ЦÆГАТ ИРИСТОНИ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ
ФИНСГУТИ ЦÆДЕСИ ЖУРНАЛ
ЖУРНАЛ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
АНЗ ЦÆУЙ ЦУППАР ХАТТИ СЕВЕРНОЙ ОСЕТИИ
Журнал цсеун райдæдта 1991 анзи.
ДЗÆУÆГИГЬÆУ
1995 анз.

И РÆФ
1'95
Цæгат Иристони - Аланти Финсгути цæдеси аййев литературон
æма æхсæнадон-политикон журнал.
ИРАФ
Ежеквартальный журнал
Союза писателей Северной Осетии - Алания.
Учредители: СПРСО - Алания, коллектив редакции.
Сæйраг редактор
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ ШАМИЛ
КОЛИТИ ВИТАЛИ
(бæрпон секретарь)
СКЪОДТАТИ ЭЛЬБРУС
ТЕМИРАТИ ДАУИТ
ТЕТЦОЙТИ ТАЙМУРАЗ
ХÆМИЦАТИ ТАМАРÆ
Сдано в набор 26.12.95 г. Подписано к псчати 24.02.95 г. Форматбумаги 60x84 1/16. Бумага
типогра(])ская №2. Псчать офсстная. Усл. псч. л. 13.02. Усл. кр-отт. Учстно-изд. листов 11.0.
Тираж 1 500 экз. Заказ 98. Цсна свободная. 362040, г.Владикавказ, проспскт Мира, 25.
Газстно-журнальная типография, 362015, г.Владикавказ, проспскт Коста, 11.
© Ираф, №1, 1995 г.

ИРÆФ, 1995, №1
ПОЭЗИсема ПРОЗÆ
ЗИНАРГЪ ЖУРНАЛКÆСГУТÆ!
Сумахæй берети курдиæдтæ хинцгæй, аци анзи 1-аг номерæй
фæстæмæ журнал "Ирæф" цæун райдайдзæнæй, дигорон дзурди фарни
бæрзонддæр итауæг - Малити Геуæргий хузисти хæццæ.
Геуæргий сфæлдистадæ бундоронæй æвзурст нæма’рцудæй, æ уад-
зимисти æновуд хемæлвасгæ тухи рæуагæ ин кæронмæ некема исбæрæг
кодта, фал рекламæ гъæуагæ ба нæ ’й, адæми зæрдити æхецæн кади
ном æма бунат раги искодта, адæм ба æй "уоди хуасæн" кæсунцæ
æнæзæрдцъæхæй нæуæгæй æма нæуæгæй. Цæмæй бабæй Малити
Геуæргий уæларвон сугьдæг поэзий медæгæ еу усмæ нæхе ранигьолæн,
уой туххæн номермæ бацæттæ кодтан сæрмагонд æрмæг.
ÆНОСОН ФАРНÆ
(Цалдæр гъудий Геуæргий сфæлдистади туххсен)
Дигорон литератури гений - Малити Геуæргий сфæлдистадæбæл
æрдзорунмæ гьæуй устур нифс æма арф зонундзийнæдтæ. Лæги
зæрдæн уотæ хеуон, æхцæуæн, зинаргъ уадзимисти ратæдзæн, игурæн
кæрæй-кæронмæ балæдæрунмæ хумæтæг поэзиуарзæг ун фагæ нæ’й,
фал гъæуама поэт æма философ уай, дæ бон гъæуама дæхе уа уæдцæр
3

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
еу минкъий цæйбæрцæдæрбæл ниввæрун финсæги бунати, равзурун
уои сппхЕстæ æма æнкъарæнти æгæрон рæсугьд дуйней.
Мге зæрдæбæл æрлæудтæнцæ Хъодзати Æхсари дзурдтæ, - устур
поэти туххæн финсун, дан, нецæй куст æй, фал аргьаугæ æй æма ибæл
цийнæ кæнгæ’й, рæвдуд есгæ си æй. Аци гьуди кæд æцæгдзийнади
хуæрздæф кæнуй, уæддæр мæ рагæй фæндадтæй мæхе гьудитæ зæгъун,
æнæ ескæмæн сæ цедгæй, цубурæй æрлæуун Малити Геуæргий
æдæуагæ рæсугъд, зæрдесгæ сосæгдзийнæдтæй гъæст, уæлвонг поэзий
хецæн рауæнтæбæл, уомæн æма æрмæст æ алли уадзевзи нæ, фал ма
сауæнгæ æ алли нивесинæ, гъудиадæ, здæх дæр сæрмагондæй æвзаргæ
æй, литературæзонунади науки æй ахургонди къæпхæн гъæуайкæнуни
агкаг теми æрмæг. Поэти уоди æрфитæй исхаугæ дзурдтæн сæ
хурфæмæ кæсгæ æй, десгæнгæ æй, сæ еумæбасти ци тæмæссаг музыкæ
игуруй,. - уæззау, философион курухон гьудиæй еу морæ дæр нæ
рахаугæй. Устур деси бафтуйун, - поэтæн æ алли "сфæлдистадон
бæдолæй" дæр, ци хузи римæхст мадзæлттæй бантæстæй уодæгас
организм исаразун, - нивесинитæй (фæлгонцтæй), философион гъу-
дитæй, арф психологион минеугутæй, азæлгæ музыкæй хуæрзæнхæст
ка’й, уотемæй ба ке ранимадтан, етæ сахатти хецæн хæйттау æмкуст,
æмцуд кæмæн кæнунцæ, æ алли исуолæфт æма змæлд дæр æнæкъу-
лумпи кæмæн æнцæ, æма æппунфæстаг æнаййепп кæмæн æй æ "зæрди
цæф". Арæх бафеппайун, - адæймаги бакасти бæрæггæнæнтæ,
хецæнтæй сæ райсгæй, уотæ рæсугъд нæ ’нцæ, фал еумæйагæй ба æ
цæсгом æй аййев æма зæрдæмæдзæугæ, уомæн æма еци хецæн хæйттæ
кæрæдзей æнæзингæй æнхæст кæнунцæ, Хуцау си бауагъта, еумæ сæ
ка бæттуй, ка федаун кæнуй, уæхæн уод. Аци рабарст дзæгьæли
хумæтæги не ’рхастон. Æркæсæн æмдзæвгæ "Цъифæ рæстæги" - мæ:
- Цъифæ бони æнпун неци
Æз мæхемæ фæккæсун,
Ма нæ фендеун мæ деси
Уаже арвмæ искæсун.
Аци цуппар рæнгъей райдайæни лирикон герой царди, рæстæги
тухст уавæри кой искодта сабургай, æнæсхъиудæй, игъосæги зæрдæ
æвеппайди куд нæ ниццæва. Куд фæстагмæ, уотæ ба уоди тухстдзий-
надæ бадæрæлваста, уой уæлæмхасæн ба ма, æмдзæвги теми сæйрагдæр
нисанеуæгæй нæ рахезгæй, равдиста адæймаги уодигьæди уæлдæр
минеугутæй еуей: хуæдæфсармдзийнадæ, - ци ибæл уайуй, у^мæй
фулдæрмæ ке нæ лæборуй; æхемæ фæрсæрдигæй бакæсунгьон кё æй,
уой æвдесуй арвмæ искæсун агкаг ке нæ кæнуй æхецæн, уомæй.
4

ИРÆФ, 1994, №1
Мæ кæрдзин æма мæ цæнхæ
Æз феууелун уæд зиндæр, -
ами бабæй лирикон героййи медуавæр никкидæр фенгондæр æй
зæрдæмæгъаргæ, нæхемæ дигорон хумæтæг дзурдтæй æма идарддæр ба
мæнæ итингдзийнадæ исхъæрттæй кульминацимæ:
- Фæккæсуй мæмæ нæ зсенш
Мисти къахæй нилпæгдæр.
Цæхуæн æнахур тухгин рабарстæй испайда кодта поэт: Зæнхæ æма
мисти къах! Аци ирд контрасти устур Зæнхæ мисти къахæй ниммин-
къийдæр æй зæрдæлхъевæн зин рæстæги фудæй. И унгæгдзийнадæ
лæги уод куддæр æнахур балвасуй.
Расагьæсгæнгæй ма æмдзæвгæбæл изолдæр ци хуæздæр бафтауæн
ес, æ гьуди къурццæвæнмæ бацæуæгау зиннуй, æлхийгонд æрцудæй æ
тæккæ стурдæр тухи усми, фал кунæг нæ! Поэт гипнозгæнæгау фейй-
ивта æмдзæвги медуоди æнтъуснæг уавæр æма æнæнгъæлæги хуарæнти
бамбæлдæй æ бæлдæ æндæр уæлдæр рауæнмæ, - рохсмæ, сæребарæмæ
ратæхун кодта; æ сæйраг мæтæ кæбæл æй, тæрегъæд кæмæн кæнуй,
"золкъитау ци æлхъивд мæгуртæ нæмунцæ над", уонæн æхгæд, фæсно-
муг дзурдтæй лæдæрун кæнуй зин царди æфхуæрд уагæ уодæнсгæ ке
нæбал æй:
- Нæлтæ, силтæ, уо мæгуртæ,
Над нæмуицæ золкъитау...
Йехх, ку уайдæ мæ базуртæ, -
Фæттæхинæ цæргæсау.
Аци æмдзæвги медес парахатæй, идæрдтæбæл цæуй, ес ма ин
никкидæр æндæрхузти равзарæн, алли нæуæг бакасти дæр си
нæуæгхузи хуарæнтæ, фæззелæнтæ, æрдой нарæгæн, науæри итингæн,
листæг, фал вазуггин детальтæ иссерæн ес, кæцитæ æнцæ бæрзонд
сфæлдистадон уадзимисти ахсгиагдæр "аразæн æрмæг" æма поэтæн
фæуунцæ Хуцауи лæвар, финсгæ-финсун сæбæл æхуæдæг ку нæ "гъуди
кæна, уæддæр.
Уæлдæр куд загьтон, уотæ æмдзæвгæ "Цъифæ рæстæги" æй, алли
рæсугьд минеуæгæй æнхæст организм, æхе уоди хæццæ, - нихи сауи
асæ æййивддзийнадæ бахæссæн дæр имæ нæййес.
Геуæргий уадзевзитæ æнцæ тæккæ "бунæй есгæ - сæрæй ахедгæ"
адæмон æма адæмуарзон. Сæ уедæгтæ ниххизтæнцæ Дигори историй,
дигорон адæймаги зæрдихатти, уотæ зонгæ, хецон ин æнцæ, уотæ
æнæгурусхаг арази æй лæг сæ хæццæ, æма имæ хаттгай, хебæраги сæ
аргьаугæй, фæззиннуй уæхæн гъуди, цума куддæриддæр гъудæй,
5

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
уотемæй хегъæдон цæттæ хæзнатæ кæцæйдæр райвулдæй, æрхаудтæй,
уæдта син нæ уæн, кенæ æндæрхузи уæн дæр на ’дтæй.
Цифæнди æвæлтæрд цæстæ дæр æрæстæфдзæй, коми æвзаг’ма сæри
зунд кæбæл исбуцæу уонцæ, уæхæн тухарæзт æма мæрзæздухт
æмдзæвгæ нæййес поэтмæ, - æмир æлвæст æнцæ æнæмехцохæй се’гас
дæр, фæлмæн æма зæрдесгæй байзайгæй; цæйбæрцæ зæгъун ин
бантæсуй цуппар цубур рæнгьеми, цал хузи рæвдауæг æма хъонцци
æфтауæг æнкъарæнтæ бавзаруй поэзиуарзæг:
- Нæ, нæма ’ууæндун нёрæнгæ,
Нæи мæ зæрдæ, нæй æнгъæл,
Æвеппайди гиризгæнгæ
Ду сиййевдзи уай мæнбæл.
Поэт цума дзурдтæй "гиризгæнгæ" хъуæлти гъазуй, уоййау мæмæ
зиннуй фиццаг æркасти, фал еци "уотид дзубандити" хурфи
римæхстæй бадуй æууæндагæ адæймаги трагеди, - саст æууæнкæ,
æнæбондзийнадæ ’ма царди арти æгьатир мæнгæ нури уæнгæ ке нæма
басугьта, еци æвзонг лæхъуæни катай, зæрдибунæй ке уарзта, еци
кизги сайдбæл:
- Æримисæ устур десæн,
Хебæраги, цид, æнцад
Ци дзурдтонцæ кæрæдземæн
Нæ цæститæ хаттæй-хатт...
Фал æ зæрдæ уотæ ’нцонæй
Кæд сиййевуй силæстæг,
Уо, ме ’нгарæ, æдемонæй
Уарзт ма хонæ уæд сугъдæг.
Уалæ стъалутæ зæгъунцæ,
Уарзт мед адæм мæнгæ ке ’й, -
Фудæнæнги ке гæлдзуни/х.
Дууæ зæрди кæрæдзей...
Æ фуни дæр ке некæдма фæууидта, уæхæн фудæнгъæл, фæливди
фæсте дæр лæхъуæн æ уарзони ке не’фхуæруй, лæгьуз зæрдæ ’ймæ ке
нæ даруй, е поэти уодифарнæ æма бæрзонд культури бæрæггæнæн æй.
Аци æмдзæвги уарзти темæ æвдист цæуй психологион мадзæлтти
фæрци.
Фал æндæрхузи, никки гъæздугдæр поэтикон мадзæлттæй пайда
кæнуй автор е’мдзæвгæ "Æлхуйни", кæций нифсхастæй мæ бон исхо-
нун æй æцæг шедевр. Ами, уарзæг кизги зæрди айдæнæ - æлхуйни,
поэт исуодæгас кодта. Кизги катай имæ бауагъта æма цума предмет
иссæй æмдзæвги сæйраг архайæг, уотæ дæр мæмæ кæсуй. Уой зелунæй,
æзмæлдтитæй бæрæг кæнунцæ бауарзæг силгоймаги зæрди
æнкъарæнти æййивддзийнæдтæ. Æмдзæвгæ сæрæй бунмæ предметтæ
6

ИРÆФ, 1995, №1
æма архайдтитæй арæзт æй æма цæститæбæл уайуй аййев хузæгондæй,
раст цума дæ комкоммæ бадуй и æлвесæг кизгæ. Мæ зæрди нæ фæндуй
аци æмдзæвги скъуддзаггай, хайгай æвдесун æма ’й æрхæссæн
æнæгьæнæй:
- Ци кæпуй, цума, ме ’лхуйнæ,
Ку нæбал зелуй дзæбæх?
Мæ цæститæбæл уайунцæ
Сау иимæт æма сау бæх.
Нæ уæлиндзæбæл æзинæ
Æз сундакъæ æлвистон,
Мæхенимæр нидæн заргæ
Æз цидæртæ имистон.
Нæ дæлпазбуии еу бæхгин
Фæццæйзиндтæй уæд æваст.
Мæ фидбилизæн æ хæццæ
Цæмæн фæдтæн æз æнгаст?
Æ мед - ходæ æрттивтонцæ
Дууæ цæсти сурх зингау.
Мæ зæрдæ мин басугътонцæ,
Ду ме ’вдесæн уо, Хуцау!
Базир-зир кодта мæ зæрдæ,
Разилдæй мæбæл мæ сæр,
Æрискъудæй мæ сундакъæ,
Æрбадудæгътæ ’й куддæр.
Нури уæнгæ дæр мæ кеми
Æз нæма ’рдæн дзæбæх ма,
Цæветтонгæ ма мæ зæрди
Сагъд байзадæй сау хъæма.
Силгоймаги сорæт ма "Æлхуйнæй" уæлдай еу цалдæр æмдзæвгеми
дæрæй. "Кизгизар"-икизгæбадгæбайзадæй; "Дзулей"- седзæргæсæй;
"Скъæвди гъарæнги" ба-тухæскъæвд æрцудæй:
а) Ци мин фæцайтæ
Мæ кизгон бæнттæ,
Уох байвадæнисе
Мæ деденгутæ.
б) Уæй Дзуле, Дзуле, ниттонæ
Дæ дзигкотæ æмхицæи, -
Дæ багъатæр лæг, де ’нцойнæ,
Издин фатæй мард а’хецæй.
7

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
в) Цъæх зæлдæбæл сау бæхгинтæ,
Еугурæй дæр ариæгинтæ -
Уох, æиа, ци кæнон...
Фæххæссунцæ мæн фæрбунæй,
Ци унгæг дæн, ци, ме ’рхунæй, -
Уох, æна, ци кæнон...
Фæйнæ уавæреми, фæйнæхузи бони ’нцæ аци æртæ æмдзæвгеми
силгоймæггæ, фал бæлвурдæй бæрæг даруй сæ еугуреми дæр, еци
дзамани æнæхебарæ царди куд гъезæмарæ кæнунцæ, е.
Малити Геуæргий устурдæр лæгигьæдтæй еуебæл нимайгæ æй, æ
еунæг рæнгъи дæр ке нæ раппæлдтæй æ рæстæги социалон арæзтадæ
æ^ уой аразгути, æхуæдæг парти "Кермени" сæрдар уогæй. Е нæ зудта
æ фæрнæйдзаг меддуйней нихмæ цæун, æхе ’ма адæми сайун, цæстæмæ
дзубандитæ ’ма кæнгæ миутæ ин æнæуинон адтæнцæ. Бæгъатæри
нифс, уæйуги хъаурæ гъудæй, болыдевикти хецауеуæг кæнуни рай-
дайæн рæстæги, адæм кæрæдзей "цъасæ къапекбæл" ку уæйæ кодтонцæ
æма исафтонцæ, уæд мæнæ ауæхæн "тæссаг" рæнгъитæ ниффинсунмæ:
Адтæй рæсугъд догæ
Мæнæн мæ уалдзæг, -
Хизтон æз мæ дзогæ
Уæлфахс, игъæлдзæг.
Нур мæбæл ци рцудæй,-
Уæууау, мæ фудгол -
Фунау ку с/хессурдæй
Рохс уалдзæг изол.
Нæ кæти æ гъостæ
Æруадзгæ лæмæгъ,
Кæуй æнæбостæ
Йе стонгбæл мæ бæх.
Аци æмдзæвгæ усхъунмæ рахатунмæ берæ нæ гъудæй, уæдта ’й, кай
зонуй æма хатгæ дæр ракиндæ ’й, Геуæргий ку ахæстонцæ, уæд.
Федæни æзмæнститæ, æрцæуйнаг æлгъистæ рæстæги коми тулфæ
поэт рагацау банкъардта; тог ке ниууардзæнæй, уой æхердигонау
исхузæ кодта, "фæстити" ’ймæ бацудæй, нæма нин æй зæгъуй æргомæй,
фал нин нæ рази æривардта "мегъти тогин тегътæ" æма идарддæр гьуди
кæнуни барæ:

ИРÆФ, 1995, №1
- И дуйней сæргъи
И тугъдон мегътæ
Æрцæйдарунцæ
Сæ тогин тегътæ.
Æртинæймаг æнзти Малити Геуæрги ахæст æрцудæй ’май тухмард
ракодтонцæ, фал син сæттун ба нæ бакумдта, æ рохс бæлдитæ ’ма
мæтитæбæл ин нæ фæууæлахез æнцæ, кæронмæ байзадæй кæдзосзæрдæ
бæгьатæрæй, е’мбæлттæй некæд неке рауæйæ кодта; уæззау сæйгæй
дæр, ахæстдони ухеригæнгæй (æ ахæсти хабæрттæ хуæздæр базонун ке
фæндуй, е ба Туаллæгти Æхсари киунугæ "Приговоренные к бессмер-
тию" бакæсæд. С.Э.), æ ристæйдзаг царди фæстаг бæнтти уæнгæ æцæг
адæймаг æма поэтæй байзадæй.
Берæ дзоруйнæгтæ ма ес Малити Геуæргий туххæн. Райдайæни куд
загьтон, уотæ ’й æ кæсгутæй алкедæр æнкъаруй æхехузи, æхе цæстин-
гасæй кæсуй уой уадзимистæмæ, фал еугуремæ дæр ес еу æнæййевгæ
æмзæрдиуондзийнадæ: устурæй-минкъиййæй, ахургондæй-æнахур-
гондæй, сувæллонæй-зæрондæй æй, уæхæн фæйнæхузти адæм уар-
зунцæ, алкедæр си исесуй æхе фагæ æхцæуæндзийнадæ ’ма уолавдадæ,
алкæмæндæр цидæр æнæзингæ, æнæлæдæрд "фарни тунæ" æ уоди
уадзуй. Адæми лæвард аргъ ба æй тæккæ æнæлазæдæр барæн алли
гьудтагæн дæр, æма алке агкаг ун æй æрмæстдæр æцæг гениййи бон.
Æркæсайтæ, тæккæ зундгонддæр ирон ахургонд, академик Абайти
Васо ин цæхуæн аргь искодта, уомæ: "Говоря о роли музыки и
музыкантов в романтической поэзии Малиева, не могу не сказать о
музыкальности самих стихов поэта. Она - уникальна в дигорской
поэзии. Именно Малиев, и только он, сумел раскрыть и показать во
всей полноте, какие красоты ритма, напевности, свободного плавно-
го течения таит в себе дигорская речь". (...)
"До Малиева на дигорском диалекте писал выдающийся поэт
Блашка Гурджибеев. Богатство его языка изумительно. Но музыку
дигорского стиха он еще не постиг. Немало стихов на дигорском
диалекте написано и после Малиева. Многие из них отмечены несо-
мненным талантом. Но и в них не слышится рокот волны. Нет в них
и прозрачности кристалла. Видимо, эту тайну, тайну певучего дигор-
ского стйха, Малиев унес с собой в свою безвременную могилу..."
Цалинмæ нæ дæлæвзагæй дигорон дзурд исхауæ-исхауæ кæна,
уæдмæ ирхонгæнæн нæййес нæ литератури рохс фæтæг, нæ таргьæдау-
гьæздуг, æхсæри уесау - тасагæ, уарзон кизги зæрдау «фæлмæн æма
хонхи къæдзæхау æнæбасæтгæ дигорон æвзаги ирддæр æвдесæн -
Малити Геуæргий сфæлдистадæн.
Медхъурдохæнгæнгæй мæ хъури пъæззу ку ниббадуй, уæззау æма
æнкъард сагъæсти уацари хизи ку бафтуйун, æмбесæхсæвти цæститæ
кæрæдзебæл ку нæ фæццæфсунцæ, уæд райсун Малити Геуæргий
9

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
уадзимисти æмбурдгонд - "Ирæф" æма бабæй æй кæсун еу æма еума
хатт...
Скъодтати Эльбрус
Малити Геуæрги
ЗАР
Мæ сиихон кизгæн æ зæрдæ
Ку зотшæ, ку, бæлвурд, -
Уæд зæгъинæ ин цидæртæ,
Уæд зæгъинæ ин еу дзурд...
Фæциæуидæ минæвари
Гъур-гъургæнгæ нæ тикис, -
Æрхæссидæ мин лæвари
Æрхи агæ æд рæхис.
Десæ-месæ уæд сор-серæ
Исфицинæ аги дзаг, -
Бахуæринæ уотæ берæ
"Ма фæууинæ кæуйнаг...
ГУРУСХÆ
Нæ, нæма ’ууæндун нерæнгæ,
Нæй, мæ зæрдæ нæй æнгъæл,
Æвеппайди гиризгæнгæ
Ду сиййевдзи уай мæнбæл.
Æримисæ устур десæн,
Хебæраги, цид, æнцад
Ци дзурдтонцæ кæрæдземæн
Нæ цæститæ хаттæй-хатт..
Фал æ зæрдæ уотæ ’нцонæй
Кæд сиййевуй силæстæг,
Уо, ме ’нгарæ, æдемонæй
Уарзт ма хонæ уæд сугъдæг.
Уалæ стъалутæ зæгъунцæ,
Уарзт мед адæм мæнгæ ке Т/,
Фудæнæнги ке гæлдзунцæ
Дууæ зæрди кæрæдзей...
10

ИРÆФ, 1995, №1
ЦЪИФÆ РÆСТÆГИ
Цъифæ бони æппун неци
Æз мæхемæ æркæсун,
'Ма нæ фендеун мæ деси
Уалæ арвмæ искæсун.
Мæ кæрдзин æма мæ цæнхæ
Æз феууелун уæд зиндæр, -
Фæккæсуй мæмæ нæ зæнш
Мисти къахæй шшæгдæр.
Нæлтæ, силтæ, уо, мæгуртæ,
Над нæмунцæ золкъитау...
Йехх, ку уайдæ мæ базуртæ, -
Фæттæхииæ цæргæсау.
ГОБИ
Цæмæн фæдтæн æз фур гоби, -
Ко дæ цирти, уо, мæ мадæ!
Цсемæн дæн, цума, мæ доги
Æзме ’нгарти ’хсæн æгадæ?...
Мæ кавди радæ мед гъаздæ
Цæмæн байзайуй иронхи,
Нæ зипгæ лæгтæи - гъæйт-мардзæ -
Цæмæн нæ цæун сæ тонхи?..
Цæмæи фаунцæ æноси
Мæн гобий номæй фæсевæд?
Кай ме ’рвадæ мæ фалдзоси,
Кæмæн гъарон мæ тæрегъæд?..
Ку нæййес мæнæн фæидæидтæ,
Хæрсæнау косун хæдзари,
Мæ зин сагъæстæ, мæ сæнттæ
Некæд ракæнун мæ зари...
ФЕДОГ
Рохсмæ, (рæсевæд, тундзетæ,
Рохсмæ ир>уетæ æнгом,
Нифс, лæгдзийнадæ уарзетæ,
Скæнтæ муггагмæ стур ном.
Арвмæ мæсуг амайетæ,
Хормæ скæнетæ фсендаг,
Гъæйт, зæрдиуагæй уайетæ,
Догъи ма уотсе ())æстаг!
Тари цæфсæд сæребарæ,
Мегъи сорæд æ тунтæй,
11

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Цард мабал уæд гъезæмарæ,
Зæнхæ райзол уæд руитæй.
Рохсмæ, фæсевæд, тундзетæ,
Рохсмæ цæуетæ æнгом,
Нифс, лæгдзийнадæ уарзетæ,
Скæнтæ муггагмæ стур ном.
КИЗГИ ЗАР
Ци мин фæцæнцæ
Мæ кизгон бæнттæ,
Уох, байвадæнцæ
Мæ деденгутæ.
Неке гъæунцæ
Мæ сау æрфгутæ,
Неке гъæунцæ
Мæ цæстисугтæ.
Æстуггин æфсоргъ,
Тæходуй, нана,
Хуцауи дзурдæй
Нур ку фестинæ.
Уæд багоринæ
Æз фæсденгизтæ
Мæ сугъзæрийнæ,
Мæ кизгон æнзтæ.
Ци мин фæцайтæ,
Уо, ме ’взонг бæнттæ?
Уох, байвадæнцæ
Мæ деденгутæ...
КÆСАЛГДЗАУ КИЗГÆ
’Тсйпсйæй"
Цæй, рæсугъд кизгæ, æрбайсæ
Ду билгонмæ дæ цолахъ
Ма æзмеисæбæл мæ цори
Æринцайæ æнæ хахъ.
12

ИРÆФ, 1905, №1
Бараггенæй, цæй, мæ реумæ
Æркъолæ кæнæ дæ сæр, -
Дæ цолахъæн ду уæлденгиз
Ку нæ тæрсис æппундæр.
Мæн зæрди дæр ес бурдæнтæ,
Мæн зæрдæ дæр денгиз æй,
- Денгизау йе дæр, æууæндæ,
Налхъут-налтæй гъæздуг æй.
МÆ ТИКИС
Гъæуагæ,
Кæуагæ, -
Мæ хæци/æ мед къона цæруй.
Йе ’стонги,
Йе ’рвонги
Æ дортæ, æ къолтæ хуæруй.
Йе ’фсесæй
Фур десæй,
Фур цинæй аргьæуттæ кæнуй.
Йе ’хсæвти,
Йе ’сæвди
Фуд фунтæ, зин фунтæ уинуй.
* * *
Адтæй рæсугъд догæ
Мæнæи мæ уалдзæг, -
Хизтон æз мæ дзогæ
Уæл-фахс игъæлдзæг.
Дзингатæ зилдæнцæ
Мæ сæргъи æд гъæр,
Худтонцæ сæ хæццæ
Гъазунмæ мæн дæр.
Фиудзилитæ павзи
Зардтониæ дзæбæх,
Зæлдæбæл мæ рази
Хизтæй, цид, мæ бæх.
13

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Нур мсгбæл ци рцудæй, -
Уæууау, мæ фудгол -
Фунау ку фæссурдæй
Рохс уалдзæг изол.
Фиудзилитæи павзи
Не ’гъосун сæ гьæр,
Дзингатæ сæ таси
Фæцæнцæ цидæр.
Нæ кæти, æ гьостæ
Æруадзгæ лсемæгъ,
Кæуй æнæ бостæ
Йе стонгбæл мæ бæх.
дзидцзил
1.
Рацæйцудæй нихæсмæ
Федоги фурт Дзиддзил,
Цæрмин ходæ фур (]керсмæ,
Æ кæрцæ фур дивил.
- Фсецæй уе хсæн мæ фидæ
Дæс анзи федеуæг,
Дзиллæн лæгъуз нæ уидæ,
Федауцæ мæгур лæг...
Уæ хæццæ нур нихæси
Дзубанди нæ бæттуй,
Сæйгæй лæууй нæ къæси,
Нæтуй, мæгур, нæтуй.
Уой куст есун мæхемæ,
Не ’содзæнæн нихъог,
Райсетæ мæ уæхемæ,
Ниссагътæ мæ федог!..
- Куста дзæбæх дæ фидæ, -
Зæгъуй ин уæд æмбурд, -
Ду ма нерсен минги дæ,
Не содзæнæй дæ дзурд!
14

ИРÆФ, 1995, №1
Дзиддзил, мæгур, нинкъардæй,
Нийвадæй гетенау.
Дор ин цума ниввардæй
Æ зæрди фур уæззау...
II.
Цьæхгон зиннуй æрдозæ,
Цæстæн рæвдуд дæдтуй...
Борæмæлгъæ мед къозæ
Алли взагæй ирегъдуй...
Федзулдæнцæ хонсартæ,
Фетингдæр æй и бон,
Мед къозмæрæй гъе уартæ
Ферттевуй дзæкъолон...
Йес ма метæй гæппæлтæ,
Уадусмæ сæ æхснуй.
Хумзæнхитæй хускъæлтæ
Мæгур цъигъин хæссуй.
Цæттæ кæиуй хумæмæ
Алке дæр æ дзубур.
Дзиддзил кæсуй зæпхæмæ
Фæсвæди зæрдмæгур...
Зæрди буни зин хъурмæ
Мæти хæццсе тухсуй,
Йес ин, бæргæ, еу хумæ,
Низгелун æй гъæуй...
Ка ратдзæнæй æ галтæ,
Ка ратдзæнæй дзубур?
Ходунцæ ’йбæл и хъалтæ:
- Мæгур æма мæгур!
ДЗУЛЕ
(Адæми зартæй)
Нæй Дзулей зæрдæ æнцойнæ,
Йе æ (рагæ нæ хуссуй, -
Æд æхсæвæ, æд-æ-бонæ
И мæсугæй (]хелгæсуй.
15

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Цæбæл æй иума æ хьурмæ,
Ци æрцудæй, ци кæнуй?
Æ бæгъатæр лæг мæсугмæ
Æртæ бони нæ зиннуй.
Уæй Дзуле, Дзуле, ниттонæ
Дæ дзиккотæ æмхицæй, -
Дæ бæгъатæр лæг, де ’нцойнæ,
Издин фатæй мард фæцæй.
Нур цъæх нæуæбæл уæлгоммæ
Ие мед-арæхъ ку лæууй,
Фид мондагæй йæ комкоммæ
Хой æ сæргъи ку зелуй.
СКЪÆВДИ ГЪАРÆНГÆ
Цъæх зæлдæбæл сау бæхгинтæ,
Еугурæй дæр арцæгинтæ -
Уох, æна, ци кæнон...
Фæххæссунцæ мæн фæрбунæй,
Ци унгæг дæн, ци, ме ’рхунæй, -
Уох, æна, ци кæнон...
Нанамæ мин ка бауайа,
Бабай цирт мин ка бахуайа? -
Уох, æиа, ци кæнон...
И цъалай буни ме ’рвадæ, -
Мæ бони радæ, мсе радæ,
Уохæна, ци кæнои...
Мæ киндзхонтæ нсе къæсæрмæ
Ку нæ зиннунцæ мæ гъæрмæ, -
Уох, æна, ци кæнон...
Мæ фæрдгутæ нæ сиребæл
Ку фæууагътон æнæдзебæл, -
Уох, æна, ци кæнон...
Мæ болат кæрдæн цетени,
Мæ болат æрций гетени, -
Уох, æиа, ци кæнон...
Нур ме ’ной, ме ’ной æнгартæ
Куд кæидзæнæнцæ мæ зартæ, -
Уох, æна, ци кæнон...
Мæ ииййерæги дзæгъæлти
Ку ниууагътои æнæнгъæлти, -
Уох, æна, ци кæнон...
Ци кæндзæиæн, ци, ме ’икъарди,
Мæ ниййерæгæй идарди, -
Уох, æна, ци кæнон...
16

ИРÆФ, 1995, №1
Цъæх зæлдæбæл сау бæхгинтæ,
Еугурæй дæр арцæгинтæ, -
Уох, æиа, ци кæнои...
БУНДОРИ ГЪАРÆНГÆ
Æмбес æхсæви мæйрохсмæ
Ку æрхуссуй гъæу æнцад,
Бакæнуй, цид, æрхунбадæ
Нæ зæронд бундор уæлнад...
Гъæйда-гъа, кæун нийдайуй,
Нæ уæрамуй цæстисуг:
- Рацæйевгъудæй мæ догæ,
Ниццæйкалдæй мæ мæсуг.
Нур сиййивтонцæ дзамантæ,
Æристадæй æидæр цард,
Нур феронх æнцæ буидортæ,
Фæттæргай æнцæ идард...
Исфæлхаттæй нур дзилагæ,
Неке хонуй мæн Хуцау.
Нурмиккон мæмæ зæнхонтæй
Некебал æй æнгъæлдзау...
Нецибал дæн æз мед адæм,
Нецибал æй мæ амоид,
Нæбал ерун фæтки адæ,
Кувд, минасæ ’ма нивонд...
Ка нæ зонуй мæн гузавæ, -
Ку лæдæридæ мæнау...
Тæходуй æма и зæнхæ
Ку ниттонидæ фæлтау!
Нæ зæронд бундор мæйрохсмæ,
Ку æрхуссуй гъæу æнцад,
Гъе уотæ кæуй æноси
Далæ коми и уæлнад.
ДЗИРАСГÆ
Сур-сур кæнуй Дзирасгæ
Зæнхи бунæй рæсог.
2 Зак. 98
17

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Гъæйдæ, бæлццон, ниуазгæ,
Фетинг кæнæ дæ тог!..
Æгас дуйне нисгаргæ, -
Амæн æмбал нæййес.
Ниуазæ, цæй, ме ’нгарæ,
Фесæфдзæнæй дæ нез...
Цæргæс тæхуй уæлтегъæ,
Нискьотт кæнуй фиййау.
Кирбадт кæнуй уорс мегъæ
Уæлхуæнхтæ бæмпæгау...
Фæйиердигæй цъететæ
Зиннунцæ цæидæвард.
Уæл цъонгитæй æскъетæ
Кæсунцæ фур æнкъард...
Цума кæнуй мед къозæ
Хори хæццæ æниуст.
Уоййау зиннуй æрдозæ,
Дидингутæй фæлуст.
Дæитти гъæрæй зумæргътæи
Не ’гъосун сæ удзæл.
Мæ сæнттæ ку иæ фæдтæн,
Нæ дæн уæддæр мæтъæл...
Сур-сур кæнуй Дзирасгæ
Зæнхи бунæй рæсог.
Гъæйдæ, бæлццон, ниуазгæ,
Фетинг кæнæ дæ тог!
* * *
Тæходуй, æна,
Маргъ ку фестинæ,
Мæ унгæг къумæй
Фæццæйтæхинæ.
А дуйнетæбæл
Æрцæйзелинæ,
Кæми ци дессаг, -
Уой басгаринæ...
Тæходуи, æна,
Ацæмæзау дин
Æз ку фестинæ
Дессаг фæндургин:
Хъазбеги цъонгмæ
Исцæйцæуииæ,
Дессагон зартæ
Æрцæйцæгъдинæ...
18

ИРÆФ, 1995, №1
Уæд еугур дуйне
Æримбурд, уидæ,
Мæ цæгъдтæлтæмæ
Æригъосидæ.
Ксеми ци седзæр,
Кæми ци мæгур, -
Бауарзионцсе
Мæ дессаг ^хендур...
И фарни тунæ
Æрфелауидæ, -
Уарзондзийнадæ
Æрфедар уидæ.
Уæд алли адæм,
Уæд алли бæстæ
Æркалионцæ
Сæ тохæн гæрзтæ.
Фал ку не Ууæндун
Æз, мæгур кизгай,
Ку нæ рохс кæнуй
Мæ кизгон зæрдæ.
И дуйней сæргъи
И тугъдон мегътæ
Æрцæйдарунцæ
Сæ тогин тегътæ.
ДЗАНДЗИРАХЪ
I.
Æримбурд æнцæ абони
Æвдæймаг сабат Къаматæ,
Ку æрбадунире тæрхони
Æд лæдзгутæ, æд хъæматæ...
Тумугъбадгæнгæ хестæртæ
Даргъ хæссунцæ сæ унаффæ,
Сах истунцæ и кæстæртæ, -
Игъосунцæ æд гузаввæ.
- Нæуæгдзуд киндзæй, фæсевæд,
Нæ силти хуæздæр, нæ кадæ -
Дзандзирахъ-рæсугъд фесавдæй,
Ие куд нæй махæн æгадæ?..
Фал ке лазæ, ке бæллах æй.
Кæбæл гъарæн нæ тæрегъæд?
Ка хæссуй дзиллæн лиагъæ,
19

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
Базонетæ уой, фæсевæд...
Гъе уотæ сæ загъд хæссунцæ
Ссе хорбадæни Къаматæ.
Сæ фур мæстæй ниттелунцæ
// кæстæртæ сæ хъæматæ...
II.
Уæд фиййау биццеу бæрзоидæй
Гъæр æмбурдмæ ку низзаруй,
Уой ниффæнзгæй и зæгъæн дор
Хуæнхтæ, гъæдтæ ниццарауй:
- Гъей, байгъосетæ, хуарз адæм,
Фæууидтои дессаг абони -
Сугъзæрийнæ сурх дзиккотæ
Фелаунцæ далæ дони!...
III.
Гур-гургæигæ дапæ фордмæ
Ниффæдес æнцæ Къаматæ.
Æристадæнцæ донгоми
Æд лæдзгутæ, æд хъæматæ.
Усмæй-усмæмæ дæлфинкæй
Цъæх ку ферттевуй феяауæн,
Фæззиннунцæ сугъзæрийнæ
Сурх дзиккотæ уæд еу рауæн.
И фæлхъæзæнти æнцойиæ
Тæгтæ-тæгтæ фелаунцæ,
Уалдзигон хорау сæ гъазти
Æиæ дауæ федаунцæ.
Ниггузавæ ’нцæ Къаматæ,
Арф хæссунцæ нур сæ ниндæ.
Багъудæй сæ æвеппайди
Мард хæссунмæ нур мæрсинтæ...
IV.
Исæздахтæнцæ доигомæй
Сæ хорбадæнмæ Къаматæ, -
Даргъ хæссунцæ сæ унаффæ
Æд лæдзгутæ, æд хъæматæ...
Дæргъæй-дæргъæмæ уæлдзеген
Мард ку ’рхъан æй уони цори.
- Ауæхæи дессаг нуронги
Некæдма ’риудæй Дигори...
Ци кодта, цума, ^хесевæд,
20

ИРÆФ, 1995, №1
Дзандзирахъ-рæсугъд, нæ кадæ?
Йе ку байзайа асхъоди,
Уодзииан гъеуæд æгадæ...
Гъе уотæ сæ загъд хæссунцæ
Сæ хорбадæни хестæртæ,
Сæ хъæматæ ниттелунцæ
Сæ фурмæстæй и кæстæртæ...
V.
Уæд рацæйцудæй æмбурдæй
Дзандзирахъи лæг еуварсмæ:
-Ци кæнон, зæгъуй, хуарз адсем,
Авд къуæрей цæуй, уой разæй
Æз фесафтон Дзандзирахъи
Есге ардуд, есгелазæй...
Уой бавдистæй хуæзголдарбæл...
Мæ болат хъæма ниисадтои, -
Æ циргъ финдзæй æнæхатир
Æз тæккæ зæрдæ ниргъавтон...
Куд ниххаудтæй мард и доимæ,
Уой æстъалутæ уидтонцæ...
Уой цæхъалтæ кæрæдземæн *
Десæ-дзорæ фæккодтоицæ...
Æрцæйцæуæд и уæл мардмæ
Нур Къундзай-фурт, мæ ардауæг,
Кæд хонуй æхе мед адæм
Æнæ мегъæ, раст идауæг!
VI.
Уæд Къундзай-фурт и уæл мардмæ
Æрцæйцудæй лæкъундзастæй.
Фæгъгъæр кодта, иргветтонгæ
Æвеппайди топп февастæй:
- Берæ бонти Дзандзирахъи
Ку фæккодтон нимæхстуарзæ,
Æрæгиау исæмбалдæй
И мæгурбæл мæ фуд лазæ.
Æвдистон æй хуæзголдарбæл,
Æримистон мæнгæ дауæ,
Фсеккæнинæ хебæраги
Хъамболати соцъардауæ, -
Кæд рарветидæ æ уоси
Сурди номæй æ цæгатмæ,
Æрхудтайнæ Дзандзирахъи
Уодæибалæн уæд мæ уатмæ.
21

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Гъе уотæ зæгъуй Къундзай-фурт...
Сах кæсунцæ ’ймæ Къаматæ,
Никъкъех æицæ сæ фур десæй
Æд лæдзгутæ, æд хъæматæ.
Хъамболат кæсуй зæнхæмæ,
Æхсæйвон мæйау нийвадæй,
Фицгæ доиау тæвдæгæнгæ
Маст зæрди хурфи сирадæй...
-VII
Хор фæсхуæнхтæ фæййаууон æй,
Мард байвардтонцæ Къаматæ,
Нур хæлеу кæнунцæ унгти
, Æд лæдзгутæ, æд хъæматæ...
Рацæйевгъудæй еу афæй.
Сæумигон гъæуæй идарди
Иссирдтонцæ и Къаматæ
Æвеппайди дууæ марди.
Йеу хундтæй уонæй Къундзай-фурт,
Хъамболат инней худтонцæ.
Æвæццæгæн, и фæндагбæл
Фудæмбæлæ фæккодтонцæ.
ТЕМУР-АЛСАХЪ
Фиццаг хай
I.
Ледзгæй гъæди хурфи аууон,
Тундзуй Ирæфмæ Хæзнидон.
Пихсæй æхгæд æма æдзæр,
Дæттуй хæстæгмæ нидæн гъæр.
Хæтуй ханси медæг æдас
Хæстæг донгæнттæмæ цъæх арс.
Йесгæд æд хуали бонигон
Кæд æвеппайди цауæйнон
Хæссуй и донмæ и над-над
Йе ’стоиг, йе ’донуг, æ г/хеллад,
Рæубес донгæрони пихсæй
Æваст фесхъæтæг уй тæссæй...
Кæлуй Ирæфмæ Хæзиидон, -
Уомæн гæмæхи æ билгон,
Хæстæг гъæдбунмæ гъæу лæудтæй, -
Нур дæр зæгъунцæ, - Кет хундтæй.
22

ИРÆФ, 1995, №1
II.
Йеухатт хорбадæни и Кет
Студта уæлфингæ берекет.
Кодта хебари бæрæгбон,
Кодта мийнасæ æ фæндо/О
Ивулд бæгæни æд арахъ,
Цудæй æ цийнæ идтæг сахъ.
Рæнгыей уагътони/æ гагидау...
Уæд æвеппайди цавддорау
Бсехгин сæ сæргъи фхссæгъдæй.
Æмбурд йе ’тингæй фæууæгъдæй.
- Корун, байгъосетæ мингий, -
Зсегъуй æмбурдæн Аузбий, -
Се ’лдар кæссегæи Дзасболат
Истуй гъæугони æд æфсад.
Сумах - кетонти и æлдар
Хонуй абони хъалондар.
Хъалон - æд рæвдзæ саргъи бсех,
Кизгай - рæсугъд сема дзæбæх.
Кæд уой дæдтайтæ барвæндæй,
Уæд уодзинайтæ цох зинтæй.
Фал кæд нæ уайтæ коммæгæс, -
Зонетæ уой, - зæгъун уин сез,
Уæд гъæу ке ’ссердзæнæй æфхуард,
Унгæг ке ’суодзæнæй уæ цард.
Æнгъуд изæрмæ...Цæй, хуæрзбон,
Цæттæ кæнетæ уæ хъалон!
Дзуапп нæ райсгæй, фæддунд æй
Бсехгин уайтагъддæр и унгæй.
Ситинг æй уæд мед адсем загъд, -
Дзуапп гъæуй æлдарæн тагъд.
Æнцæ Дигорæ хецмæрез,
Æлдар хуннуй ссемæ стур нез.
Гъенур цийни усми æ кой
Уонæн ку’йхалуй, ку, се’нцой...
III
Ксесуй и гъæумæ Дзасболат,
Зилдæй истуй ибсел æфсад.
Сæ бсехтæ хъал сема тселтæг,
Хуррутт кæнунир* игъæлдзæг.
Идæнттæ, сæргътæ, думетонг
Æнцæ æвзестæй фур йефтонг,
Нæййес уоии ’хсæи мæгур лæг,
Æй си алке дæр тухгæнæг.
Уонæй алке дæр æй уæздан.
23

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Лдтæй сæ догæ, сæ дзаман!
Уæд æристадæй æд лæдзæг
Уæлдор сæ размæ æрвист лæг.
Æ сæр сиргъувгæй фур бæрзонд,
Зæгъуй æлдарæн и зæронд.
- Æз дæн кетонтæй мийнæвар,
Нæ ан, зæгъунцæ, мах цагъар.
Хонæн нæ сæртæ нæ фæндон,
Æлдар ма ’горæд ни хъалон.
Мах иуазæгбæл æхиул ан.
Кæд иуазæг дæ - цæттæ ан
Дæуæн дæттунмæ фусунау
Кæрдзин æд цæнхсе, æд æгъдау.
Кæд тухгæнæг дæхе хонай,
Уæд ду гъæуама уой зонай,
Ке ан кетонтæ æверхъау,
Мæлæт ке райсдзинан (/хелтау.
Æлдар нийвадæй, зуст кæнуй,
Сиргъувуй йе ’хсæ ’ма зæгъуй:
- Мæнæн мæ (/хендæ, мæ тæрхон
Федар ку æнцæ, куд æндон.
Мæн дзурд æййевгæ некæд æй,
Мæн Кет ма ’рветæд ревæдæй.
Хъалои - æд рæвдзæ саргъи бæх,
Кизгай - рæсугъд æма дзæбæх.
Гъе уой кæд н ’айтæ дæттуйнаг,
Уæд мин уæ сæртæ додоййаг.
Æлдар, цит, йе ’хсæ ниттелуй,
Мæстæй æ билтæ æууелуй...
- Де ’взист ниууадзæ, уо, æлдар,
Зæгъуй æнцойнæ мийнæвар, -
Хилæй федауцæ хуæздæр æй.
Де ’взист кетонтæн æгæр æй.
Уæд дии зæрдесгæ мæ лигъз дзурд,
Æлдар, ма ’саразæ лæбурд!
Зуст ({хегъгъæр кодта Дзасболат:
- Ниууо, (/хштауги, щей, æнцад!
Уæлдай ма дзорæ, уо кеттаг,
Конд уа гъæуама мæ гъуддаг!
Æлдар ку ’ргъазуй æ бæхбæл,
Зæнхсей фесхъеуй, цит, гæппæл.
Кеттаг и гъæумæ (^шщæуй, -
Уой Кет йе ’мбурди ку хезуй.
IV
Хор (/хеййаууон æй..Æрхæццæ ’й
Изæр уайтагъддæр и хуæнхтæй.
24

ИРÆФ, 1995, №1
Цæфсуй уæлгъæдæ сурх æхсед, -
Ие ’мбурд нæма ’йхалуй и Кет.
Уæд нигъгъæр кодта, ни, уосай:
- Уо, Кет, ку (рæдтæ æнирай!
Æлдар йеу кизги (/хеххæссуй, -
Фæдес, зианбæл ка тухсуй!
Уо, ци ({хецайтæ, уо, фæдес,
Кæд ма и Кети лæгтæ йес!
Æмбурд фегуппæг æй тухуаст,
Æрвдзавд фæирей цума æваст.
Ка æ бунати къех истуй,
Ка и гъæунги фæлледзуй,
Æ топп æ къохи, уотемæй, -
Йеунæг, æвæдзи, сæдемæй.
Ка си фестадæй сопт тæрхъос,
Ниццæй и къуми къуругъос.
Ка иурд фелвасуй æ хъæма, -
Гъæуама знаги бадæма!..
V
Фæсгъæу йеу рауæн устур хард
Цудæй изолти кæржвард.
Зиндтæй хæрдæбæл унгæг над, -
Уобæл ку сраст æй Дзасболат.
Бæхбæл æд кизгæ - æд хъалон,
Хиццаг куд н ’адтæй,, куд, бæлццон!
Фæсте - уæздантæ рæигъитæй
Цудæнцæ харди бæхгинтæй.
Æлдар уæлхардмæ исхæццæ ’й, -
Æваст æ размæ лæг фæцæй.
Æлдар фæрсуй æй: - Уо лæгай,
Ка дæ, кæмæй дæ - знаг ма уай?
- Æз дæн кетонтæй (\хедесоп, -
Кæсай дæхемæ, уо кæсгои!
Фергъувд æй тоип, æма /<ш/ш/
Æлдар ку расхъиудтæй бæхæй.
Æваст фенсар æнцæ æфсад,
Катай фестадæй син сæ над.
Къуæрдгай (/кецæнцæ и уæлхард,
Лæудтæй сæ размæ лæги мард.
Кеттаг се ’схъæртмæ (/кеддунд æй,
Кизгай и гъæумæ ([хеллигъдæй.
25

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
VI.
Уайтагьд æхсæвæ æрхæццæ ’й,
Æфсад фæндагбæл ниррæнгъæ ’й,
Æлдар фæцæй син хæсгæ мард,
Цæун гъæуй сæ фур идард.
Дуйие æнцойиæ сæ фалдзос,
Æикъард кæсуй сæмæ мæйрохс.
Йеу дзурд, йеу хъипп си нæ цæуй...
Айдагъ изоли уг кæуй...
Фал ка Ъ, (рæндагбæл каледзуй?
Æнцой æ бæхи нæ уадзуй.
Æй йе Кæсæгмæ гъæргæиæг.
Исон фегъосдзæиæй Кæсæг
Æд цъел, æд мелæ фуд хабар, -
Фæцæй Дигори мард се’лдар...
ДУККАГХАЙ
VII
Ду бафæрсай гъæуама мæн,
Ка ’й, кæмæй адтæй и лæхъуæн,
Уæлхард ка скодта хъазауат,
Коййаг исцæй нин нур ке фат?...
Темур-Алсахъ худтонцæ уой, -
Цæрæд муггагмæ нур æ кой...
Мулкæй мæгур, нифсæй идзаг,
Худта алке дæр уой лæггаг.
Алсахъ, - йеу загъдæй, гъеуотæ ’й...
Адтæй и кизгæ Сеойтæй.
Рæсугъд, æвзонг æма гъæздуг,
Гурæй федауцæ ’ма индтуг,
Цæститæ ирд æма сæнт-сау,
Æрфбун зиндтæнцсе æхсæвау...
Гъардта зæрдитæмæ тухуаст
Уонæн сæ уиндæ, сæ с/хеккаст.
Æй уæхæн силæ хецмæрез, -
Исуй (^хестагмæ зæрди нез.
VIII.
Фæсгъæу кетонтæи йес æмбурд, -
Цæуй изолмæ сæ гъсер дзурд...
Сæ йеу хестæртæй загъд хæссуй:
26

ИРÆФ, 1995, №1
- Темур-Алсахъ, - нур анз цæуй,
Кæдæй Сеойти Дигизай
Ду æ зæронд фидæй курдтай.
Фал йе не ’скодта уæд аккаг
Дæу исесунмæ хæстæггаг...
Худта мæгур, æвæдзи, дæу.
Уинис гъенур, - абони гъæу
Æмбурд æрцæнцæ дæу тухшй.
Кæнæн нæ арфæ æмдзухæй...
Дзилпæн сæ кадæ ’ма сæ иифс
Нур дæ тæриихбæл ду хæссис.
Æлдар - фудгол æма æзнаг -
Фæцæй дæ фæрци исæфтдзаг...
Нæй хаст дæ фæрци Дигиза,
Нур дин гъæуама исбæзза
Иеуодæнбалæы барвæндæй...
Æ дзурд зæгъæд СеоГ’-фурт, цæй!
Уæлдорæй уæд фестадæй лæг,
Ку ’рсадзуй зæнхи æ лæдзæг,
Бунмæ æ закъæ æрсæрфуй,
Кæсуй Алсахъмæ ма зæгъуй:
- Кизгай хъалоии хаст иудæй,
Алсахъ æ хъаурæ, æ нифсæй
Байста фæстæмæ зпагæй уой, -
Цæрæд æд кадæ нур æ кой...
Фæууæд мæ кизгæ нур йе ’нкъай,
Доимæ ’й ку не ’нтъохун, уоххай!
Рæвдзæ ’й æмбурдæн æ зæгъддзаг, -
Исиæй Сеой-фурт арфиаг.
Ка ин æ къохмæ æвналуй,
Ка ин æ ходæ исесуй.
Уæд фæццæйгъос æй и булгъахъ, -
Дзоруй кетонтæмæ Алсахъ:
- Цæуй нур анз фулдæр, гъай-гъай,
Курдтон Сеойти Дигизай.
Фал аргъ не ’скиндæй уæд мæнæн.
Нур ма дзубанди æй иремæн?
Алсахъ нæ уайдæ уæд Алсахъ,
Нур ма ку райсидæ и халхъ.
Цæфстæй зæрди буни и уарзт,
Фехста изолмæ уой фуд маст.
Гъай-гъай, нистъалдæй нур æлдар,
Фал дæи цæй туххæй æз лæгмар?
Æз иæ уодæнсун æлдайрад...
Цæттæ ’й дæдтуимæ мæ цурд фат
Нихкъурцц æлдартæн æдæрсгæй, -
Йетæ цæгъдунцæ нæ мæстæй,
Лæкъун кæнунцæ нин нæ цард...
Зин æнæ бæрцæ æй се ’фхуард, -
27

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Æз нæ хæссун мæ сæрмæ уой.
Додой æлдартæн нур, додой!
Мæнбæл сиййевдзи æй и хор,
Мæн маке хонæд нур уосгор...
Цæрæд æд фарнæ Дигиза, -
Æдас, æнцойнæ ирæза.
Мæиæн ма кæнтæ уой лæвар,
Æз дæи æлдартæй нур тогдар...
Фæрсæй кæсуй мæмæ адзал...
Æнцæ æрмæст мæнæн æмбал
Мæ топп, мæ кард æма мæ бæх.
Зæнхæн æ сау, арвæи æ цъæх, -
Мæнæн игъауги нæбал йес, -
Æз дæн хæлхъой æма (рæдес! -
Темур-Алсахъ фæщей æ дзурд.
Дзииæг кæсуй имæ æмбурд.
Адæм (]хецæнцæ æвеллон.
Уомæн неке сцæй дзуаигъон...
IX.
Лигъдæй афоиæ бон-бонгай.
Медгъсеу кетонтæ сабургай
Ои куст кодтонцæ, фал уæддæр
Æдас ку н ’адтæй сæ къæсæр...
Гъонгæс гъæди хурфæй йеу бон
Уидта изолмæ сæумигон, -
Фæндаг байдзаг æи бæхгинтæй.
Тæрсунцæ мæргътæ сæ уиндæй.
Тумугъ цудæнцæ тар мегъау,
Сæ уиид нимæттæй æй сæнт-сау.
Йе Дзасболати фурт Ахъбад
Цæуи и Кетмæ æд æфсад.
Ахъбад йе ’фсадæн фииддзæуæг.
Æ бæх бæрзонд сема тæлтæг.
Ку ’ргъазуй лигъзи хаттæй-хатт,
Ругæй райдзаг уй уæд и пад.
Цæуй и Кетмæ тогагор.
Дзинæг кæсуй имæ и хор.
X.
Рæфтæй йеу мингий г/хеккиудтæй.
Æфсад гъæугони æрлæудтæй.
Лæууй сæ размæ гъæу æицад.
Мургъуз кæсуй имæ Ахъбад.
Медгъæу йеу æстуф нæ цæуй.
28

ИРÆФ, 1995, №1
Айдагъ йеу куй си гъæр неуй,
Æ нифс тохунмæ нæ хæсгæй,
И гъæу æд цъелæ фæллигъдæй.
Ахъбад æ билтæ æууелуй,
Роцъо зулунмæ æрдауй,
Кæнуй цæститæй дзингало,
Скъæруй иума си сурх пеллон.
Æлдар йе фсадæн гъæр загъта:
- Фунук гъæуама Кет феста!
Рæстæг ма ’йсафæн лæуунбæл,
Цæйтæ, æндзаргæ и гъæубæл!
Гъæдау фесхустæнцæ æваст
Бæхгинтæ лигъзи маæмраст
Цæунцæ гъæумæ тумугьæй.
Ахъбад хонуй сæ мургъузæй.
XI
Цæфсуй и гъæу, инод нæруй, ’
Цирен пеллонтæ æскъæруй...
Фæздæг, æвзаргæ фурзин тох,
Кæнуй фæйнердæмæ зелдох,
Тундзуй цъæх арвмæ тузмæгæй...
Иеуварс æнцойнæ уæлбæхæй
Кæсуй сугъдæрдæмæ Ахъбад,
Зилдæй истуй ибæл æфсад...
XII
Йе ка ’й, йе ка ’й - бæхбæл мед арт,
Æргъувд æ къохи æхсаргард,
Уадау бæхгинтæмæ тæхуй, -
Æхеæлдарбæл ниццæвуй...
Гъе æвеппайди уотемæй
Фæсзард и цъеутæ къуаремæй
Лихсбун ку сбадунцæ цъæхбæл,
Цæргæс бæрзондæй уонæбæл
Æхе зувгæнгæ ниццæвуй,
Нихтæй йеуебæл æрцæфсуй.
Æнцæф фæцæнцæ дууемæй.
Сæр фæххецæн æй, уотемæй
Бæхæй ку фесхъиудта Ахъбад.
Алсахъ нæ фехалдта æ бадт.
Айдагъ фесхъиудтæй æ йеу гъос,
Тогæй нийгъæндæн æй æ рос...
Æ раз райдзаг æй бæхгинтæй,
Тохуй сæ хæццæ цъинггитæй.
29

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
И тох ситинг æй. Тог кæлуй.
Йеу къуар си тоги æвдулуй...
Зæлпанг кæнунцæ кæрдтæ карз,
Фал тагъд Алсахъмæ кедæр арц
Уæд фæрсаууонæй æргъузтæй, -
Алсахъ ку рхаудтæй рæхустæй...
XIII
Хор ниннигулдæй. 'Хсед цæфсуй.
Йефстагмæ ирдгæ æрдумуй.
Хæссуй изолти сугъдæсмаг.
Не ’змæлуй гъæуи адæймаг...
Кæсæг авд марди йефхæсгæй,
Уайтагъд фезол æнцæ гъæуæй.
Айдагъ байзадæй ма йеу мард,
Мед къох федар ниндарг æй кард.
Йе æй Алсахъ... Æнцад лæууй.
Æ тог аллирдигæй кæлуй. >
Йе нæбал фестдзæиæй, иæбал, -
Хуссуй æносмæ æнигъал.
Æ тар будурти рæдзæхсгæй,
АЪссæвæ гъæумæ æрхæццæ ’й.
Гæлдзуй и мардмæ æ пæлæз,
Цума кæнуй ин тæфирфæс.
XIV
Йе ка ’й, - талинги ка цæуй,
Æррæстæ мардмæ ка гъузуй?
Æ къах Алсахъмæ ке хæсса ? .
Йе æй Сеойти Дигиза...
Абони тохмæ и гъæдæй
Дзинæг и кизгæ фæлгæстæй...
Уæлмард талинги иур кæуй.
Тъинггай цæстисуг рæдæдзуй.
Стæй-астмæ марди æртохгæй,
Цæсгон дауй ин æ къохтæй.
Темур-Алсахъ, Темур-Алсахъ,
Нур дин и кизгæ æнæ хахъ
Уæлмард æргон кæнуй æ уарзт.
Фал цæмæн адтæ ду хеваст?
Ду фудæнæнги Дигизай
Фæсвæд иронхи ниууагътай...
30

ИРÆФ, 1995, №1
Фал йе не ’сфæлхæттæй уæддæр,
Даруй гъæбеси нур дæу сæр.
Æнцæ зæрдшпæ муггаггай, -
Цæй, гъаст ма’рхæссæ, уо кизгай...
XV
Сæумæй кетонтæ дзæндæлæй
Цудæнцæ’ гъæумæ мæтъæлæй...
Фудгол ку раидæ ’й, ку, бæргæ,
Фал куд кæнонцæ ма цæргæ?
Сæ гъæу æд бунтæ ниссугъдæй,
Алсахъ - се’хсарæ - мард фæцæй...
Лæудтæй æ цори кизги мард, -
Рæсагъд æ реуи фиййаугард.
Йе æй Сеойти Дигиза,
Хуæрзмæ ’й игъосæг имиса...
Лæууй уæлгоммæ йе æицад,
Цæсгон æивæйнæ мæрдивад.
Мæрдтæн кетонтæ æмбурдæй
Рохсаг загътонцæ æмцъухæй...
XVI
Тундзуй Ирæфмæ Хæзнидон.
Уинуй фалдзоси и бæлццон
Йеу къуар уобайтæ гъенур дæр, -
Сæ йеу иннетæй æй хуæздæр.
Уой медæг арфи дууемæй,
Хæрнæгъ æрцæнцæ, уотемæй
Нур Дигиза æма Алсахъ
Йеумæ лæуунцæ æнæ халхъ.
Цæруй сæ хæццæ калм-зæрин,
Цæрдæг, гъиггаг æма зæрдгин...
Йескæд хебари кæд тæрхъос,
Телгæй фæйнердæмæ æ гъос,
Хæстæг уобаймæ æрцæуй, -
Уæд калм фæдеси скъотт кæнуй.
Æваст нисхъæтæг уй и сирд,
Тæссæй нийдайуй йе лæуирд.
1934, Моспшздæх.
31

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Гадати Лазæр
МАЛИТИ ГЕУÆРГИЙ ЗАР
Ирсефи æзиæт дон
Хонхи цъететæй игуруй.
Дсе дзурдти стур хæзна
Дигори кæмтти
Фæрнгунсей ивулуй.
Дигори æрдхуæрæн
Малити Геуæрги
Дæубæл сей нсе зар.
Зин æнзти зелдохи
Арфæгондæй хæссæн
Дæ дзурдти лæвар.
Æхсæви тари
Уги кæун игъусуй
Сау гъседи идардсей.
Усездан Геусерги
Уазал Сибири
Æвудсей фесавдæй.
32

ИРÆФ, 1995, №1
Гадати Лазæр
КИУНУГИ РАЙДАЙÆН
Ме ’взонг бонти берæ сагьæстæ Ирæфи лæкъун дон фæххаста æ
уолæнти идард денгизи арфмæ. Нур мæмæ æнафони, æнæхуссæг
æхсæвти æздæхунцæ фæстæмæ’се’нæкæрон идардæй.
Уæхери мин кæнун кæнунцæ ме ’нзти æфхуæрд зæрдæ. Раздахæн
кæмæн нæбал ес, æнзти идарди ка байзадæй, еци имисуйнæгтæ мæ
фæсте цæунцæ, æнæнгьæлти фæззиннунцæ ’ма мæ ратонунцæ мæ
абони зинтæй, феронх ун мæ катай.
Æрцотæ, мæ евгъуд цийнитæ, зæрдæ нур дæр ке нифсæй тæлфуй,
мæ фæстаг бонтæ батаветæ уе ’взонг гъарæй. Мæ зунди падцзах исуотæ
мæ царди кæрони, фæссоретæ мин мæ уодæй мæ рист.
ÆНГЬÆЛДЗАУ
Зæронд силгоймаг бадтæй хæдзари рази. Рæстæг сæрдигон гьар
нæбал хаста. Бæлæстæбæл ма еугай бор сифтæ æзмалдæнцæ ирдгæмæ.
Зæнхæбæл фæззигон сифтæй бор гауз. Гъæунги цудæй нæлгоймаг
сагъæсхузæй. Зæронд уосæ имæ кастæй еу рæстæг, уæдта фестадæй ’ма
цудæй æ горæй-гормæ. Баййафта нæлгоймаги ’ма имæ еуварсæй
бакастæй. Е дæр æрлæудтæй, ’ма еу рæстæг кастæнцæ кæрæдземæ.
- Æз ба ма гъуди кодтон, цæмæн раевгъудæй, кæд мæ нæ базудта,
рагæй на ’дтæй хæдзари... Мæ биццеуæй зæгъун, - æнкъардæй дзурдта
зæронд силгоймаг.
Лæг неци загьта.
- Дæ мадæ дин дæ уиндæй бафсæдæд, мæ хор, - нийнæфтæй уосæ
’ма фæстæмæ раздахтæй æ бадæнмæ.
Фæндаггон дæр æ цуди кой кодта.
3 Зак. 98
33

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
ХУÆЗГОЛ
Зæряти хуæзгол колхози машинæбæл куста. Æмбесбон æ машинæ
æруорæдта раст тургъæмæ бацæуæни. Æрхизтæй ’ма æсхъæлсæрæй
бараст æй тургъæмæ. Кæркитæ хъуæдатгæнгæ фæппурх æнцæ тургьи
къумти. Зæрят сигит агорийæй даст ниллæг хæдзари къæразæмбæрзæн
базихъир кодта ’ма кастæй сосæгкæй æ хуæзголмæ.
Гъæунги иннæ фарс, æ бакомкоммæ хæдзари цардæнцæ е’фсийнæ
’ма æ теу. Æфсийнæ машини гъæрмæ ракастæй: "Æдзæсгæнттæ, гъе
æдзæсгæнттæ!" Æндæр æ бон исдзорун неци иссæй æфсийнæн. Ацал-
ауал анзи æ маст нихъуардта.
Хуæзгол бараккенæй байгон кодта ниллæг дуар. Зæряти пæртфий
цæуæт фæйнæ къумемæй цæмæдес каст кодтонцæ æрбацæуæгмæ.
Æнагъом сувæллæнттæ нæ лæдæрдтæнцæ, сæ мадæ æрбацæуæгмæ уотæ
цибæл каст цæмæн фæккæнуй, уой. Сæ фæлмæнзæрдæ фидæ æхсæзгай
мæйтæ Хæресæй не’здæхуй, ’ма ’й сабийтæ æрхуни имисунцæ. Аци
лæг ба ка ’й?".
Зæрят агæй исиста фунх карк, ’ма ’й иуазæги рази æрæвæрдта. Æ
комкоммæ исбадтæй ’ма имæ уарзон цæстæй лæмбунæг кастæй.
Хуæрди фæсте карки уæлдæйттæ сувæллæнтти рази ниввардта.
Хуæзголи хæццæ рацудæнцæ, дуар рахгæдтонцæ. Хуасдонæй игъустæй
хуаси сир-сир æма сосæг дзурд. Сабийтæй сæ еу хуасдони дуарбæл
бахуæцидæ; медæгæй цæг æхгæд разиндтæй. Сабий кастæй фæйнæгл
зихъирæй. Хуаси аууонæй зиндтæй æрмæст æрбацæуæг нæлгоймаги
сæр.
Дзæвгарæ рæстæги фæсте рацудæнцæ. Зæрят æ нæуæг рæсугъд
пъолцийæй сор хуаси бугътæ æрсæрфта.
Хуæзгол сабийи сæр армæй барæвдудта ’ма æнæдзоргæй фæрраст
æй æ машинæмæ.
Машинæ кæрззилд фæккодта ’ма гъæугæрон руги мегъи аууон
фæцæй. Мадæ ’ма сувæллон æнæдзоргæй кастæнцæ æ фæсте.
ХИНГÆНÆГ
"Хингæнæг, уосберæгъ! Хингæнæг, уосберæгъ!" - æ фæсте гьæр
кæниуонцæ синхи сувæллæнттæ.
Маккион æхе фæззелидæ, æ сурх цæститæ цæхæртæ ракалиуонцæ,
æцæгæй дæр берæгъи цæститæ.
34

ИРÆФ, 1995, №1
"Тæппæлæнгæ æрбауотæ! Уæ маддæлтæ дзиназгæй райзайæнтæ уæ
-Ьæсте!" Синхи уоститæ тæрсгæ-резгæ сæ сувæллæнтти хæдзари
Ьæммедæг кæниуонцæ. "Уой æлгьист уодхæссæг æй, кæмæ дзорис?! -
-е сувæллони тъæппитæгæнгæ дзоридæ мадæ.
"Æхсæвæ берæгьи хузи фæззелуй дзæхæрати", - дзориуонцæ Мак-
кионæй.
"Айфиццаг æй дууæ изæрей астæу мæхуæдæг фæууидтон, мæ мард
фæууинетæ!"
Сабийтæ изæрæй дзæхæрамæ бацæун нæбал æндиудтан. Уæддæр
сæйгæ сувæллæнтти сæ маддæлтæ сосæгкæй хониуонцæ Маккионмæ.
Талингæ уати сæбæл цæсти арфæ кодта. Цъилингай рохсмæ дуа
^ахуидæ, ма’й сувæллони хъурбæл æрауиндзидæ. Æртæкъумон салин
дуа сундакъæ халæбæл ауигьдæй берæ æнзти хæссиуонцæ сæ реугæбæл.
Еу анз хори тæвдæй зæнхæ нискъудтæ ’й. Хумтæ рæстæгæй раздæр
ниббор æнцæ, уарунæн ба æ кой дæр н’адтæй. Маккион синхи уостити
хæццæ рацудæй гъæугæронмæ. Æ гъæбеси - мæнæуи курес
сæрбæттæнæй баст, киндзи хузæн.
Фиццаг Маккион базаридæ: "Уарун корæн, табу дин уа!"
Уой фæсте иннæ уоститæ:
"Хор фесæфæ, мегьæ рауай,
Уарун корæн, уарун корæн!"
Уотæ заргæ донгæрон æртумбул æнцæ, сæ астæу Маккион курес-
киндзи хæццæ.
Фæндури цагьдбæл еу рæстæг кафтонцæ, уæдта дууæ уоси Маккио-
ни игьæлдзæг ходгæ æд курес-киндзæ дони багæлстонцæ. Маккион
курес дони рауагьта, æхуæдæг рацудæй къанауæй æ дон лæдæрсгæ, æ
дустæ ниццæгъдидæ, дон пурх кодта силгоймæгти дарæс æма
цæсгæнггæбæл. Сæ ходун æма цъæхснаг гъæр "уарун корæн, уарун
корæн!" игьустæй гьæумæ.
Дуккаг бон сæумæй изæрмæ уардта ф^лмæн къæвда. Зæнхæ адгин
исуолæфтæй. "Маккиони кувдæй æрцудæГ уарун", - дзурдтонцæ гьæуи
фулдæр адæм. •
Ка ин арфæ кодта, ка дузæрдуггæнгæ дзурдта:
"Сайтани хай, ’ма кæд уой кувдæй æрцудæй уарун, уæддæр ин ка
аи зонуй!"
Зæронд уосæ исуазал кодта еци æртади фæсте, æ уатæй нæбал
исистадæй. Æ рамарди фæсте дзориуонцæ: "Æхсæвæ Маккион рацæуй
æ ингæнæй ’ма уæлмæрдти фæззелæн кæнуй сæумæмæ".
Гъæуи адæм баууæндтæнцæ уобæл дæр.
35

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
КАРКИ ДЕС
Этюд
Карк кæцæй рацудæй, уой нæ фæууидтон. Тургьи астæумæ к;
рахъæрттæй, æрмæст уæд ниййамудта: "Айк-айк-айк-айк!"
"Кæцæй фæззиндтæй? Хъæрццигъай хуæруйнаг бабæй кæмидæ^
дзæгьæлзад никкодта", - дзурдта мæ мадæ, æ цъоппити куст на
уадзгæй.
Мæ киунугæ еуварс ниввардтон ’ма лæмбунæг кастæн нæ устур бо^
каркмæ. Карк æхе бацагьта, ’ма æ базуртæй хуаси бугътæ æрхаудтæй
Фестадтæн, асийнæбæл исхизтæн сарай тугурмæ, уоми нин хуас-
донæ адтæй. Тергадиæй æфсæргæй балæстæн тугури къуммæ ’ма уомг
иссирдтон карки зайæн хуаси хъулуфи. Адтæй си фараст айки. Ма
хæдонæ раластон ’ма сæ уоми ниццурхтон.
- Æ зайæн ин нæ нийхалдтай? - фарста мæ мæ мадæ, карки æйкита
имæ ку бавдистон, уæд.
- Нæ, нæ имæ бавналдтон.
- Фесхъæтæг уодзæй ’ма æндæр рауæн агордзæй, æ зайæн ин к>
нийхалай, уæд. Ма ’й æппундæр нæбал иссердзинан.
Бор карк хæлеугъæлæсæй хæстуолæфт кодта тургьи тæвди.
Æйкитæ мæ хæдонæй гъæдин" тæбæгьмæ ку истон, уæд мæмæ
десгæнгæ фæрсмæ æрбакæсидæ, гъома куд мин иссирдтай мæ зайæн,
зæгьгæ.
Иннæ кæркитæ тургъи рацо-бацо кодтонцæ, лæмбунæг никкæсиу-
онцæ сæ къæхти бунмæ.
Гогура уасæнгæ, æ къæхтæ бæрзонд есгæ, бонгин лæги цуд кодта
кæркити астæу. Мæргьтæ еугурæй дæр сæхе ластонцæ сарай сатæгмæ.
Æрмæст бор карк цавддорау лæудтæй тургьи астæу, хори тъангмæ ’ма
десгæнгæ кастæй æйкитæмæ, цалинмæ сæ хæдзарæмæ нæ фæххастон,
уæдмæ.
КЪИРИНДАСТÆ
Ме ’рбацуд ин æхцæуæн фæууй. Хæдзари ке хæццæ дзора, уæхæн
нæййес. Æрмæст æ цæуæти цæуæт ефстагмæ æ размæ æрбауайунцæ:
"Баба!". "Баба уæ рунтæ бахуæра", - зæронд Цæрайи зæрдæ барохс
уй. Æ бийнойнаги хæццæ райдайæнæй дæр некæд федудта, нур дæр
36

ИРÆФ, 1995, №1
кæрæдземæ зуст дзурдæй уæлдай неци кæнунцæ. Фурт - æсхъиуд дзурд.
Киндзæ бафæлладæй зæронди гьуд кæнунæй ’ма е ’рфгути æлхий
нæбал римæхсуй.
Берæ бийнонтæ, берæ фонс, идзаг хæдзарæ раздæр е’рагъи адтæнцæ
Цæрайæн, ’ма сæ тухсун нецæбæл бауагъта. Нур æхуæдæг гъудкæнуй-
наг иссæй, ’ма си рагьигæ ’нцæ.
Хæдзари хонсарварс, дууæ доребæл æвæрд, фæрæтæй амад нæзи
гьæди лухдзагбæл æхе æруагьта Цæрай. Æз дæр æ рази бабадтæн гъæди
кæронбæл.
Сæрдигон хор парахаттæй хуæнхти хонсарфæрстæбæл лæзæруй,
фал цийфæндий æнтæф рæстæг дæр хуæнхаг ирдгæ бауæр расатæг
кæнуй.
Адагæй игъусуй Наргъи дони гъæр. Цæрай кæсуй хуæнхти
бæрзæндтæмæ, гъæуи бакомкоммæ æрдæгкалд мæсугмæ. Хуæнхаг лæг
адæгони каст нæ кæнуй къæдзæхтæмæ, коми фахсмæ. Æ цæрæнуат æй,
"ма имæ лæмбунæг фæккæсуй, хе хæдзари тургъи куд кæсай, уотæ.
- Ескæмæн - къириндас, æхецæн - кауин къæс, цæмæн
фæззæгьунцæ? - фæрсун.
Зæронд лæг бахудтæй:
- Раги гьæуæй гъæумæ, комæй коммæ цæуиуонцæ дæсни мæсугдас-
гутæ. Хатгай мæсугдасгутæн сæхецæн кауин хæдзари къæс дæр нæ
уидæ, адæмæн ба мæсгутæ амадтонцæ. Мæсуги дортæ къири лæхудзæй
бастонцæ кæрæдзебæл, къириндастæ сæ уомæн худтонцæ.
Еци дæснитæй нур мæрдти стæги хъæзалæ дæр нæбал ес, сæ къохи
фæллойнæ ба байзадæй. Мæсгутæ æности сæрти кæсунцæ лæги хъаурæ
’ма дæсниадæн æвдесæндарау.
ÆВЗАРÆН ДОР
Æз сæмæ мæ уати къæразæй сосæгкæй кастæн. Фиццагдæр æвзарæн
дор фелваста тилако Дзибиртт æрмæстдæр æ уæрагисæртæмæ, уæдта
’й фæстæмæ æргæлста. Лæхъуæнтæ сæ цохъай думæггæгтæ сæ ронбасти
фæтътъунсиуонцæ ’ма дор федар къохтæй ралхъевиуонцæ, фал си
иннетæй дæр дор уæлдай бæрзонддæр неке исиста. Дор уотæ уæззау
адтæй, ’ма ’й ку æргæлдзиуонцæ, уæд Гæуиси къулдун низзир-зир
кæнидæ. Уæллаг Къамати нихæсæй Мæхчески Стъонай лигъзмæ гъаз-
ти адæм игъустонцæ лæхъуæнти игъæлдзæг дзурд æма ходун.
Фæсевæди федауцæ Налухъ лæудтæй еуварс ’ма æ медбилти худтæй.
- Налухъ равзарæд!
37

ПОЭЗИ æма ПРОЗ/Е
Мæ зæрди гæбар-губур иссудæй: æз уомæ æнгьæл кастæн.
Дормæ бацудæй, ’ма ’й раст æ реумæ фелваста, уæдта ’й, гæлдзгае
нæ, фал сабургай æрæвардта зæнхæбæл.
- Налухъ рамбулдта! Налухъ рамбулдта! - исхор-хор кодтонцае
фæсевæд, уæдта Дзибиртт цъæхснаг хъурæй низзардта, иннетæ ин
ниффæрсаг кодтонцæ, ’ма ниййевгъудæнцæ Махчески гьазтизæрмæ.
Раталингæ ’й. Нихæси адæм зиннæг н’адтæй, мæ уатæй рацудтæн
’ма балæудтæн æвзарæн дори рази. Исæй истон раст ронбасти уæнгæ,
уæдта ’й уæздан æрæвардтон зæнхæбæл, раст æй Налухъ куд æрæвард-
та, уотæ. Æстдæсанздзуд кизгæй мæн дор есун цæмæн багьудæй, уой
нур дæр нæ лæдæрун. Мæ хъаурæ лæхъуæнти хæццæ æвзурстон.
Сæрустур адтæн, æнæрцæф, - дзурдта зæронд Косер, æнзти сæрти
е’взонги цардæйдзаг бонтæмæ кæсгæй.
ÆНКЪАРД ГЬУДИТÆ
Разуайæн фæккодта æ цæуæтæн сæ райгурцæй. Уæлдай зуст исдзо-
руни бæсти æхуæдæг архайдта хæдзари дæр, будури дæр. Фал,
къуæллебæдтагæй исирæзтæнцæ, зæгъæн си н’адтæй цæуæтæй; ке бон
си ци адтæй, уой архайдта. Æвæдзи сæ тухст цард нæ уагьта боц ирæзт
кæнун.
Нур зæронд мадæ лæмбунæг кæсуй тургьи къумтæмæ, фал фиццагау
æ хъаурæ нæбал æй кустмæ бавналун ’ма цомайæн даруй æ цæуæти
цæуæти.
Æнзти уæзæй æ кæддæри рæсугьд иуæнгтæ батар æнцæ. Къæхтæ
нæбал коммæ кæсунцæ. Æ фурти цæуæти кæстæр ин къела æрбадавуй:
"Нана, мæнæ дæ бадæн". Гъо, мæ зæрддаг, гьо, зæгьгæ, бакæнуй "ма
æхе æруадзуй бадæнбæл.
Еу изæр нæуæг мæйи къæлæт кæдзос арви цъæхбæл фæууидта "ма
гъудити ранигъулдæй, нимадта, цал хатти фæууидта царди нæуæг
мæйæ, уой, фал рарæдуд æй æ нимæдзæбæл...
- Æгæр бафæстеуат дæн уæлæбæл, - гьуди кодта. - Царди дин ци
бонти нимæдзæ лæвæрд æрцудæй, е хуарз, уæлдай фæстеуат нецæмæн
æй...
Æстъалу зирзиргæнгæ фæууæгъдæ ’й арви реуæй ’ма хаудтæй
зæнхæмæ. Мадæ нийнæфтæй ’ма бараст æй хæдзарæмæ.
38

ИРÆФ, 1995, №1
ИНГÆНИ УÆЛГЪОС
Рæстбæл дзорæ, дæ лигъз, фæлмæн цъухи дзурд ма ’вгъау кæнæ, ка
рамардæй, уомæн. Е ристуод адæймаг адтæй. Уотæ дæр си зæгъæ:
1 Тæходуй не ’хсæн ма ку рацардайдæ". Нæ рарæдуйдзæнæ: синхæн дæр,
гъæубæстæн дæр æ уиндæ "ма е’сдзурд зæрдинцойнæ адтæнцæ. Неке
лердихудти бацудæй уæлæбæл.
Ду зæронд лæг дæ ’ма раст дзорæ. Дæ киндзитæ ди нæма бауæгæ
"нцæ дæуæй? Некæд фæззæгьунцæ, тæходуй дæу мард фæууинæ,
зæгъгæ, сæ меднимæр, дæ рæзти ку рацæунцæ, уæд? Æвæдзи
фæззæгъунцæ, фал ин ду ци зонис?
Дæу дæ федæнбæл гьуди кæнун нæбал гъæуй. Айдагъ, ка раев-
гьудæй, еци берæ æнзтæбæл гъуди кæнун дæр дæ фагæ æй.
Дæ цæуæт, дæ цæуæти цæуæт дæр сæхе гъуддаг кæндзæнæнцæ, дæу
гъуддаг ба хуарз зæгьун æй’ма дæ мæлгьæвзаг ма ауæрдæ. Дзурди
рæсугьдтæ дин амонун нæ гьæуй: "Дæ уæлæбæл дзæбæх зæрдæ нæмæ
бадарæ. Хуарзбæл бауодæ, ка байзадæй, уонæн".
Тагьд дæхе дæр еци бунатмæ гьæуй, ’ма дæубæл ба ка зæгъдзæй
хуарз. Дæ алли дзурд дæр тæразæбæл æвæрд цæуй. Цъухи дзурд карди
цæфæй уæззаудæр æй. Ци хуарз зæгъай, е дæуæн дæр дæ ингæнбæл
циртдзæвæнæн æвæрд уодзæнæй.
Хуарз зæгъæ, зæронд лæг.
БИЙНОЙНАГИ УАРЗТ
- Дæ уиндæй мæ уодхæссæг фæууидтон, ацал-ауал анзи мин мæ тог
баниуазтай.. Рандæ уо, куд дæ нæбал уинон, уотæ! - катайгæнгæ, æ
цæстисуг æгъзалгæ дзурдта силгоймаг.
Лæг фæлладхузæй кастæй æ уосæмæ, уæд ин тæрегъæд кодта, уæд
е’нæуинон æрбауидæ, фал дзоргæ неци кодта.
"Косун, мæ хъаурæ куд æй, уотæ, хæдзарæ тухсун нецæбæл уадзун,
уæддæр æноси æ гъæр цæуй. Минкъий естæбæл дæр хилæ, гъæр исесуй.
Раздæр уотæ н’адтæй, уæд ма æвзонг адтан ’ма нæ бауæри гъар
кæрæдземæн æхцæуæн адтæй, цийфæндий мастбæл дæр уæлахез кодта
нæ цибæлдзийнадæ. Нур нæ уарзти артæй æрмæст фунук байзадæй,
’ма цæститæ тæхсун кæнуй", - гъуди кодта лæг ’ма рараст æй
дуарæрдæмæ.
- Кумæ цæуис? - тарстхузæй дзоруй силгоймаг.
39

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
- Уотæ нæ зæгъис, "рандæ уо"?
- Цо, кæцæй нæбал раздæхай, уордæмæ, кæми тæппæлæнгæ
æрбауай, уордæмæ, кæми дæ тоги нивдулай, уордæмæ, - тагьд-тагьдæй
æлгьиста силгоймаг ’ма æ лæгмæ æхст каст фæккæнидæ.
Лæг дуар байгон кодта, рахизтæй тæрвазæбæл ’ма æ фæсте дуар
ратьæпп кодта, фал колдуармæ дæр нæма рахъæрттæй, уæд уосæ æ
фæдбæл рауадæй кæугæ, ’ма лæгбæл æхе ниттухта.
- Макумæ цо, мæхе рамардзæнæн æнæ дæу, мæ зæрдинцойнæ, мæ
мæсуг, мæ цæсти гагу! - дзурдта уосæ ’ма лæги къох æ реумæ нилхъивта.
Лæг æрлæудтæй ’ма æнкъардæй кастæй æ бийнойнаги æрдæгуорс
сæрмæ.
"Силгоймаги зæрдæ балæдæрæн нæййес, мартъий бонау раййевæ-
баййевæ кæнуй", - рагъуди кодта лæг, уæдта æ устур армæй æрсæрфта
æ бийнойнаги сæр. Уоси зæрдæ еци рæвдудæй бунтон æрфæлмæн æй,
фал ма рæстæгæй-рæстæгмæ æвзонг бали бæласау базир-зир кæнидæ,
æ хæкъурцц кудæн æ бон æруорамун нæбал адтæй.
Еу рæстæги фæсте бараст æнцæ сæ хæдзарæмæ.Сæ зæрдити гъен-
цъун батухтонцæ, сæ кæддæри уарзтæй ма ци цийнæ байзадæй, уой
гьари.
АМОНД
Сарай, хуаси лæвæрæнбæл бадуй биццеу, ма киунуги кæсуй.
Æ мадæ рацудæй хæдзарæй. Æ къохтæ къинси гъæстæ.
- Биццеу, сог рафадæ, - дууæ, æртæ хатти исдзурдта мадæ, фал
биццеу не’змæлуй.
"Абæрегтæ къæдзæхи аууон фæццæунцæ, фæдесонти топпи фæттæ
къæдзæхи дорбæл исæмбалдæнцæ ’ма скъоттгæнгæ коми иннæ фарсмæ
фесхъиудтæнцæ. Ком гьæр, нæгæ фестадæй..." - кастæй биццеу киу-
нуги. Мадæ нецибал дзоруй, æрмæст лæмбунæг кæсуй æ цæуæти
кæстæрмæ ’ма гъуди кæнуй: "ме’ннæ цæуæти федæн бæрæг æй, ке бон
си ци æй, уой архайуй, фал аци биццеуæй ци рауайдзæнæй, уой ба нæ
лæдæрун. Киунугæ æ къохи ку бафтуйа, уæд си æнæгьæнæ дуйней дæр
феронх уй".
Мадæн æхцæуæн æй, биццеу киунугæбæл æновуд ке æй, е, фал ин
тæрсгæ кæнуй, ци уодзæй, куд уодзæй æ царди фæндаг?
"Фæдесонтæ бахъæрттæнцæ къæдзæхи фæстемæ, фал абæрегтæн сæ
кой дæр нёкæмибал адтæй, раст цума зæнхи скъуди ниххаудтæнцæ,
уотæ".
40

ИРÆФ, 1995, №1
- Уотæ æнцонæй сæ нæ раердзинайтæ! - гъæрæй загъта биццеу.
Æхцæуæн ин адтæй, абæрегти ке нæ раййафтонцæ, е.
- Ке хæццæ дзорис? - фæрсуй мадæ.
Биццеу искастæй.
"Мæн мадæй рæсугьддæр зæнхæбæл силгоймаг нæййес," - рагьуди
кодта.
Еу сахатти фæсте биццеу бадтæй пеци дуармæ, устур арти зин-
гитæмæ лæмбунæг кастæй.Гъар хæдзари мадæ нæуæг конд тæвдæ
æхцинти уæлцъарæ фиуи морæй исарста. Фиуи адгин тæф дзиги кодта
уолæфæнтæ. Еци рæстæги биццеуæй амондгундæр зæнхæбæл адæймаг
н’адтæй.
ФУН
Устур дортæ Ирæфи донгæрон æнцæ, мæсуг кæми дасун, еци бунат
ба дзæвгарæ уæлдæр æй. Кæрзхæрди уæлбилæ къæдзæхбæл еу минкъий
лигьз гæппæл ес, ’ма уоми.
Де ’знаг донгонæй тугул дортæ фæттолæд.
Дор мæ разæй искæнун, ма ’й толун фахсбæл уæлæмæ. Уодагъай
баун, цалинмæ исхъæртун мæсуги бунатмæ, уæдмæ.
Фæлладæй исбадун дорбæл, ’ма еу рæстæг рауолæфун. Берæ
уолæфун мæ равгæ нæ’й: лæги цард цубур æй, мæ мæсуг ба нурма
æрдæг даст дæр нæма ’й. Фестун, батолун дор, ма’й æрæвæрун лæхудзи
хæццæ æ бунати мæ мæсуги ирæзгæ фарсбæл.
Донгæрон мæмæ æнгьæл кæсуй иннæ бæлдатгонд дор ’ма нирраст
ун урдугмæ. Ирæфи дон цæлхъитæгæнгæ æнсæндуй размæ, æ сонт гъæр
комбæл хæлеу кæнуй, æ сæрмæ листæг æртæхтæй мегьæ бадуй.
Нæуæг дор толун ма разæй, тухæзмæлдæй фæллад иунæгтæ зир-зир
кæнунцæ, фал дор уæддæр исхъæртун кæнун æ бунатмæ ’ма мæ мæсуг
ирæзуй.
Еу дор æгæр устур адтæй, туххæйти æй исхъæртун кодтон фахси
астæумæ, уæдта’й нæбал бауорæдтон. Дори уæзæ фæууæлахез æй ме
’уæнгти хъаурæбæл ’ма фæстæмæ ратулдæй. Æ буни мæ ницъцъæлæ
кодтайдæ, фал мæхе еуварс рагæлстон ’ма коми фахсбæл дæлгоммæ
байзайдтæн. Дор гæбар-губургæнгæ раевгъудæй коми бунмæ ’ма æ
цъæпп фæццудæй дони. Мæ фур адæргæй хъурдохæнгæнгæ райгъал
дæн. Ме’уæнгтæ ’адтæнцæ хедуомæл æма фур фæллад.
41

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
ЗУСТ МÆМÆ МА ДЗОРÆ
Зуст мæмæ ма дзорæ, æнæуой дæр зæрдæсаст дæн. Мæ катаййи гъæр
дæумæ нæ фегъусдзæнæй: æз минкъий адæймаг дæн. Тæвдæ рæстæг
мæ хораууон баргьон далис нæ бацæудзæнæй æ фæллад исуадзунмæ.
Дæу хораууон фусти дзогæ дæр бацæудзæнæй. Уæд мæн хæццæ
цæмæн ерис кæнис? Цæмæн мæ тохæнæй марис?
БАЗУРТÆ МИН КУ УАЙДÆ
- Базуртæ мин ку уайдæ, уæд фæттæхинæ уæлæ хуæнхти сæрмæ ’ма
раст Уазай цъопбæл исбадинæ. Нæ ахургæнæг, базуртæ ин ку уа,
уæддæр уордæмæ не’стæхдзæй. Фулдæр-фулдæр ку истæха, уæд хонхи
бунмæ, ’ма уæд рафæрсæд, исахур кодтон мæ уроктæ, æви нæ? Æвæдзи
гъæр кæндзæнæй: "Æрхезæ уордигæй ’ма дзуапп радтæ, хæдзарæмæ уин
ци æрмæг лæвæрд адтæй, уобæл!" Æз имæ ходинæ хонхи сæрæй. Æ бон
мин ци æй?
Кенæ, базуртæ мин ку уайдæ, уæд скъоламæ дæр не’рæги кæнинæ.
Нæ хæдзарæй скъоламæ мин æма дууæсæдæ къахдзæфи ес, еу æма сæ
дууæ хатти на банимадтон.
Куддæр сæумæ хусгæ райзайон, уотæ фиццаг урокмæ æрæги
фæккæнун, тъæбæрттæй ку уайон, уæддæр.
Базуртæ мин ку уайдæ, уæдта хæдзæртти сæрти ниттæхинæ ма
дуккаг уæладзугмæ, нæ къласмæ, къæразæй бахезинæ: уалдзæг
къæрæзгитæ игон фæуунцæ.
Кунæг нæ дес кæнидæ нæ ахургæнæг мæ фæззиндæбæл!
Уотæ гъудитæгæнгæ дæс анзи фæццудтæн гьæугæронæй, нæ
хæдзарæ кæми адтæй, уордигæй гьæуи астæу скъоламæ.
Нур фæндаг дзæвгарæ федарддæр æй, фæззиндæр æй цæун. Ба-
зуртæн ба сæ кой дæр нæййес. Ефстагмæ ма рагьуди кæнун: "Ехх, нур
тæхунгъон уоГФал фæтгæ æрдзæй лæвæрд æй!
42

ИРÆФ, 1995, №1
БАЗЕЛÆ ДÆ БÆХМÆ
Дæ саулохæи хуасæ ниввæрæ, зæтхæ дæр ин радтæ. Бунтон
сагъæсхуз иссæй æ уиндæ. Раздæр тæлтæг адтæй, æ цæститæ цæхæртæ
калдтонцæ, æ рæсугьд сæр бæрзæндти хаста ’ма догъи размæ æ фур
æнæрцæфæй, æ илиггæндтæ æууилдта.
Ниххуррутт кæнидæ, зæнхæ æрхуаидæ æ рæсугъд къæхтæй. Догьи
æ уод некæд аурста, уадау тундзидæ размæ. Æ сæфтæг дæр басастæй.
Гургьахъ надбæл æнæ цæфхадæй ка тæруй бæх? Нур ма æвзонг хайуан
æй, дзæбæх имæ базелæ, цæфхад дæр ин ниссадзæ æ агкаг, нæуæг
цæфхад, ’ма уæд нæуæгæй бавдесдзæнæй æ лæгигьæдæ. Æнæ гьудгонд
бæх тагъд зæрондхуз кæнуй. Æ тæрегъæди ма цо, базелæ дæ бæхмæ.
УÆЗДАНДЗИЙНАДÆ
"Кизгæ хуннис ’ма дæ алли къахдзæфæн дæр аргъ кæнун зонæ.
Æппун дæ рази ку неке уа, уæддæр де’змæлди, дæ алли фæззилди
дæр гъæуама уæздандзийнадæ уа. Тъæпкъах ма уо, зæнхæбæл фиццаг
дæ къелæ ма ивæрæ, рæуæгдæр æфсæрæ. Дæ уодигьæди ци хуарздзий-
надæ ес, уомæ базелæ, байрæвдауæ. Минкъий кизгæ нæбал дæ, гор-
мон!"
Дæ фиди мадæ дин дзоридæ. Æз де’рдæмæ кæсгæ дæр некæд
бакодтон. Цанæбæрæг рæстæг рацудæй.
Слрай къуми ниллæг къелабæл бадгæй цъинда кæнуй дæ зæронд
фпди млдæ. Ду æ рази.
Уорс тæбæгьæй исесис бали, ма’й дæ фæлмæн сурх билтæй
æрæлхъевис. Балий хъæппитæ æмбурд кæнис дæ арми.
Æз уæмæ кæсун еуварсæй... Мæ зæрдæ тингун кæнуй. Дæ къохти
æзмæлдæй мæ бон нæ ’й мæ цæстæнгас ратонун. Сæрдигон ирдгæ дин
æзмæлун кæнуй дæ дзигкотæ. Уотæ мæмæ кæсуй: бадетæ аргьауи
галауани... Ду - сахи рæсугьд паддзахи кизг&.
43

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
ФÆНДАГГОН
Идардмæ цæугæй, поезди къæразæй кæсун. Фæндагæй еуварс дуй-
ней нигъулуй æхсæви тари. Æрмæст мæйдарæй хатгай разиннуй
хæдзари рохс. Фæллад зæрдæ, бæлццони цардæй ка ниууæгæ ’й,
æрхуни кастæй кæсун еци рохситæмæ: гъар хæдзари пеци арт цæфсуй,
хæдзари цæргутæ изæргъудтæ кæнунцæ. Ду дæр айфонмæ нæ идард
къæси нимаис бæнттæ, кæд дæмæ æрæздæхдзæнæн...
Кæми дæмæ фæххæстæгдæр ун, кæми бунтон райдард ун æхсæви
тари рохситау. Уой бæсти ме’намонд зæрдæбæл поезди æфсæн цалх
ку базилдайдæ, дæу хохолæгæй ка маруй.
УАРУНГАРÆ
Мегьæ дæуæй уæлдай дæр æ ходæй некема фæссурдта. Къæдзæхи
фахсбæл дин ци минкъий хуми гæппæл конд ес, уой дин карз уарун
ку æрæхсна, уомæй тæрсис. Ниууадзæ дæ миутæ! Кæсис, куд къуззитт
кæнуй дунгæ, уомæ. Дæ ходæ дæ къохæй ку фæууæгьдæ уа, уæд дин
æй карз ирдгæ раскъæфдзæнæй, ’ма далæ коми арфи, Ирæфи финкæ
уæлцъарæбæл райсæфдзæнæй. ’Ма дæ ходи исæфтбæл дæ зæрдæ ресæд:
зин фæууй адæймагæн, уотæ æнæнгъæлти си ести ку фесæфуй, уæд.
Еу рæстæг дæ уотæ дæр рафæнддзæнæй, коми арфмæ ниттæхæ ’ма
донæй дæ ходæ фелвасæ, фал адæймаг тæхунгъон нæ’й. Уой бæсти дæ
ходæ дæ сæрбæл уадзæ. Ирдгæ карз ирдгæ ’й, ’ма дæ сæр ку исуазал
кæна.
ДЗÆНÆТОН БУНАТ
Сæрдигон хори бæрцæбæл гъар адгин рæвдуд кæнуй бауæр. Парахат
игуæрдæни кæрдæги арфæй кæсун кæдзос арви цъæхмæ. Мæ алливарс
деденæггун кæрдæги æзмæлунцæ аллихузон листæг биндзитæ.
Сæ цъис-цъис, сæ зарун дзæнæти зæлтау æмбæлунцæ мæ
гъостæбæл.
44

ИРÆФ, 1995, №1
Еу деденæгæй иннемæ гъуддагхузæй тæхунцæ мудибиндзитæ. Ал-
лихузон алæмæти рæсугьд гæлæботæ тæхунцæ игуæрдæни сæрти.
Цийнæгæнгæ архаис гæлæбо ниййахæссунбæл сæрбæттæни гæбазæй.
Дæ рæуæг уорс пъолци уæд еу рауæн фæззиннуй, уæд иннæ рауæн. Сау
дзигкоти хори тунтæ ферттевунцæ.
Фал райдард дæ дæ амонди гæлæбой фæдбæл ледзгæ. Нæбал дæ
уинун, нæдæр мин мæ тарст катаййи гьæр игъосис. Игуæрдæн ник-
карстæй. Мæ фæззæги ма æнæзæрдираййæй фæззелун фахсбæл. Мæ
цудвæллад къæхтæ мин кæрддзухтæ æфхуæрунцæ. Уæддæр мæ карст
игуæрдæн - мæ цийнæ.
УАРЗОНДЗИЙНАДÆ
Этюд
Раст уод æ зæруай дæр гьенцъун фæккæнуй, æ сугъдæгдзийнадæ
ин дузæрдугкаг ку фæккæнунцæ, уæд.
- Мах кари адæмæй æ бийнойнаги сугъдæгдзийнадæ дузæрдугкаг
ка кæнуй? Е ходуйнаг æй, тæрегъæд æй Хуцауи размæ дæр æма адæми
размæ дæр. - Хæдзарæй мæ сосæгкæй рахудта Косер ’ма æрбадтæй
хурдастбæл. Æз дæр æ рази дæлдæр мæхе æруагьтон дорбæл.
- Тагъд нæ дууей дæр не ’цæг дуйнеймæ цæун гъæуй ’ма куд рараст
уодзæнæн еци зæрди æлхинцъити хæццæ? Кæми уодзæнæй мæ бунат?
- Дзæнæти, дзæнæти! - ходун æз.
Косери киндзæ нæ рæзти рацудæй къибилати хæццæ:
- Хæдзарæ ба уин нæ фагæ кæнуй дзорунмæ? - æхст дзурд искодта
ма ниййевгъудæй Наргъи донмæ.
Æ зæрди дзубандитæ мин фæккæнуй ме’рцуди мæ фиди хуæрæ
цуппаринсæйанздзуд Косер. Нур мин æ лæг, зæронд Цæраййæй гьаст
кæнуй, лæгтæ мæбæл имисуй, зæгъгæ. Адæймаги зæрдæ зæронд нæ
кæнуй. Мæнмæ уотæ кæсуй, цума уонæй зæронддæр дæн.’ма син хицæ
кæнун сæ уарзтмæ.
45

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
ÆРÆГВÆЗЗÆГ
Этюд
Мети еугай устур тъæфилтæ æнæбари зелдох кæнунцæ уæлдæфи.
Æппунфæстаг рамбæлунцæ зæнхи уæлцъарæбæл ’ма ратайунцæ уай-
тагьд. Зæнхи бауæр ма сæрдигон гъарæй уолæфуй. Синхи лæгтæ, сæ
фонсигъудтæ бакæнпей, лæуунцæ сæумон гьæунги. Бон кæдзос æй ’ма,
мети гьæфилтæ ’кæцæй хаунцæ, е бæрæг нæ’й. Хуæнхтæ дзæбæх
зиннунцæ.
- Мет рафедар æй хуæнхтæбæл, тагьд зумæг уодзæй.
- Уалæ Уазай бæрзонд дæр уорс радардта, е æцæг зумæги
бæрæггæнæн æй.
Лæгтæ лæмбунæг кæсунцæ хуæнхти ’рдæмæ ’ма си алке æ зумæги
æрцудбæл гьуди кæнуй. Сæ алливарс еугай мети тъæфилтæ игьæлдзæг
зелдох кæнунцæ, райсæфунцæ лæгти буйнаг ходтæбæл, зæнхæбæл.
Лæмæгъ ма ’й зумæгн тухæ, сæрдигон гьар ма уæлахез кæнуи. Фал
зæнхæ ’ма адæми зумæг сабургай цæттæ кæнуй æ зуст уазалтæмæ.
АБЕЛОН
Æ цуппаринсæй анзи Абелонбæл пакъуй уæзæ дæр нæ кæнунцæ.
Абелон Наргьи рæсог дон уарзуй. Гъæдин бедирай хæццæ сæумæраги
фæннæхстæр уй.
- Дæ карæ нæбал æй дэн хæссунмæ, - бауайдзæф ин кæнуй æ
киндзæ. *
Æ медбилти баходуй минкъий зæронд уосæ. Некæд æй н*чсе
фæууидта тухстхузæй. Уæлдай адæми цæстивæрди некæд адтæй
Æдзæстхезæи имæ цудæнцæ адæм сæ цигьæуæгтæмæ ’ма сæ некæд
раздахта.
Гъæубæстæ ’й уæлдай уарзт нæ кæнунцæ, фал имæ лæкъунцæстæй
некæд неке ракастæй.
Абелон Наргъи донгæрон еунæгæй ку фæууй, уæд дони æ хузæмæ
никкæсуй, ’ма хуæрзгъудгонд цæсгонбæл сосæг медбилтихудт
фæгъгьазуй. Æ кизгон бонтæ фемисуй. .
Абелон Наргьи рæсог дони сæр-сæр уарзуй уорс дорти æхсæнти* е
æ даргь царди рæсугьд зар æй.
46

ИРÆФ, 1995, №/
ЦÆППÆР
Гъенцъунзæрдæ Гаге тургъæмæ бацæуæни кауин колдуарбæл бан-
аойнæ кодта, уотемæй лæудтæй æ масти хæццæ ’ма гъæунги æндæрхцæ
кастæй. Æ къох æ сагъæсæфхуæрд цæсгонбæл æрсæрфта, бунмæ
æркастæй ’ма фенгас æй æ хæдони цæппæрмæ. Цæппæр зæболæ кодта
чистæг хали кæронбæл. Гаге мæстгун тунд ракодта цæппæр ’ма ’й
еуварс фехста. Цæппæр уалдзигон цъифи ницъцъупп кодта ’ма устур
хæзнайау ферттивта хормæ. Æнæуой дæр хуæрзидзаг адтæй æ масти
къос, аци цæппæр ба ’й æ билтæй ракæлун кодта.
Еу каст ма ракодта æ мæгур къæсмæ "ма гъæунгти рараст æй. Нæбал
æрбаздахтæй æ хæдзарæмæ Гаге. Бунтон рахецæн æй æ бийнойнаги
хæццæ. "Лæг тухгин æй, фæразон, фал æ царди амонд уæддæр силгой-
маги къохи æй. Дæ уоди фæллойнæн дæ хæдзари аргъгæнæг нæййес,
уæд лæги цард зиндонæ æй". Нæ, нæбал раздахтæй Гаге æ хæдзарæмæ.
Раскъудта æ уодæй æ фиццаг цард, кæд ин хъæбæр зин адтæй, уæддæр.
ИМИСУЙНАГ
Киндздзон кизгæ Кафетæ - нæ синхон. Нæ рæзти ку рацæуидæ, уæд
имæ кауин колдуари цъасæй гъæр кæнинæ: "Дæлæмæти-уæлæмæти,
Кафетæ мæ нимæти!"
Махмæ æрбацæугæй мæ æ хъури никкæнидæ: "Кизгæ мин ку уа,
уæд æй дæуæн дæтдзæнæн".
Гургин Кафетæ, рæсугъд Кафетæ киндздзон кизгæй рамардæй.
Мæ сабий уод уæд фиццаг хатт балæдæрдтæй, зæнхæбæл бсрæ æнæ
раст гъуддæгтæ ке ес, уой.
Нæ гьæунгти рацæугæй мæмæ нур дæр æнзти идардæй æрбайгъусуй
сабийи цъæхснаг гъæлæс: "Дæлæмæти-уæлæмæти..."
"Ма рæсугьд Кафети медбилхудт.
47

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
БÆХТИ ДОГЪ
Бæхти æргъау цуппæрвадæй догь кæнунцæ гьæугæрон. Даргь
бæрцитæ фелаунцæ ирдгæмæ сæ тагьд цуди. Сæумон хори рохс
тунтæмæ æрттевунцæ се’рæгьтæ. Нæдæр бæхти хуррутт игьусуй, нæдæр
сæ.къæхти гæбар-губур: идард æнцæ бæхти æргъау. Аргьауи бæхтау
сæумон уæлдæфи тæхунцæ.
Фал дæ гьос зæнхæ^æл æнгом нилхъевæ, дæ алливарс кæрдæги ци
листæг цæрæгойтæ ’ма биндзитæ ес, уони цъис-цъисмæ нæ, - игьосæ
зæнхи хурфæмæ ’ма дæмæ исигъусдзæнæй æфсæн цæфхæдти гæбар-
губур. Зæнхæ рездзæй.
"Аланти бæхæргъæуттæ сæ тухгин къæхти цæфæй резун кæнунцæ
зæнхæ". Нæ уодæн амал нæ ерæн ’ма нæмæ хумæтæг бæхти къуари
æзмæлд æрбахæссуй æности сæрти фиддæлти бæхæргьæутти æнæрцæф
унæр. Сæ тоги æртæх нæ уодти æвæрд æй ’ма нæ катаййи æфтауй
минкъий нихилдæй дæр.
ХУÆНХАГ ФÆНДАГБÆЛ
Коми устур надæй раздахтæнцæ галеумæ, Хæнæзæ ’рдæмæ, фал
хæрæг дууæ къахдзæфи дæр не’скодта хæрди, уæдта дзоттæ-
моттæгæнгæ фæстæмæ рацудæй. Зæронд лæг ма’й бауорамунмæ гъавта,
фал хæрæг æрзонгутон æй устур нади кæрони. Æ къембур нади руги
ниццавта ’ма æ хæстуолæфтæй ругæ фæйнердæмæ пурх кодта. Зæронд
лæг катайгæнгæ æ алливарс æрзелидæ, уæд ин еуæрдиги æнхус кодта,
уæд иннердиги: "Фестæ, мæ дзæбæх, фестæ, мæ хæдзардарГ’Хæрæг
рæстæгæй-рæстæгмæ æнкъардæй искæсидæ æ хецаумæ, фестун дæр
равзурста еу хатт, фал.бунтондæр рахаудтæй руги.
Зæронд лæг буйнаг ходæй къосгонд ракодта ’ма си сауæдонæ
æрбадавта, фал имæ хæрæг æсмотгæ дæр не ’скодта.
Еу рæстæги фæсте хайуан арф ниууолæфтæй унæргьуни хузæн "ма
æ къæхтæ радаргъ кодта. Зæронд лæг ин рæвдаугæ æрсæрфидæ æ
барцæ, уæдта ин æ цæститæ æрæхгæдта. Цъифæ буйнагходæ æ сæрбæл
æркодта, дони æртæхтæ лæдæрстæнцæ æ цæсгонбæл ’ма хæлæмулæ
кодтонцæ æ цæстисугти хæццæ.
Зæронд лæг æхе æруагьта хæрæги размæ зæнхæбæл ’ма æ къæхти
бунмæ сæццæ кæсгæй рæвдудта мард хайуани сæр. Уæдта фестадæй,
48

ИРÆФ, 1995, №1
хæрæги уаргь е’рагьи ракодта, саргь къотæрти аууон ниввардта "ма
уæззау æфсæргæ ранæхстæр æй хæрди Хæнæзæ ’рдæмæ.
ÆНАФОНИ ИУАЗÆГ
Устур горæти мæмæ æхсæви тарæй æрбайгъустæй куйти катай рæйд
æнæбæрцæбæл идардæй. Е Къулдуни гьæумæ æрбафестæг æй æнафони
æнæзонгæ иуазæг. Куйти катай рапурх æй гьæугæронæй еугур синхбæл.
Фиццаг æнæбари рæйд бакæнунцæ æхсæви тармæ лæмбунæг игьосгæй,
фал бæлццони къахгъæрмæ сæ гьæйтт-гъæйтт искарз уй.
Мæ тарст зæрдæ бампулуй бунтон æнæхуссæг æхсæви. Цæй фæдбæл
æй де ’рбацуд гьæумæ, æнафони иуазæг?
ÆЛГЬЕТАГÆ КИАБÆ
"Рæзахуадæнæн уæ багъæуæнтæ, ма байрæзетæ, уæ зонгутонтæбæл
фæббуретæ. Адæми тонхи ма рацотæ. Уæ маддæлтæ уи сæ къохтæ
бахснæнтæ, дзиназгæй уæбæл райзайæнтæ. Мæрдти къæйæбæл бафту-
етæ!..." - Киабæ цума киунуги кæсидæ, уотæ æнæкъуæзгæй æлгьиста,
æ фудхуз къохти мех телгæй.
Некæд нæ раййафта бæласи рази, мах æй раздæр рауинианæ ’ма
нæ рæнттæ цилауийæй идзаг, уотемæй кауи сæрти рагæпп кæнианæ.
Æдас рауæнæй зæронд уосæмæ ходгæ не’взæгтæ фелвасианæ.
Æппунфæстагцъæхахст гьæрæй æ хъуртæ рахгæниуонцæ ’ма си æнахур
цъис-цъис, хелаги цъис-цъиси хузæн, исервæзидæ.
Еу рагуалдзæг Киаби рæзбуни цилауи бæлæстæ рæсугъд деденæг
ракалдтонцæ, еци рæстæг синхбæл фæххабар æй: "Киабæ рамардæй!"
"Е’лгъиститæ æхебæл æрцудæнцæ", - дзурдтонцæ кадæртæ, фал
уæддæр зæронд уоси рæсугъд æгъдауи хæццæ банигæдтонцæ.
Фæззæг æрцудæй ’ма Киаби бæлæсти къалеутæ рæзи уæзæй бунмæ
æртастæнцæ. Гъæуайгæс дæр син нæбал адтæй, фал уæдæй фæстæмæ
еунæг биццеу дæр кауи сæрти нæбал бахизтæй цилауи давунмæ.
4 Зак. 98
49

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
ХАЙ
Къерей æрдæг мæбæл æруадæй кувди. Нæхемæ æнкъардæй æрбаз-
дахтæн ’ма урундухъбæл мæхе бауагьтон. Дадздзи мæмæ лæмбунæг
кастæй, уæдта мæ бафарста: "Кувди фингæ гьæздуг адтæй, æви нæ?"
Берæ фæгыъуди кодтон, уæдта æрæгиау загьтон: "Фæрзеуæй -
гъæздуг, фал зæрди бæркадæй гъæуаггин адтæй".
- Фæрзеуи бæркад уодæн нæ тайуй, зæрди рæвдуд æй ку нæ тава
уæд.Дадздзи ниууолæфтæй’ма къæсæрбæл рахистæй тургьæмæ.
РАЗАРÆ
Заруни фæндæ искодтай, уæд низзарæ, ма гьенцъун кæнæ дæхе
меднимæр. Мах дæмæ лæмбунæг байгъосдзинан. Фæрсаг дæр дин
ракæндзинан, кæми гьæуа, уоми. Дæ зард синхаг гьæумæ нæ фе-
гъусдзæнæй, уобæл ма тухсæ. Дæ рази ка ’й, уонæн дæ зард зæрдин-
цойнæ ку уа, уæд е дæр минкъий гьуддаг нæ’й.
Еуæй-еуей зар хатгай еу комæй иннемæ дæр фегъусуй, æ рази
игьосгутæ ба си ниууæгæ унцæ. Хуарз зарæй адæймаги зæрди цийнæ
ирæзуй. Разарæ! Бæрцæбæл, фæлмæн зæлтæ байтауæ дæ фиди конд
уæлиндзæсæр хæдзари къумти. Нæ фæндагфæллад зæрдитæ нин
фæххинцæ дæ рæсугъд зари бæркадæй.
Разарæ!
æлгьист
Гацоти хæргутæ Дадей игуæрдæн нимпурстонцæ. Дадейæн æ маст
æ хъурмæ исхъæрттæй ’ма Мæхчески гьæуисæрæй æ гьæр игьустæй:
"Мæ нихæй лæгундæр ниууæд уæ муггаг, сумах кæмидæр айтæ,
цъаммар айтæ, цъумур айтæ! Хефидхуартæ! Царæфтуд фæууотæ,
хæрæггæс дæр уи куд нæбал байзайа!"
Уарунгарæ адтæй, уæззау, сау мегътæ коми сæрмæ ауигъдæй
лæудтæнцæ. Æваст уарун ниссæххæтт кодта. Арви æрттивд дууæ ’мбеси
рахаун кодта сау мегьти бæздæ ’ма æндон къæрцц никкодта.
50

ИРÆФ, 1995, №1
Æ цæфæй, Даде ци дори рази лæудтæй, е дууæ ’мбеси фæцæй.
Зæнхæ исхъуæцæ кодта.
Минкъий рæстæги фæсте уарун фæгъгъос æй, хор ирд никкастæй
Мæхчески гъæуисæрмæ, фал уоми лæгæн æ кой дæр некæмибал адтæй.
УЁрмæст ма уæллаг Къамати уæлбилæ, хуæнхти сæрмæ арви гъæри
хæццæ игьустæй: "Хе-фид-хуар-т-æ-æ! Уæ муггаг исæ-скъун-æ-д!"
ÆРХУН
Мæ куствæллад фидæн æ цæсгон нæ гьуди кæнун. Зумæги не’стур
хæдзарæмæ ку æрбахезидæ, уæд æ хæццæ æрбахæссидæ уазал рæстæги
карз уолæфт. Кæми гьæдæй сог ласунæй æрцæуидæ, кæми цауæнæй.
Хъириймаг фзрсбæл байауиндзидæ, исесидæ æ нимæт. Æз еци рæстæг
зелинæ æ къæхти буни ’ма мæ минкъий къохæй хуаинæ æ кæрцин
зæнгæттæ. Сæ æмиргъæр нур дæр мæ гьостæбæл уайуй. Нур дæр мæмæ
уотæ фæккæсуй. Уазал рæстæг дуар еске ку байгон кæнуй урух, уæд,
цума нуртæккæ æрбахездзæнæй мæ фидæ, ’ма æрбацæуæгæн фæккæсун
æ къæхтæмæ. Мæ фидæ ку уа, уæд æй базондзæнæн æ къæхтæй, æ
цæсгон ин нæ зонун.
Æрбахезæ мæ цардмæ, мæ æнзти бæрзондæй æрзонгутон уодзæн дæ
рази ’ма дин фиццагау зæрддагон æндзæвд кæндзæн дæ кæрцин
зæнгæттæбæл, игьосдзæнæн сæ æмир гьæр.
ЗИН ГЬУДИТÆ
Дæ уаргь æрæвæрæ; минкъий дæ фæллад исуадзæ. Дæ зин хæссуйнаг
"онæраййевгæй гургъахъ нæдтæбæл уал анзи...
Уæ, мæ фæллонгун мадæ! Идæрдти идардæй де’нагьом сабий
ивазуй æ незæй рист иуæнгтæ. Æнхусгьон дин нæ ’й ’ма æ цæстисуг
дæр уомæн кæлуй. Тæходуй, дæу хъиамæттæн аргь искæнæ ескæд! Фал,
сабийæй - дæ хæссуйнаг, æнхусгьонæй дæуæй идард. Ка дин нæ
бавгъау кæндзæнæй æ уæздан цъухи дзурд, мæ фæлмæ,изæрдæ мадæ,
^ез дæ-рази ку нæ уон?...
51

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
КÆД ÆРÆЗДÆХДЗÆНÆ?
Мæ уод ниффæллад æй дæ фæууиндæмæ æнгьæл кæсунæй. Еци-еу
нивæ уайуй æдзох мæ цæститæбæл: дæ балцийæй æрæздæхдзæнæ, мае
сагъæсгун хъæболæ, ме ’нкъард биццеу, æрбахездзæнæ къæсæрбæл ’ма
мæ рази дæхе æруадздзæнæ урундухъбæл. Ракæнæ мин дæ балций
хабæрттæ, мæ киунуггин биццеу.
Изæрæй мин арти рохсмæ кæсæ киунуги. Мæ зæрдинцойнæ - дав
цъухи дзурд. Рæсугьд уадзимистæ мин кæсæ киунуги æнæнимæдзæй.
Æз дæмæ игъосдзæнæн лæмбунæг, сундакъæ æлвесгæй ’ма мæ зæрди
ех æртайдзæй дæ фæлмæн цъухи дзурдæй.
МÆЛÆТДЗАГ СÆЙГИ ГЪУДИТÆ
Рæзи дзæхæрадонæбæл уæхери фæккодтон. Сæ рæзæ син нæбал
фæууиндзæнæн. Аци уалдзæг уæллагираг кæрдтутæ дзæгæрæг ку раф-
тудтонцæ, уæд сæмæ мæ зæрдæ барохс æй. Раст цума киндздзон
кизгуттæ сæ уорс къæртрæзти еумæ бамбурд æнцæ фæсхæдзарæ "ма
сосæг къус-къус кодтонцæ ирдгæмæ сæ нæуæг цъæх сифтæй.
АЙДÆНÆМÆ КÆСГÆЙ
Æнæнгьæлти базæронд дæн:
мæ тануадолтæбæл мет
нæбал тайуй
ДÆУМÆ ДЗОРУН МÆ МÆЛÆТИ РАЗМÆ
Мæ дзурди сæр ду дæ, мæ сауæрфуг бийнойнаг. Мæ гъудити гъар
æмбæрзæн, мæ сонт катайти æмбаргæ рæвдуд. Дæ уоди фарнæй
52

ИРÆФ, 1995, №1
(Ьæрнгун æй мæ зин фæндаг. Мæ сосæни мæйи хуæнхаг сауæдонæ. Мæ
рьист зумæги уодæнцойнæ.
Хуарз амонди аккаг адтæй дæ уод. Дæу аккаг цийнæ не’ссирдтон
мæ царди. Æз фудгин уогæй, тухст сахатти мæнмæ некæд ракастæ
лæкъунæрфугæй. Мæ усхъæз дзурд мин мæ цæстæмæ некæд бадардтай.
Цалинмæ мæ цæститæ æносмæ нæма æрæхгæдтон, уæдмæ мин дæ
рьар къохæй æмбæлæ мæ цæсгонбæл. Мæ уоди уæззау рист нецæмæ
дарун уæд.
ÆНАФОНИ ФÆСМОН
- Кутемæй цæуис? Алли хатт кумæ фæттагъд кæнис? Нæ фæрзеуи
гьæстæ нæ фæууогæй... - тухстхузæй дзоридæ мæ фиди хуæрæ.
Нецæмæ даринæ еци зæрдибунæй дзурдтæ. Мæ аллибони катай
мæмæ зинаргъдæр кастæй. Зелдох кодтон гъуддагхузæй бæнтти зела-
хари. Рæстæгбæл мæ барæ нæ цудæй. Мæхуæдæг адтæн рæстæги
цагьайраг.
Карк тургьи къуми бугьти кæрæ куд къаха ести æнгьæл, уотæ
листæг тингун кодтон рæстæги уацари. Еци силгоймаг æ курухон
зундæй рæстæги идонæ æ къохи æлвæстæй дардта. Æ хумæтæг дзурд
бæнтти листæг катаймæ арви цъæхи бæрзæндæй хаудтæй. Рæстæгбæл
æ барæ цудæй. Нур æ уæздан къахдзæф æности тари раевгьудæй.
Еци ефстаг дзурдтæ, рæстдзийнади тæразæбæл сугъзæрийни
æмуæзæ ка адтæй, - нæбал исхаудзæнæнцæ æ.цъухæй.
Царди æноси догьи фæстæмæ æрхуни каст ракæнун. Мæ тингун
цард гьæуаггин иссæй бунтон дæ уарзт, дæ дзурди хæзнайæй.
НÆ БÆЛАСÆ НИЙЙАРАЗÆН
Адæгæнттæбæл ке баримæхсæн, уæхæн сосæгдзийнадæ нæййес не
’хсæн. Гæди бæласау нæ барезуй мæ уод, мæ рæзти ку рацæуис, уæд.
Æрмæст де’рбакаст фæззигон хори тунау адгин æрбамбæлуй мæ
бауæрбæл.
Дæ сæрмæ, хори рохси, сугъзæрийнау æрттевунцæ ефстаг фæззигон
бор сифтæ бæлæстæбæл. -
53

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Де ’мбали хæццæ уæздан æфсæргæ тезгъо кæнтæ уæ фæззигон
къахнадбæл. Бæлæсти сифти сор сæр-сæр цæуй уæ къæхти бунæй.
Ци тухæ дæ сосæг каст кæнун кæнуй ме’рдæмæ? Æрцо, нæ бæласге
ниййаразæн. Фæззигон зæнхи хуæздæр хуæцуй нæуæг ирæзуйнаг. Æ
минкъий уедæгтæ зæнхи сонгун гьари ниффедар уодзæнæнцæ. Нийй-
аразæн нæ бæласæ.
Рæмоити Алексаидр
ГЪÆНÆ
Æмдзæвгитæй нæййес
Ревæд губун бафсадæн,
Æмбæрзæн си нæййес
Гъизти дæр бæгънæг рагъ}
Фал уонæй адæймаги
Зæрдæ нæ "басадæй",
Зæгъгæ, уæд уодзæнæй
Зин хæссæн царди уаргъ.
Е цийфæнди мийнаси
Хъурмæ ниннигъулæд,
Е цийфæнди дарæсти
Сæнттадæ кæнæд, -
Æнзти усмæ кайдзæй
Уодмæгур, уодиæнкулæй,
Æ фæстевæдæн дæр ма
Ниууадздзæнæй гъæнæ.
ФЕМБÆЛД
Æнæигъæлти фембæлд...
Тар æрфгути бунæй
Кæрæдзей медхъурдохи
Зелдогъмæ нимдзаст ан.
Цидæр хузи, магъа,
54

ИРÆФ, 1995, №1
Фæззигон сæлфунæг
Раевгъуйæг æнзти
Къулдумтæбæл ниндзарста.
Æригъал æй уалдзæг
Æд къæвда, æд деденæг,
Æд фиццаг цæстисуги
Фæстаг хуæрзæбон...
Цæмæн мин дæ, мæ уод,
Уотæ нкъард, уотæ еунæг,
Цæмæннæ дæн æз ба,
Кæддæрау, хуæздæргъон?
* * *
Ци мин фæддæ, уой ми
Ма агорæ фæстæмæ,
Дæхецæн цæмæйдæрти
Ма ’вæрæзæрдæ.
Мабал кæсæ, гъавгæ,
Мæ æхгæд къæрæзтæмæ,
Мæ фæстаг балцвæндагбæл
Ма хауæ зæлдæй.
Ци ди зонун, уомæй
Ку радæи цалдæр марди,
Еунæг рауæни дæр
Нæбал ерун бунат.
Цæмæидæр ма кæсун
Ихæсгунæй а царди,
Цæмæндæр никкæун,
Нихходун фесгунау.
УОДХАР
Нæ ди ададзуй мæнæн
Зæрддагондæр æвæрæнтæй.
Фæрстæй-фæрстæмæ цæуæн,
Уодрæвдауæг æндæрæн дæ.
Дæ цæсгомбæл бæрæг финст -
Медхъурдохи гъезæмæрттæ.
Къæхти бунæй инæфис.
Исбезарис мæ лæвæрттæй.
55

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
Нилпæууæндони бунат
Мæ пазбуни нæ иссерис...
Дзæгъæл думги амæнат -
Мæ сагъæсти æмæнтъери.
СЕРГÆ БИНДЗÆ
Хецмæрезæн рагсей дсер
Æхе фæндæ - æнæ "лазæ".
Мийнæвари хай, гъæйдæ,
Зæрдирастæй баниуазæн.
Æ хуссæнæй исгъизуй
Æнæ истгæ зæронд фидæ.
Ку ин уайдæ ести зунд, -
Æстæнмæдæр инæфидæ.
Фал дæмæ, гъаптахъ, финст дæр
Царди миутæ некæми ’нцæ.
Фур æбауалгъæй исдæ
Авги лигъзбæл сергæ биндзæ.
Сугъзæрийнæ дæр фестæ, -
Фæстевæд ди нæ рауайуй...
Цирти къæйæбæл фестæй
Фæннеудзæнæй дæ гъæлай уг.
***
Ци исдæн, ци рауадæй мæнæй,
Уомæйма, цæф сирдау, кумæледзон?
Цæмæн неуй катай, цæмæн æй
Æнæбæрæг бонбæл десæмесон.
Æлвесуй дууизæрей гузавæ
Нæуæг сæуми дзиназгæ уодхар.
Мæ хуæрзгæнæг кæд æй мæ исафæг, -
Баиудæй мæ бауæри, хотхау.
Æнæфедуд буцæу тарæй тармæ
Нæ еруй фудбæллæхти кæрон,
Ку - ходуй æзмæнст изæр мæ дуармæ,
Ку - кæуй мæ къæсæрмæ ирд бон.
56

ИРÆФ, 1995, №1
***
Ци дин кæнон, маг бон, ци дин кæнон,
Кедæртау идзагарм нæ фагддагн.
Кедæртау дагу æной денгизгæрон
Наг уадзун алпайаги фæдтæ.
Кедæртау нæ лæсун еске дзиппи,
Паддзахади дзиппи нæ лагсун,
Фал уой байвæд æнцад, агнаг схъиппæй
Маг бераг дзиппкъахгутагн баглсун.
Мадиард баггънаггагй агризадтагн,
Ходаггагй царагстъегъагг маглуй, -
Ци загъдагуа магнгард дзаггъаглзадагн...
Арвгагрон мегъи пъагсту змаглуй.
***
Цардмаг ци бони исивазтон
Магхе, уой арти басугъдтагн.
Гъуддагн, кенаг ба наг гъуддагн,
Уагддагр уой багрцæ неке уарзтон.
Е ба ку агй донау каглагаг,
Раййев-баййеви дорведар,
Æдзох ескумаг ивулагаг,
Æдзох некумаг - итигъд дуар.
Думгаг ме уони наг рагъазуй,
Мегъаг наг нисдæфуй загрдаг, -
Маглуй маг уагрццæ æнагъазагй,
Геуй мæ хумæ лагзæрдæй.
НИВИ ТÆРХОН
Ниви тагрхон махагн ци заггъуй,
Мах уой ханхагй еуварс наг рахезагн,
Лæкъагрдæйдзаг хъуми цилпаг хуй
Наг агвзаруй галеу аг рахесагй.
Æма нур агнаг ’фсонагй фудгин
Æвеппайди цъифдзаст куд рахонагн.
Исагвдулуи хуййагн аг фагтки ’й, -
Уагд цъифаг, агвдулунагн - афонаг.
57

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
ФÆХХЕЦÆНИ АЗАР
Еу æфсойни дæ фарсмæ зин æй,
Æнæ дæу ба никкидæр - зиндæр.
Разилдтай ми еуварсмæ синæк,
Кинау мæбæл мсе сæр разилдæй.
Нæ - хуæрзбон, нæ - бонхуарз нæ зæгъис,
Бунтон цох дæр нæма уссап нурма.
Æнæрадех байзадæй æлгъист -
Марги фæрдуг нæ къоси, цума.
Уой мæнæн хуасийнау фæууагътай,
Æма мин нæма а’хецæй ниуæзт,
Уотемæй мæ лæугæ фæууагътай, -
Исуагътан кæрæдзебæл иæ хуæст.
***
Думгæй идзаг уазал дудзи рохси
Бон цæуй æфсæрмитæгæнгæ,
Рæвдауй æй цума фидиуоси
Фæлевагæ уозгалди уæнгæл.
Цума уой фæссайдта æиæнгъæлти
Сатæг ирдгæй стъалугин изæр.
"Ма гъазуй фудсенæн хæрæггæлти
Кедæр æвзурст хуми гиризæй.
Ци ма фæууа æдта, кумæ цæуа,
Кæмæ дара цæститæ игон,
Нæ зонуй, ескæд ма æррæвдзæ уа,
Нæ зонуй, ис ма уа естигъон.
***
Зудæ басдардта мæ хъиамæт,
Кæрæф иифтъирдта мæ фæллæиттæ.
Фæсте байзадæнцæ табæт
Æма ’нгъæлдзауи гæбæлæнттæ.
Иссæй бонвæриæ федиссаг,
Цæгбаст - мæ къæхтæ ’ма мæ къохтæ.
Мæ еци бастæй дæр тæссаг
Æз арви къумтæмæ иимбохдзæн.
Уæд искæндзæнæй усехæн бон,
Уæд искæндзæиæй уæхæн догæ,
Нæдæр байзайдзæй зудæгъон,
Нæдæр - еу æртсех æрхæн тогæй.
58

ИРÆФ, 1995, №1
***
Рæзбун байдзагæй мæргъти зартæй,
Ходуй фæсгъосмæ дзæгæрæг.
Уоми ’рхæндæги нард косартæй
Еу комидзаг дæр æгæр æй.
Уоми мæ бонтæ тумбул зела
Симди не ’ссердтонцæ æфсес,
Æрмæст уоми æфсес ка ссера,
Уæхæн семгути ’хсæн нæййес.
***
Тъинк... тъинк... дзинг, дзинг, дзинг...
Думст къомбохти медæгзинг...
Æркалдзæиæй дзæгæрæг
Балиæй уа, тæгæрæй...
Бон ходуй, ходуй, ходуй,
Æрдзæбæл уодуй, уодуй.
Нæ уодуй æрмæст мæнбæл,
Мæнгард сайди тæмæибæл
Æ къæсæрмæ кæмæн е
Æнæуодбарæ дуйне.
РÆУБЕСИ МАСТ
Цæмæй дæн фудгин,
Уой ерун урги.
Нæ фæддæн зундгин,
Нæ фæддæн гургин.
Мсехецæн мæ бон
Нæй зæгъун æргом
Билти тæнгæрон
Æбауапгъ тæрхон.
Ауæхæи дессаг
Царди федиссаг
Мæхецæн фиццаг
Æнахур хиццаг.
Уоди ’ртау фулдæр
Тоги æвдулдæй
Амондбæл кудтæй
Æнамоид къумтæй.
59

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Гъе, уæууæй, уæууæй,
Ци кодтон дæуæй?
Гъе, уæууæй, уæууæй
Ци кодтай мæнæй?
ФÆСТЕУÆГ
Фудæстъирфæ æма фудниуæзтæй
/Кæд, миййаг, æрфестæг æй не сæфт/
Нæ мæгур царæфтуд фидибæстæ
Фæттарстæй куд рунæй, куд незæй.
Нæбал уинæн разæй федæнбонтæ
Усми хæжейфагæй æндæр.
Иуазæгдони хъури еугæндзонæй
Евгъуйуй дзæгъæл уодти æндæрг.
Мах цалинмæ дзæбæх æрæскъетæн,
Æрæсдæфæн хæлхъой, пурхгонд уаг,
Уæдмæ нин цавдæуодзæй нæ къелтæ,
Уарздзæнæй нæ уæдмæ куронуат.
ФÆРСТИТÆ
Нур, зæгъæн, æнæнгъæл цидæргъонæй
Æвдесуй лæгигъæдæ иругъд?
Уæд цума зæрдегин курухонæй
Кæрæдземæ хатианæ ирух?
Уæд цума зонианæ фудæихæ,
Æмхузонæй уаййанæ фæрнуг?
Гæлдзианæ билæй нæ фудæнгъæл?
Гауианæ федауци нæмуг?
Еу ииней æ дæлбарæ кæнидæ?
Игурцæй æнæрадех æмсæр
Æнккæтей царди равгæ фæууидæ?
Идзулидæ амонди къæсæр?
Цидæр сæиттæ æма цидæр фунтæ
Изолæй рæвдаунцæ зæрдæ.
Цæмæндæр нæ изæдти дæлдумтæ
Нæ кæнуй еунæг рохс изæр дæр.
АРФÆ
Рæуæгбазур идзулд хор
Æрфестæг æй гъизти рагъæй.
Æригъал æй æиæхъор
60

ИРÆФ, 1995, №1
Тæдзунгути сабур аргъау.
Æргъæвст сера æртæфстæй,
Цидæр сагъæсти бафтудæй,
Къомбохæн ба, исцæфсгæй,
Æ цийни гъселæс раскъудæй...
Цитæ бавзаруй мæ уод
Уæхæн дзамани алли хатт,
Æнккæтемæн е фæууæд
Кæронмæ дæр æ царди хай.
БÆЛАХ
Раеуварс ми дæ, æви
Некæд бангом дæ мæнмæ?
Фади финдзæй ци цæвис,
Уой нæ бастъалис æрмæст.
Баеувæткæ некæд ес
Кæд аци зилди махæн, -
Фæлхæтаги хуæцгæ "нез"
Æвæлхæтæн бæлах æй.
ÆНЗТИ ЦАЛХ
Æнзфи цалх зелуй цъифдзасти
Зулун-мулун дæндаггай.
Æнæбондæр ницъцъæхахсти
Ниххæссуй хъурмæ хатгай.
Хатгай ба хæрдмæ фесхъеуй
Дæгæрнай къоли æваст, -
Тоги фæрцитæ не среуй,
Нæ æрбауй дæндагсаст.
Хаттæй хатт ба æнæфсонæй
Е цийфæнди хæрди дæр
Исфардæг уй уотæ ’нцоиæй,
Уотæ цурд æма ирдæй, -
Разæгъдзæнæ: а дуйнети
Некæми ес загъд, хæран,
Адæймаг цæруй дзенети...
Фал, æнгъæлдæн, æнхæл ан.
61

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
КОНСТИТУЦИ АРАЗÆГÆН
Десæмесойнаг куд нæй
Конституций уæхæн загъд:
Нихмæлæууæг æмгъудæй
Уæд æ къарцмæ æнгæлдзау.
Хуарзæй дин æ бон ци уа,
Уой не скæрддзæнæй æвзаг,
Унгæг равги гъонцъирау
Æрветдзæнæ цардиуаг.
Æхе мæтæ кæндзæнæй
Дзæгъæл рæйгути æхсæн.
Бæрæг æй, æ бон ке нæ ’й
Æндæр хузи уотæхсæн.
ФУДÆНГЪÆЛ
Ес æлдар, ес цагъар æнæрæвдуд,
Ес се ’хсæн æфсæнкъембур æфсад.
Рæстæггай ардуд куййау ку срæйуй,
Рауозгалгæй цагъармæ æнцад.
Тæгæнамæ - хъурбаст, цъæмæнгæсæй
Губунидзаг райсуй, ихæсау...
О, Хуцау, цагъармæ дæр æркæсæ,
Æма дæмæ е дæр искæса...
Олисати Мухарбег
ЗУНДГИН АРГАН
Аргьау
Цардæй сау хонхи арфи урух лæгæти уæйуг æ уосæ Ахсани хæццæ
Зæнæг син не’сæнтæстæй. Дардта авд егари æма еу сайтан.
62

ИРÆФ, 1995, №1
Дуйнетæй ардæмæ дæр адæми знаг адтæй, адæм ке нæ уарзта, уой
бæрæггæнæн ба дардта сайтан (сайтан дуйнетæй ардæмæ дæр нимад
цудæй знагбæл).
Уæйугæн ка батухæ кодтайдæ, уæхæн цæрæгой на’дтæй, фал уæддæр
æ цæрæнтæмæ бацæуæнтæ æнæбæрцæ федар искодта.
Уой асæбæл æнамонд адтæй æма сирд фехсæ, ниййæвгæрдæ, уотæ
нæ кодта. Гъæуама сирд æ егæртти хæццæ рагæлстайдæ айнæгæй,
ниппурхæнтæ уидæ, берæ ку фæгъгъезæмарæ кæнидæ, уæдта ’й
бахуæридæ.
Цæргæ хуæнхти федари кодта, фал будури еу къуар гъæуемæн
æлдареуæг кодта.
Анзмæ æртæ хатти мæгур адæми мулкæй æ зæрдæмæ ци фæццæуидæ
фонсæй дæр æма тиллæгæй дæр, уони син сæхе рæгьтæбæл исхæссун
кæнидæ æ цæрæн бунатмæ. Сæ уæргутæ ку исресиуонцæ, уæд сæ
рауадзидæ сæхемæ, фал син сæ хуæрзхуздæртæй ба æртæ лæги е’хсар-
гардбæл æрцæвидæ ма зæгьидæ:
- Ме ’хсагард лæги тогæй ку не ’сæрдон, уæд изгæ кæнуй. Еу
рæстæги фæсте ба сæ айнæгæй егæрттæн рагæлдзидæ.
- Мæ куйтæ, лæги фид æрæгæмæ ку хуæронцæ, уæд сæ зæнги хъанз
исусуй.
Уæйугæн мæлæт на ’дтæй æма æностæй ардæмæ дæр адæми тог
цъирдта, мадта æндæр куд адтайдæ? Адæм бæргæ мæстгун кодтонцæ,
фал ин неке бон неци адтæй.
***
Берæ рæстæгути фæсте Даредзантæмæ фæззиндтæй æртæ
æнсувæри. Тухæгæнæг син тухæ кæнун нæ фæразта.
Еу бон кæстæр дзоруй æнсувæртæмæ:
- Мæ бон нæбал æй адæми тухстмæ кæсун, ести бакæнун гьæуй аци
тогцъирæн.
Хестæр загьта:
-Дзорæ дæ унаффæ.
- Еу сæрæй æртæ хъаурæгундæр æнцæ æма бафæндæ кæнæн. Æнæ
бунати ка рахæлæф кæна, е уайтагъд æ сæр фесафуй.
Берæ бæнтти фæббарстонцæ сæ лæгигъæдтæ, уæдта ин æ риндзæбæл
искъахтонцæ арф уæрмæ, æ сæр ин æнæбæрæг нимбарзтонцæ.
Æ гъæумæ цæуни рæстæг ку æрхъæрттæй, уæд риндзи фæрстæмæ
сæхе баримахстонцæ.
Хестæр фæрсуй æнсувæрти:
- Кай зонуй, нæ бон ин ку неци исуа, уæд куд кæндзинан?
Кæстæр загъта:
63

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
- Мæгур е æй æма хъазауат искæнуни размæ тæппод ка разиннуй,
æхе ка банимæхсуй, æносидæр мæлæтæй ка тæрсуй.
- Мах уомæн ку неци бакæнæн, уæд адæми сæрбæл æносон уазал
цирти исхусдзинан кадгинæй, уæдта ескæд нæ тог агорæг ра-
зиндзæнæй, мах рæдуд ин зундæн исбæздзæй.
***
Тогцъир гъæумæ ку ранæхстæр уидæ, уæд нискъотт кæнидæ, е
’скъоттæй бæлæстæ ратасæ-батасæ байдайиуонцæ, гъæуи хæдзæрттæ
ниллиу-лиу кæниуонцæ.
Еу сæумæ хор æ сурх тунтæй хуæнхтæ ку барохс кодта, сæумон
æртæх ку райсустæй, уæд арвбæл мегьтæ куддæр хæлхъой æзмæлд
искодтонцæ. Уотæ рæхги знаги скъотт фæццудæй.
Æнсувæртæ сæхе рарæвдзæ кодтонцæ, сæ нисангонд бунæтти
цæттæй æрбадтæнцæ.
Ци ма рацудайдæ, кай зонуй, уæдта тогцъири тъупп уæрми
фæццудæй.
Уайтагъд ибæл уæрмæмæ никкалдтонцæ сагъæдахъти фæттæ, фал
си еунæг дæр æ цари нæ бахизтæй. Уæйуг цурд рамбурд кодта фæттæ,
уæрми фæрсти сæ никъкъуæрдта æма уонæбæл фæууæлбилæ’й.
Æнсунвæртæ сæ сæрмæ раледзун не ’рхастонцæ, знаг сæбæл
фæхъхъæбæрдæр æй, се’фцæкъуаттæй сæ гъæумæ æрхаста, адæми цори
сæ æхсаргардбæл æрцавта æма загъта:
- Мæнæн æносмæ цард лæвæрд æй, мæн нихмæ ка хуæца, етæ
уодзæнцæ мæнæ атæ конд.
Æнсувæрти мугкаг адæми цори ниццуппæрæнхæйттæ кодта. Тог
къанæуттæй уадæй. Еу сувæллони ’ма си зæронд уосæ æ думæгкаги
буни ранимахста.
Уæйуг загьта:
- Угь-угъ, æрцардтæн! Ме ’хсаргард лæги тогæй бафсастæй æма
нæбал ниййизгæ уодзæнæй.
Еци мæгурдзийнадæмæ хори бон кæсун нæбал адтæй æма æхе
мегыи буни бакодта, думгæ исиста æма стонг берæгъти ниуд кодта.
Нæ’ймæ разиндтæй тæрегъæддзийнадæ æма иннæ хæтти куд, уотæ
бабæй æ хъалон райста фулдæрæй.
Цудæнцæ рæстæгутæ, æнзтæ кæрæдзей æййивтонцæ, мадта куд
гъæуама адтайдæ.
Уæйуг мæгур æфхуæрд адæми хорхбæл хуæст нæ уагъта.
Цæйбæрцæ рæстæгутæ рацудайдæ, кай зонуй, уæдта бабæй хъалон
есуни рæстæг æрхъæрттæй.
Адæм бафæндæ кодтонцæ:
64

ИРÆФ, 1995, №1
- Не ’знагæн хъаурæй неци бакæндзинан æма бавзарæн лигъзæй
ракорун.
Равзурстонцæ гьæуи дзуаппгиндæр лæг Алани.
Еу бон ба гъæуи хæдзæрттæ низмалдæнцæ æнамонди скъоттæй.
Рæстæг æрбанкъардта, бæлæстæбæл цъеутæ, сæ базуртæ æруадзгæй,
æнкъард бадт кодтонцæ, уотемæй уæйуг гьæуи февзурстæй æ дууæ
егарей хæццæ.
Кæстæртæ ин æ размæ рахастонцæ æгъдау: фуси мард, кæрдзинтæ.
Аланæн æ къохи сау бæгæний хъалац, уотемæй дзоруй:
- О! Не ’зæди хай, нæ хъазар æлдар. Хуцауæй корæгау ди корæн, -
нæ сувæллæнттæ хæссун нæ бон нæбал æй æма нин нæ хъалон
фæмминкъийдæр кæнæ, уæдта нин нæ зæрдтагон ниуазæн райсæ.
Фæрсмæ мæстгун каст бакодта Аланмæ, уæдта къахæй хъалац
хæрдмæ никъкъуæрдта, фуси мард æхсаргарди фиййæй егæрттæмæ
багæлста. Алани дууæ цæфемæн цуппар хъуæли фæккодта æма дзоруй:
- Кæдмæ уæ ахур кæндзæнæн! Мæ нихмæ ка лæууа, уой тогæй
æфсадцзæнæн ме ’хсаргард.
Куд алкæддæр, æ хъалон райста æнæхатирæй æма рандæ ’й.
Алан&н байзадæй уосæ æма нæуæг игурд кизгæ Арган.
Цудæнцæ бæнттæ, цудæнцæ мæйтæ æма æнзтæ.
Адæмбæл хор неци ’рдæгæй бал кастæй, исфæлхæттæй сæбæл сæ
Хуцауи хай дæр, байзадæнцæ дуйнемæ уацайрагæй.
Дуйней цалх æ зилдæй зилдæй, уалдзæги раййевидæ зумæг,
æнкъард рæстæги-идзулд, уотемæй афæнттæ цудæнцæ.
Даредзанти байзайæгкаг дæр æма Арган дæр хецæнтæй ирæзтæнцæ.
***
Арганбæл дæс æнзи ку рацудæй, уæд ибæл æ дессаги рæсугъд бæрæг
кæнун райдæдта.
Еу бон сæмæ сæ мади ’рвадæ иуазæггади æрбацудæй æма кизгæмæ
кæсун нæ фæразта.
Иуазæг хуæрæмæ дзоруй:
- Мæ хуæрифурт хори къæрттау æрттевуй, тæрсун ин цæстудæй.
Уæдæй фæстæмæ мадæ æ сувæлони адæми уиндуги нæбал уагъта.
Арганæн хуæрзæригонæй рабæрæг æнцæ æ рæсугъддзийнадæ æма
æ федар зунд, куд фæззæгьунцæ: галгъæдæ уæсийнæбæл бæрæг æй,
уоййау.
Еу бон æ мадæн загъта:
- Нæ гъæуи ке нæ фæсмардæуа, уæхæн нæлгоймаги дæрдгун
хъæппæлтæ мин исмадзал кæнæ.
- Тог мæбæл ку ниууардта! Ци бабæй дæ зæрди æрифтудæй?
65
$3ак 98

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
- Мæ хъазар ниййерæг, ме ’ргъудидзийнадæй боз уодзæнæ.
Еу бон мадæ рандæ ’й изол гъæумæ æма ракурдта æртæ фæлусти
æма сæхемæ æрбахъæрттæй. Арган ин æ размæ хуæруйнаг æрбайвардта,
- айсонгкæй судæй нæ рамардтæ, зæгъгæ.
Кизгæ хъæппæлтæ æ хъури бунæй нæбал есуй.
- Мæ зæрдæ, мæ еунæг хори хай, - ма мæбæл баримæхсæ аци
хъæппæли гьудтаг.
- Мæ мадæ, дæу ’знаг бафхуардта, дæ лæги дин æгадæ мард ракодта,
берæ бæнтти дæ губун фæййаурстай, сау фæддардтай, мæнæн дæ сæр
ниттухтай æма дин дæ къох дæ берæ фурттæ нæ фæррæуæгдæр
кæндзæнæнцæ. Абонæй фæстæмæ дæуæн дæ кизгæ, Сослани æндури
сæрти рагæпн кодта æма лæхъуæн фестадæй.
Мæнæн нæ Радтæг Устур Хуцау равардта ке некæдма фæууиндæй,
уæхæн рæсугъддзийнадæ, мæнæн адæми æхсæнмæ. цæуæн нæбал ес.
Байгьосæ мæ фæндæмæ. Бацо æма бафæрсæ гъæуи хестæртæй æртæ
лæгей: - еу мæгур, хуæздæргъæуагæ биццеу нæмæ æрæфтудæй æма ’й
æрбауадзон,'æви нæ, кæд мин уæддæр сог ласидæ?
Мадæ уотæ бакодта.
Хестæртæ æмцъухæй загътонцæ:
- Хуцаугин лæги миуæ кæнис, мæгури губун бафсадун мæрдти дæр
дзенет æй, е дæр дин еститæ косдзæнæй, аразæ ’й уæдта.
Дуккаг бон Арган еу минкъий баз æ рахес суйнæбæл ниббаста,
биццеуи хъæппæлтæ искодта, æ цæсгом æвзалуйæй гьæлай хузæн
ниххурста æма къулух-къулухæй рацудæй синхи биццсутæмæ, сæ
хæццæ дзурдта гулæвзагæй.
Биццеутæ ’й нæ бауарзтонцæ æма ’й сæ хæццæ гьазунмæ нæ
истонцæ.
Биццеутæ гьазиуонцæ, е ба кæронæй мæгур бадт кодта.
Еу бон кæми адтæй, уоми еу зæронд лæг исцудæй æма биццеутæн
фæххилæ кодта:
- Не ’гас дæр Хуцауи исконд адæм аи, ке ци хезуй, уой неке
зонуй,аци мæгури цæмæн гьолон кæнетæ?
Цæйбæрцæ рацудайдæ, уæдта Арган дæр лæхъуæни асæ иссæй.
Еу бон гьæдæй галтæбæл раласта фадгæ соги уæрдун. Ка ’йбæл
рамбæлидæ, етæ сæ сæртæ ниттелиуониæ, - Алани æфсийнæ æдули
нæ, фал æцæг лæг байуазæг кодта.
Цæйбæрцæ рæстæг рацудайдæ, кай зонуй, уæдта æрхъæрттæй
фæззæг - хуасгæрдæнтæ.
Рагон дзамани алкæддæр седзæргæс силгоймагæн зеу кæрдидæ е
’гуæрдæн.
Еу бон синхи лæгтæ рамбурд æнцæ зеууон хуасæ кæрдунмæ. Æдули
дæр балæдæрун кодта кæрдунæй ке фæндадтæй, уой.
66

ИРÆФ, 1995, №1
Райстонцæ’й зеууæнттæ будурмæ еу нецæййаг цæвæги хддццæ.
/^рлæудтæнцæ уесбæл, æдулий æрсагътонцæ фæстаг æма ин
бафæдзахстонцæ:
- Хæлæф ма ракæнæ, сабургай лæмбунæг кæрдæ, уесбун ма ниу-
уадзæ.
" Лæхъуæн бавналдта кæрдунмæ æма еугурей дæр уесæи рахезун
кодта, кæронмæ æрцудæй фиццаг.
Хуасдзаутæ кæрæдземæ бакастæнцæ, фал дзорун неци фæразунцæ
^æ фур десæй.
Нæуæгæй æрлæудтæнцæ æма бабæй уотæ рауадæй. Хестæр загъта:
- Аци хатт ба лæхъуæн фиццаг æрлæууæд.
Кæстæр æ уес нихъхъæртун кодта, уæдта фездахтæй æма сæ
нæуæгæй æрæййафта. Уотемæй нзæрмæ фæккустонцæ.
Изæрæй æфсийнæ зеууæнтти хуарз фæххинста æма игьæлдзæгæй
рлндæ ’нцæ.
Æхсæвæ раст бони хузæн рохс адтæй. Мæйæ адтæй æ тæккæ
цалхбæл. Арвбæл еу мегъи цъопп нæ зиндтæй.
Игуæрдæнæн ма е’рдæг байзадæй æнæкарст æма ’й æхсæвæбонмæ
’æдули" рахъан кодта^ æма æфсийнæн (мадæн) балæдæрун кодта:
- Сæумæ зеууæштæ кæрдунмæ æрæмбурд уодзæнæнцæ æма син
хуарз сехуар искæнæ, уæдта сæ сæхемæ рарветæ. Игуæрдæн карст ке’й,
уой балæдæрун кæн’æ.
Уотæ бакодта силгоймаг.
Хестæр нæ баууæндтæй æма кæстæри фсрвиста игуæрдæнмæ.
Уайтагъд фездахтæй æма загъта:
- Хъæбæр æмбаргæ æфснайд карст æй.
- Кай никкарста æхсæвигон?
Æдули гулæизагæй загьта:
- Æ-æз, æй ни-никкарстон.
Хестæр фестадæй æма устур дессагау-загьта:
- Аци уод кæд лæги хузи’й, уæддæр сайтани хай æй, уæхæн
:ьаурæгин аргьæутги уæйгутæмæ дæр некæд фегъустон, уæдта некема
’ '1'1ъуста.
Зсууæнттæ зæрдиуягæй райарфæ кодтонцæ æма десгæнгæ рандæ
{ лæ сæ хæдзæрггæмæ.
У’æхæн дессаг цау æгас будури гьæутæбæл маргъау ратахтæй.
Куд загьдæуи, хор хуссæги нæ хезуй, рæстæг æ куст кæнуп. Арган
æр æ кари кизгæ иссæй.
Синхонтæ бафæрсиуонцæ мади:
- Дæ кизгæ кæми фæууй, куд некæцæйбал зиннуп?
- Кæми фæууй, мæгур хæдзари ка лæууй, рандæуй æ фиди
’ -чсувæргæмæ, æ мади æрсадтæлтæбæл дæр æхцул хæссуй, нæхемæ дæр
^сззиннуй.
67

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Адæмæй Аргани неке зудта, фал хæстæгуги цъухæй ба гьос-гьосай
уой æнæуаг рæсугьди хабар игъустæй.
Лæхъуæнтæ архайдтонцæ æ фæууинунбæл, фал ин æ бæрæг неке
ирдта.
Хабæрттæмæ гæсгæ, æнæ фæууингæй, минæвæрттæ цæун
райдæдтонцæ, фал кизгæ фæууинунмæ ба равгæ нæ ирдтонцæ.
***
Еу гьæздуг æлдар æ фуртæн агурдта кизгæ, фал зæрди фæндонбæл
не ’мбæлдæй.
Æ гьоси æрцудæй Алани кизги дессаги хабар, зудтонцæ фæууи-
нунмæ дæр барæ ке некæмæн дæдтунцæ, уой дæр.
Æлдар æ уосæ æма фурти хæццæ баунафæ кодтонцæ. Сæ фæндæмæ
гæсгæ, мадæ æма фурт ранæхстæрæнцæ файтони.
Фæццудæнцæ æртæ бони æма æртæ æхсæви. Лæхъуæнбæл бон изæр
нæ фæразта, æхсæвæ ба мæйи дæргъцæн ниууидæ, алли уосгорбæл дæр
æндæр куд адтайдæ.
Æртиккаг бон рæстæг нийхалдæй, ниххуæстæй сæлфунæг. Уотемæй
изæрæй бахуастонцæ Алани дуæрттæ. Ракастæй ездон уосæ æма
фæлмæн дзоруй:
- Медæгмæ, медæгмæ, уæ рунтæ уин бахуардтон, уарунмæ уæхе
мабал цъифæ кæнетæ.
Иуазгути хæдзарæмæ фæммедæг кодта, æхуæдæг ба бæхтæ рафс-
найдта, уæдта син æхсæвæри зелæн кæнунбæл фæцæй, - фæндаггон
стонггæнагæ ’й, зæгъгæ.
Изæрæй фусун æма иуазгутæ зæрдиуаг дзубандитæ кодтонцæ.
Еу рæстæги фæсте бæлццон силгоймаг дзоруй:
- Æз дæн æлдари уосæ, мæнæ е ба нæ еунæг фурт. Нæ хецау нæ
рарвиста балций:
- Фæууинетæ ци хузи адæмтæ цæруй, ци уавæрти цæрунцæ, фæууи-
нетæ æрдзи æвæрд, е ба уæхе цардæн аргь кæнун зонайтæ.
- Тæходуййаг нæ дæ, мæнæн ба ме ’мбали еу сайтан бахуардта æма
мæгуртæй мæ цард æрветун.
- Еунæгæй цæрис? Цæуæт дин неци ес?
- Байзадæй мин еунæг цъæх кизгæ.
Бæлццони фæндуй кизгæбæл бафæрсун, фал тæрсуй
æнæзæрдифæндон дзуаппæй. Æ зæрди хæццæ тохæн кæнуй.
- Цæй, загьта æхецæн, ахсæви ку ниххуссон, уæд ести æргьуди
кæндзæнæн.
68

ИРÆФ, 1995, №1
Æхсæвæ-бонмæ нæ ниффунæй æй, фестидæ æма ракæсидæ
тургьæмæ. Еу къæразгæй рохс калдæй æма тургъæ бонау адтæй.
Сагъæси бацудæй:
- Æлдармæ уæхæн цирагъ ку нæййес, уæд седзæргæсмæ кæцæй
æрцудæй.
Сæумæ бæлццæнтти истадмæ сехуар цæттæ адтæй. Æлдари уосæн
хуæруйнаг æ хъури дæр нæ лæстæй, фал фæлдемæни хуæрд ракодта,
райарфæ кодта зæрдибунæй, уæдта бафарста:
- Хатир никкæнæ, дæ еунæг кизгæ фæццæрæд, фал уæхемæ некæд
фæууй?
- Дæ фарнæ берæ уæд, дæ бæдоли хорæй бафсæдæ, нур дæр уартæ
æхе уати ’й, фал æ фиди фесавди фæсте æ зæрдæ еске хæццæ дзубанди
нæ уорамуй, мæхе хæццæ дæр кæугæй фæдздзоруй.
- Зин, зин алли сувæллони дæр гъæуй мадæ, фидæ, не ’сфæлдесæг
ин нивæ радтæд, мадæ æма фиди рæвдуд иссерæд.
Ниххатир кæнæ, мах нæ лæг балций ку æрвиста, уæд нин нæ хæццæ
равардта еу минкъий хуарздзийнæдтæ æма бафæдзахста:
- Ескæми мæгур лæгбæл ку исæмбæлайтæ, уæд ин мæ номæй фенхус
кæнетæ. - Биццеу, уайгæ, хурдзин æрбадавæ!
Силгоймаг æфсийни æнгулдзæбæл х>азар къохдарæн бакодта.
уæдта ин æ цори ниввардта æхца.
Æфсийнæ ниттухстæй, уæдта загьта:
- Мах уæхæнттæ ахур нæ ан, Хуцау дин мæн бæсти райарфæ кæнæд.
Уæдта иуазæг исиста сугъзæрийнæ къохдарæн æма хъазар дорæй
конд фæрдгутæ ’ма загьта:
- Æз æгæр хестæр дæн, фал ани ба уартæ кизгæн бахæссæ, е дæр
дæу карæн æй, дзоруй æ фуртмæ.
Лæхъуæн, æнæзийнадæй бараст кодта лæвæртти хæццæ кизги
уатмæ.
Дуари фегони хæццæ ибæл уоййасæ рохс ракалдæй æма нецибал
рауидта, лæугæ райзадæй, æ цæститæ расæрфта, æрæгиау æрæстæфтæй
кизги гурæ. Кæми адтæй, уой нæб’ал лæдæрдтæй лæхъуæн.
Кизгæ хорау тæмæнтæ калдта, къæлæт æрфгути бунæй дууæ сау
цæсти стьалугау цæхæртæ калдтонцæ. Æнæ дзоргæй кизигрдæмæ бай-
ампьез кодта, бадаргь кодта мади лæвæрттæ.
Арган фæлмæн дзоруй:
- Æгас цæуæд иуазæг. Размæ байампьез кодта æма иуазæги къох
райста, галеу къохæй лæвар æрбайста æма ’й къамодæбæл æривардта.
Уæдта æ гæлеу къох дæр иуазæги къохбæл æривадта. Дууæ къохемæй
лæхъуæни къох фæлмæн балхъивта. Лæхъуæн бакастгин адтæй æма
кизги зæрдæмæ фæццудæй.
Дууемæй дæр дзурд неке исфæразта.
69

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Иуазæг æхе разилдта, дуар нæ раргьавта æма фарсбæл исбуцæу аей-
кизгæ зæрдесгæ бахудтæй. Лæхъуæни зæрдæ уобæл нæ фæххудтæй, $
дууæ къохи кæрæдзебæл æ хъури буни балхъивта, уæдта æ сæра^
райарфæ кодта æма рацудæй.
/ Кизгæ æ фæсте кæсгæ байзадæй. Æ цæститæ дони разилдта æма
загъта:
- О Хуцау! Ци дин кодтон, уæхæни хæццæ мин цæруни барге
цæмæннæ равардтай.
Сæумæ рæстæг райдзулдæй, хор фæлмæн æрбакастæй, мæргътге
хуæнхтæй будурмæ бæлттæй тахтæнцæ.
Бæлццæнттæ фусунæн райарфæ кодтонцæ æма сæ над радардтоицæ
сæхемæ.
Надбæл мадæ æ фуртмæ дзоруй:
- Куд дæмæ фæккастæй?
- Раст нæ бафарстай.
- Мадта? Æ зæрдæмæ фæццудтæ æви нæ?
- Æз ци фæццардтæн, дууæ уойбæрци ма ку фæццæрон, уæддæр ци
фæууидтон, уой радзорун нæ базоцдзæнæн, уæдта неке радзордзæнæй,
загъта фурт.
Цубур дзубандийæй изæд зæнхæмæ æрхизтæй кизги хузи.
- Ку ’й æркиндзæ кæнæц, уæд нæ фæррæдуйдзинан?!
- Еци силгоймаг дæ бæрзонд хæдзæрттæй ку ракæса, уæд дæ цирагь
нæбал гъæудзæй, уæдта æгас æлдæртти сæр исуодзæнæ.
Мадæ æма фуртбæл сæхемæ над ниддаргь æй, фал уæдцæр еу афони
сæ тургъи æрфестæг æнцæ, мадæ æ лæгмæ кафгæ-ходгæ фæццæуй, æ
хъури ’й никкодта æма загьта:
- Ке некæд, уæхæн иссердтан. Нур ба дæ лæги гъæдæ æма дæхуæдæг.
Рæстæг цудæй, ци æма рацудайдæ кай зонуй, уæдта æлдар æ лимæн
æлдари хæццæ Алани хæдзарæмæ минæвар фæззиндтæнцæ.
Мадæ е’нсувæрмÆ фæдздзурдта æма син е дзуапп равардта:
- Сумах хъазар иуазгутæ айтæ, устур гъудтаги æрбацудайтæ, фал
æгьдæуттæ нæ фидтæлтæй байзадæнцæ. Мах, мугкаги хестæрти æма
кизги бæрæг базонгæй, дзуапп радтдзинан хуцауизæри.
Минæвæрттæ фæйнæ синони баниуазтонцæ, райарфæ кодтонцæ
æма æлдар загъта:
- Зонун уæ зинтæ, кæд нæ хæстæгæн райсайтæ, уæд зин уæ фуни
дæр нæбал фæууиндзинайтæ, - уотемæй ранæхстæр æнцæ сæхемæ.
70

ИРÆФ, 1995, №1
Хæдзари хецау фæдздзурдта е ’нсувæрмæ, уой фуртмæ, мугкаги
хестæрмæ.
Бийнонтæ фæндити бацудæнцæ æма хæстæр загьта:
- Мæн фæндуй мади фæндон зонун.
Мадæ загьта:
- Мæ кизгæ мæгурæй исирæзтæй, сувæллон дæр нæбал æй, бунат
ба хуарз æй. Мæн фæндуй.
Еугурæй дæр дæдтунбæл исарази æнцæ.
Мади ’рвадæ æ фуртмæ дзоруй:
- Цо, базонæ кизги зæрдиуаг.
Лæхъуæн кизгæн балæдæрун кодта хестæрти фæндон.
Кизгæн æ цæстисугтæ гæр-гæрæй æруадæнцæ æма еу рæстæги
фæсте загъта:
- Æз еци лæхъуæни дæу бæрцæ бауарзтон, уæдта ескæддæр ма
мæгур седзæргæс мади кизги æлдари киндзæ ун нæ фæндæуй, мæнæ
ин æ лæвæрттæ алли бон дæр мæ цæстисугæй æхснун, фал мæн Хуцау
ралгьиста æма мин лæгмæ цæуæн нæййес, - æхуæдæг ба нæуæгæй
кæунтæ байагайдта.
Лæхъуæн хестæртæн кизги дзуапп балæдæрун кодта.
Хестæртæ сæ сæртæ æруагьтонцæ, æнæдзоргæй бадунцæ.
Цæйбæрцæ рацудайдæ, уæдта мугкаги хестæр дзоруй:
- Ниххатир кæнтæ, фал уе ’дули лæгигъæдгун æй æма уой хæццæ
ма бафедауæнтæ?
Мадæ æ реу арвмæ исхатта æма загъта:
- Ме сфæлдесæг Хуцау мин мæ еунæг изæрмæ рамарæд, уомæн уæн
нæййес, уæдта е рандæ ’й, кæд мæхеуонтæй еске иссеринæ, зæгъгæ,
æма мæйæ дæр кæми ’й, уомæн неци зонун.
Мади ’рвадæ дзоруй:
- Мæнæ ма биццеу бацæуæд, сабургай ин нæ фæндон балæдæрун
кæнæд, хестæрти сæрти нурмæ дæр кизги фæнди барæ ке некæд адтæй,
уой дæр.
Лæхъуæн дуккаг хатт хестæрти фæндон балæдæрун кодта.
- Куд нæ мæ лæдæрис, дæу æма хестæрти фæндæ исæнхæст
кæнунбæл мæ уод радтинæ, фал...
Биццеу æнай-æной нæбал фæккодта, кизги бæрзæй райахæста, æ
хорхбæл ин устур кард февардта æма дзоруй:
- Цурд арази зæгъæ, кенæ ба дæ сæр æрхаудтæй зæнхæмæ. Дзорæ
ци дæ уорамуй лæгмæ цæунмæ!
Аргани цæстисуг къанæуттæй уадæй æма дзоруй:
- Дуйней æносон æдули æнгьæлуй. Кадгин мард хуæздæр æй æгадæ
цæрдæй, æз цæттæ дæн уазал цирти хуссунбæл гъезæмарæ царди бæсти.
71

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Ду мæн цæбæл фæрсис, еци сосæг мæхецæй фæстæмæ некæмæн
æнгьезуй зонун. Дæу бахуæрун æма мулкæй фæстæмæ неци гъæуй,
фал...
Лæхъуæни кард зæнхæмæ æрхаудтæй, ах-ахæй никкудтæй, æ уæраги
сæртæбæл æрбадтæй, æ сæр кизги къæхтæбæл æривардта, æма æнкъард
гъæлæсæй загъта:
Мæ хъазар хуæрæ, нæ хори хай, ниххатир кæнæ.
Арган ин æ базгугæбæл фæххуæстæй, æ къæхтæбæл æй æрсагьта,
нийхъури кодта æма загьта:
- Æ амонди нихмæ хуæцунæй ихæсгин неке æй. Гъезæмари баф-
туйгæй, ме ’нгьæлдзаубæл дæу нимайун, ду ба мин мæ сæр къуæрис.
Æхе разилдта, хуссæнбæл ниддæлгоммæ ’й æма æ гъæлæсидзаг
никкудтæй. .
Лæхъуæн сæргубурæй хестæртæмæ рацудæй, бадæнбæл æхе æруагь-
та, уæдта æнкъардæй загьта:
- Нæ хуæри еунæг цонги ес не ’гасемæй фулдæр хъаурæ, æ конд, æ
уиндæн зæнхæбæл æмбал нæййес, æ зунд берæ гъæути цæргутæй
тухгиндæр æй. Æз æрхастон сумах зæрдæй устур тæрегьæд æма корун,
- уагътæй æхе зунди евгед.
Идарддæр загьта:
- Æлдар æ минæвæртти хæццæ хуцаубони æрбацæудзæй, радтетæ
ин устур æгьдау, уæдта ин балæдæрун кæнетæ: "Нæ кизгæ лæгмаз нæма
цæуй".
Хестæртæ еци курдиадæ банхæст кодтонцæ.
Дуйней æ цудæй цæуй, фарнæ хæссуй, сувæллæнттæ ирæзунцæ,
хестæртæ сæ зунд уонæн не ’вгъау кæнунцæ.
Арганæн æ карæ цæугæ цæуй, æ зунд федардæр кæнуй, æ дессаг
фæндитæ кæд алкæмæй дæр нимæхсуй, уæддæр ин æхе ба æхсæвæ
хуссун нæ уадзунцæ.
Еу гьудиадæ æхсæвæ дæр æма бонæ дæр æ сæрæй нæ цох кæнуй:
"Æнæзунд - тох исафæг æй, æндæрхузи архайгæ’й".
Рæстæг цудæй, цæйбæрцæ рацудайдæ, кай’ зонуй, уæдта мæгур
адæми сæрмæ сау мегьтæ æмбурдтæ кæнун байдæдтонцæ, стъалутæ
рохс нæбал кодтонцæ. Фæххæстæг кæнуй хъалон есуни рæстæг. Адæм
хъалонбæл нæбал тухстæнцæ, фал æнамонд æ кард исæрдунмæ ке
равзардзæнæй, тухст уобæл адтæй.
Еу бон кæми адтæй уоми адæми хæдзæрттæ низмалдæнцæ Сау
хонхи тогцъири скъоттæй.
Адæм базудтонцæ нуртæккæ хъалон есæг ами уодзæй, зæгъгæ.
Еу зæронд уосæ ракувта:
- О, не’сфæлдесæг бæрзонди бадæг, сугьдæг изæдтæ, о, Елиатæ, аци
бон мæн дæр æма не ’знаги дæр æрвдзæф фæккæнетæ, кæд адæми
гъезæмарæ нæбал фæууининæ.
72

ИРÆФ, 1995, №1
Кизгæ æхе адæми ’хсæнмæ некæд равдиста, фал нур ба цидæр дессаг
æрцудæй, æхе рæвдзæ кæнуй адæммæ, хъалон есæги размæ рацæунмæ
ма ракувта:
- О, мæ рафæлдесæг Устур Хуцау! Нивæ мин равардтай. Мæ мæгур
адæмæн берæ зинтæ фервистай, еу хатт син нивæ рарветæ. Мæ
фæндитæ банхæст кæнунмæ мин фенхус кæнæ.
Ци ма рацудайдæ, кай зонуй, уæдта хъалон есæг гьæуи фæззиндтæй,
мадта æндæр куд гьæуама адтайдæ.
Адæм сæ хъалон æрæмбурд кодтонцæ, æртæ лæги ракодта е ’хса-
ргард лæги тогæй исæрдунмæ.
Нур сæ æрцæвдзæй, зæгьгæ, уæд кизгæ, уæларвæй æрхауæгау, сæ
астæу фестадæй.
Дуйне ниррохс æй, уæйуг æ цæститæй нецибал рауидта, мæлæт ка
хизта, етæ сæ сахæй мæлæт феронх æнцæ. Адæмæн цума сæ царæй
фиди ’хсæн думгæ никкиндæй, уоййау нимпулдæнцæ, уæхæн дессаг
некæд неке фæууидта.
Арган æ сæрбæттæн æртæ мæлæтхезæгей сæртæбæл райтудта æма
загьта:
- О! Нæ бæрзонд æлдар, ма рамарæ аци лæгти, сувæллæнттæ син
изайуй, мæхецæй æй зонун, мæгурæй ирæздзæнцæ. Æз дин дæ кард
кæдзос дардзæн, мæ уод дæ кæми гьæуа, - уоми цæттæ, æ сæрæй
ракувта æма еу ампьез фæстæмæ ракодта.
Знаги кард æрхаудтæй, еу рæстæги неци дзорун фæразуй, уæдта
бафарста:
- Ду зæнхон адæймаг дæ, æви уæларвон изæд?
- Æз дæн аци гьæуи седзæрæй ка исирæзтæй, Хуцау ба нивæ кæмæн
равардта, уæхæн кизгæ.
- Фæууæд дæ курдиадæ,- лæгти сæхемæ рауагъта.
- Гъе, нур ба еблагъуæ мæ мади хæдзармæ.
Рарвиста хъалон сæхемæ, баздахтæй кизги хæццæ. Арган цæстæй
мадæмæ райамудта, - фесиммæ маци исдзорæ, зæгъгæ.
- Æфсийнæ е’нæуарзондæр лæгæн искодта рæсугьд фингæ, бахуард-
тд, баниуазта æма райарфæ кодта.
- Æз сумах фиди ке рамардтон, уомæй фæррæдудтæн хъæбæр.
Кизгæ загьта:
Æз дæ нæ фудгин кæнун, лæгæн æ нихмæ ка лæууа, е къæхтибунæй
æндæгæнгæ ’й, нæ фидæ адæми сæрбæл дæумæ æхе ку нæ тардтайдæ,
уæд æй цæрун уагьтайсæ.
- Дæ рунтæ мæ губуни, ци лæдæргæ силгоймаг дæ, æвзонг уогæй.
- Гъе нур ба, нæ бæрзонд æлдар, мæн Сау хонхи цæрун фæндуй.
Дæ хæццæ мæ райсæ, кæд нæ мади фæндуй, уæд. Дæ уоси къох дин
фæррæуæгдæр кæндзæнæн, ковунмæ дæсни, къеретæ кæнунмæ,
цауæнæй æрцæугæй дин, цид, дæ къæхтæ рахснæндзæнæн.
73

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
- Æфсийнæ, а кизги зундгин дзубандитæ дæ зæрдæмæ цæунцæ?
- Мадæмæ æ бæдолæ хори тунæ кæсуй, берæ коргутæ ’й адтæй,
гьæздуг æлдар æй æ фуртæн курдта ма хъипп дæр неке исуагьта,
æвæдзи дæу уидта æ уони, арази, арази, цæретæ.
’ - Тæрсгæ ма кæнæ, дæу дæр нæ феронх кæндзинан, - загьта уæйуг.
Рабадтæнцæ бæхтæбæл, ранæхстæр æнцæ сау хонхмæ. Цæйбæрцæ
фæццудайуонцæ, хæлæф нæ кодтонцæ, уæдта æрфестæг æнцæ урух
лæгæти. ,
Лæгæт ниррохс æй, къæлæтæрфгути бунæй дууæ стъалуй цæхæртæ
калдтонцæ. Лæгæти æфсийнæ ниссах æй, дестæ-тæмæсти бацудæй.
Уæйуг дзоруй:
- Æфсийнæ, ма фæттæрсæ, зæнхон адæймаг æй, дæу къох
фæррæуæгдæр кæндзæй, хуарз æй байуазæг кæнæ.
Цудæнцæ рæстæгутæ кæмæн - хуарзæй, кæмæн ба - лæгьузæй. Сау
хонх сирдтæ нæбал фæсмардтонцæ, кизги ирддзийнадæй уорс дарун
байдæдта.
Сау хонхи синхон хуæнхтæ сæ нæуæг цæрæгбæл цийнæ кодтонцæ,
арфмæ бацæуни барæ сæ на ’дтæй, фал кæрæдземæ ходæзмолæ код-
тонцæ. Дзæбодуртæ бæрзонд федæрттæй изæрæй хезунмæ ку
’рхизтæнцæ, уæд базудтонцæ, сау хонхи лæгæти бацардæй изæд,
зæгъгæ. Сирдтæ сæ хезун ниууагьтонцæ, билгæрæнттæмæ сæхе æрис-
тонцæ, алкедæр архайдта изæд фæууинунбæл. Изæрæй фæстæмæ ис-
хизтæнцæ сæ бунæттæмæ.
Сæумæ зумæргътæ бæрзæндтæй æртахтæнцæ лæгæти фалдзосмæ. Ка
си фæдеси скъотт кодта, ка ба æ рæсугъд хъурæй æ зар бæрзонд исиста.
Дони хурфæй дортæ исхизтæнцæ билтæмæ æма кастæнцæ дессагмæ,
æгæстау.
Цæйбæрцæ рацудайдæ рæстæг, кай зонуй, уæдта уæйуг кизги
æхецæн уосæ искодта. Кизгæ уомæ рагæй бæлдтæй.
Фиццаг уосæ хецæнæй еу минкъий лæгæти бацардæй.
Киндзæ ’ймæ арæх уадæй, лимæнæй цардæнцæ.
Рæстæг цудæй, цард æхе æййивта, сувæллæнттæ ирæзтæнцæ,
хестæртæ сæ царди кæронмæ хæстæгдæр кодтонцæ.
Еу бон киндзæ еунæгæй бадуй æма сагьæс кæнуй:
- Фæливд лæг нæ уарзун, фал гьæугæ гъудтаг банхæст кæнунмæ ба
рафæлевун дæр æнгъезуй.
Алли бон дæр æфсийнæмæ дууæ, æртæ хатти цудæй æма ин æ лæги
хабæрттæ кодта, кæми æцæгæй, кæми ба - мæнгæттæй.
- Дæу фаунæй æндæр неци косуй, дæ лæг, æма дин тæрегьæдæй
мæлун, дæ берæ хъиамæттæ куд нецибал бунат ахæссунцæ.
Ахсани уæйуги рамæлун фæндун райдæдта, фал æнæмæлгæ уод ке
’й, уой зудта.
74

ИРÆФ, 1995, №1
Цæйбæрцæ фæццардайуонцæ, кай зонуй, уæдта Арган хестæрæн
балæдæрун кодта:
- Маци зæгъæ, æз дæбæл æууæндун, фал дæбæлдæ лæг марун
фæндæ искодта.
Уосæ кæунтæ байагайдта, - нурмæ дæр мæ нæ уарзта, з&гьгæ. Арган
æ хæццæ уомæй æндагъддæр кудтæй. Еу афони сæ кæунæй æрсабур
æнцæ æма хестæр силгоймаг загьта:
- Æз ин бæргæ зонун æ мæлæт кутемæй æй уой, фал ин мæ бон
неци’й, кæд дæу бон ести бауодзæй, уæд дин байамонинæ.
- Æз дæу размæ устур тæрегьæд æрхастон, дæу сæрти ке æрцудтæн
уомæй, фал æй дæхуæдæг зонис ке мæ рамардтайдæ. Мæ фиди дæр
мин рамардта æма мæ мади хæццæ мæгуртæй фæццардан. Ескæд
рæсугьддæр ку иссера, уæд æз дæр дæу бунати уодзæн. Дæу есун мадæн,
дæу ку рамара, уæд æз дæр мæ зæрди кард рацæвдзæн æма еумæ
рамæлдзинан. Дæу курдиадæ ку нæ бакæнон, уæд мæ бунат, нурмæ ке
фæммардта, уони хæццæ уодзæй.
Берæ рæстæгугæ, фæлтæртæ рацудæй. Урух лæгæти хонхи рæбунти
дидингутæ, бæлæстæ хор ку батухстун кæнидæ, уæд æфсийнæ хаста
сауæдонæй дон æма сæ ервæзун кодта. Нур е ’нæскъунгæ гъарæнгæмæ
• дидингугæ сæ сæртæ зæнхæмæ æргубур кодтонцæ. Сæ астæути. рацо-
бацо кæнуй, сæ сæртæбæл син исхуæцуй, фал фæстæмæ æрхаунцæ. Æ
гъарæнги сæмæ дзоруй:
- - О, мæ хъазар хуæртæ, æнсувæртæ, уарзæнттæ, берæ уæ
фæррæвдудтон, фал тагъд мæхуæдæг басор уодзæнæн æма кæрæдзей
некæдбал фæууиндзинан. Æ уæргутæ æрхуаста, æ гъæлæсидзаг ник-
кудтæй, хуæнхтæ дудзи гьæр кодтонцæ е ’рдеуагæмæ:
- Корун, мæ мæлæти размæ ма мин уæхе цæрдæгæй фæууинун
кæнетæ.
Дидингутæ, бæлæстæ сæ сæртæ ниттилдтонцæ æма сæ сифти
кæрæнттæй дон тагьдæй цæстисугау.
***
Еу бон кæми адтæй, уоми киндзæ ходгæ фæммедæг æй хестæр
силгоймагмæ, æ хъури’й ракодта’ма загьта:
- Ци æнкъард дæ, естæбæл тухсис, кæд дин æз æгас уон, уæд
нецæбæл батухсдзæнæ.
- Гъо, гьо, мæ кизгæ. Цалинмæ цæрон, уæдмæ ма дæубæл мæ зæрдæ
æнцойнæ кæндзæй.
Еу рæстæги фæсте дзоруй:
- Кизгæ исбадай дессæгтæ дин радзорон.
75

ПОЭЗИ æна ПРОЗÆ
Арган зæнхæбæл æрбадтæй ниллæг, æ сæр хестæри гьæбеси æри-
вардта, галеу цонгæй ин æ уæргутæ æрбалхъивта æма дзоруй:
- Мæнæн фидæ нæбал ес, фал мин ес дууæ мади. Дзорæ, игъосун.
- Уартæ устур уорс дор зонис?
- Куд нæ’й зонун?
- Еци дори фарсмæ ес минкъий дор æртæ хуземæй конд, уой буни
ес сугъзæрийнæ хумпъури кæрдæн, еци кæрдæнæй уæйуги сæри астæу
ци æртæ æрдой ес /мæнæй фæстæмæ сæ неке равзардзæй/, етæ лух ку
æрцæуонцæ, уæд нæбал райгьал уодзæй.
Дори цори бадуй æ сайтан, æма уой æз æрбасайдзæнæн, фал æ
егæрттæ ба æхецæй фæстæмæ неке хæццæ лимæн кæнунцæ. Æз син
хуæруйнаг кæд дæдтун, уæддæр мæбæл не ’ууæндунцæ. Ду ба ке
некæдма фæууиндæй, уæхæн игурд дæ æма сæ ислимæн кæнæ, иннæ
гъудтæгтæ ба - мæнбæл.
Уордигæй фæстæмæ куйтæн райдæдта хуæруйнаг хæссун. Байуарз-
тонцæ, еумæ гьазун байдайиуонцæ, хуæруйнаги хæццæ ку рацæуидæ,
уæд æ размæ æрбатæхиуонцæ.
Еу бон сæ хæццæ гъазуни бацудæй, еуварс сæ расайдта, уæдмæ
Ахсан фелваста кæрдæн дори бунæй. Æнай-æной думгæ исиста,
бурдæн æзмесæ æма ругæй хор рахгæдта, силгоймаги фæд æхгæнгæ
цудæй, дор змеси бунæй нæбал зиндтæй, цума думгæ дæр уæйуги
нихмæ архайдта, уоййау. *
Æрсабур æнцæ сæ тасæй, сæ уодтæ сæхе кеми æринцадæнцæ, уæдта
хестæр дзоруй:
- Кизгæ! Мæ хор, ду мæ нимаис мадæбæл, æз ба мæ еунæг кизгæбæл,
фал байгъосæ: мæ лæг адæми хъаурæй цардæй, уарзгæ ба сæ нæ кодта,
æнæхатирæй сæ цагьта, мæн дæр гьезæмарæй фæммардта, ма мæнмæ
адæм ци хузи гьæуама кæсонцæ æ фæсмæрдæ?
- Мæ мади хай, нæ фæндæ æ къæхтæбæл ку æрлæууа, уæд æз
балæдæрун кæндзæнæн дæу хуарздзийнæдтæ.
Адæм дæ нимайдзæнæнцæ се ’зæди хайбæл, уæдта уотæ дæр æй.
Еу изæр уæйуг цауæнæй æрцудæй. Кæстæр æ размæ идзулгæ
рауадæй æ хъури’й ракодта, æ уаргъ ин лæгæтмæ бадавта, æ къæхтæ
ин рахснадта. Баин хуæрун кодта æма’й фæлмæн рауæни ниххуссун
кодта. Хусгæ кодта авд æхсæви æма авд бони. Иннæ бон хестæр уосæ
кæрдæн бакодта киндзи къохи æма ин балæдæрун кодта:
- Æнамонд игурд адтæй, фал еумæ берæ фæццардан æма дин æз
сæри æрдотæ равзардзæн, ду ба сæ фæллух кæнæ.
Еу æрдо ку фæллух кодта, уæд æ уæргугæ ниттилдта. Дуккаг - уæдта
хуæнхтæ низмалдæнцæ, хури зæйтæ ракалдæй. Æртиккаг ку фæллух
76

ИРÆФ, 1995, №1
æй, уæд æ уод исиста, сайтан æма егæрттæ лæгæти дуарбæл сæхе
хуастоцæ.
Киндзæ æма уосæ ку фендæбилæ æнцæ, уæд хонхи сæр ракалдæй,
лæгæти алли фарс æмвæйнæ хонх фестадæй. Егæрттæ æма сайтан
лæгæти, хуæнхти буни байзадæнцæ.
Сæумæ фæлмæн хор æрбакастæй, хуæнхтæй гъар думгæ æрбакодта
цума хуæнхтæ устур фудæй фæййервазтæнцæ, уоййау...Хуæнхти
цийнæн кæрон нæбал адтæй æма загьтонцæ:
- Сирдти ’змæлд æхсæвæ еу афони балæдæрианæ, лæг некæд
фæууидтан, нур ба...
- О! Не скæнæг, дæ фæрци сæгьтæ сæ дæркъити хæццæ нæ реубæл
гьаздзæнцæ, лæгтæ махмæ уолæфунмæ цæудзæнцæ, сæ зæрди дзубан-
дитæ нин кæндзæнæнцæ, се ’гьæлдзæг зартæй кæмттæ азæлдзæнцæ.
***
Кизгæ æма мадæ кæрæдзей хъури хустæнцæ, уотемæй еу рæстæгугæ
рацардæнцæ минкъий лæгæти. Еу кæми адтæй уоми рæстæг рæсугьд
бадтæй, куд фæззæгьунцæ, лæгбæл базуртæ сагъта. Дууæ уарзон уоди
бадуниæ еу фæзи зæлдæбæл, æрдзи рæсугъддзийнадæй сæхе
исæрхунцæ. Сæ фæндон ке исæнхæст æй, уобæл æнæкæрон цийнæ
кодтонцæ, сагъта сæбæл маргъау базуртæ æма Арган дзоруй мадæмæ:
- Нур адæм мах æваст ку балæдæронцæ, уæд нæ цийнæй рани -
хъуæрдзæнцæ. Мæн фæндуй: цæууон, куд мæ неке фæууина уотемæй,
мæ мадæмæ гъæумæ. Сабургай балæдæрун кæндзæнæн гъудтаг, ’ма
исæздæхдзæнæн фæстæмæ.
- Цо, цо, мæ кизгæ, Лæгти Изæд дæ гъæуайгæнæг.
Арган е’скурдиади фæрци сау робас фестадæй. Аууæнтти, пихсбун-
ти тунстæй æ гъæумæ.
... Даредзанти еунæг байзайæгкаг цауæни рацудæй, æ цæстæ сау
робас райахæста. Цауæйнон алкæддæр сау робасмæ æнхиц адтæй.
Разахæссæнтæ кæнун ин байдæдта. Еу фæззелæни’й æргæрах кодта,
робас авд цæнгæрийни хæрдмæ фесхъиудтæй, -^æдта ледзунтæ байа-
гайдта Сау хонхæрдæмæ.
Хуæнхтæ цидæр зæрдæлухгæнæн уаст кодтонцæ, хестæр уосæ
балæдæрдтæй гьудтаг хуарз ке нæ адтæй, уой. Æхе ниххуаста, уæдмæ
æрбахаудтæй æ кизгæ тогæйдзæгтæй. Туххæйти ма ’й хуссæнмæ байста.
Мадæ æхебæл цæсгоми цъарæ нæбал ниууагьта, æ гъарæнгæмæ
хуæнхтæ скъудтæ кодтонцæ.
- Мæ зæронд сæр кæми адтæй мæ бæдоли еунæгæй ку уагътон, уæд.
77

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
***
Цауæйнон е’хсæн бæрæг кæнагæ’й, иссирдта си игæри гæппæлтæ,
батухта сæ уорс къохмæрзæни æма сæ бафснайдта æвдесæнæн.
Цауæйнон цæф сирд ку уадза, уæд уой лæгъуз худтонцæ нæ
фидтæлтæ.
Ранæхстæр æй æгъзæли фæдбæл. Цудæй, цудæй. Цæй бæрцæ
фæццудайдæ, кай зонуй, уæдта ибæл еу рауæн æрталингæ’й. Кæлди
рæбун бафусун кодта. Фæллад лæг уайтагьд мардау рафунæй æй. Цæй
бæрцæ рахустайдæ, уæдта æ цæститæбæл рагьазта еу уорсрехæ зæронд
лæг æма ’ймæ дзоруй:
- Æгъзæл фæд дæ фæххæссуй Сау хонхмæ, фал ма фæттæрсæ,
фæстæмæ ’здæхун не ’нгьезуй.
Цауæйнон æваст фегьал æй, сонг гæпп ракодта, аллирдæмæ ра-
кастæй, арвбæл стъалутæ цæхæртæ калунцæ. Рæсугъд æхсæвæ. Фунбæл
сагъæсти бацудæй:
- Нур æз Сау хонхмæ ку бафтуйон уæйуги къохмæ, мæ мугкаг мин
ка бабун кодта уомæ, уæд æз дæр фесафтдæн.
Уадæ нидæн скъотт кæнуй, цума ин æ уæззау гьудитæ рапурх
кæнунмæ гъавта, уотæ.
Еу рæстæгц фæсте загъта:
- Æвдæуæг цъететæ коми тулфæй некема ниттайун кодта, фал
амонди размæ цæлхдор не ’вардæуй. Кæдимайди ба, æхсгæ хуарз
кæнун, æма ин æ цæстæ исгæлдзинæ.
- О, надаразæг Уасгерги, надбæл мæ ниййаразтай, фудæй мæ
бахезæ. Хуцау мæ æрвдзæф фæккæнæд, нæ дарæг хор мæмæ æхе
усхъуммæ рахатæд, æз ма ку раздæхон.
Æхсæвæ нæбал ниххустæй, бонивайæнти æ над идарддæр радардта.
Бон æмбесмæ исхæстæг æй, уотæ æрлæудтæй лæгæти дуармæ.
Лæгæтмæ ци дессæгтæ бауидта, уони радзорунмæ дзурдтæ нæ
хъæрттæнцæ. Арви рæсугъд хуссæни уæлгæмттæ-дæлгæмттæ кодта, æ
сæргъи рацæргæ уосæ æ цæстисугæй æхе æхснадта.
Цавд дорау лæугæ байзадæй, æрæгиау дзоруй:
- Бахатир кæнетæ, изæдтæ! Мæ бон ци банхус кæнун æй, кæцæй
æрхæссон хуасæ?
Сæйгæ æ сæр разелæ-базелæ ракодта, æрæгиау уæззау нæтгæй
загъта:
- Мæнæн хуасæ нæбал ес, мæ хори хай, ме ’гæри булухтæ бай-
задæнцæ мæ фиди будурти. Айфонгæ сæ сау халæнттæ бахуардтонцæ.
Лæхъуæн игæри гæпп&^лтæ уорс къохмæрзæни тугьдæй балæвардта
кæуæг уосæмæ. Е ин сæ æ хъури еугай - дугай рауагьта. Кизгæ ци
адтæй, уомæй авд хатти рæсугъддæр фестадæй.
78

ИРÆФ, 1995, №1
Лæхъуæн уæхæн сахи рæсугьд æруингæй, уæсгоммæ рахаудтæй,
кизгæ ин дон радардта.
Кизгæбæл дæр дорæй конд зæрдæ на’дтæй, æ размæ гурведауцæ
лæхъуæн æруингæй, æ зæрдæ багьар æй.
Уосæ зæрдибунæй ниххудтæй æма лæхъуæнмæ дзоруй:
- Дæлæ къæстæни уазал дон, нивгæнæ ’йбæл, нецибал ин уодзæй.
Æрæгиау’кæрæдзей æрлæдæрдтæнцæ.
Мадæ устур игъæлдзæгæй загьта:
- Аци Хуцауи исконд, хорæнбал рæсугьд кизгæ æхецæн нивæ
æнцонæй иссирдтайдæ, фал æ уод иснивонд кодта адæмæн сæребарæ
исаразунбæл, зин нæдтæбæл æй рацæун гьудæй, фал æй мæлæт нæ
фæттæрсун кодта, ном^зуд æлдари бæрзонд хæдзæртти рæсугъд цард
дæр æй е’взурст надæй ’нæ рахезун кодта. Равзурста, ке некæд, уæхæн
раст над. Сау хонхи цорти нæ цудæнцæ сирдтæ, нæ тахтæнцæ мæргътæ,
некæд рацудæй лæг. Æз дæр ма уой фæрци кæд фæууининæ адæм, -
идардцæр загьта:
- Æз, куд мадæ, хуцаубони киндзæхсæвæр исараздзæнæн.
Кизгæ загъта:
- Мæ фæндæ исæнхæст æй дæу æнхусæй, нур ба дæу барæ - мæ уод.
***
Сæумæ иннæ хæттæй раздæр хуæнхтæбæл хор е ’рттевгæ тунтæ
æрбадардта. Цъететæй сатæг думгæ кодта. Мадæ фестадæй, е ’уæнгти
рæуæгдзийнадæбæл дес кодта: кæстæртæн райгъал кæнунмæ
батæрегъæд кодта. Е’нгæс радардта аллирдæмæ æма фæууидта, сæхе
æрдæмæ дууæ бæхгини æма еу уосæ, сæ разæй æртæ дзæбодури, куд
æрбацæуннæ, уой. Кæстæрти фегьал кодта, - иуазгутæ, зæгъгæ. Цитæ
рацудайдæ, уæдта йуазгутæ бунатмæ исхъæрттæнцæ. Лæхъуæн лæгти
рафестæг кодта, сæ бæхтæ син рагьуд кодта. Кизгæ уоси æ гъæбеси
æрбадавта мади цормæ.
Æфсийнæ тумбул фингæ рæвдзæй æрбайвардта иуазгути размæ.
Лæхъуæн сæ сæргъи идзаги хæццæ, цирагьау фæллæудтæн.
Иуазгути хестæр синон райста æма загьта:
- Æз дæн Æфсати, мæнæ мæ рахес фарс бадуй Сугьдæг Уасгерги^
силгоймаг ба - Мадæма11рæн, идарддæр загьта: .
- Æз дæн сирдти хецау æма мæнæ ами ци Хуцауи æлгьистæ уæйуг
цардæй, уомæй сирдтæн хуæнхти^тæгун цъоппæй хезнæмæ æрцæуæн
па’дтæй, адæми фæткæбæл сирд некæд рамардта, Хуцауи номбæл
æхсæрфæнбæлттæ некæд искодта.
Синон райста галеу къохмæ, рахесæй ба амонуй:
79

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
- Ракæсетæ уартæ фæзи куд хезунцæ сæгьтæ, дæркъитæ гъазунцæ,
дзæбодуртæ сæ сиутæ кæрæдзебæл æвзарунцæ. Етæ æнцæ ани фæрци,
-Æзрацудтæн киндзæхсæвæрмæ, ракодтон косæрттæгтæ. Уасгерги
рацудæй къохбæлхуæцæг.
Мадæмайрæн загъта:
- Берæ мадтæлтæ æма сувæллæнттæ аци кизги фæрци нивгунæй
цæрдзæнцæ, мæхецæн кадæбæл нимайун уомæн мадæ ндзиуаргин ун.
Киндзæхсæвæр адтæй авд бони æма авд æхсæви.
Цийнæбæл цийнæ кодтонцæ хуæнхтæ, сирдтæ æма мæргьтæ дæр.
Уасгерги æрбакодта изæдау æртæ бæхи.
Киндзгьонтæ киндзæ, арвæй зæнхи æхсæнти тæхгæй, балæуун
кодтонцæ Даредзанти еунæг байзайæгкаги хæдзари.
Адæмбæл базуртæ базадæй, цийнæн кæрон нæбал адтæй, бæлæстæ
сæ бунæтти нæбал лæудтæнцæ, мæргътæ сæ рæсугьд зартæ кодтонцæ,
хъалон есæги бæсти изæд æртахтæй, зæгъгæ.
Адæм æдцъелæ-æдмелæ æрæмбурд æнцæ.
Киндзæ адæми уодесæг сау хонхи саузæрдæ уæйуги мулкитæ
мæгуртæн байурста, мадта æндæр куд адтайдæ. Дцæми хестæр рацудæй,
æ ходæ исиста æма загъта:
- Мæгурбон æнæ бавзаргæй, нивæн лæдæрæн фæткæ нæййес.
- Нæ изæди хай, нæ уарзон хуæрæ Арган, дæу фæрци æностæй
ардæмæ нæуæг адæми уодтæ сæ къæхтæбæл ислæудтæнцæ, урух
цæститæй ракастæнцæ. Рамæлæтмæ дæр адæм еци хуарздзийнадæ
дæуæн нæ бафеддзæнæнцæ. Будури ци дидинæг басор æй, уобæл
рауагьтай урух дон. Басор кодтай мадтæлти цæстисуг. Раластай нæ
зæрдитæй æносон хъæма. Æностæй ардæмæ кæуæг адæм абони хо-
дунцæ зæрдибунæй æма зарунцæ болæмæргьау.
Мах дæуæн æма Ахсанæн ковдзинан нæ уæрагисæртæбæл.
- О! Нæ радтæг Хуцау, берæ зинтæ нин фервистай, фал дæхецæй
боз, æрæрвистай нин устур амонд.
- О! Устур Хуцау, нæ киндзæ æма æ дууæ мадей йскæнæ адæми сæр.
Еци хабæрттæ адтæнцæ берæ æности разæй, ка ма сæ зонуй, фал
ма уæдæй абонмæ байзадæй уæхæн кувд:
"О! Хуцау, нæ киндзи, - Уасгерги къохбæл хуæцæг кæмæн адтæй,
Мадæмайрæн ба - мадæндзиуаргин, уой нивгунæн фæккæнæ".
80

ИРÆФ, 1995, №1
НОГ ТÆЛМАЦТÆ
Омар ХАЙЯМ
ЦЫППАРРÆНХЪОНТÆ
1
Мах адзалæн æриæудзыстæм иууылдæр цагъд,
Сау мæлæты хъæлæсмæ æрцæудзыстæм уагъд.
Ма кæн тагъд, абад иучысыл уыцы кæрдæгыл,
Гагъд йæ быны хуысдзынæ, нæ кæндзынæ тагъд.
2
Уарзон чызджы сырх рус æмæ кæрдæджы цъæх -
Нæй сæхищен æмбал, арв сæ фидауы, зæхх!
Худ дæ мидбыл ды дæр æмæ ма дзур: 'ХъыгагæнГ
Бон кæй ацыди, уый о\ср~иу ма хон бæллæх.
3
Нуаз дæхи хуызæнимæ, ныуазæн ын дæтт,
Кæнæ уарзон чызгимæ, кæй рахуыдтай зæд.
Цас, цы банызтай, уыдæттæ искæмæн ма дзур.
Нуаз бæрцæй, зон, кæимæ, цы ран æиæ кæд.
4
Мы бон дæр мæ фаг æз куы нæ нуазон сæн,
Уæд нæ зоныи цæрын, уæд мæ уагыл нæ дæн.
Æз æнхъæлмæ кæсын. цымæ лхууæг кæд зæгъдзæн:
"Бафæлладтæн, дæхæдссг дæхииæн æркæн!"
5
Знон кæм нызта Бахрам, дард кæцæй хъуыст йæ зард,
Уым хъæддаг куыдзы фарсмæ зыгъарсег æрцард.
Абон цуднон къæппæгæн цы арф дзыхьхъ ыскъахта,
Уым ныххауди йæхæдæг, фæхæсгæ ше мард.
6
Уынджы нозтджынæй ахауд хæмпæлрус зæронд.
Бамбæрста уый Хуыцауы - фæцыди йæ зонд.
Рыгæй хъуысы: "Мæ уд Уæллагæн уæд нывонд,
Чиу тæригъæдгæнаг, у кæй намыс бæрзонд!"
81

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
1
Кæд ды зондджын дæ, уæд урсы чи хоны сау,
Ма кæн уымæ мæсты, раст æй рахон фæлтау.
Скæн дæхицæй сæрхъæн, уымæн æмæ æдылы
Чи нæу, хонынц уый знаг, алчи йæм хæссы фау.
8
Тагъд уыдзæни бæрæгбон, табу дын, Хуыцау!
Еакæндзæн та фыднозт ацы хъомты рæгъау:
Сисдзæн сау хæрæгæй марходарæджы цъутта.
Рухсæй дзаг бæрæгбон, хицау суыдзæн хъуырау.
9
Мах ныууагътам нæ къæс, у нæ фысым сæндон.
Скуывтам иумæ Хуыцаумæ йæ къæсæргæрон.
Бабын кодтам нæ цард мах мæзджыт, медресейы -
Ам йæ гаччы сбадт ногæй зæрдæйы фæндон.
10
Нæу тæригъæд сæндонмæ цæуын, йе æгад.
Зонд, уæздандзинад - расыггæнджытæм нымад.
Кæд æнаггæгтæ ис, уæд цæуынц медресейæ!
Æз æгъатырæй бандзарин ууыл цъæх арт.
11
Скæн, хъуымбылдзыкку, абон сæн нуазын дæ куыст.
Райсом хъуамæ фыдбылызæй мауал уай хызт.
Мæй йæ цалхыдзаг сомизæр арвæй куы кæса,
Нал ыссардзæн уæд зæххыл мæ намыс, мæ фыст.
12
Рухсмæ ’рбаиæуæм, ацæуæм тармæ цхмæй.
Ис нæ ныхыфыст хъизæмар, ингæны къæй.
Амонд? Амондджын цъусдуг вæйшем мах æрмæстдæр.
Чи нæрайгуырд - нывджындæр дзы уыдонæй нæй.
13
Ихау уазал кæй зæрдæ у, уый у мæгуыр,
Уарзтæй артау нæ судзы, къуытты у, æмыр.
Бон æнæ уарзон чызгæй нæ нымайы боныл,
Уарзын чи зоны, уый, арв ыл сисы гуыр-гуыр.
82

ИРÆФ, 1995, №1
14
Цард - дыуууе боны. Сæн - рыст, хьыг сурæг севдадз.
Уыд æнæмаст дæ бон - уæд хъæстытæ ныууадз.
Хорз, цы ис, уый-иу хон, ма хьав ивынмæ мацы,
Нæу хыссæйæ хъысмæт, къухты тасаг мыдадз.
15
Кæд дæ цард у ныртæккæ кæхцы хуызæн дзаг,
Уæд дæ зæрдæйы дзæбæхæн баназ сæн фаг.
Ацы бон дыл хъысмæт алы хорэæхтæ уары,
Райсом, чи зоны, уыдонæй разынай хъуаг.
16
Кæд зæронд лæг дæ йе та сывæллон дæ кæд,
Иухуызон уыл æртыхсдзæн адзалы къæлæт.
Ацы зæххыл нæ баззайдзæн ничи æгасæй -
Фыдау фыртæн нæ ныххатыр кæндзæн мæлæт.
17
Æз ныххызтæн тыххæй цудгæ сæндонмæ.знон,
Иу зæрондæн та дзы нал уыд схизын йæ бон.
"Де ’фсарм бахордтай, - дзурын, - куыд банызтай афтæ?" -
"Стыр Хуыцау мын ныббардзæн, йæ фæхъхъау фæуонГ
18
Ацы зиллаччы райдайæн æмæ кæрон
Нæу ыссарын зæххон лæгтæй иунæджы бон.
Унæ хæс иу бон гуырын, мæлын иннæ бон.
Циу нæ балцæн йæ нысан, кæй дзы бафæрсон?
19
Дурын чи скодта, чи ыс^кслдыста хъуырау,
Уымæн сæхгæдта дуæрттæ дзæнæтмæ Хуыцау,
Фæлæ дурыны бæсты куысыфтæг дæр дарынц,
Уый кой не скодтай, уымæй ныуазын нæу фау.
20
Нозт ныууагътон. Æнкъард дсен, же цин арф нымбæхст.
Сарæх хосгæнæг, дары мæм алчи ше цæст,
Фæлæ иичиуал схьæлдзæг кæндэæн мæн дунейыл -
Дзаг кæхц фервæзын кæндзæн Хайямы æрмæст.
6*
83

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
21
Ксед æдылы нæ дсе, кæд сæрхъсен нæу дæ ном,
Уæд цы мæлыс сыдсей, усед цæмæн дарыс ком?
Нуазаг амæлдзсен, о, срселæ чи нæ нуазы,
Нæу æнæмæлæт уый дсер, мæлдзсен уый дсер сом.
22
Кæсаг бабызы фарста: "Фæстæмæ-ма дон
Раздæхдзæни, ксед семсе уый акалди знон?" -
"Мах куы сфизонæг ксеной, уæд тебæ дзуапп ратдзсен!" -
Загъта бабыз, йсехседæг æрсенкъард бынтон.
23
Кæд ламазгæнгæ зæххыл нсе хойыс даг сæр,
Фселæ раттис мсегуырæн дæ фсестаг късебæр,
Кæд æрдхорды нæ ауæй кæндзынæ кæддæр,
Уæд дæ бадæн - дзæнæты...Дæттыс мын кæд сæн^
24
Тагъд дæ уæлхъус æрлсеудзæн лæджы уд хæрæг,
Сау æмбæрзæны с/хестæ ис сау дуары ’ндæрг.
Нуаз фæлтау, уымæн семсе, кæцсей цæуыс, уыйау
Нæу, ныртæккæ кæдæм цæуыс, уый дæр бæрæг.
25
Цард мæ цæсты æнæ сæн нæу кадджын, уый зон.
Цард æнæ фæндырдзагъдæй нсеу адджын, уый зон.
Æз куыд бамбæрстон, афтæмæй ацы дунеиы
Цард æнæ цин кæддæриддæр хъаджджын, уый зон.
26
Дзурынц адсем: дзæнæт хорздзинæдтæй у дзаг,
Ис дзы суадæттæ бирæ, цъæх фæзтæ дæр - фаг.
Рауадз уый бæсты сæн. Æз æмгъуыдтæ нæ уарзын.
Исын доны кæсаджы раз армы кæсаг.
11
Нæй дзæнæтау зындон дæр, мæ зæрдæ, мæ бон,
Кæд мæлæм, уæд бынтондæр, мæ зæрдæ, мæ бон.
Æмæ макæуыл дар ды æппындæр дæ зæрдæ,
Стæй-иу ма тæрс зын бон дæр, мæ зæрдæ, мæ бон.
84

ИРÆФ, 1995, №1
28
Кæс дæхимæ, уырдыгыстæг, сафтид мæ къус!
Рауадз тагъддæр сыгъдæг сæн, мæ ком та ныххус.
Ацы дунейы нал ис æндæр хæлар махæн,
Чи нæ бахордта йе ’ууæнк, кæй уд у кæдзус.
29
Чи мæ рахона лалым, уыдзсени уый раст,
Цардæнадгæнæг, залым, уыдзæни уый раст,
Æз Хайям дæн, Хайямæй мæ зондзысты адæм,
Мурмæ дæр уæ нæ дарът, уыдзæни уый раст.
30
Мах (рæндæгтыл фæцыдыстæм бирæ, æцæг
Ардта алкæцы хатт дæр æгас хæдзап лæг,
Фæлæ ардыгæй чи ацыд балцы æнусмæ.
Нал и уыдонæй иу дæр (фæстæмæ зынæг.
31
Фаг куы нынцъухын, сонтау куы вæййы мæ каст,
Уæд мæм макуы хæсс аит, нæ уыдзынæ раст.
Кæд ысфæлдыста Уæллаг мæн расыггæнагæй,
Уæд ш фæндтæ куыд халон, куыд ын кæнон маст?!
32
Иал мын баззад хæлæрттæ. æрмæстдæр ма сæн
Барæвдауы зын сахат, зын рæстæджы ма\ч.
Кæд дæ къух кæмæ раттаи, нæи ахæм зæрондæй,
Уæд хъуырауы хæтныл хæцгæ у дсиуæи.
33
Цард мæигард >\ с/хыывд, у дзы алчи хжстаг,
Рауадз уый бæсты сæн æмæ бапаз дсе фаг.
Ацы зæххыл рæстдзинад куы кæнид уæюхиз,
Уæд ды уыцы стыр куывды ше уаис фсестаг.
34
Схæц дæ ныхьи бæрзонд, фесаф æрфгуыты тар,
Хъæлдзæг адæмы цххзм, семсс каф æмæ зар.
Яар дæ нывæрзæн дурыи, оæ кьухы тл - нуазæн,
Бирæ ма дзур, дæ дзыхьы æй тагъддсср ысдар.
о5

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
35
Ногдзинадмæ тырнын у мæ уд æмæ цæст.
Зонын уæлйау рæстдзинад, гадзрахаты дзсехст.
Дун-дунейы æлхынцъытæ райхæлдтон иууыл,
Сау мæлæты æлхынцъ мын хселд не *рцыд æрмæст.
36
Нæй рæстдзинад ыссарынæн ницы фæрæз.
Суссегдзинæдтсе ’ргом кæнын ма хон дæ хæс.
Райс дæ къухмæ ссены ксехц, йсе бынæй йсе баназ.
Ахуыр ницы у, чиныгмсе схъселсæрæй кæс.
31
ТагъЬдæр рахæссут ардæм сæнæй дзаг хъуырау.
Сæн зсерондæй дæр ме ’мбаЛ уыдзæни нырау.
Цард кæй фæуыдзæн, ууыл æгъгъæд кæныс сагъсес,
Рахæсс цардæй дзаг дурын мсе цурмсе фæлтау.
38
Уарзтыл систон мсе къух, нал мсе хъсеуы хъуыран.
Сси ссен нуазын мсе царды сæйрагдæр нысан.
Афтæ нуаздзынæн, адæм куыд дзурой мсе фæдыл:
"Ацы боцкъа кæцæй тулы, ’рлæудзæн цы ран?"
39
Ацы зæххыл æнусон гæнах нæу, мæсыг,
Дидинæгау дзы адæймаг фесты селыг.
Доны хуызæн куы сысид нæ къæхты бын рыг -
Тугзæй фемæхсид арвæй, сырххъулон цæссыг.
40
Ды - тæрхонгæнæг, намыс нæ фæкæныс уæй,
Фæлæ де ’вронг мæ нозтæй хуыздæр хонæн нæй.
Æз фæныуазын сæн, ды та туг фæныуазыс.
Уæд нæ дыууæйæ тугдзыхдæррахонæм кæй?
41
Уый у амондджын, ни нæ уыд царды хъæздыг,
Кадмæ чи нæ бæллыд, афтæмæй уыд фæрныг.
Ацы дунейыл бахъоды кодта Симургау,
Фæлæ не сси Хайямау: нæ дзы рауад уыг.
86

ИРÆФ, 1995, №1
42
Зон, дæ фæндтæй зæрдæдарæн нииæуыл ис,
Стæй дсе мулк дæр фæуыдзæн, хæрдзæни дæ низ.
Хай куы нæуадæ бынтæй йæ заманы ’рдхордæн,
Баззайдзæн уæд дæ фæстæ фыдгушн дæ ис.
43
Уыцы изæр æз банызтон фагæй фылдæр -
Дурын зæххыл ныццавтон, ыссыди йæ хыер:
"Уый цы бакуыстай, гормойнаг, æви нæ зоныс,
Тагъд Иеуæн дæр кæй сæтдзысты афтæ дæ сæр?Г
44
Баиу ысты мæ дзых æмæ дурыны дзых.
Даргъ иæрæнбон куырдтон сæнæй, домдтон дзы тых.
Сдзырдта дурын: "Æрцыди дæ хъысмæт лыггонд
Бирæ раздæр æнæ мæн, фæлтау дзы ныххырх".
45
Ратт мын сæн, мауал уадза мæн рухс амонд уæгъд,
Цард та феста дзæнæт, хъуыса дардмæ æмдзæгъд.
Рахæсс аивзæл чанг, дидинджытæ - хæрздæфтæ.
Будыл бафтау цсехæр, фæлæ чангæй дæр цæгъд.
46
Ацы дуне нæ ’рцахста, куыд цъиуы къæппæг.
Нæй нæ цинтæ, нæ хъыгтæн бæрц, арæн бæрæг.
Унæ ахстон тымбыл, дуар нæ федта йын лæг,
Барвæндонæй йæм никуыма бацыд цæрæг.
47
Кауы рæбын куы ссарон мæ царды кæрон,
Сау æхсæвæй куы раива искуы мæ бон,
Уæд уæ иу хъуыддаг курын: ыскæнут мæ дурын,
Цсемæй раздсерау куывдты сымахимæ уон.
48
Ацы уардитæ калынц дæ номыл цсехæр,
Фселæ дуне у сайд, нæй дзы ’ууæнкæн йæ хъæр.
Иу фæлтæры бынат байсы иннæ фæлтæр,
Уæдæ уардитæ тон, тондзысты тагъд дæу дæр.
87

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
49
Афтид дурынæн фынгыл щхмæн ис бынат?
Ронг дзы рауадзут, нозтыты сæр æмæ кад.
Дин цы нæ уадзы, ферох кæн уыдон рæстæгмæ,
Баназ цалдæры бæрц - иунæг ма уай, æнкъард.
50
Рагон дурын мæгуыры фынгьш дæр нæу хус,
Уый куы уыди уæйыг> рацыд ууьиг æнус.
Мæнæ ацы сæн нуазæн æвæджиауы кьус
Мард рæсугьд чызджы риу уыд кæнæ та йæ рус...
51
Федтон алцыд\ер цароæй мæлæты æхсæн.
Иунæг сусæгдзинад &ер дзы иал ис мæнхн.
Æз æппынфæстаг ахæм хъуыдыже æрцыдтæн:
Нæй дзы нозтсгн æмбсл, алцы амбылбта сæн.
ПЗАСОХТЫ Музаферы тæлмац.
Малюпи Батраз
АЗЗÆ
Радзурд
Аззæ ма æригон адтæй. Æууæндтæй ма æрмæстдæр ци игъуста æма
цн уидтц, уокæсæл. Нæма зудта, цард’^н æ устурдæр гъудтæгтæ ци
уидтз æма ии игъуста, уекæ^ сæ аууо^: гъяхæстгонд ке цæунцæ, уса.
Нæма æи æрæргъазта ъич ^нæглзийиадк фудæнхæ. нæма басугъдæй ’^
зингæй. Нæма кмæ багъардта еци фудæмхæ уой фиццаг ампъе^тп
рæстæги æхсæнадок царди бундор ке кссæГг, е дæр.
Еци фудæнхи хæццæ аци бон фиццагхатт фембалдæй. Фишдагхгдт
æй басугьта, фидцаг хатт фгмбалдæнцæ иæсгомæй - цæсгоммæ. Æма
ин уомæ гæсгæ ииууодæнсун, ккббухсун æ бон жъ адтæ;;.
Бундзуд зæроня хæдзарп уоглæл дивакбæя. дæлгсммæ хъакё:^
кудтæй æма кудтæй. Кудтæй æма æ гъудити, æ маст,: оурдæнти, с
88

ИРÆФ, 1995, №1
’нгьæлтæ, гьæмпи хæлттау, пурхæн кодтонцæ. Æ фур рист æма æ
дзиназгæ кудæй нæ балæдæрдтæй е’мбал кизгæ, - Оля уатмæ куд
æрбацудæй, е’ндаг дарæстæ куд раласта æма æ фарсмæ диванбæл куд
æрбадтæй, уони. Нæ ин фегьуста "ци ’рцудæй, ци кæнис?", зæгьгæ, æ
еци фарстатæ дæр.
Æрмæстдæр ин æ къох æ усхъæбæл ку æрæрвардта æма ин еци
фарста дуккаг хатт ку равардта, уæд æй балæдæрдтæй æма ин æ фарста
дæр уæд фегъуста. фал ин дзуапп ба æртиккаг хатт æй ку бафарста,
æрмæстдæр уæд равардта:
- Æвзарæнти мæ дзуæппитæ хуарз æма раст адтæнцæ, фал мин
уæддæр "дууæ" ниввардтонцæ. Мæнæ мæ финститæ-билетти фарс-
татæбæл дзуæппитæ, Финсгæ бал никкодтон мæ дзуæппитæ, уæдта сæ
дзæбæх радз/рдтон. Фал мæмæ экза^енгæнгугæ игъосгæ дæр дзæбæх
нæ кодтонпæ. Сæ б^рæггæнæн "дууæ" рагацау рæвдзæ адтæй. Æрмæст
цæмæ уотæ бакодтонцæ, уой нæ балæдæрдтæн, - дзурдта, æ цæстисугтæ
сæрфгæп. Аззæ.
- Уой берæ лæдæрун нæ гъæуй. Рагацау’æхца - гæртан ка равардта,
кенæ хецæугш цæуæт ка æй, кенæ ба, рæсугъд кизгæ уогæй, æхе ка
равардта, уони бунæггæ гъудæй. Дæуæк æма дæу хузæнттæй беретæк
хуарз бæрæггæнæнтæ ку æвардтайуонцæ, уæд еци гæртан радтгутæ æма
хецæугш цæуæтæн бунат нæбал байзадайдæ. Гъудтаг æма æцæгдзик-
надæ æрмæстдæр гъеууой медæгæ æнцæ, - цума ин зунд амудта, уоййау
дзурдта Оля.
- Нур цитæ дзорис? Æнагкаг дзубандитæ цæмæ кæнис? Уотæ уæн
æма уотитæ гæнæн куд ес? Уæхæн гьудтæгтæ фудæнхæ æма карз
тæрхош* агкаг ку æкцæ, уæд сæ цæмæ дзорис? Уæхæн дзубандитæбæл
ду æфхуæргæ дæ! - æ кæун ниууадзгæй, диванæй рахезгæй æма стъоли
размæ къелабæл исбадгæй, дзурдта Аззæ.
- Гъо, гъо! Еци фудæнхитæ æма син сæ кæнгути кой ке кæнун,
уобæл æз æфхуæргæ ^хн. Кæнгæ сæ ка кæнук," етæ 5а нæ \чцæ
æфхуæргæ! - мæстгун загъд кодта Оля.
- Етæ гъæунгти хабæрттæ æнцæ. Ду дæр сæ гьæунпи хабæрттæй
зонис! - фз?гьгьæр кодта Аззæ.
- Ду мæнбæл гъæр ма кæнæ. Æз бæлвурд ци нæ зонон, уомæн æ
кой дæр некзгд искæндзæнæн. Дæлæ еу мæ зонгæ - Лен^т* æ’ниййер-
гутæ равердтонцæ лимон æма æрдæг æма кæд керзæ : .ухъæй дæр
къумухд:?;; æй, уюддæр оахаудтæи универеитетмæ. Æз 6а æртиккаг анз
æвзарун университети юридикон факультетмæ бацæун, фал неци æма
иеци. Аизæй-анзмæ мæхе хуæздæрæн-хуæздæр ’бацæттæ кæнун, æал
уæддæр - неци. Мæкæн ахурдзауæк ка бæззуй, уæхæнттæ ба’еу
лнсæййей бхрцх зомун, гæртанти æнхусæй ке бацудæнцæ, уой.
- Лимон оа уæд пч æй? Хуæргæ лимон?
- Цн 1лр талингæ ма дæ. ци.. Лит/он -’миллисн соми æхца æй.
89

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
- Æхца...миллион æма æрдæг равардтонцæ Лени ниййергугæ?
- Гъо, гьо, мæ хор.
- Ма мæнæн мæ ниййергутæ пъолци балхæнунæн дæс мини
туххæйти ку æрæмбурд кодтонцæ æма си уомæй дæр устур боз ку дæн.
Миллионтæ ба кæцæй æрхæссонцæ?
- Гъе, гье, мæ хор! Гъудтаг уой медæгæ æй. Миллионтæ кæмæ ес,
уони бацæнцæ университеттæ дæр, институттæ дæр, хуарз куститæ
дæр, машинттæ дæр, хуарз фатертæ, хуарз дарæстæ, хуарз хуæруйнæгтæ
дæр, тукæнттæ, кустуæттæ, зæнхитæ дæр.
- Махæн ба уæд ци кæнгæ æй?
- Ес дин, мæ хор, устур бартæ дæ масти, дæ гъезæмæртти, дæ
мæгурдзийнади, цъифи золкъау, æвдулунæн... - æма ма никки цидæр
зæгьунмæ гъавта Оля, фал æрбацудæй Зарæ. Æ америкаг салин
къурткæ æма æ италиаг салин цъулухътæ раласта æма сæ е’взестæ рони
хæццæ къелай сунтæбæл æрауигъта, уæдта загъта:
- Оля, дæ дзурдтæй дин цидæртæ фегьустон æма раст дæ, фал царди
нæуæг думгæ нæма лæдæруй Аззæ æма ин æй балæдæрун кæнæ.
Балæдæрун ин кæнæ нæуæг цардарæзти æцæг бундор, кæци нæхемæ
хумæтæг æвзагæй хуннуй: уæйай кæнун - æлхæнун, æлхæнун - уæйæ
кæнун. Æма ардæмæ æрмæст дарæсти æма хуæруйнæгти тавæрттæ нæ
хаунцæ. Ардæмæ хаунцæ нæ куст, нæ хъауритæ, нæ зонундзийнæдтæ.
Мах - кизгуттæ нæхуæдгæ дæр: нæ бакаст, нæ рæсугьд цæсгæнттæ, нæ
гуртæ, нæ реутæ...Еу загьдæй - нæ бауæртæ, - загъта Зарæ, кьеуæ
æууелгæй.
- Æма уæйæ кæнуйнаг кæмæ неци ес, ести æлхæнæн кæмæ нецæмæй
ес, уонæн ба уæд ци кæнгæ ’й? - бафарста Аззæ.
- Аззæ, ду кенæ бунтон ка нецима фæууидта, уæхæн дæ, кенæ ба
бунтон æдули дæ æма дæуæн дзорун, мегьæмæ рæйунау æй! Цо, мæ
хор, фæстæмæ дæ гъæумæ æма гъогдоцæгæй ниллæууæ колхози.
Æндæр ди неци рауайдзæнæй, - къеуæ æууелгæй, мæстгун дзурд
кодта Зарæ.
- Колхози гъогдоцæгæй косуни æгадæй неци ес. Косгæ дæр си,
цийнæгæнгæ бакæнинæ, фал нин нæ колхоз фехалдтонцæ æма ма ци
киндæуа? Колхози алкæмæн дæр адтæй куст, фал нур ба нæ гьæуи
адæмæн куст нæбал ес. Мæ зæрдæ дарун мæнæ горæти ескæми ести
куст иссерун æма æмдзрæни цæрунбæл, - бакодта Аззæ.
- О, дæу таварти хæццæ еци гьудтæгтæбæл зæрдæ дарæн ес. Æцæгæй
дæр иссердзæнæ куст дæр, æмдзæрæн дæр, фал æрмæстдæр æз уæлдæр
куд загьтон, уотемæй. Уотемæй арази кæд дæ, уæд дин æз дæр фенхус
кæндзæнæн, - æхе хуссæнбæл рауадзгæй, загьта Зарæ.
Аззæ бабæй ин æ зæгьдтитæ бæлвурд нæ балæдæрдтæй. Зари загьд
уотæ адтæй, гьома, куд рæсугьд кизгæ, уотæ дæхе ескæмæнти
дæддзæнæ гæртанти бæсти æма дæ гъудтæгтæ цæудзæнæнцæ. Уобæл
1
90

ИРÆФ, 1995, №1
арази кæд дæ, уæд дин фенхус кæндзæнæй. Аззæй уотæ ба ин Зарæ
зæрдæ æвæруй æнæуотемæй еу дзæбæх кустмæ бацæунæй,
æмдзæрæнæй дæр ин фенхус кæнунæй. Уомæ гæсгæ ин зæрдиуагæй
загьта:
- Бæргæ, ку мин фенхус кæнисæ, кæд дин зонгитæ ескæмити ес,
уæд. Хуарз æма зæрдиуагæй ке косдзæнæн, уобæл дин дзурд дæдтун.
Æрмæстдæр косдзæнæн æма мæхе цæттæ кæндзæнæн иннæ анзи нæуæг
фæлварæнтæмæ, - фегьæлдзæгдæр уогæй, загьта Аззæ.
- Циуавæр тар талингæ дæ ду, дæ Хуцауи хатирæй? Дзурди æздæхтæ
лæдæрис, æви нæ? Хуæнхаг фусау, цард ци ’рдæмæ æрзилдæй, уой нæ
лæдæрис?! - тамаку исдумгæй, исгьæртæ кодта Зарæ.
- Зарæ, æфхуæрæн дзубандитæ ин ма кæнæ. Уæдта ибæл гъæртæ
дæр ци кæнис? Мæ гьæуккаг, мæ хæстæг æй, мæнмæ исцудæй, мæнмæ
æнгьæлдзау æй, æндæр ин неке ес. Ду ба мæн хæстæг æма мæн лимæн
дæ. Гъе, уонæмæ гæсгæ ин хили бæсти, зунд байамонæ, фенхус ин
кæнæ, - бакодта Оля.
- Игьосайтæ уæ дууæ дæр: æз дæр уæларвæй не ’рхаудтæн. Мæнæн
дæр еске тæбæгьбæл хуарздзийнæдтæ нæ хæссуй мæ размæ. Æз дæр
сумах хузæн гьæуæй исцудтæн æртæ анзей размæ æма мæхуæдæг мæхе
уоди хъаурæй кæнун мæ гьудтæггæ. Мæнæй ци гъæуй, уой кæнун.
Мæнæй ци агурдæ уй, уой дæдтун. Уомæ гæсгæ хуарз кусти косун.
Хауй мæмæ дзæбæх пайда, мæ уæле дарун хуæздæр дарæстæ. Хуæрдæ
мин ес, æхца мæмæ ес. Фæсаууонмæ ахур кæнун базарадон техникуми.
Мæнæ аци уат кæд бунтон хуарз нæ ’й, уæддæр байхуæрстон, федун
ибæл дзæвгарæ æхца æма ма сумахæн дæр фусунæн бæззун. Дæу дæр
исаразтон надбæл, нуртæккæ дзамани мах хузæн кизгуттæн ци еунæг
над ес, уобæл. Æма ду дæр балæдæрдтæ уой. Дæ къохи æфтуйуй
цидæртæ. Дзæбæх кусти ниллæудтæ. Университети цæттæгæнæн къур-
ситæмæ бацудтæ. Аззæ дæр миййаг миллионери кизгæ ку нæ ’й. Цæуæд
мах нæдтæбæл æма ин уæд æз дæр фенхус кæндзæнæн. Ес мин
зонгитæ!... - дзурдта Зарæ.
Оля фиццаг Зарæмæ, уæдта Аззæмæ лæмбунæг бакæститæ кодта,
уæдта цума æмбурди дзурдта, уоййау загьта:
- Раст зæгьуй Зарæ. Æз дæр фиццаг цидæр сугьдæгуод кизгæ
аразтон мæхецæй æма анзи бæрцæ фæгыъезæмæрттæ кодтон. Фал мæ
царди нури æгьатир уавæртæ æма циргь æнсуртæ ку æрæлхъивтонцæ,
уæдта æрсастдæн æма исдæсни дæн. Зарæ мин фенхус кодта. Æ хæццæ
цæрун. Бамæ зонгæ кодта пропискæ мæ ка искодта, дзæбæх кусти мæ
ка бакодта, уæхæн лæги хæццæ. Уой фæсте мæхуæдæг базонгæ дæн
университети мæ цæттæгæнæн къурситæмæ ка бакодта, уæхæни
хæццæ. Нур бабæй уоми дæр базонгæ дæн уордигки мæ университетмæ
ка бакæндзæнæй, уæхæни хæццæ æма мæ гьудтæггæ цæунцæ. Гъай-
гъай, еци лæгтæ мин лæвар нæ фенхус кодтонцæ...Мадта мæмæ æхца
91

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
дæр нæ адтæй. Уони ци фæндæ адтæй, уой кодтон æма мин етæ дæр
мæ гъудтæгтæ аразтонцæ...
Аззæ сæ уæддæр кæронмæ нæ балæдæрдтæй. Нæ балæдæрдтæй Зарæ
æма Оля еци гъудтæгтæбæл сæ фенхусгæнæг лæгтæн сæхе ке лæвард-
тонцæ æма дæдтунцæ, сæ хæццæ ке хуссунцæ æма уой дæр еци ’рдæмæ
ке аразунцæ, уой. Уомæ гæсгæ Зари цæхгæрмæ фарста: "Æз дин ци
зæгьон, уой кæндзæнæ?" - зæгъгæ, уобæл е дзуапп равардта:
- Цæмæннæ, кæндзæнæн, игьосдзæнæн дæмæ.
Уой фæсте син æхе туххæй загьта:
- Æз ци фæууон, е мин нæййес. Гъæуи цæрунцæ мæ бийнонтæ. Мæ
фидæ косуй ферми æхсæвгæсæй æма минкъий æхца есуй. Мадæ мин
нæййес. Мæ фиди уосæ ба мæ æ емикæн уинуй. Куста колхози
бухгалтерæй, фал ин нур куст нæбал ес. Мæ фиди кизгæ ба ма
скъоламæ цæуй.
Хæдзарæ мæгур æй æма мин сæ бон æнхус кæнун нæ’й. Гъæуи куст
не ’ссердзæнæн. Ести хузи мæ ами кусти ниллæуун гъæуи, уæдта мæ
ескæми æмдзæрæн иссерун гьæуй, - дзурдта Аззæ.
- Хуарз. Фæцан еци фарстабæл дзубанди. Исон мæ хæццæ цæуис
мæхуæдæг кæми косун, еци туканмæ. Тукан æй еу æригон лæги, æ ном
хуннуй Тамерлан. Дæу туххæн ин загьтон. Е цæхуæн яæт æй, уой ку
зонисæ, уæд дес кæнисæ. Дорæй дон æруаддзæнæй, сау уорс
искæндзæнæй. Æхецæн дæр устур пайдатæ æма махæн дæр устур
хуæрзтæ кæнуй. Куд нæхе бæсти, уотæ æндæпаддзахæдтæмæ* дæр
рандæ уй, е’мбæлтти дæр рарветуй, æрбаласуи аллихузон æстæн,
хъазар тавæрттæ еу аргъбæл æма сæ ами ба æ тукани мах уæйæ кæнæн
дууæ-æртæ хатти хъазардæрбæл. Е дæлæ картофи, кенæ фæткъути
килтæ уæйæ кæнуни хузæн нæ ’й. Алли мæйæ дæр æ пайдатæ милли-
онтæй нимайуй. Хуæрзæрæги ба дууæ Камаземæй нæхе гъæутæмæ
ниууадæй. Фонс адæмæй асланæй ралхæдта, ами сæ арбавгæрдун кодта
æма син сæ фидæй угур паидатæ искодта. Дууæ бонемæ цалдæр
миллиони рапайда кодта. Гъе уæхæн лæг æй Тамик.
Мæнмæ гæсгæ дæ гьудтæгтæ хуарз уодзæнæнцæ. Æ зæрдæмæ
фæццæудзæнæ. Æрмæст дин ци зæгъа, ци ди агора, уони æнхæст
кæндзæнæ, уонæбæл арази уодзæнæ...Дæ нивæ цæуй мæн фæрци...Кæд
арази нæ дæ, уæдта зæгъæ рагацау æма дæ нæ хонун, - дзурдта Зарæ.
Аззæ, еци лæг си æ хæциæ хуссуни гъудтаг ке агордзæнæй, уой кæ
балæдæргæй, исарази æй.
Еци дзубандити фæсте æхсæьæр искодтонцæ æма рагигомау æрба-
хустæнцæ. Сæ уати радио дæр æма телевизор дæр кæ адтæй. Ке уати
цардæнцæ, еци хæдзарп хецау ба адтæй карз, гурмухъ., Ескетæ цæун
сæмæ нæ уагьта. Сæхе дæр син изæрæй аст-фараст сахаттемæй
фæстæдæр ескумæ цæун нæ уагьта. - Ма^ фалдзос мин ести лæг ка
фæууинун кæна, е мæ хæдзари нæбал уодзæнæй! - Изæрæй фарэст
92

ИРÆФ, 1995, №/
сахаттемæй фæстæдæр мæ тургъи дуар некæмæнбал байгом
кæндзæнæн! Уæдта мæ тургьи уæлдай æстуф куд нæ цæуа, æнафони
цирæгьтæ дæр куд нæ содзонцæ, уотæ бакæнтæ! - федарæй син нур
цалдæр хатти бафæдзæхста.
Сæумæ рагигомау фестадæй Зарæ. Фестун кодта иннæ кизгугти
дæр, уæдта Аззæн загъта:
- Аззæ, дæлæ мæн цъæ* уæллаггурæ æма сау цубур дæллаггурæ
искæнæ. Искæнæ дæлæ мæн сау кæлготгитæ дæр, æскъунгæ сæ ма
фæккæнæ. Дæ дзигкотæ мæнæ мæн дзигкоти хузæн пихцил, хæлхъой
фаст никкæнæ. Дæхе дæр рахурститæ кæнæ. Æрмæст тагьд архайæ,
цæун нæ гьæуй.
- Æнæуой дæр æ рæсугъддзийнадæн æмбал нæййес, нур ба имæ
лæггæ сæ тæлæнтæ хæссæнæнцæ, - бакодта ку исрæвдзæ æнцæ, уæд
Оля, Аззæмæ кæститæ кæнгæй.
Таварæн æ сæйрагдæр æ бакаст æй, нæ шефи загьдау, - загьта Зарæ
дæр æма рандæ ’нцæ.
Аззи рæсугьддзийнадæ æ хумæтæг дарæсти дæр бæрæг адтæй. Фал
еци дарæстæ ку искодта, гьæунгти ку рацудæй, туканмæ ку бацудæй,
уæдта, раст цума цæфсгæ пеллон цудæй, уой каст имæ кодтонцæ
адæмтæ, уæлдайдæр ба - нæлгоймæгтæ. Еугурæй дæр уой ардæмæ
аразтонцæ се ’ргом. Унгæг дарæсти æ фæтæн идзаг сунтæ æма нарæг
астæуи æзмæлд, æ даргъ раст къæхтæ, е’’ставд æрдæгигон къабæзти цуд,
æ æрдæгигон устур æма хъандзал реути денгизау æзмæлд, æ лигъз даргъ
хъур, æ тумбул цæсгон æма устур сау цæстити фæлмæн каст...Кæсæ,
кæсæ æма сæбæл дес кæнæ! Дæ каст, дæ зæрдæ, дæ мондæгтæ сæмæ
рæвдауæ. Медбилти сæмæ идзулæ æма си уоди æхцæуæн есæ...Гъе, уотæ
алæмæти зæрдесгæ рæсугъд адтæнцæ.
Тукани хурфи адæм, ка - æргомæй, ка - гъузгæй, ка е’ргом
фездахæ-фезхдахæ кæнгæй, еугурæй дæр сæ каст искодтонцæ Аззæмæ.
Зарæ еци фæдбæл бацудæй медæмæ, тукан ке адтæй æма ин æ алли
минкъий гьудтаги дæр унафæ ка кодта, еци силуарзон Тамиккæн æ
хецæн уатмæ. Е’цæг ном хундтæй Тамерлан , фал æй æ косæг, æ
дæлбарæ кизгуттæ æма лæгтæ ба худтонцæ Тамик.
- Тамик, хуарзæй мин ци фæууодзæнæ дæ зæрдæ дин ку барохс
кæнон, уæд? - медбилходгæй, рафарста Зарæ.
- Ци бабæй æй? - цæмæдес фарст ракодта Тамик.
- Ракæсай, ци кизгæ - ци тавар дæмæ æрбакодтон. Адæм æй сæ
цæститæй хуæрунцæ. Лæггæ, лæхъуæнтæ æ уиндæй гьæла кæнунцæ...
Хицæй имæ мæлунцæ. Мæнмæ гæсгæ уæхæн тавар ду уингæ дæр
некæдма фæккодтай. Æ кой дин ку кодтон. Уæдта зонæ - æнæвнæлд
ма æй.
- Медæмæ ’й æрбакæнæ, кæд уæхæн æй, уæд, - æ бунатæй
фæггæпгæнгæй æма æхе рæсугъдтæгæнгæй, загьта Тамик.
93

ПОЭЗИ æмаПРОЗÆ
Аззæ æ уатмæ ку æрбахизтæй, салам ин ку-равардта, уæд æ уиндæй
Тамик ниххæлæмултæ ’й. Æ каст, æ мондæггæ, æ гьудитæ уотæ
исæмхæццæ æнцæ æма æ цъухæй дзурд нæбал хаудтæй. Æ кæститæй
Аззи ранихъуæрунмæ гьавта. Е’рдæгигон реугæ, е’рдæгигон лæбæзтæ,
æ фæлмæн идзулд, æ сау устур цæстити æфсæрмдзаст каст ин æ зунд
исхæлхъой кодтонцæ æма Зарæмæ цалдæр хатти исдзурдта:
- Зарæ, хъæбæр арази ди дæн. Арази, арази.
Уой фæсте æхе фæффедардæр кодга, æ билтæ кæрæдзебæл æрæнгом
кодта, е’рфугтæ æма æ цæститæ æрæллау кодта, сæ дзæгьæл тæбар-
тубурæй сæ сæ бунæтти æруагьта æма загьта:
- Æгас цо, кизгæ. Исбадæ.
- Аззæ, фæрсрæбун ци бумбули бадæн адтæй, уобæл исбадтæй.
Исбадгæй стъоли фарсмæ Тамерлан дæр.
- Тамик, æз фæццæун залмæ, мæ кустмæ. Аци кизги туххæй дин
æзинæ дæр ку загьтон. Радзубанди кæнтæ. Куст æй гъæуй, цæрæнбунат
æй гъæуй. Университетмæ æвзурста æма "дууæ" райста. Фæстæмæ ин
гьæумæ цæуæн нæбал ес. Фенхус ин кæнун гьæуй, - загьта Зарæ æма
уатæй залмæ рандæ ’й.
Тамик уотæ æнгьæл адтæй, цума аци рæсугьд кизгæ "æхе" æй,
"æхе’’тавар æй, алцæбæл дæр ин арази унмæ цæттæ æй, цума æй Зарæ
рагацау исарази кодта. Уомæ гæсгæ æ дзубандитæ адтæнцæ цубур.
- Мæ ном Тамерлан хуннуй, фал мæ ду ба хонæ Тамик.
- Мæ ном ба - Аззæ.
- Дæхуæдæг куд рæсугъд дæ, дæ ном дæр уотæ рæсугъд æй, - æ
медбилти баходгæй, бакодта Тамерлан. Уæдта æй бафарста.
- Цæбæл тухсис æма дæ ци гъæуй?
- Куст æма цæрæн бунат. Æндæр мæ неци гъæуй. Нæхемæ гъæумæ
цæуæн мин нæййес. Куст си нæййес. Нæ хæдзари дæр мæн гьæуагæ
нæ ’нцæ.
- Цæрæн бунат иссерун нуртæккæ горæти устур зин гьудтаг æй.
Æнцондæр гьудтаг нæ’й куст иссерун дæр, уæлдайдæр ба хуарз куст.
Сауæнгæ ма паддзахадон æлгъисти заводтæ æма фабрикти дæр косгутæ
нæбал гьæуй. Етæ дæр балæдæрдтæнцæ куд минкъийдæр уагьд цæуа
тавартæ, уотæ хъазардæр ке æнцæ, уой. Уотæ цæмæй уа, уой туххæй ба
минкъийдæр куст гъæуй. Уомæ гæсгæ сæхе косгутæ дæр æргъæугтæй
гьæунгтæмæ тæрунцæ. Еци гьудтæггæ мæнмæ гæсгæ ду хуарз лæдæрис.
Фал дæуæн ба æз фенхус кæндзæнæн. Æз дин дæ еци фæндæнттæ
исæнхæст кæндзæнæн..Æз дæ царди цъифти ниннæхсун нæ бау-
адздзæнæн. Æз дæуæй рауайун кæндзæнæн амондгун силгоймаг. Æз
дæ æхцатæй дæр æма дарæстæй дæр тухсун нæ бауадздзæнæн...
Тамерлан æгæр берæ "æз, æз" кодта, æгæр берæ хуæрэтæй ин
зæрдитæ ке ивардта, етæ Аззæмæ цидæр æнæууæнкæ гьудитæ æвзурун
94

ИРÆФ, 1995, №1
кодтонцæ, фал неци дзурдта. Кастæй зæнхæмаЗ æдзинæг æма
æнæууæнкæ игъуст кодта. Æрæгиау æй Тамерлан бафарста:
- Мæ дзубандитæбæл мин арази ке дæ, æвæдзи уомæй неци дзорис?
Аззæ Тамерланмæ е’стур цæститæй цæхъал каст бакодта, уæдта
дзуаппи бæсти загьта:
- Амонд ци хонис? Амонд мæнмæ кæцæй цæуй?
Тамерлан æхе фæммæтъæлхуз кодта, е’рфгутæ фелхийтæ æнцæ æма
загъта:
- Раст нæ дæ. Дæ амонд дæ дессаги рæсугьддзийнадæ ’й æма мæнæ
мæнæй аразгæ æй. Уодзæнæй дин хуарз куст, хуарз дарæстæ, фагæ
æхца. Æз дин фенхус кæндзæнæн ахурмæ бацæунмæ дæр. Кæми цæрай,
е дæр дин уодзæнæй. Е амонд нæ ’й? Æрмæст мæн куд уай, уотемæй.
Цидæриддæр дин зæгьон, уони ку кæнай, уæд. Ку мæнæ игьосай, уæд
уодзæнæ æрмæстдæр мæн, некæмæн дæ бауадздзæнæн
æфхуæрун.Царди надбæл дæ исараздзæнæн. Мæнмæ гæсгæ дин Зарæ
дæр загъта æма ду дæр арази дæ уонæбæл.
- Зари зæгъдтитæй дæр æма дæу зæгьдтитæй дæр еу æздæх нæ
лæдæрун, - бакодта сабургай Аззæ.
- Циуавæр æздæх?
- Ци æнхус æма мин хуарздзийнæдтæй зæрдитæ æвæретæ, уони мин
кæд кæнтæ, уæд кæнтæ. Фал ма "æрмæст мæн куд уай", зæгъгæ, дæу
еци загьд ба нæ лæдæрун?
Тамерлан дзуаппи бæсти æ бадæнæй фестадæй. Медбилходгæй
Аззæмæ хæстæг бацудæй. Æ еу къох ин æ усхъæбæл æрæвардга, уæдта
фæлмæн гъæлæсæй загьта:
- Зари хæццæ куд бадзубанди кодтайтæ, уобæл ма ци зæгъис? Ци
ма радзор-бадзор кæнæн? Æз ци зæрдитæ æвæрун, уони æнхæст
кæнунмæ цæттæ дæн.
Аззи сагъæстæ, æ берæ фæндæнттæ, æ фарстатæ æма уонæбæл
дзуаппитæ æ медхурфи исæмхæццæ æнцæ. Сæ зелдохи æхсæк гъæугæ
дзурд, кенæ гъæугæ гъуди æрахæссун æма æй зæгъун æ арми нæбал
æфтудæй. Уомæ гæсгæ æ бадт адтæй сабур, æ каст ба æфсæрмдзæстуг.
Бадæнбæл æй æлхъивтонцæ дзæбæх кусти косун, æхца есун æма цæрæн
бунати уни æнгъæлтæ æма Тамерлани зæрдæвæрæн дзубандитæ. Фал
ин æ бауæри цидæр тасдзийнадæ бауагътонцæ Тамерлани зæгъдтитæ:
"æрмæст мæн куд уай, уотемæй". Уæдта ма æ къохи æрæвæрдæ
усхъæбæл. Нæ зудта ци кæнгæ æма ин ци дзоргæ адтæй, уой.
Тамерланæй уотæ ба Аззæ алцæбæл дæр арази æй. Уомæ гæсгæ имæ
е’внæлдтитæ адтæнцæ æндиуд. Æ къох ин æ усхъæй æриста æма ин æй
æ æрдæгигон рæсугъд лæбæзбæл æрæвардта. Е ’ннæ къохи ар-
митъæпæнæй ба ин æ нарæг астæубæл æрхуæстæй. Уотемæй æ размæ
æ уæрагисæртæбæл æрбадтæй æма ин мондаг каст кодта æ цæсгоммæ.
Аззæ ниссурх æй æма æ цæсгон Тамерлани еци æнахур кастæй еуварс
95

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
раздахта. Никки фендиуддæр æма федзæсгомдæр уогæй, Тамерлан
Аззæн æ нарæг астæу, æ сунти фæлмæнтæ æма æ лæбæзтæ дудта æма
æуурста. Уой фæсте ин æ еу къохæй æ рос райахæста, е’ннæ къох ба
ин æ реути рацавта æма ин æ билтæй æ билтæ райахæссунмæ æма
ницъцъирунмæ гьавта. Фал Аззæ, цума æ хуссæгæй фегьал æй, уоййау
февзигьд æй. Æрдзи арæзтмæ гæсгæ лæги æмбæлдтитæ гъауама сил-
гоймаги бауæр, силгоймаги лæдæрæнтæмæ цидæр æхцæуæндзийнадæ
уадзонцæ, фал Тамерлани æмбæлдтитæ ба Аззи бауæр æма лæдæрæнти
маст æма инæйнондзийнади устур тухæ февзурун кодтонцæ. Цидæр
карз нифс ниццæхъал кодта е’уæнгги æма фиццаг æрггæпп кодта æ
бунатæй, уæдта æ бон куд адтæй, уомæй Тамерлани æхецæй фæстæмæ
рансуста.
Тамик уæхæн ахъæл æма уæхæн æнсуст нæ хизта Аззæй. Уотæ ’й
рансондзæнæй, уой æнгьæл нæ адтæй. Уомæ гæсгæ пъолбæл уæсгоммæ
голлаги хауд ракодта æма дæгæрнагæнгæ æ гупн фæццудæй. Æнсуст
æма Тамерлани уæлгоммæ рахаудтæй Аззæ æхуæдæг дæр фæттарстæй
æма ракуддæр æй. Фал Тамерлан фæггæпп кодта, æ дарæстæ
æрсæрфтитæ, барæвдзитæ кодта æма æ медбилти байдзулгæй, загъта:
- Аззæ, раст бакодтай. Уотæ мæ гьудæй. Ами, косæн уати дæмæ ке
æвнаддтон, уомæй раст нæ дæн. Фал мæ ду дæр раст балæдæпæ, - нæбал
дæмæ фæллæудтæн. Æгæр рæсугъд дæ æма дæмæ мæхе нæбал
бауорæдтон. Кæд мæмæ игъосис. уæд цæуæн ескумæ æма бауолæфæн.
Кæд дæ фæндуй, уæд дæлæ "Вольви’’исбадæн æма цæуæн гьæдæмæ,
кенæ æндæр ескумæ. Кæд дæ фæндуй - ес мæхецæн сосæг фатер, неке
мин æй зонуй, мæ бийнонтæ дæр æй нæ зонунцæ. Цæуæн уордæмæ.
...Хæдæгай, кæд мæмæ дзæбæх игъосай, кæд мæн уай, уæд бал еци
фатери цæрдзæнæ, цалинмæ фатер ерай, уæдмæ. Кустмæ дæр дæ
мæхемæ есун, дзæбæх мизд есдзæнæ æма уотемæй дæ еугур гьудтæггæ
дæр рæвдзæ уодзæнæнцæ...Никки дæр ма цидæр зæгъунмæ гъавта
Тамерлан, фал Аззи цæстисуттæ æ ростæбæл уайгæ ку фæууидта, уæдта
нигьгьос æй. Дзæвгарæ рæстæг нецибал исдзурдта. /ирæгиау Аззæ
фестадæй æма рандæ унмæ гъавта. Фал Тамик, æ’гьудтагæй’' ке неци
уайуй, уой балæдæргæй, фæдздзурдта Зарæмæ æма гьæртæ кæнун
райдæдта:
- Аци тар талингæ кизги мæмæ цæмæ æрбахудтай? Кæми мæ
гьудæй?! Уотæ нæ загътай - алцæбæл дæр арази æй, зæгъгæ? Æви кизгæ
замана бакодта...Сæхуæдтæ мин лигъзтæ ку кæнунцæ. Царди
æцæгдзийнадæ, царди адæ ку нæма базудта. "Ау" дæр æма "гъæйс" дæр
ку нæ лæдæруй?!
- Æдздзæйнæ?! Ду мæнæн "игъосдзæнæн дæмæ", зæгъгæ, дзурд ку
равардтай. "Еци лæг ми цидæр агора, уони æнхæст кæндзæнæн",
зæгьгæ, нæ загьтай?! Æви æдули, æнæдзурд дæ. Цо мадта! Уадзæ æма
96

ИРÆФ, 1995, №1
дæбæл дæлæ хедти бунти дзæгъæлтæ гириз кæнæнтæ! - гъæртæ
кæнунмæ файйагайдта Зарæ дæр.
Еци дзубандитæбæл ма Тамик дæр бафтудта:
- Аззæ, æз дæуæн хуарзæй ци зæгьун, уони дин гьæуама лæвар цæмæ
кæнон? Ци ди ихæсгин дæн? Царди бундор уæйæ - æлхæнæ, радтæ-
райсæ, ду мæнæн - æз дæуæн ке æй, уой нæма балæдæрдтæ? Таварбæл
федун гьæуй, хуарз фæуунбæл ба хуарз фæуун гъæуй. Ду ба æрмæстдæр
дæхецæн хуæрзтæ агорис, дæхецæй ба - неци, ’ма уотæ ба нæ цæуй
царди. Уотемæй ба - фæндараст, сæребарæ дæ! Аззæ еци еугур дзубан-
дитæй, цума ин æ бæуар содзинттæй цъæстæ кодтонцæ, уоййау ристæй.
Æ маст, æ мæгурдзийнадæ, е’нгъæлти сайд, дзоргути инæйнон уиндæ
æма цардарæзти гиаурдзийнадæ ин æ зæрдæ сугьтонцæ. Маст æма кудт
æ хъури ниббадтæнцæ. Уати дуар байгон кæнæ æма рандæ уо, е æ арми
нæбал æфтудæй. Фал ма ибæл Тамерлан ку фæгъгьæр кодта: "Цо! Ци
ма лæууис! Цæугæ дæ гьæумæ æма фагусти æвдулæ!" - зæгъгйе, уæдта
æхебæл фæххуæстæй æма нигыъæр кодта:
- Тогдзухтæ! Куйтæ! Цъаммартæ! Æлгъисти фæууотæ! - æма дуар
æрдæмæ фæрраст æй.
Фал Зарæ æ размæ фæллæудтæй æма ибæл исгьæртæ кодта:
- Дæхецæй ци аразис! Ци дæ æма ци уодзæнæ, уой лæдæрис, æви
нæ. Фагусти агкаг дæ æма цæугæ, фагусти æвдулæ!
- Дæуау мæнæ дæ Тамикки хузæн тогцъир куйтæ æма хæргутæн
гириззаг æма цагьайраг некæд уодзæнæн! Балæдæрдтæ, некæд! -
гъæрæй загъта Аззæ æма, фиццаг, Зари цæсгом армитъæпæнæй
нидздзæхст кодта, уæдта Тамикбæл намайæнтæ ниццавта æма кæугæ
рандæй.
Хъазбегги Дунетхан,
ЦУБУР РАДЗУРДТÆ СУВÆЛЛÆНТТÆН
КЪИМБУС
Къимбус æй хъæбæр зæрдæмæдзæугæ къæбис. Æ дууæ цæппозури
хузæн цæститæ адæймагмæ кæсунцæ фæлмæн æма æррæстæ. Алкæмæй
дæр æхцулдæр æй Къимбус сувæллæнттæбæл. Сæ алли фарс гæппитæ
73ак. 920
97

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
æма цийнæн нæбал фæууй кæрон, ма ’й сувæллæнттæ дæр берае
уарзунцæ. Сæ уод, сæ цæстæ - ести ин ку рахуæрун кæнонцæ.
Æрæги Къимбус низзадæй фондз мингий къæбиси-бæдоли. Еу си
æй æхе хузæн мораборбун, ес си сау, дзæгьæрггæ, фунукхуз æма еугур
мора.
Къимбуси бæдæлттæн нурма сæ цæститæ æхгæд æнцæ, фал уæддæр
сæ мади æхсир дæйунцæ рæвдзæ.
Ирæзунцæ хуарз, бонæй-бонмæ сæ хузæ æййевунцæ. Къимбуе
æхцул æй æ мингийтæбæл, кæсуй сæмæ листæг, æ къæдзелæ телгæй.
Мингийти сувæллæнттæ алли бон дæр рабæрæг кæнунцæ,
фæссæфæндуй сæ къохмæ райсун къæбулати, фал сæмæ æвналун ба
Къимбус нæ уадзуй, гьæуай сæ кæнуй, цалдæнгæ сæхуæдтæ сæ
къæхтæбæл федар не ’слæууонцæ, уæдмæ. Къæбистæ мæйи фæсте сæ
цæститæй дзæбæх кæсдзæнæнцæ, сæ къæхтæ бафедар уодзæнцæ, сæ
дзæмбутæ æма "сæхуæдтæ дæр исуодзæнцæ тумбул æма зæрдесгæ.
Райдайдзæнцæ рæвдзæ уайун сæ мади фæсте, рæйдзæнцæ, цума
уотæ дзордзæнцæ, мах дæр исирæзтан, зæгьгæ.
ГИСÆ
Е адтæй апрели мæи.
Хори тунтæ хуарз гъар кæнун райдæдтонцæ зæнхи. Адæм дзæхæрай
куститæ кæнун райдæдтонцæ. Еу бон фæццæйцудтæн дзæхæрамæ
татхатæ кæнунмæ æма горени рæбунæй цидæр нидæн уасун фегьустон,
фал уингæ ба неци фæккодтон. Горенмæ хæстæг ку бацудтæн, уæдта
фæууидтон, æвæдзи, еу къуар бони кæбæл цудæй, уæхæн тикиси
бæдолæ, туххæй ма’змалдæй, уотемæй.
Фæййин тæрегьæд кодтон, гьудæй æй адæймаги æнхус. Æрба ’й
хастон тургъæмæ, æ гъæлæси ин гъар æхсир рауагътон, исæй гъар
кодтон фæлмæн бадæни тæскъи хурфи. Дуккаг бон дзæбæх æзмæлун
райдæдта. Бонтæ цудæнцæ, ирæзун райдæдта мæ енцег дæр æма ин
ном равардтон Гисæ, силæ ке адтæй, уой туххæй.
фиццаг рæстæги æхсирæй æндæр неци хуардта, фæстæдæр ба
æндæр хуæруйнæггæ дæр хуæрун райдæдта, берæ уарзта фид.
Мæйæмæ хæстæг ибæл ку рацудæй, уæд минкъий бæдолæ гъазун,
гæппитæ кæнун райдæдта. Мæ енцег бонæй-бонмæ рæсугъддæр кодта.
Æ бецъотæ исдаргъ æнцæ, æ цæститæ кæрдæгхуз æрттевун
райдæдтонцæ, æ бауæр ба даргъ рæсугъд гъунтæй æрæхгæд æй - раст
дин минкъий стай.
Бонтæ куд тагьд цудæнцæ, уотæ тагъд ирæзтæй Гисæ дæр æма сæрди
кæронмæ иссæй æцæг рæсугъд тикис. Нæ алли фарс дзæхæрати æма
тургьти хæтун райдæдга, миститæ ба уотæ* ахæста æма æ кой цудæй
синхи.
98

ИРÆФ, 1995, №1
ШУРИК
Æцæг хабар
Шурик - фарастанздзуд уруссаг биццеу, цардæй мæ фарсмæ фате-
ри. Æрæги мæ зæрди æрæфтудæй Шурикки ходæги цау милиционери
хæццæ Дзæуæгигьæуи сахари.
Тугъди рæстæг адтæй æма Шурикки мадæ тухтæ æма амæлттæй
хаста æ сувæллæнтти: дууæ биццеуи æма кизги. Сувæллæнтти фидæ ба
фæммардæй тугьди фиццаг бæнтти. Бийнонтæ кодтонцæ мæгур цард,
æхца сæмæ некæд уидæ.
Еу бон ку адгæй, уæд Шурик рандæ ’й паркмæ. Парк адтæй нæ
рази. Цади билæбæл гъæдин бæлæгьтæ сæхемæ ластонцæ Шурикки.
Æ алли фарс рагъæуæйттæ кодта æма ку неке фæууидта, уæд исуæгьдæ
кодта бæлæг^и æ бунатæй, исбадтæй си *ма цади еуæрдæмæ
фæццæуидæ, уадга иннердæмæ. Парки косгутæ ’й ку фæууидтонцæ,
уæд имæ дзорун райдæдтонцæ, цæмæй бæлæгь æ бунати ниввардтайдæ.
Ку нæ сæмæ игьуста, уæд фæдздзурдтонцæ милиционермæ, фал уомæ
дæр нæ байгъуста.
Шурикки зæрди æрæфтудæй милиционери мæстæй марун.
Хæстæг бацæуидæ билæмæ, уæдта бабæй фæстæмæ рандæ уидæ.
Уотæ берæ рæстæгути ибæл гириз кодта. Дзæвгарæ рæстæги фæсте
Шурик исæстонг æй æма билæмæ æрбатардта бæлæгь. Милиционерæн
æ дæндæгти къæс-къæс цудæй фур мæстæй æма ’й ниййахæссунмæ
гьавта. Цулухъти куд адтæй, уотемæй донмæ багæпп кодта, фал кæми!
Шурик цурд исгæпп кодта, æма фатау фæттæхуй, æ бæгъæнвад къелтæ
ма ин уидта. Милиционерæн Шурикки фæсте ледзгæй æ цулухътæй
дон цæлхъ-цæлхъ кодта, æ лæф-лæф цудæй. Шурик - разæй, е - æ
фæсте, уотемæй нæ тургьæмæ фæммедæг æнцæ. Милиционер æнгьалд-
та нур ба ’й нуртæккæ æрахæсдзæн, зæгьгæ, фал Шурик тургьи горени
сæрти иннæ гъæунгæмæ рагæпп кодта. Милиционер ба фæлорсæй
тургьи къелабæл æхе æруагьта, цалдæр рæстæги рабадтæй гъудити
бацæугæй, уæдга фестадæй æма рандæ ’й тургьæй.
Уой фæсте Шурик дзурдта: "Ели - ели перепрыгнул". Лæдæрун бай
уотæ гьæуй: мЕле-еле пер^прыгнул". Гъома, тухтæ æма амæлттæй иннæ
гъæунгæмæ рагæпп кодтон, зæгьгæ.
Дууæ боней фæсте кæсæн æма бабæй дин милиционер æрбацæуй.
Шурик æй рауидта æма фæддунд æй, - тугурмæ исгæпп кодта, мили-
ционер дæр æ фæсте. Тугурæй хæдзари фæстемæ биццеутæн адтæй
лæсæн бæласæмæ, уордигæй ба тургьæмæ æма уотемæй Шурик цидæр
æрбацæй. Милиционер æрхизтæй тугурæй æма уомæ ку нæ бакас-
тайсæ, - хæлаури тунтæй нæбал зиндтæй, хъæбæр æхснирстæй. Уотæ
ходæг адтæй æма тургьи ка’дтæй, етæ еугурæй дæр ходун райдæдтонцæ.
99

ПОЭЗИ æма ПРОЗÆ
Уой фæсте милиционер некæдбал фæззиндтæй, фал Шурик дæр
фудаг нæбал кодта, фæллæдæргæ ’й.
дзиги
Дессаг сæгъæ адтæй Дзиги. Цæугæй ин адтæй рæсугъд уинд, æ
фунукхуз кæрцæ æрттивта, бæрзонд хаста æ сæр, æ даргь закъæ телгæй.
Иннæ сæгьтæмæ ефстагæй æндæр хæстæг нæ цудæй. Берæ уарзта
сувæллæнтти хæццæ гъазун æ сикъатæй. Фулдæр рæстæг уидæ бийнон-
ти астæу æма ибæл етæ дæр хъæбæр исахур æнцæ. Хуæрун ин кæнидæ
нæ мадæ Лисга. Æ къохтæй ин дæдтидæ хуæруйнаг æма еугуремæй дæр
фулдæр уарзта Лисгай, æхе ибæл хафун райдаидæ. Ескумæ ку рандæ
уидæ Лисга, уæдта ’й агорун райдаидæ, уасидæ. Арæх æ фæсте рацо-
бацо кæнидæ.
1942 анзи, тугъди рæстæги бадианæ акъоппи, нæхе фæттæй гьæуай
кæнианæ æма акъоппмæ цæугæй, æгасей разæй уоми исмедæг уидæ
Дзиги.
Лæууидæ акъоппи тæккæ ниххезæни тарстхузæй. Нæ алли фарс и
тугьд ку æрсабур уидæ, уæдта фиццаг исгæпп кæнидæ. Немуци
фæззиннуни размæ фæллигъдан Къорай гъæдæмæ. Уордæмæ дæр
Дзиги нæ хæццæ рандæ ’й, уæрдуни фарсмæ уадæй. Гъæди цæргæй дæр
нæ немуц тухсун кодтонцæ, хæстæг гæлстонцæ бомбитæ хуæдтæхгутæй.
Еци рæстæги Дзиги тъæбæрттæй бауаидæ Лисгамæ æма æ сæр Лисгай
раздарæни буни рацæвидæ. Нæ фалдзости ку æрсабур уидæ, уæдта
бабæй гæппитæ æма гьазун райдаидæ æ устур цæститæй гъæуæйттæ
кæнгæй.
100

ИРÆФ, 1995, №1
АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
Журнал "Ирæфи фариккон фæстаг номери æ кæсгутæн зæрдæ
æвардтан, Гарданти Михали сфæлдистади хæццæ сæ ке зонгæ кæндзи-
нан æма нур нæ дзурд æнхæст кæнæн.
1927 анзи Владикавкази мухури рацудæй Гарданти Михали киу-
нугæ дигорон адæмон сфæлдистади туххæн, дигорон æма уруссаг
æвзæгтæбæл. Киунугæ нуртæккæ æй хъæбæр æстæн æма зин иссерæн.
Хуннуй "Памятники народного творчества осетин", 2-аг рауагьд.
Раздзурд ин ниффинста Дзагурти Губади. Е устур аргъ искодта
цъухæйдзоргæ дигорон адæмон сфæлдистади фиццаг æмбурдгæнгутæ
Тугкати Гæбуди - Соломон, Гарданти Михал, Собити Инали æновуд
хъиамалтæн. Нæ феронх кодта Гарданти Муха æма Тæркъой, уæдта
Тæкъоти Дзотдзæни дæр.
Кадæнгитæ, таурæхътæ зартæ æма æнд. фулдæр хай Гарданти
Михал ниффинста зундгонд дигорон уадзимисæ лæг, адæмон зарæг
æма хæзнатæ гъæуайгæнæг Кертибити Кертибий дзурдтæй.
Губади куд зæгьуй, уотемæй Кертибити Кертиби райгурдæй 1834-аг
анзи Дигоргоми Уæхъæци гъæуи. Кертибий фидæ адтæй Туйгьанти
Келемет. Келеметæн Кертибий мадæ - Дзагурти Дзотдзо адтæй хъу-
майаг уосæ æма имæ сæ дууæ дæр нимади на ’дтæнцæ.
Биццеу ку фæллæдæрунгьон æй, уæд 14-анздзудæй æ мугкаг æхе
номбæл искодта - Кертибитæй. Æ хæстæгутæ - Цакъотæ ин дугæрдуг
гал равардтонцæ æма уомæй мулк кæнун байдæдта. Райдайæни бал æ
гал еске гали хæццæ фæййеу кæнидæ (цæдес, галварс) æма галварсæй
косгæй, æ циййесбæл æфтаугæ цудæй æ фæллонгун мадæ Дзотдзой
101

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
хæццæ. Фæстагмæ сæмæ иссæй æртинсæй сæри ставд фонс, дууæ бæхи,
хумзæнхитæ æхсæз хаййи. Кертибийæн æнæуинон адтæнцæ баделиатæ
æ рамæлæти бонмæ. Кертибий фидæ Туйгьанти Келемети рамардта
Митдзити Лало. Митдзий фуртæн баделиатæ карз тæрхон рахастонцæ,
- Келемети фæдбæл куд цæуа кæдфæнди дæр æма кумæфæнди дæр,
сауæнгæ ма ин пусойнæмæ дæр хъувгъан куд хастайдæ, ке сæ бафху-
ардта, уой туххæй. Митдзий фурт æнхæст кодта æ тæрхони дзурд, фал
æ бон ку нæбал адтæй, æ сæрмæ ’й ку нæбал хаста, уæдта Келемети
топпæй фехста. Фал ибæл æ фурт Кертибий зæрдæ уоййасæбæл нæ
фæрристæй.
Кертибити Кертибий разамундæй арæзт æрцудæй фиццаг
цалхфæндаг Дигоргоми. Е адтæй æцæг дзиллон лæг, федаун кодга
æнсувæр æнсувæри хæццæ, мугкаг мугкаги хæццæ, гъæу гьæуи хæццæ.
Адæм æй агурдтонцæ алли хузи ахсгиаг гьудтæгти фæдбæл, уомæн æма
е адтæй еци рæстæги тæккæ циргъзунддæр, дзурдарæхстдæр,
"мæлгьæвзагдæр" оратор айдагъ Дигори нæ, фал еугур Иристони дæр.
Кертибити Кертибий æ рæстæги киристон дин райсун ке нæ
бакумдта, уой туххæй ма сакъадах "Чечень" - мæ æрвист дæр æрцудæй,
куд фудгæнæг, уотæ. Æ хæццæ ка ’дтæй еци æнæбари бунати, етæ
еугурæй дæр рамардæнцæ, Кертибий æхуæдæг ба æ федар æнæнездзий-
нади фæрци фæййервазтæй. Кертибийæн адтæй дууæ уоси, фал ин
зæнæг ба неци исæнтæстæй æма уæд æ хуæри фурт Химилонти
Оразбийи æхе мугкагбæл ниффинста. Кертибий адтæй тухуаст дæсни
зæнхкосæг, зæнхи кусти сосæгдзийнæдтæбæл фæрсунмæ ’ймæ
цудæнцæ адæм Дигори алли кæрæнттæй, æ фондз æнгулдзей хузæн
зудта еугур зайæгхалæ, къотæртæ æма бæлæсти мугкæгтæ. Амудта ставд
фонс æма листфонс куд æнтаугæ ’й, фал тæккæ дæснидæр ба адтæй
бæхти хæццæ архайунмæ.
Кертибити Кертибий зудта хъæбæр берæ кадæнгитæ. Е уонæми
æцæг æвдесæнтæ лæвæрдта дигорон адæми астæуккаг æнзти исто-
рийæй, фал уæдцæр хуæздæр-хуæздæр ба зудта Кæсæг Цæгат Кавкази
ку æлдареуæг кодтонцæ, еци рæстæги хабæрттæ. Æ кадæнгитæ кæнидæ
фулдæр зумæгон, гъесин фæндурæй цæгьдгæй. Кертибий æвзаг уотæ
гьæздуг адтæй, уотæ æнцонлæдæрæн, зæрдæмæгьаргæ гъудиæдтæй
дзурдта æма кадæнгæ ку кæнидæ нихæси, уæд еугур Уæхъæцæ дæр
игъосунмæ æрæмбурд уиуонцæ, сæ къах сæ нæбал хæссидæ
рандæунмæ.
Дзагурти Губади киунуги раздзурди гузаввæ кæнуй, Гарданти
Михал Кертибити Кертибий еугур кадæнгитæ ке нæ ниффинста, еци
гьулæггаг хабарбæл. Æхуæдæг ма ,еци хъор банхæст кæнунмæ гьавта
19Ш-аг анзи, фал ин нæ бантæстæй. Кертибий уæдмæ æгæр æрзæронд
æй æма Губадийæн ести радзорунбæл не ’сарази æй: "Æнсувæр нæ ци
Хуцау искодта, уой истæн, нецибал зонун, феронх дæн сæ", зæгъгæ.
102

ИРÆФ, 1995, №1
Киунуги æрмæгутæ дехгонд æнцæ еуæндæс хаййебæл. Хуцауи
фæндæй сæ мах мухур кæндзинан нæ равгæ куд уа, уотæ. Нур бал
идайæн æртиккаг, цуппæрæймаг æма фæндзæймаг сæртæй: мæгур
еунæги кадæнгитæ; аргьæуттæ; фидтæлти зартæ.
ЕУНÆГИ ТАУРÆГЬ
Еу гьæуи цардæй мæгур зæронд лæг. И лæг рамардæй ’ма ин
байзадæй лæхъуæн æма кизгæ. Кизгæ уайтагъд рандæ ’й. Лæхъуæн дæр
рацæппо-лæппо æй; хуæрзигурд разиндтæй æма ’й Хуцау фонс
кæнунбæл фæккодта. Игурд фескъуæнхтæй ’ма æхе хъйамæтæй гьæу
исæнтудта, æхуæдæг ба Ханти кизгæ ракурдта.
Еу æхсæвæ мæгур еунæг иуазæгдони куд хустæй, уотæ имæ бад-
зурдæй:
- Сæумæ дин сехауар афбни дæ уосæ хастæуй, лæги сæр дæ
багьудæй, еунæг!
Лæхъуæн фестадæй, тургьæмæ рацудæй, рагьæуæйттæ кодта ма
некæми неци фæууидта; бацудæй фæстæмæ æма æхе хуссæни куд
æруагъта, уотæ ба имæ нæуæгæй бадзурдæй:
- Сехуар афони дæ фиди лимæн дæр ами уодзæнæй!
Исхъурдохæн æй мæгур еунæг; ци ’рдæмæ цудайдæ, кæмæн ци
кодтайдæ, уой нæбал зудта æма æ мадæмæ бацудæй æма æ хабæрттæ
уомæн радзурдта. Æ мадæ ба ин загьта:
Дæ фиди марæги дæр, дæ фиди лимæни дæр, Хуцауи ку фæндæуа,
уæд ескæми ердзæнæ. Уодесæг æма уосесæгæй ба игъаугидæр нæ ес,
дууæ гьудтаги дæр æмбес æнцæ’ма дæ сæри гьудтагмæ цо! Еунæг æ
бæхбæл саргъ багæлста ’ма талингитæй Хантæмæ нихъхъæрттæй;
къæразгæ бахуаста кизгæмæ æма имæ е дæр ракастæй.
- Кизгай, дæ артцæмæн саис, зæгъгæ, имæ дзоруй еунæг.
Кизгæ ба ин загъта:
- Æз мæ арт ку сайдтайнæ, уæд дæмæ лæг нæ рарвистайнæ!
- Мадта æрхезæ, æз ба дæ хæссон!
- Уотемæй нæ рахездзæнæн, фал дæлæ авд надей астæумæ ниццо;
мæн ка хæссуй, е дæ фиди марæг дæр æй ’ма мос уомæй байсæ!
Еунæг ниццудæй авд надей астæумæ ’ма уоми æ бæх бафæсахсæн
кодта.
Сехуар афони ибæл хан дууадæс бæхгиней хæццæ киндзæ худта,
уотемæй æрбацудæй. Мæгур еунæг сæ хæццæ æхе рацæуæг кодта,
ханæн æ бæрзæй æрсæрфта æма и бæхæй ратулдæй, æхуæдæг ба
ралигъдæй. Хани æмбæлттæ дæр сæ киндзæ фæснад еу дорбæл
103

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
фæууагътонцæ æма еунæги фæсте сæхе рауагътонцæ. Дзæбæх ку
рарæнгьæ ’нцæ, уæд æ бæх фездахта фæстæмæ, сæ рахес фарси
æрбагьазта ’ма син сæ сæртæ къуæрттитæ гæнгæ рацудæй; æртиндæсей
дæр бафснайдта, сæ бæхтæбæл син сæ тонаугæ бабаста, æ разæй сæ
рамбурд кодта.
Хани кизги дæр æ фæсабæрцæмæ æрбайста æма уотемæй æ
хæдзарæмæ исцудæй. Еунæгæн е’сцудмæ æ фиди лимæн гьастæй рандæ
’й. Еунæг уой ку базудта, уæд æй сорунтæ райдæдта, баййафта æй,
хатуй имæ, коруй æй "раздæхæ", зæгьгæ, ’ма имæ нæбал игьуста æ фиди
лимæн.
Уæдта ин загъта æ фиди лимæнæн:
- Кæд дæ фæндуй, уæд мæ фиди мулк дууæ æмбеси бакæнæн, кенæ
ба еу бони фонсæй ке иссердтон, уони райсæ!
На-нæ-уа æй ку нæбал уагьта еунæг, уæд æ фиди лимæн раздахтæй
æма райста еу бони фонсикондæй ке иссердта еунæг, уони.
Еунæг уотемæй еци еу бон æ фиди тог райста, æ фиди лимæни
устур хæзнайау багьæуай кодта, æнæзæрдæхудтæй æй рарвиста, æ уосæ
дæр æрхудта.
Ци рацудæй, Хуцау æхуæдæг зонуй, уæдта еунæг фунтæ фæууидта:
1) авд берæгьи сæгьæ раскъафтонцæ ’ма сæ цума е ба расурдта,
авдей дæр рамардта; æвдæймаги куд æстъигьта, уотæ ба æ фарсæй
фæтътъифстæй;
.2) уæдта цума æртæ богьай сæ кегьоги æмбухта, уотæ;
3) æртæ æхсинæги ба кæрæдзей тундтонцæ.
Еунæг æ фунтæ æ мадæн радзурдта æма ин е ба загьта:
- А гъæуц кизгæ раскъавдæ уодзæнæй, ду ба фæдесæй рараздæр
уодзæнæ; авд рамардзæнæ, æвдæймаг куд фест кæнай, уотæ ба бийде
расхъеудзæнæй, дæ фарсбæл исæмбарлдзæнæй ’ма уомæй дæ адзал
уодзæнæй. Æртæ богьай ба æнцæ де ’ртæ æнгари. Етæ ба дæбæл
богь-богьæй кæудзæнæнцæ. Æртæ æхсинæги ба æз - дæ мадæ, дæ уосæ
æма дæ еунæг хуæрæ, - маха нæхе тондзинан, æндæра ци кæндзинан?
Уотæ рæхги ба авд абæреги гьæумæ фæллæбурдта. Абæрегтæ еу
кизгæ раскъафтонцæ. Гъæуфæдеси разæй еунæг фæцæй, авдей дæр
рамардта, æхсæзей тонаутæ си рафснайдта, æвдæймагмæ куд бацудæй
æма ниллæудтæй, уотæ ба æ фун æ зæрди æрбафтудæй æма
ниллæудтæй, нæбал имæ æндиудга. Кизгæ ниххудтæй ’ма дзоруй
еунæгмæ:
- Се ’гасæй син ку нæ фæттарстæ, уæд мардæй ба куд тæрсис?
Еунæг уæд æхебæл æрхудгæй, кизги æфхуæрд æ сæрмæ нæбал
æрхаста æма бацудæй мардмæ, æ къандзол ин исрæдувта, уордигæй
бийде фесхъиудтæй æма еунæги фарсбæл исæмбалдæй.
104

ИРÆФ, 1995, №1
Уотемæй еунæги æ фун æриййафта, æ хæдзарæмæ ма уодæгасæй
æрхъæрттæй, уæдта æ дуйнейæй рахецæн æй.
Ксртибий дзурдтæй. Мæхческæ.
Аргъæутгæ
ХАНТÆÆМАУРУС
Урус хонхбæл дууæ хатти æрбамбалдæй; уæд мах хуæнхти бæрæг
æлдар нæма адтæй, хантæ ба еци рæстæги тухи адтæнцæ, тухæ уони
къохи адтæй. Уруси хантæ басастонцæ, хъалон сæбæл æривардтонцæ;
кизги рæсугьд æма сæмæ лæхъуæни дзæбæх нæбал уагьтонцæ, уотемæй
сæ рацайтæбæл искодтонцæ.
Уæд уруси æлдар дæлгьæуи къæсибадæг уоси бафарста:
- Ци мадзалæй ханти тухæ басæттон, цард нæ ку нæбал уадзунцæ,
зæгьгæ.
Е ба загьта:
- Ханти тогæй цалинмæ урусмæ фæсевæд исæнтæса æма етæ æфсади
цæунгьон фæууонцæ, уæди уæнгæ син неци мадзал иссердзæнæ. Нур
ба æзнагæй неци, фал сæ хæццæ лимæн разæгъæ æма дæхе мугкагмæ
дæр кæд уони тогæй нæлгоймаг равзуридæ!
Уруси æлдар зелæн кæнун райдæдта æма ханти хæццæ ислимæн æй.
Еу хатт кæми адтæй, уоми æлдар æхемæ ханти сæри хинцунмæ
æрхудта. Хинцун æй райдæдта хуæруйнаги рæсугьд æма ниуазуйнаги
дзæбæхæй. .Æстæмæй-астмæ ’й фæххинста, уæдта ма ’й æ уæластæн
æртæ бони æруорæдта. Бонæ ку бамийнасæ кæниуонцæ, уæд æхсæвæ
æлдар æхе раласидæ, æ уоси ба ханти сæри рази ниууадзидæ ’ма ин
бафæдзæхсидæ, ести мадзалæй æй басайæ, зæгъгæ. Хан нæ æма нæ
арази кодта. Дзæвгарæ ибæл рацудæй уруси æлдари хæдзари.
Нур, цæууон, зæгьгæ, еу ку загьта хан, уæд æлдар ба дуйней цæлæ
низмæнтидæ, æ дзилли æрæмбурд кæнидæ æма адæм устурæй, мин-
къийæй кинтау зилдæнцæ. Еу æхсæвæ кæми адтæй, уоми хуæрдæфсес
æма ниуæзтæйдзаг лæг æхе уорамун нæбал бафæразта æма уруси
æлдари уоси хæццæ фæцæй. Уобæл и уосæ бауæззау æй æма ин
лæхъуæн райгурдæй.
Лæхъуæн ку ралæг æй, уæд хантæн билдогь кæнун раидæдта æма
сæ хæццæ тугьд расайдта æма ханти басаста.
Уæдæй ардæмæ дуйней дзиллитæн уруси æлдар уоли иссæй.
105

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
Нур раст дуккаг хатт исæмбалдæй мах Кавкази хуæнхтæбæл уруси
тухæ. Æртиккаг æздæхт нæма ку æркæна, уæдта е ба уодзæнæй дуйней
кæрон.
Кертпибий дзурдпгæй.
АЗУРУМИ ЦÆУÆЙНОН
Азуруми цауæйнонæн Хуцауæй лæвар адтæй æма цидæриддæр бони
рацудайдæ, уоми æнæ сирди мард æ зæронд мадæ ’ма фидæмæ нæ
цудæй. Уотемæй сæ сирдтон фидæй хаста.
Еу хатт кæми адтæй, уоми ба Азуруми цауæйнон бонсауæй-изæрмæ
фæххаттæй ’ма нецæбæл рамбалдæй. Изæрæрдæмæ ба еу бæрзонд
хонхмæ исхизтæй, фæффæлгастæй уордæгæй æма некæми неци
æстæфтæй. Сагьæсти бацудæй мæгур цауæйнон æма сæргубурæй раз-
дахтæй хонхæй. Уотæ рæхги ба хонхи айнæгбæл рауидта сугъзæрийнæ
сес. Исиста æй ма ин Хуцау æ цъухи бафтудга: аци сес паддзахæн
хæсдзæнæн, зæгъгæ. Хæссунтæ ’й байдæдта æма Стамболмæ
бахъæрттæй. Уоми ба падцзахæн хæлар æма хæстæг ка ’дтæй, еу уæхæн
лæгмæ бацудæй æма ин æрдзурдта, цауæни куд фæххаттæй ’ма куд
нецæбæл рамбалдæй, æрæгиау ба сугъзæрийнæ сес куд иссердта æма
’й уомæн ке хæссуй, уой.
- Гъе, мæ хор, загьта паддзахи хæлар лæг - афицер адтæй æвæдзи
дзорæги дзурдтæмæ гæсгæ. Паддзахи уæрдуни ма бадæ, зин дин
уодзæнæй. Фæлтаугæн а сес мæнæн радтæ ’ма дин æз ба мин соми
радтдзæнæн.
- Нæ, загьта цауæйнон: паддзахи ном кæбæл иссердтон, уой
нецæбæл радгдзæнæн.
Сæумæраги цауæйнон паддзахмæ бацудæй æма ин сес ралæвар
кодга. Паддзах дæр ин раарфæ кодта ’ма ин зæрдæ баивардта:
- Дæ лæвар дин нæ феронх уодзæнæн, зæгъгæ.
Цауæйнон паддзахмæ ку бацудæй, уæд паддзахи хæларæн æ уосæ
æфхуæруй æ лæги:
- Фесæфай, фесæфай, уой сес басайун ка нæ бафæразта, дæуæн
паддзахи афицер уни бæсти салдат агкаг адтæй. Нур ба цо æма
паддзахæн уотæ разæгьæ: "Дæ лæвар хуарз лæвар æй, фал дин аци сес
ка ’рхаста, е дин ци маргьбæл æрзадæй, уой иссерун дæр ба
фæраздзæнæй ’ма дæ е ку уайдæ, уæд хуарз уидæ, æндæра, а сес ба
адæммæ бавдесунмæ лæвари номæн нæ бæззуй, маргь ба алкæми дæр
федауй!
И афицер фæццудæй æма ин æ уосæ куд баамудта, уотæ радзурдта
паддзахæн. Паддзах дæр, цæгæй мин хуарз ку зæгьуй, зæгьгæ æма
рарвиста Азуруми цауæйнонмæ. Цауæйнон дæр, кæд мин паддзах
106

ИРÆФ, 1995, №1
лæвар кæнуй, зæгьгæ, ’ма цийнæгæнгæ уоми æрбалæудтæй ’ма палд-
захмæ дзоруй:
- Ци ми кæнис паддзах, мæнæ дæн?
Паддзах ба ин загьта:
- Дæ лæварæй боз, фал аци сес ци маргьбæл æрзадæй, е дæ арми
бафтуидзæнæй ’ма мин уой иссерæ!
- Неци мадзалæй дин æй иссердзæнæн, паддзах! Аци еу хæтун
кæнун мæ сувæллонæй ардæмæ æма ма уæхæн маргьбæл мæ цæстæ
некæд æрхуæстæй.
- Æнæ иссерун ин нæ ес, кенæ ба дин дæ сæр ракæнун кæндзæнæн!
Ниггузавæ ’й Азуруми цауæйнон æма рацудæй паддзахæй уонтæ -
бæрзонд æма сæргубурæй. Æ бæсти уæнгæ æрбацудæй æма идардæй
багьæр кодта æ мадæ æма æ фидæмæ:
- Æз мæ сæри исæфтмæ цæун, нур ба уæхе цæмæй даретæ, уомæй
даретæ, мæнæй уин фурт нæбал ес!
Никкудтæнцæ мæгур зæрæндтæ, ниддæлалай кодтонцæ, Дзуруми
цауæйнон дæр æнæ фæстæмæ фæккæсгæ хæтунмæ ниффардæг æй. Ци
фæххаттæй, Хуцау зонуй, уæдта еу коми думæгмæ лигьз будуртæмæ
рафтудта. И будури ба идарддзæф æристæфтæй еу уорс кесена.
- Уæддæр исæвд æма исæвд, нур ба цæуон еци кесенамæ, загьта
æхецæн Азуруми цауæйнон æма ниццудæй уордæмæ. Бадзурдта кесе-
намЗе æма дин уоми ба æртæ кизги æма зæронд лæг æма уосæ. Дууæ
хестæри кизгуттæй ниццийнæ ’нцæ:
- Нæ’ сиахс æрцудæй, зæгъгæ; æгас цæуай, нæ сиахс, зæгъгæ.
И кæстæр ба æхе бааууон кодта. Азуруми цауæйнон дæр дестæ-
тæмæстæ кæнуй,- ци ’й а, ци дессаг æй, зæгьгæ. Æхсæвæ ’й хуарз куд
нæ фæйдтайуонцæ Азуруми цауæйнони. Сæумæ ба цæуни цъапп ку
кодта, уæдта ин загьтонцæ и мадæ ’ма и фидæ:
- А дууæ хестæри дæр курд æнцæ, фал а кæстæр ба дæуæн лæвард
адтæй, Хуцау æй дæу агкаг искодта ма ’й нур ба хонæ дæ хæццæ!
Сагъæсти бацудæй Азуруми цауæйнон; æрæги-дурæги ба исарази
æй æ уосæ хонунбæл. Етæ дæр галуæрдун баефтигьтонцæ, алли хуарз-
дзийнадæй æй нийдзаг кодтонцæ ’ма сæ рараст кодтонцæ. Кизгæ ’ма
лæхъуæн æмвæрстæ исбадтæнцæ и уæрдуни, галдæрæг ба син разæй
галтæмæ дзоруй, уотемæй фæццæуй Азуруми цауæйнон æ уоси хæццæ.
Ци рацудæнцæ, Хуцау дæсни, уæдта Азуруми цауæйнон зæрдбунæй
нийнæфтæй.
- Бауорамæ, - исдзурдта и кизгæ галдæрæгмæ.
Е дæр галтæ æруорæдта. Уæдта кизгæ дзоруй æ сæри хецаумæ:
- Кæд дæ зæрдæмæ ести хæссис æма мæ æвæндонæй хонис, уæд æй
æз нæ агкаг кæнун æма аци сахатбæл куд рартæсæн, уотæ!
- Дæу туххæй бæргæ нецæбæл гузаввæ кæнун, загьта Азуруми
цауæйнон, фал еунæг гьудтагбæл хъурмæ кæнун: мæнæн зæронд мадæ
107

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
’ма фидæй æндæр æрвадæ дæр æма хуæрæ дæр нæ ес. Уони ба цауæйнон
адтæн æма сирдтон фидæй хастон. Еу кæми адтæй, уоми ба цауæни
фæццудтæн æма нецæбæл исæмбалдтæн. Æрæгиау ба еу сугьзæрийнæ
сес иссердтон. Хуцау мин мæ зæрди фидбилиз бауахта æма ’й падд-
захæн фæххастон и сеси. Нур ба паддзах уотæ зæгьуй: "Кенæ еци сес
кæбæл адтæй, уоци маргь иссерæ, кенæ ба дин дæ сæр кæнун", -
зæгьгæ. Уотемæй ба æз дæу ку фæххонон, еци маргь ба ку нæ иссерон;
паддзах мæн ку рамара, ду ба мæ зæронд мадæ ’ма фиди хæццæ
гьезæмарæ ку кæнай, фуд бонтæ ку ’взарай ’ма уонæн дæр зæрди хæрæ
ку ’суай, уомæй тæрсун, æндæра дæ уоди туххæй ба мин æгæр уæлдай
дæр бæргæ дæ!
- Мадта е ба гузавваг нæ ’й? Еци сес дин дæ рази æз ниввардтон.
Мæ фидæ пахампар æй æма Уасгергий хæццæ балци адтæй. Фæддæид-
тонцæ хæтгæ æма сæ зæрдæмæ бацудтæ, мæн дин исагкаг кодтонцæ
æма уони фæндæй дин дæ рази еци изæр сайтани карки сес ниггæлстон
’ма уæдæй ардæмæ ба дæмæ æнгьæл кастæн дæ фæззиннунмæ. И карк
ба нур дæр ма уæртæ нæ медæггойни ’й, ма’й рахæсдзæнæн. Уомæй
зиндæр гъудтаг Хуцау ма радтæд!
Куд нæ ниццийнæ адтайдæ Азуруми цауæйнон, и маргъ æ къохи
бафтуйгæй? Æрбацудæй æ хæдзарæмæ бийнонти хæццæ. Ниццийнитæ
æнцæ æ зæронд мадæ ’ма фидæ дæр. Дуккаг бон ба сæудартæй
файйагайдта паддзахмæ. Бацудæй Стамболмæ ’ма зонгæ лæгмæ
бацудæй.
- Гъи, дæ арми ести бафтудæй, зæгьгæ ’й фæрсуй и афицер.
- Хуцауæй боз, иссердтон æй, загьта Азуруми цауæйнон.
- Мадта ’й мæнæн радтæ: æртæ мини дин дæдтун кæдзос æхцайæй.
- Нæ паддзахи ном кæбæл иссердтон, уой нецæбæл радтдзæнæн,
зæгъгæ, ма ’й паддзахæн бахаста.
- Гъæй, мæ сæри хецау, еу лæг басайун æма фесафун ка нæ фæразуй!
Дæуæн салдат ун агкаг адтæй, загъта афицери уосæ. Нур ба цо,
паддзахæн зæгьæ: "Еци гьудтаг кæмæн бантæстæй, уомæн ма дин æ
бон æндæр еститæ дæр исуодзæнæй; нур ба Уæрппи бæрзондæн æ
дуккаг бæрзонддæр цъоппбæл ес сугъзæрийнæ сауæдонæ ’ма дин
уомæй цулухъидзаг ку ’рхæссидæ, уæд фиццаг куд адтæ, уотæ
лæхъуæнлæг фестисæ!"
Афицер бацудæй паддзахмæ æма ин æ уосæ куд баамудта, уотæ
радзурдта. Паддзах ниццийнæ ’й: мадта уæхæн мадзал кæд ес, уæдта е
ба хуарз ку æй, зæгьгæ æма Азуруми цауæйнонмæ рарвиста. И
цауæйнон дæр цийнæгæнгæ æ рази æрбалæудтæй, аци хатт мин ести
хуарз лæвар дæдтдзæнæй паддзах, зæгьгæ.
- Дæ лæвæрттæ дин нæ феронх дæн, фал еци маргь иссерун ка
бафæразта, дæуæн дæ бон исуодзæнæй Уæрппи бæрзондмæ исцæун
108

ИРÆФ, 1995, №1
дæр æма мин уордæгæй и бæрзонддæр цъоппæй сугъзæрийнæ
сауæдонæй цулухъидзаг æрхæссæ!
- Мæ бон дин не ’суодзæнæй уой бакæнун! Мæгур лæг дæн, гал
нæмæ нæ ес, бæх дæр уой хузæн, Уæрппи бæрзондмæ дин кæцæй
бахъæртон? Уæд дин уой сæрмæ ба куд исрæдæхсон, маргь æ сæргьи
ратæхун ку нæ фæразуй!
Никкудтæй Азуруми цауæйнон æма уотемæй æ хæдзарæмæ
ранæхстæр æй. Æ кегъогмæ ку ’рбахъæрттæй, уæд идарддзæф
нйллæудтæй æма дзоруй æ мадæ’ма æ фидæмæ:
- Æз мæ сæри исæфтмæ цæун, мабал мæмæ æнгьæл кæсетæ, еци
сабий дæр æ фиди хæдзарæмæ рарвететæ!.
Шккудтæнцæ зæронд мадæ ’ма фидæ. Æ уосæ ба имæ рарвиста:
- Ахсæви ами фæууо, кæдимайди исонмæ ба Хуцау еу хуæздæр
унаффæ нæ еуей зæрди æрифтауидæ.
Азуруми цауæйнон исарази æй æ уоси дзурдтæбæл, æрбацудæй æ
хæдзарæмæ. Бæдæйнаг уосæ дæр и гъæубæсти кизги рæсугъд æма
лæхъуæни дзæбæх нæбал фæууагъта, æримбурд сæ кодта æма гъаст
исаразта. Раст бонивайæни ба фæлмæн уатбæл æвваст рафунæй æй
Азуруми цауæйнон. Ци рахустæй, Хуцау зонуй, уæдта ’й æригьал кодта
æ уосæ æма ’й фæрсуй.
- Гъи, ци фæндæ дæ зæрди æрифтудæй?
- Неци, мæ сæр фесафунæй æндæр.
- Мадта уотæ ма кæнæ, фал фæццо паддзахмæ, тæрсгæ ма кæнæ ма
ин уотæ разæгьæ: "Мæгур лæг дæн æма Уæрппи бæрзондмæ цæбæл
фæццæуон, уæхæу мæмæ нæ ес; нур дæу еци гьудтæгтæбæл ка ардауй,
еци афицермæ дæ лæварæй ес къазнатæбæл берæ æхцатæ æма дæу
туххæй еци зин æхецæн радтæд æма Хъара-денгиз æма Ахъ-денгизи
астæу цæруй Йеким æлдар æма уой сау аласа балхæнæд, мæ уоди
хъиамæт ба дин æз дæр нæ бавгьау кæндзæнæн"
Азуруми цауæйнон бацудæй паддзахмæ ма ин æрдзурдта, æ уосæ
ин куд баамудта, уотæ.
- Е ба ка ’мбæлуи, еци гъудтаг ку æй, загьта паддзах.
- Ду дæ уодæй кæми хъиамæт кæни, уоми гъæуама е ба мулкæй
бахарз кæна.
Паддзах æрбахонун кодта æ афицер æма ин дзурд равардта Азуруми
цауæйнонæн, - Йеким æлдари сау аласа куд иссердтайдæ, уотæ.
Азуруми цауæйнон æ хæдзарæмæ æрбафардæг æй.
Паддзахи афицер ба Йеким æлдари сау аласабæл зелæн кæнун
байдæдта. Ци рацудæй, Хуцау зонуй, уæдта фудтæ, замантæй æ къохи
бафтудæй æмай æрбарвиста Азуруми цауæйнонмæ.
Азуруми цауæйнон дæр рабадтæй æма бацудæй Уæрппи бæрзонди
бунмæ. УЬми ба æ бæхæн æртæ цæфи фæккодта æма бæх цъæх айнæг
ехбæл маргъау истахтæй. Хонхи сæрбæл фæффестæг æй æма
109

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
сугьзæрийнæ сауæдонæй гæбæт байдзаг кодта æма ’й æ фæсабæрцæ
нæхæтбосæй саргьи къохмæ бабаста. Æхуæдæг дæр æхе Уæрппæн е
’ннæрдæмæ рагæлста æма сау айнæгбæл æ сæфтæгутæй, лæкъæрдае
бони готон сикъит дууердæмæ куд фæккалуй, уотæ калгæ рацудæй.
Æрцудæй сæхемæ; уоми ба сауæдонæй цулухъ байдзаг кодта, инней ба
сæхемæ ниууагьта ’ма рандæ ’й падцзахмæ. Азуруми цауæйнонæн е
’хсæвеуат цæттæ адтæй.
- Ести дæ арми бафтудæй,зæгьгæ ’й фæрсуй афицер.
- Хуцауæй боз, загьта Азуруми цауæйнон, фæххуæст дæн паддзах
ке агурдта, уобæл.
- Мадта дин паддзах неци хуарз фæууодзæнæй, мæнæн æй радтæ
æма дин милиуан дæдтун.
- Нæ, паддзахи ном кæбæл иссердтон, уой нецæбæл радтдзæнæн.
Æма рандæ ’й паддзахмæ. Паддзах райста æ сауæдон, æхе æй
ниртадта æма æ лæхъуæни куд адтæй, уотæ фестадæй, раарфæ кодта
цауæйнонæн:
- Дæ лæвар дин нæ феронх уодзæнæн, зæгъгæ.
Афицери уосæ уой ку базудта, уæд загъта æ лæгæн:
- Дæуæн салдат ун агкаг адтæй, æндæра уомæй и дон басайун куд
нæ бафæразтæй! Нур ба цо паддзахмæ æма ин зæгьæ: Тъе, гиди, нур
ма дæ еци лæхъуæнæй дæхемæ гæсгæ Хори кæстæр кизгæ уосæн ку
уайдæ, уæд дæ хузæн кæми уидæ паддзæхти æхсæн! Уой ба дин аци
гьудтæгтæ ка фæразуй, е куд не’смадзал кæндзæнæй!"
Паддзахи зæрдæ фехсайдта æма рарвиста бабæй Азуруми
цауæйнонмæ. Е дæр æрбахъæрттæй Стамболмæ паддзахи хæдзарæмæ.
- Дæ лæвæрттæй боз, лæхъуæн мæ искодтай, нур ба мин Хори æртæ
кизгемæй сæ кæстæри уосæн æрхæссæ!
- Мæ бон дин не ’суодзæнæй, паддзах! Адæм уинунцæ, уой æз кæми
иссердзæнæн.
- Æнæ иссерун нæ ес, кенæ ба дин дæ сæр ракæндзæнæн.
Уонтæ бæрзонд æма сæргубурæй æрцудæй Азуруми цауæйнон æма
мæстгунæй сире къелай зустгомау бабадтæй. Къела æ буни фæрки
фæркгай рахаудтæй.
- Ци кæнис, цæбæл гузаввæ кæнис, фæрсуй æй æ уосæ.
- Ма ци кæнун? Паддзах Хори кæстæр кизгæ уосæн агоруй ма е
мæн арми кæцæй бафтуйдзæнæй? Мæ сæр фесафунæй æндæр
фæрæзнæ мæнæн нæбал ес.
- Ахсæвæ ниххуссæ, уæдта исон ба кæд еу хуарз фæндæ Хуцау
радтидæ! м
Æрбон æй бабæй еци æхсæвæ дæо æма и уосæ фæрсуи Азуруми
цауæйнони:
- Гъи, ци фæндæ искодтай?
- Неци, мæ сæр фесафунæй æндæр.
110

ИРÆФ, 1995, №1
- Мадаа уотæ ма кæнæ, фал фæццо паддзахмæ ’ма ин разæгъæ:
"Мæгур лæг дæн ’ма Хори хæдзарæмæ цæбæл фæццæуон? Дæу ка
ардауй, еци афицермæ ба дæ лæвæрттæй æнæбæрцæ берæ æхца æма
мин науæ исаразæд, дууадæс хатæни кæми уа, уæхæн; уонæй ба алли
хатæни дæр дууадæс кизги æма лæхъуæни, хуæруйнаг æма ниуазуй-
нагæй куд не’сгузаввæ уонцæ, уотæ алкæмæн дæр æ хæццæ ниввæрæд,
уæдта Хуцауи ка фæндæуа, е уодзæнæй.
. - Ка ’мбæлуй, еци гьудтаг зæгьис, загьта паддзах æма дзурд
равардта æ афицерæн, Азуруми цауæйнонæн науæ куд исцæттæ код-
тайдæ, уотæ. Афицер æ фæстаг мортæ бахуардта науæбæл æма ин
фудтæ, замантæй исцæттæ’й.
Азуруми цауæйнон науи рабадтæй æма цæун байдæдта: Ци
фæццудæй, Хуцау зонуй, уæдта денгизи кæронмæ рахъæртгæй æма æ
науæ æруорæдта. Сæумæ хор æ хæдзарæй ку нæхстæр кодта, уæд
денгизи æхе ниццавта æма рандæ ’й. Азуруми цауæйнон е’мбалтæн
загьта æма билæмæ рацудæнцæ. Уоми ба гьæйдæ кафунтæ, семунтæ
исамадтонцæ. Хори кизгуттæ дæр сæмæ фæккастæнцæ идардæй. Дук-
каг бон дæр бабæй уотæ семунцæ. Хори кизгуттæ дæр сæмæ сæхе
æрхæстæгдæр кодтонцæ. Æртиккаг бон ба кизгуттæ нæбал фæггæдзæ
кодтонцæ æма æрцудæнцæ кафгутæмæ. Азуруми цауæйнон син сæ раз
хуæрдæй æма ниуæзтæй райдзаг кодта. Адæм хуæрун, ниуазунбæл
исцалх æнцæ. Азуруми цауæйнон Хори кæстæр кизгæ ’рдæмæ ниуæзтæ
уфсун байдæдта. Еу сахат, уæдта Хори кизгæ исрасуг æй æма рахъан
æй. Æ хуæртæ уой ку фæйдтонцæ, уæд фæттарстæнцæ æма ледзунти
фæцæнцæ. Азуруми цауæйнон æ адæм науи бакалдта æма Стамболмæ
Хори кизги хæццæ æрбацудæй.
Паддзах дæр устур лæвæрттæ ракодта Азуруми цауæйнонæн Иеким
æлдари сау аласай хæццæ æма ма нур дæр гьæздугæй цæруй, и афицер
ба мæгурæй фесавдæй.
Паддзæхти Сахи Сæри фурттæ уомæй хонунцæ.
Уæхъæще, 14 февр., 1903 анз.
алибег
Еу лæгæн адтæй æртæ фурти. Уони хæццæ ба ин адтæй устур
бæхæргьæуттæ æма галæргьæуттæ.
Еу кæми адтæй, уоми æндæр æртæ æрвади, уæигутæ, фæллæбурд-
тонцæ æма фæттардтонцæ и хъали фонс. Æ дууæ хестæр фурти уои ку
фегьустонцæ, уæд сæ фæсте фæдеси рауадæнцæ. И æртæ уæиуги ма
111

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
уони дæр райстонцæ ’ма сæ бæхгæс æма галгæс искодтонцæ. Алибег
ба ма сувæллон адтæй æма биццеути хæццæ гъазта.
Еу хатт Алибег еу æндæр биццеуи гьолтæ раскъафта. Е дæр ник-
кудтæй æма ин загьта:
- Кæд уотæ хуарз лæг дæ, уæдта де ’рвадтæлтæ кæми æнцæ, уой ку
нæ зонис!
Алибег æрцудæй сæ хæдзарæмæ æма фæрсуй сæ мади:
- Мæ дууæ æрвади кæми æнцæ, зæгьгæ.
Æ мадæ ба ин загьта:
- Нæ бæхæргьау æма галæргьауи хæццæ хасти фæцæнцæ.
Уæд Алибег загъта:
- Мадта мæнæн æнæ уонæй фæццæрæн нæбал ес, зæгьгæ, ’ма рандæ
’й æма æрласта бæхæргьауæй еу байраг æма æртæ далиси. Хæссун сæ
райдæдта. Анзи фæсте ба еу далис равгарста, æ уæраг ин басаста ’ма
нæма исæмир æй. Ка ма æризадæй, уони æ бæхи хуаллагæй нæуæгæй
хæссун райдæдта. Дуккаг анзи бабæй си еу равгарста, æ уæраг ин
басаста ’ма и æстæг æнхæст нæма исæмир æй. И далис æма и байраг
ма æртиккаг анз исхаста, уæдта инней дæр нивгарста, æ уæраги æстæг
ин фæууидта æма еугур æнхуæцгæ сойнæ иссæй æма загъта Алибег:
- Гъе, нур мæ цæун афонæ æрцудæй, мæ бæх дæр цæттæ ’й, зæгьгæ,
’ма ибæл саргъ бангон кодта, ра-ибæл бадтæй ’ма дзоруй æ мадæ æма
æ фидæмæ:
- Мæ бæхи рагьи куд федаун?
Етæ ба ин загьтонцæ:
- Уалдзигон сугьди кæрдæгбæл æртæх куд федауй, ду дæр дæ бæхи
рагъи уотæ федауис.
Алибег ниццудæй æма ранæхстæр æй е ’рвадтæлти агорунмæ. Ци
фæццудæй, Хуцау зонуй, уæдта сæ еу стур коми иссердта бæхгæс æма
галгæсæй. Кæрæдзей æрфæсмардтонцæ ’ма ин сæ хестæр^ хецауи
хæдзарæ ниййамудтонцæ. Алибег бацудæй уой хæдзарæмæ ’ма дин
уоми ба æ конд æ уиндæн нæ, уæхæн уосæ бадуи.
- Дæ бон хуарз, нана, зæгьгæ, имæ исдзурдта Алибег.
- Уæ, нанай хортæй бафсæдай; медæгмæ рауай, цæуæггон лæг
æстонггæнагæ ’й, естирахуæрæ!
Алибег бацудæй хæдзарæмæ. И уосæ дæр ин æ раз раидзаг кодта,
ба-ин хуæрун кодта, уæдта ин загьта:
- Нур ба дæхе бафснайæ: мæ сæри хецау бонæ арви къабæзти æртæ
зелæни кæнуй æма дæ бахуæрдзæнæй.
Алибег рацудæй хеди размæ: æ бæхæн уоми къагьд ракодта æма и
уоми раримахста. Еу гал равгарста, уомæи гæрзитæ ракодта æма уонæи
æхе хедигьоси цæгиндзитæбæл исбаста æма кæсуи. Уотæ ба еу уæиуг
сау бæхбæл бадтæй, дууæ сау лацини æ дууæ усхъебæл, Уот™æи
æрцудæй, ’ма дуйне æ тарæй саугангæ цæуи. И хедмæ æрбахъæрттæи
112

ИРÆФ, 1995, №1
æма ’й æ бæх фæстæмæ кæсгон хумæ ’ндæргьцæ райста. Е дæр æй
æрцæфтæ кодта:
. - Куйтæ дæ бахуæрæд, кæд цæмæй тæрсис, уæд! Мæнæн æзнаг ку
некæми ес; еунæг Алибег æй æма ма уомæн ба нерæн æ мади æхсир
æ донгонтæй ку кæлуй!
Цидæр адтæй, и бæх хедбæл æрбацудæй æма Алибег дзоруй
уæйугмæ:
• - Тоггинæй тогагорæй игьаугидæр нæ ес, нур ба мæ цæвæ, хестæр
дæ Хуцау искодта!
Е дæр æй фехста æма ’й раевгьудта. Уæдта ибæл Алибег дæр æ
сагьæдахъ исуагьта æма ’й фæттумбул кодта. Ис-имæ хизтæй, æ
церхъæй ин æ сæр æркодта; æ тонаугæ ин æ бæхбæл бафснайдта ’ма
уотемæй æрбацудæй уæйуги тургьæмæ. Медæгмæ бадзурдта и уосæмæ:
- Дæ сæри хецау балци рандæ ’й ’ма дин хунæн гурдзиаг фæткъу
æрæрвиста, зæгъгæ, ’ма ин æ размæ æ лæги сæр базилдта.
Цæун байдæдта бабæй ’ма иннæ уæйуги размæ бахъæрттæй. Æхе
бафснайдта. Уотæ ба дуйне ниссурх æй, уæхæн уæйуг и хедбæл
æрбацæуй. Хедбæл куд æрбацæйцудæй, уотæ ин æ дууæ усхъебæл дууæ
уорс хоййи æ билтæ фæстæмæ хуайун райдæдтонцæ; æ бæх ниххуррут-
титæ кодта æма ’й фæстæмæ райста:
- Куйтæ дæ бахуæрæд, кæд Алибег дæ рази нæ бадуй, уæд, зæгьгæ
æма ’й æрцæфтæ кодта.
Алибег дæр имæ хеди бунæй фелвæстæй, æхсти барæ ин равардта,
уæдта ’й бафснайдта.
Ци рацудæй, уæдта дуйне ниррохс æй. Алибег дæр кæсуй æма
æрбацæуй сæнтуорс бæхбæл уорс уæйуг, æ дууæ усхъебæл дууæ уорс
бæлæуи, æ разæй ба æ уорс егæрттæ гъазгæ цæунцæ. Хедмæ
æрбахъæрттæй ’ма ин и бæлæутæ æ билтæ фæстæмæ хуайунцæ, уæдта
æ бæх ниххурруттитæ кодта æма ’й фæстæмæ райста. Е дæр æй
ниццæфтæ кодта: „
- Куйтæ дæ бахуæрæнтæ, кæд Алибег дæ рази нæ бадуи, ма уомæи
нæ фæттарстæ, уæд, зæгьгæ. „„„„.т
Алибег дæр имæ хеди бунæй фелвæстæи, æхсти барæ ин равардта,
^Уой^фæ^ГбТХбег æ дууæ æрвадей хæццæ рагъæр кодтонцæ сæ
бæхæргьау æма сæ галæргьæуггæбæл. Ци фæццудæнцæ, уæдта æрузæр
æйæКа æрбунат кодтонцæ еу будури. Алибег фæллад куд на дтаидæ
’ма загьта е ’рвадтæлтæн: «^то
- Сумах бал гьæуай кæнтæ, æз ба рахуссон, зæгьгæ.
Етæ ба ин загьтонцæ: ., ^„^х
- Пæ каол нæмæ уадзæ ’ма хуссæ, мацæмæи тæрсæ!
Е дæр син æТравардта ’ма рахустæй. Уæд æрвадтæлтæн Хуцау сæ
зæрди фудГфæндæ бауагьта: Алибегбæл рамаруни фæндæ искод-
8 Зак. 920
113

АДÆМОН СФÆЛДИСТААÆ
тонцæ, сæ къох ба имæ нæ тастæй, ’ма ин æ кард уосонги дуарбæл
исбастонцæ, æ ком уой æрдæмæ, уотемæй æма фæффæдес кодтонцæ:
- Уæ Алибег! Нæ фонс нин фæттардæуй, зæгьгæ.
’ Алибег дæр хуссигьæлдзгутæй рагæпп кодта æма ин æ кард æ дууæ
уæраги рахаун.кодта. Никкудтæй, нидздзиназта мæгур Алибег:
- Уæ хæццæ мæ хæссетæ, зæгьгæ, дзоруй е ’рвадтæлтæмæ ’ма имæ
фæстæмæ дæр нæбал фæккастæнцæ. Алибег уосонги байзадæй ’ма
судæй мæлæтмæ æрцудæй. Æ сæрти ци маргь ратæхидæ ’ма æ цорти
ци сирд рацæуидæ, уой еци фæрсæй фехсидæ, раймаридæ, æ
цуппæртæбæл имæ фæббуридæ æма’й еци хомæй бахуæридæ, уотемæй
цардæй.
Еу хатт кæсуй ’ма и гьæди еу хъæрæу уæйуг бæлæстæ исласидæ ’ма
сæ фæйнердæмæ æнтъухтитæ кæнуй, уотемæй æрхъæрттæй Алибегмæ.
- Ци дæ, ци дессаг дæ, зæгьгæ ’й бафарста Алибег.
Е ба ин загьта:
- Ме ’рвадтæлти кæстæр адтæн ’ма си лæгигъæдгундæр адтæн ’ма
мин мæ цæститæ искъахтонцæ ’ма нур ба уотемæй хæтун.
- Мадта мах æмбалтæн исбæздзинан, загъта ин Алибег; мæнæн ба
ме’рвадтæлтæ мæ уæргутæ æркодтонцæ ’ма мин цæуæн нæбал ес.
Исæмбал æнцæ уæйуг æма Алибег. Уæйуг Алибеги æ усхъи райсидæ
’ма уотемæй цауæнæй сæхе хастонцæ, изæрæй ба сæхемæ
æрцæуиуонцæ. Ци сæбæл рацудæй, уæдта ма сæбæл еу цонгой, е
’рвадтæлтæ æ цонг кæмæн æркодтонцæ, еу уæхæн бафтудæй. Цæрунтæ
син раеудагъ æй ’ма сæ зæрди уосæ корун æрæфтудæй. Алибег
хъæрæубæл рабадтæй, хъæрæу ба цонгоййи думæгкагбæл хуæстæй,
уотемæй еу хани зæнхæмæ æрбацудæнцæ. Еци хан ба æ кизгæ лæгмæ
æрвиста ’ма имæ адтæй устур æмбурд. И къуар æмбурд мæ бацудæнцæ
’ма ка кастæй, е уонæмæ кастæй, уосгор æнцæ, зæгъгæ, сæ ку æрзуд-
тонцæ, уæдта бунтондæр. Хани кизгæ дæр дессагмæ кæсунмæ рацудæй.
Етæ ба гьасти кæронмæ балæудтæнцæ ’ма хани кизгæ куд разилдæй,
уотæ имæ Алибег фæллæбурдта æма ’й хъæрæуи усхъæмæ æрбаскъафта.
Фæййагайдтонцæ. Адæм дæр сæмæ еу сахат фæккастæнцæ, - цума ци
кæндзæнæнцæ, зæгьгæ.
Ку сæ æрзудтонцæ, оххай, фæйхæссунцæ, нур, зæгьгæ, уæдта
фæффæдес æнцæ ’ма уони рази бадтæнцæ?! Ниййаууон æнцæ. Сæ
бунатмæ æрцудæнцæ. Уоми и кизги ка - енцег, ка - хуæрæ, ка - мадæ
искодта ’ма уотемæй цæрун райдæдтонцæ. Кæми-цонгой, кæми ба
хъæрæу бунатгæс байзаидæ. Алибег ба кæми сæ еуебæл, кæми - се
’ннебæл цауæни рандæуидæ, изæрæй ба саги марди хæццæ
æриздæхидæ. Уотемæй сæ енцег хуæрæ саги хъанз æма саги уæлдарæй
хастонцæ. Ци фæццардæнцæ, уæдта и кизгæ фудхуз кæнун райдæдта.
И къуар дæр æй бафæрсиуонцæ:
114

ИРÆФ, 1995, №1
- Цæбæл уотæ фудхуз кæнис? Дæ хæдзарæ дæ зæрди æфтуйуй
зæгьгæ, ма син неци бæрæг загьта. Уомæ ба еу цъифхуар уосæ
æрцæуидæ ’ма ин æ тог е ’скъелтæй исцъиридæ. Хæдзаргæс ба фулдæр
и хъæрæу уидæ æма ’й цæмæй уидта, фал ин е ’стуф ба балæдæридæ
ма загъта Алибегæн еци хабар. Уæд æй Алибег гьæуай кæнун райдæдта
ма имæ и уосæ æрцудæй, идард ислæудтæй ’ма дзоруй:
- Ка уæмæ ес?
Кизгæ ба ин загъта:
- Неке.
- Рамин соми кæнæ де ’нсувæртæй, куд уæмæ неке ес, уобæл.
Кизгæн дæр фæдзæхст адтæй, ’ма загьта:
- Хъæрæу цæра, неке нæмæ ес! Цонгой цæра, неке нæмæ ес! Алибег
цæра, неке нæмæ ес!
И уосæ æрбацудæй ’ма кизгæн е ’скъелтæй æ тог куд сцъирдта, уотæ
’й æрахæста ’ма ин загьта:
- Гъе, нур дин æнæ рамарун нæбал ес, куд адтан, уотæ нæ ку нæ
фестун кæнай, уæд!
Уосæ ба загъта:
- Мадта уæхе мæ хъури рауадзиайтæ, ’ма куд адтайтæ, уотæ исуод-
зинайтæ, зæгьгæ.
Алибег дæр фиццагидæр хъæрæуи рауагьта и уоси хъури, æма ’й еу
сахатти фæсте ба ци адтæй, уомæй æй хуæздæрæй исласта. Цонгой дæр
- уотæ. Се ’нккæтей фæсте ба Алибег дæр æхе рауагьта и уоси гьæлæри.
Нур ибæл и уæйгутæ ба хуæцунцæ, ку нин фæлледза >ма Нин нæ
ервæзæги ку бахуæра, зæгьгæ. И уосæ дæр æй нæ гæлста ’ма нæ гæлста.
Алибег дæр æй раздæр куд нæ ’тарстайдæ ’ма æ хæццæ хиринкъа
ниххаста. Нур исæнхæст дæн, зæгъгæ, уæдта уосæн æ зæрди
ауиндзæнтæ исуагъта. Раймардтонцæ и уоси, уæдта загьтонцæ:
- Цæй, нур ба а кизги еске æхецæн уосæн хонæд, зæгъгæ.
Алибег загьта:
- Хъæрæу хестæр æй æма уомæн агкаг æй.
Етæ ба загьтонцæ:
- На, ду нæ кæстæр дæ ’ма дæуæн акгаг æй, зæгьгæ.
Уæдта Алибег загьта:
- Мадта ин хуæрæ кæми разагьтан, уоми ’й æ фиди хæдзарæмæ
бахъæртун кæнæн, зæгьгæ, ’ма ’й æрбахастонцæ и ханмæ. Хан дæр
куд нæ ниццийнæ адтайдæ æ кизги иссергæй, ’ма син устур лæвæрттæ
ракодта. Уотемæй алке æ хæдзарæмæ æрбацудæй. Алибег сæхемæ ку
æрцудæй, уæд ибæл адæм æм.бурдтæ кæнун райдæдтонцæ. Е дæр син
æрдзурдта е ’рвадтæлти гьудтæгтæ, уæдта сагьæдахъ æрбайста ’ма
загъта:
- Кæд ке зæгьун, е æцæг адтæй, уæд а сагьæдахъи фат уæлæмæ
еунæгæй цæуй, фæстæмæ ба дууемæй æриздæхæд ’ма мæ дууæ æрвадей
115

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
сæри астæуи ниххæссæд, кенæ ба фæстæмæ дæр еунæгæй æриздæхæд
’ма мæн сæр ниффадæд!
Фат рандæ ’й, дууемæй ба æриздахтæй ’ма Алибеги æнсувæрти
рамардта ма ’й адæмтæ базудтонцæ Алибеги рæстдзийнадæ.
Мæхческæ. 5 окт., 1903 анзи.
ХАНИ ЛÆХЪУÆН
Еу ханæн адтæй еунæг лæхъуæн.
Æ адзалмæ хæстæг и хан æ лæхъуæнбæл бафæдзахста:
- Уосæ ку хонай, уæд дæхе гьæуай кæнун бафæразæ!
Лæхъуæн фæттарстæй æ фиди уосиатæй ’ма уосæ корун нæбал
æндиудта. Æ къохи ка ’дтæй, еци адæм ибæл кæрæдзей æнседун
райдæдтонцæ. Хани фурт фæттарстæй, зæнхи буни авар искодта ’ма
’й адæм куд нæ базудтайуонцæ, уотемæй сосæгкæй уосæ æрхудта.
Ци ибæл рацудæй, Хуцау æхуæдæг зонуй, ’ма ин æртæ лæхъуæни
райгурдæй, ’ма сæ еу æ зæрдæ кæбæл дардта, уæхæнттæн хæрсунмæ
равардта. Хæрсгутæ и биццеуи римæхсун ку нæбал фæразтонцæ, уæд
сæ æрхастонцæ куд æмбалдæй, уотемæй. Ханæн дæр гæнæн нæбал
адтæй ’ма син еци бон сæ мади дæр æравдиста. Адæм куд не ’рæмбурд
адтайдæ ханмæ? Цийнæ кодтонцæ сæ хани лæхъуæнтæ ’ма уосæбæл.
И уоси зæнхи буни аварæй хадзарæмæ куд худтонцæ, уотæ æмбурди
сæрти еу цæргæс æрбатахтæй, æхе имæ æрискъардта, сæ астæуæй син
æй фелваста ’ма ’й ниффардæг кодта. Адæмæн сæ цийнæ хъурмæмæ
рацудæй.
Лæхъуæнтæ исцæттæ ’нцæ ’ма гъазунгъон фæцæнцæ æма сæ мадæ
сæ зæрди æрифтудæй.
- Нæ мади ку нæ баагорæн, уæд нин уотемæй цæрун аккаг нæ ’й,
- загьтонцæ и лæхъуæнтæ.
Лæхъуæнтæ сæхе исрæвдзæ кодтонцæ. Али рауæн дæр хаттæнцæ ’ма
’й некæми ирдтонцæ. Уæдта еу дзæгьæл будури уорс кесена фæууид-
тонцæ ’ма уордæмæ бацудæнцæ. Уоми ба адтæй уосæ: æ еу дзедзе
фæстæмæ е’усхъи сæрти рагæлста, е ’ннæ дзедзе ба размæ, - уæхæн
уосæ.
- Дæ бон хуарз, нана, зæгьгæ, ’ма ин æ дзедзетæ сæ гьæлæсти
ракодтонцæ. Е ба син загъта:
- Уотæ ку нæ бакодтаййайтæ, уæд уин ци адтайдæ, уой бæргæ
адтайдæ, фал нур ба ци кæнон?
Æртæ лæхъуæни ин радзубанди кодтонцæ сæ гьудтаг ’ма син и уосæ
загъта:
116

ИРÆФ, 1995, №1
- Е сумах къохи кæми бафтуйдзæнæй? Е адтæй ногьайаг бæрзæйгин
лæг, цæргæ ба кæнуй Уæрппи бæрзонди. Уордæмæ ба исцæуæн
нæййес, уæд ма уæ мадæ уæ къохи кæцæй бафтуйдзæнæй? Фал уин
дæдтун (тæтун) зæлдаги халæ ’ма Уæрппи бунмæ бацотæ, уæ
сагьæдахъи кæрæнттæбæл æй ниббæдтетæ ’ма кæд уæ лæгигьæдæ ести
уа, уæд æй хонхи сæрбæл ниццæфсун кæндзинайтæ, кенæ ба уæдта
уæ тæрегьæд уæхе.
Æртæ лæхъуæни Уæрппи бунмæ бацудæнцæ, хестæр зæлдаги халæ
сагьæдахъи фати кæронбæл ниббаста, рауагьта æй ’ма фæстæмæ
æриздахтæй. Астæуккаг дæр уотæ. Кæстæр æй рауагьта. Ци фæццудæй,
Хуцау æхуæдæг зонуй, уæдта и фат зæлдагæ хали хæццæ Уæрппи хонхи
билæбæл ниххастæй.
И лæхъуæнтæ халæбæл лæсун райдæдтонцæ ’ма дууæ хестæри нæбал
фæразтонцæ ’ма раздахтæнцæ. Кæстæр син бафæдзахста:
- Цалинмæ мин мæ мардæй, ме ’гасæй ести базонайтæ, уалдæн мæ
хезетæ. Æхуæдæг ба лæсун байдæдта ’ма Уæрппи уæлбилæ фæцæй.
Уоми ба дин еу авар ’ма уордæмæ бацудæй. И авари хурфи ба æ конд,
æ уиндæн на ’дтæй, уæхæн уосæ бадуй, æ цæстисуггæй æхе æхснæнгæй.
И лæхъуæн кæми адтæй, уой ин æрдзурдта ’ма кæрæдзей ку æрзуд-
тонцæ, уæдта ниццийнæ ’нцæ. Уæдта ин и уосæ загьта:
- Æз дæр ду ке агорис, еци лæги уосæ дæн, ’ма дæу мади ку ’рхаста,
уæдта мæ ардæмæ æратардта 'ма1ами еунæгæй гъезæмарæ кæнун, дæу
мадæ ба уæртæ еци авари бадуй.
И лæхъуæн æ мади авармæ бацудæй, æ мади фæууидта, уæдта
æраздахтæй ’ма иннæ уоси хæццæ кæрæдзей зæрдиуаг иссердтонцæ.
И уосæ ин загьта:
- И лæг ка ’й, е гæдиæй базуртæ даруй. Кæд ести æрхæсса, уæд æ
базуртæ æндегкæй ниууаддзæнæй ’ма медæгмæ æрбацæудзæнæй, кенæ
ба æхе сатæг кæндзæнæй. Хæстæг кæнун куддæр райдайа, уотæ æ
хуæнхтæ сурх зинг кæнун райдайдзæнæнцæ, уæдта уадæ кæнун рай-
дайдзæнæй. Уомæй дæр ма фæттæрсæ! Дæхуæдæг ба уæртæ тонаутæй
ке фæййиста,-уонæмæ кард баагорæ, дæхемæ ’й райсæ, фæсдуар дæхе.
баримæхсæ, ’ма кæд дæ лæгигьæдæ ести уа, уæд ин ести бакосдзæнæ,
кенæ ба уæдта мах дæр ’ма ду дæр фесафтан.
Лæхъуæн тонаутæмæ бацудæй; æвзарун райдæдта ’ма еу къæлдун
иссердта, хъæстаргь æй ниццавта æма ’й дууæ ’мбеси рахаун кодта.
Уой æхемæ исæвардта’’ма уотемæй æхе авари фæсдуар баримахста.
Уадæй дæр, хуæнхти сурх зингæй дæр нæ фæттарстæй. Ногьайаг лæг
æрхъæрггæй. Æхе сатæг куд кодта хонхи билæбæл, уотæ ба имæ и
лæхъуæн рагьузтæй ’ма ин къæлдунæй æ бæрзæй ниццавта. Ногьайаг
лæг рахаудтæй ’ма ниххæрнæгь æй. Уой фæсте ба мулкæй ке ’ссердта
ногьайаги хæдзари, уони зæлдагин бæндæнтæй уадзун райдæдта е
’рвадтæлтæмæ. И мулк еугурæйдæр сæ къох ку ’ссердта, уæд и дууæ
117

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
æрвади зæлдаги бæндæн ратудтонцæ ’ма ниффардæг æнцæ. И лæхъуæн
ба байзадæй Уæрппи сæри, рацæуæн ин нæбал адтæй ’ма фулдæр
кæугæ, уотемæй гузавæй цардæй. Еу кæми адтæй, уоми ногъайаг лæг
ке фæххуардта,- уонæй еу сæри хъаболæ фертæстæй ’ма имæ исдзурдта:
- Мæн мæ мæрдти сикъитбæл ку бафтауисæ, уæд ин æз мадзал
иссеринæ!
Лæхъуæн æй баууæндун кодта ’ма ин сæри хъаболæ загьта:
- Ногьайаг лæгæн хонхи дагьи бæх баст ес, æ рази ба цæуй .
сугъзæрийнæ сауæдонæ. Еци бæх æрбаласæ, уæдта дин е над ис-
сердзæнæй; фал цæунæй уæгæ кæндзæнæ, ма бауæгæ уо!
Хани лæхъуæн хонхи дагьи цæун райдæдта ’ма имæ бахъæрттæй ’ма
и бæхи раласта, сугъзæрийнæ сауæдонæй дæр цулухъидзаг рахаста.
Сæри хъаболæ бабæй æ размæ æрзилдæй ’ма имæ дзоруй:
- Уæртæ и кири ес ангусаг æвдуст саргь, бабиаг авд æфтауги ’ма
хахиаг хæх идонæ. Бацо ’ма хатиагау исдзорæ ’ма дин байгон
уодзæнæй. ’
И лæхъуæн Хуцауæн искувта, ’ма кири дуар фегон æй. Ма и
дзауматæ цидæр адтæнцæ, уотемæй еци рæвдзæй бæхи рагъи фес-
тадæнцæ. Лæхъуæн дæр хъаболæ æ нæхæтбосбæл бабаста, æ бæхбæл
рабадтæй, æртæ цæфи ин фæккодта ’ма айнæгбæл æ гъоллунти уæнгæ
лæгæрдгæ æрцудæй. Хъаболæ ин надамонæг, уотемæй еу хани къохмæ
бахъæрттæнцæ. Æ райгурæн бæстæмæ ку бахъæрттæй и хъаболæ, уæд
æригас æй ’ма дин е ба адтæй еци хани кизгæ. Хан сæбæл ниццийнæ
’й. ’Ма æ кизги и лæхъуæнæн бийнонтæн равардта. Цæрун
райдæдтонцæ. Еу кæми адтæй, уоми и лæхъуæн нийнæфтæй ’ма
дзубанди кæнун райдæдта:
- Æз дæр хани фурт дæн ’ма мæ мæ хæдзарæмæ цæун фæндуй,
зæгъгæ. Кизгæ ба ин загъта:
- Е хуарз æй, фал дин лæвæрттæ кæндзæнæй ’ма маци бакомæ
хæлин ходæ, суйнаг ’ма уафси зæрондæй æндæр. Хæлин ходæ ку
’ркæнай, уæд дæ тугьди неке уиндзæнæй; суйнагæй цидæр бабæдтай,
- пъакуй уæзæ дæр æй нæ уодзæнæй; уафс денгизбæл ку райвæрай, уæд
дин, цид, хед исуодзæнæй.
И кизгæ ин куд баамудта, уотæ ракурдта хани лæхъуæн. Хан дæр
ма ци кодтайдæ ’ма ин сæ равардта. Хани фурт сæбæл ниццийнæ ’й:
- Анæй мин ка-бæхгæси уафсæн, ка-фиййауи ходæн, ка ба согдзауи
бæндæнæн исбæздзæнæй, зæгьгæ.
И лæхъуæн уони хæццæ ниффардæг æй. Надбæл ин денгиз над нæ
лæвардта. Е дæр ибæл уафси зæронд багæлста ’ма ин хед фестадæй.
Денгиз уордæг ба ’й æфсæдти хæццæ тохун багъудæй ’ма хæлин ходæ
никкодта. Некебал æй уидта ’ма æгас æфсæдти ниццагьта. Сæ тонаутæ
син рамбурд кодта, суйнагæй сæ исбаста ’ма уотемæй æ хæдзарæмæ
исцудæй. Уоми ба имæ адæм ракалдæнцæ ’ма алкæмæн дæр æ
I
118

ИРÆФ, 1995, №1
цигьæуагæ равардта, уæдта син æ гъудтæгтæ ’ма е ’рвадтæлти æгъдау
æрдзурдта, адæми æмбурдæн. Уæдта æ рæстдзийнадæ исбæрæг кæнуни
тухæй сагъæдахъи фат рауагьта ма загьта:
- Хуцау, аци сагьæдахъи фат уæлæмæ еунæгæй æрветун ’ма ке лазæ
адтæй махæй, уой сæри астæу куд ниххæсса, уотæ! Кæд мæ лазæ адтæй,
уæд еунæгæй æриздæхæд ’ма мæн дууæ ’мбеси рафадæд. На, ’ма кæд
ме ’рвадтæлти лазæ мæнбæл исæмбалдæй, уæдта дууемæй æриздæхæд
’ма уони сæртæ рафадæд!
Сагъæдахъ дууемæй æриздахтæй ’ма и дууæ хестæрей рамардта,
кæстæр ба нæуæгæй дзиллæн уоли иссæй.
Кертибий дзубанди.
Мæхческæ.
ХАНИ ЛÆХЪУÆНИ АРГЬАУ
Ханæн адтæй еунæг лæхъуæн.
Еу хатт, биццеу уогæй, хани фурт рацудæй е ’нгарти хæццæ ехмæ
гъолти гъазунмæ. Изæрæй биццеутæ рандæ ’нцæ сæ хæдзæрттæмæ,
хани фурти ба Хуцау рафунæй кодта. Уотæ рæхги ба и биццеу райгьал
æй ’ма дин æ сæргъи берæгъ бадуй. Биццеу уинуй и берæгъи ’ма истун
нæбал æндеуй. Берæгь ин уой ку балæдæрдтæй, уæд имæ дзоруй:
- Аци хатт дин хатир фæууæд; хатирæн ба дин уосæ æрхонуни уæнгæ
æнгьуд кæнун!
Ханй фурт уосæ корунгьони рацæй æма æндеугæ ба нæ кодта
берæгьи загьдмæ гæсгæ. Лæхъуæнæн æ фидæ рамардæй æма еунæгæй
æризадæй,-уæддæр нæ коруй æма нæ коруй уосæ. Адæм ибæл авд
æмбурди авд сабати æруиуонцæ, уосæ ракорæ, зæгьгæ, ’ма син неци
ком лæвардта. Æрæги-дурæги ба æрсастæй, гæнæн ин нæбал адтæй
æма уосæ ракурдта, хонун ба уæддæр не ’ндиудта. Ци ибæл рацудæй,
уæдтй хани фурт æ уосæ æрхудта æма æ уатмæ бацудæй. Уоми ба дин
кизгуттæ фæйнæ фонси хузи кодтонцæ къинсæй. Еу кизгæ берæгьи
хузæ ракодта къинсæй1 ’ма и къинсæ берæгь фестадæй. Лæхъуæн æ
зæнгæттæ куд ласта, уотæ и берæгъ æ сæргъи æрлæудтæй:
1 Рагон æгъдауи уотæ адтсей сема киндзсехссевсерсен къерети хсеццæ уидсе
али фонси хузсе къинсæй сема уоси хузсе, сувселлон се гъсебеси, уотемсей.
Еци сегъдау бсерсег кодта: серцсеусеггаг уодзсенсей зсенсеггин, æ зсенсег ба
фонсамондгин.
119

АДÆМОН СФÆЛДИСТААÆ
- Гъе, нурмæ мин æнгьуд адтæй, нур ба дæ хуæргæ кæнун! Хани
фурт ралæуирдта, дуар æ фæсте рахгæдта ’ма ледзунтæ райдæдта
дзæгьæл будурти. Уалинмæ берæгь дæр дуар бахсидта, бахуардта,
хæдзарæй раервазтæй Ч.а и лæхъуæни сорун райдæдта ’ма ’й
æрхæстæгутæ кодта. Уотæ рæхги ба и лæхъуæн гæмæх будури еу уорс
кесена бауидта, баимæ хъæрттæй ’ма уордæмæ бадзурдта:
- Уæ, ами ка ес, æз де ’уазæг, зæгъгæ.
Уордæгæй имæ еу уосæ æракастæй ’ма ин загьта:
- Мæн бон неци ’й, фал мæ хестæр хуæрæ дæлдæр æй ’ма уордæмæ
цо!
Æхуæдæг ба имæ сæрвасæни æрхъез равардта, ескæми ку ’схъурмæ
уай, уæд æй дæ фæсте рагæлдзæ, зæгьгæ.
Лæхъуæн ледзунтæ райдæдта уордæгæй æма’й и берæгь дæр
æрхæстæгугæ кодта. Уæд лæхъуæн истаси ’й æма æ сæрвасæни æрхъез
рагæлста. Уой адæбæл и берæгъæй и лæхъуæни астæу тар гьæдæ
фестадæй. Цалдæн берæгъ тар гъæди цудæй, уалдæн и лæхъуæн дæр
будуртæ равгарста ’ма еу кесенамæ бахъæрттæй:
- Уæ, ами ка ес, æз ’де уазæг, зæгъгæ, имæ багьæр кодта.
Уордæгæй имæ еу уосæ ракастæй æма имæ дзоруй:
- Хуцауи иуазæг уо, мæ хор! Мæн бон ба дин неци ’й, мæ хестæр
хуæрæ дæлдæр цæруй, уомæ цо!
Æхуæдæг ба имæ дууæ дзоли ралæвардта, æстонг уодзæнæ æма уони
дæ хæццæ райсæ, зæгьгæ. Ка ’й зонуй æма ку ’схъурмæ уай, уæдта сæ
дæ фæсте рагæлдзæ!
Лæхъуæн и дзолтæ райста æма ледзунтæ райдæдта. Берæгь имæ
хæстæгутæ кæнун куд райдæдта, уотæ ба и лæхъуæн æ дууæ дзоли æ
фæсте рагæлста æма и дзолтæ дууæ уорс егари фестадæнцæ. Егæрттæ
берæгьи хæстæг нæбал уагьтонцæ лæхъуæнмæ. Уотæ рæхги бабæй еу
уорс кесена бауидта, æр-имæ хъæрттæй, ба-имæ дзурдта:
- Ами ка ес, æз де ’уазæг, зæгьгæ.
Уордæгæй дæр имæ еу уосæ ракастæй ’ма ин загьта:
- Мæ бон дин неци ’й, уæртæ денгизуордæг мæ хестæр хуæрæ, уомæ
цо! Мæнæ дин дзигкой халæ: уой денгизбæл багæлдзæ ’ма дин хед
фестдзæнæй æма уобæл бацæудзæнæ!
Хани лæхъуæн, уосæ ин куд баамудта, уотæ бакодта æма денгизу-
ордæгмæ баервазтæй æд егæрттæ. Уæдта дзигкой халæ исиста æма и
хед никкалдæй. Денгизуордæг лæхъуæн æ егæртти хæццæ еу туппурбæл
æринцойнæ кодта. ,
- Ох-ох-ох, æна, зæгьгæ, ниууолæфтæй æма туппурбæл е ндæргъцæ
æхе рауагьта. Уотæ ба туппури дуар байгон æй æма уордæгæи ба еу
уосæ рацудæй, æ еу æнсур - уæларв, е ’ннæ æнсур ба дæларв дардта,
уотемæй.
I
120

ИРÆФ, 1995, №1
- Æна ку нæ загьтайсæ, уæд дин ести адтайдæ, нур ба мин ду абонæй
фæстæмæ - лæхъуæн, загьта и уосæ.
- Ду ба мин - мадæ, загьта хани фурт æма уотемæй цæрун
райдæдтонцæ и лæг æма и уосæ.
Хани лæхъуæн али бон дæр цауæни цудæй æма саги мардæй нæ
евгъудта, уотемæй и уоси хаста саги уæлдар æма гъæуанзи хъанзæй. Еу
хатт кæми адтæй, уоми и уосæ рацудæй денгизи билæмæ хъæппæлтæ
æхснунмæ æма денгизуордæгмæ сугьзæрийнæ лæхъуæн бауидта. Е ба
адтæй и берæгь, æхе адæймаг фестун кодта. Уосæ уой ку æруидта, уæд
имæ æрхицæ кодта, тæходуй е мæ лæгæн ку уайдæ, зæгъгæ. Берæгъ уой
ку æрлæдæрдтæй, уæд ин загьта:
- Кæд дæ уотæ фæндуй, уæд дæ лæхъуæни дзиппи еу дзиккой халæ
ес æма денгизбæл уой ардæмæ æрбагæлдзæ, уæдта цæрдзинан!
Изæрæй лæхъуæн саги марди хæццæ æрцудæй, гъар фезонгутæ
кæнуй и уосæн, е ба имæ е ’рух нæбал хатуй.
- Ци кæнис, зæгьгæ, имæ дзоруй и лæхъуæн.
Уосæ ба ин загьта:
- Ци кæнун? Ду рандæ уис, æз ба ами еунæгæй байзайун ’ма
гьенцъун кæнун, нур ба мин дæ кисæ уæддæр ниууадзисæ, е ба уобæл
мæхе исæрхон.
Дуккаг бон лæхъуæн æ кисæ и уосæмæ ниууагьта, æхуæдæг ба
цауæни рандæ ’й. Уосæ дæр дзиккой халæ исиста, денгизбæл æй
багæлста æма и берæгь хедбæл æрбацудæй. Берæгьлæг æма уосæ
фæндитæ кæнун райдæдтонцæ лæхъуæнбæл, ци мадзалæй æй рамарæн,
зæгъгæ, æма ин æ егæрттæ исафун фæндæ искодтонцæ: сæ сайæнти
син уæрмитæ искъахтонцæ. Изæрæрдæмæ ба и берæгь æхе медæггони
баримахста. Уалæнги лæхъуæн дæр æрцудæй æ саги мард æма æ дууæ
егарей хæццæ. Егæрттæ сæ сайæнти басмуститæ кодтонцæ æма æндæр
рауæнти ниссадæнцæ. ’Ма син е ку нæ бантæстæй, уæдта и уосæ загьта:
- Еунæгæй нæбал фæразун, нур ба дууæ хонхей астæу тин-кæрцæ
ес: æ реутæй æрдзæф кæнуй, æ сунтæй семгæ кæнуй, æ думæгкæгтæй
ба кафгæ кæнуй ’ма мин уой æрхæссæ, æз ба ибæл мæхе исæрхон!
Хани лæхъуæн цæун райдæдта æма дууæ хонхи фурау кæми то-
хунцæ, уордæмæ исхъæрттæй. Хуæнхтæ куд фæззихъир æнцæ, уотæ
лæхъуæн æ егæртти хæццæ уони астæу фæммедæг æй æма тин-кæрцæ
рахаста, фал æ егæрттæ ба хонхи медæг байзадæнцæ. Никкудтæй
лæхъуæн, уотемæй рахаста кæрцæ æма ’й æ мади размæ бахаста:
- Æнирай æй фæууо дæ кæрцæй, мæ дууæ егари уобæл фесавдæнцæ,
зæгъгæ.
Берæгъ уой ку райгъуста, уæд имæ рагæпп ласта, æ рагъи рабадтæй,
нур ма мин кумæ ледздзæнæ, хуæргæ дæ кæнун, зæгьгæ.
Хани фурт ракурдта берæгъæй:
- Корун ди, Хуцауæн ковун мæ бауадзæ, уæдта мæ хуæрæ!
121

АДÆМОН СФÆЛДИСТААÆ
Берæгь ин над равардта æма ковун райдæдта хани фурт. Еци ковгæй
æ сæрти адæми лимæн зæрбатукк æрбатахтæй ’ма ин загьта:
- Дæ Хуцауæн ковæ, хонхи дуар байгон æй ’ма дæ егæрттæ
æрбацæунцæ.
Берæгъ хани фурти рагьи куд рабадтæй, нур æй хуæрон, зæгъгæ,
уотæ æ дууæ егари æ сæргьи æрбалæудтæнцæ æма и берæгьи æ
къалеутæй фæйнердæмæ райвазтонцæ, гæппæлгай æма ’й фæрки
фæркГай никкодтонцæ.
Хани фурт уæд и уоси хæран миугæ базудта æма ’й фидгуйнаги
къуæхтæ никкодта. Æхуæдæг ба хæдзари хæзнайæй кедæр иссердта,
уони рамбурд кодта ’ма уотемæй æ хæдзарæмæ æрфардæг æй ’ма æ
адзали уæнгæ ханеуæг фæккодта дзиллитæн.
ЕЛУХ
Еу хани зæнхæбæл цардæй хуарз зундгин цауæйнон лæг, Елух
зæгьгæ, æ ном. Ханмæ ести дзæбæхдзийнадæ ку адтайдæ, уæд æй æнæ
Елух нæ бахуардтайдæ. Уæдта Елухи кæбæл нæ бафарстайдæ, уæхæн
гьудтаг дæр нæ кодта и хан. Еу хатт кæми адтæй, уоми ба Елух цауæни
рандæ ’й ма еу сау гъæди астæу саг рамардта. Æ бæх æ дзаумати хæццæ
уæлбилæ ниууагъта, æхуæдæг ба коммæ ниццудæй ’ма и саги кой кодта.
Уотæ рæхги ба имæ и тегьæй еу бæхгин æрдзурдта:
- Уæ, берæ дин Хуцау радта!
Елух дæр имæ дзоруй:
- Еумæ нин æй Хуцау равардта, рахæстæг уо!
- На, нæ мæ евдæлуй, фал а дзауматæ ба нури уæнгæ дæу адтæнцæ,
абонæй фæстæмæ ба мæн куд уонцæ, уотæ!
- Хуцауи хатир фæууинæ, ма мæ рамарæ, цæрдуодæй мæ
сæрæвгарстæй ма фæццæрун кæнæ, мæ лæгьуз дæбæл нæ ес, мæ дзæбæх
дæр, загьдау! ’
- Нæ, уобæл ба дæ нæбал фæрсун, зæгьгæ, ’ма и бæхгин Елухи
дзауматæ рамбурд кодта ’ма ниффардæг æй. Елухæн дæр ма ци гæнæн
адтæй, æрцудæй æ хæдзарæмæ. Адæм ба ’й куд нæ базудтайуонцæ ма
дзорун райдæдтонцæ:
- Елухи дзауматæ байстæй, зæгьгæ.
Ханмæ дæр байгьустæй ’ма е дæр Елухи дæлазæг кæнун райдæдта.
Ци фæццардæй еци æфхуæрдæй, уæдта Елух бæх исхаста ’ма ранæ-
хстæр æй æ дзауматæ агорунмæ ’ма еу хани зæнхæмæ бацудæй.^ И хани
гьуæмæ ба ’й устур дони бацæун гьудæй. Дон ба адтæй ивулд ’ма имæ
адæм балтæй кастæнцæ. Елух æ бæх донмæ фæййаразта, ниццæфтæ и
122

ИРÆФ, 1995, №1
кодта ’ма и бæх и дон фадгæ бацудæй. Елух донæн е ’ннæ билæй куд
исхизтæй, уотæ донмæ еу уосæ æрцудæй ’ма имæ дзоруй:
- Хуарз бæхгин, кенæ дæмæ устур маст ес, кенæ расуг дæ, кенæ ба
æрра, æндæр аци донбæл цъеу ку нæ æрбатæхдзæй, уæд ибæл куд
æрбацудтæ?
Елух ба ин загъта:
- Ба-мæ зудгай, мæ мади хай, устур маст мæмæ ке есгуой, æндæра
æрра дæр нæ дæн, расуг дæр, загьдау!
- Уанæбæрæг ба дæмæ ци маст ес? Зæгьай мин æй, кæдимайди дин
мæ бон ести исуидæ.
Е ба ин загъта:
- Цауæни адтæн ’ма мин мæ дзауматæ, саги мард куд æфснайдтон,
уотемæй раскъавдæй ’ма уони агорун ’ма мин ду ба уонæн ци
зондзæнæ?
- Мадта цо, махмæ фусун æркæнæ, уæдта дæмæ кæд ести лæгигьæдæ
уа ’ма мæнæн дæр уасхæ радтай, дæ арми ку бафтуйонцæ, уæд мæ ами
нæбал ниууаддзæнæ, уæд дин’уони ба æз баамондзæнæн.
Елух дæр уасхæ равардта ’ма ин сæ уæдта и уосæ дæр баамудта:
- Дæ дзауматæ дин нæ хан æрбахста, фал дæ арми нецæмæй
бафтуйдзæнæнцæ, фал имæ æхсæви бадзорæ æма ’й дæ фæсте расайæ
’ма ин уотемæй дæ бон ку неци исуа, уæд ин мадзал не ’ссердзæнæ.
Ахсæви ба ’й кумæдæр хонай, нецæбæл дæ бафæрсдзæнæй, се ’гьдау
нæ амонуй.
- Хуарз мадта, зæгьгæ, ’ма Елух, и уосæ ин ци хæдзарæ ниййамудта,
уордæмæ бацудæй ’ма уоми æрфусун кодта. Æхсæвæ ба ин и уосæ куд
загъта, уотæ бадзурдта ханмæ. Хан дæр имæ ракастæй ’ма ин Елух
загъта:
- Рауай мæ хæццæ, зæгъгæ.
Ханæн ма ци гæнæн адтæй ’ма æ дуси дамбаца баримахста, уотемæй
цæун райдæдтонцæ. И гъæуæй дзæвгарæ ку рахецæн æнцæ, уæдта
Елухæн æ дуси цуппæртегъон лæдзæги хьуæл адтæй, ’ма уомæй ханæн
æ бæрзæй ниццавта ’ма и хан уоми ракурес æй. Елух дæр имæ
февналдта ’ма ин æ къæхтæ ’ма æ къохтæ æрбабаста, уотемæй и хани
æ бæхбæл багæлста, идадзæй æй райста æма ’й еци медæхсæвæ æ
хæдзарæмæ исхаста. Нур еци ханæн ба е ’нсувæр, Елух ци хани къохи
адтæй, уой сиахс адтæй ’ма æ уосæ æ цæгатмæ хундæги бадуни адтæй.
Афæймæ хæстæг ибæл рацудæй, уæдта и уосæ æ хæдзарæмæ цудæй ’ма
имæ и ханæй дуйней адæм æрцудæй хонæг. Исон нæхстæр кæндзæнæн,
зæгьгæ, уæдта и уосæ хани хæстæгутæ ’ма лимæнтæбæл зилдæй.
Æрæгиау ба, Елух дæр мæ фиди лимæн ку адтæй, зæгьгæ, ’ма уой дæр
бабæрæг кæнон, зæгьгæ, ин Хуцау æ зæрди æрифтудта. Æр-имæ цудæй,
фæдцзубандитæ кодтонцæ, уæдта цæугæ ку кодта, уæдта ин загъта:
123

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
- Нур ба, мæ хуæри хай, ци лæвар дæ фæндуй, уой мин зæгьæ ’ма
цъухæй ци хуарз исагкаг кæнай, уой дин иссердзæнæн.
Кенæ ба нæхстæр ку кæнай, уæд мæнбæл æрбацо ’ма дин æгас
дзиллæй ке хæссис, уой æмуæз ралæвар кæндзæнæн.
- Уанæбæрæг ци лæвар уодзæнæй, нæ хецауги сæр ка нивгарста,
уой мин косæгæн ку нæ дæдтдзæнæ, кенæ ба мин нæ хецауи ку нæ
æрбахæсдзæнæ!
И уосæ гурусхæгæнгæ рандæ ’й, ци лæвар мин кæндзæнæй Елух,
зæгьгæ. Хан æ кизги цæмæннæ исефтонг кодтайдæ, æ хæццæ адæмтæ
дæр цæмæннæ рабадтайдæ дууердæгæй дæр ’ма уотемæй ранæхстæр æй
и уосæ. Елух æ надбæл адтæй ’ма имæ баздахтæй. Е дæр ин æ теу
раласта медæггонæй ’ма ин загьта:
- Мæнæ дин е ба мæнæй лæвар., мæ хуæри хай. Гъаст ми ма ракæнæ!
А мин мæ дзауматæ раскъафта, æз ба ин æхе æрхастон, нур ба ’й дæуæн
лæвар кæнун.
Адæм имæ æркастæнцæ ’ма дин е ба хани уоси теу. Æ сæригъун е
усхъитæмæ æрхъæрттæй. Елух ин æ сæр радасун кодта, исæй аразта
бæхæй, кардæй, топпæй ’ма дууадæс бæхгиней хæццæ æ фæсте
ранæхстæр æй æма ’й æ хæдзарæмæ нихъхъæртун кодта. Уоми ба Елух
æма и хан хæлар разагьтонцæ ’ма кæрæдземæй арфæй раздахтæнцæ.
Елух дæр, хани ин ци уосæ банимугьта, уой рахудта ’ма æхе хани
хæццæ бабæй фиццаги хузæн æмхуæрд, æмниуæзтæ æма æмвæндæй
цæрун райдæдтонцæ.
Уони ци нæ фæууидтан, æндæр нез, æндæр рун нæбæл Хуцау ма
’руадзæд!
Мæхческæ. 20 окт., 1903 ат
ХАНТÆ ÆМА КЪУÆТТИ ЛÆХЪУÆН
Цардæй еу гьæуи лæг æма уосæ. Дуйнебæл уонæй гьæздугдæр
некæми адтæй: сæ галæргьаутæ æма сæ бæхæргьаутæн кæрон на’дтæй.
И лæги Хуцау силвæндæ разиннун кодта: силвæндæ æвæндæ ’й, æ
фæстаг ба гæди бундар. Уотæ еци лæг æма уосæн зæнæг на ’дтæй. Уосæ
æрсагъæс кодта æма загъта æ лæгæн:
- Лæхъуæн, кизгæ махæн ку нæ ес, нæ мулк ба берæ ку æй, кæмæн
сæ уадзæн, фæлтау хуæргæ æма даргæ кæнæн!
Лæгмæ хуарз фæккастæй еци унаффæ æма хуæрун райдæдта æ мулк.
И лæг æма и уосæн Хуцау цæрун раеудагь кодта æма сæ мулк рафедуд
æй, и уосæ ба бауæззау æй æма ин райгурдæй лæхъуæн.
Лæг æма уосæ гузаввæ кæнун райдæдтонцæ:
124

ИРÆФ, 1995, №1
- Нæ мулк ку бахуардтан, уæд ма нæ байзайæгкаги цæмæй дардзи-
нан, зæгьгæ.
Биццеу æ къахбæл уайун райдæдта ’ма æ цъухæй ба нæ дзоруй. Уæд
и уосæ загьта æ лæгæн:
- Мулк нин ку нæбал ес, аци гъæуагкинæй ба ма ци кæнæн, цæй,
райуæйæ кæнæн!
Лæг исарази æй, æ фурти уæйæмæ гьарун райдæдта. Еу ханæн ба
адтæй хуарз кизгæ. И кизгæ æ фур хуарзæй хундтæй Цитгин Кизгæ.
Еци кизгæмæ бахастонцæ и биццеуи. Цитгиц Кизгæ базудта еци
гьæуагкин биццеумæ ци минеуæг адтæй, уой æма ’й дзегенбæл
ислæуун кодта, сугьзæрийнæ гъолтæй æй исæмбарзта æма загъта лæг
æма уосæн:
- Гъе нур райсетæ и биццеуæй, сугьзæрийнæй уæ ка гъæуй, уой æма
’й хæссетæ!
Лæг æма уосæ биццеумæ фæрсмæ дæр нæбал ракастæнцæ,
сугьзæринттæ рамбурд кодтонцæ, биццеу ба Цитгин Кизгæн байзадæй.
И кизгæ къуæттий æстъалуй хузæн дарун райдæдта. Лæхъуæн ислæг
æй. Кизгæ ин мегъæмбал æма уадæмдзо бæх равардта.
Еу ханæн æ зæрди хæтун æрæфтудæй. Æ хæццæ сæдæ бæхгини
цæттæ кодта сæ къахæй сæ къохмæ. Еци дарæс ба хуйунмæ æрæрвиста
Цитгин Кизгæмæ. Цитгин Кизгæ уотæ лæгигьæдгун адтæй æма цалдæн
еу бæхæй уаргь хæссиуонцæ, уалдæн инней рацæттæ кæнидæ. Уотемæй
сæдæ бæхгиней фæлуст къахæй къохмæ еунæг лæгау исрæвдзæ кодта
æма рафæдзахста нистауæнæй ханмæ:
- Абæлти æрцо, зæгъгæ, мæнмæ дæр еу къуæтти лæхъуæн ес ’ма уой
дæр дæ хæццæ райсæ ’ма дин кæд естæмæн бæззидæ, кенæ ба ’й рауæйæ
кæндзæнæ!
- Хан æ фæндаг Цитгин Кизгæбæл искодта. Къуæтти лæхъуæн хани
сæдæ бæхгиней хæццæ ранæхстæр æй. Ци рацудæнцæ, Хуцау зонуй,
уæдта хан загъта:
Къуæттий хæццæ ма уæ еу цæуæд ’ма мин тагæбæл бунат исцæттæ
кæнæнтæ, маха рахæтæн.
Къуæтти æма е ’мбал ездон бунати цъапп куд кодтонцæ, уотæ сæбæл
еу саг ислигьдæй. Къуæтти рараздæр æй, фехста æй ’ма саг æрхаудтæй;
ба ’й г4уд кодтонцæ. Изæрмæ бунат дæр æррæвдзæ ’й. Хан æрцудæй
’ма дзоруй:
- Кæмæн Хуцау равардта?
Ездон загъта:
- Мæнæн æй Хуцау равардта.
Къуæтти нихъхъур-хъур кодта. Æхсæвæ хан къуæттий бæхгæс рар-
виста. Къуæтти æхсæвæрти уæнгæ рахизта бæхти, уæдта син цагъд
ракодта ’ма сæ уоми бакодта, æхуæдæг ба æ бæхбæл æхе багæлста æма
125

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
бонивайæн бæхæргъауи хæццæ исхъæрттæй. Сæумæ ездон ракастæй
æма бæхæргьау ку æруидта, уæдта ханмæ бадзурдта:
- Дæ нивæ нин дуйней бæхæргьæуттæ æртардта, хан!
Дуккаг æхсæвæ дæр къуæттий бæхгæс рарвистонцæ. Е дæр фиц-
цагæй фулдæр бæхæргъау æртардта. Уæд ездон загъта ханæн:
- Саг дæр къуæтти рамардта, нур и бæхæргьæуттæ дæр е тæруй.
Хани адæм исмæстгун æнцæ, сæхе меднимæр хъур-хъур кодтонцæ.
- Мах некæми неци иссердтан, гъæла ба дуйней фонс æртардта,
нур ба кенæ мах фæццæгьдæд, кенæ ба уой арми топпæй куд рамарæн,
уотæ, æндæра махæн уой хæццæ цæрун агкаг нæ ’й.
Хан син загъта:
- Уотæ нæ бакæндзинан, фал фæццæуæн ескумæ æма’й æ
ралæбурди рамаретæ.
Къуæтти уой балæдæрттæй æма тагæмæ ниццудæй, еу æставд тæрсæ
бæласи буни исбадтæй ’ма кæун райдæдта. Æ тæрегьæдмæ тæрсæ
бæласæ дууæ ’мбеси рахаудтæй æма æ хурфæй рахаудтæй дала фæндур.
Къуæтти фæндур æрбайста, цæгъдун æй райдæдта æма ’й Хуцау
исдзорун кодта. Дуккаг бон хан æ сæдæ бæхгиней хæццæ цæун
райдæдта æма сæбæл еу лæг рамбалдæй. Ра-имæ лæборæн, зæгьгæ,
фæндитæ кодтонцæ адæм, ’ма син къуæтти ба загъта:
- Мæгур лæг æхецæн гьудтагмæ цæуй, е сумахæн фонсæн нæ бæззуй.
Уой фæсте ба сæбæл рамбалдæй еу уæрдунгйн. Къуæтти сæ уомæ
дæр нæ бауагъта. Уотæ рæхги ба, гъæдæй дæр устурдæр, еу уæхæн
хъæзæмæ бахъæрттæнцæ æма уоми бацудæнцæ. Къуæтти сæ уоми
ниууагъта, æхуæдæгка фæййагайдта æма цалдæн е ’мбæлттæ хусгæ
кодтонцæ, уалдæн нæуæг бæхæргьау æрбастун кодта. Æхуæдæг ба
февналдта ’ма хусгути сæ бæхтæбæл исбаста æма сæ уотемæй еу тагæмæ
бакодта. Хани æмбæлттæ уæд исмæстгун æнцæ æма ханæн загътонцæ:
- Аци лæг нин ку нæ фесафай, уæд уотемæй мах дæ хæццæ нæбал
рацæудзинан.
Хан исарази æй къуæттий фесафунбæл æма загъта е’мбæлттæп:
- Еу рауæн ес устур дор, уой буни ба налхъуттæ ’ма налмастæй идзаг
æй. Уони агорунбæл адæми фулдæр баевгьудæй æма’й уордæмæ рар-
ветдзæнæн æма уордæгæй æгасæй нæбæл æрцæудзæнæй.
Хани æмбæлттæмæ хуарз фæккастæй еци фæндæ æма ин сæ унаффæ
радзу.банди кодтонцæ. Къуæтти дæр нихъхъур-хъур кодта æма
ранæхстæр æй. Ци фæццудæй, уæдта ибæл еу лæг рамбалдæй æма ’й
фæрсуй къуæтти:
- Ами налхъут æма налмастæ кæми ес, ёци бæстæ кæми ’й?
Е ба ин загьта:.
- Мæнæ нур рæхги рæстæги хъæзалæмæ бахъæртдзæнæ, уони аго-
рунбæл хуæрд ка фæцæй, уони æстæги хъæзалæмæ, налхъуттæ ’ма
налмастæ ба æпцæ уони астæу устур дори буни!
126

ИРÆФ, 1995, №1
Къуæтти бахъæрттæй еци дормæ æма æ дууæ фазон хурдзини
налхъугтæ ’ма налмастæй байдзаг кодта, саргьи нихæтбосбæл сæ куд
бабаста, уотæ ба имæ еу кизгæ фелвæстæй. Фæгьгьæбесæй æнцæ ’ма
къуæтти фæхъхъæбæрдæр æй. Къуæтти и кизгæн е ’нгулдзæй æ мухур
фелваста ’ма уотемæй кизгæ фæййаууон æй. Заманай хæзнай хурдзин-
ти хæццæ къуæтти хани рази æрбалæудтæй ’ма сæ уой рази ниггæлста.
Бунтон (бустæги) басугьдæнцæ хан æма е ’мбæлттæ æма нæуæг
фæндитæ кæнун райдæдтонцæ къуæттий исафунбæл. Хан загьта:
- Еу рауæн ма зонун исæвди рауæн: дууæ хонхи фурау тохуй, уони
астæу ба ес сугъзæрийнæ кæрцæ: уомæ ’й рарветæн, е ба мабал
æрхъæрта.
Къуар исарази æнцæ ’ма къуæттий рарвистонцæ еци кæрцæмæ.
Къуæтти дæр рандæ ’й, æдта ци кодтайдæ, ба-имæ хъæрттæй æма
хуæнхти кæрæдземæй фæххецæни багæпп кодта, раскъафта и кæрцæ.
Фæстæмæ куд ралигъдæй, уотæ ба и хуæнхтæ сæхе æрхастонцæ æма ин
æ бæхи фæстаг æрдæг æрахæстонцæ. Бæх уоми мард фæцæй, æхуæдæг
ба æ саргъ æма кæрцæ еу усхъи ракодта, уотемæй фæстæмæ раздахтæй.
Цудæй, цудæй æма еу туппурмæ нихъхъæрттæй. Уобæл æхе бауагьта æ
фæллад исуадзунмæ. Туппури дуар байгон æй æма къуæтти уордæмæ
бацудæй. Уоми ба дин сугъзæрийнæ гъолтæй идзаг авар. Къуæтти
фæккастæй æма нецæмæ бавналдта, уотемæй фæстæмæ раздахтæй.
Уотæ ба имæ еу кизгæ фелвæстæй, æхе ибæл ниццавта æма
фæгыъæбесæй æнцæ. Къуæтти хъæбæрдæр кæнун ку райдæдта, уæд
кизгæ æхе рарæдувта ’ма фæлледзæги ’й. Къуæтти дæр ин æ
къохмæрзæн æ дзиппæй фелваста ма ’й æ дзиппи рафсардта. Е’зæр
къуæтти еу сомехагмæ бахаста. Сомехаг мухур ку æруидта, уæд дауæ
райдæдта къуæттибæл, мæ мухур мин радавта, зæгъгæ. Сæ гъудтаг
судмæ æрцудæй. Суд рааразта къуæттиæн:
- Кæд еци мухури хузæн мухур иссера, уæд къуæтти раст æй æма
ин сомехаг, мæнгæ дауæ ке кæнуй, уой тухæй æ мулкæй хъадируаргь
куд радта, уотæ. На æма не ’ссердта, уæдта къуæтти давæг æй æма ин
æ сæр куд ракæнонцæ, уотæ!
Суд æ тæрхон рахаста æма къуæтти ранæхстæр æй къохдарæни
æмбал агорунмæ. Цæун райдæдта ма ’й Хуцау еу адæми мугкагмæ
бахаста. Етæ ба адтæнцæ фуд бæгьнæг æма сæ къуæтти бафарста:
- Цæмæн уотæ айтæ, зæгьгæ.
Етæ ба ин загьтонцæ:
- Дууæ дзилли ан, нæ астæу ба ес денгиз. Махмæ хуæруйнаг ес,
уонæмæ ба - дарæс. Нури уæнгæ нæ астæу хаттæй науæ æма уотемæй
кæрæдзей фæрци цардан: нæ цигьæуагæ æййивддзагæй ирдтан, нур ба
нин æй цидæр цæун нæбал уадзуй æма, гье, ауигьдмæ æрхаудтан.
Къуæтти син науæ искæнун кодта æма уоми рабадтæй. Науæ
æнкъусун дæр нæ комуй: еу цидæр ибæл æрхуæстæй. Къуæтти
127

АДÆМО!» СФÆЛАИСТАДÆ
фæллæбурдта денгизмæ æма æнгурстаунæ æ къохти фелваста. Науæ
низмалдæй æма цæун райдæдта. Дууæ дзилли ци бæрæг хуарз ракод-
тайуонцæ къуæттийæн, уой нæбал ирдтонцæ. Уæдта син и лæг загъта:
- Кæд уæ къохти ес, уæд мин мæнæ аци мухури хузæн иссеретæ,
æндæра мæ неци хуæрзеуæг гьæуй.
Уæхæн мухур ин кæми иссердтайуонцæ æма бабæй уордæгæй дæр
ранæхстæр æй къуæтти. Цудæй, цудæй къуæтти æма еу будури бауидта
уорс кесена:
- Ци фæдтæн, уой фæдтæн, загьта къуæтти æма уордæмæ бацудæй.
Кесенай адтæй æртæ сугъзæрийнæ сирей, æзмæлæг ба - нæ. Аци авар
дзæгъæл нæ уодзæнæй, зæгьгæ, æма фæсдуар æхе баримахста и лæг.
Уотæ ба еу æхсинæнтæ (æхсинæг) æрбатахтæй, æ базуртæ рагæлста æма
къæскъæсгæнгæ кизгæ æрбацудæй æма уæллаг сирей исбадтæй. Уоси
хæсдзæфмæ еума дууæ кизги дæр еци еу хузи æрбацудæй æма фæйнæ
сирей (сирееми) исбадтæнцæ. И кизгуттæ адтæнцæ æртæ хуæри æма
сæ кæрæдзей нихъхъуритæ кæниуонцæ, фур цийнæй кæрæдзебæл
ниннæлæг уиуонцæ. Сæ мадæй райгурунæй еци бонмæ кæрæдзей нæ
фæууидтонцæ, фæйнæ кустеми адтæнцæ æма кæрæдземæн сæ кусти
хабæрттæ кæнун райдæдтонцæ.
Хестæр загьта:
- Æз адтæн налхъуттæ æма налмасти хецау. Адæми фулдæр баев-
гьуйун кодтон. Мæ агкаг лæг мæбæл некæд фембалдæй. Еу бонтæ ба
еу лæг æрцудæй. Мæ хæзнатæй мин уæргьтæ искодта. Æз дæр имæ
ралæбурдтон, фæгыъæбесæй ан ’ма си мæ уод туххæй раервазтæй, фал
мæ мухур ба æ къохи бафтудæй. Е мæ лæгæн ку уайдæ.
Астæугкаг ба загъта:
- Сугъзæрийнæ гъолти хецау адтæн. Ка сæмæ æрбацудайдæ, уонæй
фæстæмæ æгасæй некебал рауагътон. Еу бон ба еу лæг æрбацудæй,
неци багизта, уотемæй имæ ралæбурдтон æма ин неци исхъаурæ
кодтон. Мæ къохмæрзæн мин фелваста, мæхуæдæгка гъай-гьайтæй
раервазтæн. Е мæ лабгæн ку уайдæ!
Кæстæр загьта:
- Æз адтæн денгизи хецау; дууæ дзиллемæн нихъхъоди кодтон, сæ
науæ син ниййихалинæ. Ка си бæгънæг æвзурста, ка ба - æстонг. Еу
хагг ба еу лæхъуæн рабадтæй науи, æз дæр науи æнкъусун дæр нæ
уагьтон. Цæмæй м& æруидТа, фæммæмæ лæбурдта æма мин ме ’нгур-
стаунæ ме ’нгулдзæй фелваста. Е мæ лæгæн ку уайдæ!
Сæ дзубандитæ ку фæцæнцæ, уæд сæмæ и лæг æхе равдиста æма
сæмæ æ мухур æвдесуй, кæмæ - æ къохмæрзæн, кæмæ ба - е ’нгурст-
аунæ.
- Мах Хуцау дæуæн равардта, загътонцæ кизгуттæ. Нур ба нæ хонæ!
Лæхъуæн син загъта:
128

ИРÆФ, 1995, №1
- Æз фесæфдзæнæн, нæ фесæфдзæнæн, е дууебæл æй, уæхæн мухур
агорун. Кæд мин мæ сæр æркæндзæнæнцæ, уæддæр нæ зонун!
Хестæр хуæрæ лилагъзидзаг уæхæн мухуртæ æрбахаста. Къуæтти
дæр си æ дæс æнгулдзебæл дæс мухури бакодта. Уæдта ин и кизгуттæ
бæх равардтонцæ æма ин загътонцæ:
- Кæд дæ нæ сæр гьæуа, кенæ ба нин æй раскъæрдзæнæ æма
хъæртдзæнæй æ бунатмæ.
Къуæтти сомехагмæ нихъхъæрттæй æма ’й æ тæрхонмæ гæсгæ
хъадируаргь сугъзæрийнæ райста. Уордигæй ба ханмæ тагæмæ
æрцудæй ’ма ин сугъзæрийнæ кæрцæ æ рази ниггæлста, æхуæдæг ба
фæстæмæ раздахтæй æма и кизгутти рахудта. И хестæр кизги ханæн
равардта, астæугкаги - ездонæн, кæстæри ба æхецæн бийнонтæ искод-
та, уотемæй дуйней фонси хæццæ исфардæг æй æ дзиллæмæ. Уой
фæсте ба къуæтти лæхъуæн æ мадæ ’ма æ фиди баагурдта; сæ фиццагæй
сæ гьæздугдæр искодта. Цитгин Кизги ба дуккагæн æрхудта: æхецæн
æй сæрихецауæн балхæдта. Къуæтти лæхъуæн уордигæй фæстæмæ
дзилли уолиæй фæццардæй.
Кертибий дзурдтæй. Мæхческæ.
МÆГУР ЛÆГ ÆМА УОСÆ
Т’
Цардæй мæгур лæг æма уосæ. Уонæн ба адтæй еунæг кизгæ. Мæгур
лæг æ Хуцауи не ’ронх кодта ма ин кувта æдæхсæвæ-æдæбонæ.
Еу хатт и кизгæ æма и уосæ загътонцæ лæгæн:
- Уæртæ Ирæфуордæг устур ковæндонæ ку ес ’ма уордæмæ
цæмæннæ цæуис?
Мæгур лæг бацудæй Ирæфбæл ’ма ин.и цæугæдон æ къæхти буитæ
дæр нæ бацъифæ кодта. Бакувта уоми тæрегьæдгун адæмти цори æма
æрбаздахтæй фæстæмæ æма ’й Ирæф æ уæлфæдтæмæ исцъифæ кодта.
Уой фæсте дæр и лæг æ кувдбæл нæ фæлмæцтæй, алли сахат дæр æ
Хуцауи не ’ронх кодта.
Еу хатт мæгур лæг ковгæ куд кодта, уотæ ибæл æрцудæи арси
хъæболæ æма ин загъта:
- Дæ кизгæ мин радтæ уосæн!
И лæг дæр æнæнеци расагьæс кæнгæй загьта:
- Радинæйæдтдзæнæн, зæгьгæ.
Изæрæй мæгур лæг æрбацудæй сæ хæдзарæмæ, къелабæл æрбадтæи
æма къела æ буни цуппар цуппæрæнхаййи ниццæй.
Æ уосæ имæ дзоруй:
129
9 Зак. 920

ЛДÆМОН СФÆЛДИСТЛД/Е
- Ковунæй ку ’рбацæуис, уæд алли хатт дæр аци къелабæл ку
фæббадис ’ма дин ку некæд басастæй, уæд ибæл абони ци ’рцудæй нæ
къелабæл?
Лæг ба ин загьта:
- Тæрегьæдгун адæми астæу бакувтон æма уомæн уотæ ’й.
Никки ба ма мæстгун дæн. Уæртæ мæбæл уоми еу арси хъæболæ
æрцудæй ма мæ уотæ фарста: "Дæ кизгæ мин уосæн нæ дæдтис", -
зæгьгæ. Ма ин æз дæр, æнæрасагъæс кæнгæй, дзурд бафæразтон,
радтдзæнæн, зæгъгæ.
- Уобæл хъурмæ ма кæнæ, загъта ин кизгæ. Мæнæн Хуцау ке загьта,
уобæл исæмбæлдзæнæн.
Æртиккаг бон сæмæ арси хъæболæ æрцудæй æма ин сæ кизги
равардтонцæ. ’
Арси хъæболæ син бафæдзахста:
- Афæй раздæр æй ма бабæрæг кæнæ!
Æхуæдæг ба æндæгъæу куддæр фæцæй, уотæ и кизги къохти
кохмæрзæн фестун кодта æма ’й æ дзиппи рацавга.
Афæййи фæсте мæгур лæг цудæй æ кизгæ уинунмæ æма надбæл
фæууидта: еу лæг уаргь искæнидæ, исибæл хуæцидæ æма ’й ку нæ
исфæразидæ, уæдта ’й ниввæридæ æма ибæл нæуæгæй цурхунтæ бай-
даидæ, фæразгæ ба ’й нæ кодта, уотемæй ба.
- А хуарз нæ ’й, - загъта мæгур лæг æма ’й куд нæ уидтайдæ, уотемæй
æ фæрсти исцудæй.
Цæуй æма æ рази фæцæй еу лæг. Е ба сæдæ фуси еу уæрмæ
рауадзидæ æма æгас дзогæ еунæг уæр нс’фсаста.
- А дæр хуарз нæ ’й,- зæгьгæ, æма уомæй дæр еувæрсти исцудæй
мæгур лæг.
Уæлдæр исцудæй ’ма дин уоми ба дуйней адæм цъина искæниу-
онцæ ’ма син æ астæуæй исцирен кæнидæ.
Мæгур лæг уонæмæ дæр нæ ракастæй, еувæрсти си рлев1ъудæй.
Уалинмæ арси хъæболæмæ исхъæрттæй ’ма дин е ба лæг уæхæп
адтæй æма медаварæй æндæмæ уаз лæвардта. Мæгур лæг бацудаж
медавармæ ’ма ибæл ниццийнæ ’й и хуарз лæг (арси хъæболæ) ма ’и
рарвиста еу биццеуи хæццæ æ хæдзарæмæ, сæ фæсте ба æхуæдæг дæр
исцудæй ’ма ин загъта:"
- Æз дæу кизгæ уомæн ракурдтон æма ду Хуцауæн æцæг дæ.
Уæдтл хуарз лæг фарста мæгур лæги, - надбæл еци адæмт и фæууид-
тай, зæгьгæ.
Е дæр ин загъта:
- Фæууидтон.
- Мадта согн уаргь ка нæ фæразуй, уотемæй ба ма ибæл нурхгæ ка
кæнуй, е соггорæн сог нæ лæвардта; æ сæдæ фуси еунæг уæр кæмæн
нс ’фсастонцæ, е ба гæртанхуар лæг æй. Сæдæ фусей æхсир уæрæн куд
130

ИРÆФ, 1995, №1
неци агьаз æй, гæртан дæр - уотæ: сæдæ хæдзаремæй ку райсай, уæддæр
ибæл пæ бедуй. Сæ цъина кæмæн исцæфсидæ, етæ ба бæрæгбони
косгутæ ’нцæ.
Мæгур лæг фæццийнæ кодта, уæдта фæстæмæ раздахтæй æ
хæдзарæмæ.
Мæхчеше.
Сувæллæшти аргъæуттæ
ДУУÆ МИСТИ
Будуйраг мистæ æма хуæнхаг дигорон мистæ лимæнтæ искодтонцæ.
Будуйраг мистæ дзоруй хуæнхаг мистæмæ:
- Райай, æз ба дин не ’вæрæнтæ фæууинун кæнон!
Дигорон мистæ фæццудæй ’ма ин е ’вæрæтæ фæууидта: е ’хсæртæ,
æ фæткъутæ, æ нартихуæрттæ, æ тæрситæ, æ хъæдорæ, уæдта ин загьта:
- Рауай нур ба махмæ дæр, æз дæр дин не ’вæрæнтæ амонун!
Æрбайхудта ’ма ин фæууинун кодта е ’вæрæнтæ: хуарæй, мæиæуæй,
хъæдорæй имæ æ рæбунти цидæр адтæй, уони, æхуæдæг ба тикисæн
бафæдзахста:
- Тъæригъоси бадæ, зæгьгæ.
Фæххаттæнцæ дууæ мисти хæдзари къумти. Уæд хуæнхаг дигорон
мистæ дзоруй будуйрагмæ:
- Рауай æма нин не ’фси^ни къох райсæ!
Будуйраг мистæ дæр бацудæй тикиси цормæ æма ик и тикис æ сæр
æ гъæлæси рацавта, фæйцъист кодта æма’й æ бæдæлттæн райурста.Уои
фæсте ба дууæ ивæрæни дæр дигорон мпстæн баизадæнцæ.
РОБАС ÆМА УÆРТДЗÆ
Робас æма уæртдзæ дуууæ адгин лимæни адтæнцæ. Еу хатт кæми
адтæй, уоми сæ бгГфæндадтæй карки фид, æхцинтæ, сойкифунхтæ
хуæруи.
Фæххаттæнцæ æгас бон æма мекæми неци мссердтонцæ, сæ изæр
ба тъæурæбунмæ æрхъæргтæй. Уочæ рæхгн ба дин, уг:рлæ и гьæуæп
уостиги къуар сабатизæри рацудæй, идзаг тæбæгьтæ сæ дæлмусти,
уотемæй.
Уæртдзæ дзоруй робасмæ:
131
9*

ЛДÆМОН [ СФÆЛДИСТАДÆ
- Цæй, робас, ду бал ами дæхе каурæбун æрæлхъевæ, æз ба уостити
размæ бацæудзæнæн, мæхе искъулух кæндзæнæн, мæ еу базур æру-
аддзæнæн ’ма уотемæй сæ рæзти бауайдзæнæн. Зонун æй, уоститæ мæ
фæдбæл ниррæхис уодзæнæнцæ, сæ тæбæгьтæ æривæрдзæнæнцæ æма
дæ лæгигьæдæ æма дæхуæдæг. Куд æмбæлуй, уотæ син бакæнæ, се
’хцинтæ син раскъæфæ.
Робас исарази æй. Уæртдзæ дæр къулухæй, тæлфгæй уостити рæзти
фæццæуй:
- Уæртæ уæртдзæ, ма рауагьтæ ’й! Тæхун нæбал фæразуй, хæзна
уайдæ сувæллæнттæн, зæгьгæ, ’ма сæ тæбæгьтæ февардтонцæ æма
уæртдзи фæсте ниббазуртæ ’нцæ.
Робас дæр каурæбунæй рагæпп кодта, тæбæгьти ка ’дтæй, уони, -
каркæй, сойнифунхæй, æхцинæй рафснайдта æма ниффардæг æй.
Изæрæй ба сæ бунатмæ æрцудæнцæ æма уæртдзæ робаси фæрсуй:
- Нур æфсæдгæ бакодтай, фал кæци динæй дæ: киристон æви
пусулмон?
- Æз пусулмон дæн, загьта робас; дæу ба ци фæндуй, уой кæнæ.
Бадунцæ арти фарсмæ, гьазунцæ, уæдта робас дзоруй:
- Æфсадгæ мæ бæргæ бакодтай, фал ма мин тæрсун ци’й, уой ку
фæууинун кæнисæ, уæд мин дæуæй хæзнадæр а зæнхæбæл нæбал
уайдæ!
Хуарз, фæттæрсун ба дин мæ бæгъдауонд, кæд фæндуй дæ?
- Фæндуй мæ!
Дуккаг бон еу хан робасдзауæн рацудæй. И уæртдзæ æ рæзти
æрбатахтæй ниллæгути, ниллæгути. Егæрттæ ’й рауидтонцæ æма’й
сорун райдæдтонцæ. Е дæр æхе робасæрдæмæ рахаста.
Робас уони ку рауидта, уæд ралигьдæй, егæрттæ дæр æ фæдбæл
хъурройтау тæррæститæ кæнунцæ æма ин си еу егар æ думæги æрдæг
ратудта, уотемæй ма робас туххæй фудтæй раервазтæй.
Æризæр æй. Уæртдзæ бæрзонди бадуй бæласи къалеубæл, робас ба
бунæй артмæ æхе тавуй, нæтгæ, унæргъгæй, гъæлæсигонæй,
æвзаггæлстæй, лæф-лæфгæнгæй.
Уалæнги уæртдзæ рафунæй æй æма бæласи къадойæй рахаудтæй.
Робас дæр фæллæбурдта æма ’й раахæста. Райхуæрон, зæгьгæ, куд
загьта, уотæ ба имæ уæртдзæ исдзурдта:
- Мæ хæлар, дæхе пусулмон ку худтай: æнæ "бисимиллах", зæгьгæ,
мæ ма бахуæрæ!
- Мисим аллах, зæгьгæ, робас æ гьæлæс ку фæххæлеу кодта, уæд
уæртдзæ дæр ратахтæй æма бæласæн æ цъоппбæл рабадтæй.
Мæхнескæ.
132

ИРÆФ, 1995, №1
ФИДТÆЛТИ ЗАРТÆ
ТÆРИОН ТУЛАБЕГ
Донифарсæн дæр æма Дигорæн дæр сæ тухæ сæхемæ адтæй. Æлдар
нæма хаттæй. Донифарс æма Дигорæ ба æнцад адтæнцæ. Еци рæстæги
Фарсæй дууæ лæги гьæдæмæ цудæй. Надбæл уонæн сæ рази фæцæн
цирагьи къудурон. Лæгтæй сæ еу æ фæрæт фелваста къудурон
æрцæвунмæ. Къудурон ба имæ фетхалдта:
- Ма мæ ниццæвæ; æзнаг дæмæ ка ес, уой дуармæ мæ фæххæссæ
æма мæ уоми ниввæрæ!
Къудурон æрхастонцæ æма ’й Цибити дуармæ æривардтонцæ. Уоми
ба и къудурон Уойнони Цалх фестадæй и хусгæ бийнонтæ ниццагьта,
уæдта исдзурдта:
Ескæми ма си ести ес?
- Хъаиртæмæ сæ ностæ!
Уойнони Цалх иуонуг фестадæй æма Къумбултæмæ уой марунмæ
цудæй. Къумбулти имæ Хуцауи Зæнгæ рацудæй æма ’й Мæстгоммæ
фехста. Мæстгом уомæй фехалдæй. И ностæ æнæ зиан, æнæ фидбилиз
фæййервазтæй. Уой фæсте ба ин Хуцауи Зæнгæ æ фунæй фæткъу
равардта.
Уобæл и ностæ бауæззау æй. Игурди Хуцау æскъуæнхст лæг
фæккодта. Тулабег æнхæст лæг иссæй.
Игурд райгурдæй. Арви дуар байгон æй. Гагуон къубус æ бунтæй
нирризтæй. Кобегкати устур Айдар гъолгун урундухъæй рахаудтæи
æма загъта: "Не ’фсийнæ, ракæсай æндегкæй цидæр дессаг æрцудæй!"
Е ба ракастæй æма загъта: "Нæ хецау! Фæснæли сæрти арви дуар байгон
æй, Хуцау æй бæстæн хуарзæн фæккæнæд!"
- Тæрион Тулабегмæ бадзоретæ, Дзанайти губур Дзанаййи дæр
æрбахонетæ!
Æримбурд æнцæ Гагуатæ, сагьæс кæнунцæ:
- Ка уодзæнæй еци игурд, ка ’й иссердзæнæй?
Сæхуæдтæ ба Хуцауæй корунцæ:
- Хуцау, Донифарсæй æй ду фæккæнæ. Фарси ку нæ уа, уæдта ’й
Цæргæсатæй уæддæр фæккæнæ: хæруесаг галау уæззау æма лæхлæбæз
æнцæ æма нин етæ ба неци кæндзæнæнцæ. Уонæй рахезгæй ба ’й
Абисалтæй, Хуцау, фæккæнæ: даргьæхсарæ æма цубуркъох æнцæ.
Уонæй рахезгæй ба ’й, Хуцау, Туйгъантæй ду фæккæнæ:
фæлмæнзæрдæ, къохбæлгæнгæ, нæл фуси муггаг, адæмуарзон,
фæрзеумæ цæуагæ адæми мугкаг æнцæ; неци зиан нин исуодзæнæнцæ
етæ дæр.
133

ЛДÆМОН СФÆЛАИСТЛДÆ
Хъубадтæй æй, Хуцау ма фæккæнæ: бæмпæгæвзаг æма
синдзæзæрдæ æнцæ!
Кобегкати устур Айдар Донифарси æрзилдæй ма игурд некæми
разиндтæй. Устур Дигорæмæ дæр рарвистонцæ Гагуатæ, æма уоми дæр
уой хузæн. Дигори хæццæ ба æзнаг адтæнцæ.
Дигорæмæ нин ка фæццæудзæнæй, ка уодзæнæй, æ бæрæг нин ка
иссердзæнæй, Тæрион Тулабег ку нæ уа, уæд ка уодзæнæй?
Тулабег æхе фецейгомау бааразта: æркъетæ, гебена ’ма къæсмустæ,
уотемæй Нари бунмæ Мæцутæмæ рамедæг æй. Уоми ба ибæл
хæргутæбæл къаматтаг согдзаугæ заргæ æрцудæй. Тулабег согдзауги
рафарста:
- Ци ’й а, ци заретæ, сæумон ахъуз уин уæ реу ку хуайуй, изæйрон
ирдгæ ба уин уæ цæститæ ку къахуй, уæд уæ цийнæ цæбæл æй?
Етæ ба ин загътонцæ:
- Хъубадти Тазæретæн игурд райгурдæй, къулух Дохцихъо, уой ба
Нигколтæмæ енцег хæссунцæ, Дзайнухътæ ба ин ибæл къуæре бæласæ
кæнунцæ. Уоми хуæрдæ, ниуæзтæ уодзæнæй, æмбæлгæ ’й кæндзинан
’ма уобæл цийнæ кæнæн.
Нигколти Бабой уосæ ба Тæриатæн сæ хуæрифурт адтæй. Уомæ
гæсгæ Тулабег уонæмæ бацудæй. Бабо сæ тургъи дугъосгутæ аразуй:
- Гъæ, дæ фиди фæллойнæ дин хæлар уа, е ке зæрди æрæфтудæй.
- Гъæ, нæ берæгьи хай, нæ мæрдтæ мæ сагъæси нæ ’нцæ, фал
Хъубадтн Тазæретæн лæхъуæн райгурдæй, уой, Хуцау ку зæгьа, тæккæ
исон енцег хæссæн.
- Хуарз, е дæр хуарз æй! Æ цъæх ин фæууидтайтæ, фал ин æ бор ба
ма фæууинетæ!
Æ байвæд Тулабег уордæгæй Фæснæлмæ фæццудæй. Тазæрети
уатмæ исмедæг æй. Сувæллонæн æ рæвдауæги расайдта, æвдæнæй æй
фелваста æма ’й цъæхахстгæнгæ Донифарсмæ исхаста, уоми ба ’й
Налдитæмæ равардта. И биццеубæл Донифарси марунвæндæ искод-
тонцæ. Налдитæ уæд и сувæллон Нигколтæмæ фæххастонцæ, сæхе
биццеу ба авдæни бабастонцæ. Донифарс дæр Дохцихъой рæуаги
Налдити сувæллон рамардтонцæ. Æрæгиау ба Донифарс сæ рæдуд
базудтонцæ, Налдитæмæ исмæстгун æнцæ.
- Атæ ба сæхе фидхуар ку ’нцæ, зæгъгæ, æма сæ еугур муггагæй
ниццагътонцæ. Тазæрет уой ку фегъуста, уæд загъта:
- Хуцау, игурди уæхæн фæккæнæ, Донифарси къубус куд басæтта,
Хъанухъти æфсæн дуарæй ба æ бæхæн цуппар цæфхати куд искæна!
Дзайнухъти къуæребæласæ исцæттæ ’й. Æгас Дигорæ сæмæ æмбурд
адтæнцæ, исон косæрттæ кæндзинан, /зæгъгæ. Гинкъос исаразтонцæ
(родзингæ) али хуарз æма дзæбæхæй, æ буни ба ин тумбул фингæ хуарз
идзагæй. Уой фалæмбулай кафтонцæ уæдта еу, гинкъосмæ лæбурд-
тонцæ, ка ’й æртонабæл сæхе æвзурстонцæ, \ма син уацамонгæ ниб-
134

ИРÆФ, 1995, №1
бастонцæ. Тæрион Тулабег æ цубур гебенай уæргьгун хæрæги хæццæ
уоми февзурстæй. Тулабег фæсдуар ислæудтæй, Гсшшаттаг цирагьдари
хузæн. Хъал адæмтæ ’й рагæлдзиуонцæ, ракафæ, зæгьгæ; е дæр æхе
исæнæзонгæ кодта. Гурумухъ кæфтитæ син ракæнидæ - еу, ’ма ибæл
хъал адæм ходæгæй туппур æскъудтæ кодтонцæ:
- Раинхуæрун кæнайтæ-ра, уæд хуæздæр ракафдзæнæй, -
кæрæдземæ дзурдтонцæ зæрæндтæ.
Равардтонцæ ин хуæруйнаг. Тулабег дæр, мæгур, тумбул фингæ
раревæд кодта, ниуазгæ дæр ракодта. Уой фæсте бабæй æй нæуæгæй
кафунмæ рагæлстонцæ. Е дæр уæдта ракафта фингæн тæккæ æ
билтæбæл, фингæй къæбæр нæ фезмалдæй. Фæстаг зилди ба цума
фæккиудтæй, уотæ зилдæй цирæгътæ ракъуæрдтитæ кодта, æхуæдæг ба
фæллæбурдта ’ма и родзингæ æрискъудта, уой хæццæ фæсдуар хун-
гондбæл бунккаг æскъæтмæ ниггæпп кодта сæ косæрттæмæ.
Адæм фæддесæнцæма ’й идæрдти агурдтонцæ, ебаискъæти медæг
косæрттæгтæ ниццагъта æма сæбæл сау хæрæг байурста. Сæумæрагиау
ба ’й сугъдæ скъæтти бауидтонцæ æма имæ банхъерæн кодтонцæ,
хъæбæрдæр Абисалтæ сæ кардæй. Тулабег дæр æхе хормæ рауагьта æма
сæмæ уотемæй дзурдта:
- Берæ ’й, уæ цæрæнбон берæ! Мабал хъиамæт кæнтæ æд-кæстæр,
æд-хестæр хуарз уин ку байурстон, æнæхай уи ку неке ниууагътон,
цæбæл дзансахъ кæнетæ? Хайвæндагæн хай бакæнетæ, хъаугъа ма
’скæнетæ, кæбæл не ’мбæлуй, уонæй ба æнæбари хай. макæмæн рад-
тетæ!
- Оххай, нæ берæгъи хай бабæй нин цидæр бакодта, нæ
косæрттæгтæ нæ бæрæг гьæуй.
Фæдесонтæ æрбацудæнцæ, рабæрæг кодтонцæ сæ косæрттæгтæ ма
сæ иссирдтонцæ хуарз гьудгондæй сау хæрæги хæццæ æмæвгæрстæй.
Еци маст Дигорæ сæ зæрдæбæл бадардтонцæ. Никколай сабати
Донифарси кувдмæ куд рандæ адтайуонцæ, уотемæй Дигорæ исфæндæ
кодтонцæ Фарси силæй, сабийæй ка байзайа, уони бансæндунбæл.
Дигори æфсад изæрæй æрбахизтæй Хезæнти, Дæллаггъæди. Се
’хсæвеуат æфсадæн адтæй Ирæфи билæбæл, бæрзонд къæхæнти. Со-
гдзаутæй æй æригьуста еци хабар Тæрион Тулабег. Æ хæццæ райста еу
æмбал æма уоми рамедæг æй. Сæ бæрæг син ку æрзудта, уæдта загьта
е ’мбалæн:
- Цо, Турменти къобосгинтæн фегьосун кæнæ: Хуцау нин равардта
Дæллаггъæди сæгти æруæз. Уæдта уобæлти бацо æма Хагуати Дзæгъар-
сартæн дæр фегьосун кæнæ. Е дæр уобæлти исцудæй æма дорти буни
балæстæй æма фур тасæй рамардæй, адæмæн ба неци фегьосун кодта.
Æфсадбæл дæллаггьæди æрæхсæвæ ’й. Тулабег дæр син сæ рæзтæ хезуй.
Æхсæвæртæбæл æфсад бафæндæ кодтонцæ:
135

ЛДÆМОН СФÆЛДИСТАЛÆ
- Сæумæ адæм кувдмæ ку рандæ уонцæ, уæдта сæмæ бацæудзинан
сæ исусти æма сæ æримпурсдзинан. Æфсæдтæ къæхæни фарс федарæн
бадардтонцæ æма уоми æрхустæнцæ. Тулабег дæр син сæ рафунæй
бахизта, уæдта е дæр уони астæу исхустæй. Сæ еуей уæллæй дæр, се
’нней уæллæй дæр æрбахуссидæ æма ’й билæй фенсонидæ, дæлдæр
хуссæ, зæгьгæ, уотемæй сæ Ирæфмæ фæккалдта. И сæумæ æфсæдтæ
æркастæнцæ æма фæууидтонцæ сæ цагьд: хъæбæр истæнæг æнцæ æма
хауæгкагмæ æрифтудæнцæ. Тулабег дæр сæмæ æхе бавдиста æма ’й
базудтонцæ:
- Мæнæ ку æй нæ сайтани хай, зæгъгæ, æма фæлледзæг æнцæ е дæр
син сæ байзайæгкаг къæрæхтæ кæнун исамадта. Абисалти устур Аби-
сали ба æрахæста æма ’й Æхсинттæбæл баефхаста.
- Цъеутæй дæр ма еу иуазæг фæууй, зæгъгæ. Абисалти Абисал
Морги лигьзæй, кæрдтути бунæй, и ардæгмæ Тулабеги бафæсмардта е
æфсади тонау куд иурста, уотæ ’ма имæ æ кард исласта, ниййимæ ’й
тилдта æма загъта:
- Барæн, некæми дæ ердзæнæн, сау дæ хæдзарæ кæнуй, мæ къохмæ
дæ гъæуй, уæдта дин баамондзæнæн!
Къулух Дохцихъо исгъомбæл æй æма Донифарсбæл æфсад искодта,
фал син се ’хсир ке бададта, уой туххæн ба сæ астæу тугъд не ’рцудæй.
Æрæгиау ба куддæр-куддæрти хийнитæй, къæрнæхæнхæццæй, къулух
Дохцихъо Хъанухъти æфсæндуарæй еу зæгæлбæл хуæст фæцæй. Уомæй
æ бæхæн цæфхати зæгæлтæ искодта æма æ фиди цирт ниххуаста:
- Дæу уосиат æнхæстгæнгæй Хъанухъти æфсæндуарæй мæ бæхæн
цуппар цæфхати искодтон, мæрдти надæй уой хæццæ дæ зæрдæ мабал
дзорæд!
***
Тулабеги зæнæги фæлтæртæ: Хъаирон, Тулабег, Тотай, Сосо,
Нигко, Хацу, Хъубади.
Аци тауæрæхъ ниффинстон раги, уой фæсте ба ’й 1899 анзи июли
8 бони исæнхæст кодтон Донифарси, Хъубадий рази. Уæдта ’й исараз-
тон Донифарси, нихæси зæронд адæми дзурдтæмæ гæсгæ.
Мæхческæ. 1899 анз, августи 19-аг бон.
1. Аци адæмон зар цæмæдессаг æй уой туххæн, æма дигорæнтти
хецæн гъæути кæрæдзей хæццæ рахастдзийнæдтæ, уæдта сæ царди
социалон уагæвæрд æвдесуй.
2. Хъубади Уæдати ма æгас æй, рацудæй Донифарсæй Лескенмæ.
Уой дзурдтæй ниффинстон аци зар æ райдайæнæй кæроимæ; еу
минкъий æндæрхузи æй, аци киунуги куд æй, уой хæццæ, рабаргæй
фал æхуæдæгка æй хецæнхузи вариант.
136

ИРÆФ, 1995, №1
САРИ АСЛАНБЕГ
Тæторсмæ Хъарадзаути Сафаралий Сари Асланбеги æфсийни
æвзестæй гъæст сиуæ гали æрбаскъардта. Уоми сæ иссердтонцæ До-
нифарси цæргутæ, равгарстонцæ сæ. Еци æфхуæрдмæ ба Сари Аслан-
бег Донифарсбæл æфсад искæнунмæ исфæндæ кодта:
- Мæ галти маст бахатон æма сæбæл хъалон дæр æривæрон, зæгъгæ.
Æфсадæн сæ кегьæре æндæр бæстæй Хъарадзауи фурт Сафаралий æма
Бийи фурт Муртазалий, мед Дигорæй ба Текъой фурт устур æрдунгин
Ахмæт.
Сари Асланбеги æфсæдтæ æрбадтæнцæ Хъахсатауи уосæнгти (ах-
кемати). Уоми сæбар-субур кодтонцæ сæхе меднимæр:
- Донифарси сайтантæмæ ку байгьосай, уæд дессаг дзубандитæ
дзорунцæ: махмæ бабæй ци ’нгьæл кæсунцæ Хъахсатауи гæбæргьос
уосонггæс æфситæ? Уой, Хъанухъти æфсинттæ, гиаур берæгътæ, ку
сæмæ бакæсай, Хъайтухъи фурт Сари Асланбегæн е ’рвади тог ниу-
азунцæ.
Донифарси ба дзубандитæ дзурдтонцæ:
- Нæ хуймон зæнхæ хуæрдзинан сæрдтон хезнæн. Мæгур ку уæн,
уæддæр дин Хуæлæм æма Æвзæнгæй ба хуæздæр цæрдзинан. Лæгьуз
ку уæн, уæддæр Хуæлæм æма Æвзæнги хузæн дин царви фæдгæ фуси
уæцъæфæй нæ рабардзинан. Æнгьæл дæр ма кæсæ, Хъайтухъи фурт!
И æфсад Дигори коми думæги æрбадтæнцæ. Сæ бæхти коми
тулфæй и коми думæг хæрæмегъау ниппихсилтæ ’й. Æмбесбони
мæсуги сæрæй æфсийнæ ракастæй æма хæлæфгомауæй исдзурдта:
- Нæ хецау, и коми думæги хæрæмегъæ ниббадтæй, æ сæрти ба сау
халæнттæ зелунцæ. Цидæр æй, уæддæр фуд рæстæг бабæй кæндзæнæй:
и мегъи лæсун хуарз нæ’й.
Хъанухъти устур Есен мæсуги сæрмæ фæлгæсæнмæ рацудæй æма
коми думæгмæ фæккастæй:
Дæллаг æфцæгбæл æртæ бæхгини æрбацæуй: ка уодзæнæнцæ, ци
уодзæнæнцæ, - нæ зонун! Дзæбæх сæ не ’ртасун! Мæ кæсæнтæ мæ ку
уайуонцæ, не ’фсийнæ! Тæриати Тотаййи дæр æрбахонетæ!
Тотай æрбацудæй. Тотай рандæ ’й бæхгинти размæ. Есеимæ ба æ
кæсæнцæститæ ислæвардтонцæ. Е дæр æдзинæг фæккастæй æма загь-
та:
- Е хæрæмегъæ нæ уодзæнæй, Сари Асланбеги æфсæдтæн сæ бæхти
коми тулфæ ’й. Æ разæй, етæ сау халæнттæ нæ уодзæнæнцæ, æртæ
бæхгини æнцæ: сæ астæуккаг - Хъайтухъи фурт Сари Асланбег, адæми
фидхуар; æ галеу фарсæй Бийи фурт Муртазалий устур тæранбæл
бадуй. Æ рахес фарс - Хъарадзауи фурт Сафаралий мистрагъ цагъ-
137

ЛДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ
дийбæл бадуй. Гъе, не ’фсийнæ, етæ махмæ цæунцæ, мах иуазгутæ
’нцæ, изæрхуар син гьæуй се ’сцудмæ!
Цалинмæ Есен уонæмæ кастæй, уæдмæ Тæриай фурт æхе и надбæл
цæуæг ракодта æма и бæлццæнттæмæ рамедæг æй Морги лигьзмæ æма
сæмæ гурдзиагау исдзурдта:
- Фæндаг раст, зæгьгæ.
- Дæ гъудтаг раст, зæгьгæ, ин загьтонцæ етæ дæр.
- Ци дæ, ци муггаг дæ, кумæ цæуис? Гурдзиаг ку дæ?
- Махæн не ’лдар, Сари Асланбег, Донифарсбæл æфсад кæнуй, уой
æфсадмæ цæун.
- Кæд уой æфсадмæ цæуис, цæттæ Донифарсæн сæ хъулай, се ’нæ
хъулаййæн ци зонис?
- Æз Сари Асланбеги ку базонинæ, уæд ци уонцæ ’ма ци нæ уонцæ,
уой ба ин бæргæ базонун кæнинæ!
- Мадта Сари Асланбег ба æз ку дæн ’ма мин зæгъæ сæ бæрæг!
- Нæ уæбæл æуæндун: махæн не ’лдар Сари Асланбег æй, уæд
сумахæн ба мæ дзубандитæ куд ракæнон?
- Хуцауæй мæбæл баууæндæ, мæ рахес фарс Хъарадзауи фурт
Сафаралий æй, мæхуæдæг ба Сари Асланбег дæн, мæ галеу фарс ба
Бийи фурт Муртазалий æй.
- Дæ къох мин æрхæссæ, ме ’вæсмард æлдар: æз дæу агорæг цудтæн.^
- Мадта Хуцауæй боз, ами ма мин уæхæнттæ кæми ес, уоми ба ин
ести кæндзæнæн!
- Хуарз! Еунæг гьудтагбæл дæ фæрсун, ме ’лдар: Хъарадзауи фурт
Сафаралий де ’мбал цæмæн иссæй?
- Биасланти зæрдæ куд ресун кæнунцæ Донифарс, мах зæрдæ дæр
уотæ ходун кæнунцæ æма сæмæ нæ къох ай хæццæ кæд естæмæ
бахъæртидæ, - загьта Хъарадзауи фурт.
- Уæд Бийи фурт бабæй де ’мбæл цæмæн иссæй, ме ’лдар? Ци маст
си æ зæрдæбæл даруй?
- Бийи фурт ба ме ’мбал уомæн иссæй, æма ин кизгæ, лæхъуæн нæ
уадзунцæ, фонс дæр уой хузæн æма сæмæ æ къох естæмæй кæд
бахъæртидæ, е дæр мин уомæй исæмбал æй.
- Гæр, уотæ тухгин æнцæ Донифарс? Хъарадзаути дæр хуæрунцæ,
Ассимæ дæр хъæртунцæ, Биасланти дæр марунцæ? Уотæ тухгин æнцæ
Донифарс, минкъий дзиллæ ку æнцæ?
- ДоНифарс ба минкъий дзиллæ куд æнцæ? Дигори æфцæгæй ба
Гурдзий æфцæгмæ кадæр ес, етæ Донифарс æнцæ. Донифарс ба тухгин
куд ма уонцæ: Гагуон къубус, зæгъгæ, син еу федар уæхæн ес, галау-
ангонд æма уоми алкæмæн дæр æ тиллæг, æ цигьæуагæ - хуæрзæфснайд
багъæуаги бонмæ!
Æхебæл ба ин дууадæс дуаребæл еунæг æфсæндуар нихгæнунцæ
Хъанухъти устур Есени мæсуги хурфи. Есенмæ ба уæхæн дессаг топп
138

ИРÆФ, 1995, №1
ес, авд агарци ка хезуй, уæхæн тонп. Махмæ ба уæхæн хæзна кæми ес?
Уæд етæ ба тухуаст куд ма уонцæ? Уæд уонæн бабæй ка ци кæндзæнæй
Елиайæй дæлæмæ. Уæдта сæмæ еу лæг ба ес уæхæн, æма æй еу хатт ку
фæууинай, уæд æй иннæ хатт нæбал бафæсмæрдзæнæ. Е ба кæми ци
хабар ес, уони хæссуй федармæ, Гагуон къубусмæ æма сæ адæмæн дæр
зæгъуй. Уæд ма етæ зунд гъудтагбæл куд ма цæуонцæ æма тухгин дæр
куд ма уонцæ?
- Мадта рацо, ме ’лдар, мæ хæццæ: æз дин сæ донисæр райсун
кæндзæнæн.
Уæдмæ æфсæдтæ Морги лигьзи æринцадæнцæ æма Хъанухъти
устур Есенмæ мийнæвæрттæ исæртастонцæ Бийи фурт Муртазалий
æма Хъарадзауи фурт Сафаралиййи. Кегъæре ба син Задæлескæй
Текъой фурт устур æрдунгин Ахмæт. Мийнæвæрттæ Царвгун нихæси
рафестæг æнцæ. Уоми ба сæ рази Хъанухъти устур Есен фæцæй
æвæсмардæй.
- Ме ’уазгутæ, рахæстæг уотæ иуазæгдонæмæ, - иссæмæ дзурдта
устур Есен æма сæ къæйдзар иуазæгдонæмæ бакодта.
Еу сахат басабур æнцæ æнæ нецæбæл исдзоргæ æма рафæрсгæ.
- Ци хабар уæмæ ес? Бунати лæг, бæрæгдæр ба дигорон лæг
хабарбæл фæрсагæ ’й. Ци айтæ? Кæми адтайтæ? - Есен бабæй сæ
фæрсуй. Етæ ба ин загътонцæ:
- Хъанухъти устур Ессни нин баамонæ, уæдта дин нæ хабæрттæ дæр
æрдзордзинан, ’ма дин нæ гьудтаг дæр зæгъдзинан.
Есен ба хæдзарæмæ исцудæй æма дзоруй:
- Не ’фсийнæ! Не ’уазгутæ Мæ агорунцæ ’ма мин мæ дарæс.
Æ дарæс ин равардтонцæ. Е дæр сæ æ уæле искодта, æ уормег ба æ
фæсонтæбæл æрбагæлста (æрæфтудта) æма сæмæ уотемæй рацудæй
иуазæгдонæмæ.
- Ме ’уазгутæ! Ци ми кæнетæ? Хъанухъти устур Есен æз ку дæн,
кæми адтайтæ?
- Етæ ба ин загътонцæ:
- Иуазгутæ дæмæ æрбацæуй, мах ба дин иуазæг нæ ан.
- Ци иуазгутæ æнцæ?
- Хъайтухъи фурт Сари Асланбег æрбацæуй. Фæдгæ ди агоруй.
Кизгæ æма лæхъуæн, - етæ ба æ фæдгæ æнцæ.
- Æгас æрбацæуæд, фал сумах бал фиццагдæр иуазгутæ айтæ. Ести
син гьæуй! Уомæн дæр е ’уазæги æгъдау уодзæнæй: Мисигони хуарæй
ин хулутдзаг кæрдзин, Тæторси уорсагæй ба ин хъæбæргомау цæхгун
цихт, нæ хурхдон ба ин ниуазуйнаг. Анæн ести гъæуй!
Есен сæ разæй фæййаууон æй, хæдзари исмедæг æй æма син æ
илæтони къоппа рарвиста:
- Аци хурхдон бал баниуазетæ, зæгъгæ.
Фæсниуæзтæ бабæй сæмæ Есен нæуæгæй рацудæй æма сæ фæрсуй:
139

ЛАÆМОН СФÆЛДИСТЛДÆ
- Гъе, нур, мæ хуарз, ме ’уазгутæ, хабар ци ес? Цæй туххæн
æрбацудайтæ æма æрбацæуй Хъайтухъи фурт, уой мин дзæбæх радзо-
ретæ!
- Хъайтухъи фурт æрбацæуй æ галти мастмæ хъалон есунмæ.
- Хуарз! Е дæр неци кæнуй: æхецæн ин - аци хуаллаг, æ бæхтæн ба
ин - сæрвæт зæнхи хезнæ. Кай зонуй ма еци гъудтагбæл ку не ’нвæрса,
уæдта ин бахуæрун кæндзинан нæ уорс дзолæй фиди хæццæ, кенæ ба
ин сæресгæ æхцин муди хæццæ. На, уæддæр ку нæ уадза, уæдта ’й
бакæндзинан Хъозити бунккаги (авари) хути хæццæ. Уæддæр ма нин
нæ сабур кæнуй, уæдта ’й уæллаг æфцæгбæл Уазай цорти устургомау
фуди хæццæ. Бийи фурт! Уæд мин дæу бабæй ци гъæуй? Æгиридт дин
мæ бон ку неци уа, уæддæр дæмæ Дигоргомæй хæрæг нæ рауадздзæнæи
æма ма согæн ци содздзæнæ сæнарæй æндæр? Хъарадзауи фурт! Дæуæн
ба, Хуцауи ку фæндæ уа, уæд мæ цъæх тæрантæй дæ донисæр балæкъун
кæндзæнæн!
Изæрæй æфсæдтæ исцудæнцæ Тотай хæццæ æма Мисигопи Дони-
фарси æринцадæнцæ. Тæриати Тулабеги фурт Тотай æфсадбæл ра-
зилдæй, уæдта Есенмæ æрцудæй ’ма ин загъта:
- И уорссæр цæргæс Мисигони æрбадтæй. Усси зæгъгæй, нин тæхгæ
нæ кæнуй, цитдзи зæгьгæй ба нин нæмугмæ нæ цæуй.
Есен ба адæмæн загъта:
- Æфсад æрбацудæй, нур ба алке æхе багьæуай кæнæд, ахсæви дæр,
исон дæр медгалауанæй маке рацæуæд!
Æхсæвæ Есен фæлгæсæн мæсугæн æ цуппар тегъебæл цуппар
цирагъи къудурони ниййасугъта, æхуæдæг ба еци рохсмæ
уæлиндзæбæл рацо-бацо кодта уæгъдкурæти. Адæм ба медгалауан
æрдзæфæй кафтонцæ. Æбсæдтæ дæр сæмæ уæллæй кастæнцæ, дес
кодтонцæ æма сæмæ хæсгутæ æрæрвистонцæ батъасхæ кæнунмæ,
Тæриай фурт - дæр сæ хæццæ. Е куддæр-муддæртæй фегъосун кодта
Есенæн:
- Сæумæраги æз туппури сæрмæ цæудзæнæн, æлдари ба уой
рæбунмæ æрветдзæнæн, мæхе ин хъувгьандзау ракæндзæнæн, фал æ
хъувгьан ба æхемæ ратдзæнæн æма ’й, гьеуæд гьæуай гьæуй, гьема
ибæл уæдта ма баауæрдæ дæ бон ци уа, уомæй. Дæ лæ игьæдæ ’ма
дæхуæдæг!
Фæлгæсгутæ фæстæмæ исцудæнцæ æма Сари Асланбегæн за-
гътонцæ:
- Ауæхæн дессаг некæд фæууидтан: кафунцæ, зарунцæ, сæ уæллæй
æфсад ес, уой гьуди дæр нæ кæнунцæ.
Сари Асланбег Текъой фурт устур Ахмæтæн загъта:
- Уой бæрцæ æдас кæд æнцæ, уæд сæбæл еу топпи гьæр æруадзæ!
Текъой фурт загьта Есени ниййамонгæй:
\
140

ИРÆФ, 1995, №1
- Æ уодмæ ин нæ багъавдзæнæн, фал мæсуги фарсбæл цирагъи
къудуронмæ ба кæсетæ!
Устур Ахмæт мæсуги фарсбæл цирагъи къудуронмæ багъавта. Фехс-
та æй æма цирагъи къудурон рахаудтæй. Адæм уомæй багузаввæ æнцæ
æма загътонцæ Есенæн:
- Есен! Тохун ку райдæдтонцæ, нур ба ци кæнæн?
Цидæр æй, уæддæр и уорссæр цæргæс усси зæгьгæй дæр нæ тæрсуй,
цитдзи зæгьæгмæ дæр нæ цæуй!
Есен ба син загъта:
’ - Хуцау ин æй ма ниххатир кæнæд! Мæсуг дæр æхе дорæй састæуй!
Е Текъой фурти топпигьæр æй, ма тæрсетæ! Дигорон топпи гъæр æй
æма нин неци кæндзæнæй: гъоги къах уæс нæ маруй. Тæккæ исон
сæмæ мах дæр еци мийнæвар рарветдзинан, нæмуг дæр имæ
рагæлдздзинан, ’ма нæмæ кæд æрцæуидæ и уорссæр цæргæс!
Сæумæ хорискасти Сари Асланбег æ хъувгъани хæццæ æхе гъудий
рацудæй. Есен æма Кобегкати Айдарухъ ба мæсуги сæрбæл бадтæнцæ.
Хъанухъти Есен æ цубур мадзайраг æрбайста æма загъта:
- Фæккæсетæ! Æ уодмæ ин нæ гьавун, фал æй æ бадæнæй фестун
кæндзæнæн æнæхснадæй, цъумурæй, - ’ма ин багьавта æ хъувгъанмæ.
Хъувгъаы Сари Асланбегæн æ рази ниббуройнæ ’й. Сари Асланбег дæр
фестадæй æма бацудæй æ бунатмæ лæхсидзæ æма æфхуæрдæй.
Уобæл æфсæдтæ фестадæнцæ, Цъифти сæри æрбадтæнцæ.
Уордæгæй ба Сари Асланбег æрæрвиста Есенмæ мийнæвæрттæ:
- Дæхе, дæ хуæруйнаг, дæ ниуазуйнаг æма дæ тохæндзауматæ мин
фæууинун кæнæ, зæгъгæ.
Устур Есен тумбул фингæбæл хъæбæр кæрдзин æма цæхгун цихт
æрсаста, хъалацидзаг ба ин илæтонæй рарвиста дзуаппи хæццæ:
- Е дин нæ цард, нæ хуæрдæ ’ма нæ ниуæзтæ. Нæ еу анзи хуаллагæй
дæ æртæ анзи æд æфсæдтæ исхæсдзинан. Кæд дæ фæндуй, - хæстæгдæр
рацо, кенæ ба дæхе райсæ. Хъалон æнгъæл ба мæмæ ма кæсæ,
Хъайтухъи фурт! Бадиæруагæс уæд, махæн нæ цард нæ мос æй. Раницох
уо, кенæ ба дæ æрласдзинан нæ астæумæ дæ гъосæй. Нæма ’й базудтай,
Хъайтухъи фурт, дæ гъæст сиуæ галтæн се ’сæвди хезнæ Тæторс æй?!
Хъарадзауи фурт! Дæуæн ба дæ мастгæнæги уиндæй дæ цæститæ æма
дæ сау рехæ исуорс æй. Хъарадзауи фурт! Тæторс æноси дæр идзаг æй
махæн нæ фонсæй, махæй ин ка нæ бантæстæй, уони ку агорай
Хъайтухъи фуртæн, уæдта ин сæ банхæсткæнæ дæхуæдæг дæ уосæй.
Хуцауи ку фæндæ уа, уæд ма дин еу мæ цъæх тæрантæй дæ донисæр
балæкъун кæндзæнæн! Бийи фурт! Дæуæн ба агкаг нæ кæнун æлдари
фæсте хæтунмæ!
Уой фæдбæл Сари Асланбег æнæ нецæмæй æ хæдзарæмæ рандæ ’й
æд æфсæдтæ Уæллаг æфцæгбæл.
Донифарс, 1899 анз, июли 9 бои
141

ДЗАНДЗИРАХЪ
АДÆМОН СФÆЛЛИСТЛ^/Р.
Сау Къамапке, донæй уорс,
Баагоретæ уæ Дзандзирахъи!
Ранинæймардæй муггагæй,
Гъоягъажии устур хъултæ ’й
Фæлпастæй бæрзæ цæгкагæй.
Донæй уорс, сау Къаматæ!
Еу’гурсен ибæл исдзоретæ муггагæй!
Аци зар Сугъдæ скъæтти федауй,
Донæй уорс, сау Къаматæ,
Уæ Дзандзирахъ иа> агоретæ,
Æндæра уин Гъолгъазсени устур хъуми
Æ дууæ сау дзигкой и иæугæ дон "
Дууердæмæ фелауй,
Æ марсег Буалцауи фурт Алдут æй,
Гъæй-уæ-уæй! Ци рæдуд с/хеккодтай!
Мæнмæ сон ка ’й,
Е æ сау рæсугъди рамарсед
Ескс цъухи ардудæй.
Кертибий дзурдтæй, 2 дек.. 1898 <
УÆХАТÆГИ ФУРТИ ЗАР
Уæлæ Уорси сæрæй ба Уорс Елиай къæрæхтæ цæуй. Уорс Елиай
къæрæхтæ нæ уодзæнæнцæ, фал Уæхатæги фург минкъий Хуймани
хæтæли гъæртæ ’нцæ. Сау хонхи айнæгбæл уорс сйуæ ма сау дзæбодур
с рэмардта ’ма ’й кæстау куд кодта,, уотæ æнгархуар Хъасполат
æрбахъæрттæй:
- Бсрæ дин Хуцау радта, зæгьгæ, имæ дзоруй æнгархуар Хъасполат.
- Еумæ нин æй Хуцау равардта, зæгъуй Хукман.
Уалæнги æнгархуар Хъасгюлат сау айнæги билæй æхе ракæсæг
кодта ’ма ниддестæ кодта:
- Дæлæ и ком сирдæй байдзаг æй, ду ба дæркъи коййи бацудтæ.
Уæхатæги фурт дæр æхе нæбал бауорæдта, кæми, зæгъгæ, ’ма
гъæуæйтта! кæнуи райдæдта.
- Дæлæ къæхæпрæбун и коми, зæгъгæ, имæ дзоруй Хъасполат. Кæд
сæ нæ уинис, уæдта дин мæ мудзура" дæ думæгкæгти рацæ^зон ’ма
уотемæй билæй дæхе рауадзæ ’ма ракæсæ!
Уæхатæги фурт минкъий Хуймап куд касгæй, уотæ ин æнгархуар
Хъасполат æ мудзура фелваста ’ма билæй расхъиудгæй мæгур Хуиман.
Æ сау селæп бæргæ нинниудта, никъкъес-къос кодга ’ма имæ ниу-
142

ИРÆФ, 1995, №1
уадæй, фал Уæхатæги фурт цæрунæн нæбал адтæй. Айдагъ уотæ ма
исдзурдта:
- Мæ сау селæн, мæ тогагор æма мæ гъæргæнæг фæууо!
Е дæр нинниудта ’ма Хуймани хæдзарæмæ нихъхъæрттæй. Уоми ба
и фæсдуарæй и къолисæрмæ æ дууæ фæстаг къахебæл цæугæ кодта, æ
раззæгтæй ба мæрдæпьдауи ма æхе тудта, уотемæй цудæй.
- Цидæр æй, уæддæр нæ лæг æгас нæбал æй. Æ куй хумæтæги
еунæгæй не ’рцудæй ’ма нæ неуй, зæгъгæ, ’ма фæффæдес кодтонцæ.
Фæдесæн сæ разæй рацудæй еци сау селæн ма сæ марди
уæлсæргъæмæ бахудта. Мард рахастонцæ, адæм дæр ибæл куд нæ
Гдтайуонцæ?
Уæлæнги дин æнгархуар Хъасполат ахæй кæугæ æрбацудæй, æ
уæргутæ, æ тæрних хуайгæ. Дуармæ æ сæр куд рагубур кодта, уотæ ибæл
Уæхатæги фурти сау селæн æхе ниццавта, е ’скъели ин рафедар æй ’ма
ин е ’скъели науæртæ исуагъта. Адæм сæ кæрæдземæй рацох кæнун
нæбал фæразтонцæ. Уотемæй и куй Хъасполаги бахуардта ’ма Хуйма-
ни тог райста.
Мæхческæ, 12 окпи, 1903 аиз.
143

ИРÆФ, 1995, №1
ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆИ
ГЬÆПÆН ДИГОРÆ1
Мæхчески зилди гьæути (Къамати гьæу Тауитти сичхи хæццæ,
Фæрæскъæтти, Нари дууæ синхи, Хæнæзи, Задæлески, Уæхъæци,
Хъазахти, Скъодтати, Хъалнæгъти, Мæстиноки, Фæснæли дууæ синхи
æма Мæхчески) цæргутæ мухургонд цæунцæ 1899 анзи æрфинсти
бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ.
КЪАМАТÆ ÆМА ТАУИТТИ СИНХ,
I. БАЙХЪУЛТÆ
1. Налухъи фурт Заурбек (1872) æма æ уосæ Сæлимæт (1878)
Налухъи хуæртæ: Нагъуæ (1882), Госæга (1886); æнсуБæр Матпей
(1876) æма сæ мадæ Дзæху (1846).
1 Идарддæр. Райдайæн 1994 анзи 4—аг номери.
144

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
2. Æфсимайхуæ (1872) æма е’нсувæртæ: Геуæрги (Дзанхот, 1873),
Фацбай (1883) æма сæ мадæ-Фати (1846).
3. Айдарухъи "фурт Нæуæг (187о) æма æ уосæ Арухъæз (1876).
Нæуæги хуæртæ: Басилхъæз (1882), Госæху (1885), æнсувæр Бекмæрза
(1874) æма мадæ Бале (1846).
II. ГАДАТÆ
1. Æфсæдæги фурт Аслæнбег (1845), æ уосæ Хадзихан (1876),
кизгуттæ: Киабæ (1882), Мисирхан (1886), Масинкъа (1888) æма фурт
Амурхан (1891). Аслæнбеги æнсувæр Аслæнгерий (1854), æ уосæ
Гуассæ (1871) æма фурт Адулгерий (1892). Аслæнбеги дуккаг æнсувæр
Сабазгерий (1859) æма æ уосæ Мерет (1873). Бийнонти мадæ Гуассæ
(1826). Аслæнбеги фиди æнсувæри фурт Аслæнихъо (1853), æ уосæ
Багогуссæ (1864), кизгутгæ: Мариа (1884), Мерет (1888) æма фурт
Нæуæг (1890). Идæдз уосæ Салу (1870), æ кизгуттæ: Софиа (1889),
Сафиат (1895) æма фурт Тазæрет (1892). Тазæрети фиди мадæ Леле
(1826).
III. ГЕТЪОТÆ
1. Дигорухъи фурт Елбиздухъ (1850), æ уосæ Хаир (1856). кизгуттæ:
Хадзихан (1879), Сахар (1883), Сурме (1887), Киабæ (1889) æма фурт
Хадзиомар (1884). Елбиздухъи æнсувæр Елхъан (1865) æма æ уосæ
Мæзагъуæ (1866).
IV. ДИГОТÆ
1. Бадей фурт Слан (1852), æ уосæ Мæзагъуæ (1853), æ фурттæ:
Аслæнбег (1882), Налухъ (1890); кизгуттæ - Зæрæда (1883) æма Госæга
(1885).
2. Бидзай фурт Базе (1826), æ уосæ Гасту (1835) æма фурт Дзæрдæг
(1858). Дзæрдæги уосæ Госæга (1864); кизгуттæ: Мерст (1887),' Хори-
тунæ (1893) æма фурт Виссарион (Урусбий, 1891). Бадзей æнсувæртæ:
Самс (1844), Сарæбий (1858) æма хуæрæ Наталя (Сирдикъо, 1883).
"Самей уосæ Сæлимæт (1868); кизгуттæ: Пæсæхан (1885), Рæхимæт
(1892) æма фурт Дауит (Индрис, 1885). Сарæбийи уосæ Лизæ (1869),
кизгуттæ: Софиа (1884), Гуассæ (1888), Борæхан "(1889), Сумерхан
(1892) æма фурт Хадзимуссæ (1894).
3. Айтеги (1899 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Аннæ (Гуда, 1835),
фурттæ: Елхъан (1868), Виссарион (Бекмæрза, 1872), Елмæрза (1878);
кизгуттæ - Госæзе (1876) æма Дæху (1879).
145
ЮЗак. 920

ИРÆФ, 1995, №1
4. Тагой фурт Бимболат (1838), æ уосæ Керти (1861), фурттæ:
Виссарион (Биса, 1876), Михаил (Майрæн, 1885), Матвей (1888) æма
кизгæ Борæхан (1892). Бимболати æнсувæртæ: Тедо (1852), Васили
(Темболат, 1856). Тедой уосæ’Данæ (1865) æма фурт Владемур (Гази,
1892). Темболати уосæ Киабæ (1868), фурттæ: Захар (Заурбек, 1889),
Мæрзабек (1892) æма кизгæ Сахар (1893). Идæдз уосæ Гурдзихан
(1861), æ фурттæ: Генардухъ (1878), Геуæрги (1880); кизгуттæ -
Фаризæт (1884) æма Екатеринæ (Косе, 1892).
V. МАГКИТÆ
1. Василий фурт Никъалай (Цæппо, 1869), æ уосæ Милиуан (1861);
кизгуттæ: Госæзе (1882), Мисирхан (1886) æма Лезинка (1892).
Цæппой мадæ Хъурманхъæз (1822).
2. Гасайи фурт Сæууай (Гасай, 1808) æма æ уосæ Дайхуæ (1836).
Сæууайи фурт Хадзиомар (1868) æма æ уосæ Мариа (1873).
3. Зазайи фурт Нæуæг (1867). Нæуæги æнсувæртæ: Темурзи (1876),
Алимæрза (1884), Майрæн (1886) æма Тотурухъ (1893). Нæуæги
хуæртæ: Дзæхирæт (1878), Сæлимæт (1883), Киабæ (1889) æма сæ мадæ
Мастой (1852).
VI. СЕКЪИНАТÆ
1. Дзицций фурт Гургьохъ (1864) æма æ уосæ Иринæ (Делетхъæз,
1870). Гургьохъи æнсувæр Семен (Сабан, 1867) æма æ уосæ Ефросиня
(1877). Гургьохъи хуæрæ Елизаветæ (Лезинка, 1887) æма сæ мадæ
Саукизгæ (Мария, 1848).
2. Дихъийи фурт Константин (Калу, 1841), æ уосæ Фелкæ (Ба-
силхъæз, 1860), кизгуттæ: Нина (Нæгьуда, 1883), Варварæ (1885),
Сæлимæт (1888) æма фурт Алийхан (1892).
3. Дихъийи фурт Инал (1864), æ уосæ Варварæ (Госæга, 1869),
кизгуттæ: Рæхимæт (1892), Сæлимæт (1895) æма фурт Харитъон (Хад-
зиомар, 1890). Инали æнсувæр Иосиф (Иналдий, 1871), хуæрæ Хад-
зихан (1882) æма мадæ Майрæнхъæз (1828).
4. Дихъийи фурт Владемур (Айтег, 1850), æ уосæ Дзæхирæт (1866),
фурт Ефстафий (1892) æма кизгæ Ханисиат (1888).
5. Дзагей фурт Никъалай (Орæз, 1858), æ уосæ Софиа (Косе, 1866),
фур.ттæ: Никъалай (1885), Владемур (Нæуæг, 1899), кизгуттæ - Данæ
(1893) æмаГуарæ (1895).
6. Дзилли фурт Хъурман (1835), æ уосæ Софиа (1852), фурттæ:
Матвей (Майрæн, 1878), Спиридон (Мæрзабек, 1885), кизгуттæ - Хуре
(1885) æма Данæ (1890). Хъурмани æнсувæртæ: Аврам (Алимурзæ,
46

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
1848), Геуæрги (Гуатдзау, 1850) æма Налухъ (1858). Алимурзи уосæ
Киабæ (1861); кизгуттæ: Елмусхан (1886), Валкæ (Еленæ, 1890), Ели-
заветæ (Евлекæ, 1895) æма фурт Ибрагим (1878). Гуатдзауи уосæ
Дзæхирæт (1860), фурттæ: Фарнæуз (1881), Хъаурбек (1885), Ахъберди
(1890); кизгуттæ: Екатеринæ (Хангуассæ, 1884) æма Гуассæ (1889).
Налухъи уосæ Мариа (1868), фурт Турмец (1891) æма кизгæ Нагьуæ
VII, СИНАТÆ
1. Газий фурт Дауит (Дзицца, 1868), æ уосæ Гуарæ (1843) æма фурт
Налухъ (1877). Налухъи уосæ Мисирхан (1882). Дзиццай æнсувæртæ:
Геуæрги (Гетæгьæз, 1855), Константин (Хъубади, 1854) æмаХъудайнат
(1858). Гетæгьæзи уосæ Мæкъæз (1852) æма кизгæ Нагьуæ (1883).
Хъубадий уосæ Нинæ (1863), кизгуттæ: Софиа (1885), Госæга (1892)
æма фурт Омар (1882). Хъудайнати уосæ Гуарæ (1864) æма кизгæ Сахар
(1887).
VIII. ТАУИТТÆ
1. Гетæгъæзи фурт Виссарион (Бекмæрза, 1844), æ уосæ Госæх
(1868) æма фурт Хамæза (1887). Бекмæрзай мадæ Багогуссæ (1836).
2. Елхъани фурт Елбиздухъ (1876) æма æ уосæ Багогуссæ (1878).
Елбиздухъи æнсувæртæ: Темурухъ (1878), Матвей (Муха, 1885), Хаз-
бий (1887) æма хуæрæ Мерет (1884).
3. Хъайтуги фурт Налухъ (1849), æ уосæ Сурæт (1862), фурттæ:
Тазæрет (1880), Тæтæрхъан (1892); кизгуттæ - Лезинка (1884) æма
Госæга (1887). Идæдз уосæ Сæлимæт (1863), æ фурттæ: Дауит (Дрис,
1879), Сарæбий (1885), Сослæнбек (1887); кизгуттæ - Екатеринæ (1884)
æма Сурме (1894). Налухъи хæстæг уосæ Госæх (1844) æма æ фурт
Генардухъ (1873). Генардухъи уосæ Гуæса (1875).
4. Никъалай фурт Геуæрги (1878). Геуæргий мадæ Сæлимæт (1846).
Сæ хæстæг уосæ Косе (1856), æ кизгуттæ: Мариа (1883), Дариа
(Дигорхан, 1886) æма фурт Никъалай (1888).
5. Иосифи фурт Абисал (1850) æма æ уосæ Дзæхирæт (1856).
Абисали æнсувæртæ Апександр (1871) æма Æфсимайхуæ (1871). Алек-
сандри уосæ Борæхан (1875) æма фурт Петр (Урусхан, 1894). Идæдз
уосæ Дзæхирæт (1860), æ фурттæ Керунбий (1878) æма Геуæрги
(Гæуис, 1880).
10*
147

ИРÆФ, 1995, №1
IX. ХОХТÆ
1. Гæуиси фурт Михаил (1832), æ уосæ Сатана (1848), фурттæ:
Фацбай (1867), Геуæрги (Гуйман, 1870), Дауит (Хъаурбек, 1881) æма
Майрæн (1885). Фацбайи уосæ Елмусхан (1870), кизгуттæ - Мерет
(1892) æма Борæхан (1893).
X. ЦÆЛКОСТÆ
1. Гозой фурт Гуймаи (1853), æ уосæ Дзиллæ (186-3), кизгуттæ: Госга
(1884), Косе (1887), Лезинка (1891) æма фурт Владемур (Гуйман, 1893).
Гуймани æнсувæр Хуасдзау (1857) æма æ уосæ Фатимæ (1873) .
2. Хъамболи фурт Хазбий (1864) æма æ уосæ Госæга (1880). Хазбийи
æнсувæртæ: Хадзиомар (1870), Майли (1868) æма сæ’мадæ Сапархан
3. Майрæнхъули фурт Сафар (1872). Сафари æнсувæр Сламурзæ
(1875) æма сæ мадæ Майхуæ (1840).
1899 анзи Къаматæ æма Тæуитти гьæути 28 хæдзареми цардæй 250
адæймаги. Уонæй 113 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 137 ба силгоймæгтæ.
Рæстæмбес нимадæй еу хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй
фулдæр кæбæл цудæй, етæ адтæнцæ 15 адæймаги, кенæ ба 6,0%.
ФÆРÆСКЪÆТТÆ
I. БЕСАТÆ
1. Ахмæти фурт Хазбий (1848), æ уосæ Мæкъæз (1864), фурттæ:
Алексей (1884), Сахамбий (1889); кизгуттæ: Мисирхан (1882), Олгæ
(1887) æма Нинæ (Насупхан, 1891). Хазбийи æнсувæр Виссарион
(Бекмæрза), 1858) æма æ уосæ Госæга (1868). Хазбйи дуккаг æнсувæр
Алимæрза (1855) æма æ уосæ Хадзихан (1868). Хазбийи хæдзари
цардæй сæ хæстæг лæхъуæн Хамæза дæр (1880).
II. ГÆБÆЙРАТÆ
1. Аслæнгерийи фурт Харитъон (Хуасдзау, 1864), æ уосæ Делетхан
(1871) æма фурт Саламан (1889). Хуасдзауи æнсувæртæ: Саукуй (1869),
Сарæбий (1871) æма Хадзимуссæ (1873). Саукуйи уосæ Сахар (1875).
Сарæбийи уосæ Госæга (1874). Æнсувæрти хуæрæ Мисирхан (1880).
148

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
III. ДЗАРАСУТÆ
1. Мансури фурт Дзанхот (1861), æ уосæ Мæкъæз (1871) æма кизгæ
Аннæ (Фаризæт, 1890). Дзанхоти æнсувæртæ: Дзабола (1864),
Дзанхъæлиц (Дауит, 1867) æма Майрæн (1853). Дзаболай уосæ Данæ
(1871). Дзанхъæлици уосæ Дарихан (1881). Майрæни уосæ Елмусхан
(1861), фурттæ: Никъалай (1880), Амурхан (1887), Харитъон (1890),
Сарæбий (1893) æма кизгæ Софиа (Секер, 1886). Дзанхоти мадæ Косе
(1843). Хæдзари бийнонтæй адтæнцæ идæдз уосæ Декъæзхан (1854), æ
фурттæ: Темболат (1880), Басиат (1887), Бимболат (Барис, 1890);
кизгуттæ - Нагьуæ (1885) æма Еленæ (Есбер, 1888). Дзанхоти хæдзари
ма никкидæр цардæй хæстæгутæ: Дзандар (Иван, 1880), æ хуæрæ
Керкез (1887), мадæ Дайхуæ (1858) æма æ кизгæ Лезинка (1884).
IV. ДЗАГКОЙТÆ
1. Абей фурт Цакъо (1860), æ уосæ Хадзихан (1864), кизгуттæ: Сахар
(1888), Киабæ (1891) æма фурт Нæуæг (1886).
2. Абей фурт Харитъон (Хадзимæт, 1838), æ уосæ Госæга (1879) æма
фурт Цæрай (Бидзина, 1878). Хадзимæти æнсувæр Кудзий (1854), æ
уосæ Дзиллæ (1865), кизгуттæ: Наталя (1888), Сурæт (1889) æма Дариа
(1899).
3. Гетий фурт Никъалай (Цæппо, 1845), æ уосæ Сатана (1848),
фурттæ: Басиат (1868), Сабазгерий (1871), Адулгерий (1880), Денгиз
(1873) æма Индрис (1883). Басиати уосæ Гуарæ (1874), Сабазгерийи -
уосæ Киабæхан (1879).
4. Гетий фурт Урусхан (1851), æ уосæ Хадзихан (1862), фурттæ:
Хъасболат (1877), Майрæн (1880), Гæбуци (1866), Алекссй (1888),
Астархан (1893) æма кизгæ Къурумхан (1883).
V. КОЛИТÆ
Кетий фурт Дигорухъ (1872) æма е ’нсувæр Иосиф (Генардухъ,
1885).
2. Кетий фурт Аврам (Гуатдзау, 1856). Гуатдзауи фурттæ: Урусхан
(1882), Саламан (1886), кизгуттæ: Мариа (Хумайхуæ, 1888) æма
Гуæсæмайхуæ (1891). Гуатдзауи æнсувæр Аслæнбек (1854), æ уосæ
Еленæ (Атуа, 1865), фурт Саламан (1885) æма кизгæ Акулинæ
(Фæрдæуз, 1888). Гуатдзауи кæстæр æсувæр Иосиф (Сламурзæ, 1863)
æма сæ хæстæг кизгæ Фæрдæ (1892).
3. Гасайи фурт Геуæрги (Гуйман, 1857), æ уосæ Киабæ (1863),
фурттæ: Харитъон (Хазбий, 1880), Александр (1884), Геуæрги (1889)
149

ИРÆФ, 1995, №1
æма Дзантемур (1898), кизгутгæ: Пæсæ (1886), Христинæ (Ханиффæ,
1893) æма сæ мадæ Гурдзихан (1827).
У1. ЛЕГКОЙТÆ
1. Дзугурифурт Азрам (Алимурзæ, 1844), æ уосæ Госæма (1867),
фурттæ: Матвей (Хъасполат, 1868), Дауит (Гæдо, 1869), Темболат
(1874), Налухъ (1876), Азнаур (1883), Тæтæри (1881), кизгутгæ -
Мисирхан (1891) æма Разиат (1899). Хъасболати уосæ Еленæ (Пæсæ,
1873) æма æ кизгæ Сурме (1893). Гæдой уосæ Вассæ (1877.
2. Дзугуй фурт Сафар (1832), æ уосæ Дзæхирæт (1848), фурттæ:
Дзанхот (1860), Кирил (Æфсимайхуæ, 1870), Хадзиомар (1888), Залун-
герий (1891); кизгугтæ - Махар (1880) æма Дариа (Къулунхан, 1886).
Дзанхоти уосæ Сахар (1873). Æфсимайхуи уосæ дæр хундтæй Сахар
Ш. РÆМОНТÆ
1. Тетей фурт Гуйман (1892), æ уосæ Гурдзихан (1865), фурттæ:
Антон (Афæхъо, 1882), Асланихъо (1885) æма кизгæ Лезинка (1889).
Гуймани хæстæгутæ: Аслæнгерий (1878), Харитъон (Али-Хазбий*,
1877), Адулгерий (1879), сæ хуæрæ Елизаветæ (1883) æма мадæ
Майрæнхъæз (1851). Гуймани хæдзари ма цардæй æ хæстæг биццеутæ:
Виссарион (Гано, 1885), Барис (Брихин, 1888) æма сæ хуæрæ Верæ
(1882).
2. Батрази фурт Цæрай (1854), æ уосæ Майхуæ (1863), фурттæ:
Никъалай (1877), Хъубади (1880), Алексей (1882), Геуæрги (1886);
кизгуттæ - Мариа (1887) æма Салухан (1892). Цæрайи æнсувæртæ:
Алексей (Ахмæт, 1857) æма Темурухъ (1862). Ахмæти уосæ Дзæхирæт
(1866), фурт Заурбек (1887) æма кизгæ Делекъо (1890). Темурухъи уосæ
Киабæ (1875) æма бийнонти мадæ Даухан (1839).
3. Анзори фурт Мæрзабек (1864) æма æ уосæ Сæлимæт (1874).^
Мæрзабеги æнсувæртæ: Аслæмурзæ (1869), Геуæрги (Фацбай, 1876),
Харитъон (1881) æма хуæрæ Борæхæн (1882).
4. Айдарухъи фурт Мæхæмæт (1862). æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1868),
фурттæ: Хъаурбек (1890), Сабаз (1892), кизгуттæ - Косе (1888) æма
Сапархан^(1899). Мæхæмæти хæстæгутæ: Бимболат (1880), Хъасболат
(1883), Сабаз (1885), Гургьохъ (1889) æма сæ хуæрæ Нагьуæ (1888).
150

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
VIII. ТЕКЪИТÆ
Дигой фурт Муртаз (1839), æ уосæ Гуассæ (1844) æма фурт Хари-
тъон (Хадзи, 1869). Хадзий уосæ Нæгьуда (1874) æма фурт Тазæрет
(1880). Муртази æнсувæртæ: Хъурман (1844), Фацбай (1847) æма
Сарæбий (1868). Хъурмани уосæ Киабæ (1854), фурттæ: Хъамболат ~
(1876), Хадзимуссæ (1878) æма Сабе (1880). Фацбайи уосæ Косе (1854),
фурттæ: Амурхан (1878), Темурухъ (1886); кизгуттæ - Дзиллæ (1887)
æма Елмусхан (1883).
IX. ТЕМИРАТÆ
1. Будтуй фурт Елбиздухъ (1850), æ уосæ Сеху (1858), фурт Васили
(Бекмæрза, 1889). Елбиздухъи æнсувæртæ: Харитъон (Хазбий, 1853),
Фацбай (1856), Басиат (1866) æма сæ мадæ Нæгьуда (1802). Хазбийи
уосæ Майхуæ (1868) æма кизгæ Тотурдзан (1891). Фацбайи уосæ Данæ
(1868), фурт Амурхан (1888) æма кизгæ Салухан (1892). Басиати уосæ
Дигорхан (1872). Идæдз уосæ Ф&рдæ (1848), æ фурттæ: Геуæрги
(Сарæбий, 1883), Смайли (1886), кизгуттæ: Нинæ (1882), Мариа (1886)
æма Косерхан (1889).
2. Хъубадий фурт Елмæрза (1833), æ уосæ Хъурманхъæз (1841),
фурттæ: Тазæрет (1878), Илас (1886), Михаил (1888) æма кизгæ Олгæ
(1888). Елмæрзай æнсувæртæ Алимæрза (1844) æма Мæрзабек (1856).
Алимæрзай уосæ Дзæхирæт (1855), фурттæ: Адулгерий (1880), Алексей
(1883), Мæхæмæт (1885), кизгуттæ - Къоромхан (1888) æма Мерет
(1891). Мæрзабеги уосæ Фати (1864), æ фурттæ: Заурбек (1886),
Хадзимæт (1889), Майрæн (1890) кизгуттæ - Лезинка (1884) æма Дариа
(Зæлекæ, 1888).
3. Болати фурт Аслæнгерий (1828), æ уосæ Салур (1844), фурттæ:
Налухъ (1860), Саламан (Сафар, 1868) æма Айтек (1872). Налухъи уосæ
Гуарæ (1868), фурт Бимболат, 1891) æма кизгæ Басилхъæз (1887).
Сафари уосæ Сурме (1872), Айтеги - Хъурмднхъæз (1882). Аслæнге-
рийи æнсувæр Виссарион (Баззе’, 1838), æ уосæ Василисæ (1840),
фурттæ: Гуйман (1858), Темурухъ (1865) æма Генардухъ (1869). Гуй-
мани уосæ Госæга (1868), фурттæ - Хадзиомар (1888) æма Мæрзабек
(1892). Темурухъи уосæ Сурæт (1874). Генардухъи - Аннæ (Данæ, 1878).
X. ХУДÆЛТÆ
1. Дзæуæги фурт Туйгьан (1843) æма æ уосæ Кендзе (1856). Туй-
гьани æнсувæр Цæппо (1845), æ уосæ Нинæ (Мæзагьуæ, 1856), фурттæ
- Харитъон (1884) æма Дафа (1894). Аци бийнонтæй адтæнцæ се’-
рвадтæлтæй дууæ идæдз уоси Гуæса (1851) æма Сурме (1856). Гуæсай
151

ИРÆФ, 1995, №1
дууæ фурти: Тазæрет (1880) æма Илас (1885). Сурмей фурттæ /лек-
сандр (1887) æма Афæхъо (1880) дæр.
Фæрæскъæтти 1899 анзи 21 хæдзареми цардæй 257 адæймаги.
Уонæй 142 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 115 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес
нимадæй еу хæдзари цардæй 12 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй
фулдæр кæбæл цудæй, етæ адтæнцæ 9 адæймаги, кенæ ба 3,5%.
НАРÆ
I Хъамболтæ.
1. Бадзай фурт Аслæнгерий (1862), æ уосæ Аннæ (Салу, 1871), кизгæ
Фанæ (1892)- æма фурт Алийхан (1898). Аслæнгерийи æнсувæртæ:
Темболат (1871), Владемур (1886), хуæртæ: Кудзии (1883), Лезинка
(1882) æма сæ мадæ Мæзагьуæ (1843).
2. Мæхæмæти фурт Таби (1843), æ уосæ Сорæт (1858), фурттæ:
Харитъон (Хангерий, 1880), Илас (1893), Хъайтук (1898) æма Дарихан
(1890).
3. Мæхæмæти фурт Дзамболат (1843), æ уосæ Багогуссæ (1851),
фурттæ: Виссарион (Брек, 1877), Сарæбий (1885), Харитъон (Хакъи-
ассæ, 1887), Æфсимайхуæ (1890), Геуæрги (1898) æма Майрæн (1899).
4. Гæуиси фурт Арсен (Аслæмурзæ, 1834), æ уосæ Багогуссæ (1852),
фурттæ: Азамат (1869), Слан (1871), Генардухъ (1876), Дзандар (1883),
Дауйт (1884), Майрæн (1886), Александр (1889), Тæтæрхъан (1892) æма
кизгæ Сапархан (1898). Азамати уосæ Делетхан (1870), фурттæ -
Налухъ (1890) æма Сослæнбек (1893). Слани уосæ Сурме (1877).
5. Декъой фурт Айтек (1843), æ уосæ Сæлимæт (1856), фурттæ:
Хамбий (1872), Константин (1890); кизгуттæ: Хадзигуассæ (1882),
Зæрæда (1886), Еленæ (Елеса, 1888) æма Нинæ (Ханиффæ, 1893).
Айтеги æнсувæртæ: Хъубади (1846), Омар (1850). Хъубадий уосæ
Гуассæ (1857)), кизгуттæ Госæма (1886), Нинæ (1895) æма фурт Цæппо
(1871). Омари уосæ Мариа (1865), кигуттæ: Нагьуæ (1885), Сурæт
(1887), Даху (1890) æма фурт Налухъ(188'8). Айтеги хæдзари ма
цардæнцæ сæ хæстæг идæдз уосæ Гуарæ (1869), æ кизгуттæ: Фаризæт
(1890), Даухан (1893) æма фурт Сафар (1887).
6. Ивани фурт Майли (1848), æ уосæ Дайхуæ (1857), кизгуттæ:
Марфæ(1889), Нинæ(Госæх, 1885), Борæхан(1890) æмафуртАмурхан
(1887). Майлий æнсувæр Барис (Биса, 1858), æ уосæ Майхуæ (1864),
фурт Гургьохъо (1889) æма кизгæ Меретхан (1887). Майлий хæстæг
биццеутæ: Хъизон (1889), Дзастемур (1893), кизгæ Софиа (1885) æма
сæ мадæ Госæма (1864).
I
152

АИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
II. СÆБАИТÆ
1. Гегий фурт Басил (1845), æ уосæ Софиа (Дзан, 1855), фурттæ:
Азамат (1872), Харитъон (Хадзи, 1875), Хакъиассæ (1889), Темурухъ
(1891); кизгуттæ - Мисирхан (1886) æма Ханбекер (1890). Басили
æнсувæртæ Бидзе (1850) æма Никъалай (Абисал, 1861). Бидзей уосæ.
Фати (1863) æма фурт Иосиф (Фацбай, 1890). Абисали уосæ Нагьуæ
(1869) æма фурт Алимурзæ (1892). Басили æрвади уосæ Фæрдæ (1869),
æ фурт Сарæбий (1889) æма кизгæ Иринæ (Къорæмхан, 1890).
2. Созой фурт Уацци (1816). Уацций фурттæ - Беслæн (1863) æма
Заурбек (1858). Беслæни уосæ Мерет (1873), Заурбеги - Сорæт (1869).
3. Гегий фурт Аслæнгерий (1844), æуосæ Фæрдæ (1864), кизгуттæ:
Лезинка (1883), Сапархан (1890), Сурме (1892), Борæхан (1899) æма
фурт Мæхæмæт (1886).
4. Гасайи фурт Хуасдзау (1869), æ уосæ Майхуæ (1858), фурттæ:
Фацбай (Матвей, 1877), Саулæг (1881), Александр (1886) æма Заур
(1893. Фацбайи уосæ Нагьуæ (1879).
5. Гасайи фурт Налухъ (Леуан, 1860), æ уосæ Елмусхан (1873).
Налухъи æнсувæртæ: Орæзмæг (1871), Тæтæри (1879), Сабе (1872),
Геуæрги (Хъуран, 1881), Майрæн (1890) æма хуæрæ Даха (1882).
6. Муртази фурт Дзамболат (1843) æма æ уосæ Тамарæ (Дзæхи,
1859). Дзамболати æнсувæр Бимболат (1853), æ уосæ Сапархан (1860),
фурттæ: Федар (Самел, 1890), Михаил (Мишкæ, 1891) æмакизгæ Данæ
(1887).
7. Муртази фурт Хъасболат (1855), æ уосæ Салу (1866), фурттæ:
Мæрзахъул (1890), Андрей (Батæрбек, 1892), кизгуттæ: Фаризæт
(1886), Лезинка (1888) æма Майрæнхъæз (1893). Хъасболати
æнсувæртæ Туйгьан (1859), Сафар (1863) æма сæ мадæ Фати (1823).
Туйгъани уосæ Фати (1863), фурттæ: Никъалай (Хакъиассæ, 1890),
Владемур (Садуллæ, 1891) æма Васили (Басил, 1893). Сафари уосæ
Киабæ (1869) æма фурт Илас (1891).
8. Тотурухъи фурт Кудзий (1856), æ уосæ Майрæнхъæз (1863),
фурттæ - Елхъан (1866) æма Урусхан (1893). Кудзийи æнсувæртæ:
Дауит (Дзæрдæк, 1861), Алексей (Угьу, 1876), Харитъон (Хамæза,
1866) æма сæ мадæ Декъæз (1836). Дзæрдæги уосæ Сурме (1870) æма
кизгæ Борæхан (1891). Хамæзай уосæ Фари (1876) æма Кудзийи
æнсувæри (1899 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Сурме (1876).
9. Сæууайи фурт Никъалай (Нигко, 1831), æ фурттæ: Геуæрги
(Гæуис, 1860), Æфсимайхуæ (1872) æма Дауит (Дрис, 1878). Гæуиси
уосæ Сурме (1867), фурттæ: Налухъ (1888), Хадзиомар (Алексей, 1886)
æма Хъурман (1893). Æфсимайхуи уосæ Дариа (Дзенет, 1875).
153

ИРÆФ, 1995, №1
III. СОЗАОНТÆ
1. Дауити фурт Гæуиц (1860), æ уосæ Мастой (1870), кизгуттæ -
Марихан (1893) æма Сахар (1898).
IV. ХУАДОНТÆ
1. Дзилли фурт Саукуй (1872) æ уосæ Хуре (1882).
2. Ебрей фурт Сланихъо (1846), æ уосæ Басилхъæз (1855), фурттæ:
Асæхмæт (1878), Харитъон (1883), Хадзиомар (1884), Сослæнбек
(1891) æма кизгæ Нагьуæ (1887).
Нари 1899 анзи 18 хæдзареми цардæй 177 адæймаги. Уонæй 99
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 78 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 10 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ
адтæнцæ 6 адæймаги, кенæ ба 3,4%.
ХÆНÆЗÆ
1. БИАСТÆ
1. Мусай фурт Гургьохъ (1834), æ уосæ Дзиллæ (1846), фурттæ: Агко
(1869), Геуæрги (1885), Хазбий (1879) æма кизгæ Сахар (1888). Гур-
гьохъи æнсувæртæ: Васили (Самел, 1847), Аслæнбек (1849) æма сæ
мадæ Майрæнхъæз (1813). Самели уосæ Госæма (1859), фурттæ:
Майрæн (1886), Генардухъ (1883), кизгугтæ - Минæт (1890) æма
Сæниат (1898). Аслæнбеги уосæ Госæма (1861), фурттæ: Пленкæ
(Фæрнаоз, 1878), Тазæрет (1881), Афæхъо (1886), Цæрай (1888), киз-
(гуттæ: Къорæмхан (1890), Керти (1892) æма Иринæ (1896). Аци
бийнонтæй адтæнцæ Гургьохъи æнсувæри (1899 анзи æгас нæбал
адтæй) уосæ Насупхан (1842), æ фурт Абисал (1872), æ уосæ Гуæрай
(1876) хæццæ.
2. Мусай фурт Гасай (1831), æ уосæ Фатимæ (1832), фурттæ:
Хуасдзау (1860), Бидзе (1866), Хадзиомар (1875), Хангерий (1883),
Никъалай (1896) æма кизгæ Варварæ (1882). Бидзей уосæ Госæма
(1871). Гасайи фурти-фурт Данел (1890), фурти кизгугтæ: Нагьуæ
(1892), Мисирхан (1893) æма сæ мадæ Сурме (1866).
3. Гасайи фурт Басиат (1856), æ уосæ Нинæ (Киабæ, 1865), фурттæ:
Слангерий (1886), Хазбий (1890), кизгуттæ: Борæхан (1884), Мисазе
(1890) æма Сафиат (1896). Басиати æнсувæртæ: Сандро (1860), Орæз
(1869), Сафар (1874), Дауит (Индрис, 1876) æма сæ мадæ Зæли (1838).
1
154

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
Сандрой уосæ Софиа (1875), кизгуттæ - Марихан (1888) æма Мариа
(1898). Орæзи уосæ Дзан (1874).
ГÆМАТÆ
1. Болати фурт Аслæмурзæ (1823), æ уосæ Хадзихан (1833), фурттæ
Аслæнгерий (1856) æма Аслæнбек (1859). Аслæнгерийи уосæ
Мæзагъуæ (1861). Аслæнбеги уосæ Сапархан (1865), фурттæ: Хадзио-
мар (1887), Майрæнхъул (1893), кизгугтæ Варварæ (Басилхъæз, 1891)
æма Аннæ (1896).
2. Болати фурт Урус (1839), æ уосæ Даху (1844), фурттæ - Мæхæмæт
(1878) æма Геуæрги (1881).
III. ГУРДЗИБЕТÆ
1. Омари фурт Науруз (1834), æ уосæ Басилхъæз )1843), фурттæ:
Саукуй (1865), Амурхан (1870), Сафар (1879), Михаил (1891) æма
кизгæ Фаризæт (1883). Саукуйи уосæ Госæма (1870) æма фурт Басиат
(1898). Амурхани уосæ Гуассæ (1875).
2. Бадзай фурт Куцук (1849), æ уосæ Хуре (1875), кизгуттæ:
Мæзагьуæ (1883), Нагьуæ (1889), Верæ (1892) æма Зинаидæ (1898).
3. Афайи фурт Хъубади (1839), æ фурт Цæрай (1883) æма кизгæ
Елмусхан (1882). Хъубадий æнсувæр Аслæнбек (1861), æ уосæ Кендзе
(1868), фурт Сарæбий (1898) æма кизгæ Фати (1891).
4. Афайи фурт Баде (1848), æ уосæ Сапархан (1856), кизгуттæ:
Нагьуæ (1884),Елмусхан (1887), Мæкъæз (1893) æма фурт Омар (1896).
IV. ДЗЕДАТÆ
1. Темурухъи фурт Хъаурбек (1861), æ уосæ Кендзе (1872), фурт
Сæхмæт (1898) æма кизгæ Сахар (1892). Хъаурбеги æнсувæр Мæрзабек
(1879), хуæрæ Секерхан (1881) æма сæ мадæ Дайхуæ (1828).
2. Дафай фурт Бадзай (1843), æ уосæ Басилхъæз (1860), фурттæ:
Мæхæмæт (1876), Хадзимæт (1880), Хадзимуссæ (1884) æма кизгæ
Керти (1898), Мæхæмæти уосæ Мисирхан (1882).
3. Дафай фурт Дагко (1860), æ уосæ Сатана (1866), кизгуттæ: Мерет
(1888), Лезинка (1891), Елеса (1893) æма фурт Цæрай (1896). Дагкой
æнсувæртæ: Михаил (1876) æма Амурхан (1880).
4. Дзаццой (Дауити) фурт Куцук (1849), æ уосæ Басилхъæз (1858)
æма фурт Александр (1889). Куцуки æнсувæр Нæуæг (1858) æма æ уосæ
Меретхан (1867). Куцуки æнсувæри (1899 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ
155

ИРÆФ, 1995, №1
Карамхан (1859), æ фурттæ: Дауит (Хъамболат, 1879) æма Геуæрги
(1884).
V. ДЗОТТÆ
1. Сослани фурт Налухъ (1856) æма æ уосæ Нагьуда (1865). Налухъи
хæстæгутæ Тасо (1872), æ уосæ Кулумхан (187), кизгæ Фаризæт (1897)
æма фурт Аслæнгерий (1898).
2. Малийи фурт Саге (1851), æ уосæ Гулкæнæ (1864), фурттæ:
Хадзимуссæ (1888), Хадзирæт (1892), кизгугтæ: Данæ (1885), Дариа
(1887), Нинæ (Сафеткæ, 1896), æма Нагьуда (1890).
У1. ОЛИСАТÆ
1. Гæбий фурт Саулæг (1808), æ фурттæ: Албег (1856), Нæуæг (1870).
Албеги уосæ Калу (1865), кизгуттæ: Сурæт (1890), Хадзихан (1892) æма
фурт Дзæрдæг (1886). Нæуæги уосæ Киабæ (1880).
2. Саулохи фурт Гæбуза (1856), æ уосæ Делетхан (1862), фурт
Дзæрдæг (1879) æма æ кизгæ Сæниат (1887).
3. Бисай фурт Налухъ (1840), æ уосæ Лизæ (1864) æма фурт Данел
(1870). Данели уосæ Госæгуз (1874), æ фурт Мæрзабек (1895) æма
кизгæ Нагьуæ (1892).
4. Гатуй фурт Базе (1843), æ фурттæ: Тæтæрхъан (1865), Алексей
(1877), Бимболат (1880), Темболат (1882), Тасо (1890) æма кизгæ
Госæга (1887). Тæтæрхъани уосæ Елизаветæ (Леле, 1869) фурт
Аслæнбек (1893) æма кизгæ Фаризæт (1896).
5. Абей фурт Хадзи (1834), æ ус;æ Хъуранхъæз (1856), фурттæ:
Сарæбий (1859), Басиат (1867), Хазбий (1872), Адуге (1886) æма кизгæ
Хамбекер (1884). Сарæбийи уосæ Мæзагъуæ (1869) фурттæ: Аслæнбек
(1884), Илас (1887), Иван (1890) æма Басил (1893). Басиати уосæ
Госæга (1876) æма фурт Аслангерий (1895). Хадзий хæстæг биццеу
Саламан (1888).
6. Туйгьани фурт Дзамболат (1844), æ уосæ Олгæ (Халу, 1856),
фурттæ: Иван (1873), Бекмæрза (1844), Тазæрет (1887), кизгуттæ:
Басилхъæз (1885), Марихан (1894) æма Нагьутæ (1896).
VII. УАЗÆГТÆ
1. Мæхæмæти фурт Аслæнгерий (1851), æ уосæ Багогуссæ (1859),
фурттæ: Илас (1884), Урусбий (1888) æма кизгæ Мелани (1892).
Аслæнгерийи æнсувæртæ: Сарæбий (1862) æма Орæз (1864). Сарæбийи
уосæ Косе (1874), фурттæ - Майрæн (1896) æма Михаил (1898).
156

АИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
2. Цæппой фурт Цакъо (1831), æ уосæ Насупхан (1844), фурттæ:
Хъудайнат (1859), Хуасдзау (1870), Адулгерий (1879). Хъудайнати уосæ
Варварæ (Бадзи, 1868), фурттæ: Семен (Симо, 1890), Тæтæри (1893)
æма кизгæ Госæма (1888). Хуасдзауи уосæ Борæхан (1825) æма фурт
Аслæнбек (1895).
3. Идæдз уосæ Марфæ (Косе, 1842).
4. Дзахой фурт Гаса (1845), æ уосæ Елмусхан (1848) æма фурт
Харитъон (Цола, 1870). Гасай мадæ Доланæ (1805).
УШ. ТАУИТТÆ
1. Хъурмани фурт Геуæрги (1849), æ уосæ Косе (1858), фурттæ:
Фацбай (1881), Майрæн (1885), Майли (1887), Тæтæрхъан .1891),
кизгуттæ Мариа (1894) æма Борæхан (1898). Геуæргий мадæ Аннæ
(Анус,-1828).
IX. ЦÆЛЛАТÆ
1. Дауити (Уазий) фурт Хъубади (1843), æ уосæ, Бату (1848), фурт
Тебо (1871) æма кизгæ Аннæ (Госæга, 1883). Тебой уосæ Софиа (1879)
æма кизгæ Варварæ (1898).
2. Бæбæти фурт Огьуллæ (1853), æуосæ Хамбекер (1858), фурт Илас
(1877) æма кизгæ Сурæт (1890). Огъулли æнсувæртæ: Хадзимæт (1855),
Саукуй (1863). Хадзимæти уосæ Нагъуда (1858) æма фурт ^аритъон
(1898). Сакуйи уосæ Дзиллæ (1868), кизгуттæ: Нагьуæ (1886). Елиза-
ветæ (1894) æма фурт Генардухъ (1888).
3. Василий фурт Гъуллæ 0839), æ уосæ Фатимæ (1847), фурттæ:
Нæуæг (1870), Мæрзабек (1876), Айдабек (1888), Хъаурбек (1878),
Михаил (1891) æма кизгæ Мæзагъуæ (1879). Нæуæги уосæ Нагъуæ
(1876),
4. Басили фурт Аслæнбек (1854), æ уосæ Харихъæз (1858), фурггæ:
Дзæрдæк (1878), Бекир (1888), кизгуттæ - Данæ (1886) æма Борæхан’
(1892). Басили æрвади фурт Дафа (1868), æ уосæ Хаирхъæз (1871) æма
кизгæ Сатана (1898).
5. Тотай фурт Сланихъо (1863), æ уосæ Гуассæ (1868), фурттæ:
Михаил (1891), Геуæрги (1896) æма кизгæ Сурæт (1890). Сланихъой
æнсувæртæ: Аслæмурзæ (1873), Дзæрдæк (1868), Асæхмæт (1863),
Аслæнбек (1885) æма хуæрæ Секерхан (1878). Аслæмурзи уосæ Сахар
(1875) æма æнсувæрти мадæ Елмусхан (1840).
6.- Келей фурт Хадзимæт (1858) æма æ уосæ Сапирæт (1875).
Хадзимæти æнсувæртæ: Хадзи (1870), ^Хъурман (1872), Асæхмæт
157

ИРÆФ, 1995, №1
(1874), Амурхан (1888) æмахуæрæ Сурме (1881). бийнонти мадæ Нинæ
(Зуа, 1839).
7. Дæхикъой фурт Инал (1848), æ фурттæ: Урус (1875), Виссарион
(1880), Сафарбий (1886), Феодолий (1890) æма кизгæ Госæга (1891).
Уруси уосæ Косе (1882).
8. Гуймани фурт Бимболат (1836), æ уосæ Дзæхирæт (1842), фурттæ:
Цæрай (1863), Хангерий (1868), Майли (1870) æма Аслæнбек (1874).
Цæрайй уосæ Сеху (1869) æма кизгæ Залихан (1898). Хангерийи уосæ
Еленæ (Елауз, 1881), фурттæ Амурхан (1890) æма Барис (Баха, 1892).
Малийи уосæ Косе (1876) æма фурт Заурбек (1898). Бимболати
æнсувæр Тебо (1840) æма æ уосæ Киабæ (1857).
/■
X. ЦЪОБПОЙТÆ
1. Бадзай фурт Тотурухъ (1823), æ фурттæ Аслæнбек (1857) æма
Аслæнгерий (1873). Аслæнбеги уосæ Дзиллæ (1870), æ фурггæ: Диго-
рухъ (1889), Сарæбий (1830), кизгуттæ - Хадзихан (1884) æма Минæт’
(1898). Аслæнгерий уосæ Нинæ (1878). Тотурухъи æрвади уосæ Софиа
(Хаир, 1842) æма фурт Геуæрги (Æфсимайхуæ, 1886);
2. Бæдзай фурт Бæппий (1840), æ уосæ Басилхъæз (1846), фурттæ
- Мухарбек (1873) æма Мæхæмæт (1886). Мухарбеги уосæ Мерет П 877)
æма кизгæ Коранхан (1898).
3. Бæдзай фурт Хуасдзау (1843), æ уосæ Сахар (1854), фурттæ:
Никъалай (1881), Иван (1886) æма Геуæрги (1890). Хуасдзауи хуæоæ
Дайхуæ (1854). ^
4. Гетæгьæзи фурт Хадзиомар (1851), æ.уосæ Дзилле (1859), фурт
?1аоСйачТ (18^} æма кизгæ НагьУæ (1893). Хадзиомари мадæ Масту
(1829) æма Хадзиомари фурти (1899 анзи нæбал адтæй) кизгæ Иринæ
(1 уæсæмаихуæ, 1878).
5. Хъаитуги фурт Гаппо (1866), æ уосæ Сахар (1869), фурттæ
Дигорухъ 1890) Елбиздухъ (1888), Хъубади (1898) æма кизгæ вГрварæ
(Ьаринæ, 1895). Гаппой мадæ Насупхан (1832).
6. Гетæгъæзи фурт Аслангерий (1871), æ уосæ Зæлекæ (1876) æма
фуртХадаибекир (1898). Аслангерий (1871) æнсувæр Хадзимæт (1873)
П8У89^ ДП^6Ж' ^^ ДеЛеТХаН ^1882"> ЕленæД(1888),Гуарæ
Дзæхирæт(Т844) } ^"’3 *Урт Ш™ {ШХУ АслæнгеРийи мадæ
7. Базей фурт Стъефан (1877) æма кизгæ Нагъуæ (1887).
158

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
XI. ХИМИЛОНТÆ
1. Ахмæти фурт Слан (1851), æ уосæ Сæлимæт (1856), фурттæ:
Смайли (Харитъон, 1878), Амурхан (1886), Сарæбий (1887), Алийхан
(1881), Александр (1892), Темурци (1898) æма кизгæ Иннæ (Арухъæз,
1890). Смайлий уосæ Гуарæ (1879).
XII. ХОХОЙТÆ
1. Ахмæти фурт Хъубади (1856), æ уосæ Мæзагьуæ (1864), фурггæ:
Михаил (1881), Александр (1886), Созо (1887), Майрæн (1888) æма
Дементий (Домæ, 1894). Хъубадий æнсувæртæ - Хазбий (1868) æма
Мæрзабек (1871). Хазбий уосæ Гуарæ (1874), кизгуттæ Елизаветæ
(1895) æма Гуарæ (1898). Мæрзабеги уосæ Нагьуда (1873), фурттæ:
Бекмæрза (1893) Батæрбек (1893), Хамбий (1898). Хъубадий æрвади
уосæ Дахуæ (1850), æ фурттæ: Хадæхцикъо (1872), Налухъ (1874),
Геуæрги (1890), кизгуттæ Делетхан (1888) æма Мерет (1886У
2. Геуæрги (Гæуиц, 1840), æ уосæ Тотурдзан (1850) æма фурт
Алексей (1865). Алексейи уосæ Софиа Туса, 1867), æ фурттæ: Басил
(1890), Христофор (1898), кизгуттæ: Гуа^æ, (1881), Данæ (1883), Дариа
(Зæлекæ, 1883) æма Госæма (1893).
3. Мæхæмæти фурт Дзабе (1844), æ уосæ Хаирхъæз (1850), фурттæ:
Амурхан (1888), Алийхан (1886), Аслæмурзæ (1898), кизгуттæ
Карæгуассæ (1890) æма Олгæ (1883). Дзабей æнсувæр Тебо (1856), æ
уосæ Сапархан (1869), фурттæ: Кудзе (1873), Елбиздухъ (1886), Калу
(1890), Адуге (1896), кизгуттæ Фаризæт (1881) æма Лезинка (1893).
XIII. ХУТЪИАТÆ
1. Хуасдзауи фурт Мæрзабек (1852), æ уосæ Госæт (1862), кизгуттæ:
Лезинка (1888), Салухан (1893), Марихан (1898) æма фурт Аслæнбек
(1881). Мæрзабеги хуæрæ Меретхан (1879) æма сæ мадæ Хадзæ (1831).
2. Хазбийи фурт Басиат (1852), æ уосæ Хадзихъæз (1862), фурттæ:
Тазæрет (1878), Амурхан (1898), кизгуттæ Иринæ (1886) æма Сæлимæт
(1888). Басиати æнсувæр Сарæбий (1858), æ уосæ Киабæ (1870),
фурттæ Иван (1887) æма Созурухъо (1898). Бийнонти мадæ Кудзин
(1823).
Хæнæзи 1899 анзи 47 хæдзареми цардæй 432 адæймаги. Уонæй 234
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 198 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ
адтæнцæ 23 адæймаги, кенæ ба 5,3%.
159

ИРÆФ, 1995, №1
ЗАДÆЛЕСКÆ
I. БÆЗИТÆ
1. Лалой фурт Гæуис (1830), æ уосæ Минæт (1838), фурттæ: Андуллæ
(1878), Адулгерий (1880) æма кизгæ Майрæнхъæз (1882). Андулли уосæ
Сахар (1877).
2. Лалой фурт Саулох (1844), æ уосæ Фатимæ (1856), фурттæ:
Владемур (1884, Тæтæрхъан (1886) æма Петр (1899). Саулохи æнсувæр
Инал (1853), æ уосæ Фари (1863), кизгуттæ: Насьуда (1891) Нипæ
(Гозинка, 1893), æма фурт Хамæза (1894).
II. ГÆМАОНТÆ
1. Албеги фурт Елбиздухъ (1838), æ дуккаг уосæ Сеху (1869) æма
кизгæ Мерет (1883). Елбиздухъи æнсувæртæ: Басиат (1852), Заурбек
(1858), Созо (1890), Геуæрги (1896) æма хуæрæ Екатеринæ (1893).
Басиати уосæ Госе (1854), æ фурттæ: Амурхан (1885) Тазæрет (1892),
кизгуттæ: Фаризæт (1876), Аннæ (Госæх, 1883) æма Евдокийа (Ланика,
1890). Заурбеги уосæ Сусанæ (1864 Сурме): кизгуттæ: Керкез (1886)
æма Косе (1888).
2. Дауити фурт Биги (1826), æ уосæ Меретхан (1837), фурттæ:
Хъасболат (1849), Майли (1866), Айдæбек (1856) æма Алексей (1836).
Хъасболати уосæ Косе (1860), фурттæ: Дзæрдæк (Геуæрги, 1876),
Ааийхан (1878), Хуасдзау (1885), Сабан (1890), кизгутгæ Меретхан
(1883) æма Мариа (1893). Майлий уосæ Мпсирхан (1876) æма фурт
Темболат (1891). Айдæбеги уосæ Хадзихан (1868) æма кнзгæ Аннæ
(1899). Алсксейи уосæ Хурс (1865), фурт Айзæго (1884) æма кизгæ
Бор^хан (1890).
3. Ивани фурт Хъурман (1859), æ уосæ Кетеванæ (Кио, 1864),
кизгуттæ: Аннæ (Арухан, 1886), Гуæсæнагьуæ (1888), Нагъуда (1892)
æма фурт Алимурза (1884).
4. Идæдз уосæ Багогуссæ (1864), æ фурттæ: Бæса (1886), Хадзиомар
'(1888) æма Захар (1891). Багогусси гаеги æнсувæр Налухъ (1852), æ
уосæ Дзæхирæт (1866) æма кизгæ М ретхан (1891).
III. ДЗАНСОЛТÆ
1 Алекссйи фурт Сланикъо (1873), æ уосæ Мисирхан (1877).
Сланикъой хуæртæ: Сеху (1886), Борæхан (1892) æма сæ мадæ
Майрæнхъæз (* 847). Сланикъой фиди мадæ Марфæ ^ 1811) æма æ фиди
æнсувæри кизгæ Александрæ (1879).
160

2. Гæуиси фурт Сламурзæ (1852) æмæ æ уосæ Нагьуда (1855).
1У. ÆНДРЕТÆ
1. Ивани фурт Сарæбий (1854), æ уосæ Меретхан (1862), фурттæ
Хъæрæсе (1888) æма Андрей (1891). Сарæбийи æнсувæртæ: Хъубади
(1859), Хадзимæт (1864). Хъубадий уосæ Сурæт (1866), кизгуттæ:
Насупхан (1888), Евина (1890), Дариа (1881) æма Уарæ (1898). Хад-
зимæти уосæ Сехъу (1869), кизгуттæ Мариа (1892) æма Фатимæ (1896).
Сæ хæстæг идæдз уосæ Гуассæ (1822) æма æ фурт Майрæ^ (1878).
V. ТЕКЪОЙТÆ
. 1. Дзанхоти фурт Куцук (1870) æма æ уосæ Киабæ (1879). Куцуки
æнсувæр Урусбий (1880), хуæрæ Мисирхан (1882) æма мадæ Дзæхирæт
(1846).
2. Абей фурт Сабе (1854), æ уосæ Хадзихан (1862), æ фурттæ: Захар
(1876), Фацбай (1880), Харитъон (1884), Геуæрги (1892), кизгуттæ
Нагъуæ (1883) æма Керти (1888). Сабей æнсувæртæ: Мæрзабек (1858),
Брек (1867). Мæрзабеги уосæ Сахар (1862), фурттæ: Дзанхъæлиц
(1884), Тазæрет (1890), Платон (1897), кизгуттæ Лезинка (1881) æма
Дариа (1899). Бреги уосæ Сахар (1869) æ кизгуттæ Меретхан (1892)
æма Делетхан (1896).
3. Мæхæмæти фурт Сослæнбек (1881) æма æ мадæ Хадзихан (1849).
Сослæнбеги фиди æнсувæри биццеу Геуæрги (1887).
4. Гудзани фурт Хъубади (1833), æ уосæ Залй (1843), фурттæ
Сарæбий (1862) æма Генардухъ (1884). Сарæбийи уосæ Мæкъæз (1870),
фурттæ: Михаил (1890), Никъалай (1896) æма кизгæ Мелани (1891).
Хъубадий æнсувæртæ Хъасболат (1855) æма Амурхан (1864). Хъасбо-
лати уосæ Елмусхан (1865), кизгуттæ: Дарихан (1885), Госæх (1888),
Данæ (1893) æма фурт Темболат (1896). Амурхани уосæ Сурме (1896),
кизгуттæ Барæ (1892) æма Нагьуæ (1896).
VI. ХЪÆЛИЦТÆ
1. Æфсæдæги фурт Омар (1851), æ уосæ Сæлимæт (1860), фурттæ:
Елхъан (1886), Смайли (1890), кизгæ Гуарæ (1884). Омари мадæ
Госæма (1822).
// Зак. 920
161

ИРÆФ, 1995, №/
VII. ХЪАРДАНТÆ
1. Епрей фурт Мæрзахъул (1855), æ уосæ Фæрдæ (1856), фурттæ:
Хакъиассæ (1872), Лало (1879) æма Толик (1892).
2. Тæтой фурт Евстафий (1858), æ уосæ Даху (1866), фурт Никъалай
(1886). Евстафий мадæ Саукизгæ (1828). Сæ хæстæгути идæдз уосæ
Сапархан (1856), æ фурттæ: Темурхъан (1876), Аслæнгерий (1884) æма
Алийхан (1886).
УШ. ХОСИРОТÆ
1. Сланикъой фурт Налухъ (1878) æма æ уосæ Сурæт (1870).
Налухъи мадæ Минæт (1842).
2. Туйгьани фурт Орæзмæг (1853), Александр (1886) æма кизгæ
Лезинка (1884).
3. Дозой фурт Баззе (1885), æ фурттæ: Туйгьан (1869), Цæппо (1873)
æма кизгæ Сорæт (1893). Туйгьани уосæ Мариа (1873) æма кизгæ
Сафиат (1896). Цæппой уосæ Гузо (1877). Баззей дуккаг уосæ Даху
(1852), фурттæ: Инæрихъо (1887), Садуллæ (1890), Тазæрет (1891),
Тæтæри (1896) æма кизгæ Сæниат (1885).
4. Дозой фурт Саукуй (1838), æ фурттæ: Генардухъ (1860), Хъанте-
мур (1876), Александр (1878) æма Долæт (1880). Генардухъи уосæ
Ганиза (1864), фурт Дзанхот (1896) æма кизгæ Гуæсæнагъуæ (1890).
Хъантемури уосæ Мæзагъуæ (1878) æма бийнонти хæстæг идæдз уосæ
Косе (1830).
IX. ЦАГЪАТÆ
1. Нæуæги фурт Мæхæмæт (1852), æ уосæ Хадзихан (1860), фурттæ:
Абисал (1878), Аслæнгерий (1880), Сослæнбек (1884), Хъаурбек
(1893), кизгуттæ Борæхан (1890) æма Делетхан (1896). Мæхæмæти
æнсувæртæ Генæ (1864) æма Бимболат (1869). Гени уосæ Майрæнхъæз
(1869), кизгугтæ: Гозина (1893) æма Елизаветæ (1896). Бимболати уосæ
Кетеванæ (1876). Сæ хæстæг идæдз уосæ Гуæсæмайхуæ (1852), æ фурт
Иван (1876) æма æ уосæ Мисирхан (1880).
2. Саукуйи фурт Налухъ (1862), æ уосæ Фати (1868), фурттæ:
Дзанболат (1893) æма Лаврентий (1894). Налухъи æнсувæртæ:
Тæтæрхъан (1871), Мæрзахъул (1881), Гадо (1884), Фацбай (1874),
хуæрæ Данæ (1881) æма сæ мадæ Сеху (1832). Тæтæрхъани уосæ
Елмусхан (1874), æ кизгутæ Нагьуæ (1894) æма Даухан (1897). Фацбайи
уосæ Нагьуда (1883).
162

АИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
X. ЦАКЪОТÆ
1. Самури фурт Туйгьан (1819), æ фурттæ: Алибек (1840), Гуйман
(1853) æма Елхъан (1859). Алибеги уосæ Даухан (1847), æ фурттæ
Гæлæу (1880) æма Муссæ (1885). Гуймани уосæ Сæлимæт (1859),
фурггæ: Владемур (1885), Афæхъо (1888) æма Александр (1891). Ел-
хъани уосæ Госæга (1868), æ кизгуттæ Маврæ (1892) æма Госæх (1888).
•2. Самури фурт Гæуис (1832), æ уосæ Хадзихан (1838), фурттæ:
Асæхмæт (1863), Айдабол (1871) æма Атабий (1879). Асæхмæти уосæ
Елмусхан (1867), кизгуттæ: Госга (1886), Лезинка (1889), Мисирхан
(1893) æма фурт Урус (1891). Айдаболи уосæ Хъурманхъæз (1879).
3. Аслæнгерийи фурт Хъубади (1857). Хъубадий æнсувæртæ: Аврам
(1843), Хазбий (1854), сæ мадæ Балехъæз (1801). Аврами уосæ Де-
летхъæз (1854), фурт Урусбий (1873) æма кизгæ Пæсæ (1859), æ
фурттæ: Хамурзæ (1877), Огъуллæ (1880), Дзамболат (1882), Александр
(1890), кизгуттæ: Сафиат (1881), Фаризæт (1884) æма Борæхан (1891).
Сæ хæстæг идæдз уосæ Даухан (1846), æ фурттæ Геуæрги (1884) æма
Хъубади (1887).
Задæлески 1899 анзи 25 хæдзареми цардæй 261 адæймаги. Уонæй
130 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 131 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес
нимадæй еу хæдзари цардæй 10 лæгемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр
кæбæл цудæй, етæ адтæнцæ 18 адæймаги, кенæ ба 6,8%.
УÆХЪÆЦÆ
1. АМИЛАХУАНТÆ
1. Хамæзай фурт Гасан (1811), æ уосæ Дзиллæ (1832), фурттæ:
Хазбий (1853: Мæрзабек (1871) æма Саламан (1878). Хазбийи уосæ
Даухан (1868) æма фурт Илас (1892).
2. Гадой фурт Дзандар (1868), æ уосæ Сафиат (1873), кизгуттæ:
Нагьуæ (1890), Фари (1892) æма Меретхан (1898). Дзандари мадæ
Фæрдæуз (1840).
3. Азамати фурт Дзанболат (1868) æма æ уосæ Нагьуæ (1876).
Дзанболати æнсувæртæ: Афæхъо (1871), Дрис (1876) æма сæ мадæ Косе
163

ИРÆФ, 1995, №1
II. ГÆЗÆНТÆ
1. Бæтæхъой фурт Майрæнхъул (1854), æ уосæ Гуассæ (1860),
фурттæ: Науруз (1879), Генардухъ (1887), кизгугтæ Даухан (1894) æма
Софиа (1886). Майрæнхъули æнсувæр Аслæнгерий (1860), æ уосæ
Басилхъæз (1868), кизгуттæ: Сафиат (1889), Екатеринæ (1898) æма
фурт Хадзиомар (1892).
III. ДЗИДЗОЙТÆ
1. Гæуиси фурт Цæппо (1826), æ уосæ Марфæ (Дзиллæ, 1837),
фурттæ: Налухъ (1856), Урустаи (Харитъон, 1867), Хуасдзау (1874) æма
Хадзимæт (1876).
2. Гæуиси фурт Аслæнбек (1835), æ уосæ Минæт (1851), фурттæ:
Хъубади (1871); Майли (1876), кизгуттæ: Гуæсæмайхуæ (1885), Баго-
гуссæ (1887) æма Мариа (1889). Хъубадий уосæ Хадзихан (1878).
Аслæнбеги æнсувæр Хъасболат (1843), æ уосæ Дайхуæ (1860), фурттæ:
Саукуй (1870), Илас (1898), кизгуттæ - Насупхан (1878), Мисирхан
(1883), Сасинкъа (1886), Сахар (1887) æма Сурме (1891).
3. Гæуиси фурт Бимболат (1848), æ уосæ Майрæнхъæз (1855),
фурттæ: Садуллæ (1876), Асæхмæт (1883), Бæппий (1887) æма
Хъудæберди (1891). Бимболати æнсувæртæ: Тебо (1853), Темурболат
(1855) æма Мæхæмæт (1858). Тебой уосæ Фати (1860), кизгуттæ - Аннæ
(1887, Фари) æма Салухан (1889). Темурболати уосæ Сатана (1862),
кизгуттæ: Елмусхан (1885), Астархан (1887) æма фурт Данел (1889).
Мæхæмæти уосæ Елмусхан (1868) æма кизгæ Дарихан (1891).
IV. КÆЛУХТÆ
1. Тотурухъи фурт Хамæза (1863), æ уосæ Аннæ (Арухъæз, 1868),
фурт Тазæрет (1887) æма кизгæ Олгæ (1889). Хамæзай æнсувæртæ:
Елмурза (1868), Виссарион (Бекмæрза, 1870), Сарæбий (1874),
Тæгæрхъан (1877) æма Садуллæ (1880). Бийнонти мадæ Гуассæ (1826).
V. МИНДЗАЙТÆ
1. Смайлий фурт Дзанхот (1818), æ фурттæ: Абисал (1855), Саулæг
(1889). Хæмиц (1892) æма кизгæ Кетеванæ (Ханбекер, 1898). Абисали
уосæ Сæлимæт (1863), фурттæ: Константин (1889), Илас (1894),
Тæтæрхъан (1898), кизгуттæ: Нинæ (Хуре, 1886), Марфæ (Зæлекæ,
1887) æмаСурме (1892).
164

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
2. Смайлий фурт Дзабе (1825), æ уосæ Зæли (1836), фурттæ: Басиат
(1852), Дауит (Цакъо, 1857) æма Азнаур (1864). Басиати уосæ Керти
(1855), æ фурт Ибрагим (1880), кизгугтæ: Сапярхан (1887), Мариа
(1889), Дзæхи (1892) æма Олгæ (1898). Цакъой уосæ Сурæт (1868), фурт
Хазбий (1890) æма кизгæ Мерет (1887). Азнаури уосæ Аннæ (Курум-
хан, 1872).
3. Семони фурт Аслæмурзæ (1863), æ уосæ Сурме (1868), кизгуттæ:
Арухъæз (1889), Сурæт (1898) æма фурт Владемур (Батæр, 1887).
Аслæмурзи æнсувæртæ: Налухъ (1868) Хадзимуссæ (1871) æма сæ мадæ
Сапархан (1836).
У1. ТАМАТÆ
1. Бадзий фурт Хъибил (1828), æ уосæ Тинатинæ (Тауче, 1841),
фурттæ: Сабазгерий (Сабаз, 1853), Харитъон (Хуасдзау, 1868), киз-
гуттæ: Керти (1878) æма Кендзе (1879). Сабази уосæ Еспер (1868),
кизгуттæ Елмусхан (1888) æма Мерет (1891).
Хуасдзауи уосæ Нинæ (Госæга, 1876), кизгæ Елизаветæ (Лезинка,
1898).
УИ. ХАДАТÆ
1. Гæуиси фурт Гуйман (1838), æ уосæ Майхуæ (1852), фурттæ:
Дзæрдæк (1866), Семон (Угьу, 1869), Бидзе (1870), Хъубади (1873) æма
кизгæ Софиа (1885). Дзæрдæги уосæ Сурме (1871) æма фурт Темболат
(1896).
2. Гæуиси фурт Орæз (1840), æ уосæ Фæрдæ (1856), фурттæ: Елхъан
(1870), Денгиз (1878), Тазæрет (1885) æма кизгæ Еленæ (Макархан,
1883). Елхъани уосæ Куромхан (1874) æма фурт Заурбек (1898).
3. Бисай фурт Майрæн (1856), æ уосæ Сахар (1863), фурттæ: Хазбий
(1889), Хамбий (1892), кизгуттæ - Секер (1887) æма Гозинка (1897).
Майрæни æрвадæ Тæтæрхъан (1870) æма æ хуæрæ Делетхъæз (1875).
Майрæни хæстæг идæдз уосæ Сæлимæт (1857) æма æ фурт Нæуæг
(1880). .
4. Моисейи фурт Гамæза (1828), æ дуккагуосæ Тамарæ (Дзан, 1860),
фурттæ: Понтелеймон (Пленкæ, 1858), Хадзимуссæ (1868) æма Хъас-
болат (1870). Пленки уосæ Косе (1865), æ фурт Иван (1897) æма кйзгæ
Нагъуæ (1888). Хадзимусси уосæ Даху (1878) æма кизгæ Валентинæ
(Баринæ, 1897).
5. Моисейи фурт Дзицций (64 анздзудæй, 1899 рамардæй) уосæ
Хадзихан (1842), фурттæ: Харитъон (Хадзи, 1871), Хуасдзау (1876) æма
Батæрбек(1878).
165

ДПГОРИ МУГГÆГТЛ ТУХХÆЛ
6. Айтеги фурт Майрæнхъул (1848), æ уосæ Хаирхъæз (1850), фурттæ
Майли (1872), Дрис (1876), Данел (1870) æма Геуæрги (1888), Майлий
уосæ Косе (1875) æма фурт Алексей (1897).
7. Айтеги фурт Дзабе (1853), æ уосæ Тамарæ (Гани, 1864), фурттæ
Ибрагим (1870), Берди (1887), Амурхан (1897), кизгуттæ Мариа (1884)
æма Дарица (Дариа, 1890). Дзабей æнсувæр Хадзимæт (1855), æ уосæ
Косе (1866), фурттæ: Тазæрет (1888), Нæуæг (1890), Иван (1891), киз-
гуттæ Багогуссæ (1884) æма Сапархан (1898).
8. Айтеги фурт Мæрзахъул (1859), æ уосæ Делетхъæз (34 анздзудæй
1899 анзи рамардæй), фурттæ: Нæуæг (1882), Дзæрдæк (1884), Сулейман
(1897) æма кизгæ Саниат (1890).
VIII. ХУБАТÆ
1. Сабани фурт Фацбай (1853), æ уосæ Мæзагъуæ (1863), кизгуттæ:
Даухан (1884), Мисирхан (1887), Ауархан (1888), Салухан (1890) æма
фурт Сарæбий (1879). Фацбайи æнсувæртæ: Цæкъо (1861), Абисал (1868)
æма сæ мадæ Татианæ (Тауче, 1825). Цæкъой уосæ Мæзагъуæ (1864) æма
фуртКермен (1892). Абисали уосæ Фæрдæ (1876)æмафуртЗаур (1897).
IX. ХЪАРАОНТÆ
1. Хъасайи фуртХъубади (1843), æ уосæ Зинаидæ (Зди, 1858), фурттæ:
Данел (1848), Иван (Хангерий,1890) æма кизгæ Хангуассæ (1880).
2. Хъасайи фурт Аврам (185о), æ уосæ Мæзагъуæ (1859), фурттæ:
Темболат (188о), Темурболат (1887), Дзанболат (1892), кизгуттæ: Сахар
(1882), Киабæ (1886), Лезинка (1887) æма Пæсæ (189). Аврами æнсувæр
Сарæбпй (1859), æ уосæ Хаирхъæз (187о), фурттæ: Хъæсæбий (1894) æма
Хадзирæт(1898).
3. Хъасайи фурт Хъасболат (1853), æ уосæ Керти (1863), кизгуттæ:
Нагъуæ (1886), Майрæнхъæз (1890)æма фурт Дауит (Делетикъо, 1887).
X. ХЪИРГЪУТÆ
1, Бадзийи фурт Бата (1831), æ уосæ Хадзихан (1849), фурттæ: Тæтæри
(1879), Сабазгерий (1886), кизгуттæ: Хангуассæ (1885) æма Елмусхан
(1889). Тæтæрий уосæ Хуре (1882).
2. Бегкай фурт Тæтæрхъан (1871) æма æ уосæ Ирииæ (1877).
Тæ гæрхъани æнсувæртæ: Тасо (1880), Геуæрги (1885), Нæуæг (1888) æма
сæ мадæ Косе (1845).
166

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
3. Бадзийи фурт Басиат (1835), æ уосæ Бале (1858), фурттæ: Иля
(Æфсæдæк, 1874), Гуйман (1885) æма кизгæ Любæ (1892). Æфсæдæги
уосæ Марфæ (Тотурдзан, 1878).
4. Дудай фурт Тебо (1853), æ уосæ Гуассæ (1860), фурттæ: Елбиздух-,
(1878), Хъасболат (1880), Темурухъ (1882), Налухъ (1887), Дауит (Дрис,
1888), Мæхæмæт (1889), кизгугтæ Хадзигуассæ (1883) æма Сурме
(1884).
XI. ХЪОЙБАЙТÆ
1. Хъасайи фурт Биги (1835), æ уосæ Хуре (1842), фурттæ: Хадзимæт
(1871), Сослæнбек (1873) æма Дрис (1887). Хадзимæти уосæ Мариа
(1877) æма æ кизгæ Сурæт (1898). Бигий æнсувæри (1899 анзи æгас
нæбал адтæй) уосæ Фæрдæ (1868) æма æ фурт Гургъохъ (1893). Бигий
æнсувæртæ: Бидзай (1846), Гуйман (1849). Бидзайи уосæ Кетеванæ
(Кло, 1858), фурттæ: Мæрзабек (1875), Аслæнбек (1870), Мæхæмæт
(1883), Урусхан (1898), кизгуттæ: Сæлимæт (1879) æма Аннæ (Арухъæз,
1882). Мæрзабеги уосæ Мерет (1878) æма кизгæ Мариа (1898). Гуйма-
ни уосæ Сурме (1862), фурттæ: Хъасболат (1877), Урусбий (1886),
кизгуттæ: Госæга (1885), Сахар (1889) æма Мерет (1892). Бийнонти
мадæ Фатимæ (1811).
•2. Бадзийи фурт Басиат (1840), æ уосæ Дзан (1852), кизгуттæ:
Мæзагьуæ (1885), Майрæнхъæз (1887), Даухан (1889), Мариа (1892)
æма фурт Сандир (1876). Сандири уосæ Госæга (1882).
3. Хъубадий фурт Гæлæу (1886), æ хуæрæ Аннæ (Хаирхъæз, 1885)
æма мадæ Гуассæ (1858).
XII. ЦЪУГКИТÆ
1. Хъудайнати фурт Хъæвдун (1880). Хъæвдуни æнсувæртæ: Никъа-
лай (1886), Даукуй (1880), хуæрæ Киабæ (1888) æма сæ мадæ Фæрдæ
(1835). Хъудайнати æнсувæри уосæ Гуда (1811), фурт Хамбий (1876),
кизгуттæ-: Фати (1880), Сахар (1883) æма Елмусхан (1885). Хамбийи
уосæ Майрæнхъæз (1880).
XIII. ЦАКЪОТÆ
1. Туйгьани фурт Сарæбий (1867) æмæ æ уосæ Сорæт (1879).
Сарæбийи æнсувæртæ: Сафарбий (1870), Сандир (1880), хуæртæ:
Гæсæмайхуæ (1878), Кендзе (1882) æма Нагьуда (1887). Бийнонти
мадæ Дайхуæ (1845).
167

ИРÆФ, 1995, №1
2. Туйгъани фурт Аслæнбек (1856), æ уосæ Минæт (1860), кизгуттæ:
Салухан (1885), Фæрдæ (1887), Гуарæ (1889), Меретхан (1898) æма
фурт Нæуæг (1894).
3. Мæхæмæти фурт Кертибий (1867), æ уосæ Басилхъæз (1873, фурт
Хадзимæт (1893), æма кизгæ Сапархан (1897). Кертибийи æнсувæртæ
Илас æма Данел (1884). Кертибийи æнсувæр Константини (1889 анзи
æгас нæбал адтæй) уосæ Нагъуæ (1876).
4. Кетийи фурт Абисал (1850), æ уосæ Керти (1865), фурттæ:
Темурци (1878), Дрис (1892), Афæхъо (1898), кизгуттæ: Дзего (1880),
Настæ (1883), Мисирх’ан (1885), Госга (1889) æма Сурæт (1890).
Абисали хæстæг æрвадæ Бола (1862), æ уосæ Гуассæ (1867), кизгуттæ:
Хумайхуæ (1887), Мисирхан (1893) æма фурт Александр (1889). Аби-
сали дуккаг æрвади уосæ Косе (1846), фурггæ: Гургъохъ (1870), Хари-
тъон (Тæкъа, 1872) æма кизгæ Дæзу (1877).
5. Бадзайи фурт Елхъан (1850), æ уосæ Дехæ (1851), фурттæ: Басил
(1872), Гæлæу (1883) æма Дзанхот (1886). Басили уосæ Хангуассæ
(1876). Елхъани æнсувæр Басиат (1855), æ уосæ Мариа (1863),фурттæ:
Сабе (1880), Михаил (1883), Аслæнбек (1885), Сабан (1887) æма
Сафар(1890).
Уæхъæци 1899 анзи 37 хæдзареми цардæй 364 адæймаги. Уонæй 186
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 178 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 10 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ
адтæнцæ 21 адæймаги, кенæ ба 5,7%.
СКЪОДТАТИ СИНХ
1. СКЪОДТАТÆ
1. Хъудайнати фурт Хадзиомар (1860), æ уосæ Насупхан (1864),
фурттæ Хадзимуссæ (1885) æма Хадзирæт (1892). Хадзиомари хуæрæ
Басилхъæз (1868).
2. Идæдз уосæ Минæт (1857), æ фурттæ: Нестер (1880), Аслæнгерий
(1886), кизгуттæ: Елмусхан (1882), Кæрæмхан (1885) æма Сурме (1892).
3. Налухъи фурт Туйгъан (1859), æ уосæ Астархан (1861), фурттæ:
Хъасболат (1880), Дауит (1887), Никъалай (1889) æма кизгæ Мерет
(1888).
4. Гасайи фурт Æфсимайхуæ (1848), æ уосæ Гуарæ (1859), фурттæ:
Виссариаон (Бичи, 1880), Алексей (1886) æма кизгæ Олгæ (1889). ’
5. Гасайи фурт Елмæрза (1857), æ уосæ Салу (1868) æма кизгæ Аннæ
(1892). ЕлмæрзайæнсувæртæХамæза (1865), Тазе (1867), Куцук(1870),
168

Матвей (Майли, 1871), сæ мадæ Делетхъæз (1818). Хамæзай уосæ
Маринæ (Госæх, 1869) æма фурт Елхъан (1893).
Скъодтати синхи 1899 анзи 5 хæдзареми цардæй 32 адæймаги.
Уонæй 18 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 14 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес
нимадæй еу хæдзари цардæй 5 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, уæхæн лæг сæмæ адтæй еу: кенæ ба 3,1%.
ХЪАЛНÆГЪТÆ
1. МÆРЗОЙТÆ
1. Уазгерийи фурт Алексей (1859), æ уосæ Косе (1870), фурттæ
Индрис (1883) æма Дауит (1888). Алексейи мадæ Гуассæ (1823).
2. Декъой фурт Хангерий (1870) æма æ уосæ Госæга (1876). Ханге-
рийи æнсувæртæ: Сабазгерий (1883), Аслæнгерий (1878), сæ хуæрæ
Госæма (1876) æма мадæ Хаирхъæз (1838).
3. Майрæни фурт Тасо (1840), æ уосæ Сурме (1848), фурттæ: Хадзи
(1865), Хадзиомар (1870), Хъасболат (1876), Темурухъ (1883) æма
кизгæ Мæзагьуæ (1887). Хадзий уосæ Майрæнхъæз (1876). Тасой
æнсувæр Дзабо (1843), æ уосæ Кетеванæ (Кло, 1854), фурттæ: Хадзи-
омар (1870), Тазæрет (1877), Афæхъо (1884), кизгуттæ: Нагьуæ (1882),
Дариа (Данæ, 1887), Елизаветæ (Леле, 1891), æма Разиат (1895).
Хадзиомари уосæ Лезинка (1879).
4. Самури фурт Иосиф (Бибо, 1832) æма æ уосæ Делетхъæз (1853).
5. Абисали фурт Елхъан (1870) æма æ уосæ Кендзе (1876). Елхъани
æнсувæртæ: Тæтæри (1877), Аслæнбек (1879), хуæртæ: Даухан (1886),
Меретхан (1887) æма сæ мадæ Дзæхи (1843).
II. САККАТÆ
1. Алийи фурт Алимурзæ (1838), æ уосæ Сæлимæт (1849), фурттæ:
Басиат (1864), Налухъ (1887), Гургьохъ (1894) æма Хъанамат (1895).
Басиати уосæ Госæга (1869). Алимурзи æнсувæр Мæхæмæт (1866), æ
уосæ Тодзæ (1870) æма кизгæ Гуæсæмайхуæ (1890).
2. Алийи фурт Бекмæрза (1851), æ уосæ Сурме (1857), фурттæ:
Аслæмурзæ (1877), Абисал (1880), кизгуттæ Мерет (1887) æма Делетхан
(1895). Бекмæрзай æнсувæр Дзæрдæк (1856), æ уосæ Дайхуæ (1861),
фурттæ: Созо (1877), Саламан (1890) æма кизгæ Хангуассæ (1885).
Бекмæрзай æнсувæри уосæ Хадзихан (1843), фурт Иля (1877) æма æ
уосæ Губатæ (1879).
169

ИРÆФ, 1995, №1
III. ЦОХЪТÆ
1. Дзæрдæги фур Хъубади (1840), æ уосæ Зуа (1850), кизгуттæ:
Минæт (1887), Госæга (1880), Пæсæ (1890) æма фурт Бæтæхъо (1884).
Хъубадий æнсувæр Аслæнбек (1848), æ уосæ Сеху (1869), кизгуттæ:
Иринæ (1887), Дзиллæ (1893) æма фурт Елмæрза (1891).
2. Дзæрдæги фурт Сланикъо (1851), æ уосæ Фæрдæуз (1863),
кизгуттæ: Мерет (1891), Елмусхан (1894) æма фурт Хадзиомар (1886).
3. Гуатдзауи фурт Угьу (1808), æ уосæ Гуассæ (1824), фурттæ
Аслæмурзæ (1850) æма Дигорухъ (1864). Аслæмурзи уосæ Госæма
(1858), фурттæ: Илас (1876), Елбиздухъ (1887), Хадзимæт (1891),
кизгуттæ Сахар (1884) æма Лезæ (1894). Аслæмурзи æрвади уосæ Сурме
(1864), фурттæ Елмæрза (1886) æма Ибрагим (1891). Дигорухъи уосæ
Мерет (1877).
4. Газзакки фурт Елхъан (1833), æ уосæ Хъурманхъæз (1848),
кизгуттæ: Залихан (1881), Мæкъæз (1882), Фæрдæ (1886) æма фурт
Нæуæг (1867). Нæуæги уосæ Гуарæ (1880).
Хъалнæгъти 1899 анзи 10 хæдзареми цардæй 99 адæймаги.Уонæй
48 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 51 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй
еу хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ
адтæнцæ 7 адæймаги, кенæ ба 7,1%.
МÆСТИНОКÆ
1. АРКЪАУТÆ
1. Хъайсæни фурт Аслæнбек (1833), æ уосæ Дзан (1838) æма фурт
Баратинский (1863). Баратинскийи уосæ Елмусхан (1870), фурттæ
Сослæнбек (1891) æма Хадзимуссæ (1897). Аслæнбеги æнсувæр
Хадæхцикъо (1856), æ уосæ Нагьуда (1863), фурттæ Омар (1886) æма
Иван (1891). Идæдз уосæ Сæлимæт (1853), æ фурттæ: Дрис (1877),
Данел (1885), Илас (1887) æма кизгæ Гуарæ (1883).
II. БАЙТÆ
1. Саукуйи фурт Елхъан (1842), æ уосæ Хадзихан (1851), фурттæ:
Хадзимуссæ (1876), Саламан (1883); кизгуттæ Сахар (1880) æма Нагьуæ
(1888). Хадзимусси уосæ Мисирхан (1878). Елхъани æнсувæртæ:
Тæтæрхъан (1857), Хадзиомар (1868). Тæтæрхъани уосæ Кендзе (1865)
170

АИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
æма кизгæ Дарихан (1889). Хадзиомари уосæ Мерет (1872) æма кизгæ
Сæудæт (1893).
2. Бæтæхъой фурт Аге (1840), æ уосæ Дзæхи (1843), фурттæ:
Бекмæрза (1869), Никъалай (1875), Тасæбий (1878), Батæрбек (1889);
кизгуттæ: Аннæ (1885), Госæх (1890) æма Гуæсæмайхуæ (1892).
Бекмæрзай уосæ Гуарæ (1874) æма кизгæ Фæрдæуз (1893).
3. Бæтæхъой фурт Мæхæмæт (1848), æ уосæ Косе (1859), фурттæ:
Налухъ (1885), Барис (1886) æма Урусбий (1892). Мæхæмæти æнсувæр
Гуйман (1850), фурттæ Сандро (1885) æма Садуллæ (1890).
4. Бæтæхъой фурт Адулгерий (1844), æ уосæ Сæлимæт (1854),
фурттæ: Михаил (1878), Тазæрет (1879), Сламурзæ (1884), Генардухъ
(1886), Хакъиассæ (1893), Хамæза (1897); кизгуттæ: Дайхо (1880) æма
Талди (1889). Михаили уосæ Марфæ (1881).
5. Гетæгьæзи фурт Куцук (1899 анзи рамардæй, 43 анздзудæй), æ
уосæ Арухъæз (1864), фурттæ: Нæуæг (1887), Хадзи (1890), Майрæн
(1897) æма кизгæ Фаризæт (1893). Куцуги æнсувæртæ: Тотурбек (1869),
Дрис (1875) æма сæ мадæ Хадзихан (1830).
III. БЕСАТÆ
1. Хъасболати фурт Мæцикъо (1815), æ уосæ Гуда (1832), фурттæ
Абисал (1867) æма Сослæнбек (1879). Мæцикъой æнсувæри фурттæ
Урусбий (1853) æма Урустан (1864). Урусбийи уосæ Майхуæ (1863),
фурттæ: Урузмæг (1883), Заурбек (1885) æма кизгæ Алимæт (1889).
Урустани уосæ Майхуæ (1869) æма кизгæ Лезинка (1893).
1У. ГÆУИСТÆ
1. Мансури фурт Бекмæрза (1844), æ уосæ Киабæ (1884). Бекмæрзай
æнсувæртæ: Алимурзæ (1851), Хъубади (1862). Алимурзи уосæ Майхуæ
(1864), фурттæ: Темболат (1883), Константин (1886) æма кизгæ
Рæхимæт (1890), Хъубадий уосæ Салу (1868), æ кизгуттæ Нагьуæ (1880)
æма Еленæ (1892). Бийнонтæй адтæй се’рвадтæлти лæхъуæн Бекмæрза
(1876) дæр.
2. Хъасболати фурт Мæрзабек (1846), æ уосæ Сурме (1862), фурттæ:
Тазæрет (1886), Тотурбек (1897); кизгуттæ: Данæ (1879), Гуарæ (1883),
Фаризæт (1884) æма Сахар (1893). Мæрзабеги æнсувæр Урустан (1853),
æ уосæ Тамарæ (Госæх, 1866), фурттæ: Урусхан (1883), Кало (1885),
Заурбек (1889), Хъаурбек (1891) æма Михаил (Дайран, 1897).
171

ИРÆФ, 1995, №1
V. ДЗАГУРТÆ
1. Дагкой фурт Хазбий (1846), æ уосæ Тотурдзан (1863), фурттæ:
Сафарбий (1883), Хамбий (1886); кизгуттæ Хуре (1881) æма Аннæ
(1891). Хазбийи æнсувæр Абисал (1857), æ уосæ Салу (1871) æма фурт
Тазæрет (1897). Аци хæдзарæй адтæнцæ Хазбийи æнсувæри фурттæ:
Хакъиассæ (1876), Хадзимуссæ (1891); кизгуттæ Делетхъæз (1887) æма
Мæзагьуæ (1884).
У1. МУРИТÆ
1. Тæтой фурт Хазбий (1837), æ уосæ Сеху (1841), фурттæ: Саукуй
(1872), Амурхан (1879) æма Денгиз (1883). Саукуии уосæ Меретхан
(1877).
2. Слани фурт Туйгъан (1855), æ уосæ Сæлимæт (1859), фурттæ:
Аслæнбек (1870), Дзамурзæ (1878), Афæхьо (1881); кизгуттæ Мерет
(1887) æма Анди (1890). Аслæнбеги уосæ Хуре (1876). Туйгъани
æнсувæр Аслæмурзæ (1852), æ уосæ Минæт (1866), фурттæ: Александр
(1880), Дзибирт (1886), Барисбий (1890), Батæрбек (1893) æма
Тæтæрхъан (1897). Хæдзарæй адтæй бийнонти хæстæг уосæ Марфæ
(Леле, 1826) дæр.
3. Хуасдзауи фурт Садух (1883). Садухи хуæртæ: Даухан (1886),
Данæ (1889), Пæсæ (1892) æма сæ мадæ Делетхан (1863).
VII. ХÆТÆГТÆ
1. Демури фурт Хъасболат (1845), æ уосæ Басилхъæз (1865), фурттæ:
Гаврил (Гала, 1888), Дрис (1889), Тебо (1897) æма кизгæ Дариа (1883).
Хъасболати хæстæг æнсувæртæ: Хадзимæт (1856), Хадзимуссæ (1870),
Дзæрдæк (1876), Дзамболат (1878) æма Иван (Налухъ, 1881). Хад-
зимæти уосæ Делетхъæз (1867), æ фурттæ: Темурци (1883), Дафа
(1885), Дауит (1886); кизгугтæ Госга (1887) æма Гуарæ (1892). Хадзи-
мусси уосæ Мерет (1876).
УШ. ХЪОЙБАЙТÆ
1. Бедтай фурт Тасо (1840), æ уосæ Керти (1850), фурттæ: Гургъохъ
(1872), Гæлæу (1883) æма Никъалай (1891). Гургьохъи уосæ Данæ
(1874). Тасой æнсувæртæ: Васили (Баса, 1845), Генæ (1848), Налухъ
(1851) æма Хъубади (1856). Бабай уосæ Сахар (1865), фурттæ: Адулге-
рий (1879), Александр (1871) æма кизгæ Госæма (1887). Адулгерийи
уосæ Ханиффæ (1877) æма Александри уосæ Дариа (1882). Гени уосæ
172

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
фатимæ (1860), фурттæ: Тимофей (Табег, 1890), Смайли (1897) æма.
кизгæ Мæзагъуæ (1885). Налухъи уосæ Дахуæ (1865), æ фурттæ: Игнат
(Ивасти, 1883), Хадзиомар (1897); кизгуттæ Дзиллæ (1884) æма Хан-
гуассæ (1894). Хъубадий уосæ Сапархан (1870).
2. Мæхæмæти фурт Виссарион (Машикъо, 1838), æ уосæ Косе
(1870), фурттæ: Дзанболат (1870) Хъасболат (1872); кизгуттæ Гуарæ
(1877)æмаСурме (1883).
3. Мæхæмæти фурт Дударихъо (1840), æ уосæ Дзиллæ (1855),
фурттæ: Илас (1880), Хъубади (1887): кизгуттæ Нагьуæ (1890) æма
Гадзана (1897).
4. Мæхæмæти фурт Созо (1842), æ уосæ Кло (1872), фурттæ Индрис
(1885) æма Аслæнгерий (1891).
Мæстиноки 1899 анзи 18 хæдзареми цардæй 205 адæймаги. Уонæй
118 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 87 ба -силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй
еу хæдзари цардæй 11 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр
кæбæл цудæй, етæ адтæнцæ 8 адæймаги, кенæ ба 3,9%.
ФÆСНÆЛ
1. АГЬНАТÆ
1. Гæбулай фурт Цæрай (1843), æ уосæ Косе (1853), фурттæ: Афæхъо
(1875), Бæтæхъо (1879), Хъæрæсе (1892); кизгуттæ: Гуæсæмайхуæ
(1881), Мариа (Масинкъа, 1885) æма Сапархан (1890). Афæхъой уосæ
Борæхан (1882) æма бийнонти мадæ Айсиат (1821).
II. БАЛИКЪОТÆ
1. Будтуй фурт Барис (Буха, 1848), æ уосæ Бале (1851), фурттæ:
Нæуæг (1877), Аслæнгерий (1886) æма кизгæ Сафиат (1890). Нæуæги
уосæ Секер (1879).
III. БАЙЦАТÆ
1. Фацбайи фурт Самур (1838), æ уосæ Зæли (1850), фурттæ: Сабан
(1878), Хамбий (1893); кизгуттæ: Нинæ (1879), Майхуæ (1883) æма
Фаризæт (1896). Нигкой æнсувæр Саулохи (1899 анзи æгас нæбал
адтæй) уосæ Дариа (Дзан, 1865).
2. Фацбайи фурт Никъалай (Нигко, 1851), æ уосæ Госæх (1856),
фурттæ: Сабан (1878), Хамбий (1893); кизгуттæ: Нинæ (1879), Майхуæ
173

ИРÆФ, 1995, №1
(1883) æма Фаризæт (1896). Нигкой æнсувæр Саулохи (1899 анзи æгас
нæбал адтæй) уосæ Дариа (Дзан, 1865).
3. Фацбайи æнсувæр Виссарион (Баппай, 1852), æ уосæ Гудзе
(1863), фурттæ: Илас (1880), Урусхан (1889), Аслæнгерий (1893);
кизгуттæ: Борæхан (1885), Мерет (1887), Данæ (1895) æма Мариа
(1898).
4. Делети фурт Дзинга (1837), æ уосæ Майрæнхъæз (1841), фурттæ:
Хъæвдун (1865), Геуæрги (Гус, 1878), Хъаурбек (1884). Хъæвдуниуосæ
Сапархан (1868), æ фурттæ: Хадзиомар (1888), Майрæн (1897) æма
кизгæ Саниат (1891). Гуси уосæ Киабæ (1879).
1У. ГÆМАОНТÆ
1. Дауити фурт Хадзи (1834), æ уосæ Фати (1846), фурттæ: Алексей
(1872), Елезар (1874), Индрис (1882), Темурхъан (1886) кизгуттæ
Хангуассæ (1885) æма Мисирхан (1889).
V. ГОГУНИТÆ
1. Хъазбеги фурт Сарæбий (1863), æ уосæ Сурме (1869), фурттæ:
Амурхан (1893), Геуæрги (1897) æма кизгæ Софиа (1898). Сарæбийи
æнсувæртæ: Хъаурбек (1866), Аслæнбек (1868), Матвей (Кудзе, 1881),
Иван (1884); хуæртæ Сахар (1886) æма Сапархан (1869). Хъаурбеги
уосæ Гурдзихан (1873) æма фурт Харитъон (1895).
2. Дебуй фурт Орæз (1847), æ уосæ Минæт (1853), фурттæ: Нæуæг
(1877), Геуæрги (1884); кизгуттæ Мисирхан (1880) æма Хадзихан
(1888). Орæзи æнсувæр Дзамболат (1860), æ кизгуттæ Марихан (1892)
æма Насапхан (1882).
VI. ГОДЗОЙТÆ
1. Мусай фурт Геуæрги (Горга, 1825), æ уосæ Дзилле (1832), фурттæ:
Хъубади (1858), Тæтæрхъан (1863), Бекмæрза (1872). Хъубадий уосæ
Варварæ (1867), фурттæ: Евдоким (1885), Кертибий (1898); кизгуттæ
Мариа (Масинкъа, 1890), æма Марфæ (1895). Тæтæрхъани уосæ Софиа
(1869) æма æ фурт Амурхан (1897). Бекмæрзай уосæ Нагъуæ (1874), æ
кизгуттæ Керти (1890) æма Катеринæ (1898). Геуæргий æнсувæр
Тимофей (1834) æма æ уосæ Софиа (Хаир, 1841).
2. Василий фурт Мансур (1833) æма æ фурт Гæбис (1870). Гæбиси
уосæ Кетеванæ (Нанæг, 1874), фурт Хамурзæ (1895), кизгæ Дарихан
(1897).
174

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
УП. ДЗАНСОЛТÆ
Слан (1839) æма æ уосæ Зуа (1873), Дрис (1886); кизгуттæ: Сахар -
(1875), Хухæ æма Мисирхан.
VIII. ДЗАГУРТÆ
1. Тасой фурт Сабазгерий (1863), æ фуртттæ: Бекир (1874), Илас
(1880); кизгуттæ Киабæ (1883 æма Борæхан (1888).
IX. КАТАУТÆ
1. Ерекими фурт Гус (1823), æ фурттæ: Дзанхот (1853), Сабан (1861)
æма Сабазгерий (1871). Дзанхоти уосæ Сурме (1860), фурттæ: Слан-
герий (1879), Геуæрги (1886) æма Генардухъ (1897). Сабани уосæ
Басилхъæз (1864), æ фурттæ: Амурхан (1890), Адулгерий (1893); киз-
гуттæ: Сурæт (1891), Сахтинæ (1895) æма Хангуассæ (1898). Сабазге-
рийи уосæ Нагьуда (1872), фурттæ: Бекмæрза (1893) æма Дигорухъ
(1898).
2. Ерекими фурт Аслæнбек (1829), æ уосæ Дзиллæ (1842), фурттæ:
Тотурухъ (1865), Бегæза (1878) æма Елбиздухъ (1885). Тотурухъи уосæ
Басилхъæз (1869), фурттæ: Хадзимуссæ (1892), Майрæн (1895) æма
кизгæ Зæлекæ (1898).
3. Кудзæги фурт Хъубади (1857), æ уосæ Майхуæ (1866), кизгуттæ:
Фæрдæуз (1883), Нинæ (Гахузи, 1885), Гуæсæймайхæ (1887), Госæма
(1889), Мисирхан (1892) æма фурт Иван (1897). Хъубадий мадæ Хума
(1824).
X. МÆРЗАХЪУЛТÆ
1. Гулий фурт Хацъама (1851), æ уосæ Тотдзæ (1854), кизгуттæ:
Насапхан (1885), Дайхо (1889) æма фурт Афæхъо (1893).
XI. ОХЪАЗТÆ
1. Дзанболати фурт Туйгьан (1832), æ уосæ Атдза (1839), фурттæ
Нæуæг (1853) æма Хъасболат (1864). Нæуæги уосæ Госæх (1864),
фурттæ: Бекмæрза (1890), Алийхан (1893), Амурхан (1895); кизгуттæ:
175

ИРÆФ, 1995, №1
Данæ (1884), Гуарæ (1886), Мариа (1891) æма Ханиффæ (1892).
Хъасболати уосæ Хаирхъæз (1868) æма кизгæ Олгæ (1893).
2. Дзанболати фурт Азамат (1843), æ уосæ Хадзихан (1850), фурггæ:
Темболат (1864), Темурболат (1878), Денгиз (1880), Фацбай (1882),
Базе (1895); кизгуттæ Сахар (1886) æма Сафиат (1892). Темболати уосæ
Дзиллæ (1868) æма æ кизгугтæ Нинæ (1891) æма Сорæт (1893).
3. Дзанболати фурт Сæбæз (1856), æ уосæ Хаирхъæз (1858), фурттæ:
Саукуй (1883), Дзæрдæк (1886), кизгуттæ: Секерхан (1887); Карамхан
(1890) æма Елмусхан (1893).
XII. ТАУАСИТÆ
1. Турай фурт Мæхæмæт (1808), æ уосæ Минæт (1821), фурт
Саламан (Дафа, 1868) æма кизгæ Гуассæ (1874). Дафай уосæ Хадзигу-
ассæ (1879), фурттæ: Сослæнбек (1895), Алихан (1897), кизгуттæ
Хангуассæ (1890) æма Данæ (1894).
2. Турай фурт Сланихъо (1828 анз райгурдæй, 1899 анзи ба ра-
мардæй), æ уосæ Кендзе (1834), фурт Бола (1860) æма кизгæ Нагьуæ
(1880). Болай уосæ Делетхъæз (1864), фурттæ: Гæлæу (1889), Тотурбек
(1891), Налухъ (1893); кизгуттæ: Гуарæ (1886), Данæ (1895) æма
Дзурмæтхан (1897).
3. Аслæмурзи фурт Гамæза (1851), æ уосæ Киабæ (1857), кизгуттæ:
Марихан (1890), Карамхан (1893, Салу (1897) æма фурт Сарæбий
(1885). Гамæзай æнсувæртæ: Гургьохъ (1863), Хазбий (1866) æма сæ
мадæ Мæзагъуæ (1824). Гургъохъи уосæ Елмусхан (1868), фурт Налухъ
(1888) æма кизгæ Дзиллæ (1897). Хазбийи уосæ Тотурдзан (1876) æма
кизгæ Софиа (Сафеткæ, 1898).
4. Гайсæни фурт Хуасдзау (1837), æ уосæ Косе (1844), фурттæ: Дауит
(Дзандег, 1862), Абисал (1871) æма кизгæ Хаирхъæз (1876). Дауити
уосæ Фæрдæуз (1870; кизгуттæ: Борæхан (1893), Хадзихан (1898) æма
фурт Майрæн (1895). Абисали уосæ Госæх (1881).
XIII. ТЕПСИХЪОТÆ
1. Будтуй фурт Батраз (1841), æ уосæ Дзиллæ æма кизгæ Нагъуæ.
2. Будтуй фурт Туйгьан, æ уосæ Сахар, фурттæ: Хадзиомар (1877),
Дзанболат (1890); кизгуттæ: Сапархан (1881), Елснæ (1885) æма Мариа
(Масинкъа, 1889).
3. Дæгой фуртТасо (1830), æ уосæ Елмусхан (1863); кизгуттæ: Фати
(1878), Мисирхан (1894) æма фурт Александр (1885).
Фæснæли дууæ синхеми 1899 анзи 27 хæдзареми цардæй 250
адæймаги. Уонæй 117 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 133 ба - силгоймæгтæ.
176

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
рæстæмбес нимадæй еу хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй
фулдæр кæбæл цудæй, етæ адтæнцæ 21 адæймаги, кенæ ба 8,4%.
МÆХЧЕСКÆ
1. БЕБИЛТÆ
1. Дзабей фурт Нæуæг (1871). Нæуæги æнсувæр Хангерий (1877),
хуæртæ: Нагъуæ (186) æма Гозинка (1891).
2. Куцуки фурт Аслæнихъо (1853), æ уосæ Госæма-(1859), фурттæ:
Майрæн (1890), Хадзимæт (1898), кизгуттæ Мисирхан (1884) æма
Фатимæ(1894).
3. Куцуки фурт Аслæмурзæ (1858), æ уосæ Еленæ (Фæрдæуз, 1864),
фурттæ: Елбиздухъ (1887), Турмец (1893), Никъалай (1898) æма кизгæ
Лезинка (1884). Аслæмурзи æнсувæр Аслæнгерий (1858), æ уосæ
Салухан (1864), кизгуттæ: Рæхимæт (1891), Иринæ (1898) æма фурт
Димитрий (1890).
II. Гæгкутæ
1. Фурттæ1: Саукуй (1876), Александр(1878), Иван (1885); кизгуттæ:
Фæризæт (1888), Елизаветæ (1890) æма Рæхимæт (1891); æнсувæртæ:
Хадзимæт (1836), Налухъ (1850) æмаХъурман (1858). Хадзимæти уосæ
Мæзагъуæ (1854), фурттæ: Хадзиомар (1879), Дзигус (1880) æма
Геуæрги (1885). Налухъи уосæ Дзиллæ (1862), фурттæ: Адулгерий
(1893), Майрæн (1898) æма кизгæ Госæга (1885). Хъурмани уосæ
Сæлимæт (1868).
III. ГЕЦАТÆ
1. Гуймани фурт Бадели (1860), æ уосæ Хадзихан (1868), кизгуттæ:
Сахар (1892), Даухан (1894) æма Дахæ (1897). Баделий æпсувæртæ:
Ыалухъ (1865), Аслæнгерий (1868), Абисал (1876) æма сæ мадæ Зæли
Ке фуртшæ ’нцæ, с бæрсег нсе ’й.
" 310
177

ИРÆФ, 1995, №1
(1838). Налухъи уосæ Сасинкъа (1876), фурт Хазбий (1895) æма кизгæ
Госæга (1898).
2. Китий фурт Дзинга (1835), æ уосæ Фæрдæ (1854), фурт Ахмæт
(1861). Ахмæти уосæ Нагьуæ (1868), æ кизгуттæ: Борæхан (1892) æма
Дариа (1894). Аци бийнонтæй адтæнцæ Дзингай æнсувæри уосæ Дариа
(1858) æма æ фурт Алийхан (1883) дæр.
1У. ДЗÆГОЙТÆ
1. Хъибили фурт Дугко (1814), æ уосæ Сатана (1841), фурттæ:
Саламан (Дзабе, 1852), Гуйман (1865), Аслæмурзæ (1868) æма Елмæрза
(1876). Дзабей уосæ Нагьуæ (1865), кизгуттæ Гуарæ (1895) æма Елмус-
хан (1898). Гуймани уосæ Баринæ (1877). Аслæмурзи уосæ Гуза (1877)
æма æ кизгæ Керти. Дугкой æнсувæр Мæхæмæт (1835), æ уосæ
Налгъудтæ (1844) æма фурт Хангерий (1878). Хангерийи уосæ
Фæрдæуз (1880) æма фурт Хъасболат (1898).
2. Аслæнихъо (1841), æ уосæ Сæлимæт (1847), фурттæ: Хъубади
(1870), Сандир (1886); кизгуттæ: Лезинка (1882), Хансиат (1885) æма
Нагьуæ (1888). Аслæнихъой æнсувæртæ: Матвей (Майрæнхъул, 1844)
æма Хъанцау (1859). Матвейи уосæ Дариа (1861) æма кизгæ Госæга
(1883). Хъанцауи уосæ Фати (1864), фурттæ: Цæрай (1894), Михаил
(1896), кизгуттæ Мариа (1885) æма Верæ (1891).
3. Гозой фурт Мæрзахъул (1854), æ уосæ Киабæ, фурттæ: Александр
(Биса), Брег æма кизгæ Дариа (Данæ).
4. Гозой фурт Васили (Басиат, 1855), æ уосæ Керти (1858), фурттæ:
Дзанболат (1877), Муха (1880), Дрис (1877), Адулгерий (1894), кизгæ
Елмусхан (1891).
У. ДЖИГКАЙТÆ
1. Ефими фурт Лев (Саугинæн æнхусгæнæг, 1860), æ уосæ Марич
(1858), фурттæ: Алексей (1877), Никъалай (1882) æма кизгæ Олгæ
(1883).
У1. ИКЪАТÆ (ЕКЪАТÆ)
1. Сæууай фурт Мæхæмæт (1840), æ уосæ Кендзе (1853), фурттæ:
Мæрзахъул (1877), Аслæнгерий (1885), Саулæг (1887), Хъубади (1890)
æма Дрис (1894). Мæхæмæти æнсувæр Бимболат (1847), æ уосæ Аннæ
(1859); кизгуттæ: Нагъуæ (1882), Даря (Лезо, 1890), Данæ (1894) æма^
фурт Смайли (1888).
178

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
2. Цæппой фурт Абисал (1864), æ уосæ Олгæ (Салу, 1868), кизгæ
Сурæт (1888) æма фурт Аслæнбек (1892). Абисали мадæ Гуда (1832).
Абисали æрвадæ Урустан (1861), æ уосæ Сурмс (1866) кизгуттæ:
Нагьуæ (1889), Мерет (1898), фурттæ Хазбий (1891) æма Хамбий
(1893). ’
УП. МИТЦИТÆ
1. Алийи фурт Васили (Биса, 1824), æ уосæ Дзан (1833), фурттæ:
Налухъ (1865), Гургьохъ (1870), Хадзиомар (1873). Налухъи уосæ
Дигорхан (1870) æма кизгæ Антонинæ (1898). Бисай æрвади уосæ
Майрæнхъæз (1861) æма æ кизгæ Сафиат (1888).
VIII. НИГКОЙТÆ
1. Сослани фурт Бекир (1858), æ уосæ Гане (1862)Г, фурттæ Хадзи-
омар (1884) æма Хадзимæт (1889). Бекири æнсувæртæ: Дзанбо-
лат(1870), Бимболат (1872), Семен (Гуллæ, 1884) æма хуæрæ Госæга
(1880). Дзанболати уосæ Мерет (1875) æма фурт Михаил (1895). -
IX. РÆМОНТÆ
1. ГасайифуртДзабе(1844), æуосæДзиллæ (1852), фурттæ: Гуйман
(1871), Сабазгерий (1880), Виссарион (1884), Геуæрги (1892) æма
кизгæ Фаризæт (1887). Гуймани уосæ Нагъуда (1878). Дзабей æнсувæр
Хъæлицук (1858) æма сæ мадæ Хаирхъæз (1819). Хъæлицуки уосæ
Минæт (1862), фурттæ: Хъубади (1880), Александр (1891); кизгуттæ
Керкез (1885) æма Мариа (1896).
X. ХЪАЗАХТÆ
1. Василий фурт Туйгьан (1853), æ уосæ Дæху (1859), фурттæ:
Дзлндар (1886), Дзанболат (1896); кизгугтæ Багогуссæ (1878) æма
Сæлимæт (1880). Туигьани æнсувæртæ: Нæуæг (1853), Дзæрдæг (1861)
æма Декъо (1867). Нæуæги уосæ Дæху (1859), æ фурттæ: Майли (1878),
Алимурзæ (1885); кизгæ Мæзагъуæ (1882). Дзæрдæги кизгæ Сорæт
(1896), æма Декъой уосæ Кетеванæ (Кло, 1881).
2. Басили фурт Елхъан (1856), æ уосæ Майхуæ (1862), фурттæ
Хадзиомар (1886) æма Гёуæрги (1895).
179

ИРÆФ, 1995, N21
XI. ЦАГЪАТÆ
1. Цæппой фурт Абисал (1852), æ уосæ Хадзихъæз (1858), фурттæ:
Геуæрги (1887), Федар (1894); кизгуттæ: Нагъуæ (1884), Сурме (1886)
æма Наталиа (1894). Абисали мадæ Аннæ (Дахуæ, 1819).
XII. ЦЪЕРЕТЕЛИ
1. Спиридони фурт Лаврентий (Саугин, 1849), æ уосæ Екатеринæ
(1862). Аци бийнонтæн адтæй фондз фурти æма æртæ кизги.
Мæхчески 1899 анзи 20 хæдзареми цардæй 206 адæймаги. Уонæй
109 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 97 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй
еу хæдзари цардæй 9 адæймагемæй фуддæр 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 11 адæймаги, кенæ ба 5,3%.
ТЪÆПÆН ДИГОРÆ
МÆХЧЕСКÆ
1. Хуцауи ковæндонæ. Ковæндонæ æй гъæуи кæрон бæласи
буни. Хонунцæ ма ’й Устур Хуцауи бæласæ дæр. Кувди бон фæууй
июли кæрон, кенæ августи райдайæни - хуцаубони. Кувд фæккæнунцæ
цуппæргай хæдзæрттæ - кезугай. Алли хæдзарæ дæр си бæрæгбони,
Хуцауи ковæндонæмæ, косæрттагæн дæдтуй фус. Арахъ æма бæгæпи
искæнунмæ ба хæдзаргай æмбурдгонд фæууй хуар. Кувди бони ма алли
хæдзарæй дæр ковæндонæмæ хæссунцæ æртигай къеретæ. Уæдта ма
анзи медæг фурт кæмæн райгуруй, кенæ æфсадæй æ бæлццон кæмæн
иссæуй, етæ сæрмагондæй ковæндонæмæ æрбахæссунцæ косæрттæгтæ
æма фæрзеу ниуæзти хæццæ. Кувдмæ хунд фæуунцæ синхаг гъæутæ
Къаматæ æма Фæрæскъæттæй дæр. Бæрæгбони копæг адæм сæхе
Хуцаубæл бафæдзæхсунцæ. Корунцæ, цæмæй син устур Хуцау бахай
кæна дуйней царди медæг ци хуардзийнæдтæ ес, уонæй.
2. Къубуси дзиуæрттæ. Ковæндонæ æй гъæуæй минкъий еуварс
- Абисалти мæсуги рази. Бæрæгбон фæууй Хуцауи кувдæй еу дууæ
къуæрей фæстæдæр - хуцаубони. Аци кувд дæр фæдзæхст фæууй,
Хуцауи кувд ци цуппар хæдзари фенхæст кæнунцæ, уонæбæл.
Бæрæгбони адæм ковунцæ Къубуси дзиуæртти хуарздзийнæдтæмæ.
Фæккорунцæ дуйней сабурдзийыадæ, адæми æнæнездзийнадæ æма
тиллæги æрзадмæ.
180

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
ХЪАЗАХТÆ
Гурмехани кувд. Хъазахти гьæуи цæргугæ (Хъазахти муггаги кувд
дæр æй) алли анз дæр фæййерунцæ Гануати кизгæ Гурмехани рохс
ном. Цубурæй æримисæн Гануати кизгæ Гурмехани рагон таурæхъ.
Кæддæр, дан, еу сæрдигон хор бони, хуар кæрдгæй, киндзон кизгæ
Гурмехан - думд - далагьан фæцæй. Хуми ма байзадæй æрмæстдæр æ
еу къахи дзабур. Хъазахти муггаг синхаг гъæути цæргути хæццæ
агурдтонцæ уой, фал ин æ фæдбæл дæр сæ цæстæ некæмибал
æрхуæстæй. Гурмехани разиндмæ æнгъæлдзау нæбал уогæй, муггаг
дæр, æма бийнонтæ дæр, се ’сæфтбæл æнæбари исарази уогæй, ниу-
уагътонцæ сæ агорун: Рæстæг рацæугæй, дзæвгарæ, еу бон Гурмехани
æнсувæртæн сæ хестæр Гурдзимæ рандæй. Æфцæгмæ ку исхъæрттæй,
уæд нæуæг уард метбæл адæймаги фæд фæууидта. И фæд’æй æрбакодта
бæрзонд къæдзæхти ’хсæн, циуавæрдæр лæгæтмæ. Æнæнгъæлæги и
лæгæти исæмбалдæй æ хуæрæбæл. Кæрæдзебæл хъæбæр ку бацийнитæ
кодтонцæ, уæд Гурмехан е ’нсувæрæн балæдæрун кодта, зæнхон ке
нæбал æй, уой. Фембæлди фæдбæл æвдесæнæн хуæрæ æнсувæрæн
балæвар кодта гъæдин къос æма рæсугъд фæрдуг (фæрдуг абони дæр
ма бунати æй, къос ба зæронд хæдзари калди буни фесавдæй). Фæрдуги
лæвар амудта Гурмеханæн æхе. Къоси лæвар ба - алли анз дæр æ рохс
ном ергæ ке уодзæй, уой. Гурмехан æнсувæрæн фæууинун кодта, къоси
билæ минкъий фæсхъæ ке адтæй, уой. Æма ин ниффæдзахста - къоси
фæсхъæ устурдæр ку кæна, уæд еци рæстæг, уæлдай къæрцгьосдæр
уотæ, ести бæллах кенæ фидбилиз хездзæй æма имæ цæттæ куд уайтæ.
Æнгон ку уа къоси билæ, уæд уодзинайтæ æнæмаст æма уæбæл хуарз
хабæрттæ æмбæлдзæнцæ.
Уæдæй абони уæнгæ, алли анз дæр январи фæстаг хуцаубони
Хъазахти муггаг ковунцæ сæ изæди хай - Гануати кизгæ Гурмеханмæ.
Бæрæгбон кæнунцæ кезугай. Кувди бони муггаги адæм нæлгоймагæй,
силгоймагæй еугурæйдæр сæхе бафæдзæхсунцæ се ’зæдбæл. Корунцæ
си, царди хуарздзийнæдтæй хайгин уогæй, фидбилизтæй ба хизт куд
уонцæ.
ХЪАЛНÆГЪТÆ
1. Туххуæстæг. Ковæндонæ æй гъæуи буни "Туххуæстæги" дори
рази. Дзурд "Туххуæстæг" арæзт æй дууæ дзурдемæй. Тухæ (хъаурæ)
æма хуæцунæй. Амонгæ ба кæнуй, уома тухæй хуæцун.
Туххуæстæгмæ ковунцæ Тъæпæн Дигори гъæутæ: Задæлескæ,
Хæнæзæ, Нарæ, Мæцутæ, Мæхческæ, Фæрæскъæттæ, Хъазахтæ, Тау-
иттæ, Мæстинокæ, Фæснæл, Уæхъæцæ æма Къаматæ еугурæй дæр,
еумæ. Алли гъæуæй дæр еу хæдзарæбæл (кезугай) фæдзæхст фæууй
181

ИРÆф, 1995, №1
кувдмæ бацæттæ кæнуни æгьдау. Бæрæгбон фæккæнунцæ хуасæ
кæрдуни размæ. Дигоргоми иннæ гъæути аци бæрæгбон хуннуй Цир-
гъесæн.
Туххуæстæги кувди æвгæрдунцæ уорс гал. Даргь, бæркадæй идзаг
фингитæбæл, коваег адæм фæккорунцæ сæ уæззау, туххуæст кустити
фæсте, фæззæги гьæздуг тиллæг куд исесонцæ æма си анзи дæргьи
кувдтити ба æртигай къеретæ куд кæнонцæ.
УÆХЪÆЦÆ
1. Узунæг. Фарни фурт Узунæги ковæндонæ’й гъæуи сæри,
гьæди, Сау æрдози (æрдозæ Сау хуннуй). Узунæги бæрæгбон фæууй
июли мæйи хуцаубони. Кувдмæ цæунцæ нæлгоймæгтæ, сувæллæнттæ
æма, киндзи цуд ка нæма фæууй, уæхæн кизгуттæ.
Бæрæгбонмæ бацæттæ кæнунцæ æма ’й æгъдауæй исрæсугъд
кæнунцæ халæй ци 7 (авд) лæги бæрæггонд æрцæуй, етæ. Кувди бони
нæлгоймæггæ (Цакъотæй, Хъойбайтæй, кенæ Цъугкитæй) ковæндони
бæласæй райсунцæ рæхис æма ’й æхсири ниртайунцæ. Уой фæсте ба
анзи хаттмæ гæсгæ, кæд хор анз фæууй, уæд рæхис фæлдад æрцæуй,
ковæндони сæр ци уазал сауæдонæ ес, уоми. Уарунгун анзи ба рæхис
æхсири æртади фæсте æвæрд цæуй æ бунати.
Гъæуи адæм куд зæгъунцæ, уомæ гæсгæ, сауæдони рæхис фæлдади
фæсте къæвда æнæмæнгæ рауаруй.
Æ кувди бони гьæуи адæм сæхе бафæдзæхсунцæ Фарни фурт
Узунæгбæл. Узунæгæй ма ковæг адæм фæккорунцæ анзи (рæстæги)
хуарз рахаст æма фæззæги гьæздуг тиллæгмæ.
ФÆРÆСКЪÆТТÆ
1. Зæпбази Рæхиси дзиуæрттæ. Ковæндонæ æй гъæуи медæг,
рагон къирæй арæзт хæдзари. Кувди бон фæббæрæг кæнунцæ сæрди
мæйти - хуцаубони. Гъæуи цæргутæ кувдмæ бацæттæ кæнуни гьуддаг
кæнунцæ кезугай. Кувди хæдзарæ" бæрæгбони размæ хæдзаргай
æмбурдгонд хуарæй исфицуй бæгæни æма рауадзуй арахъ. Æ бони ба
ковæндонæмæ дæдтуй косæрттаг æма кæнуй къеретæ. Бæрæгбони
ковæг адæм сæхе бафæдзæхсунцæ Зæпбази дзиуæрттæбæл. Фæкко-
182

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
рунцæ фидбилизтæй гъæуайгонд уогæй, рæстæги хуарзмæ æма
фæззæги фагæ тиллæг райсунмæ.
ФÆСНÆЛ
1. Нæлизæд. Ковæндонæ æй уæллаг Фæснæли, Фарсикъæйтæ ке
хонунцæ, уони сæрмæ. Æ бунат ба æй рагон дорæй.арæзт хæдзаруат.
Нæлизæди бæрæгбон фæууй сабати августи райдайæни. Бæрæгбонмæ
æмбурдгонд хуарæй исфицунцæ бæгæни æма рауадзунцæ арахъ. Изæди
кувдмæ бацæттæ кæнуни ’гъдау бæрæггонд фæууй кезуйæй.
Бæрæгбони косæрттаг фæууй фус. Идзаг фингитæбæл ковæг адæм
фæккорунцæ рæстæги хуарзрахаст æма гъæубæсти хуарздзийнæдтæмæ.
Сæдæ анзей размæ æрфинсти æрмæгмæ гæсгæ, Фæснæли гъæуи, иннæ
гьæути хæццæ рабаргæй, нæлгоймаг адæм зингæ минкъийдæр адтæнцæ
силгоймæгтæй. Æма, мæнмæ гæсгæ, гъæуи цитгин изæди нисанеуæг,
æ номи æй. Рагæй дæр курухон хестæртæ сæ кувдити корагæ адтæнцæ
цæмæ фæббæллунцæ æма цæмæй нæ фæхъхъæртунцæ, уомæ. Æвæдзи
ковæг адæм дæр, гъæубæстæн хуарздзийнæдтæ, уомæ гæсгæ курдтонцæ
Нæлизæдæй.
МÆСТИНОКÆ
1. Елйа. Ковæндонæ ’й (абони си цæрæг нæбал ес) гьæуи. Ес ин
гьæумæ хæстæг дорæй арæзт рагон хæдзаруат.
Æ бæрæгбон фæууй авдисæри июни мæйи. Кувдмæ бацæттæ
кæнуни æгьдау æнхæст кодтонцæ хæдзаргай (кезуйæй). Кезуй хæдзарæ
къосбарæй æмбурдгонд хуарæй бæрæгбонмæ исфицидæ бæгæни æма
рауадзидæ арахъ. Кувди бони бадти адæм Елйайæй курдтонцæ, цæмæй
гьæубæстæ æрдзи фидбилизтæй (фуд-æртæх, ех, зæйтæ æма думгитæй)
гъæуайгонд уогæй æ хуарздзийнæдтæй ба хайгин куд уа.
ЗАДÆЛЕСКÆ
1. Дигори изæд. Дигори изæди ковæндони равзурди бундор,
рагон таурæхъмæ гæсгæ, ниввардта Мæхчески фиццаг æрцæрæг, Ас-
танти муггаги фиццаг фидæ - Астан, Астан, дан, сæ къубусæй цалдæр
хатти бафеппайдта изæд (Дигори изæд) къубусæй Моргæ ’рдæмæ
ратæхгæ. Еу бон ба Астан, изæди ратахти фæсте, æ бунат ин базонон,
зæгьгæ, æрбафтудæй, еу устур лæгæтмæ (Дигори изæди лæгæтмæ).
183

ИРÆФ, 1995, №1
Астан лæгæти- астæу фæууидта рæхисбæл ауигъд уæлартон агæ. Уæдæй
фæстæмæ, дан, еци лæгæт иссæй ковæндонæ.
Мæнмæ гæсгæ, аци таурæхъ бæлвурд дзуапп нæ дæдтуй ковæндони
райдайæнæн. Фиццагидæр уой туххæй æма кæд Астан æцæгæйдæр агæ
фæууидта, уæд си е ’рбацудмæ, кенæ цауæйнæнттæ ковиуонцæ, кенæ
ба Задæлески цæргутæ. Дуккагæй ба, кæд Астанти муггаги хæццæ баст
адтæй ковæндони рæвзурд, уæд имæ Мæхческæ дæр æма еци уæздан,
æгьдаугин муггаг дæр, абони ести зæрдæ дариуонцæ.
Ковæндонæ ’й Задæлескæн æ цæгат фарси Седанати мæсугмæ
хæстæг-æрдзон лæгæти. Лæгæтæн æ фæзуат æй 80 м2. Ковæндони ес
аллихузи гьæдтаг сирдтæ ’ма хæдзари фонси сæри стгутæ, æнæуаг
берæ. Æ тугургъæдтæ ба æмбæрзт æнцæ саг æма дзæбодури сиутæй.
Алли анз дæр кувдмæ бацæттæ кæнуни ’гьдау фæккæнунцæ кезуйæй
æртигай хæдзæрттæ. Дигори изæди бæрæгбон фæууй хуцаубони июли
мæйи (циргъесæни кувди размæ). Сабати изæрæй ковæндони нивонд
гал æвгарст æрцæуидæ. Нивонд гали нисанеуæг, хъурбæл баст къæбæл,
ба æвардтонцæ ковæндони (къæбæлти нимæдзæ си 100 фулдæр ’æй).
А фæстаг æнзти гъæуи цæрæг адæм зингæ ке фæмминкъийдæр æнцæ,
уомæ гæсгæ си нур ба æвгæрдунцæ фустæ. Фæйнæ фуси нивондтæн
радтунцæ кезуй æртæ хæдзари. Æртæ хæдзарей лæгтæй, къохæй
хуæздæр ка фæййарæхсуй^ е кардæй рæсугъд къæбæл искæнуй.
Къæбæлбæл бæрæгбонæн æ анз æма бон ниффинсунцæ æма ’й
ковæндони ниввæрунцæ.
Анзи дæргьи фурт ке хæдзари райгуруй, уæдта æ бæлццон Æфсадæй
кæмæн иссæуй, етæ дæр кувдмæ сæрмагондæй хæссунцæ косæрттæ æд
къере æма ниуæзтæ. Бæрæгбони берекетгун фингитæбæл бадти
хестæртæ сæ кувдтити фæккорунцæ гъæубæстæн æнæнез æма æвидби-
лиз цард хуарздзийнæдти хæццæ.
Еумæйаг гьæугувдæй уæлдай ма Дигори изæдæн зумæг алли
хæдзари дæр хуцауизæри нивондæн æрхæссуй гал. Хæдзари бийнонтæ
сæ бæрæгбонмæ æрбахонунцæ синхонти. Бийнонти бæрæгбони ковæг
адæм бафæдзæхсунцæ фиццагидæр бийнонти, уæдта гъæубæсти
цæргути сæ цитгин изæдбæл. Гъæуæбæстæ минкъий ке ’й, уомæ гæсгæ,
косарт еугурæй не ’сфицунцæ. Фиди уæлдай æрцæуй бийнонтæн.
2. Хуцауи кувд. Задæлески цæргутæ Хуцауи кувд фæббæрæг
кæнунцæ хуцаубони июни мæйи. Гъæуи ма берæ цæрæг адæм ку адтæй,
уæд бæрæгбони авгарстонцæ гал (абони фустæ). Бæрæгбони агьоммæ
æвзурст лæгтæ æрæмбурд кæнунцæ гьæугæ фæрзеу æма æхца хæдзар-
гай. Кувди бонмæ исфицунцæ бæгæни æма рауадзунцæ арахъ. Ковæг
адæм сæ кувдтити рæстæги, хуарздзийнæдтæ ракоргæй,
бафæдзæхсунцæ гъæубæстæ Хуцаубæл.
Нана. Ковæндони фæззинд баст æй, Тæтæр æма Манголий
æнæкæрон æфсæдтæ нин нæ адæми муггаг кунæг ку кодтонцæ, еци
184

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆИ
дзамани хæццæ. Еу рацæргæ силгоймаг (Нана) еци тухст æма зин
рæстæги, цæмæй нæ адæми муггаг ма фесавдайдæ, уой туххæй, пурх-
гонд æма сурх пеллон калгæ гьæугæй æрæмбурд кодта байзайæггаг
æвзонг сувæллæнттæ æма сæ сосæггити æнæ нади надтæбæл
хуæнхбæстæмæ æрбакодта. Æрбунат кодта Нана æд сабийтæ
Задæлескæмæ хæстæг (Морги) лæгæти. Нана стонг сувæллæиттæн
хуæрун кодта гьæддаг фæткъутæ, кæрдтуттæ, уæгъæлитæ æма аллиху-
зон хуæрунæн бæзгæ уедæгтæ æма кæрдæгутæ. Еу бон хуæруйнаг амал
кæнгæй, Нана æрбафтудæй Задæлески Текъойти хæдзарæмæ. Фусунтæ
гьуддаг базонгæй байуазæг кодтонцæ æма барæвдудтонцæ Нанай æд
"бийнонтæ". Нанай зæрдæмæ седзæр сувæллæнтти кæрæдземæй
рахецæн кæнун æма сæ хæдзаргай бийнонтæбæл байуаруни фæндон
ке нæ бацудæй, уомæ гæсгæ син гъæуи цæргутæ, зеуæй, Текъойти
цæрæнти исаразтонцæ сæле-уæле устур хæдзарæ. Гъæуи цæрæг адæм
еугурæйдæр, ке равгæ куд амудта, уотæ æнхус кодтонцæ - ка дарæсæй,
- ка ба хуæрди æгъдауæй уарзон сувæллæнттæн.
Рæстæг рацæугæй ирæзгæ уодтæ рагъомбæл æнцæ. Кизгуттæ
лæгтæмæ æрцудæнцæ, лæхъуæнтæ ба уоститæ æрхастонцæ. Гъеууо-
темæй Нана æма Задæлески фæрнгун адæми фæрци нæ рист фиддæлти
исусгæ цæугæдонбæл бафтудæй берæ нæуæг æма рæсог сауæдæнтти
къабæзтæ.
Гъæуи цæргутæ хъæбæр берæ бауарзтонцæ адæмуарзон,
фæлмæнзæрдæ, нифсхаст æма бæгъатæр силгоймаг - Нанай..
Гъæубæстæн уарзон æма адæмæн фæнзуйнаг силгоймаги иом, цæмæй
макæд феронх уа, уой туххæй, Нанайæн æ рамæлæти фæсте, гъуæбæстæ
æ хæдзарæй исаразта ковæндонæ. Уæдæй абони уæнгæ Задæлески
цæрæг адæм Нанайæн алли анз дæр кувд фæккæнунцæ. Кувди
бæрæгбон фæууй 3-аг сабати июли мæйи. Кувдмæ .бацæттæ кæнуни
æгьдау ба аци кувди дæр фæууй кезуйæй-æртæ хæдзаребæл.
Бæрæгбонмæ фæйнæ фуси нивондæн радтунцæ кезуй æртæ
хæдзари. Аци æртæ хæдзарей бæрнæхсти фæууй бæрæгбонмæ бæгæни
исфицун, арахъ рауадзун æма къеретæ искæнун дæр. Анзи медæг кизгæ
ке хæдзари исæнтæсуй, е ковæндонæмæ (кувди бони) хæссуй
косæрттаг (уæр кенæ фус), къеретæ, арахъ æма бæгæний хæццæ.
Бæрæгбони идзаг фингитæбæл, ковæг адæм гьæубæсти сувæллæнтти
бафæдзæхсунцæ Нанабæл. Фæккорунцæ, цæмæй сувæллæнттæ уонцæ
гъæуайгонд зинтæй. Сæрæгас, æвидбилиз æма игъæлдзæгæй сæ
хестæрти фæндон куд ирæзонцæ.
Задæлески фæсевæдæй идард балций (Америкæмæ, тугъдмæ,
Æфсадмæ æма æнд. рауæнмæ) еске ку цæуидæ, уæд ковæндонæмæ æхе
бафæдзæхсунмæ исхæссидæ æртæ къерей æма нисайнаг. Бæлццони
Нанабæл бафæдзæхсиуонцæ гъæуггаг зæронд уоститæ.
185

ИРÆФ, 1995, №1
НАРÆ
1. Сослан. Сослани цирт (обай) æй Нарæмæ хæстæг Мæцути
æрдози. Обаййи байзадæй рагон, дууæ метремæй даргьдæр ка ’дтæй,
уæхæн лæги стæгдар. Сослани ковæндонæ ’й дууæ Нарей (уæллаг æма
дæллаги) астæу. Æ бæрæгбон фæууй июли райдайæни - хуцаубони.
Кувдмæ бацæттæ кæнуни æгьдау ци хæдзарæбæл фæдзæхст фæууй, е
бæрæггонд цæуй кезуйæй. Бæрæгбони кувдмæ дууæ гъæуей цæрæг
адæм нæлгоймагæй-силгоймагæй еугурæйдæр цæунцæ. Кувди хæдзарæ
Сослани бæрæгбонмæ исфицуй сау бæгæни æмарауадзуй арахъ.
Бæрæгбони идзаг фингитæбæл ковæг адæм фæккорунцæ Сосланæй
рæстæги хуарз рахаст æма бони хуарздзийнадæ. Фæкковунцæ, цæмæй
син нæуæг бон евгьуд бонæй фулдæр фарнæ амонди хæццæ куд хæсса.
Уомæ гæсгæ, Тьæпæн Дигори гъæути, сæумæ раги исковунмæ агурд
уидæ Нарæй лæг. Æвæдзи, рæстæги хуарзмæ бæлгæй къæвдай фæсте,
хори ракасти - æрдзи рæсугъд фæззинд дæр, Сослани æндурæ, уомæ
гæсгæ исхудтонцæ. Бæрæгбони Сослани кувди идзаг фингитæбæл бадт
адæм, игьæлдзæгæй фæззаргæй, исаразунцæ къæрцгьазт дæр.
ХÆНÆЗÆ
1, Уацелла. Хæнæзи Уацеллай ковæндони бунат æй, гъæуи хон-
4 сарварс, Хуарз уоси къæбур ке хонунцæ, уой сæрмæ. Ковæндонæ’й
дорæй арæзт рагон хæдзаруат, æ сæр къæйдорæй æмбæрзт. Æ цори ба
ес устур галæвгæрдæн, æ дæргьæ дууæ метри кæмæн æй, æ уæрхæ ба -
метр хуæздæр, уæхæн къæйдор. Къæйдорæн’ æ кæрæнттæбæл кæрдтæ
дæр циргь кодтонцæ. Æвгæрдæн дори рази ма, еу 15 литри кæми цæуй,
уæхæн къагьд дор дæр ес.
Хæнæзи ма берæ цæрæг адæм ку адтæй, уæд Уацеллай бæрæгбони
æвгарстонцæ гал. Кувди æгъдау æнхæстгонд цудæй кезугай. Къос-
барæй æмбурдгонд хуарæй, кезуй хæдзарæ, бæрæгбонмæ исфицидæ сау
бæгæни æма рауадзидæ арахъ. Косæрттаг, къеретæ æма æндæр алли-
хузон хуæруйнæгтæ дæр лæвардта кезуй хæдзарæ æхуæдæг.
Абони кæд Хæнæзи цæрæг хæдзæрттæ нæбал ес, уæддæр си ка
цардæй, етæ Уацеллай бæрæгбон алли анз дæр кæнунцæ. Бæрæгбон
фæууй фæстаг сабати-июли мæйи. Ковæг адæм Уацеллайæй фæкко-
рунцæ, цæмæй æрдзон бæллæхтæй гьæуайгонд уонцæ. Сæ тиллæг сæ
къохи дзæбæхæй куд бафтуйа æма си анзи медæг идзаг къохæй
кувдтитæ куд кæнонцæ.
Дзурд хуари Уацеллай нисанеуæги равзурст баст æй нартихуар,
мæнæуæ æма хъæбæрхуари æрзади хæццæ. Нæ рагфиддæлтæ сæ кувд-
тити корагæ адтæнцæ, цæмæ бæллиуонцæ æма цæмæй нæ хъæртиу-
онцæ, уомæ. Куд зонетæ, уотемæй æфсерæфтаугæй, уæлдæр ци хуарти
186

ДИГОРИ МУГГÆГТИ ТУХХÆЙ
кой искодтан, уони нæуæг æфсерти нæмгутæй рацæуй циллей рæсугьд
хæлттæ. Аци хæлттæ куд фулдæр фæуунцæ, уотæ хуарæрзад дæр фулдæр
фæууй. Гъе, уомæ гæсгæ, хуари кусткæнæг адæм кувтонцæ, цæмæй сæ
хуари уа "цилле" (иронау ба - цыллæ) берæ. Мæнмæ гæсгæ, гъеууо-
темæй равзурдæй нæ дигорон .æма ирон адæми (еумæйаг) хуари
бардауæг Уацеллай ном.
2. Зинйатæ. Хæнæзи гъæуи бийнонти цитгиндæр бæрæгбонбæл
нимад адтæй Зинйатæ. Аци бæрæгбон æй Устр Дигори - Фацбадæн
æма Дунти - Сонгути изæди бæрæгбонти хузæн. Бæрæгбон уидæ,
январи мæйи фæстаг сабати. Еци бон алли бийнонтæ дæр хæдзари
кодтонцæ косарт. Бæрæгбонмæ исфициуонцæ бæгæни. Алли бий-
нонтæ дæр сæ бæрæгбон ,кодтонцæ къуæрей дæрхци синхæгтæ,
хæстæгутæ æма иуазгути хæццæ. Бийнонти кувди фингитæбæл ковæг
адæм фæккорунцæ, цæмæй сæ Зинйати изæд багьæуай кæна фидбилиз
æма зинтæй. Æвæдзи, дзурд зин-мæ гæсгæ Хæнæзи цæрæг адæм сæ
изæд æма бæрæгбонтæ дæр Зинйатæ уомæн хонунцæ.
Феппайуйнаг
Задæлескæ, Хæнæзæ æма Нари цæрæг адæм кувди фингитæбæл
хестæрти рази æвæрунцæ сæр, зæрдæ æма хæлорæ (хæлорæ æвæрунцæ
сæрбæл). Зæрдæ хуарздзийнади фингæбæл æвæрунцæ сæрæн æ рахес
фарсæй, зиани фингæбæл ба - галеу. Ухстбæл ковунмæ хестæрмæ
æхсæрфæнбæлттæ фæууй авд, дуккаг хестæрмæ - фондз æма æртик-
кагмæ æртæ.
Æрмсег мухурмæ бащеттæ кодта Тамати Таймураз
Уодзæнæй ма.
187

ИРÆФ, 1995, №1
ПУБЛИЦИСТИКÆ
Уæрæсей Федераций Конституци æма Паддзахадон
хуæдбарæдзийнади еуæй-еу фарстатæ.
90-аг æнзти райдайæни Уæрæсей Федераций раздæри автономон
республикити, уони хæццæ Кæсæг-Балхъари, Цæцæн-Мæхъæли, Даге-
стани æма Цæгат Иристони дæр ист æрцудæнцæ Паддзахадон
хуæдбарæдзийнади туххæй Декларацитæ. Сæхе хуæдбарæ падд-
захæдтæбæл банимадтонцæ республикæ Адыгея, республикæ Мæхъæл
æма Хъæрæсе-Черкесаг республикæ. Еци документтæ хуарз æвдесæн
æнцæ, кæсгæнттæ, ассиæгтæ, дагестайнæгтæ, мæхъæлæнттæ, ирæнттæ,
адыгейæгтæ, хъæрæсейæгтæ æма черкесæгтæ сæ паддзахадон райрæзти
размæ ке ракъахдзæф кодтонцæ, уомæн. Адæмихæттити ’хсæн рахастд-
зийнæдтæ, политикон буцæутæ æма æндæр уæхæн нихмæлæудд-
зийнæдтæн националон хузæ ке дæттунцæ берæ рауæнти, е гæнæн ес,
æма фехала Уæрæсей берæнационалон паддзахади еудзийнадæ.
Нуртæккæ еугурей дæр мæти æфтауй, æхсæнадон царди националон
фактори ахедундзийнадæ. Уæдта нин уæлдаййаг нæй Уæрæсей Феде-
раций федæн дæр.
Уæлдай цæмæдессагдæр адтæй 31 мартъий 1992 анзи ци Федерати-
вон Бадзурд арæзт æрцудæй, е, уæдта Уæрæсей Федераций медæги ци
хецæн республикитæ ес, уони паддзахадон хуæдбарæдзийпади хæццæ
188

ПУБЛИЦИСТИКÆ
баст фарстатæ. Еци ахсгиаг фарстатæ равзаруни ихæс æвæрæн аци
æрмæги дæр.
1993 анзи 12 декабри ист æрцудæй Уæрæсей Федераций нæуæг
Конституци. Федеративон Бадзурдæй игьаугидæр Конституций текс-
ти дзурд "хуæдбарæдзийнадæ" уогæ дæр нæййес. ССР Цæдеси еудзий-
надæ уæлдæрлæууæг хецауади фудæй ке фехалдæй, е Уæрæсей
Федераций нæуæг Конституци аразгути уотæ фæттæрсун кодта æма
еци дзурд æнгæрон нæ, фал æй игъосун дæр нæ уагътонцæ. Уони
гъудимæ гæсгæ еци дзурд никки хъæбæрдæр нийхалдзæнæй Уæрæсей
республикити еудзийнадæ.
Фиццаги-фиццагидæр нæ бафеппайун фæндуй, нæуæг Конститу-
ций проект æвзаргæй берæ уайдзæфтæ загъд ке æрцудæй, дзурд
"хуæдбарæдзийнадæ" си ке нæ адтæй, уой туххæй, уой - Цæгат Кавкази
зингæдæр ахургæндтæ, политиктæ, паддзахадон службæгæнгутæ æма
журналисттæ хъæбæр критикæ кодтонцæ тæккæ ахсгиагдæр документ
проекти. Зæгъæн, ЦИПУ-и профессор, историон наукити доктор
Хоруйти Ю.В. финста: "Уæрæсей Федераци дæр ССР Цæдеси халæ ку
рахуæра æма ку нийхæла, уомæй тæрсгæй республикитæн исистонцæ
сæ хуæдбарæдзийнадæ, сæ паддзахадæ хæссуни статус æма сæ уомæй
фæстæмæ раздахтонцæ, 80-аг æнзти райдайæни ци уавæри адтæнцæ,
еци уавæрмæ". Æма еци гъудибæл хуæст æнцæ Цæгат Кавкази берæ
адæмихæттити раззагдæр минæвæрттæ дæр. Цæмæй еци гъудий
æцæгдзийнадæ сбæлвурд кæнæн, уой туххæй 1993 анзи декабри æма
1994 анзи январи мах саразтан нæуæг социологон раертæст: "Консти-
туци æма Уæрæсей Федераций республикити хуæдбарæдзийнади ахс-
гиаг фарстатæ", зæгъгæ.
Фарст цудæнцæ уæлдæр ахурадон уагдæнтти æма техникумти
ахургæнгутæ, студенттæ, -косгугæ, æма службæгæнгутæ, - æдеугурæй
3740 адæймаги, уонæн ба сæ 22 проценти промышленнон кустуæтти
косгутæ, 17 проценти гьæууон хæдзаради косгутæ, 5 процепти уæлдæр
скъолати æма техникумти ахургæнгутæ æма 54 проценти бæрцæ ба
студенттæ æма ахурдзаутæ. Анкетитæ конд цудæнцæ горæттæ Нальчик,
Тырныауз, Прохладный, Нарткала, Владикавказ, Алагир, Беслæн,
Дигора, Карачаевск, Махачкала , Хасавюрт, Майкоп, æма иннæ
рауæнти.
Æма куд рабæрæг æй, уотемæй Федеративон бадзурд еумæ райсгæй
нимадтонцæ растбæл, Конституци ба цудæй раст критикæгонд...
Куд зонæн, уотемæй райарæзти райдайæн рæстæги хигъд не
’рцудæнцæ, мсдадæмон рахастдзийнæдти ци берæ вазуггин фарстатæ
адтæй, етæ. Æма уомæн берæ анхосæгтæ адтæй. Уони сæйрагдæртæй
еу адтæй е æма адæми нифс адтæй, райарæзт син сæ царди уавæр
цæхгæр ке фендæрхузон кæндзæнæй. Æхсæнади ахсгиаг фарстатæ
лухгонд ке æрцæудзæнцæ хуæрз цубур æмгъудтæмæ, е. Фал нуртæккæ
189

ИРÆФ, 1995, №1
ба раздæри ССР Цæдеси, Уæрæсей Федераций æма Цæгат Кавкази
республикити дæр уавæр фæцæй бунтон æндæрхузон. Нуртæккæ ци
уавæр сæвзурстæй, уоми куд æгас бæсти, уотæ еугур хецæн республи-
кити дæр гъæуй нæуæг националон политикæ. Æнæ уомæй зинтæй
схецæн уодзинан, ци царди цъифи ниннахстан, уомæй.
Уæрæсей Федерацимæ ци националон ргспубликитæ хауй, уони
хæццæ ба Цæгат Кавкази республикитæ дæр, уонæми нæуæг иациона-
лон политикæ ке гъæуй, цæмæй республикитæ сæ хуæдбарæдзийнадæ
райстайонцæ, уой туххæй берæ финст цæуй, гьудигонд цæуй, буцæутæ,
развæлгьау фæндонтæ хаст цæуй. Алкæмæндæр лæдæрд æй, адæми-
хæттити ’хсæн рахастдзийнæдтæ фæххуæздæр кæнуни гьуддаг æвæсте-
уатæй æнæмæнгæ гъæугæ мадзæлттæ саразун ке гъæуй, е. Автономон
республикитæн раздæр ци рахастдзийнæдтæ адтæй цептри хæццæ,
уони нихмæ фагæ дзубандигонд æрцудæй æма сæмæ фæстæмæ
раздæхæн нæбал ес. Нæ бæсти адæмихæттитæ еу æма дууæ хатти нæ
загьтонцæ сæ гъуди, дæлбарæ ун сæ ке нæ фæндуй, уой туххæй. Се ’гас
дæр Мæскуй фудгин кодтонцæ, æма кæнунцæ сæ экономикон фæсте-
зади туххæй, сæ бунæттон царди æгудзæгдзийнади туххæй, сæ нацио-
налон культурæ æма æвзаги ирæзт иронхуати ке байзадæй, уæдта центр
националон интерестæ ке нецæмæ дардта, уони туххæй. Цубур дзу-
бандийæй цæхгæр нихмæлæуддзийнадæ рауадæй центр æма республи-
кити ’хсæн. Дæсгай æнзти дæргъи нæ бæсти сæйраг министрадитæ
морæмæ дæр нæ дардтонцæ бунæттон республикити гъуди æма еци
гьуддаг ба фæлхæнæй-фæлхæнмæ итингдæр кодта фæстæгти æнæара-
зидзийнадæ раззæгтæй. "Раздæри ССР Цæдеси æма УСФСР-йи
цардæвæрдиуаги тæккæ минкъийдæр уæ зæрдæмæ ци цудæй, зæгъгæ,
ке бафарстан, уони 77 проценти дзуапп равардтонцæ: "Мæскуйаг
министрæдити æма уагдонæдти тухунаффæ. Ци 1450 ахургæнæги æма
ахурдзауи бафарстан, "1992 анзи маргьий Уæрæсей Федераций ци
Федеративон бадзурд арæзт æрцудæй е барвæндонæй адæмихæттити
аразидзийнадæмæ гæсгæ арæзт æрцудæй æви нæ, зæгъгæ, уобæл уæд
91 проценти равардтонцæ аразий дзуапп, 6 процепти нæдæр
еуæрдæмæ, нæдæр ба иннердæмæ равардтонцæ дзуапп, 3 проценти ба
адтæнцæ нихмæ.
Фал Федеративон Бадзурд æма Уæрæсей Федераций Конституци
гъæуама ци бартæ равардтайдæ хуæдбарæ республикитæн, етæ гъуддаги
ба æнхæстгонд нæ цæунцæ. Республикитæ гъæуама æцæгæй архайонцæ
Уæрæсей Федераций медæгон æма æндагон политикæ аразуни.
Уæрæсей цидæриддæр æвæрæнтæ æма фæрæзнитæ ес, етæ æмхузон
дсхгонд цæуонцæ республикитæ, облæсттæ æма крайти’хсæн.
Ахсгиаг гьуддаг æй нацитæ æма республикити уæхæн нæуæг Феде-
раци саразун, кæцими еугурей бартæ æма интерестæ дæр цæуонцæ
æмхузон хигьдгонд, ка си минкъийдæр, ка ба си фулдæр æй, зæгьгæ,
190

ПУБЛИЦИСТИКÆ
нимæдзæй, уомæ нæ кæсгæй, се ’гас дæр гъæуама цæуонцæ.æмхузои
ефтонггонд.
Нæ берæнационалон паддзахади тæккæ бæрзонддæр æма кæрой-
нагдæр нисан гъæуама исуа адæймаг’и сæребарæдзийнадæ.
Кæцифæндуй æхсæнадæ дæр исуй зæрдæмæдзæугæ, адæймагбæл ауо-
дундзийнадæ си бæрзонд æмвæзадæбæл æвæрд ку фæууй, уæд. Уотæ
ку нæ уа, уæдта уавæр бустæги хуарз фæстеугутæмæ не ’рцæуй. Раздæри
советон паддзахади æма хецæн европæйаг паддзахæдти фæлтæрддзин-
надæ куд равдиста, уотемæй хецæн къуар адæймæгути нæ, фал еумæ
райсгæй гьæуама еугур адæми бартæ цæууонцæ гъудигонд. Хецæн
къласи, кенæ наций уæлдæр кæнуни гъуддаг иннетæй бæрзонддæр
кæнуни идеологи куд зианхæссæг æй, уой хуарз равдиста историон
фæлтæрддзийнадæ.
Кедæриддæр бафарстан: "Сумахмæ гæсгæ Федеративон Бадзурди
сæйраг нисанеуæг ци’ æй, зæгъгæ, уæд нин сæ 66 проценти равард-
тонцæ мæнæ уæхæн дзуапп: "Республикити, облæстти æма крапти
’хсæн бадзурди сæйраг нисан æй нæ еумæйаг бæсти цардарæзт бун-
тондæр æндæр хузи раййевун, республикити æма си ци цæрæг
адæмихæттитæ сс, уони хуæдбарæдзийнадæ æма æмбарæдзийнадæп.
Банисан кæнун æмбæлуй, Федеративон Бадзурди хæццæ устур
социалон æййивдзийнæдтæмæ ке æнгьæл кастæнцæ адæм, уой дæр.
Ци 1450 адæймаги бафарстан, уонæй 72 проценти равардтонцæ
æууæкки дзуапп: Федеративон Бадзурди фæсте Цæгат Кавкази
адæмихæттити цард фæххуæздæр уодзæнæй, зæгьгæ, уобæл. Мадта
Цæгат Кавкази промышленнон кустуæтти æма гъæууон хæдзаради
косгути 79 проценти дæр устур нифс æвардтонцæ еци Федеративон
бадзурдбæл.
"Еци бадзурд бафинсуни фæсте хецæн адæмихæттити интерестæ
æма бартæ къахиргонд æрцæудзæнæнцæ", зæгьгæ, еци фарстабæл ба
1450 адæймагемæй "гьо", зæгъгæ, дзуапп равардта æдеугурæп 7 про-
центи, 61 проценти ба уой нимайунцæ "нæ" - бæл. Иннетæ ба дзуапп
нæ равардтонцæ.
Уомæй рахезгæй ма ке бафарстон, етæ ба бунтон дæр не ’ууæндунцæ
Конституций барти хъаурæбæл. Е хъæбæр æнкъард гьуддагбæл нимад
цæуа гъæуама. Адæм мæгур цард æма топпи гæрæхтæй уотæ бауæгæ
æнцæ æма беретæ æппундæр нецæбæл æма некæбал бал æууæндунцæ.
Кæбæл исгъæлæс кодтонцæ æвзурстити, еци адæмон депутаттæй ба
беретæ дзæгьæл-дзорæй фæстæмæ гъуддаг раст надбæл исæвæрун сæ
бон нæй. Хъæбæр мæ фæндæ адтæй адæми зæрди фæндон базонун еу
къуар фарстаебæл. Æма син уомæ гæсгæ анкетити ниффиистоп уæхæн
фарстатæ: 1) Дæ косæн бунати кенæ дæ ахури бунати дии ести уæлдай
ес ци адæми хæццæ косис (ахур кæнис) етæ ци адæмихаттæй æнцæ,
е?: 2) Уæхæн адæмихатт ес, кæцимæ лæгьуз цæстæ дарис? : 3) Цалдæр
191

ИРÆФ, 1995, №1
æнæзонгæ адæймагей хæццæ дæ базонгæ ун ку гьæуа, уæд си кæци
адæмихæттитæ равзардзæнæ?: 4) Куд дæмæ кæсуй, Цæгат Кавкази
республикитæ сæ политикон кадæ фæббæрзонддæр уа, зæгьгæ, уобæл
ке дзорунцæ (суверенитетбæл), е.?; 5) Фæстаг рæстæги берæ партитæ,
финсгутæ, поэттæ, устур ахургонд адæм карзæй дзорунцæ алли
рауæнти, цæмæй адæмти (кæсæги, цæцæни, балхъари, мах æма
иннетæ) æгьдæуттæ, дини гъуддæгтæ, еу цубур дзурдæй адæми куль-
турæ æхебæл исхуæца, ’ма ин æнхусгонд цæуа, зæгьгæ, уобæл. Куд
дæмæ кæсуй, е гъæугæ гъуддаг æй, уæдта си ести рауайдзæй? Гъе,
уæхæн фарстатæ лæвæрд æрцудæй æригæнттæ æма зæрæнттæмæ,
ахургæндтæ æма æнахургæндтæмæ, силгоймæгтæ æма
нæлгоймæгтæмæ, ирæнттæ (дигорæнттæ) æма уруссæгтæмæ,
кæсгæнттæ æма балхъайрæгтæмæ, авайрæгтæ æма хъумухъæгтæмæ æма
уотæ идарддæр. Еци фарстатæ бæлвурдæй равдистонцæ еу къуар
гьуддаги, кæцити базонун нæ хъæбæр фæндæ адтæй. Зæгъæн æма ес
уæхæнттæ, кæцитæн алкæддæр, алли уавæри дæр æнцондæр æй
(кенæдтай сæхуæдтæ сæхецæн сæ тоги уотæ уадзунцæ...) сæхе адæми-
хаттæй ка ’й, уони хæццæ косун кенæдта ахур кæнун. Раст зæгъун
гьæуй, ке бафарстон, уонæй 22% уотæ дæр загътонцæ гьома, дан,
"кæми косæн, (ахур кæнæн) уоми иннæ адæмихæттитæй берæ ес, фæлæ
нæ еци гъуддаг неци хъор кæнуй лимæн цард æма хуарз еумæйаг
кустæн (ахурæн) ". Ауæхæн дзуапп ка равардта, етæ ма уотæ дæр
загьтонцæ, зæгьгæ, алли адæмихæттитæмæ дæр ес æдулитæ, фæлту-
хъатæ, цъеусæртæ, кæцитæ, фæстаг рæстæги сæ реутæ хуайунæй нæма
бафсастæнцæ, зæгьгæ, дан, мах нæ адæмти сæрбæл дзоргутæ ан. Фалæ
адæмæн сæ фулдæр хай нур базудта, етæ уотид дзæгъæл-дзорæй
фæстæмæ (уруссагау "демагогия") æ бон кæмæн неци æй, уæхæнттæ ке
æнцæ, уой, æма сæбæл нæбал æууæндунцæ. Аллихузи адæмихæттитæ
еумæ, еу рауæн косгæй (ахургæнгæй), кæрæдземæ зулун цæстæй ке
кæсунцæ, уобæл ка тухсуй гузави уалæнгæ, етæ ба æицæ мæ фарст
адæмæн сæ 16,5%. Уомæй дæр минкъийдæр æнцæ, уотæ ка загьта;
зæгьгæ, адæймагæн, дан, цæмæй аргъ кæнон, уæдта ин æгьдау дæдтон,
уой туххæн, дан, берæ цидæртæ гъæуй, зæгьæн æма, мæхе адæмихаттæй
уа гьæуама... уæхæн дзуапп равардтонцæ фарст адæмæй 9,8% косгутæ,
æма 11% ба студенттæ æма ахургæнгутæ.
Ке зæгьун æй гъæуй, фæстаг 4-5 æнзей медæги нæ устур бæстити
уæхæн уæззау гъуддæгтæ æрцудæй, кæцитæ нимад цæунцæ устур
бæллах æма æнамонддзийнадæбæл. Бæллæхтæ нæмæ раздæр дæр
хъæрттæнцæ. Фалæ, еу адæмихатт иннæ адæмихаттбæл тохгæ нæ кодта.
Еу адæми хецæуттæ иннæ адæмæн уотæ некæд дзурдтонцæ
æргомæй, хъæбæр сæ ку бафæндæ адтайдæ уæддæр, гъома, дан, сумах
неци айтæ, нæ уæмæ ес нæдæр культурæ, нæдæр фæнзунмæ ка бæззуй,
уæхæн æгьдау, нæдæр ба уин нæййес истори. Фæстаг æнзти ба кс куд
192

ПУБЛИЦИСТИКÆ
фæндуй, уотæ дзоруй, уæдта ке ци фæндуй, уой дæр кæнуй. Зæгьæн
æма уæртæ Гурдзий ци минкъий адæмихæттитæ цæруй (нæхе мæгур,
фудæфхуард къудар, Гурдзий ци ирæнттæ цæруй, етæ еугурæй къудар
нæ’нцæ, фалæ сæ Цæгат Иристони ба се ’гасæй дæр хонунцæ къудар),
туркæгтæ, абхазæгтæ, авайрæгтæ (кварельские дагестанцы), азербайд-
жанæгтæ æма уотæ изолдæр), уонæбæл 1989 анзæй фæстæмæ устур
мæгур бон æркодта. 3. Гамсахурдиа Гурдзий президент ку иссæй, уæд
райдæдта карз тох кæнун минкъий æма æдухдæр адæмти нихмæ. Æ
уодхæссæг фæууидта нæхе къудар æма абхазæгтæй. Къудари адæм
тæрсагæ ке нæ’нцæ, уой еу æма дууæ хатти нæ равдистонцæ не
’нсувæртæ Гурдзий. Сæ нихмæ карз тох кæнун ке райдæдтонцæ
Гурдзий 1989-1992 анзти, уомæн берæ рæууæнттæ адтæй. Уонæбæл нур
лæмбунæг нæ дзорун, уомæн æма мæ фæстаг дууæ киунугеми (кæсæ:
В поисках национального политика; уроки опыта. Владикавказ, 1994)
еци гъуддагбæл дзæвгарæ финст æрцудæй. Нур мæ айдагъдæр уой
зæгьун фæндуй æма Советон Цæдеси ци адæмтæ цардæй, уонæй
нуртæккæ, æвæдзи, уæхæнттæ нæййес кæцитæ боз æнцæ сæ амондæй,
сæ цардæй, сæ куст æма иннæ гъуддæгтæй. Адæм хъæбæр тæрсунцæ
тугьдæй. Уæртæ Молдавий, Азербайджани, Гурдзий, Югославий æма
иннæ рауæнти цæхæн карз æма æверхъау тугъдтитæ цæуй зæнхи
туххæй, гье уæхæн тугьдæй.
Æма уомæ гæсгæ анкетити уæхæн фарста дæр адтæй; "Куд дæмæ
кæсуй Уæрæсей Федераций Федеративон Бадзурд конд ку æрцæуа,
æма ’йбæл кæмæн æмбæлуй, етæ сæ къохтæ ку æривæронцæ, уæддæр
ма адæмтæ æма республикитæ кæрæдзей нихмæ дзордзæнцæ,
лæудзæнцæ, æви кæрæдземæ сæ цæстингас фæррæвдзæдæр уодзæй?"
Минкъий раздæр загътон фарст адæмæй 22 проценти уотæ ке
нимайунцæ, æма, дан "кæми косæн, (ахур кæнæн) уоми иннæ адæми
хæттитæй берæ адæм ес, фалæ нин еци гъуддаг неци хъор кæнуй лимæн
цард æма хуарз еумæйаг кустæн (ахурæн)". Уоци рауæн уотæ дæр ма
загътон æма аллихузи адæмихæттитæ еумæ, еу рауæн косгæй
(ахургæнгæй) кæрæдземæ зулун цæстæй ке кæсунцæ, уобæл ка тухсуй
гузави уалæнгæ, етæ ба æнцæ мæ фарст адæмæй 16,5 проценти.
Федеративон Бадзурди туххæй ци фарста равардтон, уобæл ба и 22
процентти дæр æма 16,5 процентти дæр æмцъухæй загьтонцæ, зæгьгæ,
дан, Уæрæсей Федераций адæмтæ кæрæдземæ ци цæстингас дарунцæ,
уæдта дардзæнцæ, е уойбæрцæ ахсгиаг æма устур гьуддаггæнгæ
цæудзæнæй нæ изолдæр царди. Уомæ гæсгæ ба æнæфæстæмæ
фæккæсгæй гьæуй нæуæг æма зингæ хуæздæр национ политикæ рес-
публикити æма æгас Уæрæсей дæр. Еци фарста, куд æмбæлуй, уотæ
лухгонд ку не ’рцæуа, уæд хъæбæр тæссаг æй бæсти иннæ ахсгиаг
фарстатæ, зæгьæн æма, заводти, фабрикити, æрзæткъпхæн шахтити
куст, тиллæги гьуддаг, еу цубур загьдæй экономикæ, культурæ, эко-
из<» оц)
193

ИРÆФ, 1995, №1
логи æм’а уотæ изолдæр, фарстатæ æма гъуддæгтæ сæ фæстæгутæбæл
ку исбадонцæ, уомæй.
Куд уинæн, уотемæй фарст адæмæй беретæ, хъæбæр куд не
’мбæлуй, уотæ тухсунцæ, гузавæ кæнунцæ еу адæм иннæ адæммæ зулун
цæстæ ке даруй, уобæл.
Еци фарстатæбæл анз ку рацудæй, уæдта 1993 анзи декабри мæйи
нæуæгæй бафарстан 880 адæймаги (уруссагау "респонденты"). Анкети ,
адтæй уæхæн фарста: "Куд дæмæ кæсуй, Уæрæсей Федераций нæуæг !
Конституций райсти фæсте адæмтæ кæрæдземæ хуæздæр æви фуддæр
цæстæ дардзæнцæ, æви раздæр куд адтæй, уотемæй байзайдзæй гъуд-
даг?" Алли хузи дзуаппитæ мин равардтонцæ. Фарст адæмæй 46,8
процентти уотæ загътонцæ, зæгъгæ, дан, адæмтæ кæрæдземæ ци
цæстингас дарунцæ, е нæуæг Конституций фæсте дæр ку нæ <;
фæррæвдзæдæр уа, уомæй тæссаг æй. Фарст адæмæй 18,2 процентти \
ба сæ зæрдитæ дарунцæ, еци ахсгиаг гъуддаг ке фæррæвдзæдæр уодзæй
Конституцимæ гæсгæ, уобæл. Фарст адæмæй берети бон ба дзуапп
радтун дæр не ссæй. Ами ма ес еу ахсгиаг бафеппайуйнаг гъуддаг. Уотæ
ка зæгьуй, ма, дан, изолдæр аци гъуддаг фæллæгьузунæй тæссаг æй,
етæ уомæй тæрсунцæ ма Уæрæсей республикитæ сæ парламентти |
унаффитæмæ гæсгæ дууæ анзи адтæнцæ хуæдбарæ. Ке зæгьун æй
гъæуй, уæхæн республикæн æ кадæ, æ бартæ, æ тухæ зингæ устурдæр
æнцæ автономон республикæй. Уомæ гæсгæ ба адæмтæ æма респуб-
ликитæн, цифæнди минкъий ку уонцæ, уæддæр сæ дзурд æма сæ гузавæ
æй хуæдбарæбæл нимад куд цæуонцæ, уобæл. Цæгат Кавкази респуб-
ликити цæстингас зингæ хуæздæр æй, 1992 анзи ци Федеративон
Бадзурд райстонцæ Мæскуй, уомæй.
Уæрæсей Конституцимæ уæхæн рæсугъд цæстæй нæ кæсунцæ,
уомæн æма Федеративон Бадзурди республикитæ финст æрцудæнцæ,
куд хуæдбарæ, уотæ. Конституций ба еци хабар нæбал ес. Раст зæгъун
гъæуй, автономонтæ дæр нæ хонунцæ республикитæ Конституций.
Фалæ республикитæ, кæд Конституций автономонтæбæл нимад нæ
цæунцæ, уæддæр уæхæнттæ æнцæ. Еци гьуддаг берети зæрдæмæ нæ
цæуй Кæсæг-Балхъари, Цæгат Иристони, Адыгейи, Хъæрæсе-Черке-
си, Дагестани æма иннæ республикити. Ке бафарстон, уонæй беретæ
уомæй дæр æдас нæ ’нцæ,' ма, дан, Цæгат Кавкази республикити
уруссаг адæми нихмæ дзорун æма фудмиугæ кæнун ку неке райдаидæ
уæртæ Таджикистани, Эстоний, Латвий, Гурдзий æма иннæ устур
республикити (нур хецæн бæститæ) куд кæнунцæ, уотæ. Сæ гузавæ
уобæл æй, æма, дан, Конституцимæ гæсгæ хуæдбарæ кæд нæ ’нцæ нæ
республикитæ, уæдта фудæнæйнагæн уруси нихмæ нæ рæуки сæртæ
дзорун ку райдайонцæ. Нури дзамани уæхæп гьуддагæй дæр тæссаг æй.
Мæнæн мæхе зæрдæмæ дæр Федеративон Бадзурд зингæ фулдæр цæуй.
194

ПУБЛИЦИСТИКÆ
Адæмтæн дæр æма республикитæн дæр уæхæн Бадзурд фулдæр дæттуй
кадæ, сæребарæ æма политйкон тухæ.
Бæсти сæргьлæугутæ, Мæскуи ци хецауадæ косуй, етæ куд не
’мбæлуй, уотæ тæрсунцæ Уæрæсей Федераци дæр е знæгти фæндон ку
фæууа æма Советон Цæдеси "халæ ку рахуæра", уомæй. Уоци тас
[яæдæрæн мах дæр. Сæр кæбæл ес, уæдта æ исон, иннæбони мæтæ ка
кæнуй, уонæй неке фæндуй Уæрæсей Федераци нийхæла, зæгьгæ, е.
КРалæ бæсти хецæугтæ æма Конституци ка кодта, уонæбæл рагон æдули
лæги цау æрцудæй. Еци лæг дæр тæвдæ басæй е’взаг басугъта, æма уой
рæсте ба уазал донбæл дæр футт кæнун райдæдта. Советтон Цæдес
кюмæ гæсгæ нæ ниппурх æй, æма си 15 республики адтæнцæ хуæдбарæ.
ромæн æндæр рæууæнттæ адтæй, уæдта еци фарстабæл нур нæ дзорд-
Ьинан. Нур мæ уой зæгъун фæндуй æма Советон Цæдеси фехалд
хуæдбарæ республикити фуд ка кæнуй, етæ, æвæдзи, гьуддаг лæмбунæг
нæ лæдæрунцæ. Кенæдта гьуддаг лæдæргæ кæнунцæ фалæ барæй,
естæмæ гæсгæ, уотæ дзорунцæ. Уæрæсей Федераций республикитæ
хуæдбарæ ку уонцæ, уæд е уæлдай фулдæр тæссагдзийнадæ нæ
уодзæнæй бæстæ фехæлунмæ. Мæскуй хецауадæй хъæбæр ка тæрсуй,
уомæй æма республикитæн фулдæр бартæ лæвæрд ку æрцæуа,
хуæдбарæ ку исонцæ, уæд, дан, Уæрæсе ихæлгæ кæндзæй, зæгъгæ, етæ
мæнмæ кæсунцæ, сæ финдзтæй изолдæр ка нæ уинуй, уæхæн поли-
тиктæ. Цæмæн? Уомæн æма зундгин адæймаг алкæддæр еске рæдуд-
титæбæл æхе ахур кæнуй рæдуд цæмæй нæ уадза æхуæдæг.
Е Цицерони загьд æй. Уомæй мæ уой зæгьун фæндуй æма Советон
Цæдеси политиктæ æма хецæуттæ афойнадæбæл (зæгъæн еу 1987-1990
анзти) нæуæг æма зингæ хуæздæр национ политикæ ку райстайуонцæ,
уæд Хуцау æ зонæг фæууæд, и Цæдес уотæ тагъд æма æгадæ пурх нæ
киццайдæ. Нур Уæрæсей политиктæ æма хецæуттæ дæр фæстаг къуар
анзи дзорунцæ, нæ бæсти нæуæг национ политикæ ке гъæуй, уобæл.
Е гъæугæ гьуддаг ке æй, уой æвæдзи нæ тæккæ æдулитæ дæр зонунцæ.
|Уой кæнун гьæуй. Ма е ба хецæуттæ æма политиктæй гæнгæ æй.
Гъæуама етæ устур ахургонд адæми размæ уæхæн ихæс исæвæронцæ.
Лхургонд адæм ба еци гьуддаг ке скæндзæнцæ, уобæл æз гурусхæ нæ
[кæнун. Фалæ, мæнмæ гæсгæ, махæн нæ политиктæ æма нæ хецæуттæ
ру "незæй сæйунцæ". И нез ба уой медæги æй æма нæ ахургæндтæмæ
’бæрæг ефстагæй уæлдай некæд игьосунцæ. Ахургæндтæй беретæ рагæй
дзорунцæ, нæуæг национ политикæ ке гьæуй, уобæл. Мæнмæ уотæ
кæсуй æма политиктæй Уæрæсебæл æ зæрдæ хъæбæр кæмæн ресуй,
уæдта бæстæ фехæлдзæй, зæгъгæ, уобæл ка гузавæ кæнуй, етæ гьæуама
сæ бон ци æй, уой кæнонцæ, цæмæй тагьддæр ист æрцæуа Парламенти
’нæуæг национ политикæ, кæци гьæуама исбæтта куд гьæуй, уотæ
’адæмтæ æма республикитæ. Гузавæ, гьеуæхæн политикæ цæмæй
искæнæн æгас бæсти, уобæл гьæуй. Кæмæдæрти ба уотæ кæсуй, æма,
195

ИРÆФ, 1995, №1
дан, Конституций республикитæ тухæй суверенон æнцæ, зæгьгæ,
финст ку нæ уа, уæд республикитæ уацайрæгти хузæн сæ бартæбæл
некæд дзордзæнæнцæ æма Уæрæсей Федераций гъуддæгтæ хуарзæй
хуæздæр гæнгæ цæудзæнцæ. Уотæ кæмæ кæсуй,- уони æвæдзи нæ
фæндуй еске рæдудтитæбæл ахур кæнун.
Беретæ, уæрæсейæгтæ уогæй, Уæрæсей истори нæ зонунцæ æма,
æвæдзи, уомæ гæсгæ ахид тæлтæг æма рæуки дзубандитæ ракæнунцæ.
Коммунистон парти ма паддзахади сæргъи ку лæудтæй, уæд радиотæй,
телевизортæй дзориуонцæ, газеттæ æма журналти ба ахид финстонцæ,
зæгъгæ, дан, Уæрæсе 1917 анзи фæсте иссæй берæадæмихæттити
райгурæн бæстæ. Еци мæнгæттæ хабарбæл беретæ æууæндтæнцæ. Фалæ
æцæгдзинадæй ба Уæрæсе XVI-XVII æностæй ардæмæ æй берæ;
адæмихæттити райгурæн бæстæ. Х^Ш-Х1Х æности фæсте ба Уæрæсс
иссæй райгурæн бæстæ кæсгæнттæн, балхъайрæгтæн, хъæрæсейæгтæн,1
ирæнттæн, мæхъæйлæнттæн, цæцæйнæгтæн, ногьайæгтæн æма берæ
иннæ адæмтæн. Нур нæ дзубандий сæр уобæл нæ ’й, барвæндонæй
бацудæнцæ еци адæмтæ, æви нæ, уруссаг паддзахи дæлбазурмæ. Е
хецæн фарста æй. Цубур&й уотæ зæгъун æнгъезуй æма мах адæм 1774
анзи барвæндонæй бацудæнцæ уруссаг паддзахадæмæ. Зæгъæн æма
цæцæйнæгтæ, авайрæгтæ, даргинæгтæ, тæтæйрæгтæ æма иннæ уæхæн
адæмти ба карз тохи фæсте уруссаг паддзах æ бæстæмæ туххæй ба’кодта.
Берæ рæстæгутæ рацудæй уæдæй абонмæ. Адæмтæ дæр фендæрхузи
æнцæ, Уæрæсе æхуæдæг дæр абони еци Уæрæсе нæбал æй, æ сæргьи
Иван Грозный, Петр 1, Александр II æма иннæ падздзæхтæ ку
лæуудтæнцæ. Гурусхæ маке кæна гъæуама уобæл æма, зæгъæн,
тæтæйрæгтæ, кæсгæнттæ æма иннæ уæрæсейаг адæмтæмæ цалдæр сæдæ
анзей размæ дæр адтæй берæ хуарз æгьдæуттæ, культурæ æма сæхе
дессаг, рæсугъд фæнзуйнаг истори. Берæ гъуддæгтæмæ гæсгæ сæ хецæн
паддзахæдтæбæл банимайун дæр æнгьизтæй, - Тæтæри XVI æноси,
Кæсæги ба - XVIII æноси. Фалæ сæ цард æма сæ гъуддаг Уæрæсей
хæццæ баст рауадæй, е гьæуама рæууонæн ма бæзза, цæмæй абони
бони Кæсæг-Балхъарæн, Тæтæрæн кенæдта Иристонæн хуæдбарæ
республики ном лæвæрд ма’рцæуа. Уой зæгъун дæр ма мæ фæндуй æма
уруссæгтæ нæ уогæй Уæрæсей паддзахади тухæ фулдæр кæнунбæл
хъæбæр берæ фæттох кодтонцæ берæ тæтæйрæгтæ, ирæнттæ
(дигорæнттæ), кæсгæнттæ, гурдзиæгтæ, сомехæгтæ, бердзенæгтæ æма
иннетæ.
, Абони бони дæр дзæвгарæ æнцæ уæхæнттæ, уотæ кæмæ кæсуй, æма :
дан, минкъий адæмихæттитæмæ устур культурæн уæн нæййес, гьæзду!
историйæн дæр уæн нæййес. Еуæй - еуетæмæ уотæ кæсуй ма, дан, устуг
миллионтæ ци адæм нæ ’нцæ, уонæмæ фæнзуйнагæй неци ес, уæхæн
гъуддагдæр неци искодтонцæ, кæцимæй гьæуама уонцæ сæрустур. Æз
ци рæстæги ахур кодтон Дур-Дури астæуккаг скъолай уоци рæстæги
196

ПУБЛИЦИСТИКÆ
фæсевæди уотæ ахур кодтонцæ цума нæхе адæммæ раги дæр æма æрæги
дæр бафæнзуйнагæй неци адтæй, уотæ. Комкоммæ нин уотæ некæд
неке загьта, ахургæнгутæй гьома, дан, дзелкъор-адæм айтæ, уæ адæми
лæгдзинадæ ба æй уæ талингæдзинадæ, уæ миутæ æма æгьдæутти. Фалæ
уæддæр скъоладзаутæй беретæ гьуддаг уотæ лæдæрдтæнцæ. Цæмæн?
Уомæн æма историй кой ку кæниуонцæ, уæд си мах адæми историйæн
бунат нæ раззинидæ. Литератури кой ку кæниуонцæ, уæдта бабæй си
нæ уидæ бунат нæ кадгин æма номдзуд финсгутæ æма поэттæн. Мах
скъолай литератури къæбинетти, æзини хузæн май гъуди кæнун, адтæй
уруссаг финсгуги хузиститæ. Ма е лæгьуз нæй. Фалæ уони ’хсæн
Хетæгкати Къостай портретæн дæр бунат ку скодтайуонцæ, уæдта
адтайдæ никкидæр хуæздæр. Комкоммæ’й ку зæгьон, уæд берæ финс-
гугæ Къостай бæрцæ не’скодтонцæ. Фалæ уæддæр мах, скъоладзаутæ,
уотæ ангьæл адтан уæд æма мах адæммæ финсгутæ нæ адтæй скъолай
къæбинетти æ хузæ кæмæн æрауиндзонцæ, уæхæнттæ. Уой фæсте, ку
фæббаргьондæр дæн, уæд æй лæдæрун райдæдтон, уотæ ке нæй и
гъуддаг, уой. Æгъдæуттæ æма культури кой ку кæниуонцæ скъолай,
уæддæр нин минкъий нæ фæдзориуонцæ куд рæсугъд æма фæнзуйнаг
æнцæ устур адæмти æгьдæуттæ æма культурæ. Нæхе æгъдæуттæ æма
культурæ (кенæдта кæсæги, тæтæри, ногъайи æ.у.и.) бабæй иронхи
байзаиуонцæ. Уотемæй, бари-æнæбари фæсевæд сæхе истори æма
культурæн неци лæдæрдтæнцæ. Беретæмæ ба уотæ дæр кастæй æма мах
ан дзелкъор, мæгур æма талингæ адæм, кæцити фонси хузæн тухгин
æма устур адæм туххæй тæрунцæ рохсмæ. Хуцауæй боз, еци рæстæгутæ
фæстегæй байзадæнцæ. Абони фулдæр адæм æндæр цæстæй кæсунцæ
еци гъуддæгтæмæ. Фалæ ма нурдæр ес уæхæнттæ, кæцитæ æрхун
кæнунцæ евгьуд рæстæгутæбæл. Уони ма нур дæр уотæ фæндуй æма
минкъий адæмтæ, Уæрæсей республикитæ раздæр куд æнæбарæ
адтæнцæ, уотемæй куд цæронцæ, уотæ. Фалæ уотæ ке фæндуй, етæ
неке хуарздзийнадæбæл косунцæ - нæдæр уруси, нæдæр иннæ адæмти.
Уой балæдæрун афонæ æй алкæмæн дæр æма минкъий адæмихæттитæ
цифæнди æдухæ ку уонцæ, уæддæр нурмæ куд "мадзора" адтæнцæ, уотæ
нæбал уодзæнцæ, туххæй ба син сæ цъухи пъæсту неке батъунссæй.
Адæмти нихмæ уæхæн æнæфæууинд æма гъæддаг миутæ гæнæн нури
рæстæги нæбал ес. Уой бæсти кунзунд политиктæй уæлдай еугурæйдæр
лæдæрунцæ. Фалæ мах бæстæ дессаг бæстæ’й. Мах паддзахадæн ба
æмбал нæййес берæ гъуддæгти. Гиризгæнæгау нæ зæгъун еци зæгътитæ.
Устур уруссаг поэт А.Некрасови загьдау "Уæрæсе, куд не ’мбæлуй,
уотæ дæ уарзун, фалæ ди мæ уодхæссæг дæр уинун..."Иннæ устур
уруссаг историк æма философ Н.Чернышевскийи загъд бæл дæр
лæмбунæг расагьæс кæнтæ уæхуæдтæ. "Аци адæм, дан, æнцæ ца-
гъайрæгтæ, - загьта еци устур ахургонд лæг урусæй, - сæрæй бунмæ
сæ еугурдæр уацайраг адæмихатт..." В.И.Ленин дæр еу къуар хатти æ
197

ИРÆФ, 1995, №1
финстити еци дууæ уруссаг лæги зæгъдтитæ æхецæн дæнцæн
æрхæссидæ. Е уотæ лæдæргæ нæ ’й æма еци уруссæгтæ урус æма
Уæрæсей нæ уарзтонцæ. Сæхуæдтæ уруссæгтæ уогæй, етæ, ке зæгьун
æй гъæуй, Уæрæсе æма уруссаг адæм хъæбæр берæ уарзтонцæ.
Æрмæстдæр етæ еци гьуддагмæ æндæр цæстæй кастæнцæ, уони содзагæ
уарзт æндæр хузи адтæй. Уони фæндæ адтæй, цæмæй Уæрæсе уа
рæсугьд æма гьæздуг, æгьдаугин æма фæнзуйнаг, тухгин æма амонд-
гун, кадгин æма æхсаргин. Уони уотæ фæндæ адтæй, цæмæй Уæрæсей
адæмтæ, урусæй райдайæ æма циганти уалæнгæ, еугурæйдæр и устур
бæстæ куд уарзтайуонцæ, куд ибæл тухстайуонцæ, сæрустур си куд
адтайуонцæ. Уони уотæ фæндæ адтæй æма минкъий адæмихæттитæ
сæхуæдтæ барвæндонæй Уæрæсей дæлбазурмæ куд тунстайуонцæ,
уотæ.Фалæ Уæрæсей паддзах, æ хæстмаст инæлартæ æма рассуггæнагæ,
æдулигомау политикти хæццæ берæ минкъий адæмти тог никкалдта,
сæ хъисмæт ба син, карки адези хузæн, расаста. Нæ синхон
кæсгæнттæмæ XIX æноси уруссаг инæлар (уогæ гурдзиаг адтæй, фалæ
æхе уруссагбæл финста, хæстмаст æма тогцъух П.Д.Цицианов ку
’рбацудæй, уæд сæмæ уотæ нивзиста: "Кæсæги адæм! Сумах дзелкъор
æма нецæййаг адæмихатт айтæ...Æз уин ци зæгьон, уой ку нæ кæнайтæ,
уæд уæбæл уотид мæгур бон не ’ркæндзæнæй, уæд уæ æз уруссаг
паддзахи номæй бабун кæндзæнæн, Кæсæги зæнхити ци къанæуттæ
цæуй, уонæми ба дони бæсти кæсгон тог донæй фулдæр цæун рай-
дайдзæй..."Еци инæлар мах адæмæй дæр уотæ загьта: "Ирæнтти гьæуй
нæмун, рæхуайун, цæгъдун, сæ хæдзæрттæ ба син содзун гьæуй..."
Кæсгутæй еске æвæдзи уотæ дæр зæгъуй, æма, дан XIX æноси ци
адтæй, уонæбæл уотæ цæмæн дзорæн. Бæргæ сæбæл нæ дзорианæ, фалæ
абони дæр нæ бæсти ес уæхæнттæ, кæцитæн сæ бон ку уа (Хуцау син
уæхæн тухæ макæд радтæд), уæд неци бавгъау кæндзæнæнцæ Цицианов
ци миутæ кодта, уони кæнунбæл. А.Некрасов, Н.Чернышевский æма
иннæ устурдæр æма кадгиндæр уруссæгти зæрдитæмæ ци гьуддæгутæ
нæ цудæнцæ XIX æноси, еци гъуддæгутæбæл абони дæр ма æрхун ка
кæнуй, уæхæн политиктæ æма падздзахадон лæггæ ес Уæрæсей.
Фулдæр еци лæгтæ дзорунцæ, Уæрæсей республикутæ суверенонтæ
куд нæ уонцæ, уобæл. Етæ айдагъ суверенитетти нихмæ нæ дзорунцæ.
Экономикон, политикон æма иннæ бартæ фæффулдæр уонцæ,
уобæл ку фæдздзорунцæ, уæд еци политиктæ сæ фур мæстæй гæрц-
гæрц кæнун райдайунцæ, сæ гъæлæстæй ба дзурдти бæсти хелаги марг
кæлун райдайуй минкъий адæмихæттити нихмæ. Уæрæсей парламент-
ти нуртæккæ дæр ес уæхæн игъустгонд политиктæ, кæцитæ зæгьунцæ,
зæгъгæ, дан, Цæгат Кавкази адæмихæттитæй еунæгæн дæр гъæуама ма
уа республикæ. Е æй Уæрæсей зæнхæ, æма уомæ гæсгæ ба уоми цалдæр
республики бæсти кæнун гъæуй, падздзахи рæстæги куд адтæй уотæ,
еунæг губррни, æ сæргълæууæг уруссаг инæлар, уотемæй..." Ауæхæн
198

ПУБЛИЦИСТИКÆ
зундирахаст кæмæ ес^, уæхæнттæ ёс Уæрæсей хецауади æхсæн. Консти-
туци ка кодта, уони æхсæн дæр адтæй уæхæнттæ. Мæгур адæмæн ба
сæ мæгурдзийнадæ уой медæгæ дæр æй, æмауæхæн политиктæй ести
хуарздзийнадæмæ æнгьæл кæсунцæ. Ахид газеттæ æма журналти фин-
сунцæ, радиотæ æма телевизортæй ба дзорунцæ, æма, дан, Уæрæсемæ
цидæриддæр адæмтæ æма республикитæ хауй, уонæй неке бон æй
бæстæй рахецæн ун. Еци загьд мæ зæрдæмæ цæуй. Мæнæн мæхе дæр
уотæ фæндуй æма еунæг уæрæсеаг республикæ дæр куд некæд рахецæн
уа махæй, уотæ. Фалæ уотæ уа гьæуама барвæндонæй, зæрдæрохсæй.
Æнсувæртæ, хæстæгутæ æма лимæнтæ хуарз уæд фæццæрунцæ æма
кæрæдзебæл цъифкалæн кенæ ба билæскъелтæ ку нæ фæккæнунцæ,
кæрæдземæн æгъдау æма аргъ ку фæккæнунцæ, козбау æма
зæрдæресæн дзурд ку нæ фæккæнунцæ, кæрæдземæн, сæ еуей зин
иннетæн зиндзийнадæ ку фæддæттуй, уæд. Мæнмæ уотæ кæсуй æма
Федеративон падздзахадæй ци адæмтæ цæруй, етæ дæр гьæуама
æнсувæртæ, хæстæгутæ æма лимæнти цард кæнонцæ. Фал уотæ цæмæй
уа, уой туххæй ба уæхæн зундгин национ политикæ хæссун гъæуй,
кæцими фæливд æма фæлтухъа дзубандитæн бунат ма уа. Бæсти
адæмтæй еуети нæбал гьæуй хонун "хуцауи’взурст адæм" иннети ба
"хумæтæг адæм", еуети "хестæр æма кадгиндæр адæм" иннети ба
"кæстæр æма айдагьдæр кæстæреуæг кæнуни барæ кæмæн ес, уæхæн.
Хуарз бинонти æхсæн еу мæгур ку исæнтæсуй, уæд уомæн дæр,
æфсæрми æма æгьдаумæ гæсгæ, æ мæгурдзинади кой неке фæккæнуй.
Мах устур бæсти ба мæгур адæм некæд адтæй. Уруссаг падздзах, уæдта
советон хецауадæ хъæбæр æнæхатир æрхуæрд ке бакодтонцæ, уæхæн
адæмтæ адтæй, уæдта ес нæ бæсти. Ма е адæмти фуд нæ адтæй. Фалæ
уæддæр еци адæмтæн федиси хузи уайдзæфгонд æнæгъæуаги
æрцæуидæ еуæй-еу рауæнти. Еци тæлтæгдзурдгæнгутæй, и
уайдзæфгæнгутæй æвæдзи некæд неке расагъæс кодта, цæйасæ зинд-
зинадæ лæвардтонцæ еци маргæйдзаг дзубандитæ, уобæл. Етæ æвæдзи
уой дæр нæ лæдæрдтæнцæ æма адæмти лимæндзинадæ уæхæн дзубан-
дитæй фиццаг изгæ ке кæнуй, уой фæсте ба ихæлгæ ке кæнуй, уой.
Нур гьæуама уæхæн тæлтæг, æфхуæрæн дзубандитæ макебал кæна, кæд
нæ æцæгæйдæр уотæ фæндуй, æма Уæрæсей адæмтæ æма республи-
китæ тумугъ бинонти цард кæнонцæ, зæгъгæ, уæд.
Кæсæг-Балхъари, Цæгат Иристони, Хъæрæсе-Черкеси, Адыгейи
æма Дагестани ци адæм бафарстон, етæ, бæрæг ефстæгтæй фæстæмæ,
уотæ загътонцæ, - зæгъгæ, дан, Уæрæсей зæнхитæмæ æвналæн нæййес,
ци республикитæ ес нæ бæсти, етæ си гъæуама изолдæр дæр байзай-
онцæ. Фалæ фарсти адæм уотæ зæгьунцæ æма, дан, нæ еудзийнадæ,
нæ лимæндзийнадæ гъæуама барвæндонæй уонцæ.
Уæхæн бæстæ федеративон падздзахадæ нæ хуннуй, фалæ импери
хуннуй. Империй дæр, раст зæгьун гьæуй, берæ фæццардан. Мах дæр,
199

ИРÆФ, 1995, №1
нæ фиддæлтæ дæр, уони фиддæлти фиддæлтæ дæр. Æз уотæ нæ зæпьун
æма импери алли гьуддагæй дæр лæгьуз æй, зæгьгæ. Ес си хуарз-
дзийнæдтæ дæр. Берæ минкъий адæмтæн коммунистон импери хуарз-
дзийнæдтæ дæр балæвар кодта. Зæгьæн æма æхе национ падздзахадæ
æ фуни дæр ка некæд фæууидта, уæхæн адæмтæ дæр 1917 анзи фæсте
большевикти национ политикæмæ гæсгæ, устурдæр æма тухгиндæр
адæмти æнхусæй, уони фарнæй, сæхецæн республикитæ (национ
падздзахæдтæ) искодтонцæ. Еци республикитæн хуæздæр искæнун
дæр, æвæдзи, æнгъизтæй. Фалæ си ци гъæндзийнæдтæ адтæй, уони
хæццæ дæр еци республикитæ и минкъий адæмтæн устур амонди хуасæ
фæцæнцæ. Еци гьуддаг иронх гæнгæ некæд æй. Фалæ уотæ ка зæгьуй,
гьома, дан, "коммунистон национ политикæй хуæздæр некема неци
æргьуди кодта", кенæдта, дан, туххæй дæр еугур республикитæ æма
адæмтæ дæр гъæуама еумæ цæронцæ, зæгьгæ, етæ дæр, мæнмæ гæсгæ,
рæдуйгæ кæнунцæ. Уруссаг адæми дæр, æвæдзи, нæ гьæуй, туххæй
еугонд ка ’рцæуа, уæхæн "федеративон" падздзахадæ. Мæнмæ уотæ
кæсуй æма хумæтæги уруссæгти сабур цардæй уæлдай неци гъæуй.
Берæ адæмти нихмæ берæ фæттухтæнцæ. Уомæн æма уруссаг
падздзæхтæ уæхæн политикæ хастонцæ. Сæдæгай минтæй æма милли-
онтæй барæуадзæ уруссаг фæсевæд цагъди фæцæнцæ и берæ тугъдтити.
Абони бони æй фулдæр адæм балæдæрдтæнцæ, уæхæн политикæ
æнамонддзийнадæ фулдæр ке дæттуй, уой. Мæн хъæбæр фæндуй,
цæмæй Уæрæсей Федерацимæ ци республикитæ æма адæмтæ хауй, етæ
алкæддæр, изолдæр дæр, еумæ цæронцæ, еу федеративон падздзахади.
Фалæ сæ еудзийнадæ гъæуама уа барвæндонæй, зæрдæрохсæй,
кæрæдзебæл æууæндгæй, кæрæдзей уарзгæй. Уотæ ку нæ уа, уæд нæ
еумæйаг цард амонд æма æма нивæ некæмæн æрхæсдзæй. Уой ка нæ
лæдæруй, еци политиктæ æма падздзахадон лæгтæ мæнмæ хъæрæути
хузæн фæккæсунцæ. Хъæрæу лæг мæгур ке æй, уой^ алке дæр зонуй.
Фалæ, мæнмæ гæсгæ, сæдæ хатти мæгурдæр етæ’нцæ, хъæрæутæ над
амонгæ разæй кæмæн цæунцæ.
Фарст адæмæй беретæ (51,5 процентти) уотæ дæр ма зæгьунцæ,
гьома, .дан, "цалинмæ Уæрæсей Федераций экономикæ æ къæхтæбæл
не ’слæууа федарæй, уæдмæ культури гъуддæгтæй, национ политики
гъуддæгтæй æвæдзи неци рауайдзæй". Еци дзуапп мæн зæрдæмæ дæр
цæуй. Цæмæн? Уомæн æма бæсти экономикæн æ гъуддаг куд
лæгьуздæр цæуа, уотæ лæгьуздæр уодзæнцæ республикити гьуддæгтæ
дæр. Уæхæн зин уавæрти кедæрти, æвæдзи, бафæндæуодзæй
Уæрæсейæй рахецæн ун. Фарст адæмæй 63,5 процентти уотæ
зæгьунцæ, зæгьгæ, дан, цалинмæ Гурдзи æма Азербайджани тухдтитæ
цæуа, уæдмæ, æвæдзи, Цæгат Кавкази республикитæ æма адæмтæ
сабур цард нæ кæндзæнцæ. Еци загъд дæр мæ зæрдæмæ цæуй. Уомæн
æма Гурдзий минкъий адæмти нихмæ 1989 анзæй абонмæ тохгæ
200

ПУБЛИЦИСТИКÆ
кæнунцæ. Хонсар ирæнттæ æма абхазæгти нихмæ ба Гурдзий хецауадæ
уой бæрцæ тухтæ равардтонцæ æма Фидибæсти тугьди немуци нихмæ
дæр уой бæрцæ ку равардтайонцæ, уæд Хуцау æ зонæг фæууæд, æвæдзи,
Гитлери цубурдæр рæстæгмæ ниффунук кодтайдæ нæ бæстæ. Еу цубур
дзубандиæй Гурдзий нæуæг æма зингæ рæвдзæдæр национ политикæ
хæссун ку нæ райдайонцæ, ирæнттæ æма абхазæгти изолдæр дæр ку
тухсун кæнонцæ, уæд Цæгат Иристони республиикти рæвдзæ æма
æдасæ цард рæхги нæбал уодзæнæй.
Кæрæдземæ нихмæлæудтæн кæрон искæнуй гъæуй. Лимæндзий-
надæн аргь нæййес. Еугур адæмтæ дæр гьæуама цæронцæ нивæй æма
амондæй, æнæ зæрдристæй, æнæ æлгъистæй. Бадзурд æма Конституци
адæми уой туххæй гьæунцæ. Абони æвæдзи уомæй устурдæр ихæс
нæййес адæмти рази дæр æма политикти рази дæр.
Дзидзойти Валери.
Профсссор
201

ИРÆФ, 1995, №1
КРИТИКÆ æма
БИБЛИОГРАФИ
Къибирти Амурхап
"БАНИУАЗÆ ÆМДЗÆВГÆ"
Æ фæсмæрдæ лæги уод, æстъалу фестгæй, цæргæбонти ци рохс
итауа, уой исхæссуй арвмæ дæр...
Мæ аци мæтъæл дзубандий райдайæн æй киристонгьæуккаг устур
курдиатгун поэт Гибизти Рамазани фурт Оскари туххæй. Хуцауи
тæрхонмæ гæсгæ æрæги цардгьæуагæй бацудæй "нарти дуйнемæ". Е
’носон бунат иссердта Киристонгъæуæн æ нигулæн фарсæй ка’й, еци
уæлмæрдти.
1993 анзи, хорхæтæни мæйи кæрони æверхъау хабар райгьустæй
Иристонбæл: "Рамардæй Оскар!" Нидздзиназтонцæ æ тумугъ бий-
чонтæ, сæ хæстæгутæ, уарзон синхбæстæ. Ниууонæргътæнцæ æ финсæг
æмбæлттæ æма бæрзонд поэзи уарзгутæ. Уæззау кæуигъæр, сау
гъарæнгæ зæнхи бауæри дæр гъардта, дор имæ фæркгай
хаудтæй...Нæбал ес Оскар, æдбунтæй ниййазæлдæй нæ астæуккак
цæгиндзæ. Не ’ сони бонмæ ка ракастæй, нæ суйни сæрбæл кæмæй
202

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРАФИ
хуæстан. Фал уæддæр Хуцауæй боз: Дигори зæнхæбæл поэтикон арви
ирд æстъалуйау ке’сæрттивта. Нæ зæрдитæ нин ниррохс кодта.
Байсавдæй тæккæ лæхъуæн лæги кари, - æрдæгнадбæл. Æ финститæ
рæдзæхсæнтæй ниууадзгæй. Æ болæмæргъи зар æ хъури фæббадгæй. 0
уæууæй, Дигорæ, дæ хуæздæртæй бабæй еу фæгъгъудæй...
Зумæги гъизтдæр бонтæй еу. Рæфтæ. Хор кæсуй, цæститæн зин æй
тæмæнкалгæ мети æрттивд. Фал æ фæлмаст тунтæ, зæнхæбæл гурæгау
кæнгæй, уазал сæттунгъон нæ ’нцæ. Гъæуæй уæлмæрдтæмæ фæнлчг -
æдзæуæг æма æнкъард. Æрхун сагъæс мæ æрахæста мæ еунæгæй цуди.
Фæндæгтæ...3æнхи уæлцъарæбæл фæндæгтæ тогдадзинтти хузæн
.æнцæ. Адæймаг амондмæ рараст уни æнгьæл ке ниннадта, - устур
надæй къахвæндаги уæнгæ. Цæунцæ алли ’рдæмæ - урдугути, хæрдмæ,
арви тарти. О, фал, гьигагæн, æлхий ба кæнунцæ еци еу рауæн, хъæбæр
мæтъæл бæстæ - уæлмæрдти.
Медгорен цæун Оскари циртæрдæмæ (æ фæсмæрдæ ами фиццаг
хатт дæн). Уотид сибиртт, алли æстуф дæр гъос ахæссуй. Галеуæрдигæй
рагондæр циртити æхсæн бæлæстæ исзадæй, исбæрзонд æнцæ. Сæ игон
хехтæбæл зуймон мæргьтæ уотæхсæнтæй цард хæссунцæ. Уоми сæ
цæрæнти цæбæлдæр нæ бафедудтонцæ сау халæнттæ. Еу бæласи
цонгбæл седзæр цæргæс бизирттæй бадуй. Сæхе æвзагбæл фæдес
исистонцæ хъеуатæ. Гъигæ син æй, æвæдзи, æдзæрæг бæсти цæуæги
уиндæ. Ами æгуппæгдзийнади мæргьти удзæл гæзæмæ ихалуй...
Цума си алцидæр хъонц кæнуй æрдзи исконди устурдæр трагеди -
адæймаги мæлæтбæл, - цæстæ сæ уой хузи æстæфуй, зæрдæ уотæ
æнкъаруй.
Мæнæ кæронккаг рæнгьæбæл Оскари æнæбари бунат - хумæтæг,
æфснайд. Иннæ циртитæй нецæмæй игъаугидæр æй. Уогæ, дан,
мæрдти бæсти еугурæйдæр еу фадуати æнцæ. Лæхъуæн си уосæ нæ
хонуй, кизгæ си киндзи нæ цæуй, сабий си зæронд нæ бауй. Цъæх
зæлдæ сæ гъазæн фæзæ æй, æхсири цадæ - се’ртайæн. Фингитæ - идзаг
аллихузи хуæрдæ æма ниуæзтæй. Кæсуни барæ сæмæ ес, хуæруни барæ
си нæййес...
Цирти сау дорбæл Оскари хузист. Цубурæй ибæл бæрæггонд æнцæ
райгурæн, уæдта мæлæти бæнттæ. Рохс цæсгоми мæтъæл æма уæздан
каст тогдадзинттæ æргьæвуй. Лæуун æ цори сагьдауæй, зæрдæунгæгæй,
цæстисуг - ахид.
...Аци хатт æнæ дзоргити берæ фæдздзурдтан, раздæр куд некæд,
уотæ. Дæ уодæгасæй нæ нæ евдæлидæ, Гъулæггагæн, адæймаг æносон
фенгьæлуй уæлион цард. Исонмæ æмгьуд нæ фунау расайуй. Æхсидз-
гон, сосæгкаг дзубанди зæгъунмæ нæ фæттагъд кæнæн.
Кæсун дæмæ æма дес кæнун. Кæстæр адтæ, фал дзурди фатæхсæнти
дæу фат дзæвгарæ идарддæрмæ ратахтæй æскъотт кæнгæ. Нæ гъæлæсæй
кæсгæ имæбайззадан...
203

ИРÆФ, 1995, №1
Лæуун дæ цирти цори сæргубур æма уонтæ хъелæй. Де ’взонг уодæн,
дæ бæрзонд исфæлдистадæн мæ сæрæй ниллæг ковун, истун мæ
уæргутæбæл. Æндæр нецигьон дæн...
Хъæбæр зийнадæгæнгæй цæун уæлмæрдтæй æ фиди хæдзарæмæ, -
Оскар кæцæй нæбал рафецаудзæнæй, ци тургъæ нæбал нирохс
кæндзæнæй. Фал куд бахездзæнæн еци дуарбæл саударæг бий-
нонтæмæ?..
Гибизти хæдзари еу уати, æ хæларгонд хуссæнбæл Оскари финс-
титæ, уæледарæс, косæн дзаумæуттæ. Ци ес зиндæр ревæд арæзт
хъæппæлтæмæ кæсунæй...
Уæддæр, дессаг, некæмæй æруагæс кæнуй æ нæбал ун. Цума ескæми ,
æй æма рæхги фæззиндзæнæй, уой хузæн уаги ан æ ристзæрдæ мадæ
Зæири хæццæ дзоргæй. Уогæ анзи дæргьци мард (зæгьунмæ дæр æвзаг
нæ тасуй) хæдзарггагбæл нимад фæууй. Æ хай - амæнтæни æвæрд, дуар
- игон е’рбацудмæ...
Дзоруй Зæирæ: "Оскарик хестæр адтæй, цуппарей хестæр. Сæ ахур,
се’гьдаубæл æ кæстæртæн мах бæсти дæр тухстæй. Æ мæлæти размæ
æз операцигонд адтæн. Мæ сæргьæй еу минут дæр нæ рахецæн æй. Ци
хузи хуасæ гъæуидæ, ци хузон æндæр гъудтаг, кæцæй сæ иссеридæ,
уобæл дохтуртæ устур деси æфтудæнцæ.
Мæнæ уинис: нæ хæдзарæ æрдæгконд æй. Аци фæрстæ исх^ъел
унбæл цæйбæрцæ ниффудæбæнттæ кодта. Ами 7-8 хатти ци агорибæл
нæ бамбалдæй. уæхæн си еу дæр нæййес се ’рбаласунæй исамайуни
уæнгæ.
Цийнæ кодта нур ба, зæгъгæ, Вовæ дæр (е’нсувæр) институт каст
фæууодзæнæй æма мæхе гъудтаг евдæлонæй кæндзæнæн...У-ха-ха, æ
фæдбæл нин уæддæр еу бæдолæ ку байзадайдæ".
Ци киндæуа, цæргæ уоди дорæмведар ун гъæуй. Хуæздæр мадзал
нæййес.
Æвæдзи ин нивтæ иуарæг берæ цæрунвæткæ не’саккаг кодта. Поэ-
зий ниууолæфтæй æ уод. Уогæ устур арт рæхги батар уй, æ тавст ба
уойбæрцæ фулдæр хæссуй.
Æма а зæнхæбæл райдæдта æ дуккаг - исфæлдистадон цард. Æнгъæл
дæн. Оскар, дæ бауæр цæйбæрцæ идарддæр кæна уæлæбæл дуйнейæй,
уотæ адæммæ хæстæгдæр истдзæнæй дæ поэзи æма æппунвæстаг сæ
хæццæ æмдзæрийнæ кæндзæнæй берæ æнзти, берæ рæстæгути.
Кæд еске кæронмæ кæдзосæй, цитгинæй рахаста Поэт æма
Адæймаги ном, уæд сæ еу - Гибизти Оскар. Æнгъæл нæ дæн уой лæгъуз
дзурд ескæбæл уа. Кæсуй мæмæ, - муддзуг дæр æ къахи буни некæд
бахаудтæй. Царди медæгæ ци берæ хæраймадæ, уæдта цъумурд-
зийнæдтæ ес, уонæй æхебæл æрдо бабадун дæр нæ бауагьта æма изæдау
кæдзосæй рандæ’й не ’хсæнæй.
204

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРАФИ
Цъетети уорс æхсир ниуазта æ поэзи дæр. Уомæй æй цæстисугау -
рæсог, хуæнхаг кизгау - æфсæрмдзаст, æцæг лæгау - бæгъатæр.
Æнæмæнгæ, Хуцауæй лæвæрд адтæй Оскарæн поэтикон устур кур-
диадæ. Æндæр ба 15-16 анздзуд биццеу. (уæд финста дзурд кæбæл
цæуниау æй еумæйаг æмбурдгонд "Уазай дæлфæзи", еци æмдзæвгитæ)
кæцæй хаста уæхæн уæларвæй есгæ æма зæнхи ахедгæ æнæкæрон
дессаги фæлгонцтæ?
Дигорон поэзий е’сфæлдистаæ æй хецæн, æмбал кæмæн нæййес,
уæхæн устур бæрæгдаргæ фæззинд. Æндæр æй æ гьудий райхæлд, уæдта
æ фæлгонци арæзт. Уой уагбæл дигоронау некема финста.
Куд æцæгæй æ дзиллæн кадæгæнæг поэт. Адæймаги цитгин ном куд
бæрзонддæр къæпхæнмæ есæг, уотæ адтæй æнæкæрон итигъдзæрдæ,
æргомдзурд адæймаг. Фал æ поэтикон дуйней ба уидæ цард еунæг;
къæрандас æма гæгъæдий хæццæ. Еци тугъди æмбал нæ гъæуй...
Дæ биццеуи зæрдæ дæр мæтъæл сагьæсти къæсса адтæй. Ни ’й идзаг
кæнисæ зæнхон хæрæбæнттæй æма дæ гъудий базуртæбæл уæларв
исфадисæ. Кувдтагау дæ зæрди куройни листæг уаггондæй æрипсисæ
тæккæ æхсицгондæр инсуйнаг - маст æма сагъæс. Фал дæхецæй ескæд
ниббоз уай, уой барæ ба дин нæ лæвардта дæ кæдзос тоги уæздандзий-
надæ.
Поэтикон исфæлдйстадæ дæ цæсти уоййасæ цитгип ке адтæй,
æвæдзи, уой лазæй зилдтæ изæлттæбæл редакцитæй æма рауагъдадæй.
Некæд бахуастай еци кусттуæтти дуар. Радио, телеуинунадæй дин,
устур гъигагæн, дæ коми уадæ неке фегъуста. Нæ, некæд "исдзурдтай
де "мдзæвгити сæрбæл". Фал уой хигьд сæхуæдтæ адæймаги зæрдæмæ
минмурон дзæнгæргутæ цагътонцæ.
.Æмдзæвгитæ адтæнцæ æ уоди тæмæнкалгæ цирæгьтæ. Нæ ниххатир
кодтайдæ æхецæн били цортæй дзорун. Нæ уидæ арази æ тæмæси
фæлгонцтæй дæр. Мæнæ ин еу æвдесæн æмдзæвгæ "Кæд уодзæн мæ
æмдзæвгæн æ зæрдæ?"
Кæд исбаддзæй хестæрæн мæ дзурд?"
Нæ æма уотæ ку нæ уа, уæдта низзæгьуй карзæй:
• "Ратæретæ ’й поэзий фиййаутæ.
Царди хезни æй е дзæгьæл фонс!"
Ке зæгьун æй гьæуй, биццеу уогæй дæр, е’мдзæвгæн æ зунди хъаурæ
æййафта хестæрæн исбадун. Фал æй уæддæр гьудæй рæстæги гьизт
бонти нихседун...
Зундгонд поэт Олжас Сулейменови загъдау: "Писатель ирежде
всего знание, а не звание". Æма финсæги сес есгæй, еци æвзонгæй дæр
Оскар уой æнкъардта. Карз адтæй æхемæ исфæлдистадон кусти.
Дигорон æвзаги хæзнадони агурдта æма агурдта гьæугæ æздæхтæ.
Дзæвгарæ рæстæги сæ ирдгæмæ фæддаридæ, уæдта, æппунфæстаг,
дзурдбæл къинди уогæй, исцæхæр кæниуонцæ æ уæззау æмдзæвгити.
205

ИРÆФ, 1995, №1
Æ бауæри арф тæгтæй цидæр æнахур хузи æнкъардта дигорон дзурд.
Уой скъолай сæрмагондæй нæ ахур кæнгæй, зудта æнæбæрцæ хуарз.
Раздæр куд загьтан уотæ, берæ нæййес æ финститæй киунуги.
Æрмæст, бæрцæй минкъий уогæй, дессаг æнцæ сæ дессаги финстæй.
Фулдæр уа, зæгьгæ, уой номбæл имæ æмдзæвгæ нæ, фал рæнгьæ дæр
зин иссерæн æй.
Алли финсæг дæр хуарз зонуй, мади аккаг дзурдтæ иссеррун æнцон
нæ ’й, уой. Фал Оскарæн æ арми бафтудæй мадæн æхе хузæн фæлмæн
æмдзæвгæ ниффинсун. Дзоруй имæ:
"...Куд цæрунцæ æдта нæ бийнонтæ?
Нæй æстонг иуазæгæй къæсæр?
...Дæ лигъз дзурдæй шссис нæ тикиси?
Баин дарис æхсирхема цихт?
Арæх еу мæн иума æримиси,
Арæх дæу фæффæндуй мæн фæййиид?
Æма æнахур кæронгонд:
"Уозуй нин æнкъард мегъæ нæ тегъæ,
Рæфтæбсел æрхун кæнуй сæумæ".
Кедæр ном имисунæн, гъома уарзондзийнадæбæл, ами ес дууæ
цубургомау æмдзæвги. Уогæ фулдæр дзорун дæр ци давуй. Æцæг
уарзæгой адæймаг мадзора фæууй. Æрмæстдæр æ зæрдæ фестъæлфуй
æнкъарæнтæй.
Оскари лирикон герой дзоруй:
"...Ес мæ реуи мæ уарзтæн æ фингæ,
Уобæл бадун дæуæн ихæс æй.
Ес уобæл æмдзæвгити фæткъутæ,
Уобæл ес цийни мегътæн сæ цихт".
Æма мæнæ фæстагмæ ци зæрдтагон нивæ:
"Фал нурма дæ цæститæн сæ уати
Ку лæууй хизи буни мæ худт".
Аци темæбæл иннæ æмдзæвгæ хуæрзцубур æй æма ’й еугурæй дæр
æрхæссон. Уадзæ алкæмæдæр уæд æхе хатдзæг.
М.С.
Æз балвесдзæън дæуæн цийни тунтæй
Царди реубæл ходæзмолæ хор.
Исараздзæнæн мæ зæрди рохс фуитæй
Дæу зæрдæн сурх мегътæбæл бундор •
Ракордзæн уарзти фæндур амондæй,
Балæхордзæн мæ реуи дæ маст.
Фал æвеппайди цийни бæрзондæй
Макæд фехсæ æнæнвæрсон каст.
Зæнхонуг сагьæстæ поэти æнкъарагæ бауæрбæл æхси цæфау æздух-
сунцæ, сау тæлмитæ ибæл уадзгæй. Æ уоди артæй цæйбæрцæ
206

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРАФИ
мæгьæйладæ бауагьта æмдзæвгæ "Ци кодтонцæ", зæгъгæ, уоми. Фиц-
цагидæр еумæйаг нивæ:
"Тар æхсæвæ нæ дасуй æ рехæ,
Мæйи финкæй не хснуй æ цæсгом,
Уæхæн изæр лæкъæрдæйдзаг тегъæн
Дзæгъæл куйтæй байдзаг уй æ ком".
Уони (куйти) дессаг уингæй æма уонæмæ нийгъосгæй, дори
губунæй дæр рагъардзæнæй цæстисуг:
Мæйи дзолмæ кæсунцæ сæ деси,
Стъалуй цихтбæл низдухсуй сæ каст.
Салд лæкъæрди кæрдзини къæреси
Сæ цæстæй ниттадзунцæ сæ маст".
Æппунвæстаг ба æ фур тæрегьæд æма мæстæй æхе нæбал бауорамуй
лирикон герой:
"Ци кæнунцæ махæи аци куйтæ?
Ци ни даруй тæнзæрдæ тикис?
Исристæй мæ æмдзæвгæи æ суйиæ,
Исрæйдтæй тæрегъæди къæбис".
Æдта ма циуавæр хуарæнтæ ес ристи уаг хуæздæр бавдесунмæ!
Куд бафеппайдтан, уотемæй имæ арæх уинæн æ финстæй боз нæ
уни дзубанди. Уогæ уæхæн æмдзæвги дзæвгарæ парахатдæр философон
гьуди байвæруй, кæд æй уоци хузи æздæхтæй фæййаразуй, уæддæр.
Æма уобæл сагьæс кæнгæй ба исфæлдесуй æ хуæздæр уадзимис.
Уотæ рауадæй æмдзæвгæ "Салд зæрбатуг" дæр. Мæнæ куд зæгьуй:
"Цæбæл кæуис, мæ зæрди бундор?
Куд талингæ ’й мæ гъудий хæдзарæ...
Æй мæ уарзти кæркдонæ ниллæг,
Мæ амонди уасæнгæ нæ уасуй".
Кæронмæ ба бунтондæр никъкъумæлхий кæнуй æ гьуди:
"Цъæх изгæ мин бахуардта мæ дзурд,
Мæ зарæг æрихгæд æй халасæй.
Салд зæрбатуг абони бæлвурд
Æрхаудтæй мæ цийнити бæласæй ".
Уотæ дзоруй автор поэзий кувди æрхун бадти бæрзонд хонхи
цъоппæй дæлиаумæ сагъæси каст кæнгæй. Æ мурти азæлд гъости
æрæгæмæ не’нцайуй, гьуди зæрдæй æппун не ’скъудздзаг кæнуй.
Оскари æмдзæвгитæ ка кæса, е нæ раевгъаудзæнæй мæнæ уæхæн
æнæферонх кæнуйнаг рæнгьитæ хецæн æмдзæвгитæй:
207

ИРÆФ, 1995, №1
"Цæй, мæ къох, гæгъæдий реу ниууадзæ, -
Къæрандаси билтæй тседзуй маст".
"Ниуæстгунæй, нидæн заргæ,
Дирзæг дортæбсел кеугæй,
Къаиауи дон цийнæ ’гъзалгæй
Уайуй, зæрди ’рхун тегъгæй".
"Думги зармæ бериндзуй бæласæ"
"Уорс гæгъæдий лигъз бауæр фæсонтæ
Ниттудта къæрандаси халон".
Фуни аги фииуй нæ гъæупгæ,
Хори фунтæ сехсæвæ уинуй".
"Сосæггай расуг лæг - сатæг думгæ
Дуари билтæн се батæ кæнуй".
Никкидæр ма æнгьезуй уæхæн гъудитæ хæссун, фал æй уадзæн
киунугæкæсæги барæ.
Кæронмæ зæгьæн уотæ: арф гьуди лæмбунæг ниссагъæси акгаг æй.
Нæййес уомæ гæсгæ аци уадзимистæн уæлæнгай кæсæн, е æнæпайда
гьудтаг æй. Устур кæсалгæ дони æрфити фæууй.
Оскар æмдзæвгити хузи ниууагьта æ уод - адæмæн цæруни хуасæн.
Дигорон поэзи фæлдесгути рæнгьи ин Рæстæг æ ном ниффииста
сугъзæрийнæ дамугъатæй.
Оскари туххæй мæ дзубанди фæууон ци æмдзæвгæй райдæдтон,
уомæй:
Мæ гъудити косартæн растегъдзæн æ цар,
Ра ин уатдзæн æ тог,
Ра ин тондзæн æ зæрдæ,
Бацæйтондзæн амонди æвæрæнти дуар,
Ис дзи есдзæн уæд сог,
Зинги бæсти мæ бселдæ,
Нифс/хелсоддзæн цийиæ...
Баниуазæ æмдзæвгæ.
Тахъазти Федар
Наци. Æвзаг. Культурæ.
"Мах серху кодтан дуар, цселисй ибсел
мсеигæ гъуди ма ’рбахизтайдæ, фал нур
ба ма кæбæлти ’рбахеза уацсег гъуди?"
Рабиндранат Тагор
Царди фæззелæнтæ берæвæрсугон æнцæ. Æ фæндæгтæ ал-
лирдæмæти ивазунцæ кустæнсæст цардбæллон адæймаги. Ескæци
208

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРАФИ
’рдигæй имæ рохси цъита ку ’рбазиннуй, уæд имæ ниййарæцæн уй
амондæнгьæлæй. Фал арæх фурæнгъæлцæ фудæнгъæлцæ разиннуй.
Æма уæд исадау уй æ нифс.
Нæбал имæ фæууй размæ тундзуни хъаурæ. Æрмæст ма, ци уæлдай
ма ’й, зæгъгæ, æнæсæрфат ампъезгæнгæй цæуй, кæд æй и над
дæлгенæгмæ тæруй, уæддæр.
Зин æй. Зин æй ци надбæл фæццалх уай, уомæй рахезун. Зин æй
дæ цудæй æрлæуун. Фæлтау - билæмæ: ка ’й зонуй, федæни над
дæлгенæг не’рлух кæнуй. Фал зинæй æруагæс кæнуй и федæнбæл къох
рæуигъд ке’рцæуй.
Еци минæг рохси цъита бауагъта нифс Дигори адæми рист, фал
федар уоди дæр. Октябри революцибæл Дигори адæм исæмбалдæнцæ,
историй гургьахъ фæндæгтæбæл, кадæ æма сæрустурæй рацæугæй.
Дигори хуæздæртæ сæ цард нивондæн æрхастонцæ революций сæрап-
понд. Фал революций фæсте ба нæдæр гунтæн, нæдæр монголтæн,
нæдæр тæтæрæн, нæдæр Темур-лсахъæн ци нæ бантæстæй, еци гъуддаг
саразунвæндæ искодтонцæ еумæйаг наций культурæбæл "зæрдресгутæ"
æма "ауодгутæ", нæ уæди рæстæги тухмиуæ идеологий æнхæстгæнгутæ.
Уонæн сæ раздзæугутæй еу адтæй Тибилти Александр.
Тæтæр-монгол, Темур-Алсахъ байархайдтонцæ дигори адæм
бунæскъудт искæнунбæл, фал син кæронмæ нæ бантæстæй сæ фæндæ.
Тибили-фурт æма е’мрæнгъæ лæутутæ цума дигорон дзурд феса-
фунвæндæ ’скодтонцæ, уоййау райеудагъ кодтонцæ карз тох дигорон
æвзаги нихмæ.
Дигорон æвзаги нихмæ тох райдæдта Тибилти Александр 1924 анзи
æ рæдуд теори "еумæйаг литературон æвзаг осетинти æртæ къаба-
земæн"-æй. Еци теорибæл хуæст æнцæ нур дæр ма еуетæ. Фал Цæгат
Иристони устурдæр ахургæндтæ уонæмæ нæ хаунцæ. 1924 анзи Тибил-
ти Александр ниффинста ирæнттæ, туаллæгтæ æма дигорæнттæн
еумæйаг литературон æвзаг исаразуни теори. Ка ’й зонуй, Тибили-
фурт æ рæдуд теори æгас осетинти (дзурд "осетин" уомæн финсун, æма
уруссагау е æй нæ еумæйаг ном. Фал хердигонау ба нин нæййес
еумæйаг ном. Кæд æй нури рæстæги нæхе ’рдигонау тæлмац кæнæн
дзурд "ирон"-æй, уæддæр ин нæййес исхонæн осетинти еумæйаг
хеномхунд.
Еци фарстамæ æркæсдзинан хецæнæй, фал дзурд "осетин", "осе-
тинский" дигоронау зæгъæн ке нæййес, уомæ гæсгæ дигоронау наций
еумæйаг номи нисанеуæг дзурд идарддæр бал финсдзæнæн куд (алай-
наг") культурон ирæзти фæдбæл аразта. Фал рæстæг бавдиста, еци
теори ’рæдуд ке адтæй æма зианæй уæлдай пайда ба ке неци æрхаста
алайнаг культурæн, æма еци гъуддагмæ абони ку не’ркæсæн, уæд исон
ба байрæги уодзæнæй.
14 3ак 920
209

ИРÆФ, 1995, №1
Тибили-фурти теори æ райдайæнæй æ байдауæнмæ дæр субъекти-
вон цæстæнгас адтæй. Тибили-фурт финсуй: "Народ, который не
почувствовал потребности в создании литературного языка, не спо-
собен творить никаких культурных ценностей и обречен на вымира-
ние" (122 с). Ке зæгьун æй гьæуй, Тибили-фурт еуæрдиги раст зæгъуй.
,Фал Александри аци гъуди неци барæ дардта еци рæстæг алайнаг
æвзагмæ уомæн, æма еци рæстæг литературæ æ тæмæни адтæй куд
ирон, уотæ дигорон æвзагбæл дæр (Гурджибети Бл. - 1898 анзи,
Хетæгкати Къ. - 1899 анзи).
Кæд æма Тибили-фурт æхуæдæг уотæ зæгъуй, æма "аналогия не
доказательство", уæддæр æрмæст уæхæн аналогитæй арæзт æй æ теори.
Уæхæн аналогитæбæл арæзт æнцæ аци Теорибæл хуæцгути хаццæгтæ
дæр.
Тибили-фурт дæнцæн æрхаста гурдзиаг, сомехаг æма уруссаг
æвзæгтæ. Кæд æма еци аналоги раст хаст нæ цæуй алайнаг диалекттæ
рабарунæн, уæддæр имæ æркæсун ба гъæуй.
Гурдзиаг æвзаги, дан, берæ диалекттæ ес. Еуæй-еу диалекттæ ба
кæрæдземæ неци барæ дарунцæ. Фал уæддæр ес еумæйаг литературон
æвзаг.
Цæмæннæ бæззуй гурдзиаг аналоги махæн?
Фиццагидæр, кæрæдземæ барæ ци диалекттæ нæ дарунцæ, етæ сæхе
нимайгæ дæр хецæн адæмихаттбæл кæнунцæ, фал шовинизм уæхæн
хелæдæрундзийнадæ нæ уодæнсуй. Дуккагæй ба, еумæйаг гурдзиаг
литературон æвзаг уомæн фæууæлахез æй, æма хецæн диалекттæбæл
литературон фæлхæнтæ нæ адтæй. Дигорон æма ирон диалекттæбæл
ба еци еу рæстæги фæззиндтæнцæ. Аджайраг, абхазаг, хонсар-ирон
æвзæгтæ гурдзиаг æвзагмæ ка ’здахта, еци шовинизм ескæци диалекти
фæлхæнтæ бауагътайдæ? Гъома, куд фулдæр адæм дзора гурдзиагау,
уотæ гурдзиаг æвзагæн фесæфунæй тæссаг нæ’й, æ хъаурæ,
фæрæзнитæ, равгитæ фулдæр æма хуæздæр уодзæнæнцæ. Фал еци
диалекти культури специфика (кæци гъæздуг кæнуй нæ еумæйаг
культурæ) ке исæфуй, е ба уæхæн "теоретикти" не ’ндавуй.
Тибили-фурт дæнцæн æрхаста сомехаг æвзаг дæр. Фал сомехаг
литературæ дууæ диалектемæй ке ирæзуй, еци факт ба Тибили-фурт
не ’нкъаруй. Уруссаг æма украинаг æвзæгтæй ба уотæ зæгьуй: "Несмот-
ря на значительное расхождение в особенностях великорусского,
малорусского и белорусского диалектов, язык Пушкина и Гоголя был
единым для всего русского народа. Правда, Украина выдвинуЛа в
прошлом Тараса Шевченко, а в настоящее время в ней наблюдается,
как в литературе, так и в школьной практике, взрыв самостийных
тенденций, но я полагаю, что национальное движение на Украине
является моментом преходящим. Как реакция бессмысленному само-
210

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРАФИ
стийность при терпимом к ней отнршении Советского Правительства
умрет естественной смертью". (123 с.)
Украинаг æвзаг рамардæй æви нæ, гъудæй сæ се ’взаг æви нæ, уой
ба нин рæстæг бавдиста.
Еумæйаг литературон æвзаги бундорæн ирон диалект ке гъæуй
райсун, еци гьудтаги фæдбæл Тибили-фурт ци хаццæгтæ кæнуй, уони
фесинмæ надбæл цæунæй æндæр схонæн неци ес.
"Очень часто в основу единого книжного языка для данного народа
кладется не язык самой многочисленной его ветви, а то наречие,
носителем которого является наиболее даровитая часть этого народа,
или язык того центра, вокруг которого зарождается государственная
жизнь" - финсуй Тибили-фурт. "Даровитая часть этого народа", - е,
мæнмæ гæсгæ, æй гурмухъ загъд. Раст зæгъун æй гъæуй, дигорон
æвзаги фадуат зиндæр уавæри адтæй, фал уæддæр еци рæстæгмæ куд
ирон æвзагбæл, уотæ дигорон æвзагбæл дæр æвæрд æрцудæй федар
æма разагъд литератури бундор.
Фал Тибили-фурт æ теорий уомæй тъайлагдæр хаццæг кæнуй:
"Красивые, но тяжеловесные архаические формы дигорского языка,
не соответствуют нервному темпу современной культуры, которая
требует от человека и быстрых движений и сжатой речи. Иронский
диалект молод и исполнен энергии, и в этом его главное преимуще-
ство перед архаическими женственно-мягкими формами дигорского
языка". (125 с.) Аци теоримæ гæсгæ уотæ уайуй, æма нури царди
æрмæст "цурд æвзагæн" ес цæруни барæ, уæзданæн ба си бунат нæбал
ес.
Æвдай анземæ хæстæг рацудæй уæдæй нурмæ, фал дигори сæ
"женственно-мягкий" æвзаг некæми бакъулумпи кодта Тибили -
фурти. "нервный темп современной жизни"-йи. Мадта, революций
агъоммæ дууæ мин анзей дæргъи еу æма дууæ хатти нæ бавзурста
дигорон æвзаг "нервный темп" рæстæгутæ. Фал уæддæр æ рæсугьд
архаикон "женственно-мягкий" зæлтæ нæ баминæг æнцæ. Уæхæн
хаццæгтæ Тибили-фурти, æвæдзи, æхе дæр бунтон æруагæс нæ бакод-
тонцæ æма æ гъуди федар кæнуй уæлиауон*лозунгæй:"...в споре за
первородство дигорскому языку придется уступить свое право млад-
шему собрату, иронскому наречию, конечно, не за чечевичную по-
хлебку, а во имя болыпой идеи единого осетинского литературного
языка". (124 с.)
Циуавæр Устур Идейæ гьæуама уа е, æма историй, литератури ци
фæлхæнтæ фæррæвдудтонцæ æности имонау, уонæбæл дæ къох
рарæуегьæ æма инней уæлмондæн нивондæн дæхе æрхæссæ?!
Тибили-фурти теори турусайау раскъафта Коцойти Арсен æма ин
фæрсаг кæнунмæ фæцæй. 1927 анзи газзет "Рæстдзинад" - и Коцойти
14*
211

ИРÆФ, 1995, №1
Арсен финста: "Йæ дзых зноны бон кæмæн байгом ис, уыцы чысыл
адæмтæй хъуамæ макæцы бауæнда иннæмæн афтæ зæгъын:
- Ныууадз дæ мадæлон æвзаг, ды мæнæй къаддæр дæ æмæ мæнæ
мæ æвзагыл дзур.
...Галиу æмæ æлгьыст куыннæ уыдзæн, афтæ зæгъынмæ йе’взаг
кæмæн фæтаса". ("Рæстдзинад", 1927, 30 июль.)
Æма уæд Коцой-фуртæн æхецæн еци рæнгьити фæсте дигорон
æвзаги нихмæ дзоргæй е’взаг куд батастæй уæхæн загъдтæлтæ
кæнунмæ:
1. Дыгурон скъолаты сывæллæттæ сæ бацыды бонæй фæстæмæ,
хъуамæ ахуыр кæной сыгьдæг иронау, сыгьдæг ирон чингуытыл;
2. Хъуамæ нæ газеттæ æмæ журналтæ фыссой æрмæст ирон æвза-
гыл;
3. Хъуамæ чингуытæ иууылдæр мыхуыргонд цæуой ирон æвзагыл;
..."("Рæст". 27. 30).
Фал, цума, Тибили-фуртæн дæр, Коцой-фуртæн дæр æма иннетæн
дæр ка равардта дигорон æвзагæн тæрхонгæнæг ниллæууни барæ.
Дигори сæхе нæ бауадзгæй, тæрхонгæнæгæй син ниллæугæй, Тибили-
фурт карзæй дзоруй Мæскуй 1927 анз мартъий мæйи ци ахургæндти
æмбурд адтæй, уони унаффи нихмæ. Еци æмбурди (адтæнцæ си
профессортæ Жирков, Яковлев, Миллер, Гортлевский, Башкиров æма
æндæртæ) æвзаги фæлхæнтæбæл дзоргæй, ирон еумæйаг литературон
æвзаги туххæй рахастонцæ уæхæн тæрхон:
1. Æвзаг декретæй кæнгæ нæ’й;
2. Не ’нгьезуй æвзаг (нæ ин ес гæнæн) туххæй фесафун;
3. Ирон æма дигорон æвзаг цæунцæ фæйнæ фæлхæнебæл, æма еуей
не ’нгьезуй æрхæссун нивонди инней туххæй: гъæуама си алкедæр æхе
надбæл ирæзгæ цæуа.
Уæхæн унаффæ, ке зæгъун æй гъæуй, Тибилти Александри
æмзæрдиуонти кæцæй бандавтайдæ, æма уæд етæ нæ байаурстонцæ
цъифкалæнтæбæл дæр æмбурди архайгутæбæл æма æмбурди унаффæ
ниммухур кæнгутæбæл. Æма уæд Тибили-фурт хе ерхæфсæн хаццæг
кæнуй, етæ, дан, иронау нæ зонунцæ, зæгьгæ, æма уой туххæй сæ бон
нæ ’й уруссаг ахургонд адæмæн не’взаги туххæй дзорун. Æма уæд
дигорон æвзаг нæзонгутæ ба дигорон æвзагæн тæрхонгæнгутæ цæмæн
ислæудтæнцæ?! Етæ уруссæгтæ фæууæнтæ, фал Дигори фиццаг рохси-
таугутæ Гарданти Михал, Бердити Дудар, профессортæ Кокити
Геуæрги æма Дзагурти Губади, финсæг Бесати Тазе, революционер
æма æхсæнадон косæг Тæкъоти Симон æма иннетæ дигорæнттæ
адтæнцæ æма сæмæ цæмæннæ не ’рцудæй игъустгонд.
„ Арæзт æрцудæй еумæйаг литературон æвзаги фарста ралух кæнуни
фæдбæл къамис. Еци къамисмæ нæ бахаудтæй еунæг дигорон дæр.
212

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРАФИ
Цалдæр хатти: фиццаг 1927 анзи, уæдта 1934 æма 1936 æнзти,
дигорон адæми нæ бафæрсгæй, унаффæ хаст æрцæуидæ дигорон
æвзагбæл ахур æма мухур кæнуни фæлхæнтæ бахъоди кæнун. Еци
унаффитæ царди рауадзунæн равгитæ фæззиндтæй æртинæймаг æнзти,
репрессити Дигори интеллегенций хуæздæртæ цæгьдуни ку фæцæнцæ
æма демагогтæн агкаг нихкъуæрд дæттæг ку нæбал адтæй, уæд. Ка ма
равзаридæ дигорон æвзаги сæрбæл ести ’сдзорун, етæ ба карз æфхуæрд
баййафиуонцæ закъонæрдæгæй, нимад æрцæуиуонцæ национа-
листтæбæл. Уотæ, Бесати Тазе æма Хъазбегти Казбек дигоронау ке
финстонцæ унаффити фæсте, уой туххæй ахæст дæр ма æрцудæнцæ.
Æрмæст ирон æвзагбæл фйнсун райдайунбæл исарази уни фæсте
æрцудæнцæ уæгьдæгонд. Карз æфхуæрд баййафтонцæ цардæгас Хи-
дирти Ехья æма Тобойти Цæрæг дæр 1960-аг æнзти сæ мадæлон æвзаги
сæрбæл равзаргæй исдзорун.
Еумæйаг литературон æвзаг гъæуй æви нæ гъæуй, уобæл дзуапп
дæтгæй, зæгъдзæнæн Кокити Геуæргий дзурдтæй: "...бæргæ нæ фæндуй
еу æвзагæй дзорун, ирон адæм ниууадзæ, фал æгас дуйней адæмти
хæццæ дæр. Ке нæ фæндуй мæйæмæ, е бабæй хормæ фæттæхун. Æма
ин исæнхæсти амал ес еци фæндонæн? Нæййес.
Еу гъуддаг лæги фæндон, иннæ гьудцаг ба фæндонæн е’сæнхæсти
амал. Рагæй дæр мах дигорон адæмæй уотæ неке загъта, æма нæ ирон
адæми хæццæ еумæйаг литературон æвзаг нæ фæндуй, зæгъгæ. Мах
уотæ зæгъæн, æма еумæйаг ирон литературон æвзагæн, æвзаги
хæтæнтæ еумæ исæмæнтъери кæнæ, уотемæй искæнæн нæййес, фал
æвзаги диалекти цард æхуæдæг гъуддаг амондзæнæй". ("Рæстдзинад",
1927 а. 14 август).
Ка ’й зонуй, æма ескæд, еу къуар мин анзей фæсте, еу æвзагбæл
исдзорæн, фал дигорон æвзагæй ирон æвзаг рауайæн ке нæййес, уомæн
ба нин рæстæг æвдесæн. Канд Дигорæ нæ, фал ма туалтæ, къудар æма
чысан дæр нæ рахизтæнцæ еумæйаг литературон æвзагмæ. Нæ фал
æма, æвдай анзей дæргъци ирон диалектæн æхе медæгæ никки
фæффулдæр æнцæ нихаси здæхтæ. Тухарæзт гъуддагæн рæстмæ уæн
н?еййес. Ка ’й зонуй, англисаг, уруссаг, кенæ гурдзиаг æвзаги уавæртæ
ку адтайдæ ирон æвзагæн дæр, уæд дигорæ дæр рахизтайуонцæ еумæйаг
æвзагмæ.
Æма абони, æвæдзи, растдæр уодзæнæй дзурд диалекттæбæл нæ,
фал мадæлон æвзаг багъæуай кæнунбæл ку цæуидæ, уæд. Еци гъуд-
дагæн ба рараст гæнæн ес æрмæст уæд, æма дигорон дæр æма ирон
дæр æмсæрæй ку ирæзонцæ, дигорон æма ирон кæрæдзей ку
лæдæронцæ дзоргæй. Нæ фал, дигорæмæ ниуурдуг унцæ, ду дæр ирон
дæ æма иронау дзорæ. Гъо, æма, фиццагидæр, кæд иронæн зин æй
дигоронау исахур кæнун, уæд дигоронæн ба цæмæй æнцондæр æй
иронау исахур кæнун?
213

ИРÆФ, 1995, №1
Мæнмæ гæсгæ, дигорæ ирон æвзаг куд ахур кæнуй, ирæнттæ дæр
дигорон æвзаг уотæ ку ахур кодтайуонцæ, уæд дигорæй фæстагдæр нæ
байзадайонцæ. Дуккагæй ба, гъæуам дигорон æхе ирон цæмæ хона?
Дигорон æ дуйнебæл дæр æхе дигоронæй зудта, æнкъардта. Дзурд
"Дигорæ" 6-аг æностæй зундгонд æй. Æма сæ уæдæй нури уæнгæ иннæ
адæмтæ дæр хонунцæ "дигор". Ирæнтти ба æрæги уæнгæ дæр худтонцæ
фæйнæхузи номæй: тæгиатаг, туаллаг, ирон. Зæгъæн, 1844 анзи уруссаг
ахургонд Шегрен А. ниффинста алайнаг (осетинская) грамматикæ.
Уоми Шегрен равзурста куд ирон, уотæ дигорон æвзаг дæр. Фал,
дигорон е хонуй - дигорон, ирон ба - тæгиатаг (тагаурский). Раст
зæгъгæй, диалекти кой дæр фиццаг Шегрен искодта. Кæрæдземæ
хæстæг ке лæудтæнцæ, уомæ гæсгæ сæ исхудта еу æвзаги дууæ диалекти.
Æма уруссаг, украинаг, белоруссаг æвзæгтæ дæр худтонцæ еу æвзаги
диалекттæ, фал уой туххæй ескæци диалект си æрцудæй хъодигонд?
Адыгейæгтæ, черкестæ æма кæсгæнттæ сæхе хонунцæ адыгтæ.
Се’взæгтæ ба кæрæдземæ ирон æма дигоронæй хæстæгдæр æнцæ.
Мæхъæл æма цæцæн сæхе нимайунцæ еу адæмæй - вайнахтæй. Се ’взаг
дæр кæрæдземæ хæстæгдæр æй дигорон æма иронæй. Фал еци гьуддаг
уони нæ багьигæ дардта, алке дæр си æ мадæлон æвзагбæл ци ’здæх
нимадта, еци ’здæхбæл литературæ исаразун, кæд æма уонæмæ, дигорæ
æма ирæй уæлдай, финсуйнадæ æрмæст революций фæсте
фæззиндтæй.
Италиаг культурæ ирæзуй дууæ диалектебæл. Дугай диалекттæбæл
ирæзунцæ мордоваг æма марийаг литературитæ дæр. Фал неке зæрди
æрæфтуйдзæнæй диалекттæмæ гæсгæ рахецæн кæнун нæдæр еумæйаг
италиаг культурæ, нæдæр еумæйаг мордоваг, кенæ марийаг культу-
ритæ.
Дигорæ æма Ирæ кæд уруссагау сæхе хонунцæ еумæйаг номæй -
осетин, Осетия, - уæд хердигонау ба нин нæййес еумæйаг ном.
Декретæй еумæйаг литературон æвзаги фарста куд æрцудæй лухгонд,
уотæ декретæй дигорæбæл æрцудæй ирон номæвæрд. Мин анзей
дæргъи Дигорæ ци бæстæ хундтæй, е нур дæр зундгонд æй
ахургæндтæн. Æвæдзи, растдæр адтайдæ, æма кæд дзурд "осетин,
Осетия" нæдæр иронау, нæдæр дигоронау зæгъæн нæййес, уæд
дигорæн дæр æма ирон дæр еумæйаг ци дзурд уа, уæхæн дзурдæй
исхонæн нæййес. Еци еумæйаг дзурд ба æй "алан, алайнаг". Цæмæдæр
гæсгæ мæмæ "алан" аразгæ, кæнгæ дзурд кæсуй. Фал дзурд "алан,
алайнаг" дзурдтæ "осетин, осетинский" "ирон, Иристон"-æй аразгæдæр
нæ’нцæ. "Алан" дзурд ци рæстæги игьустгонд адтæй, еци еу рæстæги
зудтонцæ дзурд "осетин" (ас, яс, ос, овс) дæр. Осетинтæ нæ худтонцæ
гурдзиæгтæ æма уруссæгтæ, алантæ ба нæ еци еу рæстæг худтонцæ
сомехæгтæ, грекъæгтæ, китайæгтæ, перстæ, араббæгтæ æма иннетæ.
Æма нæ кæд нур æнгьезуй "осетин" хонун, уæд нæ "алан" хонун ба
214

КРИТИКÆ.æма БИБЛИОГРАФИ
цæмæннæ ’нгъезуй. Осетинтæ куд ан, уотæ алантæ дæр ан. Æма
растдæр уодзæнæй уруссагау "Осетия, осетин" ку хонæн, дигоронау
æма иронау ба - "алан, алайнаг", уæд.
Æркæсуйнаг гъудцаг æй дигорон æвзаги æма культури уавæрмæ
дæр. Нуртæккæ æгас Дигори дæр зин иссерæн æй уæхæн адæймаг,
кæдзос дигоронау ка радзора - æнæ уруссаг æвзаги æнхусæй. Еци
гьуддаг ес фæррæстмæ гæнæн æрмæст уæд, æма дигорон æвзаг ирон
æвзаги хæццæ æмсæр ку уа:
1. Гъæуй Республики дигорон æвзаги статус ниффедар кæнун
закъони фæткæбæл. Дигорон æвзаги статус федаргонд ку не’рцæуа,
уæд дигорон æвзаги цирткъахгутæ бабæй сæ сæр ма’схъел кæнонцæ,
уомæн уæн нæййес. Адæмæн е’взаги тæрхонгæнгутæ демагогтæ ма
уонцæ, фал адæм æхуæдæг гъæуама равзара ци ’взаг æй гъæуй, уой.
Статус уой нæ амонуй, æма дигорон æрмæст дигорон æвзаг ахур кæна.
Цийфæнди дигоронæн дæр æхе барæ гъæуама уа, æхе иронбæл æви
дигоронбæл нимайа, иронау æви дигоронау ахур кæна.
2. Дигорæнттæн гъæуама лæвæрд уа фиццаг къласæй еуæндæсæймаг
кыгасмæ сæ мадæлон æвзаг ахур кæнуни барæ.
3. Республики гъæуама цæуа анз цуппар хатти нæ, фал алли мæйæ
дæр дигоронау журнал.
4. Гъæуама алли бон дæр мухури цæуа дигорон æвзагбæл респуб-
ликон газзет, паддзахадон бундорбæл -федаргонд уогæй.
5. Алли бон дæр гъæуама арæзт цæуа дигорон æвзагбæл радио-ба-
каститæ дæр æма телеуинунади дæр равдиститæ.
6. Тъæуама арæзт æрцæуа дигорон театр, цидриддæр фæрсаг
цигьæуæгтæ ’й гьæуй, уони хæццæ.
7. Цæмæй еци гъуддæгтæ арæзт æрцæуонцæ, уой туххæй ба гъæуй
бацæттæ кæнун кадртæ дигорон авзагбæл. Педучилищей æма универ-
ситети дигорæнттæ ирон æвзаги бæсти гъæуама ахур кæнонцæ дигорон
æвзаг.
Еци гъæуддæгтæ арæзт ку не’рцæуонцæ, уæд е уодзæнæй дигорон
æвзаг дæлгенæгмæ фенсонæгау. Е ’сæфт ба хуæрзæрдæмæ некæбæл
фæббеддзæнæй, нæдæр ирæнттæн, нæдæр иннетæн фæууодзæнæй
пайда. Æрмæст нæ еумæйаг культури сауæдæнттæй еуей донуат ба-
хускъæ уодзæнæй æма кæд устур цæугæдон уомæй æ уиндæй нæ
факъкъаддæр уа, уæддæр æ фарнæ, бæркадæй ба фæгъгъæуаггин
уодзæнæй.
Зин уавæри æй дигорæн æрмæст е’взаг нæ, фал е’гас культурæ дæр.
Фулдæр адæм нæ зонунцæ Дигори гъæздуг æма аййев адæмон
исфæлдистадæ. Нæ зонæн Гурдзибети Бласкай, Малити Геуæргий,
Багъæрати Созури, Æбати Самели æма иннети æнæмæлгæ уадзимистæ.
Æртинæймаг æнзти ма арæзт æрцæуидæ дигорон къентæй гьазти
еристæ.Нури рæстæги нæбал зонæн къентæ ци ’нцæ, уой дæр. Ка ма
215

ИРÆФ, 1995, №1
ракафдзæнæй дигорон сандæрахъ?! Ка ма низзардзæнæй Дигори зар?!
Ка байергъæв кæндзæнæй Дигори адæми музей - Дигоргом?!
Исæфунцæ Дигоризæди лæгагт, Задæлески Нанай моргæ, Седанати
мæсуг, Хъанухъти Есей мæсуг, Нарти Сослани уобай, Нарти Æртæ
нихаси æма берæ æндæр уæхæн циртдзæвæнтæ. Етæ æрмæст мæсугтæ,
циртдзæвæнтæ, уобæйттæ нæ ’нцæ. Етæ ’нцæ нæ истори, нæ монон
цард, рагдзаман æма нури догæ кæрæдзебæл ка бæттуй. Еци мæсугтæ
æма циртдзæвæнтæй исирæзтæй нæ уодигъæдæ, нæ кадæ, нæ намус.
Æма уонæбæл нæ къох рарæуегъгæй, мах уонæн нæ, фал, нæхецæн
тæрхон кæнæн. Æ культурæ ци адæм нæ багъæуай кодта, еци адæмæн
федæн нæййес. Дигорæмæ алкæддæр сувæллон ци адæймагæн нæ
фæууидæ, æнæбундар ци адæймаг рамæлидæ, е федиссаг, æлгьистаг
æма мæгурдæйрагбæл нимад цудæй æма цæуй нур дæр. Гъæуама, -
нимадтонцæ нæ фиддæлтæ, - алли адæймаг дæр æ фæсте фæд ниууадза.
Мах ба, нæ фиддæлтæй нæмæ ци гьæздуг бунтæ æрхъæрттæй, уони
билæй гæлдзæн. Циуавæр фæд, бунтæ ниууадза Дигори адæм æ
байзæдтæгтæн, уобæл абони сагъæс кæнун гъæуй. Дигорæн е’взаг, æ
культурæ дигорæй æндæр неке бон æй багьæуай кæнун. Æма ни е
иронх макæд гъæуама уа. Еци гьудтаг ба нин уæд бантæсдзæнæй,æма
ку исарази уæн дигорон æвзаг, культурæ ке адтæй, æй æма уодзæнæй
хуæдгъон, хуæдбарæ. Афонæ’й дуæрттæ байтиндзун æма, кæдимайди,
нæ къæсæрбæл уацæг гъуди ’рбахеза, цалинмæ дæлгенæги билæмæ
нæма бахъæрттан, уæдмæ.
Редакциæй.
Аци æрмæг редакцимæ лæвæрд æрцудæй еу æртæ анзей размæ.
Авторæн зæрдæ æвардтан, ке æй ниммухур кæндзинан, уой туххæй,
фал фæстеуатгæнгæ цудæй æма нур кæд байрæги æй, уæддæр æй уадзæн
журнали фæрстæбæл. Тахъазти Федар ци фарстатæбæл дзоруй, етæ
абони æнхæстгонд цæунцæ. Тæккæ ахсгиагдæр уонæй æй дигорон
æвзаги статус. Е æрцудæй нæ республики конституций закъонæй
федаргонд, паддзахадон æвзаги бартæ ин лæвæрд æрцудæй, ирон
æвзаги хæццæ цæрдзæнæнцæ æмсæр, æмбарæ æма уарзонæй, хегьæди
ирæзгæй, сæ кæрæдземæн уодзæнæнцæ устур нифс æнæсайд
фæххуæпæг. Нæ еугур алайнаг адæми кæрæдзебæл æнгондæр
бæтдзæнæнцæ, уомæн æма ирон-дигоронау, дигорон ба - иронау,
никки хуæздæр лæдæрун байдайдзæнæнцæ.
Дигорон æвзагæн цæруни бартæ лæвæрд ке æрцудæй закъонмæ
гæсгæ, е æнæбæрцæ дессаг хуарз гъудтаг æй, фарста лухгонд æрцудæй
216

КРИТИКÆ æма БИБЛИОГРЛФИ
æмя ардигæй фæстæмæ ауæхæнхузи уацтæ мухургонд нæбал
æрцæудзæнæнцæ журнал "Ирæфи". Цæмæй не’взаг æма нæ культури
берæ хъортæ æнхæст кæнæн, уой туххæн ба нæ еугурей дæр гъæуй
фулдæр косун, ке бон кæми’й, уоми. Дзубандитæй неци пайда ес,
нæхуæдтæ ку нæ аразæн нæ гъудтæгтæ, уæд нæмæ æндæр ескуцæй ба
неке æрбацæудзæнæй.
Зæгъун ма нæ фæндуй, - Тибилти Александрæн, Коцойти Арсенæн
уæдта иннетæн дæр сæ зæрди барæй лæгъуз искæнун нæ адтæй, е адтæй
тоталитарон режими фуд, етæ ба æнхæст кодтонцæ ци рæстæги
цардæнцæ, уой домæнтæ.
217
15 Зак. 920

ИРÆФ, 1995, №1
ФШСУНЦÆ НÆМÆ
ТУЙГЪАНТИ ГЪÆУ ÆМА Æ РАНТÆСТ
XIX æноси зæнхæбæл баргин Хъубадти гъæуи адтæнцæ майор
Налухъ, дæлпоручик Мимболат æма Дæхчихъо Хъубадти, Фадауи
гъæуи ба Бахта æма Зураб Хъубадти.
Иннæ гъæу, кæци фæззиндтæй Кæсæги æлдæртти зæнхитæбæл,
хундтæй Туйгьанти гъæу.
Туйгъанти гъæу рантæстæй XVII æноси. Туйгъантæ кæсгон æлдари
зæнхитæмæ ралигъдæнцæ сæ дæлбарæ косгути хæццæ: Золойтæ, Най-
фонтæ, Гулæртæ, Елбайтæ, Гобатæ, Керчелатæ, Цакъотæ, Хъардантæ
æма Сументæ. Сæ фулдæр ралигъдæй Гулæрæй æма уони рæбуни
гъæутæй.
Штедер куд нимайуй, уомæ гæсгæ Дур-Лур æй къулдунæй еу версти
æрдæг идарддæр, кæци нимад цæуй Баделиати зæнхæбæл, бий-
нонтæбæл, кæцитæ æнцæ авд æнсувæри: сæ хестæр Айтек æ бартæ
фæстæмæ райсуни туххæй нæуæгæй искодта дзиуарæфтуд.
Туйгъанти Айтег бæрæг æй финст æрмæгути XVIII æноси Урус æма
Турки тугъди архайæг, инæлар-майор Горичи къуари.
XVIII æноси 20-30 æнзти будури нæуæг гьæутæ нæбал фæззиндтæй,
уомæн æма уæдмæ зæнхитæ адтæнцæ Баделиати муггæгти къохи:
Туйгъантæ, Хъарадзаутæ, Хъубадтæ, Абисалтæ. Фал е уобæл дзорæг
нæй, æма XIX æноси фиццаг æмбеси будурмæ ледзæг нæбал адтæй,
зæгъгæ. Фал гъæутæ ирæзун райдæдтонцæ Дигорæй ледзæг адæммæ
218

ФИНСУНЦÆ НÆМÆ
гæсгæ, куд Дур-Дур, Хæзнидон, Уорсдон, Къора. Ледзæг адæми фæрци
1850 анзи уонæн сæ бæрцæ адтæй 3404 адæймаги: Уорсдони 1132
адæймаги æма Дур-Дури - 2272 адæймаги. XIX æноси кæронмæ дæр
хонхæй будурмæ лигьдæнцæ, куд раздæр, уотæ.
1850 анзи Кавкази астæу хонхи хецау Эристов цæлдæр ко-
мандæгæнæгемæ куд финсуй, уомæ гæсгæ къамис куд исбæрæг кодта,
уотемæй "хуæнхрæбунти будури зæнхитæмæ старшинтæ барæ нæ да-
рунцæ, уомæ гæсгæ ба зæнхкосæг адæм ци федцонтæ федунцæ, е раст
нæй.
Зæнхкосæг адæм ’бахаудтæнцæ старшинти дæлбарæ, кæцитæ æнцæ
пусулмон динбæл хуæст, ма сæ астæу ци киристæнттæ цæрунцæ, уони
æфхуæрунцæ. Уомæ гæсгæ киристон дин Дигори астæу сабургай хæлеу
кæнуй, беретæ ба фæстæмæ райстонцæ пусулмон дин.
Аци гъуддагмæ цубур рæстæгмæ каст ку не’рцæуа, ма идарддæр
уотæ ку цæуа, уæд кæрæдзей æнæуинондзийнадæ уой асабæл æй æма
алкедæр архайдзæнæй инней исæвдбæл.
Инæлар Эристови фæндон Кавкази наместник Воронцов æ
зæрдæмæ райста, ’ма цубур рæстæгмæ Дигори бунæттон хецауадæ
райдæдта зæнхитæ иуарун æма арæнтæ æвæрун. Еугур зæнхæ дæр ист
æрцудæй къартæмæ.
Еугур зæнхæ иурст æрцудæй: Хъубадтæн - 3000 десятини, Хъарад-
заутæн - 200 десятини, Туйгъантæн ба лæвæрд æрцудæй 19790 десяти-
ни раздæр 1837 анзи, паддзах Николай - 1 Указмæ гæсгæ.
Арæнтæ ку кодтрнцæ, уæдмæ Туйгьантæмæ байзадæй 13504 деся-
тини. 6282 десятини паддзах фæстæмæ балхæдта 43 мин сомемæй
Николаевски станицæн. Иннæ зæнхæ 9564 десятини лæвæрд æрцудæй
адæмихаттæн: киристæнттæн - 654 адæймагæн, Дур-Дури ка цæруй,
уони хæццæ 5000 десятини; пусулмæнттæн - 109 бийнонтемæн - 4633
десятини. Иннæ баделиатæн ма лæвæрд æрцудæй 5125 десятини.
Гъе, уæхæн фæлхæнтæбæл рацудæнцæ Дур-Дури цæргутæ, цалинмæ
сæ бунати æрæнцадæнцæ, уæдмæ.
ДУР-ДУРИ РÆСТÆГМÆ ЦÆРГУТИ НОМХИГЪД
1906 АНЗИ
Еци рæстæги гьæуи бундойрон цæргутæ нæ уагьтонцæ сæ гъæумæ
ледзун æндæр гьæутæй, уомæ гæсгæ, ка æрледзидæ, уобæл исбадидæ
"рæстæгмæ цæрæги" ном.
Мæнæ дæлдæр "рæстæгмæ цæргути" номхигьд:
219

ИРÆФ, 1995, №1
1. Æбати Генардухъ
2. Кобеггати Дзантемур .
3. Зæнгионти Дзасар
4. Хъодзасти Дзока
5. Хъодзасти Сослан
6. Хъодзасти Орæзмæг
7.Хъодзасти Елхъан
8. Гидинати Ибрагим
9. Елджарти Аслангерий
10. Осмæнти Ораз
11. Текъойти Бæрег
12. Гуйти Гено
13. Ганчути Мæхæмæт
14. Едзийти Жадж
15. Охданти Али
16. Гадзаути Дзанхот
17. Бадзити Бæдæга
18. Дзадздзети Налухъ
19. Хайманонти Мæрзабек
20. Дзанкисти Туйгъан
21. Дзанкисти Мæхæмæт
22. Кулити Бæрег
РÆЗБУНИ ГЪÆУ КУД РАНТÆСТÆЙ
1
1903 анзи будури Дигори бабæй рантæстæй еу гъæу - Рæзбун. Æ
бундор æвæргутæ адтæнцæ, Туйгьантæ Дур-Дурæй ке- исистун код-
тонцæ, етæ:
1. Дафа Тадети
2. Дзабе Зурати
3. Башил Секъинати
4. Цæрай Туайти
5. Бекмурза Дзанкисти
6. Гæвдун Цъебойти
7. Цæрай Икъати
8. Умар Сæбанти
9. Нæуæг Хъодзасти
10. Хуасдзау Скъиати
11. Смали Берити
220

ФИНСУНЦÆ НÆМÆ
12. Баззе Хъæбæлоти
13. Габий Тетцойти
14. Бæтæ Уазæгти
15.-Дафа Зохьоти
16. Харис Мæхæмæтти
17. Дзахо Малити
II
Гъуддаг уотæ рауадæй, ’ма ке ранимадтон, еци цæргутæ Дур-Дури
пайда кодтонцæ "Хъабанти будур" æма "Худзухи зæнхитæйм.
Туйгьанти уæздæнтæй еци дзæбæх зæнхитæ сæ къохи цæмæй баф-
тудайуонцæ, уой туххæй алли хузи сайд миутæ æма пъолици фæрци
1903 анзи мæнæ аци цæргути фæлледзун кодтонцæ Рæзбунмæ сæ еугур,
сæхе загьдау, хъауритæ æрæмбурдгæнгæй, Хъубаттæй балхæдтонцæ 135
десятини нæбæзгæ зæнхæ æми уоми æрæвардтонцæ гъæуи бундор -
Рæзбун.
Еци æлхæд зæнхæ еугур æрледзæг адæми фагæ нæ адтæй. Рæзбуни
цæргутæ цардæнцæ мамæла-мацæрайæй: "Нæ царди гъуддаг æй
хъæбæр мæгур бунати, кæуйнаг", - уотæ гъаст кодтонцæ Терки облæсти
хецаумæ 1906 анзи. "Мах уингæй нæ мæлæт, æвзарæн æстонгæй зин
бæнттæ, гъæуама фæццæгъдуни уæн. Уалдзæги дуармæ алке цæттæ
кæнуй уалдзигон куститæ, мах ба 709 косæг адæймаги не ’сонбон
æхснæн нæ цæстисугæй. Нæ къохтæ гъæуама æруадзæн ’ма уотемæй
бадæн, не’нæкæрон тухстдзийнадæмæ гæсгæ дзорæн сумах уæнгæ".
Гъе, уотæ фæцæнцæ Рæзбуни адæм сæ гъасти дзурдтæ. Фал син сæ
гъастбæл дзуапп неке равардта, бæргæ æнхусмæ æнгъæл кастæнцæ
Рæзбуни æнамонд цæргутæ, фал æнгьæл кæсгæ байзадæнцæ.
III. РÆЗБУНИ РÆСТÆГМÆ ЦÆРГУТИ НОМГЪИД:
1906 АНЗ
Кæцæй ралигьдæй
1.Азаути Дао Огьулли фурт Хæнæз
2. Уазæгти Батраз Моисей фурт Хæнæз
3. Магкати Оразбий Моисей фурт Дур-Дур
4. Магкати Сабазгери Моисей фурт Дур-Дур
5. Темурти Хъубади Газий фурт Дур-Дур
6. Темурти Басил Газий фурт Дур-Дур
7. Темурти Илас Хъубадий фурт Дур-Дур
8. Гæуисти Тотурухъ Келемети фурт Мæстинокæ
221

ИРÆФ, 1995, №1
9. Зурати Дзабе Басили фурт
10. Тадети Дафа Ахмæти фурт
11. Тадети Хамбий Ахмæти фурт
12. Тадети Майрæн Басили фурт
13. Тадети Кудзий Дукуй фурт
14. Магкати Аслæмбег Моисей фурт
15. Тадети Хазбий Майрæмукъай фурт
16. Æгьузарти Афæхъо Майрæни фурт
17. Хутъиати Даукуй Урусбий фурт
18. Хъантемурти Хъурман Хъубадий фурт
19. Цалити Цæрай Слани фурт
20. Цалити Хуйман Хъайсæни фурт
21. Цалити Абисал Слани фурт
22. Дзанкисти Хадзи Дзагай фурт
23. Дзанкисти Бекмæрзæ Ботий фурт
24. Зохъоти Басил Цæрайи фурт
25. Зохъоти Алексей Хуймани фурт
26. Зохъоти Абисал Хуймани фурт
27. Зохъоти Сарæбий Хуймани фурт
28. Зохъоти Сарæбий Хуймани фурт
29. Зохъоти Дафа Батмурзай фурт
30. Хæйманокги Хъудæберди Елбиздухъ
31. Батæрти ьарисбий Гагий фурт
32. Батæрти Сарæбий Гагий фурт
33. Батæрти Сабазгерий Гагий фурт
34. Батæрти Хадзимæт Гагий фурт
35. Цъебойти...
36. Æбати Сабазгерий Гагий фурт
37. Æбати Гæбуцо Гагий фурт
38. Æбати Хъасун Дафай фурт
39. Æбти Азнаур Дзабай фурт
40. Æбати Смали Бадзий фурт
41. Бузойти Майрæн
42. Байсонгьурти Мæрзабег
43. Байсонгьурти Джилин
44. Малити Ораз
45. Малити Дзæрдæг
46. Берити Бекир
47. Берити Дзæрдæг
48. Берити Дафа
49. Берити Смали
50. Елети Саукуй
51. Елети Данел
Æхсæуæ
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Хæнæз
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Ахсæуæ
Галиат
Дур-Дур
Стур-Дигорæ
Стур-Дигорæ
Лезгор
Лезгор
Лезгор
Лезгор
Дур-Дур
Дур-Дур
222

ФИНСУНЦÆ НÆМÆ
52. Мурийти Мимболат
53. Мурийти Дафа
54. Мурийти Хъасболат
55. Мурийти Тæтæрхъан
56. Мурийти Хаджумар
57. Мурийти Бегæза
58. Мурийти Абисал
59. Мурийти Бекмæрзæ
60. Мурийти Гæвдун
61. Сæбанти Хуасдзау
62. Сæбанти Тазрет
63. Гуйти Дзæрæхмæт
64. Тъурити Афæхъо
65. Цъебойти Хъæвдун
66. Цъебойти Даукуй
66. Туайти Цæрай
67. Мулукати Бæбу
68. Даргийти Нирсау
69. Даргийти Кæбистан
70. Даргийти Семен
71. Борæнти Тотыр
72. Борæнти Дугус
73. Борæнти Боца
74. Гадтити Гæма
75. Хъодзасти Ноги
76. Шехинати Баса
77. Шехинати Дзандар
78. Шехинати Дæуко
79. Габолати Баззе
80. Бибайти Гуатули
81. Махъоти Афсадат
82. Икъати Хазби
83. Икъати Цæрай
84. Кцойти Хазбий
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Нар
Нар
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Цæрай
Дур-Дур
Гæлиат
Лисри
Лисри
Лисри
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Стур-Дигорæ
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур-
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
Дур-Дур
IV, РÆЗБУНÆЙ ФÆСТÆМÆ КУД ÆРБАЛИГЪДÆНЦÆ
1920 анзи Рæзбуни цæрæг адæм партий оргæнти размæ æрæвард-
тонцæ фарста: 1903 анзи Рæбуни гъæуи ка æрцардæй, етæ къуар анзей
фæсте сæйун райдæдтонцæ алли незтæй, хъæбæрдæр ба резæнгæй.
Гъæууат æ климæтмæ гæсгæ цæрунмæ нæ бæзтæй.
1918-1919 æнзти Рæзбуни цæргути курдиадæ æндæр рауæнмæ ра-
ледзуни туххæй исæнхæст кæнунæн равгæ на’дтæй, 1920 анзи округи
223

ИРÆФ, 1995, №1
ревком барæ равардта Рæзбуни цæргутæн фæстæмæ Дур-Дурмæ æрба-
ледзунмæ.
Рæстдзийнадæ фæууæлахез æй. 1903 анзи пъолици фæрци Дур-
Дурæй сурд адæм фæстæмæ æрцардæнцæ Дур-Дури, алкæмæн дæр си
цæрæн зæнхæ лæвæрд æрцудæй. Дур-Дуйрæгтæй уæлдай ма ардæмæ
æрлигъдæнцæ Дигори æндæр гьæутæй, Секерæй, Лескенæй. Æрледзæг
адæм адтæнцæ: Дафа Тадети, Дзабе Зурати, Басино Секъинати, Цæрай
Туайти, Бекмæрза Дзанкисти, Гæвдун Цъебойти, Хуасдзау Скъиати,
Смали Берити, Цæрай Икъати, Умар Сæбанти, Нæуæг Хъодзасти,
Баззе Хъæбæлоти, Габи Тетцойти, Бæтæ Уазæгти, Дафа Зохъоти,
Хæрис Мæхæмæтти, Дзахо Малити. Гъе, уотæ адтæй Рæзбунæн æ
рантæст æма æ кæрон. Абони дæр ма Дур-Дури цæргутæ имисунцæ
Рæзбуни гьæу - сæ царди фæлхæнтæй еу сау тагæ.
Еци сау тагæ берæ нæ рахаста, æрледзæг адæм æрбунатон æнцæ,
Туйгьантæй Дур-Дури некебал адтæй, гъæуи цæрæг адæм сæ реуидзаг
исуолæфтæнцæ, се’уæнгтæ райвазтонцæ. Дур-Дури æрфедар æй нæуæг
царди уаг, алкæмæн нæуæг цардарæзти фæрци лæвæрд æрцудæй зæнхæ
бийнонтæмæ гæсгæ. Бонæй-бонмæ царди уаг рæсугъдцæр кодта, адæм
гъæздугæй-гъæздугдæр кодтонцæ. Гъæуи игъæлдзæгдзийнадæ
фæййарæхдæр æй. 1928 анзи Дур-Дури фæззиндтæй фиццаг еумæйаг
хæдзарадон артель, æ сæргълæууæг Байцати Хъудайнат, адæм
балæдæрдтæнцæ еумæйаг цардарæзти пайда. 1930 анзи Дур-Дури арæзт
æрцудæй дууæ еумæйаг гьæууон хæдзаради. Гъæуи уæллаг æмбес
Сталини номбæл, дæллаг æмбес Тæкъоти Симони номбæл. Дууæ
нæуæг хæдзаради бонæй-бонмæ гъæздугдæр æма федардæр кодтонцæ.
1925 анзи Туйгьанти бæсти хæйтти арæзт æрцудæй гъæууон хæдзара-
дон техникум, кæци цæттæ кодта рæзи кустгæнæг хæдзарæдтæн агро-
номтæ. 1932 анзи еци техникуми бунати арæзт æрцудæй астæуккаг
скъола. Еци скъола ци уавæри адтæй, уой абони дæр ма имисунцæ
гьæуи цæрæг адæм. Скъолай туххæй финст адтæй фарæ декабри
"Рæстдзийнади" газети, аци уацхъуди уобæл нæбал дзордзинан, фал
уогæ ба адтæй æ директор - Бердити Дудари фæрци. Тугьди рæстæги
Дур-Дурæй нæ фиди бæстæ багьæуай кæнунмæ рандæй авд сæдæ
лæхъуæнемæй фулдæр. Уонæн се ’мбес нæбал исæмбалдæнцæ фиди
уæзæгбæл, сæ уодтæ равардтонцæ адæми сæрбæл.
Рохсаг, уæ ном уодзæнæй нæ дзилли æносмæ имисуйнаг, уæ
циртдзæвæн лæудзæнæй æносмæ, уæ нæмттæ финст æностæмæ дорин
нивæрзæнтæбæл.
Цагьати Тотраз.
224

ФИНСУНЦÆ НÆМÆ
Секъипати Солтап
КÆМÆН ЦИ КОДТОНЦÆ?
Берæ зиндзийнæдтæ æрхаста 1937 анз, æппун æ сæрæн ка неци
зудта, рæстуодæй ка фæццардæй, еци разагьди лæгтæн, сæ бийнонтæн,
хæстæгутæн. Æма мæ фæндуй, мæхуæдæг мæхе цæститæй ци фæууид-
тон, уони туххæй ниффинсун.
Мах еци рæстæги цардан Дигоргоми, Къамати. Нæ гьæуи цардæй
æрмæстдæр аст хæдзари. Цардан еу уарзон бийнонти хузæн - нæ цийнæ
дæр, нæ зиндзийнæдтæ дæр æмбес кодтан, кустан колхози.
Æз уæд ахур кодтон Мæхчески авданзон скъолай æвдæймаг къласи.
Нæ хæдзари бакомкоммæ бæрзонд тегьæбæл, цъæх-цъæхид зæлди
гæппæлбæл ахур кæнинæ мæ уроктæ. Ардæмæ дессаги дзæбæх
зиндтæнцæ Мæхческæ, Уæллаг Фæрæскъæттæ, Хъазахти, Тауитти
синхтæ æма æндæр гьæутæ.
Еу бон фæсарæфтæ кæсун, æма, Мæхческæй махмæ ци къæдзал-
мудзул къахнад цудæй, уобæл кæрæдзей фæсте исцæунцæ æртæ
æнæзонгæ лæги. Ку мæмæ исхъæрттæнцæ, уæд мин уруссагау "дæ бон
хуарз" загътонцæ, уæдта ма бафарстонцæ, Байхъулти Фацбай кæми
цардæй, уомæй.
Фацбай еци сахат Нæзгинти хъæбæрхаури курестæ галдзонæгъоæл
цурхта. Ласта сæ колхози мосмæ. Æз син байамудтон Фацбаййи. Фал
устур дести бацудтæн, цума, зæгъун, аци æртæ æнахур иуазæги, сæ еу
иннемæй бæрзонддæр, цæмæн агорунцæ мæгур колхозон Фацбаййи.
Ме ’нгæс сæмæ дардтон. Уалинмæ æнахур иуазгутæ исхъæрттæнцæ
Фацбаймæ, цидæртæ ин радзурдтонцæ, лæг æ галтæ ефтигъдæй ниу-
уагьта, æхуæдæг ба сæ разæй рараст æй. Бацудæй æ мæгур къæсмæ, æ
кæрци къæредæ æ дæлуагис бакодта, хуæрзбон дæр некæмæнбал
загьта, уотемæй нарæг надбæл сæ разæй рараст æн Мæхческæ’рдæмæ.
Байхъулти Фацбаййæн æхецæй сæрæндæр, хъаурæгиндæр æгас
коми дæр неке адтæй. Дæлæ, дан, Хуæрæнтæй хуаси æнæгьæнæ ласæг
æ рагьи исхæссидæ. Еу хатт, дан, хæснæбæл голлагидзаг сæкæр æ
дæндæгутæй исиста æма ’й сæ хæдзарæмæ æрбахаста. Еу цубур
дзурдæй, косæг лæг. Ци минкъий хуми гæппæлтæ имæ адтæй, уони
уотæ хуарз бакосидæ, æма-еу тогбæл раскъуниуонцæ. Æ фуддæр хуми
дæр сæдæ бæкъуæли задæй. Æ берæ бийнонтæ хуар гьæуагæ пекæд
бавзурстонцæ.
Цæстуарзонæй лæвардта æ къæбæр æ гьæуккæгтæн. Некæд пскс
бафхуардта, дæ цæсти сау, зæгьгæ, некæд некæмæн разагьта. Мадта
225

ИРÆФ, 1995, №1
коми 1935 анзи уалдзæги колхозтæ ку исаразтонцæ, уæд дæр уомæй
раздæр неке бацудæй колхозмæ. Цидæриддæр имæ фонс æма
косæндзаумæутæ адтæй, уонæй неци бафæсвæд кодта. Еумæйаг хæдза-
ради устур зæрдиуагæй куста, нæ аурста æ хъаурæ æма зонунд-
зийнæдтæбæл. Хумгæнæг, хуасæ кæрдæг, фиййау, гьонгæс. Æма ци
куст нæ кодта.
Еци æнамонд бони фæсте Фацбаййæй нецибал хабар исигьустæй
нæдæр æ бийнонтæмæ, нæдæр гьæубæстæмæ, цума зæнхи скъуди
ниххаудтæй.
Берæ æнзти фæсте куд исбæрæг æй, уотемæй идард уазал Сибири
амæттаг бацæй, æнæбæрæгæй уоми бабун æй, еу кæуæг, еу
хъурмæгæнæг ибæл нæбал фæцæй...
Фацбаййи ниййахæсти фæсте дуккаг бон æнæгьæнæ комбæл рай-
гьустæй никки уæззаудæр,зæрдæристдæр хабар. Уой фæсте, дан, ма
ниййахæстонцæ Темирати Темболати, (фæсномугæй ма æй Гудзуна
дæр худтонцæ) æма Икъати Гæбуций.
Еци рæстæги æгас коми ци 35 гъæуи адтæй, уони цæргутæй
Темболат æма æ фидæ Темурухъи ка нæ зудта, уæхæн нæ разиндтайдæ.
Зонгæ ба сæ кодтонцæ сæ сугъзæрийнæ къохти фæрци. Устур скурди-
адæ рахастонцæ сæ мади губунæй.Уони хузæн неке арæхстæй курдони
кустмæ. Еудадзуг сæмæ цудæнцæ æрмæст Тъæпæн Дигорæй нæ, фал
ма Донифарсæй, Æхсæуæй, Дзинагьа æма Гулæрæй, Устур-Дигорæ
æма Москæй, Дунтæ æма Къæмунтæй, Гæлиатæй. Фæрæт, кард, къæпе
арсгийнæ, бæхи æма галти цæфхæдтæ кæмæн не ’скодтонцæ, уæхæн
зин иссерæн адтæй. Фидæ æма фурт сæ сæрмæ некæд æрхастонцæ
сайæгадæ куст кæнун, ци дзаума кодтонцæ, е - хуарз куст, берæ æнзти
фагæ, рæсугъд конд. У уæдæй фæстæмæ берæ æнзтæ рацудæй, уæддæр
ма абони дæр хонхи цæргутæмæ разиннуй уони конд фæрæттæ. Сæ
æвдесæн - дамугьа "Т"
Уомæй уæлдай ма Темурухъ æма Темболат къæйдорæй аразтонцæ
дессаги нивæфтуд циртдзæвæнтæ. Етæ сагьд цудæнцæ зишæ рауæнти,
паддзахи над ке худтонцæ, уой билтæбæл.
Хуæнхбæсти колхозтæ арæзт ку æрцудæнцæ, уæд Темурухъ
фæззæронд æй, æ бон курди куст нæбал адтæй, фал æ фурт Тембрлат
ба æ тæккæ лæхъуæни замани адтæй. Колхозæн цидæриддæр курди
куститæ гъудæй, уони кодта устур зæрдиуагæй. Цалцæг кодта
готæнттæ, похцитæ, цæфхæдтæ. Æхсæдæнтæмæ цæттæ уиуонцæ
къæпетæ.
Кæддæр мин æ цардæмбал Верæ дзурдта: Кæлухæй галуæрдуни
колхозæн хуасæ кæрдунæй куд æрхъæрттæй, изæрхуар кæнунбæл куд
æрбабадтæй, уотæ нæмæ еци æртæ уруссаг лæги æрфестæг æнцæ.Сæ
разæй æй ракодтонцæ. Ниффæдзахста ма мин:
226

ФИНСУНЦÆ НÆМÆ
- Мах, æвæдзи, абонæй фæстæмæ кæрæдзей нæбал фæууиндзинан,
фал мæ минкъий сабитæ де 'уазæг> дæ фæдзæхст кæнун.
Сабитæ ба син минкъий н’адтæй: Барис, Баринка, Лизæ, Хъæзибег,
Солтан, Валоди, Аниссæ æма Розæ. Æнæнгъæлтæй седзæртæй рай-
задæнцæ. Æма хумæтæги седзæртæй нæ. Нимад æрцудæнцæ адæми
знаги цæуæтбæл. Ахурмæ сæ нæдтæ - æхгæд. Темболати хестæр фурт
Бариси хæццæ еумæ ахур кодтан Фæснæли астæуккаг скъолаи. Ци
дессаги, алæмæти биццеу адтæй, еугур предметтæй дæр иста
æрмæстдæр хъæбæр хуарз бæрæггæнæнтæ. Æгьдауæй - тæккæ фиццаг,
кафунмæ, зарунмæ ибæл неке фæхъхъæбæрдæр адтайдæ. Фал, раст
цæргæсæн æ базуртæ куд ралух кæнай, уой хузæн адтæй æ уавæр. Рацох
æй кодтонцæ скъолайæй. Мæхе цори ци лигъститæ никкæнидæ скъо-
лай директорæн, бауагьтæ мæ скъола фæуун, зæгьгæ. Фал кæми. Æ
мадæ Верæ æй радавæ - бадавæ кодта. Ахур кодта уæд Æхсæрисæри,
уæд Хæзнидони, уæд Сурх-Дигори скъолати. Алкæми дæр фæнзуйнаг.
Фал ку базониуонцæ, æ фидæ ахæст æй, адæми знаг æй, зæгъгæ, уæд^а
бабæй æй рацох кæниуонцæ...Иннæ седзæрти уавæр дæр хуæздæр
н’адтæй, етæ дæр рахауæ-бахауæ кодтонцæ.
Цума кæмæн ци кодта, мæгур хуæнхаг дзиллити царди гъуддаг
еу-минкъий фæххуæздæр_ уа, зæгъгæ, уобæл ка тох кодта, еци
сугъзæринæ къохти хецау Темболат. Ци кодтонцæ æ мæгур сабитæ,
еске ардуд, еске лазæй цæмæн фæцæнцæ хауæккаг?
Бариси туххæй ма мæ зæгъун фæндуй: цифæнди уæззау рæстæг кæд
адтæй, уæддæр е стур скурдиади фæрци хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти
хæццæ каст фæцæй Цæгат Иристони педагогон институт. Куста
ахургæнæгæй, скъолай директорæй, Горæтгæрон райони ахуради хайа-
ди сæргьлæууæгæй. Алкæми дæр адтæй раззаг, фæнзуйнаг.
Æвæццæгæн ибæл æ берæ зищпийнæдтæ æртухстæнцæ, сæ куст
бакодтонцæ, дууинсæй анзи дæр ибæл нæма цудæй, уотемæй, берæ ци
дуйней уарзта, уомæй рахецæн æй.
Икъати Гæбуци дæр Фацбай æма Темболати халæ рахуардта. Уой
дæр еци бон ниййахæстонцæ. Ци гæнæг адтæй рæстуод, кустуарзон
Гæбуци? Æгириддæр неци.Мæгур косæг лæг, некæд неке фудкой
ракодтайдæ, неке тæрегъæди бацудайдæ. Æхецæй тухстдæр ка адтæй,
уонæн - агьазгæнæг. Кæд Мæхчески колхози еске æнæхинæй куста,
уæд - Гæбуци. Хуасæ кæрдун, æнтаун, хумæ кæнуни, ин æ раз неке
ниййахæстайдæ.
Æхецæй æнамонддæр ба æ берæ зæнæг разиндтæнцæ. Сæ мадæ
Хъамболон сæйгæгæнагæ силгоймаг адтæй, æ царди фулдæр бæнттæ
хуссæни æрвиста. Æ хæдзардар лæги ин растæй ку ниййахæстонцæ,
уæд бунтондæр æ уатæй нæбал рахизтæй. Берæ рæстæг нæбал рацудæй,
уотæ бунтон седзæрæй байзадæнцæ Гæбуций сувæллæнттæ. Æдзардæй,
227

ИРÆФ, 1995, №1
æнæфæккæсæгæй æнагъом сабитæ кæрæдзей мæрсинтæ къуæргæ
мæрдтæмæ бацудæнцæ.
Аци æртæ лæгей тæрегьæддаг цардбæл гьудити бафтуйуй адæймаг.
Цума еци рæстæги Дигоргоми талингæ, мæгур гьæути, хумæтæги
галуæрдун дæр кумæ нæ зилдæй, уоми циуавæр адæми знæгтæ адтæй?
Кæмæн ци кодтонцæ хуарздзийнадæй æндæр? Цæмæн нимугьтонцæ
кæрæдзей, аци лæг советон цардарæзт нæ уарзуй, зæгъгæ. Еске
таустæмæ, ардауæн миутæмæ цæмæн игъуста нæ уæди хецауадæ?
Фиддæлтæй уæхæн æмбесонд байзадæй "- Хуæздæри, дан, уарзун
фæткæ нæййес". Уотæ, фур соцъайæй, сæ æдзæстуарзонæй сæ
хуæздæрти исафтонцæ.
Абони, цъæх-цъæхид арвбæл хор куд исбæрæг уй, уотæ исбæрæг
æнцæ аци æртæ лæгей гьуддæгтæ дæр: исраст æнцæ. Рæстдзийнадæ
фæууæлахез æй.
Фал еу гъуддаг мæ зæрдæмæ нæ цæуй, æма’й зæгъгæ кæнун: 1937
анзи сæ кæцæй фæххастонцæ, уоми син цæмæннæ ниссадзунцæ
циртдзæвæнтæ? Гъæуама фæлтæртæ зононцæ, аци лæгтæ æнæанхосæй
ке фесавдæнцæ, уой.
228