРИВАТЬ несов. см. закурить 1.
ЗАКУРИВАТЬСЯ несов. см. закуриться.
ЗАКУРЙТЬ сов. 1. что и без доп. шегиу, тартыу, алыстырып шылым шегиу; ~ папиросу папирос шегиу, папирос тартыу; 2. (стать курильщиком) шылым шеге баслау.
ЗАКУРЙТЬСЯ сов. 1. (о папиросе и т. п.) алысыу, тутаныу, жаныу; 2. (задымиться) тутинлениу, тутей баслау.
ЗАКУСАТЬ сов. кого-что, разг, тислеу, талау, шагну, цабыу.
ЗАКУСИТЬ I сов. что (прикусить) тислеу, шайнау; ~ губы ернин тислеу; ~ удила 1) (о лошади) суулыгын тислеу, суулыцца таслау; 2) перен. тыцламай кетиу, аса кетиу; ~ изык 1) тилин тислеу; 2) перен. (внезапно замолчать) ауыз ашпау, бирден унде-мей цалыу, тым-тырыс болы^.
ЗАКУСЙТЬ II сов. 1. чего, чем и без доп. жеп алыу, журек жалгау, азгана тамац жеу, ауцатланып алыу; ~ перед уходом кетер алдынан ауцатланып алыу; 2. что, чем (заесть) жеп жибериу, изинеи жеу (арак;, дэри ишкенде); ~ лекарство конфетой дэриниц изинен конфет жеп жибериу. г
ЗАКУСКА ж. 1. (действие) жеп алыу, журек жалгау, азырац аукат жеу, жецил ауцатланыу; 2. (кушанья) закуска, аз-гана ауцат, жецил ауцат, женил тамац, тамац, жецил-желпи ауцат.
ЗАКУСОЧНАЯ ж. кишкене асхана.
ЗАКУСЫВАТЬ I несов. см. закусить I. ЗАКУСЫВАТЬ II несов. см. закусить II. ЗАКУТАТЬ сов. кого-что, во что, чем орау, орап цойыу, цымтау, буркеу.
ЗАКУТАТЬСЯ сов. чем, во что и без доп. ораныу, цымтаныу, буркениу; ~ в платок орамалга ораныу.
ЗАКУТЙТЬ сов. мэсликке бериле баслау, хэзликке бериле баслау, кейип-сапа цура баслау, мэсликке сарп етиу.
ЗАКУТЫВАТЬ несов. см. закутать.
ЗАКАТЫВАТЬСЯ несов. см. закутаться.
ЗАЛ м. зал, улкен ©жире; зрительный ~ ойын керсетилетугын зал, тамаша залы; читальный ~ оцыу залы; ~ заседаний мэжилис залы; гимнастический ~ гимнастика залы.
ЗАЛАДИЦТЬ сов. разг. 1. что и без доп. (начать повторять) цайталай баслау, цайта-цайта айта баслау, бир нэрсени эдет цыла баслау; -~ть одно и то же бир нэрсени цайталай баслау; 2. (делать одно и то же) эдетлениу, эдет алыу, эдет етип ала баслау; он ~л ходить в кино ол кинога барыуды эдет етип алды.
ЗАЛАМЫВАТЬ несов. см. заломить I.
ЗАЛАТАТЬ сов. что* чем, разг, жамау, жамау салыу.
ЗАЛАЯТЬ сов. уриу, УРе баслау.
ЗАЛЕГАНИЕ с. геол, кен мэкэни, кен бар орын; глубокое ~ каменного угля тас кемир кениниц терецдеги мэкэни.
ЗАЛЕГАТЬ несовг см. залечь.
ЗАЛЕДЕНЕЛЫ ||Й прил. 1. (покрывшийся льдом) музланган, муз басцан; 2. (закоченевший) муздай, кутэ тоцган; ~е руки муздай болган цоллар.
ЗАЛЕДЕНЕТЬ сов. 1. (покрыться льдом) тоцыу, муз болыу, музланыу; 2. (закоченеть) муздай болыу, кутэ тоцыу.
ЗАЛЕЖАЛЫЙ прил. разг, жатып калган, етпей цалган; ~ товар етпей жатып калган товар.
ЗАЛЕЖАЦТЬСЯ сов. разг. 1. (долго пролежать) кеп жатып цалыу, узац жатыу; пйсьма ~лись на почте хатлар почтада кеп жатып цалыпты; 2. (быть неходким — о товаре) етпей жатып цалыу; 	3.
ЗАЛ.
— 250 —
(испортиться) кеп турып бузылыу; сыр ~лся сыр бузылыпты.
ЗАЛЕЖИВАТЬСЯ несов. см. залежаться.
ЗАЛЕЖНЫЦЙ прил.г ~е земли партау жер л ер, тыц жер л ер.
залежи ь ж. 1. геол, кен, кенли жер; каменного угля тас кемир кени, тас кемир кен жататы бар жер; 2. мн. залежи (скопление чего-л.) уйилип цалган, жыйла-нып цалган, етпей цалган, жатып цалган; снега еримей топлаиып цалган цар, цар топламы; ~и товаров етпей жатып цалган товарлар; 3. с.-х. партау жер, исленбей жатцан жер, тыц жер.
ЗАЛЕЗАТЬ несов. см. залезть.
ЗАЛЕЗТЬ сов. 1. на кого-что (взобраться) шыгыу, ермелеп шыгыу, миниу, басына миниу; ~ на дерево агаштыц басына шыгыу; 2. во что, разг, (проникнуть, забраться) кириу, етиу, тусиу, батыу; ~ в сад бацца кириу; ~ в воду сууга тусиу; ~ кому-л. в карман биреудин, кисесине тусиу; <> ~ в долги дарызга батыу.
ЗАЛЕНИТЬСЯ сов. разг, жал дау бола баслау, жалцаулыц ете баслау, жалцау-лана баслау.
ЗАЛЕПЕТАТЬ сов. шулдирлей баслау, былдырлай баслау, мыцгырлай баслау, тусиниксиз сейлей баслау.
ЗАЛЕПИ ||ТЬ сов. что 1. (замазать) сыбау, сыбап таслау, питеу, питеп цойыу, сылау; 2. (заклеить) жабыстырыу, жабыс-тырып питеу, желимлеу; ~ть разбитое окно бумагой терезениц сынган айнасын дагаз жабыстырып питеу; 3. безл. сыба-лыу, жабысыу; окно ~ло снегом эйнекке дар жабысып далыпты; <> ~ть пощёчину жадда салып жибериу.
ЗАЛЕПЛЯТЬ несов. см. залепить.
ЗАЛЕТАТЬ I несов. см. залететь.
ЗАЛЕТАТЬ II сов. (начать летать) уша баслау.
ЗАЛЕТЁЦТЬ сов. 1. (улететь далеко) ушып кетиу, ушып етиу; ~ть за лес тогайдыц аржагына ушып кетиу; 2. (влететь) ушып кириу; птица ~ла в окно дус тере-зеденушып кирди;3. (по пути) тусип етиу; ~ть за горючим май алыуга тусип етиу.
ЗАЛЁТН"ЫЙ прил. поэт, ушып келген; ~ая птица ушып келген дус.
ЗАЛЕЧИВАТЬ несов. см. залечить.
ЗАЛЕЧИВАТЬСЯ несов. см. залечиться.
ЗАЛЕЧЙТЬ сов. что емлеп жазыу, жазыу, сауалдырыу; рану жараны емлеп жазыу.
ЗАЛЕЧИТЬСЯ сов. жазылыу, тэуир болыу, сауалыу.
ЗАЛЦЁЧЬ сов- 1. (лечь надолго) узац жатыу, кеп жатыу; 2. (притаиться) жасыры-ныу, бугыу; ~ёчь в засаду будды таслап жатыу; 3. геол, жатыу; руда ~егла здесь неглубоко кен бул кэрада терецде жатцан емес; 4. (запечатлеться) кериниу, тусиниу, есинде цалыу; 5. (резко обозначиться) басыу, басып кетиу; на его лице ~еглй морщины оныц бетин жыйрыц басцаи.
ЗАЛЙВ м. геогр. цолтыц.
ЗАЛИВАТЬ несов. см. залить.
ЗАЛИВАТЬСЯ I несов. см. залиться 1. ЗАЛИВАТЬСЯ II несов. см. залиться II. ЗАЛЙВКА ж. цуйыу, цуйып жамау; ~ галош галоштыц жыртыгын цуйып жамау.
ЗАЛИВНЦОЙ I прил. I. (затопляемый) суу алма, суу басатугын; ~6й луг суу алма отлац; 2. кул. цойыу сорпа менен уйытылган; ~ая рыба цойыу сорпа цуйы-лып уйытылган балыц; 3. в знач. сущ. с. заливное уйытпа дузлыц.
ЗАЛИВНЦОЙ II прил. дендирмели, цу-былжыган, цуйылган; ~ые трели дендирмели хауаз, саз ца^азлы цайырма.
ЗАЛИЗА ЦТ Ь сов. что 1. жалау; кошка ~ла свою рану пышыц езиниц жарасын жалады; 2. перен. разг, (гладко причесать) жалап тегислеу, тарау, сыйпап тегислеу.
ЗАЛИЗЫВАТЬ несов. см. зализать.
ЗАЛ ||ЙТЬ сов. 1. что (затопить) суу басыу, суу басып кетиу, суу алыу, суу алып кетиу; весной река ~ила луга бадарде дэрьяныц сууы отлацларды басты; 2. кого--что (облить) тегип алыу, тегип патаслау; ~йть стол чернйлами столга сыя тегип алыу; 3. что (потушить) ешириу, сенди-риу; ~йть огонь водой отты суу менен ешириу; 4. что, перен. жадтыртыу, сэуле-лендириу, нурын тегиу; солнце залило всю комнату цуяс ежирени жацтыртты; 5. что, чем (покрыть) жабыу, цуйыу, бастырыу, тесеу; ~йть асфальтом асфальт тесеу; ~йть свинцом цоргасын еритип цуйыу; 6. что, разг, (наполнить) цуйып толтырыу, еритип цуйыу; ~йть горючее в баки жанар майды бацца цуйып толтырыу; <> ~йть горе вином дэртти басаман деп арац ишиу.
ЗАЛЦЙТЬСЯ I сов. 1. (затопиться) суу басыу, суу басып кетиу, суу алыу, суу алып кетиу; луга ~илйсь водой отлацларды суу басты; 2. (проникнуть — о жидкости) етиу, кириу (суйьщльщ х,ак,-цында).
ЗАЛИТЬСЯ II сов. 1. жацгыртып айта басла^, дендирип, цуйылтып айта баслау, цулпырган сес шыгарыу; ~ песней цосыцты дендирип айта баслау; 2. дауыслап жылау (сильно заплакать)-, уададалап кулиу (громко, весело засмеяться)-, <> ~ соловьём булбилдей сайрау, тегилдирип сейлеу.
ЗАЛИХВАТСКЦИЙ прил. разг, елирме, едирейген, шаццан, еткир, кууанышлы; ~ая песня дендирмели цосыц.
ЗАЛОГ I м. 1. (заклад) гиреуге бериу, гиреуге цойыу, гиреуге салыу; ~ имущества мал-мулкин гиреуге бериу; 2. (предмет залога) гиреу; денежный ~ пул гиреуи; отдать в ~ гиреуге бериу; оставить в ~ гиреуге цалдырыу; 3. перен. тийкар, гиреу; ~ успеха табыстыц гиреуи; в ~ дружбы дослыцтыц гиреуине; <^> освободить кого-л. под ~ кепилге шыгарыу, залог алып бо-сатыу.
ЗАЛОГ II м. грам. дэреже; действйтель-ный ~ жай дэреже; возвратный ~ езлик дэреже; понудйтельный ~ мэжбурлеу дэре-жеси; страдательный ~ ериксиз дэреже, белгисиз дэреже.
— 251 —
ЗАМ
ЗАЛОГОВ ||ЫЙ прил. гиреу..., гиреулик; i ^ая квитанция гиреу квитанциясы.
ЗАЛОГОДАТЕЛЬ м. гиреуге бериуши, гиреуге цойыушы адам.
залогодержатель м. гиреу сацлау-шы, гиреу_ алыушы, гиреу алган адам.
ЗАЛОЖЙЦТЬ сов. 1. что салыу, цыстырыу, тыгыу, цойыу; -~ть руки в карманы целый кисесине тыгыу; ~ть руки за спину цолды артына салыу; 2. что (загромоздить) тол-тырып цойыу, уйип таслау; ~ть стол книгами столга китапларды уйип цойыу; 3. что (заделать) тыгыу, питеу, толтырыу; ~ть дыру в стене дийуалдыц тесигин питеу; 4. что (загородить) бегеу, тосцын етиу; ~ть дорогу брёвнами жолды берене-лер менен бегеу; 5. что (основать) сала баслау, цурыу, цура баслау, салыу, салыу-га кирисиу; ~ть здание школы мектеп жайын цурыу; ~ть памятник естелик салыу; 6. что, перен. (отметить) белгилеу, белгилеп цойыу; ~ть страницу книги китаптыц бетин белгилеп цойыу; 7. кого-что (запрячь) цосыу, жегиу; ~ть лошадь ат жегиу; 8. что (отдать в залог) гиреуге бериу, гиреуге салыу; 9. безл. разг, тыгы-лыу; у меня уши ~ло мениц цулагым ты-гылды.
ЗАЛОЖНИК м. аманат бенде, кепилге берилген адам.
ЗАЛОЖНИЦА женск. от заложник.
ЗАЛОМЙТЬI сов. что 1. разг, (перегнув, надломить) ийип сындырыу, цайырып сындырыу, бугип сындырыу; ~ сучки на деревьях агашлардыц путацларын сындырыу; 2. прост, цымбат copay; ~ цену баханы артыцмаш цымбат copay; <> ~ шапку малацайын бир шекеге кийиу. малацайын желкесине тусирип кийиу.
ЗАЛОМЙЦТЬ II сов. безл. разг, сырцырай баслау, сырцырау, сызлай баслау, сызлау; у него ~ло ноги оныц аягы сырцырай баслады.
ЗАЛОСНЙЦТЬСЯ сов. разг, ысцыланыу, цырылып цалыу, ысылып жылтырау, жыл-тылдау; рукава ~лись жецлери ысылып жылтыр ап цалган, жецлери цырылып цалгаи.
ЗАЛП м. залп (бир нешемылтыцты ямаса топты бирден атыу)\ дать ~ залп бериу.
ЗАЛПОМ нареч. 1. залп пенен, залп берип; выстрелить ~ залп берип атыу; 2. перен. разг, (сразу) бирден, дэрриу, бир кетерип; выпить ~ бирден ишиу, бирден ишип цойыу, симирип жибериу.
ЗАЛУЧАТЬ несов. см. залучить.
ЗАЛУЧЙТЬ сов. кого-что, разг, ебин тауып езине ертиу, ез тэрепине тартыу, езине аударыу, алдап шацырып алып келиу.
ЗАЛЮБОВАТЬСЯ сов. кем-чем цызыгып царау, суйсинип царау, лэззетленип царау; ~ закатом кунниц‘^батыуына цызыцсынып царау-
ЗАМАЗАТЬ сов. что 1. (покрыть краской) бону, сырлау; ~ надпись на стене дий-уалга жазылган сездиц устин сырлау; 2. (заделать) сыбау, сыбап шыгыу, жагып шыгыу, замазкалау, питеп шыгыу; ~ окно
на зиму цыеца царай ейнекти замазкалау;
3.	разг, (запачкать) патаслау, ыласлау, кирлети^; ~ платье кийимин кирлетиу;
4.	перен. разг, жасырыу, бетин жабыу; ~ недостатки в работе истиц кемшиликле-рин жасырыу.
ЗАМАЗАТЬСЯ сов. разг, патасланыу, ыласланыу, кирлениу.
ЗАМАЗКА ж. 1. (действие) сыбау, сыбап шыгыу, жагып шыгыу, питеп шыгыу; 2. замазка.
ЗАМАЗЫВАНИЕ с. 1. сыбау, жагыу, сыбап питеу, замазкалау; ~ окон эйнеклерди замазкалау; 2. перен. разг, бетин жабыу, боямалау, буркеу; ~ недостатков кемши-ликлерди буркеу, кемшиликлердиц бетин жабыу.
ЗАМАЗЫВАТЬ несов. см. замазать.
ЗАМАЗЫВАТЬСЯ несов. см. замазаться.
ЗАМАЛЧИВАНИЕ с. ундемеу, айтпау, ундемей цалыу, сесин шыгармау, аузын ашпау, сейлемеу, тым-тырыс болыу; ~ ошйбок хэтени айтпау, хэтеликти жасырыу.
ЗАМАЛЧИВАТЬ несов. см. замолчать II.
ЗАМАНИВАТЬ несов. см. заманить.
ЗАМАНЙТЬ сов. кого-что цызыцтырып езине тартыу, алдап алып келиу, алдап тусириу; ~ в засаду алдап буццы бар жерге экелиу.
ЗАМАНЧИВО нареч. цызыгарлыцтай, ал-данарльщтай, езине тартарлыцтай, ертер-ликтей.
ЗАМАНЧИВОСТЬ ж. цызыгарлыц, цы-зыцтырарльщ, алданарлыц, езине тар-тарлыц, ертерлик.
замАнчивцыи прил. цызыцтырарлык, цызыцтыратугын, цызыгарлыц, цызыцты-рыушы, цызыгатугын, ертетугын; ~ое предложение кызы Fap л ьщ усыныс.
ЗАМАРАТЬ сов. разг. 1. что (запачкать) патаслау, ыласлау, кирлетиу, кирлеу; 2. кого-что, перен. масцаралау, абройын тегиу, бийаброй етиу; ~ чыо-л. репутацию биреудин, абройын тегиу.
ЗАМАРАТЬСЯ сов. разг. 1. (запачкаться) патасланыу, ыласланыу, кирлениу; 2. перен. (обесчестить, опозорить себя) ез абройын ези тегиу, езин бийаброй етиу.
ЗАМАРАШКА м. и ж. разг, патас, ылас, кир-кир, салац, нас адам.
ЗАМАРИНОВАТЬ сов. что сирке сууына писириу; ~ грибы замаррыцларды сирке сууына писириу.
ЗАМАРИНОВАТЬСЯ сов. сирке сууына писирилиу.
ЗАМАРИНОВЫВАТЬ несов. см. замариновать.
ЗАМАРИНОВЫВАТЬСЯ несов. см. замариноваться.
ЗАМАСКИРОВАННЫЙ 1. прич. от замаскировать; 2. прил. маскалы (в маске)', маскарад костюмин кийген (в маскарадном костюме)', 3. прил. перен. (скрытый, тайный) жасырын, жасырыулы, тасалаулы, буркеу ли.
ЗАМАСКИРОВАТЬ сов. 1. кого-что (сделать незаметным) жасырыу, тасалау, бур-I кеу, жабыу, билинбестей етиу; ~ орудия
ЗАМ.
— 252 —
топларды буркеу; 2. что, перен. жасырыу, буркеу, цупыялау; ~ свой намерения ез нийетлерин буркеу.
ЗАМАСКИРОВАТЬСЯ сов. 1. (сделать незаметным своё присутствие) жасыры-ныу, цупыяланыу; 2. перен. жасырыныу, буркениу, сыр бермеу.
ЗАМАСКИРОВЫВАТ Ь несов. см. замаскировать.
ЗАМАСКИРОВЫВАТЬСЯ несов. см. замаскироваться.
ЗАМАСЛИВАТЬ несов. см. замаслить.
ЗАМАСЛИВАТЬСЯ несов. см. замаслиться.
ЗАМАСЛИТЬ сов. что, разг, май тамызыу, май тийгизиу.
ЗАМАСЛИ ЦТ ЬСЯ сов. разг, майланыу, май тамыу, май тийиу; одежда ~лась кийим майланып ыласлантан.
ЗАМАТЫВАТЬ несов. см. замотать I.
ЗАМАТЫВАТЬСЯ несов. см. замотаться.
ЗАМАХА ЦТ Ь сов. чем былгай баслау, цагыу, цага баслау, сермеу, сермей баслау; ~ть руками цолларын былгай баслау; птйца ~ла крыльями цус цанатларын цага баслады.
ЗАМАХИВАТЬСЯ несов. см. замахнуться.
ЗАМАХНУТЬСЯ сов. чем, на кого-что оцланыу, гезениу, силтеп жибериу, оцла-иып цойыу, урыуга цел кетериу, цылыш кетериу; ~ палкой таяц пенен оцланып цойыу, таяц силтеу.
ЗАМАЧИВАТЬ несов. см. замочить.
ЗАМАШКЦА ж. разг, эдет, уРДис» кылыц, минез; барские ~и баринлердиц цыльщ-лары; дурные ~и жаман эдетлер, жацпас цыльщлар.
ЗАМАЯЧИЦТЬ сов. аныц керине баслау, кериниу, кезге илине баслау; вдалй ~ли огнй парохода узацта пароходтыц отлары жылтылдап керине баслады.
ЗАМЕДЛЁНИЦЕ с. 1. (действие) пэсейтиу, эстелетиу, ацырынлатыу; ~е темпа пэтти эстелетиу; 2. (задержка) иркиниш, иркилиу, кешигиу, еглениу; закончить работу без ~я жумысты егленбестен питкериу, жумысты ирикпестен тамамлау.
ЗАМЁДЛЕННЦЫЙ 1. прич. от замедлить; 2. прил. эсте, эстелетилген, эсте-ацырын, ацырын, ацырынлатылган; пэсейген, жай; ~ый ход жай журис; бомба ~ого действия эсте-ацырын жарылатугын бомба.
ЗАМЕДЛИТ|| Ь сов. 1. что пэсейтиу, эстелетиу, ацырынлатыу,'азайтыу, жай етиу; ~ь шаг адымын эстелетиу; ~ь темп пэтин пэсейтиу; 2. (задержаться, опоздать) кеш цалыу, кешигиу, иркилиу, кешиктириу; ответ не ~ прийтй жууабы кешикпей келер.
ЗАМЕДЛИ НТ ЬСЯ сов. 1. эстелениу, пэ-сейиу, ацырынлау; движение поезда -~лось поездыц журиси пэсейди; 2. (задержаться) кешигиу, иркилиу, еглениу.
ЗАМЕДЛЯТЬ несов. см. замедлить.
ЗАМЕДЛЯТЬСЯ несов. см. замедлиться.
ЗАМЕЛ ЬКА ЦТ Ь сов. жылтылдай баслау,
жылтылдау, жылтырай баслау, жылты-рау; ~ли огнй деревни ауылдыц етлары жылтылдап керине баслады.
ЗАМЕН ||А ж. 1. (действие) алмастырых, алмаслау; 2. алмасланган зат, орнына цойылган зат; орнына цойган адам; я нашёл себе ~у мен ез орныма адам таптым; служйть ~ой орнын басатугын болыу, биреудиц орнында хызмет етиу.
ЗАМЕНИМ ЦЫЙ прил. алмастырыуга болатугын, орнын басатугын адам табыла-тугын; ~ая деталь алмастырып болатугын деталь.
ЗАМЕНИТЕЛЬ м. алмастырыушы, орнын басыушы, орнына журиуши; ~ кожи териниц орнына журиуши, терини алмастырыушы.
ЗАМЕНИТЬ сов. 1. кого-что (поставить взамен) алмастырыу, алмастырып жибериу, алмаслау; ~ металл пластмассой металлды пластмасса пенен алмастырыу; 2. кого, кому орнын басыу, орнына жури<>; ~ ребёнку мать баланыц анасыныц орнында болыу.
ЗАМЕНЯТЬ несов. см. заменить.
ЗАМЕР м. елшеу, елшем; ~ объёма келем елшеуи.
ЗАМЕРЕТЬ сов. 1. цатып цалыу, цал-шыйып цалыу, тоцыи цалыу, тоцтап цалыу, соцпай цалыу, турып цалыу; ~ от ужаса цорццаннан ца^йыйып цалыу; сердце замерло журек тоцтап цалды; 2. (прекратиться, затихнуть) белиниу, узилиу, кесилиу, пэсейиу; звуки замерли сеслер пэсейди; движение на улицах замерло кешедеги хэрекетлер тоцталды.
ЗАМЕРЗАЙ ИЦЕ с. тоцыу, музлау, цатыу; <~е водй муз цатыу ;<> точка ~ я цатыу точкасы; на точке ~я бир жерде турыу, цозгалмай цалыу.
ЗАМЕРЗАТЬ несов. см. замёрзнуть.
ЗАМЁРЗ ЦНУТЬ сов. 1. (покрыться льдом) тоцыу, музлау, цатыу, цатып цалыу, тоцлап цалыу; река ~ла дэрья цатып цалды; 2. (погибнуть от мороза) сууьщ урыу, сууыц урып кетиу, тоцыу, музлау, цатыу; цветы ~ли гуллерди сууьщ урып кеткен; 3. (сильно озябнуть) усиу, тоцыу, тоцып цалыу, эбден тоцыу, сууыцца цатыу; у меня руки ~ли мениц цел л ар ым тоцып цалды.
ЗАМЕРТВО нареч. елидей, елгендей, еликтей, ел ген сыяцлы; упасть ~ елидей цулау.
ЗАМЕСЙТЬ сов. что ийлеу, царыу; ~ тесто цамыр ийлеу.
ЗАМЕСИТЬСЯ сов. ийлениу, царык салы-ныу.
ЗАМЕЦСТЙ сов. 1. что сыйырыу, сыйырыу; ~стй сор в угол сыпырыцты муйешке сыпырып цойыу; 2. кого-что, безл. (засыпать) басыу, кемиу; всю дорогу ~ло путкил жол кемилип цалган; <> ~стй следй 1) изин жойылтыу, изин жасырыу; 2) цылмысты жасырыу, жинаятты жасырыу; ~стй следы преступления жинаят-тыц изин жасырыу.
ЗАМЕСТИТЕЛЬ м. орынбасар; ~ директора директордыц орынбасары.
— 253 —
ЗАМ
ЗАМЕСТИТЕЛЬНИЦА женск. от заместитель.
ЗАМЕСТИТЕЛЬСТВО с. орынбасарлыц, орынбасыушылыц.
ЗАМЕСТИТЬ сов. см. замещать.
ЗАМЕТАТЬ I несов. см. замести.
ЗАМЕТАТЬ II сое. что (приметать) кеклеу, кеклеп тигиу; ~ складку на платье кийимииц бурмелерин кеклеп тигиу.
ЗАМЕТАТЬСЯ сов. сасцалацлай баслау, албырау, урына баслау, езин х,эр тэрепке таслау, х,эр жацца талпыныу.
ЗАМЁТ ЦИТЬ сов. 1. кого-что (увидеть) кериу, керип цалыу, сезиу, туйыу, байцау; ~^(ть в толпе приятеля кептиц ишинен до-сын кериу, аламанныц ишинде досын кериу; 2. что (запомнить) белгилеу, белгилеп цойыу, еске алыу, байцау; ~ить улицу кешени белгилеп цойыу; ~ить время уацытты байцау, уацытты белгилеу; 3. что (сделать метку) белгилеу; ~ить страницу бетин белгилеу; 4. что (подметить) ацлау, туйыу, сезиу, билиу; ~ить ошибки цэтелерди ацлау; 5. кому-чему и без доп. (сказать) айтыу; ескертиу; 6. (сделать замечание) белгилеп етиу; «вы правы»—~ил он «сизики дурыс» деп ол белгилеп етти; <> заметь, заметьте в знач. вводи, сл. белгилеп цой, билип цой, ядыцда тут, есицде болсын.
ЗАМЁТКПА ж. 1. (сообщение в печати) хабар, кишкене мацала; газетная ~а газета хабары; 2. жазыу, белги, естелик; путевые ~и жол жазы^лары; ~и на полях книги китаптыц шетине жазылган белгилер; 3. (знак, метка) белги; делать ~и на деревьях агашларда белги цалдырыу, агаш-ларга белги салыу; <> взять что-л. на ~у бир нэрсеге кеуил аударыу, бир нэрсени ядта тутыу.
ЗАМЕТНО 1. нареч. кезге илинердей, билинерликтей, кезге тусерликтей, сези-лерликтей, байцауга болатугын, эдеуир аныц; она чуть ~ улыбнулась ол азгана сезилерликтей кулди; 2. безл.в знач. сказ. керинип турыу, билинип турыу; по всему было что он здесь старший оныц бул жерде улкен екенлиги барлыгынан керинип турды.
ЗАМЁТНЦЫЙ прил. 1. (видимый, очевидный) керинип турган, билинип турган, айцын, кеуил жетип турган; ~ый след ранения жараныц керинип турган орны; ~ая разница в возрасте жастагы билинип турган айырмашылыц; 2. (выдающийся, известный) белгили, кернекли, танылган, даццлы, атацлы.
ЗАМЁТЫВАТЬ несов. см. заметать II.
ЗАМЕЧАЙ ИЦЕ с. 1. (суждение) цысцаша пикир керсетиу, ескерти^; верное ~е дурыс пикир, дурыс исленген ескертиу; критическое ~е критикалыц пикир; 2. (выговор) ескертиу, айтыу; керсетиу; сделать ~е ученику оцыушыга ескертиу, оцыушыга ескертип цойыу; <> быть на ~и бацлауда болыу.
ЗАМЕЧАТЕЛЬНО 1. нареч. айрыцша жацсы, огада жацсы; он ~ поёт ол огада
жацсы цосыц айтады; 2. в знач. сказ, огада жацсы, жудэ жацсы; что вы приехали сизиц келгенициз жудэ жацсы болыпты; ~, нечего сказать! несин айтасац, жудэ жацсы!
ЗАМЕЧАТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. ажайып, спада жаден, кутэ жаксы, жудэ жацсы, жудэ тамаша; ^ая книга кутэ жацсы китап; ^ый человек стада жацсы адам.
ЗАМЕЧАТЬ несов. см. заметить.
ЗАМЕЧАТЬСЯ несов. (наблюдаться) ке-рилиу, белгилениу, туйылыу, ацланыу, сезилиу.
замечтаться сов. цыялга берилиу, ойга батыу, ойга шумиу.
ЗАМЕШАТЕЛЬСТВО с- 1. (внезапное нарушение порядка) бийтэртиплик, дау-рыгыу, турацсызлыц; внестй ~ в неприятельские ряды душпан цатарларына бийтэртиплик салыу; 2. (смущение, растерянность) албыраушылыц, сасцалацлаушы-лыц; албырау, сасцалацлау, цысыныу, уялыу; привести кого-л. в ~ биреуди ал-быратыу, цысындырыу, албыратып таслау; прийти в ~ албырау.
ЗАМЕШАТЬ сов. кого-что, во что (вовлечь в какое-л. дело) цосыу, араластырыу, былгау, цатнастырыу.
ЗАМЕШАТЬСЯ сов. цосылыу, араласыу, былтаныу; ~ в толпу аламанта цосылып кетиу.
ЗАМЕШИВАТЬ I несов. см. замесить.
ЗАМЕШИВАТЬ II несов. см. замешать.
ЗАМЕШИВАТЬСЯ I несов. см. замеситься.
ЗАМЕШИВАТЬСЯ II несов. см. замешаться.
ЗАМЕШКА ЦТЬСЯ сов. разг, иркилиу, тоцталыу, тартыныу, еглениу, кешигиу; где вы так ~лись? сиз сонша цайда ирки-лип цалдыцыз?
ЗАМЕЩАТЬ несов. кого-что 1. кем-чем (заменять) алмастырыу; 2. (временно исполнять чьи-л. обязанности) алмастырыу, алмасыу, орнын басыу, уацытша ислеу; ~ дирёцтора дирентордыц жумысын уацытша ислеу; 3. что (назначать на вакантное место) жумыс орнына белгилеу, бос орынга тайынлау.
ЗАМЕЩЕНИЕ с. 1. алмастырыу; 2. (временное исполнение чьих-л. обязанностей) алмастырыу, алмасыу, орнын басыу, уацытша ислеу.
ЗАМИГАТЬ сов. незди ашып-жума баслау, жыпылыцлата баслау, жылтылдай баслау, жылтылдау, жылтырай баслау, жылтырау.
ЗАМИНАТЬ несов. см. замять.
ЗАМИНАТЬСЯ несов. см. замяться.
ЗАМИНИРОВАТЬ сов. что миналау, мина цойыу.
ЗАМЙНКЦА ж. разг, бегелиу, ирнилиу, иркиниш, тоцталыс, бегеу, ирниу, тоцтау; без ~и иркинишсиз, тоцталыссыз; в этом деле вышла небольшая ~а бул исте бир азгантай ирниниш болды.
ЗАМИРАНИЕ с. 1. тоцтап цалыу, цатып цалыу, тым-тырыс болыу, деми шыцпау; с сердца журеги хэулирип, журеги
ЗАМ.
— 254 —
дурсилдеп; слушать с ~м сердца журеги дурсилдеп тыцлау; 2. узилиу, тынып калыу, кесилиу; ~ звуков сеслердин. тынып калыуы, сеслердиц узилиуи.
ЗАМИРА ЦТЬ несов. 1. см. замереть; 2. (прерываться) узилиске тусиу, тынып цалыу, тоцтап цалыу; голос его ~л и дрожал от страха оныц дауысы узилип-узи-лип шыгып хэм цорццанынан цалтырап турды.
ЗАМКНУТО нареч. туйыц, ашылыспай, кепке цосылмай, кепке араласпай, шет-леп, белекленип, жеккеленип; жить ~ кепке досыл май жасау, шетлеп жасау.
ЗАМКНУТОСТЬ ж. туйьщльщ, ашылыс-паулыц, ашыц емеслик, цосылмаушылыц, шетлеушилик, араласпаушылыц, ишкирне-лик, жеккеленгенлик, белекленгенлик; ~ характера минезинин. ашык емеслиги.
ЗАМКНУТЫЙ 1. прич. от замкнуть; 2. прил. туйыц, ашыц емес, кепке цосыл-майтугын, араласпайтугын, араласпаушы, ишкирне, жеккелениуши, белеклениуши, индемес; ~ образ жизни белекленип емир суриу эдети, жеккеленип кун кериу; ~ человек сейлемес адам, жабыц адам.
ЗАМКНУТЬ сов. что 1. разг, (запереть) цулыплау, беккем жабыу, гилтлеу; ~ дверь есикти цулыплау; 2. (соединить) бириктн-риу, тутастырыу, цосыу, туйыцлау; ~ круг шецбердиц ушларын тутастырыу; ~ электрическую цепь электр цепин бирик-тириу.
ЗАМКНУТЬСЯ сов. 1. разг, (запереться) цулыпланыу, цулып урылыу, беккем жабылыу, жабылып цалыу; ~ на замок цулып урылыу; 2. (соединиться концами, сомкнуться) бириктирилиу, тутастырылыу, цосылыу, туйыцланыу; 3. во что, в чём перен. (обособиться) кепке цосылмау, кепке араласпау, белеклениу, шетлеп журиу; ~ в себе ези менен ези болып кепке цосылмау.
ЗАМОГИЛЬНЫЙ прил.: ~ голос елимси-реген дауыс.
ЗАМЦОК м. сарай, цорган, хэули; <> воздушные ~ки болмас умит, орынланбай-тугын кыял.
ЗАМ||0к м. 1. цулып; дверной ~бк есик-тиц цулыпы; запереть на ~6к цулып урыу, цулыплау; 2. (затвор оружия) замок, шацпац; <0> быть на -~кё, быть под ~ком цулыплы, цулып астында болыу.
ЗАМОЛВИТЬ сов. что: ~ словечко за кого-л., о ком-л., перед кем-л. етиниш сез айтыу, етиниш сез цосыу.
ЗАМОЛКАТЬ несов. см. замолкнуть.
ЗАМОЛК ||НУТЬ сов. тыныу, тынып цалыу, тоцтау, тоцтап цалыу, сес шыгар-мау, тым-тырыс болыу, ундемеу, уни шыц-пай цалыу, ундемей цалыу, тынышланыу; ребёнок и заснул бала тынышланды хэм уйцыга кетти; всё ~ло барлыгы тынды.
ЗАМОЛЧАТЬ I сов. 1. тым-тырыс болыу, жым-жырт болыу, тыныу, ешиу, ундемеу, ундемей цалыу, сейлемеу, унин шыгар-мау, сес бремеу; 2. (прекратить переписку) хат жазбау, жазыуды тоцтатыу.
ЗАМОЛЧАТЬ II сов. что, разг, (обойти молчанием) индемеу, сез цозгамау, гэп етпеу.
ЗАМОРАЖИВАНИЕ с. 1. (действие) тоцдырыу, музлатыу, сууытыу, цатырыу, тоцыу, музлау, цатыу; 2. перен. цозгалт-пау, цыймылдатпау, хэрекетсиз цалды-рыу; ~ средств цэрежетти хэрекетсиз цал-дырыу.
ЗАМОРАЖИВАТЬ несов. см. заморозить.
ЗАМОРГАТЬ сов. чем кезин ашып--жума баслау, жыпылыцлата баслау, кези цыпылыцлай баслау, кез цыса баслау; ~ глазами кезин жыпылыцлата баслау.
ЗАМОРИТЬ сов. кого-что, разг. 1. (голодом) аш цылыу, ашыцтырыу, аштан бол-дыртыу; дицкесин цуртыу, дэрманын кетириу; 2. (изнурить, измучить) харытыу, шаршатыу, болдыртыу, азап бериу;
~ червячка журек жалгау, азгана ауцат-ланыу, азгана тамац жеп алыу.
ЗАМОРИТЬСЯ сов. прост, харыу, шар-шау, болдырыу, азапланыу.
ЗАМОРОЖЕННЫЦЙ 1. прич. от заморозить; 2. прил. тоцдырылган, музлатылгаи, цатырылган; ~е фрукты музлатылгаи мийуелер.
ЗАМОРОЗИТЬ сов. 1. кого-что тоцдырыу, музлатыу, цатырыу; ~ рыбу балыцты тоцдырыу; 2, что, перен. цозгалтпау, цыймылдатпау, цыймылдамау, хэрекетке кел-тирмеу, пайдадан цалдырыу; ~ средства цэрежетти хэрекетке келтирмеу.
ЗАМОРОЗКИ только мн. азангы аяз, тунги аяз.
ЗАМОРОСЙЦТЬ сов. себелей баслау, силпилей баслау, бурке баслау; опять ~л дождь жамгыр тагы себелей баслады.
ЗАМОРСКИЦЙ прил. уст., народно-поэт. тециз аржагындагы, тециздиц аргы бети; страны тециздин аржагындагы ел л ер; гости тециз аржагындагы еллерден келген цонацлар.
ЗАМОРЫШ м. разг, эзиз, нэренжаи, илезек, цатпа, нэзик.
ЗАМОСТЙТЬ сов. что тас тесеу, тесеу; ~ улицу кешеге тас тесеу.
ЗАМОТАТЬ I сов. кого-что, разг, (обмотать чем-л.) орау; ~ что-л. верёвкой бир нэрсени арцан менен орау.
ЗАМОТАТЬ II сов. чем (начать качать) шайцай баслау, былгай баслау; ~ головой басын шайцай баслау, басын шайцау.
ЗАМОТАТЬСЯ сов. разг. 1. (сёмстаться) оралыу, ораныу; шулганыу; 2. перен. (утомиться) шаршау, харыу.
ЗАМОЧИТЬ сов. 1. кого-что ыгаллау, хел етиу, суулау; ~ ноги аяцларын суулау; 2. что сууга салып цойыу, cyvra салып жибитиу; ~ бельё иш кийимлерди сууга салып цойыу; ~ коноплю кендирди сууга салып жибитиу.
ЗАМОЧНПЫИ прил. цулып..., кулыптыц; ~ая скважина цулыптыц гилт тыгылатугыи тесиги.
ЗАМУЖ нареч.: выйти ~ ерге шыгыу, куйеуге тийиу, турмысца шыгыу, куйеуге шыгыу; выдать ~ куйеуге бериу
— 255 —
ЗАН
ЗАМУЖЕМ нареч. куйеуи бар, ерге тийген, куйеуге шыккан, турмыска шыккан; быть ~ куйеуге шыккан, ерге шыккан, куйеуге тийген.
ЗАМУЖЕСТВО с. куйеуге тийгенлик, ерге барганлык, турмыска шыццанлыц.
ЗАМУЖНЯЯ прил. куйеуге шыккан, куйеуи бар, турмыска шыккан, ерге тийген; ~ женщина куйеуи бар хаял, куйеуге тийген хаял.
ЗАМУРЛЫКАТЬ сов. разг. 1. (о кошке) мырылдай баслау, мырылдау; 2. (о человеке) ыцылдай баслау, ыцылдау.
ЗАМУРОВАТЬ сов. что 1. (заделать) тас етип бекитип таслау; ~ окно эйнекти бекитип таслау; 2. (в тайнике) салып питеп таслау, салып бекитиу.
ЗАМУРОВЫВАТЬ несов. см. замуровать. ЗАМУСЛИВАТЬ несов. см. замуслить. ЗАМУСЛИТЬ сов. см. замусолить.
ЗАМУСОЛИВАТЬ несов. см. замусолить.
ЗАМУСОЛИТЬ сов. что, разг, силекей-леу, майлап патаслау, май тамызып ыласлау.
ЗАМУТЙТЬ I сов. что (сделать мутным) ылайлау, ылай етиу, ылайлатыу.
ЗАМУТЙТЬ II сов. (начать мутить) журек ала баслау, логый баслау, куса баслау.
ЗАМУТИТЬСЯ I сов. (стать мутным) ылайланыу; царайыу, гуцгиртлениу (в глазах).
ЗАМУТИТЬСЯ II сов. разг, (начать мутиться) ылайлана баслау; царауыта баслау, гуцгиртлене баслау (в глазах).
ЗАМУХРЫШКА м. и ж. разг, усти-басы тозган, кериксиз, сыкылсыз, жупыны, тури кашкан, пэкене.
ЗАМУЧИВАТЬ несов. см. замучить.
ЗАМУЧИЦТЬ сов. кого, чем 1.(до смерти) азап бериу, цыйнау, кыйнап елим дэре-жесине жеткериу; 2. перен. (истомить) дицкесин цуртыу, бийзар етиу, биймаза етиу, берекетин алыу; меня ~ла головная боль мениц басымныц ауырыуы диц-кемди куртты; 3. перен. (надоесть) бийзар етиу, бездириу, жалыцтырыу; он ~л меня постоянными жалобами ол хор дайым арзасын айтып мени бийзар етти.
ЗАМУЧИТЬСЯ сов. катты азап шегиу, катты цыйналыу, жудэ тарыгыу.
ЗАМША ж. замша (жумсац етип жацсы ийленген тери).
ЗАМШЕВЫЦЙ прил. замша...; замшадан тигилген, замшадан исленген; ~е туфли замшадан тигилген аяк кийим, замша туфлилер.
ЗАМШЕЛЫЙ прил. баз баскан, мох баскан; ~ пеиь устин баз баскан томар.
ЗАМЫВАТЬ несов. см. замыть.
ЗАМЫЗГАННЫЙ I. прич. от замызгать;
2.	прил. разг, патасланган, кирленген, генерген, тозган.
ЗАМЫЗГАТЬ сов. что, разг, патаслау, кирлетиу. генертиу, тоздырыу.
ЗАМЫЗГИВАТЬ несов. см. замызгать.
ЗАМЫКАНИЕ с. бекитиу, жабыу, туйи-лисиу, тутасыу; <> короткое ~ эл. цысца замыкание.
замыкать несов. 1. см. замкнуть;
2. что (быть в конце чего-л.) ец соцында болыу, ец артында болыу, акыр-аягында болыу; ~ колонну катарласып журип келе атырган адамлардыц ец соцында болыу.
замыкаться несов. см. замкнуться.
ЗАМЫКАЮЩИЙ 1. прич. от замыкать;
2. в знач. сущ. м. замыкающий ец соцгы, ец арттагы (колоннаныц ец кейниндеги).
ЗАМЫСЕЛ м. I. (намерение) тийкаргы пикир, негизги ой, нийет, мацсет; 2. (идея) идея, максет, мазмун; ~ пьесы пьесаныц идеясы, пьесаныц мазмуны.
ЗАМЫСЛИТЬ сов. см. замышлять.
ЗАМЫСЛОВАТО нареч. тусинбесликтей, цыйынлау, ойландырарлыктай, тусиник-сизлеу.
ЗАМЫСЛОВАТОСТЬ ж. тусиниу цыйын-лык, ацлауы кыйынлык, ойландырарлык, тусиниксизлик.
ЗАМЫСЛОВАТЫЙ прил. тусинбейтугын, кыйынласцан, ойландыратугын; ~ узор айцыш-уйцыш нагыс; ~ слог кыйыннан курастырылган бууын.
ЗАМЫТЬ сов. что, разг, жууыу, жу^ып кетириу, жууып тазалау, жууып кетириу; ~ пятно дацты жууып кетириу.
ЗАМЫЧАТЬ сов. мецрей баслау, мец-реу.
ЗАМЫШЛЯТЬ несов. что нийет етиу, нийетлениу, алдан ойлап цойыу, бир пикирге тусиу.
ЗАМЯТЬ сов. что, разг, басып таслау, жауып таслау, тоцтатыу, тыйыу; ~ разговор сейлесиуди тоцтатыу; ~ дело бир исти жауып таслау.
ЗАМЯТЬСЯ сов. разг. I. (смутиться) албырап цалыу, цысылып цалыу, уялып кетиу; 2. (в разговоре) сез таба алмай цалыу, не айтарын билмей цалыу.
ЗАМЯУКАТЬ сов. мыяулай баслау, мыяу-лау.
ЗАНАВЕС м. перде, шымылдыц; поднять театр, пердени жабыу, пердени тусириу. ЗАНАВЕСИТЬ сов. что, чем перделеу, перде тутыу, шымылдыц тутыу; ~ окно терезени перделеу.
ЗАНАВЕСИТЬСЯ сов. чем, разг, перделе-ниу, перде тутылыу, шымылдыц тутылыу.
ЗАНАВЁСКЦА ж. перде, шымылдыц; задёрнуть ~и на окнах терезелердин. пердесин жабыу.
ЗАНАВЕШИВАТЬ несов. см. занавесить.
ЗАНАВЕШИВАТЬСЯ несов. см. занавеситься.
ЗАНАШИВАТЬ несов. см. заносить II.
ЗАНАШИВАТЬСЯ несов. см. заноситься II.
ЗАНЕМЁЦТЬ сов. разг, уйыу, уйып цалыу, жаны кетиу; рука ~ла цол уйып цалды.
ЗАНЕМОЧЬ сов. разг, бийтапланыу, сыр-цасланыу, науцасланыу.
ЗАНЕРВНИЧАТЬ сов. разг, тынышсыз-лана баслау, тынышы кете баслау, куйге-леклей баслау.
ЗАНЕСЕНИЕ с. киргизиу, енгизиу, жазыу; ~ в спйсок дизимге киргизиу; ~ в протокол протоколга жазыу.
ЗАН
— 256 —
ЗАНЕС ||ТЙ сов. 1. кого-что (принести, доставить) экелиу, алып барыу, экелип бериу, жеткизип бериу; таратыу, жуцты-рыу (болезнь)', ~тй кнйгу китап экелип бери^; 2. кого-что (записать) жазып цойыу, жазыу, цосып койыу, киргизиу, тиркеп койыу; ~тй в протокол протоколга жазыу; 3. кого-что, безл. (засыпать) басыу, басып кетиу, кемиу; весь аул ~ло снегом барлыц ауылды кар баскан; 4. что (поднять) оцланыу, кетериу; ~тй руку для удара урамаидеп цолын кетериу; ~тй ногу в стремя аякты узецгиге кетерип салыу; <> куда тебя ~ло? сен цайда жоц болып кеттиц?; какйм ветром тебя сюда ~ло? сен цалай мында келип цалдыц?, сени ким айдап келди?
ЗАНЕСТИСЬ I сов. разг, (возгордиться) тэкаббирлениу, менменлик етиу, мурнын кетериу.
ЗАНЕСТИСЬ! I сов. разг, (о курах) мэйек тууыу, мэйек тууа баслау.
ЗАНИЖАТЬ несов. см. занизить.
ЗАНИЖЕНИЕ с. теменлетиу, темен тусириу, кемитиу, кемиу;~ норм норманы кемитиу-
ЗАНИЗИТЬ сов. что теменлетиу, темен тусириу, кемитиу; ~ норму выработки ислеп шыгарыу нормаларын кемитиу, ен-дирис нормаларын кемитиу.
ЗАНИМАТЕЛЬНО нареч. цызыццандай, цызыцтыргандай, цызыц; ~ рассказывать цызыцтыргандай етип сейлеу.
ЗАНИМАТЕЛ ЬНОСТЬ ж. цызыцлылыц, цыз ы цтыр а р л ы к.
ЗАНИМАТЕЛЬНЫЙ прил. цызыцлы, цызыцтырыушы, кеуилли; ~ рассказ цы-зьщлы гурриц.
ЗАНИМАТЬ I несов. см. занять I.
ЗАНИМАЦТЬ II несов. 1. см. занять II; 2. кого-что (интересовать) цызыцтырыу; меня ~ет этот вопрос меня бул мэселе цызыцтырады; <> ~ть какой-л. пост дэмел алыу, орын алыу, хызмет орнына ийе болы^, хомелди ийелеу.
ЗАНИМАТЬСЯ I несов. 1. см. заняться I; 2. (учиться) оцыу; ~ в университете уни-верситетте оцыу; не мешай мне ~ мениц оцыуыма кесент болма; 3. (преподавать) окытыу, уйретиу; ~ с учениками оцыушы-ларды оцытыу, оцыушылар менен сабак еткериу.
ЗАНИМАТЬСЯ II несов. см. заняться II.
ЗАНОВО нареч. тазадан, жацадан, цайтадан; написать что-л. ~ бир нэрсени цайтадан жазыу; эту работу придётся сделать ~ бул исти тазадан ислеу керек болады.
ЗАНОЗ ||А 1. ж. тикен, тикенек, цылау, шегир, шецге; вытащить ~у тикенди алыу; 2. м. и ж. перен. разг, (задира) жэнжел -паз, урысцац, урыншац.
ЗАНОЗИСТЫЙ прил. разг, жэнжелпаз, урысцац, урыншац; ~ человек жэнжелпаз адам.
ЗАНОЗЙТЬ сов. что тикен киргизип алыу, тикенек киргизип алыу, шегир киргизип алыу, шецге киргизип алыу; ~ палец бармагына тикен киргизип алыу.
ЗАНОС м. ургин; снежные ~ы цар урги-ни; борьба с ~ами ургин менен гурес.
ЗАНОСИТЬ I несов. см. занести.
ЗАНОСЙТЬ II сов. что, разг, кийе-кийе кирлетиу, кийе-кийе генертиу, кийе-кийе патаслау, кеп кийип ыласлау; ~ бельё иш кийимди кийе-кийе кирлетиу.
ЗАНОСИТЬСЯ I несов. см. занестись I.
ЗАНОСИТЬСЯ II сов. разг, кийе-кийе кирлетиу, кийе-кийе генертиу, кийе-кийе патасланыу, кеп кийип ыласланыу; бельё ~лось ши кийим кирледи.
ЗАНОСЧИВО нареч. тэкаббирлик пенен, гэрдийип, уллылыц пенен, менменлик пенен; ответить ~ гэрдийип жууап бериу.
ЗАНОСЧИВОСТЬ ж. тэкаббирлик, гэр-дийгенлик, менменлик, улкенсиУшилик-
ЗАНОСЧИВЫЙ прил. тэккаббир, гэр-дийген, менменсиген; ~ характер тэкаббир минез, улкенсиген минез; ~ ответ мен-менсиген жууап.
ЗАНОЧЕВАТЬ сов. цоныу, цонып цалыу, цонып жатыу.
ЗАНОШЕНН[|ЫЙ 1. прич. от заносить II; 2. прил. разг, кийилип генертилген, то-зыуы жеткен, кийилип кирлетилген, кийилип патасланган, кийилип ескиртилген, ыласланган; ~ая рубашка тозыуы жеткен кейлек.
ЗАНУМЕРОВАТЬ сов. что номерлеу, номер салыу.
ЗАНУМЕРОВЫВАТЬ несов. см. занумеровать.
ЗАНЫ ЦТ Ь сов. 1. (начать ныть) налый баслау, ыцрана баслау, зарлана баслау; 2. (заболеть) сызлап ауыра баслау, сырцы-рау, цацсап ауыра баслау; у него ~л зуб оныц тиси цацсады.
ЗАНЯТИЦЕ с. 1. алыу, басып алыу, ийелеу; ~е города цаланы ийелеп алыу; 2. (дело, труд, работа) жумыс, кэр, ис, хызмет, кэсип; род ~й жумыстыц тури; выбрать себе ~е по вкусу цэлеген жумысын езине сайлап алыу; 3. мн. занятия оцыу, сабац, ис, жумыс; часы ~й оцыу саатлары (в учебном заведении); жумыс саатлары (в учреждении); вести ~я в кружке кру-жокта ис алып барыу.
ЗАНЯТНО нареч. разг, цызыцлы, цызыцтыргандай, тамаша; он ~ рассказывает ол тамаша етип сейлейди.
ЗАНЯТНОСТЬ ж. разг, цызыцлылыц, цызыццандайлыц, цызыцтыргандайлыц, та-машалыц.
ЗАНЯТНЦЫЙ прил. разг, цызыцлы, цы-зыц, тамаша; ~ая кнйга цызыц китап.
ЗАНЯТОЙ прил. цолы бос емес, цолытий-мейтугын, жумысца бэнт, жумысы бар; он очень ~ человек ол жудэ жумысы кеп адам, жудэ жумысца бэнт адам.
ЗАНЯТОСТЬ ж. цолы бос емеслик, цолы тиймейтугынлыц, жумысца бэнтлик, жумысы барлыц, басы бэнтлик, жумыс басты-лыц.
зАнЯТЦЫЙ 1. прич. от занять II; 2. прил. цолы бос емес, жумысы бар; он ~ своей работой ол езиниц жумысы менен бэнт; 3. прил- (не имеющий досуга) цолы бос емес, цолы тиймейтугын; я ~ целый день
— 257 —
ЗАП
мениц кун бопына цолым бос емес; 4. прил. (закреплённый за кем-л.) берилип цойылган, бекитилген, арналган; квартира ~а квартира берилип цойылган, жайбиреуге арналган; 5. прил. (не свободный) бос емес; телефон ~ телефон бос емес; место ~о орын бос емес; 6. прил. (захваченный) басып алынган, тартып алынган, ийеленилген; <> он ~ только собой ол тек ези менен цумбыл, ол тек ез-ези менен бэнт.
ЗАНЯТЬ I сов. что (взять взаймы) карыз алыу, царызга алыу; ~ денег царызга адша алыу.
ЗАНЯ||ТЬ II сов. 1. что алып турыу, толтырыу; ~ть весь стол чертежами путкил столды чертёжлар менен толтырыу; 2. что алыу, уацыт алыу; работа заняла весь день жумыс тутас бир кунди алды; 3. что алыу, ийелеу, ийе болыу, жайласыу, орна-ласыу; ~ть квартиру квартира ийелеу, квартира алыу; ~ть боевой пост жауын-герлик орынга орналасыу; ~ть чьё-л. место биреудиц орнын алыу; 4. что (какую--либо должность) хызмет орын алыу, орында ислеу; ~ть место секретаря секретарь-дыц орнын алыу; 5. кого-что, чем (развлечь; заинтересовать) цызыцтырыу, шу-гылландырыу, алдастырыу, кеулин хош етиу, тамаша бериу; ~ть гостей цонацлар-дыц кеулин хош етиу; ~ть ребят чтением балаларды китап оцыу менен цызыцтырыу; 6. что (завоевать, захватить) басып алыу, урысып алыу, ийелеу; ~ть неприятельский город душпанныц цаласын урысып алыу; 7. что алыу; ~ть в соревновании первое место жарыста биринши орынды алыу.
ЗАНЯТЬСЯ I сов. 1. чем кирисиу, шугылланыу, айланысыу, уйрениу;~ каким-л. делом бир ис пенен айланысыу; ~ хозяйством хожалыц пенен шугылланы^; ~ литературой эдебият пенен шугылланыу; ~ спортом спорт пенен шугылланыу; ~ музыкой музыка менен шугылланыу; 2. кем-чем (сосредоточить внимание) кеуил белиу, цадагалап отырыу; этим учеником надо серьёзно ~ усы оцыушыга Шын кеуил белиу керек, бул оцыушыны хацыйцат цадагалап отырыу керек; <> ~ собой езин-ези царау, сыланып сыйпаныу.
ЗАНЯТЬСЯ II сов. 1. (загореться) тутана баслау, жана баслау, алысыу, лаулау; костёр занялся от алысты, от жана баслады; 2. (начать брезжить) ата баслау, саз бериу, цызара баслау, агара баслау; заря занялась тац саз берди, тац ата баслады, тац цызара баслады.
заоблачнцый прил. булттан жоцары, булттан ары, аспан менен таласцан; ~ая высь булттан ары аспан; <> ~ые мечты аспаный цыяллар, бос цыяллар.
ЗАОДНО нареч. 1. (единодушно, сообща} бирге, биргелесип, бирликте, ауыз бир-лик пенен; действовать ~ бирликте ис етиу, бирге хэрекет етиу; быть ~ с кем-л. биреу менен ауыз бирликте болыу; 2. разг, (попутно, кстати) сол ретте, сол сапары, соныц менен бирге, рети келгенде, орны келгенде.
17 Русско-каракалпакский сл.
ЗАОКЕАНСКИЙ прил. океанныц аржа-гындагы, океаннан аргы.
ЗАОРАТЬ сое. разг, ацыра баслау, бакыра баслау, цышцыра баслау.
ЗАОСТРЕННОСТЬ ж. еткирлик, кес-кинлик, цызгынлыц; политическая ~ сиясий кескинлескенлик.
ЗАОСТРЁННЫЙ 1. прич. от заострить; 2. прил. ушлы, еткир ушлы, ушы шыгарылган, еткир; 3- прил. перен. кескин, еткир, ЦЫЗГЫН-
ЗАОСТРЙТЬ сов. что 1. ушлау, ушын шыгарыу, ушлы етиу, еткир етиу; ~ карандаш цэлемииц ушын шыгарыу; 2. перен. кескинлестириу, кушейтиу, кескин турде цойыу; белиу, аударыу (внимание);~ вопрос мэселени кескинлестириу.
ЗАОСТРИТЬСЯ сов. 1. (стать острым) ушланыу, ушы шыгыу, еткир болыу; 2. перен. кескинлестирилиу, кушейтилиу, кушейттирилиу, цызгынланыу; аударылыу, белиниу (о внимании).
ЗАОСТРЯТЬ несов. см. заострить.
ЗАОСТРЯТЬСЯ несов. см. заостриться.
ЗАОХАТЬ сов. разг, ахлай баслау, ах--ухлей баслау, ыццылдай баслау, ыцырсый баслау.
3АОЧНИК м. заочник, сырттан оцыушы (мектепке цатнамай езинше оцыушы).
ЗАОЧНИЦА женск. от заочник.
ЗАОЧНО нареч. 1. сырттан, ези жоцта, кези жоцта; решить что-л. ~ бир нэрсени ези жоцта шешиу; 2. сырттан; обучаться ~ сырттан оцыу.
ЗАОЧНЦЫЙ прил. 1. сырттан, ези жоцта, кези жоцта; ~ое решение ези жоцта шешиу; ~ый приговор сырттан хуким; 2. сырттан; ~ое обучение сырттан оцыу.
ЗАПАД м. 1. (одна из четырёх стран света) батыс, кун батыс, кун батар; 2. (направление) батыс жац, кун батар тэреп; на ~ кун батар жацца; к ~у от города цаладан кун батар тэрепте; 3. Запад (Западная Европа) Батыс (Батыс Европа еллери).
ЗАПАДАТЬ несов. см. запасть.
ЗАПАДНОЕВРОПЕЙСКИЙ прил. Батыс Европа..., батыс европалыц.
ЗА ПА ДН ЦЫЙ прил. 1. кун батыс..., кун батыстагы, кун батыстан; ~ый ветер кун батыс самалы; 2. батыс; ~ая литература батыс эдебияты.
ЗАПАДИ || Я ж. 1. (ловушка, силки) дузац, тор, цацпан, ор; 2. перен. хийле, алдау; попасть в ~ю 1) дузацца тусиу; 2) перен. цолга тусиу, цолга тутылыу; устроить ~ю 1) дузац цурыу; 2) перен. ор цазыу, хийле цылыу.
ЗАПАЗДЫВАНИЕ с. кешигиу, кешке калыу.
ЗАПАЗДЫВАТЬ несов. см. запоздать. ЗАПАИВАТЬ несов. см. запаять.
ЗАПАЙКА ж. цалайылау, дэнекерлеу, дэнекерлеп жабыстырыу.
ЗАПАКОВАТЬ сов. что орап байла^, тайлап тацыу; ~ вёщи затларды тайлап тацыу, затларды орап байлау.
ЗАПАКОВАТЬСЯ сов. орап байланы^, тайланып тацылыу.
ЗАП
— 258 —
ЗАПАКОВЫВАТЬ несов. см. запаковать.
ЗАПАКОВЫВАТЬСЯ несов. см. запаковаться.
ЗАПАКОСТИТЬ сов. что, разг, патаслау, кирлетиу, ыласлау, былгау.
ЗАПАЛ I м. 1. тех., воен, запал, пилте, жам; орудийный ~ топ жамы; подрывной ~ жаргыш запал; 2. разг, (пыл, горячность) дызбалыд.
ЗАПАЛ II м. (у животных) демикпе, журек дыспа; лошадь с ~ом демикпе ат.
ЗАПАЛ III м. с.-х. (повреждение зерна в колосе) пуш, пуш дэн.
ЗАПАЛЕННЫЙ 1. прич. от запалить II; 2. прил. (о лошади) болдыртдан, шалыддан, демиккен, зорыддан.
ЗАПАЛИВАТЬ I несов. см. запалить I. ЗАПАЛИВАТЬ II несов. см. запалить II. ЗАПАЛИВАТЬСЯ несов. см. запалиться. ЗАПАЛЙТЬ I сов. что, прост, (зажечь) жарыу, жандырыу, оталыстырыу, от бериу, тутандырыу.
ЗАПАЛЙТЬ II сов. кого 1. (напоить разгорячённую лошадь) ыссылай суугарыу, сууытпай суугарыу; 2. (загнать лошадь) болдыртыу, зорыдтырыу, демиктириу, шалыдтырыу.
ЗАПАЛЙТЬСЯ сов. (получить запал — о лошади) демикпе болыу. журек дыспа болыу, шалыгыу.
ЗАПАЛЬЧИВО нареч. дызып, даны ды-зып, дызбаланып.
ЗАПАЛЬЧИВОСТЬ ж. дызбалыд, даны дызганлыд; ответить с~ю дызбалыд пенен жууап бериу.
ЗАПАЛЬЧИВ //ЫЙ прил. 1. (легко раздражающийся) дызба, даны дызган, дыз-балы; 2. (задорный) ашыулы, дэхэрли; ~ая речь дэдэрли сейлеген сез.
ЗАПАМЯТОВАТЬ сов. что, уст., прост. умытыу, ядтан шыгарыу, естен шыгарыу.
ЗАПАНИБРАТА нареч. разг, езимсип, мауаса, сыпайыланбай; быть с кем-л. ~ биреу менен мауаса болыу.
ЗАПАРИВАТЬ несов. см. запарить I. ЗАПАРИВАТЬСЯ несов. см. запариться. ЗАПАРИТЬ I сов. 1. что (обработать паром) пуулау, пууга тутыу, кириктириу; ~ бочку бочканы пууга тутыу; 2. что (обдать кипятком) дайнаптурган сууга салыу, ыссы сууга салыу; 3. кого-что, разг, болдыртыу, шалыдтырыу, дэлсиретиу, тер-летиу, зорыдтырыу; ~ лошадей атты шалыдтырыу, атты терлетиу.
ЗАПАРИЦТЬ II сов. безл. разг, (начать парить) дыздыра баслау, куйдире баслау, дапырыд бола баслау; опять ~ло, давно дождей не было кун тагы дыздыра баслады, кептен жамгыр жауган жод.
запари ;;т ься сов. 1. разг, пууланыу, пууга тутылыу, киригиу; бочка ~лась бочка делленди; 2. прост, (в бане) пууга тусиу, ыссы пууда болыу; 3. прост, (устать, измучиться) харыу, шаршау, дэлсиреу.
ЗАПАРЫВАТЬ I несов. см. запороть I. ЗАПАРЫВАТЬ II несов. см. запороть II. ЗАПАС м. 1. запас, энжам, дор, ауысыд, ыдтыят; ~ зерна гэлле доры; ~ товаров товар запасы; золотой ~ эк. алтын доры;
2. мн. запасы жыйналган запаслар; ~ы руды руда запаслары; продовольственные ~ы азыд-аудат запаслары; 3. перен. бай-лыд, моллыд, барлыд; у него богатый ~ знаний оныц билим байлыгы мол; ~ слов сез байлыгы; 4. воен, запас; уволить в — запасда шыгарыу, запасда жибериу;
5. (в шве одежды) енли бугис; рубашка с ~ ом енли бугисли кейлек; <> отложить про ~ алдан энжамлап дойыу; в ~е дорда.
ЗАПАСАТЬ несов. см. запасти.
ЗАПАСАТЬСЯ несов. -см. запастись.
ЗАПАСЛИВОСТЬ ж. запаслылыц, жый-нагышлылыц, энжамлылыц, еплилик, ау ыстыр гыш л ы ц.
ЗАПАСЛИВЫЙ прил. запасли, жый-нарыш, епли, ауыстыр рыш, энжамлы.
ЗАПАСНОЙ, ЗАПАСНЫЙ прил. 1. (имеющийся в запасе) запас, запас жасалган; запасные части машины машинаныц запас белеклери; запасный путь ж.-д. досымша жол, запастагы жол; запасный выход досымша есик; 2. воен, запас, керек ушын, сад-ланган; запасные войска запас эскерлер; 3. в знач. сущ. м. воен, запасной запас, запастагы.
ЗАПАСТЙ сов. что, чего запас таярлау, запас таярлап цойыу, запас етиу, энжа-мын кериу; ~ дров на зиму цысца отын-нын. энжамын кериу.
ЗАПАСТЙСЬ сов. чем 1. запас етип алыу, энжамлап дойыу, хэзирлеу, дэзирлеп дойыу, таярлап дойыу; ~ дровами отын энжамлап дойыу; 2. перен. (собрать) жыйнау, топлау; ~ необходимыми сведениями керекли маглыуматларды топлау; <> ~ терпением сабыр етиу, шыдамлы болыу.
ЗАПАЦСТЬ сов. 1. (завалиться за что-л.) тусип кетиу, артына тусиу; 2. перен. (запечатлеться) тэсир етиу, мийге доныу, кеуилге сициу, естен шыдпау; его слова глубоко ~ли мне в душу оныц сези мениц кеулиме терец сицди; 3. (ввалиться) уци-рейиу, ойылыу, батыу; глаза у него ~ли оныц кезлери уцирейген.
ЗАПАХ м. ийис; ~ цветов гуллердиц ийиси; приятный ~ жагымлы ийис.
ЗАПАХАТЬ I сов. что (вспахать) жерди айдап цойыу, сурип таслау; ~ поле атызды сурип таслау.
ЗАПАХАТЬ II сов. что (начать пахать) жерди айдай баслау, жерди суре баслау.
ЗАПАХИВАТЬ I несов. см. запахать I. ЗАПАХИВАТЬ II несов. см. запахнуть. ЗАПАХИВАТЬСЯ несов. см. запахнуться. ЗА ПАХ || Н УТЬ сов. чем ийиси шыга баслау, ийиси келе баслау, ийислене баслау, ийиси ацдый баслау; ~ло гарью куйик ийиси келе баслады.
ЗАПАХНУТЬ сов. что 1. даусырыу, даусырып жибериу, орау, дымтау, жабыу, буркеу; ~ шубу постынды даусырыу; 2. (задёрнуть) тартыу, жабыу; ~ занавеску пердени тартыу, пердени жабыу.
ЗАПАХНУ ||ТЬСЯ сов. 1. во что жамылыу, даусырыныу, ораныу, дымтаныу, бурке-ниу; ~ться в халат шапан жамылыу; 2. даусырылыу, дымталыу; пола ~лась етеклер даусырылды.
— 259 —
ЗАП
ЗАПАЧКАТЬ сов- кого-что 1. патаслау, . ыласлау, былгау, патаслап таслау, был-гап таслау, ыласлап таслау; ~ чернилами снята былгау; ~ руки цолларын ыласлап таслау; 2. перен. разг, (опорочить, опозорить) масцаралау, абройын тегиу, жа-манлау, жала жабыу.
ЗАПАЧКАТЬСЯ сов. чем и без доп. патасланыу, былганыу, усти-басын патаслау, ыласланыу.
запашка ж. с.-х. 1. (пахота) жер суриу, жер айдау; 2. (запаханная земля) айдал-тан жер, сурилген жер.
ЗАПАЯТЬ сов. что цалайылап жамау, дэнекерлеп жамау; ~ кастрюлю кастрюль-ди цалайылап жамау.
ЗАПЕВ ль цосыцтыц басламасы, цосыц-тыц басы.
ЗАПЕВАЛА м. и ж. цосыцты баслаушы, цосыцты баслап айтыушы.
ЗАПЕВАТЬ I несов. что и без доп. жекке цосырын айтыу, жекке цосырын ат-царыу.
ЗАПЕВАТЬ II несов. см. запеть.
ЗАПЕКАТЬ несов. см. запечь. ЗАПЕКАТЬСЯ несов. см. запечься. ЗАПЁКШЦИЙСЯ 1. прич. от запечься; 2. прил. датып далтан, уйып далтан, кепкен, дургад; ~аяся кровь датып далган дан; ~иеся губы кепкен еринлер.
ЗАПЕЛЕНАТЬ сов. кого-что дундадлау, орау, белеу.
ЗАПЕНИТЬСЯ сов. кебиклениу, кепириу.
ЗАПЕРЕТЬ сов. кого-что дулыплау, дулыплап жабыу, жауып койыу; ~ на замок дулып урып жабыу.
ЗАПЕРЕТЬСЯ сов. 1. дулыпланыу, дулып урылыу, бекитилиу, жабылыу, иштен бекитип отырыу; ~ в комнате иштен бекитип белмеде отырыу; 2. см. запираться 2.
ЗАПЕРШИ ЦТ Ь сов. разг. жыбырлай баслау, дышый баслау; у меня ~ло в горле мениц таматым жыбырлай баслады.
ЗАПЕСТРЁЦТЬ сов. шубарланып керине баслау, ала-дула болып керине баслау, алаланыу, турли-турли болып кериниу; перед глазами ~ли поля кез алдымда атыз-лар ала-дулаланып керине баслады.
ЗАПЕТЬ сов. что и без доп. досыд айта баслау, айтыу; ~ песню досыд айта баслау.
ЗАПЕЧАЛИТЬСЯ сов- разг, дайгырыу, дайгылана баслау, ууайымлай баслау.
ЗАПЕЧАТАТЬ сов. что 1. (заклеить) жабыстырыу, желимлеу, желимлеп жабыс-тырыу; 2. (опечатать) печатлау, пе-чатлап жабыу, печатлап беклеу, печатлап цойыу, мерлеп бекитиу; ~ магазин дукэнди печатлап цойыу.
ЗАПЕЧАТЛЕВАТЬ несов. см. запечатлеть.
ЗАПЕЧАТЛЕВАТЬСЯ несов. см. запечатлеться.
ЗАПЕЧАТЛЕТЬ сов. что 1. (передать, воплотить в чём-л.) сууретлеп керсетиу; ~ что-л. на картине бир затты сууретке алыу; 2. в чём, перен. (сохранить) есте цалдырыу. кеуилде сацлау; ~ в памяти есте цалдырыу, кеуилде сацлау.
ЗАПЕЧАТЛЕТЬСЯ сов. в чём есте цалы^, кеуилде болы^, кеуилде сацланыу, умы-тылмау.
ЗАПЕЧАТЫВАТЬ несов. см. запечатать.
ЗАПЕЧЬ сов. что, во что писириу, жабыу, цызартып писириу.
ЗАПЦЁЧЬСЯ сов. 1. жабылып писиу, цызарып писиу; макароны ~еклйсь мака-ронлар дызарып писти; 2. (загустеть — о крови) цойыуланыу, уйып цалыу; 3. цатыу, кеуип цалыу, цургап жарылыу; губы ~еклйсь еринлери кеуип кетти.
ЗАПИВАТЬ I несов. см. запйть I.
ЗАПИВАТЬ II несов. 1. см. запйть П;
2. разг, (страдать запоями) кеп ишип жибериу, узликсиз ишип кетиу.
ЗАПИНАТЬСЯ несов. см. запнуться.
ЗАПЙНКЦА ж. тутлыгыу, иркилиу, иркилип сейлеу; говорить без ~и тут-лыцпастан сейлеу, иркилмей сейлеу.
ЗАПИРАТЕЛЬСТВО с. сезинен таныу, мойнына алмау, бойына жолатпау.
ЗАПИРАТЬ несов. см. запереть.
ЗАПИРАТЬСЯ несов. 1. см. запереться;
2.	разг, (не признаваться) айыбыи мойнына алмау, таныу.
ЗАПИСАТЬ сов. 1. что жазыу, жазып алыу, жазып цойыу; ~ лекцию лекцияны жазып алыу; 2. кого-что жазып цойыу, жазыу, киргизиу, ендириу; ~ кого-л. на приём к врачу биреуди врачтыц царауы-на жазыу; ~ что-л. в протокол бир нэрсени протоколга киргизиу; 3. что, бухг, жазыу, жазып цойыу; ~ на чей-л. счёт биреудиц есабына жазып цойыу; ~ в расход шыц-тасынга жазып цойыу, шыгынга жазыу; <> ~ речь на плёнку сейлеген сезди плён-кага жазып алыу; ~ на пластйнку пластин-кага жазып алыу.
ЗАПИСАТЬСЯ сов. жазылыу, жазылып цойыу; ~ на приём к врачу врачца цабыл етилиуге жазылыу; ~ в библиотеку китап-ханага жазылыу; в кружок кружокца жазылыу; ~ добровольцем ез еркинше жазылыу, ыцтыярлы цатарына жазылыу.
ЗАПЙСКЦА ж. I. записка, жазган хат, жазылган кишкене цагаз; 2. офиц. хат, цагаз; служебная ~а хызмет хаты; докладная ~а баянлама хат, докладлыц хат; 3. мн. запйски (тетрадь с записями) запискалар, жазбалар; читать лекции по ~ам жазбалар бойынша лекция оцыу; 4. мн. запйски (дневник, воспоминания) кунделик, естеликлер, жазбалар; путевые ~и жол жазбалары; 5. мн. запйски (название научных журналов) илимин хатлар, илимий жазбалар.
ЗАПИСНЦОЙ I прил. жазыура арналган, жазыу ушын; ~ая книжка жазыуFa арналран дэптер.
ЗАПИСНОЙ II прил. разг, (завзятый, рьяный) барып турган, цумарлы, цуштар-лы, зор; ~ игрок цумарлы ойыншы.
ЗАПИСЫВАТЬ несов. см. записать. ЗАПИСЫВАТЬСЯ несов. см. записаться.
ЗАПИСЦЬ ж. 1. (действие) жазыу, жазып алыу; ~ь народных сказок халыц ертекле-рин жазып алыу; ~ь на пластйнку пластинкага жазыу; 2. мн. записи жазба-
17*
ЗАП
— 260 —
лар, жазылган; тетрадь с ~ями жазылган дэптер; 3. уст. (документ) цужжет, хат; дарственная ~ ь естелик хат, сыйлыц хат.
ЗАПЙТЬ I сов. что, чем цосып ишиу, изинен ишиу, изинен ишип жибериу, ишип цойыу, артынан ишиу; ~ лекарство водой дэрини суу цосып ишиу, дэринин. изинен суу ишиу.
ЗАПЙТЬ II сов. разг, (запьянствовать) арак ише баслау, арацты кеп ише баслау.
ЗАПИХАТЬ сов. что, разг, тыгыу, ты-гып койыу, тыгып таслау; ~ бумаги в стол цагазларды стол га тыгып цойыу-
ЗАПЙХИВАТЬ несов. см. запихать и запихнуть.
ЗАПИХНУТЬ сов. и однокр. что, разг. тыгып жибериу, ийтерип жибериу, тыгып койыу.
ЗАПИЩАТЬ сов. шырылдай баслау, шыйкылдай баслау, ызылдай баслау, шыр-лай баслау.
ЗАПЛАКАННЫ || Й прил. жылаган бел-гиси бар, хелли, жаслы; ~е глаза жылаган белгиси бар кезлер.
ЗАПЛАКАТЬ сов. жылай баслау, жылау.
ЗАПЛАНИРОВАТЬ сов. что планлау, планластырыу; ~ строительство новых предприятий таза кэрханалар цурылысын планластырыу.
ЗАПЛАТ||А ж. жамау, жамаулыц; весь в /-ах жамау-жамау, барлыц жери жамау; наложить ~у жамау басыу, жамау салыу.
ЗАПЛАТАТЬ сов. что, прост, жамау, жвмау басыу, жамау салыу; ~ рубаху кейлегин жамау.
ЗАПЛЦАТЙТЬ сов. 1. что и без доп. телеу, телеп кутылыу, етеу, пул бериу; ~атйть по счёту счёт бойынша пул телеу; ~атйть за квартиру квартира ушын хацы телеу; 2. за что, перен. (пожертвовать, отплатить чем-л.) пида етиу, жан бериу, курбан етиу; ~атйть жйзнью за что-л. бир нэрсе ушын жан бериу; ~атйть услугой за услугу бир-биреуге жэрдем етиу, бир-биреуге гамхорлык етиу; ты мне за это дорого ~атишь мен саган бул ушын керсетемен.
ЗАПЛЕВАТЬ сое. кого-что, разг, тукириу, тупириу, тукирип патаслау; ~ пол полды тукирип патаслау.
ЗАПЛЕСКАТЬ сое. кого-что шашыратыу; ~ пол полга шашыратып тегиу.
ЗАПЛЕСНЕВЕЛЫЙ прил. кегерген, кек басдан.
ЗАПЛЕСНЕВЕТЬ сов. кегериу, кек басыу.
ЗАПЛЕСТИ сов. что ериу, ерип койыу; ~ косу бурымын ериу.
ЗАПЛЕТАТЬ несов- см. заплести.
ЗАПЛЕТА ЦТЬСЯ несов. 1. шалысыу; ноги ~ются аяцлары шалысады; 2. тутлы-гыу; у него от волнения язык ~ется х,ау-лыгыудан оныц тили тутлыгады.
ЗАПЛЕЧНЫЦЙ прил. ийинге салатугын, аркага асатугын, арцалайтугын; ~й мешок ийинге салынатугын цапшыц; <> ~х дел мастер уст. жэллат.
ЗАПЛОМБИРОВАТЬ сов. что 1. (положить пломбу) пломбалау, пломба салыу;
~ зуб тисин пломбалау; 2. (запечатать пломбой) пломбалап жабыу; ~ товарный вагон жук вагонын пломбалап жабыу.
ЗАПЛОМБИРОВЫВАТЬ несов. см. запломбировать.
ЗАПЛУТАТЬСЯ сов. разг, адасыу, жолдан айырылыу, жолсыз цалыу.
ЗАПЛЫВ м. спорт, жузйу, жузип жарысыу.
ЗАПЛЫВАТЬ I несов. см. заплыть I. ЗАПЛЫВАТЬ II несов. см. заплыть II. ЗАПЛЫТЬ I сов. жузйу, жузип кетиу, жузип барыу, жузип шыгыу, аржагына жузип шыгыу (за что-л.)-, на середину реки дэрьяныц ортасына жузип барыу; ~ за остров агаудыц аржагына жузип шыгыу.
ЗАПЛ||ЫТЬП сов. 1. (затечь) ерип агыу; свеча ~ыла шам ерип акты; 2. (покрыться отёками) исиниу, домбыцланыу; <>~ыть жиром май басыу, семириу.
ЗАПЛЯСАТЬ сов. аяк ойын ойнай баслау, танца ете баслау.
ЗАПНУТЬСЯ сов. тутлыгыу, тутлыгып цалыу, иркилип цалыу.
ЗАПОВЕДНИК м. заповедник, цорыц жер, цорыц, цадаган жер.
ЗАПОВЕДНЫЙ прил. цорыц, цорыцтагы; ~ лес цорыц тогай.
ЗАПОВЕДЬ ж. 1. рел. уасият; 2. перен. нэсийхат.
ЗАПОДАЗРИВАТЬ, ЗАПОДОЗРИВАТЬ несов. см. заподозрить.
ЗАПОДОЗРИТЬ сов. 1. кого, в чём гуман ете баслау, шубхэ ете баслау; ~ во лжи етирик екенлигин серлеу; 2. что гуман-ланыу, шубхэлениу; ~ обман алдады деп гуманланыу.
ЗАПОЕМ нареч. разг. 1. изин узбей, кеп, узликсиз; пить ~ изин узбей арак ишиу, кеп ишиу, узликсиз ишиу; 2. перен. узликсиз, хэр дайым, артыцмаш кеп; читать ~ узликсиз китап оцыу.
ЗАПОЗДАЛ'ЫЙ прил. кешиккен, кеш Калган, кешигип берилген; ~ая помощь кешигип берилген кемек; ~ое развитие кешигип рауажланыу, кешигип ер жетиу.
ЗАПОЗДАНИЕ с. кешигиу, кеш цалыу; прийти с большим ~м кеп кешигип келиу.
ЗАПОЗДАТЬ сов. кешигиу, кеш цалыу, кешигип цалыу, сон.га цалыу, кейин цалыу; ~ с уплатой кешигип телеу, телеуди кешиктириу.
ЗАП0ЦЙ м. изин узбей арац ишиу, арац-хорлыц кесели, арацхор; страдать /—ем арацхорлыц кеселинен азап шегиу.
ЗАПОЛЗАТЬ сов. ецбеклей баслау, ермелей баслау, жылжый баслау.
ЗАПОЛЗАТЬ несов. см. заползти.
ЗАПОЛЗТЙ сов. ецбеклеп кириу, ецбек-леп шыгыу, ермелеп кириу, ермелеп шыгыу.
ЗАПОЛНЕНИЕ с. 1. (наполнение) толтырыу, толыу, толтырылыу; 2. толтырыу, жазып толтырыу; ~ анкеты анкета толтырыу.
ЗАПОЛНИЦТЬ сов. что 1. толтырыу, лыцка толтырыу; зрители ~ли зал тамз-шашылар залды толтырды; 2. (вписать)
— 261 —
ЗАП
толтырыу, жазып толтырыу; ~ть анкету анкетаны толтырыу.
ЗА ПОЛИ И ЦТ ЬСЯ сов. толыу, толтыры-лыу, лыцца толыу; площадь ~лась народом-майдан халыцца толды.
ЗА ПОЛНОЧЬ нареч. разг, ярым ацшам еткенде, ярым ацшамнан кейин; далеко ~ ярым акшамнан кеп соц; мы засиделись ~ биз ярым ацшамнан соц ком отырыппыз.
ЗАПОЛНЯТЬ несов. см. заполнить.
ЗАПОЛНЯТЬСЯ несов. см. заполниться. ЗАПОЛУЧАТЬ несов. см. заполучить. ЗАПОЛУЧЙТЬ сов. кого-что, разг, алыу, алып койыу, долга тусирип алыу.
ЗАПОЛЫХАТЬ сов. разг, жалынлап жа-на баслау, лаулап жана баслау
ЗАПОЛЯРНЫЙ прил. поляр сызыгы-нын. аржагындагы, полярдьщ аржагында-ры; ~ город поляр сызыгынын. аржагын-дары дала.
ЗАПОМИНАНИЕ с. есте тутыу, ядта сацлау, еске алыу, еске тусириу; механическое ~ мазмунына тусинбей ядта сацлау, устиртин ядта сацлау.
ЗАПОМИНАТЬ несов. см. запомнить.
ЗАПОМИНАТЬСЯ несов. см. запомниться.
ЗАПОМНИ ЦТЬ сов. кого-что есте сацлау, есте сацлап калыу, есте тутыу, ядта цалдырыу, умытпау, ядлап алыу; ~ть стихи наизусть цосыцты ядлап алыу; я навсегда ~л этого человека мен бул адамды барлыц уацытта ядымда сацладым.
ЗА ПОМНИ ЦТ ЬСЯ сов. кому есте цалыу, еске тусириу, еске тусиу, есте сац-лау, ядта болыу, умытылмау; мне~лись эти стихи бул цосыцлар мениц ядыма тусти.
ЗАПОНКА ж. запонка.
ЗАПОР I м. 1. (действие) цулыплау, беклеу, илиу; 2. тэмби, илгиш, цулын; дверь без ~а беклеусиз есик; дверь на ~е бекитиули есик, илинген есик.
ЗАПОР II м. мед. иш цатыу, цаталау, иш журмей цалыу, иш етпей цалыу, тезек туйилиу.
ЗАПОРОТЬ I сов. кого, разг, (засечь до смерти) сабап елтириу, елгенше урыу, урып-урып елтириу, шыбыц пенен елгенше урыу, шыбыцлап елтириу.
ЗАПОРОТЬ II сов. прост. 1. кого-что (чем-л. острым) шаншып елтириу, жарып елтириу, туйреп елтириу; 2. что (испортить) бузыу, бузып алыу; ~ деталь де-тальды бузып алыу.
ЗАПОРОШЙЦТЬ I сов. 1. кого-что, безл. себелеп басыу, цырпацлап жабыу, цырпац басыу; дорогу ~ло снегом жолды цырпац цар басты; 2. что, разг, (засорить) бир зат тусириу, серпип жибериу, сеуип жибериу; ~ть глаза кезге серпип жибериу.
ЗАПОРОШЙЦТЬ II сов. (начать порошить) себелеп жауа баслау, цырпацлап жауа баслау; ~л снежбк цар цырпацлап жауа баслады.
ЗАПОТЕВШИЙ 1. прич. от запотеть; 2. прил. см. запотелый.
ЗАПОТЕЛ ЦЫЙ прил. разг, терлеген, х.ьл болган, пу^ басцан; ~ое окно терлеген эйнек.
ЗАПОТЁЦТЬ сов. разг, терлеу, целлеииу; окно ~ло эйнек терледи.
ЗАПРАВЙЛА м. разг. басцары^шы, басшы, бас болыушы, агалыц етиуши адам.
ЗАПРАВИТЬ сов. что 1. тыгыу, салыу, сугыу; ~ брюки в сапоги шалбардыц бала-гын етиктиц цонышына тыгыу; 2. чем цосыу, цатыу; ~ суп кислым молоком жармага катыц цатыу; 3. чем и без доп. цуйыу, таярлау, толтырыу; ~ машину бензином машинага бензин цуйыу.
ЗАПРАВИТЬСЯ сов- 1. (горючим) цуйы-лыу, толтырылыу, иске таяр болыу; 2. прост, (наесться) тамацланыу, ауцатланып алыу; хорошо ~ на дорогу сапарга шыгар-да жацсы ауцатланыу.
ЗАПРАВКА ж. 1. (действие) цуйыу, толтырыу; ~ машины горючим машинага май цуйыу; 2. (приправа) ас 'цатыц.
ЗАПРАВЛЯТЬ несов. 1. см. заправить; 2. разг, (верховодить) басшы болыу, бас болыу, басцарыу-
ЗАПРАВЛЯТЬСЯ несов. см. заправиться.
ЗАПРАВОЧНЫЙ прил. май турган, май цуятугын, май цуйылган; ~ пункт жанар май цуйып алатугын пункт.
ЗАПРАВСКИЙ прил. разг, цацыйцат, нац, барып турган; ~ охотник цацыйцат ан,шы.
ЗАПРАВЩИК м. май цуйыушы.
ЗАПРАВЩИЦА женск. от заправщик. ЗАПРАШИВАТЬ несов. см. запросить I. ЗАПРЁТ м. тыйым, цадаган; наложить ~ тыйым салыу; <> находиться под~ом цадаган етилген болыу.
ЗАПРЕТИТЕЛЬНЫЙ прил. цадаган етилген, цадаган етилетугын, тыйым са-лынган; ~ тариф цадаган етилетугын тариф.
ЗАПРЕТИ ЦТ Ь сов. что и с неопр. цадаган етиу, тыйым салыу, рухсат етпеу; ~ть курение шылым шегиуди цадаган етиу; врачи ~ли больному вставать аурыудыц орнынан турыуына врачлар рухсат етпеди.
ЗАПРЕТИ ЦЫЙ прил. цадаган етилген, цадаган етилетугын, тыйым салынган; ~ая зона цадаган етилген зона.
ЗАПРЕЩАТЬ несов. см. запретить.
ЗАПРЕЩА ЦТ ЬСЯ несов. цадаган етилиу, тыйым салыиыу; посторонним вход ~ется басца адамларга кириуге болмайды.
ЗАПРЕЩЁН И ЦЕ с. цадаган, цадаган етиу, цадаган етилиу, тыйыу, тыйым, тыйым салыу, тоцтатыу; добиться ~я атомного оружия атом цуралларын тоцтатыуга ерисиу.
ЗАПРЕЩЁННЫЙ 1. прич. от запретить; 2. прил. цадаган етилген, тыйым салынган.
ЗА ПРИМЕТИТЬ сов. кого-что, прост. керип цалыу, ацлап цалыу, кези тусиу; ~ кого-л. в толпе аламаннын, ишинде биреуди керип цалыу.
ЗАПРИХОДОВАТЬ сов. кого-что, бухг. приходца жазыу, кириске жазыу.
ЗАПРОДАВАТЬ несов. см. запродать.
ЗАПРОДАЖА ж. алдан сатып цойыу, куни бурын келисип сатып цойыу; ~ зерна дэнди куни бурын сатып цойыу.
ЗАП
— 262 —
ЗАПРОДАТЬ сов. кого-что алдан сатыу, алдан келисип сатып цойыу, бир нэрсени сатыу ушын шэртлесип цойыу, алдан цол ушы ацша алыу.
ЗАПРОЕКТИРОВАТЬ сов. что проектлеу, проект дузиу, проект жасау.
ЗАПРОКИДЫВАТЬ несов. см. запрокинуть.
ЗАПРОКИДЫВАТЬСЯ несов. см. запрокинуться.
ЗАПРОКИНУТЬ сов. что шалцайтыу, цайцайтыу; ~ голову басын шалцайтыу.
ЗАПРОКИНУТЬСЯ сов. шалцайыу, цай-цайыу.
ЗАПРОПАСТИ ЦТ ЬСЯ сов. разг, жога-лыу, жок болып кетиу, жогалып кетиу, гайып болыу; где ты ~лся? сен цайда жогалып кеттиц?
ЗАПРОС м. I. офиц. copay, талап етиу; сделать ~ copay; послать ~ в учреждение мэкемеге сорап хат жибериу; 2. арттырып бадалау, артыд copay; цены без ~а артыд сорама ган баха, артыд бадаламау; 3. мн. запросы талап, тилек; культурные ~ы мэдений талаплар; ~ы школьников мектеп оцыушыларыныц талаплары.
ЗАПРОСЙТЬ I сов. 1. кого-что, офиц. copay, сорастырыу, талап етиу; ~ в письменной форме хат ардалы сорастырыу; ~ характеристику из школы мектептен минезлеме талап етиу; 2. что артыд баха copay, зыят баха copay; ~ слишком высокую цену шамадан артыд баха copay.
ЗАПРОСЙТЬ II сов. кого, о чём, разг, (начать просить) талап етиу, copay, сорап алыу, соратыу, сорастырыу.
ЗАПРОСТО нареч. разг, жай турде, жолдасларша, дысынбай, ийбенбей, тар-тынбай; бывать у кого-л. ~ биреудиц алдына ийбенбей барыу.
ЗАПРОТЕСТОВАТЬ сов. протест билдире баслау, наразылыц керсете баслау, цар-сылыц керсете баслау, царсы шыгыу.
ЗАПРОТОКОЛИРОВАТЬ сов. что про-токолра жазыу, протокол Fa киргизиу, протокол жазыу, протоколластырыу.
ЗАПРУДА ж. 1. (действие) бегеу, байлау; 2. (плотина) бегет, тосцын, иркиниш.
ЗА ПРУДИ ЦТ Ь сов. что 1. бегет басыу, бегеу, байлау; ~ть реку дэрьяны байлау, дэрьяны бегеу; 2. перен. разг, (переполнить) толтырыу, лыцца толтырыу; толпа ~ла всю площадь аламан путкил майданды толтырды.
запружать несов. см. запрудить.
ЗАПРЫГАТЬ сов. секире баслау, ыргый баслау; ~ от радости цууанганынан секире баслау.
ЗАПРЯГАТЬ несов. см. запрячь.
ЗАПРЯГАТЬСЯ несов. см. запрячься.
ЗАПРЯЖКА ж. 1. (действие) цосыу, жегиу; 2. уповозка с лошадьми) ат цосылган арба.
ЗАПРЯТАТЬ сов. кого-что жасырыу, жасырып цойыу, жыйнап цойыу, салып цойыу.
ЗАПРЯТАТЬСЯ сов. жасырыныу, жасырын ып турыу.
ЗАПРЯТЫВАТЬ несов. см. запрятать.
ЗАПРЯТЫВАТЬСЯ несов. см. запрятаться.
ЗАПРЯЧЬ сов. кого-что 1. цосыу, жегиу; ~ лошадь в телегу атты арбага жегиу; 2. перен. разг, ислеуди тапсырыу, жегиу, ислетиу; ~ в работу ауыр жумысца жегиу.
ЗАПРЯЧЬСЯ сов. разг, ислеу тапсыры-лыу, жегилиу, кирисиу; ~ в работу жумысца кирисиу, иске цосылыу.
ЗАПУГАННЫЙ 1. прич. от запугать; 2. прил. цорцац, уркек, цорцытылган, тартыншац, жасцаншац; ~ ребёнок жасцан-шац бала, тартыншац бала.
ЗАПУГАТЬ сов. кого-что, чем цорцытыу, уркитиу, зерресин алыу, урейин ушырыу.
ЗАПУГИВАНИЕ с. цорцытыу, уркитиу, зэрресин ушырыу, урейин ушырыу.
ЗАПУГИВАТЬ несов. см. запугать.
ЗАПУСК м. ушырып жибериу, ушырыу; ~ искусственного спутника Земли Жердиц жасалма жолдасын ушырып жибериу.
ЗАПУСКАТЬ I несов. см. запустить I.
ЗАПУСКАТЬ II несов. см. запустить II.
ЗАПУСТЕНИЕ с. тасланыу, цацырау, цараусыз цалыу, ийесиз цалыу, бос цалыу, булиниу.
ЗАПУСТИТЬ I сов. 1. что, чем, в кого, во что (бросить) ылацтырыу, таслау, ылац-тырып жибериу, зыцгытып жибериу; ~ камнем тасты ылацтырып жибериу; 2. что, разг, (привести в действие) жургизиу, жургизип жибериу, ислетиу, хэрекетке келтириу; ~ мотор моторды жургизиу; 3. что ушырыу, ушырып жибериу; ~ искусственный спутник Земли Жердиц жасалма жолдасын ушырып жибериу; 4. что, разг, (засунуть) тыгыу, салыу, сугыу; ~ руку в карман цолды цалтага тыгыу, цолды цалтага салыу; 5. что, разг, (вонзить) батырыу; ~ когти тырнагын батырыу.
ЗАПУСТИТЬ II сов. что 1. (довести до упадка) цараусыз цалдырыу, ийеочз таслау; ~ хозяйство хожалыцты цараусыз цалдырыу; ~ сад багды цараусыз цалдырыу; 2. асцындырыу, асцынтып алыу, кушейтип алыу, асцынлатып жибериу; ~ болезнь ауырыуды асцынлатып алыу, ауырыуды асцынлатып жибериу.
ЗАПУТАННОСТЬ ж. шаталганлыц, ша-тасцанлыц, шийеленискенлик, шубалгаи-лыц, былыццанлыц.
ЗАПУТАННЫЦЙ 1. прич. от запутать; 2. прил. шатац, шубалган, былыц; ~е нитки шубалган сабацлар; 3. прил. перен. шатац, цыйын, шаталган, тусиниксиз; ~й вопрос шатац мэселе.
ЗАПУТАТЬ сов. 1. что шубалдырыу, былыцтырыу, шубалтып алыу, шийелен-дирип жибериу, шатацца салыу; ~ нитки жипти шубалтып алыу, сабацты шубалдырыу; 2. что, перен. (усложнить) шийеле-нистириу, цыйынлатыу, былыцтырыу, бы-лыцтырып жибериу; ~ дело исти былыцтырыу, исти цыйынлатыу; 3. кого-что, перен. разг, (замешать, вовлечь) цатнастырыу, араластырыу, цосыу.
ЗАПУТАЦТЬСЯ сов. 1. шубалысыу, шаты-лыу, былыгыу, шатасыу, оралыу, былга-сып цалыу, шатасып цалыу; волосы ~лись
— 263 —
ЗАР
шашлары шубалысты; птица ~лась в силке цус торта оралды; 2. перен. шийеленисиу, цыйынласыу, цыйынта айланыу, былыгыу, шатасыу; дело ~лось ис цыйынласты;
3.	в чём и без доп., перен. разг, цыйын аух,ал-та тусиу; ~ться в долгах царызга батыу;
4.	перен. разг, (в речи, мыслях и т. п.) жа-цылыу, шатасыу, былгастырыу, алжасыу; 5. в чём и без доп., разг, (заблудиться) адасыу; ~ться в лесных тропйнках то гай дыц соцпац жолларында адасыу.
ЗАПУТЫВАТЬ несов. см. запутать.
ЗАПУТЫВАТЬСЯ несов. см. запутаться. ЗАПУХАТЬ несов. см. запухнуть. ЗАПУХНУТЬ сов. разг, иску, кебиу. ЗАПУЩЕННЫ || Й 1. прич. от запустить II; 2. прил. (находящийся в упадке) царау-сыз цалдырылган, ийесиз цалдырылган; ~й дом цараусыз цалдырылган	жай;
3. прил. царалмай жатцан; ~е дела царалмай жатцан ислер; 4. прил. (о болезни) асцынган, асцынып кеткен, етлесип кеткен, генерген; ~й бронхит асцынып кеткен бронхит.
ЗА ПЫЛА ЦТ Ь сов. 1. (загореться) алыса баслау, лаулап жана баслау, жалынлап жана баслау; костёр ~л от лаулап жана баслады; 2. перен. (покраснеть) цызарыу, цып-цызыл болыу; его лицо ~ло от гнева ашыуланганнан оныц бети цызарды.
ЗАПЫЛЙТЬ I сов. что шацлатыу, шац бастырыу, тозац бастырыу, шацгытыу; ~ ботинки ботинканы шац бастырыу.
ЗАПЫЛЙТЬ II сов. (начать пылить) шацлана баслау, шацгыта баслау.
ЗАПЫЛЙЦТЬСЯ сов. шац басыу, шац басылыу, шацланыу, тозац басыу, тозац-• ланыу; одежда ~лась кийимди шац басты, кийимди тозац басты.
ЗАПЫХАТЬСЯ сов. разг, ентигиу, деми-гиу; ~ от бега жууырып ентигиу, жууыр-ганнан ентигиу.
ЗАПЫХТЕТЬ сов. разг, ауыр дем ала баслау, ентигип дем ала баслау, демигип цалыу.
ЗАПЯСТЬЕ с. билек, билезик.
ЗАПЯТАЯ Ж. уТИр.
ЗАПЯТНАТЬ сов. кого-что 1. (покрыть пятнами) дац салыу, дагаллау, патаслау, дагал тамызыу; 2. перен. масцаралау, былгау, атына сез келтириу.
ЗАРАБАТЫВАТЬ несов. см. заработать I.
ЗАРАБАТЫВАТЬСЯ несов. см. заработаться.
ЗАРАБОТАТЬ I сов. что и без доп. ислеп алыу, ислеп табыу.
ЗАРАБОТАТЬ II сов. (начать работать) ислей баслау, ислеу; машина снова ~ла машина тагы ислей баслады.
ЗАРАБОТАТЬСЯ сов. разг. 1. (устать от работы) ислеп х,арыу, ислеп шаршау; 2. (увлечься работой) кеп ислеу, тынбай ислеу, иске цызыгыу, иске цуныгыу; ~ до полуночи ярым ацшамга шекем ислеу.
ЗАРАБОТНЦЫЙ прил.-. ~ая плата айлыц, мийнет х,ацы.
ЗАРАБОТНОЕ м. 1. мийнет х,ацы, ис х,ацы, айлыц; годовой ~ок жыллыц мийнет цацы; 2. мн. заработки уст. талап ислеу,
жалланба жумыс; пойтй на~ки талап излеп басца жацца кетиу.
ЗАРАВНИВАТЬ несов. см. заровнять.
ЗАРАВНИВАТЬСЯ несов. см. заровняться.
ЗАРАЖАТЬ несов. см. заразить.
ЗАРАЖАТЬСЯ несов. см. заразиться.
ЗАРАЖЕНИЕ с. жугыу, жудтырыу, зэхер-лениу, бузылыу; ~ крови цанньщ зэдер-лениуи.
ЗАРАЗА ж. жудпа ауырыу, жуцпалы ауырыу, жугатугын ауырыу.
ЗАРАЗИТЕЛЬНО нареч. тэсирли, тэсир еткиш; ~ смеяться тэсирли кулиу.
ЗАРАЗИТЕЛЬНОСТЬ ж. 1. жуццышлыц, жуцпалылыц; 2. перен. тэсирлилик, тэсир еткишлик.
ЗАРАЗЙТЕЛЬН ЦЫЙ прил. 1. жуццыш, жуцпалы; ~ая болезнь жуцпалы кесел; 2. перен. тэсирли, тэсир етиуши; ~ый смех тэсирли кулки.
ЗАРАЗЙЦТЬ сов. кого, чем 1. жуц-тырыу, жугыу; ~ть кого-л. гриппом грипп кеселин жуцтырыу; 2. перен. тэсир ети^, езине ертиу, езине тартыу, хайран етиу; он ~л всех своим весельем ол езиниц кеуил хошлыгы менен хэммени езине тартты.
ЗАРАЗИТЬСЯ сов. чем I. жудтырып алыу, жуцтырыу; ~ гриппом грипп жуцтырып алыу; 2. перен. тэсирлениу, ериу; ~ весельем шадлыдда ериу, шадлыд пенен тэсирлениу.
ЗАРАЗНЫ || И прил. 1. жуццыш, жуцпалы; ~е болезни жуцпалы ауырыулар; ~й больной жуцпалы ауырыуы бар адам, жуцпа ауырыулы адам; 2. в знач. сущ. м. заразный и ж. заразная жуцпалы ауырыулы адам.
ЗАРАНЕЕ нареч. алдын ала, кун бурын, кун бурыннан, илгери, эуел бастан, ерте-ден; решйть~ алдын ала шешиу; с ~ обдуманным намерением алдынан ойланыл-ган нийет пенен.
ЗАРАПОРТОВАТЬСЯ сов. разг, мылжыц сез сейлеу, бос сез сейлеу, былгастырыу, шатасып кетиу, жацылысыу, сезинде жа-н.ылыс сейлеу, етирик сейлеу.
ЗАРАСТАТЬ несов. см. зарасти.
ЗАРЦАСТЙ сов. 1. чем и без доп. (покрыться растительностью) шеп басыу, шеп басып кетиу, есип кетиу; тропйнка ~осла соцпацты шеп басып кеткен; сад ~6с травой багды шеп басып кетти; 2. чем и без доп. жун басыу (шерстью)', сацал басыу (бородой); шаш басыу (волосами); ~астй бородой сацал басыу; 3. разг, (зарубцеваться) жазы-лыу, питиу; рана ~осла жара жазылды, жара питти.
ЗАРВАТЬСЯ сов. разг, цэдден зыят кетиу, хэдден асыу, х,эдден артыц ис етиу, шама-дан тыс кетиу.
ЗАРДЁЦТЬСЯ сов. цызарыу, цызарып кетиу; его лицо ~лось оныц бети цызарып кетти.
ЗАРЕВЁЦТБ сов. I. бацыра баслау, екире баслау, гууилдей баслау; зверь ~л цайуан бацырып жиберди; 2. разг, (громко заплакать) дауыс шыгарып жылау, екирип жылау, бацырып жылау.
ЗАР
— 264 —
ЗАРЕВО с. цызыл, сэуле, тан цызылы, Кызыл лык; ~ пожара ерт жалыныныц сэулеси, ерттиц сэулеси; ~ заката кун ниц цызылы.
ЗАРЕГИСТРИРОВАТЬ сов. кого-что жазыу, жаздырыу, тиркеу, есапка алыу, хатлау, хатлатыу; ~ брак некени жаздырыу, некени хатлатыу.
ЗАРЕГИСТРИРОВАТЬСЯ сов. жазылыу, тиркелиу, есапка алыныу, есаптан етиу, хатланыу; ~ у секретаря секретарь ар калы есаптан етиу.
ЗАРЕЗ м. разг, бэле, машацат, азап; для меня это ~ бул маган бир бэле, бул мениц ушын бир машацат жагдай;<> до~у кутэ, артыцмаш, жудэ керек, зэриу, цэжет.
ЗАРЕЗАЦТЬ сов. кого 1. чем сойыу, бауызлау, шалыу, пышацла^, пышацлап елтириу, кесиу; ~ть ягнёнка цозыны сойыу; 2. прост, жеу, шайнау, жарыу, тартыу; волк ~л овцу цасцыр цойды жарып кетти; < без ножа~ть цыйын жагдайга тусириу, улкен зыян келтириу.
ЗАРЕЗАТЬСЯ сов. разг, езин-ези бауызлау, езин-ези пышацлау, езине-ези пышац урыу.
ЗАРЕКАЦТЬСЯ несов. разг, тоба етиу, сез бериу, уэде етиу, уаз кешиу; ~ться курить шылым шекпеуге сез бериу; не ~йся! ауыз ашпа!, тил цатпа!
ЗАРЕКОМЕНДОВАТ ь сов.: ~ себя езин керсетиу, танытыу; ~ себя с хорошей стороны езин жацсы жагынан керсетиу.
ЗАРЕКОМЕНДОВЫВАТЬ несов. см. зарекомендовать.
ЗАРЁЧНЦЫЙ прил. дэрьяныц аржагын-дагы, дэрьяныц ар жаты; ~ая сторона дэрьяныц ар ты жак бети.
ЗАРЕЧЬЕ с. аржак, дэрьяныц аржаты, дэрьяныц ар ты тэрепи.
ЗАРЕЧЬСЯ сов. см. зарекаться.
ЗАРЖАВ Е ЦТ Ь сов. тотыгыу, тот басыу, зэц басыу, зэц басып цалыу, тотыгып цалыу, тот басып цалыу; нож ~л пышац тотыццан.
ЗАРЖАВЛЕНН||ЫЙ прил- тот басцан, зэц басцаи; ~ая бритва тот басцан пэки.
ЗАРЖАЦТЬ сов. 1. киснеу, кисней баслау; лошадь ~ла ат киснеди; 2. перен. разг, (захохотать) уацацалап кулиу, ишек силеси цатып кулиу.
ЗАРИСОВАТЬ сов. кого-что суурет салыу; ~ что-л. с натуры бир заттыц керинисине царап сууретин салыу, турпатына царап сууретин алыу.
ЗАРИСОВКЦА ж. 1. (действие) сууретин алыу, сууретин салыу; 2. (рисунок) суурет, салынган суурет; делать ~и суурет салыу.
ЗАРИСОВЫВАТЬ несов. см. зарисовать.
ЗАРИТЬСЯ несов. на кого-что, прост. иши куйип цара^, цызганып царау, цуштар болыу.
ЗАРНЙцА ж. жылдырымныц жацтысы, жалт еткен Сеуле, узацта жалтылдаган жылдырым сэулеси, шацмац оты, жасыл.
ЗАРОБЕТЬ сов. разг- цорца баслау, сес-кениу, тартыныу, жасцаиыу, тартын-шацлыц етиу, журексинбеу.
ЗАРОВНЯТЬ сов. что тегислеу, тецлеу, тецлестири^, кемип тегислеу.
ЗАРОВНЯТЬСЯ сов. тегислениу, тец-лениу, тецлесиу, кемилип тегислениу.
ЗАРОДЙТЬ сов. что пайда етиу, деретиу, туугызыу; ~ надежду умитлендириу; ~ подозрение гуман пайда етиу, шубе туудырыу.
ЗАРОДЙЦТЬСЯ сов. пайда болыу, дереу, жузеге шыгыу; у меня ~лась новая идея менде жаца бир идея пайда болды.
ЗАРОДЫШ м. 1. биол. туцым, урыц, зародыш; 2. перен. басланган уацыт, басы, эуел басы; подавить что-л. в ~е бир затты басланган уацтында жоц етиу.
ЗАРОДЫШ ЕВЫ ]|Й прил. биол. туцым, урыц; ~е клетки туцым клеткалары.
ЗАРОЖДАТЬ несов. см. зародить. ЗАРОЖДАТЬСЯ несов. см. зародиться. ЗАРОЖДЕНИЕ с. 1. тууыу, тууылыу, дуньяга келиу, жасай баслау, жаралыу; 2. перен. дереу, деретилиу, пайда болыу, жаратылыу, жузеге шыгыу; ~ идеи бир идеяныц пайда болыуы.
ЗАРОК м. тоба етиу, серт цылыу, сез бериу, уэде етиу, ант етиу; дать ~ не пить ишпеуге сез бериу.
ЗАРОКОТАТЬ сов. гууилдей баслау, гурилдей баслау, дурилдей баслау, тар-сылдай баслау, гурсилдей баслау.
ЗАРОНИТЬ сов. что 1. (уронить) тусириу, тусирип жибериу; ~ искру 1) шок тусирип алыу, цоз тусирип алыу; 2) перен. цыял туудырыу, журекте жалын пайда етиу; 2. перен. деретиу, туудырыу, пайда етиу; ~ сомнение гуман туудырыу.
ЗАР0СЛЦБ з чс. цалыц есимлик, цопалыцг тогайлыц, агашлыц; ~и тростника цалыц цамыслыц, цалыц цамыс тогайы.
ЗАРПЛАТА ж. (заработная плата) айлыц, мийнет хацы, жумыс хацы, ис хацы.
ЗАРУБАТЬ несов. см. зарубить.
ЗАРУБЁЖНЦЫЙ прил. сырт ел, шет ел; ~ая пресса сырт ел баспа сези.
ЗАРУБЙТЬ сов. 1. кого-что (убить) шауып елтириу; 2. что (сделать зарубку) гертиклеу, гертик салыу; 3. что, горн. шабыу, шауып ашыу, тесиу, геулеу, геулеп ашыу; <> ~ себе на носу естен шыцпастай етип ядта сацлау (соотв. цулагыца алтын сыр га).
ЗАРУБКА ж. 1. (отметка) гертик, белги; ~ на дереве агаштагы гертик; 2. горн, шабыу, шауып ашыу, тесиу, геулеу, геулеп ашыу; ~ угля кемир геулеу.
ЗАРУБЦЕВАЦТЬСЯ сов. питиу, тыртыц болып питиу; рана ~лась жара тыртыц болып питти.
ЗАРУБЦОВЫВАТЬСЯ несов. см. зарубцеваться.
ЗАРУГАЦТЬ I сов. кого-что, разг, (выбранить, изругать) урсыу, кейиу, сегиу, урсып таслау, кейип таслау, сегип таслау; а тебя дома не ~ют? саган уйиц кейип тасламай ма?
ЗАРУГАТЬ II сов. разг, (начать ругать) урса басла^, cere баслау, кейий баслау.
ЗАРУГАТЬСЯ сов. разг, сегине баслау, кейий баслау, урыса баслау.
ЗАРУМЯНИВАТЬ несов. см. зарумянить.
— 265 —
ЗАС
ЗАРУМЯНИВАТЬСЯ несов. см. зарумяниться.
ЗАРУМЯНИЦТБ сов. что цызартыу; мороз ~л щёки аяз бетти цызартты.
ЗАРУМЯНИЦТЬСЯ сов. 1. кызарыу, цызгылт тартыу; лицо от мороза ~лось аяздан бети цызарды; 2. цызарып писиу, цызарып писе баслау; пироги ~лись пи-роглар цызарып писти; яблоки ~лись ал-малар цызарып писе баслады.
ЗАРУЧА1 ЬСЯ несов. см. заручиться.
ЗАРУЧЙТЬСЯ сов. чем алдын алыу, исениу, инаныу, уэдесин алыу, сез алыу, разылыгын алыу; ~ чьим-л. согласием биреудин, разылыгын алдан алыу; ~ чьей-л. поддержкой биреудин, кемегине исениу, биреудин, суйеуине исениу.
ЗАРЫВАТЬ несов. см. зарыть.
ЗАРЫВАТЬСЯ I несов. см. зарыться.
ЗАРЫВАТЬСЯ II несов. см. зарваться.
ЗАРЫДАТЬ сов. ецкилдеп жылай баслау, зарлап жылай баслау, бозлап жылай баслау, бацырып жылай баслау.
ЗАРЫТЬ сов. кого-что кемип таслау, кемиу; ~ что-л. в землю бир нгрсени жерге кемиу; <> ~ талант талантын жер <; менен жексен етиу, талантын жогалтыу.
ЗАРЫТЬСЯ сов. 1. кемилиу, кемилип цалыу, тыгылыу, тыгылып цалыу, жасырыныу; ~ в сено пишенге кемилип жасырыныу; 2. (спрятать лицо, голову) жасырыу, тыгыу; ~ лицом в подушку дастыцца басын тыгып жатыу; 3. перен. уцилиу, огада берилиу; ~ в книги бас кетермей китайца уцилиу.
ЗАРЫЧАТЬ сов. ырылдау, ырылдай баслау, екире баслау, ацыра баслау.
ЗАРЦЯ ж. 1. сэуле, сэхэр, тац, кун цызылы; утренняя ~я тац сеулеси; вечерняя ~я кешки кун цызылы; 2. перен. бас-лама, басцы, эдепки, дэслепки дэуир; на ~ё новой жизни жаца турмыс басламасында; 3. (военный сигнал) дабыл; играть зорю дабыл цагыу; < ни свет ни ~я жудэ ерте, тац атар-атпастан; от ~й до ~й тац ат-цаннан кун батцанша, азаннан кешкеше, куни-туни.
ЗАРЯБЙЦТЬ сов. булдырай баслау, бул-дырлана баслау, булдырлап керине баслау, толцынлай баслау, жыбырлай баслау; у меня ~ло в глазах менин кез алдым бул-дырлай баслады.
ЗАРЯД м. 1. воен, заряд, оцланган од, тайын од; разрывной ~ жарылгыш од; холостой ~ тек дэри салынган од; подрывной ~ бузгыш од; 2. физ. заряд; электрический ~ электр заряды.
ЗАРЯДЙТЬ I сов. что 1. оцлау, оцлап цойыу; ~ винтовку мылтыцты оцлау; 2. физ. заряд бери}!, зарядлау; ~ батарею батареяны зарядлау; 3. (приготовить к действию) таярлап цойыу, тайынлап цойыу, тацлап цойыу; ~ фотоаппарат фотоаппарат™ суурет алыуга таярлап цойыу.
ЗАРЯДЙЦТЫ1 сов. разг. 1. что и с неопр. бир нэрсени цайталау, тэкрарлау; он ~л бдно и то же бир айтцанын цайталап айта берди; 2. узбестен жауыу, тынбастан
жауыу, цуйып жауыу; дождь ~л жауыи тынбастан жауды.
ЗАРЯДКА ж. 1. (действие) оцлау, оц салыу; ~ ружья мылтыцты оцлау; ~ аккумулятора аккумуляторды зарядлау; 2. спорт, зарядка; утренняя ~ азангы зарядка.
ЗАРЯДНЫЙ прил. воен, заряд..., оц ~ ящик оц цутысы.
ЗАРЯЖАТЬ несов. см. зарядить I.
ЗАРЙЖЕННЦЫЙ 1. прич. от зарядйть I; 2. прил. оцланган, цурылган; ~ое ружьё оцланган мылтыц.
ЗАСАДЦА ж. буццы, засада; устроить ~у буццы жасау, буццы таслау; выставить ~у буццыга цойыу.
ЗАСАДЙТЬ сов. 1. что, чем егиу, тигиу, отыргызыу; ~ грядку цветами царыцца гуллер егиу; 2. кого, разг, отыргызыу; ~ за работу жумыс ислеуге отыргызыу; 3. кого--что, разг, (посадить в тюрьму) тутцын етиу, цамау, цамацца отыргызыу, турмеге салыу; 4. что, разг, (глубоко воткнуть) цадап цойыу, киргизип цойыу.
ЗАСАЖИВАТЬ несов. см. засадйть.
ЗАСАЛЕННЫЙ 1. прич. от засалить; 2. прил. майланган, май тийген, майга боялган, кирленген, майга былганган; ~ рукав майланган жец.
ЗАСАЛИВАТЬ I несов. см. засалить.
ЗАСАЛИВАТЬ II несов. см. засолить.
ЗАСАЛИВАТЬСЯ I несов. см. засалиться.
ЗАСАЛИВАТЬСЯ II несов. см. засолиться.
ЗАСАЛИТЬ сов. что, разг, майлау, май тийгизип алыу, майга былгап ыласлау.
ЗА САЛ И ЦТ ЬСЯ сов. разг, майланыу, майга боялыу, майга былганыу, май тийип ыласланыу; рукава ~лись жен майланды.
ЗАСАРИВАТЬ несов. см. засорить.
ЗАСАРИВАТЬСЯ несов. см. засориться. ЗАСАСЫВАТЬ несов. см. засосать I. 3ACAXAPEHH [[ЫЙ 1. прич. от засахарить; 2. прил. цант косылган, цантлан-ган, цантца айланган, цант белип шыгаратугын; ~ые фрукты цант цосылган мийуе.
ЗАСАХАРИВАТЬ несов. см. засахарить.
ЗАСАХАРИВАТЬСЯ несов. см. засахариться.
ЗАСАХАРИТЬ сов. что цантлау, цант цосыу; ~ фрукты мийуелерге цант цосыу.
ЗАСАХАРИ ЦТ ЬСЯ сов. цантланыу, цантца айланыу, цант белип шыгарыу; мёд ~лся пал цантца айланды.
засверкА ||ТЬ сов. жарцылдай баслау, жарцырап кетиу, жылтылдай баслау, жыл-тырау, жылтырай баслау, жылт етиу, жайнай баслау, жайнап кетиу; звёзды ~ли жулдызлар жылтылдай баслады; глаза ~ли кезлери жайнай баслады.
ЗАСВЕТИТЬ I сов. что (зажечь) жацтыр-тыу, жацтылау, жандырыу, жагыу.
ЗАСВЕТИТЬ II сов. что, фото жацты тусириу, жацты тусирип бузыу; ~ плёнку плёнкага жацты тусирип бузыу.
ЗАСВЕТИТЬ III сов. (начать светить) жацтырта баслау, жага баслау, жагыу, жацты етиу.
ЗАС
- 266 —
ЗАСВЕТИТЬСЯ I сов. фото жадты тусип бузылыу.
ЗАСВЕТИЦТЬСЯ II сов. 1. (зажечься) жаныу, жадтыланыу; ~лись огнй отлар жанды; 2. перен. (заблестеть) жалтырау, жалтылдау, жылтырау, жайнау; глаза ~лись радостью дууанганнан кезлери жайнап кетти.
ЗАСВЕТЛО нареч. жадты барда, жадты уадытта, жадтыда, дарацгы туспей, да-ренты туспестен бурын; мы отправились в дорогу ~ биз дарацгы туспестен бурын жолга шыдтыд.
ЗАСВЕЧИВАТЬ несов. см. засветить II.
ЗАСВЕЧИВАТЬСЯ несов. см. засветиться I.
ЗАСВИДЁТЕЛ ЬСТВОВА ||ТЬ сов- что 1. (удостоверить, подтвердить) тастыйыд-лау, тастыйыд етиу, дурыслау; этот факт ~н всеми бул факт дэммелер тэрепинен дурысланган; 2. (заверить подлинность чего-л.) тастыйыдлау, дурыслау, бекитиу; ~ть подпись долын дурыслау; ~ть своё почтение уст. езиниц дур метл еу ин билдириу.
ЗАСВИСТАТЬ сов. разг. см. засвистеть.
ЗАСВИСТЕТЬ сов. ысдыра баслау, ыс-дырыу.
ЗАСЕВ м. егиу, себиу.
ЗАСЕВАТЬ несов. см. засеять.
ЗАСЕДАНИЕ с. мэжлис, жыйналыс; открытое ~ ашыц мэжлис; торжественное ~ салтанатлы мэжлис.
ЗАСЕДАТЕЛЬ м. заседатель; народный ~ халыц заседатели.
ЗАСЕДАТЬ несов. мэжлис цурыу, жыйналыс ашыу, мэжлис етиу, мэжлис ет-кизиу.
ЗАСЕИВАТЬ несов. см. засеять.
ЗАСЕКАТЬ I несов. см. засечь I.
ЗАСЕКАТЬ II несов. см. засечь II.
ЗАСЕКРЕТИТЬ сов. 1. что жасырын етиу, дупыяластырыу, дупыя етиу; ~ документы документлерди дупыяластырыу; 2. кого-что, разг, жасырын иске белгилеу, дупыя иске отыргызыу; ~ работника хызметкерди жасырын иске белгилеу.
ЗАСЕКРЁЧЕННЫЦЙ 1. прич. от засекретить; 2. прил. жасырын, цупыя, цупыялан-ган; ~е документы цупыяланган документ-лер; 3. прил. разг, жасырын иске белгилен-ген, дупыя иске отыргызылган.
ЗАСЕКРЕЧИВАТЬ несов. см. засекретить.
ЗАСЕЛЕНИЕ с. 1. жерлестириу, цоныс-ластырыу, жерге орналастырыу; ~ новых земель жаца жерлерге цонысландырыу; 2. адам киргизиу, кеширип экелип орнас-тырыу, кешип келип орнасыу; ~ дома жайга адам киргизиу.
ЗАСЕЛЁННОСТЬ ж. отырган елдиц ца-лыцлыгы, отырган елдин. тыгызлыгы.
ЗАСЕЛЁННЫЙ 1. прич. от заселйть; 2. прил. халыц орнасцан, адам кирген; ~ дом адам кирген жай.
ЗАСЕЛЙТЬ сов. что 1. (населить) халыц отыргызыу, цонысландырыу, орналастырыу, жайгастырыу, кешип келип цоныу; ~ новые земли жаца жерлерге цонысландырыу, таза жерлерге кеширип экелип
орналастырыу; 2. (поселиться) кешип барыу, адам киргизиу, кирип орнасыу, орналастырыу, жайгастырыу.
ЗАСЕЛЙТЬСЯ сов. жерлесиу, орнасыу, кешип келип орнасыу, донысланыу.
ЗАСЕЛЯТЬ несов. см. заселйть.
ЗАСЕЛЯТЬСЯ несов. см. заселиться.
ЗАСЕМЕНИТЬ сов. разг, майдалап атлау, майда адымлап журиу.
ЗАСЕРЕБРИТЬСЯ сов. гумистей бола баслау, гумис рецин алыу, гумистей жылтырау.
ЗАСЁЦСТЬ сов. разг. 1. за что и с неопр. отырыу, кирисиу, дуныгыу; ~сть за работу жумысда кирисиу; ~сть за учение одыуга дуныгыу; 2. отырып далыу, узад уацыт отырыу, шыкпай отырыу; ~сть дома уйден шыдпай отырыу; 3. узад отырыу, жасы-рынып отырыу; ~сть в засаде буддыда отырыу; 4. (застрять) кирип далыу, терец кирип далыу, шыдпай далыу; пуля ~ла в ноге од аяцда кирип далды; < ~сть в голове ядта беккем далыу, мийге сициу; эта мысль ~ла у него в голове бул ой оныц басына беккем сицип алды.
ЗАСЁЧКЦА ж. 1. (зарубка) гертик, белги, тамга; 2. (у лошади) жара (аттыц аягы шалысцаннан тускен); лошадь с ~ой аягы жар алы ат.
ЗАСЦЁЧЬ I сов. что 1. (сделать зарубку) гертпеклеу, гертиу, белги салыу, тамгалау; 2. (зафиксировать) белгилеу, белгилеп алыу, аныдлау; ядта тутыу (в памяти); ~ёчь время уацытты белгилеу; ~ёчь огневую точку протйвника душпанныц оц ата-тугын точкасын белгилеп алыу; 3. жара тусиу, жара салыу (аягы шалысып); конь ~ёк ногу ат аягына жара салды.
ЗАСЕЧЬ II сов. кого (до смерти) елгенше урыу, урып елтириу, сабап елтириу, сабау; ~ розгами шыбыд пенен сабап елтириу.
ЗАСЕЯТЬ сов. что, чем 1. шашыу, сеуип таслау, егип таслау, егиу, себиу; ~ поле пшенйцей атызга бийдай егиу; 2. перен. (усеять) даплау, басыу, жабыу, тегиу.
ЗАСИДЕТЬ сое. что, разг, (о насекомых, птицах) патаслау, ыласлау, донып патаслау.
ЗАСИДЕТЬСЯ сов. отырып цалыу, бир жерде узац отырыу, кеп отырып цалыу; ~ за работой до утра азанга шекем жумыс -та отырып цалыу; ~ в гостях цонацта кеп отырып цалыу.
ЗАСЙЖИВАТЬ несов. см. засидеть.
ЗАСАЖИВАТЬСЯ несов. см. засидеться.
ЗАСЙЛЬЕ с. зорлыд, озбырлыд, зулым-ЛЫД, Устемлик-
ЗАСИНЁЦТЬ сов. 1. (начать синеть) кегериу, кегерип кериниу; вдалй ~ло море узадта тециз кегерип керинди; 2. (показаться — о синем) кегерип турыу, кек болып керине баслау.
ЗАСИНЕТЬСЯ сов. см. засинеть.
ЗАСИНИВАТЬ несов. см. засинйть.
ЗАСИНИТЬ сов. что кегертиу, кекке бояу; артыдмаш кегертип жибериу, кеп кек салыу (бельё).
ЗАСИЯТЬ сов. 1. жалтырай баслау, жайнай баслау, жардырай баслау; 2. перен.
— 267 —
ЗАС
(напр. от удовольствия) жайнау, цууа-ныу.
заскакать сов. разг, шаба баслау, жууыра баслау.
ЗАСКАКИВАТЬ несов. см. заскочить.
ЗАСКАНДАЛИТЬ сов. разг. жэнжел шыгара баслау, жэнжел шыгарыуга кирисиу, шатацласа баслау.
ЗАСКВОЗИ ЦТЬ сов. 1. безл. (начать сквозить) етпе самал есе баслау, самал келе баслау; 2. (показаться) кериниу, керине баслау, арадан кериниу; через густые ветви ~ло голубое нёбо цалыц шацалардыц арасынан кек аспан керине баслады.
ЗАСКИРДОВАТЬ сов. что гудилеу, гуди жасау; ~ скошенный хлеб орылган егинди гудилеу.
ЗАСКОК ж. разг, алжасыц, ерсилик, айнымалылыц, турпайылык; у него бывают ~и оныц ерсиликлери болады.
ЗАСКОЛЬЗИ ЦТ Ь сов. сырганай баслау, жылжый баслау, ыга баслау, ыгыу; лодка ~ла по реке кеме дэрьяда ыга баслады.
ЗАСКОРУЗЛЫ || Й прил. разг, цатпарлан-ран. бурискен, тырысцан; ~е руки цатпар-ланып калган коллар.
ЗАСКОРУЗ||НУТЬ сов. разг, цатпарлан-ыу, цуурау, бурисиу; руки ~ли цоллар цатпарланып цалыпты.
ЗАСКОЧЙТЬ сов. разг, женекей кирип шыгыу, барып кетиу, кирип кетиу.
ЗАСКРЕЖЕТАТЬ сов. чем кышырлата баслау, кайрай баслау; ~ зубами тисин цакрай баслау.
ЗАСКРЕСТИ сов. дыра баслау, тырнай баслау, тырнап тыцырлатыу, тыцырлата баслау.
ЗАСКРЕЦСТЙСЬ сов. тыцырлата баслау, кемирип шытырлата баслау; ~блась мышь тышцан тыцырлата баслады.
ЗАСКРИПЕТЬ сов. чем и без доп. сыцыр-лай баслау, сыцырлау, цышырлай баслау, шыйцылдау,.
ЗАСКУЛИТЬ сов. цацсылай баслау, дацсылау.
ЗАСКУЧАТЬ сов. зериге баслау, сагына баслау, кергиси келе баслау.
ЗАСЛАТЬ сов. кого-что, разг. 1. (не по тому адресу) алысца жибериу, алысца женелтиу; 2. (чтобы разузнать что-л.) астыртын билиуге жибериу, билдирмей жибериу; ~ лазутчика жансыз жибериу.
ЗАСЛЕДИТЬ сов. что, разг, из цалдырыу, аяц пенен ыласлау, басып ыласлау, из далдырып патаслау, из тусириу, батпацлау; ~ пол полды басып ыласлау.
ЗАСЛЕЗЙЦТЬСЯ сов. жаслана баслау, жасаурай баслау, кезге жас тола баслау, жас ага баслау; глаза ~лись кезлерине жас тола баслады.
ЗАСЛОН м. 1. (преграда) тосцын, тосцын-лыц; устроить снежный ~ цар цорганын жасау; 2. воен, заслон (рандайда бир опе-рацияны тортатып турыу ушын цалдырыл-сан кишкене зскерий отряд); 3. см. заслонка.
ЗАСЛОНИ ЦТЬ сов. кого-что 1. тасалау, жабыу, цоргау, сацлау, буркеу, цаплау, дарацгы етиу; туча ~ла солнце цара булт
цуясты цаплады; ~ть свет царацгы етиу; 2. перен. (оттеснить, вытеснить) кейинге цалдырыу, ысырып шыгарыу.
ЗАСЛОНИТЬСЯ сов. чем, от кого-чего цорганыу, паналаныу, тасаланыу; ~ рукой от удара урыудан цолы менен цорганыу; ~ от солнца куннен тасаланыу.
ЗАСЛОНКЦА ж. цацпац; закрыть печь ~ой печьтин, цацпагын жабыу.
ЗАСЛОНЯТЬ несов. см. заслонить.
ЗАСЛОНЯТЬСЯ несов. см. заслониться.
ЗАСЛ У Г [[А ж. хызмет, керсеткен хызмет, сицген мийнет, сицирген мийнет; большие ~и сицирген кеп мийнетлер;<> по~ам еткен хызметине царай; наградить по ~ам еткен хызметине царай сыйлыцлау; ставить себе в ~у езимнин еткен хызметим деп есаплау, мийнетим деп есаплау.
ЗАСЛУЖЕННО нареч. хызметине ылайыц, хызметине гери, хызметине мууапыц; он ~ получил награду ол еткен хызметине ылайыц г награда алды.
ЗАСЛУЖЕННЫЙ 1. прич. от заслужить; 2. прил. (получаемый по заслугам) орынлы, ылайыц, мунэсип; ~ успех орынлы табыс; 3. прил. (имеющий большие заслуги) мий-нети сицген, хызмет керсеткен; ~ деятель науки илимге мийнети сицген хызметкер; ~ артист республики республикага мийнети сицген артист; ~ мастер спорта спортта хызмет керсеткен мастер.
ЗА СЛУЖИВА ЦТ Ь несов. I. см. заслужить; 2. чего (быть достойным) ылайыц болыу, ылайыцлы болыу, турарлыц болыу; эта кнйга ~ет похвалы бул китап мацтау-га ылайыц; ~ть доверия исениуге ылайыцлы болыу.
ЗАСЛУЖИ ЦТ Ь сов. что мунэсип болыу, ылайыц болыу, мууапыц болыу, турарлыц болыу, ацлау; ~ть награду наградца ылайыц болыу; ~ть доверие исенимге мунэсип болыу, исенимге турарлыц болыу, исеним туудырыу; он это ~л 1) ол буны ацлады; 2) перен. оган кереги сол еди.
ЗАСЛУШАТЬ сов. кого-что тыцлау, тьщ-лап алыу, еситиу, цулац салыу; ~ доклад доклад тьщлау; ~ свидетельские показания гууалардыц айтып бергенлерин тьщлау.
ЗАСЛУШАТЬСЯ сов. чего и без доп. ыцлас берип тыцлау, цызыгып тыцлау, берилип тыцлау, цулац цойып тыцлау.
ЗАСЛУШИВАТЬ несов. см. заслушать.
ЗАСЛУШИВАТЬСЯ несов. см. заслушаться.
ЗАСЛЫШАТЬ сов. что 1. (услышать) еситиу; ~ голос дауыс еситиу; 2. разг, (узнать о ком-чём-л.) еситиу, хабардар болыу; 3. (почуять) сезиу, туйыу; ~ запах ийис сезиу.
ЗАСЛЫШАЦТЬСЯ сов. разг, еситилиу; ^лся шум мотора мотордыц сести еситилди.
ЗАСМАЛИВАТЬ несов. см. засмолить.
ЗАСМАТРИВАТЬ несов. во что тигилип царау, унилип царау, ыцласы менен царау, царап цатып цалыу, сыгалап царау; ~ в окна терезелерге уцилип царау.
ЗАСМАТРИВАТЬСЯ несое. 1. см. засмотреться; 2. на кого-что, разг, (смотреть
ЗАС
— 268 —
с завистью) дызыгып дарау, кунлеп дарау, дэуесленип дарау.
ЗАСМЕЯТЬ сов. кого-что, разг, маскара-лап кулиу, маскаралау, кулкиге алыу.
ЗАСМЕЯТЬСЯ сов. куле баслау, кулиу, кулип жибериу.
ЗАСМОЛЙТЬ сов. что (залить смолой) дара май жагыу, мумлау, смолалау; — лодку дайыдда дара май жагыу.
ЗАСМОТРЕТЬСЯ сов. на кого-что и без доп. кез тигип дарау, ыдласланып дарау, дарап датып калыу.
ЗАСМУЩАТЬСЯ сов. разг, уялыу, кьтсы-ныу.
ЗАСНУТЬ сов. 1. уйыдлау, уйдыга кетиу, уйыдлап далыу; 2. (о рыбе) елиу, дем алмау;
~ вечным сном мэцги уйдыга кетиу, елиу.
ЗАСНЯТЬ сов. кого-что, разг, сууретке алыу, сууретин тусириу (фотоаппаратом)-, кинога^ алыу (киноаппаратом).
ЗАСОВ м. тэнби, гау, илдиргиш, илмек; запирать на ~ танби басыу; задвинуть ~ тенбини ысырып жабыу.
ЗАСОВЫВАТЬ несов. см. засунуть.
ЗАСОЛ м. 1. (действие) дузлау, дузла-ныу, дузга салыныу; 2. (качество) дузлы-лыд; огурцы свежего ~а'жадында дузланган дыяр.
ЗАСОЛЁНИЕ с. дузлау, дузга салыу; О ~ почвы топрадтын, шорланыуы, жердин, шорланыуы.
ЗАСОЛЙТЬ сое. что дузлау, дузга салыу; ~ огурцы дыярды дузлау.
ЗАСОЛЙЦТЬСЯ сов. дузланыу, дуз салыныу; огурцы ~лись дыярлар дузланды.
ЗАСОЛКА ж. см. засол 1; ~ мяса етти дузлау.
ЗАСОПЁТЬ сое. разг, пысылдай баслау, пырдылдай баслау.
ЗАСОРЕНИЕ с. патасланыу, ыласланыу, патаслау, толып далыу, тыгылып далыу, басып кетиу, питип далыу; ~ желудка мед. иш бузылыу.
ЗАСОРЁННОСТЬ ж. патасланганлык, патаслык, ыласланганлык, ыласлыц; пи-тел генлик, тырылып кал ран лык,.
ЗАСОРЕННЦЫЙ 1. прич. от засорить; 2. прил. патас, патасланган, ыласланган, жарамсыз болган; ~ое зерно патас дан.
ЗАСОРЙТЬ сов. что патаслау, ыласлау; питеп таслау, тырып таслау, тыгылыу; ~ умывальник кол жуурышты тырып таслау, кол жуурышты питеп таслау; ~ глаза кезге шеп тусириу.
ЗАСОРЙТЬСЯ сов. патасланыу, ыласланыу, былраныу; пителип калыу, тырылып калыу.
ЗАСОРЯТЬ несов. см. засорить.
ЗАСОРЯТЬСЯ несов. см. засориться.
ЗАСОСА ЦТ Ь I сов. кого-что 1. (поглотить) тартып кетиу, батырыу, жутып кетиу; болото ~ло лошадь батпадлыд атты тартып кетти; 2. перен. езине тартып кетиу; его ~ла среда оны доршап турганлар езине тартты.
ЗАСОСАТЬ II сов. (начать сосать) еме баслау, емиу, сора баслау, сорыу.
ЗА СбХ ||НУТЬ сов. 1. (высохнуть) датыу, кебиу; краска ~ла бояу кепти; 2. (о расте
ниях) дуурау, дуурап далыу, солыу, солып далыу; цветы ~ли гуллер дуурап далды; 3. перен. прост, (зачахнуть) жудеу, кебиу', дурыу, азыу.
ЗАСОХШИЙ 1. прич. от засохнуть; 2. прил. куураган, солган, кепкен, каткан; ~ лист куураган жапырак-
ЗАСОЧЙЦТЬСЯ сов. ага баслау, тама баслау; из пореза ~лась кровь кесилген жерден дан ага баслады.
ЗАСПАННЫ || Й прил. разг. уйкылы, уйкысы ашылмаган; ~е глаза уйкылы кезлер, уйкысы ашылмаган кезлер.
ЗАСПАТЬСЯ сов. разг, уйкылап калыу, силеси катып уйкылау, жудэ кеп уйкылау-ЗАСПЕШЙТЬ сов. асыга баслау, асыгыу, даулыга баслау, даулыгыу.
ЗАСПИРТОВАТЬ сов. кого-что спирт-леу, спиртке салыу, спиртке салып дойыу.
ЗАСПИРТОВЫВАТЬ несов. см. заспиртовать.
ЗАСПОРИТЬ сов. о ком-чём и без доп. айтыса баслау, ерегисе баслау, таласа баслау, жонжеллесе баслау.
ЗАСТАВА ж. 1. застава; пограничная ~ шегара заставасы; 2. ист. (при въезде в город) дэруаза; 3. (сторожевой пункт) дарауыл, дарауылхана.
ЗАСТАВАТЬ несов. см. застать.
ЗАСТАВИТЬ I сов. кого-что, чем 1. (загромоздить) орналастырып дойыу, бент дылыу, толтырып дойыу, толтырыу, уйип жьшнау; ~ всю комнату мебелью ундин барлыд ежирелерин мебельлер менен толтырып дойыу; 2. (загородить) жабыу, бекитиу; ~ дверь шкафом дапыны шкаф дойып бекитиу.
ЗАСТАВИТЬ II сов. кого-что и с неопр (принудить) межбурлеу, мэжбур етиу, зорлау, бас ийдириу, буйырып ислетиу, жегиу; ~ замолчать ундемеуге мэжбур етиу; ~ кого-л. работать биреуди жумысда жегиу; не ~ себя ждать езин кутиуге маж-бур етпеу, кеш далмай келиу; не ~ себя просить бир исти айттырмай-ад ислеу.
ЗАСТАВКА ж. полигр. баслама суурет (китаптыц басына я х,гр белиминиц басына салынатусын).
ЗАСТАВЛЯТЬ I несов. см. заставить I. ЗАСТАВЛЯТЬ II несов. см. заставить II. ЗАСТАИВАТЬСЯ несов- см. застояться. ЗАСТАРЕЛЫЙ прил. ески, ескирген, генерген; ~ ревматизм ескирген ревматизм.
ЗАСТАЦТЬ сов. кого-что табыу, устинен шыгыу, жолыгыу, жолыдтырыу; не ~ть дома уйинен таппау; я ~л его за работой мен оны ислеп атырган жеринен таптым; ~ть на месте преступления жинаят ислеп атырганда устинен шыгыу; война ~ла его на Украине ол урыс басланганда Украинада еди.
ЗАСТЁГИВАТЬ несов. см. застегнуть.
ЗАСТЁГИВАЦТЬСЯ несое. 1. см. застегнуться; 2. илдирилиу; ворот ~ется на крючок жага илгиш пенен илдириледи.
ЗАСТЕГНУТЬ сов. что илдириу, илип койыу, илдирип койыу; ~ пиджак пиджак-тын илгеклерин илдириу.
— 269 —
ЗАС
ЗАСТЕГНУТЬСЯ сов. илиу, илдириу, илдирилиу; ~ на все пуговицы барлык илгеклерди илиу.
ЗАСТЕЖКА ж. карсы илгек, илгиш, илгектин, тесиги; ~ у платья кейлектин, карсы илгеклери.
ЗАСТЕКЛЙТЬ сов. что айна кондырыу, айна салыу, эйнек кондырыу, эйнек салыу, кез салыу; ~ окна эйнекке кез салыу.
ЗАСТЕКЛЯТЬ несов. см. застеклить.
ЗАСТЕЛЙТЬ сов. прост. см. застлать 1.
ЗАСТЕНОК м. цамац, цамау; фашистский ~ фашистлердин, цамагы.
ЗАСТЕНЧИВОСТЬ ж. уялшацлык, тар-тыншаклык, ынжык-лык-
ЗАСТЁНЧИВ ЦЫЙ прил. уялшак, тар-тыншак, ынжьщ; ~ый характер уялшак минез; ~ая улыбка тартыншак кулки.
ЗАСТИГАТЬ несов. см. застичь и застигнуть.
ЗАСТИГНУТЬ сов. см. застйчь.
ЗАСТИЛАТЬ несов. см. застлать.
ЗАСТИЛАТЬСЯ несов. см. застлаться.
ЗАСТЙРАНН ЦЫЙ 1. прич. от застирать;
2. прил. жууылып заяланган, жууылып тозган; ~ое бельё жууылып тозган кийим.
ЗАСТИРАТЬ сов. что, разг. 1. жууыу, жууып тазалау; ~ пятно на платье кейлектин, дагын жууып тазалау; 2. (испортить стиркой) жууып заялау, жууып тоздырыу.
ЗАСТИРЫВАТЬ несов. см. застирать.
ЗАСТЙЧЬ сов. кого-что устине барып калыу, устинен шыгыу, тосаттан услау, абайсызда келип калыу; ~ на месте преступления жинаят ислеген жеринде устинен шыгып калыу.
ЗАСТЛАЦТЬ сое. 1. что, чем тесеу, тесек салыу, тесеп койыу, жаныу, жайып цойыу; ~ть пол ковром полга гилем тесеу; 2. что, перен. (заволочь) цаплау, басыу, жабыу; туча ~ла солнце булт кунди цаплады; слёзы ~ли ему глазй кезлерин жас басты.
ЗАСТЛАЦТЬСЯ сов. тесениу, теселиу, тесек салыныу, капланыу, басылыу, жабы-лыу, жайылып койылыу; нёбо ~лось дымом аспан тутин менен капланды.
ЗАСТОЙ м. 1. турыу, тоцтау, тоцталыу; ~ в делах истин, тоцталыуы; 2. мед. жур-меу, турып цалыу; ~ крови цаннын, жур-меуи.
ЗАСТОЙНЦЫЙ прил. 1. турып цалган, тоцтап цалган, тоцтаган; ~ ый период тоцтап цалган дэуир; 2. мед. журмей цалган, тоцтап цалган; ~ая кровь тоцтаган цан. _	।
ЗАСТОЯЬНЦЫЙ 1. прил. стол басындагы, стол цасындагы; ~ая беседа стол басындагы гурриц; 2. в знач. сущ. ж. застольная той цосыгы, тойда айтылату-гын цосыц, стол басындагы цосыц.
ЗАСТОНАТЬ сов. ыццылдау, ыццылдай баслау, _ ьщырсыныу, ыцырана баслау.
ЗАСТОПОРИВАТЬ несов. см. застопорить.
ЗАСТОПОРИВАТЬСЯ несов. см. sslcto-пориться.
ЗАСТОПОРИТЬ сов. что 1. (остановить ход машины) тоцтатыу, иркиу; 2. перен. разг. (задержать движение, развитие) тоцтатып цойыу, иркиу, пэсецлетиу.
ЗАСТОПОРИЦТЬСЯ сое. 1. (остановиться — о машине) тоцталыу, тоцтау, иркилиу; 2. перен. разг, (замедлиться) тоцтап цалыу, пэсецлесиу, иркилиу; дело ~лось ис тоцтап цалды.
ЗАСТОЯ ЦТЬСЯ сов- 1. (долго простоять) узац уацыт турып цалыу, кеп уацыт тоцтап цалыу, кеп уацыт цэренетсиз турыу; конь ~лся ат узац уацыт турып цалды; 2. (испортиться) зая болыу, бузылыу, генериу; вода ~лась суу генерди.
ЗАСТРАИВАТЬ несов. см. застроить.
ЗАСТРАИВАТЬСЯ несов. см. застроиться.
ЗА СТРАХ НОВ АТ Ь сов. кого-что 1. страхование жасау, камсызландырыу; ~овать жизнь емирин страхование жасау; ~овать имущество мал-мулкин камсызландырыу; 2. перен. кэуетерсизлендириу, кэуипсиз-лендириу, камсызландырыу; никто не ~бван от неприятностей хеш ким шатак-тан камсызландырылмаган.
ЗАСТРАХОВАТЬСЯ сов- 1. страхование жасалыу, езин цамсызландырыу; 2. перен. (обезопасить себя) езин цэуетерсизленди-риу, езин цамсызландырыу.
ЗАСТРАХОВЫВАТЬ несов. см. застраховать.
ЗА СТРАХОВЫ ВАТ ЬСЯ несов. см. застраховаться.
ЗАСТРАЧИВАТЬ несов. см. застрочить I.
ЗАСТРАЩАТЬ сов- кого, прост, цорцытыу, сескендириу.
ЗАСТРАЩИВАТЬ несов. см. застращать.
ЗАСТРЕВАТЬ несов. см. застрять.
ЗАСТРЕЛИТЬ сов. кого атыу, атып ел-тириу-
ЗАСТРЕЛЙТЬСЯ сов. езин-ези атыу, езин-ези атып елтириу, атылыу, атылып елиу.
ЗАСТРЕЛ ЬЩИК м. баслаушы, баслап ислеуши, баслап жибериуши.
ЗАСТРЕЛЬЩИЦА женск. от застрельщик.
ЗАСТРОИТЬ сов. что курыу, салыу, дузиу; ~ окраины города каланын, шетле-рине жай салыу.
ЗАСТРОЙ ЦТЬСЯ сов. курылыу, салыныу, курылыска айналыу; пригороды лись каланын, шетлерине жайлар салын-ды.
ЗАСТРОЙКА ж. курыу, салыу, дузиу.
ЗАСТРОЙЩИК м. жай салыушы, жай цурыушы.
ЗАСТРОЙЩИЦА женск. от застройщик.
ЗАСТРОЧЙТЬ I сов. что (на швейной машине) атлатып тигиу, сатырлатып тигиу, цайып тигиу.
ЗАСТРОЧЙТЬ II сов. разг. 1. (начать быстро писать) тез-тез жаза баслау, шаццан жазыу; 2. (начать стрелять из пулемёта) тез-тез ата баслау, тез-тез атыу, шалт атыу, оц жаудыра баслау, оц жаудырыу.
ЗАС____________________- 270 -____________________
ЗАСТРУИТЬСЯ сов. ара баслау, шубы-рып агыу, созылып агыу.
ЗАСТРЯЦТЬ сов- 1. илинип цалыу, тире-лип цалыу, иркилип цалыу, батыу, батып цалыу, шыга алмай цалыу; колёса ~ли в грязи дегершик батпацца батып цалды; кость ~ла в горле суйек тамацта иркилип цалды; 2. кирип цалыу, иркилип цалыу, турып цалыу; пуля ~ла в ноге оц аякца кирип турып цалды; 3. перен. разг, иркилип цалыу, тоцтап цалыу, жатып цалыу; письмо где-то ~ло хат бир жерде жатып цалды;<> ~ть в горле тили тытылып цалыу, айта алмай цалыу.
ЗАСТУДИТЬ сов- кого-что, разг, сууыц тийгизиу, сууыц алдырыу, аязлатыу; ~ горло тамагына сууыц тийгизиу, тамагын аязлатыу.
ЗАСТУДИТЬСЯ сов. разг, сууыу, сууыц-ланыу, сууыцца алдырыу, аяз етиу.
ЗАСТУЖИВАТЬ несов. см. застудить.
ЗАСТУЖИВАТЬСЯ несов. см. застудйть-ся.
ЗАСТУП м. бел, темир гурек.
ЗАСТУПАТЬ несов. см. заступить.
ЗАСТУПАТЬСЯ несов. см. заступиться.
ЗАСТУПИТЬ сов. разг, гезекли иске кирисиу, гезекли жумысца келиу; ~ на пост посттагы жумысца келиу.
ЗАСТУПИТЬСЯ сов. за кого-что жац-лау, цоргау, болысыу, тэрепин алыу, тэрепин тутыу, тэрепинде болыу, цоллау.
ЗАСТУПНИК м. жацлаушы, цоргаушы, болысыушы, тэрепин алыушы, тэрепин тутыу шы, цоллаушы.
ЗАСТУПНИЦА женск. от заступник.
ЗАСТУПНИЧЕСТВО с. жацлаушылыц, цоргаушылыц, болысыушылыц, тэрепин алыушылыц, тэрепин тутыушылыц, цол-лаушылыц.
ЗАСТУЧАТЬ сое. цага баслау, тацылдата баслау, тыцылдата баслау; ~ в дверь есикти тацылдата баслау.
ЗАСТУЧАТЬСЯ сов. разг, цага баслау, ура баслау, тацылдата баслау, тыцылдата баслау.
ЗАСТЫВАТЬ несов. см. застыть.
ЗАСТЫДИТЬ I сов. кого, разг, уялтыу, жузин цыз артыу.
ЗАСТЫДИТЬ II сов. (начать стыдить) уялта баслау.
ЗАСТЫДИТЬСЯ сов. разг, уялыу, жузи цызарыу.
ЗАСТЫЦТЬ сов. 1. (загустеть) цойыула-ныу, уйыу, цатыу; студень ~л студень уйыды; 2. разг, (подмёрзнуть) цатыу, цатып цалыу, муз басыу, муз болыу; 3. разг, (озябнуть) тоцыу, сууыцтан цатыу; руки ~ли цоллар цатып цалды; 4. перен. (замереть) катып калыу, турып цалыу; ~ть от ужаса цорццаннан силейип цатып цалыу.
ЗАСУДИТЬ сов. кого-что, разг, судлап жаза бериу, дуким шыгарыу.
ЗАСУЕТИТЬСЯ сов- (начать суетиться) армаган-бермаган жууырыса баслау, эуере болыу, тынышсызланыу.
ЗАСУНУТЬ сов. что 1. тыгыу, цыстырыу, сугыу; ~ руку в карман цолды цалтага
тыгыу; 2. разг, (так, что трудно найти) тыгып таслау, тыгып цойыу, жасырып цойыу; ~ бумаги в стол цагазды столга жасырып цойыу.
ЗАСУХА ж. цургацлыц, цургацшылыц. жауынсызлыц.
ЗАСУХОУСТОЙЧИВОСТЬ ж. цургац-шылыцца шыдамлылык, суусызлыцца те-зимлилик.
ЗАСУХОУСТОЙЧИВЫ ||Й прил. цургац-шылыцца шыдамлы, суусызлыцца тезим-ли; ~е растения цургацшылыцца шыдамлы есимликлер.
ЗАСУЧИВАТЬ несов. см. засучить.
ЗАСУЧЙЦТЬ сов. что туриу, цайтарыу, сыбаныу; ~ть рукава женин туриу; <> приняться за дело ~в рукава жецди турип иске кирисиу, билекти сыбанып иске кирисиу.
ЗАСУШИВАТЬ несов. см. засушить.
ЗАСУШИВАТЬСЯ несов. см. засушиться.
ЗАСУШЙТЬ сов. 1. что кептириу, цур-гатыу, цууратыу; ~ цветок гулди кептириу; 2. что, разг, цууратыу, кептирип жибериу, цатырыу; ~ жаркое цууырдацты кептирип жибериу; 3. кого-что, перен. разг. мацызын кемитиу, мэнисин кетириу, мазасын кетириу.
ЗАСУШЙТЬСЯ сов. кебиу, цуурау, цур-гау.
ЗАСУШЛИВ ЦЫ Й прил. 1. цургац, жауын-сыз; ~ый год цургац жыл, жауын кем жыл; 2. (подверженный засухам) жауынсыз, суусыз, ыгалсыз; ~ая местность жауынсыз жер.
ЗАСЧИТАТЬ сов. что (зачесть) есапца алыу, есаплау, есаплап цойыу, есаплай баслау, есабына жазыу.
ЗАСЧИТЫВАТЬ несов- см- засчитать. ЗАСЫЛАТЬ несов. см. заслать.
ЗАСЫПАТЬ I сов. 1. что кемиу, кемип таслау; ~ яму шуцырды кемип таслау; 2. кого-что, перен. (забросать) уйиу, жаудырыу, толтырыу, бериу; ~ цветами гул жаудырыу; ~ докладчика вопросами док-ладшыга сауаллар жаудырыу; 3. что, чего (всыпать) салыу, цуйыу, бериу; ~ чаю чай салыу; ~ лошадям овса атларга сулы жем бериу.
ЗАСЫПАТЬ II сов. (начать сыпать) кеме баслау, цуя баслау, себе баслау, сала баслау, теге баслау.
ЗАСЫПАТЬ I несов. см. заснуть.
ЗАСЫПАТЬ II несов- см. засыпать 1.
ЗАСЫПАЦТЬСЯ I сов. 1. толыу, цуйылыу, кемилиу; песок ~лся в ботинки ботинке-лерге цум толды; 2. (покрыться чем-л. сыпучим) жабылыу, кемилиу.
ЗАСЫПАТЬСЯ II сов. разг, жыгылыу, тутылып цалыу, болмау; ~ на экзамене экзаменде жыгылыу.
ЗАСЫПАТЬСЯ Ш сов- (начать сыпаться) цуйыла баслау, тегиле баслау.
ЗАСЫПАТЬСЯ I несов. см. засыпаться I.
ЗАСЫПАТЬСЯ II несов. см. засыпаться II.
ЗАСЫПАТЬСЯ III несов. см. заспаться.
ЗАСЫПКА ж. кемиу, толтырыу, салыу, цуйыу, салыныу, цуйылыу сацла^,
— 271 —
ЗАТ
жыйналыу; ~ семенного фонда туцым дорын топлау.
ЗАСЫХАТЬ несов. см. засохнуть.
ЗАТАЁННЫ ||Й 1. прич. от затаить; 2. прил. (тайный) жасырын, цупыя, сыр-,чы; ~е желания жасырын тилеклер; 3. прил. (приглушённый) эсте, ацырын, сыбыр; с ~м дыханием демин алмай, демин эстен алып, демин ишке алып.
ЗАТАИВАТЬ несов. см. затаить.
ЗАТАИВАТЬСЯ несов. см. затаиться.
ЗАТАИТЬ сов. что 1. (скрыть) жасырыу, иште сацлау, сыр сацлау, сыр етиу, дыц сацлау; ~ обиду екпени иште сацлау, екпе-де дыц сацлау; 2. (задержать) ишке алыу, сыртца шыгармау; ~ дыхание демин ишке алыу, демин алмау.
ЗАТАИТЬСЯ сов. жасырыныу.
ЗАТАЛКИВАТЬ несов. см. затолкать I и затолкнуть.
ЗАТАНЦЕВАТЬ сов. танец ете баслау, ойнай баслау; ~ от радости цууанганнан ойнай баслау.
ЗАТАПЛИВАТЬ I несов- см. затопить I.
ЗАТАПЛИВАТЬ II несов. см. затопить II.
ЗАТАПЛИВАТЬСЯ I несов. см. затопиться I.
ЗАТАПЛИВАТЬСЯ II несов. см. затопиться II.
ЗАТАПТЫВАТЬ несов. см. затоптать.
ЗАТАРАТОРИТЬ сов. разг, кеп сейлей баслау, аузы тынбай сейлеу, кепириу, мыжыу, быжылдап сейлей бериу, тез сейлеу.
ЗАТАСКАННЦЫЙ разг. 1. прич. опт затаскать; 2. прил. кийилип тозган, кийилип генерген; ~ый костюм кийилип генерген костюм; 3. прил. перен. (избитый, банальный) цадири кеткен, айтыла журген, мэни-сиз; ~ое выражение цэдири кеткен сез, айтыла журген сез.
ЗАТАСКАТЬ сов. разг. 1. что (износить) кийип тоздырыу, кийип генертиу, кийип ескиртиу; ~ пальто пальтоны кийип генертиу; 2. что, перен. кеп айтылыу, цэдирин кетириу; ~ остроту цайталай берип цызыгын жойылтыу; 3. кого-что, перен. (измучить) азап бериу, шаршатыу, онда-мунда суйреу, суйреп журиу, апарыу; ~ по судам судтан судца суйреп журиу.
ЗАТАСКИВАТЬ I несов. см. затаскать. ЗАТАСКИВАТЬ II несов. см. затащить. ЗАТАЧИВАТЬ несов. см. заточить II. ЗАТАЩЙНТЬ сов. 1. что (занести) алып барыу, кетерип алып барыу, алып кириу; 2. кого-что, перен. разг, (привести) келтириу, алып келиу, зорлап экелиу, зорлап апарыу, суйреп экелиу, суйреп апарыу; я ~л его к себе мен оны ез цасыма зорлап экелдим.
ЗАТВЕРДЕВАТЬ несов. см. затвердеть.
ЗАТВЕРДЕЛ|]ЫЙ прил. цатцан, цатып калган, бершимек; ~ая опухоль цатып цалган исик.
ЗАТВЕРДЁНИЕ с. 1. (действие) цатыу, цатайыу, цатып цалыу, бершимек болыу; 2. мед. (затвердевшая опухоль) цатып калган исик.
ЗАТВЕРДЕТЬ сов. цатыу, цатып цалыу, цатайыу, бершимек болыу.
ЗАТВЕРДИТЬ I сов- что (выучить наизусть) ядлап алыу, ядца билиу, жацсы билиу, пуцта уйрениу.
ЗАТВЕРДИТЬ II сов- (начать твердить) цайталай баслау, тэкрарлай баслау, цайта-цайта айтыу; ~ одно и то же бир затты цайталай баслау, бир нэрсени тэкрарлай бериу.
ЗАТВОР м. 1. затвор, шацпац; ~ винтовки мылтыцтын, затворы; 2. разг, (засов) тэнби, зулып, илгиш.
ЗАТВОРИТЬ сов. что жабыу, жауып цойыу, цаусырып цойыу, байлау, бекитиу; ~ дверь есикти жабыу, есикти бекитиу.
зАтВОРЙЦТЬСЯ сов. 1. жабылыу, жауып цойылыу, цаусырып цойылыу, байла-ныу, бекитилиу; окно с шумом ~лось терезе тасырлап жабылды; 2. жеккелениу, белеклениу, шетлениу; ~ться в комнате ежрениц есик-терезесин жауып отырыу.
ЗАТВОРНИК м. 1. (отшельник) тэрки-дунья; 2. перен. жеккешил, саяц, жалгыз бас, кептен шетте болыушы, кепке цосыл-майтугын адам; он живёт ~ом ол кепши-ликтен шетте жасайды.
ЗАТВОРНИЦА женск. от затворник.
ЗАТВОРНИЧЕСКИЙ прил. саяц, кеп-шиликтен шет, кепшиликке цосылмайту-гын; вести ~ образ жизни кепшиликке цосылмай емир етиу.
ЗАТВОРНИЧЕСТВО с. 1. (отшельничество) тэркидуньялыц; 2. перен. (замкнутый образ жизни) саяцлыц, жалгыз баслыц, кепшиликтен шетте болыушылыц, кепшиликке цосылмаушылыц.
ЗАТВОРЯТЬ несов. см. затворить.
ЗАТВОРЯТЬСЯ несов. см. затвориться.
ЗАТЕВАТЬ несов. см. затеять.
ЗАТЕЙЛИВОСТЬ Ж. ЦЫЗЬЩЛЫЛЫК, ой-ландырарлык, эжайыплылык, енерпазлык, эшекейлилик, тамаша; ~ рисунка суурет-тин, эжайыплылыгы.
ЗАТ^ЙЛИВНЫЙ прил. кызы к, кызык-лы, ойландыратугын, эжайып, тамаша, тамашалы; ~ые украшения тамаша нагыс; ~ая игрушка кызык ойыншык-
ЗАТЕЙНИК м. разг, кызыкшы, кызык бериуши, шок, тамашапаз, ойыншы, тамаша жасаушы, кеуил кетериуши.
ЗАТЕЙНИЦА женск. от затейник.
ЗАТЕКАТЬ несов. см. затечь.
ЗАТЕМ нареч. 1. (потом) оннан кейин, сонынан, оннан соц; ~ начался концерт оннан кейин концерт басланды; 2. (длх того) ушын, соган бола, соган гери; ~ что соган гери; чтобы сол ушын, соган бола; а я пришёл ~, чтобы помочь мен ке-мек бериу ушын келдим.
ЗАТЕМНЕНИЕ с. 1. (действие) царац-гылау, царацгыланыу, царацгылатыу; 2. (светомаскировка) жацтыны буркеу, жацтыны жабыу; 3. мед. царайыу, царала-ныу, царайган жер; ~ в лёгких екпедеги царайган жер.
ЗАТЕМНЁЦТЬсов. царайып керини^; вдали ~л лес узацтан тогай царайып керин-ди.
ЗАТ
— 272 —
ЗАТЕМНИТЬ сов. что 1. {сделать тёмным) царайтыу; ~ фон картины сууреттиц фонын царайтыу; 2. (замаскировать освещение) царацгылатыу, царацгыландырыу; ~ город цаланы царацгыландырыу; 3. перен. (лишить ясности) гумилжилетиу, гумилжи етиу, гуцгиртлеу, былгастырыу; ~ сознание саиа сезимин гуцгиртлеу; ~ смысл чего-л. бир нэрсениц менисин гумилжилетиу.
ЗАТЕМНО нареч. разг. 1. (до рассвета) тац атпай, царацгы тускенде, царацгыда, тунде; уехать ~ тац атпай журип кетиу; 2. (когда стемнеет) царацгы тусе, цас царай-ганда, царацгы болгаида; он вернулся домой ~ ол уйге царацгы тускенде келди.
ЗАТЕМНЯТЬ несов. см. затемнить.
ЗАТЕНЙЦТЬ сов. что келецкелеу, келен,-келендириу, келейке тусириу, саяла^, сая тусириу; окна ~ла густая зелень деревьев цалын, кек агашлар терезеге келецкелерин туси р ди.
ЗАТЕНЯТЬ несов. см. затенить.
ЗАТЕПЛИ ЦТ ЬСЯ сов. 1. уст. елимсиреп жана баслау, жылтылдай баслау, сэулелене баслау; ~лся огонёк елимсиреп от жана баслады; 2. перен. (появиться) пайда болыу, басланыу; ~лась надежда умит пайда болды.
ЗАТ||ЕРЁТЬ сое. 1. что (стереть) ешириу, ысыу, ысып ешириу, бузыу, сыпырып ешириу; ~ерёть надпись жазыуды сыпырып ешириу; 2. кого-что (сдавить) цысыу, цысылыу, цысып таслау, сыгыу, сыгылыу; судно ~ёрто льдами кемени муз цысты; в толпе меня ~ёрли кепшиликте мени цысып таслады; 3. кого, перен. разг, (помешать выдвинуться) есирмеу, илгери бастырмау, жолын бегеу, жол бермеу.
ЗАТЕРЕТЬСЯ сое. разг, кириу, араласыу, кирип кетиу, араласып кетиу; ~ в толпу аламанныц ишине кирип кетиу.
ЗАТЕРЯННЫЙ 1. прич. от затерять; 2. прил. перен. (покинутый, заброшенный) умытылган, жекке цалгаи, тасланган, сап болган.
ЗАТЕРЯТЬ сов. что, разг, жойылтыу, жогалтыу.
ЗАТЕРЯТЬСЯ сов. 1. разг, (потеряться) жойылыу, жогалыу; 2. перен. керинбей кетиу, гайып болыу; ~ в толпе аламанныц ишинде керинбей кетиу.
ЗАТЕСАТЬ сов. что, жоныу, жуцалау, ушын шыгарыу; ~ кол цазыцтыц ушын шыгарыу.
ЗАТЕСАТЬСЯ сов. разг, кириу, кирип кетиу, сугылысыу.
ЗАТЁСЫВАТЬ несов. см. затесать.
ЗАТЁСЫВАТЬСЯ несов- см. затесаться.
ЗАТЦЁЧЬ сов. 1. (внутрь) агыу, агып кириу, кирип цалыу; вода ~екла в уши цулацца суу кирди; 2. (онеметь) уйыу, уйысыу, уйып цалыу; руки ~еклй доллар уйысып цалды; 3. (заплыть) йену; у него глаз ~ёк оиыц кези исип кеткен.
ЗАТЁЦЯ ж. 1. (замысел, намерение) нийет, ой; неудачная ~я сети туспеген нийет; глупая ~я оцбаган ис; 2. (забава, развлечение) ойын, тамаша, цызыц, ермек, зауыц;
ребячьи ~и балалардыц ойынлары; л I попросту, без ~й эпиуайы, жай гана I
ЗАТЕЯ ЦТ Ь сое. что и с неопр., разг I 1. (задумать) нийетлениу, нийет етиу, I ойлап шыгарыу; оий что-то ~ли олар бир I нэрсени нийет етипти; 2. (устроить) цу- I рыу, кирисиу, баслау, шыгарыу; ~n I йгры ойын баслау; ~ть драку тебелес I шыгарыу.	I
ЗАТИРАТЬ несов. см. затереть. I ЗАТИРАТЬСЯ несов. см. затереться. I ЗАТЙСКАТЬ сов. кого-что, разг, цысып I таслау, цысыу, цысып азаплау, тыгыу, I ийтериу.	I
ЗАТИСКИВАТЬ несов. см. затискать и I затиснуть.	I
ЗАТЙСНУТЬ сов. кого-что, разг, тыгыу, I цысыу, сугыу, тыгыстырыу.	I
ЗАТИХАТЬ несов. см. затихнуть. |
ЗАТЙХ ЦНУТЬ сов. 1. (умолкнуть) тыныу, I басылыу, пэсейиу; звуки ~ли сеслер ты-1 нып цалды; 2. (перестать) тоцтау, басы-1 лыу; дождь ~ жамгыр тоцтады; 3. перен I (успокоиться) тынышланыу; больной ~ I кесел адам тынышланды.	I
ЗАТЙШЬЕ с. 1. жым-жыртлыц, ты-1 нышлыц, тым-тырыслыц, желсизлик, па-1 рахатлыц, самалсызлыц; ~ перед грозой] дубелейли жамгыр алдындагы тым-тырыс-| лыц; 2. (защищённое от ветра месте) I ыц; ~ в делах истеги тынышлыц. |
ЗАТКАТЬ сов. что, чем тоцып нагыслау, кесте тигиу, нагыс салыу.
ЗАТКНУТЬ сов. 1. что, чем (закрыть) тыгыу, тыгып цойыу, тыгынлау; ~ уши ватой цулацца пахта тыгыу; ~ бутылку пробкой шийшеге тыгын тыгыу; 2. что, за что] тыгыу, цыстырыу, илдириу, байлау; ~ кинжал за пояс цанжарды белине цыстырыу, -ф- ~ кого-л. за пояс биреуден артыц болыу, биреуден озып кетиурот кому-л. биреЦ-\ диц аузын жабыу, биреуди сейлетпй цойыу.
ЗАТЛЕТЬ сов. ширий баслау, ширм бузыла баслау.
ЗАТЛЕТЬСЯ сов. ширип бузыла баслау, ширий баслау.
ЗАТМЕВАТЬ несов. см. затмйть.
ЗАТМЁНИЕ с. 1. астр, тутылыу; ~ луны ай тутылыу; ~ солнца кун тутылыу; 2. перен. разг, (помрачение сознания) ацылдан сасыу, даурыгыу, алжасыу; на меня нашло ~ менде бир алжасыу бар
ЗАТМЙЦТЬ сов. 1. что (скрыть) цаплау, жабыу, буркеу; тучи ~ли луиу бултлар айды буркеди; 2. кого-что, перен. (превзойти) озыу, артыц болыу, озып шышу, басып етиу, цатардагыларды артта цалдырыу; ~ть чью-л. славу биреудиц даццып басып етиу.
ЗАТО союз противит. солай болса да, солай бола турса да, сонлыцтан, оныц орныиа, бирац; он устал, ~ всё сделал ол шаршады, бирац барлыгын ислеп питирди
ЗАТОВАРЕННОСТЬ ж. артыц товар топланганлыц, керектен артыц товар бол-ганлыц, товар етпей жатцанлыц.
ЗАТОВАРИВАНИЕ с. товар топланыу, керегинен артыц товар болыу, товарищ
— 273 —
ЗАТ
сагылмай жатыуы, товардыц етпей жа-ты\ы.
ЗАТОВАРИВАТЬ несов. см. затоварить.
ЗАТОВАРИВАТЬСЯ несов. см. затовариться.
ЗАТОВАРИТЬ сов. что товарды топлау, сатпай цойыу, товарды жатдызыу.
ЗАТОВАРИТЬСЯ сов. товар топланыу, товар уйилип далыу, товар жатып далыу, товар етпей жатыу.
ЗАТОЛКАЦТЬ I сов. кого-что, разг. 1. тыгыу, салыу; ~ть вещи в чемодан чемоданга затларды тыгыу; 2. ийтерип киргизиу, иитермелеу, ийтермелеп шаршатыу, туй-гишлеп азап бериу, дысыу; он боялся, как бы в толпе его не ~ли ол кепшиликте езин дысып таслайма деп дорыдты.
ЗАТОЛКАТЬ II сов. (начать толкать) «мере баслау, ийтермелеп баслау, тыга баслау, киса баслау.
ЗАТОЛКНУТЬ сов- кого-что, разг, ийтерип жибериу, ийтермелеп киргизип жибе-pin, ийтерип салыу.
ЗАТОН м. 1. (залив, заводь) дэрья цолты-сы, цолтыц, тынба, туба; 2. затон (кемелер 1,ыслайтурын хгм ремонтк,а туратуеын дгрьяныц тынба цолтигы).
ЗАТОНУТЬ сов. батыу, батып кетиу, сп'гг кетиу.
ЗАТОПАТЬ сов. жер тепсиниу, жер теп-лше баслау; ~ ногами аягы менен жер тепсине баслау.
ЗАТОПИТЬ I сов., что жагыу, цыздырыу, от жатыу, тутындырыу; ~ печь печьти жатыу.
ЗАТОПЙЦТЬ II сов. что 1. суу басыу, cyv алыу, суу алып кетиу; разлившаяся рёка~ла оба берега дэрья тасып еки жага-сьш суу басты; 2. батырыу, сууга батырып жибериу; ~ть лодку кемени батырыу.
ЗАТОПИТЬ III сов. (начать топить) от жата баслау, печьти жага баслау.
ЗАТОПИТЬСЯ I сов. (начать топиться) от жатыла басланыу, жана баслау.
ЗАТОПИТЬСЯ II сов. (залиться водой) cyv басыу, суу алыу, сууга батыу.
ЗАТОПЛЁНИЕ с. суу басыу, суу алыу, батырыу, сууга батырыу; ~ судна судноны суб'та батырыу.
ЗАТОПЛЯТЬ I несов. см. затопить I. ЗАТОПЛЯТЬ II несов. см. затопить II. ЗАТОПЛЯТЬСЯ I несов. см. затопиться I.
ЗАТОПЛЯТЬСЯ II несов. см. затопиться II.
ЗАТОПТАТЬ сов. 1. что басцылау, бас-цылап таслау, басып езиу, басцылап жоц етну; ~ цветочные клумбы гул егилген жерлерди басцылап таслау; 2. что, разг. басдылап патаслау, басып журип ыласлау; ~ пол басцылап полды патаслау; 3. что (потушить) тепкилеп сендириу; ~ костёр отты тепкилеп сендириу; 4. кого (задавить) басып елтириу, тепкилеп жоц етиу; <> ~ кого-л. в грязь биреуди царалау, биреуге етирик жала жабыу.
ЗАТбР м. 1. разг, (задержка в движении) тыгылыс, иркилиу, иркиниш, бэнт цылыу; 2. (скопление) жыйналыу, топланыу, сен.
18 .русско-каракалпакский сл.
тыгыу, тыгылысыу; ~ы льда музлардын, тыгылысыуы, сен, тыгыу; 3. перен. кесент, царсылыц; ~ в работе жумыстагы кесент.
ЗАТОРМОЗИТЬ I сов. 1. что и без доп. (остановить тормозом) тормозлап тоцтатыу, тормозлау, эстелетиу; 2. что, перен. иркиу, тоцтатыу; ~ дело исти иркиу.
ЗАТОРМОЗИТЬ II сов. (начать тормозить) тормозлау, тормозлай баслау, эстелетиу, эстелете баслау.
ЗАТОРМОЗИТЬСЯ сов. 1. тормозланып тоцталыу; 2. перен. иркилиу, тоцталыу; дело ~лось ис иркилди.
ЗАТОРМОШИ ЦТ Ь I сов. кого, разг, асылы-са бериу, асылысып шаршатыу, жулцылап бийзар етиу, жабысып шаршатыу, биймаза цылыу, илинисе бериу, жанына типе бериу; он совсем меня ~л ол жулцылап мени пут-киллей бийзар етти.
ЗАТОРМОШИТЬ II сов. разг, (начать тормошить) асылыса баслау, тартцылай баслау, жабыса баслау, жулцылап баслау, мазасын алыу.
ЗАТОРОПИТЬ сов. кого, разг, асыц-тыра баслау, цаулыцтыра баслау, цыстай баслау.
ЗАТОРОПИТЬСЯ сов. разг, асыга баслау, хаулыга баслау, цыстана баслау, цы-сыла баслау.
ЗАТОСКОВАТЬ сов. по ком-чём, по кому--чему и без доп. цайгыра баслау, сагына баслау, зериге баслау.
ЗАТОЧАТЬ несов. см. заточить I.
ЗАТОЧЁН И ||Е с. уст. 1. (действие) к,ъмгу, зинданга салыу, турмеге салыу, цамацта отыргызыу, сургинге айдау; 2. тут-цын етиу, цамац, сургин орны, тутцын, турме; жить в ~и тутцында жасау.
ЗАТОЧИТЬ I сов. кого, уст. дамау; зинданга салыу, турмеге салыу, дамадта отыргызыу, сургинге айдау; ~ в тюрьму турмеге салыу.
ЗАТОЧЙТЬ II сов. что (заострить) жузин шыгарыу, ушын шыгарыу, цайрау, еткир етиу.
ЗАТОЧЙТЬ III сое. (начать точить) цайрай баслау, жона баслау, егеулей баслау, тисеу, тисей баслау.
ЗАТОШНЙЦТЬ сов. безл. кого журек кетериле баслау, цусцы келе баслау, журек айный баслау, цайыт етиу, цусыу; его ~ло оный, журеги кетериле баслады.
ЗАТРАВИТЬ сов. кого 1. охот, тазыга алдырыу, цус салып ан. алдырыу, бэс-куш-леу; ~ зайца тазыга цоян алдырыу; 2. перен. (замучить преследованиями) изине тусиу, жэбирлеу, кун бермеу, азап-лау.
ЗАТРАВКЦА ж. 1. (в оружии) запал, пил-те, жам; 2. перен. прост, цыздырыу; для ~и цызыгыушылыц туудыратугын баслама.
ЗАТРАГИВАТЬ несов. см. затронуть.
ЗАТРАПЕЗНЫЙ прил. разг. кунделикли, эпиуайы; ~ вид эпиуайы тур.
ЗАТРАТНА ж. 1. (действие) шыгарыу, жумсау, цэрежет етиу; сарп етиу; ~а сил куш жумсау; ~а времени уацытты босца еткизиу; 2. мн. затраты шыгынлар, шыцтасын
ЗАТ
— 274 —
царыжлар, жумсалган пул; непроизводительные ~ы енимсиз шьнынлар, бос да кеткен царыжлар.
ЗАТРАТИТЬ сов. что 1. каржы етиу, шыгын етиу; цэрежет етиу; ~ средства на оборудование ускенелеу исине царжы жумсау; 2. сарп етиу, жумсау; ~ много усилий кеп куш жумсау, кеп куш сарп етиу.
ЗАТРАЧИВАТЬ несов. см. затратить.
ЗАТРЕБОВАТЬ сов. 1. что талап етиу, сорап алдырыу; ~ документы документлер талап етиу; 2. кого-что шацыртыу, шацы-рып келтириу; ~ свидетеля гууаны шацыр-тыу.
ЗАТРЕПАТЬ I сов. разг. 1. что (истрепать) тоздырыу, генертиу; ~ книжку ки-тапты тоздырыу; 2. кого (измучить — о лихорадке) днрилдетип азап бериу, цалтыратыу.
ЗАТРЕПАТЬ II сов. (начать трепать) дирилдете баслау, цалтырата баслау.
ЗАТРЕПЕТАТЬ сов. титрей баслау, цал-тырай баслау, титиркене баслау.
ЗАТРЕЩА'ТЬ сов. 1. сыцырлай баслау, шытырлай баслау, шыцырлау, сатырлау, тацылдай баслау; под ногами ~л лёд муз аягыныц астында шытырлай баслады; 2. шырылдау, шырылдай баслау; кузнечики ~ли шегирткелер шырылдай баслады; 3. перен. разг, (заговорить) кеп сеплей баслау, мыжыу, мыжый баслау.
ЗАТРЕЩИН ЦА ж. разг, шаппат, шапа-лац; дать ~у шаппат пенен урыу, шаппат пенен салып жибериу.
ЗАТРОНУ ЦТЬ сов. кого-что 1. тийиу; сэлгана тийип кетиу; пуля ~ла кость оц суйекке тийип етти; 2. перен. тийиу, цагылыу; ~ть чьи-л. интересы кимнин. болсада мэпине тийиу; 3. перен. тийип етиу, айтып етиу, цозгау; ~ть вопрос мэселени цозгау, мэселеге тоцтап етиу.
ЗАТРУБЙТЬ сов. сырнай шерте баслау, дабыл цага баслау.
ЗАТРУДНЁНИЦЕ с. цыйыншылыц, цы-йынлыц, цыйын хал, цыйын жагдай^иркиу, бегеу, ау’ырлыц; устранить ~е цыйыншы-лыцты жоц етиу; быть в ~и цыйын жагдайда болыу, цыйын цалга тусиу; вывести из ~я цыйын жагдайдан цутцарыу; выйти из ~я цыйыншылыцтан цутылыу.
ЗАТРУДНЁНИ||ЫЙ 1. прич. от затруднить; 2. прил- цыйынласцан, цыпынланган, ауырласцан, ауыр; ~ое дыхание ауыр дем алыу.
ЗАтРУДНЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. цыйын, цыйыншылыцлы, ауыр; -~ое положение цыйыншылыцлы жагдай, цыйын жаг-Дай.
ЗАТРУДНИТЦЬ сов. 1- кого (доставить затруднение) цыйнау, цыйынлатыу, цыйын етиу, цыйын жагдайга тусириу, ауырла-тыу; если вас не ~ егер сизге цыйын болмаса; 2. что (осложнить) цыйынлатыу, цыйынластырыу; ~ь доступ куда-либо бир жерге барыуды цыйынластырыу.
ЗАТРУДНИТЬСЯ сов. чем и, с неопр. ауыр нериу, цыйналыу, цыйынсыныу,
цыйынлыц кериу, цыйыншылыц кериу, цыйын жагдайда цалыу.
ЗАТРУДНЯТЬ несов. см. затруднить; мне не хочется вас ~ мениц сизди цыйна-FHM келмейди.
ЗАТРУДНЙНТЬСЯ несов. см. затрудниться; не ~йтесь! цыйналмацыз!; ~юсь вам ответить сизге жууап бериуге цыйналамап
ЗАТРЯСТЙ сов. кого (напр. от холоЦ цалтырата баслау, цалтыратыу, дирилдете баслау, дирилдетиу.
ЗАТРЯСТИСЬ сов. цалтырай баслау,! цалтырау, дирилдей баслау, дирилдеу,] силкине баслау, цагына баслау; ~ от стра-| ха цорццаннан цалтырай баслау; ~ всем телом путкил геудеси менен силкина баслау.	i
ЗАТУЖЙТЬ сов. о ком-чём, по кому-чеяш и без доп., народно-поэт. цайгыра баслау! цайгырыу, цапгы-цэсиретке тусиу.
ЗАТУМАНИВАТЬ несов. см. затуманить.]
ЗАТУМАНИВАТЬСЯ несов. см. затума-1 ниться.	4
ЗАТУМАНИЦТЬ сое. что I. думанлатым думай басыу; 2. перен. булдырлау, цара! у ыгыу, думанлатыу, гуцгиртлеу, цап-1 лау; слёзы ~ ли глаза кездиц жасы кезлерд! булдырлатты, кез жасца толды; 3. nepail тусиниксиз етиу, гуцгирт етиу, гумиляя] етиу; ~ть смысл мэнисин гумилжи ети? I
ЗАТУМАНИЦТЬСЯ сов. I. думанланыу,! думай менен жабылыу, тунериу, дума! басыу; горизонт ~лся горизонт думанлая! ды; 2. перен. булдырау, царацгыланьп,! царайыу; её глаза ~лись слезами оныЛ кезлери кез жасы менен царацгыланды, м| зи жасца толып булдырады; 3. перен I (стать неясным) тусиниксиз болыу, гумил-1 жилениу, цыйынласыу.	
ЗАТУПЙТЬ сов. что етпес етиу, топыр-1 лау, топас етиу; ~ нож пышацты топаслаул пышацты етпес етиу.	Q
ЗАТУПЙЦТЬСЯ сое. етпес болыу, топас! ланыу, жузи цайтыу; топор ~лся бале етпес болып цалды.	И
ЗАТУПЛЯТЬ несов. см. затупйть. 11 ЗАТУПЛЯТЬСЯ несов. см. затупйться! ЗАТУХАНИЕ с. кесилиу, тоцтау, турьШ ~ радиоволн физ. радио толцынларыннцИ кесилиу и.	га
ЗАТУХАТЬ несов. см. затухнуть. №
ЗАТУХЦНУТЬ сов. 1. разг, сенип цалыу! ешип цалыу; костёр ~ от сенип цалды! 2. (о радиоволнах и т. п.) тоцталыу, кгаи лиу, турып цалыу.	<1
ЗАТУШЕВАТЬ сое. 1. что, чем (покрыпШ тушью) тушь пенен царалау, тушлау! тушь пенен бояу; 2. что, перен. (сгладитш жайгастырып жибериу, буркеу’, дурыслаЯ жибериу, бетин жабыу, устин бастырыу! билдирмей жибериу, жасырыу, бастырш! жибериу.	Й
ЗАТУШЕВАТЬСЯ сов. 1. (покрытая-тушёвкой) тушь пенен цараланыу, туши пенен боялыу; 2. перен. (сгладиться) билшВ бей кетиу’, буркелип кетиу, умытыльш кеп баслау, бастырылып кетиу.	£
ЗАТУШЁВЫВАТЬ несов. см. затупи! вать.	f
— 275 —
ЗАХ
ЗАТУШ ЕВЫВАТ ЬСЯ несов. см. затушеваться.
ЗАТУШЙТЬ сов. что, разг. 1. сендириу, ешириу; ~ огонь от ешириу; 2. перен. (заглушить, подавить) басыу, басып таслау.
ЗАТХЛОСТЬ ж. порсыран ийислилик, сасыган ийислилик.
ЗАТХЛ ЦЫЙ прил. 1. порсыган, кегер-ген; ийисленген, сасыган, шириген, бузыл-ган; ~ый воздух бузылган хауа, сасыд хауа; пахнет ~ым бузылган заттыц ийиси бар; 2. перен. (закоснелый) кери тартпа, мэдениятсыз, бузыд; ~ая среда кертарт-па среда.
ЗАТЫКАТЬ несов. см. заткнуть.
ЗАТЫЛОК м. желке, шуйде, ецсе; <> становиться в ~ биринин, изинен бири турыу.
ЗАТЙЛОЧНЦЫЙ прил. ецсе..., шуйде..., желке; ~ая кость анат. желке суйек.
ЗАТЫЛЬНИК м. воен, затыльник (дол пулемёттиц ствол цутысыньщ артцы белеги).
ЗАТЫЧКА ж. разг, тыгын; <> ко всякой бочке ~ жууылмаган дасыцтай сугылысыу.
ЗАТЯГИВАТЬ I несов. см. затянуть I. ЗАТЯГИВАТЬ II несов. см. затянуть II. ЗАТЯГИВАТЬСЯ несов. см. затянуться. ЗАТЯЖКА ж. 1. (при курении) ишке тартыу, ишке жутыу; 2. (задержка) узац-ца созыу, иркиу.
ЗАТЯЖНЦОЙ прил. узадда созылган, узадда созылатугын, кеп уадытда барату-гын, кеп дауам ететугын; ~ая болезнь узадда созылатугын кесел, узакда созылган ауырыу; <> ~6й прыжок с парашютом жерге жадынласданша парашютты ашпай секириу.
ЗАТЯНУ ЦТ Ь I сов. 1. что (стянуть) тартып тацыу, тартып байлау, дысып байлау; ~ть петлю илмеклеп тартып байлау; ~ть мешок верёвкой даптыц ауызын жип пенен байлау; 2. кого-что сорыу, тартыу, батырыу; лошадь ~ло в трясйну атты ок-пан тартып кетти; 3. кого-что, разг, (завлечь) тартыу, езине тартыу; приятели ~ли его к себе дослары оны езлерине тартты; 4. что, чем буркеу, жабыу, цаплау, басыу; нёбо ~ло тучами аспан бетин булт бурке-ди; поверхность воды ~ло тиной суудыц бетин шалац басты; 5. что, безл. питиу, пите баслау, жазыла баслау; рану ~ло жара пите баслады; 6. что узадда созыу, кешиктириу; ~ть дело исти кешиктириу.
ЗАТЯНУТЬ II сов. что (запеть) досыд айтыу, досыдты созып айтыу, досыд айта баслау; ~ песню досыдты созып айтыу, намага салып досыд айта баслау.
ЗАТЯНУЦТЬСЯ сов- 1. (завязаться) тар-тылып тацылыу, дысылып байланыу, туйи-лип байланыу; узел ~лся туйин туйилип байланды; 2. чем дысып байлау, дысып байланыу, бууыныу, бууыу; ~ться поясом белин белбеу менен дысып байлау, белбеу бууыу; 3. чем дапланыу, буркениу, жабы-лыу, басылыу; нёбо ~лось тучами аспан булт пенен дапланды; пруд ~лся тиной хауыздыц устин шалац басты; 4. питиу,
жазылыу, тыртыд болып питиу; рана~лась жара питти; 5. (замедлиться) узадда созылыу, узадлау, узадда тартылыу, узау, жатып далыу; кешиктирилиу; дело ~лось ис узакда созылды; 6. (втянуть в себя) ишке тартылыу, ишине тартыу, сорыу, ишке сорылыу.
ЗА УМНЫ || Й прил. мэниссиз, тусиниксиз; ~е слова мэниссиз сезлер.
ЗАУНЫВНО нареч. муцланып, кайгы-рып, дайгыланып, гамгун болып, дэсирет-ленип.
ЗАУНЫВНОСТЬ ж. муцлылык, цайры-» лылык, гамгунлик, хосиретлилик.
ЗАУНЫВНЦЫЙ прил. мунлы, зарлы, кайгылы, хэсиретли; ~ое пение муллы КОСЫХ-
ЗАУПРЯМИТЬСЯ сов. разг. I. (начать упрямиться) дырсыгыу, ежетлениу, цыр-сыга баслау, ежетлене баслау, ежетлик ете баслау; 2. (оказаться несговорчивым) айтцан-га кенбеу, айтцанынан цайтпау, ез деге-ни менен болыу.
ЗАУРЯДНЫЙ прил. эпиуайы, ешейин, катардагы, орташа; ~ писатель орташа жазыушы, катардары жазыушы.
ЗАУСЕНИЦА ж. 1. (на пальцах) тырнац-тыц каусаган туп ети; 2. (на металле) будыр, гудир-будыр.
ЗАУТЮЖИВАТЬ несов. см. заутюжить.
ЗАУТЮЖИТЬ сов. что утиклеу, утик басыу, утик пенен тегислеу, утюглеу, утюг басыу.
ЗАУЧЕННЫЙ 1. прич. от заучить; 2. прил. ядлап алращ ядтан уйренген, яд-ларан.
ЗАУЧИВАТЬ несов. см. заучить. ЗАУЧИВАТЬСЯ несов. см. заучиться.
ЗАУЧИТЬ сов. что ядка уйрениу, ядлау, ядлап алыу; ~ стихотворение косыкты ядлап уйрениу, косыкты ядлап алыу.
ЗАУЧИТЬСЯ сов. разг, оцып карму* окып шаршау, кеп оцыу.
заушательски ий прил. курсах, турпайы; ~ая крйтика куррак сезли критика.
ЗАУШНИЦА ж. мед. дулад безиниц исип ауырыуы, дулад сыртындагы исик.
ЗАУШНЫЙ прил. кулак сыртындагы, кулак артындагы.
ЗАФИКСИРОВАТЬ сов. что 1. (запечатлеть в рисунке и т. п.) сууретке алыу, суу-ретлеу, жазып шыгыу; 2. (отметить, учесть) белгилеу; есапка алыу, аныдлау.
ЗАФРАХТОВАТЬ сов. что, мор. кирейге тутыу, кирейге алыу; ~ судно кемени кирейге алыу.
ЗАФРАХТОВЫВАТЬ несов. см. зафрахтовать.
ЗАХАЖИВАЦТЬ несов. многокр. разг. келип турыу, барып турыу, келип журиу, барып журиу; <~йте почаще жийи-жийи келип турыцыз.
ЗАХАНДРИТЬ сов- разг, цайгылана баслау, дайгыра баслау, кейпи кетиу, кеуил-сизлениу, кейпи кете баслау, дайгырып шыдамсызланыу.
ЗАХВАЛИВАТЬ несов. см. захвалить.
ЗАХВАЛИТЬ сов. кого-что, разг, (чрезмерно расхвалить) асыра мадтау, артыц-
18*
ЗАХ
— 276 —
маш мацтау, артыц мацтау, кеп мацтау, цатты мацтау, асыра мацтап жибериу.
ЗАХВАТ м. 1. (насильственное присвоение) алыу, басып алыу, зорлап алыу; зор-лыц пенен алыу; ~ власти власты басып алыу; 2. спорт, услап алыу, цатып алыу; ~ мяча топты цатып алыу.
ЗАХВАТАННЫЙ 1. прич. от захватать; 2. прил. разг, (загрязнённый) патаслан-тан, ыласлантан, кеп услаитан.
ЗАХВАТАТЬ сов. что, разг, услап патаслау, ыласлау, кеп усланыу.
ЗАХВАТИ ЦТ Ь сов. 1. кого-что (взять) алыу, алып цалыу; ~ть горсть орехов бир ууыс тоз алып цалыу; 2. кого-что (взять с собой) алыу, ала кетиу, алып кетиу; цасына алыу, ези менен бирге алыу; мы ~ли удочки бизлер цармацларды ала кет-тик; он ~л сына в театр ол баласын театр-га ези менен бирге алып кетти; 3. кого-что басып алыу, услап алыу, ийелеу, ийе болыу, цолта алыу; ~ть чужую землю басцанын. жерин басып алыу; ~ть лучшее место жацсы орынды ийелеу; ~ть пленных тутцынлар алыу, пленлер алыу, бенде етип алыу; 4. что (охватить) орап алыу, цоршап алыу; огонь уже~л сарай от еле сарай-та да етти; 5. кого-что, перен. езине тартыу, цызыцтырыу, кушли тэсир етиу; работа ~ла меня целиком жумыс мени эбден цызыц-’тырды; музыка ~ла меня музыка мени езине тартты; 6. кого-что (застать, застигнуть) устинен шыгыу, нац уацтында жетисиу; ~ть на месте преступления жинаяттын. устинен шыгыу; ~ть врасплох абайсызда устинен шыгыу; дождь — л нас по дороге домой биз уйге цайтып келе атыртанда жауынга жолыцтыц; 7. что, разг, (вовремя принять меры) алдын алыу, мэцелинде шара цолланыу, уацтында ылажын кериу; ~ть пожар в самом начале ертти баслан-тан уацтында тоцтатыу, ерт басланган уацтында тайын болыу; <> дух ~ло безл. цыйналып дем алыу, демигип дем алыу, ауыр дем алыу.
ЗАХВАТНИЧЕСКЦИЙ прил. басып алыу-шылыц; ~ая политика басып алыушылыц сиясат.
ЗАХВАТЧИК м. басып алыушы, тартып алыушы.
ЗАХВАТЫВАТЬ I несов. см. захватить. ЗАХВАТЫВАТЬ II несов. см. захватать. ЗАХВАТЫВАЮЩИЙ 1. прич. от захватывать I; 2. прил. жудэ цызыц, кутэ тэсирли, езине тартатугын; ~ рассказ жудэ цызыц гурриц.
ЗАХВОРАТЬ сое. чем и без доп., разг. ауырыу, ауырып цалыу, кесел болыу, ке-селлениу, сырцасланыу, науцасланыу.
ЗАХИРЁТЬ сов. 1. разг, (похудеть, ослабеть) арыцлау, жудеу, эзизлениу, азыу, гуйсизлениу, солыу, цуурау, кебиу; 2. перен. (прийти в упадок) жыгылыу, цулау, цуны цашыу.
ЗАХИХИКАТЬ сое. разг, эстен кулиу, эстен куле баслау, кек етип кулиу, кек етип куле баслау.
ЗАХЛЕБНУ ЦТ ЬСЯ сов. 1. цацалыу, шацалыу, туйилиу; 2. перен. дэкки жеп
иркилип цалыу; встретив отпор, атака ~лась дэккиге ушырап цужим иркилип цалды; 3. перен. (перестать действовать) турып цалыу, журмей цалыу, тоцтап цалыу; мотор ~лся мотор тоцтап цалды.
ЗАХЛЁБЫВАЦТЬСЯ несов. 1. см. захлебнуться; 2. иши цатыу, буулыгыу, ишек силеси цатыу; туйилиу; ~ться от смеха кулкиден ишек силеси цатыу; говорить ~ ясь тутлыга-иркиле тез-тез сейлеу.
ЗАХЛЕСТАТЬ I сов. кого-что, разг, (засечь хлыстом) цамшылап елгенше урыу.
ЗАХЛЕСТАЦТЬ II сов. (начать хлестать) кушли жауа баслау, цуйып жауа баслау, сабалап жауыу; ~л дождь жамгыр саба-лап жауа баслады.
ЗАХЛЕСТНУЦТЬ сое. кого-что 1. (затянуть) цурыц салып услау, арцан бугау-лыц салып орап алыу, орап беккемлеу; ~ть петлей бугаулыц салып орап алыу; 2. (окатить, обдать) шарпып кетиу, шап-шып кетиу, басып кетиу; волна ~ла лодку толцын цайыцты шарпып кетти; 3. перен. басыу, жоц етип жибериу; радость ~ла его оны цууаныш басты.
ЗАХЛЕСТНУТЬСЯ сов. цурыц салыныу, цурыц салып усланыу, оралып беккем-лениу.
ЗАХЛЕСТЫВАТЬ I несов. см. захлестнуть.
ЗАХЛЕСТЫВАТЬ II несов. см. захлестать I.
ЗАХЛЁСТЫВАТЬСЯ несов. см. захлестнуться.
ЗАХЛОПАЦТЬ сое. чем, во что тарсыл-дата баслау; шаппат цагыу, цол шаппатлау, цол шаппатлай баслау (в ладоши)-, цагыу (крыльями)-, гуси ~ли крыльями газлар цанатларын цацты.
ЗАХЛОПНУТЬ сов. 1. что таре еттирип жабыу, цатты жабыу, сарт еттирип жабыу, таре еткизип жабыу; ~ дверь есикти таре еткизип жабыу; 2. кого-что (поймать) цысып цалыу, услап цалыу, тутып цалыу, илип цалыу (к,ак,пан, дузак,тагы сондайлар).
ЗАХЛОПНУЦТЬСЯ сов. тарсылдап жабылыу, цатты жабыЛыу, сартылдап жабылыу, сарт етип жабылыу; дверь ~лась есик сарт етип жабылды.
ЗАХЛОПОТАТЬ сов. разг, мийнет ете баслау, мийнет етиу, хэрекет ете баслау, эуерелене баслау.
ЗАХЛОПОТАТЬСЯ сов. разг, эуереле-ниу, цэрекет етиу, тынбай машацатланыу; машцаладан шаршау, кеп жумыстан шар-шау.
ЗАХЛОПЫВАТЬ несов. см. захлопнуть.
ЗАХЛОПЫВАТЬСЯ несов. см. захлопнуться.
ЗАХМЕЛЁТЬ сов. разг, мэс болыу, пьян болыу.
ЗАХНЫКАТЬ сов. разг, жыламсырай баслау, тоццылдай баслау, налыу, налый баслау.
ЗАХОД м. 1. батыу; ~ солнца куннин, батыуы; 2. кириу, кирип кетиу, барыу, журиу. келиу, цатынасыу; без ~а в гавань гаваньга бармастан; ~ в тыл неприятелю душпанньщ тылына кириу.
— 277 —
ЗАЧ
ЗАХОДЙТ Ь I несов. см. зайтй.
ЗАХОДЙцТЬ II сов- 1. (начать ходить) журе баслау, гезе баслау; в волнении он ~л по комнате ол цаулыгып ежиреде ары--бери журе баслады; 2. басланыу; по морю ~ли волны тецизде толцын басланды.
ЗАХОДЯЩ||ИЙ I. прич. от заходить I; 2. прил. кирип баратырган, батып баратырган; ~ее солнце батып баратырран кун.
ЗАХОЛУСТНЫЙ прил. шеттеги, узак тупкирдеги, орайдан узактагы; ~ городок орайдан узактагы дала.
ЗАХОЛУСТЬЕ с. шет, узац тупкир, орайдан узац жер.
ЗАХОРОНЕНИЕ с. кемиу, жерлеу, цойыу; ~ урны урнаны жерлеу, еликтин., куйдирген кулин салган цутыны кемиу.
ЗАХОРОНЙТЬ сов. кого-что кемиу, жерлеу, цойыу.
ЗАХОТЕТЬ сов. чего и с неопр. тилеу, цэлеу, кексеу, кусеу, хэуес болыу, цэуес-лениу.
ЗАХОТЁЦТЬСЯ сов. тилеу, кэлеу, кексеу, кусеу, хэуес болыу, хэуеслениу; мне ~лось пить мениц суу ишким келди; мне ~лось учиться мениц оцыгым келди; мне ~лось домой мениц уйге цайтцым келди.
ЗАХОХОТАТЬ сов. цатты куле басдах, уацацалап кулиу, уацацалап куле баслау.
ЗАХРАПЕТЬ сов. цорылдай баслау, цорыл-дау, цорылдай уйцылай баслау, цурылдау.
ЗАХРИПЕТЬ сов. цырылдап баслау, цырылдау.
ЗАХРОМАТЬ сов. ацсау, ацсай баслау, ацсацлай баслау, ацсацлау.
ЗАХРУСТЕТЬ сов. чем и без доп. шыцыр-лай басла_у, сыцырлай баслау, сыцырлау.
ЗАХУДАЛЫЙ прил. жудеген, азгын. азып-тозган, жарлыланган, жыгылган, цу-лаган, эхмийети аз.
ЗАЦВЦЕСТЙ I сов. 1. (о стоячей воде) шеп басыу, толцынсац басыу; 2. (покрыться плесенью) кегериу, баз басыу, пилис байлау; хлеб ~ёл нан кегерип кетти.
ЗАЦВЕЦСТЙ II сов. (начать цвести) гуллеу, гуллей баслау, гул аша баслау; ~лй яблони алма арашлары гуллей баслады.
ЗАЦВЕТАТЬ I несов. см. зацвести I.
ЗАЦВЕТАТЬ II несов. см. зацвести II.
ЗАЦЕЛОВАТЬ сов. кого-что, разг, (покрыть поцелуями) кеп суйиу, кеп ебну, кеп ебип жалыцтырыу.
ЗАЦЕПЙТЬ сов. кого-что 1. илиу, илин-дириу, илип алыу, илип кетиу; ~ багром илме менен илип алыу; 2. (при движении) тагыу, тиркеу, тийип кетиу, цагып кетиу; ~ за стул стулга тийип кетиу, стулды цагып кетиу; 3. перен. разг, (задеть) тийиу, ашыуына тийиу, ызасына тийиу.
ЗАЦЕПИТЬСЯ сов. за что илиниу, или-нисиу, илинип цалыу; ~ за стул стулга илинип цалыу.
ЗАЦЁПКА ж. разг. 1. (действие) илиниу, илдирилиу; 2. перен. (протекция) таяныш, тырнац илер жер, таныслыц; 3. перен. (предлог, повод) себеп, сылтау, бахана; ~ для ссоры жэнжел ушын сылтау.
ЗАЦЕПЛЯТЬ несов. см. зацепить.
ЗАЦЕПЛЯТЬСЯ несов. см. зацепиться.
ЗАЧАРОВАННЫЙ 1. прич. от зачаровать; 2. прил. хайран болган, тан, цалган; он смотрел на сцену как ~ ол хайран цал-гандай болып сацнага царап турды.
ЗАЧАРОВАТЬ сов. кого-что 1. (заколдовать) дууалау, сыйцырлау; 2. перен. (пленить) хайран етиу, тан, цалдырыу, ацыл--хуушын алыу.
ЗАЧАРОВЫВАТЬ несов. см. зачаровйть.
ЗАЧАСТЙ ЦТЬ сов. разг, жийилетиу, тез-летиу; ~ть в гости цонацца барыуды жийилетиу; дождь ~л жамгыр тез-тез жауа баслады.
ЗАЧАСТУЮ нареч. разг, кебинесе, жийи--жийи, тез-тез; так ~ бывает кебинесе солай бола береди.
ЗАЧАТИЕ с. бойына питиу, туцымланыу, еки цабат болыу, жукли болыу, бууаз болыу.
ЗАЧАТ||ОК м. 1. биол. (зародыш) урыц, туцым; 2. мн. зачатки перен. баслангыш; ~ки новой жизни жаца емирдиц баслан-гышы.
ЗАЧАТОЧНЦЫЙ прил. баслангыш, _бас-ланган, есе баслаган; в ~ом состоянии баслангыш ауцалда.
ЗАЧАТ Ь сов. кого и без доп. бойына питиу, еки цабат болыу, жукли болыу, бууаз болыу.
ЗАЧАХНУТЬ сое. солыу, цуурап цалыу, азыу, арыцлау.
зАчЁМ нареч. 1. вопр. (для чего) не ушын, неге, не себепли, не деп, не мацсет пенен; ~ ты пришёл? сен не ушын кел-диц?; 2. относ, (почему, отчего) не ушын, неликтен, не деп; вот~ он пришёл! мине ол не ушын келипти!
ЗАЧЁМ-ТО нареч. бир нэрсеге, бир нэрсе ушын, не ушын болса да, не ушын екени белгисиз, не себепли болса да; он ~ приходил вчера вечером ол не ушын болса да кеше кешцурын келип кетти.	с
ЗАЧЕРВИВЕТЬ сов. цуртлау, цурт тусиу.
ЗАЧЕРКИВАТЬ несов- см. зачеркнуть.
ЗАЧЕРКНУТЬ сов- кого-что сызыу, сызып ешириу, устинен сызыу, устинен СЬ13ЫП бузыу, сызып таслау; ~ слово сезди сызып таслау.
ЗАЧЕРНЁЦТЬ сов- царая баслау, кара-йып кериниу, царайып керине баслау; вдали ~л лес узацтан тогай царайып керинди.
ЗАЧЕРНЕТЬСЯ сов. см. зачернеть.
ЗАЧЕРНЙТЬ сов. что царайтыу, царага бояу, устине цара жагыу.
ЗАЧЕРПНУТЬ сое. что, чего цотарып алыу, батырып алыу, т<лтырып алыу;~ воды из колодца цудыцтан батырып суу алыу.
ЗАЧЕРПЫВАТЬ несов. см. зачерпнуть.
ЗАЧЕРСТВЕЛ||ЫЙ прил. 1. катцан, ца-тып цалган, кеуип цалган, кепкен; ~ый хлеб цатып цалган нан; 2. перен. рейимсиз, цара журек, тас бауыр; ~ое сердце тас бауыр.
ЗАЧ
— 278 —
ЗАЧЕРСТВЁЦТЬ сов. 1. цатыу, кебиу, цатып цалыу, кеуип цалыу; хлеб ~л нан цатып цалды; 2. перен. рейимсиз болыу, цара журек болыу, тас бауыр болыу.
ЗАЧЁС м. шаш цойыу, шаш тарау.
ЗАЧЕСАТЬ I сое. что тарау; ~ волосы кверху шашын цайырып тарау.
ЗАЧЕСАТЬ!! сов. (начать чесать) цасыу, цасый баслау, цасына баслау.
ЗАЧЕСАТЬСЯ I сов. (пригладить волосы) тараныу. _
ЗАЧЕСАТЬСЯ II сов. (начать чесаться) цасый баслау, цасына баслау.
ЗАЧЕСТЬ сов. что 1. есаплау, есапца алыу, есабына жазыу; ~ десять рублей в счёт уплаты долга он манатты царызды телеу есабына есаплау; 2. (поставить зачёт) теленди деп есаплау, атцарылды деп есаплау, зачёт жасау.
ЗАЧЕСТЬСЯ сов. есапланыу, есапка алы-ныу, есабына жазылыу.
ЗАЧЁСЫВАТЬ несов. см. зачесать I.
ЗАЧЁСЫВАТЬСЯ несов. см. зачесаться I.
ЗАЧЁТ м. 1. (действие) есаплау, есап етиу, есапца алыу, есапца киргизиу; 2. (е учебном заведении) зачёт, сынац; им-тихан; сдать все ~ы барлык сынацларды бериу, барлыц сынацларды тапсырыу; поставить ~ зачёт берилди деп есаплау, зачёт берди деген белги цойыу, зачёт цойыу; получить ~ сынацтан етиу, зачётты тапсырыу.
ЗАЧЁТНЦЫЙ прил. зачёт...; ~ая книжка зачёт книжкасы; ~ая сессия зачёт сессия-сы.
ЗАЧЙН м. лит. баслама; ~ былины дэстаннын, басламасы.
ЗАЧИНАТЕЛЬ м. баслаушы, ен, эдеп баслаушы, баслап жибериуши.
зачинАтел ьница женск. от зачинатель.
ЗАЧИНЙТЬ сов. что, разг. 1. (починить) жамау, жамау салыу; ~ платье кейлекти жамау; 2. (очинить) ушлау, ушын шыгарыу; ~ карандаш цэлемнин, ушын шыгарыу. ,
ЗАЧИНЩИК м. баслаушы, баслап жибериуши, себепши, себепкер.
ЗАЧЙНЩИЦА женск. от зачйнщик.
ЗАЧИСЛЕНИЕ с. 1. цабыл етиу, цабыл-лау, есапца киргизиу; ~ в штат штатца цабыл етип алыу; ~ в армию эскерликке цабыл етип алыу; 2. бухг, есапца цосыу, есапца жазыу, есапца киргизиу.
ЗАЧЙСЛИТЬ сов. 1. кого-что цабыл етиу, цабыллау, есапца киргизиу; ~ в штат штатца цабыл етип алыу; ~ в институт институтца цабыл етиу, институтца киргизиу; 2. что, на что, бухг, есапца цосыу, есапца жазыу, есапца киргизиу; ~ на текущий счёт агымдагы есапца жазыу.
ЗАЧИСЛИТЬСЯ сов. цабыл етилиу, цабыл алыныу, киргизилиу; ~ в университет университетке киргизилиу.
ЗАЧИСЛЯТЬ несов- см. зачислить.
ЗАЧИСЛЯТЬСЯ несов. см. зачислиться.
ЗАЧИТАТЬ! сов. что 1. (огласить) оцыу,
оцып бериу, оцып еситтириу, оцып мэлим етиу; ~ протокол протоколды оцыу, про-токолды оцып бериу; 2. разг, (читая, истрепать) оцып тоздырыу, оцып генертиу; 3. разг, (не возвратить) цайтарып бермеу; ~ книгу китапты цайтарып бермей цойыу-
ЗАЧИТАТЬ II сов. (начать читать) оцый баслау, оцып еситтире баслау.
ЗАЧИТАТЬСЯ сов. цумарланып оцыу, берилип оцыу, бас кетермей оцыу, цызьиып оцыу; ~ книгой китапты цызытып оцыу; ~ до утра китапты тан. атцанша оцыу.
ЗАЧИТЫВАТЬ I несов. см. зачесть.
ЗАЧИТЫВАТЬ II несов- см. зачитать I. ЗАЧИТЫВАТЬСЯ I несов. см. зачесться. ЗАЧИТЫВАТЬСЯ II несов. см. зачитаться.
ЗАЧУМЛЁННЫЙ прил. оба кеселине ушыраган, оба кеселин жуцтырып алган.
ЗАШАГАТЬ сов. адымлай баслау, ат-лай баслау, журе баслау; ~ по комнате ежиренин, ишинде журе баслау.
ЗАШАРКАТЬ сов- чем и без доп., разг. аягы менен ыласлай баслау, патаслай баслау, басцылап баслау.
ЗАШАТА ||ТЬ сов. кого-что, разг, шай-цалта баслау, шайцалтыу, цозгалта баслау, цозгалтыу, цыймылдата баслау, цый-мылдатыу, тентиреклей баслау; его ~ло оны тентиреклетти.
ЗАШАТА цТ ЬСЯ сов. шайцалыу, шай-цала баслау, цозгалыу, цозгала баслау, цыймылдау, тентиреклеу, тербелиу, цый-мылдай баслау; зуб ~лся тиси цозгала баслады.
ЗАШВАРТОВАТЬ сов. что, мор. жагага байлау, лабыр таслап бекитиу, кешки таслап бекитиу; ~ судно судноны арцан менен байлау.
ЗАШВАРТОВЫВАТЬ несов. см. зашвартовать.
ЗАШВЫРИВАТЬ несов. см. зашвырнуть.
ЗАШВЫРНУТЬ сов. что, разг, ылацтырып жибериу, ылацтырып таслау, зыцгы-тып жибериу.
ЗАШЕВЕЛИТЬ сов. чем цыймылдата баслау, цозгалта баслау, тецселте баслау; шайцай баслау.
ЗАШЕВЕЛИТЬСЯ сое. цыпмылдай баслау, цозгала баслау, тербеле баслау.
ЗАШЕЛЕСТЕТЬ сов. сытырлай баслау, шытырлай баслау, сылдырлай баслау, ты-сырлай баслау.
ЗАШЕПТАТЬ сов. сыбырлай баслау, сы-бырлау, сыбырлап сейлей баслау, сыбыр-лап сейлеу; ~ на ухо цулацца сыбырлай баслау.
ЗАШЕПТАТЬСЯ сов. сыбырласа баслау, сыбырласыу, сыбырласып сейлесе баслау, сыбырласып сейлесиу.
ЗАШИБАТЬ несов. см. зашибить.
ЗАШИБЙТЬ сов. кого-что, прост, урып алыу, урыу, урып цулатыу; ~ палец бармагын урып ауыртып алыу.
ЗАШИВАТЬ несов. см. зашить.
ЗАШИКАТЬ сое. на кого-что и без доп., разг, «тшш» деу, «шшш» деу.
ЗАШИПЕТЬ сое. ышылдай баслау, ышыл-дау, ысылдай баслау, ысылдау, быжылдай
— 279 —
ЗАЩ
баслау, быжылдау, шыжылдай баслау, шыжылдау.
ЗАШЙТЬ сов. что 1. (починить) тигиу, тигип таслау, жамау, жамау салыу; 2. мед. (наложить швы) тигиу; ~ рану жараны тигиу; 3. (обшить) тигиу, орап тигиу, салып тигиу; ~ посылку в холст посылканы кендир матага орап тигиу.
ЗАШИФРОВАТЬ сов. что шифрлеу, жасырын хат пенен жазыу, дупыя белгилер менен жазыу.
ЗАШИФРОВЫВАТЬ несов- см. зашифровать.
ЗАШЛЁПАТЬ сов. разг, шалпылдатып журе баслау, аягын шалпылдатып басып журиу, шалп еткизип урыу, шаппатлай баслау, шаппат пенен урыу.
ЗАШНУРОВАТЬ сов. что бауын байлау; ~ ботинки ботинканыц бауын байлау.
ЗАШНУРОВЫВАТЬ несов. см. зашнуровать.
ЗАШПАКЛЕВАТЬ сов. что сыбап питеу, сыбау, питеу, тыгыу; ~ щели санлацларды питеу.
ЗАШПАКЛЁВЫВАТЬ несов. см. зашпаклевать.
ЗАШПИЛИВАТЬ несов. см. зашпилить.
ЗАШПЙЛИТЬ сов. что шпилька еткизиу, туйреуиш пенен туйреу, туйрей баслау;
волосы шашын туйреуиш пенен туйреп койыу.
ЗАШТЕМПЕЛЕВАТЬ сов. что штемпель-леу, штемпель басыу.
ЗАШТЕМПЕЛЁВЫВАТЬ несов. см. заштемпелевать.
ЗАШТОПАННЫЙ 1. прич. от заштопать; 2. прил. тоцып жамалган, торлап жамалган; ~ чулок тоцып жамалган шулыц.
ЗАШТОПАТЬ сов. что жамап цойыу, тоцып жамау, торлау; ~ чулки шулыцты тоцып жамау.
ЗАШТОПЫВАТЬ несов. см. заштопать.
ЗАШТРИХОВАТЬ сов. что штрихлау, штрихлай баслау, сызыу, сызыд салыу, бир заттыц бетин сызгылау.
ЗАШТРИХОВЫВАТ Ь несов. см. заштриховать.
ЗАШТУКАТ^РИВАТ ь несов. см. заштукатурить.
ЗАШТУКАТУРИТЬ сов. что сыбау, сыбап тегислеу.
ЗАШТУКОВАТЬ сов. что жуйин керсетпей тигиу, жуйин цайырып тигиу, торлап тигиу.
ЗАШТУКОВЫВАТЬ несов. см. заштуковать.
ЗАШУМЁЦТЬ сов. бадырыу, шауцым шы-тара баслау, шаудым шыгарыу, уагырлай баслау, уагырлау, шаглай баслау, шуулай баслау; гуулей баслау, гуулеу, гууилдеу, гууилдей баслау (о ветре, о море)', жацлау, жацлай баслау (о лесе)', дети ~ли балалар шаудым шыгара баслады.
ЗАШУРШАТЬ сов. сытырлай баслау, сы-дырлай баслау, сыдырлау, шытырлай баслау, шытырлау, салдырлай баслау, сыл-дырлау.
ЗАШУШУКАТЬСЯ сов. разг, сыбырласыу, сыбырласа баслау, пыш-пыш сейлесе баслау.
ЗАЩЕБЕТАТЬ сов. сайрай баслау, сайрау, шырылдай баслау, шырылдау, жу-гырлай баслау, жугырлау.
ЗАЩЕКОТАТЬ I сов. кого-что (измучить щекоткой) дытыдлап азап бериу, Цытыцлау.
ЗАЩЕКОТАТЬ II сов. (начать щекотать) дытыдлай баслау, дытыдлау.
ЗАЩЁЛКА ж. 1. разг, (щеколда) тэмби, илгиш; 2. (часть замка) дулыптын. тили.
ЗАЩЁЛКА ЦТ Ь сое. тадылдата баслау, шыртылдата баслау, садылдата баслау; ~ть языком тилин тадылдата баслау; ~ть пальцами бармагын шыртылдата баслау; соловей ~л булбил сайрай баслады.
ЗАЩЁЛКИВАТЬ несов. см. защёлкнуть.
ЗАЩЁЛКИВАТЬСЯ несов. см. защёлкнуться.
ЗАЩЁЛКНУТЬ сов. что шырт еттирип жабыу, шарт еттирип жабыу; дверь есикти шырт еттирип жабыу.
ЗАЩЁЛКНУТЬСЯ сов. шырт етип жабы-лыу, шарт етип жабылыу.
ЗАЩЕМЙТЬ I сов. что (сдавить) цысыу, цысып услау, цыстырып алыу, шымшып услау; ~ клещами проволоку сымды цыс-цыш пенен цысыу.
ЗАЩЕМЙЦТЬ II сов. безл. что и без доп. сызлау, шаншыу, сырцырау, сазыу; у меня ~ло сердце журегимди саздырды.
ЗАЩЕМЛЯТЬ несов. см. защемить I.
ЗАЩИПАТЬ I сов. кого-что (измучить щипками) шымшып азар бериу, шымшып азап бериу.
ЗАЩИПАЦТЬ II сов. безл. разг, жыбыр-лау, цышыу; в горле ~ло тамагым жыбыр-лады.
ЗАЩИПНУТЬ сов. что, разг, цысцыш пенен цысып услау, шымшып алыу.
ЗАЩИПЫВАТЬ I несов. см. защипать I. ЗАЩИПЫВАТЬ II несов. см. защипнуть. ЗАЩИТНА ж. 1. цоргау, дорыу, садлау, жацлау; ~а родины уатанды цоргау; ~а интересов трудящихся мийнеткешлердиц мэпин жацлау; искать ~ы у кого-л. биреудиц жацлауын кутиу; под ~ой цорга^ы астында; 2. (прикрытие) цорган, пана; противотанковая ~а танкке царсы цорган; 3. цоргау, жацлау; ~а диссертации диссертацияны жацлау; 4. юр. (действие) ацлау; ~а подсудимого судланыушыны ацлау; 5. юр. ацлаушы, ацлаушылар; свидетели ~ы ацлаушы гууалар; 6. спорт. цоргаушылар; 7. шахм. цоргау; <> в ~у цорганыу ушын, цоргау ушын, ацланы^ ушын, ацлау ушын; взять под свою -~у ез цоргауына алыу, ез панасына алыу.
ЗАЩИТЙТЕЛЬН |ЫЙ прил. ацлаушы, ац-лайтугын, цоргаушы; ~ая речь ацлаушы сез.
ЗАЩИТИТЬ сов. 1. кого-что цоргау, сацлау, жацлау, жацлап алып цалыу; ~ ребёнка баланы цоргау; ~ себя от солнца езин куннен цоргау; ~ свой убеждения езиниц исенген пикирин цоргау; 2. что цоргау, жацлау; ~ диссертацию диссертация жацлау.
ЗАЩИТИТЬСЯ сов. цорганыу, корга-лыу.
ЗАЩ
— 280 —
ЗАЩИТНИК м. 1. цоргаушы, жацлаушы, садлаушы; ~и Ленинграда Ленинградты доргаушылар; 2. юр. (адвокат) ацлаушы; 3. спорт, цоргаушы.
ЗАЩИТНИЦА женск. от защйтник 1.
ЗАЩЙТНЦЫЙ прил. доргау..., доргаушы, дорыу..., дорыушы; ~ые лесные полосы Кор Fay шы тогай полосалары; ~ые очки кун эйнек; <> ~ая окраска зоол. цорFayшы рец; ~ый цвет гуцгирт сур рец.
ЗАЩИЩАТЬ несов. 1. см. защитить; 2. кого-что, юр. адлау; ~ подсудимого суд-ланыушыны адлау; 3. что, спорт, доргау.
ЗАЩИЩАТЬСЯ весов- 1. см. защититься;
2. спорт, цорганыу.
ЗАЯВИТЕЛЬ м. арзашы, арзагей, арза бериуши, билдириуши.
ЗАЯВИТЕЛЬНИЦА женск. от заявитель.
ЗАЯВИТЬ сов. что, о чём и с союзом «.что» билдириу, айтып бериу, хабар бериу, мэлим етиу; о своём согласии ез разылыгын билдириу; ~ протест дарсылыд билдириу, дарсылыд церсетиу; ~ свой права на что-л. бир нэрсеге единиц дадысын билдириу.
ЗАЯВИТЬСЯ сов. прост, келиу, пайда болыу, кериниу, керинип далыу.
ЗАЯВКА ж. заявка, copay хат, етиииш хат; ~ на книги китапда берилген заявка.
ЗАЯВЛЕНИЕ с. 1. (сообщение) билдириу, хабар бериу; сделать ~ хабар бериу; 2. (письменное) арза, арыз; написать ~ арза жазыу.
ЗАЯВЛЯТЬ несов. см. заявить.
ЗАЯВЛЯТЬСЯ несов. см. заявиться.
ЗАЯДЛЫЙ прил. разг, елермен, думар-паз, барып турган, ыдласлы; ~ игрок думарпаз ойыншы.
ЗАЯЦ м. до ян (хайуан хрм териси)-, ехать зайцем билетсиз миниу, билетсиз журиу, билетсиз кириу; за двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь поел. еки кемениц басын услаган сууга кетеди; одним ударом двух зайцев убйть еки пай-даны бирден кериу.
ЗАЯЧЦИЙ прил. дояи..., цояниыц;~ий след доянныц изи; ~ий мех дояи териси; <> ~ья губа доян жырыд.
ЗВАНИЕ с. 1. ат, атак; ~ Героя Социалистического Труда Социалистлик Мийнет-тиц Дадарманы атагы; учёное ~ илимий атад; присвоить почётное ~ хурметли атад бериу; 2. воен, атад, дэреже; высшее воинское ~ жокаргы эскерий атад; офицерское ~ офицерлик дэреже; 3. уст. атад, шыгыс; духовное ~ диний атагы.
ЗВАНЫ ||Й прил. 1. (приглашённый) ша-дырылган, шадырып экелинген; ~е гости шадырылган мийманлар; 2. мийман шады-рылган, цонац шадырылган, мирэт етилген; ~й обед мийман шадырылган ауцат; ~й ужин донад шадырылган кешки аудат.
ЗВАТЬ несов. кого-что 1. шацырыу; ~ на помощь жэрдемге шадырыу; ~ домой уйге шадырыу; 2. (приглашать) шадырыу, мийманга шацырыу, цонадда шацырыу; ~ к себе в гости ез уйине цонадда шацырыу; 3. кем-чем (называть) атау, ат бериу, ат дойыу; его зовут Асаном оныц аты Асан; как тебя зовут? сениц атыц ким?;<С> поми
най как звали погов. ушты-куйди жоц болыу.
ЗВАТЬСЯ несое. аталыу, ат берилиу. ат цойылыу.
ЗВЕЗДЦА ж. 1. жулдыз; нёбо усеяно звёздами жулдызлар аспан бетин жауып турыпты; Полярная Звезда Темир цазыд Жулдызы; падающая ~а (метеорит) аццан жулдыз; 2. (предмет в форме звезды) жулдыз; пятиконечная ~а бес ушлы жулдыз; орден Красной Звезды Кызыл Жулдыз ордени; 3. перен. атаклы, даццлы, аты шыц-цан, кепке белгили; восходящая ~а кезге тусе баслаган адам, дацкца ийе бола бас-лаган адам; ~аэкрана дацклы артист, даццлы актриса; <> путеводная ~а жол керсе-тетугын жулдыз; морская ~а зоол. тециз жулдызы; хватать звёзды с нёба аса ацыл-лы болыу, айрыцша уцыплы болыу, аса кернекли ис ислеу; родйться под счастливой ~бй бахытлы болыу (соотв. сэтли куни тууылыу); его ~а закатилась жулдызы тусти, жулдызы етти.
ЗВЕЗДНЦЫЙ прил. 1. жулдыз...; ~ая систёма жулдызлар системасы; 2. жулдыз-лы; ~ое нёбо жулдызлы аспан; ~ая ночь жулдызлы тун.
ЗВЕЗДО= цоспа свзлердиц мэниси бойынша «жулдыз» сезине ту ура келетуеын биринши белеги, мыс.: звездообразование жулдыз дузилиси.
ЗВЕЗДООБРАЗНЫЙ прил. жулдыз СЫЯКЛЫ, жулдыздай, жулдызга усаган.
ЗВЕЗДОЧЕТ м. уст. жулдыз санау-шы.
ЗВЁЗДОЧКА ж. 1. уменьш- от звезда i, 2; 2. полигр. жулдызша (китаплар х;эм цол жазбалардаеы белги).
ЗВЕНЦЁТЬ несов. сыцгырлау, шылдырлау, шыцлау, шыцгырлатыу, шыцгырлау; ~йт колокольчик доцырау шылдырлайды; ~ёть стаканами стаканларды шыцгырлатыу; <> в ушах ~йт дуладлар шыцлайды.
ЗВЕНО с. 1. (цепи) халда; 2. перен. бе-лик; основное ~ производства ендиристиц тийкаргы белиги; 3. (группа, бригада) звено, топар; пионерское ~ пионер звеносы; полеводческое ~ атыз звеносы; пулемётное ~ пулемёт звеносы; ~ самолётов самолёт-лар звеносы.
ЗВЕНЬЕВАЯ женск. от звеньевой.
ЗВЕНЬЕВОЙ м. звено баслыгы.
ЗВЕРЁК м. кишкене хайуан.
ЗВЕРЕНЫШ м. ациыц баласы, жабайы Хайуанныц баласы, жыртдыш хайуанныц баласы.
ЗВЕРЁТ Ьнесов. цэдэрлениу, цатты ашыу-ланыу, цатты ашыуга миниу, цутырыу, жинлениу.
ЗВЕРЙНЕЦ м. уст. см. зоопарк.
ЗВЕРЙНЦЫЙ прил. 1. Хайуанлыц, жабайы хайуанныц, жыртдыш хайуан, жырт-цыш хайуанныц, ацныц; ~ые следы жабайы хайуанныц излерн; ~ая шкура ац териси; 2. перен. жабайылыц, хайуан-шылыц, жыртцышлыц, цаттылыц; ~ая нё-нависть жабайылыц жек кериушилик.
ЗВЕРОБОЙ I м. бот. шай шеп, шай. цурай.
— 281 —
ЗВУ
ЗВЕРОБОЙ II м. ацшы (тециз цайуан-ларын аулаушы адам).
ЗВЕРОВОД м. ац асыраушы, ацесириуши.
ЗВЕРОВОДСТВО с. ац асыраушылыц, ац есириушилик.
ЗВЕРОВОДЧЕСКИЙ прил. ац асырайту-гын, ац есиретугын; ~ совхоз ац есиретурын совхоз.
ЗВЕРОЛОВ м. ацшы (жабайы цайуанлар аулайтугын адам).
ЗВЕРОЛОВНЫЙ прил. ацшылыц, ац аулайтугын; ~ промысел ац аулау кэсиби.
ЗВЕРОЛОВСТВО с. ацшылыц, жырт-цыш хайуанларды аулаушылыц.
ЗВЕРОПОДОБНЫЙ прил. хайуанга уса-ган, жыртцыш хайуанга усаган, хайуан сыядлы.
ЗВЕРОСОВХОЗ м. (звероводческий совхоз) ац есиретурын совхоз, жыртцыш хайуанлар есиретурын совхоз, ац есириуши совхоз.
ЗВЕРСКИ нареч. 1. (жестоко) жабайы-лыц пенен, жыртцышларша, рейимсиз туРДе; ~ избить мийримсиз турде урыу, жыртцышларша сабау; 2. перен. разг, (очень сильно) кутэ, жудэ, датты, дым; я ~ устал мен кутэ шаршадым.
ЗВЁРСКПИЙ прил. 1. жабайы, жырт-дышлыд, рейимсиз, мийримсиз; ~ое убийство жабайылыц елтириу; 2. разг, (очень сильный) кутэ, огада, жудэ, датты; у него ~ий аппетит ол жудэ тамацсау, ол жудэ герцау.
ЗВЕРСТВО с. хайуаншылыд, жабайылыц, жыртцышлыц, рейимсизлик, мийримсизлик.
ЗВЕРСТВОВАТЬ несов. жабайылыд етиу, жыртцышлыц етиу, рейимсиз болыу, рейимсизлик етиу, мийримсиз болыу.
ЗВЕРЬ м. 1. ац, жабайы ац, хайуан, жабайы хайуан, жыртцыш, жыртцыш Хайуан; пушной ~ мамыц жунли хайуан, мамыц терили; 2. перен. рейимсиз, цанхор, залым, жауыз; смотреть зверем жаман кез бенен дарау, аларып дарау.
ЗВЕРЬЁ с. собир. жабайы хайуанлар, жыртцыш хайуанлар.
ЗВОН м. сылдыр, шылдыр, шылдырлы, шыцгырлы; ~ колокола доцыраудьщ шыл-дырлысы; ~ стаканов стаканлардыц шылдырлысы; ~ в ушах дуладтын, шыц-лауы; слышал да не знает где он погов. шала еситип дуры дал а га шапдылау, ша-лагай сейлеу, алагайымлыд етиу.
ЗВОНЙТЦЬ несов. 1. (производить звон) сылдырлатыу, шыцгырлатыу, шылдырла-тыу, цагыу; ~ь в колокол цоцырау цагыу; 2. шыцгырлау, шылдырлау; телефон ~ телефон шыцгырлайды; 3. (говорить по телефону) телефоннан сейлесиу.
звбнкций прил. дауысы шыцдыр, шыц-гырлаган, жацлагац, жацлагыш, сынгыр-лауыд, унли; ~ий голос шынгырлаган дауыс; ~ая песня, жацлаган досыд; <> ~ий согласный грам. унли дауыссыз; ~ая монета шынгырлаган тенге, шыцгырлаган тыйын.
ЗВОНКО нареч. шыцгырлап, жацлап; ~ рассмеяться датты кулиу.
звонкость ж. шыддырлыд, ашыдлыд, унлилик, айдынлыд, жадлагышлыд.
звонок м. 1. цоцырау, жалаужыц, звонок; электрический ~ электр звоноги; 2. (звуковой сигнал) цоцырау дауысы, цоцырау сести; раздался ~ цоцырау еситилди; телефонный ~ телефон дауысы.
ЗВУК м. 1. сес, ун, дауыс, хауаз; звуки, песни цосыц сести; ~ выстрела мылтыц дауысы; ~ шагов адымныц сести; не издавать ии звука унин шыгармау, тым-тырыс турыу; 2. лингв, сес; гласный ~ дауыслы сес; согласный ~ дауыссыз сес; <> ии звука тым-тырыслыц, жымжыртлыц; пустой ~ бос сез, цуры сез.
ЗВУКО= цоспа сезлердиц мэниси бойынша «.сес» дегенге туура келетугын биринши белеги, мыс.-, звуконепроницаемый сес ет-кермейтугын.
ЗВУКОВ ЦОЙ прил. сесли, сес..., дауыс..., дауыслы; ~ая волна физ. дауыс толдыны; ~6е кино сейлейтугын кино; ~6й сигнал сес сигналы.
ЗВУКОЗАПИСЫВАЮЩИЙ прил. сес жазып алыушы, хауаз жазып алыушы; ~ аппарат сес жазып алыушы аппарат.
ЗВУКОЗАПИСЬ ж. сес жазыу (плёнка-еа, пластинкана наманы, дауыслы сести айрыцша аппарат пенен жазып алыу).
ЗВУКОИЗОЛЯЦИЯ ж. дауысты, сести еситтирмеу усылы.
звуконепроницаемость ж. дауыс еткермеушилик; дауыс еситтирмеу ши лик.
ЗВУКОНЕПРОНИЦАЕМЫЙ прил. дауыс, сес еткермейтугын; дауыс, сес етпейтугын.
ЗВУКООПЕРАТОР м. звукооператор (киноплёнкана дауысты, сести тусирип алыушы хызметкер).
ЗВУКОПОДРАЖАНИЕ с. 1. сеске елик-леу, тэбияттагы бир сеске, дауысца уса-тып шыгарылган сес, еликлеу сес; 2. лингв. еликлеуши сезлер.
ЗВУКОПОДРАЖАТЕЛЬНЫМИ прил. сес-ке еликлеуден пайда болган, сеске елик-леуден шыддан, сеске еликлеуши; ~е слова сеске еликлеуши сезлер.
ЗВУКОПРОВОДНОСТЬ ж. физ. сес ет-кергишлик, сес еткериушилик, сес еткериу-ге удыплылыд.
ЗВУКОПРОВОДЯЩИЙ прил. физ. сес еткеретугын, сес еткериуши, сесеткергиш.
ЗВУКОПРОНИЦАЕМОСТЬ ж. дауыс ет-кергишлик, дауыс еситтиргишлик.
ЗВУКОПРОНИЦАЕМЫЙ прил. сес еткериуши, сес еткеретугын.
ЗВУКОСОЧЕТАНИЕ с. сеслер дизбеги, сеслер тиркеси.
ЗВУКОУЛАВЛИВАНИЕ с. сес тутыу, сес услау.
ЗВУКОУЛАВЛИВАТЕЛЬ м. сес тутыу -шы эсбап, сес услаушы цурал.
ЗВУКОУЛОВИТЕЛЬ м. см. звукоулавливатель.
ЗВУЧАНИЕ с. сес бериу, сес шыгарыу, хауаз шыгарыу, шыцкышлыц.
ЗВУЧА цть несов. 1. (раздаваться, быть слышным) сес бериу, сес шыгарыу, сести шыгыу, шыцгырлау, жацлау; 2. перен. сезилиу, билиниу, ацланыу; в его голосе-
ЗВУ
— 282 —
~ла радость оныц дауысынан цууаныш сезилип турды.
ЗВУЧАЩИЙ 1. прич. от звучать; 2. прил. (издающий звук) сес беретугын, сес шыгаратугын.
ЗВУЧНО нареч. ашыц, жацлап, аныц, кушли, шыцгырлап; ~ раздаваться жацлап шыгыу, жацлап еситилиу.
ЗВУЧНОСТЬ ж. ашыцлыц, жацлаганлык, аныклык, кушлилик, шыцрырларанлыц; ~ оркестра оркестр сестиниц жацларан-лыгы.
ЗВУЧИ ||ЫЙ прил. шыццыш, жацларыш, аныд, ашыц, жацлатан, кушли, шынтыр-латан; ~ая мелодия жацлаган иама; ~ый голос ашык дауыс, анык дауыс.
ЗВЯКАНЬЕ с. шыцгырлау, шыцгыр етиу, шыц етиу, шыр етиу, салдырлау, жацлау; ключей гилтлердиц шылдырлауы.
ЗВЯКАТЬ несов. см. звякнуть.
ЗВЯКНУТЬ сов. и однокр. чем шьщтыр етиу, шылдырлатып койыу, сылдырлатып Койыу, шылдыр еткизиу; ~ ключами гилт-лерди шылдырлатып койыу.
ЗГИ: не видно ни зги разг, тастай карац-гы, тас карацгы.
ЗДАНИЕ с. жай, там, уй, бина, имарат; красивое ~ сулыу жай; общественное ~ жэмийетлик бина.
ЗДЕСЬ нареч. 1. бунда, бул кэрада, бул жерде, усы жерде, усы кэрада; я живу ~ бул жерде мен тураман; кто~? бул кэрада ким бар?; ~ он засмеялся сол мэцэлде ол кулди; 2. (в этом деле) бул жагдайда, усы аудалда, бул исте; ~ нет ничего плохого бул исте деш бир жаманлыц жоц.
ЗДЕШНИ || Й прил. разг, бундагы, усы жердеги, усы кэрадагы, бул кэрадагы, усы жерлик, мындагы; ~е жители усы кэрада турыушылар; он не ~й ол бул жерлик емес, ол бул жердики емес.
ЗДОРОВАТЬСЯ несов. аман л асыу, сэлем-лесиу, керисиу; ~ за руку кол алысып керисиу.
ЗДОРОВЕННЫЙ прил. разг. 1. (о человеке) ири, огада улкен, дэу, гидиман; ~ детина гидиман адам; 2. (о предмете) дым улкен, огада зор, таудай.
ЗДОРОВЕТЬ несов. сауалыу, тэуир болыу, басын кетериу, ауырыудан жазылыу.
ЗДОРОВ ИТ II ься несов. безл. кому: мне не совсем ~ся мениц бир аз кейпим жоц, мениц ден саулыгым оншелли жацсы емес, мен ауырып турман.
ЗДОРОВО нареч. прост. 1. (очень сильно) огада кушли, огада кеп, жудэ цатты; ему ~ попало оган жудэ цатты тийди; 2. (хорошо, искусно, ловко) жацсы, огада, ойда-гыдап; вчера мы ~ поработали кеше биз огада жацсы пследик.
ЗДОРОВО межд. прост, (здравствуй) сэлем, аманбысыз, сэламатсыз ба, цургын-бысац, саумысац.
ЗДОРОВЦЫЙ I прил. 1. сау, саламат, дени сау, аман; ~ое сердце сау журек; ~ый ребёнок дени сау бала; иметь ~ый вид дени саудай болып кериниу; 2. (полезный) пайдалы, жугымлы, жагымлы, таза; ~ый воздух таза дауа; 3. разг, (крепкого сложе
ния) ири, кушли, цууатлы, зор; ~ый парень ири жигит; 4. разг, (большой, сильный) кушли; ~ый мороз кушли аяз; 5. перен. (правильный) тууры, дурыс; ~ая критика дурыс критика; <> будь ~! хош!, сау бол!, саламат бол! (при прощании)-, яраким алла! (при чихании).
ЗДОРОВ Ь ЦЕ с. ден саулыц, саулыц, саламатлыц, аманлыц; состояние ~я ден саулыц жагдайы; на ~е! сау бол!, саулы-гыц мыцлы болсын!; как ваше ~е? дени-циз сау ма?, аман-сау журсиз бе?, ден саулыгыцыз цалай?; за ваше ~е! сизиц ден саулыгыцыз ушын!; беречь своё ~е езиниц ден саулыгын сацлау.
ЗДОРОВЯК м. разг, ден саулыгы мыцлы адам, беккем адам.
ЗДРАВИЦЦА ж. саулык тосты; провозгласить ~у саулык тостын кетериу.
ЗДРАВНИЦА ж. здравница (санаторий, дем алыу уйи, курорт, емлениу уйи).
ЗДРАВО нареч. пэмли, акыллы, ойлы, манили; ~ рассуждать манили пикир жури-тиу.
ЗДРАВОМЫСЛИЕ с. дурыс ойлау, тууры ойлау, тууры пикир, дурыс пикир, акыллы пикир.
ЗДРАВОМЫСЛЯЩИЙ прил. дурыс ойлау-шы, дурыс ойлы, тууры пикирли, тууры пикирлеуши, акыллы; ~ человек дурыс ой-лаушы адам, тууры пикирли адам, акыллы адам.
ЗДРАВО ОХРАН ЕН И || Е с. ден саулык саклау; министерство ~я ден саулык сацлау министрлиги.
ЗДРАВСТВЦОВАТЬ несов. сау болыу, сау саламат болыу, аман сау турыу, аман сау болыу; <> да ~ует! жасасын!; ~уй! амансыз ба!; ~уйте! аман ба!, аманбысыз!, саумысыз!, саламатсыз ба!, сэлем элей-ким!
ЗДРАВЫЙ прил. сау, тууры, дурыс, апыц; ~ый смысл тууры мэни; быть в ~ом уме тууры ацылда болыу.
ЗЕБРА ж. зебра (жабайы ат).
ЗЕБУ м. нескл. зебу (еркешли буга).
ЗЕВ м. 1. анат. жутцыншац, кемекей; 2. уст. (пасть) ауыз.
ЗЕВАКА м. и ж. разг, аццау, сада, ашыц ауыз, биппаруа.
ЗЕВАЦТЬ несов. 1. есинеу; ~ть во весь рот ауызын ашып есинеу; ~ть от скуки жалыццанынан есинеу; 2. разг, (праздно смотреть) аццайып царап турыу, бийкар турыу, аццайыу; ~ть по сторонам дегерек-ке бийкар царап турыу; 3. разг, (быть невнимательным, нерасторопным) бапца-май цалыу, анламап цалыу, гапыл цалыу, абайламап цалыу, абапсызда цалыу; не~й! гапыл цалма!, абапсызда цалма!
ЗЕВНУТЬ сов. и однокр. есинеп жибериу, есинеп, калыу.
ЗЕВОК м. есинеу; подавить ~ есинеуди тоцтатыу, есинемей цалыу.
ЗЕВОТА ж. есинеушилик, есинегиси келиу.
ЗЕЛЕНЁЦТЬ несов. 1. (становиться зелёным) кегериу, кегис тартыу, жасыл болыу; кек шыгыу, кек шеп пенен цапланыу
— 283 —
ЗЕМ
(покрываться травой, листвой)', поля ~ют атызлар кегереди; 2. (виднеться — о зелёном) кегерип кериниу; жасыл кериниу; вдали ~ет роща узацта топ агаш кегерип керинеди._
ЗЕЛЕНЕТЬСЯ несов. см. зеленеть 2.
ЗЕЛЕНИТЬ несов. что кегертиу, кек рецге бояу, жасыл етип бояу.
ЗЕЛЕННЦОЙ прил.'. ~ая лавка кек овощ-лар сататугын дукэн, ауцатца салынату-гын кек шеплер сататугын дукэн.
ЗЕЛЕНОГЛАЗЫЙ прил. кек кез, кек кезли.
ЗЕЛЕНЩЙК м. зеленщик (овощлар цэм тамацца салынатусын кек шеплер сатыу-шы).
ЗЕЛЁНЦЫЙ прил. 1. кек, жасыл; ~ый цвет кек рец, жасыл рец; ~ая трава кек шеп, кек от-шеп; ~ый чай кек чай; ~ые насаждения кек агашлар, тереклер, агаш-лыц; 2. (сделанный из зелени) жеуге болатугын жас шеплерден исленген, кек шеп-лерден исленген; ~ый корм кек шеплерден исленген от-шеп; 3. (недозрелый) кек, дам, писпеген, жетилмеген, шийки; ~ые яблоки писпеген алмалар; 4. перен. (неопытный) жас, тэжирийбесиз; ~ый юнец боз бала; <> ~ая улица ж.-д. ашыд жол, семафоры ашыц жол.
ЗЕЛЕНЬ ж. 1. собир. (растительность) кек есимликлер, жасыл есимликлер, шеплер; 2. собир. кек, кек шеп (ауцатца салы-натурын гейпара овощлер цэм шеплер); 3. (зелёный цвет) кек рец, кек тус, жасыл тус, жасыл рец; 4. (краска) кек бояу, жасыл бояу.
ЗЕЛЕНЯ только мн. кегерген гузлик.
ЗЕЛЬЕ с. уст. зелье, дэри, дэри-дармац (емлеу ушын ямаса уулау ушын цолланыла-турын шептен исленген суйыцлыц).
ЗЕМЁЛЬН'ЫЙ прил. жер..., жердиц; ~ый участок жер участоги; ~ый надел жер улеси; ~ый налог жер салыгы; ~ая рента эк. жер рентасы.
ЗЕМЛЕ= цоспа свзлердиц езиниц мэниси бойынша «жер» дегенге сэйкес келетугын биринши белеги, мыс.: землевладение жер нйелеу.
ЗЕМЛЕВЛАДЕЛЕЦ м- жер ийеси, жер ийелеуши.
ЗЕМЛЕВЛАДЕЛИЦА женск. от землевладелец.
ЗЕМЛ ЕВ ЛА ДЕЛ ЬЧЕСК И Й прил. жер яйесиники, жер, ийелеушилик.
ЗЕМЛЕВЛАДЕНИЕ с. жерге ийелик, жер ийелеу, жер ийелеушилик; государственное ~ мэмлекеттнн. жерге ийелик цылыуы, мэмлекетлик жер ийелеушилик.
ЗЕМЛЕДЕЛЕЦ м. дийхан.
ЗЕМЛЕДЕЛИЕ с. дийханшыльщ, егин-шилик, егин егиушилик; социалистическое социалистлик дийханшыльщ; заниматься ~м дийханшылыц пенен шугылланыу.
ЗЕМЛЕДЁЛЬЧЕСКИЦЙ прил. дийхан-шылыц, егиншилик; ~й район егиншилик районы; ~е машины дийханшылыц маши-налары.
ЗЕМЛЕКОП м. жер цазыушы, жер цазыу-шы рабочий.
ЗЕМЛЕМЕР м. землемер, жер елшеуши-ЗЕМЛЕМЕРНЫЙ прил. жер елшеу, жер елшейтугын; ~ инструмент жер елшей-тугын эсбап.
ЗЕМЛЕПАШЕСТВО с. уст. см. земледелие.
ЗЕМЛЕПАШЕЦ м. уст. см. земледелец.
ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЕ с. жерден пайдаланыу тэртиби, жерди пайдаланыу тэртиби.
ЗЕМЛЕПРОХОДЕЦ м. уст. жаца жер табыушы, жаца жер ашыушы.
землеройка ж. зоол. жер тесер, узын тумсыц.
ЗЕМЛЕРОЙНЦЫЙ прил. жер цазатугын, жер цазыушы; ~ая машина жер цазатугын машина.
ЗЕМЛЕСОС м. землесос (сууда жер цаза-турын машина).
ЗЕМЛЕСОСНЫЙ прил. землесос..., зем-лесослыц; ~ снаряд см. земснаряд.
ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЕ с. жер силкиниу, жер цозгалыу.
ЗЕМЛЕУСТРОИТЕЛЬНЫМИ прил. жер ислерин тэртиплейтугын, жерлестирету-гын, цонысландыратугын, жерден пайда-ландыратугын; ~е мероприятия жер ислерин тэртиплейтугын илажлар.
ЗЕМЛЕУСТРОЙСТВО с. жерлестириу-шилик, жер ислерин тэртиплеушилик.
ЗЕМЛЕЧЕРПАЛКА ж. тех. землечерпалка (каналдыц, жаптыц, езектиц Шубин терецлетип цазатурын машина).
ЗЕМЛЕЧЕРПАТЕЛ ЬН ||ЫЙ прил. земле-черпалкалык; ~ая машина см. землечерпалка.
ЗЕМЛИСТЫЙ прил. 1. топырацлы; ~ песок топырацлы шеге, топырац аралас-цаи шеге; 2. (о цвете) жер рецли, сур, бозарган рец; ~ цвет лица сур бетли, бети бозарган.
ЗЕМЛПЯ ж. 1. (планета) Жер; 2. (суша) жер, цара жер, цуры жер, цургац жер; лететь высоко над ~ёй жер устинде жоцары ушыу; 3. (почва, грунт) жер, топырац; рыхлая ~я бос топырацлы жер, ойылма жер; тучная ~я кушли жер, май топырацлы жер; семиз топырац; пахотная ~я айдалатугын жер; колхозная ~я колхоз жери; целинные земли тыц жерлер; обработка ~й жерди ислеу; засыпать ров ~ёй шуцырды топырац пенен кемиу; 4. уст. (страна, государство) журт, улке; чужие земли жат еллер, басца еллер; за тридевять земель народно-поэт. узацтагы бир елде; <> на ~ё (на свете) дуньяда, жер жузинде; сровнять с ~ёй жер менен жексен етиу; стереть с лица ~й жер бетинен ешириу (соотв. кулин кекке ушырыу); я готов был провалиться сквозь землю мен жерге кириу-ге тайын едим (соотв. маган тышцан тесиги мыц тецге болды).
ЗЕМЛЯК м. жерлес, бир жерлик, ауыл-лас, бир ауыллас, агайин-тууысцан.
ЗЕМЛЯНИКА ж. земляника (есимлик цэм жемис).
ЗЕМЛЯНЙЧНЦЫЙ прил. земляника..., земляникадан исленген; ~ое варенье земляника вареньеси.
ЗЕМ.
— 284 —
ЗЕМЛЯНКА ж. жер теле.
ЗЕМЛЯНЦОЙ прил. 1. жер..., топырац, топырацтан болган, топырацтан жасалган; ~6й пол жер еден; ~ая насыпь уйилген топырац; ~йе работы жер цазыу жумыс-лары; 2. жер..., жерде турыушы, жерде жасаушы; ~6й червь жер цурты, цызыл дурт.
ЗЕМЛЯЧЕСТВО с. 1. (принадлежность к одной местности) жерлеслик, ауыллас-лыц; 2. (объединение) жерлеслер бирлиги, жерлеслер шелкеми.
ЗЕМЛЯЧКА женск. от земляк.
ЗЕМНОВОДН ЦЫЙ прил. 1. жерде хэм сууда жасаушы; лягушка — ~ое животное баца жерде хэм сууда жасайтугын хайуан; 2. в знач. сущ. мн. земноводные жер--суу хайуанлары.
ЗЕМНЦОЙ прил. жер..., жердиц; ~6й шар жер шары; ~ая поверхность жер бети, жердиц устн; <> ~ой поклон уст. ийилип сэлем бериу, ийилип-бугилип тэжим етиу; ~ые блага тиришилик хэзлиги.
ЗЕМСКИЙ прил. ист. 1. (общегосударственный) мэмлекет..., мэмлекетлик; 2. земство...; ~ начальник земство начальниги, земство баслыгы.
ЗЕМСНАРЯД м. (землесосный снаряд) земснаряд (суу астындаеы жерди цазыу-шы судно).
ЗЕМСТВО с. ист. земство (ески Россия-дасы жергиликли баскарыу орны).
ЗЕНЙТ м. 1. астр, зенит, тикке аспан, тас тебе; солнце в полдень находится в ~е тусте цуяш тас тебеде болады; 2. перен. (высшая степень) ец бийик дэреже, ец жоцары дэреже; быть в ~е славы даццтыц ец бийик дэрежесинде болыу.
ЗЕНЙТКА ж. разг, зенит тобы, аспанга ататугын топ.
ЗЕНЙТНЦЫЙ прил. 1. астр, зенит..., тикке аспан; ~ое расстояние зенит аралы-гы; 2. воен, зенит..., аспанга ататугын; ~ое орудие зенит тобы, аспанга ататугын топ.
ЗЕНЙТЧИК м. зенит тобын атыушы, зенитши.
ЗЕНЙТЧИЦА женск. от зенйтчик.
ЗЕНЙЦЦА ж. уст. цар ашыц, кездиц царашыЕы; беречь как ~у ока кездиц царашыЕЫНдай сацлау.
ЗЕРКАЛО с. 1. айна; ручное ~ цол айна; кривое ~ 1) цыйсыц айна; 2) перен. бур-малап керсетиу; гладкий как ~ айнадай теп-тегис; 2. перен. (блестящая, гладкая поверхность) жалтыраган жуз, жайнаган бет; жалтыраган айдын; ~ озера келдиц жалтыраган айдыны.
ЗЕРКАЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. айна..., айналы, айналыц, айна жасалатугын; ~ое стекло айна жасалатугын эйнек, айналыц эйнек; ~ый шкаф айналы шкаф; 2. перен. (блестящий, гладкий) айнадай, жалтыраган, теп-тегис. тегис; ~ая гладь озера келдиц айнадай тегис бети, келдиц тыныц айдыны.
ЗЕРНИСТОСТЬ ж. дэиелилик, туйир-лилик, туйиртпеклик, туйир-туйир лик, дэн сыяцлылыц; ~ металла металлдын туйирт-пеклиги.
ЗЕРНЙСТЦЫЙ прил. 1. дэнли, дэнели, дэни кеп, туцымы кеп; 2. туйиртпекли, туйир-туйир; ~ая структура металла ме-таллдыц туйир-туйир цурылысы; < ~ая икра дэнели ууылдырыц.
ЗЕРНО с. 1. дэи, туцым; крупные зёрна ири дэнлер; ~ пшеницы бийдайдэни; кофе в зёрнах дэнли кофе; 2. собир. (хлеб) гэлле; 3. туйир, дэне; жемчужное ~ цинжи дэнеси; ~ пороха дэриниц тупири; 4. перен. урыц, туйир, тийкар, магыз; ~ истины шын лыцтыц туйири.
ЗЕРНОВИДНЫЙ прил. дэнге усаган, дэн сыяцлы, дэн тэризли.
ЗЕРНОВКОЙ прил. 1. дэн..., дэнли, ДЭН-ЛИК, дэнниц, дэннен, гэлле; ~ые культуры гэлле егислер; ~6й совхоз дэн совхозы: ~6е хозяйство гэлле хожалыгы; 2. в знач. сущ. мн. зерновые гэллелер, дэнлер; сбор ~йх гэлле жыйнау.
ЗЕРНОДРОБИЛКА ж. дэн жармалай-тугын машина, дэнди майдалау машинасы* жарма жарыу машинасы.
ЗЕРНОДРОБИЛЬНЫЙ прил. дэн жара-тугын, гэлле жаратуЕЫН, дэнди жарма-лайтурын, жарма тартатурын.
ЗЕРНООЧИСТЙТЕЛ ЬН ЦЫЙ прил. дэн тазалайтуЕын, дэн тазалаушы, гэлле тазалаушы; ~ая машина дэн тазалайтуЕын машина.
ЗЕРНООЧИСТКА ж. дэн тазалау, дэн тазартыу, гэлле тазалау.
ЗЕРНОСОВХОЗ м. дэн совхозы, ЕЭЛЛе совхозы.
ЗЕРНОСУШИЛКА ж. дэн кептиргишг гэлле кептиргиш.
ЗЕРНОФУРАЖНЫЙ прил. дэн-жем болатугын.
ЗЕРНОХРАНИЛИЩЕ с. гэллехана, дэн-хана, телек.
ЗЕРНОЙДНЫЦЙ прил. дэн жейтугын, дэн менен ауцатланатугын, жем жеуши; ~е птицы дэн жеуши цуслар.
ЗЕФИР м. 1. (пастила) зефир; 2. (ткань) зефир; 3. поэт, (ветерок) жагымлы самая, ескен жумсац самая.
ЗЕФИРОВ ЦЫ Й прил. зефир...; зефирден исленген, зефирден тигилген; ~ая рубашка зефирден тигилген кейлек.
ЗИГЗАГ м. 1. (ломаная линия) ийрек, ийрек сызыц; 2. нареч. зигзагом, зигзагами ийрекленип, ийрек-ийрек болып.
ЗИГЗАГООБРАЗНЦЫЙ прил. ийрек, ип-рекленген турде; ~ая линия ийрекленген сызыц.
ЗИЖДИТЬСЯ несов. на чём тийкарланыу^ негизлениу, суйениу, дузилиу, цурылыу.
ЗИМЦА ' ж. цыс; с наступлением ~ы цыс тусиу менен; в разгаре ~ы нац цыс мэ-хэлинде; на ~у цысца; <> сколько лет, сколько ~! цанша жаз, цанша цыс етти!
ЗЙМНЦИЙ прил. цыс..., цысцы; ~ий день цыс куни; ~яя одежда цысцы кийим.
ЗИМЦОВАТЬ несов. цыслау, цыслап шыгыу, цысты еткериу; <> я ему покажу, где раки ~уют мен оган кермегенин керсетер-мен (соотв. мен оган экесин танытарман).
ЗИМОВКА ж. 1. (действие) цыслау; ~ скота малдыц цыслауы, малды кыслатыу;
— 285 —
ЗЛО
2. (зимовье) цыслау, цыслатыу, цысцы жай, цыслау орны, цыслац.
зимовщик м. цыслаушы, зимовщик.
ЗИМОВЩИЦА женск. от зимовщик.
ЗИМОВЬЕ с. цыслау, цыслау орны, цыс-латыу, цысцы жер, цыслац.
ЗИМОЙ нареч. цыста, цыстыц куни, цыстыц кунинде, цыс уадытында.
ЗИМОРОДОК м. балыкшы (к,ус).
ЗИМОСТОЙКИ й прил. дысда шыдамлы, аязга шыдамлы, сууыдца шыдамлы, дысда тезимли; ~е культуры аязга шыдамлы егинлер.
зимостойкость ж. кысда шыдамлылыд, аязга шыдамлылыд, сууыдца шыдамлылыд, дысда тезимлилик.
ЗИПУН м. уст. шекпен, шапан.
ЗИЯНИЕ I с. (отверстия, раны и т. п.) уцрейиу, уцрейип кериниу; тупсиз уцгир болыу.
ЗИЯНИЕ II с. лингв, биригиу, цатарла-сыу (биринши сездиц аяеында, екинши сез-диц басында келген еки дауыслы сеслердиц биригиуи).
зиЯцть несов. унрейиу, уцрейип кериниу, тупсиз уцгнр болыу; под ногами ~ла бездна аяд астында тупсиз уцгир кер и иди; в груди ~ла глубокая рана оныц кекрегин-де терец жара уцрейип турды.
ЗИЯЮЩШЙ 1. прич. от зиять; 2. прил. уцрейип турган, уцрейип керинген, уцрейип керинетугын; ~ая пропасть уцрейип керинген уцгир; ~ая рана уцрейип турган жара.
зла I род. п. ед. от зло I.
зла II кратк. ф. от злая.
ЗЛАКИ мн. (ед. злак м.) гэлле есимлик-лери, дэн есимликлери; хлебные ~ дэн есимликлер.
ЗЛАКОВЫЦЙ прил. гэлле..., дэнли; ~е растения дэнли есимликлер.
ЗЛАТОГЛАВЫЙ прил. поэт. уст. алтыи гумбезли.
ЗЛАТОКУДРЫЙ прил. поэт. уст. алтын буйра шашлы, тилла буйра шашлы, алтын айдарлы.
ЗЛАТОТКАНЫЙ прил. поэт. уст. зерли, зер досылып тодылган.
ЗЛАЧНЦЫЙ прил. уст. кеп гэллели, мол дэнли; <> ~ое место шутл. бузыдлыд орны, жалатайлардьщ кеуил хошлайту-гын жери.
ЗЛИТЬ несов. кого ашыуландырыу, ешик-тириу, ашыуын келтириу, цэцэрлендириу.
ЗЛЙТЦЬСЯ несов. на кого-что и без доп. 1. (сердиться) ашыуланыу, ешигиу, цэцэр-лениу, ашыуы келиу; 2. перен. (бушевать) борау, цутырыу, кушейиу; вьюга ~ся боран борап тур.
ЗЛО I с. 1. жаманлыц, жауызлыц, хара-мылыц; желать зла кому-л. биреуге жаманлыц ойлау; причинить ~ кому-л. биреуге жаманлыц етиу; 2. (беда, несчастье) бэле, бахытсызлыц; из двух зол выбрать меньшее еки бэлениц киширегин тацлау; 3. (злость) ашыу, екпе, кек, гийне; меня ~ берёт мениц ашыуым келеди; сорвать ~ на ком-л. ашыуын биреуден алыу; сделать •что-л. со зла ашыу устинде бир ис ислеп
цойыу; <> корень зла бэлениц тамыры, бэлениц туби.
ЗЛО II нареч. ашыу менен, ашыуланып, жаман нийет пенен, жауызлыц пенен; ~ подшутить над кем-л. жаман нийет пенен биреуге кулиу; ~ посмотреть ашыуланып царау.
ЗЛО5' к,оспа сезлердиц мэниси бойынша I) «харам» деген сезге туура келетуеын биринши белими, мыс.: зложелатель дарам цыяллы; 2) «жауыз» деген сезге туура келе-тугын биринши белими, мыс.: зловредный жауыз цыяллы.
ЗЛОБЦА ж. ашыу, дэдэр, кек, еш; ~а душила его оны ашыу кернеди; затаить ~у кек саклау, еш сацлау; <> ~а дня кун тэртибинде, дэзирги алдымызда турган; на дня кун тортибинде.
ЗЛОБНО нареч. ашыу менен, ашыуланып, еш пенен, кек пенен, цодерленип, кек тутып, кек етип; ~ взглянуть ашыу менен царау; ~ рассмеяться кек етип кулиу.
ЗЛОБНЫЙ прил. ашыулы, ешиккен, дэдерли, кек садлаган, жауыз; ~ взгляд ашыулы дарас; ~ враг жауыз душпан.
ЗЛОБОДНЕВНОСТЬ ж. кереклилик, усы мэцэлде кереклилик, бугинги эцмийетли-лик; ~ темы теманыц усы мэцэлде керек-лилигн.
ЗЛОБОДНЕВНЫЙ прил. керекли, зэрурли, эдмийетли, дэзирги кундеги; ~ вопрос дэзирги кундеги мэселе.
ЗЛОБСТВОВАТЬ несов. ашыуланыу, дэ-дери келиу, ашыуы келиу, ешигиу.
ЗЛОВЕЩЕ нареч. дэуэтерли турде, дор-дынышлы турде.
ЗЛОВЁЩЦИЙ прил. дэуетерли, дорды-нышлы; ~ий вид цордынышлы керинис; ~ая тишина доуэтерли тым-тырыслыд.
ЗЛОВОНИЕ с. жаман ийис, сасыган ийис, порсыган ийис, долацса.
ЗЛОВОННЫЙ прил. жаман ийисли, са-сыд, порсыган, долацса ийисли.
ЗЛОВРЕДНОСТЬ ж. жудэ жауызлыд, зыянкеслик, жаман нийетлилик, жудэ жаман ойлылыц.
ЗЛОВРЕДНЫЙ прил. жауыз цыяллы, жудэ жауыз, зыянкес, жаман нийетли, огада зыянлы.
ЗЛОДЕЙ м. жауыз, данхор, жинаятшы, залым.
ЗЛОДЕЙКА женск.. от злодей.
ЗЛОДЁЙСКНИЙ прил. данхорлыд, жауызлыц пенен, жинаятшылыд пенен, дыя-натшылыд пенен, залымлыд пенен; ~ое убийство залымлыд пенен елтириу.
ЗЛОДЕЙСТВО с. см. злодеяние.
ЗЛОДЕЯНИЕ с. данхорлыд, жауызлыд, жинаятшылыд, дыянатшылыд, залымлыд, жаманлыц, жаманлыц етиушилик.
ЗЛОЙ прил. 1. жауыз, залым, ашыулы, ашыушац, цодорли, рейимсиз, цара жу-рек, кекшил; дас; ~ характер залым минез; ~ враг жауыз душпан; быть злым на кого-л. биреуге кек сацлау; 2. перен. ашшы, еткир; ~ фельетон еткир фельетон; ~ перец ашшы бурыш;ф ~ умысел жаман нийет; язык еткир тил, ашшы тил; злые языки есекшилер, жалахорлар.
зло
— 286 —
ЗЛОКАЧЕСТВЕННЫЙ прил. мед. цэ-уипли, цэуетерли; ~ая опухоль цэуип-ли исик.
ЗЛОКЛЮЧЕНИЕ с. уст. бахытсызлыц, бэле, мусэубет.
ЗЛ ОНАМЁРЕННОСТ Ь ж. жаман нийет-лнлик, жауыз нийетлилик, жаман пикирлилик.
ЗЛОНАМЕРЕННЫЙ прил. жаман нийет-ли, жаман нийет пенен, жаман пикирлн, жауыз нийетли, жауыз нийет пенен; ~ поступок жаман нийет пенен етилген ис.
ЗЛОПАМЯТНОСТЬ ж. кекшиллик, кек сацлаушылыц, иши тарлыц, екпелеушилик.
ЗЛОПАМЯТНЫЙ прил. кекшил, кек сац-лагыш, иши тар, гийнешил, екпешил, ек-пелегиш; ~ человек кек сацлагыш адам.
ЗЛОПАМЯТСТВО с. см. злопамятность.
ЗЛОПОЛУЧНЫЙ прил. бахытсыз, ба-хыты жок, бахыты цара, цырсыц тускен.
ЗЛОПЫХАТЕЛЬ м. кек тутыушы, кек саклаушы, екпешил, екпелеуши.
злопыхАтел ьский прил. кекшил, кек сацлагыш, екпелегиш.
ЗЛОПЫХАТЕЛЬСТВО с. кек тутыушы-лык, кек сацлаушылыКи екпелегишлик.
ЗЛОРАДНО нареч. табалап, кек етип, кунлеп; ~ улыбаться табалап кулиу. - ЗЛОРАДНЫЙ, прил. табалайтугын, кун-шил; ~ый человек табалаушы адам; ~ое чувство табалаушы сезим.
ЗЛОРАДСТВО с. таба, табалыушылыц.
ЗЛОРАДСТВОВАТЬ несов. табалау.
ЗЛОСЛОВИЕ с. жаманлап сейлеу, жала жабыу, етирик-есек сейлеу, сыртынан жа-манлау; етирик-есек, жала, децмет (пересуды, сплетни).
ЗЛОСЛОВИТЬ несов. жаманлап сейлеу, жала жабыу, етирик-есек сейлеу, сыртынан жаманлау.
ЗЛОСТНО нареч. билкастан, жаман нийет пенен, жауызлыц пенен.
ЗЛОСТНОСТЬ ж. см. злонамеренность.
ЗЛОСТНЫЙ прил. 1. (злонамеренный) жаман нийетли, жаман пикирли, жауыз нийетли, жауыз нийет пенен; 2. (сознательно недобросовестный) билцастан етилген, цастан; ~ неплательщик билцастан телемеуши; 3. (закоренелый) асып кеткен, суйекке сицген, эдет болган, дузелмей-тугын; ~ клеветник суйегине сицген жала-хор, жауыз жалахор.
ЗЛ0СТЦЬ ж. жауызлыц, царамылыц, цаслыц, ашыу, цэцэр, кек, екпе; сказать что-л. со~ью бир нэрсени ашыуланып айтыу; побледнеть от ~и ашыу кернеп боза-рьгу.
ЗЛОСЧАСТНЫЙ прил. уст. бахытсыз, бахты цара, мацлайы цара, царамацлай.
ЗЛОТЫЙ м. злотый (Полыиада пул бирлиги).
ЗЛОУМЫШЛЕННИК м. кастыян, жаман нийетли, жаман ойлы, жауыз пикирли адам.
ЗЛОУПОТРЕБИТЬ сов. чем биле турып ислеу, цыянат етиу, цыянат цылыу, наду-рыс пайдаланыу; ~ доверием исенимге цыя-натшылыц етиу, исенимнен пайдаланып цыянат етиу; ~ своим положением ез хызмет орнынан пайдаланып цыянат етиу.
ЗЛОУПОТРЕБЛЁНИЦЕ с. 1. (действие) биле турып ислеу, цыянат етиу, цыянат цылыу, надурыс пайдаланыу; ~е властью ез жумыс орнынан пайдаланып цыянат етиу; 2. жинаят, цыянат, жаман ис; раскрыть ~я цыянатлардыц бетин ашыу.
ЗЛОУПОТРЕБЛЯТЬ несов. см. злоупотребить.
злю, злишь и т. д. наст. вр. от злить.
ЗЛЮКА м. и ж. разг, ашыушац, урыс-цац, ер, пэс цылыцлы, тырысцац, бурискек.
злюсь, злишься и т. д. наст. вр. от злиться.
ЗЛЮЧКА м. и ж. см. злюка.
ЗЛЮЩИЙ прил. разг, кутэ ашыушац, огада урысцац, жудэ кекшил, кутэ ре-йимсиз.
ЗМЕЕВИДНЫЙ прил. жылан тэризли, жыландай, жылан сыяцлы, жылансымац, иирекленген.
ЗМЕЕВЙК м. тех. ийрек-ийрек тутик, иирекленген труба.
ЗМЕЁНЫШ м. 1. жылан баласы; 2. перен. бран. сум, залым.
ЗМЕЕОБРАЗНЫЙ прил. см. змеевйдный-
ЗМЕЙНЦЫЙ прил. 1. жылан..., жылан-ныц; ~ое жало жылан тили; ~ая кожа жылан териси; ~ый укус жыланныц шагыуы; 2. перен. (коварный) цийлели, жылансымац; ~ая улыбка цийлели кулимсиреу.
ЗМЕЙ ЦТ ЬСЯ несов. ийрецлеу, ийрецле-ниу, ийрецлеп журиу, жыландай таула-ныу; в густой ржи ~лась тропинка цалыц цара бийдай арасынан соцпац ийрецлеп етти.
ЗМЕЦЙ м. 1. уст. см. змея; 2. (сказочное чудовище) айдарца; 3. пэтпелек; воздушный ~й ушырылатугын пэтпелек; запускать ~я пэтпелек ушырыу, пэтпелек жибериу.
ЗМЕЯ ж. 1. жылан; ядовитая ~ зэ-цэрли жылан, уулы жылан; 2. перен. (коварный человек) цийлекер адам, сум адам; 3. в знач. нареч. змеёй ийрецлеп, ийрек-ленип.
ЗНАВАТЬ несов. многокр. кого-что таныу, танып билиу.
ЗНАК м. 1. (метка, клеймо) белги; фабричный ~ фабрика белгиси; 2. (след) белги, из; ~ ушиба жараныц белгиси; 3. (свидетельство, признак, проявление) белги, нышан, кериниу; в ~ протеста на-разылыктыц нышаны; это — дурной -~ бул — жаман белги, бул — жаман нышан; молчание — ~ согласия погов. ундемеу — разылыцтыц белгиси; оказывать знаки внимания кеуил белиу, кеуил аударыу; подарить что-л. в ~ дружбы дос-лыцтыц белгисине бир нэрсе сыйлыц етиу; 4. (предзнаменование) алдан билиниу, алдан билдириу, алдан хабар етиу; добрый ~ жацсылыцтыц алдан билиниуи; 5. (сигнал) ым, ымлау, белги, ишарат; дать ~ ым цагыу, ымлау; подавать знаки рукой цолы менен белги бериу, цолы менен ымлау; 6. (предмет, как символ че-го-л.) нышан, белги, тамга; орден «Знак Почёта» «Хурмет Белгиси» ордени; знаки
— 287 —
ЗНА
отличия воен, айырыу белгилери, айырма-лыц белгилери; 7. (изображение) белги, нышан; знаки препинания грам. иркилис белгилери, тыныс белгилери; восклицательный ~ ундеу белгиси; ~ равенства мат. тецлик белгиси; стенографические знаки стенографиялыц белгилер; 8. полигр. цорип, белги; печатный ~ баспа белгиси; <> почтовый ~ почта маркасы; водяной ~ ишинде керинетугын суурет (цаеаз пулда); денежный ~ цагаз пул белгиси; под знаком чего-л. бир заттыц белгиси менен.
ЗНАКОМИТЬ несов. 1. кого-что с кем--чем (представлять) таныстырыу, таныс етиу; ~ кого-л. с новым работником биреуди таза хызметкер менен таныстырыу; 2. кого--чпю с чем таныстырыу, тусиндириу, уйре-тиу; ~ с работой жумыс пенен таныстырыу; ~ с историей страны елдиц тарийхи менен таныстырыу.
ЗНАКОМИТЬСЯ несов- 1. с кем-чем танысыу, таныс болыу; 2. с чем танысыу, уйре-ниу, билиу; ~ с работой жумыс пенен танысыу; ~ с обстановкой жагдайлар менен танысыу; 3. (посещать) барып кериу; ~ с музеями музейлерди барып кериу.
ЗНАКОМСТВ ||О с. 1. таныслыц, танысыу; завязать ~о таныслыц байланыста болыу; поддерживать ~о с кем-либо биреу менен таныслыцта болыу; прекратить всякое ~о барлыц таныслыцты цойыу; 2. (круг знакомых) таныслар; большие ~а таныслары кеп; 3. (наличие знании) таныс болыу, билисиу; ~о с литературой и историей эдебият хэм тарийх пенен таныс болыу.
ЗНАКОМцЫЙ прил. 1. таныс; ~ый человек таныс адам; ~ая мелодия таныс нама; его лицо мне ~о оныц жузи маган таныс; быть ~ым таныс болыу; 2. (с чем-л.) таныс, билетугын; быть ~ым с сельским хозяйством ауыл хожалыгы менен таныс болыу; 3. в знач. сущ. м. знакомый и ж. знакомая таныс; мой хороший ~ый мениц жацсы танысым.
ЗНАМЕНАТЕЛ || Ь м. мат. белим, бели-ииуши, белиуши; привести- к общему ~ю ортац белимге келтириу, ортац белиниу-шисин табыу.
ЗНАМЕНАТЕЛ ЬНОСТ Ь ж. эхмийетли-лик, белгилилик, даццлылыц, атацлылыц, кернеклилик, айрыцша белгилилик.
ЗНАМЕНАТЕЛЬНЦЫЙ прил. 1. (значительный) эхмийетли, белгили, даццлы, атацлы, кернекли; ~ое событие белгили уацыялар; ~ый день даццлы кун; 2. лингв. манили, магналы; ~ые части речи манили сез шацаплары.
ЗНАМЕНИЕ с. уст. белги, нышан; <> ~ времени бир дэуирдиц езине ылайыц аухалы.
ЗНАМЕНИТОСТЬ ж. белгилилик. атацлылыц, даццлылыц, атацлы адам; стать ~ю атацлы адам болыу.
ЗНАМЕНИТЫЙ прил- белгили, атацлы, даццлы; ~ писатель атацлы жазыушы.
ЗНАМЕНОВАТЬ несов- что белгилеу, белгилеп етиу, тамгалау, нышанлау.
ЗНАМЕНОСЕЦ м. байрац кетериуши, байрац кетерген, жалау кетериуши.
ЗНАМЦЯ с. байрац, жалау; красное ~я цызыл байрац; полковое ~я полк байрагы; переходящее ~я кешпели байрац; водрузить ~я байрац тигиу; под~енем чего-л. бир нэрсениц байрагы астында; под ~енем революции революция байрагы астында; поднять ~я чего-л. бир нгрсениц байрагын кетериу; поднять ~я восстания кетерилис байрагын кетериу; высоко держать ~я чего-л. бир . нгрсениц байрагын жоцары тутыу.
ЗНАНИ Е с. 1. (обладание какими-л. сведениями) уйрениу, билиу, танысыу;~е жизни турмысты билиу; ~е языка тил билиу; делать что-л. со~ем дела истиц кезин билип ислеу; 2. (наука) билим, илим; область ~я билимниц бир тармагы; 3. мн. знания билим, билимлер; обладать ~ями билим-лерге ийе болыу; глубокие ~я терец билимлер; поверхностные ~я устиртин билим; повышать ~я билим арттырыу, билим жоцарылатыу, билим кетериу.
ЗНАТНОСТЬ ж. уст. атацлылыц, цуР‘ метлилик, ац суйеклилик, цасылзадалыц; ~ происхождения шыгыу тегинин. атацлы-лыгы.
ЗНАТНЫЙ прил. 1. белгили, атацлы, даццлы, хурметли; ~ животновод даццлы шаруа; 2. уст. (принадлежащий к знати) хан-беглер, бийлер, аристократлар, ац суйек, цасылзада; ~ род ац суйеклер туцымы.
ЗНАТОК м. жацсы билиуши, билгиш, билгир, маман, шебер; ~ своего дела ез исин жацсы билиуши; ~ музыки музыкант жацсы билиуши; ~ русского языка рус тилиниц маманы.
ЗНАТЬ I несов. 1. что, о ком-чём и без доп. билиу; ~ намерения протйвника душпанныц нийетин билиу; ~ урок сабагын билиу; ~ наизусть ядтан билиу; ~ о болезни кого-л. биреудиц ауырыу екенлигин билиу; я не знаю, где вы живёте мен сизиц кайда туратугынлыгыцызды билмеймен; насколько я знаю мениц билиуиме цараганда; как я могу об атом~? мен бул тууралы цалай биле аламан?; 2. что билиу; хорошо ~ русский язык рус тилин жацсы билиу; ~ ремесло енерди жацсы билиу; ~ своё дело ез исин жацсы билиу; 3. кого--что (быть знакомым) таныу, танысыу, таныс болыу, билиу; я его совсем не знаю мен оны хеш танымайман; ~ кого-л. в лицо биреуди жузинен таныу, биреу менен жуз таныс болыу; ~ кого-л. по имени биреудиц атын билиу; <> дать ~ кому-л. биреуге хабар жеткериу; дать ~ о себе ези хаццында билдириу; не ~ покоя ни днём ни ночью куни-туни тынышлыц кере алмау; это даёт себя ~ бул езин билдиреди, бул езин танытады; ~ меру шаманы билиу, шегин билиу; не ~ меры шамасын билмеу, шегин билмеу; почём ~, как ~ мумкин, цайдан билесец?; знаешь, знаете в знач. вводи, сл. билесец бе!, хабарыц бар ма!; он только и знает, что спит ал уйцыдан басца хеш нэрсени билмейди; делайте, как знаете билгеницизше ислециз; ~ своё место ез
зол
— 288 —
орнын билиу; не ~ покоя тыныш таппау; кто его знает ким билсин, кайдан би-лейин.
ЗНАТЬ II ж. собир. уст. хан-бийлер, беглер, ак-суйеклер, аристократлар, х,а-сылзадалар; родовитая ~ шынжырлас беглер, тукымлас беглер.
ЗНАТЬ III вводн. сл. прост, женине карай, итимал, магер, балки, болса керек, керинеди.
ЗНАТЬСЯ несов. с кем-чем, разг, таны-сыу, таныс болыу, дос болыу; он ни с кем ~ не желает оныц хеш ким менен таныс-кысы келмейди.
ЗНАХАРКА женск. от знахарь.
ЗНАХАРСКИЙ прил. порханныц, тэуип-тиц.
ЗНАХАРСТВО с. порханшылык, тэуип-шилик.
ЗНАХАРЬ м. порхай, теуип.
ЗНАЧАЩИЙ 1. прич. от значить; 2. прил. эхмийетли, эхмийетли болган, манией болган, эхмийетке ийе болган; ничего не ~ хеш бир мэниси жок-
ЗНАЧЁНИЦЕ с. 1. (смысл) мэни, мэнис, мазмун; ~е слова сездиц мэниси; буквальное ~е туп мэниси; прямое ~е тууры мэниси; переносное ~е ауыспалы, баскаша мэни-си; 2. (важность) эхмийет, кереклилик; политическое ~е сиясий ехмийети; иметь ~е манили болыу; не имеет ~я ехмийети жок; придавать большое ~е чему-л. бир нэрсеге улкен эхмийет бериу.
ЗНАЧИМОСТЬ ж. 1. (значение) мэни-лилик; ~ слова сездиц мэнилилиги; 2. (важность) эхмийетлилик, мэнилилик.
ЗНАЧИМЫЙ прил. 1. (обладающий значением, смыслом) манили, манн билдиретугын, мэниси бар; 2. (важный, значительный) эхмийетли, манили.
ЗНАЧИТ вводн. сл. демек, сондай болса, соныц менен, солай етип; ~, пора ехать демек, журетугын уацыт болыпты.
ЗНАЧИТЕЛЬНО нареч. 1. (гораздо, намного) анагуракым, эдеуир, бирталай; ~ лучше анагуракым тэуиррек; ~ превосходить в силе куши эдеуир артыкмаш болыу; 2. (выразительно) манили, тэсирли, тэсир еткендей; ~ посмотреть манили царау.
ЗНАЧИТЕЛЬНОСТЬ ж. 1. (величина) улкенлик, кеплик, артыклык; ~ расстояния аралыктыц эдеуир кашыклыгы; 2. (важность) эхмийетлилик, кереклилик, мэнилилик; ~ события уацыялардыц эц-мийетлилиги.
ЗНАЧЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. (большой) улкен, бир талай, эдеуир, анагурлым, анагуракым; ~ая сумма эдеуир сумма; ~ые успехи эдеуир табыслар; в ~ой мере улкен дэрежеде; 2. (важный) эхмийетли, керекли, мэнили; ~ое событие эхмийетли уацыя; 3. (выразительный) мэнили, тэсирли, тэсир еткендей; ~ый взгляд тэсирли кез карас.
ЗНАЧИТ||Ь несов. что билдириу, керсетиу, мэниске ийе болыу, эхмийети болыу, ацлатыу; что это бул нени керсетеди?, бул нени билдиреди?, бул не болганы?; это много ~! бул кеп нэрсени билдиреди!; это ничего ие ~ бунын хеш эхмийети
жок, бул хеш нэрсени ацлатпайды; что ~ быть неосторожным! сак болмау неге алып келеди екен!; это что-нибудь да ~! буныц дандай болсада мэниси бар!
ЗНАЧИТ II ься несов. бар болыу, есапла-ныу; он ~ся в списке ол дизимде бар, ол списокта бар.
ЗНАЧ ЦОК м. 1. значок, нышан, белги; университетский ~6к университет значоги; 2. (пометка) белги, тамга; ~кй на полях книги китаптыц шетиндеги белгилер.
ЗНАЮЩИЙ 1. прич. от знать I; 2. прил. (опытный) тэжирийбели, билгиш, бнлету-гын; ~ врач тэжирийбели врач.
ЗНОБЙТЦЬ несов. кого, безл. цалтыратыу, цалтырау, дирилдетиу, дирилдеу, тоцды-рыу, тоцыу, ысытпа тутыу; меня ~ мен тоцып баратырман, мени калтыратып бара-тыр.
ЗНОЙ м. аптап, капырык, катты ыссы, кушли ыссы; полуденный ~ кун ортадагы ыссы, тустеги ыссы.
ЗНОЙНЫЙ прил. 1. (жаркий) аптап, ыссы, катты ыссы, капырык, кушли ыссы; ~ день катты ыссы кун; 2. перен. (пылкий, жгучий) кызгынлы, жалынлы, цызыулы, куйдиргиш.
ЗОБ м. 1. (у птиц) жемсек, дэнлик; 2. мед. бугац.
ЗОБАСТЫЙ прил. разг, жемсеги улкен-
ЗОБНЦЫЙ прил. 1. жемсек..., жемсек-тиц; 2. мед. бугак, бугактыц; <>~ая железа тамак безлери.
ЗОВ м. 1. (призыв, клич) шакырык, ун-деу, шакырык дауысы; откликнуться на ~ шакырыкка жууап бериу; 2. разг, (приглашение) шацырыу; прийти по первому зову биринши шацырыудан-ац келиу.
зову, зовёшь и т. д. наст. вр. от звать.
зовусь, зовёшься и т. д. наст. вр. от зваться.
ЗОДИАК м. астр, зодиак (кун езиниц керинип турпан жыллыц жолын жургенде устинен ететугын жолы бойлап орналасцан 12 топ жулдызлар жыйнагы); -ф> знаки ~а зодиак белгилери (кунниц жолы бойлап орналасцан цэм кебинше цайуанлардыц аты менен аталатугын 12 топ жулдызлардыц белгилери).
ЗОДИАКАЛЬНЫЦЙприл. астр, зодиак...; ~е созвездия зодиак жулдызлар топа-ры. __
ЗбДЧЕСКЦИЙ прил. жай салатугын; ~ое искусство жай салатугын усталыц.
ЗОДЧЕСТВО с. жай салыу усташылыгы, жай_ салыуга шеберлик.
ЗОДЧИЙ м. жай салыушы уста.
зол I род. п. мн. от зло.
зол II кратк. ф. от злой.
ЗОЛА ж. кул.
ЗОЛЙСТЫЙ прил. кулли, кули кеп; ~ уголь кули кеп кемир.
ЗОЛЙТЬ несов. что кул салынган сууда. цайнатыу, пуулау.
ЗОЛОВКА ж. цайынбийке, кайын апа, апа (старшая); бийкеш (младшая).
30Л0ТЙСТЫЦЙ прил. алтынлы, алтын-сымак, алтын рецли, алтынга усаган, ал-тындай; ~е волосы алтын рецли шаш.
— 289 —
300
ЗОЛОТЙЦТЬ несов. что 1. (покрывать позолотой) алтынлау, алтын жалатыу, алтын бояуга бояу, алтын пууына тутыу; 2. (придавать золотистый цвет) алтынлау, жаркыратыу, жайнатыу; солнце ~ло верхушки гор цуяс таудыц басын жарцы-ратты.
ЗОЛОТЙТЦЬСЯ несов. алтын рецли болыу, алтын туске ениу, жарцырау; рожь ~ся цара бийдай алтын туске енип тур-
ЗОЛОТНЙК I м. уст. (мера веса) мысцал; <> мал ~, да дорог погов. кезге киши бол-сада, бахасы цымбат, аз болсада саз.
ЗОЛОТНЙК П м. тех. золотник (nyij машинасында пууды белип жиберип туратугын те тик).
ЗОЛОТНИКбВЦЫЙ прил. тех. золотник...; ~ая коробка золотник цутысы.
ЗОЛОТЦО с. 1. алтын, тилла; чистое ~о сап алтын; ~о в слитках цуйма алтын; самородок ~а тэбийгый алтын; 2. собир. (валюта, деньги) алтын пул, алтын ацша; сто рублей ~ом жуз сом алтын ацша; 3. (позолоченные нити) зерли сабац, алтын сабад; шитый ~ом зерли сабац пенен тигилген; 4. перен. разг, алтын, дымбатлы, бахалы, кэдирли; этот работник — настоящее ~о бул хызметкер хацыйцат алтын; <> на вес ~а жудэ цымбат; не всё то ~о, что блестит поел, жылтыраганныц бэри алтын емес; чёрное ~о цара алтын (нефть); белое ~о ац алтын (пахта).
ЗОЛОТОВОЛОСЫЙ прил. сары шаш, сары шашлы, алтын рецли шашлы.
ЗОЛОТОИСКАТЕЛЬ м. алтын излеуши, алтын цыдырыушы.
ЗОЛОТ,|0Й прил. 1. алтын..., алтынлы; тилла..., тиллалы; алтыннан исленген, тил-ладан исленген; ~бй песок алтынлы кум; ~ая монета алтын пул; ~бе кольцо алтын жузик; ~ые прииски алтын шыгарылатугын орынлар, алтын кэнлери; 2. (золотистый) алтынлы, алтын цусаган, алтын рецли, тиллалы, тилла цусаган, тилла рецли; ~ые кудри алтын рецли буйра шаш; 3. перен. (счастливый) бахытлы, цууаныш-лы; ~ая пора бахытлы заманлар, цууаныш-лы уацытлар; 4. перен. (прекрасный, очень хороший) кутэ жацсы, цымбатлы, бахалы, алтын; он ~бй человек ол кутэ бир жацсы адам; ~ые слова цымбатлы сезлер; 5. перен. разг- (дорогой, любимый) эзиз, цэдирли, суйкимли, суйикли; ~ой мой! мениц суйиклим!; 6. в знач. сущ. м. золотой алтын пул, алтын манат; <> ~6е дно таусылмас байлыц, кутэ пайдалы ис; ~ых дел мастер зергер; ~ая осень алтын гуз; ~ая середина сен тиймейсец, мен тиймей-мен; у него ~ые руки ол кутэ шебер; ~ая свадьба ерли зайыплылыгыиыц елли жыллыц тойы; терять ~бе время цэдирли уацытты босца жойытыу, цэдирли уацытты босца еткериу; сулить ~ые горы байытып таслау.
ЗОЛОТОНОСНЦЫЙ прил. алтынлы, алтыны бар; ~ая жила алтынлы жер.
ЗОЛОТОПРОМЫШЛЕННИК м. алтын шыгарыу кэрханасыныц ийеси.
19 Русско-каракалпакский сл.
ЗОЛОТОПРОМЫШЛЕННОСТЬ ж. алтын санааты.
ЗОЛОТОПРОМЫШЛЕННЫЙ прил. алтын санаатлы; ~ район алтын санаатлы район.
ЗОЛОТУХА ж. мед. разг, камшылау (золотуха кесели).
ЗОЛОТУШНЫЙ прил. мед. цамшылау...; ~ ребёнок камшылау менен ауырган бала.
ЗОЛОЧЕНИЕ с. алтынлау, алтын сууын бериу, алтын пууына услау, алтын рецине бояу, алтын жалатыу.
ЗОЛОЧЁНЫЙ прил. алтынланган, алтын рецине боялган, алтын сууы берилген, алтын пууына усланган, алтын жалатыл-ган.
ЗОНА ж. зона; климатическая ~ климат-лыц зона; пригородная ~ цала сыртындагы зона; запретная ~ цадаган етилген зона; оккупированная ~ басып алынган зона; пограничная ~ шегара зонасы; ~ военных действий урыс хэрекетлери журип атырган зона.
зонАл ЬНЦЫЙ прил. зоналы, зоналыц; ~ая группа растений есимликлердиц зо-налыц топары.
ЗОНД м. 1. мед. зонд; желудочный ~ ас-казан зонды; 2. тех. бургы, бурау; 3. (воздушный шар) зонд (кишкене цауа шары).
ЗОНДИРОВАТЬ несов. кого-что 1. мед. зонд пенен изертлеу; 2. перен. (разведывать) барластырыу, байцап царау, алдан болжап царау; ~ почву жагдайды барлас-тырып царау.
ЗОНТ м. 1. см. зонтик; 2. (навес) шертек, саябан орын.
ЗОНТИК м. 1. зонт, зонтик; 2. бот. гул топлам.
ЗбНТИЧНЦЫЙ прил. зонт тэризли, зонт-ца усаган, зонт сыяцлы; ~ая антенна зонтца усаган антенна; ~ые растения зонт тэризли есимликлер.
300е цоспа свзлердиц биринши бвлеги-. 1) Хайуанат дуньясына катнасты билдиреди, мыс.-, зоогеография зоогеография, зоология-лыц география; 2) «зоологиялык» деген мэнини билдиреди, мыс.-, зоопарк хайуанат багы.
ЗООВЕТЕРИНАРНЫЙ прил. зооветеринар..., мал докторшылыц, дэригерлик, мал емлейтугын; ~ пункт мал докторлыц пункты, мал емлейтугын пункт.
ЗООГЕОГРАФИЯ ж. зоогеография, зоо-логиялыц география (жер бетинде Хайуанлардыц бвлиниуин изертлейтугын илим).
зоблог м. зоолог, зоология илимпазы.
ЗООЛОГЙЧЕСКИЙ прил. зоология..., зоологиялыц, хайуанат; ~ музей хайуанат музей и.
ЗООЛОГИЯ ж. зоология (хайуанат дуньясын изертлеуши илим).
ЗООПАРК м. (зоологический парк) зоопарк, хайуанат багы.
ЗООСАД м. (зоологический сад) см. зоопарк.
ЗООСПОРА ж. биол. зооспора (жыныссыз квбейиу ушын цолланылатуеын суу всим-
300
— 290 —
ликлери j;gM гейпара замаррыцлардыц клетка лары).
ЗООТЕХНИК м. зоотехник.
ЗООТЕХНИКА ж. зоотехника (маллар-ды есириу х;ам оларды басыу цаккындасы илим).
300ТЕХНЙЧЕСКЦИЙ прил. зоотехника-лыд; ~ая лаборатория зоотехникалыд лаборатория.
зори им., вин. п. мн. от заря.
ЗОРКИ||Й прил. 1. еткир кез..., еткир кезли, кергиш, дырагы; ~е глаза кергиш кезлер; 2. перен. (проницательный, наблюдательный) кырагы, байдагыш, ацла-гыш, болжагыш.
ЗОРКО нареч. кырагы, кырагы турде, кырагылык пенен; ~ следить за чем-л. бир нэрсениц сыртынан кырагы турде байдас-тырыу.
ЗОРКОСТЬ ж. 1. еткир кезлилик, кер-гишлик, кырагылык; 2. перен. (проницательность, наблюдательность) кырагылык, байдагышлыд, болжагышлыд, ацлагыш-лыд.
зорю вин. п. ед. от заря.
ЗРАЧОК м. дарашык, кездиц дара-шыгы.
ЗРЕЛИЩЕ с. 1. керинис, уадыя, дэдий-се; ~ пожара ерт уадыясы; 2. (представление) ойын, тамаша; массовое ~ кепшилик ушын тамаша.
ЗРЕЛИЩНЫЙ прил. тамаша..., тама-шалыд.
ЗРЁЛО нареч. негизли, тийкарлы, пухта; ~ обдумать что-л. бир затты тийкарлы ойлау.
ЗРЕЛ ОСТ || Ь ж. 1. (спелость) пискенлик, жетискенлик; ~ь винограда жузимниц пис-кенлиги; 2. жетилгенлик, ер жеткенлик, бой жеткенлик; достигнуть ~и ер жетиу, бой жетиу; 3. перен. толыд дэлиплескен-лик, адыллылыц, адылы толысданлыд, адылы тоцтаганлыд, адыл жетилгенлик, адылы туйыдлылык; толыд тийкарлылыд; ~ь мысли ойдыц туйыдлылыгы; аттестат ~и жетилискенлик аттестаты, ер жеткенлик _ аттестаты.
ЗРЕЛЦЫЙ прил. 1. (созревший, спелый) пискен, жетискен, жетилген; ~ые ягоды пискен жемислер; 2. (возмужалый) жетилген, камалга келген, ер жеткен, бой жеткен; 3. перен. толыд дэлиплескен, адылы тодтаган, адылы толысдан, адылы туйыд, адылы жетилген; толыд тийкарлы; ~ое решение эбден ойлап шыгарылган дарар; ~ая мысль ойланылган пикир; ~ый художник дэлиплескен сууретши, тэжирийбели сууретши.
ЗРЁНИЦЕ с. кериу, кез; органы ~я кериу органлары; слабое ~е жадсы кере алмау; иметь хорошее ~е жадсы кериу, жадсы кере алыу; портить ~е кезди бузыу, кериу дэбилетин теменлетиу; <> точка ~я кез дарас; под углом ~я кез дарас пенен; пбле~я 1) кез жетер жер, кериу майданы; 2) (круг интересов) билим дэрежеси; выпасть из поля ~я умытылып далыу, ядтан шыгыу; обман ~я надурыс керсетиу, жа-цылыс кериу.
ЗРЕТЬ I несов. 1. писиу, жетилиу, жетисиу; яблоки зреют алмалар писип атыр; 2. перен. жетисиу, жетилиу, бой жетиу, ер жетиу, пайда болыу, тууыу; эта мысль давно зрела в нём бул пикир онда дашан --ад пайда болган еди.
ЗРЕТЬ II несов. уст. (видеть) кериу, дарау.
ЗРИМЫЙ 1. прич. от зреть II; 2. прил. (видимый) керинетугын, кез керетугын, керинип турган, керип турган, кериуге болатугын; ~ мир кез керип турган дунья.
ЗРИТЕЛЬ м. зритель, тамашагей, кериу-ши, цараушы.
ЗРЙТЕЛЬНИЦА женск. от зритель.
ЗРЙТЕЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. кериу..., дарау...; кез кергеннен болган, керген, кериу-ден болган; ~ый нерв кериу нерви; ~ая память кериу дэбилети, кериу ардалы есте садлау; 2. тамашагейлер ушын, тамаша кериушилер ушын; ~ый зал тамаша ушын зал.
зрю, зришь и т. д. наст. вр. от зреть II.
ЗРЯ нареч. разг, босда, бийкарга, женсиз, надурыс, пайдасыз; ~ ты не пришёл к нам сениц бизге келмегениц надурыс болды; ~ тратить средства даржыны босда жумсау; ругать почём ~ дым датты сегиу, аузына келгенин айтып урсыу.
ЗРЯЧИЙ прил. кергиш, керетугын, керип билетугын, кериуши.
ЗУБ м. 1. (мн. зубы) тис; передние зубы гурек тислер, алдыцгы тислер; коренные зубы азыу тислер; молочные зубы сут тислер; вставные зубы салынган тислер; ~ мудрости адыл тис; 2. (мн. зубья) тислер; зубья бороны тырманыц тислери; зубья пилы жаргыныц тислери; -ф> вооружённый до ~6в басынан аягына шекем дураллан-ган, тырнагына шекем дуралланган; иметь ~ против кого-л. биреуде еши болыу, биреуге кек садлау; точить зубы на кого-л. биреуге дарсы тисип кайрау; не по ~ам разг. 1) (трудно разжевать) тис етпеу-шилик; 2) (не под силу) тис батпау, долдан келмеушилик, куш жетпеушилик; говорить сквозь зубы тисиниц арасынан сейлеу, мыцгырлап сейлеу; в ~ах навязло жалыд-тырды, бийзар етти; держать язык за ~ами тилин тартыу, орынсыз сейлемеу, тисинен шыгармау; положить зубы на полку аш далыу, дазанды сууга таслау; ~ на~ не попадает далтырау, тиси тисине тиймей дирилдеу; видит око, да ~ неймёт погов. кези кереди, долы жетпейди.
ЗУБАСТ ЦЫЙ прил. 1. тисли, еткир тис-ли, ири тисли; ~ая щука еткир тисли шор-тан; 2. перен. разг, (острый на язык) ашшы тилли; ~ый парень ашшы тилли жигит.
зубатка ж. зубатка (тециз балысы).
ЗУБНЁЦ м. 1. тис; ~цы пилы жаргыныц тислери; 2. мн. зубцы шыц, бас, тебе; ~цы гор таулардыц шыцлары; 3. мн. зубцы гертпек, еркеш, тис-тис; стены с ~цами гертпекли дийуаллар, тис-тис дийуал-лар.
ЗУБЙЛОс. зубило, кашау.
ЗУБНЦйЙ прил. 1. тис..., тислик, тистиц; ~ая боль тис ауырыуы; ~6й врач тис док-
— 291 —
И
торы; ~ая щётка тис щёткасы; 2. лингв. тис..., тислик; ~ые согласные тислик дау-ыссызлар.
ЗУБйВНЫЦЙ прил.'. скрежет ~й жудэ цэдэрли ашыу, шегинен шыццан ашыу; со скрежетом ~м цосжацпаслыц етип, цыйналып, ылажсыздан.
ЗУБОВРАЧЕБНЫЙ прил. тис емлейту-гын, тис докторыныц; ~ кабинет тис док-торыныц кабинета.
ЗУБОК м. уменьш. см. зуб; <> подарить на жас бебекке сыйлыц етиу; попасть кому-л. на ~ биреудиц кулкисине цалыу, сез болыу, биреудиц есегине цалыу.
ЗУБОЛЕЧЕБНИЦА ж. тис емлеу орны, тис емлеухана.
ЗУБОЛЕЧЕБНЫЙ прил. тис ауырыуыи емлейтутын, тис емлеу.
ЗУБОРЕЗНЫЙ прил. тех. тис кесету-flih; ~ станок тис кесетугын станок.
ЗУБОСКАЛ м. разг, мысцылшыл, куле-геш, устинен кулгиш, кулдиргиш, лакцы, масцарапаз, басцышыл, кулкишил.
ЗУБОСКАЛИТЬ несов. разг, мысцыллау, мысцыл етиу, кулиу? басдылау, цалжыц-лау, ладцышылыц етиу, ыржацлау.
ЗУБОСКАЛЬСТВО с. разг, мысцылшыл-лыц, кулегешлик, кулдиргишлик, лац-кылыц, масцарапазлыц, басдышыллыц.
ЗУБОЧИСТКА ж. тис тазаларыш, тис тазартдыш, тис шуцыгыш.
ЗУБР м. зубр, жабайы тогай егизи.
ЗУБРЁЖКА ж. разг. ядлау, ядда уйрениу, ядтан билиу, мэнисине тусинбей ядда алыу.
ЗУБРЙТЬ I, ЗУБРИТЬ несов. что (зазубривать) жузин цайырыу, жузин кетик--кетик етиу, жузин кетиклеу.
ЗУБРЙТЬ II несов. что, разг, ядлау, ядлап алыу, ядца билиу; ~ урок сабацты ядлап алыу.
ЗУБЧАТКА ж. тех. механизмниц тисли беликлери.
ЗУБЧАТ ЦЫЙ прил. тисли, тис-тис; ~ое колесо тисли дегершик; ~ая передача тисли дегер шикл ер дин цыймылыньщ хэрекети.
ЗУД м. 1. дышыу, дышыныу, дышытыу; 2. перен. разг, кушли цэлеу, кушли тилек, артыцмаш хэуеслик, желигиу, шыдамау; писательский ~ жазыу шыныц хэуес-лиги.
ЗУДЕНЬ м. зоол. цотыр кенеси, цышыма кенеси.
ЗУДЦЁТЬ I несов. разг. 1. (чесаться) цы-шыу; руки ~ят доллары цышыйды; 2. перен. (испытывать непреодолимое стремле
ние к чему-л.) жудэ дэуеслеииу, жудэ цэлеу, жудэ кеуили кетиу, долы дышыу, артыцмаш дэуеслениу, шыдамау, желигиу.
ЗУДЁЦТЬ II несов. разг, ызыцлау, ызыл-дау; тучи комаров ~ли в вышине жоца-рыда жудэ кеп суйир шыбынлар ызыл-дады.
ЗУММЕР м. зуммер, шырылдауыц (сес-лик сигналларды бериу ушын крлланыла-тувын электр куралы).
ЗУРНА ж. сырнай.
ЗУРНАЧ м. см. зурнист.
ЗУРНЙСТ м. сырнайшы, сырнай шер-тиуши.
ЗЫБКЦИЙ прил. 1. (неустойчивый) сол-дылдац, былцылдац, шайцалгыш, тербел-гиш, шайцалатугын, беккем емес; <^ий мостик солдылдад кепир; 2. перен. исеним-сиз, езгергиш, турацсыз, ынанымсыз; ~ое положение исенимсиз жагдай.
ЗЫБУЧ И "Й прил. кешпе, турацсыз; ~е пески кешпе думлар.
ЗЫБЬ ж. шырпылдац толцын, шабырыт-па толцын, жудэ кишкене толдыи, жыбыр-лаган майда толцын; ~ на озере келдеги шырпылдац толцын; мёртвая ~ самал-сыздагы шабыртпа толцын.
ЗЫЧНЫЙ прил. еткир, кушли, ашшы, цатты; ~ голос ашшы дауыс, цатты дауыс.
ЗЮЙД м. мор. 1. (южное направление) туслик, туслик тэреп; 2. метеор, (южный ветер) туслик самал.
ЗЮЙД-ВЁСТ м. мор. 1. (юго-западное направление) туслик-батыс, туслик-батыс тэреп; 2. метеор, (юго-западный ветер) туслик-батыс самалы.
зюйд-Ост м. мор. 1. (юго-восточное направление) туслик-шыгыс, туслик-шыгыс тэреп; 2. метеор, (юго-восточный ветер) туслик-ншгыс самалы.
ЗЯБКИЙ прил. тоцгац, тоцгыш, сууыц-ца шыдамсыз, сууыдца тезимсиз.
ЗЯБКОСТЬ ж. тоцрацлыц, сууыцца шыдамсыз лыц, сууыдца тезимсизлик.
ЗЯБЛ ЕВ ||ЫЙ прил. с.-х. гуз сурилген, гузде сурилген, шудигэр; ~ая вспашка гузде сурилген жер, гузде жер суриу.
ЗЯБЛИК м. зяблик (1^ус).
ЗЯБНУТЬ несов. тоцыу, цалтырау, жау-рау.
ЗЯБЬ ж. с.-х. шудигэр, гузги сурилген жер, гузде айдалган жер.
зять м. куйеу (по отношению к старшим родственникам жены)', жезде (муж старшей сестры).
И
И I союз 1. соед. дэм, жэне, тагы, менеи, бенен, пеней; тетради и книги тетрадьлар дэм китаплар; я и старший брат мен жэне агам; 2. пписоед. да, де, та, те; и он читает ол да окыйды; и я хотел пойти вместе со всеми дэмме менен бирге мен де бармацшы едим; 3. перечисл. да, де, та, те; и я, и он,
и все мы хорошо учимся мен де, ол да, бизлер барлыгымы^ да жацсы оцыймыз; 4. повеет, да, де, та, те, дэм; и взошло солнце кун де шыцты, кун дэм шыцтьб
И II частица усил. да, де, та, те; и сам не рад озим де цууанып тургаиым жоц; не могу и подумать об этом бул тууралы ойлай
19*
и _____________________________________- 292 -_________________________________________
да алмайман; так оно и случилось тап усылай болып та шыцты.
И III межд. ей; и, полно! ай, болды енди!, эй, жетер енди!, эй, болар енди!
ЙБИС м. ибис (цг/с).
ЙБО союз уст. ейткени, себеби, сон-лыцтан, соныц ушын, олай болмаса, олай етпесец; надо спешить, ~ будет поздно асыгыу керек, ейткени кешигип цаласац.
ЙВА ж. тал; плакучая~ шацалары салынган тал.
ИВАСЙ ж. нескл. иваси (балык).
ИВНЯК м. 1. (заросли ивы) цалыц тал-лык; 2. (прутья ивы) тал шыбыцлары.
ИВОВЫЙ прил. тал...; талдан исленген.
ИВОЛГА ж. саргалтац (кус).
ИГЛ||А ж. 1. ийне, тебен; машинная ~а машинаныц ийнеси; патефонная ~а патефон ийнеси; остриё ~ы ийнениц ушы; 2. (у растений) ийне жапырац, тикен жа-пырац; тикен, тикенек (шип)', 3. мн. иглы (у животных) тикен; 4. (заострённый кристалл) ушлы дыр, еткир дыр; иглы льда муздыц еткир цырлары, муздыц еткир сумеклери.
ИГЛЙСТЫЙ прил. ийнели, тикенли, тикенекли.
ИГЛОДЕРЖАТЕЛЬ м. ийне тутыушы, ийне устап турыушы, ийне дэстеси.
ИГНОРИРОВАТЬ сов. и несов. кого-что итибарга алмау, итибар етпеу, писент етпеу.
ЙГО с. езиушилик, цысым, устемлик; колониальное колониальлыд езиушилик.
ИГОЛКА ж. см. игла 1, 2, 3;<> сидеть как на ~х цылпылдап отырыу, тыпыршып отыра алмау.
ИГОЛОЧКЦА ж. уменьш. от иголка; одет с ~и шылт жацадан кийинген.
ИГОЛЬНИК М. ийне кепшикше, ийне дуты.
И ГОЛ ЬНЦЫЙ прил. ийне...; ~ое ушко ийне кези.
ИГОЛЬЧАТЫЙ прил. ийнели.
ИГОРНЫЙ прил. ойын..., ойын ойнайтугын, кумар ойын; ~ дом кумар ойын уйи.
ИГРА ж. 1. ойын; детские игры балалар ойынлары; ~ в шахматы шахмат ойы-ны; Олимпийские игры Олимпиялыц ойынлар; азартные игры кУмаР ойынлар; 2. (исполнение) ойнау, ойын; шертиу; ~ аотйста артистиц ойыны; ~ на скрипке скрипка шертиу; 3. жарцырау, цубылыу, дениу (драгоценных камней)', быжылдау, кепириу (вина)', ~ природы тэбияттыц эжайып цубылысы; опасная кэуипли царекет; ~ с огнём от пенен ойнау; ~ слов ушырып айтылган сезлер; ~ воображения дыял жууыртыу, дыялга салыу.
ИГРАЛЬНЫ|| Й прил. ойын...; ойнау; ~ е карты соцта.
ИГРАЦТЬ несов. 1. во что и без доп. ойнау; дети ~ли иа улице балалар кешеде ойнады; ~ть в футбол футбол ойнау; ~ть в прятки 1) жасырынбад ойнау; 2) перен. алдау, пэнт бериу; 2. кого-что, на чём (исполнять) ойнау, атцарыу; шертиу; ~ть на сцене саднада ойнау; ~ть первую скрйп-«у 1) биринши скрипканы шертиу; 2) пе
рен. бир исте кернекли роль атдарыу, бир исте басшылыц роль атдарыу; он давно ~ет на рояле рояльда ол кептен бери ой-найды; 3. (сверкать) цубылыу, дениу, шагылысыу; жарцырау; солнце ~ет на поверхности воды кун сууга шагылысып тур; 4. жарцырау, цубылыу, дениу (о драгоценных камнях); быжылдау, кепириу (о вине); <> ~ть в молчанку ундемей отырыу, ундемей цалыу; ~ть на нервах ашыуына тийиу; ~ть комедию масцарапазлыц етиу; ~ть на руку кому-л. биреудин, сезин сейлеу, биреу-диц пайдасына ис цылыу, биреудин, геже-син туйиу; ~ть словами 1) (острить) ушырып сейлеу; 2) (стараться скрыть суть дела) цопсытып сейлеу (шынлыкты жасырыу ушын); ~ть роль 1) (оказывать воздействие) тэсирин тийгизиу, тэсир етиу; 2) (быть кем-чем-л.) уазыйпасын атцарыу, роль атдарыу; ~ть руководящую роль басшылыц роль атдарыу.
ИГРАЮЧИ нареч. разг, ойнап журип; ап-ацсат; он сделал это ~ ол буны ойнап журип иследи, ол буны ап-ацсат исле-ди.
ИГРАЮЩИЦЙ 1. прич. от играть; 2. в знач. сущ. м. играющий ойнаушы; один из ойнаушылардьщ биреуи.
ЙГРЕК м- игрек (1. латин элипбесиниц соцеы зррибиниц алдыцрысы; 2. мат. усы «у» хррип пенен белгиленетугын белгисиз сан).
ИГРЕНЕВЫЙ прил. жийрен (жалы, цуй-рыгы ак).
ИГРИВОСТЬ яс. ойыншыллыц, назлылыц.
ИГРЙВЦЫЙ прил. 1. (шаловливый) ойын-шыл, назлы; 2. (весёлый) кеуилли, йошлы, дэзилкеш; ~ое настроение йошлы кейип; 3. (двусмысленный, нескромный) астарлы, уят.
ИГРЙСТЦЫЙ прил. быжылдап турган, кепирген; ~ое вино быжылдап турган шарап._
ИГРОК м. ойыншы; цумарпаз (в азартные игры).
ИГР^Н м. разг, ойыншыл, ойнагыш (балалар, ай ijанлар х;аккында).
ИГРУНЬЯ женск. от игрун.
ИГРУШЕЧНЦЫЙ прил. ойыншыц; ~ое ружьё ойыишыц мылтыц.
ИГРУШКЦА ж. 1. ойыншыц; 2. перен. ерки болмаган, ойыншыцца айланган, дол жаулыц, ойыншыц; быть ~ой в чьих-либо руках биреуге цол жаулыц болыу, биреу-диц цолында ойыншыц болыу; ф» как ~а тап ойыншыцтай, цууыршацтай.
ИГУМЕН м. церк. игумен (еркеклер мона-стырыныц басцарыушысы).
ИГУМЕНЬЯ ж. церк. игуменья (катын-лар монастырыныц баскарыушысы).
ЙДЕАЛ м. 1. (высшая цель) идеал, эрман, мацсет, мурат; высокие ~ы жоцаргы мац-сетлер; 2. (образец) \nrvi, цасыл; он ~ честности ол цац журеклиликтиц ец ца-сылы.
идеализация ж. идеализациялау, асырып тэриплеушилик.
ИДЕАЛИЗЙРОВАТЬ сов. и несов. кого-
-что идеализациялау, асырып тэриплеу.
— 293 —
идт
ИДЕАЛЙЗМ м. 1. идеализм (материализм-ге царама-царсы философиялыц багыт); субъективный ~ субъективлик идеализм; 2. (склонность к идеализации) идеализация-га бейимлилиги.
ИДЕАЛИСТ м. 1. идеалист (идеалист-лик философияныц тэрепдары); 2. разг, (мечтатель, непрактичный человек) идеалист, цыялшы, цыялпараз.
ИДЕАЛ И СТЙЧ ЕС К || И Й прил. 1. филос. идеалистлик; ~ое мировоззрение идеалист-лик кез дарас; 2. (свойственный идеалисту) идеалистлик, цыялшылыц, цыялпаразлыц.
ИДЕАЛЙСТКА женск. от идеалист 2.
ИДЕАЛЬНО нареч. жудэ жацсы, артыцмаш жацсы, ойдатыдай; мултиксиз; работа выполнена ~ жумыс ойдарыдай исленген.
ИДЕАЛ ЬНЦЫЙ прил. 1. (возвышенный) идеал; ~ая любовь идеал мухаббат; 2. разг. жудэ жадсы, артыцмаш жацсы, ойдагы-дай; мултиксиз; ~ый работник жуда жацсы хызметкер, ойдагыдай хызметкер.
ИДЁЙНО-ПОЛИТЙЧЕСКЦ ИЙ прил. идея-лыц-сиясий; ~ое воспитание масс кеп-шиликти идеялыц-сиясий жацтаи тэрбиялау.
ИДЕЙНОСТЬ ж. идеялылыц; высокая искусства искусствоныц жоцары идея-лылыгы.
ИДЁЙНЦЫЙ прил. в разн. знач. идея..., идеялы, идеялыц; ~ое искусство идеялы искусство; ~ое руководство идеялыц басшылыц; ~ый человек идеялы адам; ~ое содержание романа романныц идеялыц мазмуны.
ИДЕНТИФИКАЦИЯ ж. идентификация, тецлестириу, бирдей етиу.
ИДЕНТИФ И ЦЙРОВАТ Ь сов. и несов. кого-что идентификациялау, тецлестириу, бирдей етиу.
ИДЕНТИЧНОСТЬ ж. бирдейлик, бара-барлыц, тецлеслик; ~ мнений пикирлер-диц бирдейлиги.
ИДЕНТИЧНЫЙ прил. бирдей, барабар, тец.
ИДЕОГРАММА яс. лингв, идеограмма (путин бир тусиникти билдиретурын шэртли жазыу белгиси).
ИДЕОГРАФЙЧЕСКIIИ Й прил. лингв, иде-ографиялыц; ~ое письмо идеографиялыц жазыу.
ИДЕОГРАФИЯ ж. лингв, идеография (идеограммалар менен жазыу).
ИДЕОЛОГ м. идеолог (бир жэмийетлик класстыц, топардыц идеологиясын тара-тыушы х,ам корнаушы).
ИДЕОЛОГЙЧЕСКЦИЙ прил. идеология..., идеологиялыц; ~ая борьба идеоло-гиялыц гурес.
ИДЕОЛОГИЯ ж. идеология; марксистско-ленинская ~ марксистлик-ленинлик идеология.
ИДЁЦЯ ж. 1. идея; передовые ~и алдыц-гы идеялар; ~и марксизма-ленинизма марксизм-ленинизм идеялары; 2. (замысел, главная мысль) идея, айтажац ой; ~я романа романныц идеясы; 3. (намерение) нийет, ой, пикир; им пришла ~я пойти в театр оларга театрга барсац деген ой
келди; -ф> навязчивая ~я естен шыцпайтугын пикир, кейнинен цалмайтугын пикир.
ИДИЛЛИЧЕСКИЙ прил. идиллия..., идиллиялыц.
ИДЙЛЛИЯ ж. 1. лит. идиллия (ауыл-дьщ тыныш кыялый турмысын сууретлей-турын поэзиялыц шырарма)-, 2. перен. рэхэт емир, даусыз-жэнжелсиз турмыс.
ИДИОМ м. см. идиома.
ИДИОМА ж. лингв, идиома (басца тилге сезбе-сез аударыуеа болмайтурын, цалип-лесип кеткен сез тиркеслери, мыс.: из рук вон плохо кута жаман, айтарлыцтай емес).
ИДИОМАТИКА ж. лингв. 1. идиоматика (идиомалар цацкында илим)', 2. (совокупность идиом) идиоматика, идиомалар, идио-малардыц жыйнагы; русская ~ рус идио-матикасы.
И Д И ОМАТЙЧ ЕС КIIИ Й прил. лингв, идио-малыц, идиоматикалыц; ~ое выражение идиомалыц сезлер, идиомалыц сез тиркеслери.
ИДИОСИНКРАЗЙЯ ж. мед. идиосинкразия (белгили бир дари ямаса ийисли затлар-ды цабыллапанда организмниц сезимталлы-рыныц кетерилиуи).
ИДИОТ м. 1. мед. идиот, есуас, жарым ес; 2. разг. бран. ацмац, самсам.
ИДИОТЙЗМ м. 1. мед. (слабоумие) идиотизм, есуаслыц, жарым еслик; 2. разг, (глупость) ацмацлыц, самсамлыц.
ИДИОТКА женск. от идиот.
идиотский прил. разг. 1. (свойственный идиоту) идиотлыц, есуаслыц, жарым еслик; 2. разг, (бессмысленный, глупый) ацмац, ацмацлыц, самсамлыц.
ИДИОТСТВО с. ацмацлыц, самсамлыц.
ЙДОЛ м. 1. рел. бут; 2. уст. (предмет обожания) сыйынатугын адам, цэдирлене-тугын адам, алпешленетугын адам; 3. бран. прост, памсиз, жансыз.
ИДОЛОПОКЛОННИК ж. бутца сыйыныу-шы, бутпараз.
ИДОЛОПОКЛОННИЧЕСКИЙ прил. бутца сыйыныушылыц, бутпараз.;
ИДОЛОПОКЛОНСТВО с. бутца сыйыныушылыц, бутпаразлыц.
ИДТЙ несов. 1. журиу, барыу, кетиу, келиу; ~ вперёд 1) алга журиу; 2) перен. алга басыу; ~ навстречу 1) алдынан шыгыу; 2) перен. кемек бериу, жэрдем етиу; он идёт быстро ол тез журип киятыр; ~ пешком пияда журиу; жаяу журиу; ~ в гости цонацца барыу; ~ на врага жауга атланыу; ~ на приманку 1) жемге алданып тусиу, цармацца илиниу; 2) перен. алда-ныу, цолга тусиу; 2. (отправляться) журиу, кетиу, журип кетиу; поезд идёт в пять часов поезд саат бесте журип кетеди; 3. (приближаться) келиу; весна идёт бэх.эр киятыр; 4. (течь) агыу; вода идёт по капле суу тамшылап агып тур; из раны идёт кровь жарадан цан агып тур; 5. во что, на что (входить, влезать) барыу, сыйыу; пробка не идёт в горлышко бутылки тыгыи шийшениц аузына сыймайды; 6. (распространяться, подниматься) шыгыу, аццыу; из самовара идёт пар самовардан пуу шы-
ИЕЗ
— 294 —
гып тур; от этих цветов идёт сильный запах бул гуллердиц ийиси аццып тур; 7. (пролегать) етиу; эта дорога идёт лесом бул жол тогайдыц иши менен етеди; 8. (об осадках) жауыу; идёт снег дар жауып тур; вчера шёл дождь кеше жауын жауды; 9. во что, на что (поступать куда-л.) барыу, тусиу; кириу; он идёт учйться в университет ол университетке оцыуга киреди; ~ в лётчики лётчик болыуга барыу; 10. (находить сбыт) етиу; этот товар хорошо идёт бул товар жадсы етеди; 11. (расходоваться, употребляться) керек болыу, кетиу, жумсалыу; на платье идёт три метра шёлка кейлекке уш метр жипек кетеди; 12. кому-чему, к кому-чему (подходить) келисиу, жарасыу; эта шляпа ей идёт бул далпад оган жарасады; 13. (действовать — о механизме) журиу; часы идут точно саат дурыс журип тур; 14. на что келиу, бел байлау; ~ на компромисс кели-симге келиу; ~ на риск тэуекелге бел байлау; 15. барыу, берилиу, тусиу; документ сначала идёт на подпись документ дэслеп дол цойыуга бериледи; его дело идёт в суд оныц иси судда туседи; 16. (в играх) журиу; ~ конём шахм. атты журиу; 17. болыу, керсетилиу, цойылыу; завтра в театре идёт новый спектакль ертец театр-да таза спектакль керсетиледи; этот фильм идёт уже три дня бул фильм уш куннен бери дойылып атыр; ~ ко дну суудыц тубине батып кетиу; не ~ в счёт есапда кирмеу, есапланбау; дело идёт на лад ис оцга басып киятыр; идут прения жарыс сезлер болып атыр; бой идёт уже несколько часов урыс бир неше сааттан бери болып атыр; дела идут успешно ислер ойдагыдай баратыр; не~ из ума естен шыцпау; не~ на ум есине келмеу, есинен шыгарыу; куда ни шло! дайдан шыдса, оннан шыцсын!;<~ на убыль теменлеу, азайыу, кемиу; ~ наудачу тэуе-кел етиу; сон не идёт уйцы келмейди; ~ в сравнение салыстырылыу, тецлести-рилиу; ~ на всё хеш нэрседен тартынбау; ~ в ногу с современностью заманнан цалыс-пау, заманнан артта цалмау; ~ против кого-либо биреуге царсы шыгыу; дело идёт о жизни и смерти ran я емир я елим туу-расында болып отыр; дни идут за днями кун артынан кунлер етип атыр; разговор шёл о... сез... тууралы болды; ~ на посадку ав. цоныуга бет алыу; ~ замуж ерге шыгыу, куйеуге шыгыу; чай идёт с Кавказа чай Кавказдан алып келинеди; дело идёт к концу ис ацырына жацынлап цалды; ~ своей дорогой ез жолы менен журиу; ~ на вёслах ескек есип барыу, ескек есип журиу; идёт! (ладно) болады!, хош!, жацсы!
иду, идёшь и т. д. наст. вр. от идтй.
ИЕЗУЙТ м. 1. ист. иезуит (монах орде-ниниц аезасы);2. перен. харам пикирли адам, еки жузли адам, хийлекер адам, бузыц минез адам.
ИЕЗУЙТСКИЙ прил. 1. иезуит..., иезу-птлик; ~ орден иезуит ордени; 2. перен. бузыц, еки жузли, хийлекер, бузыц ми-незли.
ИЕЗУЙТСТВО с. бузыцлыц, еки жузлилик, хийлекерлилик, бузыц минезлик.
ИЕНА ж. иена (^.понияда ацша бир-лиги).
ИЕРАРХЙЧЕСКЦИЙ прил. иерархия..., иерархиялыц; ~ая лестница иерархиялыц басцыш, иерархия басцышы.
ИЕРАРХИЯ ж. иерархия (теменги даре-желилердиц цэм т. б. жоцары дарежели хызметкерлерге баеыныу тэртиби); служебная ~ хызмет иерархиясы.
ИЕРОГЛИФ м. иероглиф (идеография-лыц жазыу системасында бир тусиникти, бууынды, сести билдиретугын фигуралыц белги).
ИЕРОГЛИФЙЧЕСКЦИЙ прил. иероглиф...; ~ая пйсьменность иероглиф жаз-басы.
ИЖДИВЕНЦЕ!) м. цараудагы жан, цо-лындагы жан; асырауындагы жан; у него пять человек ~цев оныц царауында бес жаны бар.
ИЖДИВЕНИЕ с. царау, асырау; быть на чьём-л. ~и биреудиц царауында болыу, биреудиц асырауында болыу.
ИЖДИВЕНКА женск. от иждивенец.
ИЖДИВЕНЧЕСКИ || Й прил. 1. царауында болатугын, цолында болатугын, асыра-уыида болатугын; ~й фонд асыраулыц фонд; 2. перен. ийек суйеушилик; ~е настроения ийек суйеушилик кейип.
И3= (изо=, изъ=, ис’) приставка, фейил сезлер жасау ушын цолланылып, темендеги манилерди ацлатады: 1) царекеттиц шыццан орнын керсетеди, мыс.: изгонять цууып шыгыу; 2) царекеттиц кеплигин, кеп цай-таланванын билдиреди, мыс.: изрезать тилким-тилким етиу; 3) царекеттиц ис-ленип жеткен шегин керсетеди, мыс.: износйться тозыу, тозып питиу; 4) рус тилиниц «ся» цосымтасы менен бирге айтыл-ранда царекеттиц барып жеткен ец жоцары шегин керсетеди, мыс.: изолгаться етирикти согыу; 5) рус тилиндеги гейпара фейил сезлердиц тамамланеан турин жа-сайды, мыс.: изжарить цууырыу, цууырып писириу.
ИЗ, ИЗО предлог с род. п. 1. (на вопрос «откуда?») ’дан, ’ден, ’тан, ’тен, ’нан, ’нен; он приехал из Москвы ол Москвадан келди; выйти йз дому уйден шыгыу; из достоверных источников исенимли жерден; пить из стакана стаканнан ишиу; стрелять из ружья мылтыцтан атыу; 2. (при обозначении части целого) ’дан, ’Ден, ’тан, ’тен, ’нан, ’нен; одйн из ста жузден бири; лучший из всех цаммесинен жацсысы, бари-нен жацсысы; 3. (при обозначении материала) ’дан, ’ден, ’тан, ’тен, ’нан, ’нен; сделать из дерева агаштан ислеу; сделано из стали полаттан исленген; 4. (при изменениях, превращениях) ’дан, ’ден, -тан, -тен, =нан, ’нен; из посёлка вознйк город посёл-кадан цала пайда болды; 5. (по причине, с целью) ’дан, ’ден, ’тан, ’тен, ’нан, ’нен; из благодарности миннетдарлыцтан; из уважения к вам сизге хурмет еткенлигим-нен, сизди сыйлаганымиан; 6. (в сочетании с предлогом «в») ’дан, ’ден, ’тан, ’тен,
— 295 —
изв
=нан, =нен; из года в год жылдан жылга; изо дня в день кун-куннен, кун сайын;
<> изо всех сил бар куш пенен; из кожи лезть бар кушин салып тырысыу; выйти из себя датты дэдэрлениу, шыдамай кетиу.
ИЗБА ж. агаш жай (рус ауылларында).
ИЗБАВИТЕЛЬ ж. цутцарыушы, цутыл-дырыушы, аз ат етиу ши.
ИЗБАВЙТЕЛ ЬНИЦА женск. от избавитель.
ИЗБАВЦИТЬ сов. кого-что, от кого-чего цутцарыу, азат етиу, сацлап цалыу; ~ить от хлопот машацаттан цутцарыу, там жеу-ден цутцарыу; ~ить от смерти елимнен сацлап цалыу; ~ьте меня от этого мени буннан цутцарыцыз.
ИЗБАВИТЬСЯ сов. от кого-чего дутылыу, азат болыу, садланып далыу; ~ от опасности дэуиптен дутылыу.
ИЗБАВЛЕНИЕ с. дутдарыу, дутылыу, азат етиу, азат болыу, садланып далыу.
ИЗБАВЛЯТЬ несов. см. избавить.
ИЗБАВЛЯТЬСЯ несов. см. избавиться. ИЗБАЛОВАННОСТЬ ж. тентеклик, ер-келик.
ИЗБАЛОВАННЫЙ 1. прич. от избаловать; 2. прил. тентек, ерке; ерке болып ескен; ~ ребёнок ерке бала.
ИЗБАЛОВАТЬ сов. кого тентек етиу, еркелетиу, еркелетип есириу; ~ ребёнка ба-ланы еркелетип есириу.
ИЗБАЛОВАТЬСЯ сов. 1. тентек болыу, ерке болып кетиу, еркеликке берилиу; 2. разг, (о детях) жудэ тентек болыу.
ИЗБАЧ м. одыу уйиниц баслыгы.
ИЗБА-ЧИТАЛ ьня ж. одыу уйи (ауыл-дат массалык медений-агартыу макемеси).
ИЗБЁГАЦТЬ сов. что, разг, шарлау, аралап шыгыу, гезип шыгыу, жууырып аралап шыгыу; я весь город мен пут-кил каланы айланып шыктым, мен каланыц цэммесин гезип шыктым.
ИЗБЕГАТЬ несов. кого-чего и с неопр. цашыу, езин шетте тутыу, сацланыу, бас тартыу; я с ним встречаться мен оньщ меиен ушырасыудан цашаман, мен оныц менен ушырасыудан бас тартаман; он меня ~ет ол меннен цашады.
ИЗБЕГАТЬСЯ сов. разг, жууырып шар-шау, цыйналып цалыу.
ИЗБЕГНУТЬ сов. кого-чего аман цалыу, цутылыу; не ~ наказания жазадан цашып цутыла алмау, жазадан аман цалмау.
ИЗБЕЖАНЙЦЕ с.: во ~е чего-л. аман болыу ушын, аулад болыу ушын, сад болыу ушын; во ~е ошибок дате жибермеу ушын, дэтеден сад болыу ушын.
ИЗБЕЖАТЬ сов. что дутылыу, дашыу;
~ смерти елимнен дутылыу.
ИЗБИВАТЬ несов. см. избить.
ИЗБИЕНИЕ с. 1. (побои) сабау, урыу, таядлау, женшиу; 2. (массовое убийство) дырыу, цырып таслау.
ИЗБИРАТЕЛЬ м. сайлаушы.
ИЗБИРАТЕЛЬНИЦА женск. от избиратель.
ИЗБИРАТЕЛЬНЫЙ прил. сайлау..., сайлаудыц; ~ый округ сайлау округи;
всеобщее ~ое право улыума сайлау худу ды.
ИЗБИРАТЬ несов. см. избрать.
ИЗБЙТЦЫЙ 1. прич. от избить; 2. прил. (проторённый, привычный) ашылган жолы, белгили; 3. прил. перен. (опошленный) барда дайталанган, езиуи жеткен, езбеси шыддаи; ~ая тема езиуи жеткен тема.
ИЗБЙТЬ сов. кого эбден урыу, сулайтыу, сулайтып салыу, силесин датырыу.
ИЗБОРОЗДЙЦТЬ сов. что 1. айдыш-уй-дыш етиу, тилкимлеу; овраги ~ли всё поле жыралар барлыд даланы тилким--тилким етти; 2. перен. жол-жол етиу, жыйрыд-жыйрыд етиу; его лицо ~ли морщины эжимлер оныц бетин жыйрыц-жый-рыд етти; 3. перен. (изъездить, исходить) дайта-дайта журиу, гезип шыгыу; он ~л много морей ол кеп тецизлерди гезип шыдты.
ИЗБРАНИЕ с. 1. (выбор) сайлау, тацлау, дэлеу; ~ профессии кэсип тацлау; 2. (голосование) сайлау, дауыс бериу; ~ в депутаты Верховного Совета СССР СССР Жодаргы Советиниц депутатлыгына сайлау.
ИЗБРАННИК м. сайлаганы, тацлаганы, цэлегени; ~ народа халыцтыц сайлаганы, халыцтыц цэлегени; ~ сердца суйикли адам, цэлеген адам.
ИЗБРАННИЦА женск. от избранник.
ИЗБРАННЫ || Й 1. прич. от избрать; 2. прил. тацламалы, тацлаулы, сайлаиды; ~е произведения советских писателей совет жазыушыларыныц танламалы шыгарма-лары; 3. в знач. сущ. мн. избранные сайлан-дылар, тацлаулылар; для ~х сайланды-лар ушын.
ИЗБРАТЬ сов. кого-что сайлау, тацлау, цэлеу; ~ в народные судьи халыц судья-сына сайлау.
ИЗББ1ТЦОК м. 1. (излишек) артыд, ауысыд, ауысдан; ~ок хлеба гэллениц ауы-сыгы; 2. (обилие, полнота) молшылыд; от ~ка чувств кеуилдиц тасыуынан, ду^а-нышыныц дойнына сыймауынан.
ИЗБЫТОЧНЫЙ прил. артыд, ауысыд; мол, кеп.
ИЗВАЯНИЕ с. скульптуралыд тулга, ' скульптуралыд суурет.
ИЗВАЯТЬ сов- кого-что жасау (скульп-туральщ тулеалар)', ~ памятник естелик жасау.
ИЗВЕДАТЬ сов. что шегиу, кешириу, та-тыу, бастан кешириу; ~ горе дайгы шегиу.
ИЗВЕДЫВАТЬ несов. см. изведать.
ЙЗВЕРГ м. мийримсиз, датал, зулым, рейимсиз, жауыз.
ИЗВЕРГАТЬ несов. см. извергнуть.
ИЗВЕРГАТЬСЯ несов. см. извергнуться.
ИЗВЕРГНУТЬ сов. что атлыгып шыгарыу, атлыгып шыгартыу.
ИЗВЕРГНУТЬСЯ сов. атлыгыу, атлыгып шыгыу.
ИЗВЕРЖЕНИЕ с. атлыгыу, атлыгып шыгыу; ~ вулкана жанар таудын. атлыгыуы.
ИЗВЕРИТЬСЯ сов. в ком-чём исенбеу, туцилиу; ~ в своих силах ез кушице исенбеу.